28

�કરણ �કરણ �કરણ �કરણ ----2 2 2 2

સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી

2.12.12.12.1 5વૂB�િૂમકા 5વૂB�િૂમકા 5વૂB�િૂમકા 5વૂB�િૂમકા

2.22.22.22.2 સYવ ખેતીનો એટલે sુ ંસYવ ખેતીનો એટલે sુ ંસYવ ખેતીનો એટલે sુ ંસYવ ખેતીનો એટલે sુ ં????

2.32.32.32.3 સYવ ખેતીની જ�!રયાત સYવ ખેતીની જ�!રયાત સYવ ખેતીની જ�!રયાત સYવ ખેતીની જ�!રયાત

2.42.42.42.4 રસાયણો આડઅસરો રસાયણો આડઅસરો રસાયણો આડઅસરો રસાયણો આડઅસરો

2.2.2.2.4444.1 .1 .1 .1 આિથVક સામાYક અસરો આિથVક સામાYક અસરો આિથVક સામાYક અસરો આિથVક સામાYક અસરો

2.2.2.2.4444.2 .2 .2 .2 પયાBવરણીય આડ અસરો પયાBવરણીય આડ અસરો પયાBવરણીય આડ અસરો પયાBવરણીય આડ અસરો

2.2.2.2.4444.3 .3 .3 .3 આરો{ યઆરો{ યઆરો{ યઆરો{ ય િવષયક અસરો િવષયક અસરો િવષયક અસરો િવષયક અસરો

2.52.52.52.5 �જુરાતમા ંસYવ ખેતી �જુરાતમા ંસYવ ખેતી �જુરાતમા ંસYવ ખેતી �જુરાતમા ંસYવ ખેતી

2.62.62.62.6 ભારતમા ંસYવ ખતેી ભારતમા ંસYવ ખતેી ભારતમા ંસYવ ખતેી ભારતમા ંસYવ ખતેી

2.72.72.72.7 િવ©મા ંસYવ ખેતી િવ©મા ંસYવ ખેતી િવ©મા ંસYવ ખેતી િવ©મા ંસYવ ખેતી

2.82.82.82.8 સYવ ખેતીના ંિસ.ાતંો સYવ ખેતીના ંિસ.ાતંો સYવ ખેતીના ંિસ.ાતંો સYવ ખેતીના ંિસ.ાતંો

2.92.92.92.9 સYવસYવસYવસYવ ખેતીનાંખેતીનાંખેતીનાંખેતીના ં ઘટકો ઘટકો ઘટકો ઘટકો

2.10 સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીના ંના ંના ંના ંલાભલાભલાભલાભ અને તેના ંઅવરોધોઅને તેના ંઅવરોધોઅને તેના ંઅવરોધોઅને તેના ંઅવરોધો

2222....11 11 11 11 સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત વ¦ચે તફાવત વ¦ચે તફાવત વ¦ચે તફાવત

29

�કરણ�કરણ�કરણ�કરણ----2222

સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી

2.12.12.12.1 5વૂB �િૂમકા 5વૂB �િૂમકા 5વૂB �િૂમકા 5વૂB �િૂમકા : : : :

�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn ન�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn ન�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn ન�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn નપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યવસાય ન હતો પણ તે વસાય ન હતો પણ તે વસાય ન હતો પણ તે વસાય ન હતો પણ તે

એક Yવન શૈલી હતીએક Yવન શૈલી હતીએક Yવન શૈલી હતીએક Yવન શૈલી હતી. . . . લાખો વષg ખેતી કયાB પછF લાખો વષg ખેતી કયાB પછF લાખો વષg ખેતી કયાB પછF લાખો વષg ખેતી કયાB પછF આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ

રરરરિસિસિસિસકવાળF Yવતં જમીનો આપણને વારસામા ંઆપી છે િવ©ની સૌથી �ાચીન આપણી કવાળF Yવતં જમીનો આપણને વારસામા ંઆપી છે િવ©ની સૌથી �ાચીન આપણી કવાળF Yવતં જમીનો આપણને વારસામા ંઆપી છે િવ©ની સૌથી �ાચીન આપણી કવાળF Yવતં જમીનો આપણને વારસામા ંઆપી છે િવ©ની સૌથી �ાચીન આપણી

!હn oુ!હn oુ!હn oુ!હn oુ સ�ં >ૃ સ�ં >ૃ સ�ં >ૃ સ�ં >ૃિત�ુ ંનામ િત�ુ ંનામ િત�ુ ંનામ િત�ુ ંનામ >ૃિષ સ�ં >ૃ>ૃિષ સ�ં >ૃ>ૃિષ સ�ં >ૃ>ૃિષ સ�ં >ૃિતિતિતિત છે ખેતી છે ખેતી છે ખેતી છે ખેતી પ.િત પ.િત પ.િત પ.િત પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય

તેવા ંલેવામા ંઆવતાંતેવા ંલેવામા ંઆવતાંતેવા ંલેવામા ંઆવતાંતેવા ંલેવામા ંઆવતા.ં . . . �થાિનક હવામાન�થાિનક હવામાન�થાિનક હવામાન�થાિનક હવામાન, , , , જમીનનો �કારજમીનનો �કારજમીનનો �કારજમીનનો �કાર, , , , વરસાદ�ુ ં�માણવરસાદ�ુ ં�માણવરસાદ�ુ ં�માણવરસાદ�ુ ં�માણ, , , , eયૂB�કાશeયૂB�કાશeયૂB�કાશeયૂB�કાશ, , , ,

પવન Cુદા Cુદા િવ�તારોમા ં �થાિનક �ા>ૃિતક ¸ોતોની ઉપલિ8 ઘપવન Cુદા Cુદા િવ�તારોમા ં �થાિનક �ા>ૃિતક ¸ોતોની ઉપલિ8 ઘપવન Cુદા Cુદા િવ�તારોમા ં �થાિનક �ા>ૃિતક ¸ોતોની ઉપલિ8 ઘપવન Cુદા Cુદા િવ�તારોમા ં �થાિનક �ા>ૃિતક ¸ોતોની ઉપલિ8 ઘ, , , , ખે/તૂોની આિથVકખે/તૂોની આિથVકખે/તૂોની આિથVકખે/તૂોની આિથVક, , , ,

સામાYક અને રાજકFય ઢાચંાને અ�ુસામાYક અને રાજકFય ઢાચંાને અ�ુસામાYક અને રાજકFય ઢાચંાને અ�ુસામાYક અને રાજકFય ઢાચંાને અ��ુપ ખેત પu ઘ�પ ખેત પu ઘ�પ ખેત પu ઘ�પ ખેત પu ઘિતઓ િવકસાવેલમા ં આવેલિતઓ િવકસાવેલમા ં આવેલિતઓ િવકસાવેલમા ં આવેલિતઓ િવકસાવેલમા ં આવેલ. . . . દર�ક દર�ક દર�ક દર�ક

ખે/ૂત પ!રવાર 5રુતા �માણમા ંપsધુન રાખતા ંઅને માણસખે/ૂત પ!રવાર 5રુતા �માણમા ંપsધુન રાખતા ંઅને માણસખે/ૂત પ!રવાર 5રુતા �માણમા ંપsધુન રાખતા ંઅને માણસખે/ૂત પ!રવાર 5રુતા �માણમા ંપsધુન રાખતા ંઅને માણસ, , , , પsુપsુપsુપs,ુ , , , વન� પવન� પવન� પવન� પિત અને �>ૃિત િત અને �>ૃિત િત અને �>ૃિત િત અને �>ૃિત

સાથે અનn યસાથે અનn યસાથે અનn યસાથે અનn ય સમn વ સમn વ સમn વ સમn વય હતોય હતોય હતોય હતો. . . . આ ખેત પ.િતનો હ�� ુ વધાર�મા ં વધાર� નફો ન!હ પરં� ુઆ ખેત પ.િતનો હ�� ુ વધાર�મા ં વધાર� નફો ન!હ પરં� ુઆ ખેત પ.િતનો હ�� ુ વધાર�મા ં વધાર� નફો ન!હ પરં� ુઆ ખેત પ.િતનો હ�� ુ વધાર�મા ં વધાર� નફો ન!હ પરં� ુ

>ુUંુબો>ુUંુબો>ુUંુબો>ુUંુબો, , , , ગામ ક� ગામડાઓંના સwહૂની જ!ર�યાતોને 5રૂF કરવાનો હતોગામ ક� ગામડાઓંના સwહૂની જ!ર�યાતોને 5રૂF કરવાનો હતોગામ ક� ગામડાઓંના સwહૂની જ!ર�યાતોને 5રૂF કરવાનો હતોગામ ક� ગામડાઓંના સwહૂની જ!ર�યાતોને 5રૂF કરવાનો હતો. . . .

ખેતી પ.િત�ુ ં�ાખેતી પ.િત�ુ ં�ાખેતી પ.િત�ુ ં�ાખેતી પ.િત�ુ ં�ાન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે ન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે ન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે ન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે શીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ંશીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ંશીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ંશીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ં

એyુ ં માની શકાય છેએyુ ં માની શકાય છેએyુ ં માની શકાય છેએyુ ં માની શકાય છે,,,, જયાર�જયાર�જયાર�જયાર� માણસ િવ©મા ં �થમાણસ િવ©મા ં �થમાણસ િવ©મા ં �થમાણસ િવ©મા ં �થમ છોડને ધરતીમા ં વા�યો �યાર� મ છોડને ધરતીમા ં વા�યો �યાર� મ છોડને ધરતીમા ં વા�યો �યાર� મ છોડને ધરતીમા ં વા�યો �યાર�

5 ૃ5 ૃ5 ૃ5¤ૃવીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી¤વીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી¤વીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી¤વીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી....1111 આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી

રાખી તેનો િવકાસ કર�લરાખી તેનો િવકાસ કર�લરાખી તેનો િવકાસ કર�લરાખી તેનો િવકાસ કર�લ.... આG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તાઆG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તાઆG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તાઆG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તારમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ રમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ રમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ રમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ

સાચવી રાખેલ છેસાચવી રાખેલ છેસાચવી રાખેલ છેસાચવી રાખેલ છે. . . . ભારત ભારત ભારત ભારત દ�શ આઝાદ થયો � યાદ�શ આઝાદ થયો � યાદ�શ આઝાદ થયો � યાદ�શ આઝાદ થયો � યાર� ખેતી�ધાન દ�શની ર� ખેતી�ધાન દ�શની ર� ખેતી�ધાન દ�શની ર� ખેતી�ધાન દ�શની 70%70%70%70% ટકાથી વધાર� ટકાથી વધાર� ટકાથી વધાર� ટકાથી વધાર�

વ� તીવ� તીવ� તીવ� તી ગામડાં ગામડાં ગામડાં ગામડા ં રહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ંરહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ંરહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ંરહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ં

સાધન ખેતી હ� ુંસાધન ખેતી હ� ુંસાધન ખેતી હ� ુંસાધન ખેતી હ� ુ ં � યા� યા� યા� યાર� ભારતના �થમર� ભારતના �થમર� ભારતના �થમર� ભારતના �થમ વડા�ધાવડા�ધાવડા�ધાવડા�ધાન ખેતીના ન ખેતીના ન ખેતીના ન ખેતીના િવકાસને બદલે ઔઘોjગક િવકાસને બદલે ઔઘોjગક િવકાસને બદલે ઔઘોjગક િવકાસને બદલે ઔઘોjગક

િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો

સાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVકસાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVકસાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVકસાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVક આયોજનમા ંખેતીઆયોજનમા ંખેતીઆયોજનમા ંખેતીઆયોજનમા ંખેતી----ખે/તૂ અખે/તૂ અખે/તૂ અખે/તૂ અને ગામડા ંહાિંસયાને ગામડા ંહાિંસયાને ગામડા ંહાિંસયાને ગામડા ંહાિંસયા----

1111....!દ�ય ભા�કર !દ�ય ભા�કર !દ�ય ભા�કર !દ�ય ભા�કર 17 17 17 17 ઓકટોઓકટોઓકટોઓકટો....2007 2007 2007 2007 પેજપેજપેજપેજ....6666

30

મા ંધક�લાઇ ગયામા ંધક�લાઇ ગયામા ંધક�લાઇ ગયામા ંધક�લાઇ ગયા. . . . દ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ંદ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ંદ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ંદ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ં5જૂય મહા� મા5જૂય મહા� મા5જૂય મહા� મા5જૂય મહા� મા ગાઘંી ગાઘંી ગાઘંી ગાઘંી

ક� સરદાર વ" લક� સરદાર વ" લક� સરદાર વ" લક� સરદાર વ" લભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતાંભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતાંભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતાંભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતા.ં . . . Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી

આવી છેઆવી છેઆવી છેઆવી છે. . . . Gથી ખેGથી ખેGથી ખેGથી ખે/તૂ અને ખેતીની િ� થ/તૂ અને ખેતીની િ� થ/તૂ અને ખેતીની િ� થ/તૂ અને ખેતીની િ� થિત બેહાલ થિત બેહાલ થિત બેહાલ થિત બેહાલ થતીતીતીતી ગઇ છેગઇ છેગઇ છેગઇ છે. . . .

આG દ�શમા ંઆG દ�શમા ંઆG દ�શમા ંઆG દ�શમા ં 71717171%%%% ટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છેટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છેટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છેટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છે. . . . તેમની પાસે તેમની પાસે તેમની પાસે તેમની પાસે 17171717% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા

જમીન છે જયાર� જમીન છે જયાર� જમીન છે જયાર� જમીન છે જયાર� 6666% % % % ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ૩૦૩૦૩૦૩૦% % % % ટકા જમીન છેટકા જમીન છેટકા જમીન છેટકા જમીન છે....2222 ભારતભારતભારતભારતના ંના ંના ંના ં ખે/તૂોની ખે/તૂોની ખે/તૂોની ખે/તૂોની

માથાદFઠ આવક માથાદFઠ આવક માથાદFઠ આવક માથાદFઠ આવક 380380380380 અમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ંઅમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ંઅમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ંઅમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ં ખે/તૂોની આવક ખે/તૂોની આવક ખે/તૂોની આવક ખે/તૂોની આવક 26665266652666526665

ડોલરડોલરડોલરડોલર, , , , દદદદ....કો!રયામા ંકો!રયામા ંકો!રયામા ંકો!રયામા ં 10963109631096310963, , , , મલેિશયામા ંમલેિશયામા ંમલેિશયામા ંમલેિશયામા ં 6267626762676267 ડોલરડોલરડોલરડોલર, , , , થાઇલેn ડથાઇલેn ડથાઇલેn ડથાઇલેn ડમા ંમા ંમા ંમા ં 938 938 938 938 ડોલરડોલરડોલરડોલર, , , ,

hીલકંામા ંhીલકંામા ંhીલકંામા ંhીલકંામા ં733733733733 ડોલર અને પાડોલર અને પાડોલર અને પાડોલર અને પા!ક� તા!ક� તા!ક� તા!ક� તાનમા ંનમા ંનમા ંનમા ં585585585585 ડોલર છેડોલર છેડોલર છેડોલર છે....3 3 3 3 આવકની દ± ્આવકની દ± ્આવકની દ± ્આવકની દ± ્ !ટએ પણ ખેતીનો !ટએ પણ ખેતીનો !ટએ પણ ખેતીનો !ટએ પણ ખેતીનો

!હ� સો!હ� સો!હ� સો!હ� સો ના ંના ંના ંના ં26262626% % % % ટકા Gટલો છેટકા Gટલો છેટકા Gટલો છેટકા Gટલો છે. . . . Gમા ંદ�શની Gમા ંદ�શની Gમા ંદ�શની Gમા ંદ�શની 65656565% % % % થી થી થી થી 70707070% % % % ટકા વ� તીટકા વ� તીટકા વ� તીટકા વ� તી નભે છે નભે છે નભે છે નભે છે. . . . ભારતનીભારતનીભારતનીભારતની

ખેતીલાયક જમીન ચીન કરતા ંપણ વખેતીલાયક જમીન ચીન કરતા ંપણ વખેતીલાયક જમીન ચીન કરતા ંપણ વખેતીલાયક જમીન ચીન કરતા ંપણ વ�ુ�ુ� ુ� ુ હોવાંહોવાંહોવાંહોવા ં છતા ંઆપ°ુ ંઅનાજ�ુ ંઉ� પાછતા ંઆપ°ુ ંઅનાજ�ુ ંઉ� પાછતા ંઆપ°ુ ંઅનાજ�ુ ંઉ� પાછતા ંઆપ°ુ ંઅનાજ�ુ ંઉ� પાદન દન દન દન 24242424 કરોડ કરોડ કરોડ કરોડ

ટન eધુી પહોટન eધુી પહોટન eધુી પહોટન eધુી પહો¦ [ું¦ [ું¦ [ું¦ [ુ ંછે જયાર� ચીનમા ંતે છે જયાર� ચીનમા ંતે છે જયાર� ચીનમા ંતે છે જયાર� ચીનમા ંતે 55555555....50505050 કરોડ ટનની આસપાસ હોવાના અહ�વાલો કરોડ ટનની આસપાસ હોવાના અહ�વાલો કરોડ ટનની આસપાસ હોવાના અહ�વાલો કરોડ ટનની આસપાસ હોવાના અહ�વાલો

જોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છે. . . . ભારત દ�શનો છે" લાંભારત દ�શનો છે" લાંભારત દ�શનો છે" લાંભારત દ�શનો છે" લા ં પાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છેપાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છેપાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છેપાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છે. . . .

>ૃિષ િવકાસ દર >ૃિષ િવકાસ દર >ૃિષ િવકાસ દર >ૃિષ િવકાસ દર ((((ટકામાંટકામાંટકામાંટકામા)ં))) કોPટક નંકોPટક નંકોPટક નંકોPટક ન ં ....2.12.12.12.1

વષBવષBવષBવષB >ૃિષ>ૃિષ>ૃિષ>ૃિષ િવકાસ દર િવકાસ દર િવકાસ દર િવકાસ દર ((((ટકામાંટકામાંટકામાંટકામા)ં)))

2005200520052005----06 06 06 06 5555....2222%

2006200620062006----07 07 07 07 3333....7777%

2007200720072007----08 08 08 08 4444....7777%

2008200820082008----09 09 09 09 1111....6666%

2009200920092009----10 10 10 10 0000....2222 %

((((¸ોત¸ોત¸ોત¸ોત: : : : સદં�શ સમાચારસદં�શ સમાચારસદં�શ સમાચારસદં�શ સમાચાર.... સોમવાર સોમવાર સોમવાર સોમવાર 2 2 2 2 ---- એિ�લ એિ�લ એિ�લ એિ�લ 2011201120112011))))

2.2.2.2.S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012----14) 14) 14) 14) Small Farmers in india:Small Farmers in india:Small Farmers in india:Small Farmers in india: Challenges and Challenges and Challenges and Challenges and Opportunities, Opportunities, Opportunities, Opportunities,

Indira Gandhi Indira Gandhi Indira Gandhi Indira Gandhi zzzzzzzzininininstitute of Development Reserch. stitute of Development Reserch. stitute of Development Reserch. stitute of Development Reserch. Mumbai.Mumbai.Mumbai.Mumbai. pppppppp----27272727

3.3.3.3.S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012----14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities , 14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities , 14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities , 14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities ,

Indira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.ppIndira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.ppIndira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.ppIndira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.pp----31313131

31

કોP ટકોP ટકોP ટકોP ટકકકકમા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB મા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB મા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB મા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB 2005200520052005----06 06 06 06 મા ં >ૃિષ િવકાસદર મા ં >ૃિષ િવકાસદર મા ં >ૃિષ િવકાસદર મા ં >ૃિષ િવકાસદર 5555....2222% % % % ટકા હતો G ટકા હતો G ટકા હતો G ટકા હતો G

ઘટFને વષB ઘટFને વષB ઘટFને વષB ઘટFને વષB 2006200620062006----07 07 07 07 મા ંમા ંમા ંમા ં3333....7777% % % % ટકાટકાટકાટકા થયો અને થયો અને થયો અને થયો અને 2008200820082008----09090909%%%% મા ંમા ંમા ંમા ં1111....6666% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા અને અને અને અને 2009200920092009----

10 10 10 10 મા ંમા ંમા ંમા ં0000....2222% % % % ટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છેસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છેસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છેસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છે....

કોPટક કોPટક કોPટક કોPટક નંન ંન ંન.ં...2.22.22.22.2

ભારતમા ં>ૃિષ ઉ�પાદન�ુ ં�માણ ભારતમા ં>ૃિષ ઉ�પાદન�ુ ં�માણ ભારતમા ં>ૃિષ ઉ�પાદન�ુ ં�માણ ભારતમા ં>ૃિષ ઉ�પાદન�ુ ં�માણ ((((િમિમિમિમ....ટનમા ંટનમા ંટનમા ંટનમા ં))))

વષBવષBવષBવષB >ૃિષ ઉ�પાદન >ૃિષ ઉ�પાદન >ૃિષ ઉ�પાદન >ૃિષ ઉ�પાદન ((((િમિમિમિમ....ટનમાંટનમાંટનમાંટનમા)ં)))

2004200420042004----05 05 05 05 198198198198....36 36 36 36

2005200520052005----06 06 06 06 208208208208....59 59 59 59

2006200620062006----07 07 07 07 216216216216....13 13 13 13

2007200720072007----08 08 08 08 230230230230....80 80 80 80

2008200820082008----09 09 09 09 234234234234....04 04 04 04

2009200920092009----10 10 10 10 218218218218....01 01 01 01

2010201020102010----11 11 11 11 241241241241....06 06 06 06

((((�ોત �ોત �ોત �ોત : : : : યોજના યોજના યોજના યોજના –ઓગ�ટ ઓગ�ટ ઓગ�ટ ઓગ�ટ 2012201220122012 ISSNISSNISSNISSN---- 0971097109710971----8397 Pe.168397 Pe.168397 Pe.168397 Pe.16----17)17)17)17)

21 21 21 21 મી સદFની ભારતીય >ૃિષની મી સદFની ભારતીય >ૃિષની મી સદFની ભારતીય >ૃિષની મી સદFની ભારતીય >ૃિષની તાસીર તાસીર તાસીર તાસીર ક�વી છે તેનો � યાક�વી છે તેનો � યાક�વી છે તેનો � યાક�વી છે તેનો � યાલ આવી શક� છે છે" લાંલ આવી શક� છે છે" લાંલ આવી શક� છે છે" લાંલ આવી શક� છે છે" લા ં

છ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાછ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાછ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાછ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાદન વu [ુંદન વu [ુંદન વu [ુંદન વu [ુ ંછે છે છે છે

પણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાપણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાપણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાપણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાદકતામા ંeધુારો થયેલ નથીદકતામા ંeધુારો થયેલ નથીદકતામા ંeધુારો થયેલ નથીદકતામા ંeધુારો થયેલ નથી. . . .

ભારતીય >ૃિષએ હ!રયાળF �ાિંતભારતીય >ૃિષએ હ!રયાળF �ાિંતભારતીય >ૃિષએ હ!રયાળF �ાિંતભારતીય >ૃિષએ હ!રયાળF �ાિંતના ંના ંના ંના ંસમય દરિમયાન અn નસમય દરિમયાન અn નસમય દરિમયાન અn નસમય દરિમયાન અn ન?ે@ે ઉ� પા?ે@ે ઉ� પા?ે@ે ઉ� પા?ે@ે ઉ� પાદકતામા ંજગંી દકતામા ંજગંી દકતામા ંજગંી દકતામા ંજગંી

વધારોવધારોવધારોવધારો કયg છેકયg છેકયg છેકયg છે. . . . તેમ છતા ંછે" લાંતેમ છતા ંછે" લાંતેમ છતા ંછે" લાંતેમ છતા ંછે" લા ં 10 10 10 10 વષBના ંપવષBના ંપવષBના ંપવષBના ંપ!રણામો િનરાશાજનક ર�ા છે!રણામો િનરાશાજનક ર�ા છે!રણામો િનરાશાજનક ર�ા છે!રણામો િનરાશાજનક ર�ા છે. . . . રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક

ખાતરોખાતરોખાતરોખાતરો, , , , જ�ંનુાશક દવાઓ અને વજ�ંનુાશક દવાઓ અને વજ�ંનુાશક દવાઓ અને વજ�ંનુાશક દવાઓ અને વ� ુ� ુ� ુ� ુઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન આપતી tતોના ઉપયોગમા ંવધારો કયg દન આપતી tતોના ઉપયોગમા ંવધારો કયg દન આપતી tતોના ઉપયોગમા ંવધારો કયg દન આપતી tતોના ઉપયોગમા ંવધારો કયg

હોવા છતા ંપણ ઉ� પાહોવા છતા ંપણ ઉ� પાહોવા છતા ંપણ ઉ� પાહોવા છતા ંપણ ઉ� પાદકતામા ંઘટાડો થયેલ છેદકતામા ંઘટાડો થયેલ છેદકતામા ંઘટાડો થયેલ છેદકતામા ંઘટાડો થયેલ છે. . . . રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને

કારણે જમીનકારણે જમીનકારણે જમીનકારણે જમીનની ની ની ની ફળ¢પુતા ફળ¢પુતા ફળ¢પુતા ફળ¢પુતા અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો ઉભા કયાB છેઉભા કયાB છેઉભા કયાB છેઉભા કયાB છે. . . .

32

ભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ં વપરાતા વપરાતા વપરાતા વપરાતા રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ�ુ ં �માણ �ુ ં �માણ �ુ ં �માણ �ુ ં �માણ નીચેનીચેનીચેનીચેના ંના ંના ંના ં

કોPટકમા ંજોવા મળે છેકોPટકમા ંજોવા મળે છેકોPટકમા ંજોવા મળે છેકોPટકમા ંજોવા મળે છે....

ભારતમા ંરાસાયjણક ખાતરનો વપરાશ ભારતમા ંરાસાયjણક ખાતરનો વપરાશ ભારતમા ંરાસાયjણક ખાતરનો વપરાશ ભારતમા ંરાસાયjણક ખાતરનો વપરાશ ((((હ��ટહ��ટહ��ટહ��ટ....મા ંમા ંમા ંમા ં))))

�મ�મ�મ�મ વષBવષBવષBવષB હ��ટરદFઠ વપરાશ હ��ટરદFઠ વપરાશ હ��ટરદFઠ વપરાશ હ��ટરદFઠ વપરાશ ((((!ક!ક!ક!ક....iાiાiાiામાંમાંમાંમા)ં)))

1 1 1 1 1950195019501950----51 51 51 51 0000....55 55 55 55

2 2 2 2 1960196019601960----61 61 61 61 1111....93 93 93 93

3 3 3 3 1970197019701970----71 71 71 71 16161616....08 08 08 08

4 4 4 4 1980198019801980----81 81 81 81 31313131....95 95 95 95

5 5 5 5 1990199019901990----91 91 91 91 67676767....64 64 64 64

6 6 6 6 1993199319931993----94 94 94 94 66666666....56 56 56 56

7 7 7 7 2004200420042004----05 05 05 05 104104104104....51 51 51 51

((((SourceSourceSourceSource ::::Fertilizer Statistics 1993Fertilizer Statistics 1993Fertilizer Statistics 1993Fertilizer Statistics 1993----94 and The Fertilizer Association of India 200594 and The Fertilizer Association of India 200594 and The Fertilizer Association of India 200594 and The Fertilizer Association of India 2005----06) 06) 06) 06)

દj?ણ દj?ણ દj?ણ દj?ણ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ સૌથી સૌથી સૌથી સૌથી વવવવ�ુ�ુ� ુ� ુ છે છે છે છે

છે"લાછે"લાછે"લાછે"લા ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ 500 500 500 500 ગણો વ|યો છેગણો વ|યો છેગણો વ|યો છેગણો વ|યો છે....4444

ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ((((ટનમાંટનમાંટનમાંટનમા)ં)))

�મ�મ�મ�મ વષBવષBવષBવષB >ુલ વપરાશ >ુલ વપરાશ >ુલ વપરાશ >ુલ વપરાશ ((((ટનમાંટનમાંટનમાંટનમા)ં)))

1 1 1 1 1985198519851985----86 86 86 86 67219 67219 67219 67219

2 2 2 2 1986198619861986----87 87 87 87 67272 67272 67272 67272

3 3 3 3 1987198719871987----88 88 88 88 66896 66896 66896 66896

4 4 4 4 1993199319931993----94 94 94 94 75000 75000 75000 75000

5 5 5 5 1994199419941994----95 95 95 95 80684 80684 80684 80684

6 6 6 6 2004200420042004----05 05 05 05 102964 102964 102964 102964

((((Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )

33

ભારભારભારભારતમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ તમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ તમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ તમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ ઔઘોjગકરણઔઘોjગકરણઔઘોjગકરણઔઘોjગકરણના િવકાસ માટ� દ�શનીના િવકાસ માટ� દ�શનીના િવકાસ માટ� દ�શનીના િવકાસ માટ� દ�શની બેn કોબેn કોબેn કોબેn કો અને અને અને અને

નાણાંનાણાંનાણાંનાણા ં સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાઓ ઉઓ ઉઓ ઉઓ ઉધોધોધોધોગોને અબજો ગોને અબજો ગોને અબજો ગોને અબજો �િપયા�ુ ંિધ�િપયા�ુ ંિધ�િપયા�ુ ંિધ�િપયા�ુ ંિધરારારારાણ કર� છે જયાર� આિથVક eધુારાના બહાન ેણ કર� છે જયાર� આિથVક eધુારાના બહાન ેણ કર� છે જયાર� આિથVક eધુારાના બહાન ેણ કર� છે જયાર� આિથVક eધુારાના બહાન ે

ખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆવી રહF છે Gની વી રહF છે Gની વી રહF છે Gની વી રહF છે Gની સીસીસીસીધી અસર દ�શની ધી અસર દ�શની ધી અસર દ�શની ધી અસર દ�શની 71 71 71 71 % % % % ટકા િસમાતં ટકા િસમાતં ટકા િસમાતં ટકા િસમાતં

અને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છેઅને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છેઅને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છેઅને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છે....

>ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ >ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ >ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ >ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ

આઆઆઆપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ંપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ંપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ંપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ં47474747% % % % ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને

ભેટ� છેભેટ� છેભેટ� છેભેટ� છે,,,, અ� યાઅ� યાઅ� યાઅ� યાર ર ર ર eધુીમા ંeધુીમા ંeધુીમા ંeધુીમા ં લગભગ લગભગ લગભગ લગભગ 2222,16,500 ,16,500 ,16,500 ,16,500 થી વધાર� થી વધાર� થી વધાર� થી વધાર� ખે/તૂોએ તેમની કrુણખે/તૂોએ તેમની કrુણખે/તૂોએ તેમની કrુણખે/તૂોએ તેમની કrુણp�થિત p�થિત p�થિત p�થિત ક� ક� ક� ક�

આિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછેઆિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછેઆિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછેઆિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછે. . . .

આમ જમીનની ફળ¢પુતા ટકાવી રાખવા માટ�આમ જમીનની ફળ¢પુતા ટકાવી રાખવા માટ�આમ જમીનની ફળ¢પુતા ટકાવી રાખવા માટ�આમ જમીનની ફળ¢પુતા ટકાવી રાખવા માટ�, , , , ખે/તૂોની આિથVક િ� થખે/તૂોની આિથVક િ� થખે/તૂોની આિથVક િ� થખે/તૂોની આિથVક િ� થિતમા ંeધુારા િતમા ંeધુારા િતમા ંeધુારા િતમા ંeધુારા

લાવવાલાવવાલાવવાલાવવા, , , , અનેઅનેઅનેઅને પયાBવરણીય સસંાધનોના ંર?ણ માટ� તે�ુ ંસરં?ણ અને સવંધBન કરyુ ંએ પયાBવરણીય સસંાધનોના ંર?ણ માટ� તે�ુ ંસરં?ણ અને સવંધBન કરyુ ંએ પયાBવરણીય સસંાધનોના ંર?ણ માટ� તે�ુ ંસરં?ણ અને સવંધBન કરyુ ંએ પયાBવરણીય સસંાધનોના ંર?ણ માટ� તે�ુ ંસરં?ણ અને સવંધBન કરyુ ંએ

પિવ@ રાP QFપિવ@ રાP QFપિવ@ રાP QFપિવ@ રાP QFય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છેય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છેય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છેય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છે. . . .

2222....2 2 2 2 સYવ ખેતી એટલે sુ ંસYવ ખેતી એટલે sુ ંસYવ ખેતી એટલે sુ ંસYવ ખેતી એટલે sુ ં? ? ? ?

સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ

છે આપણી સ�ં >ૃછે આપણી સ�ં >ૃછે આપણી સ�ં >ૃછે આપણી સ�ં >ૃિતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને િતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને િતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને િતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને

આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે

લોકો લોકો લોકો લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં મેળવે મેળવે મેળવે મેળવે છેછેછેછે,,,, Gને Gને Gને Gને ÔÔÔÔઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાÕ Õ Õ Õ તરFક� તરFક� તરFક� તરFક�

ઓળખાવે છેઓળખાવે છેઓળખાવે છેઓળખાવે છે5555

>ુદરતી ખેતી >ુદરતી ખેતી >ુદરતી ખેતી >ુદરતી ખેતી પ.પ.પ.પ.િત િત િત િત Eારા Eારા Eારા Eારા ધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ંધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ંધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ંધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ં

મ�Pુ યમ�Pુ યમ�Pુ યમ�Pુ યની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો ની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો ની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો ની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો

એવી અપે?ા રહ�તી હતીએવી અપે?ા રહ�તી હતીએવી અપે?ા રહ�તી હતીએવી અપે?ા રહ�તી હતી. . . . સYવ ખેતીને �િવક ખેતીસYવ ખેતીને �િવક ખેતીસYવ ખેતીને �િવક ખેતીસYવ ખેતીને �િવક ખેતી, , , , >ુદરતી ખેતી>ુદરતી ખેતી>ુદરતી ખેતી>ુદરતી ખેતી, , , , ટકાઉટકાઉટકાઉટકાઉ ખેતીખેતીખેતીખેતી, , , , સપંોિષત સપંોિષત સપંોિષત સપંોિષત

4.4.4.4. �જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર....>ૃિષ િવ©>ૃિષ િવ©>ૃિષ િવ©>ૃિષ િવ©....28 28 28 28 ----સ)ટ�સ)ટ�સ)ટ�સ)ટ�....2014201420142014 પેજપેજપેજપેજ....ન ંન ંન ંન.ં...2222

5555....�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર....1111---- Cુલાઈ Cુલાઈ Cુલાઈ Cુલાઈ 2010 2010 2010 2010 રિવવાર પેજરિવવાર પેજરિવવાર પેજરિવવાર પેજ....ન ંન ંન ંન.ં...18 18 18 18

34

ખેતી ખેતી ખેતી ખેતી વગેર� અલગ અલગ નામોથીવગેર� અલગ અલગ નામોથીવગેર� અલગ અલગ નામોથીવગેર� અલગ અલગ નામોથી પણ ઓળખવામા ંઆવે છેપણ ઓળખવામા ંઆવે છેપણ ઓળખવામા ંઆવે છેપણ ઓળખવામા ંઆવે છે. . . . આ ખેત આ ખેત આ ખેત આ ખેત પ.પ.પ.પ.િતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉ ે ે ે ેશ શ શ શ

એએએએક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની ક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની ક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની ક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની પ.પ.પ.પ.િતમા ં ફ�ર હોય છેિતમા ં ફ�ર હોય છેિતમા ં ફ�ર હોય છેિતમા ં ફ�ર હોય છે,,,, CુદF CુદF સ�ં થાCુદF CુદF સ�ં થાCુદF CુદF સ�ં થાCુદF CુદF સ�ં થાઓ અને >ૃિષઓ અને >ૃિષઓ અને >ૃિષઓ અને >ૃિષ

�ેમી�ેમી�ેમી�ેમીઓ તેને અલગઓ તેને અલગઓ તેને અલગઓ તેને અલગ----અલગ રFતે અલગ રFતે અલગ રFતે અલગ રFતે પ!રભાિષત પ!રભાિષત પ!રભાિષત પ!રભાિષત કર� કર� કર� કર� છેછેછેછે. . . .

સYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાસYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાસYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાસYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાલ એવો છે ક�લ એવો છે ક�લ એવો છે ક�લ એવો છે ક�, , , , જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન

Yવતં રહ�Yવતં રહ�Yવતં રહ�Yવતં રહ�. . . . એની �દર રહ�લા તમામ Yવએની �દર રહ�લા તમામ Yવએની �દર રહ�લા તમામ Yવએની �દર રહ�લા તમામ Yવ----જ�ં ુજ�ં ુજ�ં ુજ�ં,ુ , , , કFટક અને અn યકFટક અને અn યકFટક અને અn યકFટક અને અn ય e²ૂ મ e²ૂ મ e²ૂ મ e²ૂ મ Yવ સલામત Yવ સલામત Yવ સલામત Yવ સલામત

રહ� અને એમ�ુ ંYવન ચ� ચા3 ુરહ�રહ� અને એમ�ુ ંYવન ચ� ચા3 ુરહ�રહ� અને એમ�ુ ંYવન ચ� ચા3 ુરહ�રહ� અને એમ�ુ ંYવન ચ� ચા3 ુરહ�. . . . ખેતી િન± ્ખેતી િન± ્ખેતી િન± ્ખેતી િન± ્ ણાતો આને ઇકોલોY ણાતો આને ઇકોલોY ણાતો આને ઇકોલોY ણાતો આને ઇકોલોY ફાિમ�ગ ફાિમ�ગ ફાિમ�ગ ફાિમ�ગ કહ� છેકહ� છેકહ� છેકહ� છે....

વ"ડB કમીશન અને વ"ડB કમીશન અને વ"ડB કમીશન અને વ"ડB કમીશન અને એn વાએn વાએn વાએn વાયરોનમેn ટયરોનમેn ટયરોનમેn ટયરોનમેn ટ ((((1988198819881988) ) ) ) અ�સુાર અ�સુાર અ�સુાર અ�સુાર “ સેn mીસેn mીસેn mીસેn mીય ખેતી એટલે એવો ય ખેતી એટલે એવો ય ખેતી એટલે એવો ય ખેતી એટલે એવો

િવકાસ G ભિવP યિવકાસ G ભિવP યિવકાસ G ભિવP યિવકાસ G ભિવP યની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના ની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના ની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના ની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના

વતBમાન પેઢFને જ�!રયાતોનો સતંોષે છેવતBમાન પેઢFને જ�!રયાતોનો સતંોષે છેવતBમાન પેઢFને જ�!રયાતોનો સતંોષે છેવતBમાન પેઢFને જ�!રયાતોનો સતંોષે છે....”

વ"ડB રFસોસB વ"ડB રFસોસB વ"ડB રFસોસB વ"ડB રFસોસB ((((1902190219021902----03030303)))) ના મતે ના મતે ના મતે ના મતે સાત� યસાત� યસાત� યસાત� ય5ણૂB િવકાસ 5ણૂB િવકાસ 5ણૂB િવકાસ 5ણૂB િવકાસ એટલે ખેડાણ લાયક જમીનો એટલે ખેડાણ લાયક જમીનો એટલે ખેડાણ લાયક જમીનો એટલે ખેડાણ લાયક જમીનો

અને પાણીઅને પાણીઅને પાણીઅને પાણીનાંનાંનાંના ં 5રુવઠાના વ5રુવઠાના વ5રુવઠાના વ5રુવઠાના વ� ુ� ુ� ુ� ુકાયB?મ ઉપયોગની સાથે eધુાર�લ >ૃિષ તજ�તાનો � વીકાયB?મ ઉપયોગની સાથે eધુાર�લ >ૃિષ તજ�તાનો � વીકાયB?મ ઉપયોગની સાથે eધુાર�લ >ૃિષ તજ�તાનો � વીકાયB?મ ઉપયોગની સાથે eધુાર�લ >ૃિષ તજ�તાનો � વીકાર કાર કાર કાર

અને તેઅને તેઅને તેઅને તેનાંનાંનાંના ં Eારા Eારા Eારા Eારા વવવવ� ુ� ુ� ુ� ુઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન લેવાની દન લેવાની દન લેવાની દન લેવાની પ.પ.પ.પ.િતિતિતિત....

The Consultative Group on international Agricultural Research The Consultative Group on international Agricultural Research The Consultative Group on international Agricultural Research The Consultative Group on international Agricultural Research

(CGIAR)(CGIAR)(CGIAR)(CGIAR) ની ટ�કનીકની ટ�કનીકની ટ�કનીકની ટ�કનીકલ એડવાઇઝરF કિમટF લ એડવાઇઝરF કિમટF લ એડવાઇઝરF કિમટF લ એડવાઇઝરF કિમટF (TAC)(TAC)(TAC)(TAC) ની � યાની � યાની � યાની � યા� યા� યા� યા� યા wજુબ wજુબ wજુબ wજુબ માનવYવનની માનવYવનની માનવYવનની માનવYવનની

બદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોબદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોબદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોબદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોતોની તોની તોની તોની

�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી....

આ એક એવી આ એક એવી આ એક એવી આ એક એવી પ.િત પ.િત પ.િત પ.િત ((((ટ�કનોલોYટ�કનોલોYટ�કનોલોYટ�કનોલોY) ) ) ) છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા

પાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યપાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યપાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યપાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યમ ગણી તેની ફળ¢પુતા મ ગણી તેની ફળ¢પુતા મ ગણી તેની ફળ¢પુતા મ ગણી તેની ફળ¢પુતા

અને બધંાઅને બધંાઅને બધંાઅને બધંારણને અકબધં રણને અકબધં રણને અકબધં રણને અકબધં રાખવારાખવારાખવારાખવા, , , , પયાBવરણપયાBવરણપયાBવરણપયાBવરણિમ@િમ@િમ@િમ@, , , , �oૂષણwકુત સેn mી�oૂષણwકુત સેn mી�oૂષણwકુત સેn mી�oૂષણwકુત સેn mીય કચરો ય કચરો ય કચરો ય કચરો ((((પsઓુના ંપsઓુના ંપsઓુના ંપsઓુના ં

મળમળમળમળ----w@ૂw@ૂw@ૂw@ૂ, , , , પાકના અવશષેો અને ખેત કચરોપાકના અવશષેો અને ખેત કચરોપાકના અવશષેો અને ખેત કચરોપાકના અવશષેો અને ખેત કચરો) ) ) ) �િવક પદાથg તેમજ �િવક ખાતરોનો �િવક પદાથg તેમજ �િવક ખાતરોનો �િવક પદાથg તેમજ �િવક ખાતરોનો �િવક પદાથg તેમજ �િવક ખાતરોનો

ઉપયોગ કરF પોષક ત� વોઉપયોગ કરF પોષક ત� વોઉપયોગ કરF પોષક ત� વોઉપયોગ કરF પોષક ત� વોની 5 ૂની 5 ૂની 5 ૂની 5 ૂ િતV કિતV કિતV કિતV કરવામા ંઆવે છેરવામા ંઆવે છેરવામા ંઆવે છેરવામા ંઆવે છે....6 6 6 6

6666....લેટ��ટ ફ��ટસ લેટ��ટ ફ��ટસ લેટ��ટ ફ��ટસ લેટ��ટ ફ��ટસ ઇન જનરલ નોલેજઇન જનરલ નોલેજઇન જનરલ નોલેજઇન જનરલ નોલેજ....મેમેમેમે----2008 2008 2008 2008

Healthy food……..Healthi life

8.8.8.8.

35

,,,,

Healthy food……..Healthi life

36

હોવી જોઈએ હોવી જોઈએ હોવી જોઈએ હોવી જોઈએ અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને આધાર સYઅને આધાર સYઅને આધાર સYઅને આધાર સYવવવવ ખેતી પર છે ખેતી પર છે ખેતી પર છે ખેતી પર છે

Healthy land.Healthy plant.

Healthy food and Healthy life....

સYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથીસYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથીસYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથીસYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથી, પણ પણ પણ પણ

YવનYવનYવનYવન મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે

આમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતીઆમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતીઆમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતીઆમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતી. . . . Yવનને Yવનને Yવનને Yવનને

આનદંમય અને તoુંર�ત બઆનદંમય અને તoુંર�ત બઆનદંમય અને તoુંર�ત બઆનદંમય અને તoુંર�ત બનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવવીવીવીવી જોઈએજોઈએજોઈએજોઈએ....

2222....3 3 3 3 સYવખેતીની જ�!રયાતસYવખેતીની જ�!રયાતસYવખેતીની જ�!રયાતસYવખેતીની જ�!રયાત : : : :

5રુાત5રુાત5રુાત5રુાતન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો ન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો ન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો ન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો િનરોગીિનરોગીિનરોગીિનરોગી અને અન ેઅન ેઅન ેw ૂw ૂw ૂw"ૂય સપં�"ય સપં�"ય સપં�"ય સપં� હતાં હતાં હતાં હતા.ં...એમ�ુ ંYવન એમ�ુ ંYવન એમ�ુ ંYવન એમ�ુ ંYવન

eખુeખુeખુeખુ,,,, શાિંતથી શાિંતથી શાિંતથી શાિંતથી ભર5રુ હ� ુંભર5રુ હ� ુંભર5રુ હ� ુંભર5રુ હ� ુ.ં...પરં� ુસતત આિથVક પરં� ુસતત આિથVક પરં� ુસતત આિથVક પરં� ુસતત આિથVક િવકાસની દોડમા ંહ!રયાળF �ાિંતિવકાસની દોડમા ંહ!રયાળF �ાિંતિવકાસની દોડમા ંહ!રયાળF �ાિંતિવકાસની દોડમા ંહ!રયાળF �ાિંતના ંના ંના ંના ં�તાપે �તાપ ે�તાપ ે�તાપ ે

માનવી તેના માનવી તેના માનવી તેના માનવી તેના �વા�¤ય�વા�¤ય�વા�¤ય�વા�¤યની સાથે સાથે નૈિતક ની સાથે સાથે નૈિતક ની સાથે સાથે નૈિતક ની સાથે સાથે નૈિતક w ૂw ૂw ૂw"ૂયોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો"યોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો"યોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો"યોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો....9 9 9 9 વવવવ�ુ�ુ� ુ� ુ

ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન આપતી eધુાર�લી દન આપતી eધુાર�લી દન આપતી eધુાર�લી દન આપતી eધુાર�લી શકંર શકંર શકંર શકંર tતો અને tતો અને tતો અને tતો અને રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ંખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ંખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ંખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ં

વ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાવ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાવ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાવ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાદનની સાત� યદનની સાત� યદનની સાત� યદનની સાત� યતા ઘટતી ગઈ અને જમીનની તા ઘટતી ગઈ અને જમીનની તા ઘટતી ગઈ અને જમીનની તા ઘટતી ગઈ અને જમીનની

ફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંપણ પણ પણ પણ ઘટાડોઘટાડોઘટાડોઘટાડો થતો ગયો છેથતો ગયો છેથતો ગયો છેથતો ગયો છે. . . .

રસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃરસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃરસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃરસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃ, , , ,

નહFનહFનહFનહF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF

---- કલાપી કલાપી કલાપી કલાપી 10101010

� હા� હા� હા� હાલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થિત જોઇએ તો િત જોઇએ તો િત જોઇએ તો િત જોઇએ તો

ઘટતી જતી ઘટતી જતી ઘટતી જતી ઘટતી જતી જમીનની જમીનની જમીનની જમીનની ફળ¢પુતાફળ¢પુતાફળ¢પુતાફળ¢પુતા, , , , કથળ�ુ ંજ� ુ ંજમીન�ુ ંબધંારણકથળ�ુ ંજ� ુ ંજમીન�ુ ંબધંારણકથળ�ુ ંજ� ુ ંજમીન�ુ ંબધંારણકથળ�ુ ંજ� ુ ંજમીન�ુ ંબધંારણ, , , , ઘટતી જતી ઉ� પાઘટતી જતી ઉ� પાઘટતી જતી ઉ� પાઘટતી જતી ઉ� પાદકતાંદકતાંદકતાંદકતા,ં,,,

9.9.9.9.સYવ ખેતી અસYવ ખેતી અસYવ ખેતી અસYવ ખેતી અjભયાન પિ@કjભયાન પિ@કjભયાન પિ@કjભયાન પિ@ક. . . . ગાધંીનગર સે�ટરગાધંીનગર સે�ટરગાધંીનગર સે�ટરગાધંીનગર સે�ટર----12 12 12 12

10.10.10.10.કલાપીના ંકા�યો કલાપીના ંકા�યો કલાપીના ંકા�યો કલાપીના ંકા�યો ((((iામ માતા iામ માતા iામ માતા iામ માતા )))), , , , છદંછદંછદંછદં----અ�PુUુમ અ�PુUુમ અ�PુUુમ અ�PુUુમ

37

વધ�ુ ંજ� ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન ખચBદન ખચBદન ખચBદન ખચB, , , , �ડા જતા �ગૂભBજળ�ડા જતા �ગૂભBજળ�ડા જતા �ગૂભBજળ�ડા જતા �ગૂભBજળ, , , , વધતા જતા તાવધતા જતા તાવધતા જતા તાવધતા જતા તા૫૫૫૫માન અને ઋ�ચુ�ની માન અને ઋ�ચુ�ની માન અને ઋ�ચુ�ની માન અને ઋ�ચુ�ની

અિનયિમતતાઓઅિનયિમતતાઓઅિનયિમતતાઓઅિનયિમતતાઓ, , , , વગેવગેવગેવગેર� સમ� યાર� સમ� યાર� સમ� યાર� સમ� યાઓ જોવાઓ જોવાઓ જોવાઓ જોવા મળે છે મળે છે મળે છે મળે છે રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરખાતરખાતરખાતર, , , , જ�ંનુાશક દવાઓ જ�ંનુાશક દવાઓ જ�ંનુાશક દવાઓ જ�ંનુાશક દવાઓ

અને jબયારણઅને jબયારણઅને jબયારણઅને jબયારણનાંનાંનાંના ં ખચાBઓ ખે/તૂોની કમર તોડF નાખી છેખચાBઓ ખે/તૂોની કમર તોડF નાખી છેખચાBઓ ખે/તૂોની કમર તોડF નાખી છેખચાBઓ ખે/તૂોની કમર તોડF નાખી છે. . . . ખેતીમા ંખેતીમા ંખેતીમા ંખેતીમા ં રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરોખાતરોખાતરોખાતરો, , , ,

રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક જ�ંનુાશકજ�ંનુાશકજ�ંનુાશકજ�ંનુાશક, , , , હાઇj�ડ jબયારણો અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ પછF દ�શના ં ખે/ૂહાઇj�ડ jબયારણો અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ પછF દ�શના ં ખે/ૂહાઇj�ડ jબયારણો અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ પછF દ�શના ં ખે/ૂહાઇj�ડ jબયારણો અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ પછF દ�શના ં ખે/ૂતો�ુ ંતો�ુ ંતો�ુ ંતો�ુ ં

દ�y ુ ંદ�y ુ ંદ�y ુ ંદ�y ુ ં 26262626% % % % ટકાથી વધીને ટકાથી વધીને ટકાથી વધીને ટકાથી વધીને 48484848% % % % ટકા થયેલ છેટકા થયેલ છેટકા થયેલ છેટકા થયેલ છે. . . . ખેતીના ં યાિં@કરણ અને ખેતીના ં યાિં@કરણ અને ખેતીના ં યાિં@કરણ અને ખેતીના ં યાિં@કરણ અને પેQોલીયમ પેQોલીયમ પેQોલીયમ પેQોલીયમ

પેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીપેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીપેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીપેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે ને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે ને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે ને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે આવી કહ�વાથી આ�િુનક આવી કહ�વાથી આ�િુનક આવી કહ�વાથી આ�િુનક આવી કહ�વાથી આ�િુનક

ખેતીથી ઉ� પખેતીથી ઉ� પખેતીથી ઉ� પખેતીથી ઉ� પn નn નn નn ન થતી jબન આરો{ ય થતી jબન આરો{ ય થતી jબન આરો{ ય થતી jબન આરો{ ય�દ અને સ� વ�દ અને સ� વ�દ અને સ� વ�દ અને સ� વહFન >ૃિષ પેદાશોએ >ૃિષ હFન >ૃિષ પેદાશોએ >ૃિષ હFન >ૃિષ પેદાશોએ >ૃિષ હFન >ૃિષ પેદાશોએ >ૃિષ � ય� ય� ય� યવસાયની વસાયની વસાયની વસાયની

િવટંબણાઓને વધારF દFિવટંબણાઓને વધારF દFિવટંબણાઓને વધારF દFિવટંબણાઓને વધારF દFધી ધી ધી ધી છે આવી િવષમ પ!રિ� થછે આવી િવષમ પ!રિ� થછે આવી િવષમ પ!રિ� થછે આવી િવષમ પ!રિ� થિતમા ં પણ િતમા ં પણ િતમા ં પણ િતમા ં પણ ખે/તૂ !દવસખે/તૂ !દવસખે/તૂ !દવસખે/તૂ !દવસ----રાત એક રાત એક રાત એક રાત એક

કરFને લોહF પકરFને લોહF પકરFને લોહF પકરFને લોહF પસીસીસીસીનો વહાવીને નો વહાવીને નો વહાવીને નો વહાવીને અનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પઅનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પઅનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પઅનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પn નn નn નn ન કર� છે કર� છે કર� છે કર� છે. . . . તેના તેના તેના તેના

પોષણ?મ ભાવ મેળવવા�ુ ંપણ ખે/તૂના ંનસીબમા ંનથીપોષણ?મ ભાવ મેળવવા�ુ ંપણ ખે/તૂના ંનસીબમા ંનથીપોષણ?મ ભાવ મેળવવા�ુ ંપણ ખે/તૂના ંનસીબમા ંનથીપોષણ?મ ભાવ મેળવવા�ુ ંપણ ખે/તૂના ંનસીબમા ંનથી. . . . હ!રયાળF �ાિંતના �ણેતા ડાBહ!રયાળF �ાિંતના �ણેતા ડાBહ!રયાળF �ાિંતના �ણેતા ડાBહ!રયાળF �ાિંતના �ણેતા ડાB. . . .

� વા� વા� વા� વામીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટમીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટમીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટમીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટ થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી

લેવી જોઇએલેવી જોઇએલેવી જોઇએલેવી જોઇએ. . . .

રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીનખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીનખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીનખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીન, , , , પાણીપાણીપાણીપાણી, , , , હવા અને ખોરાક�ુ ંહવા અને ખોરાક�ુ ંહવા અને ખોરાક�ુ ંહવા અને ખોરાક�ુ ં

�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમાં�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમાં�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમાં�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમા,ં,,, રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતી તા� કાખેતી તા� કાખેતી તા� કાખેતી તા� કાલીક મોટો લાભ લીક મોટો લાભ લીક મોટો લાભ લીક મોટો લાભ

દ�ખાડF લાબેં ગાળે િવનાદ�ખાડF લાબેં ગાળે િવનાદ�ખાડF લાબેં ગાળે િવનાદ�ખાડF લાબેં ગાળે િવનાશકારF છેશકારF છેશકારF છેશકારF છે....

