çré-bhakti-sandarbhaù

tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau | däkñiëätyena bhaööena punar etad vivicyate ||o||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||o||

[1] tatra pürva-sandarbha-catuñöayena sambandho vyäkhyätaù | tatra pürëa-sanätana-paramänanda-lakñaëa-para-tattva-rüpaà sambandhi ca brahma paramätmä bhagavän iti tridhävirbhävatayä çabditam iti nirüpitam | tatra ca bhagavattvenaivävirbhävasya paramotkarñaù pratipäditaù | prasaìgena viñëv-ädyäç catuù-sanädyäç ca tad-avatärä darçitäù | sa ca bhagavän svayaà çré-kåñëa eva iti nirdhäritam | paramätma-vaibhava-gaëane ca taöastha-çakti-rüpäëäà cid-eka-rasänäm api anädi-para-tattva-jïäna-saàsargäbhävamaya-tad-vaimukhya-labdha-cchidrayä tan-mäyayävåta-svarüpa-jïänänäà tayaiva sattva-rajas-tamo-maye jaòe pradhäne racitätma-bhävänäà jévänäà saàsära-duùkhaà ca jïäpitam | tathä coktam ekädaçe çré-bhagavatä – ätmä parijïänamayo vivädo hy astéti nästéti bhidätma-niñöhaù | vyartho’pi naivoparameta puàsäà mattaù parävåtta-dhiyäà svalokät || [BhP 11.22.34] iti | atas tad-arthaà parama-käruëikaà çästram upadiçati | tatra ye jévä ye kecit janmäntarävåtta-tad-arthänubhava-saàskäravato ye ca tadaiva vä labdha-mahat-kåpätiçaya-dåñöi-prabhåtayas teñäà tädåça-para-tattva-lakñaëa-vastüpadeça-çravaëärambha-mätreëaiva tat-kälam eva yugapad eva tat-sämmukhyaà tad-anubhavo’pi jïäyate | yathoktaà – kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät iti [BhP 1.1.1] | atas teñäà nopadeçäntaräpekñä | yädåcchikam upadeçäntara-çravaëaà tu tat-tal-lélä-çravaëavat tadéya-rasasyaivoddépakaà, yathä çré-prahlädädénäm | tathänyeñäà tädåçatvaà béjäyamänam api kämädi-vaiguëyena tad-itara-doñeëaiva pratihataà tiñöhati | [page 2] naitan manas tava kathäsu vikuëöha-nätha sampréyate durita-duñöam asädhu tévram | kämäturaà harña-çoka-bhayaiñaëärtaà tasmin kathaà tava gatià vimåçämi dénaù || [BhP 7.9.39] iti dénaà-manya-çré-prahläda-vacanänusäreëänyeñäm eva tat-präpteù | ataevoktaà brahma-vaivarte –

yävat päpais tu malinaà hådayaà tävad eva hi | na çästre satya-buddhiù syät sad-buddhiù sad-gurau tathä || aneka-janma-janita-puëya-räçi-phalaà mahat | sat-saìga-çästra-çravaëäd eva premädi jäyate || iti | tato mukhyena tätparyeëa para-tattve paryavasite’pi teñäà para-tattvädy-upadeçasya kim abhidheyaà prayojanaà cety apekñäyäà tad-aväntara-tätparyeëa tad-dvayam upadeñöavyam | taträbhidheyaà tad-vaimukhya-virodhitvät tat-sämmukhyam eva | tac ca tad-upäsanä-lakñaëaà yata eva taj-jïänam ävirbhavati | prayojanaà ca tad-anubhavaù | sa cäntar-bahiù-säkñätkära-lakñaëaù yata eva svayaà kåtsna-duùkha-nivåttir bhavati | tad etad dvayaà yadyapi pürvatra siddhopadeça eva abhipretam asti, yathä tava gåhe nidhir asti iti çrutvä kaçcid daridras tad-arthaà prayatate labhate ca tam iti | tadvat tathäpi tac-chaithilya-niräsäya punas tad-upadeçaù | tad evaà tän prati anädi-siddha-taj-jïäna-saàsargäbhäva-maya-tad-vaimukhyädikaà duùkha-hetuà vadan vyädhi-nidäna-vaiparétya-maya-cikitsä-nibhaà tat-sämmukhyädikam upadiçati | bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd éçäd apetasya viparyayo’smrtiù | tan-mäyayäto budha äbhajet tam bhaktyaikayeça gurudevatätmä || [BhP 11.2.37] öékä ca – nanu kim evaà parameçvara-bhajanenäjïäna-kalpita-bhayasya jïänaika-nivartakatvädityäçaìkyäha bhayam iti | yato bhayaà tan-mäyayä bhavet tato buddhimän tam eva äbhajed upäséta | nanu bhayaà dvitéyäbhiniveçata`y syät | sa ca dehädy-ahaìkärataù | sa ca svarüpäsphuraëät kim atra tasya mäyä karoti | ata äha éçäd apetasyeti | éça-vimukhasya tan-mäyayä asmåtiù svarüpa-sphürtir bhavati tato viparyayo deho’sméti | tato dvitéyäbhiniveçäd bhayaà bhavati | evaà hi prasiddhaà laukikéñv api mäyäsu | uktaà ca bhagavatä -- daivé hy eñä guëamayé mama mäyä duratyayä | mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || [Gétä 7.14] iti | [page 3] ekayä avyabhicäriëyä bhajet | kià ca guru-devatätmä gurur eva devatä éçvara ätmä preñöhaç ca yasya tathädåñöiù sann ity arthaù | ity eñä ||

||11.2|| kavir videham ||1||

[2] kià ca – evaà sva-citte svata eva siddha ätmä priyo’rtho bhagavän anantaù |

taà nirvåto niyatärtho bhajeta saàsära-hetüparamaç ca yatra || [BhP 2.2.6] öékä ca – tadä anena kià kartavyaà, haris tu sevya ity äha | evaà viraktaù san taà bhajeta | bhajanéyatve hetavaù – svacitte svata eva siddhaù | yata ätmä ataeva priyaù | priyasya ca sevä sukharüpaiva | arthaù satyaù | na tu anätmavat mithyä | bhagavän bhajanéya-guëaç ca anantaç ca nityaù | yata evambhütas taà bhajeta | niyatärthaç niçcita-svarüpaù | bhagavad-anubhavänandena nirvåtaù san, iti svataù sukhätmakatvaà darçitam | kià yatra yasmin bhajane sati saàsära-hetor avidyäyä uparamo näço bhavati ity eñä | atra ca-kärät tat-präptir jïeyä ||

||2.2|| çré-çukaù ||2||

[3] tatra yadyapi çravaëa-mananädikaà jïäna-sädhanam api tat-sämmukhyam eva | brahmäkärasyänubhava-hetutvät, ataeva tat-paramparopayogitvät säìkhyäñöäìgayoga-karmäëy api tat-sämmukhyäny eva | tathä teñäà kathaïcid bhaktitvam api jäyate | karmaëas tad-äjïä-pälana-rüpatvena tad-arpitatvädinä ca karaëät | jïänädénäà cänyatränäsakti-hetutvädi-dvärä bhakti-sacivatayä vidhänät tathäpi pürvaà bhaktyä bhajetety anena karma-jïänädikaà nädåtaà kintu säkñäd-bhaktyä çravaëa-kértanädi-lakñaëayaiva bhajeta ity uktam | tathaiva sahetukaà çré-sütopadeçopakramata eva dåçyate | yathäha dväviàçatyä – sa vai ity-ädinä ato vai kavaya ity antena granthena – sa vai puàsäà paro dharmo yato bhaktir adhokñaje | ahaituky apratihatä yayätmä suprasédati ||3|| [BhP 1.2.6] yat khalu mahä-puräëärambhe påñöaà sarva-çästra-säram aikäntikaà çreyo brühéti tatrottaraà sa vai ity-ädi | yato dharmäd adhokñaje bhaktis tat-kathä-çravaëädiñu rucir bhavati | dharmaù svanuñöhita ity-ädau [BhP 1.2.8] vyatirekeëa darçyaiñyamäëatvät | sa vai sa eva svanuñöhitasya dharmasya saàsiddhir hari-toñaëam iti [BhP 1.2.13] vakñyamäëa-rétyä tat-santoñärtham eva kåto dharmaù paraù sarvataù çreñöhaù na nivåtti-mätra-lakñaëo’pi, vaimukhyäviçeñät | tathä ca çré-närada-väkyam – naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitam ity-ädau kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare na cärpitaà karma yad apy akäraëam iti [BhP 1.5.12] | ato vakñyate ataù pumbhir ity [BhP 1.2.13] ädi | tataù sa evaikäntikaà çreyaù ity arthaù | anena bhaktes tädåça-dharmato’pi atiriktatvam | tasyäù bhakteù svarüpa-guëam äha, svata eva sukha-rüpatväd ahaituké phaläntaränusandhäna-rahitä | apratihatä tad-upari-sukhada-padärthäntaräbhävät kenäpi vyavadhätum açakyä ca | jätäyäà ca tasyäà ruci-lakñaëäyäà bhaktyä tayaiva çravaëädi-lakñaëo bhaki-yogaù pravartitaù syät |

