-

1 | P a g e

2 | P a g e

प्रकाशक :

महाराष्ट्र राज्य ग्रामीण जीवन्नोनती अभियान

ग्रामभवकास व जलसंधारण भविाग,

पाचवा मजला, दभिण भविाग,

भसडको िवन, सेक्टर १०,

सी.बी.भद. बेलापरू, नवी म बंई, ४०० ६१४

मार्गदशगक :

श्रीमती आर विमला

म ख्य काययकारी अभधकारी, उमदे

श्री. रवििंद्र वशिंदे

अभतररक्त संचालक, उमदे

लेखन ि सिंपादन :

श्रीमती वशैाली ठाकूर – राज्य अभियान व्यवस्थापक, (संस्था बांधणी) उमदे

श्री. अल्ताफ जीकरे – भजल्हा संस्था/िमता बांधणी व्यवस्थापक, उमदे

श्री. अश्फाक शखे – भजल्हा संस्था/िमता बांधणी व्यवस्थापक, उमदे

श्री. श्रीकांत सयूयवशंी – भजल्हा संस्था/िमता बांधणी व्यवस्थापक, उमदे

श्री. राम मकेाले - भजल्हा संस्था/िमता बांधणी व्यवस्थापक, उमदे

सहाय्य :

श्री. राजीव बोबडे - राज्य अभियान व्यवस्थापक, (िमता बांधणी)

श्री. सोमनाथ जगताप - अभियान व्यवस्थापक, (िमता बांधणी)

प्रकाशन िर्ग : २०१९

ह्या पुवततकेतील मजकूर ि मावहती सतत अवियानातील ध्येय ,धोरणानुसार बदलत राहणार आहे तरी राज्य

अवियाना कक्ष (SIIB) यािंच्यामार्ग त यामध्ये बदल सुचिण्यात येतील .तरी सद्यावतित मजकूर आहे तसा

पुवततकेचा सिंदिग िाचिा.

3 | P a g e

अनुक्रमवणका प्रततािना ...................................................................................................................................................................... 7

उमेद अवियानाची उविष्ट .................................................................................................................................................... 8

सिंतिा तिापनेचा हेतू : ....................................................................................................................................................... 8

सिंतिेची तत्िे.................................................................................................................................................................. 9

सिंतिा बािंधणी .............................................................................................................................................................. 10

४.१ सिंतिा बािंधणीची आिश्यकता ि र्रज. ................................................................................................................................................. 10

४.२ सिंतिा बािंधणीमुळे काय साध्य होऊ शकते. ............................................................................................................................................ 10

४.३ सिंतिा वनवमगतीचे र्ायदे ........................................................................................................................................................................ 10

४.४ सिंतिीय बािंधणी उदेश :- ...................................................................................................................................................................... 11

४.५ समुदाय सिंघटन ................................................................................................................................................................................... 11

४. ६ सामावजक समािेशन (Social Inclusion) .......................................................................................................................................... 12

तियिंसहाय्यता र्ट ......................................................................................................................................................... 14

५.१ तियिंसहाय्यता र्टाची सिंकल्पना: ......................................................................................................................................................... 14

५.२ तियिंसहाय्यता र्ट आवण बचत र्ट यातील र्रक .................................................................................................................................. 14

५.३ तियिंसहाय्यता र्टाचे र्ायदे ................................................................................................................................................................. 15

५.४ कायगके्षत्र :- ......................................................................................................................................................................................... 15

५.५ तिापनेची कायगपद्धती .......................................................................................................................................................................... 15

५.६ तियिंसहाय्यता समूहाची रचना ............................................................................................................................................................. 16

५.७ दशसतु्री ि र्टाची वनयमािली ............................................................................................................................................................. 18

५.८ तियिंसहाय्यता समूहाने काय करािे ि काय करू नये .............................................................................................................................. 20

५.९ र्टाने कराियाच्या कायदेशीर बाबी. .................................................................................................................................................... 21

५.१० र्टािंची वनयमािली ........................................................................................................................................................................... 21

५.११ तियिंसहाय्यता समूहाची पुततके .......................................................................................................................................................... 21

५.१२ अवियानामार्ग त र्टािंना वनधी ि प्रवशक्षण कायगप्रणाली ...................................................................................................................... 21

ग्रामसिंघ ......................................................................................................................................................................................................... 23

६.१ ग्रामसिंघ सिंकल्पना : ............................................................................................................................................................................ 23

६.२ ग्रामसिंघाची र्रज : .............................................................................................................................................................................. 24

६.३ ग्रामसिंघाचा उिेश : .............................................................................................................................................................................. 24

६.४ ग्रामसिंघाचे कायगके्षत्र ............................................................................................................................................................................ 25

६.५ ग्रामसिंघ तिापनेची कायगपध्दती :- ........................................................................................................................................................ 25

६.६ ग्रामसिंघातील र्टािंचे पात्रता वनकर् ....................................................................................................................................................... 25

६.७ ग्रामसिंघ तिापनेसाठी तीन मुख्य पद्धती ................................................................................................................................................. 26

६.८ ग्रामसिंघाची िूवमका आवण जबाबदाऱ्या ............................................................................................................................................... 27

६.९ ग्रामसिंघ तिापन करायची प्रवक्रया......................................................................................................................................................... 30

६.१० ग्रामसिंघाचे आविगक स्त्रोत .................................................................................................................................................................. 30

4 | P a g e

६.११ अवियानामार्ग त र्रीब कुटुिंबाना देण्यात येणारे विविधवनधी ................................................................................................................. 31

६.१२ वनधी वितरणाची कायगपद्धती ............................................................................................................................................................. 31

६.१3 अवियानामार्ग त ग्रामसिंघाला देण्यात येणारा व्यितिापन वनधी(Start up Cost) .................................................................................. 32

६.१४ ग्रामसिंघ बािंधणी करतािंना लक्षात घ्याियाचे मुिे : ................................................................................................................................ 32

६.१५ ग्रामसिंघाने काय करािे ि काय करू नये ............................................................................................................................................. 32

६.१६ ग्रामसिंघाची वनयमािली: ................................................................................................................................................................... 33

६.१७ ग्रामसिंघ लेखे ................................................................................................................................................................................... 33

६.१८ ग्रामसिंघाच्या कायदेशीर बाबी. ........................................................................................................................................................... 33

६.१९ ग्रामसिंघाअिंतर्गत कायगरत विविध समुदाय सिंसाधन व्यक्ती (Community Resource Persons – CRPs) ............................................... 34

६.२० ग्रामसिंघ लेखापद्धती ......................................................................................................................................................................... 35

६.२१ ग्रामसिंघ मुल्यािंकन नमुना प्रवशक्षण नमुन्यात पहािे. .............................................................................................................................. 36

७. प्रिार्सिंघाची सिंकल्पना :- ........................................................................................................................................... 38

७.१ प्रिार्सिंघाची र्रज : ........................................................................................................................................................................... 38

७.२ प्रिार्सिंघाचे कायगके्षत्र :- ..................................................................................................................................................................... 39

७.३ प्रिार्सिंघ तिापनेची कायगपध्दती :- ...................................................................................................................................................... 40

७.४ पात्रता अटी : ..................................................................................................................................................................................... 40

७.५ तडजोड न करण्यासारख्या बाबी :- ....................................................................................................................................................... 41

७.६ र्रीब-अतीर्रीब कुटूिंब हे प्रिम लक्ष्य:- ................................................................................................................................................. 42

७.८ प्रिार्सिंघ पदावधकारी वनिड प्रवक्रया: .................................................................................................................................................. 43

७.९ प्रिार्सिंघाची आविगक प्रणाली ............................................................................................................................................................ 46

७.१० प्रिार्सिंघाची वनयमािली : ............................................................................................................................................................... 48

७.११ प्रिार्सिंघाची पुततके ........................................................................................................................................................................ 50

७.१२. प्रिार्सिंघाची िावर्गक सिगसाधारण सिा ि अजेंडा ............................................................................................................................. 52

७.१३ प्रिार्सिंघाच्या िावर्गक सिगसाधारण सिेची प्रारूप विर्यपवत्रका (अजेंडा) ........................................................................................... 52

७.१४ प्रिार्सिंघ कायगकारी सवमती बैठक पद्धत ि अजेंडा : ........................................................................................................................... 53

७.१५ प्रिार्सिंघ खालील जबाबदऱ् या पार पडेल : ........................................................................................................................................ 53

७.१६ प्रिार्सिंघ पदावधकाऱ्यािंच्या िूवमका आवण जबाबदाऱ्या : ................................................................................................................... 55

७.१७ प्रिार्सिंघ उपसवमत्यािंची र्रज ........................................................................................................................................................... 56

७.१८ प्रिार्सिंघाचे आविगक स्त्रोत : ............................................................................................................................................................. 59

७.१९ प्रिार्सिंघाने काय करािे ि काय करु नये ........................................................................................................................................... 59

७.२० प्रिार्सिंघ लेखापद्धती ...................................................................................................................................................................... 61

5 | P a g e

6 | P a g e

7 | P a g e

प्रस्तावना

‘उमदे‘अभियानाच्या मदतीने स्थापन झालेल्या संस्था स्वयंसहाय्यता समहू (Self Help Groups),ग्रामसंघ

(Village Organisation) व प्रिागसंघ (Cluster level federation) याकररता‘समुदाय सिंतिा कायगपद्धती

मार्गदवशगका (Community Operational Manual – COM) प्रकभशत केलेली आह.े काययरत संस्थांची काययप्रणाली

समजनू घणे्यासाठी COM तयार केलेले आह.े यामागील प्रम ख उभिष्ट की –भदनदयाळ अतं्योदय योजना - राष्ट्रीय ग्रामीण

जीवनोन्नती अभियान ,ज ेभक कें द्रशासनाने (Deen Dayal Antyodaya- National Rural Livelihoods Mission –

{DAY-NRLM}) सन २०११ रोजी स रु केलेले आह,ेयामध्ये NRLM ला अभिप्रेत असणारी उभिष्ट,े प्रभिया, प्रणाली व

त्यामागील िभूमका ही महाराष्ट्रातील सवय भजल्ह े,ताल के व गावातील काययरत संस्थापयंत पोहोचवली पाभहज.े भवशषेतः ग्रामीण

िागातील स्थापन संस्थांनी याचा अभ्यास करण ेगरजचेे आह.े कें द्रशासनाच्या धतीवर महाराष्ट्र शासनाने स्थापन केलेल्या

‘उमदे’ अभियानाची िभूमका, उभिष्ट ेआभण दृष्टीिेप समजण्यास मदत होईल. महाराष्ट्रात स रु असलेले अभियान ह ेस्वणयजयंती

ग्राम स्वरोजगार योजनेचे (SGSY) नव े स्वरूप आह.े या काययिमातनू साध्य न झालेले उभिष्ट प्रत्यिात साकारण्यासाठी

NRLM अभियान कें द्र शासनाने आणले. गररबी भनमूयलनाच्या काययिम कमयचारी अभिम ख (Oriented) नसनू तो ग्रामीण

दाररद््रय रेषखेालील लोकांचा सहिागातनू तयार झालेली लोकभवकास व सिमीकरणाची चळवळ म्हणावी. त्यातनू सामाभजक

समावशेन करताना गररबांच्या लोकसंस्थांची भनभमयती करावी असे अभिप्रेत आह े. तयार झालेल्या लोकसंस्था भचरस्थायी व

शाश्वत करण्यासाठी त्यांची िमता बांधणी, आभथयक समावेशन,स रिा योजना व उपजीभवका शाश्वत करण्याचे स लिीकरण /

मागयदशयन गरजचेे आह.े

COM ह्या मागयदशयक प भस्तकेच्या माध्यमातनू सम दाय संघटन (Social Mobilisation) करताना वभंचत घटकाचे

सामाभजक समावेशन (Social Inclusion) अपेभित आह.े एकभित आलेल्या ग्रामीण क ट ंबांना भवभवध संस्थांचे सदस्य

बनवण ेव त्यांच्या माफय त संस्था घडवण ेअपेभित आह.े सम दाय संस्था कश्या काम करतात ह ेत्यांच्यापयंत पोचवण ेगरजचेे

आह.े सम दाय संघटनेतनू संस्था बांधणी(Institution Building) करण्याची उभिष्ट,े त्याकररता आवश्यक मागयदशयक

तत्व,ेम ल्ये,अत्यावश्यक प्रभिया, काययपद्धती व प्रणाली सांभगतलेल्या आहते. ह े प स्तक काययकत्यायच्या मदतीने व ‘उमदे’

कमयचाऱयांनी गावपातळीवर भमळालेल्या अन िवाने तयार केलेले आह.े याम ळे ‘उमदे’ अतंगयत तयार झालेल्या स्वयंसहाय्यता

गट, ग्रामसंघ, प्रिागसंघ व प ढे जाऊन भजल्हा व ताल का संघाच्या ग णात्मक भवकास करण्यासाठी उपय क्त ठरेल.

‘उमदे’ च्या काययरत संस्थानी COM च्या मागयदशयक सचूनांच्या अधीन राहून काम करण ेआवश्यक आह.े तसेच

लोकशाही तत्वाने, स्वयंचभलत व आभथयकदृष््टया स्वावलंबी होण्यासाठी संस्थांनी प्रयत्न करावते.ही मागयदशयक प भस्तका

(Dynamic/Generic) आह.े गरज वाटल्यास जसे DAY-NRLM कररता कें द्रशासन धोरण ठरवले भकवा उमदे अभियानाची

धोरण ेबदलतील त्यान सार ते कालपरत्व ेबदलत राहणार आह.े तरी ‘उमदे’ च्या सवय संस्थांनी यातील मागयदशयक सूचनांच े

अवलोकन करून त्याप्रमाण ेआपापाल्या काययरत संस्थांची भदशा, ध्येय व धोरण ेठरवावीत.

COM न सार ग्रामीण िागातील ग्रामीण गरीब क ट ंबांचे समावशेन करताना त्यामध्ये वभंचत व द बयल घटकांचा भवशेषतः

SC / ST / Minority / NT / PVTG यांचा सहिाग लिात घऊेन या घटकांचा अभियानात समावेश कसा होईल याकररता

प्रयत्न करावते. तसेच गट, ग्रामसंघ व प्रिागसंघ या संस्थांनी संघटन प्रभिया पद्धती, प्रशासन व आभथयक सिमता साध्य

करतानाच ह्या संस्थांनी अन्य संस्थांशी समन्वय व कृतीसंगम करून आपल्या लक्ष्य घटकांचे उत्पन्नाचे स्त्रोत कसे भनमायण

करावते आभण त्यासाठी कोणत्या प्रभिया व प्रणाली राबवाव्यात याबाबत माभहती भमळेल.

COM पुवततका सिग ‘उमेद’ सिंतिासाठी मार्गदवशगका तिरूपािंत असल्याने त्यातील िार्ाशैलीहीसिंतिा ि

मवहलािंना आपलीशी िाटािी याकररता त्यािंनी त्यािंच्याकररता वलवहलेल्या सिंदिागतून वलवहलेली आहे. सिंतिा

प्रवतवनधी आपणाशी बोलत आहेत यासिंदिागतून िाचािी.

8 | P a g e

उमदे अभियानाची उभिष्ट

‘उमेद’ अवियानाची उविष्ट समजून घेऊ.

ग्रामीण र्ररबािंची र्ररबी दूर करण्यासाठी िैविध्यपूणग ि र्ायदेशीर शेती / वबर्रशेती उत्त्पनाची साधने उपलब्ध

करून देताना रोजर्ार आवण िेतनासाठी सिंधी उपलब्ध करून देणे ि त्याकररता र्ररबी वनमूगलनाचे विविध उपक्रम

राबिणे हे प्रमुख उवधष्ट आहे.

याकररता दृष्टीकोन ४ प्रकारे वितताररत आहे

१) गररबांना भवभवध लोकसंस्था स्थापन करून संघटीत करण ेआवश्यक आह.ेया गाव/प्रिाग/ताल का /भजल्हास्तरावर संस्था

काययरत होतील.

२) सध्या स रु असलेले व शतेी / भबगरशतेीवर आधाररत व्यवसायांना ग्रामीण िागात चालना दणे.े

३) आभथयक समावेशन करताना तयार शतेी/भबगरशतेी मालाचे उत्पादनकररता तांभिक कौशल्य व भवपणनकरीता मदत संस्थाना

प रवण.े

४) तळागाळातील क ट ंबांच्या सामाभजक व आभथयक स रिेसाठी भवभवध शासकीय व भवमा योजनासोबत सांगड घालण ेव

स भवधा भमळवनू दणे्यासाठी प्रयत्न करण.े

‘उमदे’ अभियान ह ेग्रामीण क ट ंबांच्या उन्नतीसाठी काम करते. ग्रामीण क ट ंबांपयंत पोचण्याचे माध्यम मभहला आहते. त्या

क ट ंबातील मभहला ही अभियानाच्या माध्यमातनू स्वयंसहाय्यता समहू (Self Help Groups) /ग्रामसंघ (Village

Organisation) /प्रिागसंघ (Cluster level federation) इ. संस्थांमध्ये आली भक आपोआपच मभहला सिमीकरण होईल

व त्याबरोबर प्रत्येक क ट ंबांतील म ले व प रुष भवभवध उपिमातनू अभियानाला जोडली जातील. पररणामी गरीब क ट ंबांचा

भवकास होईल असे अभियानाला अभिप्रेत आह.े गररबी भनमूयलनाचे माध्यम मभहला व लोकसंस्था आहते. त्यामाफय त िमता

बांधणी, आभथयक समावेशन ,स रिा योजना व शाश्वत उपजीभवकेचे पयायय भनवडण्याची िमता लोकसंस्थांमाफय त अनेकांपयंत

पोहोचेल. मभहलांच्या संस्था स्थापन करण्याच्या मागील हतेू समजनू घेवयूा .

संस्था स्थापनेचा हते ू:

२.१ ग्रामीण प रुष व मभहलांचा भवचार करता, प रुषांपेिा मभहला ह्या सत्ता, संपत्ती, भशिण व आरोग्य, माभहती / तंिज्ञानापासनू

वभंचत आहते व सामाभजक पररभस्थती /प रुष प्रधान संस्कृती ह ेत्या मागील कारण आह.े त्याम ळे मभहलांना त्यांचे म लितू

हक्क व अभधकाराची माभहती नाही . ह ेजर‘उमदे’ माफय त स्थापन संस्थांच्या माध्यमातनू झाले तर मभहलांचे सिमीकरण

करून त्यांच्यात नेततृ्व भवकास घडवण्याची संधी उपलब्ध होईल.

२.२ अभियानात स्थापन झालेल्या या संस्था ग्रामसंघ /प्रिागसंघ (Mother Organization) या िभूमकेतनू प्रत्येक क ट ंबांच्या

सिमतेचे काम पाहतील व त्यातनूच िभवष्ट्यात शेतकरी संघ, कृषी उत्पादक गट (Farmers Producers

Organizations – FPOs), उत्पादक गट (Producer Group – PG) आभण कंपन्या यांची अभतररक्त व

आवश्यकतेन सार भनभमयती होईल. त्याचा फायदा त्या काययिेिात राहणाऱया ग्रामीण क ट ंबाकररता शतेी /भबगरशतेी

करणाऱया क ट ंबाला रोजगाराकररता पयायय भमळतील व पररणामी उत्पनात वाढ होईल. ह ेकरताना SHGs/VO/CLFs

ह्या मळूसंस्था संस्था इतर स्थापन संस्थाना सहाय्यक िभूमकेत राहतील. उत्पादक संघ /कृषीगट/भनभमयती कंपन्या यांना

भवभशष्ट प्रकारचा कमयचारी, कौशल्याची आवश्यकता आह े. तरी सवय पयायय इतर संस्थाना उपलब्ध करून दतेांना Mother

Organisation यांनी स्वतःची प्राथभमक जबाबदारी, वभंचत घटकांच्या सवांगीण भवकास कामाला फाटे न दतेा काम

करण ेगरजचेे आह.े नवीन तयार होणाऱया संस्था सोबत समन्वयकाच्या व सभनयंिण /दखेरेखीच्या िभूमकेतनू काम करणे

गरजचेे आह.े

9 | P a g e

संस्थेची तत्व े

‘उमदे ‘ अभियानाचा म ख्य िर ग्रामीण क ट ंबाना गररबीच्या बाहरे आणण ेव त्याकररता त्यांच्या उपजीभवका शाश्वत करण्याचे

भवभवध पयायय, कौशल्य भवकभसत करून जीवनमान उंचावणे होय. गरीब क ट ंबांतील मभहलांनी स्वयंप्रेरणते स्थापन केलेल्या

संस्थांनी खालील तत्व ेस्वीकारावीत.

३.१ सक्रीय सहिार् : ‘उमेद’ अभियानाचे गावपातळीवरील रोजगार, उपजीभवका /आभथयक /सामाभजक उपिम,

राबवताना आम्ही सवायचा सहिाग घऊे. भवकासाच्या कामामध्ये सवय Stakeholders/यंिणा (ग्राम पंचायत , आरोग्य

भशिण, शासनाचे भवभवध भविाग) गरीब / गरज ूक ट ंबे, संस्था (गावपातळीवर शासकीय / भनमशासकीय) मडंळे,

सामाभजक संस्था यांचा सभिय सहिाग घऊे. भनणयय प्रभियेत सवांच्या सहिागाने व उपेभित घटकांच्या भहताचे भनणयय

संवदेनभशलतेने घऊे.

३.२ पारदशगकता : आमच्या संस्था, गट व अभियानामाफय त भनदभेशत काययिम/ उपिमांची अमंलबजावणी करताना –

पारदशयकता पाळतील. यामध्ये शासकीय यंिाणाकडून भमळणारा भनधी, आभथयक सहाय्य, भवभवध प्रकल्प व योजनाचा

संस्थमेाफय त गररबांना येणाऱया भनधी व उपिमांची काम ेकरताना पारदशयकता ठेव.ू सवय माभहती सदस्य, गट, संस्थाच्या

माभसक व सवयसाधारण सिा व वाभषयक सिांना दऊे. संस्थांची नोंदणी झाल्यावर ती माभहती संबंभधत शासकीय

भविाग, बँका, नोंदणी अभधकाऱयांना आवश्यकतेन सार देऊ. यासाठी सवय दस्तऐवज तयार करू, तसेच audit

(अतंगयत/बाह्य) पद्धतीने वाभषयक अहवालात सादर करू.

३.३ उत्तरदावयत्ि : प्रत्येक पातळीवर सवय भमळून जबाबदारीचे वाटप करू. प्रत्येक कामात जबाबदारीचे िान ठेवताना

व्यक्ती, संस्था व काययकत्यांना यामधनू घडव.ू या काययिमातनू आम्ही प्रत्येक टप्पप्पयात नतेतृ्व फळी तयार करू व

त्यांना आमचा काययकाल संपल्यावर उत्तरदाभयत्व दतेाना मागयदशयकाच्या िभूमकेत राहू.

३.४ सिंिेदनशीलता : अभियानामध्ये आजपयंत द लयभित व वभंचत कोण कोणते घटक राहून गेले आहते ह ेवारंवार तपास.ू

यामध्ये बेघर ,िभूमहीन, भवधवा, पररत्यक्ता, भदव्यांग, आभदवासी,आभदम जमाती(PVTG) भवभवध आजारांनी भपडीत

तसेच वदृ्ध यांच्यासाठी संस्था / व्यक्ती संवदेनशीलतेने काम करतील याची काळजी घऊे. उदा. अभियानाचा भनधी,

बाह्य संस्था भनधी वाटप, योजना, भवकास ह्यामध्ये सवायत जास्त फायदा वभंचत घटकांना पोचवण्यासाठी आम्ही

प्रयत्नशील राहू.

चला तर आपण ‘उमेद’ सिंतिा ि त्यािंची कायग समजून घेऊया..

10 | P a g e

संस्था बांधणी

४.१ सिंतिा बािंधणीची आिश्यकता ि र्रज.

गररबी ह्या संकल्पनेचा भवचार करताना हा अत्यंत जटील भवषय असनू त्याला अनेक कांगोरे आहते.गररबीत राहण्याची

सामाभजक,िौगोभलक,लोकसंख्या,उत्पन्न,रोजगार िमता ,भशिण ,आरोग्य इ. अनेक कारण े जरी असली तरी त्यावर काम

करण्यासाठी अनेक राज्यांचा अभ्यास केला गलेा. यात गररबी भनम यलन करून प्रगती केलेल्या राज्यामध्ये केरळ ,

आधं्रप्रदशे,ताभमळनाडू राज्यांनी चांगले केल्याचे जाणवले . या राज्यांनी भवभवध पातळीवर तयार केलेल्या लोकसंस्थामाफय त प्रगती

झाल्याचे आढळले. सवायत महत्वाचे आव्हान ज ेसमोर आह ेभक गररबांना एकि येण्यासाठी कोणतेही माध्यम व व्यासपीठ उपलब्ध

नसण.े पररणामी त्यांना हक्क व अभधकारांची जाणीव करून दणे े भकवा एकभित मागणी करण्यासाठी संघटनात्मक ताकद यांचा

अिाव जाणवला. अनेक शासनयोजना १९९० पासनू भकवा त्याप वी स रु असतानाही गररबांच्या पररभस्थतीत बदल झालेला भदसला

नाही. यावर भवशषे लि दतेांना कें द्रशासनाने DAY-NRLM मध्ये संस्था बांधणी हा अभियनाचा म ख्य गािा म्हणनू स्वीकारला.सवय

राज्यांना स्वतंि अभियान राबवनू काम करण्याचे भनदशे भदले.

गररबांना सिम करण्याचे उत्तम माध्यम म्हणेज गरीबाच्या स्वतःच्या संस्था व त्यांचे संघटन अभियानात अपेभित

आह.ेगररबाला गररबीतनू बाहरे पडण्याची तीव्र इच्छाशक्ती असते अशी अभियानाची धारणा आह ेपरंत योग्य संधी न भमळाल्याम ळे

गरीब क ट ंब भवकासाच्या म ख्य प्रवाहापासनू माग े आहते.म्हणनू सवय राज्यांनी अभियानाच्या स्वरुपात NRLM राबवण्याची

संकल्पना प ढे आली. महाराष्ट्रातील ८१ लि क ट ंबाना एकभित व संघटीत करून त्यांच्या स्वत:च्या स्वयंचभलत संस्था भनमायण करणे

हा ‘उमदे’ अभियानाचा म ख्य हते ू आह.ेया संस्थाच्या माध्यमातनू गरीब क ट ंबातील मभहला व प रुष या दोघांनाही शास्वत

रोजगार/उपजीभवका (शतेी, शेती परूक व भबगर शतेी इ.भठकाणी रोजगार) भमळण्याकररता संघटीत करण्यात येईल. प्रत्येक ग्रामीण

क ट ंबातील भकमान एक मभहला भह संस्थेत (स्वयंसहाय्यता गट,ग्रामसंघ व प्रिागसंघाला) जोडण्यात येईल. त्यामध्ये सामभजक

आभथयक जातभनहाय सविेण (Socio Economic Caste Census) न सार केलेल्या शासनमान्य यादीतील १००% क ट ंब तसेच

समाजातील अन सभूचत जाती,जमाती, भदव्यांग,वभंचत व अल्पसंख्यांक क ट ंबाचे समावेशन करण्यासाठी भवशेष िर भदला जाईल .

यासाठी गावस्तरावर स्वयंसहाय्यता समहू, ग्रामसंघ तर प्रिागस्तरावर प्रिागसंघ व ताल का स्तरावर ताल कास्तरीयसंघ यान सार

संस्थाची रचनात्मक बांधणी इटेंभसव्ह कायय पद्धतीत करण्यात येईल.

४.२ सिंतिा बािंधणीमुळे काय साध्य होऊ शकते.

गावागावात गरीब क ट ंब संघटीत होतील व त्यांच्या स्वत:च्या स्वयंचभलत लोकसंस्था केल्या जातील.गररबांच्या

समस्या,अडचणी,भवचार मांडण्याचे भठकाण/ व्यासपीठ प्रत्येक गाव/ग्रामपंचायत ,प्रिाग व ताल का /भजल्हास्तरावर उपलब्ध केले

जाईल. आवश्यक गरजा आभण त्यातनू प्राधान्यिमाच्या भवषयांवर चचाय,संसाधने उपलब्ध होतील.याकररता बाहरेील संस्थावर

अवलंबनू राहण्याची क ट ंबाना गरज राहणार नाही. जसे बँक, कजय प रवठा करणाऱया संस्था,सामाभजक भवकास, आरोग्य,भशिण इ.

