28

વાહશત્મની વભીક્ષા: (Review of Literature)

વળંધનઔતાાએ પ્રષતતુ િલમને ધ્માનભા ંયાકીને ેમજ ને ષલચ્છતા અંખે થમેરા ભ્માવને ક્ષેત્ર અધાહયત (Empirical) ને પ્રબાલક્ષભ (Impressionistic) ભ્માવ એભ ફે બાખભા ંયજૂ ઔયલાન પ્રમાવ ઔયેર છે. ેમજ ન ેષલચ્છતાની વભષમા તભાભ જાિત, લખો ન ેવમદુામને ષળાતી વભષમા છે. જુદા જુદા વભાજળાસ્ત્રી, ભનલૈજ્ઞાિનઔ, મલવાિમઔ વભાજઔામાઔય તેભજ વભાજભાનલળાસ્ત્રીએ મક્તત, જૂથ, વમદુામને ષળાતી નેઔ ફાફત અંખ ેિલચાય ન ેિવદ્ાતં પ્રિતાહદત ઔમાા છે તેભા ંેમજ ને ષલચ્છતાની વભષમા એ વાભાજજઔ યચનાતતં્ર ન ેવાષંકૃિતઔ યચના વાથ ેતાણાલંાણાનંી જેભ લણાઇ ખમેરી એઔ વાભાજજઔ ને જાશયે અયગ્મની વભષમા છે. જુદા જુદા વભાજ લૈજ્ઞાિનઔ, વભાજળાસ્ત્રી, માલવાિમઔ વભાજ ઔામાઔય ન ે વળંધઔ તથા જાશયે અયગ્મના તજજ્ઞ દ્વાયા અ વભષમાને તરષળી ધ્મમન ઔયલા ભાટે વભમ વભમ ય નેઔ ક્ષેત્રીમ વળંધન (Empirical Research) ઔમાા છે તેની વાથ ેવાથ ેત્રઔાય, ભીડીમા તથા ન્મ િલદ્વાન ણ ષલચ્છ ેમજ ન ે ષલચ્છતા વભષમાને વભાજભા ં ઈજાખય ઔયલા ભાટે વભાચાયત્ર, િત્રઔા, વાભિમઔભા ંતેની ચચાા ન ેવયના અધાયે રેક પ્રિવદ્ ઔયીને વભાજભા ંજાગિૃત રાલલાન પ્રમત્ન ઔયે છે. િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ પ્રષતતુ પ્રઔયણભા ંક્ષેત્રીમ અધાહયત વળંધન (Empirical Research)ની વભીક્ષા ઔયલાન પ્રમાવ ઔમો છે. ૧. The State of Water, Sanitation and Solid Waste Management Doddaballapur

– 2009 This Study was conducted by SVARAJ-Society for Voluntary Action Revitalization and Justice

પ્રષતતુ ભ્માવભા ંઔણાાટઔ યાજ્મના ંડડાફારાયુ િલષતાયની ાણી ને ષલચ્છતાની ક્ષથિતની વાથે વાથે ગનઔચયાના િનઔારનુ ંમલષથાન, લયવાદી ાણી વગં્રશની મલષથા ને અયગ્મની વભજણ ભેલલા પ્રમાવ થમ શત. અ ભ્માવ ઔણાાટઔ યાજ્મના ંડડાફારાયુ મ્યિુનિવર ઔોયેળનભાં ઔાાલથી કુમદુલાડી નદી નુઃચેતના વિભિત, ભહશરા ભબવદૃ્ધદ્ ષલચ્છતા વગં, ભૈત્રી, લખાદરા, હયશ્રપ્રજ્ઞા ઔેન્ર તથા લયવાદી ાણી વગં્રશ જૂથના ંવશમખથી ઔયલાભા ંઅમ શત. ભ્માવના શતેુ:

૧. ાણી, ષલચ્છતા ને ન્મ લયામેર ાણી (ગયેલુ ંલયાળ, કુટીય ઈદ્યખ ને ન્મ માલવાિમઔ ક્ષેત્ર)ની ડડાફારાયુભા ંક્ષથિત જાણલી.

૨. ાણી ને ષલચ્છતાની મગ્મ મલષથાના ંબાલે રઔના ંઅયગ્મ ય થતી વય જાણલી.

૩. ાણી વગં્રશની મલષથા, માાલયણીમ ષલચ્છતા, લયામેર ાણીન િનઔાર ને અયગ્મને નઔુવાનઔાયઔ ફાફત િલળે વમદુામની જાગિૃત ને ષલીકૃિતનુ ંમલૂમાઔંન

ઔયવુ.ં

29

૪. ગયેલુ ંને નાના ઓદ્યભખઔ એઔભ દ્વાયા ઈત્ન્ન થત ઔચય ને તેના ંિનઔાર ભાટેની મલષથાની ચઔાવણી ઔયલી.

વળંધન મજનાઃ અ વખં્માત્ભઔ ભ્માવભા ંઅયગ્મ ને જુદા ંજુદા ંાવાંભા ંષલચ્છતા, યખચા પેરાલાના ઔાયણ અંખે ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે ને તેની વાથે વાથે ગણુાત્ભઔ વળંધન દ્િતથી રઔના ંભબપ્રામ અ વદંબાભા ંભેલલાભા ંઅલેર છે. ભાહશતી વઔંભરત ઔયલાભા ંટાઈન લડાની િલષતતૃ િલખત, ષલચ્છતાની ક્ષથિત અંખેની દ્ધદ્વતીમ ભાહશતી મ્યિુનિવર ઔોયેળનભાથંી યેઔડા, યીટા ને ન્મ દષતાલેજ ભેલલાભા ંઅલેર છે. ટાઈન અંખેની ભશÿલણૂા ષથાિનઔ ભાહશતી ન્મ ષથાિનઔ વષંથા ાવેથી ભેલલાભા ંઅલેર છે. પ્રષતતુ ભ્માવની પ્રાથિભઔ ભાહશતી મરુાઔાત નસુચૂી દ્વાયા ગયે-ગયેથી ભેલલાભા ંઅલેર છે. દયેઔ મરુાઔાત નસુભૂચભા ં૩૮ પ્રશ્ન ને ેટા પ્રશ્નન વભાલેળ ઔયલાભા ંઅલેર છે. નમનૂા વદંખીઃ ડડાફારાયુની લષતી ૯૫,૦૦૦ છે જેભા ં૧૮,૦૬૪ કુટંુફ ૩૧ લડાભા ંપેરામેરા છે. ૧૭.૫૦% કુટંુફ ઝંડટ્ટીભા ંઅલેરા છે. જ્માયે ૮૨.૫% કુટંુફ ઝંડટ્ટી િવલામના છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ં૩૧ લડાભાથંી ૧૦% કુટંુફ એટરે ઔે ૧,૮૦૦ કુટંુફની વદંખી દેલિનદળાન નમનૂા દ્િતથી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ઝંડટ્ટી િલષતાયના ંમગ્મ પ્રિતિનિધત્લ જલાઇ યશ ેતે ભાટે ૧૮.૫% એટરે ઔે ૩૩૩ ઝંડટ્ટીના ંકુટંુફ ને ૧,૪૬૭, એટરે જે ૮૧.૫૦% ઝંડટ્ટી િવલામના ંકુટંુફની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવના ંતાયણઃ ૧. ાણી િલતયણ

મ્યિુનિવર ઔોયેળન દ્વાયા ાણીની કુર જફૃહયમાત વાભે ભાત્ર ૫૧% ાણી િલતયણ

ઔયલાભા ંઅલેર છે. કાનખી ાણી િલતયઔ દ્વાયા ૧.૫ એભ.એર.ડી. ાણી ટેંઔય દ્વાયા

િલતયણ ઔયલાભા ંઅલે છે. તેભ છતા ં૩૩% રઔ ાણીની તખંી બખલે છે. ૨. ાણીન લયાળ

જે કુટંુફભા ંળોચારમની સિુલધા છે તેલા ૪૪% કુટંુફભા ંવયેયાળ પ્રિત મક્તત પ્રિતહદન ઔયતા ંલધાયે ાણીન ઈમખ ઔયે છે જ્માયે જે કુટંુફના ગયભા ંળોચારમ નથી તેલા ૨૯% કુટંુફભા ંપ્રિત મક્તત પ્રિતહદન છ ાણીન લયાળ થામ છે.

૩. ાણીના સ્રત ૧. ાણીના ંસ્રત એ જભીનના ંઅંદયના સ્રત છે જેભા ંાણીના ત ૫૦૦થી ૮૦૦ ફૂટ

જેટરા ઊંડા અલેરા છે. રઔ સધુી ાણી શોંચાડલા ૨,૧૩૫ જાશયે નની મલષથા છે તેના દ્વાયા ૮,૨૯૫ ગયેલુ ંન જડાણથી ાણી શોંચાડલાભા ંઅલે છે , તે િવલામ કાનખી ભાભરઔ દ્વાયા તાના ંફયલેર, શને્ડં, જાશયે ને તાના કલૂા, ટેંઔય ને ફટર/ઔેન દ્વાયા ાણી િલતયણ ઔયે છે.

30

૨. કુર ઈત્તયદાતાભા ં૨૬૧ (૧૪.૫૦%) ઈત્તયદાતા ાવે લયવાદી ાણી વગં્રશની મલષથા છે જેભાથંી ભાત્ર ૧૬% ઈત્તયદાતા તેન ીલાના ંાણી તયીઔે ઈમખભા ંરે છે.

૩. કુર ીલાના ંાણીના ંસ્રતભાથંી ૫૦% જેટરા સ્રતના ંાણી ીલા રામઔ નથી જેભા ં૫૦% જાશયે ષટેન્ડ ષટ ને ૩૭% કાનખી ષટેન્ડ ષટન વભાલેળ થામ છે.

૪. ઝંડટ્ટી િલષતાયભા ંભાત્ર ૧૪% કુટંુફભા ંનનુ ંજડાણ છે જ્માયે ઝંડટ્ટી િવલામના ં૪૪% કુટંુફભા ંનના ંજડાણ છે.

૫. ઝંડટ્ટી િલષતાયના ધાાથી લધાયે ૫૭% રઔ ીલાનુ ંાણી મ્યિુનિવર ઔોયેળનના ંજાશયે ન યથી ભેલે છે. જ્માયે ઝંડટ્ટી િવલામના ંિલષતાયભા ંધાાથી લધાયે ૫૫% રઔ ીલાનુ ંાણી ટેંઔય ભાયપત ભેલે છે. ટેંઔય દ્વાયા અંદાજે એઔ ગડ ાણી અંદાજે દઢથી ફે ફૃ|. કચા ઔયે છે. ટેંઔય દ્વાયા ાણી ભેલલાભા ંવયેયાળ એઔ ગયને ફૃ|. ૪.૫૦ જેટર કચા પ્રિતહદન થામ છે ન્મ લયાળ ભાટે ૩,૦૦૦ ભરટય ાણીનુ ંટેંઔય કયીદલા ભાટે ફૃ|. ૨૫૦ન કચા ઔયલ ડ ેછે.

૪. ાણીની ઈરબ્ધતા ને વગં્રશ ૧. મ્યિુનિવર ઔોયેળન દ્વાયા ૪થી હદલવે ાણી અલાભા ંઅલે છે. ટેંઔય દ્વાયા ાણી

લેચાત ુ ંરેલાનુ ંશમ ત એઔાતંયે હદલવે ાણી ભે છે. ૨. ળશયેના ંત્રીજા બાખના ંરઔ ાવે અંડય ગ્રાઈન્ડ ટાઔંી ને લયશડે ટાઔંીભા ંાણીને

વગં્રશ ઔયલાની મલષથા છે. ઝંડટ્ટી િવલામના ં૩૦% રઔ ાવે અંડય ગ્રાઈન્ડ ટાઔંી ને લયશડે ટાઔંીની સિુલધા છે.

૩. ભ્માવ શઠેના ં૭૮% ઈત્તયદાતા લયવાદી ાણી વગં્રશની જાણઔાયી ધયાલતા નથી. ૨૪% ઈત્તયદાતા લયવાદી ાણીના ંવગં્રશ િલળે યવ ધયાલે છે. ૨૯% રુુ ને ૨૮% ભહશરા ઈત્તયદાતા અ મલષથાની જાણઔાયી ધયાલે છે. જેભા ંપ્રવાયણ ભાધ્મભની જાણઔાયી ભાટે ભશÿલની ભિૂભઔા છે.

૫. ીલાના ંાણી ની ગણુલત્તા ીલાના ંાણીના જે સ્રત છે તેભા ં૫૮% સ્રતભા ંફ્રયાઇડનુ ંપ્રભાણ ભમાાહદત ભાત્રાથી લધાયે છે ાણીભા ંકાયાળ લધ ુશલાના ંઔાયણે ૪૮% રઔ વતં ધયાલે છે. ભાત્ર ૨૦% રઔ વતં ધયાલે છે.

૬. ષલચ્છતા ૧. ળશયેના ંધાા બાખના રઔ લયામેર ાણીન િનઔાર જાશયે ખટયભા ંઔયે છે. જેભાનંા ં

પતત ૧૬% ગયને તેભના ંગયની નજીઔ ખટયની સિુલધા છે, ૬૮% ગયભા ંખલુરી ખટય છે ને ફાઔીના ંગયને ખટયની સિુલધા નથી. ૫૫% ગયના ંળોચારમનુ ંજડાણ કાડા વાથે ઔયેર છે, જે ૈઔી ૪૧% કાડાની વાપ વપાઇ ૩થી ૫ લે ઔયલાભા ંઅલે છે જ્માયે ૨૨% કાડાની વાપ વપાઇ ૬થી ૧૦ લે ઔયલાભા ંઅલે છે.

31

૨. યાશરીમ ળશયેી ળોચારમ નીિતના ંઅંતખાત જઇએ ત ૭.૮૭% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે, ૮.૧૩% રઔ વામદુાિમઔ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે ને ૧૯.૪૯% રઔ ન્મના ંળોચારમન ઈમખ ઔયે છે.

૩. ઝંડટ્ટી ને ઝંડટ્ટી િવલામના ંિલષતાયભા ંળોચારમના ંઈમખ િલળે જઇએ ત ઝંડટ્ટીના ં૪૨% રઔ કાનખી ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે, ળશયેભા ં૨૬ જાશયે ળોચારમ છે જે ૈઔી ૧૪ ઝંડટ્ટી િલબાખભા ંઅલેરા છે જેભાનંા ભટાબાખના ળોચારમ ઔામાયત નથી.

૪. ઝંડટ્ટી િલષતાયભા ં૪૬% રઔ નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જનજાિત વમદુામના ંયશ ેછે જ્માયે ન્મ િલષતાયભા ં૯% રઔ નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જન જાિત વમદુામના ંયશ ેછે.

૫. જ્ઞાિત પ્રભાણે ળોચારમ ધયાલનાય િલળે જઇએ ત ૫૪% નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જન જાિત વમદુામના ંરઔ ળોચારમ ધયાલે છે જ્માયે ન્મ વમદુામના ં૯૦% રઔ ળોચારમ ધયાલે છે. ળોચારમ ન ધયાલલાના ંઔાયણભા ંમખુ્મત્લે ૬૧% રઔભા ંનાણાના ંબાલે ને ૬૫% રઔના ંગયે જગ્માન બાલ છે.

૬. ળશયેભા ં૨૮.૫% ગયભા ંળોચારમ વાથે ખટયનુ ંજડાણ ઔયેર છે. જેભાના ં૪૫% ળોચારમ દ્વાયા ઔચયાન િનઔાર વીધ જ ખટયભા ંઔયલાભા ંઅલે છે ૮૫% ગયભાથંી લયામેર ાણીન િનઔાર ખટયભા ંઔયલાભા ંઅલે છે જ્માયે ૧૫% ગય દ્વાયા ખલુરી જગ્માભા ંછડી દેલાભા ંઅલે છે.

૭. ઔચયાના િનઔારની દ્િત િલળે જઇએ ત, ૧. કુટીય ઈદ્યખ તાન ઔચય ગયેલુ ંઔચયા વાથે ખલુરી જગ્માભા ંછડી દે છે, શુારઔ

તાન ઔચય ઔંશટ ઔયે છે, શટેર ને ઔરયઔાભ ઔયતા ંકુટીય ઈદ્યખ તાન ઔચય ખટયભા ંછડી દે છે.

૨. કુર ઈત્તયદાતાભાથંી ૫૫% જેટરા ઈત્તયદાતા ખલુરી જગ્માભા ંઔચય પેંઔી દે છે, ૩૨% ઈત્તયદાતા મ્યિુનિવર ઔોયેળનની ઔચયાેટીભા ંનાકે છે જ્માયે ૧૩% ગયે ગયેથી એઔિત્રત ઔયલાભા ંઅલે છે. અ ભાટે ગય દીઠ મ્યિુનિવર ઔોયેળન દ્વાયા ભાિવઔ ફૃ|. ૧૦થી ૧૫ એઔિત્રત ઔયલાભા ંઅલે છે.

૮. વમદુામની અયગ્મની ક્ષથિત

૧. ભ્માવ શઠેના ં૫૬% ગયભા ંયખનુ ંપ્રભાણ જલા ભળયુ ંજેભા ં૨૭% વાભાન્મ ભફભાયી (તાલ, ળયદી, ઈધયવ લખેયે), ૨૭% ફી.ી., હ્રદમની તઔરીપ, શ્વાવની તઔરીપ ને આંકની તઔરીપ, ૨૫% વાધંાન દુઃકાલ, ઘ ૂટંણ લખેયેન દુઃકાલ ને ૨% ભચઔનગિુનમા, ઔભ જલા ભળમા.

૨. તફીફી વાયલાય ાછ્ થતા ંકચાની િલખત જઇએત, ૭૮% કુટંુફ વાયલાય ભાટે અંદાજજત ભાિવઔ ફૃ|. ૧૦૦થી ૫૦૦ સધુીન કચા ઔયે છે.

32

પ્રષતતુ ભ્માવ યથી ષશટ થામ છે ઔે, ાણી િલતયણ મલષથાની કાભીના ઔાયણે તેભજ ાણીન લયાળ ણ જફૃહયમાત ઔયતા ંલધાયે ઔયલાભા ંઅલે છે જેના ઔાયણે ાણીની છત ઉબી થામ છે. ાણીના ંત ખફૂ જ ઊંડા છે ન ેતેભાથંી ભતુ ંાણી ીલારામઔ નથી છતા ંતેન ઈમખ ઔયલ ડ ેછે. ષલચ્છતાની Öષ્શટએ જઇએત, ખલુરી ખટય શલાના ઔાયણે ખદંઔી ને યખચાાનુ ંપ્રભાણ િલળે યશ ે છે ઈયાતં જાશયે ળોચારમ ભયાભતના ં બાલ ે ઔામાયત નથી. ગયેલુ ં ઔચયાન િનઔાર ણ ખલુરી ખટયભા ંથલાના ઔાયણે ષલચ્છતાના ંમલષથાનની જફૃહયમાત જણામ છે. ૨. ASHWAS: A Study of Household Water and Sanitation Karnataka-2008-09

(Survey of technical partner: PAC- The Public Affairs, Bangalore, Local survey

partner GEO Rain Water Board)- Arghyam (2009)

ઔણાાટઔ યાજ્મના ંગ્રાિભણ િલષતાયના ગયભા ંેમજ ને ષલચ્છતાની ક્ષથિત જાણલા ભાટે અયગ્મમૌ દ્વાયા વલેક્ષણ ઔયલાભા ંઅલેર છે. અયગ્મમૌ એ જાશયે રષટ છે જેને યશીની િનરેઔણી દ્વાયા વષંથા ષથાિત ઔયલાભા ંઅલેર છે. રખબખ ૨૦૦૫થી ફધાજ રઔને વભાન ને ટઔાઈ ાણી ને ષલચ્છતાની મલષથા ભે તે ભાટે ઔામાયત છે. ભ્માવના શતેુઃ

૧. ાણી ને ષલચ્છતાની હયક્ષથિતનુ ંિલÈરેણ ઔયવુ.ં ૨. યાજ્મની ાણી ને ષલચ્છતાની હયક્ષથિત િલળે ગ્રામ્મષતયના ંરઔના ંપ્રિતબાલ

જાણલા. ૩. ાણી ને ષલચ્છતા ભાટે તભાભ ષતયે ઈત્પે્રયઔ પ્રહિમા મરુાઔાત ઔયલી. ૪. ાણી ને ષલચ્છતાભા ંઔઇ ઔઇ ફાફત ય ઔેલી યીતે લધ ુધ્માન અલાની

જફૃહયમાત છે તેની ઊંડાણલૂાઔ ચઔાવણી ઔયલી. ૫. અ વલેક્ષણના ંભાધ્મભથી મક્તતખત ને વષંથાખત ષતયે ક્ષભતા ને કુળતાભા ં

લધાન ઔયી રઔ અ વભષમાને વભજે ને તેના ંઈઔેર ભાટે તાને બાખીદાય ફનાલે. ૬. નીિતધાયઔને ાણી ને ષલચ્છતા જેલી વભષમા ભાટે શઔાયાત્ભઔ ભિૂભઔા ભાટે મગ્મ

ભાહશતી ભી ળઔે. નમનૂા વદંખીઃ (Sampling method)

પ્રષતતુ ભ્માવની નમનૂા વદંખીની દ્િત ને ઈત્તયદાતાની વદંખીની મજના The

Public Affairs Centre (PAC) દ્વાયા ઔયલાભા ંઅલેર છે. ASHWAS દ્વાયા ૧૫ જેટરી ષલૈચ્ચ્છઔ વષંથા ને ૩૦૦ જેટરા ક્ષેત્રઔામાઔયની ૪૨ ટુઔડી ફનાલી (એઔ ટીભ રીડય+ચાય ક્ષેત્રીમ ઔામાઔયની વશબાખીદાયીથી) ૪૦ હદલવભા ંભાહશતી એઔત્રીત ઔયલાભા ંઅલેર છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ંઔણાાટઔ યાજ્મના ંકુર ૨૯ જજલરા ૈઔી ૨૮ જજલરાન વભાલેળ ઔયેર છે. ૨૮ જજલરાના ંકુર ૧૭૨ તાલઔુાભાથંી ૮૬ (૫૦%) તાલઔુાની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. દયેઔ તાલઔુાભાથંી ફે ગ્રાભ ચંામત એભ કુર ૧૭૨ ગ્રાભ ચંામતની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે વયેયાળ એઔ ગ્રાભ ચંામતભાથંી ૧૦૦ કુટંુફનુ ંવલેક્ષણ ઔયલાભા ંઅલેર છે ને

33

કુર ૧૭,૨૦૦ કુટંુફની નમનૂાના ંફૃભા ંવદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ ઈયાતં, ગ્રાભ ચંામતના ંિધઔાયી ને લડીર ાવેથી રખથી ણ ભાહશતી એઔત્રીત ઔયલાભા ંઅલેર છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ંદ્િતવયના ંમદચ્છ િનદળા દ્િતથી નમનૂા વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ભાટે કુટંુફ, ગ્રાભ ચંામત ને ગ્રામ્મષતયે પ્રશ્નાલરીન ઈમખ ઔયલાભા ંઅલેર છે જ્માયે ાણીની ગણુલત્તાની ચઔાવણી ભાટે ૧૦થી ૪૦ જેટરા સ્રતના ંાણીની ચઔાવણી પ્રિત ગ્રાભચંામતભા ંઔયલાભા ંઅલેર છે અ ઈયાતં પટગ્રાફ્વ ણ રેલાભા ંઅલેર છે. તાયણ: પ્રષતતુ ભ્માવના ંતાયણને ાચં બાખભા ંલશચેી ળઔામ જેભા ાણી, ષલચ્છતા, અયગ્મ, મલષથાન ને વભાનતા, લભંચતતા તથા જાિતમતા (જેન્ડય)ને ધ્માનભા ંયાકી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ૧. ાણી

ભટાબાખના ંનાખહયઔ ભાટે ાણીની મગ્મતા, ઈમભખતા ને ગણુલત્તાએ ભશÿલની ફાફત છે પ્રષતતુ ભ્માવભા ંિભશ્ર હયણાભ જલા ભે છે. ૧. િલશ્વાવાત્રતા (Reliability)

ભ્માવ શઠેના ં૭૮% ઈત્તયદાતાને ીલાનુ ંાણી ફાયેભાવ ભી યશ ેછે. ભટાબાખના ંરઔ મવુઔેરીના ંવભમે ભફન અયગ્મપ્રદ સ્રતભાથંી ાણી ભેલે છે જેની અંતખાત ઔેટરાઔં રઔ તાના ખલુરા કલૂાભાથંી ાણી ભેલે છે. ઈનાાના વભમખાા દયિભમાન ભ્માવ શઠેના ં૮૭% કુટંુફએ કલૂા-ફયલેર ય અધાય યાકે છે ાણીની જફૃહયમાતને શોંચી લલા કુટંુફ ાણીન વગં્રશ લધાયે ઔયે છે. ૨૬% લષતી ાણીન વગં્રશ ત્રણ ઔે તેનાથંી લધ ુહદલવ ખાઈથી ઔયે છે. અથી ાણીન વગં્રશ થલાના ંઔાયણે કૃિત્રભ છત ઉબી થામ છે.