[4]

tataç ca yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù [BhP 5.18.12] ity-ädy-anusäreëa bhagavat-svarüpädi-jïänaà tato’nyatra vairägyaà ca tad-anugämyeva syäd ity äha -- väsudeve bhagavati bhakti-yogaù prayojitaù | janayaty äçu vairägyaà jïänaà ca yad ahaitukam || [BhP 1.2.7] ahaitukaà çuñka-tarkädy-agocaram aupaniñadaà jïänam äçu éñat-çravaëa-mätreëa janayatéty arthaù | vyatirekeëäha – dharmaù svanuñöhitaù puàsäà viñvaksena-kathäsu yaù | notpädayed yadi ratià çrama eva hi kevalam || [BhP 1.2.8] väsudevälambanäbhävena yadi tat-kathäsu tal-lélä-varëaneñu ratià rucià notpädayet tadä çramaù syän na tu phalam | kathä-ruceù sarvatraivädyatvät çreñöhatväc ca saivoktä | tad-upalakñaëatvena bhajanäntara-rucir apy upadiñöhä | eva-çabdena pravåtti-lakñaëa-karma-phalasya svargädeù kñayiñëutvaà, hi-çabdena tatraiva ca tad yatheha karma-jito lokaù kñéyate [Chä 8.1.6] iti sopapattika-çruti-pramäëatvam | kevala-çabdena nivåtti-mätra-lakñaëa-dharma-phalasyäsädhyatvaà, siddhasyäpi naçvaratvam | taträpi tenaiva hi-çabdena yasya deve parä bhaktir [Çvet 6.23] ity-ädi, çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho kliçyanti ye kevala-bodha-labdhaye ity-ädi [BhP 10.14.4], äruhya kåcchreëa paraà padaà tataù patanty adho’nädåta-yuñmad-aìghrayaù [BhP 10.2.32] ity-ädi vacana-pramäëatvaà ca sücitam | çloka-dvayena bhakir nirapekñä, jïäna-vairägye tu tat-säpekñe iti labhyate | tad evaà bhakti-phalatvenaiva dharmasya säphalyam uktam |

[5-6] tatra yad anye manyante dharmasyärthaù phalaà, tasya kämas tasya cendriya-préts tat-préteç ca punar api dharmädi-parampareti tac cänyathaivety äha dväbhyäà -- dharmasya hy äpavargyasya närtho’rthäyopakalpate | närthasya dharmaikäntasya kämo läbhäya hi småtaù || kämasya nendriya-prétir läbho jéveta yävatä | jévasya tattva-jijïäsä närtho yaç ceha karmabhiù || [BhP 1.2.9-10] äpavargasya -- yathä-varëa-vidhäna apavargaç ca bhavati | yo’sau bhagavati sarvätmany anätmye’nirukte’nilayane paramätmani väsudeve’nanya-nimitta-bhakti-yoga-lakñaëo nänä-gati-nimittävidyä-granthi-bandhana-dväreëa yadä hi mahä-puruña-puruña-prasaìga iti [BhP 5.19.19-20] païcama-skandha-gadyänusäreëa apavargo bhakti-yogaù | tathä ca skände revä-khaëòe – niçcalä tvayi bhaktir yä saiva muktir janärdana | muktä eva hi bhaktäs te tava viñëo yato hare || iti | ata ukta-rétyä bhakti-sampädakasyety arthaù | arthäya phalatväya | tathärthasyäpy evambhüta-dharmävyabhicäriëaù kämo läbhäya phalatväya na hi småtas tattva-vidbhiù | kämasya viñaya-bhogasyendriya-préti-läbhaù phalaà na bhavati kintu

yävatä jéveta tävän eva kämasya läbhaù | tädåça-jévana-paryanta eva kämaù sevya ity arthaù | jévasya jévanasya ca punar dharmänuñöhäna-dvärä karmabhir ya iha prasiddhaù svargädiù so’rtho na bhavati, kintu tattva-jijïäsaiveti | tad evaà tattva-jïänaà yasyä bhakter aväntara-phalam uktaà saiva paramaà phalam iti bhävaù |

[7] kià tattvam ity apekñäyäà padyam ekaà tüdähåtam -- vadanti tat tattva-vidas tattvaà yaj jïänam advayam | brahmeti paramätmeti bhagavän iti çabdyate || [BhP 1.2.11] iti | advayam iti tasyäkhaëòatvaà nirdiçyänyasya tad-ananyatva-vivakñayä tac-chaktitvam eväìgékaroti | tatra çakti-varga-lakñaëa-tad-dharmätiriktaà kevalaà jïänaà brahmeti çabdyate | antaryämitvamaya-mäyä-çakti-pracura-cic-chakty-aàça-viçiñöaà paramätmeti | paripürëa-sarva-çakti-viçiñöaà bhagavän iti | vivåtaà caitat präktana-sandarbha-trayeëa | tac ca tridhävirbhäva-yuktam eva tattvaà bhaktyaiva säkñät kriyata ity äha -- tac chraddadhänä munayo jïäna-vairägya-yuktayä | paçyanty ätmani cätmänaà bhaktyä çruta-gåhétayä || [BhP 1.2.12] bhaktyä tat-kathä-rucer eva parävasthä-rüpayä prema-lakñaëayä tat pürvokta-tattvam ätmani çuddhe cetasi paçyanti ca | jïäna-mätrasya kä värtä | säkñäd api kurvantéty arthaù | kédåçaà tad-ätmänam | svarüpäkhya-jéväkhya-mäyä-çakténäm äçrayam | jïäna-vairägya-yuktayä jïänaà ca vairägyaà ca, täbhyäà yuktayä svätmajäbhyäà täbhyäà sevitayä | ataeva te munayaù påthak ca viçiñöaà ca svecchayä paçyantéty äyäti | tad evaà çruta-gåhétayä munayaù çraddadhänä iti pada-trayeëa tasyä eva bhakter daurlabhyaà darçitam | sad-guroù sakäçäd vedäntädy-akhila-çästrärtha-vicära-çravaëa-dvärä yadi svävaçyaka-parama-kartavyatvena jïäyate | punaç ca -- bhagavän brahma kärtsnyena trir anvékñya manéñayä tad adhyavasyat küöa-stho ratir ätman yato bhavet || [BhP 2.2.34] itivad yadi viparéta-bhävanätyäjakau manana-yogyatä-mananäbhiniveçau syätäà, tataù ^craddadhänaiç ca sä bhaktir upäsanä-dvärä labhyate iti |

[8] ataù çrutir api tad-artham ägåhëäti | ätmä väre drañöavyaù çrotavyo mantavyo nididhyäsitavya iti [BåhadU 2.4.4.6] iti | atra nididhyäsanam upäsanam | darçanaà säkñätkära ucyate | sä caivaà durlabhä bhaktiù hari-toñaëe prayuktät sväbhävika-dharmäd api labhyate iti | tasmäd dhari-toñaëam eva tasya parama-phalam ity äha – [page 6] ataù pumbhir dvija-çreñöhä varëäçrama-vibhägaçaù |

svanuñöhitasya dharmasya saàsiddhir hari-toñaëam || [BhP 1.2.13] svanuñöhitasya bahu-prayatnenäcchidram upärjitasya iti tucche svargädi-phale tat-prayogo’téväyukta iti bhävaù | yady evaà çré-hari-santoñakasyäpi dharmasya phalaà çravaëädiruci-lakñaëä bhaktir eva tat-pravartitäyä bhakteç cänugatä jïäna-vairägyädi-guëä ity äyätaà tadä säkñäc-chravaëädi-rüpä bhaktir eva kartavyä |

[9] kià tat tad-ägraheëety äha -- tasmäd ekena manasä bhagavän sätvatäà patiù | çrotavyaù kértitavyaç ca dhyeyaù püjyaç ca nityadä || [BhP 1.2.14] ekena karmädyägraha-çünyena | çravaëam atra näma-guëädénäà tathä kértanaà ca |

[10] tatraiväntima-bhümikä-paryantäà sugamäà çailéà vaktuà dharmädi-kañöa-nirapekñeëa yukti-mätreëa tat-prathama-bhümikäà çré-hari-kathä-rucim utpädayan tasya guëaà smärayati – yad-anudhyäsinä yuktäù karma-granthi-nibandhanam | chindanti kovidäs tasya ko na kuryät kathä-ratim || [BhP 1.2.15] kovidä vivekino yuvatäù saàyata-cittä yasya harer anudhyä anudhyänaà cintana-mätram eväsiù khaògas tena granthià nänä-deheñv ahaìkäraà nibadhnäti yat-tat-karma chindanti | tasyaivambhütasya parama-duùkhäd udvartuù kathäyäà ratià ko nu kuryät |