संस्था कडे असलेल्या उपलब्ध संसाधनाचा योग्य वापर करण्याबाबत ज्ञान व िमतावदृ्धी होण्यास मदत भमळते. उदा.श्री

(SRI)पद्धतीम ळे कमी जागेवर अभधक उत्पन्न,भवपणन,बँक व भवमा योजना इ.

४.३ सिंतिा वनवमगतीचे र्ायदे

१. सामाभजक एकता भनमायण होईल.

२. सांभघक कायय करण्याची गरीब क ट ंबाना प्रेरणा भमळेल.

३. जातव्यवस्था मोडीस येऊन व सवय मभहला िदेिाव भवसरून काम करतील.

४. स्वरोजगाराचे पयायय उपलब्ध करण्यासाठी भवभवध प्रभशिण ेहोतील.

५. मभहलांना सन्मानाची वागणकू प्रत्येक भठकाणी क ट ंब,सामाभजक व राजकीय स्तरावर भमळेल.

६. सामभजक व सांस्कृभतक मानसन्मान वाढेल.

11 | P a g e

४.४ सिंतिीय बािंधणी उदेश :-

अभियानातंगयत गररबी भनम यलनाकररता वभंचत गरीब क ट ंबातील लोकांना एकभित करण्यामागचा उिशे खालीलप्रमाण े:

१. प्रत्येक क ट ंबातील भकमान एक मभहला गावस्तरावर संस्थेला जोडण.े

२. सामाजीक समावशेन व संस्थीय बांधणी करण.े

३. गररबांना संघटीत करून त्यांच्या स्वयंचभलत संस्था तयार करण.े

४. गररबांना संधीची उपलब्धता करून दणे.े

५. गरीबाला गररबीतनू बाहरे येण्याकररता धैयय, कौशल्य, पैसा व भवभवध पयायय उपलब्ध होतील. (उदा.शतेी, सद्यभस्थतील

व्यवसायांना बळकट करण,े नवीन लघ उद्योग स रु करण ेइ.)

६. शासनाच्या भवभवध योजनाचा कृतीसंगम करून योजना गरीब क ट ंबापयंत या संस्थाच्या माध्यमातनू पोहोचभवण्याचा

प्रयत्न करण.े

४.५ समुदाय सिंघटन

‘सम दाय संघटन म्हणज ेग्रामीण िागात सामाभजक,आभथयकद ष््टयया द बयल व वभंचत घटकांतील क ट ंबाना एकि आणण ेव संघभटत

करण.े’

संस्था स्थापन करताना सामाभजक समावेशन(Social Inclusion) ह े सवयसमावेशक (Inclusive) करण्यासाठी

भवशेष लि दणे ेगरजचेे आह.े आजही खड्ेया पाड्यात अनेक गोर-गरीब कोणत्याही शासकीय योजनांपासनू अनभिज्ञ आहते.

अभतशय द गयम िागात राहणारे लोक शोधण े ह े भजकरीचे काम आह.े ते करण्यासाठी अभियान वभधयनी,प्रेररका,गावातील

जाणकार ,ग्रामपंचायत व काययरत यंिणाची मदत घतेे. गावपातळीवरील काययकत्यायनी सामाभजक समावशेन कसे कराव े

अभियानाने प्रभिया सांभगतली आह े

ज्या घटकाला अभियानात समाभवष्ट करायचे आह ेते योग्य पद्धतीने करण्यासाठी सवयसमावशेक समावशेन करण्यासाठी

सहिागी पद्धतीने व लोकसहिागातनू ते करण्यासाठी केन्द्रशासानाने सवय राज्यांना त्यांच्या स्तरावर लोकसहिागी पद्धतीने

गरीब क ट ंब पद्धती तयार करण्यास सांभगतले. महाराष्ट्राने दशस िीच्या सिूाच्या आधारे व PRA (Participatory Rural

Appraisal) चे माध्यम वापरून Participatory iidentification of Poor (PIP) प्रभिया अभंगकारली.

Participatory Identification of the Poor (PIP)

NRLM मध्ये Participatory Identification of the Poor (PIP) या प्रिीयेचा अवलंब करून गरीब क ट ंबाच्या

सामावशेानाकररता काम करण्याचे भनदशे आहते. राज्यांनी भवभवध पररभस्थतीचा अभ्यास करून ग्रामीण क ट ंबांची सहिागी

प्रभियेतनूशोध घेण ेव ओळख पटलेल्या क ट ंबांचा सातत्याने प्रगतीची नोंद घऊेन ते गररबीच्या बाहरे येण्यासाठी प्रयत्न करण े

यासाठी PIP प्रभिया भनदभेशत केलीली आहे

PIP मध्ये ग्रामसंघ व गाव पातळीवर (प्राथभमक स्तरावर) काम करणाऱ या संस्थांनी त्यांच्या गावातील वस्ती

काययकत्याय/प्रभशिक/अभिसरण कत्यायच्या मदतीने या प्रभियेचा सपणूय जबाबदारी व अभिसरण करण ेआवश्यक आह.ेत्या

गावाची माभहती त्या गावातील ग्रामसंघ सदस्य व वस्ती काययकत्यांना अभधक असते, त्याम ळे ही प्रभिया त्यांच्या मदतीने होणे

गरजचेे आह.े

PIP ही प्रभिया एकदा करून िागणार नसनू ठराभवक कालावाधीनंतर प न्हा करण ेआवश्यक आह.े ह े करताना

सामाभजक आभथयक जात सवेिण-२०११ (SECC-Socio Economic Caste Census-सामाभजक आभथयक जात सवेिण)

संदिय घऊेन Auto Inclusionमध्ये भनदशयनास आलेल्या क ट ंबांची यादीचा प न्हा अभ्यास करता येतो. तसेच वभंचततेच्या

भनकषांन सार SECC मध्ये स टलेली क ट ंबांची माभहती घऊेन त्यांना सहिागी प्रभियेच्या आधारे (PIP) करून अन मोदन दणेे

गरजचेे आह.े तसेच अशी वभंचत क ट ंबे अभियानांतनू संघटीत करून भवभवध संस्थांचा िाग होतील.

12 | P a g e

SECC यादीन सार शोधलेले व यादीमध्ये समाभवष्ट नसलेले परंत वभंचत/गरीब क ट ंबांना PIP ही प्रभिया केल्यानंतर

यादीचे (validation) ग्रामसेिमेध्ये मजंरूी घतेा येईल. कारण लोकसहिागातनू गरीब क ट ंबांची ओळख करून

वभंचत/गररबीच्या भनकषाआधारे यादी तयार करण्यात आलेली आह.े

PIP प्रवक्रया NRLM नुसार राज्य अवियानामध्ये 3 टप्पप्पयात करणे आिश्यक आहे.

पवहला टप्पपा:

PIP ची फेरी वभधयनी भकवा बाजचू्या गावातील प्रेररका फेरी इ. पद्धतीने गावप्रवशेाची प्रभिया MSRLM अभियानामध्ये

राबभवण्यात येईल त्यावेळेला स रूवातीला PIP मध्ये ३०% क ट ंबांच्या फेरीच्या माध्यमातून करण ेअपेभित आह.े

दुसरा टप्पपा:

ग्रामसंघाची गावात स्थापना झाल्यावर PIP कररता काययपद्धती.

प्रकल्पामध्ये ग्रामसंघाला PIP कररता TOT/ग्रामसंघ व्यवस्थापन भनधी हस्तरणाची प्रभिया होईल.ग्रामसंघ गावातील

काययकते/प्रेररका, ग्रामपंचायत सदस्य याची PIP प्रभिया करण्याची प्रभशिण काययशाळा ग्रामसंघाचा मदतीने २ भदवस घणे्यात

यावी. ह्या प्रभशिण काययशाळेत प्रिाग समन्वयक व ताल का TFT(ताल का फेसीलीटेटर टीम ) / प्रभशिक यांच्या मदतीने

घणे्यात येईल. यामध्ये PIP उभदष््टय प्रभिया व सहिागी काययपद्धती (tools) वर सभवस्तर चचाय होईल. गावामध्ये PIP करण्याची

भदनांक भनभित करण्यात येईल.

ग्रामसंघाने सहिागी पद्धतीचा वापर करून करवयाचे भनयोजन-

३ महीने ज न्या ग्रामसंघामध्ये सवय काययप्रणाली MSRLM च्या भनदशेान सार काययरत झाल्यावर ग्रामसंघ सदस्य

प्रभशिण PIP प्रभिया करता येईल. याकररता त्या ग्रामसंघामाफय त काययकारणी सदस्य, प्रेररका व ग्रामपंचायत सदस्य प्रभतभित

नागररक इ. चे २ भदवस प्रभशिण घ्याव.े PIP कररता आवश्यक ती पवूयतयारी ग्रामसंघाने करावी.

वतसरा टप्पपा:

१. दर २ वषायनी प न्हा ही प्रभकया १ ते २ भदवसासाठी करण ेगरजचेे आह.े

२. मागील २ वषायत ह्या क ट ंबांची प्रगती उत्पन्न/ उपजीभवका, सामाभजक स रिा ह्या अथायने झालेली प्रगतीचे अवलोकन कराव.े

३. प न्हा action plan चचाय/मलू्यमापन करण ेगरजचेे आह.े

४. ६ सामावजक समािेशन (Social Inclusion)

१. वभंचत व द बयल घटकांना अभियानात समाभवष्ट करताना एकिीकरणाची प्रभिया राबवण ेसामावजक समािेशन म्हणयूा.

२. अन . जाती /जमाती,म स्लीम समाज ,ख ल्या घटकातील वंभचत मभहला, डोक्यावर मलैा वाहणारे,भवधवा ,पररत्यक्त्या ,एकल

मभहला ,वठेभबगार,िभूमहीन , भदव्यांग ,ततृीयपंथी इ .क ट ंबाना अभियानात प्रथम प्राधान्य अपेभित आह.े

२. गरीब क ट ंबांची पररभस्थती /दृष्टीकोन /मानभसकता बदलण्यासाठी व सकारात्मक योजना भनयोजनबद्ध पद्धतीने आखनू समान

संधी व द लयभित घटकांसाठी लि कें भद्रत समावशेन काययपद्धती अभियानाने राबभवली आह.े

आता र्ाि पातळीिरील सिागत पवहली सिंतिा आपण लक्षात घेऊ…..

13 | P a g e

14 | P a g e

स्वयंसहाय्यता गट

५.१ तियिंसहाय्यता र्टाची सिंकल्पना:

एका गावामध्ये राहणारे आभण एका सामाभजक, आभथयक पररभस्थतीत असणारे भकमान १० ते कमाल १५ गरीब

मभहला क ट ंब एकि येतात. या मागील म ख्य हते ूक ट ंबांचे दाररद््रय दरू करण,ेसन्मानाचे जीवन जगण ेव शाश्वत उपजीभवका ह े

होय. तरी या लक्ष्याने प्रेररत होऊन त्याकरीता प्रयत्नशील राहून ते भमळभवण्यासाठी, ठरवलेल्या भनयमांचे पालन करून स्वत:चा

अनौपचाररक समहू तयार करतात; अशा ग्रामीण पातळीवरील मभहला समहूास स्वयंसहाय्यता समहू म्हणतात.

स्वयंसहाय्यता समहू अभियानाचे प्राथभमक य भनट /घटक आह.े

गावात गट तयार करताना प्राधान्याने स रवात ही गरीब, वभंचत घटकांपासनू करावी म्हणजचे अन सभूचत जाती,

जमाती, अल्पसंख्याक, भवधवा,पररत्यक्त्या, एकल, भदव्यांग, ततृीयपंथी, दवेदासी इ.पासनू केली जाते. स्वयंसहाय्यता समहूात

आल्याम ळे स्व-भवकास / सिमीकरण करताना गटातील सवय मभहलांच्या सवांगीण (सामाभजक,आभथयक, शिैभणक, राजकीय

व कौट ंभबक) भवकासाच्या हतेूने प्रेररत मभहला एकि येऊन आम्ही समहू स्थापन करू.

‘उमदे’ अभियान येण्यापवूी महाराष्ट्रातील अनेक गावात/खेड्यात शासकीय/ भनमशासकीय संस्थेच्या माध्यमातनू

बचत गट स्थापन झालेले होते परंत बचत गट व ‘उमदे’ माफय त स्थापन स्वयंसहाय्यता समहू यामध्ये खपू अंतर आह.े हा फरक

काय तो आपण समजनू घऊे या......

५.२ तियिंसहाय्यता र्ट आवण बचत र्ट यातील र्रक

बचत र्ट तियिंसहाय्यता र्ट

या माध्यमातनू केवळ बचतीप रते मभहला

एकभित येतील.

या माध्यमातनू मभहला स्वयं व सम हातील इतर मभहलांच्या

सहाय्यासाठी संघटीत होतील.

बचत आभण कजय यांची भकती दवेाण-

घवेाण झाली याच्यावर चचाय होतील.

धन व्यवहारासोबत मभहलांच्या स्वत:च्या आरोग्य,शैिणीक,

सामभजक व कौट ंभबक प्रश्नाबाबत चचाय होतील.

येथे बचत हचे केवळ एकभित येण्याचे

कें द्रभबंद ूअसेल.

अनेक माध्यामांपैकी बचत ह ेएक एकभित येण्याचे माध्यम असेल.

मभहला जीवनाच्या सवायगीण पैलबूाबत

स्वत:चा भनणयय स्वत: घतेीलच असे

नाही.

मभहला जीवनाच्या सवायगीण पैलूंबाबत (सािरता, म लाम लींची

शाळा, सकस आहार, स्वत:च म ल, आरोग्य/ वयैभक्तक स्वच्छता,

हक्काची जाणीव, आभथयक मालकी हक्क, कौट ंभबक अन्याय

नाकारण,े बालभववाह भवरोध, अधंश्रद्धा भवरोध, भवमा, शासकीय

योजना इ.) स्वत:चा भनणयय स्वत: घतेील.

मभहलांमध्ये एक िावभनक बंध,

आपलेपणाची जाणीव भनमायण होईलच

असे नाही

मभहलांमध्ये एक िावभनक बंध, आपलेपणाची जाणीव, आदर,

सन्मान भनमायण होईल.

मभहलांमधील संवाद बचतीच्या िोवतीने

मयायभदत राहील

मभहलांमध्ये स संवाद वाढून एकीचे बळ भनमायण होईल.वैयभक्तक

/सामाभजक प्रश्न भशिण ,आरोग्य साम भहक चचाय होते.

15 | P a g e

केवळ बचतीपरूती भवचार करण्याची वतृ्ती

भनमायण होईल.

समाभजक, साम भहक बांभधलकी भनमायण होईल.

पैसा वापरल्यास वाढतो ह ेस्पष्ट होईल. पैसा वापरल्यास वाढतो पण वाढलेल्या पैश्याचे स भनयोजन कसे

कराव ेयाचे कौशल्य वाढते आभण योग्य दृष्टीकोन वाढीस लागतो.

व्यवहार व गटाचे काम धनव्यवहाराशी

संबंभधत राहील .

सामाभजक भवषय आरोग्य,भशिण , ग्रामसिते सहिाग, शासकीय

योजनाशी समन्वय व साश्वत उपजीभवका यामध्ये सहिाग वाढेल

५.३ तियिंसहाय्यता र्टाचे र्ायदे

वगेवगेळ्या पातळीवर स्वयं सहय्यता समहूाच्या माध्यमातनूतयार केलेल्या व्यासपीठाचा उपयोग आम्ही मभहला करू...

५.४ कायगके्षत्र :-

एका ग्रामपंचायती अतंगयत येणाऱया गाव, वाडी, वस्ती, पाडा, टोला, तांडा, मळा, मोहल्ला, गल्ली ह ेसमहूाचे काययिेि

असेल. या काययिेिातील भकमान १० कमाल१५ क ट ंबांचा स्वयं सहाय्यता समहूात समावेश असेल.

५.५ तिापनेची कायगपद्धती

गट स्थापन करण्याचा भनणयय हा पणूयपण ेगावातील संबंभधत मभहलांचा राहील. ‘उमदे’ अभियानाच्या मागयदशयक

सचूनान सार भकमान पािता/ अटींची पतूयता करताना सांभघक िावनेने एकच सामाभजक व आभथयकस्तर असलेल्या मभहला

स्वप्रेरणनेी गट बांधणीसाठी एकभित येतील. त्या अन षगंाने सवय मभहलांना स्वयंसहाय्यता समहूाची माभहती व स लिीकरण

करण्याची जबाबदारी भह गावप्रवशे करताना वधीनी फेरी (Wardhini), समहू संसाधन व्यक्ती (ICRP), उमदे कमयचारी,

तियिंसहाय्यता

र्ट

ति-विकास

कें द्रसिंतकार

कें द्र

आधार कें द्र

मार्गदशगन

कें द्र

सिंसाधन

कें द्रआविगक

विकास

कें द्र

उद्योर् कें द्र

साधन कें द्र

दबाि र्ट

आविगक

मदत कें द्र

16 | P a g e

ग्रामसंघ व त्यातील उपसभमत्या यांमाफय त केली जाईल. ग्रामसंघ स्थापन झाल्यावर गरीब क ट ंब ओळख प्रभिया (PIP) मध्ये

समहूात आलेले परंत गरीब, अभतगरीब/ वभंचत क ट ंबाचा समावशे आमच्या संस्थेत आम्ही करू.

५.६ तियिंसहाय्यता समूहाची रचना

‘उमेद’अवियानात तियिंसहाय्यता समूहाची बािंधणी.

१. समूहाची बािंधणी करताना वकमान १० ि कमाल १५ र्रजू, र्रीब, ििंवचत मवहलािंचा समािेश करािा.

२. सवयसामान्य गटामध्ये वर नमदू संख्या असेल. जास्त मभहला असल्यास गट व्यवस्थापन करण्यास अडचणी येतात. (स्वयंसहाय्यता समहूातील आदशय सदस्य संख्या १० ते १५ असल्यास अभधक सोयीचे असले.)काही अपिादात्मक

पररवतितीत सदतयािंची सिंख्या कमीत कमी ५ - ७ करता येऊ शकते. (उदा. भदव्यांग, भवधवा, पररतक्त्या, वदृ्ध

अशा भवशषे गटांची बांधणी तसेच िौगोभलकदृष््टया कमी लोकसंख्या असलेली गाव ेव पट्टा ,वाड्या संदिायत ....)

३. संभमश्र गटाची संकल्पना भह अपंगाचे, वदृ्धाचे गट याकररता आह.े यामध्ये स्त्री-प रुष सामाभवष्ट राहतील . यात सदस्य

संख्या ५ -७ राहील.

४. ५ ते ७ सदस्याच्या मयायदते ततृीयपंथी यांचे गट ग्रामसंघ/प्रिाग संघ संस्थाना जोडता येतील.

अ. एकाच िततीतील/पाड्यातील/एकाच आविगक ततरातील समविचारी मवहलािंचे सिंघटन :

१. मभहला एकाच वस्ती/पाड्यातील असाव्यात कारण बैठकीला येण ेभकंवा अडी-अडचणीला मदत घेण ेसोयीचे होईल.

२. एकाच सामाभजक, आभथयक पररभस्थतील असल्याम ळे एकमेकांच्या अडचणी समजनू घणे ेसोयीचे होते.

३. एकमकेींच्या स्विावाची जाणीव असते.

४. समभवचारी असतील तर समहू दीघयकाळ चाल ूशकेल.

आ. तियिंसहाय्यता समूह बािंधणी करतािंना लक्षात घ्याियाचे मुिे :

१. स्वयंसहाय्यता गटाची बांधणी ‘उमदे’ माफय त आयोभजत केल्या जाणाऱया वभधयनीच्या फेरीमध्ये वभधयनी मभहला करतील.

तसेच फेरी पणूय झाल्यानंतर त्या गावात स्वयंसहाय्यता गटांमाफय त भनवडण्यात आलेल्या प्रेरीकेमाफय त गट स्थापन केले

जातील. त्या अभतररक्त ग्रामसंघ उपसभमत्या,अभियानाचे कमयचारी दखेील आवश्यकतेन सार गटांची बांधणी करतील.सिग

र्ट दशसुत्रीचे पालन करतील.

17 | P a g e

२. गट सदस्य होणाऱया मभहलेचे वय १८ ते ६० च्या दरम्यान असाव.े (अपवाद – जर ६० वषय वय असणाऱया मभहलेने

सामान्य गटात सामावनू घतेा येईल अथवा वदृ्धांचा स्वतंि समहू भह करता येईल.)

३. एका क ट ंबातील शक्यतो एकच मभहला एका गटात असावी.

४. एका गटात सदस्य असणारी मभहला द सऱया गटात सदस्य अस ूनये.

५. ज ना गट असल्यास तो प नगयठीत करण्यासाठी प्रयत्न करावेत. ज न्या गटांना प नगयठीत करताना ज ने कजय प्रकरण ेशनू्य (nil)

करावते .

६. गटाचे पदाभधकारी (अध्यि/सभचव) दर 2 वषायनी बदलतील.

७. गटातील एखादा सदस्य कमी होत असल्यास त्याला कमी करता येईल व त्याभठकाणी नवीन व्यक्तीला सदस्यत्व दतेा

येईल परंत हा भनणयय गटातील सवय सदस्यांचा असेल.त्या जागी नवीन सदस्य म्हणनू जोडणाऱया मभहलेने भकती रक्कम

िरून सहिागी व्हाव ेह ेगट ठरवले.

८. गटातील भनणयय प्रभियेत गटातील प्रती सदस्याचे एक मत गणले जाईल.

९. आम्ही स्थापन केलेल्या समहूात सामाजीक िदेिाव पाळणार नाही.

१०. प्रत्येक सदस्याच्या घरी आळीपाळीने बैठका होतील.

इ. र्टाला नाि देणे ि अध्यक्ष ि सवचि यािंची वनिड करणे :

१. सवांची एक गट म्हणनू ओळख भनमायण व्हावी, यासाठी गटाला सवायन मते प्रेरणा दणेारे एक नाव ठरभवण ेगरजचेे असते.

असे नाव मभहलांनी स्वत: ठरवाव.े उदा. साभविी स्वयंसहाय्यता गट.

२. गटाचे नाव ठरभवताना ते नाव आपण का दते आहोत ह ेमभहलांकडून जाणनू घेण ेआवश्यक आह.े सवय मभहलांना त्या

नावाचा अथय आभण महत्व सांगता आले पाभहज.े

३. सवय मभहलांनी भमळून गट प्रम ख असा भनवडावा भक जो सवांची मते जाणनू त्यावर योग्य तो भनणयय त्याप्रमाण ेअन िमण

करणारा असावा. तसेच सवांच्या भवचारला प्राधान्य दणेारा असावा.

४. गटात अध्यि /सभचव भनवड करताना अन .जाती/जमातीमधनू भवशषेतः प्रभतभनधी असावेत. एकगट नेता प्रभतभनधी SC

असेल तर द सरा ST/OBC/Minority घ्यावा. हा नेततृ्व कौशल्य व सवांना सोबत प ढे नेणारा असावा.

५. दर दोन वषांनी अध्यि /सभचव बदलावते व ते भनयमाप्रमाण ेवगेवगेळे सदस्य घ्यावते. याम ळे इतर मभहलांमध्ये नेततृ्व

भवकास होण्यास मदत होईल.

ई. सिागनुमते बैठकीची िारिंिाररता (आठिडी/पावक्षक/मावसक) आवण िेळ ठरिािी.

१. ‘उमदे’ हा आठवडी बैठकीला प्रोत्साहन दतेो. पण गटाने बैठकीची वारंवाररता ठरवावी म्हणजचे बैठक आठवडी असावी

भक पाभिक भक माभसक . उदा.दर श िवारी बैठक होईल/भकंवा दर मभहन्याच्या १५ आभण ३० तारखलेा बैठक होईल

भकंवा दर मभहन्याच्या ५ तारखेला बैठक असेल तर त्याप्रमाणे अन िमण कराव.े माभसक बैठकीचे ज ने गट प्रथम पंधरवडा

बैठक व नंतर आठवडी बैठकीत आणावते.

२. गटाने वळेही ठरवावी, भह वळे मभहलांच्या सोयीन सार असावी. उदा. सकाळी कामाला जाण्याची घाई असेल तर

संध्याकाळी जवेण झाल्यावर ठरवावी भकंवा द पारी शतेावरून भकंवा कामावरून परत आल्यावर असावी. हा भनणयय

गटातील मभहलांनी घ्यावयाचा आह.े

३. भदव्यांग/वदृ्ध व्यक्तीच्या गटांनी माभसक बैठक घतेली तरी चाल ूशकेल.

उ. सिागनुमते र्टासाठी वहशोबनीस ठरिािी.

१. गटांमधील लेख े भलभहणारी मभहला स्वयंसहाय्यता गट स्थापन करताना गटातील सवय मभहलांनी भमळून गटासाठी

भहशोबनीस भनवडावी.

२. भहशोबनीस गट सदस्य भकमान 7 पास असावी.

18 | P a g e

३. जर गटात भशभित मभहला नसेल तर द सऱया गटातील भहशोबभनसाला हा गट भवनंती करू शकतो भकंवा गटातील एखाद्या

सदस्यांची क ट ंबातील भशिण घणेाऱया म ला/म लींची मदत घेता येऊ शकेल.

४. गटाच्या लेख े अद्यावत ठेवण े भनयभमत अत्यावश्यक असल्याम ळे सवय सदस्यांनी भमळून भहशबेनीसाला

आठवडी/पाभिक/माभसक बैठकीचे मानधन अदा करण्याबाबत भनणयय घ्यावा. सदर प स्तके अद्यावत राभहली तरच

समहूाला बँका, मोठ्या संस्थाची कजय भमळतात. तसेच प स्तके भलभहण ेह ेएक कौशल्य आह.े त्याम ळे प स्तक भलभहणाऱया

व्यक्तीचा उत्साह मानधन भदल्याम ळे भटकून राहील. तरी सवय गटांनी चचाय करून भनणयय घ्यावा.मानधनाचा भनणयय सवयस्वी

गटाचा राहील.

ऊ. सिागनुमते एखादे पे्ररणा र्ीत ठरिािे.

१. प्रेरणा गीताम ळे गटातील सदस्यांमध्ये नव चेतना भनमायण होते.

२. गटामध्ये एकात्मता भनमायण होण्यास मदत होते.

३. गीताम ळे िभवष्ट्यातील वाटचालीची भदशा स्पष्ट होते. भवकासाची भदशा भदसते.

ऋ. र्टाला वमळालेला नर्ा िावर्गक वितरण

१. दरवषी गटाने गटाला भमळालेले सवय कजायतनू प्राप्त व्याज ह ेसवय सदस्याच्या पासब कात ठराव मांडून वषायच्या शवेटी नोंदवाव.े

सदस्यांच्या अभतररक्त व्याज गटातील सदस्यांना बचतीची प्रेरणा दतेे.भशवाय गट सोडताना ते व्याज व बचत असे एकभित

द्याव.े

ऌ. सदतय बदलताना /निीन सदतय घेताना

१. एकदा गट स्थापन झाल्यावर सदस्य शक्यतो बदल ूनयेत.

२. एखादा ज ना सदस्य सोडून गले्यानंतर नवीन सदस्य जोडल्यास त्याने भकती श ल्क िरून गटात याव ेहा भनणयय गट घेईल.

ऍ. र्टाचे मुल्यािंकन

१. अभियानाने भदलेल्या भनदेशांकांच्या न सार गटांचे म ल्यांकन (gradation)कराव.े’ब’ व ‘क’ श्रेणीतील गटांची िमतावदृ्धी

ग्रामसंघ,प्ररेरका व ताल का कि करेल.

५.७ दशसुत्री ि र्टाची वनयमािली

गटांसाठी भनयमावली म्हणनू दश्स िीचे भनयम करण्यात आलेले आहते.