૨. શોંચ (Access)

ભ્માવ શઠેના ં૮૦% રઔ ગયે ઔે ગયેની નજીઔના સ્રતથી ાણી ભેલે છે. ૨૦% રઔ દઢ હઔરભીટયથી છા ને દઢ હઔરભીટયથી લધાયે અંતયેથી ાણી ભેલે છે. ૪૧% કુટંુફ ાણી ભેલલા ભાટે યજના ં૩૦થી ૬૦ િભિનટ પાલે છે. ૮૧% ભહશરા ને ફાઔી ાણી ભેલલાની ઔાભખીયી ઔયે છે. છેલરા ફે દામઔાથી અ પ્રભાણભા ંકાવ ઔંઇ પેયપાય થમેર જલા ભેર નથી.

૩. ગણુલત્તા (Quality)

ાણીની ગણુલત્તાભા ંજે ાણીના ંસ્રતની ચઔાવણી ઔયલાભા ંઅલેર છે તે ૈઔી ૬૦% સ્રતના ંાણીભા ંફ્રયાઇડનુ ંપ્રભાણ નક્કી ઔયેર ભાત્રા ઔયતા ંલધાયે જલા ભેર છે. ૨૦% સ્રતભા ં૪૦ PPM- Part Per Miligam (ભીરીખાભ ય રીઽય) થી લધાયે પ્રભાણભા ંનાઇરેટનુ ંપ્રભાણ જલા ભેર છે જ્માયે ૩૮% સ્રતના ંાણીભા ંફેતટેયીમાનુ ં

34

પ્રભાણ જલા ભેર છે લધાયાના ૩૬% શને્ડં ાણીની ચઔાવણી ઔયતી તેભા ંનાઇરેટનુ ંપ્રભાણ લધાયે જલા ભેર છે.

૨. ષલચ્છતા (Sanitation)

ઔણાાટઔ યાજ્મની ષલચ્છતાની ક્ષથિત ભાટે વાભાન્મ ળાા તથા આંખણલાડીભા ંફાઔ ભાટેની સિુલધાની ચઔાવણી ઔયલાભા ંઅલેર છે. વલાગ્રાશી યીતે ગ્રામ્મ ષલચ્છતા ને લયામેર ાણીના ંિનઔારની વભષમા લધ ુજલા ભી. ૧. ગયેલુ ંળોચારમ

પ્રષતતુ ભ્માવ યથી જાણલા ભે છે ઔે ૭૨% રઔ ાવે ળોચારમની સિુલધા નથી, ૨૧% કુટંુફ ાવે ળોચારમની સિુલધા શલા છતા ંગયની ફશાય ળોચહિમા ઔયે છે જ્માયે ૭% કુટંુફને ળોચારમની સિુલધા છે જેન ઈમખ ઔયે છે. ગ્રામ્મ ઔણાાટઔભા ં૭૨% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ભ્માવ શઠેના િલષતાય ૈઔી યામયુ જજલરાના ં૯૮% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ીલાના ંાણીના ંસ્રતની અવાવ ળોચહિમા ઔયલાભા ંઅલે છે. જે ખફૂજ જકભી છે જેના ંઔાયણે ાણી દૂિત થામ છે. નાણાનંા બાલના ઔાયણે રઔ ળોચારમની મલષથા ઔયતા નથી તે મખુ્મ ઔાયણ જલા ભે છે.

૨. ળાા ને આંખણલાડીભા ંળોચારમની સિુલધા ભટાબાખની ળાાભા ંળોચારમની સિુલધા શતી. ગ્રાભ ચંામતના ંશલેાર મજુફ ૮૨% ળાાભા ંળોચારમની સિુલધા શતી. પ્રષતતુ ભ્માવના ંિનહયક્ષણ યથી જલા ભળયુ ંઔે ભટાબાખના ંળોચારમ ઔામાયત નશતા. ગ્રાભ ચંામતના ંશલેાર મજુફ ૫૦% આંખણલાડીભા ંળોચારમની સિુલધા શતી.

૩. ગયેલુ ંલયામેર ાણીન િનઔાર કુર ગયભાથંી ૪૨% ગય ાવે ગયની ફશાય ખટયની સિુલધા શતી ને ૫૦% ખટયની વાપ વપાઇ છ ભાવથી લધાયે વભમથી ઔયલાભા ંઅલેર નશતી. ખલુરાભા ંળોચારમ જેલી જ ગયેલુ ંલયામેર ાણીના ંિનઔારની મલષથા શતી.

૩. અયગ્મ (Health) ૧. મક્તતખત અયગ્મ તેભજ ષલચ્છતા અંખેની ટેલ

ષલચ્છતા ને અયગ્મના ંઔામાિભથી પામદ થમ છે ભ્માવ શઠેના ં૫૦% ઈત્તયદાતા ળોચારમ ખમા છી વાબ ુને ાણીથી શાથ ધએુ છે, ૪૩% ઈત્તયદાતા ભાત્ર ાણીથી શાથ ધએુ છે ને ૭% ઈત્તયદાતા ભાટી ને યાકથી શાથ ધએુ છે.

૨. ભાિવઔ સ્ત્રાલ દયમ્માન અયગ્મ

ભટાબાખની ૯૪% ભહશરા ભાિવઔ સ્ત્રાલ દયમ્માન યક્ષણ ભાટે ઔાડન ઈમખ ઔયે છે અના ઔાયણે ફુખ ને ન્મ વય થલાનુ ંજકભ યશ ેછે. ૬% રઔ અિથિઔ

35

નફાઇ ને ળાાભા ંહઔળયી ભાટે ણૂા સિુલધાના ંતથા જાગિૃતના ંબાલે હયક્ષથિત લધ ુકયાફ ફને છે.

૪. મલષથાન (Management) ભટાબાખના (૭૦%) ઈત્તયદાતાના ભતે ાણી િલતયણ વફંધંી વભષમાન ઈઔેર ગ્રાભ ચંામત ઔયે છે, ૭૭% ઈત્તયદાતાના ંભતે િલતયણ મલષથાની ભયાભત ઔયલા ભાટે ત્રણ ઔે તેથી લધ ુહદલવ રાખે છે. વામહૂશઔ ળોચારમની સિુલધા ને ઈમભખતા લચ્ચે તપાલત જલા ભે છે. ગ્રાભ ચંામતના ંભબપ્રામ મજુફ ૩૦% વામહૂશઔ ળોચારમની સિુલધા છે જ્માયે ભ્માવ શઠેના ંઈત્તયદાતાના ંભતે ષલચ્છતાના બાલે ભાત્ર ૨% ગય ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે

૫. વભાનતા, લભંચતતા ને જાિતમતા (Equity, Vulnerability and Gender) નફી અિથિઔ ક્ષથિત ધયાલતા કુટંુફભા ંભાત્ર ૪૮% કુટંુફ જ ન જડાણથી ાણી ભેલે છે, ૬૯% કુટંુફ ળોચારમ ધયાલે છે જ્માયે લધાયે અલઔ ધયાલતા ંકુટંુફ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે. ખલુરાભા ંળોચારમની ક્ષથિતભા ંયાજ્મનુ ંવયેયાળ પ્રભાણ ૭૨% છે, ઈત્તય ઔણાાટઔભા ં૯૦% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ભટાબાખના ં નાખહયઔ ભાટે ાણીની મગ્મતા, ઈમભખતા ન ે ગણુલત્તા એ ભશÿલની ફાફત છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ં િભશ્ર યીણાભ જલા ભે છે. વલાગ્રાશી યીતે ગ્રામ્મ ષલચ્છતા ન ેલયામેર ાણીના ંિનઔારની વભષમા લધ ુ જલા ભલાની વાથ ે વાથ ે જાશયે ન ે મક્તતખત અયગ્મ વફંધં ેરઔજાગિૃત રાલલાની ન ેવભાન ાણી િલતયણ મલષથા તથા ભયાભતના અમજનની ગણી જફૃહયમાત જણામ છે.

૩. Assessment of Water and Sanitation Facilities in a Resettlement Colony –

New Delhi -This Study conducted by Sakshi Saini

હદલશીના ંભેદાનયુ કદયની ાણી ને ષલચ્છતાની ક્ષથિતનુ ંમલૂમાઔંન ઔયલા પ્રષતતુ ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે વાથે વાથે હયવેટરભેન્ટ ઔૉરનીભા ંાણી ને ષલચ્છતા સિુલધાભા ંજેન્ડયના ંભબખભને ણ વભજલાન પ્રમાવ ઔયલાભા ંઅલેર છે.

ભ્માવના શતેુઃ ૧. હયવેટરભેન્ટ ઔૉરનીની ાણી ને ષલચ્છતાની લતાભાન સિુલધા વભજલી ને અ

સિુલધા લધ ુવાયી ને ટઔાઈ ફનાલલા વમદુામ અધાહયત યશૂયચના તૈમાય ઔયલી. ૨. હયવેટરભેન્ટ ઔૉરનીની ાણી ને ષલચ્છતા અંખેની સિુલધા વતંઔાયઔ છે ઔે ઔેભ

તેનુ ંમલૂમાઔંન ઔયવુ.ં ૩. ાણી ને ષલચ્છતા સિુલધાન ઈમખ ને ગન તથા પ્રલાશી ઔચયાના

મલષથાન અંખે વમદુામન ભબખભ વભજલ. ૪. વમદુામની ાણી ને ષલચ્છતા વફંધંી વભષમા વભજલી. ૫. લતાભાન વભમભા ંસિુલધાની જફૃહયમાત, તેના ંષથ નક્કી ઔયલા, શમાત ને નલી

સિુલધાના ંમલષથાન ભાટે વમદુામ અધાહયત અમજન ઔયવુ.ં

36

નમનૂા વદંખીઃ પ્રષતતુ ભ્માવભા ંહદલશી મ્યિુનિવર ઔોયેળનના ંચાય િલબાખ ખઢા ઔૉરની, યાજનખય, એ-૧ લન ઔૉરની ને એ-૨ ઔૉરનીને મદચ્છ યીતે વદં ઔયેર છે. તેભા ંયશઠેાણ ધયાલતા ંકુટંુફને દયેઔ િલબાખભાથંી વયકા બાખે વદં ઔયલાભા ંઅલેર છે. મરુાઔાત દ્વાયા ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે અ ભ્માવ ભાટે શતેુલૂાઔ (Purposive) નમનૂા વદંખી દ્િત નાલીને ઈત્તયદાતા વદં ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભાહશતી એઔિત્રત ઔયલાનુ ંએઔભ એ ગય છે જે-તે ગયના ભાભરઔના ંજત્નને ઈત્તયદાતા તયીઔે વદં ઔયલાભા ંઅલેર છે. કુર ૮૦ ગયની ભહશરા વાથે પ્રત્મક્ષ મરુાઔાત દ્વાયા ભાહશતી એઔિત્રત ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવભા ંવદં ઔયેર ચાય િલબાખભાથંી ૨૦-૨૦ ગયની વદંખી ઔયેર છે જે ભહશરાની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે તે મખુ્મ ઈત્તયદાતા છે. ભાહશતી એઔત્રીઔયણના ંવાધન (Tools for data collection) વશબાખી સકુ્ષ્ભષતયીમ ભજણી (PRA)ની દ્િત દ્વાયા ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે. ૧. Semi Structured Interviews Schedule.

૨. િલમ વફંિંધત જૂથ ચચાા. (Focus Group Discussions)

૩. ચાલીફૃ ભાહશતી ભાટે મરુાઔાત. (Key Informant Interviews) ૪. વમદુામના નઔળા ફનાલલા. (Community Mapping) ૫. િનહયક્ષણ. (Observation) ભેદાનયુ કદય િલષતાયભા ંઔામાયત ષલૈચ્ચ્છઔ વષંથાન ભાહશતી એઔત્રીઔયણભાં વશમખ રેલાભા ંઅલેર છે. તાયણઃ યાશરીમ ઔેીટર યીજન પ્રાિનિંખ ફૉડા-૧૯૯૯ના ંવામદુાિમઔ ળોચારમ ઔામાિભભા ં૨૫ રઔએ એઔ ળોચારમ શવુ ંજઇએ. પ્રષતતુ ભ્માવ શઠેના ંખઢા ઔૉરનીભા ં૭૦ રઔએ એઔ ળોચારમ શતુ ંઅ િલબાખભા ં૩ વામદુાિમઔ ળોચારમ શતા જે ૈઔી ફે ઔામાયત શતા. યાજનખય ને એ-૧ ઔૉરનીભા ં૭૮ રઔએ એઔ ળોચારમ તથા ૬૦ રઔએ એઔ ળોચારમ શતુ.ં જ્માયે એ-૨ ઔૉરનીભા ં૮૩ રઔએ એઔ ળોચારમ શતુ.ં દયેઔ વામદુાિમઔ ળોચારમભા ંત્રણ ફાથફૃભ જલા ભળમા ંજેન ઈમખ મખુ્મત્લે ભહશરા ભાટે શમ છે. ફાથફૃભની વપાઇના બાલે ભહશરા વામદુાિમઔ ળોચારમભા ંઅલેર ફાથફૃભન ઈમખ ઔયતી નથી. ૧. ાણીની ઈરબ્ધ સિુલધા અંખેના તાયણ

૧. ઈત્તયદાતાના ંભબપ્રામ પ્રભાણે હયવેટરભેન્ટ ઔૉરનીભા ંાણી ને ષલચ્છતાની ક્ષથિત ખફૂ જ વતંજનઔ છે. વમદુામને ીલાનુ ંચખ્ખુ ંાણી ભતુ ંનથી. ીલાના ંાણીના ંમખુ્મ સ્રત ૭૬.૨૦% શને્ડં છે, ફાઔીના ં૧૩.૮૦% કુટંુફ ેઔીંખ ઔયેર ીલાના ંાણીન ને ૧૦% રઔ હદલશી જ ફૉડા દ્વાયા િલતયણ ઔયલાભા ંઅલતા ાણીન ઈમખ ીલા ભાટે ઔયે છે.

37

૨. દયેઔ િલબાખના ંફે થી ત્રણ ગય લચ્ચે એઔ શને્ડં છે યંત ુતેના ંાણીની ગણુલત્તા

વાયી નથી. હદલશી જ ફૉડા દ્વાયા ટેંઔય ભાયપત ઠલાડીમાભા ંએઔ થી ફે લકત ાણી િલતયણ ઔયલાભા ંઅલે છે. અ ક્ષથિતના ઔાયણે રઔને ભફષરયી ાણી રેલાની પયજ ડ ેછે. જેભા ંઅંદાજજત ભાિવઔ ફૃ|. ૩૦૦ ઔે તેથી લધાયે ચખ્ખુ ંાણી ભેલલા રઔએ ચઔૂલલા ડ ેછે.

૩. ીલા ને યાધંલા ભાટે દયેઔ કુટંુફને વયેયાળ ૬૦ ભરટય ાણીની જફૃહયમાત યશ ેછે નાશલા ને ધલા ભાટે ૨૪૦-૩૦૦ ભરટય ાણીની જફૃહયમાત એઔ કુટંુફને યશ ેછે. હદલશી જ ફૉડા દ્વાયા િનમિભત યીતે ટેંઔય દ્વાયા ાણી િલતયણ ઔયલાભા ંઅલે છે. જે ાણી િલતયણ ઔયલાભા ંઅલે છે તે યૂત ુ ંનથી જેના ંઔાયણે ાણી ભેલલા રાફંી રાઇન રાખે છે ને ન્મ વભષમા ઉબી થામ છે.

૨. ષલચ્છતાની સિુલધા ને વભષમા વફંધંી તાયણ ૧. યૂતી લીજી ને ાણી, તટેૂરા દયલાજા, ઔચયાેટીન બાલ, વાપ વપાઇ ને

ભયાભતના ંબાલના ઔાયણે ભટાબાખના એટરે ઔે ૭૪% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ૧૬.૩૦% રઔ ે એન્ડ યઝૂ સરુબ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે જ્માયે ફાઔીના ંગયભા ંળોચારમની સિુલધા છે.

૨. જે ગયભા ંળોચારમની સિુલધા નથી તેના મખુ્મ ઔાયણભા ં૯૦% ગયભા ંજગ્માન બાલ ને ફાઔીના કુટંુફની અિથિઔ ક્ષથિત નફી શલાના ઔાયણે ળોચારમનુ ંફાધંઔાભ ઔયી ળક્યા નથી.

૩. ખઢા ઔૉરનીભા ં૧૨% ગયભા ંળોચારમની સિુલધા છે જ્માયે ફાઔીના ત્રણ િલબાખભા ંભાત્ર ૧૦% ગયભા ંજ ળોચારમની સિુલધા છે, વમદુામના ફાઔીના રઔ વામદુાિમઔ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે.

૪. ભટાબાખના રુુ ને ફાઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે જ્માયે અંળતઃ ભહશરા વામદુાિમઔ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે.

૫. ફધા ગયની ફશાય ાઔી ખલુરી ખટય અલેરી છે. અ ખટયની વાપ વપાઇ ને ભયાભત ઔયલાની જલાફદાયી હદલશી મ્યિુનિવર ઔોયેળનની છે. નઔાભા ગનઔચયાના ઔાયણે ખટય લાયંલાય બયાઇ જામ છે. ભાત્ર ૫% ઈત્તયદાતા ક્યાયેઔ તાની ખટયની જાતે વાપ વપાઇ ઔયે છે.

૬. વામદુાિમઔ ળોચારમની વખં્મા યૂતી શલાના ઔાયણે વલાયના વભમે રાફંા વભમ સધુી યાશ જલી ડ ેછે. ળોચારમ ગયથી દૂય શલાના ઔાયણે ફે-ચાય ભહશરાએ વાથે વામદુાિમઔ ળોચારમન ઈમખ ઔયલા જવુ ંડે છે. એઔ લાય ળોચારમના ંઈમખ ભાટે એઔ (૧) ફૃ|. અલ ડ ેછે. એઔ કુટંુફની ભાિવઔ અલઔના ં૧૦% જેટર કચા ળોચારમના ઈમખ ાછ થામ છે અથી રઔ વામદુાિમઔ ળોચારમન ઈમખ ઔયતા નથી.

38

અ ભ્માવભા ંાણી ન ેષલચ્છતાની ક્ષથિતના ંમલૂમાઔંનની વાથ ેવાથ ેાણી ન ેષલચ્છતા સિુલધાભા ંજેન્ડયના ભબખભન ેણ વભજલાન પ્રમાવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. તેભજ ાણી િલતયણ ભાટેની જે મલષથા છે તે ખફૂ જ યૂતી છે જેના ઔાયણે ાણી ભેલલા રાફંી રાઇન રાખે છે. વામદુાિમઔ ળોચારમ ણ લષતીના ંપ્રભાણભા ંછા શલાના ઔાયણે ષલચ્છતા ફાફત ે મલષથા ઉબી થામ છે, તેભા ં એઔ કુટંુફને ભાિવઔ અલઔના ં ૧૦% જેટર કચા ળોચારમના ઈમખ ાછ થામ છે અથી વામદુાિમઔ ળોચારમન ઈમખ ભાત્ર અંળતઃ ભહશરા ઔયે છે રુુ ન ેફાઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ૪. TARU: Impact Assessment of “Nirmal Gram Puraskar” Awarded Gram

Panchayats – 2008: This Study Prepared for UNICEF by TARU-2008

યાજીલ ખાધંી યાશરીમ ેમજ ને ષલચ્છતા િભળન અંતખાત બાયત વયઔાય દ્વાયા ગ્રામ્મ િલષતાયના ંતભાભ ગયભા ંેમજ ને ષલચ્છતા સિુલધાની મલષથા ઉબી થામ ને ગ્રાિભણ રઔના ંઅયગ્મની સધુાયણા ંને તેના ંમલશાય લતાનભા ંપેયપાય થામ તે ભાટે વંણૂા ષલચ્છતા ભબમાન ળફૃ ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ ભબમાન અંતખાત િનભા ગ્રાભ યુષઔાય મજના ઇ.વ. ૨૦૦૪-૨૦૦૫થી ળફૃ ઔયલાભા ંઅલી. ગ્રાભીણ વમદુામભા ંષલચ્છતા ને અયગ્મ અંખે રઔના ંમલશાય ને લતાનભા ંશઔાયાત્ભઔ ફદરાલ અલે તે ભાટે માઔ ષતયે ગ્રાભીણ વમદુામને પ્રત્વાહશત ઔયલા ભાટે નાણાઔંીમ વશામ ને યુષઔાય અલાભા ંઅલે છે. અ યુષઔાયન શતે ુચંામતીયાજ વષંથાને વક્ષભ ને પ્રત્વાહશત ઔયલાન છે. અ યુષઔાય પ્રાપ્ત ઔયલા ભાટેના ંમખુ્મ ચાય ભાદંડ શતા.