[11] nanv evam api tasya kathä-rucir manda-bhägyänäà na jäyata ity äçaìkya tatropäyän vadan täm ärabhya naiñöhika-bhakti-paryantäà bhaktim upadiçati païcabhiù | çuçrüñoù çraddadhänasya väsudeva-kathä-ruciù | syän mahat-sevayä vipräù puëya-tértha-niñevaëät || [BhP 1.2.16] bhuvi puru-puëya-tértha-sadanäny åñayo vimadäù ity-ädy-anusäreëa [BhP 10.87.35] präyas tatra mahat-saìgo bhavatéti tadéya-öékänumatyä ca puëya-tértha-niñevaëäd dhetor labdhä yadåcchayä yä mahat-sevä tayä väsudeva-kathä-ruciù syät | käryäntareëäpi térthe bhramato mahatäà präyas tatra bhramatäà tiñöhatäà vä darçana-sparçana-sambhäñaëädi-lakñaëä sevä svata eva sampadyate | tat-prabhäveëa ca tadéyäcaraëe çraddhä bhavati | tadéya-sväbhävika-paraspara-bhagavat-kathäyäà kim ete saìkathayanti tat çåëométi tac-icchä jäyate | tac-chravaëena ca tasyäà rucir jäyate iti | tathä ca mahadbhya eva çrutä jhaöiti kärya-

karéti bhävaù | tathä ca kapila-deva-väkyam -- satäà prasaìgän mama vérya-saàvido bhavanti håt-karëa-rasäyanäù kathäù [BhP 3.25.22] ity-ädi |

[12] tataç ca, çåëvatäà sva-kathäù kåñëaù puëya-çravaëa-kértanaù | hådy antaùstho hy abhadräëi vidhunoti suhåt-satäm || [BhP 1.2.17] kathä-dvärä antaùstho bhävanä-padavéà gataù san harir abhadräëi väsanäù | [page 7]

[13] tataç ca, nañöa-präyeñv abhadreñu nityaà bhägavata-sevayä | bhagavaty uttama-çloke bhaktir bhavati naiñöhiké || [BhP 1.2.18] nañöa-präyeñu na taj-jïänam iva samyaì-nañöeñv eveti bhakter nirargala-svabhävatvam uktam | bhägavatänäà bhägavata-çästrasya vä sevayä bhaktir anudhyäna-rüpä naiñöhiké santatä eva bhavati |

[14] tadaiva tri-bhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha-småtir [BhP 11.2.53] ity-ädy-ukta-rétyä sarva-väsanä-näçät cittaà çuddha-sattvam agraà sat bhagavat-tattva-säkñätkära-yogyaà bhavatéty äha -- tadä rajas-tamo-bhäväù käma-lobhädayaç ca ye | ceta etair anäviddhaà sthitaà sattve prasédati || [BhP 1.2.19] rajas tamaç ca ye ca tat-prabhävä bhäväù kämädaya etair ity anvayaù |

[15] evaà prasanna-manaso bhagavad-bhakti-yogataù | bhagavat-tattva-vijïänaà mukta-saìgasya jäyate || [BhP 1.2.20] evaà pürvokta-prakäreëa prasanna-manasas tato mukta-saìgasya tyakta-kämädi-väsanasya bhakti-yogataù punar api kriyamäëät tasmäd vijïänaà säkñätkäro manasi bahir vä bhävanäà vinaivänubhavo yaù sa jäyate |

[16] tasya ca paramänandaika-rüpatvena svataù-phala-rüpasya säkñät-kärasyänuñaìgikaà phalam äha -- bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarva-saàçayäù | kñéyante cäsya karmäëi dåñöa evätmanéçvare || [BhP 1.2.21] hådaya-granthi-rüpo’haìkäraù | sarva-saàçayäç chidynate iti çravaëa-mananädi-pradhänänäm api tasmin dåñöa eva sarve saàçayäù samäpyante ity arthaù | tatra çravaëena tävaj-jïeya-gatäsambhävanäç chidyante iti | mananena tad-gata-viparéta-bhävanäù | säkñätkäreëa tvätmayogyatägatäsambhävanä-viparéta-bhävane iti jïeyam | kñéyante tad-icchä-mätreëa tad-äbhäsaù kiïcid eva teñv avaçiñyata ity arthaù |

[17] atra prakaraëärthe sad-äcäraà darçayann upasaàharati | ato vai kavayo nityaà bhaktià paramayä mudä | väsudeve bhagavati kurvanty ätma-prasädaném || [BhP 1.2.22] ätma-prasädanéà manasaù çodhaném | na kevalam etävad-guëatvaà tasyäù | kià ca paramayä mudeti karmänuñöhänavan na sädhana-käle sädhya-käle vä bhakty-anuñöhänaà duùkha-rüpaà pratyuta sukha-rüpam evety arthaù | ataeva nityaà sädhaka-daçäyäà siddha-daçäyäà ca tävat kurvantéty uktam ||

||1.2|| çré-sütaù || 3-17 ||

[18] tad evaà karma-jïäna-vairägya-yatna-parityägena bhagavad-bhaktir eva kartavyeti matam | karma-viçeña-rüpaà devatäntara-bhajanam api na kartavyam ity äha saptabhiù | tatränyeñäà kä värtä | saty api çré-bhagavata (page 8) eva guëävatäratve çré-viñëuvat säkñät-para-brahmatväbhävät sattva-mätropakärakatväbhäväc ca pratyuta rajas-tamo-båàhaëatväc ca brahma-çiväv api çreyo’rthibhir nopäsyäv ity atra dvau çlokau paramätma-sandarbhe evodähåtau -- sattvaà rajas tama iti prakåter guëäs tair yuktaù parama-puruña eka ihäsya dhatte | sthity-ädaye hari-viriïci-hareti saàjïäù çreyäàsi tatra khalu sattva-tanor nèëäà syuù || [BhP 1.2.23] pärthiväd däruëo dhümas tasmäd agnis trayémayaù | tamasas tu rajas tasmät sattvaà yad brahma-darçanam || [BhP 1.2.24] iti |

sattva-tanoù sattva-çakteù | trayémayas trayy ukta-karma-pracuraù | därusthänéyaà tamaù | dhüma-sthänéyaà rajaù | agni-sthänéyaà sattvaà | trayy ukta-karma-sthänéyaà brahma | tataç ca trayy-ukta-karma yathägnäv eva säkñät pravartate nänyayos tadvat para-brahma-bhüto bhagavän api sattva evety arthaù | devatäntara-parityägenäpi bhagavad-bhaktau sad-äcäraà pramäëayati -- bhejire munayo’thägre bhagavantam adhokñajam | sattvaà viçuddhaà kñemäya kalpante ye’nu tän iha || [BhP 1.2.25] atha ato hetoù | agre purä | sattvaà viçuddhaà viçuddha-sattvätmaka-mürtià bhagavantam | prakåta-sattvätétatvaà ca tasya vivåtaà bhagavat-sandarbhe | ato ye täm anuvartante ta iha saàsäre kñemäya kalpante |

[19] nanv anyän bhairavädén devän api kecid bhajanto dåçyante | satyaà yatas te sakämäù | kintu mumukñavo’py anyän na bhajante | kim uta tad-bhaktiyika-puruñärthä ity äha – mumukñavo ghora-rüpän hitvä bhüta-patén atha | näräyaëa-kaläù çäntä bhajanti hy anasüyavaù || [BhP 1.2.26] bhüta-patén iti pitå-prajeçädénäm upalakñaëam | anasüyavo devatäntara-nindakäù santaù |

[20] nanu käma-lobho’pi lakñmé-pati-bhajane bhavaty eva tarhi katham anyäàs te bhajante ? rajas-tamaù-prakåtayaù sama-çélä bhajanti vai | pitå-bhüta-prajeçädén çriyaiçvarya-prajepsavaù || [BhP 1.2.27] taträha, rajas-tamaù-prakåtitvenaiva piträdibhiù samaà çélaà yeñäà, sama-çélatväd evaà tad-bhajane pravåttir ity arthaù |

[21] tato väsudeva eva bhajanéya ity uktam | sarva-çästra-tätparyaà ca tatraivety äha dväbhyäm | väsudeva-parä vedä väsudeva-parä makhäù | väsudeva-parä yoga väsudeva-paräù kriyäù || väsudeva-paraà jïänaà väsudeva-paraà tapaù |

väsudeva-paro dharmo väsudeva-parä gatiù || [BhP 1.2.28-9] (page 9) öékä ca – väsudeva-paras tätparya-gocaro yeñäà te | nanu vedä makha-parä dåçyante ity äçaìkya te’pi tad-ärädhanärthatvät tat-parä evety uktam | yogä yoga-çästräëi | teñäm apy äsana-präëäyämädi-kriyä-paratvam äçaìkya täsäm api tat-präpty-upäyatvät tat-paratvam uktam | jïänaà jïäna-çästram | nanu taj-jïäna-param evety äçaìkya jïänasyäpi tat-paratvam uktam | tapo’tra jïänam | dharmo dharma-çästraà däna-vratädi-viñayam | nanu tat-svargädi-param ity äçaìkya gamyate iti gatiù svargädi-phalam | säpi tadänandäàça-rüpatvät tat-paraivety uktam | yad vä vedä ity anenaiva tan-mülatvät sarva-çästräëi väsudeva-paräëéty uktam | nanu teñäà makha-yoga-kriyädi-nänärtha-paratvän na tad-eka-paratvam ity äçaìkya makhädénäm api tat-paratvam uktam iti drañöavyam ity eñä | atra yogädénäà kathaïcid bhakti-sacivatvenaiva tat-paratvaà mukhyaà drañöavyam |