I. वनयवमतबैठक :-

गटाची बैठक सवायन मते ठरलेल्या भदवशी, ठरलेल्या वेळी, ठरलेल्या भठकाणी घणे्यात येईल. सदरील बैठकीला सवय सदस्यांनी

उपभस्थत राहण ेगरजचेे आह.े ( अपवादात्मक परभस्थतीमध्ये बैठकीला उपभस्थत राहता येत नसेल तर गटाला भकंवा गटातील

सदस्याला पवूयसचूना सचूना द्यावी)

II. वनयवमत बचत :

बचत ठरभवताना सवय सदस्यांना ती िरता येईल अशी रक्कम सवय सहमतीने ठरवावी. तसेच या बचतीमध्ये दरवषायला सदस्याच्या

माभसक बचतीच्या रकमेत भकमान ५-१०% बचतीमध्ये वाढ करावी. गटातील सवय सदस्यांनी ठरलेली बचत प्रत्येक बैठकीला

19 | P a g e

ठरलेल्या वळेेवर जमा करण े बंधनकारक असेल. गटाने वषय अखरेीस गटाला भमळालेल्या व्याजाची/ रक्कम समप्रमाणात

भविागनू सवय सदस्यांच्या वयैभक्तक पासबकूामध्ये नोंद करावी. बचतीवर भमळालेले व्याज गटाने सदस्यांना वषायअखरे द्याव.े

एका वषायच्या आत एखादा सदस्य गटातनू कमी होत असल्यास त्या सदस्याला व्याजाची रक्कम दणे्यात येणार नाही.

III. वनयवमत अिंतर्गत कजागची देिाण-घेिाण :

गटाच्या बैठकीत सवायन मते सदस्यांना गरजने सार प्राधान्यिम ठरवनू कजय भवतरण कराव.ेगटातील कजय भवतरण सवयसमावेशक

असाव ेव वारंवार त्याच-त्या सदस्यांना कजय भवतरण करू नये.कजायची रक्कम अत्यंत गरज ूसदस्यांच्या दनैभदन गरजा िागीभवणे

व उत्पनाची साधने वाढभवण्या कररता दणे्यात यावीत.

IV. वनयवमत परतरे्ड :

गटातील सदस्यांनी घतेलेले कजय परतफेडीच्या प्रणालीन सार दरमहा म दल व व्याज गटामध्ये भनयभमत जमा कराव.े परतफेड

भनयभमत केल्याने गटातील इतर सदस्यांना दखेील कजय वळेेवर उपलब्ध होऊ शकेल.

गटामध्ये जमा होणाऱया बचतीच्या रकमतेनू तसेच अभियानाकडून प्राप्त होणाऱया सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF), बँक कजय

यातनू गटातील सदस्य त्यांच्या आवश्यकतेन सार उपजीभवकेसाठी कजय घऊे शकतील. कजायवर व्याजदर भकती असावा याचा

भनणयय संबंभधत गटातील मभहला सवायन मते ठरवतील. कजय घतेलेल्या सदस्याला जर एखाद्या मभहन्यात काही अडचणींम ळे

कजायची म िल रक्कम िरता न आल्यास त्या मभहन्यात केवळ व्याज घ्याव.े परंत अशाप्रकारे एका सदस्याला भकती हप्ते िरता

येतील याचा भनणयय गटाने घ्यावा. तसेच कजायचे हप्त ेवळेेवर न िरणाऱया सदस्याला दडं आकारावा का? भकंवा आकारायचा

असल्यास भकती दडं घ्यावा याबाबत भनभित भनयमावली गटाने तयार करावी.सदस्याला समहूाकडून प्राप्त कोणत्याही

कजायवरील व्याजदर हा भकमान 1-कमाल 2% समहूाने भनभित करावा. ( हा व्याजदर बँकेइतका भकंवा बँकेपेिा थोडा जास्त

व खाजगी सावकारापेिा कमी असावा)

V. नोंदिही आवण वहशोब :-

प्रभशभित प स्तक संचाभलकाने नोंदी आभण भहशोब भनयभमत भलहावा.गटाचे बैठक अहवाल, सिासद बचत नोंदवही, जमा-खचय

नोंदवही, सदस्य वयैभक्तक पासब क, गटाचा माभसक प्रगती अहवाल ह ेसवय लेख ेबैठकीत भनयभमत अद्ययावत केले जातील.

गटातील सदस्यांचे पासब क प्रत्येक सदस्यांना द्याव ेव बैठकीला येताना सदरील पासब क सोबत घऊेन येण ेव त्यात आभथयक

व्यवहाराच्य नोंदी बैठकीतच प स्तक संचाभलकाने करण.े

सदस्याने आपल्या वयैभक्तक पासब कामध्ये स्वतः नोंदी भकंवा खाडाखोड करू नये.गटाच्या लेख्यावर जबाबदार व्यक्तीची

वारसदार म्हणनू नोंद करावी.गटांकडे जर पणूय लेख ेअभस्तत्वात नसतील तर लेख ेयेई पयंत त्याची नोंद साध्या रभजस्टरमध्ये

करावी. लेख ेप्राप्त झाल्यानतर गटाचा एकभित गोषवारा(Audit/Cut off) काढून भतथनू प ढे भनयभमत लेख ेअद्यावत करावते.

TBDAS ची माभहती गटाने ग्रामसंघ व प्रेरीकेला दर मभहन्याला द्यावी.

VI. वनयवमत आरोग्याची काळजी घेणे

गटातील सदस्य त्यांचे आहार, आरोग्य,पोषण व स्वच्छतेच्या बाबीवर चचाय करतील. गटाची प्रत्येक बैठक हात ध ण्यान े

स रु होईल. प्रत्येक सदस्यांच्या घरी शौच्छालय बनवाव ेव त्याचा भनयभमत वापर करावा. गटाच्या प्रत्येक बैठकीत आरोग्य

पोषण आहार म लाचे लसीकरण, सांसभगयक आजार यावर चचाय करू.

VII. वनयवमत वशक्षण विर्यक जार्रूकता :-

ज्या गटातील सदस्यांना भकमान भलभहता वाचता येत नाही त्या गटातील प स्तक संचालीकाच्या माध्येमातनू अिर ओळख

करून दऊेन स्वािरी करण्यासाठी प्रवतृ्त करतील. तसेच गटातील सवय सदस्यांची म ले शाळाबाह्य नाही याचा आढावा

घतेील आवश्यक असल्यास त्या म लाची फी, सायकल, शालेय साभहत्य या साठी ग्रामसंघ, प्रािागसंघ व इतर संस्थाची

मदत घतेा येईल.शाळेतील पालक बैठकीस गटातील सवय मभहला उपभस्थती नोंदभवतील.

20 | P a g e

VIII. पिंचायतराज सिंतिेबरोबर वनयवमत सहिार्

गटातील मभहला गावात होणाऱया सवय मभहलासिा व ग्रामसिसे उपभस्थत राहतील व आपल्या गावतील, मभहलांच्या

समस्या, आरोग्य, भशिण, पोषण, स्वच्छता,भपण्याचे पाणी, रोजगार, शासकीय योजना यावर चचाय करतील.

IX. शासकीय योजनािंचा वनयवमत लाि घेणे.

गटातील मभहला त्यांचा पंचायत राज संस्थेतील सहिाग वाढल्याम ळे शासकीय योजनाचा लाि घतेील. तसेच गटातील

मभहलांना भवभवध योजनांचा लाि दणे्यासाठी CRP, समहू व ग्रामसंघ मदत करतील.

X. शाश्वत उपजीविकेसाठी उपाययोजना करणे.

गटातील मभहला CRP च्या माध्येमातनू उपजीभवकेची साधने भनमायण करण्यासाठी प्रयत्न करतील. CRP सदस्यांना आभथयक

सािरतेचे प्रभशिण दऊेन त्यांच्या उत्पन्न व खचायचे भवशे्लषण करून प्राधान्याने उपजीभवका स रु करण्यासाठी अथय साहाय्य

घणे्यास मागयदशयन करेल.

५.८ तियिंसहाय्यता समूहाने काय करािे ि काय करू नये

काय करािे काय करू नये

१) समहूाची भनयभमत बैठक घ्यावी. समहूाचे लेख े प स्तक संचाभलका यांच्या घरी ठेऊ

नयेत.बैठकीत भलहावेत.

२) भनयभमत बचत करावी गटातील आभथयक व्यवहार ह ेगटाबाहरेील व्यक्ती सोबत

करू नयेत.

३) गटातील आभथयक व्यवहार सवायन मते मजं री घऊेन

बैठकीतच करावते. बचतीच्या ३ भकंवा ५ पटीत कजायची

रक्कम दतेा येईल.

गटाने हातात भशल्लक रु.१०० पेिा जास्त ठेऊ नये व

५०० रु. पेिा बँकेत रक्कम ठेऊ नये.

४) गटाची बैठकी भफरत्या स्वरुपात असावी व ज्या सदस्याच्या घरी बैठक तो बैठकीचा अध्यि असावा.

गटाकडे येणारा भवभवध भनधी(शासन /बँक /इतर संस्था इ

.) सदस्याने समप्रमाणात वाटप करून घऊे नये.गरजने सार

कजय सवायना वाटाव.े

५) स्वयंसहाय्यता समहूाचे पदाभधकारी

अभतगरीब,गरीब,वभंचत घटकामधील असावेत.

गटाचे बँकेतील व्यवहार सतत एकाच व्यक्तीने करू

नये.(उदा.बँकेत पैसे जमा करण्यास जाण/ेकाढण,ेभनधी

वापर /ग तंवण कीचा भनणयय सवायन मते घ्यावा )

६) गटाचे लेख े बैठकीतच अद्यावत करावते व आभथयक

भहशोब व इभतवतृ्त सवांसमोर वाचन कराव.े.

गटाच्या लेख्यामध्ये खाडाखोड व पांढऱया शाईचा वापर

करू नये.

७) गटाच्या आभथयक व्यवहारात पारदशयकता असावी व

सदस्यामध्ये भवश्वासहताय वाढभवण े बैठकीत सवायन मते

भनणयय घ्यावा

गटातील पदाभधकाऱयाने गटाच्या परस्पर आभथयक

व्यवहार करू नये.

८) गटातील मन व्यवहाराच्या सिूाची अमंलबजावणी भनरंतर व्हावी.

धन व्यवहार झाला म्हणज ेगट स रळीत आह ेअसे समज ू

नये.

९) गटातील पदाभधकारी दर 2 वषांनी बदलावते व वभंचत घटकाला संधी द्यावी. काही अपवादात्मक पररभस्थतीत

त्यामध्ये बदल होऊ शकेल. उदा. आकभस्मक मतृ्य

,स्थलान्तर इ.

पदाधीकारी बदलासाठी ठरलेल्या भनयमांना फाटे दऊे

नयेत.

21 | P a g e

१०)छोटी रक्कम जरी असेल तरी धनादशे वापरावते.कोऱया

धनादशेावर स्वािरी करू नये.

गटाने आभथयक धोरणाचे उल्लंघन करू नये.

५.९ र्टाने कराियाच्या कायदेशीर बाबी.

१. गटातील अतंगयत वाद/तंटे असल्यास सवयप्रथम गटाने सामोपचाराने अतंगयत भकवा प्रेररका ताईच्या मदतीने सोडवण.े

२. गटाच्या स्तरावर वाद स टत नसतील तर अशा परीभस्थतीत ग्रामसंघ,प्रिागसंघ हस्तिेप करून वाद भमटवले.

३. प्रिागसंघ स्तरावर वाद भमटत नसेल तर अशा परभस्थतीत ताल का अभियान व्यवस्थापन कि मध्यस्थी करेल.

५.१० र्टािंची वनयमािली

१. सवायन मते गटाचे काम स रळीत होण्यासाठी स्वतःच्या गटासाठी भनयम चचाय करून बनवावेत व वषायच्या स रवातीला

परत उजळणी करावी . त्याचे अन पालन सवायना राहील जेणेकरून गटाचे काम स रळीत चालेल व तंटे होणार नाहीत.

२. आम्ही गटाचे नाव .....सवायन मते ठेवत आहोत.

३. गटाची आठवडी बैठक दर आठवड्याला आळीपाळीने सवय सदस्याच्या घरी घऊे.

४. दशस िी सवय पालन करू व त्यावर आवश्यकप्रमाण ेअन पालन करू व गटात सवांना दशस िीचे महत्व पटव.ू

५. गटाच्या बैठकीप वी सवय मभहला जवेण /नाश्ता करून येतील याची खातरजमा करू.

६. सदस्य गटाच्या बैठकीत अन पभस्थत राभहले तर दडं रु....राहील. ३ वळेा गरैहजर झाल्यास सदस्यत्व रि करण्याचा

भवचार सहमताने घऊे.

७. गटात सामाभजक िदेिाव होणार नाही.

८. सवायत गरीब ताईला प्रथम कजय दऊेन भतची गरज िागव.ू

९. गटात सवय कजायवर व्याजाचा दर १.५ ते २ % घऊे.

१०. गट ग्रामसंघ/प्रिागसंघाचा सदस्य राहील. ११. गटात सवांचे आरोग्य ,भशिण,ग्रामसिा सहिाग ,शासकीय योजना माभहती व उपजीभवका वाढेल याकररता झटू.

५.११ तियिंसहाय्यता समूहाची पुततके

१. बैठक अहवाल नोंदवही

२. सिासद बचत नोंवाही

३. रोखवही (जमा/खचय) नोंदवही

४. सिासद पासब क

५.१२ अवियानामार्ग त र्टािंना वनधी ि प्रवशक्षण कायगप्रणाली

१. अभियानामाफय त गटांना मोफत प्रभशिण ेदणे्यात येतात.त्याचे Module–िमता बांधणी SHG life cycle प्रमाण े

असेल.

२. गटाचे कामकाज ह ेस रळीत व पारदशयकररत्या स रु राहण्यासाठी भकमान ४ ते ५ वषय लेखाप स्तके अभियान प रवले.

३. ३ मभहन्यानंतर गटांना भफरता भनधी उपलब्ध करून भदला जातो त्यास प्रोत्साहन भनधी म्हणाव.े हा भनधी फक्त एकदाच

भमळतो. गटाने तो सदस्यांमध्ये कजयरूपाने वापरावा.

22 | P a g e

23 | P a g e

ग्रामसिंघ

६.१ ग्रामसिंघ सिंकल्पना :

गावातील गरीब–अभतगरीब आभण वभंचत क ट ंबातील मभहलांना त्यांच्या छोट्या-छोट्या कौट ंभबक समस्या आभण

अडचणी, दनैंभदन गरजा सोडभवण्यासाठी गावपातळीवर स्वयंसहाय्यता गटात संघटीत करण्यात आलेले आह.े

स्वयंसहाय्यता गटात त्यांना केवळ आभथयकच नव्ह ेतर िावभनक आभण सामाभजक आधार देखील भमळतो. गटातील मभहला

आठवडी बैठकीत समस्या आभण अडचणीवर चचाय करतात. परंत , प्रत्येक गटात भशिण, आरोग्य, शासकीय योजना, पाणी

समस्या इ. समस्या सवयच गटातील मभहलांना िडेसावतात. त्याम ळे गाव पातळीवरील सवय गटांच्या समस्या

सोडभवण्यासाठी एखादा गट प रेसा ठरत नाही. तर सवांच्या भमळून संघटीतररत्या समस्या सोडभवण्यासाठी व्यापक साम भहक

संघटनेची गरज असल्याने तेथे सवय मभहला स्वयंसहाय्यता गटांचा भमळून गाव पातळीवर ग्रामसंघाची (Village

Organsiation – VO) आवश्यकता आह.ेयाकररता ग्रामपंचायत ह ेकाययिेि असते. भशवाय एक दबावगट म्हणनू १५०

ते २०० मभहला एकि आल्यानंतर त्यावर शासकीय / भनम शासकीय यंिणा जाणीवपवूयक लि दतेात. पयाययी समस्येचे

समाधान त्वररत करता येते.

तियिंसहाय्यता समूहासाठी ग्रामसिंघ बािंधणीचे प्रमुख उवधष्ट

i) सामाभजक समस्या भनवारण –भवभवध सामाभजक प्रश्न(मभहला,म ले व समाज कल्याणाचे प्रश्न ) ,हक्क आभण

अभधकार ,योजना ही लािाथी पयंत पोचवण,ेम लितू स भवधा –आरोग्य ,स्वच्छता ,भशिण व कायद्याचे मागयदशयन.

ii) उपजीभवका स भवधा –आह ेत्या व्यवसायाची वदृ्धी भकंवा त्यापेिा वगेळ्या व्यवसायात पदापयण ,भवपणन ,शतेी

/भबगरशतेी उत्पन्न वाढीच्यासाठी कौशल्य वदृ्धी

iii) तांभिक मदत-प्रभशिण े,िेििेटी ,ऑडीट, ,नोंदणीकरण ,म ल्यांकन व आवश्यक त्या कायदशेीर बाबींची पतूयता.

iv) आभथयक समावेशन- सदस्यांची बचत व त्याच्याशी भनगडीत भवभवध product तयार करण,ेकजय ,भवमा ,शासकीय

योजना ,पेन्शन इ. कररता सातत्याने संबंभधत यंिणेसोबत समन्वय.

24 | P a g e

६.२ ग्रामसिंघाची र्रज :

गावातील सवय मभहलांना िडेसावणाऱया समस्या सोडभवण्यासाठी ग्रामसंघ या व्यापक संघटनेची आवश्यकता आह.े

गावातील भपण्याचे पाणी, सावयजभनक आरोग्य, रस्ते यासारख े सावयजभनक प्रश्न तसेच गटातील मभहलांचे व म ला-म लींचे

क पोषण, मभहलांचे प्रश्न (एकल, भवधवा, पररत्यक्ता, घटस्फोटीत), भनराधार वदृ्ध यांचे प्रश्न एकटा गट सोडव ूशकत नाही.

अशावेळी गावातील सवय मभहलांनी एकि येऊन भवचार करून कृती केल्यास अनेक मोठ्या समस्या स टू शकतात. समस्या

सोडभवण्याबरोबरच आभथयक व सामाभजक बदल व मभहला समस्या, सदस्यांची उपजीभवका बळकट करण े तसेच नवीन

उपजीभवकेची साधने भनमायण करण्यासाठीदखेील ग्रामसंघाची गरज आह.े गावातील सवय क ट ंबाना आवश्यक धान्य, तेल, खते

व बी भबयाण,े इ. यांची ग्रामसंघामाफय त साम भहक खरेदी केल्यास सवय सदस्यांचा खचय कमी होईल आभण पयाययाने त्यांची बचत

वाढेल. तसेच ग्रामसंघामाफय त गावातील गट शतेी / भबगर शेतीवर आधाररत मोठा उद्योग भकंवा व्यवसाय उिा करू शकतील

आभण पयाययाने गावातील क ट ंबांचा आभथयक भवकास होऊन दाररद््रय भनम यलन होईल. गररबीसाठी सामाभजक, आभथयक व इतर

अनेक भवषय कारणीितू असल्याम ळे त्यावर भवभवध पातळीवर काम करण्याची आवश्यकता आह.े गट पातळीवर यावर प्रयत्न

झाला तरी भवभवध यंिणांच्या मदतीभशवाय यावर उपाययोजना करता येणार नाहीत. त्याम ळे ग्रामसंघाच्या माध्यमातनू काम

करण ेगरजचेे आह.े त्याम ळे स्वयंसहाय्यता गटातील मभहलांचे ग्रामसंघ ह ेएक व्यासपीठ आह.े

६.३ ग्रामसिंघाचा उिेश :

१) गटातील सदस्यांच्या समस्या सोडभवण्यासाठी दबाव गट म्हणनू काम करण.े

२) मभहलांचा भनणयय प्रभियेतील सहिाग वाढभवण ेतसेच त्यांच्यामध्ये वाटाघाटीची (Negotiation) िमता भवकभसत करणे

३) गावात प्रभशभित आभण क शल मन ष्ट्यबळ उपलब्ध करून दणेे.

ग्रामसिंघ - सिंरचना

सिंचालक मिंडळ

कायगकारी सवमतीतुन तीन सदतय

(अध्यक्ष , सवचि , कोर्ाध्यक्ष )

कायगकारी सवमतीप्रत्येक तियिं सहाय्यता समुहातील दोन

प्रवतवनवध (अध्यक्ष / सवचि )

सिगसाधारण

सवमती

सिग उमेद तियिं सहाय्यता समुहातील

सदतय

25 | P a g e

४) गरीब क ट ंबाना त्यांचे हक्क आभण अभधकार भमळवनू दणे.े

५) गररबांना िडेसावणाऱया समस्यांना वाचा फोडण े.

६) गररबांसाठी साम भहक कृती काययिम आखनू त्याची अमंलबजावणी करण.े

७) गररबांच्या स्वयंप णयतेसाठी भवभवध काययप्रणाली भनभित करून त्या राबभवण.े

८) दशस िीच्या माध्यमातनू ग्रामीण क ट ंबांच्या सामाभजक, शैिभणक, आभथयक, राजकीय व पंचायतराज संस्थांसोबतचा

समन्वय, शासकीय योजनांपयंत पोहोच व उपजीभवकेकररता भवभवध पयायय व कौशल्य भवकभसत करण े

ग्रामसंघ स्थापन होताना भकमान पाच र्टािंची आवश्यकता असते. एका ग्रामसंघात कमीतकमी पाच आवण जाततीत

जातत २५ ते ३० र्ट असतात. जर गाव खपू लहान असेल आभण ग्रामसंघ स्थापन करताना पाच गट नसतील तर शेजारील

गावातील पाि असणाऱया गटांचाही समावशे करून ग्रामसंघ तयार करता येऊ शकतो. महस ली गावातील क ट ंब संख्येन सार

ग्रामसंघांची बांधणी धोरण आखाव.े

६.४ ग्रामसिंघाचे कायगके्षत्र

ग्रामपंचायत व ग्रामपंचायतीमधील महस ली गाव ह ेग्रामसंघाचे काययिेि असेल.

६.५ ग्रामसिंघ तिापनेची कायगपध्दती :-

ग्रामसंघ स्थापन करण्याचा भनणयय हा पणूयपण ेगावातील गटांचा असनू ग्रामसंघ बांधणीकररता भकमान पािता तथा

अटींची पतूयता करता यावी त्या अन षगंाने, सवय गटांना अभियानातील स लिकत्यायकडून माभहती / स लिीकरण करण्यात येईल.

ग्रामसंघाची बांधणी ‘उमदे’च्या वररि वभधयनी, कमयचारी त्याचबरोबर अभियानाने नेमलेल्या संसाधन संस्था (Resource

Organisation – NRO) उदा. Society for Elimination of Rural Poverty – SERP, WCD (Women and

Child Development Department), मभहला आभथयक भवकास महामडंळ (माभवम) या िागीदार संस्थांमाफय त सन २०१९

पयंत करण्यात येईल.

६.६ ग्रामसिंघातील र्टािंचे पात्रता वनकर्

१) ग्रामसंघ स्थापन होताना उमदे अभियानातील दशस िी पाळणारे, पाच ते सहा मभहने ज न ेगट आभण ज्या गटाचंे आभथयक

सािरता प्रभशिण (SM २) होऊन भफरता भनधी प्राप्त झाला आह ेअशा गटांचा ग्रामसंघात समावशे होऊ शकतो.

२) ह ेस्वयंसहाय्यता गट गावातील गरीब, अभतगरीब / वभंचत मभहलांचे असावते. तसेच त्या गटांच्या पदाभधकारीदखेील

गरीब भकंवा वभंचत क ट ंबातील प्राधान्यानेSC/ST/PVTG/Minority घटकातील मभहला असाव्यात. उमदे

अभियानाच्या अतंगयत तयार झालेले गट ह ेगररबांचे आहते असे अभिप्रेत आह े. गावातील गरीब मभहलांचा गट असावा

याचा अथय फक्त दाररद््रयरेषेखालील मभहलांचा गट असा होत नाही. SGSY योजनेमध्ये पूवी स्थापन केलेले गट ह ेBPL

यादीतील क ट ंबांचे होते. परंत , उमदे अभियानात याप्रकारची यादी गहृीत धरली जात नसनू SECC यादी व सहिागी

पद्धतीने गरीब क ट ंबांची ओळख (Participatory Identification of Poor – PIP) या प्रभियेत आढळलेल्या

क ट ंबाना प्राधान्याने गटात समाभवष्ट करून घणे्यात येते.

३) जर गटामध्ये गरीब व मध्यम पररभस्थतीमधील मभहलांची सरभमसळ असेल तर अशा गटात भकमान ७०% मभहला गरीब,

अभतगरीब असतील तसेच या गटातील पदाभधकारी ह ेगरीब भकंवा अन सभूचत जाती जमातीच्या क ट ंबातील प्रभतभनधीना

प्राधान्य द्याव.े

26 | P a g e

६.७ ग्रामसिंघ तिापनेसाठी तीन मुख्य पद्धती

१) ज्या गावाची लोकसंख्या अदंाज े१००० ते ३००० आह ेतेथे जास्तीत जास्त १० ते ३० स्वयंसहाय्यता गट होऊ शकतील

असा अदंाज आह.े या भठकाणी गावात एक ग्रामसंघ करावा.

२) ज्या गावात अदंाज े३००० ते ५००० लोकसंख्या आह ेअशा गावात एकापेिा जास्त ग्रामसंघ होतील.

३) िौगोभलकदृष््टया आव्हानात्मक पररभस्थती असलेल्या िागात तेथील सोयीन सार ग्रामसंघ तयार करावते. उदा. रत्नाभगरी,

नंदरूबार, ठाण,े गडभचरोली यासारख ेभजल्ह.े येथे गावाच्या वाड्या/वस्त्या/पाडे खपू लांब लांब अतंरावर आहते. अशा

भठकाणी गावाची लोकसंख्या कमी असली, तरीही लांब अंतराम ळे गाव व वाड्या / वस्त्या / पाड्यांतील मभहलांना

ग्रामसंघाच्या बैठकीसाठी एकि जमण ेअवघड होऊ शकते. अशा वळेेस पररभस्थतीन सार आभण सोयीन सार गरज

पडल्यास एकापेिा जास्त ग्रामसंघ करावते.

४)ग्रामसंघ तयार करण्यासाठी भकमान ५ गट आवश्यक आहते. जर गाव खपूच लहान असेल आभण गावात पाच गट

नसतील

तर शजेारील गावातील पाि असणाऱया गटांचाही समावेश करून ग्रामसंघ तयार करता येऊ शकतो. भकमान ५ ते कमाल

३० गटांचा एक ग्रामसंघामध्ये समावशे करावा. काही अपवादात्मक पररभस्थतीत संपणूय गावातील एकूण क ट ंबांची

संख्या संपकृ्ततेन सार (saturation)२५ गटांची असेल तर केवळ ५ गटांकररता वेगळा ग्रामसंघ स्थापन न करता २५

गटांचा भमळून एक ग्रामसंघ करावा.

ग्रामसंघ

ग्रामसंघ प्रशासन

१. संचालक मंडळ(अध्यि /सभचव /कोषाध्यि)

२.ग्रामसंघ काययकारणी

ग्रामसिंघ समुदाय कायगकत्याग ( CRP's)

१. प्रेररका

2. ग्रामसंघ लेखापाल

३. अिया

4. पश /कृषी/मत्स्य सखी 5. FL CRP

27 | P a g e

६.८ ग्रामसिंघाची िूवमका आवण जबाबदाऱ्या

ग्रामसंघाने गावातील गरीब, अभतगरीब, वंभचत क ट ंबांच्या भहताच्या दृष्टीने काम करणे अपेभित आह.े उमेद

अभियानाच्या ध्येय धोरणांना अन सरून ग्रामसंघाने आपली िभूमका पार पडण ेआवश्यक आह.े यासाठी भजल्हा अभियान

व्यवस्थापन कि आभण ताल का अभियान व्यवस्थापन कि ग्रामसंघाना आवश्यक ते मागयदशयन करतील.

गाव पातळीवर काययरत शासकीय यंिणांच्या बरोबरीने काम करणारी स्वयंसहाय्यता समहूाची संघटीत संस्था

म्हणनू ग्रामसंघाची िभूमका अत्यंत महत्वाची आह.े समान आभथयक व सामाभजक पररभस्थती असलेल्या गरीब क ट ंबांच्या

समस्या व अडचणी सोडवण्यासाठी गाव पातळीवर काम करणाऱया यंिणांबरोबर समन्वय करणारी भह एक महत्वाची

संघटना आह े व त्याम ळे गाव व ग्रामीण क ट ंबांच्या सामाभजक, आभथयक आभण राजकीय सहिागाकररता भह संस्था

प्रभतभनभधत्व करेल.