કબીર કહ� છેકબીર કહ� છેકબીર કહ� છેકબીર કહ� છે----

ધીર� ધીર� ર� મનાધીર� ધીર� ર� મનાધીર� ધીર� ર� મનાધીર� ધીર� ર� મના,,,, ધીર� સબ >ુછ હોયધીર� સબ >ુછ હોયધીર� સબ >ુછ હોયધીર� સબ >ુછ હોય,,,,

માલી સ§ચેમાલી સ§ચેમાલી સ§ચેમાલી સ§ચે સૌસૌસૌસૌ ઘડાઘડાઘડાઘડા,,,, !ર� ુઆયે ફળ જોય!ર� ુઆયે ફળ જોય!ર� ુઆયે ફળ જોય!ર� ુઆયે ફળ જોય....

હ� મનહ� મનહ� મનહ� મન,,,,ધીરજ ધરધીરજ ધરધીરજ ધરધીરજ ધર,,,, ધીરજથી જ બધીરજથી જ બધીરજથી જ બધીરજથી જ બ� ૂ� ૂ� ૂ� ૂ મળે છેમળે છેમળે છેમળે છે,,,,માળF ભલેને સ�કડો ઘડા છોડમા ંસ§ચેમાળF ભલેને સ�કડો ઘડા છોડમા ંસ§ચેમાળF ભલેને સ�કડો ઘડા છોડમા ંસ§ચેમાળF ભલેને સ�કડો ઘડા છોડમા ંસ§ચે,,,,

પરં� ુઋ� ુઆવે �યાર� જ ફળ આવશેપરં� ુઋ� ુઆવે �યાર� જ ફળ આવશેપરં� ુઋ� ુઆવે �યાર� જ ફળ આવશેપરં� ુઋ� ુઆવે �યાર� જ ફળ આવશે....11111111

ધનનો લોભ માનવીને ઇnસાનમાથંી હ�વાન અને શેતાન બનાવે છે માટ� ક�વળધનનો લોભ માનવીને ઇnસાનમાથંી હ�વાન અને શેતાન બનાવે છે માટ� ક�વળધનનો લોભ માનવીને ઇnસાનમાથંી હ�વાન અને શેતાન બનાવે છે માટ� ક�વળધનનો લોભ માનવીને ઇnસાનમાથંી હ�વાન અને શેતાન બનાવે છે માટ� ક�વળ પૈસાનાપૈસાનાપૈસાનાપૈસાના

11111111....સતં કબીરના ંદોહાસતં કબીરના ંદોહાસતં કબીરના ંદોહાસતં કબીરના ંદોહા....કબીર વાણી કબીર વાણી કબીર વાણી કબીર વાણી ((((23232323) () () () (632632632632) ) ) )

38

લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે

ગાધંીYએ આપણને શીખ�[ુ ંગાધંીYએ આપણને શીખ�[ુ ંગાધંીYએ આપણને શીખ�[ુ ંગાધંીYએ આપણને શીખ�[ુ ં છે ક� છે ક� છે ક� છે ક� આપણે આપણી જ�!રયાત આપણે આપણી જ�!રયાત આપણે આપણી જ�!રયાત આપણે આપણી જ�!રયાત 5 ૂ5 ૂ5 ૂ5રૂ� ુ ંજ લેવાનો અિધકાર ર� ુ ંજ લેવાનો અિધકાર ર� ુ ંજ લેવાનો અિધકાર ર� ુ ંજ લેવાનો અિધકાર

છે એથી વધાર� નહFછે એથી વધાર� નહFછે એથી વધાર� નહFછે એથી વધાર� નહF,,,, સાoંુ Yવન અને ઉ¦ચ િવચાર એ આપણી સ�ં>ૃિત છેસાoંુ Yવન અને ઉ¦ચ િવચાર એ આપણી સ�ં>ૃિત છેસાoંુ Yવન અને ઉ¦ચ િવચાર એ આપણી સ�ં>ૃિત છેસાoંુ Yવન અને ઉ¦ચ િવચાર એ આપણી સ�ં>ૃિત છે....12121212

ભારતના ં�તૂ5વૂB >ૃિષ મ@ંી સોમપાલYએ ક�ુંભારતના ં�તૂ5વૂB >ૃિષ મ@ંી સોમપાલYએ ક�ુંભારતના ં�તૂ5વૂB >ૃિષ મ@ંી સોમપાલYએ ક�ુંભારતના ં�તૂ5વૂB >ૃિષ મ@ંી સોમપાલYએ ક�ુ ં હ� ુ ંક� હ� ુ ંક� હ� ુ ંક� હ� ુ ંક� ,,,, અ�યાર eધુી એમ મના� ુ ંઅ�યાર eધુી એમ મના� ુ ંઅ�યાર eધુી એમ મના� ુ ંઅ�યાર eધુી એમ મના� ુ ં

ક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાનક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાનક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાનક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાન,,,, પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ

આવી આવી આવી આવી છેછેછેછે. . . . ખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછેખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછેખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછેખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછે.... 13131313

પંપંપ ંપ!ંડત રિવશકંર મહારાજ એમની !ડત રિવશકંર મહારાજ એમની !ડત રિવશકંર મહારાજ એમની !ડત રિવશકંર મહારાજ એમની લા?jણક લા?jણક લા?jણક લા?jણક ભાષામા ં કહ�તા ભાષામા ં કહ�તા ભાષામા ં કહ�તા ભાષામા ં કહ�તા “બાપને હસાવી બાપને હસાવી બાપને હસાવી બાપને હસાવી

દFકરાને રડાવવાનો ધધંો છેદFકરાને રડાવવાનો ધધંો છેદFકરાને રડાવવાનો ધધંો છેદFકરાને રડાવવાનો ધધંો છે. . . . ”

ધરતી સવB ધરતી સવB ધરતી સવB ધરતી સવB Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને મામામામાર� છે � યાર� છે � યાર� છે � યાર� છે � યાર� પોતાની �દર ર� પોતાની �દર ર� પોતાની �દર ર� પોતાની �દર

સમાવી લે છેસમાવી લે છેસમાવી લે છેસમાવી લે છે

iામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ યiામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ યiામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ યiામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ ય આધાર ગૌચર અને આધાર ગૌચર અને આધાર ગૌચર અને આધાર ગૌચર અને

પડતર �િૂમ છેપડતર �િૂમ છેપડતર �િૂમ છેપડતર �િૂમ છે....તેવા �ા>ૃિતક સશંોધનોના ં િવકાસને બદલે રોજગારFતેવા �ા>ૃિતક સશંોધનોના ં િવકાસને બદલે રોજગારFતેવા �ા>ૃિતક સશંોધનોના ં િવકાસને બદલે રોજગારFતેવા �ા>ૃિતક સશંોધનોના ં િવકાસને બદલે રોજગારFના ના ના ના બહાને બહાને બહાને બહાને ઉપ�મ ઉપ�મ ઉપ�મ ઉપ�મ

ટાચંા થતા tય છે જમીનની ફળ¢પુતાને ટાચંા થતા tય છે જમીનની ફળ¢પુતાને ટાચંા થતા tય છે જમીનની ફળ¢પુતાને ટાચંા થતા tય છે જમીનની ફળ¢પુતાને �કુશાન કરનાર �કુશાન કરનાર �કુશાન કરનાર �કુશાન કરનાર રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો માટ� અબજો ખાતરો માટ� અબજો ખાતરો માટ� અબજો ખાતરો માટ� અબજો

�િપયાની સબિસડF આપીએ છFએ�િપયાની સબિસડF આપીએ છFએ�િપયાની સબિસડF આપીએ છFએ�િપયાની સબિસડF આપીએ છFએ. . . . જમીનનો બાધંો તોડF નાખંતાંજમીનનો બાધંો તોડF નાખંતાંજમીનનો બાધંો તોડF નાખંતાંજમીનનો બાધંો તોડF નાખંતા,ં , , , જમીનની �દરના જમીનની �દરના જમીનની �દરના જમીનની �દરના

અળિસયાને ભાર� વજનનાઅળિસયાને ભાર� વજનનાઅળિસયાને ભાર� વજનનાઅળિસયાને ભાર� વજનના ય@ંોથી ચગદF નાખંતાંય@ંોથી ચગદF નાખંતાંય@ંોથી ચગદF નાખંતાંય@ંોથી ચગદF નાખંતા,ં , , , જમીન વજમીન વજમીન વજમીન વ�ુ�ુ� ુ� ુ કઠણ બનતા ં વરસાદFકઠણ બનતા ં વરસાદFકઠણ બનતા ં વરસાદFકઠણ બનતા ં વરસાદF

પાણીને જમીનમા ંઉતરવામા ંઅવરોધ�પાણીને જમીનમા ંઉતરવામા ંઅવરોધ�પાણીને જમીનમા ંઉતરવામા ંઅવરોધ�પાણીને જમીનમા ંઉતરવામા ંઅવરોધ�પ થતાંપ થતાંપ થતાંપ થતા,ં , , , �ચી !ક�મત અને �ચા � યા�ચી !ક�મત અને �ચા � યા�ચી !ક�મત અને �ચા � યા�ચી !ક�મત અને �ચા � યાજદરને કારણે જદરને કારણે જદરને કારણે જદરને કારણે

ખે/ૂતની ખે/ૂતની ખે/ૂતની ખે/ૂતની મોટાભાગની કમાણી ય@ંોની ખરFદFમોટાભાગની કમાણી ય@ંોની ખરFદFમોટાભાગની કમાણી ય@ંોની ખરFદFમોટાભાગની કમાણી ય@ંોની ખરFદFના ંના ંના ંના ંબહાને કંપનીઓના નફાને વધારવા બહાને કંપનીઓના નફાને વધારવા બહાને કંપનીઓના નફાને વધારવા બહાને કંપનીઓના નફાને વધારવા માટ� માટ� માટ� માટ�

સબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નોસબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નોસબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નોસબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નો કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે. . . .

�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં

તેમજ ખેતતેમજ ખેતતેમજ ખેતતેમજ ખેત----િનવસનત@ં િનવસનત@ં િનવસનત@ં િનવસનત@ં (farm(farm(farm(farm ecology)ecology)ecology)ecology) tળવી પાકtળવી પાકtળવી પાકtળવી પાક----ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદનની yિૃu ઘદનની yિૃu ઘદનની yિૃu ઘદનની yિૃu ઘમાંમાંમાંમા ં મદદ�પ મદદ�પ મદદ�પ મદદ�પ

12121212....zનુીભાઈ વૈધzનુીભાઈ વૈધzનુીભાઈ વૈધzનુીભાઈ વૈધ....આિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ંઆિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ંઆિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ંઆિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ં....�જુરાત લોક સિમિત�જુરાત લોક સિમિત�જુરાત લોક સિમિત�જુરાત લોક સિમિત....અમદાવાદ અમદાવાદ અમદાવાદ અમદાવાદ

13131313....સYવ ખેતી પિ@કાસYવ ખેતી પિ@કાસYવ ખેતી પિ@કાસYવ ખેતી પિ@કા....�કાશક�કાશક�કાશક�કાશક::::જતનજતનજતનજતન....િવિવિવિવનોબા આhમનોબા આhમનોબા આhમનોબા આhમ,,,,ગો@ીગો@ીગો@ીગો@ી,,,,વડોદરાવડોદરાવડોદરાવડોદરા....

39

થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો �િપયાના ં½P ટા�િપયાના ં½P ટા�િપયાના ં½P ટા�િપયાના ં½P ટાચારને ચારને ચારને ચારને આમિં@ત આમિં@ત આમિં@ત આમિં@ત કરFએ કરFએ કરFએ કરFએ

છFએછFએછFએછFએ. . . .

નાણાનંા ંનાણાનંા ંનાણાનંા ંનાણાનંા ં જોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છેજોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છેજોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છેજોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છે. . . . ખે/તૂોએ આ ખે/તૂોએ આ ખે/તૂોએ આ ખે/તૂોએ આ

િ� થિ� થિ� થિ� થિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમય આવી ગયો છે ન!હતર ય આવી ગયો છે ન!હતર ય આવી ગયો છે ન!હતર ય આવી ગયો છે ન!હતર

જ�!રયાત મદંજ�!રયાત મદંજ�!રયાત મદંજ�!રયાત મદં અ�અ�અ�અ�થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો પણ પણ પણ પણ તેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ંતેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ંતેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ંતેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ં

આપણે આપણી અn નઆપણે આપણી અn નઆપણે આપણી અn નઆપણે આપણી અn ન સલામતી સાચીવી શકFsુ ં સલામતી સાચીવી શકFsુ ં સલામતી સાચીવી શકFsુ ં સલામતી સાચીવી શકFsુ ં? ? ? ?

સYવ ખેતીનો w�ુ યસYવ ખેતીનો w�ુ યસYવ ખેતીનો w�ુ યસYવ ખેતીનો w�ુ ય ઉ ેશ જમીન ઉ ેશ જમીન ઉ ેશ જમીન ઉ ેશ જમીન,,,,પાણીપાણીપાણીપાણી, , , , હવા હવા હવા હવા ((((વાતાવરણવાતાવરણવાતાવરણવાતાવરણ) ) ) ) Gવા �ા>ૃિતક Gવા �ા>ૃિતક Gવા �ા>ૃિતક Gવા �ા>ૃિતક

� @ો� @ો� @ો� @ોતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મ�Pુ ય�Pુ ય�Pુ ય�Pુ યના � વાના � વાના � વાના � વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ યને ને ને ને

eરુj?ત eરુj?ત eરુj?ત eરુj?ત રાખીને સમi રાખીને સમi રાખીને સમi રાખીને સમi 5¤ૃવી 5¤ૃવી 5¤ૃવી 5¤ૃવી iહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ંiહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ંiહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ંiહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ં

સરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘસરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘસરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘસરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘ નૈસjગ�ક સપંિત નૈસjગ�ક સપંિત નૈસjગ�ક સપંિત નૈસjગ�ક સપંિતનો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો નો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો નો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો નો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો પય�તપય�તપય�તપય�ત

>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય !દશામા ં િવચારવાનો સમય !દશામા ં િવચારવાનો સમય !દશામા ં િવચારવાનો સમય !દશામા ં િવચારવાનો સમય

આવી zકૂયો છેઆવી zકૂયો છેઆવી zકૂયો છેઆવી zકૂયો છે. . . . સેnmીય ખેતી અપસેnmીય ખેતી અપસેnmીય ખેતી અપસેnmીય ખેતી અપનાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે નાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે નાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે નાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે

છોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છેછોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છેછોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છેછોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છે....14141414 ભારતભારતભારતભારતના ંના ંના ંના ં સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીનાંનાંનાંના ં

ભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદFરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદFરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદFરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદF, , , ,

િમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાકિમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાકિમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાકિમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાક, , , , � વા� વા� વા� વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય અને અને અને અને

lજ�દગીની શાિંત આપી શક�lજ�દગીની શાિંત આપી શક�lજ�દગીની શાિંત આપી શક�lજ�દગીની શાિંત આપી શક�. . . .

આમ સYવ ખેતીઆમ સYવ ખેતીઆમ સYવ ખેતીઆમ સYવ ખેતીના ંના ંના ંના ં અમલ અમલ અમલ અમલ Eારા Eારા Eારા Eારા વધતી જતી વ� તીવધતી જતી વ� તીવધતી જતી વ� તીવધતી જતી વ� તીની ખોરાકની જ�!રયાતને ની ખોરાકની જ�!રયાતને ની ખોરાકની જ�!રયાતને ની ખોરાકની જ�!રયાતને

પહ¾ચી વળવા જમીપહ¾ચી વળવા જમીપહ¾ચી વળવા જમીપહ¾ચી વળવા જમીનની તoુંર� તીનની તoુંર� તીનની તoુંર� તીનની તoુંર� તીની tળવણી qબૂ જ આવ* યની tળવણી qબૂ જ આવ* યની tળવણી qબૂ જ આવ* યની tળવણી qબૂ જ આવ* યક છે સYવ ખેતી એ મા@ ક છે સYવ ખેતી એ મા@ ક છે સYવ ખેતી એ મા@ ક છે સYવ ખેતી એ મા@

ભારતમા ંજ નહFભારતમા ંજ નહFભારતમા ંજ નહFભારતમા ંજ નહF, , , , પરં� ુસમi િવ©પરં� ુસમi િવ©પરં� ુસમi િવ©પરં� ુસમi િવ©મા ંમા ંમા ંમા ં રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતીખેતીખેતીખેતીના ંના ંના ંના ં સ?મ િવક" પસ?મ િવક" પસ?મ િવક" પસ?મ િવક" પ તરFક� ઉભરF તરFક� ઉભરF તરFક� ઉભરF તરFક� ઉભરF

રહF છેરહF છેરહF છેરહF છે15151515 જમીનના ભૌિતકજમીનના ભૌિતકજમીનના ભૌિતકજમીનના ભૌિતક, , , , રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા

જમીનની ઉ� પાજમીનની ઉ� પાજમીનની ઉ� પાજમીનની ઉ� પાદકતા ટકાવી રાખવા દકતા ટકાવી રાખવા દકતા ટકાવી રાખવા દકતા ટકાવી રાખવા માટ� માટ� માટ� માટ� સે^nmય ખેતી સે^nmય ખેતી સે^nmય ખેતી સે^nmય ખેતી િસવાય બીજોિસવાય બીજોિસવાય બીજોિસવાય બીજો કોઇ િવક" પકોઇ િવક" પકોઇ િવક" પકોઇ િવક" પ નથી નથી નથી નથી....16161616

14141414.... iામ �વરાજ �ક iામ �વરાજ �ક iામ �વરાજ �ક iામ �વરાજ �ક ----8888,,,, 10101010---- નવે�બર નવે�બર નવે�બર નવે�બર ----2006 2006 2006 2006 પેપેપેપે....26 26 26 26

15151515. . . . �જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર. . . . રિવવાર રિવવાર રિવવાર રિવવાર 18181818---- મેમેમેમે. . . . 2014 2014 2014 2014

16161616. . . . iામ �વરાજ �ક iામ �વરાજ �ક iામ �વરાજ �ક iામ �વરાજ �ક ----4444,,,, 10 10 10 10 Cુલાઈ Cુલાઈ Cુલાઈ Cુલાઈ 2006 2006 2006 2006 પેપેપેપે....30 30 30 30

40

સદંભBસદંભBસદંભBસદંભB:::: જનરલ ઓફ ઓ"ટને!ટવ એnડજનરલ ઓફ ઓ"ટને!ટવ એnડજનરલ ઓફ ઓ"ટને!ટવ એnડજનરલ ઓફ ઓ"ટને!ટવ એnડ કોિમ)લમેnટરF મેડFસન વોલ કોિમ)લમેnટરF મેડFસન વોલ કોિમ)લમેnટરF મેડFસન વોલ કોિમ)લમેnટરF મેડFસન વોલ ....7 7 7 7 નંનંનંન.ં . . . 2 2 2 2

41414141%%%%

30303030%%%% 30303030%%%%

44444444%%%%

15151515%%%%

50505050%%%%

10101010%%%%

50505050%%%% 50505050%%%%

12121212%%%%

21212121%%%%

11111111%%%% 10101010%%%%

50505050%%%%

11111111%%%%

0000%%%%

10101010%%%%

20202020%%%%

30303030%%%%

40404040%%%%

50505050%%%%

60606060%%%%

41

જમીનની ફળ¢પુતા જમીનની ફળ¢પુતા જમીનની ફળ¢પુતા જમીનની ફળ¢પુતા અને જમીન�ુ ં પયાBવરણીય સમ�લુન tળઅને જમીન�ુ ં પયાBવરણીય સમ�લુન tળઅને જમીન�ુ ં પયાBવરણીય સમ�લુન tળઅને જમીન�ુ ં પયાBવરણીય સમ�લુન tળવી રાખવા સે^nmય વી રાખવા સે^nmય વી રાખવા સે^nmય વી રાખવા સે^nmય

ખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએ.... જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા

જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ zુzુzુzસુસસસતો તો તો તો હોય તો હોય તો હોય તો હોય તો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો

હોયહોયહોયહોય....17171717

2222....4 4 4 4 રસાયણો આધા!રત ખતેીની આડ અસરો રસાયણો આધા!રત ખતેીની આડ અસરો રસાયણો આધા!રત ખતેીની આડ અસરો રસાયણો આધા!રત ખતેીની આડ અસરો : : : :

આપણા 5વૂBજોએ લાખો વષB છાણઆપણા 5વૂBજોએ લાખો વષB છાણઆપણા 5વૂBજોએ લાખો વષB છાણઆપણા 5વૂBજોએ લાખો વષB છાણ, , , , w@ૂથી ખેતી કરFને આપણને વારસામા ંફળ¢પુw@ૂથી ખેતી કરFને આપણને વારસામા ંફળ¢પુw@ૂથી ખેતી કરFને આપણને વારસામા ંફળ¢પુw@ૂથી ખેતી કરFને આપણને વારસામા ંફળ¢પુ, , , ,

રસકવાળF અને YવતંરસકવાળF અને YવતંરસકવાળF અને YવતંરસકવાળF અને Yવતં જમીનો આપી હતીજમીનો આપી હતીજમીનો આપી હતીજમીનો આપી હતી. . . . પરં� ુછે" લાપરં� ુછે" લાપરં� ુછે" લાપરં� ુછે" લા 50 50 50 50 વષgમા ંવષgમા ંવષgમા ંવષgમા ંરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો ખાતરો ખાતરો ખાતરો

અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ ઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાય બનાવી દFધી છે ય બનાવી દFધી છે ય બનાવી દFધી છે ય બનાવી દFધી છે

Gની અસર જમીન Gની અસર જમીન Gની અસર જમીન Gની અસર જમીન ,,,, માનવીના આરો{ યમાનવીના આરો{ યમાનવીના આરો{ યમાનવીના આરો{ ય, , , , પીવાપીવાપીવાપીવાના ંના ંના ંના ંપાણીપાણીપાણીપાણી, , , , અન ેસમi પયાBવરણીયઅન ેસમi પયાBવરણીયઅન ેસમi પયાBવરણીયઅન ેસમi પયાBવરણીય eિૃP ટeિૃP ટeિૃP ટeિૃP ટ

પર જોવા ંમળે છેપર જોવા ંમળે છેપર જોવા ંમળે છેપર જોવા ંમળે છે

2222....4444....1 1 1 1 આિથVક સામાYક અસરો આિથVક સામાYક અસરો આિથVક સામાYક અસરો આિથVક સામાYક અસરો : : : :

આપણી સ�ં >ૃઆપણી સ�ં >ૃઆપણી સ�ં >ૃઆપણી સ�ં >ૃિતમા ંખેતીને સવgતમ � યિતમા ંખેતીને સવgતમ � યિતમા ંખેતીને સવgતમ � યિતમા ંખેતીને સવgતમ � યવસાયવસાયવસાયવસાય----ધમB ગણવામા ંઆ� યોધમB ગણવામા ંઆ� યોધમB ગણવામા ંઆ� યોધમB ગણવામા ંઆ� યો છે છે છે છે. . . . પરં� ુઆG પરં� ુઆG પરં� ુઆG પરં� ુઆG

આઆઆઆ �યવસાય�ુ ં અવw"ૂ ય�યવસાય�ુ ં અવw"ૂ ય�યવસાય�ુ ં અવw"ૂ ય�યવસાય�ુ ં અવw"ૂ યન થ[ુ ં છેન થ[ુ ં છેન થ[ુ ં છેન થ[ુ ં છે. . . . >ૃિષ?ે@મા ં વપરાતી તમામ ખેતસામiી Gમ ક� >ૃિષ?ે@મા ં વપરાતી તમામ ખેતસામiી Gમ ક� >ૃિષ?ે@મા ં વપરાતી તમામ ખેતસામiી Gમ ક� >ૃિષ?ે@મા ં વપરાતી તમામ ખેતસામiી Gમ ક�

jબયારણોjબયારણોjબયારણોjબયારણો, , , , ખાતરોખાતરોખાતરોખાતરો, , , , જ�ંનુાશકો દવાઓજ�ંનુાશકો દવાઓજ�ંનુાશકો દવાઓજ�ંનુાશકો દવાઓ, , , , પાણીપાણીપાણીપાણી, , , , ઉtBઉtBઉtBઉtB, , , , ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો

tય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છેtય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છેtય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છેtય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છે. . . .

ખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે ર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે ર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે ર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે

આG બtરમા ં ખેતી?ે@ે ટ�કનોલોY�ુ ં સશંોધન નહF પરં� ુ ખે/તૂ શેની અને ક�વી રFત ેઆG બtરમા ં ખેતી?ે@ે ટ�કનોલોY�ુ ં સશંોધન નહF પરં� ુ ખે/તૂ શેની અને ક�વી રFત ેઆG બtરમા ં ખેતી?ે@ે ટ�કનોલોY�ુ ં સશંોધન નહF પરં� ુ ખે/તૂ શેની અને ક�વી રFત ેઆG બtરમા ં ખેતી?ે@ે ટ�કનોલોY�ુ ં સશંોધન નહF પરં� ુ ખે/તૂ શેની અને ક�વી રFત ે

ખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છેખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છેખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છેખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છે. . . .

બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક

�દાજ wજુબ ભા�દાજ wજુબ ભા�દાજ wજુબ ભા�દાજ wજુબ ભારતના ખે/ૂતોરતના ખે/ૂતોરતના ખે/ૂતોરતના ખે/ૂતો�ુ ં >ુલ દ�yુ ંઆશર� �ુ ં >ુલ દ�yુ ંઆશર� �ુ ં >ુલ દ�yુ ંઆશર� �ુ ં >ુલ દ�yુ ંઆશર� 90 90 90 90 હtર કરોડ �િપયા હtર કરોડ �િપયા હtર કરોડ �િપયા હtર કરોડ �િપયા Gટ3ુ ંથ[ુ ં છે Gટ3ુ ંથ[ુ ં છે Gટ3ુ ંથ[ુ ં છે Gટ3ુ ંથ[ુ ં છે

હ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાહ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાહ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાહ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાલબંન �ા) તલબંન �ા) તલબંન �ા) તલબંન �ા) ત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત તો તો તો તો

17171717....Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing

Company Pvt.lad.N.delhiCompany Pvt.lad.N.delhiCompany Pvt.lad.N.delhiCompany Pvt.lad.N.delhi----Calcatta Calcatta Calcatta Calcatta

42

પરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યોપરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યોપરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યોપરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યો. . . . નાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આનાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આનાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આનાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આ�ુ�ુ� ુ�િુનક ખેતી સફ�દ િનક ખેતી સફ�દ િનક ખેતી સફ�દ િનક ખેતી સફ�દ

હાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છેહાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છેહાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છેહાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છે. . . .

જગતજગતજગતજગતનાંનાંનાંના ં તાત કહ�વાતા ખે/તૂોને આ�મહ�યા કરવા eધુી�ુ ંપગ3ુ ંશા માટ� ભરyુ ંપડ� તાત કહ�વાતા ખે/તૂોને આ�મહ�યા કરવા eધુી�ુ ંપગ3ુ ંશા માટ� ભરyુ ંપડ� તાત કહ�વાતા ખે/તૂોને આ�મહ�યા કરવા eધુી�ુ ંપગ3ુ ંશા માટ� ભરyુ ંપડ� તાત કહ�વાતા ખે/તૂોને આ�મહ�યા કરવા eધુી�ુ ંપગ3ુ ંશા માટ� ભરyુ ંપડ�

છેછેછેછે, , , , એનોએનોએનોએનો પણ અયાસ કરવો જ�રF છે પણ અયાસ કરવો જ�રF છે પણ અયાસ કરવો જ�રF છે પણ અયાસ કરવો જ�રF છે 1997199719971997----98 98 98 98 નાંનાંનાંના ં સમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ંસમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ંસમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ંસમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ં

377377377377, , , , પtંબમા ંપtંબમા ંપtંબમા ંપtંબમા ં 133133133133,,,, મહારાPQમા ંમહારાPQમા ંમહારાPQમા ંમહારાPQમા ં 82 82 82 82 થી થી થી થી 100 100 100 100 અને કણાBટકમા ંઅને કણાBટકમા ંઅને કણાBટકમા ંઅને કણાBટકમા ં 20 20 20 20 ખે/તૂોએ આપઘાત ખે/તૂોએ આપઘાત ખે/તૂોએ આપઘાત ખે/તૂોએ આપઘાત

કયાB હતાકયાB હતાકયાB હતાકયાB હતા....18181818 રસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પારસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પારસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પારસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પાદનો ઘટતા ં ખેતી દનો ઘટતા ં ખેતી દનો ઘટતા ં ખેતી દનો ઘટતા ં ખેતી

ખોટનો ધધંોખોટનો ધધંોખોટનો ધધંોખોટનો ધધંો બનતા દર વષ} બનતા દર વષ} બનતા દર વષ} બનતા દર વષ} ૩ ૩ ૩ ૩ લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના

પ!રણામેપ!રણામેપ!રણામેપ!રણામે શહ�રોમા ં પીવાનાશહ�રોમા ં પીવાનાશહ�રોમા ં પીવાનાશહ�રોમા ં પીવાના પાણીની સમ�યાપાણીની સમ�યાપાણીની સમ�યાપાણીની સમ�યા,,,, રહ�ઠાણની eિુવધારહ�ઠાણની eિુવધારહ�ઠાણની eિુવધારહ�ઠાણની eિુવધા, , , , � વ� વ� વ� વ¦ છ¦ છ¦ છ¦ છતાનો અભાવતાનો અભાવતાનો અભાવતાનો અભાવ, , , ,

િશ?ણની eિુવધાઓિશ?ણની eિુવધાઓિશ?ણની eિુવધાઓિશ?ણની eિુવધાઓ, , , , આરો{ યઆરો{ યઆરો{ યઆરો{ યનીનીનીની સેવાઓ વગેર� �ªો ઉપp�થત થાય છેસેવાઓ વગેર� �ªો ઉપp�થત થાય છેસેવાઓ વગેર� �ªો ઉપp�થત થાય છેસેવાઓ વગેર� �ªો ઉપp�થત થાય છે....

વૈ©ીકરણ તથા િવ© �યાપાર સગંઠન વૈ©ીકરણ તથા િવ© �યાપાર સગંઠન વૈ©ીકરણ તથા િવ© �યાપાર સગંઠન વૈ©ીકરણ તથા િવ© �યાપાર સગંઠન ((((WTOWTOWTOWTO))))ના સય બનવાની સાથે જ ભારત ના સય બનવાની સાથે જ ભારત ના સય બનવાની સાથે જ ભારત ના સય બનવાની સાથે જ ભારત

સરકાર� પરદ�શી ચીજસરકાર� પરદ�શી ચીજસરકાર� પરદ�શી ચીજસરકાર� પરદ�શી ચીજ----વ��ઓુની આયાત માટ� પોતાના ં બધા ં બારણાવ��ઓુની આયાત માટ� પોતાના ં બધા ં બારણાવ��ઓુની આયાત માટ� પોતાના ં બધા ં બારણાવ��ઓુની આયાત માટ� પોતાના ં બધા ં બારણા ખોલી દFધા ં છે ખોલી દFધા ં છે ખોલી દFધા ં છે ખોલી દFધા ં છે

પ!રણામે પરદ�શનો માલ િનચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ં ઠાલવવામા ંઆવશેપ!રણામે પરદ�શનો માલ િનચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ં ઠાલવવામા ંઆવશેપ!રણામે પરદ�શનો માલ િનચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ં ઠાલવવામા ંઆવશેપ!રણામે પરદ�શનો માલ િનચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ં ઠાલવવામા ંઆવશે....તેની સામે તેની સામે તેની સામે તેની સામે

આપણો ખે/તૂ ટકF શક� ન!હઆપણો ખે/તૂ ટકF શક� ન!હઆપણો ખે/તૂ ટકF શક� ન!હઆપણો ખે/તૂ ટકF શક� ન!હ.... હમણા ંજ ભારત સરકાર� હમણા ંજ ભારત સરકાર� હમણા ંજ ભારત સરકાર� હમણા ંજ ભારત સરકાર� 1400140014001400 ચીજચીજચીજચીજ----વ��ઓુની આયાત વ��ઓુની આયાત વ��ઓુની આયાત વ��ઓુની આયાત

પરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છેપરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છેપરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છેપરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છે,,,, Gમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છે....

2222....4444....2 2 2 2 પયાBવરણીય આડ અસરો પયાBવરણીય આડ અસરો પયાBવરણીય આડ અસરો પયાBવરણીય આડ અસરો : : : :

રસાયણ આધારસાયણ આધારસાયણ આધારસાયણ આધા!રત ખેતીએ પયાBવરણીય સમ� યા!રત ખેતીએ પયાBવરણીય સમ� યા!રત ખેતીએ પયાBવરણીય સમ� યા!રત ખેતીએ પયાBવરણીય સમ� યાઓ પણ ઉભી કઓ પણ ઉભી કઓ પણ ઉભી કઓ પણ ઉભી કરF છે Gમાનંી રF છે Gમાનંી રF છે Gમાનંી રF છે Gમાનંી

ક�ટલીક મહ� વક�ટલીક મહ� વક�ટલીક મહ� વક�ટલીક મહ� વની ની ની ની નીનીનીનીચે wજુબ છેચે wજુબ છેચે wજુબ છેચે wજુબ છે. . . .

2222....4444....2222....1 1 1 1 �વ �વ �વ �વ િવિવધતાનો નાશ િવિવધતાનો નાશ િવિવધતાનો નાશ િવિવધતાનો નાશ : : : :

સતત આિથVક િવકાસની દોડમા ંરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે ખેતીમા ં�િવક સતત આિથVક િવકાસની દોડમા ંરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે ખેતીમા ં�િવક સતત આિથVક િવકાસની દોડમા ંરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે ખેતીમા ં�િવક સતત આિથVક િવકાસની દોડમા ંરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે ખેતીમા ં�િવક

પાકોની િવિવધતા ઘટતી રહF છે �વ વૈિવu યપાકોની િવિવધતા ઘટતી રહF છે �વ વૈિવu યપાકોની િવિવધતા ઘટતી રહF છે �વ વૈિવu યપાકોની િવિવધતા ઘટતી રહF છે �વ વૈિવu ય એ આજના પયાBવરણ માટ� jચ�તાનો એ આજના પયાBવરણ માટ� jચ�તાનો એ આજના પયાBવરણ માટ� jચ�તાનો એ આજના પયાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય િવષય િવષય િવષય

છેછેછેછે હ!રયાળF �ાિંત હ!રયાળF �ાિંત હ!રયાળF �ાિંત હ!રયાળF �ાિંત આગમન પછF ઘણી � થાઆગમન પછF ઘણી � થાઆગમન પછF ઘણી � થાઆગમન પછF ઘણી � થાિનક tતો નાશ પામી છે �જુરાતની િનક tતો નાશ પામી છે �જુરાતની િનક tતો નાશ પામી છે �જુરાતની િનક tતો નાશ પામી છે �જુરાતની જો વાતજો વાતજો વાતજો વાત

18181818....નીિતન દ�સાઈનીિતન દ�સાઈનીિતન દ�સાઈનીિતન દ�સાઈ.... jચરંYવી >ૃિષ િવકાસjચરંYવી >ૃિષ િવકાસjચરંYવી >ૃિષ િવકાસjચરંYવી >ૃિષ િવકાસ....ખે/તૂોના આપઘાતના ખે/તૂોના આપઘાતના ખે/તૂોના આપઘાતના ખે/તૂોના આપઘાતના ejૂચતાથgejૂચતાથgejૂચતાથgejૂચતાથg. . . . પેજપેજપેજપેજ....49 49 49 49

43

કરFએ તો ચોખાની કરFએ તો ચોખાની કરFએ તો ચોખાની કરFએ તો ચોખાની 55 55 55 55 tતોtતોtતોtતો, , , , ઘ�ની ઘ�ની ઘ�ની ઘ�ની 30 30 30 30 tતોtતોtતોtતો, , , , કપાસની કપાસની કપાસની કપાસની 18181818, , , , Cુવારની Cુવારની Cુવારની Cુવારની 16161616, , , , બાજરFની બાજરFની બાજરFની બાજરFની

11111111, , , , એરંડાની એરંડાની એરંડાની એરંડાની 10101010, , , , મગફળFની મગફળFની મગફળFની મગફળFની 9999, , , , તમા>ુની તમા>ુની તમા>ુની તમા>ુની 7777, , , , મકાઇની મકાઇની મકાઇની મકાઇની 3333 તથા �વુરતથા �વુરતથા �વુરતથા �વુર,,,,ચણાચણાચણાચણા, , , , મઠમઠમઠમઠ,,,,મગમગમગમગ, , , , અન ેઅન ેઅન ેઅન ે

અઅઅઅડડડડદની ઘણી tતો નાશ પામી છેદની ઘણી tતો નાશ પામી છેદની ઘણી tતો નાશ પામી છેદની ઘણી tતો નાશ પામી છે....19191919

ભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંઆઝાદF પેહલા ચોખાની આઝાદF પેહલા ચોખાની આઝાદF પેહલા ચોખાની આઝાદF પેહલા ચોખાની 30303030 હtર tિતઓ ઉગાડવામા ંઆવતી હતી હtર tિતઓ ઉગાડવામા ંઆવતી હતી હtર tિતઓ ઉગાડવામા ંઆવતી હતી હtર tિતઓ ઉગાડવામા ંઆવતી હતી G G G G

અ� યાઅ� યાઅ� યાઅ� યાર�ર�ર�ર� ચોખાનો ચોખાનો ચોખાનો ચોખાનો ઉતાર ઉતાર ઉતાર ઉતાર 15 15 15 15 tતોમાથંી મેળવવામા ંtતોમાથંી મેળવવામા ંtતોમાથંી મેળવવામા ંtતોમાથંી મેળવવામા ંઆવે છે જનેની ઇજઆવે છે જનેની ઇજઆવે છે જનેની ઇજઆવે છે જનેની ઇજનેરF Eારા તૈયાર નેરF Eારા તૈયાર નેરF Eારા તૈયાર નેરF Eારા તૈયાર

થયેલી tતો વથયેલી tતો વથયેલી tતો વથયેલી tતો વ�ુ�ુ� ુ� ુ જોખમીજોખમીજોખમીજોખમી છે છે છે છે

2222....4444....2222....2 2 2 2 જમીનની ફળ¢પુતામા ંઘટાડો જમીનની ફળ¢પુતામા ંઘટાડો જમીનની ફળ¢પુતામા ંઘટાડો જમીનની ફળ¢પુતામા ંઘટાડો : : : :

રસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે જમીનમા ં િવરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે જમીનમા ં િવરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે જમીનમા ં િવરસાયણ આધા!રત ખેતીને કારણે જમીનમા ં િવિવિવિવિવધધધધ �oૂષકો�ુ ં �માણ વu [ું�oૂષકો�ુ ં �માણ વu [ું�oૂષકો�ુ ં �માણ વu [ું�oૂષકો�ુ ં �માણ વu [ુ ં છે છે છે છે

રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરોના િવિવધ ?ારોખાતરોના િવિવધ ?ારોખાતરોના િવિવધ ?ારોખાતરોના િવિવધ ?ારો અને ભાર� ધા�ઓુના ં અવશેષોના વઅને ભાર� ધા�ઓુના ં અવશેષોના વઅને ભાર� ધા�ઓુના ં અવશેષોના વઅને ભાર� ધા�ઓુના ં અવશેષોના વ� ુ� ુ� ુ� ુ પડતા પડતા પડતા પડતા

ઉપયોગને કારણે જમીનઉપયોગને કારણે જમીનઉપયોગને કારણે જમીનઉપયોગને કારણે જમીન પોતાની �િવક �ણુધમg �મુાવતી tય છેપોતાની �િવક �ણુધમg �મુાવતી tય છેપોતાની �િવક �ણુધમg �મુાવતી tય છેપોતાની �િવક �ણુધમg �મુાવતી tય છે. . . . જમીનમાનંા જમીનમાનંા જમીનમાનંા જમીનમાનંા

ઉપયોગી e²ૂ મોઉપયોગી e²ૂ મોઉપયોગી e²ૂ મોઉપયોગી e²ૂ મો Yવો Yવો Yવો Yવો અને જમીનમાનંી �વ � યઅને જમીનમાનંી �વ � યઅને જમીનમાનંી �વ � યઅને જમીનમાનંી �વ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા ત@ંના w�ુ ય ત@ંના w�ુ ય ત@ંના w�ુ ય ત@ંના w�ુ ય ઘટક અળિસયા�ુ ં ઘટક અળિસયા�ુ ં ઘટક અળિસયા�ુ ં ઘટક અળિસયા�ુ ં

�માણ ઘટ� ુ ંtય છે�માણ ઘટ� ુ ંtય છે�માણ ઘટ� ુ ંtય છે�માણ ઘટ� ુ ંtય છે. . . . G જમીનની નાડFના ધબકારા છેG જમીનની નાડFના ધબકારા છેG જમીનની નાડFના ધબકારા છેG જમીનની નાડFના ધબકારા છે જમીન જમીન જમીન જમીન ધોવાણ વધ�ુ ંtય છેધોવાણ વધ�ુ ંtય છેધોવાણ વધ�ુ ંtય છેધોવાણ વધ�ુ ંtય છે. . . .

�જુરાતમા ંલગભગ �જુરાતમા ંલગભગ �જુરાતમા ંલગભગ �જુરાતમા ંલગભગ ૩૦૩૦૩૦૩૦% % % % ટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છેટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છેટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છેટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છે. . . .

અમે!રકF �wખુઅમે!રકF �wખુઅમે!રકF �wખુઅમે!રકF �wખુ, , , , rુઝવે" ટrુઝવે" ટrુઝવે" ટrુઝવે" ટ 1937 1937 1937 1937 મા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનોમા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનોમા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનોમા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનો નાશ કર�નાશ કર�નાશ કર�નાશ કર� તે પોતાનો પણ તે પોતાનો પણ તે પોતાનો પણ તે પોતાનો પણ

નાશ કર� છેનાશ કર� છેનાશ કર� છેનાશ કર� છે, પ!રણામે જમીનની ફળ¢પુતાપ!રણામે જમીનની ફળ¢પુતાપ!રણામે જમીનની ફળ¢પુતાપ!રણામે જમીનની ફળ¢પુતા, , , , ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદનદનદનદન----શ!કતશ!કતશ!કતશ!કત, , , , ભેજધારણ શ!કત ઘટતા ંભેજધારણ શ!કત ઘટતા ંભેજધારણ શ!કત ઘટતા ંભેજધારણ શ!કત ઘટતા ં

tય છે અને જમીન�ુંtય છે અને જમીન�ુંtય છે અને જમીન�ુંtય છે અને જમીન�ુ ં ધોવાણ ધોવાણ ધોવાણ ધોવાણ વધ�ુ ં tય છેવધ�ુ ં tય છેવધ�ુ ં tય છેવધ�ુ ં tય છે. . . . �જુરાતમા ં લ�જુરાતમા ં લ�જુરાતમા ં લ�જુરાતમા ં લગભગ ગભગ ગભગ ગભગ 30303030% % % % ટકા ની ટકા ની ટકા ની ટકા ની

આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતાઆસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતાઆસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતાઆસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છે�મુાવી zકૂF છે�મુાવી zકૂF છે�મુાવી zકૂF છે. . . . આG િવ©ના છ અઆG િવ©ના છ અઆG િવ©ના છ અઆG િવ©ના છ અબજ લોકોને બજ લોકોને બજ લોકોને બજ લોકોને

5રૂતો ખોરાક 5રૂતો ખોરાક 5રૂતો ખોરાક 5રૂતો ખોરાક મળF શક� તે માટ� માથામળF શક� તે માટ� માથામળF શક� તે માટ� માથામળF શક� તે માટ� માથાદFઠ જમીન દFઠ જમીન દFઠ જમીન દFઠ જમીન 0000....4444 હ�કટર હોવી જોઇએહ�કટર હોવી જોઇએહ�કટર હોવી જોઇએહ�કટર હોવી જોઇએ. . . . જયાર� આપણા જયાર� આપણા જયાર� આપણા જયાર� આપણા

દ�શમા ંમાડંદ�શમા ંમાડંદ�શમા ંમાડંદ�શમા ંમાડં 0000....2222 હ�કટર કરતા ંપણ હ�કટર કરતા ંપણ હ�કટર કરતા ંપણ હ�કટર કરતા ંપણ ઓછF જમીન ખેડાણ હ�ઠળ છેઓછF જમીન ખેડાણ હ�ઠળ છેઓછF જમીન ખેડાણ હ�ઠળ છેઓછF જમીન ખેડાણ હ�ઠળ છે....20202020

19191919.ડોડોડોડો....અ�લુ પટ�લ જનીિનક ધોવાણ અને �જુરાતના પાકો�ુ ંજનીિનક ધોવાણઅ�લુ પટ�લ જનીિનક ધોવાણ અને �જુરાતના પાકો�ુ ંજનીિનક ધોવાણઅ�લુ પટ�લ જનીિનક ધોવાણ અને �જુરાતના પાકો�ુ ંજનીિનક ધોવાણઅ�લુ પટ�લ જનીિનક ધોવાણ અને �જુરાતના પાકો�ુ ંજનીિનક ધોવાણ....jચરંYવી jચરંYવી jચરંYવી jચરંYવી

>ૃિષ િવકાસ પેજ>ૃિષ િવકાસ પેજ>ૃિષ િવકાસ પેજ>ૃિષ િવકાસ પેજ....18181818----25252525

20202020....!દ� ય!દ� ય!દ� ય!દ� ય ભા� ક ભા� ક ભા� ક ભા� કરરરર----17171717----ઓકટોઓકટોઓકટોઓકટો....2007 2007 2007 2007

44

વૈિ©કFકરણ તથા િવ© � યાવૈિ©કFકરણ તથા િવ© � યાવૈિ©કFકરણ તથા િવ© � યાવૈિ©કFકરણ તથા િવ© � યાપાર સગંઠન પાર સગંઠન પાર સગંઠન પાર સગંઠન (WTO) (WTO) (WTO) (WTO) ના સ યના સ યના સ યના સ ય બનવાની સાથે જ ભારત બનવાની સાથે જ ભારત બનવાની સાથે જ ભારત બનવાની સાથે જ ભારત

સરકાર� પરદ�શી ચીજ સરકાર� પરદ�શી ચીજ સરકાર� પરદ�શી ચીજ સરકાર� પરદ�શી ચીજ વ� � ુવ� � ુવ� � ુવ� �ઓુની આયાત માટ� પોતાના ંબઓની આયાત માટ� પોતાના ંબઓની આયાત માટ� પોતાના ંબઓની આયાત માટ� પોતાના ંબધાંધાંધાંધા ં જ બારણા ંખોલી દFધા છે જ બારણા ંખોલી દFધા છે જ બારણા ંખોલી દFધા છે જ બારણા ંખોલી દFધા છે

પ!રણામે પરદ�શનો માલ નીચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ંઠાલવવામા ંઆવશે ક� Gની સામે પ!રણામે પરદ�શનો માલ નીચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ંઠાલવવામા ંઆવશે ક� Gની સામે પ!રણામે પરદ�શનો માલ નીચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ંઠાલવવામા ંઆવશે ક� Gની સામે પ!રણામે પરદ�શનો માલ નીચી !ક�મતે આપણા દ�શમા ંઠાલવવામા ંઆવશે ક� Gની સામે

આપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શઆપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શઆપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શઆપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શક� નહFક� નહFક� નહFક� નહF. . . . હમણા ં જ ભારત સરકાર� હમણા ં જ ભારત સરકાર� હમણા ં જ ભારત સરકાર� હમણા ં જ ભારત સરકાર� 1400 1400 1400 1400 ચીજવ� � ુચીજવ� � ુચીજવ� � ુચીજવ� �ઓુની ઓની ઓની ઓની

આયાત આયાત આયાત આયાત ૫૫૫૫ર �િતબંર �િતબંર �િતબંર �િતબધંધધધ હઠાવી લીહઠાવી લીહઠાવી લીહઠાવી લીધોધોધોધો છેછેછેછે, , , , Gમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છે. . . .

2222....4444....2222....3 3 3 3 ખેત મCૂરો�ુ ંિવ� થાખેત મCૂરો�ુ ંિવ� થાખેત મCૂરો�ુ ંિવ� થાખેત મCૂરો�ુ ંિવ� થાપન પન પન પન : : : :

યાંયાંયાંયા ં @ીકરણનો ખેતીમા ંવપરાશ થવાને કારણે ખેત મCૂરોની માગંમા ંઘટાડો થ@ીકરણનો ખેતીમા ંવપરાશ થવાને કારણે ખેત મCૂરોની માગંમા ંઘટાડો થ@ીકરણનો ખેતીમા ંવપરાશ થવાને કારણે ખેત મCૂરોની માગંમા ંઘટાડો થ@ીકરણનો ખેતીમા ંવપરાશ થવાને કારણે ખેત મCૂરોની માગંમા ંઘટાડો થતો તો તો તો

tય છે Q�કટરના ંઆગમનને લીtય છે Q�કટરના ંઆગમનને લીtય છે Q�કટરના ંઆગમનને લીtય છે Q�કટરના ંઆગમનને લીધે ધે ધે ધે જમીનજમીનજમીનજમીનનાંનાંનાંના ં ખેડાણ માટ�ની અનેખેડાણ માટ�ની અનેખેડાણ માટ�ની અનેખેડાણ માટ�ની અને લણણી માટ�ના ં ય@ંો લણણી માટ�ના ં ય@ંો લણણી માટ�ના ં ય@ંો લણણી માટ�ના ં ય@ંો

આવવાને લીઆવવાને લીઆવવાને લીઆવવાને લીધે ધે ધે ધે લણણીલણણીલણણીલણણીના ંના ંના ંના ં સમય દર� યાસમય દર� યાસમય દર� યાસમય દર� યાન ખેત મCૂરોની માગંમા ં ઘટાડો થયો Gથી ન ખેત મCૂરોની માગંમા ં ઘટાડો થયો Gથી ન ખેત મCૂરોની માગંમા ં ઘટાડો થયો Gથી ન ખેત મCૂરોની માગંમા ં ઘટાડો થયો Gથી

ખેતી?ે@ે બેકારોની સ�ં યાખેતી?ે@ે બેકારોની સ�ં યાખેતી?ે@ે બેકારોની સ�ં યાખેતી?ે@ે બેકારોની સ�ં યામા ંવધારો થયોમા ંવધારો થયોમા ંવધારો થયોમા ંવધારો થયો. . . . Gના પ!રણામે ખેત મCૂરોને િવ� થાGના પ!રણામે ખેત મCૂરોને િવ� થાGના પ!રણામે ખેત મCૂરોને િવ� થાGના પ!રણામે ખેત મCૂરોને િવ� થાપન કરyુ ંપન કરyુ ંપન કરyુ ંપન કરyુ ં

પડ� છેપડ� છેપડ� છેપડ� છે. . . .

2222....4444....2222....4 4 4 4 પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ : : : :

5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી ૫૫૫૫ર ર ર ર 71717171% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી 97979797% % % % ટકા પાણી સwmુમા ંટકા પાણી સwmુમા ંટકા પાણી સwmુમા ંટકા પાણી સwmુમા ં

છે G પાણી પીવા ક� િસ�છે G પાણી પીવા ક� િસ�છે G પાણી પીવા ક� િસ�છે G પાણી પીવા ક� િસ�ચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ંચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ંચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ંચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ં3333% % % % ટકા પાણી જ �ા)ય છેટકા પાણી જ �ા)ય છેટકા પાણી જ �ા)ય છેટકા પાણી જ �ા)ય છે....

Gમાથંી Gમાથંી Gમાથંી Gમાથંી 2222....997997997997% % % % ટકા પાણી Àવુ �દ�શમા ં બરફમા ંઅથવા !હમશીલા � વટકા પાણી Àવુ �દ�શમા ં બરફમા ંઅથવા !હમશીલા � વટકા પાણી Àવુ �દ�શમા ં બરફમા ંઅથવા !હમશીલા � વટકા પાણી Àવુ �દ�શમા ં બરફમા ંઅથવા !હમશીલા � વ�પે અિ� ત�પે અિ� ત�પે અિ� ત�પે અિ� ત� વ� વ� વ� વ

ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ૦૦૦૦....૦૦૦૦૦૩૦૩૦૩૦૩% % % % ટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમાંટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમાંટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમાંટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમા,ં , , ,

�ગૂભBજળ�ગૂભBજળ�ગૂભBજળ�ગૂભBજળ, , , , પાણની વરાળપાણની વરાળપાણની વરાળપાણની વરાળ, , , , સરોવરોસરોવરોસરોવરોસરોવરો, , , , ઝરણાઓંઝરણાઓંઝરણાઓંઝરણાઓં, , , , નદFઓ અને જલ) લાનદFઓ અને જલ) લાનદFઓ અને જલ) લાનદFઓ અને જલ) લાિવતિવતિવતિવત � ૂ� ૂ� ૂ�િૂમઓ વગેર�િમઓ વગેર�િમઓ વગેર�િમઓ વગેર�

� વ� વ� વ� વ�પ �ા) ત�પ �ા) ત�પ �ા) ત�પ �ા) ત છે છે છે છે....21212121

પાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંતપાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંતપાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંતપાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંત---- રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતી ખેતી ખેતી ખેતી

મહ� વમહ� વમહ� વમહ� વનો ભાગ નો ભાગ નો ભાગ નો ભાગ ભજ�યો છેભજ�યો છેભજ�યો છેભજ�યો છે. . . . રસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળનારસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળનારસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળનારસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળના � @ો� @ો� @ો� @ોતો તો તો તો

�oૂિષત થઇ ર�ા છે �oૂિષત થઇ ર�ા છે �oૂિષત થઇ ર�ા છે �oૂિષત થઇ ર�ા છે રાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીરાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીરાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીરાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીવાના પાણીમા ંવાના પાણીમા ંવાના પાણીમા ંવાના પાણીમા ં

21212121....Dr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach Bharucha. . . . BharatiBharatiBharatiBharati Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and

Research.puneResearch.puneResearch.puneResearch.pune pe.140pe.140pe.140pe.140

45

ભળતા ભળતા ભળતા ભળતા તેને તેને તેને તેને �oુિષત �oુિષત �oુિષત �oુિષત કર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંકર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંકર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંકર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંવરસાદનાવરસાદનાવરસાદનાવરસાદના

સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ વષાBનો વષાBનો વષાBનો વષાBનો અ�ભુવ જોવા મળે છેઅ�ભુવ જોવા મળે છેઅ�ભુવ જોવા મળે છેઅ�ભુવ જોવા મળે છે. . . . તેtબી વષાBને કારણે તેtબી વષાBને કારણે તેtબી વષાBને કારણે તેtબી વષાBને કારણે

નદFઓ અનેનદFઓ અનેનદFઓ અનેનદFઓ અને સરોવરોની YવeિૃP ટસરોવરોની YવeિૃP ટસરોવરોની YવeિૃP ટસરોવરોની YવeિૃP ટ નાશ પામી રહF નાશ પામી રહF નાશ પામી રહF નાશ પામી રહF છેછેછેછે. . . . વન� પવન� પવન� પવન� પિતઓ અનેિતઓ અનેિતઓ અનેિતઓ અને છોડના ંપાનનો છોડના ંપાનનો છોડના ંપાનનો છોડના ંપાનનો

નાશ થાય છેનાશ થાય છેનાશ થાય છેનાશ થાય છે. . . . જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના

� ત� ત� ત� તર �ડા �તરતા tય છેર �ડા �તરતા tય છેર �ડા �તરતા tય છેર �ડા �તરતા tય છે. . . . Gથી Gથી Gથી Gથી ભિવP યભિવP યભિવP યભિવP યમા ંપાણીની તગંી અ�ભુવાશે એyુ ંએક અ�મુાન મા ંપાણીની તગંી અ�ભુવાશે એyુ ંએક અ�મુાન મા ંપાણીની તગંી અ�ભુવાશે એyુ ંએક અ�મુાન મા ંપાણીની તગંી અ�ભુવાશે એyુ ંએક અ�મુાન

કરF શકાય અન ેઆવનારા ંસમયમા ં oુિનયામા ંG [uુ ઘોકરF શકાય અન ેઆવનારા ંસમયમા ં oુિનયામા ંG [uુ ઘોકરF શકાય અન ેઆવનારા ંસમયમા ં oુિનયામા ંG [uુ ઘોકરF શકાય અન ેઆવનારા ંસમયમા ં oુિનયામા ંG [uુ ઘો થશે તે કદાચ પાણી માટ� થશે થશે તે કદાચ પાણી માટ� થશે થશે તે કદાચ પાણી માટ� થશે થશે તે કદાચ પાણી માટ� થશે

એમ કહ�yુ ંપણ અયો{ય નથીએમ કહ�yુ ંપણ અયો{ય નથીએમ કહ�yુ ંપણ અયો{ય નથીએમ કહ�yુ ંપણ અયો{ય નથી....