૧. તભાભ ગયભા ંળોચારમની સિુલધા શમ તથા તે તેન ઈમખ ઔયતા શમ વાથ વાથ ખલુરાભા ંળોચહિમા ન ઔયતા શમ.

૨. તભાભ ળાાભા ંષલચ્છતાની સિુલધા શમ ને ઈમખભા ંશમ તથા જ્મા ંવશિળક્ષણ શમ ત્મા ંઔન્મા ને કુભાય ભાટે રખ-રખ યૂતી ળોચારમની સિુલધા શમ ને ઈમખભા ંશમ.

૩. ખાભની તભાભ આંખણલાડીભા ંળોચારમની સિુલધા શમ. ૪. ખાભની તભાભ જગ્માએ વાપ-વપાઇની મગ્મ મલષથા શમ.

વો પ્રથભ ઇ.વ. ૨૦૦૪-૨૦૦૫ભા ંઅ યુષઔાયની ળફૃઅત ઔયલાભા ંઅલી ત્માયે છ યાજ્મની ૪૦ ગ્રાભ ચંામતન વભાલેળ િનભાગ્રાભ યુષઔાયભા ંઔયલાભા ંઅલેર શત. ફીજી લકત ઇ.વ. ૨૦૦૫-૨૦૦૬ભા ં૧૪ યાજ્મની ૭૬૯ ચંામતીયાજ વષંથાને અ યુષઔાય પ્રાપ્ત થમ ને ત્માયફાદ ઇ.વ. ૨૦૦૬-૨૦૦૭ભા ં૨૨ યાજ્મની ૪૯૫૯ ચંામતીયાજ વષંથાને અ િનભાગ્રાભ યુષઔાય પ્રાપ્ત થમ. અ યુષઔાયના ંઔાયણે વંણૂા ષલચ્છતા ભબમાનને માઔ ષતયે ઔાભ ઔયલાની તઔ ઉબી થઇ. િનભાગ્રાભ યુષઔાય ભેલલાના ંવભમે ને ત્માયફાદ એ જ સિુલધાને ટઔાલી યાકલી એ એઔ ભટ ડઔાય શત અથી િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ચંામતીયાજ વષંથાભા ંતેની

39

વય ને ષલચ્છતા ફાફતે પ્રત્વાશન રંુૂ ાડલાભા ંઅલેર છે. તેના ંટઔાઈણા ફાફતે ચઔાવણી ઔયલા બાયત વયઔાયને તેના ંમલૂમાઔંન ઔયલાની જફૃય જણામ. ભ્માવના શતેુઃ િનભા ગ્રાભ યુષઔાયના ંધાયા-ધયણ, ગણુલત્તા ને ઔામાયીિતનુ ંારન વંણૂા ષલચ્છતા ભબમાનન મા લધલાના ઔાયણે થામ છે ઔે ઔેભ? તેનુ ંમલૂમાઔંન ઔયલાન મખુ્મ શતે ુછે.

૧. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ચંામતીયાજ વષંથાભા ંષલચ્છતાની દયમ્માનખીયીના ંઔાયણે થમેર વયનુ ંમલૂમાઔંન ઔયવુ.ં

૨. જે સિુલધા ફનાલલાભા ંઅલેર છે તેની ગણુલત્તા, રઔના મલશાય લતાનભા ંઅલેર હયલતાન ને ષથાિનઔ વષંથાની વાભેરખીયીની ચઔાવણી ઔયલી.

૩. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ચંામતીયાજ વષંથા યુષઔાય ભેલલાના ંધાયા-ધયણનુ ંયૂી યીતે ારન ઔયે છે ઔે ઔેભ? તેની ચઔાવણી ઔયલી.

૪. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ચંામતીયાજ વષંથાભા ંખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયલાભા ંઅલે છે ઔે ઔેભ? તેની ચઔાવણી ઔયલી.

૫. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ગ્રાભ ચંામત જાતીમ વફંધં (Gender) તથા વાભાજજઔ ભાકા ંય શુ ંવય થેમર છે? તેની ચઔાવણી ઔયલી.

નમનૂા વદંખી ને ભ્માવની દ્િતઃ પ્રષતતુ ભ્માવભા ં૧૬૨ ગ્રાભ ચંામત વાભેર ઔયલાભા ંઅલેર છે જેભા ં૨૦૦૪-૨૦૦૫ભા ંિનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ત્રણ યાજ્મ ભશાયાશર, તાિભરનાડુ ને િિભ ફખંાની ૩૭ ગ્રાભ ચંામત ને ૨૦૦૫-૨૦૦૬ભા ંિનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય છ યાજ્મની આંધ્રપ્રદેળ, છત્તીવખઢ, ભશાયાશર, તાિભરનાડુ, ઈત્તયપ્રદેળ ને િિભ ફખંાની ૧૨૫ ગ્રાભ ચંામતન વભાલેળ ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ ભ્માવભા ંનીચે મજુફ ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે.

૧. મખુ્મ ભાહશતીદાતા (Key Informants) ને વદં ઔયેર કુટંુફ ાવેથી ઊંડાણલૂાઔ ભાહશતી ભેલલા પ્રશ્નાલરીન ઈમખ ઔયલાભા ંઅલેર છે.

૨. ષથાિનઔ હશતધાયઔ, ગ્રાભ ચંામતના ંચ ૂટંામેરા પ્રિતિનિધ, પ્રાથિભઔ ળાાના ંિળક્ષઔ, આંખણલાડીના ંઔામાઔય, પ્રાથિભઔ અયગ્મ ઔામાઔય, વમદુામ અધાહયત વષંથા, ભહશરા ને યલુઔ ભડં ાવેથી ઊંડાણલૂાઔ ભાહશતી ભેલલા નસુભૂચ ને જૂથ ચચાા (Focus Group Discussion) ઔયલાભા ંઅલેર છે.

૩. ળાા, આંખણલાડી ને ખાભની વભગ્રફૃથી વાપ-વપાઇની મલષથા અંખે

િનયીક્ષણ દ્વાયા ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે. લષતીના ંઔદની Öષ્શટએ ભ્માવભા ંવભાલેળ ઔયેર ૧૬૨ ગ્રાભ ચંામતની ક્ષથિત જઇએત:

૧ ૫૦૦થી છા ગયની વખં્મા ધયાલતા ખાભ ૯૪

૨ ૫૦૧થી ૨,૦૦૦ સધુી ગયની વખં્મા ધયાલતા ખાભ ૩૫

૩ ૨,૦૦૦થી લધાયે ગયની વખં્મા ધયાલતા ખાભ ૩૩

40

નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જનજાિતના ંલષતીના ંઔદની Öષ્શટએ ભ્માવભા ંવભાલેળ ઔયેર ૧૬૨ ગ્રાભ ચંામતની ક્ષથિત જઇએત:

૧ એવ.વી./એવ.ટી. લષતી ભફરકુર નથી તેલા ખાભ ૫૬ ૨ ૨૦% એવ.ટી./એવ.ટી. લષતી ધયાલતા ખાભ ૫૩

૩ ૪૦% એવ.ટી./એવ.ટી. લષતી ધયાલતા ખાભ ૨૯

૪ ૪૦% થી લધાયે એવ.ટી./એવ.ટી. લષતી ધયાલતા ખાભ ૨૪ પ્રષતતુ ભ્માવભા ં૭,૧૦૦ ગયની મરુાઔાત ઔયલાભા ંઅલેર છે. મરુાઔાત ઔયલાભા ંઅલેર ગયની ઔક્ષાલાય પ્રભાણ જઇએ ત:

૧ નસુભૂચત જાિત ૧,૭૭૫ (૨૫%) ૨ નસુભૂચત જન જાિત ૬૩૯ (૯%) ૩ ફક્ષીચં ૨,૦૫૯ (૨૯%) ૪ વાભાન્મ ૨,૬૨૭ (૩૭%)

અ ઈયાતં ૫૦૦ ળાાના ંિળક્ષઔ તથા આંખણલાડી ઔામાઔય ને ૧૬૨ ગ્રાભ ચંામતના ંચંામત વભ્મની નમનૂાના ંફૃભા ંવદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવના તાયણઃ ૧. િનભાગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ગ્રાભ ચંામતભા ંષલચ્છતાની ક્ષથિત

૧.ષલચ્છતા મલષથાના ંઈમખ વફંધંી િનભા ગ્રાભ યુષઔાય પ્રાપ્ત ઔયનાય ચંામતીયાજ વષંથાભા ંઅળયે ૮૧% ગયભા ં

ળોચારમની સિુલધા છે. (જે ૈઔી ૬૬% કુટંુફભા ંળોચારમન ઈમખ થામ છે જે ૈઔી

૬૩% ગયભા ંળોચારમ િનમિભત ઈમખભા ંછે), ૪% કુટંુફભા ંવામદુાિમઔ ળોચારમન

ઈમખ ઔયે છે જ્માયે ૧૫% કુટંુફભા ંળોચારમની સિુલધા ધયાલતા નથી. જે ન્મ

લૈઔચ્લઔ સિુલધાન ઈમખ ન ઔયતા ંખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે.

૨. ળોચારમન ઈમખ ળા ભાટે ઔયતા નથી

તેના ંઔાયણભા ંજઇએત, ૩૧% ગયભા ંળોચારમની નફી ને ધયૂી ઔાભખીયી

જલા ભી, ૧૮% રઔ તાની ટેલ, મલશાય ઔે લતાનભા ંપેયપાયના ઔાયણે ને

ભાહશતીન બાલ ધયાલે છે. ૧૪% ગણુલત્તાયતુત ફાધંઔાભ ને વારંુ ળોચારમ ઇચ્છે

છે. અ ઈયાતં ૨૬%ને ળોચારમના ંભારવાભાન ને ાઇથી વતં ન શલાના

ઔાયણે ળોચારમન ઈમખ ઔયતા નથી. ૩. ખલુરાભા ંળોચહિમાના ંપ્રભાણ અંખ ે

ભ્માવ શઠેની ભાત્ર છ ગ્રાભ ચંામતભા ંરઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયતા નથી. ૬૪ ગ્રાભ ચંામતભા ં૨૦%થી છા રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ૩૯% ગ્રાભ ચંામતભા ં૪૦% સધુી રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે, ૨૯ ગ્રાભ ચંામતભા ં૬૦%

41

સધુી રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. જ્માયે ૨૪ ગ્રાભ ચંામતભા ં૬૦ % સધુી રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. આંધ્રપ્રદેળ, ભશાયાશર ને િિભ ફખંાની વયકાભણીભા ંછત્તીવખઢભા ંખફૂજ કયાફ ક્ષથિત છે. જ્મા ં૬૦%થી લધાયે ગ્રાભ ચંામતભા ં૬૦%થી લધાયે રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે.

૪. ળોચારમ ફાધંઔાભ ભાટે પે્રયણા/પ્રત્વાશઔ ફાફત ભહશરા ને ખુ્તલમની છઔયીની વરાભતી ભાટે ૩૫% રઔ ળોચારમ ફાધંલા વશભત થમેર જલા ભે છે. ૧૭% રઔ તાની ષલામત્ત મલષથા ભાટે ળોચારમ ફાધંલા પ્રેયામેરા જલા ભળમા છે. જ્માયે કુટંુફના ંવદૃ્ વભ્મની વરાભતી/જફૃહયમાત ભાટે ભાત્ર ૧% રઔ ળોચારમ ફાધંલા પ્રેયામેરા છે. ભશાયાશર ૩૦%, તિભરનાડુ ૨૦% ને છત્તીવખઢભા ં૧૮% ગયભા ંદળાાલેર ઔાયણવય રઔ ળોચારમ ફાધંલા પ્રેયામેરા છે. અ ઈયાતં અળયે ૨૮% રઔ તેભના ંનજીઔના ંચંામતના ંવભ્મ, વયઔાયી િધઔાયી, ષલવશામ જૂથ ને ષલેચ્ચ્છઔ વષંથાના દફાણના ંઔાયણે ળોચારમ ફાધંલા પ્રેયામેરા છે.

૫. ળાાભા ંળોચારમની મલષથા ને ઈમખ

ભ્માવ શઠેની ૧૬૨ ગ્રાભ ચંામત ૈઔી ૯૬% ળાાભા ંળોચારમની સિુલધા છે. ૩૯% ળાાભા ંઔન્મા ને કુભાય ભાટે ષલતતં્ર ળોચારમની સિુલધા છે જ્માયે ૫૭% ળાાભા ંઔન્મા ને કુભાય ભાટે ઔભન ળોચારમની સિુલધા છે. મતૂયડીની મલષથાભા ં૮૯% ળાાભા ંમતૂયડીની મલષથા છે જે ૈઔી, ૮૪% ળાાભા ંઔન્મા ને કુભાય ભાટે ષલતતં્ર મતૂયડીની મલષથા છે. ૪૬% ળાાભા ંિળક્ષઔ ભાટે ષલતતં્ર મતૂયડીની મલષથા છે.

૬. ત્રીજા બાખની આંખણલાડી પ્રાથિભઔ ળાાની જગ્મા ઈમખ ઔયે છે. ૪૦% આંખણલાડી વયઔાયી ભફલડીંખ થલા ચંામત દ્વાયા યૂા ાડલાભા ંઅલેર ભઔાનભા ંચરાલલાભા ંઅલે છે ને ફાઔીની આંખણલાડી બાડાના ંભઔાનભા ંચરાલલાભા ંઅલે છે. ૭૬% આંખણલાડીભા ંળોચારમની સિુલધા છે.

૭. ગન ને પ્રલાશી નઔાભા ઔચયાન િનઔાર

નઔાભા ગન ઔચયાના ંિનઔાર ભાટે ગ્રાભ ચંામત દ્વાયા ઔઇણ પ્રઔાયની ઔાભખીયી ળફૃ ઔયલાભા ંઅલેર નથી. અના ઔાયણે ૪૧% ગય ગન ઔચયાને ગયની ફશાય ખલુરી જગ્માભા ંને યષતાના ંહઔનાયા ય એઔઠ ઔયલાભાં અલે છે. ૨૯% ગય અ જગ્મા ય કાડ ફનાલી ઔચય એઔઠ ઔયી ઔંશટ ફનાલે છે. ૧૭% ગય ઔચયાેટીભા ંનાકે છે. ૮% ગય ઔચયાને એઔત્રીત ઔયી યાકે છે. જ્માયે ૫% ગય ઔચયાને ફાી નાકે છે. નઔાભા પ્રલાશીન િનઔાર ૫૪% ગય ખલુરી જગ્મા ને ભફન ઈમખી ાણીના ંસ્રતભા ંઔયે છે. ૨૦% ગય વામદુાિમઔ ખટયભા,ં ૧૮% ગય પ્રલાશી ઔચયાન ઈમખ હઔચન ખાડાનભા ંઔયે છે. ન્મ ૮% ગય ળોકાડાન ઈમખ ઔયે છે.

૨. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ગ્રાભ ચંામતની ક્ષથિત ને ટઔાઈણુ.ં

42

૧. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય જાલી યાકલા ભાટેની સિુનમતં્રણ મલષથા : િનભા ગ્રાભ યુષઔાયના ંિધક્ષણના ંવભમે રઔને ચંામતના વભ્મ, ષલવશામજૂથ, ષથાિનઔ ષલૈચ્ચ્છઔ વષંથાએ દયલણી અેર છે. અભાની ભટાબાખની ગ્રાભ ચંામતને યુષઔાય પ્રાપ્ત થમા ફાદ તેભના ંયવફૃભચભા ંફદરાલ જલા ભેર છે. ૪૩% ગયના ંજણામા મજુફ િનભા ગ્રાભ યુષઔાય પ્રાપ્ત થમા શરેા ંષલચ્છતાની જાલણી ભાટે ઔઇણ પ્રઔાયની સિુનમતં્રણ મલષથા નશતી. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેમા ફાદ ષલચ્છતાની જાલણી ભાટે ૮૯% ગ્રાભ ચંામતભા ંઠયાલ વાય ઔયલાભા ંઅલેર છે અના પ્રભાણભતૂ અધાય ઔેટરીઔ ગ્રાભ ચંામતભા ંજલા ભળમા જે ૈઔી ઔેટરીઔ ગ્રાભ ચંામત તેન ભર ઔયે છે.

૨. અયગ્મ ભાટે લતાન મલશાયભા ંઅલેર હયલતાનઃ રખબખ ૫૫% ઈત્તયદાતાના ંજણામા મજુફ તે ળોચહિમા ઔમાા ફાદ વાબથુી શાથ ધએુ છે. ૨૨% ઈત્તયદાતા જભતા ંશરેા ંશાથ ધએુ છે. ૨૨% ઈત્તયદાતા ળોચહિમા ઔમાા ફાદ ભાત્ર ાણીથી શાથ ધએુ છે. ૧૧% ઈત્તયદાતા યાકથી ને ૬% ભાટીથી શાથ ધએુ છે. ૬% ઈત્તયદાતા ળોચહિમા ઔમાા ફાદ ને ૧૨% ઈત્તયદાતા ફાઔને વાપ ઔમાા છી શાથ વાપ ઔયતા નથી. ભાટરા ઔે લાવણભા ંીલાનુ ંાણી ભેલલા ભાટે ૭૨% કુટંુફ ગ્રાવ ઔે ટંફરયને અંદય નાકીને ીલાનુ ંાણી ભેલે છે. ફાઔીના ં૨૮% કુટંુફ ડમા ઔે ન દ્વાયા ીલાનુ ંાણી ભેલે છે.

૩. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય પ્રાપ્ત થમા ફાદ રઔ વાથે અદાન-પ્રદાનની ભટાબાખની પ્રવિૃત્ત ફધં ઔયલાભા ંઅલેર છે. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભળમા શરેા ં૫૧% ઈત્તયદાતાના ંભતે ષલચ્છતા િલળે ચચાા થતી શતી. ૪૬% ગયે ગયે જાગિૃત ઔયલા ભાટેની પ્રવિૃત્ત, ઔયલા ભાટે પ્રવિૃત્ત, ૩૯% ષલવશામ જૂથભા ંને ષથાિનઔ ષતયે ફેઠઔભા ંચચાા ઔયલાભા ંઅલતી, ૩૪% ષ્ષરટ-પ્ર,ે ૩૨% યાજઔીમ લતતા, ૩૨% હદલાર ય ષટય રખાલલા લખેયે જેલી પ્રવિૃત્ત રઔને વભજાલલા ઔયલાભા ંઅલતી શતી. ન્મ પ્રવિૃત્તભા ં૧૮% રઔના જણામા મજુફ Öવમ-શ્રામ વાધનના ંળનુ ંઅમજન, ૧૫% ળાાના ંભ્માવિભભા ંષલચ્છતાની ફાફત વાભેર ઔયલા ને ૧૨% િત્રઔા ઔે બઔુરેટની લશેંચણી લખેયે જેલી પ્રવિૃત્ત રઔને વભજ અલા ભાટે ઔયલાભા ંઅલતી શતી જેભાનંી ભટાબાખની પ્રવિૃત્ત િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભળમા ફાદ ફધં થમેર છે.

૪. Gender and Social Inclusion: મક્તતખત ળોચારમના ં Öષ્શટઔણથી જઇએત નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જન જાિત વમદુામના ં૭૩% ગયભા ંળોચારમની સિુલધા છે જ્માયે ન્મ વમદુામભા ં૮૧% રઔના ંગયભા ંળોચારમની સિુલધા છે. નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જન જાિત વમદુામના ં૧૯% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા

43

ઔયે છે. જ્માયે ન્મ વમદુામના ં૧૫% રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. રુુ ને ભહશરાના ંળોચારમના ંઈમખ િલળે જઇએત ૬૬% ભહશરા ને ૬૨% રુુ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે. નસુભૂચત જાિત ને નસુભૂચત જન જાિત વમદુામના ંધાાથી લધાયે બાખના ંરઔ વળીમર ભફીરાઇઝેળનની પ્રહિમાભા ંવશબાખી થમા શતા એલી જ યીતે ૫૯% ભહશરા, ૫૭% ફાઔ ને ૫૫% યલુાન વિળમર ભફીરાઇઝેળનની પ્રહિમાભા ંવશબાખી થમા શતા. અળયે ૩૯% ગ્રાભ ચંામતભા ં૨૦%થી છા ઈત્તયદાતા િનણામ રેલાની પ્રહિમાભા ંવાભેર થમા છે. ૧૬% ગ્રાભ ચંામતભા ં૨૧ થી ૪૦% ઈત્તયદાતા િનણામ રેલાની પ્રહિમાભા ંવશબાખી થમેર છે જ્માયે ૩૪% ગ્રાભ ચંામતભા ં૪૧ થી ૬૦% ઈત્તયદાતા િનણામ રેલાની પ્રહિમાભા ંવશબાખી થમેર છે. ભાત્ર ૧૧% ગ્રાભ ચંામતભા ં૬૦% લધાયે ઈત્તયદાતા િનણામ રેલાની પ્રહિમાભા ંવશબાખી થમેર છે.

ભ્માવની ભમાાદાઃ ૧. ઔેટરાઔ પ્રાથિભઔ અયગ્મ ઔેન્રભા ંઅયગ્મ િધઔાયી ભી ળક્યા નશતા,ં ઔેટરાઔં

ખાભભા ંમરુાઔાત દયિભમાન ળાા ને આંખણલાડી ય મખુ્મ અધાય યાકલ ડરે.