I) सामावजक समािेशन ि र्टािंचे बळकटीकरण

अ. गावातील गरीबांचा शोध घेण,े गावातील सवय गरीब, वभंचत आभण अस रभित क ट ंबातील गटाबाहरे असलेल्या

मभहलांना गटात सहिागी करून त्यांचे सामावजक समािेशन करण.े

आ. गाव पातळीवर मभहलांचे सिंघटन मजबतू करण.े

इ. स्थाभनक पातळीवरील आरोग्य, मभहलांवरील अत्याचार, मभहला / म लांचे आरोग्याचे प्रश्न, सावयजभनक स्वच्छता अशा

भवभवध प्रश्नांवर चचाय करण ेआभण ते सोडवण्यासाठी गावपातळीवर प्रिावी दबाि र्ट भनमायण करण.े

ई. ग्रामसंघातील सदस्यांना त्यांचे हक्क ि अवधकारािंची जाणीि करून देणे ि ते वमळविण्यासाठी त्यािंना

प्रोत्साहन देणे. उदा. आधार काडय, मतदान काडय, जॉब काडय, रेशन काडय, भवमा योजनेचे काडय, वदृ्ध,भदव्यांग आभण

भवधवा पेन्शन, भशष्ट्यवतृ्ती इ.

उ. गावातील स्वयंसहाय्यता गटांना दशसिूीचे पालन करण्यासाठी वळेोवेळी मार्गदशगन आवण पाठपुरािा करण.े

ऊ. ग्रामपंचायत सदस्य आभण गावपातळीवरील भवभवध शासकीय व भनमशासकीय कमयचाऱयांसोबत सिंिाद साधण ेतसेच

त्यांच्यासोबत गावातील समस्यांबाबत भवचार भवभनमय करून मागय काढण.े

II) आविगक विकास

अ) ग्रामसंघातील सदस्यांकडील सध्याची उपजीभवकेची (जगण्याची) संसाधने मजबतू करण ेतसेच उद्योग, रोजगार यांच्या नवीन संधी उपलब्ध करून देण.े

आ) स्वयंसहाय्यता गटांना वेळेवर आभथयक सहाय्य उपलब्ध करून दणे.े अभियानामाफय त उपजीभवकेच्या भवभवध

उपिमांसाठी ग्रामसंघाना सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF) भमळणार आह.े याचा फायदा ग्रामसंघात सहिागी

असणाऱया प्रत्येक गटांना आळीपाळीने करून देण.े तसेच भमळालेले िांडवल सतत गटांमध्ये भफरत ठेवण ेव ते

िांडवल सवायत गरीब मभहलेपयंत दऊेन भतला उत्पन्नाचे साधन भनमायण करण.े

इ) ग्रामसंघात सदस्य असणाऱया ज्या मभहलांना नवा व्यवसाय उिा करण्यासाठी मोठे कजय हव ेअसेल त्यांना बँकेकडून

कजय भमळाव ेयासाठी प्रयत्न करण.े एखाद्या गावात बँकांची समस्या असल्यास ग्रामसंघातील बँक जोडणी सभमती व

संचालक यांच्या मदतीने पाठप रावा करून कजय प रवठा भमळवनू दणे.े तसेच भकमान एक लाख ते पाच लाखांपयंत

सवय गटांना कजय भमळेल याची खातरजमा करण.े

ई) गावात राबभवल्या जाणाऱया भवभवध शासकीय योजनांचा गरज ूगट / व्यक्तींना लाि भमळवनू दणे,े जसे एकाभत्मक बाल

भवकास प्रकल्पाच्या (ICDS) सेवा, स्वच्छ िारत अभियान, ग्रामीण पाणी प रवठा योजना, महात्मा गांधी राष्ट्रीय

ग्रामीण रोजगार हमी योजना, राजमाता भजजाऊ आरोग्य व पोषण अभियान, पंतप्रधान आवास योजना, राष्ट्रीय ग्रामीण

आरोग्य अभियान इ.

उ) ग्रामसिांमध्ये उपभस्थत राहून गाव भवकासामध्ये योगदान दणेे.

28 | P a g e

ऊ) गरीब व जोखीमप्रवण क ट ंबांवर होणारे आघात कमी करण्यासाठी अभियानाने उपलब्ध करून भदलेल्या

Vulnerability Reduction Fund – Fund मधनू भवधवा, पररत्यक्ता, भदव्यांग, वदृ्ध क ट ंबांपयंत मदत पोहोचवनू

त्यांना स्वतःच्या पायावर उि ेराहण्याकररता सिम करण ेव गटात घऊेन त्यांचा भवकास करण.े

III) राजकीय सहिार्

अ) ग्रामसिते चचेला येणाऱया भवषयांमध्ये प्राधान्याने शासकीय योजना व त्यांचा लाि गटामध्ये समाभवष्ट क ट ंबांपयंत पोचण्यासाठी सतत पाठप रावा करण.े

आ) वषयिरामध्ये होणाऱया चार ग्रामसािना व मभहला ग्रामसिाना उपभस्थत राहून योजनांची माभहती घऊेन ती पाि लािार्थयायपयंत ग्रामपंचायतीमाफय त मदत भमळवनू दणे.े

इ) गावातील भवभवध सभमत्यांमधील उदा. आरोग्य, पोषण व आहार सभमती, शालेय भशिण सभमती, तंटा म क्ती सभमती इ.

सभमतीपयंत गटामाफय त आढळलेल्या समस्या पोहोचभवण ेव काययरत सभमत्यांमध्ये गटातील मभहला सदस्य सिीयररत्या

सहिागी करून गावातील प्रश्न सोडभवण्यासाठी काम करण.े

ई) ग्रामसंघाच्या माभसक / सवयसाधारण सभमतीच्या बैठकीमध्ये भवभवध गाव व पंचायत सभमती पातळीवर असणाऱया

संस्थाचं्या प्रभतभनधीना आमभंित करून मागयदशयन घ्याव.े त्यासोबत गटांच्या पातळीवर असणाऱया अडचणी भवभवध

यंिणापयंत पोहोचभवण्या कररता प्रयत्न करण.े यामध्ये भवभवध भवषयाचे तज्ञ प्रभशिक व मागयदशयक व संबंभधत यंिणांचे

प्रभतभनधी येऊन मागयदशयन करतील.

उ) शासनाच्या भवभवध भविागामाफय त काययरत असणाऱया योजनांच्या माध्यमातनू ग्रामसंघाच्या मदतीने प्रस्ताव तयार करण े

व भवभवध अन दान व जागा, साभहत्य, औजारे, बी-भबयाण,े र ‌ॅक्टर इ. भमळभवण्यासाठी प्रयत्न करण.े व त्या वस्त ूप्राप्त

झाल्यानंतर त्याचा लाि गटातील मभहलांना दणे.े ग्रामसंघस्तरावर वाभषयक आराखडा तयार करताना स्वतंि

Convergence Plan तयार करण ेगरजचेे राहील.

IV) सामावजक सुरक्षा योजना

ग्रामसंघ आपल्या सदस्यांना भवभवध सामाभजक स रिेच्या उदा. PMJJY, PMJBY, APY, श्रमयोगी मानधन योजना, स कन्या

योजना, उज्वला योजना, आय ष्ट्यमानिारत ( JAY) आरोग्य भवमा इ. भमळवनू दणे्यासाठी मागयदशयन करेल. अभियानामध्ये

काययरत असणाऱया भवभवध सम दाय संसाधन व्यक्तींच्या माध्यमाने पाठप रावा करून गटातील मभहलांपयंत माभहती, प्रचार, प्रसार

करेल. गटातील एकही सदस्य शासकीय योजनांपासनू वभंचत राहणार नाही. १००% शौचालय व त्याचा वापर याकडे जातीने

लि दईेल.

V) रोजर्ार

१) प्रत्येक ग्रामपंचायतीमध्ये महाराष्ट्र ग्रामीण रोजगार हमी योजना अतंगयत उपलब्ध कामाचा आराखडा आह.े चाल ूवषायतील

मजंरू व स रु करता येण्यासारख्या कामांची यादी, भठकाण, खचय याची माभहती यामध्ये असते. ग्रामसंघ या कामाची यादी

सवय गटांना उपलब्ध करून दईेल.

२) या योजनेशी संबभधत सरपंच, ग्रामसेवक, ग्रामरोजगार सेवक यांना ग्रामसंघ माभहती आभण समन्वयासाठी आमभंित करेल.

३) रोजगाराची गरज असलेल्या सदस्यांकररता ‘महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना’ (नरेगा) जॉबकाडय

भमळभवण.े कामाची मागणी आभण जॉबकाडय यासाठी ग्रामपंचायतीकडे लेखी मागणी करण.े रोजगार भदवस साजरा करण.े

४) ग्रामसंघाच्या बैठकीत मभहला, भदव्यांग व्यक्ती यांना करता येण्याजोग्या गावातील व पररसरातील कामाची यादी तयार

करून ग्रामसंघाच्या ठरावाने ग्रामपंचायतीला दणे ेव मजंरू होण्याकररता पाठप रावा करण.े त्याचबरोबर उपजीभवकेसाठी

आवश्यक असणारी काम ेउदा. नाडेप, ग रांसाठी शडे, शोषखड्डे, विृारोपण इ. काम ेगटातील मभहलांच्या वतीने मागणी

करेल. ग्रामसंघाने वभंचत क ट ंबांसाठी तयार केलेला Vulnerability Reduction Plan – VRP न सार भकमान रोजगार

भमळवनू दणे्यसाठी इच्छ क क ट ंबांची यादी ग्रामपंचायतीला सादर करेल.

29 | P a g e

५) योजनेंतगयत काययरत असलेल्या मजरू सदस्यांना योग्य मज री भमळते आह ेयावर दखेरेख करण.े

६) ग्रामपंचायत आभण मजरू सदस्य यांची दोन मभहन्यातनू एकदा संय क्त बैठक घणे.े

७) रोजगार हमी योजनेच्या कामाचे सामाभजक अकेंिण (Social Audit) करण्याची संधी भमळाल्यास त्याकररता प्रयत्न

करेल. गाव पातळीवर तयार होणाऱया Gram Panchayat Development Plan – GPDP मध्ये सहिागी होऊन

गरीब आभण गरज ूक ट ंबाना यातनू रोजगार भमळभवण्याकररता प्रयत्न करेल.

VI) तिच्तता आवण आरोग्य -

१) ग्रामसंघाची आभण प्रत्येक गटाची बैठक प्रथम हात साबणाने स्वच्छ ध ऊन आभण प्रेरणा गीताने होईल.

२) ग्रामसंघाचा शौचालय आराखडा बनभवण,े शौचालय नसलेल्या सदस्यांना शौचालय बांधकामासाठी स्वभनधीतून

कजयरूपाने अथयसहाय्य दणे े/ शौचालय बांधकामाकररता साभहत्याची एकभित खरेदी करण ेव आवश्यक सदस्यांना दणे े

भकंवा साभहत्य प रवठा करणाऱया द कानदारांशी वाटाघाटी करून रास्त दरात साभहत्य उपलब्ध होईल यासाठी प्रयत्न करण.े

३) ग्रामसंघातील गवंडी, नळ कारागीर असलेल्या क ट ंबाना स्वच्छ िारत भमशन माफय त प्रभशिण दऊेन त्यांना उपजीभवकेसाठी

सहाय्य करण.े

४) स्वच्छ िारत भमशन मधील शौचालय अन दान भमळण्यास पाि असलेल्या सदस्यांची यादी तयार करून अन दान

भमळण्यासाठी ग्रामपंचायतीकडे पाठप रावा करण.े ताल कास्तरावरील स्वच्छ िारत भमशनच्या अभधकाऱयांना आमभंित

करण.े

५) ग्रामसंघाचे सवय सदस्यांनी शौचालयाचा वापर करावा यासाठी सातत्याने प्रयत्न करण.े शाळा व अगंणवाडी येथील

शौचालय स भवधा स व्यवभस्थत आहते, सावयजभनक स्वच्छता, प रेसा व स्वच्छ पाणीप रवठा होतो आह ेयाची दखेरेख

करण्यासाठी सदस्यांची ‘भनगराणी सभमती’ तयार करण.े

६) आरोग्यसेभवका, आशा यांना ग्रामसंघाच्यावतीने आमभंित करून मभहला सदस्यांची आरोग्य तपासणी व आरोग्य स भवधा

भमळवनू दणे.े

७) भवशेष आरोग्य बैठक – अगंणवाडी सेभवकेकडून स्तनदा माता, गरोदर माता आभण भकशोरवयीन म ली यांना आरोग्याची

आभण आहाराची माभहती भमळेल व पोषक आहाराचे प्रात्यभिक भमळेल यासाठी प्रयत्न करावा.

VII) पेन्शन ि रेशन

१) संजय गांधी भनराधार अन दान (भनराधार – वय ६५ वषायपेिा कमी), श्रावाणबाळ सेवा राज्य भनवतृीवेतन (६५ वषय पेिा

जास्त वय, भनराधार, वदृ्ध), इभंदरा गांधी राष्ट्रीय भवधवा भनवतृीवतेन योजना (४० ते ६५ वषय वयापयंत दाररदर् रेषखेालील

भवधवा मभहला) इभंदरा गांधी राष्ट्रीय भदव्यांग भनवतृ्तीवतेन योजना ( १८ ते ६५ वषय वयापयंत, दाररदर् रेषखेालील कमावत्या

व्यक्तीचा मतृ्य ूझाल्यास वारसाला रु. १०००० मदत) इ. योजनांसाठी आराखडा बनवनू तलाठी यांच्याबरोबर प्रत्येक

मभहन्याला एक संय क्त बैठक घेण.े अटल पेन्शन योजना, ‘आम आदमी भवमा योजना’ याची माभहती सदस्यांना दणे.े

२) प्रत्येक सदस्याकडे रेशन काडय असाव.े तसेच अतं्योदय अतंगयत येणाऱया सदस्यांना दाररदर् रेषखेालील सदस्यांना,

अन्नपणूाय योजनेमधील सदस्यांना योग्य प्रमाणात धान्य भमळते का यावर दखेरेख करण.े याबाबत काही समस्या असल्यास

सरपंच व रेशन द कानदार यांचे बरोबर िटे घऊेन चचाय करण.े

VIII) ग्रामसिेत सहिार्

१) ग्रामपंचायतीच्या प्रत्येक ग्रामसिते सहिाग

२) ग्रामपंचायतीच्या वाभषयक अदंाजपिकाची माभहती घेण.े

३) ग्राम पंचायतीच्या एकूण वाभषयक उत्पनाच्या १०% रक्कम मभहला व बालकांच्या भवकास योजनेकररता खचय करणे

ग्रामपंचायतीस बंधनकारक आह.े याची माभहती घणे ेआभण याकररता ग्रामसंघामाफय त योजना स चभवण.े

४) प्रत्येक ग्रामसिपेवूी मभहला सिा होऊन सवय महत्वाच्या भवषयावर भवचार भवभनमय करण ेआभण सवय मभहला सिचेे ठराव

ग्रामपंचायतीस लेखी स्वरुपात ग्रामसिपेवूी कळभवण.े

५) ग्रामसिेच्या माध्यमातनू गावातील समस्यांबाबत ग्राम पंचायतीस लेखी भनवदेन दणे ेव पाठप रावा करण.े

30 | P a g e

IX) समुदाय सिंसाधन व्यक्तींचे व्यितिापन :

१) उमदे अभियानांतगयत गाव पातळीवर भवभवध सम दाय संसाधन व्यक्ती काययरत आहते. उदा. प्रेररका, पश सखी, कृषीसखी,

मत्स्य सखी, आभथयक सािरता सखी, अिया, कृतीसंगम सखी इ. या सवय सम दाय संसाधन व्यक्तींकडे असणारी माभहती,

ज्ञान व कौशल्याचा वापर गावातील गरीब आभण अभतगरीब क ट ंबांच्या सवांगीण भवकासासाठी करून घणे्याचे महत्वाचे

काम ग्रामसंघाला करावयाचे आह.े

२) गावपातळीवर काम करण्याऱया सम दाय संसाधन व्यक्ती आभण ग्रामसंघाची भलभपका / भहशोबनीस यांच्या कामाचा दर

मभहन्याला आढावा घऊेन त्यांच्या कामान सार त्यांचे मानधन धनादशेाद्वारे दणे.े एखाद्या सम दाय संसाधन व्यक्तीच्या

कामात स धारणा आवश्यक असल्यास त्याप्रमाण ेत्यांच्या िमता बांधणीसाठी ताल का अभियान व्यवस्थापन किाला

अवगत करण.े तसेच एखादी सम दाय संसाधन व्यक्ती काम करीत नसल्यास त्यांना कमी करून त्यांच्या जागी नवीन

सम दाय संसाधन व्यक्तीची नेमणकू करण.े

६.९ ग्रामसिंघ तिापन करायची प्रवक्रया

‘उमदे’ अभियानांतगयत ग्रामसंघ स्थापन करण्याभवषयी तसेच ग्रामसंघ सवयसाधारण सिा, काययकारी सभमती,

पदाभधकारी यांची भनवड, काये, िभूमका आभण जबाबदाऱया या भवषयीची सभवस्तर माभहती उमदेच्या भवभवध मोडूलमध्य ेदणे्यात

आली आह.े उमदे अभियानात वररि वभधयनी,ताल का/भजल्हा/प्रिाग समन्वयक स लिीकरण करून ग्रामसंघ स्थापनेसाठी गटांना

मदत करतील.

स्वयंसहाय्यता गटातील प्रत्येक सदस्य मभहला ही ग्रामसंघाची सदस्य होणार असल्याने सदस्यत्व फी आभण

िागिांडवल ह ेप्रती व्यक्ती भनभित कराव.े सदस्य फी ही दरवषी िरावयाची असनू भवना परतावा असेल. त्याम ळे सदस्य फी

भह फार मोठी अस ूनये. ग्रामसंघाची मालकी सदस्य मभहलांमध्ये यावी याकररता ग्रामसंघात सदस्य होताना प्रत्येक मभहलेकडून

ग्रामसंघाने भनभित केलेली रक्कम िागिांडवल म्हणनू घणे्यात येईल. िाग िांडवलाची रक्कम ही ज्या वेळेस स्वयंसहाय्यता

गट ग्रामसंघ सदस्यत्वाचा राजीनामा दईेल भकंवा काही कारणास्तव एखाद्या गटाचे सदस्यत्व ग्रामसंघ काढून घईेल अशा वेळेस

िागिांडवलाची रक्कम संबंभधत गटास परत केली जाईल. िागिांडवल रक्कम कमीत कमी प्रती सदस्य रु. १२०/- आभण

वाभषयक सदस्य प्रती सदस्य फी रु. १०/- पेिा कमी अस ू नये. ही रक्कम २ ते ३ टप्पप्पयामध्ये ग्रामसंघाने गटाकडून

घ्यावी.ग्रामसंघाने घतेलेली िागिांडवलाची रक्कम गट सदस्यांकडून घईेल. एखाद्या सदस्याने राजीमाना भदल्यास ही रक्कम

गट त्यास परत करेल. नवीन येणारा सदस्य सदर रक्कम िरून सिासदत्व घईेल.

६.१० ग्रामसिंघाचे आविगक स्त्रोत

१. सिासदांची वगयणी आभण िागिांडवल

२. ग्रामसंघ व्यवस्थापन भनधी (Start up Cost)

३. सकू्ष्म ग तंवणकू भनधी (CIF) आभण त्यामधनू भमळणारे व्याज

४. जोखीम प्रवणता कमी करण्याचा भनधी (VRF) व त्यातून प्राप्त व्याज

५. संसाधन फी,बिीस,प रस्कार, ग्रामसंघाच्या इतर उपिमातनू येणारे उत्पन्न इत्यादी प्राप्त भनधी

६. उपजीभवकाभनधी

७. कृतीसंगमभनधी

८. ग्रामसंघाच्या भवभवध सेवा

31 | P a g e

६.११ अवियानामार्ग त र्रीब कुटुिंबाना देण्यात येणारे विविधवनधी

अ. वर्रता वनधी (Revolving Fund) : अभियानांतगयत स्वयंसहाय्यता गटाची स्थापना झाल्यानंतर त्याचे बँक खाते

उघडण्यात येते आभण तीन मभहन्यानंतर त्यांना आभथयक सािरतेचे प्रभशिण (SM2) दऊेन त्यांचे श्रेणीकरण करण्यात

येते. गटाची श्रेणी अ असेल तर त्यांना रु. १५०००/-, गटाची श्रेणी ब असेल तर रु. १२०००/- आभण गटाची श्रेणी क

असेल तर रु. १००००/- याप्रमाण े भनधी भदला जातो. सदर भनधीचा वापर गटातील मभहलांनी त्यांच्या

छोट्या/दनैभदनगरजा िागभवण्यासाठी करावयाचा आह.े भफरता भनधी कजय स्वरुपात वापरल्याने मभहलांना कजय घणे्याची

आभण परतफेड करण्याची सवय लागते आभण त्यांच्या छोट्या गरजा त्यातनू िागतात.

आ. समुदाय रु्िंतिणूक वनधी (Community Investment Fund) :भफरता भनधी वापरल्याने कजय आभण ते परतफेड

करण्याची सवय गटातील मभहलांना लागते. त्यानंतर अभियानातील भवभवध सम दाय संसाधन व्यक्तींच्या उदा. सकू्ष्म

ग तंवणकू आराखडा (MIP CRP), प्रेररका तसेच कमयचारी यांच्या माध्यमातून गटातील मभहलांचा सकू्ष्म ग तंवणकू

आराखडा (Micro Investment Plan – MIP) तयार करून मभहलांची सध्याची उपजीभवकेची साधने, त्यांची गरज

आभण प्राधान्यिम ठरवनू प्रतीगट सरासरी रु. ६००००-७५०००- इतका सम दाय ग ंतवणकू भनधी (Community

Investment Fund) ग्रामसंघामाफय त गटांना दणे्यात येतो. एकदा CIF ची परतफेड करून प न्हा मागता येतो.

इ. जोखीमप्रिणता कमी करण्यासाठीचा वनधी (Vulnerability Reduction Fund – VRF) :गरीब व

जोखीमप्रवण (Vulnerable) क ट ंबांसाठी जोखीमप्रवणता कमी करण्यासाठीचा भनधी (Vulnerability Reduction

Fund – VRF) प्रती ग्रामसंघ रु. ७५०००/- दणे्याचे प्रयोजन करण्यात आले आह.े स्वयंसहाय्यता गटातील वभंचत

आभण जोखीमप्रवण मभहलांच्या आरोग्य, भशिण आभण अन्नस रिा या गरजांसाठी तसेच गटबाह्य वभंचत / जोखीमप्रवण

क ट ंबांसाठी या भनधीचा वापर ग्रामसंघाने करायचा आह.े त्यासाठी ग्रामसंघाने आपल्या गावातील जोखीमप्रवण

क ट ंबांचा भवचार करून त्यांची जोखीमप्रवणता कमी करण्यासाठीचा आराखडा (Vulnerability Reduction Plan

- VRP) तयार करून वभंचत क ट ंबे शोधनू त्यांचा प्राधान्यिम भनभित करून सदर भनधी अल्प व्याजदराने शक्यतो १%

दरानेअशा क ट ंबाना कजायऊ द्यायचा आह.े व्याजाचा दर भकती असावा तसेच गटबाह्य वभंचत क ट ंबाना मदत म्हणनू

भनधी द्यावा भकंवा कसे याबाबतचा संपणूय भनणयय ग्रामसंघाने घ्यायचा आह.े वभंचत क ट ंबांसाठी एकूण भनधीच्या १०%

इतकी रक्कम राखनू ठेवायची आह ेत्याम ळे त्या क ट ंबाना मदत धान्य,कपडे,औषधे व भवमा स रिा इ स्वरुपात करावीत.

ई. इतर वनधी : वरील भनधीभशवाय गरीब क ट ंबांची उपजीभवका तसेच आरोग्य व पोषण,उपजीभवका यासाठी उपजीभवका

व कृतीसंगम भनधी देखील ग्रामसंघाच्या माध्यमातनू गटांना भनधी उपलब्ध करून दणे्यात येतो.

६.१२ वनधी वितरणाची कायगपद्धती

१. ग्रामसंघाने भफरता भनधी गटाला दतेाना त्यामध्ये मागणी अजय करण्यासाठी कोणतीही प्रभिया करण ेअपेभित नाही.

याकररता प्रिाग समन्वयक/प्रेररका गटांचे म ल्यांकन अजय ताल का अभियान किाकडे पाठवतील. ही मागणी online

केल्यानंतर अभियानामाफय त भनधी वगय केला जातो.

२. सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF) प्रेररका/MIP-CRP/कृषीसखी/CC इ.माफय त तयार करून स्थापन झालेल्या गटांच्या

संख्यपैकी भकमान ५० टक्के गटांच्या CIF ची मागणी ग्रामसंघ CIFच्या प्रस्तावाकररता ताल का किाकडे करेल. ही

मागणी ताल का कि online प्रस्ताव िरून ग्रामसंघाला भनधी प रवले.

३. VRF भनधीकररता ग्रामसंघ प्रस्ताव तयार करून ताल का किाकडे सादर करेल. ही मागणी online करून त्याप्रमाणे

त्यान सार भनधी भवतरीत करेल.

४. इतर livelihood भनधीसाठी प्रस्ताव व मागणी ताल काकि मागवले.

32 | P a g e

६.१3 अवियानामार्ग त ग्रामसिंघाला देण्यात येणारा व्यितिापन वनधी(Start up Cost)

गररबांच्या गावपातळीवरील लोकसंस्थांचे बळकटीकारण करण ेव त्या चीरस्थायी करण्याच्या हतेनूे गावपातळीवर स्थापन

झालेल्या ग्रामसंघाना स रुवातीला व्यवस्थापन भनधी (Start up Cost) दणे्यात येतो.कें द्रशासन भनदशेान सार हा भनधी २ टप्पप्पयात

प्रती ग्रामसंघ रु. ७५०००/- (रु. पंच्याहत्तर हजार फक्त) देण्यात येतो. भदलेल्या भनधीचा वापर करून ग्रामसंघाने स्वतःचे

कायायलय घणे,े ग्रामसंघ भलभपक मानधन, कायायलयीन दनैंभदन कामाकाजाकररता वापरण ेअपेभित आह.े त्यान सार ग्रामसंघाना

स्थापनेपासनू २ वषायत भनधी टप्पप्पयाटप्पप्पयाने ग्रामसंघाच्या मागणीन सार दणे्याचे प्रावधान आह.े अभियानामाफय त ग्रामसंघाना

स्थापना झाल्यापासनू दोन टप्पप्पयामध्ये व्यवस्थापन भनधी भदला जातो. यामध्ये पभहल्या वषी रु. ५५,०००/- व द सऱया वषी रु.

२०,०००/- दणे्यात येतात. याची मागणी ग्रामसंघाने यातही दणे्यात आलेल्या प्रपिान सार द्यावी.

६.१४ ग्रामसिंघ बािंधणी करतािंना लक्षात घ्याियाचे मुिे :

१) ग्रामसंघ स्थापन झाल्यानंतर नव्याने होणारे समहू ह ेसहा मभहन्यानंतर त्वररत ग्रामसंघास जोडावते.(जरी िाग िांडवल व

सदस्य श ल्क स रवातीला ६ मभहन्याच्या कालावधीत आले तरी उमदे चे सवय ६ मभहने झालेले गट सिासद होणारच याची

दिता घ्यावी .इतर संस्था गटांनी दश्ास िी अन करण केले तर त्या संस्थेला उमदेल्ा गट जोडण्याची अडचण नसेल तर गट

घ्यावते पण त्यांनी अभियानाची काययपद्धती अन सरून काम कराव)े

२) ग्रामसंघाकडून समहूास भदला जाणारा CIF भनधी समहूाचा MIP करूनच दणे्यात येईल.

३) MIP दरम्यान केलेल्या प्राधान्यिमान सार CIF चे भवतरण व प ढील परतफेडीचे भनयोजन करण्यात येईल.

४) ग्रामसंघाचे वाभषयक अदंाजपिक तयार करून त्याची अमंलबजावणी करण्यात येईल. उमेद साठी वाभषयक भनयोजन भजल्ह े

करतात तसे वषय २०१९ पासनू प्रत्येक ग्रामसंघ ४ घटक व उपिम भनयोजन करेल.