[22] vedäç ca karma-käëòa-parä eva jïeyäù keñäïcit säkñäd-bhakti-paratvam api dåçyata iti – yasya deve parä bhaktiù yathä deve tathä gurau | tasyaite kathitä hyarthäù prakäçante mahätmanaù || [ÇvetU 6.23] ity-ädeù | tad evaà dvätriàçyä tad-bhajanasyaiväbhidheyatvaà darçayitvä pürvoktaà sarva-çästra-samanvayam eva sthäpayati – sa evedaà sasarjägre bhagavän ätma-mäyayä | sad-asad-rüpayä cäsau guëa-mayy aguëo vibhuù || [BhP 1.2.30] öékä ca – nanu jagat-sarga-praveça-niyamanädi-lélä-yukte vastuni sarva-çästra-samanvayo dåçyate, kathaà väsudeva-paratvaà sarvasya | taträha sa eveti caturbhir ity eñä | idaà mahad-ädi-viriïci-paryantam | evaà praveçädikäpy uttara-çlokeñu drañöavyä ||

||1.2|| çré-sutaù çré-çaunakam ||19-22||

[23]

çré-bhägavatädir bhäva-käraëe çré-närada-vyäsa-saàväde’pi -- naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaà na çobhate jïänam alaà niraïjanam

kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare na cärpitaà karma yad apy akäraëam || [BhP 1.5.12] ity-ädy udähåtam | öékä ca – niñkarma brahma tad-ekäkäratvän niñkarmatä-rüpaà naiñkarmyam | ajyate anenety aïjanam upädhis tan nivartakaà niraïjanam evambhütam api jïänam ucyate bhävo bhaktis tad-varjitaà ced alam atyarthaà na çobhate samyag aparokñäya na kalpate ity arthaù | tadä çaçvat sädhana-käle phala-käle ca abhadraà duùkha-rüpaà yat kämyaà karma yad apy akäraëam akämyaà tac ceti cakärasyänvayaù | tad api karma éçvare närpitaà cet kutaù punaù çobhate, bahir-mukhatvena sattva-çodhakatväbhäväd ity eñä | tad evaà jïänasya bhakti-saàsargaà vinä karmaëaç tad-upapädakatvaà vinä vyarthatvaà vyaktam | (page 10) kià ca – jugupsitaà dharma-kåte’nuçäsataù svabhäva-raktasya mahän vyatikramaù || [BhP 1.5.15] ity-ädikam uktväha – tyaktvä sva-dharmaà caraëämbujaà harer bhajann apakvo’tha patet tato yadi | yatra kva väbhadram abhüd amuñya kià ko värtha äpto’bhajatäà sva-dharmataù || [BhP 1.5.17] öékä ca – idänéà tu nitya-naimittika-svadharma-niñöhäm apy anädåtya kevalaà hari-bhaktir evopadeñöavyä ity äçayenäha tyaktveti | nanu svadharma-tyägena bhajan bhakti-paripäkena yadi kåtärtho bhavet tadä na käcic cintä | yadi punar apakva eva mriyeta bhraçyed vä tadä tu svadharma-tyäga-nimitto’narthaù syäd ity äçaìkyäha, tato bhajanät patet kathaïcid bhraçyen mriyeta vä yadi tadäpi bhakti-rasikasya karmänadhikärän nänartha-çaìkä | aìgékåtyäpy äha, vä-çabdaù kaöäkñe, yatra kva vä nécayonäv api amuñya bhakti-rasikasya abhadram abhüt kim? näbhüd evety arthaù | bhakti-väsanä-sad-bhäväd iti bhävaù | abhajatäm abhajadbhis tu kevalaà svadharmataù ko värtha äptaù | abhajatäm iti ñañöhé sambadna-mätra-vivakñayety eñä |

|| 1.5 || çré-näradaù çré-vyäsam ||23||

[24] tad evaà bhaktir eväbhidheyaà vas tv ity uktam | tathaiva çré-çuka-parékñit-saàvädopakrame’pi – çrotavyädéni räjendra nåëäà santi sahasraçaù | apaçyatäm ätma-tattvaà gåheñu gåha-medhinäm || [BhP 2.1.2] ity-ädi | gåheñv ity-ädikam upalakñaëaà bahirmukhänäm | ätma-tattvaà bhagavat-tattvaà, tathä nigamayiñyamänatvät |

[25] nigamayati – tasmäd bhärata sarvätmä bhagavän éçvaro hariù | çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyaç cecchatäbhayam || [BhP 2.1.5] öékä ca – sarvätmeti preñöhatvam äha, bhagavän iti saundaryam | éçvara ity ävaçyakatvaà harir iti bandha-häritvam abhayaà mokñam icchatety eñä | mokñas tu sarva-kleça-çänti-pürvaka-bhagavat-präptir eveti jïeyam |

[26] etad-anantaraà viräò-dhäraëäm uktvä tad-apavädenäpi bhaktià täm äha – sa sarva-dhé-våtty-anubhüta-sarva ätmä yathä svapna-janekñitaikaù | taà satyam änanda-nidhià bhajeta nänyatra sajjed yata ätma-pätaù || [BhP 2.1.39] öékä ca –sarveñäà çré-våttibhir anubhütaà sarvaà yena sa eka eva sarväntarätmä | tam eva satyaà bhajeta | anyatropalakñaëe na sajjeta | yata äsaìgäd ätmanaù pätaù saàsäro bhavati | ekasya tat-tad-indriyaiù sarvänubhütau dåñöäntaù svapna-janänäm ékñitä yatheti | svapne’pi kadäcid bahün dehän prakalpya jévas tat-tad-indriyaiù sarvaà paçyati tadvad éçvarasya tu vidyä-çaktitvän na bandha ity eñä | atra svadhé-våttibhiù paçyann eva sarveñäà dhé-våttibhir api sarvaà paçyatéty evaà tathoktam | sa aikñata ity atra sarva-dhé-våtti-såñöeù pürvam api tac-chravaëät | tathä svapna-dehänäm éçvara-kartåkatve’pi jéva-kartåka-prakalpana-kathanaà tat-saìkalpa-dväraiveçvaraù karotéty apekñäyäm uktam | yaù sarva-dhéty anuktatvät satyaà bhajeteti yojayitavyasya kartur vidyamänatväd ayam evärthaù | sa tathäbhüto dåñöäntaù ätmä svapna-drañöä jévo yathä svapna-gatänäà sarveñäà janänäà tad-upalakñitänäà vastünäà ca eka eva ékñitä bhavatéti tadvat | atra tam ity anena sa aikñateti [AitU 1.1.2] sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca iti [ÇvetU 6.8], çruti-prasiddha-paränapekña-jïänädi-siddhes tathä sandhye såñöir äha hi [Vs 3.2.1], mäyämätraà tu kärtsnyenänabhivyakta-svarüpatväd [Vs 3.2.3] iti nyäya-präptena svapnasyäpi kartåtvena jägrad-ädimaya-jagat-kartåtvasya pürëatva-präpte vailakñaëyaà darçitaà satyädi-dvayena parama-puruñärthatvaà ceti jïeyam |

||2.1|| çré-çukaù || 24-26 ||

[27] etad-anantarädhyäye’pi tathaiväha – yävan na jäyeta parävare’smin viçveçvare drañöari bhakti-yogaù | tävat sthavéyaù puruñasya rüpaà

kriyävasäne prayataù smareta || [BhP 2.2.14] pare brahmädayo’vare yasmät | viçveçvare drañöari na tu dåçye caitanya-ghanatvät | bhakti-yogaù kecit svadehäntar-hådayävakäçe prädeça-mätraà puruñaà vasantaà caturbhujam ity-ädi nokt-sädhana-lakñaëäbhiniveçaù | kriyävasäne ävaçyaka-karmänuñöhänänantaram | anena karmäpi bhakti-yoga-paryantam ity uktam |

[28] anantaraà ca sthiraà sukhaà cäsanam ästhito yatir yadä jihäsur [BhP 2.2.15] ity-ädinä, yadi prayäsyan nåpa pärameñöhyaà vaihäyasänäm uta yad vihäram ity [BhP 2.2.22] ädinä ca, krameëa sadyomukti-krama-mukty-upäyau jïäna-yogäv uktvä tato’pi çreñöhatvaà bhakti-yoga-hetu-bhagavad-arpita-karmaëaù evoktvä säkñäd bhakti-yogasya kaimutyam evänétam | yathä -- na hy ato’nyaù çivaù panthä viçataù saàsåtäv iha | väsudeve bhagavati bhakti-yogo yato bhavet || [BhP 2.2.33] öékä ca – santi saàsarataù puàso bahavo moka-märgäs tapo-yogädayaù | samécénas tv ayam evety äha na héti | yato’nuñöhitäd bhakti-yogo bhaved ato’nyaù çivaù sukha-rüpo nirvighnaç ca nästy eva ity eñä | yac-chabdenätra bhagavat-santoñärthakaà karmocyate sa vai puàsäà paro dharma ity ukteù |