૨. ઔેટરીઔ ગ્રાભ ચંામતભા ંકાવ ઔયીને અહદલાવી િલષતાયભા ંપભમાં છૂટા ંછલામા શલાના ઔાયણે ભમાાહદત પભમાભા ંમરુાઔાત ઔયલાભા ંઅલેર

૩. ગ્રાભ ચંામતની ચ ૂટંણી ફાદ જે વયચં દ્વાયા િનભા ગ્રાભ યુષઔાય પ્રાપ્ત થમેર શમ તે ફદરામેર જલા ભળમા, નલા અલેર વયચંને િનભા ગ્રાભ યુષઔાયની પ્રહિમાની ઊંડાણલૂાઔ ભાહશતી અલાભા ંઅલેર નશતી જેથી તે જાણઔાયીના ંબાલે ભાહશતી અી ળક્યા નશતા.

૪. ઔેટરીઔ ળાાભા ંનલા િળક્ષઔ િનયતુત થમેરા શલાથી ળાાની ષલચ્છતાની ક્ષથિતભા ંસધુાય થામ ને ળાાભા ંફાઔની વખં્માભા ંલધાય થામ તથા ળાા છડલાના પ્રભાણભા ંગટાડ થામ તેના ય ધ્માન અલાભા ંઅલતુ ંનશત ુ.ં

પ્રષતતુ ભ્માવના ંતાયણ યથી ષશટ થામ છે ઔે િનભાગ્રાભ યુષઔાય ભેલનાય ખાભભા ંણ રઔ ખલુરાભા ંળોચહિમા ઔયે છે. ળોચારમની નફી ગણુલત્તા, રઔની ટેલ, મલશાય, લતાનભા ંપેયપાય ઔયલા ભાહશતીન બાલ લખેયે જેલા ઔાયણ જલા ભે છે. િનભા ગ્રાભ યુષઔાય ભેમા ફાદ ભટાબાખની ગ્રાભ ચંામતએ ષલચ્છતાની જાલણી ભાટે ઠયાલ વાય ઔમાા છે. જે ૈઔી ઔેટરીઔ ગ્રાભ ચંામત તેનુ ંારન ઔયે છે. અ ભ્માવ યથી એ ણ ષશટ થામ છે ઔે નસુભૂચત જન જાિતના ભટાબાખના રઔ ળોચારમન ઈમખ ઔયે છે અ ઈયાતં તે વિળમર ભભફરાઆઝેળનની પ્રહિમાભા ંવશબાખી થમા શતા. ભ્માવ દયિભમાન જ ગ્રાભ ચંામતની ચ ૂટંણી થઇ શલાના ંઔાયણે નલી ગ્રાભ ચંામત ાવ ેભાહશતીન બાલ જલા ભળમ.

44

૫. Drinking Water Supply and Poverty Alleviation

“The Impact of Women’s Productive use of Water and Time on household Economy and Gender relation in Banaskantha District, Gujarat, India” - IRC International Water and Sanitation Centre Delft the Netherlands-2004

ગયેલુ ંાણી િલતયણ ઔામાિભન શતે ુજાશયે અયગ્મ ને ઔલમાણભા ંસધુાયણા રાલલાન શમ છે અભ છતા ંગયની નજીઔ ાણીની સિુલધા શમ તે ણ અિથિઔ સધુાયણાભા ં ભશÿલન બાખ બજલે છે. અ કાવ ઔયીને દુશઔા/સઔૂા િલષતાય ભાટે છે જ્મા ંાણીની છતના ંઔાયણે ગણ વભમ ાણી ભેલલા ાછ પાલલ ડ ેછે. ટૂંઔભા ંભહશરાને શારભા ંણ ગયેલુ ંાણી િલતયણ ઔામાિભના અમજન ને ભયાભતભા ંાણી ને વભમના ંપદામી ઈમખ ભાટે ભમાાહદત તઔ ભે છે. પ્રષતતુ ભ્માવ દ્વાયા ભહશરા ને રુુને વરંગ્ન ઔામા, ાણીના ંમગ્મ ઈમખ ભાટે ભહશરાન વફંધં, હયલાય ભાટે ભત વભમ, જાતીમ વફંધં ય વય ને નીિત, ઔામાક્ર્ભ અમજન ને ભયાભત તથા િનબાલણી ભાટેના ંસભૂચતાથો જાણલાન પ્રમાવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવના શતેુઃ

૧. છતગ્રષત િલષતાયભા ંગયેલુ ંાણી િલતયણ ભાટે ભહશરાની બાખીદાયી ને િલશ્વવનીમતા તેભજ ાણી ને વભમના ંમગ્મ ઈમખીતા ભાટેના ંવફંધંની ચઔાવણી ઔયલી.

૨. અલઔલધાઔની પ્રવિૃત્તના ંઔાયણે ભહશરાના ંગયભા ંને વમદુામભા ંસ્ત્રી-રુુના ંવફંધં ય શુ ંવય થઇ છે તેની ચઔાવણી ઔયલી.

૩. વશબાખી વાધનન ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ઔયલાના પ્રશ્નની વાથે વાથે િલષતયણ ને ભરીઔયણ ઔયનાય વષંથાભા ંક્ષભતાલધાન, વાશિવઔ ભહશરા, ાણી ઈય વશબાખી વળંધન, ઈત્ાદન, અિથિઔ િલઔાવ ને સ્ત્રી રુુના ંવફંધં ભાટે ઈમખ ઔયલ.

નમનૂા વદંખીઃ પ્રાથિભઔ વળંધનભા ંવરફૃથી ાચં પ્રઔાયની સકૂ્ષ્ભ વાશિવઔ ભહશરા, શષત ઈદ્યખ, દૂધ ઈત્ાદન, ભીઠા ઈત્ાદન, ગુદંય એઔત્રીઔયણ ને વકૃ્ષ ઈછેયન તરુનાત્ભઔ લૈમક્તતઔ ભ્માવ ઔયલાનુ ંઅમજન ઔયલાભા ંઅલેર શતુ.ં પ્રષતતુ ભ્માવભા ં૨૩૪ ખાભની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. જેભા ંભહશરા વાશિવઔ જુદી-જુદી ઔાભખીયી ઔયે છે તેલા ૨૦ ખાભ ને ાચં િનમતં્રીત ખાભની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે ભહશરા વાશિવઔની ઔાભખીયી અંતખાત વદં ઔયેર ૧૯ ખાભને ચાય પ્રઔાયના લખીઔયણ ઔક્ષાને ધ્માનભા ંયાકીને વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. જે અ મજુફ છે.

૧. ાણીની વાયી ક્ષથિત ધયાલતા ખાભ ૨. ાણીની કયાફ ક્ષથિત ધયાલતા ખાભ

45

૩. વાયી યીતે ઔામાક્ષભ ખાભ ૪. નફી ઔાભખીયીલાા ખાભ

અ ઈયાતં ભહશરા વાશિવઔને ધ્માનભા ંયાકી લૈમક્તતઔ ભ્માવ, ભહશરા જૂથભા ંઅખેલાનની મરુાઔાત ઔયલાભા ંઅલેર છે. જેભા ંભ્માવ શઠે વદંખી ઔયેર કુર ૨૫ ખાભ ૈઔી ૧૬ ખાભભાથંી વશબાખી દ્િતના ંઈમખ દ્વાયા મદચ્છ નમનૂા વદંખી દ્િતના ંઅધાયે કુર ૧૦થી ૧૫ ભહશરાના ંજૂથ ૈઔીની વાત-વાત ભહશરાની વદંખી ઔયેર છે એટરે ઔે ભ્માવ શઠે કુર ૧૧૨ ભહશરાની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. વદંખી ઔયેર ૨૫ ખાભ ૈઔી ૧૧ ખાભની જુદી-જુદી વાશિવઔ પ્રવિૃત્તને ધ્માનભા ંયાકીને લૈમક્તતઔ ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવના તાયણઃ ઈના ને ચભાવાભા ંાણીની ક્ષથિત તથા વાયી ને કયાફ ક્ષથિત એભ ફે પ્રઔાયને ધ્માનભા ંયાકીને એઔત્રીત ભાહશતીની તરુના ઔયલાભા ંઅલેર છે.

૧. પ્રામભખઔ ને િનમતં્રીત ફન્ને પ્રઔાયના ંખાભના ંહયલાયભા ંભહશરા વભગ્ર લા દયિભમાન હદલવના ૧૫ થી ૧૬ ઔરાઔ ઔાભ ઔયે છે જેભા ંવયેયાળ દયયજના ં૩ ઔરાઔ ાણી ભેલલા ભાટે પાલે છે. ફાઔ, હઔળયી તેભજ રુુ ફે ઔરાઔ ાણી ભેલલા ાછ વભમ પાલે છે. અભ, હયલાય દયયજના ાચં ઔરાઔ ાણી ભેલલા ાછ પાલે છે.

૨. ઈનાાભા ંજ્માયે ાણી િલતયણ મલષથાભા ંકાભી ઉબી થામ ત્માયે પ્રામભખઔ ખાભની વયકાભણીભા ંિનમિંત્રત ખાભની ભહશરાને હયલાયના ંવભ્મ તયપથી છી ભદદ ઔે નહશલતૌ ભદદ ભે છે. પ્રામભખઔ ખાભભા ંભહશરાને ાણી ભેલલા હયલાયના ંવભ્મ તયપથી વશમખ ભલલાના ંઔાયણે અ ખાભભા ંસ્ત્રી-ફૃના વફંધંભા ંફદરાલ અમ છે. પ્રામભખઔ ને િનમતં્રીત ફન્ને પ્રઔાયના ખાભભા ંગયના ંઔાભભા ંછઔયી વોથી લધ ુભદદ ઔયે છે.

૩. નફી ાણી િલતયણ મલષથા ને ભયાભતના ંબાલે પ્રામભખઔ ખાભભા ંઈનાાના વભમખાા દયિભમાન ાણી િલતયણ મલષથાભા ંકાભી ઉબી થલાના ઔાયણે એઔ ભહશરાને ભાિવઔ ફૃ|. ૫૦નુ ંનઔુવાન થામ છે. વેલા વષંથા વાથે કુર ૪૦,૦૦૦ ભહશરા વભ્મદ ધયાલે છે. એઔ ભહશરાને ભાિવઔ ફૃ|. ૫૦નુ ંનઔુવાન થામ એટરે ઔે કુર ફૃ|. ૨૦ રાકનુ ંભાિવઔ નઔુવાન થામ છે અ ઈયાતં ભહશરા વયેયાળ કુર વાત ઔરાઔન મક્તતખત ને ગયેલુ ંપ્રવિૃત્તન વભમ ઈમખ ઔયે છે.

૪. ાણી િલતયણ મલષથાના ંસધુાયણાના ઔાયણે ૧૧ પ્રામભખઔ ખાભભા ંાણી ભેલલા ાછ ભહશરા પ્રિતહદન ભાત્ર એઔ ઔરાઔન વભમ પાલલ ડ ેછે. વભમ ફચલાથી તે અ વભમન ઈમખ અિથિઔ ઈાર્જનની ઔાભખીયીભા ંઔયલાના ઔાયણે ફૃ|. ૭૫૦થી ફૃ|. ૫,૫૦૦ સધુી એઔ હયલાય પ્રિતલા લધાયે અલઔ ભેલતા થમા અલઔ

46

લધલાન અધાય ખાભભા ંઈરબ્ધ ઔાભખીયીની તઔ ને લધાયાના વભમન અિથિઔ ઈાર્જનભા ંઈમખ ય અધાહયત છે.

૫. વેલા વષંથાના ૪૦,૦૦૦ ભહશરા વભ્મ તાન લધાયાન વભમ અિથિઔ ઈાર્જનની ઔાભખીયીભા ંપાલેત તે અળયે એઔ ઔયડ ફૃ|. લાિિઔ ભેલી ળઔે છે.

૬. પ્રામભખઔ ખાભભા ંને િનમતં્રીત ખાભની વયકાભણીએ પ્રામભખઔ ખાભભા ંાણીના ંવામદુાિમઔ વવંાધનના મલષથાનભા ંભહશરાની વાભેરખીયી લધાયે જલા ભી.

યંયાખત ાણીના સ્રતભા ંમડૂી યઔાણ ભાટે ભહશરા વાશિવઔના ખાભભા ં૩૪% રુુ, ૧૮% ભહશરા ને ૪૮% વયંતુત બાખીદાયી શમ છે, જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૬૫% રુુ, ૧૨% ભહશરા ને ૨૩% વયંતુત બાખીદાયી શમ છે.

ાણીના ઈમખ અંખે પ્રામભખઔ ખાભભા ં૧.૫% રુુ, ૯૩.૫%, ભહશરા ને ૫% વયંતુત જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૯૭% ભહશરા ને ૩% વયંતુત બાખીદાયી શમ છે.

યંયાખત ાણીના ંસ્રતના ફાધંઔાભના ંિનણામભા ંપ્રામભખઔ ખાભભા ં૩૮% રુુ, ૨૫% ભહશરા ને ૩૭% વયંતુત યીતે જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૮૫% રુુ, ૧૨% ભહશરા ને ૩% વયંતુત યીતે િનણામ રે છે. યંયાખત ાણીના ંસ્રતના ંસધુાયણાના િનણામભા ંપ્રામભખઔ ખાભભા ં૪૨% રુુ, ૨૭% ભહશરા ને ૩૧% વયંતુત યીતે જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૭૬% રુુ, ૩% ભહશરા ને ૨૧% વયંતુત યીતે િનણામ રે છે.

૭. ઊત ુપ્રભાણે ીલાના ંાણીના ંસ્રત િલળે જઇએત : િળમા, ઈના ને ચભાવાભા ંફન્ને પ્રઔાયના ખાભભા ં૪૩% રઔ ષટેન્ડ ષટ યથી ાણી ભેલે છે. ફીજી યીતે જઇએત, ીલાના ંાણીના ંસ્રતભા ંષટેન્ડ ષટ, કલૂા, તાલ, નજીઔના ંખાભના ંસ્રત છે જે ૈઔી ત્રણેમ ઊતભુા ંવોથી લધાયે એટરે ઔે ચભાવાભા ં૪૭%, ઈનાાભા ં૪૦% ને િળમાાભા ં૪૧% ીલાનુ ંાણી ષટેન્ડ ષટ યથી ભેલે છે. ત્રણેમ ઊત ુદયિભમાન વયંતુત યીતે જઇએત, વયેયાળ ૯% રઔ તાલભાથંી ીલાનુ ંાણી ભેલે છે. ઊત ુપ્રભાણે ચભાવાભા ં૧૮%, િળમાાભા ં૫% ને ઈનાાભા ં૩.૫% રઔ તાલ યથી ાણી ભેલે છે.

૮. પ્રામભખઔ ખાભના હયલાય ૯૧% ને િનમતં્રીત ખાભના ં૮૯% હયલાય તાના વભમની ફચત ઔયે છે. ફને્ન પ્રઔાયના ખાભભા ંભહશરા ષલતતં્ર ઔે ન્મના વશમખથી લધાયાના વભમન ઈમખ અલઔલધાનના ંઔાભભા ંઔયે છે. પ્રામભખઔ ખાભભા ંભહશરા તાના લધાયાના વભમના ઈમખ અંખેન િનણામ તે જ રે છે.

૯. િનમતં્રીત ખાભભા ંભહશરા દ્વાયા ષલતતં્ર યીતે અલઔ લધાઔની ઔઇણ પ્રવિૃત્ત ળફૃ ઔયેર નથી જ્માયે પ્રામભખઔ ખાભભા ંભહશરાએ ળફૃ ઔયેર પ્રવિૃત્તભાથંી પ્રાપ્મ થમેર અલઔ ય તેભનુ ંપ્રભતુ્લ શમ છે યંત ુકુટંુફની વંણૂા અલઔભા ંતેભનુ ંતેટલ ુપ્રભતુ્લ શત ુ ંનથી. એલીજ યીતે પ્રામભખઔ ને િનમતં્રીત ખાભની વયકાભણીભા ં

47

િનમતં્રીત ખાભની ભહશરાની અલઔ ને કુટંુફની અલઔ ય નહશલતૌ પ્રભતુ્લ શમ છે.

૧૦. ફને્ન પ્રઔાયના ખાભની ભહશરા તાની અલઔન કચા ભટાબાખે ગયેલુ ંકચા, ગયલકયીની લષતુ કયીદલા, વાધન કયીદલા, મક્તતખત લષતુ, ફાઔની વબંા ને િળક્ષણ, અયગ્મ વબંા, વાભાજજઔ પ્રવખં, ાણી ને દેવુ ંયત ઔયલાભા ંઔયે છે. ફને્ન પ્રઔાયના ખાભભા ંભહશરાનુ ંવોથી લધાયે કચા ગયેલુ ંકચા છે તભાભ ખાભની ભહશરા ાણી કયીદલા ભાટે ૈવાન ઈમખ ઔયે છે. પ્રામભખઔ ખાભના ંહયલાય તેભના અયગ્મ ભાટે નહશલત કચા ઔયે છે ઔાયણ ઔે તેને અયગ્મ ને િળક્ષણ ઔામાિભ અંતખાત ભદદ ભે છે જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંભહશરાને અયગ્મ વબંા ભાટે િલળેફૃથી કચા ઔયવુ ંડ ેછે.

૧૧. સ્ત્રી-રુુના ંવફંધંભા ંછેલરા દવ લાભા ંઅલેર હયલતાન િલળે જઇએત પ્રામભખઔ ખાભભા ંદવ લા શરેા ૯૧% કુટંુફભા ંએઔતા શતી ને શારભા ં૯૭% કુટંુફભા ંએઔતા જલા ભી શતી, જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૭૬% કુટંુફભા ંએઔતા શતી શારભા ં૯૧% કુટંુફભા ંએઔતા જલા ભે છે. પ્રામભખઔ ખાભભાં દવ લા શરેા ૫૨% કુટંુફ વાથે ફેવીને બજન ઔયતા શતા જેનુ ંપ્રભાણ શારભા ં૮૪% જલા ભળયુ ંશત ુ ંજ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૫૧% કુટંુફ વાથે ફેવીને બજન ઔયતા, શારભા ંતે પ્રભાણ લધીને ૮૮% જલા ભે છે. પ્રામભખઔ ખાભભા ંદવ લા શરેા ફશાય એઔરા જતા ભાટે ૬૨% ને શારભા ં૮૯% જામ છે જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૫૮%, શારભા ં૭૬% જલા ભે છે. ફાઔને ળાાએ ભઔરલા િલળે જઇએ ત દવ લા શરેા ૬૨%, શારભા ં૯૦% જામ છે, જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૮૪%, શારભા ં૯૧% પ્રભાણ જલા ભે છે. ભહશરાની ફચત િલળે જઇએત દવલા શરેા ૧૫% ઔયતા શતા શારભા ં૭૭% ઔયે છે. જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ં૧૮% શારભા ં૨૪% જલા ભે છે. કૃિ િલમઔ ફાફતભા ંભહશરાની બાખીદાયી િલળે જઇએ ત દવ લા શરેા પ્રામભખઔ ખાભભા ં૦૮% બાખીદાયી શતી શારભા ં૬૯% ભહશરાની બાખીદાયી છે જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૨૮%, શારભા ં૬૨% જલા ભે છે. શુ કયીદલા ભાટે ભહશરાની બાખીદાયી િલળે જઇએ ત દવ લા શરેા ૧૭% શારભા ં૭૨% જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૧૩%, શારભા ં૬૧% જલા ભે છે. ભહશરાના તાના નાભે િભરઔત િલળે જઇએ ત દવ લા શરેા પ્રામભખઔ ખાભભા ં૧૫%, િભરઔતભા ંબાખીદાયી શતી જ્માયે શારભા ં૪૨% બાખીદાયી છે જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ંશરેા ૦%, શારભા ં૧૫% જલા ભે છે.

૧૨. વામદુાિમઔ ષતયે ભહશરાની બાખીદાયી િલળે જઇએ ત પ્રામભખઔ ખાભના ંભહશરા ન્મ ખાભભા ંભહશરા અખેલાન ૨૨% જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૩%, તાના ખાભભા ંભહશરા અખેલાન પ્રામભખઔ ખાભભા ં૪૨% જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૧૨%, ખાભની ફેઠઔભા ંયજૂઅત ઔયલી પ્રામભખઔ ખાભભા ં૭૩%

48

જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૨૯%, ન્મ ખાભની ફેઠઔભા ંજવુ ંપ્રામભખઔ ખાભભા ં૮૪%, જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૩૨% ખાભની ફેઠઔભા ંજવુ ંપ્રામભખઔ ખાભભા ં૧૦૦% જ્માયે િનમતં્રીત ખાભભા ં૭૦%, જલા ભે છે.

૧૩. રુુના ંભત મજુફ સ્ત્રી-રુુના વફંધંભા ંઅલેર હયલતાન િલળે જઇએત પ્રામભખઔ ને િનમતં્રીત ફને્ન પ્રઔાયના ખાભભા ંરુુનુ ંભાનવ ુછે ઔે ગયભા ંને ખાભભા ંભહશરાની ક્ષથિતભા ંશઔાયાત્ભઔ ફદરાલ અમ છે.

અ ભ્માવભા ં ભહશરા ન ે રુુને વરંગ્ન ઔામા, ાણીના ં ઈમખ ભાટે ભહશરાન વફંધં, હયલાય ભાટે ભત વભમ, સ્ત્રી રુુના વફંધં ય વય, નીિત, ઔામાિભ અમજન ન ે ભયાભત તથા િનબાલણી ભાટેના ં સભૂચતાથો લખેયે જેલી ફાફતન વભાલેળ ઔયલાભા ંઅલેર છે. ાણીની ક્ષથિત વાયી ન ે કયાફ એભ ફ ે પ્રઔાયન ે ધ્માનભા ં યાકી તરુનાત્ભઔ ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ ભ્માવ યથી ષશટ થામ છે ઔે, જે ખાભભા ંવષંથા દ્વાયા દયિભમાનખીયી ઔયલાભા ંઅલેર છે તે ખાભની ાણીની મલષથા ન ેભયાભતની ઔાભખીયીભા ંભહશરાની બાખીદાયી િલળે જલા ભી છે જ્માયે ન્મ ખાભભા ંનહશલતૌ ભે છે એજ યીતે સ્ત્રી રુુના વફંધંભા ં ફદરલા અલઔ લધાઔની પ્રવિૃત્ત, ઔોટંુભફઔ િનણામભા ં વાભેરખીયી લખેયે ફાફત જ્મા ંવષંથા દ્વાયા દયિભમાનખીયી ઔયલાભા ંઅલેર છે તે ખાભભા ંિલળે જલા ભે છે. ૬. Study on willingness to pay for Improved water supply, sanitary latrines and

sewage system for rural Households - Punjab India Study Conducted by Asian Information Marketing and social (AIMS) Research (P) Ltd.