५) ग्रामसंघाचे अतंगयत सामाभजक व आभथयक अकेंिण (Audit) वषायतनू दोन वेळा करण्यात येईल.त्यासोबत सवय गटांनी २

वळेा अतंगयत अकेंषण केले याची माभहती गटांकडून बैठकीत घतेली जाईल.

६) ग्रामसंघाचे पदाभधकारी म्हणनू गरीब, अभतगरीब व वभंचत क ट ंबातील सदस्यांना संधी दणे्यात येईल. अध्यि SC भनवडला

तर OBC/ST/Minirity मधनू इतर पदाभधकारी संचालक मडंळात घ्यावते.

६.१५ ग्रामसिंघाने काय करािे ि काय करू नये

काय करािे काय करू नये

१) ग्रामसंघाची बैठक भनयोभजत तारखलेा, भनयोभजत वळेी, भनयोभजत भठकाणी घ्यावी.

ग्रामसंघातील कोणताही खचय बैठकीतील भनणययाभशवाय व

ठरावामध्ये नोंद घतेल्याभशवाय करू नये

२) कमयचाऱयांचा भनयभमत आढावा घणे.े ग्रामसंघाचे लेख ेग्रामसंघ पदाभधकारी व कमयचारी यांच्या घरी ठेऊ

नये.

३) भनधी CIF/VRF/LF भनधी वापरण ेगरजचेे आह े ग्रामसंघाने भनधी खात्यात पडून ठेऊ नये .ह े काम पाहणारी

उपसभमत्या भशभिण झाले नाही असे करू नये .

४) गटांचे वळेोवेळी म ल्यांकन करण े व गटांना मागयदशयन करण.े

ग्रामसंघाबाहरेील संस्था/व्यक्ती यांचा आभथयक व्यवहारात सहिाग

घऊे नये.

५) शासकीय योजना व गट यांच्यात द वा म्हणनू काम करण.े प्रत्येक बैठकीमध्ये / िैमाभसक सवयसाधारण

सिा व वाभषयक सवयसाधारण सिमेध्ये याबाबत सवय

सदस्यांना याची माभहती दणे ेगरजचेे राहील.

सवांचे एकमत झाल्याभशवाय शासकीय योजना भकंवा इतर यंिणा

यांच्यासोबत करावयाचा समन्वय व्यक्तीभनहाय अस ूनये.

33 | P a g e

६) गटांना वळेेवर आभथयक भनधी उपलब्ध करून दणे.े गटांना भनधी भवतरीत करताना आवश्यक त्या सवय लेखी पतूयता

केल्याभशवाय भनधी दऊे नये.

७) CBRM च्या माध्यमातनू सवय प्रकारच्या भनधीच्या

परतफेडीचा आढावा घणे.े

ग्रामसंघामध्ये याप्रकारची सभमती स्थापन करण्यासाठी आवश्यक

त्या बाबींची पतूयता करून सभमती कायायभन्वत करावी.

८) ग्रामसंघाचे प ढील पाच वषायचे भनयोजन व

अमंलबजावणी करावी.

फक्त संचालक व ठराभवक सदस्यानामाभहत आह े असे होऊ

नये.सवांनी एकाच प्रेरणनेे उभधष्टाकडे वाटचाल करावी.

९) उपसभमतीच्या कामाचा आढावा घणे ेव पाठप रावा

करण.े

फक्त नावाला अस ू नयेत तर सवय उपसाभमत्यांची कामासाठी

स्पष्टताअसावी.

६.१६ ग्रामसिंघाची वनयमािली:

१) ग्रामसंघाची बैठक सवायन मते ठरलेल्या भदवशी, ठरलेल्या वळेी, ठरलेल्या भठकाणी घणे्यात येईल. सदरील बैठकीला सवय

सदस्यांनी उपभस्थत राहण े गरजचेे आह.े (अपवादात्मक परभस्थतीमध्ये ग्रामसंघाला लेखी स्वरुपात बैठकीला गरैहजर

राहण्याची पवूयसचूना द्यावी)

२) सवय समहू सदस्यानंी ग्रामसंघामध्ये वाभषयक सिासद फी व िाग िांडवल भनभित करून जमा कराव ेतसेच ग्रामसंघामध्ये

समहूांनी बचत करायची भकवा नाही याचा भनणयय सवायन मते घ्यावा.

३) ग्रामसंघाच्या प्रत्येक बैठकीत कजायची भनयभमत दवेाण-घवेाण करावी.:

४) ग्रामसंघातील कजय भवतरण सवयसमावशेक असाव ेव वारंवार त्याच-त्या समहू सदस्यांना कजय भवतरण करू नये.

५) हप्ता व व्याजाचा ठरलेल्या तारखलेा परतावा करावा.

६) ग्रामसंघामध्ये अभियानाकडून प्राप्त होणाऱया सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF), बँक कजय यातनू ग्रामसंघातील समहू सदस्य

त्यांच्या आवश्यकतेन सार उपजीभवकेसाठी कजय घऊे शकतील. कजायवर व्याजदर भकती असावा याचा भनणयय संबंभधत

ग्रामसंघ सवायन मते ठरवले. तसेच कजायचे हप्त ेवळेेवर न िरणाऱया समहू सदस्याला दडं आकारावा का? भकंवा आकारायचा

असल्यास भकती दडं घ्यावा याबाबत भनभित भनयमावली ग्रामसंघाने तयार करावी.

७) नोंदवही आभण भहशोब :-प्रभशभित लेखापालकडून नोंदी आभण भहशोब भनयभमत भलहावा.

८) ग्रामसंघाने दर मभहन्यांला सामाभजक भवषय व शासकीय योजना सोबत कृती संगम आराखडा तयार करून त्याची

अमंलबजावणी करावी.

६.१७ ग्रामसिंघ लेखे

१. बैठक अहवाल नोंदवही

२. पोचपावती

३. व्हाउचर

४. जमाखचय प स्तक

५. साधारण खातेवही

६. कजय नोंवाही

७. माभसक भनवदेन

६.१८ ग्रामसिंघाच्या कायदेशीर बाबी.

१) ग्रामसंघाचे अतंगयत व बाह्य संस्थेकडून आभथयक अकेंिण (Internal & External Audit) करण ेबंधनकारक राहील.

२) ग्रामसंघास्तरावरून ग्रामसंघात समाभवष्ट गट व गट सदस्यांचे वाद, तंटे सोडभवण्यास मदत करेल आभण या कामासाठी

प्रिागसंघाची मदत घेईल. गट बंद पडला भकवा ग्रामसंघ भनधी परत केला नाही तर गट/ सदस्याची मालमत्ता

34 | P a g e

/संपत्तीघणे्याची काययवाही ग्रामसंघ करेल.सवायत शवेटी ग्रामसंघ साम भहकररत्या सवायन मते भनणयय म्हणनू शवेटचा

कायदशेीर काययवाही पयायय भनवडेल.

३) ग्रामसंघ अभियानाने भदलेला भनधी परस्पर सचूनांच े पालन न कररता संचालक/CRPs वापरू शकत नाहीत. तसे

आढळ्यास EC/GB मडंळ त्वररत बैठक व प्रिागसंघाच्या मदतीने हस्तिेप करेल.

४) ग्रामसंघातील भनणयय प्रिीयेमध्ये संचालक मंडळ (अध्यि/सभचव/कोषध्यि)व काययकारी सभमती सदस्य भनयभमत कामात

भनणयय घतेील.

५) कोणताही उमदे चा ग्रामसंघ ब डीत भनघाला तर त्यामधील काययरत OB/EC जबाबदार राहतील. याकररता भनणयय प्रभिया

पारदशयक करण्यासाठी ग्रामसंघात सवय भनणयय proceeding मध्ये घऊेन भनणयय घ्यावा.

६) ग्रामसंघातील प्रत्येक क ट ंब सदस्याचे एक मत गणले जाईल.

७) ग्रामसंघाची कायदशेीररीत्या नोंदणी करण्यात येईल.

६.१९ ग्रामसिंघाअिंतर्गत कायगरत विविध समुदाय सिंसाधन व्यक्ती (Community Resource Persons – CRPs)

अभियानातगयत स्थापन गररबांच्या संस्थाना भनरंतर भवभवध माभहती, कौशल्य व तांभिक ज्ञानाची गरज िासत असते. त्याम ळे

संस्थाना मदत व मागयदशयन करण्यासाठी ग्रामसंघ पातळीवर अभियानांतगयत सामाभजक समावशेन, प स्तक लेखभनक,

भलंगसमिाव, आभथयक समावेशन, शाश्वत उपजीभवका आभण कृतीसंगम या भवभवध भवषयवारील सम दाय संसाधन व्यक्ती

काययरत आहते.

अभियानग्रामसंघ केडर चीनेमणकू झाल्यापासनू सवय सम दाय संसाधन व्यक्तींचे भकमान १ वषय मानधनदईेलअदा करेल. त्यानंतर

ग्रामसंघ आपल्या उत्पनाच्या स्रोतातनू दईेल. ग्रामसंघामध्ये काययरत सम दाय संसाधन व्यक्ती

१. पे्रररका (ICRP) – गावातील स्वयंसहाय्यता गटांचे प्रभशिण व बांधणी करणारी काययकती. ही भकमान ५ ते कमाल १५

गटांचे काम पाहील.

35 | P a g e

२. ग्रामसिंघ लेखापाल – ग्रामसंघाचे लेख े भनयभमतपणे भलभहण्यासाठी अभियानामध्ये लेखापाल याकररता एक स्वतंि

मभहला काययरत राहून ग्रामसंघाचे लेख ेबैठकीदरम्यान िरेल. भतला ग्रामसंघ लेखापाल म्हणाव.े

३. अिया – अभियानाच्या माध्यमातनू सोलापरू, उस्मानाबाद व पालघर ताल क्यात भलंगसमिाव व मानवी वाहतकू प्रभतबंध

पथदशी प्रकल्पामध्ये काम करणाऱया काययकत्यायना भवशषे प्रभशिण दऊेन भलंगसमिाव व मभहला अत्याचार रोखण्यासाठी

भनयभमत काययप्रणाली अभतररक्त भवशषे उपिम भदलेले आहते.

४. आविगक साक्षरता सखी - गटांना बचत, बँक व्यवहार, शासनाचे भवमायाबाबत मागयदशयन करण्यासाठी व प्रभशिण

घणे्यासाठी आभथयक सािरता सखी प्रत्येक ग्रामसंघामध्ये जोडण्यात आलेली आह.े

५. कृर्ी सखी/ पशु सखी/मत्तय सखी – शतेी व भबगर शतेीवर आधाररत ग्रामीण िागातील उपजीभवका शाश्वत

करण्यासाठी भवभवध संस्थांच्या मदतीने व उमदे अभियानाने प्रभशिण दऊेन क ट ंबाना गावात राहून त्यांना प्रभशिण व

मागयदशयन करण्यासाठी तयार केलेल्या आहते.

I. िर नमूद अवियानच्या सिग कायगकत्याांचे मावसक APPRISAL मुल्यािंकन होईल.(SIIB –

ICRP/VOA/Abhaya) मार्गदवशगकाचेअिलोकन करािे. ते्रमावसक/िावर्गकमुल्यािंकनसुद्धा करािे. िेतनिाढ

करताना िावर्गक कामाच्या रु्णिते्तिर OB/EC/GB वनणगय घेतील.

II. कायगकत्याांच्या कामाचे मुल्यािंकनािर आधाररत िेतन शे्रणी र्ट मुल्यािंकन उपसवमती ग्रामसिंघाकडे दर

मवहन्याला सादर करेल.

III. आविगक/उपजीविका ि कृतीसिंर्म सखी यािंचे मानधनासाठीप्रिार्समन्ियक सुधाररत मार्गदवशगका पुरितील.

६.२० ग्रामसिंघ लेखापद्धती

ग्रामसंघ संचालक मंडळ या नात्याने संस्थेच्या भनधीचे व लेखा भहशोबाचे व्यवस्थापन तसेच पारदशयकता व भवश्वाताहयता जपणे

ही आमची जबाबदारी आह.ेलेखा भहशोब दाखवताना त्यात लेखा भहशोब खालीलप्रमाण ेतयार करून घतेले जातील.

i) पावती व दयेके

ii) संपत्ती व उत्तरदाभयत्व

iii) उत्पन्न व खचय

िावर्गक लेखापरीक्षणामध्ये खालील र्ोष्टीचा समािेश राहील

i) Bank Reconciliation Statement

ii) receipt book

iii) Income/expenditure

iv) Balance Sheet of fianancial Year

v) loan Disbursement report

vi) loan default status.

ग्रामसिंघाच्या लेखा/ वहशोब वििरणात खालील र्ोष्टी कटाक्षाने पवहल्या जातील.

i) ग्रामसंघ लेखाभहशोब ठेवण्यासाठी प्रभशभित लेखापालाची नेमणकू करेल.त्याने संचालक मंडळ व काययकारी सभमतीला

ग्रामसंघाचे आभथयक बाबी व उलाढालीचे reporting कराव.े

ii) लेखापालाने बचत ,परतफेड भनयभमत तपासण.े

36 | P a g e

iii) भनधीभववरण व्यवभस्थत होते भकवा नाही ह ेपहाण.े

iv) खचायचे भववरण दणे.े

v) पैसे व बँकेचे व्यवहार काय स रु आहते ते संचालक मडंळ व काययकारी सभमतीला वेळोवेळी अवगत करण.े

ग्रामसिंघ लेखा धोरणाच्या महत्िाच्या बाबी-

i) ग्रामसंघ आभथयक वषय १ एभप्रल ते ३१ माचय गहृीत धरून काम करेल.

ii) ग्रामसंघ दरवषायचे अथयसंकल्प(Annul budget) करून त्याला GB/AGM मध्ये मान्यता घईेल.

iii) पदाभधकारी नवभनय क्ती /फेरबदल झाल्यावर Joint Signatory Authority बदलतील.

iv) वषायच्या शवेटी आभथयकबाबी व तटृी लिात येण्यापेिा तसेच वषांअखरे आभथयक बाबींचे धोरण काययवाही प्रलंभबत

ठेवली जाऊ नये यासाठी दर ६ मभहन्यांनी Internal Audit ह ेउमदे प्रभशभित auditor कडून करू.

v) External Audit मान्यता प्राप्त CA माफय त करू.

ग्रामसिंघाची सिंपत्ती

i) ग्रामसंघाची संपत्ती जाहीर करू व त्याच्या वापराच्या धोरणाची भनभिती करू.(Movable/Non movable)

ii) एखादी संपत्ती नवीन खरेदी करायची आह ेव रक्कम रु.५०००/ च्या पेिा जास्त असेल तर भकमान ३ दरपिक घऊे.

iii) Asset कररता stock register करून दर मभहन्याला तपासणी करू.

ग्रामसिंघ रोख रक्कम व्यिहार

i) लेखापालाकडे जमा रकमचेी जबाबदारी कोषाध्यि घतेील.जमा रक्कम लेखापालाने दाखवल्या नंतर सभचव नोंदवही

तपासनू कोषाध्यि जमा रक्कम ताब्यात घेतील.

ii) हातात ठेवायची व बँकेत भशल्लक रक्कम यावर काययकारी सभमती भनणयय घेईल. परंत जमा रक्कम आवश्यकता नसेल

तर त्वररत बँकेत ठेवावी.

(ग्रामसंघ/प्रिागसंघ लेखा धोरण / मन ष्ट्यबळ काययपद्धती याचे स्वतंि प स्तक/मागयदभशयका स्वरुपात भदले जाईल)

६.२१ ग्रामसिंघ मुल्यािंकन नमुना प्रवशक्षण नमुन्यात पहािे.

37 | P a g e

38 | P a g e

७. प्रिागसंघाची संकल्पना :-

संघटन म्हणज ेसाम भहक शक्ती.व्यभक्तगत अथवा सामाभजक पातळीवरील समस्या ह्या व्यभक्तगत/गावपातळीवर सोडभवणे

कठीण असते भकंबहुना बऱयाचदा अशक्यही असते. पण त्याच समस्या सवांनी एकभित येऊन सामभूहक प्रयत्नाने सोडभवल्यास

ते सहजच शक्य होऊ शकते. याकररता संघटनाला अभतशय महत्व आह.े महाराष्ट्र राज्य ग्रामीण जीवनोन्नाती अभियान

(उमदे) अतंगयत ग्रामीण महाराष्ट्रातील गरीब, द लयभित, जोखीमप्रवण व मागास प्रवगायतील मभहलांना प्रेररत करून

स्वयंसहाय्यता गटांच्या माध्यमाने संघटीत केले गलेे आह.े ज्यामध्ये १०-१५ मभहला स्वयंप्रेरणनेे एकभित येऊन एकमेकांना

िावभनक,आभथयक, कौट ंभबक, सामाभजक ररत्या भवकभसत करण्याचा प्रयत्न करतात. गटांच्या बळकटीकरणाच्या द ष्टीन े

अभियानांगयत भफरता भनधी (RF), जोखीम प्रवणता कमी करण्यासाठीचा भनधी (VRF), सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF) व

बँकाद्वारे कजायची उपलब्धता करून दणे्यात येत आह.े तसेच दशस िी मलू्यांच्या आधारावर भवभवध सामाभजक, आरोग्य व

पोषण, भशिण, रोजगार, पंचायत राज संस्थेमध्ये सहिाग व उपजीभवका इ. भवषयांबाबत सातत्याने जागतृता भनमायण करण्यात

येत आह.े परंत गटांमध्ये मभहलांची संख्या, िमता, संसाधने व काययिेि याबाबत मयायदा असल्याम ळे गावस्तरावरील प्रश्नावर

कायय करण्याकररता अभियानांतगयत गटांचे गावपातळीवर ग्रामसंघ भवकभसत करण्यात आलेले आहते. ग्रामसंघातील

दशसिूीच्या आधारावर गाव भवकासात महत्वाची िभूमका केली जात आह.े या ग्रामसंघाच्या माध्यमातनू गाव पातळीवरील

मभहलांच्या क ट ंबांच्या म लितू गरजा तथा समस्यांवर काम करण्याकररता सतत प्रयत्नशील आहते. परंत गावपातळीवर

भवभवध संस्था / भविाग उदा. ग्रामपंचायत, अगंणवाडी कें द्र, आरोग्य उपकें द्र इ. यांच्याशी समन्वयाने काम करताना

साम भहक/सामाभजक प्रश्नांसाठी व काययिेिाबाबत मयायदा येतात.काही प्रश्न गावाच्या काययिेिात मयायभदत नसनू ते १०-१५

गावाचेप्रश्न होतात जथेे साम भहकररत्या काम करण्याची गरज असते.त्याम ळे पंचायत सभमती,ताल का,भजल्हा पररषद

पातळीवरील काम े तसेच भवमा, बँकांमाफय त कजयप रवठा, भवभवध शासकीय योजनांचा गावांना लाि भमळवनू दणे्यासाठी

शासकीय भविागांशी समन्वय, रोजगार व शाश्वत उपभजभवकांचा प्रचार व प्रसार, समहू संसाधन व्यक्तींचे व्यवस्थापन व

भवकास कायय करण्यास मयायदा येते.

याकररता एका प्रिागातील सवय ग्रामसंघाना प्रिागपातळीवर एकभित करून प्रिागसंघ भनमायण करण्याची आवश्यकता

आह,े जणेकेरून प्रिागस्तरावर भवभवध कामांचे व्यवस्थापन व भवकास साम भहकसंघटनात्मकररत्या करता येईल. तसेच

प्रिागसंघ ग्रामसंघाना मागयदशयक, त्यांचे सभनयंिण व िमता बांधणी करण्याच्या िभूमकेतराहील. भवभवध शासकीय तथा

भनमशासकीय संस्था, खाजगी संस्था तसेच Producer Group/Producer Company च्या माध्यमाने राबभवण्यात येणाऱया

उपजीभवकांच्या योजनांकररता प्रिागस्तरावर एकभित करण्याचा व समन्वय करण्याचा प्रयत्न करतील. ज्याम ळे अभधकाभधक

गरज ूमभहला / क ट ंबाना जोडता येईल.

प्रिागसंघाची भनभमयती तथा त्यांचे उत्तमरीत्या व्यवस्थापनासाठी COM व प्रभशिण modules ची मदत भमळणार आह.े

ज्याचा फायदा ग्रामसंघ, प्रिागसंघ, उमदे कमयचारी व व्यवस्थापक इ. ना प्रिागसंघांचे स्वरूप, त्यांची आवश्यकता, उिेश

तसेच प्रिागसंघ व्यवस्थापनाची प्रभिया इ. गोष्टी समजण्यास मदत होईल व उमदे अभियानाच्या मागयदभशयकेप्रमाण े

प्रिागसंघाची अंमलबजावणी व व्यवस्थापन करता येईल.

७.१ प्रिार्सिंघाची र्रज :

‘उमदे’ अभियानांतगयत गावपातळीवर स्वयंसहाय्यता गटांची भनभमयती व भवकास करण्यात आला आह.े परंत

मभहलांच्या गटांना येणाऱया मयायदा लिात घऊेन गावपातळीवर भकमान ५ -३० गटांचे भमळून ग्रामसंघाची रचना भनभमयती

करण्यात आलेली आह.े ग्रामसंघ गररब, जोखीमप्रवण क ट ंबांचे समावशेन, कजय व्यवहार, कजायची परतफेड, साम दाभयक

39 | P a g e

संपादणकू, शासकीय योजनांचा लाि, ग्रामपंचायतमध्ये गाव पातळीवरील समस्यासाठी सिीय सहिाग व गावपातळीवर

शाश्वत उपजीभवका योजनांचा प्रचार व प्रभसद्धी इ. काम े यशस्वीरीत्या पार पडतांना भदसतात. एका प्रिागाने गररबी

भनमूयलनाच्या काययकिेत समावेशन व त्यासाठी प्रयत्न /उपयोजना करण ेअपेभित आह ेतरच ताल का /भजल्हा पयाययाने गररबी

म क्त होईल.ही काम ेव्यापक स्वरुपात पाहताना ग्रामसंघामध्ये गटांची सदस्यता संख्या पाहता त्यांचे काययिेि व सदस्य संख्या

याला मयायदा असल्याचे भदसून येते. अभियानांतगयत भवभवध स्तरावर भवभवध योजना व काययिमाचे आयोजन व कृतीसंगम

करण्यात येत आह.े प्राधान्याने गटांना भवमा प्राप्त करून दणेे,FarmersProducerOrganisations (FPOs) तयार करून

भवभवध शतेी, भबगर शतेीभवषयक उद्योग भनमायण करणे, भवभवध शासकीय योजना जसे MGNREGS, भदव्यागांशी संबभधत

योजना, मभहला व बाल भवकास तथा पोषण भवषयक योजना राबभवण्यात येत आह.े प्रिागसंघाच्या माध्यमाने या सवय योजना

व सेवांना प्रिागपातळीवर एकभित करून समन्वय साधनू सवय योजनांचा प्रचार व प्रसार करेल व प्रत्येक गरज ूसदस्य /

क ट ंबाना या योजनांशी जोडण्याचा प्रयत्न करेल. जणेकेरून सवय योजना व सेवा प्रत्येक लािार्थयायपयंत पोहच ूशकेल.

भकमान ३ ते ५ वषायत प्रिागसंघ िमता बांधणीच्या माध्यमाने अशाप्रकारे भवकभसत व बळकट होईल भक प्रिागसंघ

सिमरीत्या भवभवध योजना व सेवा जसे बँक भलंकेज, भवमा, रोजगार व उपजीभवका भवभवध शासकीय सेवा व योजनांचे

संचालन व समन्वय करू शकतील असे अभियानाला अभिप्रेत आह.े त्या आधारावर एक सेवा प रवठादार अथवा संबभधत

व्यवसाय व रोजगार प रवठादार या धोरणानेकायय करेल व त्या आधारावर भमळणारे सेवाश ल्क तसेच उद्योग व्यवसायातनू

भमळणाऱया आभथयक उत्पन्नातनू शाश्वत प्रिागसंघ बनेल. परंत प्रिागसंघ भनभमयती हा गट / ग्रामसंघाचा साम भहक भनणयय आह.े

याकररता प्रिागसंघ भनमायण करण्याची आवश्यकता, महत्व व फायद ेयाबाबत गट / ग्रामसंघ यांना अभधक स्पष्टता यावी

याकररता गट तथा ग्रामसंघाच्या प्रत्येक बैठकीमध्ये याबाबत चचाय होण े गरजचेे आह.े तसेच या चचेमध्ये ग्रामसंघ व

प्रिागसंघाचे महत्व व त्यांच्या कायय व जबाबदाऱयांचे भवशे्लषण यावर चचाय होण ेगरजचेे आह.े

७.२ प्रिार्सिंघाचे कायगके्षत्र :-

भिस्तरीय पंचायती राज संरचनेन सार तयार झालेले भजल्हा परीषद गट (Cluster) ह े प्रिागसंघाचे काययिेि असेल. दोन

पंचायत सभमती गणातील सामाभवष्ट गांवांचा भमळून एक प्रिाग होतो. त्या गावातील ग्रामसंघाचा भमळून प्रिागसंघ तयार

करावा. यामध्ये भकमान १० ते कमाल १५ ते २० गाव े भमळून प्रिागसंघ काययिेि गहृीत धराव.े जथेे Election

Constituency न सार भजल्हा पररषद गट व त्यात समाभवष्ट गाव ेआहते ते प्रिागसंघ काययिेि मानाव.े

यात आम्ही आमच्या प्रिागसंघाच्या सवय सदस्यांना गरीबीत न बाहरे काढण्याकरीता स्वतः आमच्या गरजांचा शोघ घऊेन

त्यावर उपाययोजना व कृती /संगम आराखडा तयार करू. तसेच अशा आराखडयाचे संभनयंिण करण्याची जबाबदारी आमची

राहणार आह.े

१. आमच्या प्रिागातील सवय ‘उमदे’ने स्थापन केलेले ,उमदे सोबत िागीदारी संस्थांनी िागीदारी केलेल्या संस्थांनी

रुपांतरीत/नव्याने तयार केलेले ग्रामसंघ ह ेप्रिागसंघाच्या काययकिेत येतील.

२. ५ मभहने ज ने असलेल्या सवय ग्रामसंघाना प्रिागसंघात जोडण्यात येईल

३. प्रिागातील सवय ग्रामसंघामध्ये गटामाफय त उपजीभवका भनभमयती व बळकटीकरणाचे भवभवध उपिम कसे स रू आहते

. याचा आढावा प्रिागातील ग्रामसंघ /गटव सम दाय संसाधन व्यक्ती यांच्याकडून भनयभमतपण ेघतेील .

४. प्रिागस्तरावर असलेले प्रिाग कृषी व्यवस्थापक (Cluster Agriculture Manager – CAM) प्रिाग पश धन

व्यवस्थापक (Cluster Livestock Manager – CAM), प्रिागसंघ व्यवस्थापक (CLF Manager) सम दाय

प्रभशिण सल्लागार (Community Training Consultant – CTC),बँक सखी यांच्या कामाचा आढावा

घणे्यात येईल.

40 | P a g e

५. प्रिागसंघाच्या काययिेिात येणारे गौन वन उपज ( NTFP) च्या खरेदी-भविी चे भनयोजन करण्यात येईल.

६. आभथयक समावेशनाच्या सवय स भवधा सदस्यापययत पोहचभवण्याकरीता प्रिागसंघ काम करेल.

७.३ प्रिार्सिंघ तिापनेची कायगपध्दती :-

प्रिागसंघ स्थापन करण्याचा भनणयय हा पणूयपण ेग्रामसंघाचा असनू प्रिागसंघ बांधणीकररता भकमान पािता तथा अटींची पतूयता

करता यावी या अन षंगाने, सवय ग्रामसंघाना अभियानातील स लिकत्यायकडून माभहती / स लिीकरण करण्यात येईल.

प्रिागसंघाची बांधणी उमदेच्या वररि वभधयनी, कमयचारी त्याचबरोबर अभियानाने नेमलेल्या संसाधन संस्था (Resource

Organisation – NRO) उदा. Society for Elimination of Rural Povety – SERP, WCD (Women and

Child Development Department), मभहला आभथयक भवकास महामडंळ (माभवम) या िागीदार संस्थांमाफय त

आवश्यकतेन सार मदत घणे्यात येईल.