[29]

sa ca bhakti-yogaù sarva-veda-siddha ity äha -- bhagavän brahma kärtsnyena trir anvékñya manéñayä | tad adhyavasyat küöa-stho ratir ätmany ato bhavet || [BhP 2.2.34] bhagavän brahmä | küöasthaù nirvikära ekägra-cittaù sann ity arthaù | tris trén värän kärtsnyena säkalyena brahma vedam anvékñya vicärya yata ätmani harau ratir bhavet tad eva bhakti-yogäkhyaà vastu manéñayädhyavasyat niçcitavän | aträpy upasaàhäränurodhena ätma-çabdasya hari-väcakatä | niruktaà ca – ätatväc ca mätåtväd ätmä hi paramo harir iti | athavä bhagavän sva-prakäça-särvajïyädi-guëaù parameçvaro’pi sarvavedäbhidheya-säräkarñaëa-lélärtham anvékñya tatra çästra-vidantaräëäm ékñaëam anukåtya ananta-vaikuëöha-vaibhavädimayänäm ananta-viriïca-päöhya-bhedänäà vedänäà tathekñaëaà ca tenaiva sambhavatéty äha küöastha eka-rüpatayaiva kälavyäpéti | ataevoktaà svayam eva kià vidhatte kim äcañöe kim anüdya vikalpayet | ity asyä hådayaà loke nänyo mad veda kaçcana || [BhP 11.21.42] iti |

[30] tathaiva yac chrotavyam [BhP 1.19.38] ity-ädinä praçnasyottaratvenopasaàharati –

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä | çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nåëäm || [BhP 2.2.36] ca-kärät päda-sevädayo’pi gåhyante | anantaraà ca çravaëädi-phalaà yad darçitaà tat tüdähåtam – pibanti ye bhagavata ätmanaù satäà kathämåtaà çravaëa-puöeñu sambhåtam punanti te viñaya-vidüñitäçayaà vrajanti tac-caraëa-saroruhäntikam || [BhP 2.2.37] iti | atra pünantéy anena pürvoktaù sthüla-dhäraëa-märgaù parihåtaù | bhakti-yogasyaiva svataù pävanatväd alaà tat-prayäseneti ||

|| 2.2 || çré-çukaù || 28-30 ||

[31]

evaà präktanädhyäyäbhyäà karma-yoga-jïänebhyaù çreñöhatvam uktvä tad-uttarädhyäye’pi sarva-devatopäsanebhyaù çreñöhatva-pravacanena bhagavad-bhakti-yogasyaiväbhidheyatvam äha brahma-varcasa-kämas tu yajeta brahmaëaù patim [BhP 2.3.2] ity-ädy-anantaram -- akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù | tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param || [BhP 2.3.10] öékä ca – akäma ekänta-bhaktaù uktänukta-kämo vä sarva-kämo vä | puruñaà pürëaà nirupädhim ity eñä | tévreëa dåòhena svabhävata eva anupaghätyeneti vighnänavakäçatoktä | kämanä tu yathä kathaïcit kåtenäpi syät | yathoktaà bhärate – bhakta-kñaëaù kñaëo viñöoù småtiù sevä sva-veçmani | sva-bhogyasyärpaëaà dänaà phalam indrädi-durlabham ||1 (page 13) tad uktaà çré-kapilena çré-kardamaà prati | na vai jätu måñaiva syät prajädhyakña mad-arhaëam iti [BhP 6.21.24] | athavä yat tat-kämas tévreëaiva yajeta tataç ca çuddha-bhakti-sampädanäyaivänte paryavasiñyatéty abhipräyeëa saviçeñaëam upadiñöam | tad anena ekänta-bhakteñu mumukñau vä tad-bhakti-yogasyaiväbhidheyatvaà kià vaktavyam api tu sarva-kämeñv apéti tad eva sarvathäpi nirëétam |

[32] kià ca --

1 Not found.

etävän eva yajatäm iha niùçreyasodayaù | bhagavaty acalo bhävo yad bhägavata-saìgataù || [BhP 2.3.11] öékä ca – pürvokta-nänädevatä-yajanasyäpi saàhyoga-påthaktvena bhaktiyoga-phalatvam äha etävän iti | indrädén api yajatäm iha tat-tad-yajane bhägavatänäà saìgato bhävo bhaktir bhavatéti yad etävän eva niùçreyasasya parama-puruñärthasodayaù läbhaù anyat tu sarvaà tuccham ity artham ity eñä | atra indram indriya-kämas tv ity-ädy uktam | indriya-päöavädikaà påthaktvena phalam | bhägavatena saàyoge tu bhävaù phalaà khädirayüpasaàyoge yägasya phala-vaiçiñöyavad iti jïeyam ||

||2.3|| çré-çukaù || 31-32 ||

[33] anantaraà çré-çaunakenäpi vyatirekoktyä tasyaiväbhidheyatvaà dåòhékåtam | yathäha -- äyur harati vai puàsäm udyann astaà ca yann asau | tasyarte yat-kñaëo néta uttama-çloka-värtayä || [BhP 2.3.17] asau süryaù yan udgacchan astaà ca yan gacchan harati våthägämitväd äcchinattéva | yat-kñaëo’pi yena nétaù uttamaù çloka-värtayä tasyäyuù åte varjayitvä | tävataiva sarva-säphalyäd iti bhävaù |

[34] nanu jévanädikam eva teñäm äyuñaù phalam astu | taträha – taravaù kià na jévanti bhasträù kià na çvasanty uta | na khädanti na mehanti kià gräme paçavo’pare || [BhP 2.3.18] na mehanti na maithunaà kurvanti | tam api naräkäraà paçuà matväha apare iti |

[35] tad eväha – çva-viò-varähoñöra-kharaiù saàstutaù puruñaù paçuù | na yat-karëa-pathopeto jätu näma gadägrajaù || [BhP 2.3.19] çvädi-tulyais tat-parikaraiù samyak-stuto’py asau puruñaù paçuù | teñäm eva madhye çreñöhaç cet tarhi mahä-paçur evety arthaù |

[36-40] tasyäìgäni niñphalänéty äha païcabhiù – bile batorukrama-vikramän ye na çåëvataù karëa-puöe narasya | jihväsaté därdurikeva süta na copagäyaty urugäya-gäthäù || [BhP 2.3.20] na çåëvataù açåëvato narasya ye karëa-puöe te bile te våthärandhre ity arthaù | asaté duñöä | bhäraù paraà paööa-kiréöa-juñöam apy uttamäìgaà na namen mukundam | çävau karau no kurute saparyäà harer lasat-käïcana-kaìkaëau vä || [BhP 2.3.21] paööa-vastrauñëéñeëa kiréöena vä juñöam api | apy arthe vä çabdaù | barhäyite te nayane naräëäà liìgäni viñëor na nirékñato ye | pädau nåëäà tau druma-janma-bhäjau kñeträëi nänuvrajato harer yau || [BhP 2.3.22] drumavaj-janma-bhäjäv iti tathä våkña-müla-tulyäv ity arthaù | jévaï chavo bhägavatäìghri-reëuà na jätu martyo’bhilabheta yas tu | çré-viñëu-padyä manujas tulasyäù çvasaï chavo yas tu na veda gandham || [BhP 2.3.23] jätv api çré-viñëupadyäs tat-päda-lagnäyäù | tad açma-säraà hådayaà batedaà yad gåhyamäëair hari-näma-dheyaiù na vikriyetätha yadä vikäro netre jalaà gätra-ruheñu harñaù || [BhP 2.3.24] açmavat säro balaà käöhinyaà yasya | vikriyälakñaëam atheti | yadä tad-vikäro bhavet tadä neträdau jalädikaà bhavatéty arthaù | idam evänvayena çrématä räjïä dåòhékariñyate | sä väg yayä tasya guëän gåëéte ity-ädibhyäm [BhP 10.80.3-4] | tad evaà çré-çuka-väkyärambhädhyäya eväbhidheyatvena çré-bhaktir eva labdhä | öékä ca – tatr atu prathame’dhyäye kértaëa-çravaëädibhiù | sthaviñöhe bhagavad-rüpe manaso dhäraëocyate || dvitéye tu tataù sthüla-dhäraëäto jitaà manaù | sarva-säkñiëi savaçe viñëau dhäryam itéryate ||

tåtéye viñëu-bhaktes tu vaiçiñöyaà çåëvato muneù | bhaty-udrekeëa tat-karma-çravaëädara éryate || ity eñä ||