શતેુઃ ૧. ાઇ દ્વાયા ગયે ાણીના ંજડાણ, ગયેલુ ંળોચારમ, ખાભ ને ગય ભાટે ખટય

મલષથાની મૂ હઔિંભતભા ંરઔ યઔડભા,ં ભારવાભાન ઔે ભજૂયીના ફૃભા ંપા અલા વક્ષભ છે/ ઇચ્છા ધયાલે છે ઔે ઔેભ તે જાણવુ.ં

૨. ાઇ દ્વાયા ાણીના ંજડાણ, ગયેલુ ંળોચારમ, ખાભની ને ગય ભાટે ખટય મલષથા ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે રઔ યઔડભા,ં ભાર વાભાન ઔે ભજૂયીના ફૃભા ંવશબાખી થલા ઇચ્છે છે ઔે ઔેભ તેન ભ્માવ ઔયલ.

૩. તેભની અલઔ, તેભની કળૂતા ભાટે ઈમખી નીલડી ળઔે તેભ છે ઔે ઔેભ તેન ભ્માવ ઔયલ.

ભ્માવનુ ંક્ષેત્ર/િલષતાય/નમનૂા વદંખીઃ પ્રષતતુ ભ્માવભા ંછ (૬) જજલરાના ંછ (૬) ખાભના ં૧૫૧ કુટંુફની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. છ (૬) ખાભ ૈઔી ૨ ખાભ જભીનની અંદયના ંાણીના ંસ્રતના ંઅધાયે ઉબી ઔયેરી નલી ાણી િલતયણ મલષથાલાા, ૨ ખાભ જભીન ઈયના ાણીના ંસ્રત અધાહયત સધુાયેર ાણી િલતયણ મલષથાલાા ને ફે ખાભ જભીનના ંઅંદયના સ્રત અધાહયત સધુાયણા ઔયેર ાણી િલતયણ મલષથા ઈય અધાહયત ખાભની વદંખી ઔયેર છે. ષતયીકૃત માદિિઔ નમનૂા

49

વદંખી દ્િત દયેઔ ખાભભાથંી ૨૪ ગયની વદંખી ઔયેર છે. છ (૬) કુટંુફ વાભાન્મલખાના ંખયીફી યેકા શઠેના,ં છ (૬) કુટંુફ છાતલખાના ખયીફી યેકા શઠેના, છ (૬) વાભાન્મ લખાના ખયીફી યેકા ઈયના ંને છ (૬) છાત ને નસુભૂચત જાિતના ંખયીફી યેકા ઈયના ંકુટંુફની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવની દ્િતઃ ભાહશતી એઔત્રીઔયણ ભાટે ખલુરા ને ફધં ફને્ન પ્રઔાયના પ્રશ્નની મરુાઔાત નસુભૂચ તૈમાય ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભાહશતી ભેલલા ભાટે જુદી-જુદી ટેઔિનૌઔન ઈમખ ઔયલાભા ંઅમ છે જે રઔ ૈવા અલા વક્ષભ છે તેલા ને જે રઔ ૈવા અલા વક્ષભ નથી તેની રખ રખ ભાહશતી ભેલલાભા ંઅલેર છે. તાયણઃ ૧. ાણી ને ષલચ્છતા સિુલધા ભાટે નાણા ંઅલા ફાફતે રઔ તયપથી ખફૂજ નફ

પ્રિતવાદ ભેર છે. જે નીચે જણામા મજુફ જાણી ળઔામ છે. ૧. ગયે ાણીના ંજડાણ ભાટે નાણા ંઅલા અંખે રઔએ ઔઇ જલાફ અેર નથી. ૨. ગયેલુ ંળોચારમ ભાટે નાણા ંઅલા અંખે ૩૫.૧૦% રઔએ ભફરકુર જલાફ અેર

નથી. ૩. ખાભ ને ગયની ખટય મલષથા ભાટે ૧૫.૨૩% રઔએ ભફરકુર જલાફ અેર નથી. ૪. ાણી િલતયણ ભાટે ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૩૦.૪૬%, ગયેલુ ંળોચારમની

ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૩૩.૭૭ %, ખાભ ને ગયની ખટયની ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૧૯.૮૭% રઔએ ભફરકુર જલાફ અેર નથી.

૨. વલેક્ષણ યથી જાણલા ભે છે ઔે ૭૧% ગયેભા ંશને્ડં, ૪% ગયભા ંવયંતુત શને્ડં ને ાઇ દ્વાયા ને ૯% ગયભા ંન ઔનેતળન છે. શારની ાણી િલતયણ મલષથાથી ૧૫૧ ગય ૈઔી ૬૭ ગયભા ંવતં, ૧૬ ગયભા ંથડ વતં, જલા ભે છે.

૩. ાણીના ંજડાણ ભાટે ૨૨% રઔ ફૃ|. ૨૫૦, ૧૧% રઔ ફૃ|. ૧,૦૦૦, અંદાજીત ૬૧% રઔ ફૃ|. ૪૦૧-૭૦૦ ને ૨૮% રઔ ફૃ|. ૧,૦૦૧થી ૧,૩૦૦ અલા ભાટે વક્ષભતા દળાાલે છે.

૪. ાણી જડાણના ંભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૧૯% રઔ ફૃ|. ૨૦ પ્રિત ભહશને, ૭% ફૃ|. ૫૦ પ્રિતભાવ, અંદાજીત ૮૭% રઔ ફૃ|. ૨૬થી ૪૦ સધુી અલા વક્ષભ છે.

૫. ગયેલુ ંળોચારમ ભાટે ૧૯% રઔ ફૃ|. ૬૦૦, ૧૬% રઔ ફૃ|.૧,૦૦૦ ને અંદાજીત ૬૬% રઔ ફૃ|. ૪૦૧થી ૭૦૦ ને ૨૦% રઔ ફૃ|. ૧,૦૦૧થી ૧,૩૦૦ અલા ભાટે વક્ષભ છે.

૬. ગયેલુ ંળોચારમની ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૨૫% રઔ ફૃ|. ૧૫ પ્રિતભાવ, ૪% રઔ ફૃ|. ૩૦ પ્રિતભાવ, અંદાજીત ૨૦% ફૃ|. ૨૬ થી ૫૦ પ્રિતભાવ ને ૩% રઔ ફૃ|. ૫૧ થી ૭૫ પ્રિતભાવ અી ળઔે તેભ છે.

૭. ખટય મલષથા ભાટે ૧૦% રઔ ફૃ|. ૨૦૦, ૬% રઔ ફૃ|. ૫૦૦ અંદાજીત ૯૭% રઔ ફૃ|. ૧૦૧થી ૪૦૦ સધુી ને ૧૫% રઔ ફૃ|. ૭૦૧ થી ૧૦૦૦ અલા વક્ષભ છે.

50

૮. ખટય મલષથાની ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૧૨% રઔ ફૃ|. ૧૦ પ્રિતભાવ, ૫% રઔ ફૃ|. ૧૫ પ્રિતભાવ, અંદાજીત ૫૬% રઔ ફૃ|. ૧૬ થી ૩૦ ને ૮% રઔ ફૃ|. ૩૧ થી ૪૫ પ્રિતભાવ અલા વક્ષભ છે.

પ્રષતતુ ભ્માવ યથી ષશટ થામ છે ઔે ાણી ને ષલચ્છતા સિુલધા ભાટે નાણા ંઅલા ફાફતે રઔ તયપથી ખફૂ જ નફ પ્રિતવાદ ભેર છે અ ફાફતે રઔ ઈદાવીન લરણ દાકલે છે અથી ાણી ને ષલચ્છતા ફાફતે રઔજાગિૃતના ંમાઔ પ્રમાવની જફૃયીમાત જણામ છે. ૭. “Improvement in Women’s Life quality through decentralized water &

sanitation program run by WASMO” – Quantities study by Sarah Glueck – 2009

શતેુ: ૧. લાષભ ઔામાિભ શરેા ને છી ાણીની િનમિભતતા ને વરાભતી અંખેન ભ્માવ

ઔયલ. ૨. ળોચારમના ંબાલે ભહશરાની વભષમા જાણલી. ૩. ાણી ભલાના ંઔાયણે ફાઔના ંિળક્ષણ ય થમેર વય જાણલી. ૪. ઔામાિભના ંઔાયણે ભહશરાના ંઅયગ્મ ય થમેર વય જાણલી.

નમનૂા વદંખી: પ્રષતતુ ભ્માવભા ંસયેુન્રનખય, ઔચ્છ ને અહદલાવી િલષતાયને ધ્માનભા ંયાકી ૨૧ ખાભભાથંી ભહશરાની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. નમનૂા ભાટે વદં ઔયલાભા ંઅલેર ભહશરાની ઉંભય ૧૮ થી ૮૦ લા સધુી શતી. જેભા ંિળક્ષણનુ ંષતય ૫૮% િળભક્ષત ૪૨% િળભક્ષત; ૫૦% એવ. ટી., ૧૫% એવ. વી., ૩૧% ફીવી ને ૪% ન્મ ઈચ્ચજ્ઞાિતની ભહશરાન વભાલેળ થામ છે. ૯૦% ભહશરા હશન્દુ ને ૧૦% ભહશરા મકુ્ષરભ વમદુામની શતી. અ ઈયાતં અ ભ્માવભા ં૧૬૯ ફાઔ જેભા ં૯૧ કુભાય ને ૭૮ ઔન્માન વભાલેળ ઔયલાભા ંઅલેર છે. તાયણ:

૧. ઔામાિભના ંભરીઔયણ શરેા ંભ્માવ શઠેના ંખાભભા ંભાત્ર ૨% કુટંુફભા ંજ ન ઔનેતળનની સિુલધા શતી. જ્માયે મજના ફાદ તેનુ ંપ્રભાણ ૮૩% જેટલુ ંથયુ.ં

૨. ભ્માવ શઠેના ંખાભભા ંલાષભના ંભરીઔયણ શરેા ંભાત્ર ૨% ઈત્તયદાતાને િનમિભત ાણી ભતુ ંશત ુ.ં જ્માયે ભરીઔયણ ફાદ ૬૭% ઈત્તયદાતાને િનમિભત ાણી ભત ુથયુ.ં

૩. લાષભના ંભરીઔયણ શરેા ં૭૫% ઈત્તયદાતાને ષલતતં્ર ને જાશયે ળોચારમની સિુલધા નશતી જ્માયે ભરીઔયણ છી ૫૨% ઈત્તયદાતાને તાના ળોચારમની સિુલધા છે.

૪. ભ્માવ શઠેના ં૧૬૯ ફાઔભાથંી મજનાના ંભરીઔયણ શરેા ૫૫% ઔન્મા ને ૩૩% કુભાયએ ાણી ભેલલા જવુ ંડત ુ ંશત ુ.ં જ્માયે ભરીઔયણ છી ૨૩% ઔન્મા ને ૯% કુભાયએ ાણી ભેલલા જવુ ંડ ેછે.

51

૫. ભ્માવ શઠેના ૬૨% ફાઔ િનમિભત ળાાએ જામ છે. ૧૯% ફાઔ િનમિભત ને ૧૯% ફાઔ ળાાએ ખમા જ નથી.

૬. ભ્માવ શઠેની ૫૮% ભહશરાએ િળક્ષણ ભેલેર નથી. ૭. ભ્માવ શઠેની ૬૩% ભહશરા ગય ફશાય જલા ને ૭૫% ભહશરા ખાભ ફશાય

જલા ભાટે તાના િતની વભંિત ભેલે છે. ૮. ભ્માવ શઠેના ં૮૩% ભહશરા ગયે નઔનેતળન શલાના ંઔાયણે તાન વભમ

ગયેલુ ંઔાભઔાજ ને અલઔલધાઔના ંઔાભભા ંપાલી ળઔે છે. ૯. લાષભના ંભરીઔયણ શરેા ૪૪% ભહશરા ાણીજન્મ યખન બખ ફનેર છે

જ્માયે ભરીઔયણ છી ભાત્ર ૪% ભહશરા ાણીજન્મ યખન બખ ફનેર છે. ભહશરાના ંજીલનની ગણુલત્તા િલળે જઇએ ત લાષભના ંભરીઔયણ શરેા ં૫૩% ભહશરાના ંજીલનની ગણુલત્તા નફી, ૪૪% ભહશરાની વાભાન્મ, ૨૭% ભહશરાના જીલનની ગણુલત્તા વાયી શતી, જ્માયે લાષભના ંભરીઔયણ છી ભહશરાના જીલનની ગણુલત્તાભા ં૭% ભહશરાના જીલનની ગણુલત્તા વાયી, ૨% ભહશરાના જીલનની ગણુલત્તા વાભાન્મ, ૪૮% ભહશરાના જીલનની ગણુલત્તા ખફૂ વાયી ને ૧૭% ભહશરાના જીલનની ગણુલત્તા ભધ્મભ જલા ભી શતી.

લાષભ ઔામાિભના ં ભરીઔયણના ં ઔાયણે ેમજ િલતયણ મલષથા, ાણીની િનમિભતતા, ળોચારમની સિુલધા, ળાાભા ં ફાઔની િનમિભતતા, ભહશરા િળક્ષણ, અલઔભા ં લધાય, ાણીજન્મ યખન ગટાડ ઈયાતં જીલનની ગણુલત્તાભા ંસધુાય થમેર છે એવુ ંઅ ભ્માવ યથી જાણલા ભે છે. ૮. Innovative participatory drinking water delivery approach in rural areas of

Gujarat.

પ્રષતતુ ભ્માવભા ંજુદી જુદી દ્િત જેલી ઔે મરુાઔાત, ગ્રામ્મ ફેઠઔ, મક્તતખત મરુાઔાત, રક્ષ્માઔં પ્રભાણે જૂથ ચચાા, ફાહ્ય વષંથા દ્વાયા ઔયલાભા ંઅલેર ભ્માવ, લાષભના ંપ્રિતિનિધ ને તારીભી ઔામાિભ દ્વાયા મજનાનુ ંમલૂમાઔંન ઔયલાભા ંઅલેર છે. શતે:ુ

બાલનખય જજલરાના ગગા તાલઔુાના ંખાભભા ંભરીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાનુ ંઆંતહયઔ મલૂમાઔંન ઔયવુ.ં નમનૂા વદંખીઃ પ્રષતતુ ભ્માવભા ંબાલનખય જજલરાના ગગા તાલઔુાના ૮૨ ખાભન વભાલેળ ઔયલાભા ંઅલેર છે. ગગા ેમજ ને ષલચ્છતા મજના ણૂા થમા ફાદ દઢ લા છી અ મલૂમાઔંન ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. તાયણઃ

૧. ભ્માવ શઠેના ં૬૮% ખાભ લાિિઔ ૨૦૦ થી ૩૦૦ હદલવ ઔયતા ણ લધાયે હદલવ સધુી ાણી ભેલે છે.

52

૨. ૮૯% ખાભરઔભા ંવતં જલા ભળમ. ૩. ૮૯% ખાભભા ંળાાભા ંળોચારમ એઔભ વતંઔાયઔ જલા ભળમા. ૪. ાણી મલષથાનના ંઔાયણે ૬૭% ખાભભા ંાણીના ંષતયભા ંસધુાય જલા ભળમ ને

ભટાબાખના ખાભભા ંાણીભા ંકાયાળના પ્રભાણ (TDS)ભા ંગટાડ થમ. ૯. ગજુયાત ઇચ્ન્ષટટયટુ ઑપ ડેલેરભેન્ટ હયવચા દ્વાયા ભઔંૂથી વયગ્રષત (ઇ.અય.અય.)

ઔામાિભ અંતખાતના ખાભનુ ંમલૂમાઔંનન ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ંભઔંૂથી વયગ્રષત ઔામાિભભા ંવભાલેળ ઔયેર સયેુન્રનખય, ઔચ્છ ને જાભનખય જજલરાના ૧૨૬૦ ખાભ અ ભ્માવનુ ંઔામાક્ષેત્ર છે જેભાથંી ચથા બાખના ખાભને નમનૂાના ફૃભા ંવદં ઔયલાભા ંઅલેર છે. ભ્માવના તાયણ:

૧. મજનાના ંભરીઔયણના ંવભમખાા દયમ્માન ભ્માવ શઠેના ં૪૦% ખાભની ાણી વિભિત દ્વાયા ભાહશતીનુ ંઅદાન પ્રદાન ને ભશÿલના ંિનણામની ઔાભખીયી પયજજમાત ગ્રાભવબાભા ંઔયલાભા ંઅલી.

૨. ભ્માવ શઠેના ખાભભા ંાયદળાઔતા જાલલા ભાટે ૮૦% ખાભભા ંમજનાની િલખત જાશયે જગ્મા ય મઔુલાભા ંઅલેર શતી.

૩. મજનાના ંભયાભત ને મલષથાન ભાટે હયક્ષથિત મજુફ િનણામ રેલા ભાટે રઔની ષલામત્તતા યાકલાભા ંઅલેર છે.

૪. ભ્માવ શઠેના ખાભભા ંાયદળાઔતા િલળે જઆએ ત બિલશમના ંઔાભ ભાટે ગ્રાભવબાભા ંચચાા ૨૪.૫%, મજનાની ષલીકૃિત ને ાણી વિભિતની યચના ભાટે ૨૩.૩% ને મજનાને ણૂા ઔયલા તથા ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ૨૩.૨% ચચાા ગ્રાભવબાભા ંઔયલાભા ંઅલેર છે.

૫. ભ્માવ શઠેના ંખાભભા ંક્ષભતાલધાનની ઔાભખીયી િલળે જઇએત ૭૭% ખાભભા ંઅયગ્મ ને ષલચ્છતાની ઔાભખીયી, ૭૨% ખાભભા ંપ્રેયણાપ્રલાવ, ૬૮% ખાભભા ંાણીનુ ંશદુ્ધદ્ઔયણ ને તરયીનેળન, ૫૮% ખાભભા ંભયાભત ને િનબાલણી, ૫૨% ખાભભા ંદૂિત ાણીના ંઔાયણે અયગ્મ ય વય, ૫૧% ખાભભા ંફાધંઔાભ ને ૪૧% ખાભભા ંલયવાદી ાણીના ંવગં્રશની તથા િનબાલણી ભાટે જુદી-જુદી પ્રવિૄત્ત ઔયલાભા ંઅલેર છે.

૬. ભ્માવ શઠેના ંખાભભા ંાણી વિભિતના ંઔામો િલળે જઆએ ત મજના અંતખાતની ફાધંઔાભની ઔાભખીયી ભાટે ટેન્ડય ને નાણાઔંીમ ફાફતની ચચાા ૮૮% ખાભભા ંાણી વિભિતની ફેઠઔ ને ગ્રાભવબાભા ંઔયલાભા ંઅલી. ૭૯% ખાભભા ંમજનાની િલષતતૃ િલખત જાશયે જગ્મા ય મઔુલાની ઔાભખીયી ાણી વિભિત દ્વાયા ઔયલાભા ંઅલેર છે.

૭. ભ્માવ શઠેના ંખાભભા ંમજનાના ંભરીઔયણ દયમ્માન ૬૦% ખાભભા ં૧ થી ૫, ૨૫% ખાભભા ં૬થી ૧૦, ૧૨% ખાભભા ં૧૧થી ૨૦ ને ૩ % ખાભભા ં૨૦થી લધાયે ગ્રાભવબા ઔયલાભા ંઅલેર છે.

53

પ્રષતતુ ભ્માવ યથી જાણલા ભે છે ઔે ાણી વિભિત દ્વાયા ન ે ષલચ્છતા ભાટે ભાહશતીનુ ંઅદાન પ્રદાન ન ેભશÿલના ં િનણામ પયજજમાત ગ્રાભવબાભા ં ઔયલાભા ંઅમા. ાયદળાઔતા ભાટે જાશયે જગ્મા ય મલષથા ઔયલાભા ંઅલી મજનાના ંભયાભત ને મલષથાન ભાટે રઔન ે ષલામતતા અલાભા ં અલી જેના ઔાયણે ખાભરઔ ફાધંઔાભની ઔાભખીયી ણ ગણુલત્તાયતુત ઔયી ળક્યા ન ે રઔ સધુી ભાહશતી શોંચતી થઇ જેના ઔાયણ ે મજનાના અમજન, ભરીઔયણ ન ેભયાભતની ઔાભખીયીભા ંરઔની વશબાખીતા લધી. ૧૦. ડી. એવ. વી. – Drinking Water Security in Watershed Villages – 2004.

શતેુ: જસ્રાલ ઔામાિભ શઠે ાણીન ઈમખ ભાત્ર કેતી ભાટે જ છે અ ખેયવભજ દૂય ઔયલા ભાટે ષલેચ્ચ્છઔ વષંથાએ ભરી ઔયેર જસ્રાલભા ંશુ ંફન્યુ ંતેન ભ્માવ ઔયલ. નમનુા વદંખી: દુશઔાગ્રષત છ (૬) જજલરાભા ં૪૮ ખાભભા ંભ્માવ શાથ ધયલાભા ંઅમ.

તાયણ: ૧. જસ્રાલ ઔામાિભને રીધે િવિંચાઇ ભાટેના કલૂાના ત ઊંચા અલલા ને હયણાભે કેત

ઈત્ાદન ને અલઔ લધ્મા ંશલાનુ ંજાણલા ભળયુ ંછે. ૨. ીલાનુ ંાણી ને ગયલયાળનુ ંાણી ભેલલા ફાફતે કાવ ઔંઇ વય થઇ નથી. ૩. જસ્રાલ ઔામાિભનુ ંભરીઔયણ ઔયતી નલ વષંથાભાથંી ભાત્ર ફે વષંથાએ ીલાના

ાણીની વભષમા ઈય ઔાભ ઔયેર. ૪. કુર ૪૮ ખાભભાથંી નલ ખાભભા ંફાયેભાવ, ૨૧ ખાભભા ંઅઠ ભાવ ને ૧૮ ખાભને

ભાત્ર ચભાવાના ચાય ભાવ જ ાણી ભતુ ંશત ુ.ં ૫. ભાત્ર વાત ખાભભા ંીલા ભાટે, શુ ભાટે ને લયાળ ભાટે યૂત ુ ંાણી ભતુ ંશત ુ ં

ને ૨૯ જેટરા ખાભભા ંભાત્ર ીલા યૂત ુ ંજ ાણી ભતુ ંશત ુ.ં ૬. ગય લયાળનુ ંાણી ભેલલા ૩૦ ખાભની ૬૪% ભહશરાને ચાય થી લધ ુઔરાઔ

ાણી ભેલલા અલા ડતા શતા. ૭. પ્રત્મેઔ કુટંુફ ાણી ભેલલા ાછ ત્રણ ઔરાઔ પાલલા ડતા. જેના ંઔાયણે તેએ

ભાિવઔ ફૃ|. ૭૨૦/- અલઔ ગભૂાલલી ડતી. ૮. જે ખાભભા ંાણી યૂલઠાની મલષથા શતી તે ૈઔી ભાત્ર ૪૦% ખાભભા ંજ વતંજનઔ

ક્ષથિત શતી. ૯. ખાભની ેમજ મજનાની ભયાભત ને િનબાલણી ભાટે ભાત્ર ત્રીજા બાખના ંખાભભા ં

જ ઔામાલાશી થતી શતી. ૧૦. ભ્માવ શઠેના ં૪૮ ખાભ ૈઔી ૪૬ ખાભભા ંજસ્ત્રાલ ઔામાિભ િવિંચાઇના શતે ુભાટે

વતંઔાયઔ યીતે ચારત શત. ૧૧. જસ્રાલ ઔામાિભભા ંભહશરાની ભિૂભઔા ભફરકુર નશતી.