७.४ पात्रता अटी :

भकमान ६ ग्रामसंघ भमळून एक प्रिागसंघ तयार करता येईल.

ग्रामसंघाचे श्रेणीकरण पणूय होऊन ‘A’ तथा ‘B’ श्रेणी प्राप्त झालेल्या ग्रामसंघाना सदस्यता दतेा येईल

कालांतराने सहा मभहने पणूय झालेल्या सवय ग्रामसंघांना प्रिागसंघामध्ये सदस्यस्यत्व दतेा येईल.

ग्रामसंघ दशस िीचे पालन करणारा असावा.

ग्रामसंघ व्यवस्थापन (VM1) प्रभशिण पणूय झालेले असाव.े

प्रिागातील सवय ग्रामसंघामध्ये भलभपकेची तसेच उपसाभमत्यांची भनवड होऊन त्या काययरत झालेल्या असाव्यात.

41 | P a g e

७.५ तडजोड न करण्यासारख्या बाबी :-

१. सदतयािंचा सक्रीय सहिार् :-आमच्या प्रिागातील गरीबी भनम यलन करण्याकररता तसेच आदशय प्रिागसंघ तयार

करण्याकररता आम्ही सवय सदस्य प्रिागातील सवय उपिमांमध्ये सिीयपण ेसहिागी होऊ. उदा. उपिमाचे भनयोजन ,

अमलंबजावणी व सभनयंिण इ.

२. पारदशगकता :- आम्ही आमच्या प्रत्येक कायायत पारदशयकता ठेऊ. प्रिागसंघामध्ये होणारा प्रत्येक आथीक व्यवहार,

खरेदी, ग्रामसंघाना दणे्यात आलेले कजय इ. प्रिागसंघाच्या कायायलयात दशयनी िागात तके्त तयार करुन सवय सदस्यांच्या

अवलोकनाकरीता उपलब्ध करुन दणे्यात दऊे.

३. उत्तरदावयत्ि:-प्रिागसंघाचा प्रत्येक व्यवहार व भनणयय याकरीता आम्ही सवय साम हीकपण ेजबाबदार राहू.

४. मवहलािंच्या सहिार्ातून कुटुिंबाचा विकास : प्रिागातील गावामध्ये मभहलांची संख्या ५०% आह.े त्याम ळे जोपयंत

मभहलांचा सामाभजक व आभथयक भवकास होणार नाही तोपययत समाजाचास ध्दा खरा भवकास होणार नाही. म्हण न प्रत्येक

योजनेत मभहलांना सहिागी करुन घणे्यात येईल.

प्रिागसंघ

प्रिागसंघ प्रशासन

१. संचालक मंडळ (अध्यि /सभचव /कोषाध्यि)

२.प्रिागसंघ काययकारणी

प्रशासकीय यंिणा

प्रिागसंघ व्यवस्थापक

१. प्रिागसंघ A/C

२. MIS व्यवस्थापक

प्रिार्सिंघ समुदाय कायगकत्याग ( CRP's)

१. CTC 2. वभधयनी/वररि वभधयनी

३. Community Auditor

4. MIP CRP 5. Bank Sakhi/BC

6. Livelihood Cadre 7. Convergence Sakhi

42 | P a g e

७.६ र्रीब-अतीर्रीब कुटूिंब हे प्रिम लक्ष्य:-

प्रिागातील गरीब अतीगरीब क टंूबांना उदा. वभचंत क टंूब, भवधवा, पररत्यक्ता मभहला, अन सभूचत जाती, जमाती, वधृ्द,

द धयर आजाराने िस्त ्इ. गटामध्ये समावशेन करुन, त्यांच्या िमतावधृ्दी करण ेव त्यांच्या उत्पनांत वाढ करून त्या क टंूबाला

गरीबीच्या बाहरे काढण ेह ेआमच्या प्रिागसंघाचे प्रथम लक्ष्य असनू त्याकररता आमचा प्रिागसंघ कटीबध्द आह.े

५. सक्षमीकरण :- वभंचत, गरीब क ट ंबांचे सामाजीक आभथयक व राजभकय सिमीकरण व प्रत्येक पातळीवरील भनणयय

प्रकीयेत वभंचत व गरीबांचा सिीय सहिाग करुन घणे ेहचे आमच्या प्रिागसंघाचे अंतीम ध्येय आह.े

६. प्रिागसंघाच्या बैठका दरमहा भनयभमत घेण्यात येतील.

७. आभथयक व्यवयहार ह ेसंचालक मडंळ व काययकारी सभमती ,सवयसाधारण सिते व सवायन मते झालेल्या भनणययान सारच केले

जातील.

८. प्रिागसंघाच्या नेततृ्वात अभियानाच्या भनयमान सार दर दोन वषायनी बदल करण्यात येईल.

९. प्रिागसंघाच्या पदाभधकारी यांनी कोणत्याही राजकीय पिाशी संबंभधत राहू नये भकंवा कोणत्याही राजकीय

भवचारसरणीचा प्रचार व प्रसार करू नये.

१०. प्रिागसंघाचे सवय आभथयक व्यवहार ह ेधनादशे ( Cheque), RTGS भकंवा NEFT व्दारेच करण्यात येतील.

११. बैठकीलागरैहजर असणाऱया सदस्यांकड न सवायन मते दडं आकारण्यात येईल.

१२. सवय लेख ेह ेबैठकीतच अद्ययावत करण्यात येतील.

१३. सवय उपसभमत्यांच्या कामाचा भनयभमत आढावा प्रिागसंघाच्या बैठकीत घणे्यात येईल.

१४. प्रिागसंघातील सवय कमयचारी व सम दाय संसाधन व्यक्ती यांच्या कामाचा आढावा प्रिागसंघाच्या बैठकीत घणे्यात येईल

ग्रामसिंघ ि प्रिार्सिंघ यािंच्या कायग ि जबाबदाऱ्यािंमधील र्रक

ग्रामसिंघ कायग ि जबाबदाऱ्या प्रिार्सिंघ कायग ि जबाबदाऱ्या

१. स्वयंसहाय्यता गटांची िमता वदृ्धी/गाव पातळीवरील काययकत्यायचे म ल्यांकन करण ेत्यांना मागयदशयन करण.े

२. स्थाभनक बँकांशी समन्वय साधनू सदस्य गटांना बँक कजय उपलब्ध करून दणे.े

३. गावपातळीवर समस्या व सामाभजक म द्यांवर जसे आरोग्य,

भशिण, बालभववाह, बालमज री इ. बाबत चचाय करण ेव

त्या सोडभवण्यासाठी मागयदशयन व मदत करण.े

४. गाव पातळीवर ग्रामपंचायतीशी समन्वय साधनू भवभवध शासकीय योजनाचा लाि गटांना भमळवनू दणे.े

५. सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF) गटांना वाटप करून त्याची

परतफेड ठरलेल्या हप्पत्यान सार दरमहा १% व्याजदरावर

परत घणे.े

६. जोखीम प्रवणता भनधीचे (VRF) गटांना वाटप करून व

त्याचा भवभनयोग आभण परतफेड यावर भनयंिण ठेवण.े

७. गावातील सवय गट दशस िीन सार काम करत आह ेयाची

पडताळणी करण ेव तय्वर दखेरेख व सभनयंिण करण.े

८. सदस्यांच्या गरजने सार साम दाभयक संपादणकू प्रभिया राबभवण ेउदा. धान्य, तेल, खते, बी-भबयाण ेइ.

९. गावातील सहिागी पद्धतीने गरीब क ट ंबांची ओळख

(PIP) प्रभिया पणूय करून गावातील प्रत्येक गरीब

१. प्रिासंघातंगयत ग्रामसंघ/प्रिागातील काययकत्याय /सवय

कमयचाऱयांची भनवड व म ल्यांकन करण.े

२. प्रिागातील सवय ग्रामसंघाची िमता बांधणी करण ेतसेच त्यांना वळेोवेळी मागयदशयन करण े

३. प्रिागातील ग्रामसंघाच्या कामकाजावर व सवय गावातनू आलेल्या भवषयांवर भवभवध advocacy करण े

४. प्रिागसंघ पातळीवर सामाभजक समस्या व म दद््यांवर (उदा. आरोग्य, भशिण, बालभववाह, बालमज री इ. बाबत चचाय

करण ेव त्या सोडभवण्यासाठी मागयदशयन व मदत करण.े )

५. पंचायत सभमतीशी समन्वय साधनू भवभवध शासकीय योजनाचा लाि गट / ग्रामसंघाना भमळवनू दणे.े

६. भनधी CLF स्तरावर संचयन करण े व आवश्यकतेन सार

ग्रामसंघाना / प्रिागातील भवभवध उपिमांना प रवण.े

सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF) ग्रामसंघाना वाटप करून

त्याची परतफेड ठरलेल्या हप्पत्यान सार दरमहा ०.५%

व्याजदरावर परत घणे.े

७. बँकांच्या BLBC/DLBC बैठकांमध्ये प्रभतभनभधत्व करण े

व प्रिागातील जास्तीत जास्त गटांना बँकेशी जोडून त्यांना

कजय उपलब्ध करून दणे.े

43 | P a g e

क ट ंबांचे गटात समावशेन करण े व त्यांना ग्रामसंघाचे

सदस्यत्व दणे.े

१०. गावातील वदृ्ध, भदव्यांग, भनराधार व्यक्तींना सामाभजक

स रिा प्राप्त करून दणे ेव त्यासाठी VRF चा वापर करण.े

११. गटांमध्ये काही अतंगयत मतिदे भनमायण झाल्यास तो सोडभवण े

१२. दर दोन वषांनी पदाभधकाऱयांची तसेच उपसभमती

सदस्यांची भनवड करण े

१३. काययकारी सभमतीची माभसक बैठक तसेच सवयसाधारण सिचेी िैमाभसक आभण वाभषयक सवयसाधारण बैठक

आयोभजत करण.े

१४. उपसभमत्यांच्या कायायचे म ल्यांकन करण.े

८. भवभवध शासकीय योजनांचा गटांना लाि भमळवनू दणे्यासाठी संबंभधत भविागाशी प्रिाग / ताल का

पातळीवर समन्वय साधण.े

९. प्रिागातील सवय ग्रामसंघाचे सामाभजक अकेंिण (Social Audit) करण े

प्रिार्सिंघाची रचना :

७.८ प्रिार्सिंघ पदावधकारी वनिड प्रवक्रया:

स लिकत्यांच्या मदतीने सवय ग्रामसंघाशी चचेच्या माध्यमाने बैठकीची तारीख भनभित करून तारीख व वळेेत बैठकीचे

आयोजन करण्यात येईल. भह प्रिागसंघाची काययकारी सभमतीची पभहली बैठक असेल.

प्रिागसंघाच्या पभहल्या बैठकीत पदाभधकाऱयांची भनवड करावी. यामध्ये अध्यि, सभचव व कोषाध्यि यांची भनवड

करावी.

भनवड प्रभिया भह सवायन मते मतदान भकंवा लॉटरी पद्धतीने करावी.

प्रिार्सिंघ - सिंरचना

सिंचालक

मिंडळ

कायगकारी सवमतीतुन तीन सदतय

(अध्यक्ष , सवचि , कोर्ाध्यक्ष )

कायगकारी सवमती प्रत्येक ग्रामसिंघातील एक प्रवतवनवध

प्रावतवनवधक

सिगसाधारण सवमतीसिग ग्रामसिंघातील सिंचालक मिंडळ

44 | P a g e

भनवड प्रभियेची साधारणता खालीलप्रमाण ेपायऱया असतील.

अ. सवयप्रथम अध्यि पदाकररता भकमान ३ उमदेवारांची नाव ेदणे्याकररता इच्छ क उमदेवारांना आवाहन करण्यात याव.े

आ. भकमान तीन इच्छ क उमदेवारांकररता सदस्याने सवायन मते तोंडी मतदानाच्या आधारे भनवड करण्यास तयार असल्यास

जास्त पाठींबा भमळणाऱया उमेदवाराची अध्यि म्हणनू भनवड करण्यात यावी.

इ. तोंडी मतदानासाठी तयारी नसल्यास इच्छ क उमदेवारांची लोकशाही पद्धतीने भनवड करावी. त्याकररता उमदेवारांना

बोधभचन्ह दणे्यात याव ेव ग प्त पद्धतीने मतदानासाठी ब थ तयार करून सवय सदस्यांना त्यांच्या आवडीच्या भचन्हाची

भचट्टी तयार करून मतदार करण्यास सांगाव.े

ई. सवांसमोर मते मोजनू जास्त मते भमळणाऱया उमदेवाराची अध्यि सवायन मते भनवड करण्यात यावी.

वरील पद्धतीने सभचव व कोषाध्यि यांची भनवड करण्यात यावी.

प्रिागसंघ संस्थीय रचना, काययपध्दती, बैठका व त्यांचा अजेंडा व भनयमावली :

‘उमदे’ अभियानांतगयत भिस्तरीय सम दायस्तरीय संस्था रचनेचा स्वीकार करण्यात आला असनू प्रिाग पातळीवर सम दायांचे

संघटन म्हणनू प्रिागसंघांचा भवकास करण्यात येत आह.े सम दायाच्या सवांगीण भवकासाच्या दृष्टीने लोकशाही तत्वावर

आधाररत अभधक प्रिावीपण ेकाम करता याव ेया अन षंगाने खालील संस्थीय रचनेचा स्वीकार व प्रचार करण्यात येत आह.े

अ) प्राभतभनभधक सवयसाधारण सभमती बैठक (भतमाही) : या बैठकीला प्रिागातील प्रत्येक ग्रामसंघाचे संचालक मडंळ

उपभस्थत राहील

आ) वाभषयक सवयसाधारण सिा : या सिलेा प्रिागातील सवय गटांचे सवय सदस्य उपभस्थत राहतील.

प्रावतवनधीक सिगसाधारण सिा (Representative General Body – RGB) :-प्रिागसंघात समावेश झालेल्या प्रत्येक

ग्रामसंघाचे अध्यि, सभचव व कोषाध्यि ह ेप्रिागसंघाच्या प्राभतभनधीक सवयसाधारण सिचेे पदभसध्द सदस्य राहतील.भह सिा

प्रत्येक तीन मभहन्यातनू एकदा म्हणजचे वषायत न चार वळेा घणे्यात यावी.

कायगकारी सवमती : प्रिागसंघाच्या सवयसाधारण सिते सदस्यांमधनू (ग्रामसंघ पदाभधकारी) काययकारी सभमतीची भनवड

करण्यात येईल. या सभमतीमध्ये प्रत्येक ग्रामसंघातील एक पदाभधकाऱयाची सदस्य म्हणनू भनवड करावी. ही भनवड मतदान

पध्दतीने भकंवा चचेच्या माध्यमातनू (अन मोदन पद्धत) करण्यात यावी. काययकारी सभमतीची सिा ही मभहन्यातनू एकदा होईल.

२/३ सभमती सदस्यांनी मागणी केल्यास, सात भदवसांची पवूयसचूना दऊेन भकतीही वळेा भवशेष सिा घतेा येऊ शकते. काययकारी

सभमतीची बैठक, भदनांक, वळे व स्थळ काययकारी सभमतीच्या सहमतीने भनभित केले जाईल. सभमती बैठकीच्या गणपतूी कररता

२/३ सदस्यांची उपभस्थती अभनवायय आह.े

प्रिार्सिंघाचे पदावधकारी : प्रिागसंघाच्या काययकारी सभमतीच्या सदस्यांमधनू प्रिागसंघाच्या अध्यि, सभचव आभण

कोषाध्यि या पदाभधकाऱ याचंी भनवड केली जाते. ही भनवड मतदान भकंवा लॉटरी पद्धतीने करण्यात यावी.

उपसभमत्या - ४ उपसभमत्या काम पाहतील. आवश्यकतेन सार इतर उपसभमत्या तयार केल्या जातील.

45 | P a g e

प्रिार्सिंघाची कायगपद्धती ि जबाबदाऱ्या :

प्रिागसंघाचे कामकाज

प्रिागसंघाच्या कामकाजाची म ख्य जबाबदारी प्रिागसंघाचे पदाभधकारी आभण काययकारी सभमतीची असते. प्रिागसंघावर

भवभवध जबाबादाऱया असतात. त्या पार पाडण्यासाठी प्रिागसंघातील काययकारी सभमतीच्या सदस्यांच्या भवभवध उपसभमत्या

केल्या जातात. त्याचे माफय त प्रिागसंघाचे कामकाज चालते. त्या सभमतीची माभहती आपण प ढे पाहु या.

प्रिागसंघ स्थापन झाल्यानंतर प्रिागसंघाच्या नावाने बँकेत बचत खाते उघडण्यात येते.

सदर प्रिागसंघाचे कायायलयीन कामकाज स रभळत चालण्याच्या दृष्टीने अभियानामाफय त प्रिागसंघाला व्यवस्थापन भनधी

(Start up Cost) दणे्यात येतो. यामध न प्रिागसंघाचे कायायलय शोधणे, आवश्यक असल्यास डागडूजी करणे, कायायलयीन

कामकाजासाठी आवश्यक ते साभहत्य घऊेन प्रिागसंघाचे कायायलय स्थापन करण ेआवश्यक आह.े तसेच त्या भनधीत न

प्रिागसंघ लेखापालाचे मानधन दणे्यात याव.े

माभसक सिा, वषायतनू होणाऱया तीन सवयसाधारण सिा आभण आवश्यकता असल्यास भवषेश सिा या माध्यमात न

प्रिागसंघाच्या कामाचे व्यवस्थापन करण्यात येते . प्राम ख्याने माभसक बैठकांच्या माध्यमात न प्रिागसंघाचे कामकाज प ढे

नेले जाते.

प्रिागसंघाची िभूमका आभण जबाबदाऱ या

१. दाररद्रय रेषखेालील सवय घरे / क ट ंबे स्वयंसहाय्यता गटामध्ये येतील, सवय स्वयंसहाय्यता गट ह ेग्रामसंघात येतील आभण सवय

ग्रामसंघ ह ेप्रिागसंघात समाभवष्ट होतील याची खािी करण.े

२. प्रत्येक ग्रामसंघामधनू तीन प्रतींभनधींना प्राभतभनधीक सवयसाधारण सभमतीचे (RGB) सदस्य म्हणनू आमभंित करून प्रत्येक

प्रिाग पातळीवर प्रिागसंघ प्राभतभनधीक सवयसाधारण सभमतीची माभसक बैठक िेमाभसक घेण.े

३. काययकारी सभमतीच्या सवय सदस्यांसोबत माभसक बैठक घेण.े

४. ग्रामसंघाच्या कामावर माभसक अहवालांमाफय त (मास भनवभेदका / माभसक प्रगती अहवाल) दखेरेख ठेवण ेआभण ग्रामसंघ

व स्वयंसहाय्यता गटांच्या सबळीकरणासाठी सातत्याने मागयदशयन व चालना दणे े

५. समहू काययकते, ग्रामसंघ आभण स्वयंसहाय्यता गटांच्या प्रभशिणाच्या गरजा ओळखण ेआभण त्या न सार त्यांच्या

कौशल्यांमध्ये वाढ होण्यासाठी आवश्यक ती प्रभशिण ेआयोभजत करण.े

६. स्वयंसहाय्यता गटांनी तयार केलेल्या स क्ष्म ग तंवणकू आराखड्याचे (MIP) मलू्यमापन प्रिागसंघ प्राभतभनधीक सवयसाधारण

सभमती बैठकीत करण ेआभण त्यांना आभथयक पाठबळ दणे.े

७. बँक जोडणी सभमती तयार करून बँकेशी समन्वय साधण ेतसेच गटाला बँकेशी जोडायला चालना भमळावी यासाठी बँकेनी

आयोभजत केलेल्या बैठकांना हजर राहण.े

८. गररबांसाठी असलेल्या सवय काययिमांची प्रिावी अमलबजावणी व्हावी आभण गररबांसाठी असलेल्या सेवा त्यांच्यापयंत

पोहचाव्यात (प्राथभमक आरोग्य कें द्र, पश वदैकीय सेवा, एकाभत्मक बाल भवकास योजना, शाळा, शतेी आभण फलोत्पादन

भविाग) यासाठी प्रिागस्तरावरील सवय शासकीय भविागांशी संपकय साधनू त्यांना संस्थांशी जोडून घेण.े

९. स्वयंसहाय्यता गटांना पश धन, कोंबड्या, बकऱ या इत्याभद घणे्यासाठी तसेच सामाभजक भवकास काययिमासाठी

ग्रामसंघामाफय त कजयप रवठा करण.े

46 | P a g e

१०. सकू्ष्म ग तंवणकू भनधीमधनू ग्रामसंघाला वाभषयक ३ टक्के व्याजदराने कजय दऊेन ज ेव्याज प्रिागसंघाला भमळेल त्यातनू

प्रिागसंघ आपल्या कमयचाऱ यांचा खचय, दखेिाल खचय, आभण इतर काययिमांचा खचय िागव ूशकेल. याम ळे प्रिागसंघ भह

एक आत्मभनियर आभण स्वावलंबी संस्था बन ूशकेल.

११. ग्रामसंघ पातळीवर न स टणाऱया सामाभजक समस्या / म ि ेसोडभवण्यासाठी प्रिागस्तरावरील संबंभधत शासकीय भविागांशी

समन्वय साधण.े

१२. स्वयंसहाय्यता गट आभण ग्रामसंघ यांच्यामध्ये संघटनात्मक द वा भनमायण करण.े भवभवध प्रभशिण वगांचे आयोजन करून

गट आभण ग्रामसंघांच्या िमतांचा भवकास करणे, जाणीव जागतृी काययिमाद्वारे गररबांसाठी असलेल्या काययिम, योजना,

सेवा त्यांना भमळवनू दणे्यासाठी या काययिमांमध्ये त्यांचा सहिाग व िागीदारी वाढवण.े

१३. प्रिागसंघाच्या सवय भनयोजनांमध्ये, भनणययांमध्ये तसेच काययिमांच्या अमंलबजावणीमध्ये प्रिागातील स्वयंसहाय्यता गट

आभण ग्रामसंघ यांच्या भवचारांना आभण मतांना महत्त्व दणे्याची प्रिागसंघाची िभूमका असावी. (bottom up

approach)

१४. ग्रामसंघ आभण स्वयंसहाय्यता गटांच्या अखत्यारीतील कामांसंदिायत त्यांनी घतेलेल्या भनणययांमध्ये ढवळाढवळ न करण े

१५. भजल्हास्तरावरील भवभवध बैठका / कायायलये / संस्था याभठकाणी उपभस्थत राहताना प्रिागसंघ हा आपल्या सदस्यांचा

प्रभतभनधी म्हणनू उपभस्थत राहील. तसेच आपल्या सदस्यांच्या कल्याणासाठी काययरत राहील.

१६. भवभवध शासकीय काययिम, योजना व सेवांबाबत ग्रामसंघ आभण स्वयंसहाय्यता गटांना पणूय माभहती भमळेल तसेच त्यांचा

यात सहिाग ही असेल यासाठी प्रिागसंघ त्यांना सिम करेल. याचे फभलत म्हणनू ग्रामसंघ आभण स्वयंसहाय्यता गटांच्या

सदस्यांना या काययिमांचा / सेवांचा लाि भमळेल याची प्रिागसंघ खािी करेल.

१७. प्रिागसंघ एक संवदेनशील आभण तत्पर आधार दणेारी संस्था म्हणनू आपल्या सदस्यांच्या गरजा जाणनू घईेल आभण

त्यांच्या गरजांची पतूयता करण्यासाठी प्रिागसंघ प्राभतभनभधक सभमतीच्या बैठकीत योग्य ते भनणयय घेईल.

१८. ग्रामसंघाच्या माभसक अहवालावरून (मासभनभवदकेा) तसेच उपसभमतीच्या अहवालावरून ग्रामसंघाच्या कामाचे

मलू्यांकन केले जाईल. या म ल्यांकनान सार ग्रामसंघाला श्रेणी भदल्या जातील आभण कमक वत ग्रामसंघांना अभधक आधार,

प्रभशिणे, दखेरेख आभण भनभध दतेा यावा यासाठी कमक वत ग्रामसंघाची यादी केली जाईल.

१९. चाटयडय अकाऊंटंटच्या मदतीने सवय ग्रामसंघांचे लेखापरीिण (ऑभडट) केले जाईल.

२०. प्रिागसंघ पातळीवर भवभवध उपसभमत्यांची भनय क्ती केली जाईल. उदा. कजायउ घतेलेल्या मालमत्तेच्या परीिणासाठी

सामाभजक परीिण सभमती, कमक वत ग्रामसंघाला आभण स्वयंसहाय्यता गटांना आधार दणे्यासाठी दखेरेख सभमती,

बँकेकडून वाढीव कजयप रवठा व्हावा यासाठी बँक जोडणी सभमती आभण सामाभजक म दद््यांवर काम करण्यासाठी सामाभजक

कृती सभमती इ.

७.९ प्रिार्सिंघाची आविगक प्रणाली

उमदे अभियानाकडून प्रिागसंघाना त्यांच्या प्रिागातील सदस्यांना उपजीभवकेच्या नभवन साधनांची भनभमयती

करण्यासाठी तसेच सध्याची साधने बळकट करण्यासाठी सकू्ष्म ग तंवणकू आराखड्यावर (Micro Investment Plan –

MIP) आधाररत सम दाय ग तंवणकू भनधी (Community Investment Found – CIF) उपलब्ध करुन दणे्यात येत

असतो. CIF भवषयक मागयदभशयका पररभशष्ट म्हणनू सोबत जोडण्यात आली आह.े हा भनधी प्रिागसंघाने त्यांच्या

काययिेिातील ग्रामसंघाना दर साल दर शकेडा ३% व्याजदराने कजायऊ दऊेन त्यावर येणाऱया व्याजावर त्यांचा कायायलयीन

व्यवस्थापन खचय तसेच कमयचारी आभण सम दाय संसाधन व्यक्तींचे मानधनाचा खचय िागवायचे आह.े अशाप्रकारे

प्रिागसंघातील CIF सतत भफरता ठेऊन (Rotation) त्यावर येणारे व्याज हा प्रिागसंघाचे उत्पन्नाचे म ख्य साधन राहील.

तसेच प्रिागसंघामाफय त भवभवध शासकीय व भनमशासकीय भविागांना दणे्यात येणाऱया सेवांपोटी भमळणारे उत्पन्न हा दखेील

एक प्रम ख स्त्रोत राहणार आह.े तसेच इतर आभथयक स्रोत भनवडण ेगरजचेे आह.े

47 | P a g e

अ.क्र. कजग देणारी

सिंतिा

कजग घेणारी सिंतिा /

व्यक्ती

व्याजदर (दर साल

दर शेकडा)

परतरे्डीचे

हपे्त

1 प्रिागसंघ ग्रामसंघ ३% 30 ते 50

2 ग्रामसंघ स्वयंसहाय्यता गट ६% 24 ते 36

3 स्वयंसहाय्यता

गट गटातील सदस्य मभहला १२% 20 ते 24

48 | P a g e

७.१० प्रिार्सिंघाची वनयमािली :

प्रिागसंघाने काययपद्धती भनभित करताना व्यवस्थापनाकररता भनयमावली तयार करून काम करण े गरजचेे आह.े त्यादृष्टीने

सवयसाधारणपण ेखालील भनयमांचा समावशे व पालन प्रत्येक प्रिागसंघाने करण ेअपेभित आह.े

१.प्रिागसंघ बैठकांची भनयमावली -

प्रिागसंघाने स्वतःचे कायायलय स्थापन करून प्रत्येक मभहन्याच्या काययकारी सभमतीच्या बैठकीचे भदनांक व वळे भनभित

करावी.

प्राभतभनभधक सवयसाधारण सिा/ वाभषयक सिचेे भनयोजन मासीक बैठकीत कराव ेव याच वळेी भदनांक व वेळ भनभित

करावा.

बैठकीची भवषयपभिका (अजेंडा) सवय सदस्यांनी सहमताने तयार करावा. लेखपाल/सभचव यांनी भवषयपभिका सवायना

भदसेल अशा भठकाणी (फळ्यावर/बोडय) भलहावी.