સમસમસમસમi �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત i �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત i �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત i �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત 77777777% % % % ટકા �ગૂભBજળને ખ�ટકા �ગૂભBજળને ખ�ટકા �ગૂભBજળને ખ�ટકા �ગૂભBજળને ખ�ચીને 5રૂF પડાઇ ચીને 5રૂF પડાઇ ચીને 5રૂF પડાઇ ચીને 5રૂF પડાઇ

રહF છે G પૈકF રહF છે G પૈકF રહF છે G પૈકF રહF છે G પૈકF 70707070%%%% ટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાય છેય છેય છેય છે. . . .

સ[ંકુત રાP Qસ[ંકુત રાP Qસ[ંકુત રાP Qસ[ંકુત રાP Q િવકાસ કાયB�મ િવકાસ કાયB�મ િવકાસ કાયB�મ િવકાસ કાયB�મ (UNDP)(UNDP)(UNDP)(UNDP) નો નો નો નો 1998 1998 1998 1998 નો માનવ િવકાસ નો માનવ િવકાસ નો માનવ િવકાસ નો માનવ િવકાસ એહવાલ એહવાલ એહવાલ એહવાલ

રFપgટB જણાવે છે ક� રFપgટB જણાવે છે ક� રFપgટB જણાવે છે ક� રFપgટB જણાવે છે ક� 1950 1950 1950 1950 મા ંoુિનયામા ંમાથાદFઠ મા ંoુિનયામા ંમાથાદFઠ મા ંoુિનયામા ંમાથાદFઠ મા ંoુિનયામા ંમાથાદFઠ 17000170001700017000 ઘન મીટર પાણીઘન મીટર પાણીઘન મીટર પાણીઘન મીટર પાણી �ા) ત�ા) ત�ા) ત�ા) ત હ� ુ ંG હ� ુ ંG હ� ુ ંG હ� ુ ંG

આG ઘટFને આG ઘટFને આG ઘટFને આG ઘટFને 7000700070007000 ઘન મીટર થઇઘન મીટર થઇઘન મીટર થઇઘન મીટર થઇ ગ[ુ ંછેગ[ુ ંછેગ[ુ ંછેગ[ુ ંછે. . . . G�ુ ંકારણ છે ક� G�ુ ંકારણ છે ક� G�ુ ંકારણ છે ક� G�ુ ંકારણ છે ક� 1950195019501950 થી આજ !દન eધુીમા ંથી આજ !દન eધુીમા ંથી આજ !દન eધુીમા ંથી આજ !દન eધુીમા ં

પાણીનો વપરાશ પાણીનો વપરાશ પાણીનો વપરાશ પાણીનો વપરાશ @ણ ગણો @ણ ગણો @ણ ગણો @ણ ગણો વધી ગયો છે oુિનયામા ંવધી ગયો છે oુિનયામા ંવધી ગયો છે oુિનયામા ંવધી ગયો છે oુિનયામા ં 13 13 13 13 કરોડ કરોડ કરોડ કરોડ 20 20 20 20 લાખ થી વલાખ થી વલાખ થી વલાખ થી વ�ુ�ુ� ુ� ુ લોકો લોકો લોકો લોકો

આG પાણીની અછતથી સીધી આG પાણીની અછતથી સીધી આG પાણીની અછતથી સીધી આG પાણીની અછતથી સીધી રFતે અસરi� તરFતે અસરi� તરFતે અસરi� તરFતે અસરi� ત છે છે છે છે....22222222

�જુરાત રાજય ભારત�ુ ંમહારાP Q�જુરાત રાજય ભારત�ુ ંમહારાP Q�જુરાત રાજય ભારત�ુ ંમહારાP Q�જુરાત રાજય ભારત�ુ ંમહારાP Q પછF�ુ ંબીt પછF�ુ ંબીt પછF�ુ ંબીt પછF�ુ ંબીt નબંર�ુ ંઔઘોjગક રાજય છે જયા ંનબંર�ુ ંઔઘોjગક રાજય છે જયા ંનબંર�ુ ંઔઘોjગક રાજય છે જયા ંનબંર�ુ ંઔઘોjગક રાજય છે જયા ં

ઔધોઔધોઔધોઔધોjગકરણમા ં રસાયણો�ુ ં ���ુ વjગકરણમા ં રસાયણો�ુ ં ���ુ વjગકરણમા ં રસાયણો�ુ ં ���ુ વjગકરણમા ં રસાયણો�ુ ં ���ુ વ છે ક�n mી છે ક�n mી છે ક�n mી છે ક�n mીય �oૂષણ િનય@ંણય �oૂષણ િનય@ંણય �oૂષણ િનય@ંણય �oૂષણ િનય@ંણ બોડBના બોડBના બોડBના બોડBના 1964 1964 1964 1964 ના ના ના ના

અહ�વાલઅહ�વાલઅહ�વાલઅહ�વાલ �માણે �માણે �માણે �માણે �જુરાતમા ંમu ય�જુરાતમા ંમu ય�જુરાતમા ંમu ય�જુરાતમા ંમu યમ અમ અમ અમ અને મોટા ંકદના ંઓઘોjગક એકમોમા ંને મોટા ંકદના ંઓઘોjગક એકમોમા ંને મોટા ંકદના ંઓઘોjગક એકમોમા ંને મોટા ંકદના ંઓઘોjગક એકમોમા ં 40404040%%%% ટકાથી ટકાથી ટકાથી ટકાથી

50505050%%%% ટકા એકમો પાણીટકા એકમો પાણીટકા એકમો પાણીટકા એકમો પાણી ����oૂoૂoૂoૂષણ ફ�લાવના ઉMોગોની યાષણ ફ�લાવના ઉMોગોની યાષણ ફ�લાવના ઉMોગોની યાષણ ફ�લાવના ઉMોગોની યાદFમા ંછે આિથVક ઉદારFકરણ પછF દFમા ંછે આિથVક ઉદારFકરણ પછF દFમા ંછે આિથVક ઉદારFકરણ પછF દFમા ંછે આિથVક ઉદારFકરણ પછF

80808080 ટકા wડૂFરોકાણ �ટકા wડૂFરોકાણ �ટકા wડૂFરોકાણ �ટકા wડૂFરોકાણ �oૂoૂoૂoૂષણ ફ�લાવતા ંઉધોગોમા ંછેષણ ફ�લાવતા ંઉધોગોમા ંછેષણ ફ�લાવતા ંઉધોગોમા ંછેષણ ફ�લાવતા ંઉધોગોમા ંછે....23232323

2222....4444....2222....5 5 5 5 વાતાવરણ�ુ ં�oૂષણ વાતાવરણ�ુ ં�oૂષણ વાતાવરણ�ુ ં�oૂષણ વાતાવરણ�ુ ં�oૂષણ : : : :

22222222....Dr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach Bharucha. . . . BharatiBharatiBharatiBharati Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and

Research.puneResearch.puneResearch.puneResearch.pune pe.140pe.140pe.140pe.140

22223333.... �મુન ડ�વલપમેn ટ�મુન ડ�વલપમેn ટ�મુન ડ�વલપમેn ટ�મુન ડ�વલપમેn ટ !રપોટB !રપોટB !રપોટB !રપોટB . . . . 1998199819981998, , , , UNDPUNDPUNDPUNDP---- ઓકસફડB [િુનવિસVટF �ેસઓકસફડB [િુનવિસVટF �ેસઓકસફડB [િુનવિસVટF �ેસઓકસફડB [િુનવિસVટF �ેસ, , , , નવી !દ" હFનવી !દ" હFનવી !દ" હFનવી !દ" હF. . . .

46

ખેતીમા ં વપરાતા રાસાયણીક ખાતરોને કારણે તેમાથંી Áટો પડતો નાઈQ�ટ ખેતીમા ં વપરાતા રાસાયણીક ખાતરોને કારણે તેમાથંી Áટો પડતો નાઈQ�ટ ખેતીમા ં વપરાતા રાસાયણીક ખાતરોને કારણે તેમાથંી Áટો પડતો નાઈQ�ટ ખેતીમા ં વપરાતા રાસાયણીક ખાતરોને કારણે તેમાથંી Áટો પડતો નાઈQ�ટ

ઓકસાઇડ વાતાવરણમા ંભળેઓકસાઇડ વાતાવરણમા ંભળેઓકસાઇડ વાતાવરણમા ંભળેઓકસાઇડ વાતાવરણમા ંભળે છે G વાતાવરણમા ંઆવેલા ઓઝોન વા[નુા � તછે G વાતાવરણમા ંઆવેલા ઓઝોન વા[નુા � તછે G વાતાવરણમા ંઆવેલા ઓઝોન વા[નુા � તછે G વાતાવરણમા ંઆવેલા ઓઝોન વા[નુા � તરને પાતÂં રને પાતÂં રને પાતÂં રને પાતÂં

બનાવે છેબનાવે છેબનાવે છેબનાવે છે. . . . પ!રણામે આપણને eયૂBપ!રણામે આપણને eયૂBપ!રણામે આપણને eયૂBપ!રણામે આપણને eયૂB �કાશમાથંી jબનજ�રF એવા પારtબંલી !કરણો �કાશમાથંી jબનજ�રF એવા પારtબંલી !કરણો �કાશમાથંી jબનજ�રF એવા પારtબંલી !કરણો �કાશમાથંી jબનજ�રF એવા પારtબંલી !કરણો

માનવીની ચામડF�ુ ંક�n સમાનવીની ચામડF�ુ ંક�n સમાનવીની ચામડF�ુ ંક�n સમાનવીની ચામડF�ુ ંક�n સર થવાની શકયતામા ંવધારો કર� છેર થવાની શકયતામા ંવધારો કર� છેર થવાની શકયતામા ંવધારો કર� છેર થવાની શકયતામા ંવધારો કર� છે. . . . તાપમાનમા ંવધારો થવાને તાપમાનમા ંવધારો થવાને તાપમાનમા ંવધારો થવાને તાપમાનમા ંવધારો થવાને

કારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છેકારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છેકારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છેકારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છે. . . . વા[ ુવા[ ુવા[ ુવા[ ુ�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધો�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધો�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધો�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધોjગક jગક jગક jગક

oુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતીoુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતીoુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતીoુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતી. . . . 2222 !ડસે� બ!ડસે� બ!ડસે� બ!ડસે� બર ર ર ર 1984 1984 1984 1984 ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક

અક� માઅક� માઅક� માઅક� માત વા[મુા ંભળF ગયોત વા[મુા ંભળF ગયોત વા[મુા ંભળF ગયોત વા[મુા ંભળF ગયો. . . . Gનાથી હtરો લોGનાથી હtરો લોGનાથી હtરો લોGનાથી હtરો લોકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયનાંનાંનાંના ં

� વા� વા� વા� વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય અને � યાં અને � યાં અને � યાં અને � યાનંી જમીનની જમીનની જમીનની જમીન----માટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુંમાટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુંમાટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુંમાટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુ.ં . . . Gની અસર આGGની અસર આGGની અસર આGGની અસર આG પણ પણ પણ પણ

મ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડમ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડમ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડમ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડ----ખાપંણવાળા જnમે છેખાપંણવાળા જnમે છેખાપંણવાળા જnમે છેખાપંણવાળા જnમે છે....24242424

2222....4444....2222....6 6 6 6 ખેતીમા ંનવા ં�કુશાન ખેતીમા ંનવા ં�કુશાન ખેતીમા ંનવા ં�કુશાન ખેતીમા ંનવા ં�કુશાન કારક રોગકારક રોગકારક રોગકારક રોગ----કFટકોની સ�ં યાકFટકોની સ�ં યાકFટકોની સ�ં યાકFટકોની સ�ં યામા ંવધામા ંવધામા ંવધામા ંવધારોરોરોરો::::

રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ંરાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ંરાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ંરાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ં

નવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFનવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFનવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFનવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFટકો qબુ જ ઝડપથી ટકો qબુ જ ઝડપથી ટકો qબુ જ ઝડપથી ટકો qબુ જ ઝડપથી

જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક

દવાઓની પણ અસર થતી નથીદવાઓની પણ અસર થતી નથીદવાઓની પણ અસર થતી નથીદવાઓની પણ અસર થતી નથી....

આ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારનીઆ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારનીઆ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારનીઆ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારની 246246246246

�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે....

2222....4444....2222....7 7 7 7 ખેત ઉ� પાખેત ઉ� પાખેત ઉ� પાખેત ઉ� પાદકતામા ંઘટાડો દકતામા ંઘટાડો દકતામા ંઘટાડો દકતામા ંઘટાડો : : : :

કોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાકોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાકોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાકોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાદન માટ� નાઇQોજનદન માટ� નાઇQોજનદન માટ� નાઇQોજનદન માટ� નાઇQોજન, , , , ફો� ફફો� ફફો� ફફો� ફરસ અને પોટાશને અગ� યરસ અને પોટાશને અગ� યરસ અને પોટાશને અગ� યરસ અને પોટાશને અગ� યના ંના ંના ંના ં

ત�વોત�વોત�વોત�વો તરFક� માનવામા ંઆ� યાંતરFક� માનવામા ંઆ� યાંતરFક� માનવામા ંઆ� યાંતરFક� માનવામા ંઆ� યા ંછે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો છે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો છે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો છે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો >ુદરતી � વ >ુદરતી � વ >ુદરતી � વ >ુદરતી � વ�પે �પ ે�પ ે�પ ે

જમીનમા ંવ�ાજમીનમા ંવ�ાજમીનમા ંવ�ાજમીનમા ંવ�ા----ઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘ હોય છે હોય છે હોય છે હોય છે. . . .

1957 1957 1957 1957 ----1996 1996 1996 1996 ના ના ના ના 40 40 40 40 વષB દરિમયાન લેવાયેલ વષB દરિમયાન લેવાયેલ વષB દરિમયાન લેવાયેલ વષB દરિમયાન લેવાયેલ 123 123 123 123 �યોગોના પ!રણામોના �યોગોના પ!રણામોના �યોગોના પ!રણામોના �યોગોના પ!રણામોના આધાર� આધાર� આધાર� આધાર�

24242424....Bhopal Gas TraGedyBhopal Gas TraGedyBhopal Gas TraGedyBhopal Gas TraGedy, , , , ((((2009200920092009)))) International Journal of Occupational Medicine and International Journal of Occupational Medicine and International Journal of Occupational Medicine and International Journal of Occupational Medicine and

Environmental Health Environmental Health Environmental Health Environmental Health ,,,,22222222((((3333):):):):193 193 193 193 –––– 202202202202

47

મા3મુ પડÃુ ંક� Cુવારમા3મુ પડÃુ ંક� Cુવારમા3મુ પડÃુ ંક� Cુવારમા3મુ પડÃુ ંક� Cુવાર,,,, બાજરFબાજરFબાજરFબાજરF,,,, ડાગંરડાગંરડાગંરડાગંર,,,, તલતલતલતલ,,,, એરંડા વગેર� પાકોમા ંફો� ફએરંડા વગેર� પાકોમા ંફો� ફએરંડા વગેર� પાકોમા ંફો� ફએરંડા વગેર� પાકોમા ંફો� ફરસ[�ુત ખારસ[�ુત ખારસ[�ુત ખારસ[�ુત ખાતર તર તર તર

આપવાથી ઉ� પાઆપવાથી ઉ� પાઆપવાથી ઉ� પાઆપવાથી ઉ� પાદનમા ંદનમા ંદનમા ંદનમા ંકોઈ કોઈ કોઈ કોઈ વધાવધાવધાવધારો થયો નથીરો થયો નથીરો થયો નથીરો થયો નથી....25252525

આમ >ૃિષ [િુનવિસVટFના ં સશંાધન ક�n mોઆમ >ૃિષ [િુનવિસVટFના ં સશંાધન ક�n mોઆમ >ૃિષ [િુનવિસVટFના ં સશંાધન ક�n mોઆમ >ૃિષ [િુનવિસVટFના ં સશંાધન ક�n mો પરના ં તથા ખે/તૂોના ં ખેતર પરના ં પરના ં તથા ખે/તૂોના ં ખેતર પરના ં પરના ં તથા ખે/તૂોના ં ખેતર પરના ં પરના ં તથા ખે/તૂોના ં ખેતર પરના ં

અખઅખઅખઅખતરા ંપરથી એyુ ંજણા[ુ ંછે ક� તરા ંપરથી એyુ ંજણા[ુ ંછે ક� તરા ંપરથી એyુ ંજણા[ુ ંછે ક� તરા ંપરથી એyુ ંજણા[ુ ંછે ક� 1991 1991 1991 1991 પછFની ઉ� પાપછFની ઉ� પાપછFની ઉ� પાપછFની ઉ� પાદકતાના ં�કડા એમ સાjબત કર� છે દકતાના ં�કડા એમ સાjબત કર� છે દકતાના ં�કડા એમ સાjબત કર� છે દકતાના ં�કડા એમ સાjબત કર� છે

રાસાયણીકરાસાયણીકરાસાયણીકરાસાયણીક ફો� ફફો� ફફો� ફફો� ફરસ[કુત ખાતરો ખેતીમા ં અનાવ* યરસ[કુત ખાતરો ખેતીમા ં અનાવ* યરસ[કુત ખાતરો ખેતીમા ં અનાવ* યરસ[કુત ખાતરો ખેતીમા ં અનાવ* યક જ નહ§ પણ ખેત ક જ નહ§ પણ ખેત ક જ નહ§ પણ ખેત ક જ નહ§ પણ ખેત ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદકતા દકતા દકતા દકતા

ઘટાડનારા અને ઉ� પાઘટાડનારા અને ઉ� પાઘટાડનારા અને ઉ� પાઘટાડનારા અને ઉ� પાદન ખચB વધારનારા ંછેદન ખચB વધારનારા ંછેદન ખચB વધારનારા ંછેદન ખચB વધારનારા ંછે....26262626

2222....4444....2222....8 8 8 8 પsુપsુપsુપs-ુ---પ?ીઓની હ� યાપ?ીઓની હ� યાપ?ીઓની હ� યાપ?ીઓની હ� યા : : : :

રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની

અસર ખાM પાકો પર થઇઅસર ખાM પાકો પર થઇઅસર ખાM પાકો પર થઇઅસર ખાM પાકો પર થઇ. . . . Gનો ઉપયોગ Gનો ઉપયોગ Gનો ઉપયોગ Gનો ઉપયોગ ૫૫૫૫sુsુsુs-ુ---પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી

તેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુંતેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુંતેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુંતેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુ.ં . . . એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે

ટોળા જોવા ં મળતા ં હતાંટોળા જોવા ં મળતા ં હતાંટોળા જોવા ં મળતા ં હતાંટોળા જોવા ં મળતા ં હતા.ં . . . આG ખાતરો અને જ�ંનુાશકઆG ખાતરો અને જ�ંનુાશકઆG ખાતરો અને જ�ંનુાશકઆG ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વપરાશને કારણે દવાઓના વપરાશને કારણે દવાઓના વપરાશને કારણે દવાઓના વપરાશને કારણે

ક«તૂરક«તૂરક«તૂરક«તૂર, , , , ચકલીચકલીચકલીચકલી, , , , મોરમોરમોરમોર, , , , પોપોપોપો૫૫૫૫ટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� તટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� તટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� તટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� ત થવાના ંઆર� છે G થવાના ંઆર� છે G થવાના ંઆર� છે G થવાના ંઆર� છે G

માનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાયમાનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાયમાનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાયમાનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાય. . . .

ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો

અને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુBઅને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુBઅને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુBઅને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુB. . . . GનાGનાGનાGના પ!રણામે ગાયોપ!રણામે ગાયોપ!રણામે ગાયોપ!રણામે ગાયો, , , , ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર

!હ�સા થવા માડF છે!હ�સા થવા માડF છે!હ�સા થવા માડF છે!હ�સા થવા માડF છે. . . .

2222....4444....2222....9 9 9 9 ઉtB�ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંસકંટ ઉtB�ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંસકંટ ઉtB�ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંસકંટ ઉtB�ુ ંવધ� ુ ંજ� ુ ંસકંટ : : : :

ખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યાંખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યાંખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યાંખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યા ંછે છે છે છે

� યા� યા� યા� યાર� તે jચ�તાનોર� તે jચ�તાનોર� તે jચ�તાનોર� તે jચ�તાનો િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ 1950195019501950----51 51 51 51 મા ંમા@ મા ંમા@ મા ંમા@ મા ંમા@ 3333....9999% % % % ટકા હતી G ટકા હતી G ટકા હતી G ટકા હતી G

22225555....!હરવે !હરવે !હરવે !હરવે ઇિn દઇિn દઇિn દઇિn દરા એn ડરા એn ડરા એn ડરા એn ડ પટ�લ પી પટ�લ પી પટ�લ પી પટ�લ પી....પીપીપીપી. . . . 1994199419941994, , , , ડાયનેિમસક ઓફ ÄFક§ગ વોડાયનેિમસક ઓફ ÄFક§ગ વોડાયનેિમસક ઓફ ÄFક§ગ વોડાયનેિમસક ઓફ ÄFક§ગ વોટર ઇન ટર ઇન ટર ઇન ટર ઇન

�જુરાત�જુરાત�જુરાત�જુરાત, , , , રFપોટBરFપોટBરFપોટBરFપોટB , , , , ઉ� થાઉ� થાઉ� થાઉ� થાનનનન....

22226666. . . . લેખકલેખકલેખકલેખક ડોડોડોડો....મહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવ....�જુરાત સમા�જુરાત સમા�જુરાત સમા�જુરાત સમાચારચારચારચાર....>ૃિષ િવ© >ૃિષ િવ© >ૃિષ િવ© >ૃિષ િવ© ૨૫ ૨૫ ૨૫ ૨૫ ડFસે�બરડFસે�બરડFસે�બરડFસે�બર,,,, 2013 2013 2013 2013 પેજપેજપેજપેજ....3 3 3 3

48

વધીને વધીને વધીને વધીને 2008200820082008----09 09 09 09 મા ંમા ંમા ંમા ં20202020% % % % ટટટટકાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ કાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ કાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ કાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ 1111 !ક!ક!ક!ક....iાiાiાiા. . . . જ�ંનુાશક જ�ંનુાશક જ�ંનુાશક જ�ંનુાશક

અને રાસાયઅને રાસાયઅને રાસાયઅને રાસાયણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે ણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે ણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે ણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે 2222....4 4 4 4 jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�

બીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યબીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યબીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યબીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યમા ંoુિનયાના મા ંoુિનયાના મા ંoુિનયાના મા ંoુિનયાના

માથે ઉtB�ુ ંએક મોUંુ સકંટ છેમાથે ઉtB�ુ ંએક મોUંુ સકંટ છેમાથે ઉtB�ુ ંએક મોUંુ સકંટ છેમાથે ઉtB�ુ ંએક મોUંુ સકંટ છે. . . .

2010201020102010----11 11 11 11 મા ં�જુરાતમા ંવપરાતાંમા ં�જુરાતમા ંવપરાતાંમા ં�જુરાતમા ંવપરાતાંમા ં�જુરાતમા ંવપરાતા ં વીજ વવીજ વવીજ વવીજ વપરાશ�ુ ં�માણ પરાશ�ુ ં�માણ પરાશ�ુ ં�માણ પરાશ�ુ ં�માણ ((((ટકામાંટકામાંટકામાંટકામા)ં)))

િવિવધ ?ે@ોિવિવધ ?ે@ોિવિવધ ?ે@ોિવિવધ ?ે@ો વીજ વપરાશવીજ વપરાશવીજ વપરાશવીજ વપરાશ

ઔઘોjગક ?ે@ેઔઘોjગક ?ે@ેઔઘોjગક ?ે@ેઔઘોjગક ?ે@ે 39393939....91 91 91 91

ખેતી?ે@ેખેતી?ે@ેખેતી?ે@ેખેતી?ે@ે 22222222....65 65 65 65

ઘરગ¤ Çુંઘરગ¤ Çુંઘરગ¤ Çુંઘરગ¤ Çુ ં 15151515....94 94 94 94

વાણીજયકવાણીજયકવાણીજયકવાણીજયક 7777....52 52 52 52

tહ�ર દFવાબતીtહ�ર દFવાબતીtહ�ર દFવાબતીtહ�ર દFવાબતી 2222....60 60 60 60

વોટર વકસB અને અn યવોટર વકસB અને અn યવોટર વકસB અને અn યવોટર વકસB અને અn ય 10101010....22 22 22 22

((((� @ો� @ો� @ો� @ોતતતત:::: �જુરાત�ુ ંઅથBત@ં મ[રુ �કાશન�જુરાત�ુ ંઅથBત@ં મ[રુ �કાશન�જુરાત�ુ ંઅથBત@ં મ[રુ �કાશન�જુરાત�ુ ંઅથBત@ં મ[રુ �કાશન. . . . પેજ નંપેજ નંપેજ નંપેજ ન.ં...9999) ) ) )

2222....4444....3 3 3 3 આરો{ યઆરો{ યઆરો{ યઆરો{ ય િવષયક આડ અસરો િવષયક આડ અસરો િવષયક આડ અસરો િવષયક આડ અસરો : : : :

>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તી>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તી>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તી>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તીને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંવાનો છે પણ વાનો છે પણ વાનો છે પણ વાનો છે પણ

હ!રયાળF �ાંહ!રયાળF �ાંહ!રયાળF �ાંહ!રયાળF �ા ં િતના િતના િતના િતના પ!રણામે રાસાયણીક ખાતરો અને જ� ુનંાશક દવાઓનો વપરાશ !દનપ!રણામે રાસાયણીક ખાતરો અને જ� ુનંાશક દવાઓનો વપરાશ !દનપ!રણામે રાસાયણીક ખાતરો અને જ� ુનંાશક દવાઓનો વપરાશ !દનપ!રણામે રાસાયણીક ખાતરો અને જ� ુનંાશક દવાઓનો વપરાશ !દન

�િત!દન વધી ર�ો છે Gની માનવ � વા�િત!દન વધી ર�ો છે Gની માનવ � વા�િત!દન વધી ર�ો છે Gની માનવ � વા�િત!દન વધી ર�ો છે Gની માનવ � વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય ઉપર ગભંીર અસરો સtBવા લાગી છે ઉપર ગભંીર અસરો સtBવા લાગી છે ઉપર ગભંીર અસરો સtBવા લાગી છે ઉપર ગભંીર અસરો સtBવા લાગી છે. . . .

ભારતમા ં જ�ંનુાશકોનો ઉપયોગનીભારતમા ં જ�ંનુાશકોનો ઉપયોગનીભારતમા ં જ�ંનુાશકોનો ઉપયોગનીભારતમા ં જ�ંનુાશકોનો ઉપયોગની શ�આત આઝાદF પહ�લાથંી થઇ છે શ�આત આઝાદF પહ�લાથંી થઇ છે શ�આત આઝાદF પહ�લાથંી થઇ છે શ�આત આઝાદF પહ�લાથંી થઇ છે 1952 1952 1952 1952 મા ંમા ંમા ંમા ં

એક ખાનગી કંપનીએ કલકતા પાસે એક ખાનગી કંપનીએ કલકતા પાસે એક ખાનગી કંપનીએ કલકતા પાસે એક ખાનગી કંપનીએ કલકતા પાસે BHCBHCBHCBHC �ું� ું� ું� ુ ં સૌ �થમ ઉ� પાસૌ �થમ ઉ� પાસૌ �થમ ઉ� પાસૌ �થમ ઉ� પાદન ક[ુBદન ક[ુBદન ક[ુBદન ક[ુB. . . . 1954 1954 1954 1954 મા ં!હn oુમા ં!હn oુમા ં!હn oુમા ં!હn oુ� તા� તા� તા� તાન ન ન ન

ઇn સેઇn સેઇn સેઇn સે!કટસાઇડ jલમીટ�ડ નામના સરકારF સાહસે !કટસાઇડ jલમીટ�ડ નામના સરકારF સાહસે !કટસાઇડ jલમીટ�ડ નામના સરકારF સાહસે !કટસાઇડ jલમીટ�ડ નામના સરકારF સાહસે DDTDDTDDTDDT �ુ ં ઉ� પા�ુ ં ઉ� પા�ુ ં ઉ� પા�ુ ં ઉ� પાદન શ� ક[ુBદન શ� ક[ુBદન શ� ક[ુBદન શ� ક[ુB. . . . ભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ં

જ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનાર કંજ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનાર કંજ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનાર કંજ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનાર કં૫૫૫૫નીઓ લનીઓ લનીઓ લનીઓ લગભગ ગભગ ગભગ ગભગ 140 140 140 140 સરકારF દસરકારF દસરકારF દસરકારF દફતર� નોફતર� નોફતર� નોફતર� નોધાધાધાધાયેલીયેલીયેલીયેલીછેછેછેછે....27272727

ભારતના ંCુદા ંCુદા ંભારતના ંCુદા ંCુદા ંભારતના ંCુદા ંCુદા ંભારતના ંCુદા ંCુદા ં૧૨ ૧૨ ૧૨ ૧૨ �દ�શોમાથંી�દ�શોમાથંી�દ�શોમાથંી�દ�શોમાથંી લીધેલા ંoૂધના ંલીધેલા ંoૂધના ંલીધેલા ંoૂધના ંલીધેલા ંoૂધના ં2205220522052205 નwનૂાઓમાથંી નwનૂાઓમાથંી નwનૂાઓમાથંી નwનૂાઓમાથંી ડFડFડFડF....ડFડFડFડF....ટF ટF ટF ટF

49

અને બીઅને બીઅને બીઅને બી....એચએચએચએચ....સીસીસીસી....નામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યાંનામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યાંનામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યાંનામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યા ં હતાંહતાંહતાંહતા.ં...Gમા ંડFGમા ંડFGમા ંડFGમા ંડF....ડFડFડFડF....ટFટFટFટF....ની ની ની ની

સલામત સલામત સલામત સલામત મા@ામા@ામા@ામા@ા ((((0000....05 05 05 05 િમિમિમિમ....iાiાiાiા.) .) .) .) કરતા ંવકરતા ંવકરતા ંવકરતા ંવ�ુ�ુ� ુ� ુ �માણ ધરાવતા ંહતાં�માણ ધરાવતા ંહતાં�માણ ધરાવતા ંહતાં�માણ ધરાવતા ંહતા.ં . . . ક�ટલાકં નક�ટલાકં નક�ટલાકં નક�ટલાકં નwનૂાઓમા ંઆ wનૂાઓમા ંઆ wનૂાઓમા ંઆ wનૂાઓમા ંઆ

�માણ સલામત કરતા ં�માણ સલામત કરતા ં�માણ સલામત કરતા ં�માણ સલામત કરતા ં40404040 ગ°ુંગ°ુંગ°ુંગ°ુ ં વધાવધાવધાવધાર� હ� ુંર� હ� ુંર� હ� ુંર� હ� ુ.ં . . . ડFડFડFડF....ડFડFડFડF....ટFટFટFટF. . . . ના વના વના વના વ�ુ�ુ� ુ� ુ પડતા �માણથી ક�n સપડતા �માણથી ક�n સપડતા �માણથી ક�n સપડતા �માણથી ક�n સરની રની રની રની

શકયતા ચારગણી વધી tય છેશકયતા ચારગણી વધી tય છેશકયતા ચારગણી વધી tય છેશકયતા ચારગણી વધી tય છે....28282828

1980 1980 1980 1980 મા ંબહાર પડાયેલ એક અ યામા ંબહાર પડાયેલ એક અ યામા ંબહાર પડાયેલ એક અ યામા ંબહાર પડાયેલ એક અ યાસ અમદાવાદસ અમદાવાદસ અમદાવાદસ અમદાવાદ,,,,આiાઆiાઆiાઆiા, , , , wુબંઇwુબંઇwુબંઇwુબંઇ, , , , કલકતાકલકતાકલકતાકલકતા, , , , બ�{ લોબ�{ લોબ�{ લોબ�{ લોર ર ર ર

અને ચદંFગઢમા ં માનવ શરFરની ચરબીમાંઅને ચદંFગઢમા ં માનવ શરFરની ચરબીમાંઅને ચદંFગઢમા ં માનવ શરFરની ચરબીમાંઅને ચદંFગઢમા ં માનવ શરFરની ચરબીમા ં ડFડFટF અન ે બીએચસી ની સર�રાશ મા@ા ડFડFટF અન ે બીએચસી ની સર�રાશ મા@ા ડFડFટF અન ે બીએચસી ની સર�રાશ મા@ા ડFડFટF અન ે બીએચસી ની સર�રાશ મા@ા

શોધવામા ંઆવીશોધવામા ંઆવીશોધવામા ંઆવીશોધવામા ંઆવી. . . . G માટ� ચરબીના G માટ� ચરબીના G માટ� ચરબીના G માટ� ચરબીના 313 313 313 313 નwનુા લેવામા ંઆ� યાંનwનુા લેવામા ંઆ� યાંનwનુા લેવામા ંઆ� યાંનwનુા લેવામા ંઆ� યા.ં . . . તેમા ંએyુ ંમા3મુ પડ[ુ ંતેમા ંએyુ ંમા3મુ પડ[ુ ંતેમા ંએyુ ંમા3મુ પડ[ુ ંતેમા ંએyુ ંમા3મુ પડ[ુ ં

ક� ચરબીમા ંડFડFટF અને બીએસસીક� ચરબીમા ંડFડFટF અને બીએસસીક� ચરબીમા ંડFડFટF અને બીએસસીક� ચરબીમા ંડFડFટF અને બીએસસી �ુ ં�માણ અ��ુમે �ુ ં�માણ અ��ુમે �ુ ં�માણ અ��ુમે �ુ ં�માણ અ��ુમે 11111111....04 04 04 04 અને અને અને અને 3333....49494949 PPM PPM PPM PPM છે oુછે oુછે oુછે oુ::::ખની ખની ખની ખની

વાત એ છે ક� અમદાવાદFઓની શરFરમાનંી ચરબીમા ંડFડFટF�ુ ં�માવાત એ છે ક� અમદાવાદFઓની શરFરમાનંી ચરબીમા ંડFડFટF�ુ ં�માવાત એ છે ક� અમદાવાદFઓની શરFરમાનંી ચરબીમા ંડFડFટF�ુ ં�માવાત એ છે ક� અમદાવાદFઓની શરFરમાનંી ચરબીમા ંડFડFટF�ુ ં�માણ સમiણ સમiણ સમiણ સમi ભારતમા ં ભારતમા ં ભારતમા ં ભારતમા ં

સૌથી વ� ૂસૌથી વ� ૂસૌથી વ� ૂસૌથી વ� ૂ((((21212121....81 81 81 81 PPM) PPM) PPM) PPM) Gટ3ુ ંજોવા ંમળે3ુંGટ3ુ ંજોવા ંમળે3ુંGટ3ુ ંજોવા ંમળે3ુંGટ3ુ ંજોવા ંમળે3ુ.ં . . . સર�રાશ ભારતીય � યસર�રાશ ભારતીય � યસર�રાશ ભારતીય � યસર�રાશ ભારતીય � ય!કતના ખોરાકમા ંj�ટન !કતના ખોરાકમા ંj�ટન !કતના ખોરાકમા ંj�ટન !કતના ખોરાકમા ંj�ટન

અને અમે!રકાની � યઅને અમે!રકાની � યઅને અમે!રકાની � યઅને અમે!રકાની � ય!કતની સરખામણીમા ંપણ વ� ૂબી!કતની સરખામણીમા ંપણ વ� ૂબી!કતની સરખામણીમા ંપણ વ� ૂબી!કતની સરખામણીમા ંપણ વ� ૂબી....એચએચએચએચ....સીસીસીસી. . . . હોય છેહોય છેહોય છેહોય છે....29292929

જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ

જતા ં નથીજતા ં નથીજતા ં નથીજતા ં નથી. . . . ૫૫૫૫રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર� રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર� રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર� રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર�

ચરબીના કોષો ચરબીના કોષો ચરબીના કોષો ચરબીના કોષો ઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકોઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકોઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકોઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકો

માણસ ક� પsુમાણસ ક� પsુમાણસ ક� પsુમાણસ ક� પs-ુ---પ?ીઓના ંપેટમા ંtયપ?ીઓના ંપેટમા ંtયપ?ીઓના ંપેટમા ંtયપ?ીઓના ંપેટમા ંtય, , , , આવા ંઆવા ંઆવા ંઆવા ં૫૫૫૫sુsુsુs-ુ---પંપ ંપ ંપ?ંીના oૂઘ ક� માસંના ઉપયોગથી તે ?ીના oૂઘ ક� માસંના ઉપયોગથી તે ?ીના oૂઘ ક� માસંના ઉપયોગથી તે ?ીના oૂઘ ક� માસંના ઉપયોગથી તે

માણસના પેટમા ંtય અનેમાણસના પેટમા ંtય અનેમાણસના પેટમા ંtય અનેમાણસના પેટમા ંtય અને �યાથંી માણસની ચરબીના ં�યાથંી માણસની ચરબીના ં�યાથંી માણસની ચરબીના ં�યાથંી માણસની ચરબીના ંકોષોમા ંવષg eધુી પડF રહ� અનેકોષોમા ંવષg eધુી પડF રહ� અનેકોષોમા ંવષg eધુી પડF રહ� અનેકોષોમા ંવષg eધુી પડF રહ� અને

ધીમે ધીમે ઝેર�ુ ં�માણ વધતાંધીમે ધીમે ઝેર�ુ ં�માણ વધતાંધીમે ધીમે ઝેર�ુ ં�માણ વધતાંધીમે ધીમે ઝેર�ુ ં�માણ વધતા ં ક�nસર ક�nસર ક�nસર ક�nસર Gવા ભયાGવા ભયાGવા ભયાGવા ભયાનક રોગો નોતર� છેનક રોગો નોતર� છેનક રોગો નોતર� છેનક રોગો નોતર� છે. . . .

22227. 7. 7. 7. ડૉડૉડૉડૉ....મહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવ....રાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતારાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતારાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતારાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતા....�જુરાતનો �જુરાતનો �જુરાતનો �જુરાતનો

અ�ભુવઅ�ભુવઅ�ભુવઅ�ભુવ....Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7 Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7 Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7 Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7

22228888....ડોડોડોડો....િવિવિવિવજય ભટનાગરજય ભટનાગરજય ભટનાગરજય ભટનાગર----ર�ખા ક*યપર�ખા ક*યપર�ખા ક*યપર�ખા ક*યપ----એમએમએમએમ....પીપીપીપી....શાહશાહશાહશાહ....પયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ંપયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ંપયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ંપયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ં

જ�ંનુાશકોના અવશેષોજ�ંનુાશકોના અવશેષોજ�ંનુાશકોના અવશેષોજ�ંનુાશકોના અવશેષો:::: �જુરાતના સદંભ}�જુરાતના સદંભ}�જુરાતના સદંભ}�જુરાતના સદંભ}.... Sustainable Agricultural Development Sustainable Agricultural Development Sustainable Agricultural Development Sustainable Agricultural Development

1999 jatan Santha vddodara.pe.1999 jatan Santha vddodara.pe.1999 jatan Santha vddodara.pe.1999 jatan Santha vddodara.pe.40 40 40 40

22229999.... ICMR ICMR ICMR ICMR ((((1993199319931993)))) in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task

Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80----87878787

50

એક કરતા ં વએક કરતા ં વએક કરતા ં વએક કરતા ં વ�ુ�ુ� ુ� ુ �કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ ક�કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ ક�કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ ક�કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ કરવામા ં આવે તો બાળકોના રવામા ં આવે તો બાળકોના રવામા ં આવે તો બાળકોના રવામા ં આવે તો બાળકોના

�વા�¤ય�વા�¤ય�વા�¤ય�વા�¤યને મોUંુ જોખમ ઊ�ુ ંથાય છે Gને ખાવાથી ઉ" ટFને મોUંુ જોખમ ઊ�ુ ંથાય છે Gને ખાવાથી ઉ" ટFને મોUંુ જોખમ ઊ�ુ ંથાય છે Gને ખાવાથી ઉ" ટFને મોUંુ જોખમ ઊ�ુ ંથાય છે Gને ખાવાથી ઉ" ટF થવી થવી થવી થવી, , , , ઉલકા આવવાઉલકા આવવાઉલકા આવવાઉલકા આવવા, , , , બેચેની બેચેની બેચેની બેચેની

થવીથવીથવીથવી, , , , માÇુ ં oુમાÇુ ં oુમાÇુ ં oુમાÇુ ં oુ::::ખyુ ં વગેર� આડ અસરોખyુ ં વગેર� આડ અસરોખyુ ં વગેર� આડ અસરોખyુ ં વગેર� આડ અસરો જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી વ� ુવ� ુવ� ુવ� ુ �માણમા ં�માણમા ં�માણમા ં�માણમા ં

જ�ંનુાશકો શરFરમા ંજવાથી ક�n સજ�ંનુાશકો શરFરમા ંજવાથી ક�n સજ�ંનુાશકો શરFરમા ંજવાથી ક�n સજ�ંનુાશકો શરFરમા ંજવાથી ક�n સરરરર, , , , �ત�ત�ત�ત::::� @ા� @ા� @ા� @ાવી ત@ંના રોગોવી ત@ંના રોગોવી ત@ંના રોગોવી ત@ંના રોગો, , , , �જનન ત@ંના રોગો તથા �જનન ત@ંના રોગો તથા �જનન ત@ંના રોગો તથા �જનન ત@ંના રોગો તથા

ચેતાત@ંની jબમારFઓ લા� ુપડ� છેચેતાત@ંની jબમારFઓ લા� ુપડ� છેચેતાત@ંની jબમારFઓ લા� ુપડ� છેચેતાત@ંની jબમારFઓ લા� ુપડ� છે. . . .

ભારતીય બાળક જn મભારતીય બાળક જn મભારતીય બાળક જn મભારતીય બાળક જn મતાની સાથે તાની સાથે તાની સાથે તાની સાથે 4444....62 62 62 62 િમલીiામ બીએચસી અને િમલીiામ બીએચસી અને િમલીiામ બીએચસી અને િમલીiામ બીએચસી અને 1111....15151515 િમલીiામ િમલીiામ િમલીiામ િમલીiામ

ડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છેડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છેડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છેડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છે....30303030

ખોરાકમા ંરહ�લા ંજ�ંનુાશકો�ુ ંજોખમ 5�ુ તખોરાકમા ંરહ�લા ંજ�ંનુાશકો�ુ ંજોખમ 5�ુ તખોરાકમા ંરહ�લા ંજ�ંનુાશકો�ુ ંજોખમ 5�ુ તખોરાકમા ંરહ�લા ંજ�ંનુાશકો�ુ ંજોખમ 5�ુ ત વયની � ય વયની � ય વયની � ય વયની � ય!કતઓ કરતા ંબાળકોને વ� ૂ!કતઓ કરતા ંબાળકોને વ� ૂ!કતઓ કરતા ંબાળકોને વ� ૂ!કતઓ કરતા ંબાળકોને વ� ૂ

રહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થારહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થારહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થારહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થામા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ંમા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ંમા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ંમા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ં

ઝેરF ત� વોઝેરF ત� વોઝેરF ત� વોઝેરF ત� વો જવાથી Cુદા Cુદા ત@ંો જવાથી Cુદા Cુદા ત@ંો જવાથી Cુદા Cુદા ત@ંો જવાથી Cુદા Cુદા ત@ંોના િવકાસમા ંિવ?ેપ ના િવકાસમા ંિવ?ેપ ના િવકાસમા ંિવ?ેપ ના િવકાસમા ંિવ?ેપ ૫૫૫૫ડ� છેડ� છેડ� છેડ� છે. . . . બાળકો એમના વજનની બાળકો એમના વજનની બાળકો એમના વજનની બાળકો એમના વજનની

સરખામણી 5�ુ તસરખામણી 5�ુ તસરખામણી 5�ુ તસરખામણી 5�ુ ત � ય � ય � ય � ય!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે. . . . Gથી Gથી Gથી Gથી

ખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વોખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વોખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વોખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વોને ને ને ને

શરFરશરFરશરFરશરFરની બહાર કાઢવાની ?મતા ની બહાર કાઢવાની ?મતા ની બહાર કાઢવાની ?મતા ની બહાર કાઢવાની ?મતા બાળકોમા ંબાળકોમા ંબાળકોમા ંબાળકોમા ંઓછF હોય છે એક વષBથી ઓછF હોય છે એક વષBથી ઓછF હોય છે એક વષBથી ઓછF હોય છે એક વષBથી નાના ંબાળકોમાંનાના ંબાળકોમાંનાના ંબાળકોમાંનાના ંબાળકોમા ં

આઆઆઆ ઝેરF જ�ંનુાઝેરF જ�ંનુાઝેરF જ�ંનુાઝેરF જ�ંનુાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાર� ર� ર� ર� છે છે છે છે 80808080%%%% ટકા Gટલા ં ઝેરF ટકા Gટલા ં ઝેરF ટકા Gટલા ં ઝેરF ટકા Gટલા ં ઝેરF

જ�ંનુાશકોજ�ંનુાશકોજ�ંનુાશકોજ�ંનુાશકો ને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાર� છે ર� છે ર� છે ર� છે 80808080%%%% ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની

ક�ક�ક�ક�n સn સn સn સર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થ બાળક બાળક બાળક બાળક ૫૫૫૫ર ર ર ર ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ

માતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છેમાતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છેમાતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છેમાતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છે. . . .

ÔÔÔÔવ"ડB હ�"થ ઓગ}નાઈઝેશનવ"ડB હ�"થ ઓગ}નાઈઝેશનવ"ડB હ�"થ ઓગ}નાઈઝેશનવ"ડB હ�"થ ઓગ}નાઈઝેશનÕ Õ Õ Õ નો રFપોટB કહ� છે ક� ભારત સ!હત િવ©ના ગરFબ દ�શોમા ંનો રFપોટB કહ� છે ક� ભારત સ!હત િવ©ના ગરFબ દ�શોમા ંનો રFપોટB કહ� છે ક� ભારત સ!હત િવ©ના ગરFબ દ�શોમા ંનો રFપોટB કહ� છે ક� ભારત સ!હત િવ©ના ગરFબ દ�શોમા ં

30 30 30 30 લાખ લાખ લાખ લાખ Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી

વ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છેવ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છેવ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છેવ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છે....31 31 31 31

30303030....((((NIOHNIOHNIOHNIOH----DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides

especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds

Chatterjee SK,Kashyap SKChatterjee SK,Kashyap SKChatterjee SK,Kashyap SKChatterjee SK,Kashyap SK,Gupta SK,Publi:NIOH,Ahmedabad.,Gupta SK,Publi:NIOH,Ahmedabad.,Gupta SK,Publi:NIOH,Ahmedabad.,Gupta SK,Publi:NIOH,Ahmedabad.

33331111. . . . !દ� ય!દ� ય!દ� ય!દ� ય ભા� કભા� કભા� કભા� કરરરર.... 17171717---- ઓકટો� બઓકટો� બઓકટો� બઓકટો� બર ર ર ર 2007 2007 2007 2007

51

રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરોમાનંો નાઇQ�ટ �ગૂભBજળ u વાખાતરોમાનંો નાઇQ�ટ �ગૂભBજળ u વાખાતરોમાનંો નાઇQ�ટ �ગૂભBજળ u વાખાતરોમાનંો નાઇQ�ટ �ગૂભBજળ u વારા શરFરમા ં�વેશતા ંથતી સે" [ુરા શરFરમા ં�વેશતા ંથતી સે" [ુરા શરFરમા ં�વેશતા ંથતી સે" [ુરા શરFરમા ં�વેશતા ંથતી સે" [લુર લર લર લર

એનેj?યા નામની jબમારF જn માએનેj?યા નામની jબમારF જn માએનેj?યા નામની jબમારF જn માએનેj?યા નામની jબમારF જn માવી શક� છે જ�ંનુાશકના ંઆવા �યાપક રFતે ફ�લાયેલા ંવી શક� છે જ�ંનુાશકના ંઆવા �યાપક રFતે ફ�લાયેલા ંવી શક� છે જ�ંનુાશકના ંઆવા �યાપક રFતે ફ�લાયેલા ંવી શક� છે જ�ંનુાશકના ંઆવા �યાપક રFતે ફ�લાયેલા ં

અવશેષો માનવઅવશેષો માનવઅવશેષો માનવઅવશેષો માનવ----� વા� વા� વા� વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય પરનો મોટો ખતરો છે જનિનક ખોડખાંપરનો મોટો ખતરો છે જનિનક ખોડખાંપરનો મોટો ખતરો છે જનિનક ખોડખાંપરનો મોટો ખતરો છે જનિનક ખોડખા૫ં૫૫૫ણણણણ, , , , વuં યવuં યવuં યવuં ય� વ� વ� વ� વ, , , , ક�n સક�n સક�n સક�n સરરરર, , , ,

�જનનત@ંને �કુશાન�જનનત@ંને �કુશાન�જનનત@ંને �કુશાન�જનનત@ંને �કુશાન, , , , �ત� @ા�ત� @ા�ત� @ા�ત� @ાવની iિંથઓના કામમા ં દખલવની iિંથઓના કામમા ં દખલવની iિંથઓના કામમા ં દખલવની iિંથઓના કામમા ં દખલ, , , , રોગ�િતકારકતાને રોગ�િતકારકતાને રોગ�િતકારકતાને રોગ�િતકારકતાને

�કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે �કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે �કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે �કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે

[નુાઇટ�ડ નેશn સ[નુાઇટ�ડ નેશn સ[નુાઇટ�ડ નેશn સ[નુાઇટ�ડ નેશn સના �ના �ના �ના �દાજ wજુબ ભારતમા ંદર વષ} દાજ wજુબ ભારતમા ંદર વષ} દાજ wજુબ ભારતમા ંદર વષ} દાજ wજુબ ભારતમા ંદર વષ} 20 20 20 20 લાખ લોકોલાખ લોકોલાખ લોકોલાખ લોકોને જ�ંનુાશક�ુ ં ઝેર ને જ�ંનુાશક�ુ ં ઝેર ને જ�ંનુાશક�ુ ં ઝેર ને જ�ંનુાશક�ુ ં ઝેર

ચડ� છે અને ચડ� છે અને ચડ� છે અને ચડ� છે અને 22222222 હtર લોકો w�ૃ [ુહtર લોકો w�ૃ [ુહtર લોકો w�ૃ [ુહtર લોકો w�ૃ [ ુપામે છે પામે છે પામે છે પામે છે....32323232

સી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તસી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તસી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તસી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તકના લેખક !ક� ટોકના લેખક !ક� ટોકના લેખક !ક� ટોકના લેખક !ક� ટોફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ ૫૫૫૫� કF� કF� કF� કFન ેલખેલ ને લખેલ ને લખેલ ને લખેલ

છે ક� છે ક� છે ક� છે ક� રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી 30303030% % % % ટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છેટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છેટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છેટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છે અને અન ેઅન ેઅન ે

�t અને�t અને�t અને�t અનેક ક ક ક અસાu યઅસાu યઅસાu યઅસાu ય રોગોથી પીડાય છે રોગોથી પીડાય છે રોગોથી પીડાય છે રોગોથી પીડાય છે....

આમ રસાયણ આધા!રત ખેતીએ iા�ય �?ાએથી માડંF શહ�રF ?ે@ે લોકોને �પશ} આમ રસાયણ આધા!રત ખેતીએ iા�ય �?ાએથી માડંF શહ�રF ?ે@ે લોકોને �પશ} આમ રસાયણ આધા!રત ખેતીએ iા�ય �?ાએથી માડંF શહ�રF ?ે@ે લોકોને �પશ} આમ રસાયણ આધા!રત ખેતીએ iા�ય �?ાએથી માડંF શહ�રF ?ે@ે લોકોને �પશ}

તેવી િવકટ અને અટતેવી િવકટ અને અટતેવી િવકટ અને અટતેવી િવકટ અને અટ૫૫૫૫ટF આિથVકટF આિથVકટF આિથVકટF આિથVક, , , , ૫૫૫૫યાBવરણીય અને આરો{ યયાBવરણીય અને આરો{ યયાBવરણીય અને આરો{ યયાBવરણીય અને આરો{ ય િવષયક સમ� યા િવષયક સમ� યા િવષયક સમ� યા િવષયક સમ� યાઓ ઉભી ઓ ઉભી ઓ ઉભી ઓ ઉભી

કરF છેકરF છેકરF છેકરF છે. . . .