54

ભહશરાને ાણી ભેલલા ઔરાઔ સધુી રાફંા અંતયે જવુ ંડત ુ,ં જ્માયે રુુ અ ફાફતે ભફરકુર દુરાક્ષ્મ વેલતા. ભહશરાન વભમ લેડપાત ને તેભને ઔભયન દુકાલ થત, ળાયીહયઔ ને ભાનિવઔ તઔરીપ ડતી અ ફધી તઔરીપન ઔદાચ તેભને ઔંઇ ખ્માર જ નશત. (ચેમ્ફવા યફટા , ૧૯૯૭- Who Reality Counts?)

૧૧. Advantage Declined – 2003: DSC and AKRSP:- Impact of AKKSP’S

Intervention on Drought Coping by People – 2004 – AKKSP, Ahmedabad.

પ્રષતતુ ભ્માવભા ંફે ખાભન લૈમક્તતઔ ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. સયેુન્રનખયના વામરા તાલઔુાના ંધભયાવા ખાભભા ં૧૯૯૫ભા ંએઔ તાલ ફનાલલાભા ંઅલેર. અ તાલના ઔાયણે ખાભની ીલાના ાણીની મવુઔેરીન અંત અલેર, યંત ુકેડુત િવિંચાઇ ભાટે અ ાણીન ઈમખ ઔયલાના ઔાયણે ાણીની વભષમા વજાાતી અથી િવિંચાઇ ભાટે તાલભાથંી ાણી ભેલલા ઈય પ્રિતફધં મઔુલાન પ્રશ્ન ચચાાત યહ્ય. અંતે ૧૯૯૯ભા ંભહશરા ને કેડુત લચ્ચે તાલના ંાણી ફાફતે વભાધાન થયુ ંણ તાલના ંાણીભાથંી ત્રણ ફૂટ ાણી િવિંચાઇન ઈમખ ઔયલાન િનણામ કેડુત ારન ઔયતા નથી. ચટીરા તાલઔુાના ંભઔાવય ખાભે જસ્ત્રાલ િલઔાવ મજના અંતખાત અઠ ચેઔડભે ફાધંલાભા ંઅમા શતા. જેના ંઔાયણે િવિંચાઇના કલૂાના ંાણીના ંત થડા ઊંચા અલેરા, યંત ુીલાના ાણીના પ્રશ્નભા ંઔઇ યાશત નબુલાતી નશતી. ટયફુલેરના ઔાયણે ાણીના ંત ખફૂ જ ઊંડા જતા ખમા જેથી ખાભભા ંીલાના ંાણીની ખફૂજ મવુઔેરી શતી. ખાભની ીલાના ંાણીની વભષમા શર ઔયલા ભાટે ખાભના ંભહશરા ભડંે ીલાના ંાણીની મલષથા સધુાયલા ભાટે ભાખંણી ઔયી, ગ્રાભ ચંામતે એઔ વિભિતની યચના ઔયી વિભિતએ પ્રત્મેઔ પભમાભા ં૧૫,૦૦૦ રીટય ાણીની ક્ષભતા ધયાલતી નલ ટાઔંી ફનાલલાભા ંઅલી. ખાભના ંટયફુલેરની નજીઔ એઔ ચેઔડભે ફાધંલાભા ંઅમ જેના ઔાયણે તેના ંાણીના ંતભા ંસધુાય થમ. ખાભના પભમાના ંફધાજ ટાઔંાભા ંફયલેરથી ાઇરાઇનનુ ંાણી ભી યશ ેતેલી મલષથા ઔયી. પ્રત્મેઔ ટાઔંા ઈય શને્ડં શત જેના દ્વાયા ભહશરા જફૃય ડ ેત્માયે ાણી ભેલતી શતી. દયેઔ પભમાભા ંઅલેર ાણીના ટાઔંાની ભયાભત ને િનબાલણી તથા વપાઇ ભાટે અ મજુફની ઔાભખીયી ઔયલાભા ંઅલી.

૧. દયેઔ ાણીના ંટાઔંા ાવે એઔ ળકાડ ફનાલેર શત. જેભા ંલધાયાનુ ંાણી જતુ ંશત ુ ંજેનાથી ત્મા ંવપાઇ જલાતી.

૨. પ્રત્મેઔ ટાઔંાની જલાફદાયી એઔ સ્ત્રી ને એઔ રુુની ટીભને વોંલાભા ંઅલી શતી. અ ટીભે ટાઔંાની વપાઇ ને ભયાભત તથા િનબાલણી ભાટે ૈવા એઔિત્રત ઔયલાની ઔાભખીયી ઔયલાભા ંઅલતી.

૩. ભાિવઔ ફૃ|. ૧૫ ાણીલેય નક્કી ઔયલાભા ંઅલેર જ્માયે ાણીની મલષથા નશતી ત્માયે ભહશરા ભાિવઔ ફૃ|. ૫૦૦/- ગભુાલતી શતી. અ ઈયાતં યજના ંત્રણ થી ચાય ઔરાઔ ાણી ભેલલા યકડવુ ંણ ડતુ ંશત ુ ંજે ફધં થયુ.ં

55

૧૨. િનમાભઔશ્રી મલુમાઔંન, ગજુયાત વયઔાય દ્વાયા રઔમલષથાિત વેતટય હયપભા ાઇરટ પ્રજેતટનુ ંમલુમાઔંન ઔયલાભા ંઅલેર જેના ંતાયણ અ મજુફ છે.

૧. ભ્માવ શઠેના ં૯૯% ખાભભા ંાણી વિભિતની ઔાભખીયીની પ્રળવંા ઔયલાભા ંઅલી. ૨. ાણીની ૯૯% પહયમાદન ઈઔેર ઔયલાભા ંઅમ, જ્માયે ૯૨% ાણી વિભિતના ં

વભ્મના ંજણામા મજુફ ભયાભતની ઔાભખીયી િનમિભત ને વભમવય ઔયલાભા ંઅલે છે.

૩. રાબાથી ૈઔીના ં૯૭% રાબાથીએ જણાયુ ંઔે, મજના અંતખાત કચાામેર નાણાનંી િલખત ાયદળાઔતાથી ગ્રાભવબાભા ંભી.

૪. ૮૧% ખાભભા ંિનણામ રેલાની પ્રહિમાભા ંભહશરા વશબાખી ફની. ૫. ભ્માવ શઠેની તભાભ ાણી વિભિતએ ાણી િલતયણ ફાફતે વતં મતત ઔમો. ૬. મજના અંતખાત ફનાલલાભા ંઅલેર ષનાનગાટન ઈમખ ૯૦% રાબાથી ઔયે છે. ૭. અ મજનાના ંઔાયણે ૮૭% ઈત્તયદાતાના ંજણામા નવુાય ાણીજન્મ યખચાાભા ં

ગટાડ થમ. ૮. ભ્માવ શઠેના ૯૮% રાબાથી ાણીલેય િનમિભત અે છે. ૯. ભ્માવ શઠેની ૭૭% ાણી વિભિત ાવે મજનાના ંભયાભત ને િનબાલણી ભાટે

યૂતા ંનાણા ંછે. ઈયતત વભીક્ષા ઔયલાભા ંઅલેર વળંધન ભ્માવ રખ રખ Öષ્શટઔણ ને શતેુને

ધ્માનભા ંયાકી ઔયલાભા ંઅલેર છે. કાવ ઔયીને ેમજ ને ષલચ્છતા ક્ષેત્રભા ંભહશરાની વશબાખીતા િલળે ઊંડાણલૂાઔ ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર નથી. તેભજ વભાજઔામાની દયમ્માનખીયીની યશૂયચના (Social Work Intervention Strategy)ના ંવલાગ્રાશી Öષ્શટઔણથી ભ્માવ જલા ભતા નથી તેથી િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ સયેુન્રનખય જજલરાના ંયણઔાઠંા િલષતાયના ખાભ, ડુખંયા િલષતાયના ંખાભ ને સયેુન્રનખય ભધ્મના ંખાભન વલાગ્રાશી ભ્માવ ઔયલાન પ્રમાવ ઔયેર છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ંેમજ ને ષલચ્છતા ક્ષેત્રભા ંભહશરાની વશબાખીતાથી વળક્તતઔયણના ંઔાયણે તેભના જીલન ય થમેર વયન િલષતતૃ ભ્માવ ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ યીતે અ વળંધન ભ્માવ ન્મ વળંધન ઔયતા ંરખ ને િલિળશટ છે. ધ્મમનન લઔાળ ન ેઈમભખતાઃ ાણી ને ષલચ્છતાની વભષમા તભાભ જાિત, લખો ને વમદુામને ષળાતી વભષમા છે અ વભષમા િલળેત: ભહશરાના જીલન વાથે વીધી વઔંામેરી વભષમા છે ાણી એઔઠંુ ઔયલાની વાથે વાથે યજ-ફયજના ાહયલાહયઔ ઔામો ભહશરા દ્વાયા ઔયલાભા ંઅલે છે. મઔુ િલષતાયભા ંમઔુ જ્ઞાિતમ વમદુામભા ંરુુ ણ ાણી એઔઠંુ ઔયલાની ઔાભખીયી ઔયે છે, યંત ુગયેલુ ંલયાળ ભાટે ાણી એઔિત્રત ઔયલા ભહશરાને રુુની વયકાભણીભા ંલધ ુઔાભ ઔયવુ ંડ ેછે. ાણીની જેભ ષલચ્છતા ક્ષેતે્ર ણ ષલચ્છતાના ઔામાિભ લૂા અમજનભા ંભહશરાનુ ં Öષ્શટભફિંદુ

56

ભશÿલનુ ંછે. વાભાન્મતઃ ભાતા નાના િળશુની વબંા યાકે છે તથા તેભને ળફૃઅતના તફક્કાથી જ ષલચ્છતાની નોચાહયઔ તારીભ અે છે. ેમજ ન ે ષલચ્છતાની ફાફતભા ં ગ્રાભજન ષલતતં્ર ન ે ષલિનબાય ફને તે ભાટે બાયતીમ

ફધંાયણની ઔરભ ૭૩ભા ં ગ્રાભચંામત અંતખાત ાણી વિભિતની યચના ઔયલાની જખલાઇ

ઔયલાભા ં અલેર છે .અ ાણી વિભિતભા ં ત્રીજા બાખના ં વભ્મ ભહશરા નાભત યાકલાની જખલાઇ છે .જેના ંઔાયણે ેમજ ન ેષલચ્છતાના ંક્ષેત્રભા ંભહશરા વીધી યીતે વશબાખી ફની ળઔે. ેમજ ન ેષલચ્છતા મજનાના ંઅમજન, ભરીઔયણ ન ેભયાભત તથા િનબાલણીની ઔાભખીયીભા ંભહશરા વહિમ યીતે વશબાખી ફન ેતે ભાટે વયઔાયી, ભફન વયઔાયી, ષલૈચ્ચ્છઔ વષંથા, ષથાિનઔ ષલયાજ્મની વષંથા ન ેગ્રાભ ચંામત દ્વાયા પ્રમાવ ઔયલાભા ંઅલેર છે.

ાણી ન ે ષલચ્છતા પ્રોદ્યભખઔીના લયાળઔતાા તયીઔે, ાણી ન ે ષલચ્છતા સિુલધાના ઈમખઔતાા તયીઔે, ાણી ન ેષલચ્છતાના ભબલધાઔ તયીઔે, ાણી ન ેષલચ્છતા સિુલધાના મલષથાઔ તયીઔે, ાણી ન ેષલચ્છતાના ઔામાિભભા ંહયલતાનના પ્રિતિનિધ તયીઔે ઔોટંુભફઔ ન ે

વામદુાિમઔ ષતયે ભહશરાની ભશÿલની ભિૂભઔા યશરેી છે. પ્રષતતુ ધ્મમનભા ં ાણી ન ેષલચ્છતા મજનાના ં ઔાયણે ભહશરાને ાણી ભી યશલેાના ં રીધ ે નેઔિલધ ષતયે તેભના ંજીલન ય વય ઔયે છે, જેનુ ં ધ્મમન ઔયીને હયલતાનના ં પ્રલાશ, ડઔાય ન ે નલીન વભષમાની જાણઔાયી ભેલી ળઔાળે. પ્રબાિલત ગ્રાભીણ વમદુામની યંયાખત વાભાજજઔ, અિથિઔ, ભાકાઔીમ મલષથા ન ેતેની ઔામાાત્ભઔતા ય થતી વયને ઔાયણે ગ્રામ્મ વભાજભા ં વજાાતી નલીન હયક્ષથિતભા ંવભામજનની પ્રહિમાભા ં વાભાજજઔ નકુરૂન ઔે પ્રિતકરૂનની નેઔ વભષમા વજાામ છે. માલવાિમઔ વભાજઔામા વભાજભા ં ઈદબલતી વભષમાના ટઔાલ ને િનલાયણ ભાટેન ભબખભ ઔેલ શલ જઆએ તેની જાણઔાયી ભેલીન ેતેના ંવદંબાભા ંજ્ઞાન વંાદન ભાટે અલા ભ્માવનુ ં ભશÿલ યશલેુ ં છે. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ં ભરના ં ઔાયણે ગ્રામ્મ વમદુામના કુટંુફજીલન, વાભાજીઔ, અિથિઔ, ળૈક્ષભણઔ, અયગ્મ િલમઔ ને યાજઔીમ એઔભભા ંઅલતા ફદરાલની પ્રહિમાના ંઔાયણે થતી હયણાભન વભાજઔામા ભ્માવ ઔયે છે. ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાના ં ઔાયણે ગ્રામ્મ વભાજભા ં શઔાયાત્ભઔ ન ે નઔાયાત્ભઔ હયક્ષથિતના વર્જનથી ઈદૌ બલતી વભષમા ન ેડઔાયને વભજલા તથા વભષમા િનલાયણ ભાટે િલિલધ હિમાત્ભઔ ખરા રેલા ભાટે વભાજઔામાની િલિલધ દ્િતન ઈમખ ઔેલી યીતે ઔયી ળઔામ તથા વભાજઔામાના ક્ષેત્ર તયીઔે, વભાજઔામાના ંજ્ઞાનન ઈમખ પ્રષતતુ ધ્મમનથી લધળે. ેમજ ન ેષલચ્છતા મજનાની રઔના ંવાભાજજઔ, અિથિઔ, ષલાષ્મ ને જાશયે જીલન ઈય થમેરી વયની જાણઔાયી ભેલી ળઔાળે ઈયાતં ષલાષ્મ િલળે રઔની જાગતૃતા, યંયાખત ષલાષ્મ િલમઔ ખ્માર ન ેલરણભા ંઔઆ ફદરાલ અલેર છે ઔે ઔેભ તે જાણી ળઔાળે. ેમજ ન ે ષલચ્છતા િલળે વફંિંધત િલિલધ ભ્માવ વભાજળાસ્ત્રીમ, થાળાસ્ત્રીમ, માાલયણીમ Öષ્શટઔણથી ઔયલાભા ંઅલેર છે, જેની વભીક્ષા ધ્મમનભા ંઔયલાભા ંઅલી છે, યંત ુવભાજઔામાના ંÖષ્શટઔણ ન ેભહશરાની વશબાભખતા િલળે એઔ ણ ભ્માવ ઔયલાભા ં

57

અલેર નથી. જે ભ્માવ થમા ંછે તે ાણી ને ષલચ્છતાની ક્ષથિતના ંમલૂમાઔંન પ્રઔાયના ંછે. પ્રષતતુ ભ્માવ ેમજ ન ેષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણ શરેા ંને છીની ક્ષથિત ભાટે તરુનાત્ભઔ પ્રઔાયન છે જેથી ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાભા ં ભહશરાની વશબાખીતાથી વળક્તતઔયણના ંઔાયણે તેભના ંજીલન ય થમેર વય જાણી ળઔાળે. ટૂંઔભા ંેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણના ંઔાયણે ભહશરાના ંજીલન ય થમેર વય ઈયાતં ેમજ ન ે ષલચ્છતાના ંફદરામેરી ક્ષથિત જાણી ળઔાળે. તેભજ વભષમાના ં િનલાયણ ભાટે વભાજઔામાના વદંબાભા ં ઔેલા હિમાત્ભઔ ખરાં રેલા જઆએ તેની જાણઔાયી ભેલી ળઔાળે. ગ્રામ્મ વભાજભા ં ેમજ ને ષલચ્છતા ક્ષેત્ર ે િલઔાવની પ્રહિમા િલઔવાલલા વષંથાઔીમ ન ે ભાકાઔીમ સિુલધા ઉબી ઔયલા ભાટે વયઔાય ન ે ષલૈચ્ચ્છઔ વષંથાની હયલતાઔ એજન્વી તયીઔેની ભિૂભઔાનુ ં ષશટીઔયણ ઔયલા ભાટે ણ પ્રષતતુ ભ્માવ ઈમખી થળે. ભ્માવનુ ંષલફૃ ન ેમા (Nature and Scope of the Study): ીલાના ંાણી ને ષલચ્છતાના ંવદંબાભા ંગણા ંપ્રશ્ન છે જે બાયત, ગજુયાત ન ેસયેુન્રનખયને ણ ષળે છે. ીલાના ંાણી ન ેષલચ્છતાની વભષમા એ વલામાી વભષમા છે. તેન ેઅંકુિળત ઔયલા ઔે સધુાય ઔયલા ભાટે આંતયયાશરીમ, યાશરીમ ન ેયાજ્મ ષતયે વયઔાયી, વષંથાઔીમ ન ેષલૈચ્ચ્છઔ યાશ ે પ્રમત્ન થઇ યહ્યા છે. ધયતીઔંથી વયગ્રષત ખાભભા ં ભરીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર ેમજ ન ે ષલચ્છતા ઔામાિભથી વયગ્રષત ખાભની ભહશરાની મજનાભા ંવશબાખીતાથી વળક્તતઔયણના ંઔાયણે તેભના ંજીલન ય થમેર વય ને તેના ંભાટે થમેરા પ્રમત્નન તરષળી ભ્માવ ઔયીને અ વભષમાને વભાજઔામાના Öષ્શટઔણથી વભજલા િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ પ્રમાવ ઔયેર છે. િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ વભમ ન ે હયક્ષથિતની ભમાાદાને ધ્માનભા ં યાકીન ે ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાન ભર ઔયલાભા ં અલેર સયેુન્રનખય જજલરાના અઠ તાલઔુના ં૧૩૭ ખાભ ૈઔી ચાય તાલઔુાના ંઅઠ ખાભને ભ્માવ ભાટે વદં ઔયેર છે. અથી અ ભ્માવ સયેુન્રનખય જજલરાના રઔ મલષથાિત ેમજ ન ેષલચ્છતા ઔામાિભ અંતખાત વભાલેળ થમેર ચાય તાલઔુા ૈઔી અઠ ખાભ યૂત ભમાાહદત છે. ભ્માવભા ંમખુ્મ ઈત્તયદાતા તયીઔે ગ્રાભીણ ભહશરા છે ઈયાતં ગ્રાભજન, ગ્રાભ ચંામત ન ેાણી વિભિતના વભ્મ, ષથાિનઔ વષંથા, ભરીઔયણ વશામઔ વષંથા ન ેલાષભના પ્રિતિનિધના ંયશૂને વઔંભરત ઔયલાન િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ પ્રમાવ ઔયેર છે. માલવાિમઔ વભાજઔામા Helping Profession શલાથી વભષમા વભાધાન ભાટે વભાજઔામાની દયિભમાનખીયીભા ં ભદદ ઔયલાની જુદી-જુદી દ્િત ઈમખી ફની શતી, ગ્રાભીણ ભહશરાની ીલાના ંાણી ન ેષલચ્છતાની ક્ષથતીભા ંસધુાય રાલલા ઔઇ Support System લધ ુ ઈમખી યુલાય થામ તે અંખેન ભ્માવ ઔયલાની યૂતી તઔ (Scope) શલાથી વલાગ્રાશી ભ્માવ ભાટે ગ્રાભીણ ભહશરાની વાથ ેવાથ,ે ગ્રાભજન, ગ્રાભચંામત ન ેાણી વિભિતના ંવભ્મ ન ેળાાના ં િળક્ષઔ, ભરીઔયણ વશામઔ વષંથા (ISA) ન ેલાષભના પ્રિતિનિધને વળંધન ભ્માવના મખુ્મ અંખ ફનાલીને વળંધનઔામા ઔયલાનુ ંષલીઔાયુું છે.