प्राभतभनभधक सवयसाधारण सिा/ वाभषयक सवयसाधारण सिा यांचे भनमिंण प्रिागसंघाने सिासदांना लेखी कळवाव.े

माभसक बैठकीत ज ेग्रामसंघ सदस्य झाले त्यांच्या पदाभधकाऱयांनी उपभस्थत राहण ेबंधनकारक आह.े

काही कारणाम ळे सिचेी वळे व भठकाण बदलल्यास सवय सदस्यांना कळभवण ेआवश्यक आह.े

ग्रामसंघ पदाभधकारी व प्रिागसंघ पदाभधकारी यांनी बैठकीत ठरवनू भदलेल्या जागीच बसाव.े

भवषयपभिकेमध्ये (अजेंडामध्ये) भलभहलेल्या म द्यान सार प्रत्येक भवषयाची वळे ठरवनू घ्यावी व त्याप्रमाण ेवेळेचे पालन

काटेकोरपण ेकेले जाईल. बैठकीत भवषयपभिकेन सार चचाय केली जाईल आभण सवांच्या सहमतीने भनणयय घतेला जाईल.

सवय ग्रामसंघ माभसक बैठकीला उपभस्थत राहताना मासीक प्रगती अहवाल (MPR), कजायची रक्कम, बचत इ. अद्ययावत

माभहतीसह उपभस्थत राहतील.

प्रिागसंघ व ग्रामसंघ आपले सवय व्यवहार धनादशे / RTGS / NEFT याद्वारेच करतील.

ग्रामसंघाने जमा केलेल्या रकमेची पावती प्रिागसंघ अदा करेल.

सवय भनणयय ह ेसदस्य व पदाभधकारी बैठकीतच घतेील व महत्वाचे भनणयय घेताना ८०% सदस्याची उपभस्थती अत्यावश्यक

राहील.

बैठक संपल्यावर बैठकीतील ठराव सवायना वाचनू दाखभवण्यात येतील आभण त्यानंतर त्यावर सदस्यांच्या सह्या घणे्यात

येतील.

बैठकीला गरैहजर राहण्यापवूी सदस्यांनी पवूयसचूना द्यावी त्यांनी तसे न केल्यास सवायन मते दंड आकारला जाईल.

मासीक बैठकीत ग्रामसंघाचा आढावा हा श्रेणीकरण Gradation म ल्यांकनावर घणे्यात येईल.

२.कायायलयीन व्यवस्थापनाचे भनयम-

प्रिागसंघ माभसक आढावा बैठकीत उपसभमत्या, प्रिागसंघ व्यवस्थापक, लेखापाल (CLF A/C), प्रिागसंघामाफय त काम

करणाऱया भवभवध संसाधन व्यक्ती यांचा आढावा घतेला जाईल.

प्रिागसंघाचे स्वतंि बचत बँक खाते उघडण्यात येईल आभण ते अध्यि, सभचव व कोषाध्यि या भतघांच्या संय क्त सहीने

संचाभलत केले जाईल.

49 | P a g e

प्रिागसंघ व्यवस्थापकीय/काययकारी सदस्य (EC) चा काययकाळ संप ष्टात आल्यावर त्याजागी नवीन काययकारी सभमती

सदस्याची मान्यता घणे्यात येईल.

प्रिागसंघाचे आभथयक वषय चाल ूवषायच्या भद. १ एभप्रल ते प ढील वषायच्या भद. ३१ माचय असे असेल.

आभथयक वषय पणूय झाल्यानंतर २ मभहन्यांच्या आत वधैाभनक लेखापरीिण (Statutory Audit) पणूय करून घणे्यात येईल.

आभथयक वषायची पाभहलं भतमाही संपण्यापवूी (भद. ३० जनू पूवी) सवयसाधारण सिा व वाभषयक सवयसाधारण सिा घऊेन सवय

सदस्यासमोर लेखापरीिण अहवाल मांडला जाईल आभण त्यास मान्यता घणे्यात येईल.

वाभषयक सवयसाधारण सिते प ढील वषायचा आभथयक आराखडा सादर करून त्यास मान्यता घेण्यात येईल.

प्रिागसंघ काययकारी सभमतीच्या भनयंिणाखाली सवय कायायलयीन कामकाज करण्यात येईल. कमयचाऱयांचे व सम दाय

संसाधन व्यक्तींचे मानधन, प्रवासखचय तसेच व भनयमावलीप्रमाण ेकाम न करणाऱया कमयचाऱयांवर भशस्तिंगाची काययवाही

इ. भवषय काययकारी सभमतीच्या बैठकीत मान्यता घऊेन त्याची नोंद इभतवतृ्त नोंदवहीत / बैठक अहवाल नोंदवहीत घणे्यात

येईल आभण त्यानंतरच ते अमंलात आणले जातील.

३.आभथयक भनयमावली

स्वयंसहाय्यता गटातील प्रत्येक ग्रामसंघ प्रिागसंघाचा सदस्य होणार असल्याने सदस्यत्व फी आभण िागिांडवल ह ेप्रती

व्यक्ती भनभित कराव.े सदस्य फी ही दरवषी िरावयाची असनू भवना परतावा असेल. त्याम ळे सदस्य फी भह फार मोठी असू

नये. प्रिागसंघाची मालकी ग्रामसंघाकडे यावी याकररता प्रिागसंघात सदस्य होताना प्रत्येक ग्रामसंघाने त्यातील गटांच्या

वतीने प्रिागसंघाने भनभित केलेली रक्कम िागिांडवल म्हणनू घणे्यात येईल. िाग िांडवलाची रक्कम ही ज्या वेळेस

पयाययाने ग्रामसंघ / प्रिागसंघ सदस्यत्वाचा राजीनामा देईल भकंवा काही कारणास्तव एखाद्या सदस्याचे सदस्यत्व ग्रामसंघ

/ प्रिागसंघ काढून घईेल अशा वळेेस िागिांडवलाची रक्कम संबंभधत मभहला सदस्याला परत केली जाईल. िागिांडवल

रक्कम कमीत कमी प्रती ग्रामसंघ रु.१०००/- आभण वाभषयक सदस्य फी रु. १00/- पेिा कमी अस ूनये. गावातील सवय

गटांकडून िागिांडवल आभण सदस्यत्व फी संकभलत करण्याची जबाबदारी त्या गावातील ग्रामसंघाची असेल.

िागिांडवलाची रक्कम मोठी असल्याने ग्रामसंघ ती दोन टप्पप्पयात जमा करू शकेल.

प्रिागसंघाने ठरवनू भदलेले हप्ते (म िल आभण व्याज) िौभतक प्रगती व आभथयक ग ंतवण कीची माभहती ग्रामसंघ प्रिागसंघाला

दरमहा दईेल.

ग्रामसंघ व प्रिागसंघ यांचे सवय आभथयक भनयोजन / व्यवहार पारदशयक राहावते यासाठी आवश्यक ती खबरदारी घणे्यात

येईल.

ग्रामसंघाना कजायची मान्यता देताना परतफेड व मागील कामाची ग णवत्ता लिात घऊेन भनणयय घणे्यात येईल.

ज ने कजय स रु असताना नवीन कजायची मागणी झाल्यास ८०% सदस्यांच्या उपभस्थतीत भनणयय घणे्यात येईल.

कजय ह ेग्रामसंघाच्या माध्यमातून गटांना व गटातनू सदस्याना दणे्यात येईल.

प्रिागसंघ स्वतःची स्वतंि बचत करून भनधीचे भनयोजन करू शकेल यासाठी सवय ग्रामसंघ सदस्याची मान्यता आवश्यक

राहील.

४.सामाभजक भनयमावली–

सवय उमदे गट प्रिागसंघात समाभवष्ट राहतील व १००% गरीब क ट ंबे गटात येतील याचे प्रिागसंघ भनयोजन करील.

सवय गट दशस िीचे पालन करतात भकंवा नाही याचे म ल्यांकन प्रिागसंघ वेळोवेळी करेल.

गरजने सार (NeedBased) सामाभजक म ि ेप्राधान्यिम ठरवनू कामाचे भनयोजन करण ेगरजेचे राहील.

50 | P a g e

आरोग्य, भशिण, स्वच्छता व क पोषण यावर सवयच ग्रामसंघ काम करतील व त्यांची प्रगती प्रत्यि प्रिागसंघ सभमत्या

िटे दऊेन पाहतील.

७.११ प्रिार्सिंघाची पुततके

१. प्रिागसंघ पावती प स्तक

२. प्रिागसंघ खचय पावती प स्तक

३. प्रिागसंघ रोख नोंदवही (जमाखचय)

५.प्रिागसंघ साधारण खाते वही

६. प्रिागसंघ बैठक अहवाल नोंदवही

७. प्रिागसंघ कजय प स्तक

८. प्रिागसंघ धनादशे/मानधन/प्रवासित्ता नोंदवही

९. प्रिाग्संघाचे ग्रामसंघ पासब क

१०. प्रिागसंघ माभसक अहवाल

११. प्रिागसंघ समहू सदस्यता नोंदवही/साठा नोंदवही

१२. प्रिागसंघ वचननामा

प्रािाघांतगयत भवभवध सभमत्यांची िभूमका व जबाबदारी :

सवमती जबाबदारी ि कतगव्ये

सवयसाधारण सभमतीचे

िभूमका व जबाबदारी

वाभषयक सवयसाधारण बैठक – या बैठकीत प्रिासंघाने वषयिरात केलेल्या कामाचा आढावा आभण प ढील वषायचे भनयोजन यावर चचाय करण.े

प्रिासंघाचे धोरणात्मक भनणयय घणे.े

उपसाभमत्यांनी केलेल्या कामाचा आढावा घणे.े

वाभषयक सिासदत्व आभण िागिांडवल याबाबत भनणयय घेण.े

प्रिासंघाचे काम स रळीत चालाव ेयासाठी भनयम भनयमावली तयार करण.े

प्रिासंघाच्या कमयचाऱयांचा कामाचा आढावा घणे.े

गावातील/ताल क्यातील सामाभजक प्रश्नावर चचाय आभण त्या संबंधातील

उपाययोजनांसाठी भनयोजन करण.े

सदस्यांना प्रिागसंघाने केलेल्या भवभवध उपिमांची माभहती देण.े

वाभषयक अदंाज पिकास मान्यता दणे.े तरत दी स चभवण.े

प्राभतभनभधक सवयसाधारण

सभमतीची िभूमका व

जबादारी

प्रिागसंघात सामील होण्यासाठी ग्राम्संघाची पािता/भनकष ठरभवण.े

वाभषयक सिा सदसत्व आभण िागिांडवल याबाबत सवयसाधारण सिेत घणे्यात

आलेल्या भनणययान सार काययवाहीचा आढावा घणे.े

प्रिागसंघाचे कामकाजाचे भनयभमत म ल्यांकन करण.े

प्राभतभनभधक सवयसाधारण सिेत ग्रामसंघाने केलेल्या कामाचा आढावा घणे.े

वयैभक्तक आभण प्रिागसंघाला लाि भमळेल अशा भवभवध सरकारी योजनांवर चचाय

आभण त्या भमळभवण्यासाठी भनयोजन करण.े तसेच स्वच्छ िारत अभियान सारख्या

योजनांचा फायदा घणे.े

51 | P a g e

गावातील/ताल क्यातील सामाभजक प्रश्नावर चचाय आभण त्या संबधातील

उपाययोजनांसाठी भनयोजन करण.े

वाभषयक सवयसाधारण बैठकीत प्रिागसंघाने वषयिरात केलेल्या कामाचा आढावा आभण

प ढील वषायचे भनयोजन यावर चचाय करण.े

काययकारी सभमतीची िभूमका

व जबाबदारी

सवयसाधारण सिा व प्राभतभनभधक सवयसाधारण सिेत घतेलेल्या भनणययांची

अमंलबजावणी करण.े

प्रिागसंघात सदस्य असलेल्या ग्रामसंघाचे म ल्यांकन करून ग्रामसंघास मागयदशयन करण.े

ग्रामसंघाच्या कामाचा दर मभहन्याला आढावा घणे.े दर तीन मभहन्यातनू एकदा

ग्रामसंघाचे म ल्यांकन व मागयदशयन करण.े

प्रिागसंघात नवीन ग्रामसंघाना प्रवशे दणे े भकंवा आवश्यकता असल्यास काही

ग्रामसंघाचे सदसत्व रि करण.े

प्रिागसंघाच्या उपसभमत्या, प्रिासंघाचे लेखापाल्म प्रिागीय पश धन व्यवस्थापक (CLM), बँकसखी आभण प्रिासंघ व्यवस्थापक तसेच प्रिागस्तरावरील काम

करणाऱया सवय संसाधन व्यक्तींच्या कामाचा आढावा घऊेन त्यांना प्रिागसंघातील

काययरत कमयचाऱयांचे वतेन अदा करण.े

ग्रामसंघाकडून आलेल्या सकू्ष्म कजय भनयोजन आराखडा (MCP) चे प्रस्ताव तपासनू

ग्रामसंघाना समहू ग तंवणकू भनधी मजंरू करण.े

ग्रामसंघाकडून आलेल्या सकू्ष्म कजय भनयोजन आराखडा (MCP) चे प्रस्ताव तपासनू

ग्रामसंघाना समहू ग तंवणकू भनधी मजंरू करण.े

प्रिागसंघास भमळणाऱया भनधीचे (RF/CIF/startup cost/Membership fees)

व्यवस्थापन करण.े प्रिासंघातील ग्रामसंघ व भवभवध सम दाय संसाधन व्यक्तीच्या िमता

बांधणीकररता प्रभशिण काययिमाचे आयोजन करण.े

प्रिागसंघाची काययपद्धती व जबाबदाऱया

प्रिागसंघाचे कामकाज कसे चालते :

प्रिागसंघाच्या कामकाजाची म ख्य जबाबदारी संघाचे पदाभधकारी आभण काययकारी सभमतीची असते. प्रिागसंघावर भवभवध

जबाबदाऱया असतात. त्या पार पाडण्यासाठी प्रिासंघातील काययकारी सभमतीच्या सदस्यांच्या भवभवध उपसभमत्या केल्या

जातात. त्याचेमाफय त प्रिासंघाचे कामकाज चालते. त्या सभमतीची माभहती आपण पढूे पाहूया.

प्रिागसंघ स्थापन झाल्यानंतर प्रिागसंघाच्या नावाने बँकेत खाते उघडण्यात येते.

सदर प्रिागसंघाचे कायायलयीन कामकाज स रळीत चालण्याच्या दृष्टीने प्रिागसंघ व्यवस्थापन भनधी दणे्यात येतो.

यामधनू प्रिागघाचे कायायलय शोधण,े आवश्यक असल्यास डागड जी करण,े कायायलयीन कामकाजासाठी आवश्यक

ते साभहत्य घऊेन प्रिागसंघाचे कायायलय स्थापन करण ेआवश्यक आह.े तसेच त्या भनधीतून प्रिागसंघ लेखापालाचे

मानधन दणे्यात याव.े

माभसक सिा, वषायतून होणाऱया चार प्राभतभनभधक सवयसाधारण सिा आभण आवश्यकता असल्यास भवशषे सिा या

माध्यमातनू प्रिागसंघाच्या कामाचे व्यवस्थापन करण्यात येते. प्राम ख्याने माभसक बैठकांच्या माध्यमातनू प्रिागसंघाचे

कामकाज प डे नेले जाते.

52 | P a g e

७.१२. प्रिार्सिंघाची िावर्गक सिगसाधारण सिा ि अजेंडा

प्रिागसंघाची वाभषयक सवय साधारणसिा

प्रिागातगयत तयार करण्यात आलेल्या सवय ग्रामसंघ व समहू यांच्या सदस्यांची म्हणजचे प्रिागसंघाची वाभषयक

सवयसाधारण सिा ( Annual General Meeting – AGM) भह आभथयक वषय संपल्यानंतर पभहली भतमाही संपण्यापवूी

म्हणजचे भद. 30 जनू पवूी आयोभजत करण्यात येईल. या सिलेा सवयसाधारण सिा असे संबोधण्यात येईल.

आभथयक वषायच्या शेवटच्या प्राभतभनभधक सवयसाधारण सिते (RGB) वाभषयक सवयसाधारण सिचेी (AGM) तारीख

भनभित करण्यात येईल व तसा ठराव मजंरू करून वाभषयक सवयसाधारण सिचेी ताररख (भद. 30 जनू पवूीची) अभंतम

केली जाईल.

वाभषयक सवयसाधारण सिचेी तारीख भनभित झाल्यावर प्रिागसंघाचे सभचव ह े भकमान १५ भदवस अगोदर वाभषयक

सवयसाधारण सिचेी लेखी सचूना आभण भवषयपभिका (अजेंडा) सवय सदस्यांना दतेील.

एकूण सदस्यांच्या 2/3 भकंवा 1/5 सदस्यांची उपभस्थती वाभषयक सवयसाधारण सिेच्या गणपतूीसाठी (कोरम) अभनवायय

असेल. कोरम पणूय होण्याकररता प्रिागात मोठ्या प्रमाणात माभहतीचे प्रसारण करण्याची जबाबदारी प्रिागसंघ

व्यवस्थापक व प्रिागातील सवय सम दाय संसाधन व्यक्ती (कृषीसखी, पश सखी, मत्स्य सखी, बँक सखी,FLCRP,

कृतीसंगम सखी, प्रेररका इ.) यांची राहील.

कोरम अिावी वाभषयक सवयसाधारणसिा तहकूब झाल्यास ३० भदवसाच्या आत द सरी तारीख भनभित करून वाभषयक

सवयसाधारण सिचेे भनयोजन करण्यात याव.े अशा वाभषयक सवयसाधारण सिकेररता कोरमची कोणतीही अट राहणार

नाही.

गरज िासल्यास एकूण सदस्यांच्या 2/3 भकंवा 1/5 सदस्यानंी मागणी केल्यास भवशेष सवयसाधारण सिचेे आयोजन

करण्यात येईल.

७.१३ प्रिार्सिंघाच्या िावर्गक सिगसाधारण सिेची प्रारूप विर्यपवत्रका (अजेंडा)

१. प्राथयना २. पररचय ३. हजरेी ४. मागील सिचे्या बैठकीचे इभतवतृ्त / अहवाल वाचनू कायम करण े ५. सदस्यत्वासाठी प्राप्त अजांवर चचाय करून त्यास मान्यता दणे.े ६. काययकारी सभमती व उपसभमत्यांच्या कायायचे म ल्यांकन, मान्यता व स्वीकृती

७. मागील आभथयक वषायतील िौभतक आभण आभथयक प्रगतीचा अहवाल सादर करणे

८. प्रिागसंघाच्या वाभषयक अकेंिणाचे (AUDIT) वाचन करून त्यास मान्यता दणेे

९. प्रिागसंघ व ग्रामसंघाचे व्यवसाय आराखड्यांना (BusinessPlan) मान्यता दणे.े

१०. कृतीसंगम -शासकीय योजनाचा लाि व चचाय भनयोजन (राष्ट्रीय सामभजक स रिा योजना, अन्न स रिा योजना, भवमा, नरेगा. इ.)

११. प ढील आभथयक वषायचे िौभतक व आभथयक भनयोजन सादर करण े

१२. मा. अध्यिांच्या परवानगीने आयत्या वेळी येणाऱया भवषयांवर चचाय करण े

53 | P a g e

७.१४ प्रिार्सिंघ कायगकारी सवमती बैठक पद्धत ि अजेंडा :

प्रिागसंघ काययकारी सदस्यांची दर मभहन्याला भकमान एकदा माभसक बैठक आयोभजत केली जाईल. यामध्ये ग्रामसंघाचे

प्रभतभनधी म्हणनू पदाभधकाऱ यांपैकी एक सदस्य काययकारी सभमतीचे सदस्य म्हणनू उपभस्थत राहतील. भकमान २/३ सदस्यांची

उपभस्थती अभनवायय आह.े

काययकारी सभमती बैठक पद्धती : काययकारी सभमती बैठकीदरम्यान अध्यि, सभचव व कोषाध्यि ह ेएका रांगते बसतील. तर

प्रिागसंघाचे लेखापाल ह े कोषाध्यांच्या डाव्या बाजलूा बसतील व सभचवांच्या उजव्या बाजलूा इतर भविाग / योजनांच े

प्रतींभनधी अथवा अभधकारी बसतील. तसेच प्रिागसंघाच्या समहू संसाधन व्यभक्त डाव्या बाजलूा बसतील

काययकारी सभमतीच्या बैठकीची भवषयपभिकेचे (अजेंडा) प्रारूप

अ क्र विर्य वकमान िेळ (वमवनटे)

१ प्राथयना ५

२ पररचय १०

३ उपभस्थती (सही घेण/ेहजरेी) १०

४ मागील बैठकीचे इभतवतृ्त वाचन १०

५ मागील मभहन्याच्या कायांचा आढावा तथा मान्यता ३०

६ कजायचे वाटप, परतफेड, पावती ई. ३०

७ ग्रामसंघाच्या कायायचा आढावा ३०

८ ग्रामसंघाच्या श्रेणीकरनाचा आढावा व चचाय ६०

९ शासकीय योजना / भविाग समन्वय संबंधी चचाय ३०

१० सामाभजक समस्यांवर चचाय ३०

११ अन्य चचाय (वळेेवर येणारे भवषय) ५

७.१५ प्रिार्सिंघ खालील जबाबदऱ् या पार पडेल :

ग्रामसिंघाच्या सदतयािंना शासकीय योजना सोबत जोडणे:-

स्वच्छ िारत भमशन, मनरेगा, सामाभजक स रिेच्या योजना, प्रधानमिंी जनधन योजना, इभंदरा आवास योजना, अन .जाती

जमातीच्या भवभवध योजनाची माहीती घऊेन सदस्यांना गरजेन सार योजनांचा लाि भमळवनू दणे्याचे काम प्रिागसंघाच्या

माध्यमात न करता येतात.

बँक ि इतर वित्तीय सिंतिासोबत समन्िय करणे:-

गाव पातळीवर बँक जोडणीकररता ग्रामसंघ मदत करतो. परंत प्रिागसंघ 15-20 गांवाचा असल्याने प्रिागसंघस्तरावर बँक

सखीच्या मदतीने स्वयंसहायता सम हाना मदत करण्याची िभूमका प्रिागसंघ करू शकतो. तसेच इतर भवत्तीय संस्थासोबत

समन्वय करण्याचे काम प्रिागसंघ करेल.

वित्तीय व्यितिापन:-

प्रिागसंघात असलेल्या सवय ग्रामसंघाना गरजने सार व आवश्यक भनधी वळेेवर उपलब्ध होईल याबाबतचे भनयोजन

प्रिागसंघ करेल. प्रिागसंघाचे शाश्वत भवत्तीय व्यवस्थापन करीत असताना ग्रामसंघांना स द्धा आभथयकदृष्ट्या सिम करण्याची

जबाबदारी प्रिागसंघाची आह.े

54 | P a g e

ग्रामसिंघाचे नेतृत्ि करणे:-

प्रिागपातळीवरील तसेच ग्रामसंघस्तरावरील समान समस्या व अडचणी तसेच बाह्य संस्थासोबत समन्वय यासाठी

ग्रामसंघाचे नेततृ्व प्रिागसंघ करेल.

सामुवहक खरेदी :-

ग्रामसंघातल्या संस्थांना आवश्यक वस्त एकभितरीत्या खरेदी करावयाची असेल तर ती प्रिागसंघस्तरावर खरेदी केली

असता जास्तीची बचत होईल व त्याचा लाि प्रत्येक संस्था आभण सदस्यांना होईल. उदा. खत, धान्य, बी-बीयाणे, शतेी

अवजारे, इ. ची खरेदी.

ग्रामसिंघािंसाठी विमा किं पन्यािंसोबत समन्िय करणे:-

प्रिागसंघ काययिेिातील सिासद ग्रामसंघांचे सदस्य असलेल्या गटातील क ट ंबांच्या िाभवष्ट्यात भनमायण होणाऱया जीभवत

तसेच भवत्तहानीबाबत स रभितता यावी, यासाठी भवभवध भवमा कंपन्यांमाफय त खािीभशर तसेच माफक दरातील भवमाभवषयक

सेवा प रभवण्याकरता प्रिागसंघ समन्वयक म्हणनू काम करेल.

ग्रामसिंघािंच्या क्षमता िाढविण्याकररता प्रवशक्षणाचे आयोजन करणे:-

प्रिागसंघातील भवभवध सम दाय संसाधनव्यक्ती तसेच स्वयसंहायता समहू सदस्ययांच्या तांभिक भकंवा कौशल्यभवषयक

िमता बांधणीकरीता भवभवध प्रभशिणाचे आयोजन करून ग्रामसंघ व स्वयंसहाय्यता समहूाचे िमतावदृ्धी करण्याचे काम

प्रिागसंघ करेल.

उपजीविका सिंसाधन वनवमगती :-

प्रत्येक क ट ंबाकडे भकमान २ ते ३ उपजीभवकेचे स्त्रोत भनमायण होतील व वाभषयक उत्पन्न भकमान एक लाखांपयंत

वाढभवण्याकररता अभियानाकडून उपलब्ध संसाधनाचा लाि उदा. उपजीभवका प्रकल्पांतगयत भवभवध प्रभशिणे, शासकीय

योजना, बँकेचे कजय, बाजारपेठ उपलब्धता इ. करीता भनयोजन करण ेव त्याकरीता संबंभधत शासकीय, अशासकीय व

संस्थांशी समन्वय साधने तसेच वरील सेवा सोबत आवश्यकतेन सार प्रिागसंघ भवभवध प्रकारच्या सेवा सेवादाता म्हणनू

िभवष्ट्यात प रव ूशकेल.

पदावधकाऱ् यािंची वनिड करताना कायगकारी सवमतीने खालील र्ोष्टी लक्षात ठेिाव्यात.

१. काययकारी सभमतीमधनू भनवडलेल्या तीन पैकी भकमान दोन व्यक्तींना व्यवभस्थत भलभहता वाचता याव े

२. तीन पैकी दोन पदाभधकारी ह ेगरीब, मागासवगीय, अन सभूचत जाती, अन सभूचत जमाती, अल्पसंख्याक, िटक्या, भवम क्त,

भवधवा, पररत्यक्ता इ. प्रवगायतनू असाव्यात. सवायन मते यांच्या नावाला अन मोदन भमळालेले असाव.े

३. प्रत्येक ग्रामसंघातील मभहलाना प्रभतभनभधत्व भमळण्याची समान संधी भमळेल याची खािी करावी.

४. फौजदारी ग न्हा, थकीत कजय, राजकीय पदाभधकारी, शासकीय, भनमशासकीय भविाग / योजना इ. मध्ये पदावर असलेली

मभहला नसावी.