2222....5 5 5 5 �જુરાતમા ંસYવ ખેતી �જુરાતમા ંસYવ ખેતી �જુરાતમા ંસYવ ખેતી �જુરાતમા ંસYવ ખેતી : : : :

રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ આધાખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ આધાખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ આધાખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ આધા!રત ખેતીનો કડવો અ�ભુવ !રત ખેતીનો કડવો અ�ભુવ !રત ખેતીનો કડવો અ�ભુવ !રત ખેતીનો કડવો અ�ભુવ

આG સમi આG સમi આG સમi આG સમi િવ© કરF ર�ુ ં છે � યાિવ© કરF ર�ુ ં છે � યાિવ© કરF ર�ુ ં છે � યાિવ© કરF ર�ુ ં છે � યાર� તેના િવર� તેના િવર� તેના િવર� તેના િવક" પેક" પેક" પેક" પે નવા �કારની ખેત પ.િતઓ નવા �કારની ખેત પ.િતઓ નવા �કારની ખેત પ.િતઓ નવા �કારની ખેત પ.િતઓ

િવકસાવવાનો �ય� નિવકસાવવાનો �ય� નિવકસાવવાનો �ય� નિવકસાવવાનો �ય� ન દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થા દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થા દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થા દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થાઓએ કયg છે આ �ગે ઓએ કયg છે આ �ગે ઓએ કયg છે આ �ગે ઓએ કયg છે આ �ગે

�જુરાતમા ં hી ભા� ક�જુરાતમા ં hી ભા� ક�જુરાતમા ં hી ભા� ક�જુરાતમા ં hી ભા� કરભાઇ સાવેએ પોતાના @ીસેક વરસના રભાઇ સાવેએ પોતાના @ીસેક વરસના રભાઇ સાવેએ પોતાના @ીસેક વરસના રભાઇ સાવેએ પોતાના @ીસેક વરસના અ�ભુવના આધાર� સYવ અ�ભુવના આધાર� સYવ અ�ભુવના આધાર� સYવ અ�ભુવના આધાર� સYવ

ખેખેખેખેતી તી તી તી પ.િતપ.િતપ.િતપ.િત િવકસાવી છેિવકસાવી છેિવકસાવી છેિવકસાવી છે....33333333

મહારાP QમહારાP QમહારાP QમહારાP Qની સરહદ� ઉમરગામ નYક આવે3ુ ંદ�હરF ગામે ક"પy?ૃ ફામBની સરહદ� ઉમરગામ નYક આવે3ુ ંદ�હરF ગામે ક"પy?ૃ ફામBની સરહદ� ઉમરગામ નYક આવે3ુ ંદ�હરF ગામે ક"પy?ૃ ફામBની સરહદ� ઉમરગામ નYક આવે3ુ ંદ�હરF ગામે ક"પy?ૃ ફામB ભા�કરભાઈની ભા�કરભાઈની ભા�કરભાઈની ભા�કરભાઈની

33332222. !દ�ય ભા�કર!દ�ય ભા�કર!દ�ય ભા�કર!દ�ય ભા�કર. સોમવાર સોમવાર સોમવાર સોમવાર 14 14 14 14 ---- નવેનવેનવેનવે....2001 2001 2001 2001

33333333.... કપીલ શાહકપીલ શાહકપીલ શાહકપીલ શાહ, , , , સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા,,,, 2008 2008 2008 2008 પેજપેજપેજપેજ....12 12 12 12

52

વાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કવાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કવાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કવાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કરભાઇ શ�આતના સમયમા ંરભાઇ શ�આતના સમયમા ંરભાઇ શ�આતના સમયમા ંરભાઇ શ�આતના સમયમા ં િશ?કનીિશ?કનીિશ?કનીિશ?કની નોકરF કરતા ં હતાંનોકરF કરતા ં હતાંનોકરF કરતા ં હતાંનોકરF કરતા ં હતા.ં . . .

પણ ધરતીના પણ ધરતીના પણ ધરતીના પણ ધરતીના !દ!દ!દ!દકરાએ ધરતીનો � વાકરાએ ધરતીનો � વાકરાએ ધરતીનો � વાકરાએ ધરતીનો � વાદ સાંદ સાંદ સાંદ સાભંળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલીભળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલીભળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલીભળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલી�ું� ું� ું� ુ.ં . . . 1950195019501950 ના ના ના ના

દાયકામા ંભા� કદાયકામા ંભા� કદાયકામા ંભા� કદાયકામા ંભા� કરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતાંરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતાંરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતાંરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતા.ં . . . ૫૫૫૫રં� ુરં� ુરં� ુરં� ુ

આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો

શrુ કરF શrુ કરF શrુ કરF શrુ કરF દFઘા ંઅને �>ૃિતએ પોતાદFઘા ંઅને �>ૃિતએ પોતાદFઘા ંઅને �>ૃિતએ પોતાદFઘા ંઅને �>ૃિતએ પોતાનો toુ બતાવવા�ુ ંશrુ કરF દFનો toુ બતાવવા�ુ ંશrુ કરF દFનો toુ બતાવવા�ુ ંશrુ કરF દFનો toુ બતાવવા�ુ ંશrુ કરF દF� ૂ� ૂ� ૂ�.ૂ . . .

ક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કરભાઇ સાવેની કોઠારભાઇ સાવેની કોઠારભાઇ સાવેની કોઠારભાઇ સાવેની કોઠાeઝૂ અને >ુદરત સાથેની આ� મીeઝૂ અને >ુદરત સાથેની આ� મીeઝૂ અને >ુદરત સાથેની આ� મીeઝૂ અને >ુદરત સાથેની આ� મીયતાયતાયતાયતાનાંનાંનાંના ં

બળે િવકસાવેલી આ બળે િવકસાવેલી આ બળે િવકસાવેલી આ બળે િવકસાવેલી આ ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ંિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ંિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ંિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ં ખે/તૂો પણ તેમની પાસે ખે/તૂો પણ તેમની પાસે ખે/તૂો પણ તેમની પાસે ખે/તૂો પણ તેમની પાસે

તાલીમ લેવા આવે છે આ ઉતાલીમ લેવા આવે છે આ ઉતાલીમ લેવા આવે છે આ ઉતાલીમ લેવા આવે છે આ ઉ૫૫૫૫રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના

નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે સYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ં િસu ઘાંિસu ઘાંિસu ઘાંિસu ઘાતં ત ત ત

સમજવાસમજવાસમજવાસમજવાતાંતાંતાંતા ં જણા� [ુંજણા� [ુંજણા� [ુંજણા� [ુ ંછે ક� છે ક� છે ક� છે ક� y?ૃને પાણી y?ૃને પાણી y?ૃને પાણી y?ૃને પાણી ન!હન!હન!હન!હ, , , , ભેજની જ�ર છેભેજની જ�ર છેભેજની જ�ર છેભેજની જ�ર છે.... આ આ આ આ િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં wજુબ જમીનમા ંwજુબ જમીનમા ંwજુબ જમીનમા ંwજુબ જમીનમા ં

ભેજ ભેજ ભેજ ભેજ ટકાવી રાખવાની શ!કત ટકાવી રાખવાની શ!કત ટકાવી રાખવાની શ!કત ટકાવી રાખવાની શ!કત પેદા થાય તો પાણીની ત ન પેદા થાય તો પાણીની ત ન પેદા થાય તો પાણીની ત ન પેદા થાય તો પાણીની ત ન જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે

છેછેછેછે. . . .

ક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કરરરરભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ ભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ ભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ ભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ પ.િતપ.િતપ.િતપ.િતથી થી થી થી આકષાBઈઆકષાBઈઆકષાBઈઆકષાBઈને અશોક ને અશોક ને અશોક ને અશોક

સધંવીસધંવીસધંવીસધંવીએ ઉજજડ જમીન ખરFદFને ભા� કએ ઉજજડ જમીન ખરFદFને ભા� કએ ઉજજડ જમીન ખરFદFને ભા� કએ ઉજજડ જમીન ખરFદFને ભા� કરભાઇના ંરભાઇના ંરભાઇના ંરભાઇના ંમાગBદશBન હ�ઠળ સધંવી ફામB શ� કરF માગBદશBન હ�ઠળ સધંવી ફામB શ� કરF માગBદશBન હ�ઠળ સધંવી ફામB શ� કરF માગBદશBન હ�ઠળ સધંવી ફામB શ� કરF

નવા ંનવા ં�યોગો શ� કયાB G આG તેમ�ુ ંફામB હ!રયાળFથી લેહરાઇ ર�ુ ંછેનવા ંનવા ં�યોગો શ� કયાB G આG તેમ�ુ ંફામB હ!રયાળFથી લેહરાઇ ર�ુ ંછેનવા ંનવા ં�યોગો શ� કયાB G આG તેમ�ુ ંફામB હ!રયાળFથી લેહરાઇ ર�ુ ંછેનવા ંનવા ં�યોગો શ� કયાB G આG તેમ�ુ ંફામB હ!રયાળFથી લેહરાઇ ર�ુ ંછે. . . .

આ!દકિવ નરિસ�હ મહ�તાએ ગા[ુ ંહ� ુંઆ!દકિવ નરિસ�હ મહ�તાએ ગા[ુ ંહ� ુંઆ!દકિવ નરિસ�હ મહ�તાએ ગા[ુ ંહ� ુંઆ!દકિવ નરિસ�હ મહ�તાએ ગા[ુ ંહ� ુ.ં . . .

અjખલ �Êાડંમા ંએક � ુ ંhીહ!રઅjખલ �Êાડંમા ંએક � ુ ંhીહ!રઅjખલ �Êાડંમા ંએક � ુ ંhીહ!રઅjખલ �Êાડંમા ંએક � ુ ંhીહ!ર, , , , Cૂજવે rુપે અનતં ભાસેCૂજવે rુપે અનતં ભાસેCૂજવે rુપે અનતં ભાસેCૂજવે rુપે અનતં ભાસે, , , ,

૫૫૫૫વન � ુંવન � ુંવન � ુંવન � ુ,ં , , , પાણી � ુંપાણી � ુંપાણી � ુંપાણી � ુ,ં , , , �િૂમ � ુ ં�ધૂરા�િૂમ � ુ ં�ધૂરા�િૂમ � ુ ં�ધૂરા�િૂમ � ુ ં�ધૂરા, , , , y?ૃ થઇ ફલી રહયો આકાશેy?ૃ થઇ ફલી રહયો આકાશેy?ૃ થઇ ફલી રહયો આકાશેy?ૃ થઇ ફલી રહયો આકાશે....

�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યા�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યા�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યા�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યાર� તેમણે ર� તેમણે ર� તેમણે ર� તેમણે

આ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાtઆ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાtઆ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાtઆ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાt ઋષભે �tને અિસઋષભે �tને અિસઋષભે �tને અિસઋષભે �tને અિસ, , , , મસી અન ેમસી અને મસી અને મસી અને

>ૃિષ>ૃિષ>ૃિષ>ૃિષની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટ સાથે સાથે સાથે સાથે સાધવાનો ઉદ�* યસાધવાનો ઉદ�* યસાધવાનો ઉદ�* યસાધવાનો ઉદ�* ય હતો આ!દકિવ અને હતો આ!દકિવ અને હતો આ!દકિવ અને હતો આ!દકિવ અને

આ!દતીથBકર� 5¤ૃ વીઆ!દતીથBકર� 5¤ૃ વીઆ!દતીથBકર� 5¤ૃ વીઆ!દતીથBકર� 5¤ૃ વીના કણકણમા ંG ઇ* વના કણકણમા ંG ઇ* વના કણકણમા ંG ઇ* વના કણકણમા ંG ઇ* વરના ંદશBન કયાB તેના પારના ંદશBન કયાB તેના પારના ંદશBન કયાB તેના પારના ંદશBન કયાB તેના પાયા યા યા યા ૫૫૫૫ર સYવ ખેતીની ર સYવ ખેતીની ર સYવ ખેતીની ર સYવ ખેતીની

૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિત િવકસાિત િવકસાિત િવકસાિત િવકસાવી કાઢવામા ંઆવી છે ભા� કવી કાઢવામા ંઆવી છે ભા� કવી કાઢવામા ંઆવી છે ભા� કવી કાઢવામા ંઆવી છે ભા� કરભાઇ સાવેની �yિૃતઓમા ંરાજકારણી કરતા ંરભાઇ સાવેની �yિૃતઓમા ંરાજકારણી કરતા ંરભાઇ સાવેની �yિૃતઓમા ંરાજકારણી કરતા ંરભાઇ સાવેની �yિૃતઓમા ંરાજકારણી કરતા ં

53

સતંો વ� ૂ રસ લે છે સોખડાના � વાસતંો વ� ૂ રસ લે છે સોખડાના � વાસતંો વ� ૂ રસ લે છે સોખડાના � વાસતંો વ� ૂ રસ લે છે સોખડાના � વામી હ!ર �મી હ!ર �મી હ!ર �મી હ!ર �સાદY ક" પસાદY ક" પસાદY ક" પસાદY ક" પy?ૃની wલુાકાત y?ૃની wલુાકાત y?ૃની wલુાકાત y?ૃની wલુાકાત લઈ લઈ લઈ લઈ એટલા એટલા એટલા એટલા

�ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત �ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત �ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત �ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિત અિત અિત અિત અ૫૫૫૫નાવી નાવી નાવી નાવી

લેવા �ેરણા કરF છેલેવા �ેરણા કરF છેલેવા �ેરણા કરF છેલેવા �ેરણા કરF છે. . . .

ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે

Gમા ં નમBદા Gમા ં નમBદા Gમા ં નમBદા Gમા ં નમBદા lજ" લાlજ" લાlજ" લાlજ" લાના ંના ંના ંના ં સાકવા ગામે ઘીર�n mસાકવા ગામે ઘીર�n mસાકવા ગામે ઘીર�n mસાકવા ગામે ઘીર�n m----િ� મિ� મિ� મિ� મતા નામના [ગુલે suુ ઘતા નામના [ગુલે suુ ઘતા નામના [ગુલે suુ ઘતા નામના [ગુલે suુ ઘ હવા હવા હવા હવા, , , , પાણીપાણીપાણીપાણી, , , ,

ખોખોખોખોરાક રાક રાક રાક અને Yવનની શાિંત મેળવવા અને Yવનની શાિંત મેળવવા અને Yવનની શાિંત મેળવવા અને Yવનની શાિંત મેળવવા 1986198619861986 થી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ેથી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ેથી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ેથી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ે

સYવ ખેતી કર� છે તેઓ સYવ ખેતી કર� છે તેઓ સYવ ખેતી કર� છે તેઓ સYવ ખેતી કર� છે તેઓ ૩ ૩ ૩ ૩ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ

૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓ િતઓ િતઓ િતઓ ૫૫૫૫sપુાલનsપુાલનsપુાલનsપુાલન, , , , કંપો� ટકંપો� ટકંપો� ટકંપો� ટ ખાતર ખાતર ખાતર ખાતર, , , , ગેસ ) લાગેસ ) લાગેસ ) લાગેસ ) લાn ટn ટn ટn ટ, , , , સૌર ઉtBના સાધનોસૌર ઉtBના સાધનોસૌર ઉtBના સાધનોસૌર ઉtBના સાધનો, , , , ફળઝાડફળઝાડફળઝાડફળઝાડ, , , , y?ૃો y?ૃો y?ૃો y?ૃો

ઉછેરઉછેરઉછેરઉછેર, , , , િમhપાકિમhપાકિમhપાકિમhપાક, , , , પાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેપાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેપાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેપાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેતી કર� છેતી કર� છેતી કર� છેતી કર� છે. . . . તનેી સાથે >ૃિષ તેની સાથે >ૃિષ તેની સાથે >ૃિષ તેની સાથે >ૃિષ

આધા!રત નાનાંઆધા!રત નાનાંઆધા!રત નાનાંઆધા!રત નાના-ં---નાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેતનાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેતનાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેતનાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેત----આધા!રત ઉMોગો િવના આધા!રત ઉMોગો િવના આધા!રત ઉMોગો િવના આધા!રત ઉMોગો િવના

સ5ંણૂB સYવ ખેતી અ� ૂસ5ંણૂB સYવ ખેતી અ� ૂસ5ંણૂB સYવ ખેતી અ� ૂસ5ંણૂB સYવ ખેતી અ�રૂF છેરF છેરF છેરF છે....33334 4 4 4

આણદં lજ" લાઆણદં lજ" લાઆણદં lજ" લાઆણદં lજ" લાના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ૫૫૫૫ટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ� ૂટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ� ૂટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ� ૂટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ�તૂ કામ કરF ત કામ કરF ત કામ કરF ત કામ કરF

દ�ખાડ[ુ ં છેદ�ખાડ[ુ ં છેદ�ખાડ[ુ ં છેદ�ખાડ[ુ ં છે. . . . ઇઇઇઇ....સસસસ. . . . 2000 2000 2000 2000 થી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાથી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાથી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાથી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાયણો વાપયણો વાપયણો વાપયણો વાપરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘંરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘંરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘંરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘં

કરF દF£ુ ંછેકરF દF£ુ ંછેકરF દF£ુ ંછેકરF દF£ુ ંછે....33335 5 5 5

eરુ�n meરુ�n meરુ�n meરુ�n mનગરનગરનગરનગરનાંનાંનાંના ં ચોટFલા ંતા3કુાના ંચોટFલા ંતા3કુાના ંચોટFલા ંતા3કુાના ંચોટFલા ંતા3કુાના ંઘાર�ઇ ગામમા ંરહ�તા ંસામતંભાઇ tડ�tએ >ૃિષની ઘાર�ઇ ગામમા ંરહ�તા ંસામતંભાઇ tડ�tએ >ૃિષની ઘાર�ઇ ગામમા ંરહ�તા ંસામતંભાઇ tડ�tએ >ૃિષની ઘાર�ઇ ગામમા ંરહ�તા ંસામતંભાઇ tડ�tએ >ૃિષની

નવી નવી નવી નવી ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓની િતઓની િતઓની િતઓની શોધ કરF છે તેઓ છે" લાંશોધ કરF છે તેઓ છે" લાંશોધ કરF છે તેઓ છે" લાંશોધ કરF છે તેઓ છે" લા ં 10 10 10 10 વષBથી સYવ ખેતી કર� છે વષBથી સYવ ખેતી કર� છે વષBથી સYવ ખેતી કર� છે વષBથી સYવ ખેતી કર� છે રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક

ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી માનિસકતાન ેસામંમાનિસકતાન ેસામંમાનિસકતાન ેસામંમાનિસકતાન ેસામતંભાઇએ તભાઇએ તભાઇએ તભાઇએ

બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ 19191919 Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન

કરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાકરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાકરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાકરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાદન અને સૌથી વ£ ુદન અને સૌથી વ£ ુદન અને સૌથી વ£ ુદન અને સૌથી વ£ ુપૈસા પૈસા પૈસા પૈસા

>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બ>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બ>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બ>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બધા ધા ધા ધા લોકોનેલોકોનેલોકોનેલોકોને ઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યાંઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યાંઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યાંઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યા ંછે છે છે છે....33336 6 6 6

ભાભાભાભાવવવવનગર નગર નગર નગર lજ" લાlજ" લાlજ" લાlજ" લાના ંના ંના ંના ંમાલમાલમાલમાલ૫૫૫૫રા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનનીરા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનનીરા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનનીરા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનની

33334444....કિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહ સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા....પેપેપેપેજજજજ....૧૩ ૧૩ ૧૩ ૧૩

33335555....ઉપર wજુબઉપર wજુબઉપર wજુબઉપર wજુબ

33336666....�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર, , , , 5555----CુલાઈCુલાઈCુલાઈCુલાઈ,,,, 2012 2012 2012 2012

54

પચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેપચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેપચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેપચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેખનીય છે G સૌરાP Qખનીય છે G સૌરાP Qખનીય છે G સૌરાP Qખનીય છે G સૌરાP Qના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ંના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ંના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ંના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ં

તેમની ગણતરF થાય તેમની ગણતરF થાય તેમની ગણતરF થાય તેમની ગણતરF થાય છે છે છે છે ટટટટ૫૫૫૫ક િસ�ચાઇક િસ�ચાઇક િસ�ચાઇક િસ�ચાઇ, , , , y?ૃ ઉછેરy?ૃ ઉછેરy?ૃ ઉછેરy?ૃ ઉછેર, , , , બાગાયતી પાકોબાગાયતી પાકોબાગાયતી પાકોબાગાયતી પાકો, , , , િમh પાક અને િમh પાક અને િમh પાક અને િમh પાક અને

સામાn યસામાn યસામાn યસામાn ય ખે/તૂ કરF શક� તેવી ખે/તૂ કરF શક� તેવી ખે/તૂ કરF શક� તેવી ખે/તૂ કરF શક� તેવી ઢોરના ંઢોરના ંઢોરના ંઢોરના ંવાડામા ંજ ખેત કચરો નાખંીનેવાડામા ંજ ખેત કચરો નાખંીનેવાડામા ંજ ખેત કચરો નાખંીનેવાડામા ંજ ખેત કચરો નાખંીને તે�ુ ંખાતર બનાવવા તે�ુ ંખાતર બનાવવા તે�ુ ંખાતર બનાવવા તે�ુ ંખાતર બનાવવા

Gવી Gવી Gવી Gવી પ.િતઓ પ.િતઓ પ.િતઓ પ.િતઓ અઅઅઅ૫૫૫૫નાવી એક એકર નાવી એક એકર નાવી એક એકર નાવી એક એકર જમીનમાંજમીનમાંજમીનમાંજમીનમા ં બેવ/ુ ંઉ� પાબેવ/ુ ંઉ� પાબેવ/ુ ંઉ� પાબેવ/ુ ંઉ� પાદન લઇ બતાવે છેદન લઇ બતાવે છેદન લઇ બતાવે છેદન લઇ બતાવે છે....33337777

સોમનાથ Y"લાના ંસોમનાથ Y"લાના ંસોમનાથ Y"લાના ંસોમનાથ Y"લાના ં tમવાળા tમવાળા tમવાળા tમવાળા ((((ગીરગીરગીરગીર))))ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા

����ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ૩૦ ૩૦ ૩૦ ૩૦ વીઘાના ંવીઘાના ંવીઘાના ંવીઘાના ં�બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો �બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો �બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો �બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો

ઉપયોગ કરFને ખેતી કર�ઉપયોગ કરFને ખેતી કર�ઉપયોગ કરFને ખેતી કર�ઉપયોગ કરFને ખેતી કર� છે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ંછે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ંછે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ંછે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ં

કરવાકરવાકરવાકરવામા ં છે અને જ�ર પડ� તોમા ં છે અને જ�ર પડ� તોમા ં છે અને જ�ર પડ� તોમા ં છે અને જ�ર પડ� તો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો

ઉપયોગ કર� છેઉપયોગ કર� છેઉપયોગ કર� છેઉપયોગ કર� છે....33338 8 8 8

મહારાP QમહારાP QમહારાP QમહારાP Qના ંhી મોહનભાઇ દ�શપાડં�ના ંhી મોહનભાઇ દ�શપાડં�ના ંhી મોહનભાઇ દ�શપાડં�ના ંhી મોહનભાઇ દ�શપાડં� �ાચીન ઋષીwિુન પતંજલી�ાચીન ઋષીwિુન પતંજલી�ાચીન ઋષીwિુન પતંજલી�ાચીન ઋષીwિુન પતંજલી ૫૫૫૫રાશર વગેર�ના ંરાશર વગેર�ના ંરાશર વગેર�ના ંરાશર વગેર�ના ં

* લો* લો* લો* લોકો�ુ ંકો�ુ ંકો�ુ ંકો�ુ ં 30303030----40 40 40 40 વષg eઘુી િવ* લેવષg eઘુી િવ* લેવષg eઘુી િવ* લેવષg eઘુી િવ* લેષણ કરF ષણ કરF ષણ કરF ષણ કરF �યોગોમા ં અ�યોગોમા ં અ�યોગોમા ં અ�યોગોમા ં અ૫૫૫૫નાવી અ!હ�સક ઋષીનાવી અ!હ�સક ઋષીનાવી અ!હ�સક ઋષીનાવી અ!હ�સક ઋષી>ૃિષ >ૃિષ >ૃિષ >ૃિષ

િવકસાવી છેિવકસાવી છેિવકસાવી છેિવકસાવી છે આ આ આ આ ૫૫૫૫....િતથીિતથીિતથીિતથી મહારાP QમહારાP QમહારાP QમહારાP Q, , , , કણાBટક અન ેગોવાનાંકણાBટક અન ેગોવાનાંકણાBટક અન ેગોવાનાંકણાBટક અન ેગોવાના ં અનેક !કસાનો >ૃિષ પાકોમા ંઅનેક !કસાનો >ૃિષ પાકોમા ંઅનેક !કસાનો >ૃિષ પાકોમા ંઅનેક !કસાનો >ૃિષ પાકોમા ં

મબલક ઉ� પામબલક ઉ� પામબલક ઉ� પામબલક ઉ� પાદનો લઇ ર�ા ંદનો લઇ ર�ા ંદનો લઇ ર�ા ંદનો લઇ ર�ા ંછેછેછેછે. . . .

નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક

�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ

ઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તનળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તનળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તનળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તન, , , , મન અને મન અને મન અને મન અને

ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર –�સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી �સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી �સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી �સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી

તા3કુાને રjળયામણો કયg છેતા3કુાને રjળયામણો કયg છેતા3કુાને રjળયામણો કયg છેતા3કુાને રjળયામણો કયg છે....33339 9 9 9

વડોદરા lજ" લાવડોદરા lજ" લાવડોદરા lજ" લાવડોદરા lજ" લાના ંwનુીસેવા આhમ ગોરજના ંડાBના ંwનુીસેવા આhમ ગોરજના ંડાBના ંwનુીસેવા આhમ ગોરજના ંડાBના ંwનુીસેવા આhમ ગોરજના ંડાB. . . . િવ�મ પટ�લ અને hી દશBનભાઇિવ�મ પટ�લ અને hી દશBનભાઇિવ�મ પટ�લ અને hી દશBનભાઇિવ�મ પટ�લ અને hી દશBનભાઇ

પારઘી પારઘી પારઘી પારઘી ગૌશાળાની ગૌશાળાની ગૌશાળાની ગૌશાળાની ગાયોના ંગોબર w@ૂથી સ5ં ૂગાયોના ંગોબર w@ૂથી સ5ં ૂગાયોના ંગોબર w@ૂથી સ5ં ૂગાયોના ંગોબર w@ૂથી સ5ંણૂB ખેતી કરFને આhમની ઘણી બણB ખેતી કરFને આhમની ઘણી બણB ખેતી કરFને આhમની ઘણી બણB ખેતી કરFને આhમની ઘણી બધીધીધીધી

33337777.... કિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહ.... સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા....પેપેપેપેજજજજ....13 13 13 13

33338888.... એiો સદં�શએiો સદં�શએiો સદં�શએiો સદં�શ સમાચારસમાચારસમાચારસમાચાર.... તા તા તા તા 2222 Cુન Cુન Cુન Cુન ----2014 2014 2014 2014 �ક �ક �ક �ક 49 49 49 49 પેજપેજપેજપેજ....3 3 3 3

33339999....ÔÔÔÔચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએÕ Õ Õ Õ 2004200420042004 �કાશક�કાશક�કાશક�કાશક:::: સYવ ખેતી ઉ�કષBસYવ ખેતી ઉ�કષBસYવ ખેતી ઉ�કષBસYવ ખેતી ઉ�કષBમડંળમડંળમડંળમડંળ....તાતાતાતા....ગણદ�વી ગણદ�વી ગણદ�વી ગણદ�વી

55

જ�!રયાતો પેદા કર� છેજ�!રયાતો પેદા કર� છેજ�!રયાતો પેદા કર� છેજ�!રયાતો પેદા કર� છે.... મu યમu યમu યમu ય �જુરાતમા ંhી મહ�n m �જુરાતમા ંhી મહ�n m �જુરાતમા ંhી મહ�n m �જુરાતમા ંhી મહ�n mભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી ભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી ભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી ભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી

સYવ ખેતીના ં�યોગોને સમBપીત છેસYવ ખેતીના ં�યોગોને સમBપીત છેસYવ ખેતીના ં�યોગોને સમBપીત છેસYવ ખેતીના ં�યોગોને સમBપીત છે. . . .

�જુરાતના ં ક¦ છ�જુરાતના ં ક¦ છ�જુરાતના ં ક¦ છ�જુરાતના ં ક¦ છ અને eરુ�n m અને eરુ�n m અને eરુ�n m અને eરુ�n mનગર lજ" લાનગર lજ" લાનગર lજ" લાનગર lજ" લામા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક મા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક મા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક મા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક

� વૈ� વૈ� વૈ� વૈ ¦ છF¦ છF¦ છF¦ છFકકકક સ�ંથા Eારા સ�ંથા Eારા સ�ંથા Eારા સ�ંથા Eારા પણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વપણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વપણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વપણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વના ંશહ�રોમા ંના ંશહ�રોમા ંના ંશહ�રોમા ંના ંશહ�રોમા ં

સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી પેદાશો�ુ ંિવતરણ કરવામા ંઆવે છેપેદાશો�ુ ંિવતરણ કરવામા ંઆવે છેપેદાશો�ુ ંિવતરણ કરવામા ંઆવે છેપેદાશો�ુ ંિવતરણ કરવામા ંઆવે છે....

�જુરાતમા ંસYવ ખેતીના �ચાર �ગે જતન Q� ટ�જુરાતમા ંસYવ ખેતીના �ચાર �ગે જતન Q� ટ�જુરાતમા ંસYવ ખેતીના �ચાર �ગે જતન Q� ટ�જુરાતમા ંસYવ ખેતીના �ચાર �ગે જતન Q� ટ સ�ં થા સ�ં થા સ�ં થા સ�ં થા�ુ ંકામ �ુ ંકામ �ુ ંકામ �ુ ંકામ ૫૫૫૫ણ ઉ" લેણ ઉ" લેણ ઉ" લેણ ઉ" લેખનીય ખનીય ખનીય ખનીય

છે તેમણે િવિવઘ છે તેમણે િવિવઘ છે તેમણે િવિવઘ છે તેમણે િવિવઘ િશjબરોિશjબરોિશjબરોિશjબરો, , , , સેિમનારસેિમનારસેિમનારસેિમનાર, , , , સમેંલનો Eારા સમેંલનો Eારા સમેંલનો Eારા સમેંલનો Eારા રાસાણીક ખેતીની આડ અસરોરાસાણીક ખેતીની આડ અસરોરાસાણીક ખેતીની આડ અસરોરાસાણીક ખેતીની આડ અસરો, , , , સYવ સYવ સYવ સYવ

ખેતીની ખેતીની ખેતીની ખેતીની ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓ િવશે ખે/ૂતોના અ�ભુવોની આિતઓ િવશે ખે/ૂતોના અ�ભુવોની આિતઓ િવશે ખે/ૂતોના અ�ભુવોની આિતઓ િવશે ખે/ૂતોના અ�ભુવોની આ૫૫૫૫----લેલેલેલે, , , , શૈ?ણીક સાશૈ?ણીક સાશૈ?ણીક સાશૈ?ણીક સામiીનો િવકાસ તથા મiીનો િવકાસ તથા મiીનો િવકાસ તથા મiીનો િવકાસ તથા

સસસસYવ ખેતીની પેદાશોના ંYવ ખેતીની પેદાશોના ંYવ ખેતીની પેદાશોના ંYવ ખેતીની પેદાશોના ં િવતરણની શોષણ[કુત ખે/ૂત િમ@ બtર � યિવતરણની શોષણ[કુત ખે/ૂત િમ@ બtર � યિવતરણની શોષણ[કુત ખે/ૂત િમ@ બtર � યિવતરણની શોષણ[કુત ખે/ૂત િમ@ બtર � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા ગોઠવવા�ુ ં ગોઠવવા�ુ ં ગોઠવવા�ુ ં ગોઠવવા�ુ ં

કામ તે કર� છેકામ તે કર� છેકામ તે કર� છેકામ તે કર� છે....

�જુરાતમા ં�જુરાતમા ં�જુરાતમા ં�જુરાતમા ં 1984 1984 1984 1984 મા ંમા ંમા ંમા ં ÔÔÔÔમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમÕ Õ Õ Õ નામની સ�ં થાનામની સ�ં થાનામની સ�ં થાનામની સ�ં થાએ સYવ ખેતી એ સYવ ખેતી એ સYવ ખેતી એ સYવ ખેતી

િવષયક �થમ પ!રસંિવષયક �થમ પ!રસંિવષયક �થમ પ!રસંિવષયક �થમ પ!રસવંાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ વાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ વાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ વાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી શ8 દશ8 દશ8 દશ8 દ �યોગ �યોગ �યોગ �યોગ

�યોગશી�યોગશી�યોગશી�યોગશીલ કાયBકર hી મહ�n mલ કાયBકર hી મહ�n mલ કાયBકર hી મહ�n mલ કાયBકર hી મહ�n mભાઇ ભUૃભાઇ ભUૃભાઇ ભUૃભાઇ ભUૃએ આ) યોએ આ) યોએ આ) યોએ આ) યો હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા

તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય ૫૫૫૫ણ તેને વાણ તેને વાણ તેને વાણ તેને વા૫૫૫૫રવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાયરવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાયરવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાયરવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાય....

સYવ ખેતી >ૃિષ � યસYવ ખેતી >ૃિષ � યસYવ ખેતી >ૃિષ � યસYવ ખેતી >ૃિષ � યવસાયને ધધંો ન!હ વસાયને ધધંો ન!હ વસાયને ધધંો ન!હ વસાયને ધધંો ન!હ ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ એક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આએક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આએક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આએક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આ રFતેરFતેરFતેરFતે

�જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ �જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ �જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ �જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ ખેતી કરવા માડંયા છેખેતી કરવા માડંયા છેખેતી કરવા માડંયા છેખેતી કરવા માડંયા છે....40 40 40 40

આG �જુરાતમા ં�દાG આG �જુરાતમા ં�દાG આG �જુરાતમા ં�દાG આG �જુરાતમા ં�દાG 5 5 5 5 હtર હ�કટર જમીનમાંહtર હ�કટર જમીનમાંહtર હ�કટર જમીનમાંહtર હ�કટર જમીનમા ં સYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ંસYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ંસYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ંસYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ં

600 600 600 600 થી વથી વથી વથી વ� ુ� ુ� ુ� ુ ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ����....10 10 10 10 કરોડથી વકરોડથી વકરોડથી વકરોડથી વ�ુ�ુ� ુ� ુ ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન થાય દન થાય દન થાય દન થાય

છેછેછેછે....41 41 41 41

40404040.... સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા,,,, કિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહ,,,, પે પે પે પે ----13 13 13 13

44441111....�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર�જુરાત સમાચાર. . . . રિવવાર રિવવાર રિવવાર રિવવાર 18 18 18 18 મ�મ�મ�મ�----2014 2014 2014 2014

56

�જુરાતમા ંસYવ ખતેી�ુ ંસકંલન કરનાર સ�ંથાઓ �જુરાતમા ંસYવ ખતેી�ુ ંસકંલન કરનાર સ�ંથાઓ �જુરાતમા ંસYવ ખતેી�ુ ંસકંલન કરનાર સ�ંથાઓ �જુરાતમા ંસYવ ખતેી�ુ ંસકંલન કરનાર સ�ંથાઓ ::::

1111. . . . જતન Q�ટ િવનોબા આhમ જતન Q�ટ િવનોબા આhમ જતન Q�ટ િવનોબા આhમ જતન Q�ટ િવનોબા આhમ ,,,,ગો@ી વડોદરાગો@ી વડોદરાગો@ી વડોદરાગો@ી વડોદરા

2222. . . . �વાhયી >ૃિષ આહાર પ!રવાર�વાhયી >ૃિષ આહાર પ!રવાર�વાhયી >ૃિષ આહાર પ!રવાર�વાhયી >ૃિષ આહાર પ!રવાર,,,, ભાવનગરભાવનગરભાવનગરભાવનગર....

3333.... શાિંતiામ િનમાBણ મડંળશાિંતiામ િનમાBણ મડંળશાિંતiામ િનમાBણ મડંળશાિંતiામ િનમાBણ મડંળ,,,, તણછાતણછાતણછાતણછા....

4444.... દj?ણ દj?ણ દj?ણ દj?ણ �જુરાત સYવ મડંળ�જુરાત સYવ મડંળ�જુરાત સYવ મડંળ�જુરાત સYવ મડંળ,,,, સાકંવાસાકંવાસાકંવાસાકંવા....

5555.... ઉ�ર ઉ�ર ઉ�ર ઉ�ર �જુરાત સYવ ખેતી મડંળ�જુરાત સYવ ખેતી મડંળ�જુરાત સYવ ખેતી મડંળ�જુરાત સYવ ખેતી મડંળ,,,, iામભારતીiામભારતીiામભારતીiામભારતી....

6666.... સાબંરકાઠંા સYવ ખેતી મચંસાબંરકાઠંા સYવ ખેતી મચંસાબંરકાઠંા સYવ ખેતી મચંસાબંરકાઠંા સYવ ખેતી મચં,,,, આનદં5રુઆનદં5રુઆનદં5રુઆનદં5રુ....

7777. . . . ક¦છ સYવ ખેતી મચંક¦છ સYવ ખેતી મચંક¦છ સYવ ખેતી મચંક¦છ સYવ ખેતી મચં,,,, ક¦છક¦છક¦છક¦છ----�જુ�જુ�જુ�જુ. . . .

2222....6 6 6 6 ભારતમા ંસYવ ભારતમા ંસYવ ભારતમા ંસYવ ભારતમા ંસYવ ખેતીખેતીખેતીખેતી::::

ભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુંભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુંભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુંભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુ ં સૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ંસૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ંસૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ંસૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ં

ભા�કરભાઈ ભા�કરભાઈ ભા�કરભાઈ ભા�કરભાઈ સાવેએ ક[ુ� હ� ુ ંસાવેએ ક[ુ� હ� ુ ંસાવેએ ક[ુ� હ� ુ ંસાવેએ ક[ુ� હ� ુ ં 1970 1970 1970 1970 ની આસપાસ ની આસપાસ ની આસપાસ ની આસપાસ તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો

એહસાસ થતાંએહસાસ થતાંએહસાસ થતાંએહસાસ થતા ં >ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF>ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF>ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF>ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF....1980 1980 1980 1980 ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી

િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે

ÔÔÔÔÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÕÕÕÕએ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે એ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે એ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે એ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે ³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�ગગગગના ંના ંના ંના ં

સફળ �યોગો કર�લાસફળ �યોગો કર�લાસફળ �યોગો કર�લાસફળ �યોગો કર�લા. . . . દ?ીણ ભારતમા ંદ?ીણ ભારતમા ંદ?ીણ ભારતમા ંદ?ીણ ભારતમા ં એiીક"ચર એiીક"ચર એiીક"ચર એiીક"ચર મેન ઇકોલોYમેન ઇકોલોYમેન ઇકોલોYમેન ઇકોલોY નામની સ�ંથાએ નામની સ�ંથાએ નામની સ�ંથાએ નામની સ�ંથાએ

સYવ ખેતી િવષસYવ ખેતી િવષસYવ ખેતી િવષસYવ ખેતી િવષયક તાલીમ કાયB�મોની શ�આત યક તાલીમ કાયB�મોની શ�આત યક તાલીમ કાયB�મોની શ�આત યક તાલીમ કાયB�મોની શ�આત 1986 1986 1986 1986 થી થી થી થી શ�શ�શ�શ� કરF છેકરF છેકરF છેકરF છે. . . . દ�શમાથંી �િવક દ�શમાથંી �િવક દ�શમાથંી �િવક દ�શમાથંી �િવક

ઉ�પાદનોની િનકાસઉ�પાદનોની િનકાસઉ�પાદનોની િનકાસઉ�પાદનોની િનકાસ થકF iામીણ સwદુાયોને સિશ�તકરણ કરવા માટ� વ"ડB બેnક Eારા થકF iામીણ સwદુાયોને સિશ�તકરણ કરવા માટ� વ"ડB બેnક Eારા થકF iામીણ સwદુાયોને સિશ�તકરણ કરવા માટ� વ"ડB બેnક Eારા થકF iામીણ સwદુાયોને સિશ�તકરણ કરવા માટ� વ"ડB બેnક Eારા

વષB વષB વષB વષB 2002200220022002મા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતોમા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતોમા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતોમા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતો. . . . આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો

Gવા ક� મરFGવા ક� મરFGવા ક� મરFGવા ક� મરF----મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ માટ� માટ� માટ� માટ�

�ો�સા!હત કરyું�ો�સા!હત કરyું�ો�સા!હત કરyું�ો�સા!હત કરyુ.ં... આ કાયB�મનો અમલ આ કાયB�મનો અમલ આ કાયB�મનો અમલ આ કાયB�મનો અમલ NGOs Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ

57

lજ"લામાંlજ"લામાંlજ"લામાંlજ"લામા,ં,,, તિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ંતિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ંતિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ંતિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ં

કરવામા ંઆ�યોકરવામા ંઆ�યોકરવામા ંઆ�યોકરવામા ંઆ�યો હતોહતોહતોહતો....

ભારતભારતભારતભારતમા ંમા ંમા ંમા ં સYસYસYસYવખેતીનો �યાપ વધાવખેતીનો �યાપ વધાવખેતીનો �યાપ વધાવખેતીનો �યાપ વધારવા રવા રવા રવા માટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોનીમાટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોનીમાટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોનીમાટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોની

સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની રચના કરFરચના કરFરચના કરFરચના કરF.... સYવ સYવ સYવ સYવ

ખેતી માટ� ખેતી માટ� ખેતી માટ� ખેતી માટ� ICCOA (Indian Competence Center for Organic Agricul ture) એ એ એ એ

પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �મામામામાણન સ�ંથા અને �વીશની ણન સ�ંથા અને �વીશની ણન સ�ંથા અને �વીશની ણન સ�ંથા અને �વીશની FIBL (સYવ ખેતી સશંોધન સYવ ખેતી સશંોધન સYવ ખેતી સશંોધન સYવ ખેતી સશંોધન

સ�ંથાસ�ંથાસ�ંથાસ�ંથા))))ના ંના ંના ંના ં સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય અઅઅઅકાદમીકાદમીકાદમીકાદમી, , , , નવી !દ"હF ખાતે નવી !દ"હF ખાતે નવી !દ"હF ખાતે નવી !દ"હF ખાતે

2003200320032003મા ંએક મા ંએક મા ંએક મા ંએક બેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ંબેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ંબેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ંબેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ં

બધંારણના અયાસ માટ�બધંારણના અયાસ માટ�બધંારણના અયાસ માટ�બધંારણના અયાસ માટ� 2003200320032003મા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકામા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકામા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકામા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકાતે તે તે તે ગઇ હતીગઇ હતીગઇ હતીગઇ હતી....

હ!રયાણામા ંહ!રયાણામા ંહ!રયાણામા ંહ!રયાણામા ં 1971197119711971મા ંમા ંમા ંમા ં સોનેયત lજ"લાસોનેયત lજ"લાસોનેયત lજ"લાસોનેયત lજ"લાના ંના ંના ંના ં એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની 16 16 16 16 એકર એકર એકર એકર

જમીનમાથંી શ�આત કરFને જમીનમાથંી શ�આત કરFને જમીનમાથંી શ�આત કરFને જમીનમાથંી શ�આત કરFને 108 108 108 108 એકરએકરએકરએકરમા ંમા ંમા ંમા ંસYવ ખેતી માટ�� ુ ંફામB તૈયાસYવ ખેતી માટ�� ુ ંફામB તૈયાસYવ ખેતી માટ�� ુ ંફામB તૈયાસYવ ખેતી માટ�� ુ ંફામB તૈયાર કરFને શાકભાY ર કરFને શાકભાY ર કરFને શાકભાY ર કરFને શાકભાY

અને અnયપાક ઉગાડતો થયોઅને અnયપાક ઉગાડતો થયોઅને અnયપાક ઉગાડતો થયોઅને અnયપાક ઉગાડતો થયો....

રાજ�થાનમા ંટકાઉરાજ�થાનમા ંટકાઉરાજ�થાનમા ંટકાઉરાજ�થાનમા ંટકાઉ ખેતીને �ો�સાહન આપવા માટ� ખેતીને �ો�સાહન આપવા માટ� ખેતીને �ો�સાહન આપવા માટ� ખેતીને �ો�સાહન આપવા માટ� 1995199519951995મા ંમોરકg ફાઉnડ�શનની મા ંમોરકg ફાઉnડ�શનની મા ંમોરકg ફાઉnડ�શનની મા ંમોરકg ફાઉnડ�શનની

�થાપના થઇ�થાપના થઇ�થાપના થઇ�થાપના થઇ. . . . તેના આધાર� તેના આધાર� તેના આધાર� તેના આધાર� 10101010,,,,000 000 000 000 ભાગીદારો અળિસયા�ુંભાગીદારો અળિસયા�ુંભાગીદારો અળિસયા�ુંભાગીદારો અળિસયા�ુ ં ખાતર બનાવે છે અને આ ખાતર બનાવે છે અને આ ખાતર બનાવે છે અને આ ખાતર બનાવે છે અને આ

ફાઉnડ�શનફાઉnડ�શનફાઉnડ�શનફાઉnડ�શનના ંના ંના ંના ં કહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાકહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાકહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાકહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાળ ળ ળ ળ ઓગ}િનક ખેત સામiી ઓગ}િનક ખેત સામiી ઓગ}િનક ખેત સામiી ઓગ}િનક ખેત સામiી

ઉ�પાઉ�પાઉ�પાઉ�પાદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયોદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયોદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયોદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયો----પે�ટFપે�ટFપે�ટFપે�ટFસાઇડસાઇડસાઇડસાઇડના ંના ંના ંના ં ઉ�પાદનને �ો�સા!હત ઉ�પાદનને �ો�સા!હત ઉ�પાદનને �ો�સા!હત ઉ�પાદનને �ો�સા!હત કર� કર� કર� કર� છે અને છે અને છે અને છે અને

�માjણત �માjણત �માjણત �માjણત �િવક �િવક �િવક �િવક ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત

સાહસ�પે >ૃિષ બાયોટ�કનોલોY પાકB �થા)યોસાહસ�પે >ૃિષ બાયોટ�કનોલોY પાકB �થા)યોસાહસ�પે >ૃિષ બાયોટ�કનોલોY પાકB �થા)યોસાહસ�પે >ૃિષ બાયોટ�કનોલોY પાકB �થા)યો....

આ આ આ આ ફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતરને રને રને રને

બદલે અળિસયાના ંખાતરનો વપરાશ લોકિ�ય કરવાનો �યાસ સફળ ર�ોબદલે અળિસયાના ંખાતરનો વપરાશ લોકિ�ય કરવાનો �યાસ સફળ ર�ોબદલે અળિસયાના ંખાતરનો વપરાશ લોકિ�ય કરવાનો �યાસ સફળ ર�ોબદલે અળિસયાના ંખાતરનો વપરાશ લોકિ�ય કરવાનો �યાસ સફળ ર�ો....

કોદયમ lજ"લાકોદયમ lજ"લાકોદયમ lજ"લાકોદયમ lજ"લાના ંના ંના ંના ં એક ખે/ૂતે સYવએક ખે/ૂતે સYવએક ખે/ૂતે સYવએક ખે/ૂતે સYવ ખેખેખેખેતીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક તીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક તીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક તીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક

ઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુંઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુંઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુંઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુ.ં . . . તેના તેના તેના તેના ફામBફામBફામBફામBમા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો મા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો મા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો મા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો

જ ઉગાડતો Ëયાર� રબરની ખેતી �િવક પ.િતથી કરF �યાજ ઉગાડતો Ëયાર� રબરની ખેતી �િવક પ.િતથી કરF �યાજ ઉગાડતો Ëયાર� રબરની ખેતી �િવક પ.િતથી કરF �યાજ ઉગાડતો Ëયાર� રબરની ખેતી �િવક પ.િતથી કરF �યાર� શrુઆતના ંવષgમા ંતેને ઓ¼ ંર� શrુઆતના ંવષgમા ંતેને ઓ¼ ંર� શrુઆતના ંવષgમા ંતેને ઓ¼ ંર� શrુઆતના ંવષgમા ંતેને ઓ¼ ં

58

ઉ�પાદન મ_[ુંઉ�પાદન મ_[ુંઉ�પાદન મ_[ુંઉ�પાદન મ_[ુ.ં . . . �યારબાદ �યારબાદ �યારબાદ �યારબાદ સે^nmય ત�વોસે^nmય ત�વોસે^nmય ત�વોસે^nmય ત�વોના ંના ંના ંના ંવપરાશથી ઉ�પાદન વધવા લા{[ુંવપરાશથી ઉ�પાદન વધવા લા{[ુંવપરાશથી ઉ�પાદન વધવા લા{[ુંવપરાશથી ઉ�પાદન વધવા લા{[ુ.ં . . . અને @ણ અને @ણ અને @ણ અને @ણ

વષB બાદ ઉ�પાદનમા ંતેને ચીલાચા3 ુરબરના ઝાડના ઉ�પાદન Gટ3ુ ંથઇ ગ[ુંવષB બાદ ઉ�પાદનમા ંતેને ચીલાચા3 ુરબરના ઝાડના ઉ�પાદન Gટ3ુ ંથઇ ગ[ુંવષB બાદ ઉ�પાદનમા ંતેને ચીલાચા3 ુરબરના ઝાડના ઉ�પાદન Gટ3ુ ંથઇ ગ[ુંવષB બાદ ઉ�પાદનમા ંતેને ચીલાચા3 ુરબરના ઝાડના ઉ�પાદન Gટ3ુ ંથઇ ગ[ુ.ં...

ક�રાલા રાËયક�રાલા રાËયક�રાલા રાËયક�રાલા રાËયને ને ને ને સ5ંણૂBસ5ંણૂBસ5ંણૂBસ5ંણૂB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB 2003 2003 2003 2003 થી થી થી થી Äાફટ નીિત શrુ Äાફટ નીિત શrુ Äાફટ નીિત શrુ Äાફટ નીિત શrુ

કરF દFધી છેકરF દFધી છેકરF દFધી છેકરF દFધી છે. . . . ક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંઆયોજન આયોજન આયોજન આયોજન

રાËયરાËયરાËયરાËયના ંના ંના ંના ં >ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ું>ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ું>ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ું>ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ુ.ં . . . આ આ આ આ

સરકારF િનતી જમીન સરં?ણસરકારF િનતી જમીન સરં?ણસરકારF િનતી જમીન સરં?ણસરકારF િનતી જમીન સરં?ણ, , , , ઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmતઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmતઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmતઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmત

કરકરકરકરશેશેશેશે. . . . આઆઆઆ ઉપરાતં �થાિનક �માjણત સ�ંથાઓને �ો�સા!હત કરવીઉપરાતં �થાિનક �માjણત સ�ંથાઓને �ો�સા!હત કરવીઉપરાતં �થાિનક �માjણત સ�ંથાઓને �ો�સા!હત કરવીઉપરાતં �થાિનક �માjણત સ�ંથાઓને �ો�સા!હત કરવી, , , , ખેત પ.િતઓનો ખેત પ.િતઓનો ખેત પ.િતઓનો ખેત પ.િતઓનો

િવકાસિવકાસિવકાસિવકાસ, , , , િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�શેશેશેશે....

પીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટFપીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટFપીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટFપીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટF((((PDS) એ એ એ એ ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF

સોસાયટF છે G છે"લા સોસાયટF છે G છે"લા સોસાયટF છે G છે"લા સોસાયટF છે G છે"લા 12 12 12 12 વષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોવષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોવષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોવષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોસાયટFસાયટFસાયટFસાયટFના ંના ંના ંના ં

લગભગ લગભગ લગભગ લગભગ 20202020,,,,000 000 000 000 ખે/તૂોએ ખે/તૂોએ ખે/તૂોએ ખે/તૂોએ સYવસYવસYવસYવ ખેતી અખેતી અખેતી અખેતી અપપપપનાવેલ છે તેઓ મરFનાવેલ છે તેઓ મરFનાવેલ છે તેઓ મરFનાવેલ છે તેઓ મરF, , , , ઇલાયચીઇલાયચીઇલાયચીઇલાયચી,,,,ચાચાચાચા, , , , કોફFકોફFકોફFકોફF, , , ,

tયફળtયફળtયફળtયફળ, , , , jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ

કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF છેછેછેછે....

હાલમા ંહાલમા ંહાલમા ંહાલમા ંસYવ ખેતીએ ક�રાલાસYવ ખેતીએ ક�રાલાસYવ ખેતીએ ક�રાલાસYવ ખેતીએ ક�રાલા રાËયના ંરાËયના ંરાËયના ંરાËયના ં ખે/તૂોનીખે/તૂોનીખે/તૂોનીખે/તૂોની જ�!રયાત બની ગઇ છે જ�!રયાત બની ગઇ છે જ�!રયાત બની ગઇ છે જ�!રયાત બની ગઇ છે �િવક �િવક �િવક �િવક

અથવાઅથવાઅથવાઅથવા ઓગ}િનક ઓગ}િનક ઓગ}િનક ઓગ}િનક શ8દશ8દશ8દશ8દ હવે ક�રાલામા ંલોકિ�યતા હાસંલ કરF છેહવે ક�રાલામા ંલોકિ�યતા હાસંલ કરF છેહવે ક�રાલામા ંલોકિ�યતા હાસંલ કરF છેહવે ક�રાલામા ંલોકિ�યતા હાસંલ કરF છે. . . .

'Infam' એ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહનએ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહનએ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહનએ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહન

�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી પ.િતઓ પ.િતઓ પ.િતઓ પ.િતઓ

અપનાવવા અપનાવવા અપનાવવા અપનાવવા 300 300 300 300 Gટલા ં તાGટલા ં તાGટલા ં તાGટલા ં તાલીલીલીલીમ મ મ મ કાયB�મો યોY �ે!રત કયાB આ િવ�તારમા ં એમકાયB�મો યોY �ે!રત કયાB આ િવ�તારમા ં એમકાયB�મો યોY �ે!રત કયાB આ િવ�તારમા ં એમકાયB�મો યોY �ે!રત કયાB આ િવ�તારમા ં એમ....એસએસએસએસ. . . .

�વામીનાથન રFસચB ફાઉnડ�શન ચે�ાઇ આ ચળવળ�વામીનાથન રFસચB ફાઉnડ�શન ચે�ાઇ આ ચળવળ�વામીનાથન રFસચB ફાઉnડ�શન ચે�ાઇ આ ચળવળ�વામીનાથન રFસચB ફાઉnડ�શન ચે�ાઇ આ ચળવળમા ંસહાય કર� છેમા ંસહાય કર� છેમા ંસહાય કર� છેમા ંસહાય કર� છે. . . .

કણાBટક રાËય એ સYવ ખેતીની કણાBટક રાËય એ સYવ ખેતીની કણાBટક રાËય એ સYવ ખેતીની કણાBટક રાËય એ સYવ ખેતીની નીિતનીિતનીિતનીિતઓને �િતમ �વ�પ આપી દ�શમા ંઓને �િતમ �વ�પ આપી દ�શમા ંઓને �િતમ �વ�પ આપી દ�શમા ંઓને �િતમ �વ�પ આપી દ�શમા ં

((((ઉતરાચંલ પછFઉતરાચંલ પછFઉતરાચંલ પછFઉતરાચંલ પછF) ) ) ) �થમ રાËય બની�થમ રાËય બની�થમ રાËય બની�થમ રાËય બની ગ[ુ ંછેગ[ુ ંછેગ[ુ ંછેગ[ુ ંછે. . . . તે ખે/ૂતોને સYવ ખેતી અપનાવતે ખે/ૂતોને સYવ ખેતી અપનાવતે ખે/ૂતોને સYવ ખેતી અપનાવતે ખે/ૂતોને સYવ ખેતી અપનાવવા ંવા ંવા ંવા ંઅને અન ેઅન ેઅન ે

ધીમે ધીમે રાધીમે ધીમે રાધીમે ધીમે રાધીમે ધીમે રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ઓછો કરવા �ો�સા!હત સાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ઓછો કરવા �ો�સા!હત સાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ઓછો કરવા �ો�સા!હત સાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ ઓછો કરવા �ો�સા!હત

કર� છેકર� છેકર� છેકર� છે. . . . રાËય સરકાર� આ હ�� ુમાટ� રાËય સરકાર� આ હ�� ુમાટ� રાËય સરકાર� આ હ�� ુમાટ� રાËય સરકાર� આ હ�� ુમાટ� 2004200420042004----05050505ના બGટમા ંના બGટમા ંના બGટમા ંના બGટમા ં20 20 20 20 કરોડ ફાળ�યા ંહતાંકરોડ ફાળ�યા ંહતાંકરોડ ફાળ�યા ંહતાંકરોડ ફાળ�યા ંહતા.ં...