58

ભ્માવનુ ંિલશ્વ: યાશરીમ ષતયે ેમજ ન ે ષલચ્છતા ભતં્રારમ, યાજીલ ખાધંી ેમજ િભળન, યાજ્મઔક્ષાએ ગજુયાત યાજ્મ ાણી યુલઠા ન ેખટય મલષથા િલબાખ ન ેસયેુન્રનખયભા ંાણી યુલઠા ન ે ખટય મલષથા ફૉડા ને Coordination, Supporting and Monitoring Unit (વી.એભ.એવ.ય.ુ) સયેુન્રનખય તેભજ જજલરા ગ્રાભ િલઔાવ એજેન્વી ેમજ ન ેષલચ્છતા અંખે ઔાભ ઔયે છે. ગજુયાત યાજમના ંઔચ્છ, જાભનખય ન ેસયેુન્રનખય જજલરાભા ંરઔમલષથાિત ેમજ ન ે ષલચ્છતા ઔામાિભનુ ંભરીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે તેભા ંસયેુન્રનખય જજલર છતગ્રષત શલાના ં ઔાયણે વળંધનઔતાાએ ભ્માવ ભાટે તેને ઔામાક્ષેત્ર તયીઔે વદં ઔયુું શતુ.ં સયેુન્રનખય જજલરના ંરઔમલષથાિત ેમજ ન ેષલચ્છતા ઔામાિભભા ંવભાલેળ ખાભ અંખે ભાખાદળાઔશ્રી, તજજ્ઞ, િનશણાતં વાથ ે યાભળાન ન ે ચચાા ઔયીને વભમ ન ે વાધનની ભમાાદાને ધ્માનભા ં યાકીન ે ભાત્ર ‘‘સયેુન્રનખય જજલરાના ં ેમજ ને ષલચ્છતા ઔામાિભ અંતખાત વભાિલશટ ખાભ યૂત ુ ંભ્માવનુ ંિલશ્વ (Universe of the Study) વદં ઔયેર છે. વળંધન દ્િત

વળંધન ળાસ્ત્રના ંિલિલધ િનશણાતં દ્વાયા વળંધનની દ્િતન ેત્રણ બાખભા ંલશેંચલાભા ંઅલી છે. એઔ, ઐિતશાિવઔ વળંધન (Historical Research), ફ ે લણાનાત્ભઔ- િલÅરેણાત્ભઔ વળંધન (Discriptive- Exploratory Research) ન ે ત્રણ, પ્રમખાત્ભઔ વળંધન (Experiental Research) (ઈચાટ ડી.એ-૨૦૦૦ ૧૧) પ્રષતતુ ધ્મમન લણાનાત્ભઔ - િલÅરેણાત્ભઔ વળંધન દ્િત પ્રઔાયનુ ંછે. વભાજઔામા વળંધનની િનવફત વભાજઔામાના જ્ઞાન, દ્િત ન ે કુળતાન ઈમખ વભાજઔામાઔય મલશાયભા ં ઔયી ળઔે ન ે દયિભમાનખીયી ઔયી વભષમાનુ ં વભાધાન ઔયે છે. વભાજઔામાભા ં મખુ્મત્લે ફ ે પ્રઔાયના ં વળંધન છે. એઔ, વભાજઔામાભા ં હિમાક્ન્લન વળંધન (Oprational Social Work Research) ને ફીજુ,ં વભાજઔામાભા ં ામાખત - વૈદ્ાિંતઔ વળંધન (Basic Social Work Research) જેભા ં મખુ્મત્લે લણાનાત્ભઔ ભાહશતી, આંઔડાઔીમ ભાહશતી, અમજનની ભાહશતી ન ે લશીલટીમ ભાહશતીના ં ક્ષેત્રએ વભાજઔામાના હિમાન્લમન વળંધનના ક્ષેત્ર છે. જ્માયે ઐિતશાિવઔ ન ેવભાજળાસ્ત્રીમ જ્ઞાન ભાટે, વભાજઔામાન ઇિતશાવ, તત્લદળાન, િવદ્ાતંના ભાનનુ ંક્ષેત્ર ન ેિવદ્ાતંના ંમલશાયનુ ંક્ષેત્ર એ વભાજઔામાના ામાખત વળંધનના ક્ષેત્ર છે (Erect Green wood- 1957-316). પ્રષતતુ ધ્મમન વભાજઔામાના ં હિમાન્લન વળંધન પ્રઔાયનુ ં છે, જેભા ં લણાનાત્ભઔ-આંઔડાઔીમ ભાહશતી દ્વાયા વળંધન વભષમાને વભજલા, તાવલાન પ્રમત્ન ઔમો છે. ભ્માવના ંશતેુ:

1. ભ્માવ શઠેના ગ્રાભીણની મક્તતખત, વાભાન્મ ન ેઔોટંુભફઔ ભાહશતી ભેલલી. 2. ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજના ભરીઔયણની પ્રહિમા, ઔામાિભ અંતખાત ઔયલાભા ં

અલેર ઔાભખીયી ન ેભરીઔયણ વશામઔ વષંથા દ્વાયા ઔયલાભા ંઅલેર ઔાભખીયીન ભ્માવ

59

3. ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાના ં ભરીઔયણ શરેા ં ન ે છી ભ્માવ ક્ષેત્રના ંખાભભા ંેમજ ન ેષલચ્છતા િલમઔની ક્ષથતીન ભ્માવ ઔયલ.

4. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ંઅમજન, ભરીઔયણભા ંઈક્ષથત વભષમાના ંઈઔેર ભાટે ભહશરાની વશબાખીતાન ભ્માવ ઔયલ.

5. ઔાભની ગણુલત્તા, ાયદળાઔતા, રઔપા ન ેમજનાના ંભરીઔયણની પ્રહિમા ન ેતેભા ંઅલેર વભષમાન ભ્માવ તથા તેના ંઈઔેર ભાટે ભહશરાની ભિૂભઔા.

6. ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાના ં ભરીઔયણના ં ઔાયણે ભહશરાના ં ઔોટંુભફઔ, વાભાજજઔ, અિથિઔ, અયગ્મ ન ેજાશયે જીલન ઈય થમેર વયન ભ્માવ ઔયલ.

7. મજના લધ ુવયઔાયઔ ન ેટઔાઈ ફનાલલા ગ્રાભજન, ાણી વિભિત, ભરીઔયણ વશામઔ વષંથા ન ેલાષભના ંપ્રિતિનિધના ંભતંમ જાણલા ન ેવભાજઔામાની દયિભમાનખીયી જાણલી.

ઈત્ઔલના: 1. ભ્માવના ંક્ષેત્રભા ંાણીની મખુ્મ વભષમા શલાથી ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ં

ભરીઔયણ વયતાથી થયુ ંશળ.ે 2. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણના ંઔાયણે ાણીની ઈરબ્ધતાભા ંલધાય

થમ શળ ેન ેભહશરાની ાણી ભેલલાની શાડભાયી ગટી શળ.ે 3. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ં ભરીઔયણના ં ઔાયણે ગ્રાભજન ષલચ્છતા ફાફત ે

જાગતૃ થમા શળ.ે 4. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણભા ંમજના અંતખાત ઔાભની ગણુલત્તા,

ાયદળાઔતાની ભાટે સિુનમતં્રણ મલષથા ખઠલાઆ શળ ે જેથી રઔન મજના પ્રત્મ ે

િલશ્વાવ લધ્મ શળ.ે 5. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણભા ંભહશરાની વશબાખીતા લધી શળ.ે 6. ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાના ં ભરીઔયણભા ંભહશરાની વશબાખીતાના ં ઔાયણ ે

િનણામ રેલાની ફાફતભા ંવક્ષભ તે થમા શળ.ે 7. ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાના ં ઔાયણે ભહશરાના ં ઔોટંુભફઔ, વાભાજજઔ, અિથિઔ,

અયગ્મ ને જાશયેજીલન ય વય થઆ શળ.ે વલેક્ષણ દ્વાયા વખં્માત્ભઔ ભાહશતી ભેલલા ભાટે નમનૂા વદંખી: પ્રષતતુ ભ્માવભા ંવદં ઔયેર િલષતાયનુ ંનમનૂાભા ંપ્રિતિનિધ_લ જલાઆ યશ ેતે ભાટે વબંામ નમનૂા વદંખી (Probability Sampling) દ્િતન અંતખાત ફહ ુ ષતયીમ નમનૂા વદંખી (Multistage Sampling) ન ેમજનાફદ્ નમનૂા વદંખી ટેઔનીઔન ઈમખ ઔમો છે. ગજુયાત યાજમના ંત્રણ જજલરા ઔચ્છ, જભનખય ન ેસયેુન્રનખયભા ંરઔ મલષથાિત ેમજ ન ે ષલચ્છતા ઔામાિભનુ ંભરીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ ત્રણ જજલરા ૈઔી પ્રથભ ષતયે સયેુન્રનખય જજલરાની વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે.

60

ફીજા ષતયે સયેુન્રનખય જજલરાના ં કુર ૧૦ તાલઔુાભાથંી અઠ તાલઔુાભા ં અ ઔામાિભનુ ંભરીઔયણ ઔયલાભા ંઅલેર છે. જજલરાના ંફધા િલષતાયનુ ંમગ્મ પ્રિતિનિધત્લ જલાઆ યશ ેતે ભાટે અઠ તાલઔુાભાથંી ચાય તાલઔુાની જજલરા ષતયેથી ઈત્તય, દભક્ષણ, િિભ ન ે ભધ્મન ેધ્માનભા ંયાકી ભ્માવ ભાટે વદંખી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ત્રીજા ષતયે વદં ઔયેર ચાય તાલઔુાભાથંી દયેઔ તાલઔુાભાથંી તાલઔુા ષતયેથી ૨૦ હઔ.ભી.થી નજીઔના ંઅંતયે અલેર એઔ ખાભ ન ે૨૦ હઔ.ભી.થી દૂય અલેર ફીજા ખાભની વદંખી મદચ્છ નમનૂા દ્િતથી ઔયલાભા ંઅલેર છે. ચથા ષતયે મદચ્છ નમનૂા દ્િતથી (Randam Sampling) ખાભના ંકુર કુટંુફ ૈઔી દયેઔ ૨૦ કુટંુફે એઔ કુટંુફભાથંી કુટંુફના ંલડાની જત્ન / કુટંુફની જલાફદાયી વબંાનાય ભહશરાની નમનૂાના ં ફૃભા ં વદંખી ઔયલાભા અલી છે. ખાભની દયેઔ ઔક્ષા (Category)નુ ં નમનૂાભા ંપ્રિતિનિધ_લ જલાઇ યશ ે તે ભાટે વાભાન્મ, ફક્ષીચં ન ે નસુભૂચત જાિતના ં ૫% ઈત્તયદાતાની વદંખી નમનૂાના ફૃભા ંઔયલાભા ંઅલેર છે. ઔશટઔ ૨.૧ ખાભ પ્રભાણ ેકુટંુફની નમનૂા વદંખીની િલખત:

િભ

તાલઔુાનુ ંનાભ ને મજનાભા ંવભાલેળ ખાભની વખં્મા

વદં ઔયેર ખાભ

કુટંુફની વખં્મા

વદં ઔયેર ભહશરા ઈત્તયદાતાની વખં્મા

ઔક્ષા પ્રભાણે ૫% વદં ઔયેર ઈત્તયદાતાની િલખત

વાભાન્મ ફક્ષીચં નસુભુચત જાિત

૧ વામરા:- ખાભ:૨૫

નરી ૪૬૬ ૨૩ ૧ ૨૦ ૨

ઢેઢુઔી ૧૮૯ ૧૦ ૧ ૬ ૩

૨ લઢલાણ:-ખાભ:૧૫

ફાા ૩૮૮ ૧૯ ૮ ૧૦ ૧

કરડીમાદ ૪૨૧ ૨૧ ૮ ૧૦ ૩

૩ શલદ:- ખાભ:૨૮

ભાનખઢ ૨૮૦ ૧૪ ૯ ૪ ૧

જુના ભયાયુ

૧૯૫ ૧૦ ૦ ૧૦ ૦

૪ દવાડા:-ખાભ:૧૫

કાયાખઢા ૨૦૪૭ ૧૦૨ ૧૯ ૭૮ ૫

દેખાભ ૩૩૬ ૧૭ ૪ ૧૨ ૧

કુર ૮ ૪૩૨૨ ૨૧૬ ૫૦ ૧૫૦ ૧૬

ભાહશતી એઔત્રીઔયણના સ્રત: અ ભ્માવ મખુ્મફૃથી પ્રાથિભઔ ભાહશતી (Field Data) ન ે દ્વતૈીિમઔ ભાહશતી દષતાલેજી યૂાલા (Documentary Sources-દષતાલેજી સ્રત) ય અધાહયત છે. ભ્માવના ં શતેુને ધ્માનભા ંયાકી જરુયી વખં્માત્ભઔ ન ેગણુાત્ભઔ દ્િત દ્વાયા ભાહશતી એઔત્રીત ઔયી છે. વખં્માત્ભઔ ભાહશતીનુ ંએઔત્રીઔયણ: (Quantitative Method) નમનૂ વદં ઔમાા છી વલેક્ષણ દ્વાયા વખં્માત્ભઔ ભાહશતી એઔત્રીત ઔયી છે. વખં્માત્ભઔ ભાહશતી પ્રત્મક્ષફૃથી એઔિત્રત ઔયલા ભાટે ગ્રાભીણ ભહશરા વાથ ેપ્રત્મક્ષ મરુાઔાત દ્વાયા, ગયે જઇને વંઔા ઔયી, વશમખ દ્વાયા ભેલલાભા ંઅલી છે.

61

ગણુાત્ભઔ ભાહશતીનુ ંએઔત્રીઔયણ: (Qualitative Method) વળંધન અંખે ષશટતા ભેલલા તથા ચતવાઇ ભાટે ચચાા-િલચાયણાનુ ંણ ભશÿલનુ ંમખદાન છે. િલમ વદંખીથી ળફૃ ઔયીને ભ્માવના અંત સધુી વતત ચચાા િલચાયણા ઔયલાથી વળંધન ઔામાન ેભદદ ભે છે તેભા ંથતી ભરૂ સધુાયી ળઔામ છે ન ેનલી ફાફત ઈભેયીને મગ્મ યીતે યજૂઅત ઔયી ળઔામ છે. પ્રષતતુ ભ્માવભા ં ગણુાત્ભઔ ભાહશતીના ં એઔત્રીઔયણ ભાટેઔેષ્ન્રત જૂથચચાા (Focus Group Discussion) ન ે ચાલીફૃ ભાહશતી અનાય (Key

Imforments) ાવેથી ભાહશતી એઔિત્રત ઔયી છે જે નીચ ેમજુફ છે. ઔેષ્ન્રત જૂથચચાા (Focus Group Discussion): િલમના વદંબાભા ંવલાગ્રાશી ભાહશતી એઔિત્રત ઔયલા ભાટે મખુ્મ ઈત્તયદાતા િવલામ ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજના અંતખાત થમેર ઔાભખીયી ન ે તેની વય જાણલા ભાટે િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ ગણુાત્ભઔ ભાહશતી પ્રાપ્ત ઔયલા ભાટે ભ્માવ શઠેના ંચાય તાલઔુાભાથંી વદં ઔયેરા ં અઠ ખાભભાથંી ચાય ખાભભા ં ગ્રાિભણ વાથ ે ઔેષ્ન્રત જૂથચચાા (Focus Group

Discussion)દ્વાયા ભાહશતી એઔિત્રત ઔયી છે. ઔેષ્ન્રત જૂથચચાા (Focus Group Discussion)ભા ં૬ થી ૧૨ જેટરા ંગ્રાભીણ શાજય યહ્યા શતા જેભા ંભટાબાખના ંરુુ શતા. ચાલીફૃ ભાહશતી અનાય (Key Imforments):

ભ્માવ શઠેના ં દયેઔ ખાભભાથંી ફ ે ાણી વિભિત ન ે ફ ે ગ્રાભ ચંામતના ં વભ્મ, એઔ િળક્ષઔ, તાલઔુા પ્રભાણ ેએઔ ભરીઔયણ વશામઔ વષંથા ન ેલાષભના ંપ્રિતિનિધને ચાલીફૃ ભાહશતી અનાય (Key Imforments) તયીઔે વદં ઔયી, મરુાઔાત ભાખાદિળિઔા ન ેચચાા દ્વાયા ગણુાત્ભઔ (Qualitative) ભાહશતી ભેલી છે. ાણી વિભિત ન ેગ્રાભ ચંામતના ં૩૨ વભ્મ, ૮ િળક્ષઔ ન ે૮ ભરીઔયણ વશામઔ વષંથાના ંપ્રિતિનિધ ાવેથી ભાહશતી એઔિત્રત ઔયી છે જેભા ં ભટાબાખના ં રુુ શતા. મખુ્મ ઈત્તયદાતા ન ે ઔેષ્ન્રત જૂથ ચચાાભા ં વશબાખી થમેર ગ્રાભજનન વભાલેળ ચાલીફૃ ભાહશતી અનાય (Key Imforments) ભા ંઔયેર નથી. િનહયક્ષણ દ્વાયા એઔિત્રત ભાહશતી: ખાભની ીલાના ં ાણીની ન ે ષલચ્છતાની વભષમાને ઊંડાણલૂાઔ જાણલા ન ે વભજલા ખાભભા ંઅમજીત ગ્રાભવબા, ાણી વિભિતની ફેઠઔ, જાગિૃત ભાટેની યેરી, દમાત્રા લખેયેભા ંવશબાખી ફની ભાહશતી ભેલલાન ને વભષમાને વભજલા વળંધઔે પ્રમાવ ઔમો છે, જેના ઔાયણે વળંધઔન ે િનત્મ નલી પ્રાપ્ત થમેર ભાહશતીને વળંધન શલેારભા ં વભાલેળ ઔયલાન પ્રમત્ન ઔમો છે. ખોણ ભાહશતીનુ ંએઔત્રીઔયણ: દ્વતૈીિમઔ સ્રત (Documentary Sources) ભાટે િલિલધ વષંથાના શલેાર, ગજૂયાત િલદ્યાીઠના ગ્રથંારમભા ંઈરબ્ધ વાભગ્રી ઈમખી ફની છે. ભ્માવ િલમની નલી તેભજ છેલરી ભાહશતી, િલમને નફુૃ ષુતઔ, રેક, વાભિમઔ, વભાચાયત્ર, જ્ઞાનઔ (Encyclopedia) તેભજ ઇન્ટયનેટ ઈય ઈરબ્ધ િલમના વદંબાભા ંપ્રાપ્ત ભાહશતીન ણ ઈમખ ઔયલાભા ં અમ છે. અ વદંબાભા ં જુદા ંજુદાં ક્ષેત્રભા ં થમેરા વળંધન ભ્માવ,

62

વલેક્ષણ, શલેારના અધાયે િલમના વદંબાભા ંલધનેુ લધ ુષશટતા થઇ છે. પ્રષતતુ વળંધન ભ્માવભા ં પ્રાયંભબઔ તૈમાયીથી ળફૃ ઔયીને વળંધન ઔામા ણૂા થલા સધુીભા ં ગ્રથંારમ દ્િત ત્મતં ઈમખી ફની છે. વળંધન ભાટે ભાહશતી એઔત્ર ઔયલાના ંવાધન ન ેવળંધન પ્રહિમા (Research Tools and

Techniques): પ્રત્મક્ષ મરુાઔાત ન ે િનયીક્ષણ દ્િતએ ભાહશતી એઔત્રીઔયણની મખુ્મ દ્િત શતી. અ દ્િત વળંધઔ ભાટે વચટ ભાહશતી ભેલલાભા ંખફૂ જ ભશÿલણૂા છે જેનાથી ઈત્તયદાતા ાવેથી ભશત્તભ ભાહશતી પ્રાપ્ત થઇ ળઔી છે. જેભા ંગ્રાભીણ ભહશરા ઈત્તયદાતા ભાટે મરુાઔાત નસુભૂચ તથા ગ્રાભ ચંામત, ાણી વિભિતના ંવભ્મ ન ેળાાના ં િળક્ષઔ ભાટે મરુાઔાત ભાખાદિળિઔા તૈમાય ઔયલાભા ંઅલી છે. ઔેષ્ન્રત જૂથચચાા ભાટે (Focus Group Discussion) િલમને રખતા ંપ્રÅનની ભાખાદિળિઔા તૈમાય ઔયી ન ેચાલીફૃ ભાહશતી અનાય (Key Imforments) ભાટે મરુાઔાત ભાખાદિળિઔા તૈમાય ઔયી ભાહશતી ભેલી છે. મરુાઔાત નસુભૂચની યચના: મરુાઔાત નસુભૂચએ પ્રશ્નન વકુંર છે તે શ્રેણીફદ્ પ્રશ્નનુ ંફનેલુ ંત્રઔ છે. મરુાઔાત રેનાય ભ્માવ શઠેની મક્તતન ે ફૃફફૃ ભીને ત્રઔ નવુાય પ્રશ્ન છૂીન ેભત જલાફ ત ેજ (મરુાઔાત રેનાય - વળંધઔ) બયે છે. અ ફાફતન ેધ્માનભા ંયાકીન ેવળંધન િલમના ંવદંબાભા ંઈત્તયદાતા ભાટે મરુાઔાત નસુભૂચ તૈમાય ઔયલાભા ંઅલી શતી જફૃયી એલી ભશત્તભ ભાહશતી પ્રાપ્ત થામ તે અળમથી પ્રશ્નન ેમદુ્દા પ્રભાણ ેભ્માવના ંશતેુને ધ્માનભા ંયાકી મગ્મ િભભા ંખઠલલાભા ંઅમા શતા. ભાખાદળાઔશ્રી વાથ ેજફૃયી યાભળાન ઔયીને મરુાઔાત નસુભૂચની લૂા ચઔાવણી ણ ઔયલાભા ંઅલી શતી. ઈત્તયદાતાની ફૃફફૃ મરુાઔાત ઔયીને મરુાઔાત નસુભૂચની લૂાચઔાવણી ઔમાા ફાદ પયીથી ભાખાદળાઔશ્રી, તજજ્ઞ, િનશણાત ન ેેમજ ન ેષલચ્છતાના ંક્ષેત્રભા ંઔામાયત ઔામાઔય વાથ ેચચાા-િલચાયણા, યાભળાન ઔયીને જફૃયી ભાખાદળાઔ સચૂનન ભર ઔયીને, ભફનજફૃયી પ્રશ્નન ેદૂય ઔયી જફૃયી નલા શ્ન ઈભેયીને મરુાઔાત નસુભૂચને અકયી અલાભા ંઅમ શત. ગ્રાભીણ ભહશરા ભાટેની મરુાઔાત નસુભૂચ: વળંધન ભ્માવભા ં િલશ્વવિનમતા ન ે તટષથતા રાલલા ભાટે ભાહશતી ભેલલાના ં મખુ્મ વાધન તયીઔે મગ્મ ભાહશતી ભેલલા િલચાયણાન ે અંત ે મરુાઔાત નસુચૂી રખ રખ િલબાખભા ં િલબાજજત ઔયીને પ્રશ્નની યચના ઔયલાભા ંઅલી છે ન ે ઔેટરાઔ પ્રશ્નન ેફધં ન ેખલુરા યાકલાભા ંઅમા છે જેથી ઈત્તયદાતા મગ્મ જલાફ અી ળઔે. મરુાઔાત નસુભૂચભા ં બાખ-૧ભા ં મક્તતખત, વાભાન્મ ન ે ઔોટંુભફઔ ભાહશતી, બાખ-૨ભા ંાણીની સિુલધા ન ેભહશરાના જીલન ય થમેર વય અંખેની ભાહશતી ન ેબાખ-૩ભા ંળોચારમ, લયામેર ાણી, ખટય ન ે ષલચ્છતાની ભાહશતી એલા મખુ્મ ત્રણ િલબાખ ાડલાભા ંઅમા છે. મક્તતખત, વાભાન્મ ને ઔોટંુભફઔ ભાહશતી, ગયની સિુલધાની ભાહશતી અલયી રેલાભા ંઅલેર છે. બાખ-૨ભા ંાણીની સિુલધા અંખેની ભાહશતી જેભા ંમજના શરેા ં