|| 2.3 || çré-çaunakaù || 33-40 ||

[41] çré-brahma-närada-saàväde’pi – samyak käruëikasyedaà vatsa te vicikitsitam | yad ahaà coditaù saumya bhagavad-vérya-darçane || [BhP 2.5.9] agre ca sarva-çästra-samanvayena – näräyaëa-parä vedä ity-ädi [BhP 2.5.15] çré-näräyaëa evopäsyatvena paraù tätparya-viñayo yeñäà te vedäù | nanv anye’pi deväs tatropäsyatvenäbhidhéyante | satyaà te’pi näräyaëäìga-prabhavatvenaiva tathä varëyanta ity arthaù | ye’pi tad-äçrayäù [page 15] lokäs tat-pada-präpti-hetavo’nye makhäç ca te tat-parä eva | tad-änandäàçäbhäsa-rüpatvät tat-sädhanatväc ceti bhävaù | tathä yogo’ñöäìgaù säìkhyaà ca | tat sädhyaà tapaç cittaikägryam | tat-sädhyaà brahma-jïänaà ca tat-paraà | tadéya-sämänyäkära-prakäçatvät taj-jïänasya | yoga-tapasos tat-sädhanatväc ceti bhävaù | kià bahunä | gatis tat-präpyaà brahmäpi tat-parä tadéya-sämänyäkära-prakäçatvena tad-adhénävirbhävatvät | tad uktaà çré-matsya-devena satyavrataà prati -- madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam | vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || iti [BhP 8.24.38]

|| 2.5 || çré-brahmä näradam || 41-42 ||

[43] çré-vidura-maitreya-saàväde’pi | tatra praçno yathä – tat sädhu-varyädiça vartma çaà naù saàrädhito bhagavän yena puàsäm | hådi sthito yacchati bhakti-püte jïänaà sa-tattvädhigamaà puräëam || [BhP 3.5.4] atra çaà sukha-rüpaà vartmeti | öékä ca – bhakti-püte prema-vimale | sa-tattvaà tattvaà tac ca brahma-bhagavat-paramätmety-ädy-ävirbhävaù ||

|| 3.5 || çré-viduraù çré-maitreyam || 43 ||

[44]

taträjänaja-deva-stuti-dväraivottaram – pänena te deva kathä-sudhäyäù pravåddha-bhaktyä viçadäçayä ye | vairägya-säraà pratilabhya bodhaà yathäïjasänvéyur akuëöha-dhiñëyam || tathäpare cätma-samädhi-yoga- balena jitvä prakåtià baliñöhäm | tväm eva dhéräù puruñaà viçanti teñäà çramaù syän na tu sevayä te || [BhP 3.5.45-46] akuëöha-dhiñëyaà vaikuëöha-lokam iti | öékä – viçadäçayäù projjhita-kaitaväù sevaika-puruñärthäù | apare mokña-mätra-kämäù | tan-mätra-puruñärthe’pi teñäà çramaù syät | ye tu sevaika-puruñärthäs teñäà sevayä çramo na syät | sadaiva sevayä paramänandam anubhavatäm änuñaìgikatyä mokñaç ca syäd ity arthaù |

|| 3.5 || ajänaja-deväù çré-paramätmänam || 44 ||

[45] ataeva svayaà tat çläghyate -- sat-sevanéyo bata püru-vaàço yal loka-pälo bhagavat-pradhänaù | babhüvithehäjita-kérti-mäläà pade pade nütanayasy abhékñëam || [BhP 3.8.1] tasmät kathopalakñitä bhaktir eva paraà çreya iti bhävaù |

|| 3.8 || çré-maitreyaù || 45 ||

[46-47] çré-käpileye’pi yathäha -- na yujyamänayä bhaktyä bhagavaty akhilätmani | sadåço’sti çivaù panthä yoginäà brahma-siddhaye || [BhP 3.25.19] brahma-siddhiù para-tattvävirbhävaù | yathä – etävän eva loke’smin puàsäà niùçreyasodayaù | tévreëa bhakti-yogena mano mayy arpitaà sthiram || [BhP 3.25.41] bhakti-yogena çravaëädinä mayy arpitaà sat manaù sthiraà bhavatéti yad etävän eva | aträsmin ity anenänyasmiàs tu etävato’py adhiko nästéti vyajyate ||

||3.25|| çré-kapila-devaù ||46-47||

[48] çré-kumäropadeçe’pi jïänopadeçänantaram – yat-päda-paìkaja-paläça-viläsa-bhaktyä karmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù | tadvan na rikta-matayo yatayo’pi ruddha- sroto-gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam || kåcchro mahän iha bhavärëavam aplaveçäà ñaò-varga-nakram asukhena titérñanti | tat tvaà harer bhagavato bhajanéyam aìghrià kåtvoòupaà vyasanam uttara dustarärëam || [BhP 4.22.37-38} öékä ca – tam avehéti jïänam upadiñöam | tasya tu duñkaratvena bhaktim upadiçati dväbhyäà yat-päda-paìkajety-ädikam ärabhya | nanu brahmavid äpnoti param iti çruteù [TaittU 2.1.1] | kathaà yatayo nodgrathayantéty ucyate taträha kåcchra iti | aplaveçäà na plavas taraëa-hetur éòa, éço yeñäà, teñäm iha taraëe mahän kåcchraù kleçaù | te hi asukhena indriya-ñaò-varga-grähaà bhavärëavaà titérñanti |tasmäd uòupaà plavaà dustarärëaà dustarärëavam ity eñä | samäna-präpyayor api pathorekasya durgamatva-kathanenänyasyäbhidheyatvaà svata eva sidhyati | atra titérñanti mätraà na tu tarantéty artho jïeyaù |

||4.22|| çré-sanat-kumäraù çré-påthum ||48||

[49] ato yac ca jïänam upadiñöaà tad api tad-upadeçävyarthatä-sampädanecchä-mätreëänuñöhéyamänaà tena bhakti-rasäd eva kåtam ity äha -- sanat-kumäro bhagavän yad ähädhyätmikaà param yogaà tenaiva puruñam abhajat puruñarñabhaù | bhagavad-dharmiëaù sädhoù çraddhayä yatataù sadä bhaktir bhagavati brahmaëy ananya-viñayäbhavat || [BhP 4.23.7-8] tenaiva dvärékåtena ||

||4.23|| çré-maitreyaù ||49||

[50] çré-rudra-géte’pi – idaà japata bhadraà vo viçuddhä nåpa-nandanäù | sva-dharmam anutiñöhanto bhagavaty arpitäçayäù || tam evätmänam ätma-sthaà sarva-bhüteñv avasthitam |

püjayadhvaà gåëantaç ca dhyäyantaç cäsakåd dharim || [BhP 4.24.64-65] atha tam eva püjayadhvaà na tu svadharmänuñïhänägrahädikam api kurudhvam ity eva-kärärthaù | ätmasthaà sväntaryämitvena sthitam | tadvad apareñv api bhüteñv avasthitam ätmänaà paramätmänaà gåëantaù kértayanto dhyäyantaç cety anyatra manovaco vyäpäro’pi niñiddhaù | asakåd iti ekasyäà püjäyäà samäpyamänäyäm evänyärabhdyavyä na tu karmädyägraheëa vicchedaù kartavya ity arthaù ||

|| 4.24 || çré-rudraù pracetasaù || 50 ||

(page 17) [51] etad eva çré-näradenäpi sphuöékariñyate anvaya-vyatirekäbhyäà | yathäha – taj janma täni karmäëi tad äyus tan mano vacaù | nèëäà yena hi viçvätmä sevyate harir éçvaraù || kià janmabhis tribhir veha çaukra-sävitra-yäjïikaiù | karmabhir vä trayé-proktaiù puàso’pi vibudhäyuñä || çrutena tapasä vä kià vacobhiç citta-våttibhiù | buddhyä vä kià nipuëayä balenendriya-rädhasä || kià vä yogena säìkhyena nyäsa-svädhyäyayor api | kià vä çreyobhir anyaiç ca na yaträtma-prado hariù || çreyasäm api sarveñäm ätmä hy avadhir arthataù | sarveñäm api bhütänäà harir ätmätmadaù priyaù || [BhP 4.31.9-13] çaukraà çukra-sambandhi janma viçuddha-mätä-pitåbhyäm utpattiù | sävitram upanayanena | yäjïikaà dékñayä | indriya-rädhasä tat-päöavena | atra säìkhyena dehädi-vyatiriktätma-jïäna-mätreëeti öékä | atha çreyasäm ity-ädi-öékä ca – nanv eñäà nänä-phala-sädhanänäà hari-sevanäbhäva-mätreëa kuto vaiyarthyam | taträha, çreyasäà phalänäm ätmaivävadhiù paräkäñöhä | arthataù paramärthataù ätmärthatvenaivänyeñäà priyatväd ity arthaù | bhavatv ätmävadhiù | hareù kim äyätam | taträha sarveñäm apéti | ätmadaç ca avidyäniräsena svarüpäbhivyaïjakaù | aiçvareëäpi rüpeëa bali-prabhåtibhya iva ätmapradaù | priyaç ca paramänanda-rüpatväd ity eñä | atra sarveñäà bhütänäà çuddha-jévänäm api ätmä paramätmeti jïeyam | raçmi-sthänéyänäà jévänäà sürya-sthänéyatvät tasya | tad uktam -- tasmät priyatamaù svätmä sarveñäm eva dehinäm | tad artham eva sakalaà jagac caitac caräcaram | kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm || [BhP 10.14.54] iti | ätmänau jéva-tädätmyäpanna-brahmeçvaräkhyau dadäti yathäyathaà sphorayati vaçékärayati ca yaù sa ätmada iti svämy-abhipräyaù ||