59

રાËયમા ંસYવ ખેતીની ચળરાËયમા ંસYવ ખેતીની ચળરાËયમા ંસYવ ખેતીની ચળરાËયમા ંસYવ ખેતીની ચળવળ એ હદ� પહ¾ચી ક� �િવક બનાવટવળ એ હદ� પહ¾ચી ક� �િવક બનાવટવળ એ હદ� પહ¾ચી ક� �િવક બનાવટવળ એ હદ� પહ¾ચી ક� �િવક બનાવટના ંના ંના ંના ંબtરો ઉભા બtરો ઉભા બtરો ઉભા બtરો ઉભા

કરવા જ�રF બની ગયા છેકરવા જ�રF બની ગયા છેકરવા જ�રF બની ગયા છેકરવા જ�રF બની ગયા છે. . . . બ�{લોરબ�{લોરબ�{લોરબ�{લોર ખાતે ખાતે ખાતે ખાતે 150 150 150 150 Gટલા �વૈ(¦છGટલા �વૈ(¦છGટલા �વૈ(¦છGટલા �વૈ(¦છક ક ક ક સ�ંથાસ�ંથાસ�ંથાસ�ંથા�ુ ંસYવ ખેતીના �ુ ંસYવ ખેતીના �ુ ંસYવ ખેતીના �ુ ંસYવ ખેતીના

�ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન �ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન �ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન �ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન (AP(AP(AP(APOOOOF)F)F)F) બનાવવામા ંઆ�[ુંબનાવવામા ંઆ�[ુંબનાવવામા ંઆ�[ુંબનાવવામા ંઆ�[ુ.ં...

ભારતભારતભારતભારતના ંના ંના ંના ં ઉ�રઉ�રઉ�રઉ�ર----5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ----રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત

કરવાનો િનણBય લીધો છેકરવાનો િનણBય લીધો છેકરવાનો િનણBય લીધો છેકરવાનો િનણBય લીધો છે. . . . મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય

િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને ખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છેખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છેખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છેખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છે. . . . નેશનલ નેશનલ નેશનલ નેશનલ

હોટÍહોટÍહોટÍહોટÍક"ચર બોડB રાËયમા ંબાગાયતક"ચર બોડB રાËયમા ંબાગાયતક"ચર બોડB રાËયમા ંબાગાયતક"ચર બોડB રાËયમા ંબાગાયતના ંના ંના ંના ં િવિશPટ િવકાસ માટ� િવિશPટ િવકાસ માટ� િવિશPટ િવકાસ માટ� િવિશPટ િવકાસ માટ� 2222....77 77 77 77 લાખ હ�કટર જમીનને લાખ હ�કટર જમીનને લાખ હ�કટર જમીનને લાખ હ�કટર જમીનને

અલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવઅલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવઅલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવઅલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવ ખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છેખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છેખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છેખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છે. . . .

રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF ((((APEDAAPEDAAPEDAAPEDA) સાથે મળFને સાથે મળFને સાથે મળFને સાથે મળFને

�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે....

તિમલના/ુ રાËય ખે/તૂોની આવક વધારવા માટ� બાગાયત અને રોકડFયા પાકોમા ંતિમલના/ુ રાËય ખે/તૂોની આવક વધારવા માટ� બાગાયત અને રોકડFયા પાકોમા ંતિમલના/ુ રાËય ખે/તૂોની આવક વધારવા માટ� બાગાયત અને રોકડFયા પાકોમા ંતિમલના/ુ રાËય ખે/તૂોની આવક વધારવા માટ� બાગાયત અને રોકડFયા પાકોમા ં

સYવ ખેતીને �ોસYવ ખેતીને �ોસYવ ખેતીને �ોસYવ ખેતીને �ો�સા!હત કરવા માગેં છે�સા!હત કરવા માગેં છે�સા!હત કરવા માગેં છે�સા!હત કરવા માગેં છે. . . . તિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુ >ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં>ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં>ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં>ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં

2222....5 5 5 5 હ�કટર હ�કટર હ�કટર હ�કટર િવ�તારમા ંમોડ�લ સYવખેતી�ુ ંફામB �થાિપત ક[ુ� છેિવ�તારમા ંમોડ�લ સYવખેતી�ુ ંફામB �થાિપત ક[ુ� છેિવ�તારમા ંમોડ�લ સYવખેતી�ુ ંફામB �થાિપત ક[ુ� છેિવ�તારમા ંમોડ�લ સYવખેતી�ુ ંફામB �થાિપત ક[ુ� છે....

રાPQFય >ૃિષ અને iÎામીણ િવકાસ બ�ક રાPQFય >ૃિષ અને iÎામીણ િવકાસ બ�ક રાPQFય >ૃિષ અને iÎામીણ િવકાસ બ�ક રાPQFય >ૃિષ અને iÎામીણ િવકાસ બ�ક (NABARD) દ?ીણ દ?ીણ દ?ીણ દ?ીણ તિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુના ંના ંના ંના ં

lજ"લાઓમા ં બાગાયતી પાકોની સYવ ખેતીને �ો�સા!હત કરવા�ુ ં ન7F ક[ુ� છે અને lજ"લાઓમા ં બાગાયતી પાકોની સYવ ખેતીને �ો�સા!હત કરવા�ુ ં ન7F ક[ુ� છે અને lજ"લાઓમા ં બાગાયતી પાકોની સYવ ખેતીને �ો�સા!હત કરવા�ુ ં ન7F ક[ુ� છે અને lજ"લાઓમા ં બાગાયતી પાકોની સYવ ખેતીને �ો�સા!હત કરવા�ુ ં ન7F ક[ુ� છે અને

ટ§ડF�ણુ lજ"લાઓમાંટ§ડF�ણુ lજ"લાઓમાંટ§ડF�ણુ lજ"લાઓમાંટ§ડF�ણુ lજ"લાઓમા ં w�ુય�વે ક�રFનો િવ�તાર હોવાથી રાËય સરકાર� ક�રF માટ�ના િનકાસ w�ુય�વે ક�રFનો િવ�તાર હોવાથી રાËય સરકાર� ક�રF માટ�ના િનકાસ w�ુય�વે ક�રFનો િવ�તાર હોવાથી રાËય સરકાર� ક�રF માટ�ના િનકાસ w�ુય�વે ક�રFનો િવ�તાર હોવાથી રાËય સરકાર� ક�રF માટ�ના િનકાસ

ઝોન તરFક� �ો�સા!હત કરવાનો િનણBય કયgઝોન તરFક� �ો�સા!હત કરવાનો િનણBય કયgઝોન તરFક� �ો�સા!હત કરવાનો િનણBય કયgઝોન તરFક� �ો�સા!હત કરવાનો િનણBય કયg છેછેછેછે. . . .

નાબાડ� નાબાડ� નાબાડ� નાબાડ� lજ"લાlજ"લાlજ"લાlજ"લાના ંના ંના ંના ં એક ખે/ૂતને એક ખે/ૂતને એક ખે/ૂતને એક ખે/ૂતને 252 252 252 252 એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ� એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ� એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ� એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ�

2222....5 5 5 5 કરોડ �િપયાની સહાય આપી છેકરોડ �િપયાની સહાય આપી છેકરોડ �િપયાની સહાય આપી છેકરોડ �િપયાની સહાય આપી છે....

ગોવામા ંઆદશBગોવામા ંઆદશBગોવામા ંઆદશBગોવામા ંઆદશB >ૃિષ સહકારF ખરFદF વેચાણ �!�>ૃિષ સહકારF ખરFદF વેચાણ �!�>ૃિષ સહકારF ખરFદF વેચાણ �!�>ૃિષ સહકારF ખરFદF વેચાણ �!�યા સ�ંથા યા સ�ંથા યા સ�ંથા યા સ�ંથા (AKSKVPS) કાCુ કાCુ કાCુ કાCુ

અને નાળFયેરઅને નાળFયેરઅને નાળFયેરઅને નાળFયેરના ંના ંના ંના ંપાકોમા ંસYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીપાકોમા ંસYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીપાકોમા ંસYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીપાકોમા ંસYવ ખેતીની શ�આત કરF હતી. . . . આ સ�ંથાના ંઆ સ�ંથાના ંઆ સ�ંથાના ંઆ સ�ંથાના ં 1000 1000 1000 1000 Gટલા ંGટલા ંGટલા ંGટલા ં

સયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીસયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીસયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીસયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતી. . . . આ સ�ંથાએ આ સ�ંથાએ આ સ�ંથાએ આ સ�ંથાએ 450 450 450 450

કરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતીકરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતીકરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતીકરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતી....

60

મ|ય�દ�શ મ|ય�દ�શ મ|ય�દ�શ મ|ય�દ�શ રાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છેરાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છેરાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છેરાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છે. . . . પાપાપાપાકની ફ�રબદલીનાંકની ફ�રબદલીનાંકની ફ�રબદલીનાંકની ફ�રબદલીના ં

િસ.ાંિસ.ાંિસ.ાંિસ.ાતં ત ત ત Eારા Eારા Eારા Eારા મકાઇમકાઇમકાઇમકાઇ, , , , ઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ંઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ંઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ંઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ં

આયોજન છેઆયોજન છેઆયોજન છેઆયોજન છે. . . . ખરખરખરખરગોન ગોન ગોન ગોન અને અને અને અને ધાધાધાધાર lજર lજર lજર lજ"લા"લા"લા"લાના ંના ંના ંના ં માલવા િવ�તારમા ંઆશર� માલવા િવ�તારમા ંઆશર� માલવા િવ�તારમા ંઆશર� માલવા િવ�તારમા ંઆશર� 8700 8700 8700 8700 હ�કટરમા ંહ�કટરમા ંહ�કટરમા ંહ�કટરમા ં

કરાર આધા!રત સોયાબીનનીકરાર આધા!રત સોયાબીનનીકરાર આધા!રત સોયાબીનનીકરાર આધા!રત સોયાબીનની સYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છેસYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છેસYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છેસYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છે. . . . G G G G ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા

બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન

હોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છેહોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છેહોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છેહોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છે. . . . ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ

SKAL નામની નામની નામની નામની APEDA Eારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છેEારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છેEારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છેEારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છે.... આ આ આ આ �માણપ@ �માણપ@ �માણપ@ �માણપ@

મેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામમેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામમેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામમેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામના ંના ંના ંના ં લોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેનીલોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેનીલોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેનીલોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેની

અnય બનાવટો અnય બનાવટો અnય બનાવટો અnય બનાવટો ઉપરઉપરઉપરઉપર કરF શક� છેકરF શક� છેકરF શક� છેકરF શક� છે Gથી તેGથી તેGથી તેGથી તેને ને ને ને રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક� રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક� રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક� રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક�

છેછેછેછે. . . .

કોPટક કોPટક કોPટક કોPટક નંન ંન ંન.ં...2222....1 1 1 1

ભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંસYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર ((((હ�હ�હ�હ�....માંમાંમાંમા)ં)))

�મ�મ�મ�મ વષBવષBવષBવષB સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર ((((હ�હ�હ�હ�....માંમાંમાંમા)ં)))

1111 2003-04 42,000

2222 2004-05 76,000

3333 2005-06 1,73,000

4444 2006-07 5,38, 000

5555 2007-08 8,65,000

6666 2008-09 12,07,000

((((Surce:Surce:Surce:Surce: NatiNatiNatiNational Centre of Oraganic farming onal Centre of Oraganic farming onal Centre of Oraganic farming onal Centre of Oraganic farming Government of india PagGovernment of india PagGovernment of india PagGovernment of india Pag.8.8.8.8))))

ઉપરઉપરઉપરઉપરના ંના ંના ંના ં ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB 2003200320032003----04040404મા ંમા ંમા ંમા ં 42424242,,,,000 000 000 000 હ�કટરમા ંસYવ હ�કટરમા ંસYવ હ�કટરમા ંસYવ હ�કટરમા ંસYવ

ખેતી થતી હતી ખેતી થતી હતી ખેતી થતી હતી ખેતી થતી હતી સમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તેસમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તેસમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તેસમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તે�ુ ં�માણ વધી�ુ ં�માણ વધી�ુ ં�માણ વધી�ુ ં�માણ વધીને વષB ને વષB ને વષB ને વષB

2008 2008 2008 2008 ----08 08 08 08 મા ંમા ંમા ંમા ં12121212,,,,07070707,,,,000000000000 હ��ટર થ[ુ ંછે હ��ટર થ[ુ ંછે હ��ટર થ[ુ ંછે હ��ટર થ[ુ ંછે

Area under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certification

No.No.No.No. StateStateStateState

1111

2222

3333

4444

5555

6666

7777

8888

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

61

Area under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certification (Certified and in(Certified and in(Certified and in(Certified and in----conversion.State wise)conversion.State wise)conversion.State wise)conversion.State wise)

Area in HectareArea in HectareArea in HectareArea in Hectare

OrganicOrganicOrganicOrganic InInInIn----ConversionConversionConversionConversion

10129.1110129.1110129.1110129.11 20838.1220838.1220838.1220838.12

523.17523.17523.17523.17 1374.331374.331374.331374.33

1598.181598.181598.181598.18 3510.743510.743510.743510.74

---- 1096.31096.31096.31096.3

332.06332.06332.06332.06 112.241112.241112.241112.241

77.377.377.377.3 190.4190.4190.4190.4

5947.15947.15947.15947.1 1443.671443.671443.671443.67

53596.9553596.9553596.9553596.95 16941.9116941.9116941.9116941.91

TotalTotalTotalTotal

30967.2330967.2330967.2330967.23

1897.51897.51897.51897.5

5108.925108.925108.925108.92

1096.31096.31096.31096.3

444.301444.301444.301444.301

267.7267.7267.7267.7

7390.977390.977390.977390.97

70538.8670538.8670538.8670538.86

62

9999 હ!રયાણાહ!રયાણાહ!રયાણાહ!રયાણા 3585.163585.163585.163585.16 5353535387.5987.5987.5987.59 8972.758972.758972.758972.75

10101010 !હમાચલ �દ�શ!હમાચલ �દ�શ!હમાચલ �દ�શ!હમાચલ �દ�શ 437.09437.09437.09437.09 139.01139.01139.01139.01 576.1576.1576.1576.1

11111111 જ�w ુકા*મીરજ�w ુકા*મીરજ�w ુકા*મીરજ�w ુકા*મીર 430.63430.63430.63430.63 182.44182.44182.44182.44 613.07613.07613.07613.07

12121212 ઝારખડંઝારખડંઝારખડંઝારખડં ---- ---- ----

13131313 કનાBટકાકનાBટકાકનાBટકાકનાBટકા 16099.0616099.0616099.0616099.06 35369.39835369.39835369.39835369.398 51468.45851468.45851468.45851468.458

14141414 ક�રલાક�રલાક�રલાક�રલા 7352.677352.677352.677352.67 7516.677516.677516.677516.67 14869.3414869.3414869.3414869.34

15151515 મણી5રુમણી5રુમણી5રુમણી5રુ 1247.161247.161247.161247.16 1924.151924.151924.151924.15 3171.313171.313171.313171.31

16161616 મહારાPQમહારાPQમહારાPQમહારાPQ 10172.2610172.2610172.2610172.26 45295.1245295.1245295.1245295.12 150467.74150467.74150467.74150467.74

17171717 મ|ય �દ�શમ|ય �દ�શમ|ય �દ�શમ|ય �દ�શ 378572378572378572378572 61952.1261952.1261952.1261952.12 440525440525440525440525

18181818 િમઝોરમિમઝોરમિમઝોરમિમઝોરમ 18002180021800218002 9857.559857.559857.559857.55 27859.8227859.8227859.8227859.82

19191919 મેઘાલયમેઘાલયમેઘાલયમેઘાલય 1366.011366.011366.011366.01 1677.11677.11677.11677.1 3043.113043.113043.113043.11

20202020 નાગાલ�ડનાગાલ�ડનાગાલ�ડનાગાલ�ડ 3091.33091.33091.33091.3 6554.396554.396554.396554.39 9645.699645.699645.699645.69

21212121 ઓ!ર�સાઓ!ર�સાઓ!ર�સાઓ!ર�સા 79096.9979096.9979096.9979096.99 16653.9216653.9216653.9216653.92 95740.9195740.9195740.9195740.91

22222222 પtંબપtંબપtંબપtંબ 379.84379.84379.84379.84 4883.774883.774883.774883.77 5263.615263.615263.615263.61

23232323 રાG�થાનરાG�થાનરાG�થાનરાG�થાન 29969.9329969.9329969.9329969.93 1157.991157.991157.991157.99 41127.9241127.9241127.9241127.92

24242424 િસl7મિસl7મિસl7મિસl7મ 2872.732872.732872.732872.73 4521.494521.494521.494521.49 7394.227394.227394.227394.22

25252525 િ@5રુાિ@5રુાિ@5રુાિ@5રુા 203.56203.56203.56203.56 77.577.577.577.5 281.06281.06281.06281.06

26262626 તિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુ 3199.443199.443199.443199.44 3543.443543.443543.443543.44 6742.886742.886742.886742.88

27272727 ઉ�ર �દ�શઉ�ર �દ�શઉ�ર �દ�શઉ�ર �દ�શ 8665.358665.358665.358665.35 44879.8844879.8844879.8844879.88 53543.2353543.2353543.2353543.23

28282828 ઉ�રાખડંઉ�રાખડંઉ�રાખડંઉ�રાખડં 16158.8616158.8616158.8616158.86 14906.7514906.7514906.7514906.75 31065.6131065.6131065.6131065.61

29292929 વે�ટ બેnગાલવે�ટ બેnગાલવે�ટ બેnગાલવે�ટ બેnગાલ 16158.8616158.8616158.8616158.86 5681.145681.145681.145681.14 15563.0515563.0515563.0515563.05

TotalTotalTotalTotal ---- 757978.81757978.81757978.81757978.81 327669.749327669.749327669.749327669.749 1085648.4591085648.4591085648.4591085648.459

((((SourceSourceSourceSource:National Centre of Oraganic farming:National Centre of Oraganic farming:National Centre of Oraganic farming:National Centre of Oraganic farming gaziyabadgaziyabadgaziyabadgaziyabad. . . . Government of Government of Government of Government of indiaindiaindiaindia,pa,pa,pa,pa----9999))))

63

2222....7 7 7 7 િવ* વિવ* વિવ* વિવ* વમા ંસYવ ખેતી મા ંસYવ ખેતી મા ંસYવ ખેતી મા ંસYવ ખેતી : : : :

સYવ ખેતીનો િવકાસ આG સYવ ખેતીનો િવકાસ આG સYવ ખેતીનો િવકાસ આG સYવ ખેતીનો િવકાસ આG oુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFoુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFoુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFoુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFય ધોરણે ય ધોરણે ય ધોરણે ય ધોરણે

� થ� થ� થ� થપાયે3ુંપાયે3ુંપાયે3ુંપાયે3ુ ંસYવ ખેતી�ુ ં મડંળસYવ ખેતી�ુ ં મડંળસYવ ખેતી�ુ ં મડંળસYવ ખેતી�ુ ં મડંળ ((((ઇnટરરનેશનલ ફ�ડર�શન ઓફઇnટરરનેશનલ ફ�ડર�શન ઓફઇnટરરનેશનલ ફ�ડર�શન ઓફઇnટરરનેશનલ ફ�ડર�શન ઓફ ઓગ}િનક એiીક" ચઓગ}િનક એiીક" ચઓગ}િનક એiીક" ચઓગ}િનક એiીક" ચર ર ર ર

wવુમેn ટwવુમેn ટwવુમેn ટwવુમેn ટ) ) ) ) એ જગતના ં રાP Qોએ જગતના ં રાP Qોએ જગતના ં રાP Qોએ જગતના ં રાP Qોમા ં >ૃિષ અને મા ં >ૃિષ અને મા ં >ૃિષ અને મા ં >ૃિષ અને ૫૫૫૫યાBવરણ બાબતે t�િૃત યાBવરણ બાબતે t�િૃત યાBવરણ બાબતે t�િૃત યાBવરણ બાબતે t�િૃત �ગેની મા!હતીના ં�ગેની મા!હતીના ં�ગેની મા!હતીના ં�ગેની મા!હતીના ં

સંસ ંસ ંસચંય�ુ ંતેના �સારણ તથા સકંલન�ુ ંચય�ુ ંતેના �સારણ તથા સકંલન�ુ ંચય�ુ ંતેના �સારણ તથા સકંલન�ુ ંચય�ુ ંતેના �સારણ તથા સકંલન�ુ ં તે િવષેના સશંોધન�ુ ંઅને જગત ભરમા ંિવચાર તે િવષેના સશંોધન�ુ ંઅને જગત ભરમા ંિવચાર તે િવષેના સશંોધન�ુ ંઅને જગત ભરમા ંિવચાર તે િવષેના સશંોધન�ુ ંઅને જગત ભરમા ંિવચાર

�પPટતા ંઅને અમલ માટ� �ેરણા 5રૂF�પPટતા ંઅને અમલ માટ� �ેરણા 5રૂF�પPટતા ંઅને અમલ માટ� �ેરણા 5રૂF�પPટતા ંઅને અમલ માટ� �ેરણા 5રૂF પાડF પાડF પાડF પાડF � થા� થા� થા� થા૫૫૫૫વા�ુ ંવા�ુ ંવા�ુ ંવા�ુ ંઅને અને અને અને ધરતીને Yવતં રાખી સNુને ધરતીને Yવતં રાખી સNુને ધરતીને Yવતં રાખી સNુને ધરતીને Yવતં રાખી સNુને

Yવાડવા�ુ ંછે ઇફોમ�ુ ંw�ુ યYવાડવા�ુ ંછે ઇફોમ�ુ ંw�ુ યYવાડવા�ુ ંછે ઇફોમ�ુ ંw�ુ યYવાડવા�ુ ંછે ઇફોમ�ુ ંw�ુ ય કાયBલય જમBનીમા ંછે આG oુિનયાના ં કાયBલય જમBનીમા ંછે આG oુિનયાના ં કાયBલય જમBનીમા ંછે આG oુિનયાના ં કાયBલય જમBનીમા ંછે આG oુિનયાના ંિવિવધ િવિવધ િવિવધ િવિવધ દ�શોમા ંસYવ દ�શોમા ંસYવ દ�શોમા ંસYવ દ�શોમા ંસYવ

ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ કરવામા ંઆવી છેકરવામા ંઆવી છેકરવામા ંઆવી છેકરવામા ંઆવી છે. . . .

ક[બુા ક[બુા ક[બુા ક[બુા ((((લે!ટન અમે!રકાલે!ટન અમે!રકાલે!ટન અમે!રકાલે!ટન અમે!રકા) : ) : ) : ) :

ય@ંોય@ંોય@ંોય@ંો, , , , પેQોjલયમપેQોjલયમપેQોjલયમપેQોjલયમ, , , , >ૃ@ીમ ખાતરો>ૃ@ીમ ખાતરો>ૃ@ીમ ખાતરો>ૃ@ીમ ખાતરો, , , , રાસાયણીક િનય@ંકો અને >ૃિષ સાધનોની રાસાયણીક િનય@ંકો અને >ૃિષ સાધનોની રાસાયણીક િનય@ંકો અને >ૃિષ સાધનોની રાસાયણીક િનય@ંકો અને >ૃિષ સાધનોની

બાબતમા ં ક[બુા સ5ંણૂBબાબતમા ં ક[બુા સ5ંણૂBબાબતમા ં ક[બુા સ5ંણૂBબાબતમા ં ક[બુા સ5ંણૂB૫૫૫૫ણે ણે ણે ણે ૫૫૫૫રદ�શ આધા!રત હ� ુ ંરદ�શ આધા!રત હ� ુ ંરદ�શ આધા!રત હ� ુ ંરદ�શ આધા!રત હ� ુ ં ૫૫૫૫રં� ુ અn યરં� ુ અn યરં� ુ અn યરં� ુ અn ય ?ે@ોની Gમ >ૃિષ?ે@ે ?ે@ોની Gમ >ૃિષ?ે@ે ?ે@ોની Gમ >ૃિષ?ે@ે ?ે@ોની Gમ >ૃિષ?ે@ે

સરકારF માjલકFના � થાસરકારF માjલકFના � થાસરકારF માjલકFના � થાસરકારF માjલકFના � થાને ખાનગી માjલકF કાયદ�સર કરF અને >ૃિષ?ેને ખાનગી માjલકF કાયદ�સર કરF અને >ૃિષ?ેને ખાનગી માjલકF કાયદ�સર કરF અને >ૃિષ?ેને ખાનગી માjલકF કાયદ�સર કરF અને >ૃિષ?ે@ે �ાચીન લોક @ે �ાચીન લોક @ે �ાચીન લોક @ે �ાચીન લોક

૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓ રાઓ રાઓ રાઓ ૫૫૫૫ર આધા!રત અn યર આધા!રત અn યર આધા!રત અn યર આધા!રત અn ય દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ૫૫૫૫નાવીનાવીનાવીનાવી. . . .

ક[બુામા ં >ૃિષક[બુામા ં >ૃિષક[બુામા ં >ૃિષક[બુામા ં >ૃિષ�ાિંત�ાિંત�ાિંત�ાિંતને ઝડપી બનાવવા માટ� ને ઝડપી બનાવવા માટ� ને ઝડપી બનાવવા માટ� ને ઝડપી બનાવવા માટ� ૫૫૫૫રદ�શમાથંી G ખેત સામiીરદ�શમાથંી G ખેત સામiીરદ�શમાથંી G ખેત સામiીરદ�શમાથંી G ખેત સામiીની ની ની ની

આયતો થતીઆયતો થતીઆયતો થતીઆયતો થતી હતી તે હતી તે હતી તે હતી તે આયઆયઆયઆયતો તો તો તો 85858585%%%% ટકા બંટકા બંટકા બંટકા બધં ધ ધ ધ થઇ ગઈથઇ ગઈથઇ ગઈથઇ ગઈ....

આમ ક[બુામા ંઆમ ક[બુામા ંઆમ ક[બુામા ંઆમ ક[બુામા ં ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાગત ખેત રાગત ખેત રાગત ખેત રાગત ખેત ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતમા ં નૈસjગ�ક ઢબની બાયોટ�કનોલોYથી િતમા ં નૈસjગ�ક ઢબની બાયોટ�કનોલોYથી િતમા ં નૈસjગ�ક ઢબની બાયોટ�કનોલોYથી િતમા ં નૈસjગ�ક ઢબની બાયોટ�કનોલોYથી

�વ ખાતરો તથા �વ િનય@ંકો તૈયાર કરF ઝડપી �વ ખાતરો તથા �વ િનય@ંકો તૈયાર કરF ઝડપી �વ ખાતરો તથા �વ િનય@ંકો તૈયાર કરF ઝડપી �વ ખાતરો તથા �વ િનય@ંકો તૈયાર કરF ઝડપી ૫૫૫૫!રણામો િસu ઘ!રણામો િસu ઘ!રણામો િસu ઘ!રણામો િસu ઘ કરF બતા� યાં કરF બતા� યાં કરF બતા� યાં કરF બતા� યા.ં . . .

ચીન ચીન ચીન ચીન : : : :

ચીન પાસે હtરો વષgનો �ા>ૃિતક ખેતીનો અ�ભુવ ચીન પાસે હtરો વષgનો �ા>ૃિતક ખેતીનો અ�ભુવ ચીન પાસે હtરો વષgનો �ા>ૃિતક ખેતીનો અ�ભુવ ચીન પાસે હtરો વષgનો �ા>ૃિતક ખેતીનો અ�ભુવ છે િવકસતા ંરાP Qોછે િવકસતા ંરાP Qોછે િવકસતા ંરાP Qોછે િવકસતા ંરાP Qોમા ંસૌથી વમા ંસૌથી વમા ંસૌથી વમા ંસૌથી વ�ુ�ુ� ુ� ુ

રાસાયjણક ખાતર ચીન રાસાયjણક ખાતર ચીન રાસાયjણક ખાતર ચીન રાસાયjણક ખાતર ચીન ઉ�પ� ઉ�પ� ઉ�પ� ઉ�પ� કર� છે આમ છતા ં>ૃિષ કર� છે આમ છતા ં>ૃિષ કર� છે આમ છતા ં>ૃિષ કર� છે આમ છતા ં>ૃિષ ૫૫૫૫....િતની િવનાશકતાB બાબત અનેિતની િવનાશકતાB બાબત અનેિતની િવનાશકતાB બાબત અનેિતની િવનાશકતાB બાબત અને

પયાBવરણ ર?ાની પયાBવરણ ર?ાની પયાBવરણ ર?ાની પયાBવરણ ર?ાની તાતી જ�!રયાત �ગે ચીનનીતાતી જ�!રયાત �ગે ચીનનીતાતી જ�!રયાત �ગે ચીનનીતાતી જ�!રયાત �ગે ચીનની સરકાર સરકાર સરકાર સરકાર ૫૫૫૫યાBવરણ eરુ?ાના ંયાBવરણ eરુ?ાના ંયાBવરણ eરુ?ાના ંયાBવરણ eરુ?ાના ં ભાગ�પે ભાગ�પે ભાગ�પે ભાગ�પે

64

�ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી �ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી �ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી �ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી આઆઆઆ�ુ�ુ�ુ�િુનક િનક િનક િનક ÏÏÏÏિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYવ ખેતી અમલી વ ખેતી અમલી વ ખેતી અમલી વ ખેતી અમલી

બનાવી છે આ માટ� બનાવી છે આ માટ� બનાવી છે આ માટ� બનાવી છે આ માટ� 1982 1982 1982 1982 થી થી થી થી ૫૫૫૫યાBવરણર?ક યાBવરણર?ક યાBવરણર?ક યાBવરણર?ક ૫૫૫૫યાBવરણિમ@ ખેતરો યાBવરણિમ@ ખેતરો યાBવરણિમ@ ખેતરો યાBવરણિમ@ ખેતરો � થ� થ� થ� થપાવા ંમાડંયા ંછેપાવા ંમાડંયા ંછેપાવા ંમાડંયા ંછેપાવા ંમાડંયા ંછે. . . .

સYવ ખેતીના ં અગ� યસYવ ખેતીના ં અગ� યસYવ ખેતીના ં અગ� યસYવ ખેતીના ં અગ� યના ં 5રૂક �ગ તરFક� iીન ³ડ સ�ં થાના ં 5રૂક �ગ તરFક� iીન ³ડ સ�ં થાના ં 5રૂક �ગ તરFક� iીન ³ડ સ�ં થાના ં 5રૂક �ગ તરFક� iીન ³ડ સ�ં થા Eારા � વા Eારા � વા Eારા � વા Eારા � વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય�દ �દ �દ �દ

આહાર બાબતની �tઆહાર બાબતની �tઆહાર બાબતની �tઆહાર બાબતની �t ttttÐૃÐ ૃÐ ૃÐિૃત િત િત િત વધારવા સYવ ખાMોના વેચાણની વધારવા સYવ ખાMોના વેચાણની વધારવા સYવ ખાMોના વેચાણની વધારવા સYવ ખાMોના વેચાણની � ય� ય� ય� યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા કરાઇ છે કરાઇ છે કરાઇ છે કરાઇ છે

સરકાર સરકાર સરકાર સરકાર Eારા Eારા Eારા Eારા CુદF CુદF CુદF CુદF CુદF CુદF CુદF CુદF 271 271 271 271 ચીજોની કાયદ�સર ન¾ચીજોની કાયદ�સર ન¾ચીજોની કાયદ�સર ન¾ચીજોની કાયદ�સર ન¾ધધધધણી કરFને તેમ�ુ ંવેચાણ કરાય છેણી કરFને તેમ�ુ ંવેચાણ કરાય છેણી કરFને તેમ�ુ ંવેચાણ કરાય છેણી કરFને તેમ�ુ ંવેચાણ કરાય છે. . . .

કો!રયા કો!રયા કો!રયા કો!રયા : : : :

સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીની tÐતૂી ની tÐતૂી ની tÐતૂી ની tÐતૂી લાવવામા ંવહ�લા કદમ માડંનાલાવવામા ંવહ�લા કદમ માડંનાલાવવામા ંવહ�લા કદમ માડંનાલાવવામા ંવહ�લા કદમ માડંનારા ંપૈ!ક�ુ ંએક કો!રયા રા ંપૈ!ક�ુ ંએક કો!રયા રા ંપૈ!ક�ુ ંએક કો!રયા રા ંપૈ!ક�ુ ંએક કો!રયા ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ

છે છે છે છે 1978 1978 1978 1978 મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને ૫૫૫૫યાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુંયાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુંયાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુંયાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુ ં સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાન રચા[ુ ંન રચા[ુ ંન રચા[ુ ંન રચા[ુ ં

હ� ુ ંઅને હ� ુ ંઅને હ� ુ ંઅને હ� ુ ંઅને 1987 1987 1987 1987 મા ંસરકારF માn યમા ંસરકારF માn યમા ંસરકારF માn યમા ંસરકારF માn યતા મ_ યાંતા મ_ યાંતા મ_ યાંતા મ_ યા ંબાદ સરકારF કચેરFઓ સYવ ખેતીના ંઅનેક બાદ સરકારF કચેરFઓ સYવ ખેતીના ંઅનેક બાદ સરકારF કચેરFઓ સYવ ખેતીના ંઅનેક બાદ સરકારF કચેરFઓ સYવ ખેતીના ંઅનેક

સભંિવત પ!રસભંિવત પ!રસભંિવત પ!રસભંિવત પ!રણામો બાબતે ણામો બાબતે ણામો બાબતે ણામો બાબતે વ�નેૂ વ� ૂરસ લેતી થઇ વ�નેૂ વ� ૂરસ લેતી થઇ વ�નેૂ વ� ૂરસ લેતી થઇ વ�નેૂ વ� ૂરસ લેતી થઇ છે ઇફોમની બીY એિશયાઇ છે ઇફોમની બીY એિશયાઇ છે ઇફોમની બીY એિશયાઇ છે ઇફોમની બીY એિશયાઇ ૫૫૫૫!રષદ !રષદ !રષદ !રષદ

1994 1994 1994 1994 મા ંકો!રયામા ંભરાઇ હતીમા ંકો!રયામા ંભરાઇ હતીમા ંકો!રયામા ંભરાઇ હતીમા ંકો!રયામા ંભરાઇ હતી. . . .

tપાન tપાન tપાન tપાન : : : :

પાચેંક વષBથી Yવા°ઓુ ખેતીને કઇ રFતે ઉપાચેંક વષBથી Yવા°ઓુ ખેતીને કઇ રFતે ઉપાચેંક વષBથી Yવા°ઓુ ખેતીને કઇ રFતે ઉપાચેંક વષBથી Yવા°ઓુ ખેતીને કઇ રFતે ઉ૫૫૫૫કારક બને છે તે�ુ ંઅu યકારક બને છે તે�ુ ંઅu યકારક બને છે તે�ુ ંઅu યકારક બને છે તે�ુ ંઅu ય૫૫૫૫ન ચાલ�ુ ંન ચાલ� ુ ંન ચાલ� ુ ંન ચાલ� ુ ં

ર�ુ ં છે tપાનમા ંએિશયા પેિસ!ફક નેચરલ એiીક" ચર�ુ ં છે tપાનમા ંએિશયા પેિસ!ફક નેચરલ એiીક" ચર�ુ ં છે tપાનમા ંએિશયા પેિસ!ફક નેચરલ એiીક" ચર�ુ ં છે tપાનમા ંએિશયા પેિસ!ફક નેચરલ એiીક" ચર નેટવકB એક બNુદ�િશય સગંઠન ર નેટવકB એક બNુદ�િશય સગંઠન ર નેટવકB એક બNુદ�િશય સગંઠન ર નેટવકB એક બNુદ�િશય સગંઠન

ઊઊઊઊ�ુ ં ક�ુ ં ક�ુ ં ક�ુ ં ક[ુB છે[ુB છે[ુB છે[ુB છે. . . . Gમા ં ખેતીના ંઆિથVકGમા ં ખેતીના ંઆિથVકGમા ં ખેતીના ંઆિથVકGમા ં ખેતીના ંઆિથVક,,,, ૫૫૫૫યાBવરણીયયાBવરણીયયાBવરણીયયાBવરણીય,,,, આરો{ યઆરો{ યઆરો{ યઆરો{ ય િવષયક િવષયક િવષયક િવષયક,,,, અ� અ� અ� અ� ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદકતાના ંદકતાના ંદકતાના ંદકતાના ં

પાસંા ઉપાસંા ઉપાસંા ઉપાસંા ઉ૫૫૫૫રાતં આ|યાl�મરાતં આ|યાl�મરાતં આ|યાl�મરાતં આ|યાl�મક પાસંાના ં jચ�તનને વણી લીક પાસંાના ં jચ�તનને વણી લીક પાસંાના ં jચ�તનને વણી લીક પાસંાના ં jચ�તનને વણી લીધી ધી ધી ધી છે આ સ�ં થાછે આ સ�ં થાછે આ સ�ં થાછે આ સ�ં થા Eારા સYવ Eારા સYવ Eારા સYવ Eારા સYવ

ખેતીના ંખેતીના ંખેતીના ંખેતીના ંw�ુ યw�ુ યw�ુ યw�ુ ય ભાગ�પે કંપો� ટ ભાગ�પે કંપો� ટ ભાગ�પે કંપો� ટ ભાગ�પે કંપો� ટથી થી થી થી ૫૫૫૫ણ વ� ૂઅસરકાર એyુ ંસડ�3ુ ંસેn mીણ વ� ૂઅસરકાર એyુ ંસડ�3ુ ંસેn mીણ વ� ૂઅસરકાર એyુ ંસડ�3ુ ંસેn mીણ વ� ૂઅસરકાર એyુ ંસડ�3ુ ંસેn mીય ખાતર િવકસા� [ુંય ખાતર િવકસા� [ુંય ખાતર િવકસા� [ુંય ખાતર િવકસા� [ુ ં

છેછેછેછે. . . .

hીલકંા hીલકંા hીલકંા hીલકંા : : : :

અમે!રકા તેમજ [નુોની િધરાણ સ�ં થાઅમે!રકા તેમજ [નુોની િધરાણ સ�ં થાઅમે!રકા તેમજ [નુોની િધરાણ સ�ં થાઅમે!રકા તેમજ [નુોની િધરાણ સ�ં થાઓ પાસેથી િધરાણ મેળવીને રાસાયણીક ઓ પાસેથી િધરાણ મેળવીને રાસાયણીક ઓ પાસેથી િધરાણ મેળવીને રાસાયણીક ઓ પાસેથી િધરાણ મેળવીને રાસાયણીક

ખાતરોખાતરોખાતરોખાતરો----દવાઓની િવ5લુ આયાત hીલકંામા ં થતી રહF દવાઓની િવ5લુ આયાત hીલકંામા ં થતી રહF દવાઓની િવ5લુ આયાત hીલકંામા ં થતી રહF દવાઓની િવ5લુ આયાત hીલકંામા ં થતી રહF ૫૫૫૫રં� ુ હવે દ�શમા ં ખેતી તરફ�ુ ંરં� ુ હવે દ�શમા ં ખેતી તરફ�ુ ંરં� ુ હવે દ�શમા ં ખેતી તરફ�ુ ંરં� ુ હવે દ�શમા ં ખેતી તરફ�ુ ં

દિP ટદિP ટદિP ટદિP ટjબ�oુ બદલાઇ ર�ુ ંછે Gથી સYવ ખેતીનો આરંભ ચાની િનકાશના ંઅn વjબ�oુ બદલાઇ ર�ુ ંછે Gથી સYવ ખેતીનો આરંભ ચાની િનકાશના ંઅn વjબ�oુ બદલાઇ ર�ુ ંછે Gથી સYવ ખેતીનો આરંભ ચાની િનકાશના ંઅn વjબ�oુ બદલાઇ ર�ુ ંછે Gથી સYવ ખેતીનો આરંભ ચાની િનકાશના ંઅn વયે થયો છેયે થયો છેયે થયો છેયે થયો છે. . . .

65

અહ§ �Qાસેn સઅહ§ �Qાસેn સઅહ§ �Qાસેn સઅહ§ �Qાસેn સ Ðપૃ ના Ðપૃ ના Ðપૃ ના Ðપૃ નામની સ�ં થામની સ�ં થામની સ�ં થામની સ�ં થાએએએએ >ુલ >ુલ >ુલ >ુલ 240 240 240 240 હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો

પાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાપાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાપાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાપાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાદન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની દન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની દન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની દન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની ––––

ઓ� Q�ઓ� Q�ઓ� Q�ઓ� Q�jલયા Gવા દ�શોની સ�ં થાjલયા Gવા દ�શોની સ�ં થાjલયા Gવા દ�શોની સ�ં થાjલયા Gવા દ�શોની સ�ં થાઓ Eારા ઓ Eારા ઓ Eારા ઓ Eારા �માણીત થતા ંઅn ય�માણીત થતા ંઅn ય�માણીત થતા ંઅn ય�માણીત થતા ંઅn ય ચાના ં ચાના ં ચાના ં ચાના ંબગીચાઓ બગીચાઓ બગીચાઓ બગીચાઓ ૫૫૫૫ણ આ ણ આ ણ આ ણ આ

ર� તેર� તેર� તેર� તે જવા �ેરાય છે જવા �ેરાય છે જવા �ેરાય છે જવા �ેરાય છે. . . .

થાઇલેn ડથાઇલેn ડથાઇલેn ડથાઇલેn ડ : : : :

સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી, , , , ખે/ૂખે/ૂખે/ૂખે/ૂતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાનતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાનતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાનતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાન, , , , iાહક ઉ� પાiાહક ઉ� પાiાહક ઉ� પાiાહક ઉ� પાદક વ¦ ચેદક વ¦ ચેદક વ¦ ચેદક વ¦ ચે સીધો સીધો સીધો સીધો

સહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવસહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવસહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવસહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવધ � વાધ � વાધ � વાધ � વાયત સ�ં થાયત સ�ં થાયત સ�ં થાયત સ�ં થાઓની t�િૃતની ઓની t�િૃતની ઓની t�િૃતની ઓની t�િૃતની mmmmિP ટિP ટિP ટિP ટએ એ એ એ

આ દ�શ િવશેષ u યાઆ દ�શ િવશેષ u યાઆ દ�શ િવશેષ u યાઆ દ�શ િવશેષ u યાન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંની તેના �ાણ�ની તેના �ાણ�ની તેના �ાણ�ની તેના �ાણ�૫ ૫ ૫ ૫ ખે/તૂની સામાખે/તૂની સામાખે/તૂની સામાખે/તૂની સામાlજlજlજlજક ક ક ક

�િતP ઠા�િતP ઠા�િતP ઠા�િતP ઠા માટ� થાઇલેn ડ માટ� થાઇલેn ડ માટ� થાઇલેn ડ માટ� થાઇલેn ડની સરકાર 5ુની સરકાર 5ુની સરકાર 5ુની સરકાર 5રુF t�તૃ થઇ રહF છેરF t�તૃ થઇ રહF છેરF t�તૃ થઇ રહF છેરF t�તૃ થઇ રહF છે. . . .

પા!ક� તાપા!ક� તાપા!ક� તાપા!ક� તાન ન ન ન : : : :

પા!ક� તાપા!ક� તાપા!ક� તાપા!ક� તાન દ�શન દ�શન દ�શન દ�શમા ંમા ંમા ંમા ં ૫૫૫૫ણ સYવ ઉ� પાણ સYવ ઉ� પાણ સYવ ઉ� પાણ સYવ ઉ� પાદક મડંળ સર આ" બદક મડંળ સર આ" બદક મડંળ સર આ" બદક મડંળ સર આ" બટB હાવડBના માગBદશBન ટB હાવડBના માગBદશBન ટB હાવડBના માગBદશBન ટB હાવડBના માગBદશBન

�માણે � થા�માણે � થા�માણે � થા�માણે � થાિનક સામiીના ઉિનક સામiીના ઉિનક સામiીના ઉિનક સામiીના ઉ૫૫૫૫યોગથી � વયોગથી � વયોગથી � વયોગથી � વિનભBર બનવા િનભBર બનવા િનભBર બનવા િનભBર બનવા ૫૫૫૫ર ભાર wકૂ� છે દ�શમા ંકપાસર ભાર wકૂ� છે દ�શમા ંકપાસર ભાર wકૂ� છે દ�શમા ંકપાસર ભાર wકૂ� છે દ�શમા ંકપાસ, , , ,

શેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છેશેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છેશેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છેશેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છે. . . .

!ફjલપાઇn સ!ફjલપાઇn સ!ફjલપાઇn સ!ફjલપાઇn સ : : : :

આ દ�શ આ દ�શ આ દ�શ આ દ�શ ૫૫૫૫ણ હ!રયાળF �ાિંતણ હ!રયાળF �ાિંતણ હ!રયાળF �ાિંતણ હ!રયાળF �ાિંતની tળમા ં ફસાયો છે સામાની tળમા ં ફસાયો છે સામાની tળમા ં ફસાયો છે સામાની tળમા ં ફસાયો છે સામાlજlજlજlજકકકક----સા�ં >ૃસા�ં >ૃસા�ં >ૃસા�ં >ૃિતક િતક િતક િતક

૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેરાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેરાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેરાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેદદદદ, , , , ધરતીની ફળmધરતીની ફળmધરતીની ફળmધરતીની ફળm૫૫૫૫તા�ુંતા�ુંતા�ુંતા�ુ ં ધોવાણધોવાણધોવાણધોવાણ, , , , જળજળજળજળ----

જમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધાંજમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધાંજમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધાંજમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધા ં oૂષણો ઉoૂષણો ઉoૂષણો ઉoૂષણો ઉ૫૫૫૫સી ર�ા છે આ ઉસી ર�ા છે આ ઉસી ર�ા છે આ ઉસી ર�ા છે આ ઉ૫૫૫૫રાતં એકરાતં એકરાતં એકરાતં એક પાક પાક પાક પાક પ.િતપ.િતપ.િતપ.િત, , , ,

રાસાયણીક ખેત સામiી રાસાયણીક ખેત સામiી રાસાયણીક ખેત સામiી રાસાયણીક ખેત સામiી ૫૫૫૫ણ ખેતીની સફળ ણ ખેતીની સફળ ણ ખેતીની સફળ ણ ખેતીની સફળ ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓને તોડF ર�ારાઓને તોડF ર�ારાઓને તોડF ર�ારાઓને તોડF ર�ા છે આવી છે આવી છે આવી છે આવી

૫૫૫૫!રિ� થ!રિ� થ!રિ� થ!રિ� થિતમા ં� વાિતમા ં� વાિતમા ં� વાિતમા ં� વાયત સ�ં થાયત સ�ં થાયત સ�ં થાયત સ�ં થાઓ અને � યઓ અને � યઓ અને � યઓ અને � ય!કતઓ સYવ ખેતીને અમલી બનાવવા મથી રહF !કતઓ સYવ ખેતીને અમલી બનાવવા મથી રહF !કતઓ સYવ ખેતીને અમલી બનાવવા મથી રહF !કતઓ સYવ ખેતીને અમલી બનાવવા મથી રહF

છેછેછેછે. . . . દ�શનો 5રુવઠોદ�શનો 5રુવઠોદ�શનો 5રુવઠોદ�શનો 5રુવઠો વધારવાવધારવાવધારવાવધારવા, , , , સામાYક eખુ શાિંત � થાસામાYક eખુ શાિંત � થાસામાYક eખુ શાિંત � થાસામાYક eખુ શાિંત � થા૫૫૫૫વાવાવાવા, , , , ૫૫૫૫યાBવરણ�ુ ં �oૂષણ યાBવરણ�ુ ં �oૂષણ યાBવરણ�ુ ં �oૂષણ યાBવરણ�ુ ં �oૂષણ

અટકાવવા માટ� આમ બધી રFતે સYવ ખેતીની આવ* યઅટકાવવા માટ� આમ બધી રFતે સYવ ખેતીની આવ* યઅટકાવવા માટ� આમ બધી રFતે સYવ ખેતીની આવ* યઅટકાવવા માટ� આમ બધી રFતે સYવ ખેતીની આવ* યકતાની વાતનો �ચાર સરકારF કતાની વાતનો �ચાર સરકારF કતાની વાતનો �ચાર સરકારF કતાની વાતનો �ચાર સરકારF

સ!હતના ંિવિવધે � તસ!હતના ંિવિવધે � તસ!હતના ંિવિવધે � તસ!હતના ંિવિવધે � તરોએ કરવા�ુંરોએ કરવા�ુંરોએ કરવા�ુંરોએ કરવા�ુ ં કામ િવિવધ સ�ં થાકામ િવિવધ સ�ં થાકામ િવિવધ સ�ં થાકામ િવિવધ સ�ં થાઓ Eારા ચાલે છેઓ Eારા ચાલે છેઓ Eારા ચાલે છેઓ Eારા ચાલે છે. . . .

66

આÌFકા દ�શો આÌFકા દ�શો આÌFકા દ�શો આÌFકા દ�શો : : : :

સાએશ jલયોન સાએશ jલયોન સાએશ jલયોન સાએશ jલયોન : : : :

�યાપક સYવ ખેતી �યાપક સYવ ખેતી �યાપક સYવ ખેતી �યાપક સYવ ખેતી અને િવ� � ૃઅને િવ� � ૃઅને િવ� � ૃઅને િવ� �તૃ સહયોગી વેચાણ � યત સહયોગી વેચાણ � યત સહયોગી વેચાણ � યત સહયોગી વેચાણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા આ બનેં m^Pટએ આ બનેં m^Pટએ આ બનેં m^Pટએ આ બનેં m^Pટએ આ આ આ આ

નાનક/ુ ંનાનક/ુ ંનાનક/ુ ંનાનક/ુ ંરાP QરાP QરાP QરાP Q u યા u યા u યા u યાન ખ�ચે છે G ન ખ�ચે છે G ન ખ�ચે છે G ન ખ�ચે છે G 1950 1950 1950 1950 થી શથી શથી શથી શ� � � � થઇ છેથઇ છેથઇ છેથઇ છે. . . .

દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની સહકારF સહકારF સહકારF સહકારF

મડંળFઓ મડંળFઓ મડંળFઓ મડંળFઓ ૫૫૫૫ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ૫૫૫૫ણ સYવ ખેતી ણ સYવ ખેતી ણ સYવ ખેતી ણ સYવ ખેતી

કર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યાકર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યાકર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યાકર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યા૫૫૫૫ક ક ક ક tiિતનો tiિતનો tiિતનો tiિતનો eુદંર નwનુો eુદંર નwનુો eુદંર નwનુો eુદંર નwનુો 5ુ5ુ5 ુ5રુો પાડં� ુ ંઆ રાP Qરો પાડં� ુ ંઆ રાP Qરો પાડં� ુ ંઆ રાP Qરો પાડં� ુ ંઆ રાP Q છે છે છે છે. . . .

jઝ�બા8વે jઝ�બા8વે jઝ�બા8વે jઝ�બા8વે : : : :

ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓ ધરાવતા આ રાP Qરાઓ ધરાવતા આ રાP Qરાઓ ધરાવતા આ રાP Qરાઓ ધરાવતા આ રાP Q�ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન �ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન �ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન �ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન આઆઆઆ�ુ�ુ�ુ�િુનક િનક િનક િનક

ખેતીના ં િવષચ�ને ભેદવા દ�શના ંસવB �ા>ૃિતક � @ોખેતીના ં િવષચ�ને ભેદવા દ�શના ંસવB �ા>ૃિતક � @ોખેતીના ં િવષચ�ને ભેદવા દ�શના ંસવB �ા>ૃિતક � @ોખેતીના ં િવષચ�ને ભેદવા દ�શના ંસવB �ા>ૃિતક � @ોતોના ંતોના ંતોના ંતોના ંર?ણ માટ� �tને ઢંઢોળF ર�ુ ંર?ણ માટ� �tને ઢંઢોળF ર�ુ ંર?ણ માટ� �tને ઢંઢોળF ર�ુ ંર?ણ માટ� �tને ઢંઢોળF ર�ુ ં

છે અને સYવ ખેતી માટ� � યાછે અને સYવ ખેતી માટ� � યાછે અને સYવ ખેતી માટ� � યાછે અને સYવ ખેતી માટ� � યાપક સગંીન ક�ળવણીપક સગંીન ક�ળવણીપક સગંીન ક�ળવણીપક સગંીન ક�ળવણી, , , , �ાન �સારણ�ાન �સારણ�ાન �સારણ�ાન �સારણ, , , , બીજના સiંહબીજના સiંહબીજના સiંહબીજના સiંહ----સવંઘBન સવંઘBન સવંઘBન સવંઘBન

આ!દ�પ સવા�ગી 5વૂB તૈયારFમા ંઆ!દ�પ સવા�ગી 5વૂB તૈયારFમા ંઆ!દ�પ સવા�ગી 5વૂB તૈયારFમા ંઆ!દ�પ સવા�ગી 5વૂB તૈયારFમા ં૫૫૫૫રોવા[ુ ંછેરોવા[ુ ંછેરોવા[ુ ંછેરોવા[ુ ંછે. . . .

૫૫૫૫યાBવરણીય સસંાધનોની ર?ા યાBવરણીય સસંાધનોની ર?ા યાBવરણીય સસંાધનોની ર?ા યાBવરણીય સસંાધનોની ર?ા માટ� �યp�તગત તેમજ સ�ં થામાટ� �યp�તગત તેમજ સ�ં થામાટ� �યp�તગત તેમજ સ�ં થામાટ� �યp�તગત તેમજ સ�ં થાકFય ધોરણે ક�ટલાકં કFય ધોરણે ક�ટલાકં કFય ધોરણે ક�ટલાકં કFય ધોરણે ક�ટલાકં

લ² યાંલ² યાંલ² યાંલ² યાકંો નકકF કરવામા ંઆ� યાંકો નકકF કરવામા ંઆ� યાંકો નકકF કરવામા ંઆ� યાંકો નકકF કરવામા ંઆ� યા ંછે Gમા ં છે Gમા ં છે Gમા ં છે Gમા ં ((((૧૧૧૧) ) ) ) ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાગત >ૃિષ િવ�ાનને 5�ુ તરાગત >ૃિષ િવ�ાનને 5�ુ તરાગત >ૃિષ િવ�ાનને 5�ુ તરાગત >ૃિષ િવ�ાનને 5�ુ તક� થક� થક� થક� થ કરyુ ં કરyુ ં કરyુ ં કરyુ ં

અને �ાન�ુ ં અમલીકરણઅને �ાન�ુ ં અમલીકરણઅને �ાન�ુ ં અમલીકરણઅને �ાન�ુ ં અમલીકરણ કરyુ ંકરyુ ંકરyુ ંકરyુ ં ((((રરરર) ) ) ) વ§ખાયેલી ધરતી�ુ ંવ§ખાયેલી ધરતી�ુ ંવ§ખાયેલી ધરતી�ુ ંવ§ખાયેલી ધરતી�ુ ં �યવ�થાપક �યવ�થાપક �યવ�થાપક �યવ�થાપક 5નુિનમાBણ5નુિનમાBણ5નુિનમાBણ5નુિનમાBણ ((((૩૩૩૩) ) ) )

સYવ ખેતીની સવા�ગી તાલીમ આસYવ ખેતીની સવા�ગી તાલીમ આસYવ ખેતીની સવા�ગી તાલીમ આસYવ ખેતીની સવા�ગી તાલીમ આ૫૫૫૫વી વી વી વી ((((૪૪૪૪) ) ) ) � @ી� @ી� @ી� @ીઓ માટ� િવિશP ટઓ માટ� િવિશP ટઓ માટ� િવિશP ટઓ માટ� િવિશP ટ >ૃિષ �િશ?ણ >ૃિષ �િશ?ણ >ૃિષ �િશ?ણ >ૃિષ �િશ?ણ ((((૫૫૫૫) ) ) )

૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાગત બીજો અને મરઘાનંો સiંહરાગત બીજો અને મરઘાનંો સiંહરાગત બીજો અને મરઘાનંો સiંહરાગત બીજો અને મરઘાનંો સiંહ, , , , ઉછેઉછેઉછેઉછેરરરર, , , , િવતરણ િવતરણ િવતરણ િવતરણ ((((૬૬૬૬) ) ) ) સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીની પેદાશોની ની પેદાશોની ની પેદાશોની ની પેદાશોની

વેચાણ � યવેચાણ � યવેચાણ � યવેચાણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા. . . .