63

ન ેફાદભા ંાણીના સ્રત ઈમખ, ાણીની ઈરબ્ધતા, ગયથી અંતય, ાણી વગં્રશ ઔયલાની યીત, જફૃહયમાત િૂતિની મલષથા ન ેકચાની િલખત, ાણી ઔણ રાલ ેછે, ઔેટર વભમ રાખ ેછે, ઔેટર વભમ ાણી ભતુ ં નથી, નસુભૂચત જાતી ભાટે ાણીની મલષથા, ાણી લેય, ાણીની ગણુલત્તા, વષંથાખત મલષથાન ને વભષમા ઈઔેર અંખેની ભાહશતી, રઔપા, મજનાના ં અમજન, ભરીઔયણ, મલષથાન, ભયાભત ન ે િનબાલણી તથા ન્મ મજનાભા ંબાખીદાયી િલમઔ ભાહશતી, વાભાજજઔ-અિથિઔ ફાફત ય વય, સ્ત્રી રુુના ંવફંધંભા ંઅલેર હયલતાનન ેરખતી ભાહશતીને અલયી રેલાભા ંઅલેર છે. જ્માયે બાખ-૩ભા ંળોચારમ, લયામેર ાણી, ખટય ન ેષલચ્છતા િલળેની િલખતન ેરખતા ંપ્રશ્નની વાથ ેવાથ ેમક્તતખત અયગ્મ ન ે ષલચ્છતાન ે રખતી ભાહશતીન વભાલેળ ઔયલાભા ં અલેર છે અ ઈયાતં ેમજ ન ે ષલચ્છતાની ક્ષથિતની સધુાયણા ભાટેના ં સચૂનન વભાલેળ ઔયલાભા ંઅલેર છે. મરુાઔાત નસુભૂચન નમનૂ હયિળશટભા ંમઔેુર છે. ચાલીફૃ ભાહશતી અનાય(Key Imforments) ન ે ઔેષ્ન્રત જૂથચચાા (Focus Group

Discussion) ભાટે મરુાઔાત ભાખાદિળિઔા: મરુાઔાત ભાખાદિળિઔા ઈત્તયદાતાની ઉંભય, જાિત, િળક્ષણ, જ્ઞાિત, લૈલાહશઔ દયજ્જ, ધભા, મલવામ, કુટંુફન પ્રઔાય, ભઔાન, ભઔાનન પ્રઔાય, કુટંુફની અંદાજજત લાિિઔ અલઔ, કચા, ફચત ન ેદેલા િલમઔ તેભજ જભીન િલમઔ ભાહશતીની િલખત અલયી રેલાભા ંઅલેર છે. ઔોટંુભફઔ ભાહશતીભા ંકુટંુફના ંવભ્મની ઉંભય, િળક્ષણ ન ેમલવામની િલખતન વભાલેળ ઔયેર છે. ગ્રાભ ચંામતની ભાહશતીભા ં લષતી, સ્ત્રી-રુુની વખં્મા, કુર કુટંુફ, નસુભૂચત જાિત, ફક્ષીચં ન ેવાભાન્મ કુટંુફ, િળક્ષણનુ ંષતય, ભાકાખત સિુલધા ાણીના સ્રત, િલતયણ મલષથા, ાણીની ગણુલત્તા, મજના અંતખાત ઔયલાભા ંઅલે ઔાભ થમેર કચા વાથ,ે ભયાભત ન ે િનબાલણીની િલખત, અયગ્મની ક્ષથિત, ખાભની ષલચ્છતાની ક્ષથિત, ળાા ળોચારમ, ળાાભા ંફાઔની વખં્મા ય થમેર વય, ખાભભા ંઔાભ ઔયતી ષલૈચ્ચ્છઔ વષંથાની ઔાભખીયી ન ેેમજ તથા ષલચ્છતાની ક્ષથિત સધુાયલા ભાટેના ંસચૂનની ભાહશતીની િલખતન ેઅલયી રેલાભા ંઅલેર છે. મરુાઔાત ભાખાદિળિઔાન નમનૂ હયિળશટભા ંમઔેૂર છે. ક્ષેત્રઔામાનુ ંઅમજન ન ેભરીઔયણ: િલદ્યાથી વળંધનઔતાાએ ભાહશતી ભેલલા ભાટે રખ રખ સ્રતન ઈમખ ઔમો શત. જેભા,ં જે તે ખાભની ભાહશતી ભેલલા લાષભ (વી.એભ.એવ.ય.ુ સયેુન્રનખય)ના ં યિુનટ ભેનેજયશ્રી, તાિંત્રઔ ન ેવાભાજજઔ ઔામાઔય વંઔા મક્તત (Contact Person) તયીઔે ભદદફૃ થમા શતા. તેભના ં વશમખથી ગ્રાભચંામત/ાણીવિભિતના ં વભ્મ, ભરીઔયણ વશામઔ વષંથાના ંપ્રિતિનિધ વાથે યાભળાન ઔયલાભા ંઅયુ ંશતુ ંન ેખાભ પ્રભાણે ગ્રાભીણ ભહશરાન ેફૃફફૃ વંઔા ઔયી ફધા ાવેથી ભાહશતી ભેલલાભા ંઅલી શતી અ ઈયાતં લાષભના ંજજલરા ષતયના પ્રિતિનિધન વંઔા મક્તત તયીઔે ઈમખ ઔયીને વભમનુ ંઅમજન ઔયલાભા ંઅયુ ંશતુ ંન ેમરુાઔાત ખઠલલાભા ંઅલી શતી. ઈત્તયદાતાની ભાહશતી ગયે ગયે મરુાઔાત, ળેયીભા ંફેઠઔ ઔયી, જે-તે િલષતાયની આંખણલાડી ઔામાઔય વાથે ફેઠઔ ઔયલી, ગ્રાભચંામત ઔચેયીના ષથે

64

ભેલલાભા ંઅલી શતી. ઈત્તયદાતાની મરુાઔાત ભાટે ભટાબાખ ેગયે ફયના ંન ેવાજંન વભમખા લધ ુનકુૂ શત અ ઈયાતં ઈનાાના ંવભમખાાભા ંઈત્તયદાતા વયતાથી ભી ળઔતા શતા, જ્માયે યણઔાઠંાના ખાભભા ંચભાવા દયમ્માન ઈત્તયદાતા ભી ળઔતા શતા. ઔેટરાઔં ખાભભા ંભાહશતી ભેલલા યાત્રી ફેઠઔ ણ ઔયલાભા ંઅલી શતી. પ્રત્મેઔ ખાભભાથંી ભાહશતી ભેલલા વયેયાળ ફ ેથી ત્રણ હદલવન વભમ રાખત ન ેઈત્તયદાતા ાવેથી ભાહશતી ભેલલા છાભા ંછી ફ ેથી ત્રણ મરુાઔાત થતી શતી. ભાહશતી એઔત્રીઔયણની ઔાભખીયી લા ૨૦૧૦ભા ંઔયલાભા ંઅલેર છે ન ેભાહશતી એઔિત્રત ઔયલા છ ભાવ જેટર વભમ રાખેર છે. એઔત્ર ઔયેર ભાહશતીનુ ંવંાદન, લખીઔયણ, થૃક્કયણ ન ેિલÈરેણ પ્રહિમા: એઔત્ર ઔયેર ભાહશતીનુ ંવંાદન ઔયીને તેનુ ંથૃક્કયણ ન ે િલÈરેણની પ્રહિમા નીચે મજુફ ઔયલાભા ંઅલી.

1. ધ્મમનની પ્રાથિભઔ ભાહશતીના એઔત્રીઔયણ ઔયલા ભાટેના ઈઔયણ “મરુાઔાત નસુભૂચ” દ્વાયા એઔત્ર ઔયલાભા ં અલેરી જ્થાફધં ભાહશતીન ે ગણુાત્ભઔ ષલફૃભા ંપેયલલા ભાટે તેન ે વખં્માત્ભઔ ષલફૃ (Coding)ભા ં લખીકૃત ઔયલાભા ં અલી. તૈમાય ઔયલાભા ં અલેરી ‘વજં્ઞાસભૂચ’ના અધાયે ઔમ્પ્યટૂયભા ં એવ.ી.એવ.એવ. પ્રગ્રાભભા ંલખીઔયણ ઔયલાભા ંઅયુ.ં

2. એવ.ી.એવ.એવ. પ્રગ્રાભના અધાયે ભાહશતીનુ ં ઔશટઔીઔયણ ઔયલાભા ં અયુ.ં એવ.ી.એવ.એવ. પ્રગ્રાભના ંઔાયણે વખં્માત્ભઔ ભાહશતીન ેષતયીત ઔયલા ભાટે, વભમના ંઅધાયે લખીઔયણ ઔયલા ભાટે તથા બોખભરઔ ક્ષેત્રના ંઅધાયે વયતાથી લખીકૃત ઔયી ળઔામ છે. અથી આંઔડાભા ંભાી ળઔામ તેલા ઉંભય, અલઔ, જાલઔ, કચા, દેવ ુજભીન, કુટંુફનુ ંઔદ, ાણી ભલાન વભમ ન ેૠત ુપ્રભાણ ેપાલલ ડત વભમ, ાણી વગં્રશ ઔયલાના ંલાવણની વાપ વપાઆ, ાણીની વભષમા ઈઔેરલા રાખત વભમ, યૂતા ાણી િલના ઔયલી ડતી મલષથાન વભમખા, ાણી િલતયણ ફધં શમ ત્માયે ાણી ભેલલા પાલલ ડત લધાયે વભમ તથા તેલા વભમે ગભુાલલી ડતી અલઔ ન ેાણી ભેલલા કચાલા ડતા નાણા,ં ાણીલેય ન ેભાદંખીભા ંવાયલાય ભાટે કચાલા ડતા ંનાણા ંલખેયે વખં્માત્ભઔ ભાહશતીના ં ઔશટઔને આંઔડાઔીમ યીતે ભાી ળઔામ છે અથી અ ઔશટઔ વખં્માત્ભઔ ષલફૃના ંછે જ્માયે ફાઔીના ંઔશટઔ ગણુાત્ભઔ ષલફૃના ંછે.

3. ભ્માવના ં શતેુ ન ે ઈત્ઔલનાની ચઔાવણીના ં વદંબે ઔશટઔનુ ં થૃક્કયણ ન ેિલÈરેણ ઔયીને થાગટન ઔયલાભા ં અયુ.ં ઔશટઔીઔયણ તાલઔુા પ્રભાણે ઔયલાભા ંઅલેર છે ન ેટઔાલાયી દળાાલલભા ંઅલેર છે.

4. ઔશટઔની થાગહટત ભાહશતીના અધાયે તાયણ તાયલલાભા ંઅમા.ં 5. ધ્મમનના તાયણના અધાયે વભાજઔામાના વદંબાભા ં હિમાત્ભઔ ખરા ઔે

ભબખભના ંસચૂન ઔયલાભા ંઅમા ન ેનલા ઔેલા પ્રઔાયના ંવળંધનની ળઔમતા છે તેની બરાભણ ઔયલાભા ંઅલી છે.

65

કે્ષત્રઔામાભ ાં ડેરી મશુ્કેરી: લ સ્ભો, અભરીકયણ વશ મક વાંસ્થ , ણી વમભમિ/ગ્ર ભ ાંચ મિ અને ગ્ર ભ આગેલ નો વ થે વાંફાંધ સ્થ મિ કયી િેભનો વ થ વશક ય ભલ ને ક યણે જૂથ ફેઠક ગોઠલલ ભ ાં, વ્મક્તિગિ કુટુાંફો વ થે વાંકક કયલ ભ ાં અને ગ ભની જાશયે મલગિો એકત્ર કયલ નુાં વય ફન્ુાં શત ુાં. છિ ાં ણ કે્ષત્રક મકન ાં આમોજન કયલ ભ ાં અને ભ હશિી એકત્રીકયણભ ાં મશુ્કેરીઓનો વ ભનો કયલો ડમો શિો. પ્રસ્તિુ અધ્મમન ગ્ર ભીણ વભ જને કેનરભ ાં ય ખીને કયલ ભ ાં આવ્્ુાં શોલ થી ગ્ર ભીણ વભ જની હિનચમ કને ધ્મ નભ ાં ય ખીને ઉત્તયિ િ ઓની અનકુૂિ એ ભ હશિી એકત્ર કયલ નુાં આમોજન ગોઠવ્્ુાં શત ુાં.

૧. ઉત્તયિ િ ઓન ક ભનો વભમ રગબગ હિલવ િયમભમ ન શોલ થી વ ાંજે અથલ ય મત્ર િયમભમ ન કે્ષત્રક મક કયલ નુાં આમોજન કયવુાં ડ્ુાં.

૨. ધ મભિક િશલે યોન ાં વભમગ િયમભમ ન રોકો ગ ભભ ાં શોલ થી ભી યશળેે િેલી જાણક યી મલદ્ય થી વાંળોધકે ભેલી શિી આથી ધ મભિક િશલે યોની યજાઓભ ાં કે્ષત્રક મકન ુાં આમોજન ક્ુું શત ુાં.

૩. ગ્ર ભીણ વભ જભ ાં આજે ણ આમથિક કે્ષત્રો જેલ ાં કે આલકની ફ ફિો મભરકિ અને વાંમત્ત મલમક ફ ફિોની જાણક યી આલ નુાં ઉચચિ ગણિ નથી અને આલ આમથિક કે્ષત્રોભ ાં આલક, મભરકિ વાંમત્તની મલગિો ભેલિી લખિે વાંળોધકે ઉત્તયિ િ ન અનેક વલ રોનો વ ભનો કયલો ડમો છે.

૪. અધ્મમન કે્ષત્રન ાં ગ ભોભ ાં આમથિક યીિે ભધ્મભ ક્સ્થમિ ધય લિ ાં ગ ભોભ ાં અનમ ગ ભોની વયખ ભણીભ ાં ઉત્તયિ િ ઓ વ થે કે્ષત્રક મકભ ાં ઓછી મશુ્કેરી ડી છે.

૫. યણક ાંઠ ન ાં ગ ભોભ ાં ભોટ બ ગન ાં રોકો ભીઠ ન ાં વ્મલવ મ વ થે વાંક મેર ાં શોલ ન ાં ક યણે મળમ અને ઉન ભ ાં રોકો ભીઠ ન ાં ક ભથી યણભ ાં જિ યશિે શોલ થી િેઓ ભી ળકિ નશોિ .

૬. ગ્ર ભીણો વ થે કેન્દ્નરિ જૂથચચ ક (Focus Group Discussion) કયલ ભ ટે વમશુભ ાં લધ યે રોકો વશબ ગી થઈ ળકે િે ભ ટે પ્રમ વો કયલ છિ ાં રોકો એક વ થે વભમ પ લી ળકિ નશોિ ાં આથી ગ્ર ભીણો વ થે કેન્દ્નરિ જૂથચચ ક (Focus Group Discussion)ભ ાં મશુ્કેરી થિી શિી.

ક્ષેત્રઔામા દ્વાયા એઔત્ર ઔયેર ભાહશતીનુ ંપ્રઔયણીઔયણ: પ્રષતતુ ધ્મમનની રેભકત યજૂઅત ઔયલા ભાટે વભગ્ર વળંધન શલેાર નીચે મજુફના ંપ્રઔયણભા ંયજૂ ઔયલાભા ંઅમ છે જેની ટૂંઔી િલખત નીચે મજુફ છે. પ્રઔયણ-૧ : િલમ પ્રલેળ, િલમ વદં ઔયલાનુ ંપ્રમજન ને વૈદ્ાિંતઔ હય\ેક્ષ્મ: ાણી ન ે ષલચ્છતા ક્ષેત્ર ે ભહશરા, રઔબાખીદાયી: ખ્માર, ભબખભ ન ે વાન, વળક્તતઔયણ: ખ્માર ન ેિલબાલના, દયિભમાનખીયીની પ્રહિમા ન ેહયભાણ.

66

પ્રઔયણ-૨ : વળંધન વાહશત્મ વભીક્ષા ન ેવળંધન દ્િત પ્રઔયણ-૩ : ાણી ન ેષલચ્છતાની ક્ષથિત: િલશ્વભા ં ાણી ને ષલચ્છતાની ક્ષથિત, બાયતભા ં ાણીની વભષમા, ઔાયણ, ઈામ ભાટેના ંપ્રમાવ, ગ્રાભીણ ાણી િલતયણ મલષથા ન ે ષલચ્છતા ભાટે ઔયલાભા ં અલેર પ્રમાવ, ગજુયાતની ાણીની ક્ષથિત, સયેુન્રનખય જજલરાભા ંાણી ન ેષલચ્છતાની ક્ષથિત. પ્રઔયણ-૪ : ભ્માવ ક્ષેત્રન હયચમ: સયેુન્રનખય જજલરા તથા ભ્માવભા ં વદં ઔયેરા તાલઔુાન હયચમ, વામરા તાલઔુાના ંખાભન હયચમ : નરી ન ે ઢેઢુઔી, લઢલાણ તાલઔુાના ં ખાભન હયચમ: ફાા ન ેકરડીમાદ, શલદ તાલઔુાના ં ખાભન હયચમ: ભાનખઢ ન ે જુના ભયાયુ, દવાડા તાલઔુાના ંખાભન હયચમ: કાયાખઢા ન ેદેખાભ. પ્રઔયણ-૫ : ઈત્તયદાતાની વાભજજઔ, અિથિઔ ક્ષથિત: વળંધનના ભ્માવક્ષેત્રના ંઈત્તયદાતાન વાભાન્મ હયચમનુ ંછે જેભા ંઈત્તયદાતાન વાભાન્મ હયચમ, મહઔતખત, ઔોટંુભફઔ, જ્ઞાિત, ઉંભય, લૈલાહશઔ દયજજ, િળક્ષણ, મલવામ, ભઔાન ન ેગયની સિુલધા, અલઔ, ઔોટંુભફઔ ભાહશતીભા ં કુટંુફના ં વભ્મ, કુટંુફના ં વભ્મની ઉંભય, તેભનુ ંિળક્ષણ ષતય, કુટંુફભા ંસ્ત્રી-રુુનુ ંપ્રભાણની િલખત. પ્રઔયણ-૬ : ેમજ ન ેષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણ શરેા ંન ેછી ક્ષથિત: ેમજ ન ે ષલચ્છતા મજના ભરીઔયણ પ્રહિમા, વષંથાખત મલષથાન ન ેમજનાના ંભરીઔયણ શરેા ંન ેછી ાણી ન ેષલચ્છતાની ક્ષથિત જેભા ંમજના અંતખાત ઔયલાભા ંઅલેરી ઔાભખીયી, ભરીઔયણ વશામઔ વષંથાની ભિૂભઔા, ઔાભની ગણુલત્તા ન ે સિુનમતં્રણ મલષથા, ાયદળાઔતા, રઔપા, મજનાના ં ભરીઔયણભા ં અલેરી મવુઔેરી, ાણી ઈરબ્ધતા, ૠત ુપ્રભાણ ેાણી ભેલલા પાલલ ડત વભમ ન ેાણી ભેલલા ભદદ ઔયતા ં કુટંુફના ં વભ્મ, ાણી વગં્રશ, વગં્રશ ઔયેર ાણીન ઈમખ, ાણી વગં્રશ ઔયલાના ંલાવણ ન ે તેની વાપ વપાઆ, શહયજન વમદુામ ભાટે ાણીની સિુલધા, ાણીની ગણુલત્તા, ાણીની વભષમા, તેન ેઈઔેરલા રાખત વભમ ન ેતેલા વભમે ાણીની લૈહઔલઔ ાણીની સિુલધા, ષલચ્છતા િલમઔ ફાફતભા ંળોચારમની સિુલધા, તેન ઈમખ, નાણાઔંીમ વશમખ, ળોચારમ ફનાલલા પ્રેયણા ન ે ભાખાદળાન, ખલુરાભા ં ળોચહિમા ને મવુઔેરી તથા લયામેર ાણીના ંિનઔાર ફાફત ેયજુઅત ઔયલાભા ંઅલેર છે.

67

પ્રઔયણ-૭ : ેમજ ન ેષલચ્છતા મજનાની ઈત્તયદાતાના ંજીલન ય થમેર વય: અ પ્રઔયણભા ંેમજ ન ે ષલચ્છતા મજનાના ંભરીઔયણ છી ઈત્તયદાતાના ંજીલન ય થમેર વય યજુઅત ઔયલાભા ંઅલેર છે. અ પ્રઔયણને ત્રણ બાખભા ંયજુ ઔયલાભા ંઅલેર છે. પ્રથભ બાખભા ં ગ્રાભીણ સ્ત્રી-રુુ વાથ ે ઔેષ્ન્રત જૂથચચાા (Focus Group Discussion) દ્વાયા એઔિત્રત ભાહશતી, ફીજા બાખભા ંચાલીફૃ ભાહશતી અનાય (Key Imforments) તયીઔે દયેઔ ખાભભાથંી ફ ે ાણી વિભિત ન ે ફ ે ગ્રાભ ચંામતના ં વભ્મ, એઔ ળાાના ં િળક્ષઔ વાથ ેમરુાઔાત ભાખાદિળિઔાના ંઅધાયે તથા ભરીઔયણ વશામઔ વષંથા ન ેલાષભના ંપ્રિતિનિધ ાવેથી ભેલેર ભાહશતી ન ે ત્રીજા બાખભા ં ભ્માવના ં ભહશરા ઈત્તયદાતાના ં ભબપ્રામ મજુફ ેમજ ને ષલચ્છતા મજનાભા ંઅલાભા ંઅલેર સિુલધા અંખેની ચચાા તથા તેની પશ્રિુતના ંઅધાયે મજનાના ંભરીઔયણ શરેા ંન ેફાદભા ંભહશરા ઈત્તયદાતાની ાણીના ંમલષથાનભા ંભિૂભઔા, વાભાજજઔ, અિથિઔ, અયગ્મ ક્ષથિત યજુ ઔયલાભા ંઅલેર છે. પ્રઔયણ-૮ : તાયણ, િનશઔા, હિમાત્ભઔ ખરાં, સચૂન ને ઈવશંાય