[52] kià ca – yathä taror müla-niñecanena tåpyanti tat-skandha-bhujopaçäkhäù | präëopahäräc ca yathendriyäëäà tathaiva sarvärhaëam acyutejyä || [BhP 4.31.12] öékä ca – kià ca nänä-karmabhis tat-tad-devatä-préti-nimittäny api phaläni hari-prétyä bhavanti | kevala-tat-tad-devatärädhanena tu na kiïcid iti sadåñöäntam äha yathety-ädinä ||

|| 4.31 || çré-näradaù pracetasaù ||52||

[53] çré-åñabha-deva-kåta-sva-putra-çikñaëe’pi ye vä mayéçe [BhP 5.5.3] ity-ädikaà, matto’py anantäd ity-ädikaà [BhP 5.5.25] cägre darçanéyam | brähmaëa-rahügaëa-saàvädänte’pédam asti -- rahügaëa tvam api hy adhvano’sya; sannyasta-daëòaù kåta-bhüta-maitraù | asaj-jitätmä hari-sevayä çitaà; jïänäsim ädäya taräti-päram || [BhP 5.13.20] (page 18) jïänam atra bhavaty äçrayam eva | tathoktam etad-anantaraà çré-rahügaëenaiva -- aho nå-janmäkhila-janma-çobhanaà kià janmabhis tv aparair apy amuñmin na yad dhåñékeça-yaçaù-kåtätmanäà mahätmanäà vaù pracuraù samägamaù || [BhP 5.13.21] na hy adbhutaà tvac-caraëäbja-reëubhir hatäàhaso bhaktir adhokñaje’malä | mauhürtikäd yasya samägamäc ca me dustarka-mülo’pahato’vivekaù || [BhP 5.13.21] spañöam |

||5.13|| çré-brähmaëo rahügaëam ||53||

[54] tathä citraketuà prati çré-saìkarñaëopadeçänte’pi dåñöa-çrutäbhir mäträbhir ity [BhP 6.16.62] ädau mad-bhaktaù puruño bhaved ity agrata udähäryam |

asura-bälänuçäsane’pi -- kaumära äcaret präjïo dharmän bhägavatän iha | durlabhaà mänuñaà janma tad apy adhruvam arthadam || yathä hi puruñasyeha viñëoù pädopasarpaëam | yad eña sarva-bhütänäà priya ätmeçvaraù suhåt || [BhP 7.6.1-2] ihaiva mänuña-janmani bhägavatän dharmän äcaret yato’rthadam etaj-janma | devädi-janmani mahä-viñayäveçät paçv-ädi-janmani vivekäbhäväc ca, mänuñaà janma ca präpya na vilambetetyäha kaumäre, kaumäram ärabhya ity arthaù | yatas tad api janma dhruvaà punar durlabhaà ca | çästrasya ca prädhänyena manuñyam adhikåtya pravåttatvät tad-anuvädenoktir iyam | tad-buddhy-ädi-sämyena mänuñatvam äropyaiveti jïeyam | tatra bhägavata-dharmäcaraëasyaiva yuktatvaà darçayati yathä héty-ädi | iha puruñasya ca viñëoù pädopasarpaëam eva yathänurüpaà yogyam ity arthaù | yad yasmäd eva bhütänäà svabhävata eva priyaù préti-viñayaù prema-kartä | tatra hetuù ätmä paramätmä | pädopasarpaëe hetv-antaraà yasmäc caiña éçvaraù kartum akartum anyathä-kartuà samarthaù | suhåt sarveñäà hitaà cikérñuç ceti |

[55] tad etad upakramyopasaàharati | dharmärtha-käma iti yo’bhihitas tri-varga ékñä trayé naya-damau vividhä ca värtä | manye tad etad akhilaà nigamasya satyaà svätmärpaëaà sva-suhådaù paramasya puàsaù || [BhP 7.6.24] ékñä ätma-vidyä | tad etat sarvaà nigamasyärtha-jätaà sva-suhådaù sväntaryäminaù paramasya puàsas tasmai svätmärpaëa-sädhanaà cet tarhi satyaà manye satya-phalatvät | yad vä, satyam artha-kriyä-kärakaà saphalam iti yävat | anyathä dharmädénäà niñphalatvam eveti bhävaù ||

|| 7.6 || çré-prahlädo’surabälakän ||54-55||

[56] agre ca – tatropäya-sahasräëäm ayaà bhagavatoditaù | yad éçvare bhagavati yathä yair aïjasä ratiù || [BhP 7.7.24] tatra pürvokte triguëätmaka-karmaëäà béja-nirharaëe’pi upäya-sahasräëäà madhye ayam eva upäyaù bhagavatä çré-näradena mäà pratyupadiñöaù | yair upäya-sahasraiù siddhäd yad yasmäd upäyäd yathä yathävad éçvare bhagavati aïjasä vyavadhänänantaraà vinaiva ratiù prétir bhavati | ataù karma-béja-nirharaëam api tasyänuñaìgikam eva phalam iti bhävaù | (page 19)

[57] agre ca guru-çuçrüñayä bhaktyä [BhP 7.7.30] ity-ädibhis tasyaivopäyasyäìgäny uktväha – evaà nirjita-ñaò-vargaiù kriyate bhaktir éçvare | väsudeve bhagavati yayä saàlabhyate ratiù || [BhP 7.7.33] evaà pürvokta-guru-çuçrüñädi-prakäreëaiva, na tu tad-arthe påthak-prayatnena | nirjita-karma-béja-lakñaëa-käma-krodha-lobha-moha-mada-mätsaryair janaiù punar api bhaktiù kriyata eva | yathä väsudeve ratir api saàlabhyata ity arthaù ||

|| 7.7 || prahlädas tän ||56-57||

[58] varëäçramäcära-kathanärambhe naramätra-dharma-kathane’pi – dharma-mülaà hi bhagavän sarva-vedamayo hariù | småtaà ca tad-vidäà räjan yena cätmä prasédati || [BhP 7.11.7] dharmasya mülaà pramäëaà bhagavän | yataù sarva-vedamayaù | småtaà småtiç ca, tad-vidäà vedamaya-bhagavad-vidäà, tasya pramäëam | äbhyäà tad-bahirmukha-dharmasyäpärthatvaà bhagavad-dharmasyaivävaçyakatvaà coktam | ataeva – vedo’khilo dharma-mülaà småti-çéle ca tad-vidäm | äcäraç caiva sädhünäm ätmanas tuñöir eva ca || [Manu 2.6] iti manusmåti-väkyäd apy atra viçiñöatayopadiñöaà, tac ca yuktam -- dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramo nirmatsaräëäà satäà vedyaà västavam atra vastu çivadaà täpa-trayonmülanam | [BhP 1.1.2] ity uktatvät | yenaiva dharmeëa manaù prasédatéty anena yenätmä suprasédatétivat su-çabda-viçiñöatayänuktatvät tac-chravaëädi-lakñaëa-säkñäd-bhakter eva praçastatvaà ca bodhitam | tat-tat-sarva-dharma-kathanänte tu svayam eva svasya tåtéye gandharva-jätau janmänuñaìgikaà bhagavat-tattva-jïäna-mätraà sat-karmoktvä dvitéye ca çüdra-jätau janmani sat-saìgaja-çravaëädi-mätraà tad uktvä, svasya tädåça-bhagavat-pärñadatva-paryanta-phala-präptau tathävidham api sva-dharma-lakñaëaà käraëäntaraà nädåtavän | tathä hi tatraiva yüyam ity [BhP 7.10.48] asya öékä ca – etac ca sarva-sädhäraëam uktaà bhaktasya tu bhaktir eva sarva-puruñärthatve hetur iti päëòavän eva lakñyékåtyäha yathä héty eñä | tasmäd aträpi säkñät bhaktäv eva tätparyam | athätra tyaktvä svadharmaà caraëämbujaà harer bhajann apakvo’tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] ity-ädau bhakter dharmätiriktatve’pi çravaëaà kértanaà cäsya smaraëaà mahatäà gatä [BhP 7.11.10] ity-ädinottara-granthe dharmatva-vidhänaà sarveñv

appi präëiñv ävaçyakatväpekñayä parama-çreyo-rüpatväpekñayä ca läkñaëikam eva | vastutas tu païcame taträpétyädi-gadye [BhP 5.9.3] bhagavataù karma-bandha-vidhvaàsana-çravaëa-smaraëetyädinä çré-jaòabharatasya yä bhakti-niñöhoktä tasyä pitary uparata ity-ädi-gadye [BhP 5.9.7] trayyäà vidyäyäm eva paryavasita-matayo na para-vidyäyäm ity-ädinä tad-avajïätèëäà tad-bhrätèëäm ajïatva-bodhanena dharmätiriktatvaà para-vidyätvaà ca bodhitam | ataevoktaà çré-närasiàhe – (page 20) sanakädayo nivåttäkhye te ca dharme niyojitäù | pravåttäkhye marécädyäm uktvaikaà näradaà munim || iti | [NärP 4.4] tena brahmaëeti präkaraëikam | tathä lakñaëämaya-kañöha-kalpanayä çravaëädénäà svadharmäntargaëanä ca bahirmukhänäm api säkñäd-bhakti-pravartanäyaiva | evam anyaträpy anya-miçra-bhakty-udeça-väkyeñu jïeyam | tasmäd api bhaktäv eva tätparyam iti ||