ઘાના ઘાના ઘાના ઘાના : : : :

1986 1986 1986 1986 થી � થથી � થથી � થથી � થપાયે3ુ ંપાયે3ુ ંપાયે3ુ ંપાયે3ુ ં ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દરાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દરાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દરાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દશાની શાની શાની શાની

સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થા છે છે છે છે,,,, G નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છેG નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છેG નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છેG નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છે,,,, તેમજ જમBનીના ંસYવ તેમજ જમBનીના ંસYવ તેમજ જમBનીના ંસYવ તેમજ જમBનીના ંસYવ

67

ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રારારારાગત ખેતી ગત ખેતી ગત ખેતી ગત ખેતી પ.િતપ.િતપ.િતપ.િતનો િવકાસ અન ેનો િવકાસ અને નો િવકાસ અને નો િવકાસ અને

આ� ૂઆ� ૂઆ� ૂઆ�િૂનક બtર � યિનક બtર � યિનક બtર � યિનક બtર � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થામા ંમા ંમા ંમા ંતેની �િતP ઠાતેની �િતP ઠાતેની �િતP ઠાતેની �િતP ઠા િસ. થઇ રહF િસ. થઇ રહF િસ. થઇ રહF િસ. થઇ રહF છેછેછેછે. . . .

ઇlજ) તઇlજ) તઇlજ) તઇlજ) ત : : : :

1965196519651965 ૫૫૫૫હ�લા દ�શમા ંહ�લા દ�શમા ંહ�લા દ�શમા ંહ�લા દ�શમા ં૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાગત ખેતી � યારાગત ખેતી � યારાગત ખેતી � યારાગત ખેતી � યા૫૫૫૫ક હતી ક હતી ક હતી ક હતી ૫૫૫૫રં� ુરં� ુરં� ુરં� ુ1965196519651965 ૫૫૫૫છF બધં બધંાછF બધં બધંાછF બધં બધંાછF બધં બધંાતા તા તા તા

દ�શમાંદ�શમાંદ�શમાંદ�શમા ં મોટાપાયે રાસાયણીક ખેતી અમલી બનીમોટાપાયે રાસાયણીક ખેતી અમલી બનીમોટાપાયે રાસાયણીક ખેતી અમલી બનીમોટાપાયે રાસાયણીક ખેતી અમલી બની....Gના Gના Gના Gના ૫૫૫૫!રણા!રણા!રણા!રણામે નાઇલ નદF �oૂષીત બની મે નાઇલ નદF �oૂષીત બની મે નાઇલ નદF �oૂષીત બની મે નાઇલ નદF �oૂષીત બની

ગઇ અને ખે/તૂોના Yવન ગઇ અને ખે/તૂોના Yવન ગઇ અને ખે/તૂોના Yવન ગઇ અને ખે/તૂોના Yવન અને �tજનો અને �tજનો અને �tજનો અને �tજનો ૫૫૫૫ર � વાર � વાર � વાર � વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ યનાનાનાના ગભંીર જોખમો ઉભા ંથયા ંછે ગભંીર જોખમો ઉભા ંથયા ંછે ગભંીર જોખમો ઉભા ંથયા ંછે ગભંીર જોખમો ઉભા ંથયા ંછે

Gના ંપ!રણામેGના ંપ!રણામેGના ંપ!રણામેGના ંપ!રણામે સYવ ખેતીને એક � યસYવ ખેતીને એક � યસYવ ખેતીને એક � યસYવ ખેતીને એક � યવહાrંુ ચાલના મળFવહાrંુ ચાલના મળFવહાrંુ ચાલના મળFવહાrંુ ચાલના મળF. . . . અને સYવ ખેતીની ચળવળ અને સYવ ખેતીની ચળવળ અને સYવ ખેતીની ચળવળ અને સYવ ખેતીની ચળવળ

શ�શ�શ�શ� થઇથઇથઇથઇ ગઇગઇગઇગઇ. . . . ઉપરાતં સYવ ખેતીનાંઉપરાતં સYવ ખેતીનાંઉપરાતં સYવ ખેતીનાંઉપરાતં સYવ ખેતીના ં િવકાસ માટ� તાલીમ અને સશંોધનની િવકાસ માટ� તાલીમ અને સશંોધનની િવકાસ માટ� તાલીમ અને સશંોધનની િવકાસ માટ� તાલીમ અને સશંોધનની ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ

જોગવાઇ કરF છેજોગવાઇ કરF છેજોગવાઇ કરF છેજોગવાઇ કરF છે. . . .

[ગુાn ડા[ગુાn ડા[ગુાn ડા[ગુાn ડા : : : :

[ગુાn ડા[ગુાn ડા[ગુાn ડા[ગુાn ડા દ�શમા ં દ�શમા ં દ�શમા ં દ�શમા ં £ ૂ£ ૂ£ ૂ£સેૂલા સેલા સેલા સેલા ૫૫૫૫રદ�શી શાસકોએ પોતાના >ૃિષ આધા!રત ઉMોગો માટ� રદ�શી શાસકોએ પોતાના >ૃિષ આધા!રત ઉMોગો માટ� રદ�શી શાસકોએ પોતાના >ૃિષ આધા!રત ઉMોગો માટ� રદ�શી શાસકોએ પોતાના >ૃિષ આધા!રત ઉMોગો માટ�

� થા� થા� થા� થા૫૫૫૫વા માટ� y?ૃો�ુ ં� યાવા માટ� y?ૃો�ુ ં� યાવા માટ� y?ૃો�ુ ં� યાવા માટ� y?ૃો�ુ ં� યા૫૫૫૫ક િનકંદન કાઢ[ુ ંઅને રાસાયણીક ખેતી લાદFક િનકંદન કાઢ[ુ ંઅને રાસાયણીક ખેતી લાદFક િનકંદન કાઢ[ુ ંઅને રાસાયણીક ખેતી લાદFક િનકંદન કાઢ[ુ ંઅને રાસાયણીક ખેતી લાદF, , , , Gના Gના Gના Gના ૫૫૫૫!રણામે !રણામે !રણામે !રણામે

� યા� યા� યા� યા૫૫૫૫ક સમ� યાક સમ� યાક સમ� યાક સમ� યાઓઓઓઓ આવી Gથી તેના ંવળતા ંજવાબ માટ� ખે/તૂો � યાઆવી Gથી તેના ંવળતા ંજવાબ માટ� ખે/તૂો � યાઆવી Gથી તેના ંવળતા ંજવાબ માટ� ખે/તૂો � યાઆવી Gથી તેના ંવળતા ંજવાબ માટ� ખે/તૂો � યા૫૫૫૫ક ક ક ક ૫૫૫૫ગલા ંભરF ર�ા ંગલા ંભરF ર�ા ંગલા ંભરF ર�ા ંગલા ંભરF ર�ા ં

છેછેછેછે. . . . સYવ ખેતી િવકાસ માટ� wકુોનો lજ" લાસYવ ખેતી િવકાસ માટ� wકુોનો lજ" લાસYવ ખેતી િવકાસ માટ� wકુોનો lજ" લાસYવ ખેતી િવકાસ માટ� wકુોનો lજ" લામા ંએક � વમા ંએક � વમા ંએક � વમા ંએક � વિનભBરતા ક�n mિનભBરતા ક�n mિનભBરતા ક�n mિનભBરતા ક�n m � થ � થ � થ � થપા[ુ ંછે G સYવ પા[ુ ંછે G સYવ પા[ુ ંછે G સYવ પા[ુ ંછે G સYવ

ખેતીના ં ખે/તૂોને જમીન eધુારણાની ખેતીના ં ખે/તૂોને જમીન eધુારણાની ખેતીના ં ખે/તૂોને જમીન eધુારણાની ખેતીના ં ખે/તૂોને જમીન eધુારણાની ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓિતઓિતઓિતઓ, , , , પાકની ફ�રબદલીપાકની ફ�રબદલીપાકની ફ�રબદલીપાકની ફ�રબદલી, , , , ૫૫૫૫sપુાલન વૈિવu યsપુાલન વૈિવu યsપુાલન વૈિવu યsપુાલન વૈિવu ય

વગેર�� ુ ંિનદBશન?ે@ � થવગેર�� ુ ંિનદBશન?ે@ � થવગેર�� ુ ંિનદBશન?ે@ � થવગેર�� ુ ંિનદBશન?ે@ � થપાપાપાપા[ુ ંછે[ુ ંછે[ુ ંછે[ુ ંછે. . . .

[રુોપીય દ�શો [રુોપીય દ�શો [રુોપીય દ�શો [રુોપીય દ�શો : : : :

� વી� વી� વી� વીડન ડન ડન ડન : : : :

�વી�વી�વી�વીડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત ડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત ડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત ડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત અને અને અને અને

સ!�યતાસ!�યતાસ!�યતાસ!�યતા જોવા ં મળે છે વષB જોવા ં મળે છે વષB જોવા ં મળે છે વષB જોવા ં મળે છે વષB 2000 2000 2000 2000 ની ની ની ની સાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ંસાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ંસાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ંસાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ં 10101010% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા

eધુીની િસ.F હાસંલ કરF છે અહ§ની પાલાBમેn ટ�eધુીની િસ.F હાસંલ કરF છે અહ§ની પાલાBમેn ટ�eધુીની િસ.F હાસંલ કરF છે અહ§ની પાલાBમેn ટ�eધુીની િસ.F હાસંલ કરF છે અહ§ની પાલાBમેn ટ� સYવ ખેતીની બtર � ય સYવ ખેતીની બtર � ય સYવ ખેતીની બtર � ય સYવ ખેતીની બtર � યવe્વe્વe્વe ્ થા માટ� થા માટ� થા માટ� થા માટ�

68

વાષZક વાષZક વાષZક વાષZક 50505050 લાખ સ�ક અને સYવ ખેતીની મા!હતીના �સારણ માટ� વીસ લાખ સ�ક લાખ સ�ક અને સYવ ખેતીની મા!હતીના �સારણ માટ� વીસ લાખ સ�ક લાખ સ�ક અને સYવ ખેતીની મા!હતીના �સારણ માટ� વીસ લાખ સ�ક લાખ સ�ક અને સYવ ખેતીની મા!હતીના �સારણ માટ� વીસ લાખ સ�ક

ફાળવવાનો િનણBય કયgફાળવવાનો િનણBય કયgફાળવવાનો િનણBય કયgફાળવવાનો િનણBય કયg છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ 200 200 200 200 સેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છેસેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છેસેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છેસેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છે. . . .

નેધનેધનેધનેધરલેn ડરલેn ડરલેn ડરલેn ડ ::::

૫૫૫૫યાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાયાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાયાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાયાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાનતા નતા નતા નતા

અn વઅn વઅn વઅn વયે પેહલ કરનારો દ�શ નેયે પેહલ કરનારો દ�શ નેયે પેહલ કરનારો દ�શ નેયે પેહલ કરનારો દ�શ નેધધધધરલેn ડરલેn ડરલેn ડરલેn ડ ((((હોલેn ડહોલેn ડહોલેn ડહોલેn ડ) ) ) ) છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો

રરરરચના� મચના� મચના� મચના� મક રFતે ર¦યા ંછે Gમા ંક રFતે ર¦યા ંછે Gમા ંક રFતે ર¦યા ંછે Gમા ંક રFતે ર¦યા ંછે Gમા ં((((1111) ) ) ) �ા>ૃિતક �વાસન અને �ા>ૃિતક �વાસન અને �ા>ૃિતક �વાસન અને �ા>ૃિતક �વાસન અને ((((2222) ) ) ) �>ૃિત >ૃિષ �વાસન�>ૃિત >ૃિષ �વાસન�>ૃિત >ૃિષ �વાસન�>ૃિત >ૃિષ �વાસન. . . .

�થમ �કારમાં�થમ �કારમાં�થમ �કારમાં�થમ �કારમા ં શાતંશાતંશાતંશાતં, , , , એકાતં અને �>ૃિત સw ૃએકાતં અને �>ૃિત સw ૃએકાતં અને �>ૃિત સw ૃએકાતં અને �>ૃિત સw.ૃ . . . iામીણ વાતાવણમા ં િનવાસની iામીણ વાતાવણમા ં િનવાસની iામીણ વાતાવણમા ં િનવાસની iામીણ વાતાવણમા ં િનવાસની

�યવ�થા �યવ�થા �યવ�થા �યવ�થા મળે છે બીt �કારમા ંમળે છે બીt �કારમા ંમળે છે બીt �કારમા ંમળે છે બીt �કારમા ં!�!�!�!�યા સ!હતનો રચનાયા સ!હતનો રચનાયા સ!હતનો રચનાયા સ!હતનો રચના� મ� મ� મ� મક આનદં ઝખંતા સહ�લાણી માટ� ક આનદં ઝખંતા સહ�લાણી માટ� ક આનદં ઝખંતા સહ�લાણી માટ� ક આનદં ઝખંતા સહ�લાણી માટ�

સYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભયસYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભયસYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભયસYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભય ૫૫૫૫?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ ?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ ?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ ?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ

�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા----જમવાની િનજમવાની િનજમવાની િનજમવાની િન::::sુsુsુs"ુ ક" ક" ક" ક � ય � ય � ય � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા અપાય છે આ અપાય છે આ અપાય છે આ અપાય છે આ ૫૫૫૫....િતન ેિતને િતને િતને

કાયમી કાયમી કાયમી કાયમી ૫૫૫૫....િત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થાિત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થાિત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થાિત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થા, , , , � થા� થા� થા� થાિનક iામીણ િનક iામીણ િનક iામીણ િનક iામીણ � ય� ય� ય� યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થાપકોપકોપકોપકો, , , ,

qદુ �વાસીqદુ �વાસીqદુ �વાસીqદુ �વાસી અને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધાઅને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધાઅને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધાઅને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધા વ¦ ચેવ¦ ચેવ¦ ચેવ¦ ચે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે. . . .

ઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેn ડn ડn ડn ડ ::::

ઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેn ડn ડn ડn ડમા ંમા ંમા ંમા ં�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે ઉ� સા ઉ� સા ઉ� સા ઉ� સાહનો અભાવ જોવા ંમળે છે હનો અભાવ જોવા ંમળે છે હનો અભાવ જોવા ંમળે છે હનો અભાવ જોવા ંમળે છે

૫૫૫૫રં� ુn [ુરં� ુn [ુરં� ુn [ુરં� ુn [જુસZ ટા5 ુજસZ ટા5 ુજસZ ટા5 ુજસZ ટા5 ુ૫૫૫૫ર િવશાળ જમીન ધરાવતી એક ખાનગી કંપનીએ શrુઆતના @ણ ર િવશાળ જમીન ધરાવતી એક ખાનગી કંપનીએ શrુઆતના @ણ ર િવશાળ જમીન ધરાવતી એક ખાનગી કંપનીએ શrુઆતના @ણ ર િવશાળ જમીન ધરાવતી એક ખાનગી કંપનીએ શrુઆતના @ણ

વષB વષB વષB વષB માટ� ઉ� સામાટ� ઉ� સામાટ� ઉ� સામાટ� ઉ� સાહF ખે/તૂોને હF ખે/તૂોને હF ખે/તૂોને હF ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� ભાડ� આપવાની તૈયારF બતાવી છે સYવ ખેતી માટ� ભાડ� આપવાની તૈયારF બતાવી છે સYવ ખેતી માટ� ભાડ� આપવાની તૈયારF બતાવી છે સYવ ખેતી માટ� ભાડ� આપવાની તૈયારF બતાવી છે ઉપરાતં ઉપરાતં ઉપરાતં ઉપરાતં

નેશનલ Q� ટનેશનલ Q� ટનેશનલ Q� ટનેશનલ Q� ટ નામની મોટF જમીનદારF વાળF નામની મોટF જમીનદારF વાળF નામની મોટF જમીનદારF વાળF નામની મોટF જમીનદારF વાળF સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થા અને અn ય અને અn ય અને અn ય અને અn ય સ�ં થા સ�ં થા સ�ં થા સ�ં થાઓ પણ આ ઓ પણ આ ઓ પણ આ ઓ પણ આ

�કારની�કારની�કારની�કારની તૈયારF બતાવી રહF છેતૈયારF બતાવી રહF છેતૈયારF બતાવી રહF છેતૈયારF બતાવી રહF છે. . . .

ઉતર અમે!રકાના દ�શો ઉતર અમે!રકાના દ�શો ઉતર અમે!રકાના દ�શો ઉતર અમે!રકાના દ�શો : : : :

[ુ[ુ[ ુ[.ુ...એસએસએસએસ....એએએએ. . . .

69

િવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામાંિવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામાંિવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામાંિવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામા ં હવે મોટા પાયે સYવ હવે મોટા પાયે સYવ હવે મોટા પાયે સYવ હવે મોટા પાયે સYવ

ખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છેખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છેખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છેખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છે. . . . રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને

તેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાતેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાતેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાતેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ંનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ંનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ંનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ં

છે Gમ ક� છે Gમ ક� છે Gમ ક� છે Gમ ક� ((((1111) ) ) ) ગે" લોગે" લોગે" લોગે" લોમા ંmા?ના ંમા ંmા?ના ંમા ંmા?ના ંમા ંmા?ના ંવાવેતર િવ� તાવાવેતર િવ� તાવાવેતર િવ� તાવાવેતર િવ� તાર પૈકF ર પૈકF ર પૈકF ર પૈકF 2400 2400 2400 2400 હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય

છે છે છે છે ((((2222) ) ) ) અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્ પાદનમા ં ફ�Qઝર કંપાદનમા ં ફ�Qઝર કંપાદનમા ં ફ�Qઝર કંપાદનમા ં ફ�Qઝર કં૫૫૫૫ની પોતાના ની પોતાના ની પોતાના ની પોતાના 560 560 560 560 હ�કટરના હ�કટરના હ�કટરના હ�કટરના

સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાનમા ં સYવ mા? ઉગાડાય છેનમા ં સYવ mા? ઉગાડાય છેનમા ં સYવ mા? ઉગાડાય છેનમા ં સYવ mા? ઉગાડાય છે. (. (. (. (3333) ) ) ) પેર�માપેર�માપેર�માપેર�માઉn ટઉn ટઉn ટઉn ટ 4000400040004000 હ�કટરના અ� લીહ�કટરના અ� લીહ�કટરના અ� લીહ�કટરના અ� લીય ફળોના ય ફળોના ય ફળોના ય ફળોના

ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છેદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છેદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છેદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છે. . . .

આમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યંઆમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યંઆમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યંઆમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યતં લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ંત લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ંત લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ંત લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ં

તારણ અમે!રકન અ યાતારણ અમે!રકન અ યાતારણ અમે!રકન અ યાતારણ અમે!રકન અ યાસો સો સો સો ૫૫૫૫રથી થાય છે સરકાર રથી થાય છે સરકાર રથી થાય છે સરકાર રથી થાય છે સરકાર ૫૫૫૫ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો �ચાર �ચાર �ચાર �ચાર

�સાર થાય એ હ��થુી િવિવ�સાર થાય એ હ��થુી િવિવ�સાર થાય એ હ��થુી િવિવ�સાર થાય એ હ��થુી િવિવધધધધ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ

સYવ ખાMો આસYવ ખાMો આસYવ ખાMો આસYવ ખાMો આ૫૫૫૫વાનોવાનોવાનોવાનો. . . . G માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાG માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાG માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાG માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ંઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ંઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ંઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ં

િવિવધ ક�n mોિવિવધ ક�n mોિવિવધ ક�n mોિવિવધ ક�n mોમા ંસYવ પેદાશોના મેળા ભરાય છે દ�શમા ંમા ંસYવ પેદાશોના મેળા ભરાય છે દ�શમા ંમા ંસYવ પેદાશોના મેળા ભરાય છે દ�શમા ંમા ંસYવ પેદાશોના મેળા ભરાય છે દ�શમા ંસYવ ખેત પેદાશોની ચકાસણી સYવ ખેત પેદાશોની ચકાસણી સYવ ખેત પેદાશોની ચકાસણી સYવ ખેત પેદાશોની ચકાસણી

માટ� માટ� માટ� માટ� 17171717 Gટલી સ�ં થાGટલી સ�ં થાGટલી સ�ં થાGટલી સ�ં થાઓ ઓ ઓ ઓ ૫૫૫૫ણ છે દ�શમા ંણ છે દ�શમા ંણ છે દ�શમા ંણ છે દ�શમા ં 75757575%%%% ટકા જમીનમા ંટકા જમીનમા ંટકા જમીનમા ંટકા જમીનમા ં રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક દવાઓનો દવાઓનો દવાઓનો દવાઓનો

ઉઉઉઉ૫૫૫૫યોગ સાવ ઘટાડF નાખંવા�ુ ંલ² યાંયોગ સાવ ઘટાડF નાખંવા�ુ ંલ² યાંયોગ સાવ ઘટાડF નાખંવા�ુ ંલ² યાંયોગ સાવ ઘટાડF નાખંવા�ુ ંલ² યાકં નકકF કરા[ુ ંછેક નકકF કરા[ુ ંછેક નકકF કરા[ુ ંછેક નકકF કરા[ુ ંછે. . . .

ક�નેડા ક�નેડા ક�નેડા ક�નેડા : : : :

ક�નેડામા ંસYવ ક�નેડામા ંસYવ ક�નેડામા ંસYવ ક�નેડામા ંસYવ ખેતી �ગે ખેતી �ગે ખેતી �ગે ખેતી �ગે 14 14 14 14 ૫૫૫૫!રષદો!રષદો!રષદો!રષદો, , , , 16161616 કાયBિશjબરો અને સYવ ઉ� પાકાયBિશjબરો અને સYવ ઉ� પાકાયBિશjબરો અને સYવ ઉ� પાકાયBિશjબરો અને સYવ ઉ� પાદનોના ંદનોના ંદનોના ંદનોના ં

િવિવધ વેચાણ મેળાઓ ભરાયા છેિવિવધ વેચાણ મેળાઓ ભરાયા છેિવિવધ વેચાણ મેળાઓ ભરાયા છેિવિવધ વેચાણ મેળાઓ ભરાયા છે. . . . દ�શના ં ખે/તૂોએ ભેગા ં મળFને એક સેn mીદ�શના ં ખે/તૂોએ ભેગા ં મળFને એક સેn mીદ�શના ં ખે/તૂોએ ભેગા ં મળFને એક સેn mીદ�શના ં ખે/તૂોએ ભેગા ં મળFને એક સેn mીય પાક ય પાક ય પાક ય પાક

eધુારણા મડંળ � થાeધુારણા મડંળ � થાeધુારણા મડંળ � થાeધુારણા મડંળ � થા) [ુ) [ુ) [ુ) [ ુ છે Gનો w�ુ ય છે Gનો w�ુ ય છે Gનો w�ુ ય છે Gનો w�ુ ય હ�� ુ સYવ પેદાશોના ં �માણનનો છે હ�� ુ સYવ પેદાશોના ં �માણનનો છે હ�� ુ સYવ પેદાશોના ં �માણનનો છે હ�� ુ સYવ પેદાશોના ં �માણનનો છે આ આ આ આ મડંળ મડંળ મડંળ મડંળ

સYવ ખેતીનો સદં�શો ઘર�સYવ ખેતીનો સદં�શો ઘર�સYવ ખેતીનો સદં�શો ઘર�સYવ ખેતીનો સદં�શો ઘર�----ઘર� ઘર� ઘર� ઘર� ૫૫૫૫હોચાડવાંહોચાડવાંહોચાડવાંહોચાડવા ં 6000600060006000 ખે/ૂખે/ૂખે/ૂખે/ૂતોના ંતોના ંતોના ંતોના ં સહયોગથી સYવ >ૃિષની સહયોગથી સYવ >ૃિષની સહયોગથી સYવ >ૃિષની સહયોગથી સYવ >ૃિષની

કોફFના ંઉ� પાકોફFના ંઉ� પાકોફFના ંઉ� પાકોફFના ંઉ� પાદનદનદનદન, , , , �માણ�માણ�માણ�માણનના ંનના ંનના ંનના ંઅને િવતરણની � યઅને િવતરણની � યઅને િવતરણની � યઅને િવતરણની � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય 20202020

દ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વદ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વદ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વદ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વ કર� છે આ સ�ં થા કર� છે આ સ�ં થા કર� છે આ સ�ં થા કર� છે આ સ�ં થા જગતભરની �માણમા ં જગતભરની �માણમા ં જગતભરની �માણમા ં જગતભરની �માણમા ં

સૌથી મોટF સ�ં થાસૌથી મોટF સ�ં થાસૌથી મોટF સ�ં થાસૌથી મોટF સ�ં થા છે છે છે છે....

n[ઝુીલેnડ n[ઝુીલેnડ n[ઝુીલેnડ n[ઝુીલેnડ : : : :

70

ઓ� Q�ઓ� Q�ઓ� Q�ઓ� Q�jલયાની બાCુમા ંjલયાની બાCુમા ંjલયાની બાCુમા ંjલયાની બાCુમા ંઆવેલો આ ટા5 ુઆવેલો આ ટા5 ુઆવેલો આ ટા5 ુઆવેલો આ ટા5 ુ ૫૫૫૫ર ખે/તૂો Eારા >ૃિષ રસાયણોના બેફામ ર ખે/તૂો Eારા >ૃિષ રસાયણોના બેફામ ર ખે/તૂો Eારા >ૃિષ રસાયણોના બેફામ ર ખે/તૂો Eારા >ૃિષ રસાયણોના બેફામ

ઉપયોગને કારણે � @ીઉપયોગને કારણે � @ીઉપયોગને કારણે � @ીઉપયોગને કારણે � @ીઓના ં� તઓના ં� તઓના ં� તઓના ં� તનના ક�n સનના ક�n સનના ક�n સનના ક�n સર અને 5rુુષોમા ંw�ૃ [ુર અને 5rુુષોમા ંw�ૃ [ુર અને 5rુુષોમા ંw�ૃ [ુર અને 5rુુષોમા ંw�ૃ [�ુ ુ ં�માણ વ� ૂજોવા ંમ_ [ું� ુ ં�માણ વ� ૂજોવા ંમ_ [ું� ુ ં�માણ વ� ૂજોવા ંમ_ [ું� ુ ં�માણ વ� ૂજોવા ંમ_ [ુ ં

હહહહ� ું� ું� ું� ુ.ં . . . 1997 1997 1997 1997 ના સવ} �માણે વષBના સવ} �માણે વષBના સવ} �માણે વષBના સવ} �માણે વષBના અwકુ ચોકકસ સમય ગાળે અwકુ ના અwકુ ચોકકસ સમય ગાળે અwકુ ના અwકુ ચોકકસ સમય ગાળે અwકુ ના અwકુ ચોકકસ સમય ગાળે અwકુ હો� પીહો� પીહો� પીહો� પીટલના ટલના ટલના ટલના

ક�n સક�n સક�n સક�n સરના ંબધા રના ંબધા રના ંબધા રના ંબધા 5rુુષ5rુુષ5rુુષ5rુુષ----દદÍઓ ખે/તૂો હતાદદÍઓ ખે/તૂો હતાદદÍઓ ખે/તૂો હતાદદÍઓ ખે/તૂો હતા. . . . આ આ આ આ પ!રિ� થપ!રિ� થપ!રિ� થપ!રિ� થિત�ુ ંકારણ આમ �tની િત�ુ ંકારણ આમ �tની િત�ુ ંકારણ આમ �tની િત�ુ ંકારણ આમ �tની ૫૫૫૫યાBવરણ યાBવરણ યાBવરણ યાBવરણ

િવષયક tÐિુતનો અભાવિવષયક tÐિુતનો અભાવિવષયક tÐિુતનો અભાવિવષયક tÐિુતનો અભાવ. . . . Gના Gના Gના Gના ૫૫૫૫!રણામે હવે ધીર�!રણામે હવે ધીર�!રણામે હવે ધીર�!રણામે હવે ધીર�----ધીર� � વાધીર� � વાધીર� � વાધીર� � વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય�દ suુ ઘ�દ suુ ઘ�દ suુ ઘ�દ suુ ઘ ખાMો બાબતે ખાMો બાબતે ખાMો બાબતે ખાMો બાબતે

સભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યાંસભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યાંસભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યાંસભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યા ંછે છે છે છે....44442 2 2 2

2222....8 8 8 8 સYવસYવસYવસYવ ખેતીના ંિસ.ાતંો ખેતીના ંિસ.ાતંો ખેતીના ંિસ.ાતંો ખેતીના ંિસ.ાતંો : : : :

2222....8888....1 1 1 1 જમીનને પા¼ આપyુ ંજમીનને પા¼ આપyુ ંજમીનને પા¼ આપyુ ંજમીનને પા¼ આપyુ ં: : : :

જમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામાંજમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામાંજમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામાંજમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામા ં

જમીનનેજમીનનેજમીનનેજમીનને અ�>ુળૂ પોષકઅ�>ુળૂ પોષકઅ�>ુળૂ પોષકઅ�>ુળૂ પોષક ત� વોત� વોત� વોત� વો ૫૫૫૫રત કરવા ંજોઇએરત કરવા ંજોઇએરત કરવા ંજોઇએરત કરવા ંજોઇએ. . . . એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો

બાયોબાયોબાયોબાયોમાસ કચરાના � વમાસ કચરાના � વમાસ કચરાના � વમાસ કચરાના � વrુપે દ�શી ખાતરrુપે દ�શી ખાતરrુપે દ�શી ખાતરrુપે દ�શી ખાતરનાંનાંનાંના ં � વ� વ� વ� વrુપે જમીનને rુપે જમીનને rુપે જમીનને rુપે જમીનને ૫૫૫૫રત કરવારત કરવારત કરવારત કરવા જોઇએજોઇએજોઇએજોઇએ. . . . G સYવ G સYવ G સYવ G સYવ

ખેતીનો ખેતીનો ખેતીનો ખેતીનો િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં છે ઉદાહરણ છે ઉદાહરણ છે ઉદાહરણ છે ઉદાહરણ � વ� વ� વ� વrુપેrુપેrુપેrુપે જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં

દાંદા ંદા ંદાણંાનો મ�Pુ યેણાનો મ�Pુ યેણાનો મ�Pુ યેણાનો મ�Pુ યે અને કડબનો કોઇ અને કડબનો કોઇ અને કડબનો કોઇ અને કડબનો કોઇ ૫૫૫૫sઓુsઓુsઓુsઓુના ં ખોરાક તરFક� ઉના ં ખોરાક તરFક� ઉના ં ખોરાક તરFક� ઉના ં ખોરાક તરFક� ઉ૫૫૫૫યોગ કરવોયોગ કરવોયોગ કરવોયોગ કરવો,,,,તો માનવ તો માનવ તો માનવ તો માનવ

મળw@ૂને ખાતર મળw@ૂને ખાતર મળw@ૂને ખાતર મળw@ૂને ખાતર બનાવીને અને પsઓુના ંબનાવીને અને પsઓુના ંબનાવીને અને પsઓુના ંબનાવીને અને પsઓુના ં છાણછાણછાણછાણ----w@ુw@ુw@ુw@ુ�ુ ંખાતર બનાવીને�ુ ંખાતર બનાવીને�ુ ંખાતર બનાવીને�ુ ંખાતર બનાવીને જમીનને જમીનને જમીનને જમીનને ૫૫૫૫રત રત રત રત

આઆઆઆ૫૫૫૫yુંy ુંy ુંy ુ.ં . . .

2222....8888....2222 >ુદરતી સાધનોનો યો{યતમ ઉપયોગ>ુદરતી સાધનોનો યો{યતમ ઉપયોગ>ુદરતી સાધનોનો યો{યતમ ઉપયોગ>ુદરતી સાધનોનો યો{યતમ ઉપયોગ: : : :

>ુદરતી � @ો>ુદરતી � @ો>ુદરતી � @ો>ુદરતી � @ોતો Gવા ક� જમીનતો Gવા ક� જમીનતો Gવા ક� જમીનતો Gવા ક� જમીન,,,,પાણીપાણીપાણીપાણી, , , , ઉtBઉtBઉtBઉtB, , , , હવા વગેહવા વગેહવા વગેહવા વગેર�નો મહતમ નહF ર�નો મહતમ નહF ર�નો મહતમ નહF ર�નો મહતમ નહF ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ

યો{યતમયો{યતમયો{યતમયો{યતમ ઉપયોગ ઉપયોગ ઉપયોગ ઉપયોગ કરF ખેતી કરવી જોઇએકરF ખેતી કરવી જોઇએકરF ખેતી કરવી જોઇએકરF ખેતી કરવી જોઇએ. . . . પાકને જ�ર પાકને જ�ર પાકને જ�ર પાકને જ�ર ૫૫૫૫ડ� ુ ંપાણી આડ�ુ ંપાણી આડ�ુ ંપાણી આડ�ુ ંપાણી આ૫૫૫૫yુંy ુંy ુંy ુ.ં . . . સYવસYવસYવસYવ

ખેતીમા ંવીજળF ઉtBનો ઓછો ઉખેતીમા ંવીજળF ઉtBનો ઓછો ઉખેતીમા ંવીજળF ઉtBનો ઓછો ઉખેતીમા ંવીજળF ઉtBનો ઓછો ઉ૫૫૫૫યોગ કરવો અને યોગ કરવો અને યોગ કરવો અને યોગ કરવો અને ૫૫૫૫s ુઉtBનો મહતમ ઉs ુઉtBનો મહતમ ઉs ુઉtBનો મહતમ ઉs ુઉtBનો મહતમ ઉ૫૫૫૫યોગ કરવોયોગ કરવોયોગ કરવોયોગ કરવો. . . .

જમીનનો પણ મહતમ ઉજમીનનો પણ મહતમ ઉજમીનનો પણ મહતમ ઉજમીનનો પણ મહતમ ઉ૫૫૫૫યોગ યોગ યોગ યોગ કરવાને બદલે યો{ યકરવાને બદલે યો{ યકરવાને બદલે યો{ યકરવાને બદલે યો{ યતમ ઉતમ ઉતમ ઉતમ ઉ૫૫૫૫યોગ યોગ યોગ યોગ કરવોકરવોકરવોકરવો. . . . દાદાદાદા....તતતત. . . . અનાજ અનાજ અનાજ અનાજ

એક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુંએક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુંએક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુંએક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુ.ં . . . શેઠશેઠશેઠશેઠપાળે પાળે પાળે પાળે

42424242. . . . Claude Alvares, Oraganic Farming Source book, 2010 ISBN.81Claude Alvares, Oraganic Farming Source book, 2010 ISBN.81Claude Alvares, Oraganic Farming Source book, 2010 ISBN.81Claude Alvares, Oraganic Farming Source book, 2010 ISBN.81----85569855698556985569----46464646----0000

71

ફળઝાડફળઝાડફળઝાડફળઝાડ, , , , વn યવn યવn યવn ય પાકો પાકો પાકો પાકો, , , , ઔષોિધઔષોિધઔષોિધઔષોિધય પાકો અને ધાસચાય પાકો અને ધાસચાય પાકો અને ધાસચાય પાકો અને ધાસચારા માટ� eબુા«લુ Gવા છોડ વાવવારા માટ� eબુા«લુ Gવા છોડ વાવવારા માટ� eબુા«લુ Gવા છોડ વાવવારા માટ� eબુા«લુ Gવા છોડ વાવવા. . . .

આમ િમhપાકઆમ િમhપાકઆમ િમhપાકઆમ િમhપાક, , , , િમ@પાક અને ફાજલ જમીિમ@પાક અને ફાજલ જમીિમ@પાક અને ફાજલ જમીિમ@પાક અને ફાજલ જમીન ઉન ઉન ઉન ઉ૫૫૫૫ર ફળઝાડ Gવા વાવેતર ર ફળઝાડ Gવા વાવેતર ર ફળઝાડ Gવા વાવેતર ર ફળઝાડ Gવા વાવેતર EારાEારાEારાEારા જમીનનો જમીનનો જમીનનો જમીનનો

યો{ યયો{ યયો{ યયો{ યતમ ઉપયોગ કરવોતમ ઉપયોગ કરવોતમ ઉપયોગ કરવોતમ ઉપયોગ કરવો. . . .

2222....8888....3 3 3 3 >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાન છે >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાન છે >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાન છે >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાન છે : : : :

સYવ ખેતીમા ંસYવ ખેતીમા ંસYવ ખેતીમા ંસYવ ખેતીમા ં વૈ�ાિનક અjભગમ >ુદરત પાસેથી માનવtતે શીખવાનો છેવૈ�ાિનક અjભગમ >ુદરત પાસેથી માનવtતે શીખવાનો છેવૈ�ાિનક અjભગમ >ુદરત પાસેથી માનવtતે શીખવાનો છેવૈ�ાિનક અjભગમ >ુદરત પાસેથી માનવtતે શીખવાનો છે. . . .

સYવ ખેતી�ુ ં િવ© િવMાલસYવ ખેતી�ુ ં િવ© િવMાલસYવ ખેતી�ુ ં િવ© િવMાલસYવ ખેતી�ુ ં િવ© િવMાલય જગંલો છે જયા ં વષgથી સશંોધન કરF >ુદરતે ખેતીના ંય જગંલો છે જયા ં વષgથી સશંોધન કરF >ુદરતે ખેતીના ંય જગંલો છે જયા ં વષgથી સશંોધન કરF >ુદરતે ખેતીના ંય જગંલો છે જયા ં વષgથી સશંોધન કરF >ુદરતે ખેતીના ં

િવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યાંિવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યાંિવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યાંિવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યા ંકયા ંy?ૃ કયા ંy?ૃ કયા ંy?ૃ કયા ંy?ૃ----છોડને છોડને છોડને છોડને

સYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાયસYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાયસYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાયસYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાય. . . . જગંલની જમીનમા ંપાદંડા ંજગંલની જમીનમા ંપાદંડા ંજગંલની જમીનમા ંપાદંડા ંજગંલની જમીનમા ંપાદંડા ં૫૫૫૫ડF તેમાથંી ડF તમેાથંી ડF તમેાથંી ડF તમેાથંી �ાણીજ �ાણીજ �ાણીજ �ાણીજ

ત� વત� વત� વત� વ ((((�ુમંસ�ુમંસ�ુમંસ�ુમંસ) ) ) ) બને છે અને આ �ાણી જ ત� વબને છે અને આ �ાણી જ ત� વબને છે અને આ �ાણી જ ત� વબને છે અને આ �ાણી જ ત� વ જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી

એ >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાનએ >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાનએ >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાનએ >ુદરતે િનવડ�લ િવ�ાન છેછેછેછે. . . .

2222....8888....4 4 4 4 જ�ર �માણે વાવેતર કરyુ ંજ�ર �માણે વાવેતર કરyુ ંજ�ર �માણે વાવેતર કરyુ ંજ�ર �માણે વાવેતર કરyુ ં: : : :

સYવખેતી સYવખેતી સYવખેતી સYવખેતી એ મા@ ખેતી નથી એ મા@ ખેતી નથી એ મા@ ખેતી નથી એ મા@ ખેતી નથી ૫૫૫૫ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે

વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� ૫૫૫૫!રવારની ખાવાં!રવારની ખાવાં!રવારની ખાવાં!રવારની ખાવા,ં , , , ૫૫૫૫હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત

સતંોષાવી જોઇએસતંોષાવી જોઇએસતંોષાવી જોઇએસતંોષાવી જોઇએ. . . . અને જ�રF ખચાBઅને જ�રF ખચાBઅને જ�રF ખચાBઅને જ�રF ખચાBઓને ઓને ઓને ઓને ૫૫૫૫હ¾ચી વળવા માટ� વ� ૂઉતપ� હ¾ચી વળવા માટ� વ� ૂઉતપ� હ¾ચી વળવા માટ� વ� ૂઉતપ� હ¾ચી વળવા માટ� વ� ૂઉતપ� કરyુ ંજોઇએ કરyુ ંજોઇએ કરyુ ંજોઇએ કરyુ ંજોઇએ

GGGGથી તેમનીથી તેમનીથી તેમનીથી તેમની આિથVક િ� થઆિથVક િ� થઆિથVક િ� થઆિથVક િ� થિતમા ં eધુાિતમા ં eધુાિતમા ં eધુાિતમા ં eધુારો થતા ં ગામડા ં સwuૃ ઘરો થતા ં ગામડા ં સwuૃ ઘરો થતા ં ગામડા ં સwuૃ ઘરો થતા ં ગામડા ં સwuૃ ઘ બનશે અને શહ�રો તરફ�ુ ં બનશે અને શહ�રો તરફ�ુ ં બનશે અને શહ�રો તરફ�ુ ં બનશે અને શહ�રો તરફ�ુ ં

� થ� થ� થ� થળાતંર ઓ¼ ંથશેળાતંર ઓ¼ ંથશેળાતંર ઓ¼ ંથશેળાતંર ઓ¼ ંથશે. . . .

2222....8888....5 5 5 5 બtરનો અ" પબtરનો અ" પબtરનો અ" પબtરનો અ" પ?મ હ� ત?મ હ� ત?મ હ� ત?મ હ� ત?ેપ હોવો જોઇએ?ેપ હોવો જોઇએ?ેપ હોવો જોઇએ?ેપ હોવો જોઇએ : : : :

સYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� � ુસYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� � ુસYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� � ુસYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� �ઓુની જ�ઓની જ�ઓની જ�ઓની જ�!રયાત ઉ ભવે !રયાત ઉ ભવે !રયાત ઉ ભવે !રયાત ઉ ભવે છે તે ગામમાથંી જ છે તે ગામમાથંી જ છે તે ગામમાથંી જ છે તે ગામમાથંી જ

�ા) ત�ા) ત�ા) ત�ા) ત થવી જોઇએ તેના ંમાટ� બtર થવી જોઇએ તેના ંમાટ� બtર થવી જોઇએ તેના ંમાટ� બtર થવી જોઇએ તેના ંમાટ� બtર ૫૫૫૫ર આધાર આધાર આધાર આધાર રાખવો ર રાખવો ર રાખવો ર રાખવો જોઇએ ન!હજોઇએ ન!હજોઇએ ન!હજોઇએ ન!હ. . . . દર�ક વ� � ુદર�ક વ� � ુદર�ક વ� � ુદર�ક વ� � ુમાટ� માટ� માટ� માટ�

� વા� વા� વા� વાલબંન �ા) તલબંન �ા) તલબંન �ા) તલબંન �ા) ત કરyુ ંજોઇએ કરyુ ંજોઇએ કરyુ ંજોઇએ કરyુ ંજોઇએ. . . . ખેતી માટ� જ�ખેતી માટ� જ�ખેતી માટ� જ�ખેતી માટ� જ�રF સાધરF સાધરF સાધરF સાધન સામiીન સામiીન સામiીન સામiી, , , , બીજબીજબીજબીજ, , , , ઉtBઉtBઉtBઉtB, , , , ખાતરખાતરખાતરખાતર, , , , અન ેઅન ેઅન ેઅન ે

જ�જ�જ�જ�રF રF રF રF ઔષધ ઔષધ ઔષધ ઔષધ વગેર� ખે/તૂ વગેર� ખે/તૂ વગેર� ખે/તૂ વગેર� ખે/તૂ ૫૫૫૫!રવાર� !રવાર� !રવાર� !રવાર� tતે તૈયાર કરવા ંજોઇએtતે તૈયાર કરવા ંજોઇએtતે તૈયાર કરવા ંજોઇએtતે તૈયાર કરવા ંજોઇએ. . . . જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન

કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને

72

તા3કુામાંતા3કુામાંતા3કુામાંતા3કુામાથંી ન મળે તો lજ" લાથી ન મળે તો lજ" લાથી ન મળે તો lજ" લાથી ન મળે તો lજ" લા ક� દ�શ eધુી ક� દ�શ eધુી ક� દ�શ eધુી ક� દ�શ eધુી જઇ શકાયજઇ શકાયજઇ શકાયજઇ શકાય. . . . ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ� ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ� ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ� ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ�

ઓછામા ંઓ¼ ં� થઓછામા ંઓ¼ ં� થઓછામા ંઓ¼ ં� થઓછામા ંઓ¼ ં� થળાતંર થાય તેવી � યળાતંર થાય તેવી � યળાતંર થાય તેવી � યળાતંર થાય તેવી � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા ગોઠવવી જોઇએ ગોઠવવી જોઇએ ગોઠવવી જોઇએ ગોઠવવી જોઇએ. . . .

2222....8888....6 6 6 6 પપપપરંરંરંરં૫૫૫૫રાગત કોઠાeઝુ �ાન અિત મહ� વરાગત કોઠાeઝુ �ાન અિત મહ� વરાગત કોઠાeઝુ �ાન અિત મહ� વરાગત કોઠાeઝુ �ાન અિત મહ� વ�ુ ંછે �ુ ંછે �ુ ંછે �ુ ંછે : : : :

સYવ ખેતીમા ં પસYવ ખેતીમા ં પસYવ ખેતીમા ં પસYવ ખેતીમા ં પરંરંરંરં૫૫૫૫રાગત �ાન�ુ ં qબૂ મહરાગત �ાન�ુ ં qબૂ મહરાગત �ાન�ુ ં qબૂ મહરાગત �ાન�ુ ં qબૂ મહ� વ� વ� વ� વ�ુ ં રહ�3ુ ં છે આ�ુ ં રહ�3ુ ં છે આ�ુ ં રહ�3ુ ં છે આ�ુ ં રહ�3ુ ં છે આ૫૫૫૫ણા દાદાણા દાદાણા દાદાણા દાદા, , , ,

વડવડવડવડદાદાએ >ુદદાદાએ >ુદદાદાએ >ુદદાદાએ >ુદરતનારતનારતનારતના સાિનu યસાિનu યસાિનu યસાિનu યમા ંરહFને અ�ભુવ મા ંરહFને અ�ભુવ મા ંરહFને અ�ભુવ મા ંરહFને અ�ભુવ Eારા Eારા Eારા Eારા મેળવેલ �ાનને સમજyુ ંઅને એમા ંમેળવેલ �ાનને સમજyુ ંઅને એમા ંમેળવેલ �ાનને સમજyુ ંઅને એમા ંમેળવેલ �ાનને સમજyુ ંઅને એમા ં

hu ઘાhu ઘાhu ઘાhu ઘા રાખવી રાખવી રાખવી રાખવી. . . .

2222....8888....7 7 7 7 િવિવધિવિવધિવિવધિવિવધતા તા તા તા : : : :

સસસસYવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ Yવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ Yવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ Yવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ પાપાપાપાકો લેવા ંજોઇએકો લેવા ંજોઇએકો લેવા ંજોઇએકો લેવા ંજોઇએ. . . . અને એકબીt પાકના ંઅને એકબીt પાકના ંઅને એકબીt પાકના ંઅને એકબીt પાકના ં

સહYવનથી મળતા ંફાયદા ંલેવા ંજોઇએસહYવનથી મળતા ંફાયદા ંલેવા ંજોઇએસહYવનથી મળતા ંફાયદા ંલેવા ંજોઇએસહYવનથી મળતા ંફાયદા ંલેવા ંજોઇએ. . . . અનાજના પાકઅનાજના પાકઅનાજના પાકઅનાજના પાક સાથે કઠોળ વગBના ંસાથ ેકઠોળ વગBના ંસાથ ેકઠોળ વગBના ંસાથ ેકઠોળ વગBના ંપાકો અને પાકો અન ેપાકો અન ેપાકો અન ે

ફળઝાડના ફળઝાડના ફળઝાડના ફળઝાડના y?ૃો સાથે બીt પાકો વાવતા ંફળઝાડ �ડ�થી પોષક ત� વોy?ૃો સાથે બીt પાકો વાવતા ંફળઝાડ �ડ�થી પોષક ત� વોy?ૃો સાથે બીt પાકો વાવતા ંફળઝાડ �ડ�થી પોષક ત� વોy?ૃો સાથે બીt પાકો વાવતા ંફળઝાડ �ડ�થી પોષક ત� વો ખ�ચીને જમીનની ખ�ચીને જમીનની ખ�ચીને જમીનની ખ�ચીને જમીનની

સપાસપાસપાસપાટF ટF ટF ટF ૫૫૫૫ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ પાપાપાપાક કરF શક�ક કરF શક�ક કરF શક�ક કરF શક�. . . . આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો

વાવી િવિવધવાવી િવિવધવાવી િવિવધવાવી િવિવધતા tળવવી જોઇએતા tળવવી જોઇએતા tળવવી જોઇએતા tળવવી જોઇએ. . . .

2222....8888....8 8 8 8 સવBસવBસવBસવBYવ સમાવેશકારF Yવ સમાવેશકારF Yવ સમાવેશકારF Yવ સમાવેશકારF : : : :

સYવ ખેતીમા ંસYવ ખેતીમા ંસYવ ખેતીમા ંસYવ ખેતીમા ંસવBસવBસવBસવBYવો �� યેYવો �� યેYવો �� યેYવો �� યે સહા સહા સહા સહા��ુિૂત ક�ળવવી જોઇએ��ુિૂત ક�ળવવી જોઇએ��ુિૂત ક�ળવવી જોઇએ��ુિૂત ક�ળવવી જોઇએ. . . . ખેતીમા ંકોઇપણ !�યા ખેતીમા ંકોઇપણ !�યા ખેતીમા ંકોઇપણ !�યા ખેતીમા ંકોઇપણ !�યા

કરતી વખતેકરતી વખતેકરતી વખતેકરતી વખતે Yવો �� યેYવો �� યેYવો �� યેYવો �� યે િવચાર કરવો જોઇએ િવચાર કરવો જોઇએ િવચાર કરવો જોઇએ િવચાર કરવો જોઇએ. . . . પાકને Yવજ�ં ુ ખાઇ જશે અને પાકન ેપાકને Yવજ�ં ુ ખાઇ જશે અને પાકન ેપાકને Yવજ�ં ુ ખાઇ જશે અને પાકન ેપાકને Yવજ�ં ુ ખાઇ જશે અને પાકન ે

�કુશાન �કુશાન �કુશાન �કુશાન ૫૫૫૫હ¾ચાડશે એ િવચારહ¾ચાડશે એ િવચારહ¾ચાડશે એ િવચારહ¾ચાડશે એ િવચાર અયો{ યઅયો{ યઅયો{ યઅયો{ ય છે કારણ ક� ઘ છે કારણ ક� ઘ છે કારણ ક� ઘ છે કારણ ક� ઘણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણ કર� કર� કર� કર�

છે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મછે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મછે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મછે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મ Yવજ�ં ુખાઇ tય છે Yવજ�ં ુખાઇ tય છે Yવજ�ં ુખાઇ tય છે Yવજ�ં ુખાઇ tય છે આ ઉપરાતં આ ઉપરાતં આ ઉપરાતં આ ઉપરાતં

અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@ છે કારણ ક� જમીનની ફળm છે કારણ ક� જમીનની ફળm છે કારણ ક� જમીનની ફળm છે કારણ ક� જમીનની ફળm૫૫૫૫તા વધાતા વધાતા વધાતા વધારવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ રવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ રવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ રવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ

રહ�લો છેરહ�લો છેરહ�લો છેરહ�લો છે. . . .