55 | P a g e

७.१६ प्रिार्सिंघ पदावधकाऱ्यािंच्या िूवमका आवण जबाबदाऱ्या :

पदावधकारी िूवमका ि जबाबदारी

अध्यि

सवयसाधारण सिा, भवशषे सवयसाधारण सिा तसेच प्रिागसंघाच्या सवय बैठकांचे अध्यिपद ि षवण.े

प्रिागसंघाच्या सभचवाला बैठक बोलावण्यासाठी स भचत करण.े

प्रिागसंघाच्या आभथयक व्यवहारावर लि ठेवण े, सहया करण ेतसेच चेक वर सहया करण.े

काययकारी मडंळात एखादया भवषयावर समसमान मतदान झाल्यास भनणाययक मत दणे.े

प्रिागसंघाच्या उभिष्टाप्रमाण ेप्रिागसंघाच्या भहताचे भनणयय घेण,े तसेच प्रिाग संघाच्या संपत्तीची काळजी घेण े/

जबाबादारी घणे.े

प्रिागसंघाच्या सवय भनयमांचे काटेकोरपण ेपालन करण ेव इतर सदस्य आभण सिासदाकड नही करुन घणे.े

िभवष्ट्यात भनमायण होणाऱया ताल का पातळीवरील संघाच्या बैठकीत आपल्या संघाचे प्रभतभनधीत्व करण.े

सभचव

अध्यिांच्या सचूनेन सार बैठकीची जागा, वळे, तारीख याभवषयी सदस्यांना माभहती दणे ेतसेच बैठकीची व्यवस्था

पाहण.े

अध्यिांच्या अन पभस्थतीत बैठीकीचे अध्यिपद िषूवण े तसेच प्रिाग पातळीवरील संघाच्या बैठकीस हजर राहण.े

प्रिागसंघाच्या बैठकीत होणाऱया आभथयक व्यवहारांचे व इतर भवषयावरील होणाऱया चचेची नोंद सिमेधेच करून

त्यावर सवय उपभस्थत सदस्यांची सही घणे.े(इभतवतृ्त)

प्रिागसंघाचा पिव्यवहार पाहण/ेसांिाळण.े

प्रिागसंघाचे भहशोब ठेवण्याच्या अन षगंाने खभजनदाराला/कोषाध्यिाला आवश्यक असणारी माभहती उपलब्ध

करून दणे.े प्रिागसंघाचे भहशोब भनयभमतपण ेपाहण ेव ते योग्य पद्धतीने ठेवण.े

सिासदत्व रभजस्टर ठेवण ेआभण वळेोवेळी अद्ययावत करण.े

काययकारी सभमतीच्या ठरावान सार प्रिागसंघाच्या कमयचाऱयांना नेमणकू पि, भनलंबन पि आभण सेवाम क्तीचे पि

दणे.े

प्रिागसंघाचा वाभषयक अहवाल, ताळेबंद, वाभषयक अदंाजपिक तयार करण ेआभण ते सवयसाधारण सिपे ढे मांडण.े

प्रिागसंघाचे दनैंभदन कामकाज पाहण,े ग्रामसंघांचा आढावा घणे.े

कोषाध्यि

प्रिागसंघाच्या सवय आभथयक व्यवहारावर भनयंिण ठेवण.े प्रिागसंघाला भमळालेल्या रक्कमेचा स्वीकार करण े

आभण पोचपावतीवर सही करण ेतसेच दये असलेली रक्कम अदा करण.े चेकवर सह्या करण.े

प्रिागसंघाचे बँकेमधील खाते, पोचपावती, व्हाउचर, चेकब क, माभसक अहवाल तसेच डी.सी.बी. व्हाउचरवर

सह्या करण.े

प्रिागसंघाचे भहशोब व्यवभस्थत ठेवणे, आभथयक व्यवहाराचे मलू्यमापन करून त्यावर सह्या करून ते सभचवांना

पडताळणीसाठी सादर करण.े

प्रिागसंघाच्या भनधी वाढभवण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करण.े

प्रिागसंघाचा भहशोब ताळेबंद करून घेण ेआभण संघाच्या बैठकीत सवांना सांगण.े

56 | P a g e

७.१७ प्रिार्सिंघ उपसवमत्यािंची र्रज

प्रिागसंघ ह ेसम दायसाठी मोठे व्यासपीठ असनू ग्रामसंघांच्या व्यवस्थापनासाठी तसेच भवकासासाठी बांधील व उत्तरदायी

असणारी सम दाय संघटना आह.े प्रिागसंघाच्या कायांचा आवाका मोठा असल्याम ळे प्रिागसंघ स्तरावर असणाऱ या भवभवध

जबाबदाऱ याचंे भवकें द्रीकरण होण ेगरजचेे आह.े जणेकेरून, प्रिागसंघ अभधक प्रिावशाली पद्धतीने काम करू शकतील. म ख्यत:

खालील कायांकररता उपसभमतीची गरज िासणार आह.े

१. ग्रामसंघांच्या कायायवर भनयंिण ठेवणे, त्याचे संभनयंिण करण ेव मदत करण.े २. ग्रामसंघ व प्रिागसंघामध्ये समन्वय घडवनू आणण.े

३. प्रिागसंघ आभण भवत्तीय तसेच अभवत्तीय संस्थांमध्ये समन्वय साधण.े

४. भवभवध सामाभजक भवषय व समस्यांबाबत प्रिागसंघाला माभहती प रभवण.े ५. भवभवध योजना व उपजीभवका संबंभधत भवभवध शासकीय / अशासकीय संस्थांशी समन्वय घडवनू आणण.े

६. उपजीभवकाभवषयक कायायचे मलू्यांकन करण ेव माभहती सादर करण.े उपसवमत्यािंची वनवमगती :

उमदे अभियानांतगयत वरील भवभवध प्राथभमकता असलेल्या कायायची जबाबदारी प्रिावीपण े पार पाडण्यासाठी काययकारी

सभमतीतील भकमान ३ ते ५ सदस्यांची भनवड प्रत्येक उपसभमतीवर करण्यात येईल. अशी भनवड पदाभधकाऱयांव्यभतररक्त

सदस्यांमधनू करण्यात येईल. सभमती सदस्यांची भनवड लोकशाही पद्धतीने एकमताने (अन मोदन) भकंवा आवाजी मतदान पद्धत

भकंवा भचठ्ठीच्या माध्यमाने करण्यात येईल. यापद्धतीने खालीलप्रमाण ेभकमान ४ उपसभमत्यांची भनवड करण्यात येईल.

१) दखेरेख सभमती

२) सामाभजक परीिण (सोशल ऑभडट) सामाभजक मलू्यांकन सभमती

३) बँक जोडणी सभमती

४) सामाभजक कृती सभमती

५) अन षभंगक / प्रासंभगक सभमत्या – अन्नस रिा सभमती, आरोग्य सभमती, द ग्धव्यवसाय सभमती, भवमा सभमती, भनवतृ्ती वतेन

सभमती, रोजगार सभमती इ.

(काययिम जसजसे राबवले जातील त्या न सार संबंभधत सवय सभमत्यांची भनय क्ती प्रिागसंघ करते.)

उपसवमती सदतय वनिड प्रवक्रया –

उपसभमती सदस्यांची भनवड प्रिागसंघ काययकारी सभमतीच्या (EC) बैठकीत सदस्यांमधनू केली जाते.

प्रत्येक उपसभमतीत तीन ते पाच सदस्य असावते आभण त्यापैकी भकमान तीन सािर असावते.

उपसभमतीच्या भवषयासंदिायतील अन िव, आवड आभण त्या भवषयावर बोल ूशकण्याची िमता या आधारावर सदस्यांची

भनवड केली जाते.

उपसभमती सदस्यांची भनवड दोन वषांसाठी केली जाते.

उपसभमती मधील सदस्य कायमस्वरूपी नसतात िमािमाने इतरही सदस्यांना उपसभमतीमध्ये काम करण्याची संधी

भमळते.

प्रिागसंघाच्या पदाभधकाऱयांना उपसभमतीचे सदस्य म्हणनू भनवडले जाऊ नये.

57 | P a g e

प्रिागातील सवय गावांचे समान प्रभतभनभधत्व उपसभमतीमध्ये असाव.े यासाठी प्रत्येक उपसभमतीमध्ये सदस्य भनवडताना

त्यामध्ये सवय ग्रामसंघामधनू भनवडले जावेत. द गयम िागातील अतंगयत गावांमधील सदस्यांना प्राधान्य भदले जाव.े

प्रिागसंघ सवयसाधारण सिा कोणतेही बदल करण्यास सिम आहते. असे बदल म्हणज ेनवीन सदस्यांना प्रवशे दणे,े सध्या

काययरत असणाऱ या सदस्यांना वळेोवेळी काढून टाकणे, त्यांचे काम पाहून जर गरज वाटली तर त्यांचा काययकाल

संपण्याआधीही त्यांना उपसभमतीमधनू काढण्यास प्रिागसंघ सवयसाधारण सिा सिम आह.े

प्रिार्सिंघािंतर्गत वनिडण्यात येणाऱ् या उपसवमत्यािंची कायव ि जबाबदारी

१. प्रिागसंघातगयत भनवडण्यात येणाऱया भवभवध उपसाभमत्यांची काये व जबाबदाऱया.

उपसभमती एकूण

सदस्य

भनवड

अपेभित

सदस्य

म ख्य िभूमका / कायय

दखेरेख

सभमती

३ ते ५

काययकारी

सभमती

सदस्य

(पदाभधका

री

वगळता)

ग्रामसंघ व स्वयंसहाय्यता गटांच्या कामाचे परीिण करणे, त्यामध्ये म ख्यतः ग्रामसंघ,

गट यांचे बैठक व भनणययप्रभिया, रेकॉडय, कजयवाटप, कजय परतफेड, शासकीय

अन दानाचा भनयमान सार भवभनयोग अथवा वापर तसेच भनयमांचे पालन न करणाऱया

ग्रामसंघ / गट यांचेकडून दडंवस ली आभण भनयंिण करण.े

भमळणारे अन दान जसे भफरता भनधी (RF), सम दाय ग तंवणकू भनधी (CIF), जोखीम

प्रवणता भनधी (VRF) इ. चा भनयमान सार वापर तसेच वापरतांना प्राधान्यिम, गरज व

त्याचा परतावा इ. बाबत सभनयंिण / दखेरेख करण.े

सवायना आळीपाळीने नेततृ्वाची संधी भमळते का ह ेबघण.े

सामाभजक

परीिण

(सोशल

ऑभडट)

सभमभत/

सामाभजक

मलू्यांकन

सभमती

३ ते ५

काययकारी

सभमती

सदस्य

(पदाभधका

री

वगळता)

सकू्ष्म ग तंवणकू आराखड्यामधनू कजय घऊेन जी उद्योगाची साधने घतेली आहते.

त्यांची 100% पडताळणी, त्यासंबंभधत ग्रामसंघाचा अहवाल तसेच ग्रामसंघ

उपसभमतीचा अहवाल तपासण.े

उद्योग साधने / मालमत्तचेी पडताळणी करताना सभमती प ढील बाबींचे भनरीिण करेल

– कजायची रक्कम आभण मालमत्ता / उद्योग साधनांची रक्कम समान आह ेका? सकू्ष्म

ग तंवणकू भनयोजनामध्ये भदलेल्या अदंाजपिकान सार या उद्योग साधनांद्वारे /

मालमत्तदे्वारे योग्य उत्पन्न भमळत आह ेका? उद्योग साधनांचा / मालमत्तचेा दजाय चांगला

आह ेका?

कजायमधनू घतेलेल्या ग रा-ढोरांचा पश धनाचा / कोंबड्या इ. भवमा उतरवला आह ेका

याचे ही सभमती परीिण करेल.

ग्रामसंघातील काम संपल्यानंतर त्याचा अहवाल प्रिागसंघ काययकारी सभमतीच्या

बैठकीत सादर करण.े

58 | P a g e

बँकेशी द वा

जोडणारी

सभमभत /

बँक

जोडणी

सभमती

३ ते ५

काययकारी

सभमती

सदस्य

(पदाभधका

री

वगळता)

गटातील प्रत्येक गररबातील गरीब सदस्य बँकेशी जोडला जाईल यासाठी आवश्यक ती

पावले उचलण.े

प्रिागातील सवय बँकेच्या शाखांशी समन्वय साधनू सकू्ष्म ग तंवणकू आराखड्याद्वारे

स्वयंसहाय्यता गट बँकेशी जोडले जातील याची खािी करण ेव BLBC बैठकीला हजर

राहण.े

ग्रामसंघ पातळीवरील बँक जोडणी सभमतीच्या समन्वयाद्वारे ही सभमती स्वयंसहाय्यता

गटांनी बँकेकडून घतेलेल्या कजायची भनयभमत परतफेड केली जावी यासाठी प्रयत्न

करेल.

ग्रामसंघाच्या बैठकीमध्ये स्वयंसहाय्यता गटांच्या बँक जोडणी काययिमाचा भनयभमत

आढावा घेण.े ग्रामसंघाचे पदाभधकारी, स्वयंसहाय्यता गट आभण ग्रामसंघाची बँक

जोडणी सभमती यांच्या प्रयत्नांना पाठबळ दणे.े

सामाभजक

कृती

सभमती

३ ते ५

काययकारी

सभमती

सदस्य

(पदाभधका

री

वगळता)

गावातील भवभवध सामाभजक म िे, समस्या उदा. बालमज री, म लींचे भशिण,

बालभववाह, दारूचे व्यसन, कौट ंभबक भहसंाचार, इ. भवषयी जाणनू घणे ेआभण या

म दद््यांबाबत ग्रामसंघ आभण स्वयंसहाय्यता गटांच्या सदस्यांमध्ये जाणीव जागतृी व

संवदेनशीलता भनमायण करेल. सवय सदस्यांच्या एकभित प्रयत्नांतनू या समस्या

सोडवण्यासाठी आवश्यक ते कृती काययिम राबवण ेव उपाययोजनेकररता ग्रामसंघाला

आवश्यक तो आधार व मागयदशयन करण.े

सामाभजक समस्या, म दद््यांवर काम करणारे वगेवगेळे शासकीय भविाग व इतर संस्था

यांच्याशी समन्वय साधण.े

भवभवध सामाभजक समस्या सोडवण्यासंदिायत ज े प्रयत्न केले असतील याबाबतचा

अहवाल तयार करण े आभण हा अहवाल प्रिागसंघ काययकारी सभमतीच्या (EC)

बैठकीत सादर करण े तसेच सामाभजक समस्यांवर केलेल्या यशस्वी उपाययोजना

बाबतचे अन िव या बैठकीत मांडण ेज्याम ळे प्रिागसंघ काययकारी सभमतीच्या (EC)

सदस्यांना या अन िवांमधनू प्रेरणा भमळेल.

अन षभंगक

/ प्रासंभगक

सभमत्या

३ ते ५

काययकारी

सभमती

सदस्य

अन्नस रिा सभमती, आरोग्य सभमती, द ग्धव्यवसाय सभमती, भवमा सभमती, भनवतृ्ती वतेन

सभमती, रोजगार सभमती, संपादणकू सभमती इ. उपसभमत्या गरजने सार प्रिागसंघ तयार करू

शकेल.

केवळ संपादणकू सभमतीमध्ये प्रिागसंघाचे अध्यि आभण सभचव ह े पदभसद्ध सदस्य

असतील. उवयररत सभमत्यांमध्ये प्रिागसंघाचे पदाभधकारी वगळता इतर सदस्य असतील.

प्रिार्सिंघाच्या सवमत्या ि त्यािंचे कायग

प्रिाग संघ (EC) काययकारी सभमतीद्वारे उप सभमतींचा आढावा घणे्याची यंिणा –

प्रत्येक उपसभमतीने केलेली भनरीिणे, शोधलेले म ि,े राबवलेला काययिम, आवश्यक पाठप रावा यावर आधाररत एक

अहवाल तयार करून तो अहवाल प्रत्येक उपसभमती प्रिागसंघाच्या काययकारी सभमती बैठकीत सादर करेल.

59 | P a g e

प्रिागसंघाचे पदाभधकारी भवभवध उपसभमत्यांच्या कामाचा आढावा घतेील आभण काययकारी सभमतीच्या सदस्यांशी चचाय

करून आवश्यक ते भनणयय घेतील.

उपसभमतींच्या कामाचा आढावा (EC) काययकारी सभमतीच्या बैठकीत घतेल्यानंतर प्रिागसंघाचे पदाभधकारी उपसभमतीना

कोणकोणती काम ेनेमनू द्यायची ह ेठरवतील. ह ेठरवते वेळी (EC) काययकारी सभमतीच्या सदस्यांशी भवचार भवभनमय

करून भनणयय घतेला जाईल. जर गरज असेल तर पाठप रावा करण्यासाठी उपसभमतीला त्याच ग्रामसंघाला परत िटे द्यावी

लागले.

उपसभमतीचे सदस्य अहवाल तयार करतील. ह ेअहवाल काययकारी सभमतीच्या (EC) बैठकीत प्रिागसंघ पदाभधकाऱ यांना

सादर केले जातील. त्यानंतर ह ेअहवाल प्रिागसंघ व्यवस्थापक एका स्वतंि फाईलमध्ये ठेवले.

प्रभशिण भनयोजनामध्ये केलेल्या आभथयक तरत दीन सार उपसभमती सदस्यांना मानधन, प्रवास व जवेण खचय भदला जाईल. हा

सवय खचय त्यांना काययकारी सभमतीच्या बैठकीतच भदला जाईल.

७.१८ प्रिार्सिंघाचे आविगक स्त्रोत :

अ. िागिांडवल आभण सदस्यता फी

आ. व्यवस्थापन भनधी इ. सम दाय ग तंवणकू भनधीवरील भमळणारे व्याज

ई. सेवा श ल्क, संसाधन फी, बिीस,प रस्कार, ग्रामसंघाच्या इतर उपिमातनू भमळणारे उत्पन्न इ.

७.१९ प्रिार्सिंघाने काय करािे ि काय करु नये

काय करािे काय करु नये X

१ सवायन मते प्रिागसंघाची भनयमावली ठरभवण्यात

यावी

आभथयकव्यवहार व त्याचे भनणयय कमयचारी वगायने घऊे नयेत.

कोणतेही व्यवहाररोखीनेकरुनये

२ माभसक बैठक व प्राभतनीभधक सवयसाधारण

सिांचे भनयभमत आयोजन कराव ेएक व्यक्ती/संचालकांनी केवळ भनणयय घणे ेयोग्य नाही

३ प्रिागसंघाच्या बैठकीकी भवषयपभिका

(अजेंडा) सवायन मते ठरभवण्यात यावी

लेखपेदाभधकारी / प्रिागसंघाचेकमयचारीयांचेघर्ीठेव नये

४ दर दोन वषायनी पदाभधकारी बदलण्यात यावते. प्रिागसंघामध्ये भनवडीच्या वेळी कोणत्याही राजकीय पिाच्या

मदतीने पदाभधकारी व भनवडीमध्ये राजकारण आण ूनये

५ दरमहा प्रिागसंघातील सम दाय संसाधन

व्यक्तींच्या कामाचा आढावा घेण्यात यावा

संस्था स्टाफ भकवा सम दाय संसाधन व्यक्तीं चालवतात असे होता

कामा नये.

६ दर सहा मभहन्यांनी प्रिागसंघाचे ऑडीट करून

घणे्यात यावे. audit म द्याचे त्वररत स धारीकरण कराव.े

७ आभथयक वषय पणूय झाल्यानंतर चाटयडय अकाउंटट

यांच्याकडून ऑडीट करून घ्याव.े

60 | P a g e

प्रिार्सिंघततरीय – समुदाय सिंसाधन व्यक्तीचे जाळे

अभियाना अतंगयत गररबाचे संस्थाना सतत / भनरंतर भवभवध कौशल्य व तांभिक ज्ञानाची गरज िासत आह ेत्याम ळे

प्रिागसंघात खालील व्यवस्थापक व सम दाय संसाधन व्यक्तींचे जाळे मागयदशयन मागयदशयनाकररता सतत उपलब्ध

राहणार आह.े

प्रिार्सिंघ कमगचारी

प्रिागसंघ व्यवस्थापक (CLF Manager) :- प्रिागसंघाच्या काययकारी सभमतीने तसेच सवयसाधारण सिनेे घतेलेल्या

धोरणात्मक भनणययांची अंमलबजावणी करण्यासाठी प्रिागसंघामध्ये प्रशासकीय व दनैंभदन कामकाजाचे भनयोजन

करणाऱया व्यक्ती म्हणजचे प्रिागसंघ व्यवस्थापक होय.

प्रिागसंघ मलू्यमापन व्यवस्थापक

प्रिागसंघलेखापाल - प्रिागसंघाचालेखाजोखाभनयभमतअदयावतठेवनाऱयाकमयचारीम्हणजचेप्रिासंघ लेखापाल

प्रिार् सिंघ समुदाय सिंसाधनव्यक्ती

समुदायततरीय प्रवशक्षक (CTC) - प्रिागातील सवय गाव, सदस्य, समहू व ग्रामसंघाची प्रभशिणाच्या माध्यमातनू

िमता बांधणी करण्याऱया संसाधन व्यक्तीस सम दास्तारीय प्रभशिक (CTC) म्हणतात.

बँक सखी - समहू व स्वयंसहाय्यता समहू सदस्यांना आभण त्यांच्या क ट ंबाना बँकेमाफय त राबभवण्यात येणाऱया सवय

शासकीय

योजनाचा लाि भमळेल यादृष्टीने बँक व समहू यांच्यातील द वा म्हणनू काम करणारी व्यक्ती म्हणज ेबँकसखी.

सूक्ष्म रु्िंतिणूक आराखडा समुदाय सिंसाधन व्यक्ती (MIP-CRP) - समहूातील मभहलांचा आभथयकस्तर

उंचावण्याकररता त्यांच्या सध्याभस्थतीतील उपजीभवकेमध्ये िर करण्याकररता तसेच नवीन उपजीभवका उपिम स रु करून

गरीब व वभंचत क ट ंबाच्या उत्पानांत वाढ करण्याकररता सकू्ष्म भनयोजन आराखडा तयार करणाऱया संसाधन व्यक्तीला

सकू्ष्म ग तंवणकू आराखडा सम दाय संसाधन व्यक्ती (MIP-CRP) असे म्हणतात.

कृतीसिंर्म सखी (Convergence CTC) - समहूातील सदस्यांच्या वतयनात, जीवनमानात बदल घडवनू

आणण्याकररता पोषण, आरोग्य, स्वच्छता कायय करणाऱया व सम दायाचा आभथयक दजाय स धारणा करण्यासाठी भवभवध

61 | P a g e

शासकीय यंिणेशी समन्वय साधनू त्यांचे गावस्तरावर अमंलबजावणी करण्याकररता गावतील मभहला व शासकीय भविाग

( अगंणवाडी, आरोग्य कें द्र, ग्रामपंचायत ) यांना जोडणारा द वा म्हणज ेकृतीसंगम सखी.

प्रिार्ततरीय कृर्ी व्यितिापक (CAM) - उमदे आभियानाअतंगयत प्रिागातील स्वयंसहाय्यता समहू, ग्रामसंघ, सवय

सम दाय संसाधन व्यक्ती यांना शतेीसंदिायत भवभवध भपकांची लागवण, सेंभद्रय पध्दतीने शेती करण े, नाभवन्यपणूय तंिाचा

वापर करून शतेीतील उत्पादन वाढभवण्याकररता व जमीनीची स पीकता भटकभवण्याच्या दृष्टीकोनातनू भनरंतर मागयदशयन

करणाऱया प्रिागस्तरीय व्यक्तीस प्रिागस्तरीय कृषी व्यवस्थापक (CAM) असे म्हणतात.

प्रिार्ततरीय पशुधन व्यितिापक (Cluster Livestock Manager - CLM) - उमदे आभियानाअतंगयत

प्रिागातील स्वयं सहाय्यता समहू, ग्रामसंघ, सवय सम दाय संसाधन व्यक्ती, समहूातील सदस्यांना पशपूालना बाबतीत

तांभिक पध्दतीने पश पालन करण ेव पशूचंा दजायमध्ये वाढ करण ेआभण पश चा मतृ्य ूदर कमी करून समहूातील सदस्यांच्या

उत्पन्नात वाढ करनेकररता गावस्तरावर भनरंतर मागयदशयन करणाऱया प्रिागस्तरीय व्यक्तीस प्रिागस्तरीय पश धन

व्यवस्थापक (CLM) असे म्हणतात.

प्रिार्ततरीय मत्तय व्यितिापक (Cluster Fishery Manager - CFM)- उमदे आभियानाअतंगयत जे

स्वयंसहाय्यता समहू, ग्रामसंघ, प्रिागसंघ तसेच सम दाय संसाधन व्यक्ती मत्स्यशेती करण्यास तयार आहते, त्यांना तांभिक

पध्दतीने मत्स्यपालन, मत्स्यशतेीकररता मागयदशयन करणाऱया व्यक्तीस प्रिागस्तरीय मत्स्य व्यवस्थापक (CFM) असे

म्हणतात.

अभियानप्रिागसंघाच्या केडरचीनेमणकू झाल्यापासनू सवय सम दाय संसाधन व्यक्तींचे भकमान १ वषय मानधनअभियानअदा

करेल त्यानंतर आपल्या उत्पनाच्या स्रोतातनू प्रिागसंघदईेल.

(I) अभियानच्या काययपद्धती व मागयदभशयकेन सार सवय काययकत्यांचे माभसक APPRISAL म ल्यांकन होईल.

िेमाभसक/वाभषयकम ल्यांकनस द्धा कराव.े वतेनवाढ करताना वाभषयक कामाच्या ग णवत्तवेर OB/EC/GB भनणयय घतेील.

(II) काययकत्यांच्या कामाचे म ल्यांकनावर आधाररत वतेन श्रेणी गट म ल्यांकन उपसभमती ग्रामसंघाकडे दर मभहन्याला सादर

करेल.

(III) आभथयक/उपजीभवका व कृतीसंगम सखी यांचे मानधनासाठीप्रिागसमन्वयक स धाररत मागयदभशयका प रवतील.

७.२० प्रिार्सिंघ लेखापद्धती

प्रिागसिंघ संचालक मडंळ या नात्याने संस्थेच्या भनधीचे व लेखा भहशोबाचे व्यवस्थापन तसेच पारदशयकता व भवश्वाताहयता

जपण ेही आमची जबाबदारी आह.ेलेखा भहशोब दाखवताना त्यात लेखा भहशोब खालीलप्रमाण ेतयार करून घतेले जातील.

iv) पावती व दयेके

v) संपत्ती व उत्तरदाभयत्व

vi) उत्पन्न व खचय

िावर्गक लेखापरीक्षणामध्ये खालील र्ोष्टीचा समािेश राहील

vii) Bank Reconciliation Statement

viii) receipt book

ix) Income/expenditure

x) Balance Sheet of fianancial Year

xi) loan Disbursement report

xii) loan default status.

62 | P a g e

प्रिार्सिंघ लेखा/ वहशोब वििरणात खालील र्ोष्टी कटाक्षाने पवहल्या जातील.

vi) प्रिागसिंघ लेखाभहशोब ठेवण्यासाठी प्रभशभित लेखापालाची नेमणकू करेल.त्याने संचालक मडंळ व काययकारी

सभमतीला ग्रामसंघाचे आभथयक बाबी व उलाढालीचे reporting कराव.े

vii) लेखापालाने बचत ,परतफेड भनयभमत तपासण.े

viii) भनधीभववरण व्यवभस्थत होते भकवा नाही ह ेपहाण.े

ix) खचायचे भववरण दणे.े

x) पैसे व बँकेचे व्यवहार काय स रु आहते ते संचालक मडंळ व काययकारी सभमतीला वेळोवेळी अवगत करण.े

प्रिार्सिंघ लेखा धोरणाच्या महत्िाच्या बाबी-

vi) प्रिागसिंघ आभथयक वषय १ एभप्रल ते ३१ माचय गहृीत धरून काम करेल.

vii) प्रिागसिंघ दरवषायचे अथयसंकल्प(Annul budget) करून त्याला GB/AGM मध्ये मान्यता घईेल.

viii) पदाभधकारी नवभनय क्ती /फेरबदल झाल्यावर Joint Signatory Authority बदलतील.

ix) वषायच्या शेवटी आभथयकबाबी व तटृी लिात येण्यापेिा तसेच वषांअखरे आभथयक बाबींचे धोरण काययवाही प्रलंभबत

ठेवली जाऊ नये यासाठी दर ६ मभहन्यांनी Internal Audit ह ेउमदे प्रभशभित auditor कडून करू.

x) External Audit मान्यता प्राप्त CA माफय त करू.

प्रिार्सिंघ सिंपत्ती

iv) प्रिागसंघ संपत्ती जाहीर करू व त्याच्या वापराच्या धोरणाची भनभिती करू.(Movable/Non movable)

v) एखादी संपत्ती नवीन खरेदी करायची आह ेव रक्कम रु.५०००/ च्या पेिा जास्त असेल तर भकमान ३ दरपिक

घऊे.

vi) Asset कररता stock register करून दर मभहन्याला तपासणी करू.

प्रिार्सिंघ रोख रक्कम व्यिहार

iii) लेखापालाकडे जमा रकमचेी जबाबदारी कोषाध्यि घतेील.जमा रक्कम लेखापालाने दाखवल्या नंतर सभचव

नोंदवही तपासनू कोषाध्यि जमा रक्कम ताब्यात घतेील.

iv) हातात ठेवायची व बँकेत भशल्लक रक्कम यावर काययकारी सभमती भनणयय घेईल. परंत जमा रक्कम आवश्यकता

नसेल तर त्वररत बँकेत ठेवावी.

1. CRP Guideline (प्रपि -१३ ) 2. Community Auditors Guidline (प्रपि -१४ )

3. -गावाचे जीवनचि (प्रपि -१५ ) 4. VO Gradation (प्रपि -१६ )

5. RF Guidelines (प्रपि -१७ )

(ग्रामसंघ/प्रिागसंघ लेखा धोरण स्वतंि प स्तक/मागयदभशयका स्वरुपात भदले जाईल)