આમ આમ આમ આમ સYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ંસYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ંસYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ંસYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ં સાિનu યસાિનu યસાિનu યસાિનu યમા ં રહFને રાસાયણીક મા ં રહFને રાસાયણીક મા ં રહFને રાસાયણીક મા ં રહFને રાસાયણીક

ખાતરખાતરખાતરખાતર અને અને અને અને દવાઓ વદવાઓ વદવાઓ વદવાઓ વ૫૫૫૫રાશ ન કરFનેરાશ ન કરFનેરાશ ન કરFનેરાશ ન કરFને, , , , ઓછામા ંઓછF �!કયા કરFનેઓછામા ંઓછF �!કયા કરFનેઓછામા ંઓછF �!કયા કરFનેઓછામા ંઓછF �!કયા કરFને, , , , પાકની �ણુવતા પાકની �ણુવતા પાકની �ણુવતા પાકની �ણુવતા

73

જળવાય રહ�જળવાય રહ�જળવાય રહ�જળવાય રહ�, , , , જમીન Yજમીન Yજમીન Yજમીન Yવતં રહ�વતં રહ�વતં રહ�વતં રહ�, , , , અને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ંઅને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ંઅને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ંઅને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ં

Yવનચ� ચા" યાYવનચ� ચા" યાYવનચ� ચા" યાYવનચ� ચા" યા કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાં કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાં કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાં કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાતં છેત છેત છેત છે....44443333

2222....9 9 9 9 સYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંwુwુwુwળુ�તૂ ઘટકો ળ�તૂ ઘટકો ળ�તૂ ઘટકો ળ�તૂ ઘટકો ::::

1.1.1.1. જમીન સરં?ણ જમીન સરં?ણ જમીન સરં?ણ જમીન સરં?ણ

2.2.2.2. જળ સરં?ણ જળ સરં?ણ જળ સરં?ણ જળ સરં?ણ

3.3.3.3. પાક સરં?ણ પાક સરં?ણ પાક સરં?ણ પાક સરં?ણ

4.4.4.4. ન§દણ � યન§દણ � યન§દણ � યન§દણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા

5.5.5.5. પોષણ � યપોષણ � યપોષણ � યપોષણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા

6.6.6.6. �િવક વૈિવu ય�િવક વૈિવu ય�િવક વૈિવu ય�િવક વૈિવu યની tળવણી ની tળવણી ની tળવણી ની tળવણી

1111....જમીન સરં?ણ જમીન સરં?ણ જમીન સરં?ણ જમીન સરં?ણ : : : :

>ુદરતી પ!રબળોને કારણ જમીનમાથંી Áટા પડતા માટFના ં રજકણો�ુ ં એક >ુદરતી પ!રબળોને કારણ જમીનમાથંી Áટા પડતા માટFના ં રજકણો�ુ ં એક >ુદરતી પ!રબળોને કારણ જમીનમાથંી Áટા પડતા માટFના ં રજકણો�ુ ં એક >ુદરતી પ!રબળોને કારણ જમીનમાથંી Áટા પડતા માટFના ં રજકણો�ુ ં એક

જ{ યાજ{ યાજ{ યાજ{ યાએથી બીY જ{ યાએથી બીY જ{ યાએથી બીY જ{ યાએથી બીY જ{ યાએ થ�ુ ં � થએ થ�ુ ં � થએ થ�ુ ં � થએ થ�ુ ં � થળાતંર રોકyુ ં તેને જમીનળાતંર રોકyુ ં તેને જમીનળાતંર રોકyુ ં તેને જમીનળાતંર રોકyુ ં તેને જમીન----સરં?ણ સરં?ણ સરં?ણ સરં?ણ કહ�વામા ંઆવે છે કહ�વામા ંઆવે છે કહ�વામા ંઆવે છે કહ�વામા ંઆવે છે

Gનો w�ુ યGનો w�ુ યGનો w�ુ યGનો w�ુ ય ઉ ેશ ઉ ેશ ઉ ેશ ઉ ેશ કોઇપણ જળ� @ાકોઇપણ જળ� @ાકોઇપણ જળ� @ાકોઇપણ જળ� @ાવ િવ� તાવ િવ� તાવ િવ� તાવ િવ� તારની જમીનમા ં પડ�લ પાણીને વહF જ� ુ ંરની જમીનમા ં પડ�લ પાણીને વહF જ� ુ ંરની જમીનમા ં પડ�લ પાણીને વહF જ� ુ ંરની જમીનમા ં પડ�લ પાણીને વહF જ� ુ ં

અટકાવી ભેજ સiંહ�પે પચાવીઅટકાવી ભેજ સiંહ�પે પચાવીઅટકાવી ભેજ સiંહ�પે પચાવીઅટકાવી ભેજ સiંહ�પે પચાવી મહતમ મહતમ મહતમ મહતમ ખેત ઉખેત ઉખેત ઉખેત ઉ� પા� પા� પા� પાદન મેળવવાનો છેદન મેળવવાનો છેદન મેળવવાનો છેદન મેળવવાનો છે ઉઉઉઉ૫૫૫૫રની સપાટFના રની સપાટFના રની સપાટFના રની સપાટFના

માટFના ંધોમાટFના ંધોમાટFના ંધોમાટFના ંધોવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતાવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતાવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતાવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતા ઘઘઘઘટતી tય છે અને ટતી tય છે અને ટતી tય છે અને ટતી tય છે અને પાણીને પાણીને પાણીને પાણીને

જકડF રાખવાની એની ?મતા ઘટતી tય છે માટFના ધોજકડF રાખવાની એની ?મતા ઘટતી tય છે માટFના ધોજકડF રાખવાની એની ?મતા ઘટતી tય છે માટFના ધોજકડF રાખવાની એની ?મતા ઘટતી tય છે માટFના ધોવાણથી સરોવરોમા ં કચરો વાણથી સરોવરોમા ં કચરો વાણથી સરોવરોમા ં કચરો વાણથી સરોવરોમા ં કચરો

tમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થtમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થtમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થtમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણેળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણેળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણેળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણે

પાપાપાપાણીણીણીણીમા ંમા ંમા ંમા ં વસતા ં સYવોવસતા ં સYવોવસતા ં સYવોવસતા ં સYવોને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉ૫૫૫૫રના પડના ં એક રના પડના ં એક રના પડના ં એક રના પડના ં એક

Óચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધાÓચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધાÓચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધાÓચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધારોમા ંસામાn યરોમા ંસામાn યરોમા ંસામાn યરોમા ંસામાn ય રFતે રFતે રFતે રFતે 100 100 100 100 થી થી થી થી 200200200200 વષB લાગેવષB લાગેવષB લાગેવષB લાગે છે અને તે છે અને તે છે અને તે છે અને તે ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ

આબોહવા અને માટFના ં�કાર આબોહવા અને માટFના ં�કાર આબોહવા અને માટFના ં�કાર આબોહવા અને માટFના ં�કાર ૫૫૫૫ર આધાર આધાર આધાર આધાર રાખે છેર રાખે છેર રાખે છેર રાખે છે. . . .

માટ� એ જrુરF છે ક� ઉમાટ� એ જrુરF છે ક� ઉમાટ� એ જrુરF છે ક� ઉમાટ� એ જrુરF છે ક� ઉ૫૫૫૫રની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંરની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંરની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંરની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંસરં?ણનાંસરં?ણનાંસરં?ણનાંસરં?ણના ં

યો{ યયો{ યયો{ યયો{ ય ૫૫૫૫ગલા ંભરવા ંજોઇએગલા ંભરવા ંજોઇએગલા ંભરવા ંજોઇએગલા ંભરવા ંજોઇએ. . . . G માટ�ના ંw�ુ યG માટ�ના ંw�ુ યG માટ�ના ંw�ુ યG માટ�ના ંw�ુ ય� વે� વે� વે� વે બે ઉપાયોનો ઉ બે ઉપાયોનો ઉ બે ઉપાયોનો ઉ બે ઉપાયોનો ઉ૫૫૫૫યોગ થાય છેયોગ થાય છેયોગ થાય છેયોગ થાય છે. . . .

44443333. . . . �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર 31 31 31 31 ડFસે�બર ડFસે�બર ડFસે�બર ડFસે�બર 2012201220122012....

74

1111....�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ૫૫૫૫ચાર ચાર ચાર ચાર (Area treatment) (Area treatment) (Area treatment) (Area treatment) તેમા ંજમીનને ઉતેમા ંજમીનને ઉતેમા ંજમીનને ઉતેમા ંજમીનને ઉ૫૫૫૫ચાર થાય છેચાર થાય છેચાર થાય છેચાર થાય છે. . . .

2222....પાણીના િનકાસનો ઉપાણીના િનકાસનો ઉપાણીના િનકાસનો ઉપાણીના િનકાસનો ઉ૫૫૫૫ચાર ચાર ચાર ચાર (Drainage line treatment) (Drainage line treatment) (Drainage line treatment) (Drainage line treatment) Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક

માગgમાગgમાગgમાગg////�વાહ �વાહ �વાહ �વાહ ((((નાળાઓંનાળાઓંનાળાઓંનાળાઓં) ) ) ) નો ઉપચાર થાય છેનો ઉપચાર થાય છેનો ઉપચાર થાય છેનો ઉપચાર થાય છે. . . .

�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ૫૫૫૫ચાર ચાર ચાર ચાર : : : : (Area treatment) :(Area treatment) :(Area treatment) :(Area treatment) :

1.1.1.1. ખેતી માટ� jબનઉખેતી માટ� jબનઉખેતી માટ� jબનઉખેતી માટ� jબનઉ૫૫૫૫યોગી જમીન યોગી જમીન યોગી જમીન યોગી જમીન ૫૫૫૫ર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુંર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુંર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુંર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુ.ં . . .

પાણી જયા ંપડ� ુ ંહોય � યાંપાણી જયા ંપડ� ુ ંહોય � યાંપાણી જયા ંપડ� ુ ંહોય � યાંપાણી જયા ંપડ� ુ ંહોય � યાથંી ધીમે ધીથી ધીમે ધીથી ધીમે ધીથી ધીમે ધીમે જમીનમા ંtય તેવા ંપગલા ંમે જમીનમા ંtય તેવા ંપગલા ંમે જમીનમા ંtય તેવા ંપગલા ંમે જમીનમા ંtય તેવા ંપગલા ં ભરવાંભરવાંભરવાંભરવા.ં . . .

2.2.2.2. વરસાદના પાણી વહF જ� ુ ંઅટકાવરસાદના પાણી વહF જ� ુ ંઅટકાવરસાદના પાણી વહF જ� ુ ંઅટકાવરસાદના પાણી વહF જ� ુ ંઅટકાવવા �દ�શમા ંવવા �દ�શમા ંવવા �દ�શમા ંવવા �દ�શમા ં બધંબધંબધંબધં અથવા તળાવ બનાવી અથવા તળાવ બનાવી અથવા તળાવ બનાવી અથવા તળાવ બનાવી

તેનો સચંય કરવોતેનો સચંય કરવોતેનો સચંય કરવોતેનો સચંય કરવો. . . .

3.3.3.3. નદF કાઠંાના ંનદF કાઠંાના ંનદF કાઠંાના ંનદF કાઠંાના ંઉપરના િવ� તાઉપરના િવ� તાઉપરના િવ� તાઉપરના િવ� તારોમા ંપાણી માટ� પહ�લા ંઉપચાર કરFને પછF � યાંરોમા ંપાણી માટ� પહ�લા ંઉપચાર કરFને પછF � યાંરોમા ંપાણી માટ� પહ�લા ંઉપચાર કરFને પછF � યાંરોમા ંપાણી માટ� પહ�લા ંઉપચાર કરFને પછF � યાથંી થી થી થી

બહાર નીકળતા ંપાણીનો ઉપયોગ કરવોબહાર નીકળતા ંપાણીનો ઉપયોગ કરવોબહાર નીકળતા ંપાણીનો ઉપયોગ કરવોબહાર નીકળતા ંપાણીનો ઉપયોગ કરવો. . . .

ગટર વાટ� વહ�તા પાણીનો ઉપચાર ગટર વાટ� વહ�તા પાણીનો ઉપચાર ગટર વાટ� વહ�તા પાણીનો ઉપચાર ગટર વાટ� વહ�તા પાણીનો ઉપચાર : : : :

1.1.1.1. નાનાનાનાળાંળાંળાંળા ં અનેઅનેઅનેઅને નીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધંનીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધંનીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધંનીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધં કરવોકરવોકરવોકરવો. . . .

2.2.2.2. મામામામાળાઓં પર કામચલાઉ ળાઓં પર કામચલાઉ ળાઓં પર કામચલાઉ ળાઓં પર કામચલાઉ કઠ�રાકઠ�રાકઠ�રાકઠ�રા/ / / / પાળો બાધંપાળો બાધંપાળો બાધંપાળો બાધંવાવાવાવા. . . .

3.3.3.3. નદFકાઠંાના ંનદFકાઠંાના ંનદFકાઠંાના ંનદFકાઠંાના ંપાણીના ંજલસiંહ િવ� તાપાણીના ંજલસiંહ િવ� તાપાણીના ંજલસiંહ િવ� તાપાણીના ંજલસiંહ િવ� તારો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn નરો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn નરો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn નરો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn ન

રFતોનો ઉપયોગ કરવોરFતોનો ઉપયોગ કરવોરFતોનો ઉપયોગ કરવોરFતોનો ઉપયોગ કરવો. . . .

4.4.4.4. પાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંપાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંપાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંપાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંકામમા ં � થાકામમા ં � થાકામમા ં � થાકામમા ં � થાિનક સામiી અને કૌશ" યોિનક સામiી અને કૌશ" યોિનક સામiી અને કૌશ" યોિનક સામiી અને કૌશ" યોનો નો નો નો

ઉપયોગ કરવોઉપયોગ કરવોઉપયોગ કરવોઉપયોગ કરવો. . . .

2222....જળ સરં?ણ જળ સરં?ણ જળ સરં?ણ જળ સરં?ણ : : : :

5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી ઉ ઉ ઉ ઉ૫૫૫૫ર પાણી એ અિનવાયBર પાણી એ અિનવાયBર પાણી એ અિનવાયBર પાણી એ અિનવાયB૫૫૫૫ણે જ�રF ણે જ�રF ણે જ�રF ણે જ�રF ૫૫૫૫દાથB છે દાથB છે દાથB છે દાથB છે G આG આG આG આ૫૫૫૫ણા માટ� ણા માટ� ણા માટ� ણા માટ�

અિતw"ૂ યઅિતw"ૂ યઅિતw"ૂ યઅિતw"ૂ યવાન �ા>ૃિતક � @ોવાન �ા>ૃિતક � @ોવાન �ા>ૃિતક � @ોવાન �ા>ૃિતક � @ોત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછેત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછેત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછેત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછે, , , , આગળ આગળ આગળ આગળ વધે છે વધે છે વધે છે વધે છે

તેના ં ટFપે ટFપાંતેના ં ટFપે ટFપાંતેના ં ટFપે ટFપાંતેના ં ટFપે ટFપાનંો કાયB?મ ઉનો કાયB?મ ઉનો કાયB?મ ઉનો કાયB?મ ઉ૫૫૫૫યોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છેયોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છેયોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છેયોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છે, , , , તનેે તેને તેને તેને

લોકભોલોકભોલોકભોલોકભો{ ય{ ય{ ય{ ય બનાવવી બનાવવી બનાવવી બનાવવી, , , , લોકિ�ય લોકિ�ય લોકિ�ય લોકિ�ય બનાવવી એ પબનાવવી એ પબનાવવી એ પબનાવવી એ પણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� યણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� યણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� યણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� ય�ુ ં�ગ છે�ુ ં�ગ છે�ુ ં�ગ છે�ુ ં�ગ છે. . . .

75

પાણીની બચત માટ�ની અગ� યપાણીની બચત માટ�ની અગ� યપાણીની બચત માટ�ની અગ� યપાણીની બચત માટ�ની અગ� યની તજ�તાઓ નીચે wજુબ છેની તજ�તાઓ નીચે wજુબ છેની તજ�તાઓ નીચે wજુબ છેની તજ�તાઓ નીચે wજુબ છે. . . .

1.1.1.1. ટપક િસ�ચાઇ પu ઘટપક િસ�ચાઇ પu ઘટપક િસ�ચાઇ પu ઘટપક િસ�ચાઇ પu ઘિતિતિતિત.... (Drip Irrigation System) (Drip Irrigation System) (Drip Irrigation System) (Drip Irrigation System)

2.2.2.2. Õવારા પu ઘÕવારા પu ઘÕવારા પu ઘÕવારા પu ઘિતિતિતિત.... (Sprinkler Irrigation System) (Sprinkler Irrigation System) (Sprinkler Irrigation System) (Sprinkler Irrigation System)

3.3.3.3. નીક નાનીક નાનીક નાનીક નાળા ંપu ઘળા ંપu ઘળા ંપu ઘળા ંપu ઘિતિતિતિત.... (Ridge and Furrow Irrigation System) (Ridge and Furrow Irrigation System) (Ridge and Furrow Irrigation System) (Ridge and Furrow Irrigation System)

4.4.4.4. ઉ¦ ચઉ¦ ચઉ¦ ચઉ¦ ચ પા પા પા પાળા ંઅને નીક પu ઘળા ંઅને નીક પu ઘળા ંઅને નીક પu ઘળા ંઅને નીક પu ઘિતિતિતિત.... (Raised Bed and Furrow Ir(Raised Bed and Furrow Ir(Raised Bed and Furrow Ir(Raised Bed and Furrow Irrigation System) rigation System) rigation System) rigation System)

5.5.5.5. પહોળા પાટલા અને નીક પu ઘપહોળા પાટલા અને નીક પu ઘપહોળા પાટલા અને નીક પu ઘપહોળા પાટલા અને નીક પu ઘિતિતિતિત.... (Brood bed and Furrow Irrigation System) (Brood bed and Furrow Irrigation System) (Brood bed and Furrow Irrigation System) (Brood bed and Furrow Irrigation System)

6.6.6.6. પહોળા પાટલે જોડFયા હાર પu ઘપહોળા પાટલે જોડFયા હાર પu ઘપહોળા પાટલે જોડFયા હાર પu ઘપહોળા પાટલે જોડFયા હાર પu ઘિતથી વાવેતરિતથી વાવેતરિતથી વાવેતરિતથી વાવેતર....

ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ

રાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબરાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબરાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબરાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબ� ૂ� ૂ� ૂ� ૂપાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના પાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના પાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના પાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના તળ �ચા તળ �ચા તળ �ચા તળ �ચા

લાવીએલાવીએલાવીએલાવીએ.... આyુ ંથશે તો જ બઆyુ ંથશે તો જ બઆyુ ંથશે તો જ બઆyુ ંથશે તો જ બ� ૂ� ૂ� ૂ� ૂ �માણમા ંઘા�માણમા ંઘા�માણમા ંઘા�માણમા ંઘાસ પેદા કરFsુંસ પેદા કરFsુંસ પેદા કરFsુંસ પેદા કરFsુ.ં . . .

3333....પાક સરં?ણપાક સરં?ણપાક સરં?ણપાક સરં?ણ: : : :

સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક ૫૫૫૫દાથgનો મહતમ ઉદાથgનો મહતમ ઉદાથgનો મહતમ ઉદાથgનો મહતમ ઉ૫૫૫૫યોગ કરF યોગ કરF યોગ કરF યોગ કરF

કરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મકરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મકરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મકરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણ. . . .

ખેતીપાકોના ંખેતીપાકોના ંખેતીપાકોના ંખેતીપાકોના ં ધણા oુ* મધણા oુ* મધણા oુ* મધણા oુ* મનો હોય છે Gમ ક� કFટકનો હોય છે Gમ ક� કFટકનો હોય છે Gમ ક� કFટકનો હોય છે Gમ ક� કFટક, , , , રોગરોગરોગરોગ, , , , નદંણનદંણનદંણનદંણ, , , , ઉદરઉદરઉદરઉદર, , , , � ૂડં� ૂડં� ૂડં� ૂડં, , , ,

નીલગાય વગેર�નીલગાય વગેર�નીલગાય વગેર�નીલગાય વગેર�. . . . પાકોપાકોપાકોપાકોનાંનાંનાંના ં આ બધાઆ બધાઆ બધાઆ બધા જ oુ* મજ oુ* મજ oુ* મજ oુ* મનો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ નો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ નો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ નો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ

અગ� યઅગ� યઅગ� યઅગ� ય�ુ ં� ુ ં� ુ ં� ુ ંગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધ ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉ૫૫૫૫યોગ થાય છે યોગ થાય છે યોગ થાય છે યોગ થાય છે

મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ કરતા ંહોય છે કરતા ંહોય છે કરતા ંહોય છે કરતા ંહોય છે ૫૫૫૫રં� ુરં� ુરં� ુરં� ુ

સસસસYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉ૫૫૫૫યોગ િનષેધયોગ િનષેધયોગ િનષેધયોગ િનષેધ છે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાકછે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાકછે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાકછે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાક સરં?ણ માટ� સરં?ણ માટ� સરં?ણ માટ� સરં?ણ માટ�

jબનjબનjબનjબન----રાસાયણીક રાસાયણીક રાસાયણીક રાસાયણીક ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છેિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છેિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છેિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે. . . . તેથી તેને ઇકોÌ�n ડતેથી તેને ઇકોÌ�n ડતેથી તેને ઇકોÌ�n ડતેથી તેને ઇકોÌ�n ડલી એ�ોચ લી એ�ોચ લી એ�ોચ લી એ�ોચ

(Ecofriendly approach)(Ecofriendly approach)(Ecofriendly approach)(Ecofriendly approach) તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો

િનચે wજુબ છેિનચે wજુબ છેિનચે wજુબ છેિનચે wજુબ છે. . . .

1.1.1.1. શકય હોય � યાંશકય હોય � યાંશકય હોય � યાંશકય હોય � યા ંવાવણી વાવણી વાવણી વાવણી/ / / / રોરોરોરો૫૫૫૫ણી િવ� તાણી િવ� તાણી િવ� તાણી િવ� તારને અ�rુુરને અ�rુુરને અ�rુુરને અ�rુુ૫ ૫ ૫ ૫ રોગ �િતકારક શ!કતરોગ �િતકારક શ!કતરોગ �િતકારક શ!કતરોગ �િતકારક શ!કત

ધધધધરાવતા ંપાકોની પસદંગી કરવી જોઇએરાવતા ંપાકોની પસદંગી કરવી જોઇએરાવતા ંપાકોની પસદંગી કરવી જોઇએરાવતા ંપાકોની પસદંગી કરવી જોઇએ. . . .

76

2.2.2.2. મોટા ભાગે ખેતીમા ં રોગમોટા ભાગે ખેતીમા ં રોગમોટા ભાગે ખેતીમા ં રોગમોટા ભાગે ખેતીમા ં રોગ----Yવાત�ુ ં આ�મણ અwકૂ ચોકકસ સમયગાળામા ંYવાત�ુ ં આ�મણ અwકૂ ચોકકસ સમયગાળામા ંYવાત�ુ ં આ�મણ અwકૂ ચોકકસ સમયગાળામા ંYવાત�ુ ં આ�મણ અwકૂ ચોકકસ સમયગાળામા ં

જોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણીજોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણીજોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણીજોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણી----રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી

રોગરોગરોગરોગ////YYYYવાતથી થ� ુ ંવાતથી થ� ુ ંવાતથી થ� ુ ંવાતથી થ� ુ ં�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘ�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘ�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘ�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘટાડF શકાય છેટાડF શકાય છેટાડF શકાય છેટાડF શકાય છે. . . .

3.3.3.3. એક કરએક કરએક કરએક કરતા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી તા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી તા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી તા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી

અને પરભઅને પરભઅને પરભઅને પરભ?ી કFટકોને ખોરાક મળતા ંપાક સરં?ણ મળF રહ� છે?ી કFટકોને ખોરાક મળતા ંપાક સરં?ણ મળF રહ� છે?ી કFટકોને ખોરાક મળતા ંપાક સરં?ણ મળF રહ� છે?ી કFટકોને ખોરાક મળતા ંપાક સરં?ણ મળF રહ� છે. . . .

4.4.4.4. w�ુ યw�ુ યw�ુ યw�ુ ય પાકની ફરતે પાકની ફરતે પાકની ફરતે પાકની ફરતે ((((આCુબાCુઆCુબાCુઆCુબાCુઆCુબાCુ) ) ) ) ક� પાકની વ¦ ચેક� પાકની વ¦ ચેક� પાકની વ¦ ચેક� પાકની વ¦ ચે અwકૂ �માણમા ંપ§જરપાક અwકૂ �માણમા ંપ§જરપાક અwકૂ �માણમા ંપ§જરપાક અwકૂ �માણમા ંપ§જરપાક

(Trap Crop) (Trap Crop) (Trap Crop) (Trap Crop) ઉગાડવાથી Yવાતની વe્ઉગાડવાથી Yવાતની વe્ઉગાડવાથી Yવાતની વe્ઉગાડવાથી Yવાતની વe ્ તીમા ંઘટાડો થાય છેતીમા ંઘટાડો થાય છેતીમા ંઘટાડો થાય છેતીમા ંઘટાડો થાય છે. . . .

5.5.5.5. વધાવધાવધાવધાર� પડ� ુ ંનાઇQોજન [કુત ખાતર અને વઘાર� પડ� ુ ંપીયત રોગર� પડ� ુ ંનાઇQોજન [કુત ખાતર અને વઘાર� પડ� ુ ંપીયત રોગર� પડ� ુ ંનાઇQોજન [કુત ખાતર અને વઘાર� પડ� ુ ંપીયત રોગર� પડ� ુ ંનાઇQોજન [કુત ખાતર અને વઘાર� પડ� ુ ંપીયત રોગ----Yવાતને Yવાતને Yવાતને Yવાતને

નોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવોનોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવોનોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવોનોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવો. . . .

6.6.6.6. સ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરસ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરસ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરસ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરનો ઉપmવ નો ઉપmવ નો ઉપmવ નો ઉપmવ

િનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાકિનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાકિનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાકિનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાક સરં?ણ મળF સરં?ણ મળF સરં?ણ મળF સરં?ણ મળF

રહ� છેરહ� છેરહ� છેરહ� છે. . . .

7.7.7.7. ખેખેખેખેતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએ. . . .

8.8.8.8. ખેતરના ંખેતરના ંખેતરના ંખેતરના ંછેડ� પાક સરં?ણ અ��ુપ વન� પછેડ� પાક સરં?ણ અ��ુપ વન� પછેડ� પાક સરં?ણ અ��ુપ વન� પછેડ� પાક સરં?ણ અ��ુપ વન� પિતઓનો ઉછેર કરવો જોઇએ Gમ ક� િતઓનો ઉછેર કરવો જોઇએ Gમ ક� િતઓનો ઉછેર કરવો જોઇએ Gમ ક� િતઓનો ઉછેર કરવો જોઇએ Gમ ક�

લીમડોલીમડોલીમડોલીમડો, , , , મNુડોમNુડોમNુડોમNુડો, , , , અર/સૂી વગેર�અર/સૂી વગેર�અર/સૂી વગેર�અર/સૂી વગેર� . . . .

4444....િન�િન�િન�િન�દણ � યદણ � યદણ � યદણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા : : : :

ન§દણ � યન§દણ � યન§દણ � યન§દણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા માટ� w�ુ ય માટ� w�ુ ય માટ� w�ુ ય માટ� w�ુ ય� વે� વે� વે� વે બે ઉપાયો બે ઉપાયો બે ઉપાયો બે ઉપાયો ઉ) યોઉ) યોઉ) યોઉ) યોગ કરF શકાય છેગ કરF શકાય છેગ કરF શકાય છેગ કરF શકાય છે. (. (. (. (1111) ) ) ) અવરોધક અવરોધક અવરોધક અવરોધક

ઉપાયો અને ઉપાયો અને ઉપાયો અને ઉપાયો અને ((((2222) ) ) ) �િતરોધ�િતરોધ�િતરોધ�િતરોધક ઉપાયો ક ઉપાયો ક ઉપાયો ક ઉપાયો

(1)(1)(1)(1) અવરોધઅવરોધઅવરોધઅવરોધક ઉપાયો ક ઉપાયો ક ઉપાયો ક ઉપાયો : : : :

1.1.1.1. વાવણી માટ� s|ુધ વાવણી માટ� s|ુધ વાવણી માટ� s|ુધ વાવણી માટ� s|ુધ બીજનો ઉપયોગ કરવોબીજનો ઉપયોગ કરવોબીજનો ઉપયોગ કરવોબીજનો ઉપયોગ કરવો. . . .

2.2.2.2. કોહવાયેલા સેn mીકોહવાયેલા સેn mીકોહવાયેલા સેn mીકોહવાયેલા સેn mીય ખાતરનો ઉપયોગ કરવોય ખાતરનો ઉપયોગ કરવોય ખાતરનો ઉપયોગ કરવોય ખાતરનો ઉપયોગ કરવો. . . .

3.3.3.3. tનવરોને બીજની � Ötનવરોને બીજની � Ötનવરોને બીજની � Ötનવરોને બીજની � Öરણ શ!કતરણ શ!કતરણ શ!કતરણ શ!કતનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણના ંના ંના ંના ં

છોડછોડછોડછોડ ખોરાક તરFક� ખવડાવવાખોરાક તરFક� ખવડાવવાખોરાક તરFક� ખવડાવવાખોરાક તરFક� ખવડાવવા. . . .

4.4.4.4. પાણીની નીકો અને ઢાળFયા ન§દણ[કુત રાખવાપાણીની નીકો અને ઢાળFયા ન§દણ[કુત રાખવાપાણીની નીકો અને ઢાળFયા ન§દણ[કુત રાખવાપાણીની નીકો અને ઢાળFયા ન§દણ[કુત રાખવા. . . .

77

5.5.5.5. ખેત ઓtરોનો ન§દણ[કુત િવ� તાખેત ઓtરોનો ન§દણ[કુત િવ� તાખેત ઓtરોનો ન§દણ[કુત િવ� તાખેત ઓtરોનો ન§દણ[કુત િવ� તારમા ં કામ કયાB પછF સાફ કરF તેનો રમા ં કામ કયાB પછF સાફ કરF તેનો રમા ં કામ કયાB પછF સાફ કરF તેનો રમા ં કામ કયાB પછF સાફ કરF તેનો

ઉપયોગ કરવોઉપયોગ કરવોઉપયોગ કરવોઉપયોગ કરવો. . . .

6.6.6.6. ખેતરમા ંખળાની જ{ યાખેતરમા ંખળાની જ{ યાખેતરમા ંખળાની જ{ યાખેતરમા ંખળાની જ{ યા તથા આCુબાCુની જ{ યા તથા આCુબાCુની જ{ યા તથા આCુબાCુની જ{ યા તથા આCુબાCુની જ{ યા ન§દણ[કુત રાખવી ન§દણ[કુત રાખવી ન§દણ[કુત રાખવી ન§દણ[કુત રાખવી. . . .

7.7.7.7. ધrુ ક� છોડના ંધrુ ક� છોડના ંધrુ ક� છોડના ંધrુ ક� છોડના ંઅn યઅn યઅn યઅn ય ભાગોની રોપણી પહ�લા ચકાસણી કયાB બાદ ફ�રરોપણી ક� ભાગોની રોપણી પહ�લા ચકાસણી કયાB બાદ ફ�રરોપણી ક� ભાગોની રોપણી પહ�લા ચકાસણી કયાB બાદ ફ�રરોપણી ક� ભાગોની રોપણી પહ�લા ચકાસણી કયાB બાદ ફ�રરોપણી ક�

રોપણી કરવીરોપણી કરવીરોપણી કરવીરોપણી કરવી. . . .

8.8.8.8. ખેતરની ચાર� બાCુનો િવ� તાખેતરની ચાર� બાCુનો િવ� તાખેતરની ચાર� બાCુનો િવ� તાખેતરની ચાર� બાCુનો િવ� તાર ન§દણ[કુત રાખર ન§દણ[કુત રાખર ન§દણ[કુત રાખર ન§દણ[કુત રાખવાવાવાવા. . . .

(2)(2)(2)(2) �િતરોઘક ઉપાયો �િતરોઘક ઉપાયો �િતરોઘક ઉપાયો �િતરોઘક ઉપાયો : : : :

1.1.1.1. ભૌિતક પ.ભૌિતક પ.ભૌિતક પ.ભૌિતક પ.િત િત િત િત : : : :

હાથ િન�દામણહાથ િન�દામણહાથ િન�દામણહાથ િન�દામણ. . . .

�તરખેડ�તરખેડ�તરખેડ�તરખેડ. . . .

ઉનાળામા ં�ડF ખેડઉનાળામા ં�ડF ખેડઉનાળામા ં�ડF ખેડઉનાળામા ં�ડF ખેડ. . . .

પાણી ભરF રાખી ન§દણનો નાશ કરવોપાણી ભરF રાખી ન§દણનો નાશ કરવોપાણી ભરF રાખી ન§દણનો નાશ કરવોપાણી ભરF રાખી ન§દણનો નાશ કરવો. . . .

પડતર જમીનમા ંકચrંુ પાથરF સળગાવyુંપડતર જમીનમા ંકચrંુ પાથરF સળગાવyુંપડતર જમીનમા ંકચrંુ પાથરF સળગાવyુંપડતર જમીનમા ંકચrંુ પાથરF સળગાવyુ.ં . . .

2.2.2.2. યો{ યયો{ યયો{ યયો{ ય પાક પ. પાક પ. પાક પ. પાક પ.િત િત િત િત : : : :

પાક ફ�રબદલી કરવીપાક ફ�રબદલી કરવીપાક ફ�રબદલી કરવીપાક ફ�રબદલી કરવી. . . .

Q�પ કોપ§ગQ�પ કોપ§ગQ�પ કોપ§ગQ�પ કોપ§ગ. . . .

િમh પાક પ.િમh પાક પ.િમh પાક પ.િમh પાક પ.િત અપનાવવીિત અપનાવવીિત અપનાવવીિત અપનાવવી. . . .

જમીનને જ" દFજમીનને જ" દFજમીનને જ" દFજમીનને જ" દFથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવીથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવીથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવીથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવી. . . .

યો{ યયો{ યયો{ યયો{ ય �માણમા ંછોડની સ�ં યા �માણમા ંછોડની સ�ં યા �માણમા ંછોડની સ�ં યા �માણમા ંછોડની સ�ં યાની tળવણી કરવીની tળવણી કરવીની tળવણી કરવીની tળવણી કરવી. . . .

યો{ યયો{ યયો{ યયો{ ય સમયે અને યો{ ય સમયે અને યો{ ય સમયે અને યો{ ય સમયે અને યો{ ય રFતે પાકની વાવણી કરવી રFતે પાકની વાવણી કરવી રFતે પાકની વાવણી કરવી રFતે પાકની વાવણી કરવી. . . .

3.3.3.3. �િવક પ.�િવક પ.�િવક પ.�િવક પ.િત િત િત િત : : : :

5555....પોષણ � યપોષણ � યપોષણ � યપોષણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા : : : :

78

જમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છેજમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છેજમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છેજમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છે, , , , તેથી જમીનની તoુંર� તીતેથી જમીનની તoુંર� તીતેથી જમીનની તoુંર� તીતેથી જમીનની તoુંર� તી અને અને અને અને

tળવણી એ પાક ઉ� પાtળવણી એ પાક ઉ� પાtળવણી એ પાક ઉ� પાtળવણી એ પાક ઉ� પાદન માટ� qબૂ જ અગ� યદન માટ� qબૂ જ અગ� યદન માટ� qબૂ જ અગ� યદન માટ� qબૂ જ અગ� યની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા ની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા ની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા ની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા

જળવાઇ રહ�જળવાઇ રહ�જળવાઇ રહ�જળવાઇ રહ�, , , , ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા

હોવી જrુરF છેહોવી જrુરF છેહોવી જrુરF છેહોવી જrુરF છે. . . .

સૌ �થમ પોષણ � યસૌ �થમ પોષણ � યસૌ �થમ પોષણ � યસૌ �થમ પોષણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થામા ં પામા ં પામા ં પામા ં પાકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થિત િત િત િત

સચવાઇ રહ�વી જોઇએસચવાઇ રહ�વી જોઇએસચવાઇ રહ�વી જોઇએસચવાઇ રહ�વી જોઇએ, , , , કારણ ક� જમીનની ભૌિતકકારણ ક� જમીનની ભૌિતકકારણ ક� જમીનની ભૌિતકકારણ ક� જમીનની ભૌિતક, , , , રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક અને �િવક �!કયાઓ ઉપર અને �િવક �!કયાઓ ઉપર અને �િવક �!કયાઓ ઉપર અને �િવક �!કયાઓ ઉપર

વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય

ક� Gથી કરFને છોડના ંતoુંર� તક� Gથી કરFને છોડના ંતoુંર� તક� Gથી કરFને છોડના ંતoુંર� તક� Gથી કરFને છોડના ંતoુંર� ત િવકાસ માટ� જમીનની િ� થ િવકાસ માટ� જમીનની િ� થ િવકાસ માટ� જમીનની િ� થ િવકાસ માટ� જમીનની િ� થિત િનચે wજુબની બની રહ� છેિત િનચે wજુબની બની રહ� છેિત િનચે wજુબની બની રહ� છેિત િનચે wજુબની બની રહ� છે....

1.1.1.1. છોડને હવાછોડને હવાછોડને હવાછોડને હવા, , , , પાણી અને પોષક ત� વોપાણી અને પોષક ત� વોપાણી અને પોષક ત� વોપાણી અને પોષક ત� વો સમયસર અને 5રુતા ં�માણમા ં સમયસર અને 5રુતા ં�માણમા ં સમયસર અને 5રુતા ં�માણમા ં સમયસર અને 5રુતા ં�માણમા ં

મળF રહ�વા ંજોઇએમળF રહ�વા ંજોઇએમળF રહ�વા ંજોઇએમળF રહ�વા ંજોઇએ. . . .

2.2.2.2. જમીન�ુ ંતાપમાન એyુ ંહોyુ ંજોઇએ ક� Gથી જમીનમા ંરહ�લી YવeિૃP ટજમીન�ુ ંતાપમાન એyુ ંહોyુ ંજોઇએ ક� Gથી જમીનમા ંરહ�લી YવeિૃP ટજમીન�ુ ંતાપમાન એyુ ંહોyુ ંજોઇએ ક� Gથી જમીનમા ંરહ�લી YવeિૃP ટજમીન�ુ ંતાપમાન એyુ ંહોyુ ંજોઇએ ક� Gથી જમીનમા ંરહ�લી YવeિૃP ટ

અને છોડના િવકાસને પોષણ મળF રહ�અને છોડના િવકાસને પોષણ મળF રહ�અને છોડના િવકાસને પોષણ મળF રહ�અને છોડના િવકાસને પોષણ મળF રહ�. . . .

3.3.3.3. જમીનમા ંઝેરF ત� વોજમીનમા ંઝેરF ત� વોજમીનમા ંઝેરF ત� વોજમીનમા ંઝેરF ત� વોની ગેરહાજરF હોવી જોઇએની ગેરહાજરF હોવી જોઇએની ગેરહાજરF હોવી જોઇએની ગેરહાજરF હોવી જોઇએ. . . .

4.4.4.4. છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી સiંહશ!કત માપસરની સiંહશ!કત માપસરની સiંહશ!કત માપસરની સiંહશ!કત માપસરની

હોવી જોઇએહોવી જોઇએહોવી જોઇએહોવી જોઇએ. . . .

આમ જમીનના ંઆમ જમીનના ંઆમ જમીનના ંઆમ જમીનના ંપાકની પોષણ?મ � યપાકની પોષણ?મ � યપાકની પોષણ?મ � યપાકની પોષણ?મ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા માટ� સેn mી માટ� સેn mી માટ� સેn mી માટ� સેn mીયયયય ૫૫૫૫દાથg એ પોષક ત� વોદાથg એ પોષક ત� વોદાથg એ પોષક ત� વોદાથg એ પોષક ત� વોને ને ને ને

ભડંારભડંારભડંારભડંાર છે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વોછે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વોછે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વોછે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વો 5રુા પાડં� 5રુા પાડં� 5રુા પાડં� 5રુા પાડં� છે G સYવખેતી માટ�નો છે G સYવખેતી માટ�નો છે G સYવખેતી માટ�નો છે G સYવખેતી માટ�નો

મહ� વમહ� વમહ� વમહ� વનો ઘનો ઘનો ઘનો ઘટક છેટક છેટક છેટક છે. . . .

�વ�વ�વ�વ વૈિવu યવૈિવu યવૈિવu યવૈિવu યની tળવણી ની tળવણી ની tળવણી ની tળવણી : : : :

�વ વૈિવu ય�વ વૈિવu ય�વ વૈિવu ય�વ વૈિવu યની tળવણી એ આજના ની tળવણી એ આજના ની tળવણી એ આજના ની tળવણી એ આજના ૫૫૫૫યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF

�ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી �ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી �ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી �ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી � થા� થા� થા� થાિનક tતો નાશ પામી છેિનક tતો નાશ પામી છેિનક tતો નાશ પામી છેિનક tતો નાશ પામી છે. . . .

આ આ આ આ સદFની શ�આતમા ંભારતમા ંચોખાની સદFની શ�આતમા ંભારતમા ંચોખાની સદFની શ�આતમા ંભારતમા ંચોખાની સદFની શ�આતમા ંભારતમા ંચોખાની 30303030 હtર CુદF CુદF tિતઓ હtર CુદF CુદF tિતઓ હtર CુદF CુદF tિતઓ હtર CુદF CુદF tિતઓ ઉગાડવામા ંઉગાડવામા ંઉગાડવામા ંઉગાડવામા ં

આવતી હતી G આવતી હતી G આવતી હતી G આવતી હતી G સદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાસદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાસદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાસદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ ન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ ન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ ન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ 15151515

79

tિતઓ બચી છેtિતઓ બચી છેtિતઓ બચી છેtિતઓ બચી છે....44444 4 4 4 આ રFતે �િવક વૈિવu યઆ રFતે �િવક વૈિવu યઆ રFતે �િવક વૈિવu યઆ રFતે �િવક વૈિવu યનો નાશ થશે તો માનવીનો નાશ થશે તો માનવીનો નાશ થશે તો માનવીનો નાશ થશે તો માનવીનો નો નો નો �ત િનિhત બની �ત િનિhત બની �ત િનિhત બની �ત િનિhત બની

જશેજશેજશેજશે. . . . આ વાત એક ઉદાહરણ u વાઆ વાત એક ઉદાહરણ u વાઆ વાત એક ઉદાહરણ u વાઆ વાત એક ઉદાહરણ u વારા સમYએરા સમYએરા સમYએરા સમYએ....

ઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેn ડn ડn ડn ડના ંના ંના ંના ંઆયઆયઆયઆયરરરરલેn ડલેn ડલેn ડલેn ડ િવ� તા િવ� તા િવ� તા િવ� તારમા ંમાનવી મા@ િવકાસની સાથે મા@ બટાકા ખાવા�ુ ંરમા ંમાનવી મા@ િવકાસની સાથે મા@ બટાકા ખાવા�ુ ંરમા ંમાનવી મા@ િવકાસની સાથે મા@ બટાકા ખાવા�ુ ંરમા ંમાનવી મા@ િવકાસની સાથે મા@ બટાકા ખાવા�ુ ં

જ િવકસા� [ુંજ િવકસા� [ુંજ િવકસા� [ુંજ િવકસા� [ુ ં હ� ું હ� ું હ� ું હ� ુ.ં . . . એ િસવાય એ િસવાય એ િસવાય એ િસવાય અn યઅn યઅn યઅn ય કાં કા ં કા ં કાઇં જ ન ઇ જ ન ઇ જ ન ઇ જ ન ખાવા ટ�વાયેલી ખાવા ટ�વાયેલી ખાવા ટ�વાયેલી ખાવા ટ�વાયેલી �t વષg eધુી �t વષg eધુી �t વષg eધુી �t વષg eધુી મા@ મા@ મા@ મા@

બટાકા જબટાકા જબટાકા જબટાકા જ ખવાયા અને અચાનક બટાકામા ં8 લાખવાયા અને અચાનક બટાકામા ં8 લાખવાયા અને અચાનક બટાકામા ં8 લાખવાયા અને અચાનક બટાકામા ં8 લાઇડ નામનો રોગ આ� યોઇડ નામનો રોગ આ� યોઇડ નામનો રોગ આ� યોઇડ નામનો રોગ આ� યો. . . . Gથી બટાકા�ુ ંGથી બટાકા�ુ ંGથી બટાકા�ુ ંGથી બટાકા�ુ ં

ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન િનP ફદન િનP ફદન િનP ફદન િનP ફળ િનવડ[ુંળ િનવડ[ુંળ િનવડ[ુંળ િનવડ[ુ.ં . . . અને બટાકા િસવાય અn યઅને બટાકા િસવાય અn યઅને બટાકા િસવાય અn યઅને બટાકા િસવાય અn ય કાઇં ન ખાવા ટ�વાયેલી આઇરFશ કાઇં ન ખાવા ટ�વાયેલી આઇરFશ કાઇં ન ખાવા ટ�વાયેલી આઇરFશ કાઇં ન ખાવા ટ�વાયેલી આઇરFશ

�t ટપોટ�t ટપોટ�t ટપોટ�t ટપોટ૫ ૫ ૫ ૫ મરવા માડંFમરવા માડંFમરવા માડંFમરવા માડંF. . . . અને આ રFતે હtરો લોઅને આ રFતે હtરો લોઅને આ રFતે હtરો લોઅને આ રFતે હtરો લોકો w�ૃ [ુકો w�ૃ [ુકો w�ૃ [ુકો w�ૃ [ ુ પા પા પા પા� યાં� યાં� યાં� યા.ં . . . Gથી લોકોGથી લોકોGથી લોકોGથી લોકો આને આન ેઆન ેઆન ે

>ુદરતનો >ુદરતનો >ુદરતનો >ુદરતનો �કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ�કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ�કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ�કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ું લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ું લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ું લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ુ.ં . . .

આમ આ આમ આ આમ આ આમ આ mmmmP ટાંP ટાંP ટાંP ટાતં ત ત ત ૫૫૫૫રથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ંરથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ંરથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ંરથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ં

અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને ૫૫૫૫યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો

દ�શ >ુદરતી રFતે જ દ�શ >ુદરતી રFતે જ દ�શ >ુદરતી રFતે જ દ�શ >ુદરતી રFતે જ િવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu યિવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu યિવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu યિવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu ય ધ ધ ધ ધરાવે છેરાવે છેરાવે છેરાવે છે. . . . �વ વૈિવ|યની�વ વૈિવ|યની�વ વૈિવ|યની�વ વૈિવ|યની tળવણી tળવણી tળવણી tળવણી

માટ� મોનો ક"ચર માટ� મોનો ક"ચર માટ� મોનો ક"ચર માટ� મોનો ક"ચર tતોનો tતોનો tતોનો tતોનો બને �યા ંeધુી �યાગ કરવામા ંતેમજ િવશાળ અને વૈિવu યબને �યા ંeધુી �યાગ કરવામા ંતેમજ િવશાળ અને વૈિવu યબને �યા ંeધુી �યાગ કરવામા ંતેમજ િવશાળ અને વૈિવu યબને �યા ંeધુી �યાગ કરવામા ંતેમજ િવશાળ અને વૈિવu ય5ણૂB 5ણૂB 5ણૂB 5ણૂB

જનીિનક પ!ર�ે²ય ધરાવતી tતોનો બહોળો ઉપયોગ કરવામા ં જ શાણપણ સમાયે3ુ ંજનીિનક પ!ર�ે²ય ધરાવતી tતોનો બહોળો ઉપયોગ કરવામા ં જ શાણપણ સમાયે3ુ ંજનીિનક પ!ર�ે²ય ધરાવતી tતોનો બહોળો ઉપયોગ કરવામા ં જ શાણપણ સમાયે3ુ ંજનીિનક પ!ર�ે²ય ધરાવતી tતોનો બહોળો ઉપયોગ કરવામા ં જ શાણપણ સમાયે3ુ ં

છેછેછેછે....44445 5 5 5

2222....10101010....1 1 1 1 સYવ ખેતીના લાભ સYવ ખેતીના લાભ સYવ ખેતીના લાભ સYવ ખેતીના લાભ ::::

2.10.1.1 આરો{ય�દ આહારઆરો{ય�દ આહારઆરો{ય�દ આહારઆરો{ય�દ આહાર: : : :

સYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી EારાસYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી EારાસYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી EારાસYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી Eારા

44444444....Preserving Plant Genetic ResoyrcePreserving Plant Genetic ResoyrcePreserving Plant Genetic ResoyrcePreserving Plant Genetic Resoyrce----Open letter to World.NGOs and Others,by pro.Open letter to World.NGOs and Others,by pro.Open letter to World.NGOs and Others,by pro.Open letter to World.NGOs and Others,by pro. Upendra Baxi ,Upendra Baxi ,Upendra Baxi ,Upendra Baxi , mainstream.19 nov.1983 pmainstream.19 nov.1983 pmainstream.19 nov.1983 pmainstream.19 nov.1983 p----3 3 3 3

44445555.... Anon 1972 Genetic Anon 1972 Genetic Anon 1972 Genetic Anon 1972 Genetic vulnerability of major Crops,vulnerability of major Crops,vulnerability of major Crops,vulnerability of major Crops, NAS,NAS,NAS,NAS, WashiingtonWashiingtonWashiingtonWashiington

પેદાપેદાપેદાપેદા થયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ંથયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ંથયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ંથયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ં

w"ૂયમા ંઘણો w"ૂયમા ંઘણો w"ૂયમા ંઘણો w"ૂયમા ંઘણો તફાવત હોઈ છેતફાવત હોઈ છેતફાવત હોઈ છેતફાવત હોઈ છે તેમા ંબોરોનતેમા ંબોરોનતેમા ંબોરોનતેમા ંબોરોન, , , , ક�("શયમક�("શયમક�("શયમક�("શયમ, , , , લોહત�વલોહત�વલોહત�વલોહત�વ, , , , મે{નેિશયમમે{નેિશયમમે{નેિશયમમે{નેિશયમ, , , , સેલેિનયમ સેલેિનયમ સેલેિનયમ સેલેિનયમ

80

અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે G G G G રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો અખાતરો અખાતરો અખાતરો અને જ�ંનુાશક ને જ�ંનુાશક ને જ�ંનુાશક ને જ�ંનુાશક

દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છેદવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છેદવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છેદવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છે .

2.10.2 જમીનની �ણુવતામા ંeધુારોજમીનની �ણુવતામા ંeધુારોજમીનની �ણુવતામા ંeધુારોજમીનની �ણુવતામા ંeધુારો::::

ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને

�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે. . . . તથા જમીનમા ંઓછામા ંતથા જમીનમા ંઓછામા ંતથા જમીનમા ંઓછામા ંતથા જમીનમા ંઓછામા ંઓ¼ ં ઓ¼ ં ઓ¼ ં ઓ¼ ં

ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના પ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વોપ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વોપ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વોપ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વો જળવાઈ જળવાઈ જળવાઈ જળવાઈ

રહ� છે અને જમીનની રહ� છે અને જમીનની રહ� છે અને જમીનની રહ� છે અને જમીનની ફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંeધુારો અને વધારો હોય છેeધુારો અને વધારો હોય છેeધુારો અને વધારો હોય છેeધુારો અને વધારો હોય છે....

2.10.3 ઉ�પાદકતામા ંવધારોઉ�પાદકતામા ંવધારોઉ�પાદકતામા ંવધારોઉ�પાદકતામા ંવધારો::::

સસસસYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદકYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદકYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદકYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદક�ા�ા�ા�ામા ંમા ંમા ંમા ંવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલ ફોર ફોર ફોર ફોર

કોટન !રસચBકોટન !રસચBકોટન !રસચBકોટન !રસચB Eારા ક�ટલાક �Eારા ક�ટલાક �Eારા ક�ટલાક �Eારા ક�ટલાક �યોગો આ ?ે@ે કરવામા ંઆ�યા ંછે તેમા ંજણાવવામા ંઆ�[ ુયોગો આ ?ે@ે કરવામા ંઆ�યા ંછે તેમા ંજણાવવામા ંઆ�[ ુયોગો આ ?ે@ે કરવામા ંઆ�યા ંછે તેમા ંજણાવવામા ંઆ�[ ુયોગો આ ?ે@ે કરવામા ંઆ�યા ંછે તેમા ંજણાવવામા ંઆ�[ ુ

છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ

�જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી �જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી �જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી �જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી કરતા ખે/ૂકરતા ખે/ૂકરતા ખે/ૂકરતા ખે/ૂતોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ તોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ તોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ તોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ 72727272 મેમેમેમે.... ટન મળે ટન મળે ટન મળે ટન મળે

છેછેછેછે46 એ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંએ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંએ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંએ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંિવિવિવિવકાસ અને ઉપયોગ િવશે કાસ અને ઉપયોગ િવશે કાસ અને ઉપયોગ િવશે કાસ અને ઉપયોગ િવશે

ભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ં1050 1050 1050 1050 ખેતરોમા ંસYવ ખેતીનો �યોગ કરાયો હતો તેમા ંએyુંખેતરોમા ંસYવ ખેતીનો �યોગ કરાયો હતો તેમા ંએyુંખેતરોમા ંસYવ ખેતીનો �યોગ કરાયો હતો તેમા ંએyુંખેતરોમા ંસYવ ખેતીનો �યોગ કરાયો હતો તેમા ંએyુ ં મા3મુ પડÃુ ંક� મા3મુ પડÃુ ંક� મા3મુ પડÃુ ંક� મા3મુ પડÃુ ંક�

બગીચા પાકોમા ંબગીચા પાકોમા ંબગીચા પાકોમા ંબગીચા પાકોમા ં 4444% % % % ટકાટકાટકાટકા, , , , ઘઉ અન ે શેરડFમા ંઘઉ અન ે શેરડFમા ંઘઉ અન ે શેરડFમા ંઘઉ અન ે શેરડFમા ં 9999%%%% ટકાટકાટકાટકા,,,, શાકભાYમા ંશાકભાYમા ંશાકભાYમા ંશાકભાYમા ં 11111111% % % % ટકા અન ેટકા અન ેટકા અન ેટકા અન ે

તમા>ંુમા ંતમા>ંુમા ંતમા>ંુમા ંતમા>ંુમા ં15151515%%%% ટકા Gટ3ુ ંઉ�પાદન વ|[ુ ંટકા Gટ3ુ ંઉ�પાદન વ|[ુ ંટકા Gટ3ુ ંઉ�પાદન વ|[ુ ંટકા Gટ3ુ ંઉ�પાદન વ|[ુ ંહ� ુંહ� ુંહ� ુંહ� ુ.ં...

2.10.4 ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો ::::

રાસાયjણક ખેતીના ંરાસાયjણક ખેતીના ંરાસાયjણક ખેતીના ંરાસાયjણક ખેતીના ં કારણે ખેતી?ે@ે વપરાતા ખાતરોકારણે ખેતી?ે@ે વપરાતા ખાતરોકારણે ખેતી?ે@ે વપરાતા ખાતરોકારણે ખેતી?ે@ે વપરાતા ખાતરો, , , , jબયારણોjબયારણોjબયારણોjબયારણો, , , , જ�ંનુાશકજ�ંનુાશકજ�ંનુાશકજ�ંનુાશક

દવાઓદવાઓદવાઓદવાઓ, િસ�ચાઇિસ�ચાઇિસ�ચાઇિસ�ચાઇ, ઉtB ઉtB ઉtB ઉtB વપરાશ વગેર� વપરાશ વગેર� વપરાશ વગેર� વપરાશ વગેર� પાછળ થતા ઉ�પાદન ખચBમા ંસતત વધારો પાછળ થતા ઉ�પાદન ખચBમા ંસતત વધારો પાછળ થતા ઉ�પાદન ખચBમા ંસતત વધારો પાછળ થતા ઉ�પાદન ખચBમા ંસતત વધારો થતો થતો થતો થતો

46.... iામ જતનiામ જતનiામ જતનiામ જતન----�ક�ક�ક�ક, 4 4 4 4

81

જોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છે જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ ખેતી �િવક ખતરોખેતી �િવક ખતરોખેતી �િવક ખતરોખેતી �િવક ખતરો----દવાઓદવાઓદવાઓદવાઓ, , , , દ�શી jબયારણોદ�શી jબયારણોદ�શી jબયારણોદ�શી jબયારણો, , , , િસ�ચાઈ અને િસ�ચાઈ અને િસ�ચાઈ અને િસ�ચાઈ અને

ઉtBનો નહFવત ઉtBનો નહFવત ઉtBનો નહFવત ઉtBનો નહFવત ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય

છેછેછેછે....

2.10.5 આવકમા ંવધારો આવકમા ંવધારો આવકમા ંવધારો આવકમા ંવધારો ::::

સYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંસYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંસYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંસYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ં

પાચં lજ"લાનાંપાચં lજ"લાનાંપાચં lજ"લાનાંપાચં lજ"લાના ં 100 100 100 100 ખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો અને તેમા ંtણવા ખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો અને તેમા ંtણવા ખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો અને તેમા ંtણવા ખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો અને તેમા ંtણવા મ_[ુ ં ક� મ_[ુ ં ક� મ_[ુ ં ક� મ_[ુ ં ક�

સYસYસYસYવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ંવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ંવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ંવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ં 80808080% % % % ટકા Gટલો ઘટકા Gટલો ઘટકા Gટલો ઘટકા Gટલો ઘટાડો થાય છે એ જ રFતે ટાડો થાય છે એ જ રFતે ટાડો થાય છે એ જ રFતે ટાડો થાય છે એ જ રFતે

!હમાચલ!હમાચલ!હમાચલ!હમાચલ �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા 100 100 100 100 ખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમાંખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમાંખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમાંખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમા ં

પણપણપણપણ એyુ ંજણા[ુ ંક� એyુ ંજણા[ુ ંક� એyુ ંજણા[ુ ંક� એyુ ંજણા[ુ ંક� મકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘમકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘમકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘમકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાટાડો થાટાડો થાટાડો થાય છે અને આવકમા ંય છે અને આવકમા ંય છે અને આવકમા ંય છે અને આવકમા ં

બે થી @ણ ગણો વધારો થાબે થી @ણ ગણો વધારો થાબે થી @ણ ગણો વધારો થાબે થી @ણ ગણો વધારો થાય ય ય ય છેછેછેછે....

2.10.6 પયાBવરણ �oૂષણમા ંઘપયાBવરણ �oૂષણમા ંઘપયાBવરણ �oૂષણમા ંઘપયાBવરણ �oૂષણમા ંઘટાડો ટાડો ટાડો ટાડો ::::

સYવ ખેતીનેસYવ ખેતીનેસYવ ખેતીનેસYવ ખેતીને પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો ખાતરો ખાતરો ખાતરો

અને જ�ંનુાશક દવાઓના ંઅને જ�ંનુાશક દવાઓના ંઅને જ�ંનુાશક દવાઓના ંઅને જ�ંનુાશક દવાઓના ંપ!રણામે પયાBવરFપ!રણામે પયાBવરFપ!રણામે પયાBવરFપ!રણામે પયાBવરFણય સસંાધનો ણય સસંાધનો ણય સસંાધનો ણય સસંાધનો �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે

Gમ ક� પાણી �oૂિષણGમ ક� પાણી �oૂિષણGમ ક� પાણી �oૂિષણGમ ક� પાણી �oૂિષણ, , , , હવા હવા હવા હવા �oૂષણ�oૂષણ�oૂષણ�oૂષણ, , , , જમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે Gજમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે Gજમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે Gજમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે G

માનવી અને સમiમાનવી અને સમiમાનવી અને સમiમાનવી અને સમi પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ િનવડ� છે જયાર�િનવડ� છે જયાર�િનવડ� છે જયાર�િનવડ� છે જયાર� સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી

પયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘપયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘપયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘપયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ ટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ ટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ ટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ

જોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છે....

2.10.7 જળવા[ ુપ!રવતBન રોકવા માટ�જળવા[ ુપ!રવતBન રોકવા માટ�જળવા[ ુપ!રવતBન રોકવા માટ�જળવા[ ુપ!રવતBન રોકવા માટ�::::

ફ�×આુરF ફ�×આુરF ફ�×આુરF ફ�×આુરF 2007200720072007મા ં જમBનીમા ં �તરરાPQFય સYવમા ં જમBનીમા ં �તરરાPQFય સYવમા ં જમBનીમા ં �તરરાPQFય સYવમા ં જમBનીમા ં �તરરાPQFય સYવ----ખેતી �યવ�થાપન સઘંના ખેતી �યવ�થાપન સઘંના ખેતી �યવ�થાપન સઘંના ખેતી �યવ�થાપન સઘંના

(IFOAM) ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી

જળવા[ ુપ!રવતBન જળવા[ ુપ!રવતBન જળવા[ ુપ!રવતBન જળવા[ ુપ!રવતBન અને {લોબલ વોિમVગ Gવી સમ�યાના ંઅને {લોબલ વોિમVગ Gવી સમ�યાના ંઅને {લોબલ વોિમVગ Gવી સમ�યાના ંઅને {લોબલ વોિમVગ Gવી સમ�યાના ંિનરાકરણ માટ� અિત મહ�વનો િનરાકરણ માટ� અિત મહ�વનો િનરાકરણ માટ� અિત મહ�વનો િનરાકરણ માટ� અિત મહ�વનો

ભાભાભાભાગ ભજવે છેગ ભજવે છેગ ભજવે છેગ ભજવે છે. . . . િવ©મા ંિવ©મા ંિવ©મા ંિવ©મા ં10101010 િમjલયન ટન િમjલયન ટન િમjલયન ટન િમjલયન ટન પેQોપેQોપેQોપેQોલીલીલીલીયમ પેદાશોનો ઉપયોગ રાસાયjણક યમ પેદાશોનો ઉપયોગ રાસાયjણક યમ પેદાશોનો ઉપયોગ રાસાયjણક યમ પેદાશોનો ઉપયોગ રાસાયjણક

82

( ( ( ( સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત ))))

83

ખાતખાતખાતખાતરો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી રો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી રો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી રો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી 250250250250 િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા

થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન (Climate Change ) ) ) ) �ુ ંw�ુય કારણ છે�ુ ંw�ુય કારણ છે�ુ ંw�ુય કારણ છે�ુ ંw�ુય કારણ છે.... જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ

ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત હોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીયહોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીયહોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીયહોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીય((((�િવક�િવક�િવક�િવક))))

પદાથgના ંપદાથgના ંપદાથgના ંપદાથgના ંકારણે જળવા[ુ ંપ!રવતBનથી oુPકાળકારણે જળવા[ુ ંપ!રવતBનથી oુPકાળકારણે જળવા[ુ ંપ!રવતBનથી oુPકાળકારણે જળવા[ુ ંપ!રવતBનથી oુPકાળ, , , , અિતઅિતઅિતઅિતy ૃ̂Pટy ૃ̂Pટy ૃ̂Pટy ૃ̂Pટ,,,,તાપમાનમા ંથતો ફ�રફાર તાપમાનમા ંથતો ફ�રફાર તાપમાનમા ંથતો ફ�રફાર તાપમાનમા ંથતો ફ�રફાર અન ેઅન ેઅન ેઅન ે

રોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુંરોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુંરોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુંરોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુ ં આવે આવ ેઆવ ેઆવ ે

છેછેછેછે....

2.10.8 ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંતાપમાનને નાથવામા ંસહાયકતાપમાનને નાથવામા ંસહાયકતાપમાનને નાથવામા ંસહાયકતાપમાનને નાથવામા ંસહાયક::::

હાલનાહાલનાહાલનાહાલના દાયકાઓમા ંઅનેક �દ�શોઓમા ં સર�રાશ ઉPણતામાન વ|[ુ ં છેદાયકાઓમા ંઅનેક �દ�શોઓમા ં સર�રાશ ઉPણતામાન વ|[ુ ં છેદાયકાઓમા ંઅનેક �દ�શોઓમા ં સર�રાશ ઉPણતામાન વ|[ુ ં છેદાયકાઓમા ંઅનેક �દ�શોઓમા ં સર�રાશ ઉPણતામાન વ|[ુ ં છે.... વૈિ©કવૈિ©કવૈિ©કવૈિ©ક

�તર� �તર� �તર� �તર� 1990 1990 1990 1990 અને અને અને અને 1998 1998 1998 1998 �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો

હતોહતોહતોહતો....અનેકઅનેકઅનેકઅનેક દ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ંદ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ંદ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ંદ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ં

વરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છેવરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છેવરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છેવરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છે. . . . મ�Pુયોમ�Pુયોમ�Pુયોમ�Pુયોની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે ની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે ની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે ની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે 5 ૃ5 ૃ5 ૃ5¤ૃવી પોતા¤વી પોતા¤વી પોતા¤વી પોતાની ની ની ની

સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ ઋ�પુ!રવતBઋ�પુ!રવતBઋ�પુ!રવતBઋ�પુ!રવતBનો અ|યોનોના અયાસનો અ|યોનોના અયાસનો અ|યોનોના અયાસનો અ|યોનોના અયાસ

પરથી એyુ ં જણાવવામા ં આ�[ુ ં છે ક�પરથી એyુ ં જણાવવામા ં આ�[ુ ં છે ક�પરથી એyુ ં જણાવવામા ં આ�[ુ ં છે ક�પરથી એyુ ં જણાવવામા ં આ�[ુ ં છે ક� નYકનYકનYકનYકના ભિવPયમા ં િવ©ની સપાટFના ંના ભિવPયમા ં િવ©ની સપાટFના ંના ભિવPયમા ં િવ©ની સપાટFના ંના ભિવPયમા ં િવ©ની સપાટFના ં સરાસરF સરાસરF સરાસરF સરાસરF

ઉPણતામાનમા ંઉPણતામાનમા ંઉPણતામાનમા ંઉPણતામાનમા ં 1111....4444 થી થી થી થી 5555....8888 સે("સયસની y¬ૃ. થશેસે("સયસની y¬ૃ. થશેસે("સયસની y¬ૃ. થશેસે("સયસની y¬ૃ. થશે....વ� ૂ પડતા રાસાયjણક ખાતરોના વ� ૂ પડતા રાસાયjણક ખાતરોના વ� ૂ પડતા રાસાયjણક ખાતરોના વ� ૂ પડતા રાસાયjણક ખાતરોના

વપરાશને કારણે તેમાંવપરાશને કારણે તેમાંવપરાશને કારણે તેમાંવપરાશને કારણે તેમા ં Áટો પડતો નાઈQોજન ઓ�સાઈડના ંÁટો પડતો નાઈQોજન ઓ�સાઈડના ંÁટો પડતો નાઈQોજન ઓ�સાઈડના ંÁટો પડતો નાઈQોજન ઓ�સાઈડના ં અ° ુ �ગારવા[નુા અ° ુઅ° ુ �ગારવા[નુા અ° ુઅ° ુ �ગારવા[નુા અ° ુઅ° ુ �ગારવા[નુા અ° ુ

કરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છેકરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છેકરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છેકરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છે....

આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી

સહાયક બને છે કારણક� રસાયjણક ખાતરોનો વપરાશ ઘટસહાયક બને છે કારણક� રસાયjણક ખાતરોનો વપરાશ ઘટસહાયક બને છે કારણક� રસાયjણક ખાતરોનો વપરાશ ઘટસહાયક બને છે કારણક� રસાયjણક ખાતરોનો વપરાશ ઘટતા નાઈQોજન ઓ�સાઈડ�ુ ંતા નાઈQોજન ઓ�સાઈડ�ુ ંતા નાઈQોજન ઓ�સાઈડ�ુ ંતા નાઈQોજન ઓ�સાઈડ�ુ ં

�માણ ઘ�માણ ઘ�માણ ઘ�માણ ઘટશે અને જમીનમા ંટશે અને જમીનમા ંટશે અને જમીનમા ંટશે અને જમીનમા ં((((�િવક�િવક�િવક�િવક) ) ) ) ખતરોનો ઉપયોગ વધતા હવામાથંી ખતરોનો ઉપયોગ વધતા હવામાથંી ખતરોનો ઉપયોગ વધતા હવામાથંી ખતરોનો ઉપયોગ વધતા હવામાથંી CCCCOOOO 2 2 2 2 �ુ ંશોષણ �ુ ંશોષણ �ુ ંશોષણ �ુ ંશોષણ

થાય છેથાય છેથાય છેથાય છે....

2.10.9 રોજગારFની તકોરોજગારFની તકોરોજગારFની તકોરોજગારFની તકોમાંમાંમાંમા ં વધારોવધારોવધારોવધારો::::

સYવ સYવ સYવ સYવ ખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYનો નો નો નો ન!હવત ઉપોગ કરવામાંન!હવત ઉપોગ કરવામાંન!હવત ઉપોગ કરવામાંન!હવત ઉપોગ કરવામા ં આવે છે Gના આવે છે Gના આવે છે Gના આવે છે Gના

પ!રણામે સYવ ખેત પ!રણામે સYવ ખેત પ!રણામે સYવ ખેત પ!રણામે સYવ ખેત પEિતમાંપEિતમાંપEિતમાંપEિતમા ં વ� ુhમની જ�ર પડ� છે ભારતના ંવ� ુhમની જ�ર પડ� છે ભારતના ંવ� ુhમની જ�ર પડ� છે ભારતના ંવ� ુhમની જ�ર પડ� છે ભારતના ંiામીણ ?ે@મા ં�¦છ� iામીણ ?ે@મા ં�¦છ� iામીણ ?ે@મા ં�¦છ� iામીણ ?ે@મા ં�¦છ�

84

અને Áપી બેકારF અને Áપી બેકારF અને Áપી બેકારF અને Áપી બેકારF વ� ુજોવા મળેવ� ુજોવા મળેવ� ુજોવા મળેવ� ુજોવા મળે છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત પEિતથી ખેતી કરવામાંપEિતથી ખેતી કરવામાંપEિતથી ખેતી કરવામાંપEિતથી ખેતી કરવામા ં

આવે તો રોજગારFની તકોમા ંવઆવે તો રોજગારFની તકોમા ંવઆવે તો રોજગારFની તકોમા ંવઆવે તો રોજગારFની તકોમા ંવધાધાધાધારો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છેરો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છેરો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છેરો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છે. . . .

2.10.10 જ�ંઓુનો ઓછો ઉપmવજ�ંઓુનો ઓછો ઉપmવજ�ંઓુનો ઓછો ઉપmવજ�ંઓુનો ઓછો ઉપmવ::::

સYવ ખેતીને પ!રણામે ખેતીને �કુસાનકરક જ�ંઓુનો ઉપmવ ઘટ� છે નાગ5રુની સYવ ખેતીને પ!રણામે ખેતીને �કુસાનકરક જ�ંઓુનો ઉપmવ ઘટ� છે નાગ5રુની સYવ ખેતીને પ!રણામે ખેતીને �કુસાનકરક જ�ંઓુનો ઉપmવ ઘટ� છે નાગ5રુની સYવ ખેતીને પ!રણામે ખેતીને �કુસાનકરક જ�ંઓુનો ઉપmવ ઘટ� છે નાગ5રુની

!રસચB Eારા એyુ ંજણાવવામા ંઆ�[ુ ંક� સYવ ખેતીની પEિત કપાસની ખેતીમા ંજ�ંઓુનો !રસચB Eારા એyુ ંજણાવવામા ંઆ�[ુ ંક� સYવ ખેતીની પEિત કપાસની ખેતીમા ંજ�ંઓુનો !રસચB Eારા એyુ ંજણાવવામા ંઆ�[ુ ંક� સYવ ખેતીની પEિત કપાસની ખેતીમા ંજ�ંઓુનો !રસચB Eારા એyુ ંજણાવવામા ંઆ�[ુ ંક� સYવ ખેતીની પEિત કપાસની ખેતીમા ંજ�ંઓુનો

ઉપmઉપmઉપmઉપmવ ઘટાડવામાંવ ઘટાડવામાંવ ઘટાડવામાંવ ઘટાડવામા ં qબુ જ અસરકાqબુ જ અસરકાqબુ જ અસરકાqબુ જ અસરકારક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ રક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ રક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ રક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ [િુનવિસVટF[િુનવિસVટF[િુનવિસVટF[િુનવિસVટFના ંના ંના ંના ં

સશંોધનો પણ એમ જણાવે છેસશંોધનો પણ એમ જણાવે છેસશંોધનો પણ એમ જણાવે છેસશંોધનો પણ એમ જણાવે છે ક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાનાંક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાનાંક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાનાંક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાના ં ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો

ઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છેઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છેઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છેઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છે....

2.10.11 સામાસામાસામાસામાlજlજlજlજક રFતેક રFતેક રFતેક રFતે::::

સYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભસYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભસYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભસYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભ દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે

િવિવધ ક�િમક"સના ંિવિવધ ક�િમક"સના ંિવિવધ ક�િમક"સના ંિવિવધ ક�િમક"સના ં ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા

મળ�ુ ં હ� ુંમળ� ુ ં હ� ુંમળ� ુ ં હ� ુંમળ� ુ ં હ� ુ.ં... તેના �માણમા ં ઘટાડો થશે એજ રFતે iામીણ િવ�તારમા ં બાળકો તેના �માણમા ં ઘટાડો થશે એજ રFતે iામીણ િવ�તારમા ં બાળકો તેના �માણમા ં ઘટાડો થશે એજ રFતે iામીણ િવ�તારમા ં બાળકો તેના �માણમા ં ઘટાડો થશે એજ રFતે iામીણ િવ�તારમા ં બાળકો

>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે....G �ીઓ કeવુાવડ જોવા ંG �ીઓ કeવુાવડ જોવા ંG �ીઓ કeવુાવડ જોવા ંG �ીઓ કeવુાવડ જોવા ં

મળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશેમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશેમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશેમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશે.... આમ તoુંર�ત આમ તoુંર�ત આમ તoુંર�ત આમ તoુંર�ત

સમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સસમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સસમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સસમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સમાજને કારણે સમાજનો માજને કારણે સમાજનો માજને કારણે સમાજનો માજને કારણે સમાજનો

િવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશેિવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશેિવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશેિવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશે....

2.10.12 સા�ં>ૃિતક રFતેસા�ં>ૃિતક રFતેસા�ં>ૃિતક રFતેસા�ં>ૃિતક રFતે::::

ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી

લીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ેલીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ેલીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ેલીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ે

આનદં માણે છે Gને આનદં માણે છે Gને આનદં માણે છે Gને આનદં માણે છે Gને ''''અસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરા'''' તરFક� ઓળખાવે છેતરFક� ઓળખાવે છેતરFક� ઓળખાવે છેતરFક� ઓળખાવે છે....47 પરં� ુઆG સતત આિથVક પરં� ુઆG સતત આિથVક પરં� ુઆG સતત આિથVક પરં� ુઆG સતત આિથVક

િવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દિવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દિવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દિવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દ ----

47.... �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર 1 1 1 1 CુલાઈCુલાઈCુલાઈCુલાઈ---- 2012 2012 2012 2012 પેપેપેપે....જ જ જ જ 18181818

2.10.2.1

85

----

–

----

86

તેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માંતેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માંતેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માંતેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માગં કરતાગ કરતાગ કરતાગ કરતા નથી સYનથી સYનથી સYનથી સYવ ખેત વ ખેત વ ખેત વ ખેત પેદાશોના આરો{યલ?ી પેદાશોના આરો{યલ?ી પેદાશોના આરો{યલ?ી પેદાશોના આરો{યલ?ી

લાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છેલાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છેલાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છેલાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છે....

2.10.2.2 વેચાણની સમ�યાવેચાણની સમ�યાવેચાણની સમ�યાવેચાણની સમ�યા::::

સYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છેસYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છેસYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છેસYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છે. . . . મોટા ભાગે સYવ ખેતીની મોટા ભાગે સYવ ખેતીની મોટા ભાગે સYવ ખેતીની મોટા ભાગે સYવ ખેતીની

પેદાશોના ભાવ સામnય ચીપેદાશોના ભાવ સામnય ચીપેદાશોના ભાવ સામnય ચીપેદાશોના ભાવ સામnય ચીજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છેજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છેજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છેજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છે. . . . પરં� ુપરં� ુપરં� ુપરં� ુ iાહકો iાહકો iાહકો iાહકો આવી આવી આવી આવી

પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ

માટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છેમાટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છેમાટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છેમાટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છે. . . . તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ�

સબસીડF આપતી નથી ક�સબસીડF આપતી નથી ક�સબસીડF આપતી નથી ક�સબસીડF આપતી નથી ક� ન તો તેમના વેચાણ માટ� ન તો તેમના વેચાણ માટ� ન તો તેમના વેચાણ માટ� ન તો તેમના વેચાણ માટ� કશો �યાસ કર� છેકશો �યાસ કર� છેકશો �યાસ કર� છેકશો �યાસ કર� છે. . . . સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી

Eારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ q ૂEારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ q ૂEારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ q ૂEારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ qબૂ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની બ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની બ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની બ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની

tહ�ર ખબરો પાછળ ખચB કરF શકતા નથીtહ�ર ખબરો પાછળ ખચB કરF શકતા નથીtહ�ર ખબરો પાછળ ખચB કરF શકતા નથીtહ�ર ખબરો પાછળ ખચB કરF શકતા નથી. . . . આથી iાહકો eધુીઆથી iાહકો eધુીઆથી iાહકો eધુીઆથી iાહકો eધુી સYવ ખેત પેદાશોની સYવ ખેત પેદાશોની સYવ ખેત પેદાશોની સYવ ખેત પેદાશોની

વાતગ વાતગ વાતગ વાતગ પોહ¾ચતી પોહ¾ચતી પોહ¾ચતી પોહ¾ચતી જ નથીજ નથીજ નથીજ નથી....

2.10.2.3 સરકારની �પPટ નીિતનો અભાવસરકારની �પPટ નીિતનો અભાવસરકારની �પPટ નીિતનો અભાવસરકારની �પPટ નીિતનો અભાવ::::

સYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ં િવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોિવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોિવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોિવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોધ સરકારની �પPટ નીિતનો ધ સરકારની �પPટ નીિતનો ધ સરકારની �પPટ નીિતનો ધ સરકારની �પPટ નીિતનો

અભાઅભાઅભાઅભાવ છે ભારતમા ં સYવ વ છે ભારતમા ં સYવ વ છે ભારતમા ં સYવ વ છે ભારતમા ં સYવ ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત

સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર

તરફથી જ�રથી જ�રF નાણાકFય સહાય ક� સબસીડF સરકાર તરફથી મળતી નથી જયાર� તરફથી જ�રથી જ�રF નાણાકFય સહાય ક� સબસીડF સરકાર તરફથી મળતી નથી જયાર� તરફથી જ�રથી જ�રF નાણાકFય સહાય ક� સબસીડF સરકાર તરફથી મળતી નથી જયાર� તરફથી જ�રથી જ�રF નાણાકFય સહાય ક� સબસીડF સરકાર તરફથી મળતી નથી જયાર�

jબY બાCુ રાસાણીક ખાતરની વપરાશ સબસીડF આપવામા ંઆવે છે G�ુ ં�માણ વjબY બાCુ રાસાણીક ખાતરની વપરાશ સબસીડF આપવામા ંઆવે છે G�ુ ં�માણ વjબY બાCુ રાસાણીક ખાતરની વપરાશ સબસીડF આપવામા ંઆવે છે G�ુ ં�માણ વjબY બાCુ રાસાણીક ખાતરની વપરાશ સબસીડF આપવામા ંઆવે છે G�ુ ં�માણ વરસોરસોરસોરસો

વરસ વધ� ુ tય છે વષB વરસ વધ� ુ tય છે વષB વરસ વધ� ુ tય છે વષB વરસ વધ� ુ tય છે વષB 1990199019901990મા ં રાસાયjણક ખતરો પામા ં રાસાયjણક ખતરો પામા ં રાસાયjણક ખતરો પામા ં રાસાયjણક ખતરો પાછળ ક�nm સરકાર� આશર� છળ ક�nm સરકાર� આશર� છળ ક�nm સરકાર� આશર� છળ ક�nm સરકાર� આશર�

����....4444444400 કરોડની સબકરોડની સબકરોડની સબકરોડની સબસીડF આપી હતી અન ેG વષB સીડF આપી હતી અન ેG વષB સીડF આપી હતી અન ેG વષB સીડF આપી હતી અન ેG વષB 2008200820082008----09 09 09 09 મા ંઆશર� �મા ંઆશર� �મા ંઆશર� �મા ંઆશર� �....55550, 000 000 000 000

કરોડ કરોડ કરોડ કરોડ થઈ હતીથઈ હતીથઈ હતીથઈ હતી....જયાર� બીY બાCુ વષB જયાર� બીY બાCુ વષB જયાર� બીY બાCુ વષB જયાર� બીY બાCુ વષB 2005 2005 2005 2005 મા ંક�nm સરકાર� રાPQFય સYવ ઉ�પાદન મા ંક�nm સરકાર� રાPQFય સYવ ઉ�પાદન મા ંક�nm સરકાર� રાPQFય સYવ ઉ�પાદન મા ંક�nm સરકાર� રાPQFય સYવ ઉ�પાદન

કાયB�મકાયB�મકાયB�મકાયB�મ પાછળ મા@ �પાછળ મા@ �પાછળ મા@ �પાછળ મા@ �....20 20 20 20 કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત

થઈ ર�ુ ંછેથઈ ર�ુ ંછેથઈ ર�ુ ંછેથઈ ર�ુ ંછે. . . . ક� ભારતમા ંસYવ ખેતીને �ો�સાહન આપવામા ંઆવ�ુ ંનથીક� ભારતમા ંસYવ ખેતીને �ો�સાહન આપવામા ંઆવ�ુ ંનથીક� ભારતમા ંસYવ ખેતીને �ો�સાહન આપવામા ંઆવ�ુ ંનથીક� ભારતમા ંસYવ ખેતીને �ો�સાહન આપવામા ંઆવ�ુ ંનથી....48

48....�ા�ા�ા�ા.... હ�મnત>ુમાર શાહહ�મnત>ુમાર શાહહ�મnત>ુમાર શાહહ�મnત>ુમાર શાહ....ભારતીભારતીભારતીભારતીય અથBત@ં િનરવ �કાશનય અથBત@ં િનરવ �કાશનય અથBત@ં િનરવ �કાશનય અથBત@ં િનરવ �કાશન, પેજપેજપેજપેજ....137 137 137 137 ISBN 93939393----81060 81060 81060 81060 ----80808080----0000

87

2.10.2.4 �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા)યતા �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા)યતા �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા)યતા �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા)યતા અભાવઅભાવઅભાવઅભાવ::::

ભારતમા ં બtરોમા ં Gટલી ઝડપથી રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ ભારતમા ં બtરોમા ં Gટલી ઝડપથી રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ ભારતમા ં બtરોમા ં Gટલી ઝડપથી રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ ભારતમા ં બtરોમા ં Gટલી ઝડપથી રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ

મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક� મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક� મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક� મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક�

તેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે તે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે તે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે તે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે

પરં� ુ�િવક ખાતર પરં� ુ�િવક ખાતર પરં� ુ�િવક ખાતર પરં� ુ�િવક ખાતર ઉ�પાદન ઉ�પાદન ઉ�પાદન ઉ�પાદન કરવા માટ�ની tણકારFકરવા માટ�ની tણકારFકરવા માટ�ની tણકારFકરવા માટ�ની tણકારF�ુ ં� ુ ં� ુ ં� ુ ં�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ

�િવ�િવ�િવ�િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ઉપલ(8ધઉપલ(8ધઉપલ(8ધઉપલ(8ધનો અભાવ જોવા મળે છેનો અભાવ જોવા મળે છેનો અભાવ જોવા મળે છેનો અભાવ જોવા મળે છે....

2.10.2.5 �માણન માટ�ની સ�ંથાઓનો અભાવ�માણન માટ�ની સ�ંથાઓનો અભાવ�માણન માટ�ની સ�ંથાઓનો અભાવ�માણન માટ�ની સ�ંથાઓનો અભાવ::::

ભારતમા ંસYવ ખેતીની પેદાશોને તે સYવ ખેતીની છે એyુ ં�માણપ@ આપનારF ભારતમા ંસYવ ખેતીની પેદાશોને તે સYવ ખેતીની છે એyુ ં�માણપ@ આપનારF ભારતમા ંસYવ ખેતીની પેદાશોને તે સYવ ખેતીની છે એyુ ં�માણપ@ આપનારF ભારતમા ંસYવ ખેતીની પેદાશોને તે સYવ ખેતીની છે એyુ ં�માણપ@ આપનારF

�માણ�માણ�માણ�માણન સ�ંથાઓ દ�શમા ંન સ�ંથાઓ દ�શમા ંન સ�ંથાઓ દ�શમા ંન સ�ંથાઓ દ�શમા ં5ુ5 ુ5 ુ5રુતીરતીરતીરતી સ�ંયામા ંઊભી થઈ નથી વષB સ�ંયામા ંઊભી થઈ નથી વષB સ�ંયામા ંઊભી થઈ નથી વષB સ�ંયામા ંઊભી થઈ નથી વષB 2002002002005555 eધુીમા ંભારતમા ંeધુીમા ંભારતમા ંeધુીમા ંભારતમા ંeધુીમા ંભારતમા ં

આ �માણઆ �માણઆ �માણઆ �માણનની સ�ંથાઓનની સ�ંથાઓનની સ�ંથાઓનની સ�ંથાઓ સ�ંયા મા@ સ�ંયા મા@ સ�ંયા મા@ સ�ંયા મા@ 4444 હતીહતીહતીહતી. . . . G સંG સંG સંG સ�ંથાઓ મા@ ફળો�થાઓ મા@ ફળો�થાઓ મા@ ફળો�થાઓ મા@ ફળો, , , , શાકભાY તેમજ શાકભાY તેમજ શાકભાY તેમજ શાકભાY તેમજ ચા ચા ચા ચા

અને કોફF માટ� જ �માણન થ�ુ ંહ� ુંઅને કોફF માટ� જ �માણન થ�ુ ંહ� ુંઅને કોફF માટ� જ �માણન થ�ુ ંહ� ુંઅને કોફF માટ� જ �માણન થ�ુ ંહ� ુ.ં . . . iાહકોને ખબર પડ� તે રFતની �માણન �યવ�થા iાહકોને ખબર પડ� તે રFતની �માણન �યવ�થા iાહકોને ખબર પડ� તે રFતની �માણન �યવ�થા iાહકોને ખબર પડ� તે રFતની �માણન �યવ�થા

સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� અp�ત�વમા ંઆવી નથી GસYવ ખેતીની પેદાશો માટ� અp�ત�વમા ંઆવી નથી GસYવ ખેતીની પેદાશો માટ� અp�ત�વમા ંઆવી નથી GસYવ ખેતીની પેદાશો માટ� અp�ત�વમા ંઆવી નથી G રFત ે ખેત પેદાશો માટ� એ{માકB રFત ે ખેત પેદાશો માટ� એ{માકB રFત ે ખેત પેદાશો માટ� એ{માકB રFત ે ખેત પેદાશો માટ� એ{માકB

લોકિ�ય િનશાની બની છેલોકિ�ય િનશાની બની છેલોકિ�ય િનશાની બની છેલોકિ�ય િનશાની બની છે તે તે તે તે રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF

નથીનથીનથીનથી....

2.10.2.6 ઉ�પાદનનો ઉ�પાદનનો ઉ�પાદનનો ઉ�પાદનનો સમયગાળો ઓછોસમયગાળો ઓછોસમયગાળો ઓછોસમયગાળો ઓછો::::

જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ઘટ� છે ઘટ� છે ઘટ� છે ઘટ� છે

ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી

તરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાતરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાતરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાતરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાડવાની કોઈ ડવાની કોઈ ડવાની કોઈ ડવાની કોઈ

�યવ�થા�યવ�થા�યવ�થા�યવ�થા હોતીહોતીહોતીહોતી નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ

ખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છેખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છેખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છેખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છે

2.10.2.7 �થાિપત !હતો�થાિપત !હતો�થાિપત !હતો�થાિપત !હતો::::

88

ડૉડૉડૉડૉ....એસએસએસએસ.... �વામી�વામી�વામી�વામીનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમનાંનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમનાંનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમનાંનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમના ં 2005200520052005ના અયાસમાંના અયાસમાંના અયાસમાંના અયાસમા ં જણાવે છે ક� જણાવે છે ક� જણાવે છે ક� જણાવે છે ક�

દ�શમા ં રાસાયjણક ખાદ�શમા ં રાસાયjણક ખાદ�શમા ં રાસાયjણક ખાદ�શમા ં રાસાયjણક ખાતરોતરોતરોતરો----દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે

િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો

આપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છેઆપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છેઆપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છેઆપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છે.... આમઆમઆમઆમ,,,,એ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમાંએ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમાંએ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમાંએ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમા ં રાસાણીક રાસાણીક રાસાણીક રાસાણીક

ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનારF અન ેવેચનારF કંપનીઓ સરકારને સYવ ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનારF અન ેવેચનારF કંપનીઓ સરકારને સYવ ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનારF અન ેવેચનારF કંપનીઓ સરકારને સYવ ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓ પેદા કરનારF અન ેવેચનારF કંપનીઓ સરકારને સYવ

ખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ંખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ંખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ંખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ં

�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે....

2.10.2.8 રાજકFય ?@ેોરાજકFય ?@ેોરાજકFય ?@ેોરાજકFય ?@ેો::::

ભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાતરો પેદા કર� છે અને વેચાણ તરો પેદા કર� છે અને વેચાણ તરો પેદા કર� છે અને વેચાણ તરો પેદા કર� છે અને વેચાણ

કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક

ખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ેખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ેખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ેખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ે

સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી

િવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબિવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબિવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબિવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબત છેત છેત છેત છે. . . .

2.112.112.112.11 સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત ::::

89

સYવસYવસYવસYવ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ક�વી રFતે ઉપયોગી ક�વી રFતે ઉપયોગી ક�વી રFતે ઉપયોગી ક�વી રFતે ઉપયોગી

નીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છેનીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છેનીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છેનીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છે....

સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખતેી વ¦ચે તફાવત

સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી રાસાયjણક ખેતીરાસાયjણક ખેતીરાસાયjણક ખેતીરાસાયjણક ખેતી

1111) ) ) ) સYવ ખેતી અ!હ�સક છે તેસYવ ખેતી અ!હ�સક છે તેસYવ ખેતી અ!હ�સક છે તેસYવ ખેતી અ!હ�સક છે તે સમi Yવ સમi Yવ સમi Yવ સમi Yવ

e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને પોષણ�ુ ંપોષણ�ુ ંપોષણ�ુ ંપોષણ�ુ ં કામ કામ કામ કામ કર� કર� કર� કર�

છેછેછેછે....સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ

થાય છેથાય છેથાય છેથાય છે....

2222)))) સYવ ખેતીથી િવકાસ થશેસYવ ખેતીથી િવકાસ થશેસYવ ખેતીથી િવકાસ થશેસYવ ખેતીથી િવકાસ થશે, , , , નવસxન નવસxન નવસxન નવસxન

થશેથશેથશેથશે....

3333))))સYવ ખેતીની પેદાશોસYવ ખેતીની પેદાશોસYવ ખેતીની પેદાશોસYવ ખેતીની પેદાશો----રસસભર મીઠFરસસભર મીઠFરસસભર મીઠFરસસભર મીઠF,,,,પોષક પોષક પોષક પોષક

ત�વોથી ભર5રુ હોય છેત�વોથી ભર5રુ હોય છેત�વોથી ભર5રુ હોય છેત�વોથી ભર5રુ હોય છે.... િનરામય તoુંર�તી િનરામય તoુંર�તી િનરામય તoુંર�તી િનરામય તoુંર�તી

માટ� લાભદાયી માટ� લાભદાયી માટ� લાભદાયી માટ� લાભદાયી છેછેછેછે.... બીમાર �યબીમાર �યબીમાર �યબીમાર �યp�તp�તp�તp�ત,,,,સYવ સYવ સYવ સYવ

પેદાશોના આહાર મા@થીપેદાશોના આહાર મા@થીપેદાશોના આહાર મા@થીપેદાશોના આહાર મા@થી સારો થઈ tય સારો થઈ tય સારો થઈ tય સારો થઈ tય

છેછેછેછે....

4444) ) ) ) સYવખેતીથી આપની જમીન Yવતં બની સYવખેતીથી આપની જમીન Yવતં બની સYવખેતીથી આપની જમીન Yવતં બની સYવખેતીથી આપની જમીન Yવતં બની

જશે ફળ¢પુ બનશેજશે ફળ¢પુ બનશેજશે ફળ¢પુ બનશેજશે ફળ¢પુ બનશે....આપણને ઘઆપણને ઘઆપણને ઘઆપણને ઘ°ુ ં ભ�ુ ં°ુ ં ભ�ુ ં°ુ ં ભ�ુ ં°ુ ં ભ�ુ ં

આપશે તેથી િવશેષ આપશે તેથી િવશેષ આપશે તેથી િવશેષ આપશે તેથી િવશેષ આપણા ં jચરંYવીઓને આપણા ં jચરંYવીઓને આપણા ં jચરંYવીઓને આપણા ં jચરંYવીઓને

આપણે સw.ૃ જમીનનો વરસો આપી આપણે સw.ૃ જમીનનો વરસો આપી આપણે સw.ૃ જમીનનો વરસો આપી આપણે સw.ૃ જમીનનો વરસો આપી જઈsુંજઈsુંજઈsુંજઈsુ.ં . . .

તેઓ આપણને Yવનભર યાદ કરશેતેઓ આપણને Yવનભર યાદ કરશેતેઓ આપણને Yવનભર યાદ કરશેતેઓ આપણને Yવનભર યાદ કરશે....

5555) ) ) ) સYવસYવસYવસYવ ખેતીમા ં ન!હવત ખચB છેખેતીમા ં ન!હવત ખચB છેખેતીમા ં ન!હવત ખચB છેખેતીમા ં ન!હવત ખચB છે. . . . આપણીઆપણીઆપણીઆપણી

પાશે અને પ!રસરમા ં બ�ુ ં જ છેપાશે અને પ!રસરમા ં બ�ુ ં જ છેપાશે અને પ!રસરમા ં બ�ુ ં જ છેપાશે અને પ!રસરમા ં બ�ુ ં જ છે.... GGGGથી થી થી થી

આપણા પૈસા આપણી પાસે જ રહ�શેઆપણા પૈસા આપણી પાસે જ રહ�શેઆપણા પૈસા આપણી પાસે જ રહ�શેઆપણા પૈસા આપણી પાસે જ રહ�શે

1111) ) ) ) રસાયjણક ખરતીરસાયjણક ખરતીરસાયjણક ખરતીરસાયjણક ખરતી !હ�સક છે તે પsુ!હ�સક છે તે પsુ!હ�સક છે તે પsુ!હ�સક છે તે પs-ુ---પ?ીનો પ?ીનો પ?ીનો પ?ીનો

YવYવYવYવ---- ePૃટFનો નાશ કર� છેePૃટFનો નાશ કર� છેePૃટFનો નાશ કર� છેePૃટFનો નાશ કર� છે....માનવ માનવ માનવ માનવ પsુપsુપsુપs,ુ , , ,

વન�પિત�ુ ં�વા¤ય બગડ� છેવન�પિત�ુ ં�વા¤ય બગડ� છેવન�પિત�ુ ં�વા¤ય બગડ� છેવન�પિત�ુ ં�વા¤ય બગડ� છે. . . . સમi સમi સમi સમi

પયાBવરણને �oુિષત કર� છેપયાBવરણને �oુિષત કર� છેપયાBવરણને �oુિષત કર� છેપયાBવરણને �oુિષત કર� છે....

2222) ) ) ) રસાયjણક ખેતી િવનાશ તરફ લઈ જઈ રસાયjણક ખેતી િવનાશ તરફ લઈ જઈ રસાયjણક ખેતી િવનાશ તરફ લઈ જઈ રસાયjણક ખેતી િવનાશ તરફ લઈ જઈ

રહ�લ છેરહ�લ છેરહ�લ છેરહ�લ છે. . . .

3333) રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકખેતીથી પેદા થતા ં ખાધા�ોખેતીથી પેદા થતા ં ખાધા�ોખેતીથી પેદા થતા ં ખાધા�ોખેતીથી પેદા થતા ં ખાધા�ો,,,,

શાકભાYશાકભાYશાકભાYશાકભાY,,,, ફળફળા!દમા ંઓછા વધતા ંફળફળા!દમા ંઓછા વધતા ંફળફળા!દમા ંઓછા વધતા ંફળફળા!દમા ંઓછા વધતા ં�શે �શ ે�શ ે�શ ે

ઝેર હોઈ છેઝેર હોઈ છેઝેર હોઈ છેઝેર હોઈ છે.... તે રસકસિવનાનાંતે રસકસિવનાનાંતે રસકસિવનાનાંતે રસકસિવનાના ં !ફ7ાં!ફ7ાં!ફ7ાં!ફ7ાÕં Õ Õ Õ �વાદ �વાદ �વાદ �વાદ

હFન હોય છેહFન હોય છેહFન હોય છેહFન હોય છે. . . . જનસwહૂના આરો{ય માટ�જનસwહૂના આરો{ય માટ�જનસwહૂના આરો{ય માટ�જનસwહૂના આરો{ય માટ�

ગભંીર ખતરો પેદા કર� છેગભંીર ખતરો પેદા કર� છેગભંીર ખતરો પેદા કર� છેગભંીર ખતરો પેદા કર� છે....

4444) એકધારF રસાયjણક ખેતીથી આપણી એકધારF રસાયjણક ખેતીથી આપણી એકધારF રસાયjણક ખેતીથી આપણી એકધારF રસાયjણક ખેતીથી આપણી

જમીન જમીન જમીન જમીન બજંર બની જશેબજંર બની જશેબજંર બની જશેબજંર બની જશે, , , , તેની કોઈ માક�ટ તેની કોઈ માક�ટ તેની કોઈ માક�ટ તેની કોઈ માક�ટ

વે"[ ુ પણ નહF રહ�શેવે"[ ુ પણ નહF રહ�શેવે"[ ુ પણ નહF રહ�શેવે"[ ુ પણ નહF રહ�શે. . . . આપણા વરસો આપણા વરસો આપણા વરસો આપણા વરસો

આવી જમીન આપી જવા બદલ અjભશાપ આવી જમીન આપી જવા બદલ અjભશાપ આવી જમીન આપી જવા બદલ અjભશાપ આવી જમીન આપી જવા બદલ અjભશાપ

આપશેઆપશેઆપશેઆપશે

5555) રસાયjણક ખેતીમા ં વ� ૂરસાયjણક ખેતીમા ં વ� ૂરસાયjણક ખેતીમા ં વ� ૂરસાયjણક ખેતીમા ં વ� ૂ ખચાB છે G ખચાB છે G ખચાB છે G ખચાB છે G

આપણને દ�વા ં તરફ જ લી જશે આપણી આપણને દ�વા ં તરફ જ લી જશે આપણી આપણને દ�વા ં તરફ જ લી જશે આપણી આપણને દ�વા ં તરફ જ લી જશે આપણી

મહ�નતમહ�નતમહ�નતમહ�નત---- મCુરFથી �ા)ત પૈસા રસાયjણકમCુરFથી �ા)ત પૈસા રસાયjણકમCુરFથી �ા)ત પૈસા રસાયjણકમCુરFથી �ા)ત પૈસા રસાયjણક

ખાતર અને દવાખાતર અને દવાખાતર અને દવાખાતર અને દવાઓઓઓઓની કંપનીઓ લઈ જશેની કંપનીઓ લઈ જશેની કંપનીઓ લઈ જશેની કંપનીઓ લઈ જશે....

90

6666) ) ) ) સYવ ખેતથી આપણે દ�વા ં w�ુત રહFsુંસYવ ખેતથી આપણે દ�વા ં w�ુત રહFsુંસYવ ખેતથી આપણે દ�વા ં w�ુત રહFsુંસYવ ખેતથી આપણે દ�વા ં w�ુત રહFsુ,ં , , ,

એટ3ુ ંજ નહF jચ�તાw�ુત બનીsુંએટ3ુ ંજ નહF jચ�તાw�ુત બનીsુંએટ3ુ ંજ નહF jચ�તાw�ુત બનીsુંએટ3ુ ંજ નહF jચ�તાw�ુત બનીsુ.ં...

7777) ) ) ) સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી,,,,આપણીઆપણીઆપણીઆપણી પોતાની છેપોતાની છેપોતાની છેપોતાની છે. . . . આપણી આપણી આપણી આપણી

છેછેછેછે. . . . Gથી અપનાવવી જ જોઈએGથી અપનાવવી જ જોઈએGથી અપનાવવી જ જોઈએGથી અપનાવવી જ જોઈએ. . . .

8888) ) ) ) સYવ ખેતીથી જળસYવ ખેતીથી જળસYવ ખેતીથી જળસYવ ખેતીથી જળ, , , , જમીન અને જમીન અને જમીન અને જમીન અને હવા હવા હવા હવા

((((વાવાવાવાતાવરણતાવરણતાવરણતાવરણ) ) ) ) �ુ ં સરં?ણ થાય�ુ ં સરં?ણ થાય�ુ ં સરં?ણ થાય�ુ ં સરં?ણ થાય છેછેછેછે,,,, સમi સમi સમi સમi

પયાBવરણની tળવણી અને સરં?ણ થાય છેપયાBવરણની tળવણી અને સરં?ણ થાય છેપયાBવરણની tળવણી અને સરં?ણ થાય છેપયાBવરણની tળવણી અને સરં?ણ થાય છે....

9))))સYવ સYવ સYવ સYવ ખેતીથી જન સwહૂ�ુ ં આરો{ય ખેતીથી જન સwહૂ�ુ ં આરો{ય ખેતીથી જન સwહૂ�ુ ં આરો{ય ખેતીથી જન સwહૂ�ુ ં આરો{ય

eધુારશેeધુારશેeધુારશેeધુારશે....પsુપsુપsુપs-ુ---પખંીપખંીપખંીપખંી,,,,!ક"લોલતા ંરહ�શે!ક"લોલતા ંરહ�શે!ક"લોલતા ંરહ�શે!ક"લોલતા ંરહ�શે....

10101010)))) હાલની કંટાળાજનક પEિતમાથંી સYવ હાલની કંટાળાજનક પEિતમાથંી સYવ હાલની કંટાળાજનક પEિતમાથંી સYવ હાલની કંટાળાજનક પEિતમાથંી સYવ

ખેતી જ છોડાવશેખેતી જ છોડાવશેખેતી જ છોડાવશેખેતી જ છોડાવશે,,,,આપણે jચતાw�ુત બનીsુંઆપણે jચતાw�ુત બનીsુંઆપણે jચતાw�ુત બનીsુંઆપણે jચતાw�ુત બનીsુ.ં...

11111111)))) સYવ ખેતીથી આપણે �વને આિધન સYવ ખેતીથી આપણે �વને આિધન સYવ ખેતીથી આપણે �વને આિધન સYવ ખેતીથી આપણે �વને આિધન

રરરરહFsુંહFsુંહFsુંહFsુ.ં...મતલબ �વાવલબંી રહFsુંમતલબ �વાવલબંી રહFsુંમતલબ �વાવલબંી રહFsુંમતલબ �વાવલબંી રહFsુ.ં...

12121212)))) સYવ ખેતીથી આપણે બtરમા ં 3ટૂતા સYવ ખેતીથી આપણે બtરમા ં 3ટૂતા સYવ ખેતીથી આપણે બtરમા ં 3ટૂતા સYવ ખેતીથી આપણે બtરમા ં 3ટૂતા

બચીsુ ં�મશઃબtરની 3 ૂટં ઘટF જશેબચીsુ ં�મશઃબtરની 3 ૂટં ઘટF જશેબચીsુ ં�મશઃબtરની 3 ૂટં ઘટF જશેબચીsુ ં�મશઃબtરની 3 ૂટં ઘટF જશે....

13131313)))) આપઆપઆપઆપણી આિથVક બેહાલીમાથંી નીકળવાનો ણી આિથVક બેહાલીમાથંી નીકળવાનો ણી આિથVક બેહાલીમાથંી નીકળવાનો ણી આિથVક બેહાલીમાથંી નીકળવાનો

ર�તો ર�તો ર�તો ર�તો છેછેછેછે....

6666)))) રસાયjણક ખેતીથી દ�વા ંભરતા ંથાકF રસાયjણક ખેતીથી દ�વા ંભરતા ંથાકF રસાયjણક ખેતીથી દ�વા ંભરતા ંથાકF રસાયjણક ખેતીથી દ�વા ંભરતા ંથાકF

જઈsુ ં�તે હતાશ થઈ જઈsુંજઈsુ ં�તે હતાશ થઈ જઈsુંજઈsુ ં�તે હતાશ થઈ જઈsુંજઈsુ ં�તે હતાશ થઈ જઈsુ.ં...

7777)))) રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખેતી િવદ�શોમાથંી આયાત ખેતી િવદ�શોમાથંી આયાત ખેતી િવદ�શોમાથંી આયાત ખેતી િવદ�શોમાથંી આયાત

થયેલી છેથયેલી છેથયેલી છેથયેલી છે....�યાનંી રFGકટ�ડ ટ�કનોલોY �યાનંી રFGકટ�ડ ટ�કનોલોY �યાનંી રFGકટ�ડ ટ�કનોલોY �યાનંી રFGકટ�ડ ટ�કનોલોY

આપણા પર લાદવામા ંઆવે છેઆપણા પર લાદવામા ંઆવે છેઆપણા પર લાદવામા ંઆવે છેઆપણા પર લાદવામા ંઆવે છે. . . .

8888)))) રસાયjણક ખેતીથી જળરસાયjણક ખેતીથી જળરસાયjણક ખેતીથી જળરસાયjણક ખેતીથી જળ,,,,જમીન અને હવા�ુ ંજમીન અને હવા�ુ ંજમીન અને હવા�ુ ંજમીન અને હવા�ુ ં

�oુષણ થાય છે�oુષણ થાય છે�oુષણ થાય છે�oુષણ થાય છે. . . . અને એ �oુષણ અને એ �oુષણ અને એ �oુષણ અને એ �oુષણ વ|યા વ|યા વ|યા વ|યા

જ કર� છેજ કર� છેજ કર� છેજ કર� છે, , , , G સમi પયાBવરણ માટ� ગભંીર G સમi પયાBવરણ માટ� ગભંીર G સમi પયાBવરણ માટ� ગભંીર G સમi પયાBવરણ માટ� ગભંીર

ખતરો છેખતરો છેખતરો છેખતરો છે....

9999)))) રસાયjણક ખેતીથી જનરસાયjણક ખેતીથી જનરસાયjણક ખેતીથી જનરસાયjણક ખેતીથી જનસwહૂના ંઆરો{યને સwહૂના ંઆરો{યને સwહૂના ંઆરો{યને સwહૂના ંઆરો{યને

ખતરો જ છેખતરો જ છેખતરો જ છેખતરો જ છે. . . . પsુપsુપsુપs-ુ---પખંી અને જમીનમા ંપખંી અને જમીનમા ંપખંી અને જમીનમા ંપખંી અને જમીનમા ં

રહ�લી Yવ e ૃ̂Pટનો રસાયjણક ખેતીએ દાટ રહ�લી Yવ e ૃ̂Pટનો રસાયjણક ખેતીએ દાટ રહ�લી Yવ e ૃ̂Pટનો રસાયjણક ખેતીએ દાટ રહ�લી Yવ e ૃ̂Pટનો રસાયjણક ખેતીએ દાટ

વાળF દFધો છેવાળF દFધો છેવાળF દFધો છેવાળF દFધો છે....

11110000)))) રસાયjણક ખેતીરસાયjણક ખેતીરસાયjણક ખેતીરસાયjણક ખેતી----કંટાળાજનક જ રહ�શેકંટાળાજનક જ રહ�શેકંટાળાજનક જ રહ�શેકંટાળાજનક જ રહ�શે. . . .

આપણે હમેંશા તનાવમા ંજ રહFsુંઆપણે હમેંશા તનાવમા ંજ રહFsુંઆપણે હમેંશા તનાવમા ંજ રહFsુંઆપણે હમેંશા તનાવમા ંજ રહFsુ.ં...

11111111)))) રસાયjણક ખેતીરસાયjણક ખેતીરસાયjણક ખેતીરસાયjણક ખેતીથી થી થી થી આપણે બીtના ંઆપણે બીtના ંઆપણે બીtના ંઆપણે બીtના ં

આધાર� પરાવલબંી બનીઆધાર� પરાવલબંી બનીઆધાર� પરાવલબંી બનીઆધાર� પરાવલબંી બની પાગંળા બની પાગંળા બની પાગંળા બની પાગંળા બની

જઈsુંજઈsુંજઈsુંજઈsુ.ં...

12121212)))) રસાયjણક ખેતીમા ંતો 3ુટંતા જ રહ�વા�ુ ંરસાયjણક ખેતીમા ંતો 3ુટંતા જ રહ�વા�ુ ંરસાયjણક ખેતીમા ંતો 3ુટંતા જ રહ�વા�ુ ંરસાયjણક ખેતીમા ંતો 3ુટંતા જ રહ�વા�ુ ં

છેછેછેછે. . . .

13131313)))) રસાયjણક ખેતીથી આપણી આિથVક રસાયjણક ખેતીથી આપણી આિથVક રસાયjણક ખેતીથી આપણી આિથVક રસાયjણક ખેતીથી આપણી આિથVક

પરFp�થપરFp�થપરFp�થપરFp�થિત િવષમ જ બની રહ�શેિત િવષમ જ બની રહ�શેિત િવષમ જ બની રહ�શેિત િવષમ જ બની રહ�શે. . . .

ઉપસહંારઉપસહંારઉપસહંારઉપસહંાર: : : :

91

���તુ ���તુ ���તુ ���તુ �કરણમા ં સYવ ખેતીની 5વૂB �િૂમકા�કરણમા ં સYવ ખેતીની 5વૂB �િૂમકા�કરણમા ં સYવ ખેતીની 5વૂB �િૂમકા�કરણમા ં સYવ ખેતીની 5વૂB �િૂમકા, સYવ ખેતીનો અથBસYવ ખેતીનો અથBસYવ ખેતીનો અથBસYવ ખેતીનો અથB, સYવ ખેતીની સYવ ખેતીની સYવ ખેતીની સYવ ખેતીની

અગ�ય�ાઅગ�ય�ાઅગ�ય�ાઅગ�ય�ા, રસાયણો આધા!રત ખેતીની આડ અસરોરસાયણો આધા!રત ખેતીની આડ અસરોરસાયણો આધા!રત ખેતીની આડ અસરોરસાયણો આધા!રત ખેતીની આડ અસરો, સYવ ખેતીનો િવકાસસYવ ખેતીનો િવકાસસYવ ખેતીનો િવકાસસYવ ખેતીનો િવકાસ,એસGવી ખેતીના ંએસGવી ખેતીના ંએસGવી ખેતીના ંએસGવી ખેતીના ં

િસ.ાતંોિસ.ાતંોિસ.ાતંોિસ.ાતંો, સYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વસYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વસYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વસYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વ, સYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ંસYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ંસYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ંસYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ં

અવરોધોની ચચાB કરવામા ં આવી છેઅવરોધોની ચચાB કરવામા ં આવી છેઅવરોધોની ચચાB કરવામા ં આવી છેઅવરોધોની ચચાB કરવામા ં આવી છે, આ ઉપરાતં �જુરાઆ ઉપરાતં �જુરાઆ ઉપરાતં �જુરાઆ ઉપરાતં �જુરાતતતત, ભારત ભારત ભારત ભારત અને િવ©મા ં સYવ અને િવ©મા ં સYવ અને િવ©મા ં સYવ અને િવ©મા ં સYવ

ખેતીનો િવકાસ તથા ખેતીનો િવકાસ તથા ખેતીનો િવકાસ તથા ખેતીનો િવકાસ તથા સYવ સYવ સYવ સYવ ખેતી અને રસાયjણક ખેતી અને રસાયjણક ખેતી અને રસાયjણક ખેતી અને રસાયjણક ખેતી ખેતી ખેતી ખેતી વ¦ચેનો તફાવત વ¦ચેનો તફાવત વ¦ચેનો તફાવત વ¦ચેનો તફાવત સમtવવામા ંસમtવવામા ંસમtવવામા ંસમtવવામા ં

આ�યો છેઆ�યો છેઆ�યો છેઆ�યો છે....

92

� િવ©ના ંિવિવધ દ�શોના ંસYવ િવ©ના ંિવિવધ દ�શોના ંસYવ િવ©ના ંિવિવધ દ�શોના ંસYવ િવ©ના ંિવિવધ દ�શોના ંસYવ ખેતીના ંએ{માકB ખેતીના ંએ{માકB ખેતીના ંએ{માકB ખેતીના ંએ{માકB ::::

India European Union United States of America

Australia Multinational Corporation Canada

93

� િવ©મા ંસYવ ખેતી�ુ ં�માણિવ©મા ંસYવ ખેતી�ુ ં�માણિવ©મા ંસYવ ખેતી�ુ ં�માણિવ©મા ંસYવ ખેતી�ુ ં�માણ::::

94

Effects of excess use of endosulfan on health in ka saragod