|| 7.11 || çré-närado yudhiñöhiram ||58||

[59-60] jäyanteyopäkhyäne’pi ata ätyantikaà kñemaà påcchäma [BhP 11.2.28] ity asyottaram – manye’kutaçcid bhayam acyutasya pädämbujopäsanam atra nityam | udvigna-buddhe rasadätma-bhäväd viçätmanä yatra nivartate bhéù || [BhP 11.2.33] öékä ca – prathamam ätyantikaà kñemaà kathayati manye ity-ädikä | punaç ca dharmän bhägavatän brüte [BhP 11.2.31] ityuttaratvena ye vai bhagavatä proktä upäyä hy ätma-labdhaye [BhP 11.2.34] ity-ädi-padya-trayam uktvä bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syäd ity-ädi-padye budha äbhajet tam bhaktyaikayeçam [BhP 11.2.37] ity atra bhaktyety anena tasyä jïänädy-amiçra-çravaëa-kértanädi-lakñaëatvam | ekayety anena nairantarya-lakñaëam avyabhicäritvaà copadiñöam | tatra yadyapi käyena väcä manasendriyair vety-ädi-präktana-väkye [BhP 11.2.36] laukikasyäpi karmaëo bhagavad-arpaëäd bhägavata-dharmatvaà sidhyatéti yathoktaà tasya nairantaryam api sambhavati | tathäpi çravaëa-kértanädi-lakñaëa-mätratvaà vyähanyeta, tasmät taträvyabhicäritvaà, tanmätratvaà ca yathä bhavet tathopäyaà tad-anantaram äha dväbhyäm | tatra prathamam avyabhicäritvopäyam äha prathamena -- avidyamäne’py avabhäti hi dvayo dhyätur dhiyä svapna-manorathau yathä | tat-karma-saàkalpa-vikalpakaà mano budho nirundhyäd abhayaà tataù syät || [BhP 11.2.38] dvayaù pradhänädi-dvaita-païcaù | yadyapy avidyamäna ätmani çuddhe na vidyata evety arthas tathäpi dhyätur avidyämaya-dhyäna-yuktasya satas tasya dhiyävabhäti, tasmin çuddhe’pi kalpata evety arthaù | yathä svapno manorathaç ca tathety arthaù

| tat tasmät karmäëi saìkalpayati vikalpayati ca yan manas tan niyacchet | tataç cävyabhicäriëyä bhaktyä bhajanäd abhayaà syäd iti bhävaù |

[61] nanu tathäpi mano-nirodha-rüpeëa yogäbhyäsena bhakti-kaivalya-vyabhicäraù syäd ity äçaìkya bhaktyaiva kriyamäëayä tad-äsaktatvena svata eva mano-nirodho’pi syäd iti | tan-mätratvopäyam äha dvitéyena -- çåëvan subhadräëi rathäìga-päëer janmäni karmäëi ca yäni loke | gétäni nämäni tad-arthakäni gäyan vilajjo vicared asaìgaù || [BhP 11.2.39] tad-arthakäëi täni janmäni karmäëi cärtho yeñäà täni nämäni | etäny api säkalyena jïätum açakyänéty äçaìkyäha yäni loke gétäni prasiddhäni, täni çåëvan gäyaàç ca vicaret | asaìgo niùspåhaù ||

|| 11.2 || çré-kavir videham || 59-61 ||

[62] agre ca karmädén pariharan säkñäd bhaktim eva vidhatte – parokña-vädo vedo’yaà bälänäm anuçäsanam | karma-mokñäya karmäëi vidhatte hy agadaà yathä || näcared yas tu vedoktaà svayam ajïo’jitendriyaù | vikarmaëä hy adharmeëa måtyor måtyum upaiti saù || vedoktam eva kurväëo niùsaìgo’rpitam éçvare | naiñkarmyaà labhate siddhià rocanärthä phala-çrutiù || ya äçu hådaya-granthià nirijihérñuù parätmanaù | vidhinä ca yajed devaà tantroktena ca keçavam || [BhP 11.3.44-47] ity ädi | parokñeti öékä ca – yatränyathä sthito’rthaù saìgopayitum anyathä kåtvocyate sa parokña-vädaù | tathä ca çrutiù – taà vä etaà caturchutaà (?) santaà caturhotety äcakñate parokñeëa parokña-priyä eva hi vedä iti | parokña-vädam eväha karma-mokñäyeti | nanu svargädy-arthaà karmäëi vidhatte na karma-mokñärthaà taträha bälänäm anuçäsanaà yathä tathä | atra dåñöäntaù agadam auñadhaà yathä pitä bälam agadaà päyayan khaëòa-laòòukädibhiù pralobhyan päyayati dadäti ca täni khaëòa-laòòukädéni | naitävatä agadasya tal-läbhaù prayojanam apitvärogyam | tathä vedo’py aväntara-phalaiù pralobhayan karma-mokñäyaiva karmäëi vidhatta ity eñä | ajïo na vidyate jïä çré-bhagavataù kathä-çravaëädau çraddhä-lakñaëä dhé-våttir yasya saù | ataeva tasmin na pravartata ity arthaù | tathaiväjitendriyo brahma-jijïäsuù san pärameñöhya-paryanta-bhoge virakto vä na bhavatéty arthaù | tävat karmäëi kurvéta ity-ädau [BhP 11.2.9] parasapara-nirapekñayoù çraddhä-viraktayor dvayor eva tat-tan-maryädätvenokteù | vikarmaëä vihitäkaraëa-rüpeëa måtyor

anantaraà måtyuà maraëa-tulyäà yätanäm upaiti | punaù punar maraëam upait yätanän copaitéty arthaù | atas teñäà vihita-karma-tyäge kathaïcin na nistäraù | éçvara-prayojaka-kartåkasya karmaëaù éçvarärpaëa-lakñaëa-yathärthänuñöhänena tat-prasäde tv asau sutaräm evaà syäd ity äha vedoktam iti | tasmäd vedoktam eva kurväëo na tu niñiddham | naiñkarmyäà karma-bandhägocaratä-rüpäà siddhià labhate | nanu karmaëi kriyamäëe tasminn äsaktis tat-phalaà ca syän na tu naiñkarma-rüpä siddhir ata äha niùsaìgo’nabhiniveçavän | éçvare tan-nimittam eva taträrpitaà na tu phaloddeçena | nanu phalasya çrutatvät karmaëi kåte phalaà bhaved eva | na, rocanärtheti karmaëi rucy-utpädanärthä agada-päne khaëòalaòòukädivat | tataç ca (page 22) karmäbhirucyä vedärthaà samyag vicärayati | atha ca -- yo vä etad akñaram aviditvä gärgy asmäl lokät praiti sa kåpaëa [Båhad 3.8.10] ity anenäbrahmajïasya kåpaëatäà, tam etaà vedänuvacanena bähmaëä vividiñanti brahmacaryeëa [Båhad 4.4.22] ity ädinä yajïädénäà jïäna-çeñatäà cävadhärya niñkämeñu karmasu pravartate | tataù svarga-kämo yajeta ity ädibhiù kämitasyaiva svargädeù phalatvenävagamäd akämito’sau na bhavatéti naiñkarmya-siddhiù svata eva bhavatéti sthite kim uta çrémad-éçvarärpaëena tat-prasäde satéty arthaù | tad evaà vilambenaiva naiñkarmya-siddher hetum uktvä yathä taror müla-niñecanena [BhP 4.31.14] iti nyäyena sarva-dharma-paryäpti-hetuànaiñkarma-siddhi-sädhya-hådaya-granthi-bhedasyäpi çéghropäyaà svätantryenäha ya äçv iti | ya äçu çéghram eva deha-dvayät parasya ätmano jévasya hådaya-granthià dehähaìkäraà nirahrtum icchur bhavati sa tv anyat karmädikà svarüpata eva tyaktvä tantroktenägama-märgeëa cakärät vedoktena ca vidhinä prakäreëa keçavaà devam arcayet |

[63] anya-deva-dåñöi-parityägärthas tathopasahäraç ca | evam agny-arka-toyäd atithau hådaye ca yaù | yajatéçvaram ätmänam acirän mucyate hi saù || [BhP 11.3.55] ätmänaà paramätmänam ||

||11.3|| çrémad-ävirhotro videham ||63||

[64] agre ca vyatirekamukhena – bhagavantaà harià präyo na bhajanty ätma-vittamäù | teñäm açänta-kämänäà kä niñöhä vijitätmanäm || [BhP 11.5.1] ity-etat-praçnottaram –

mukha-bähüru-pädebhyaù puruñasyäçramaiù saha | catväro jajïire varëä guëair viprädayaù påthak || ya evaà puruñaà säkñäd ätma-prabhavam éçvaram | na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañöäù patanty adhaù || [BhP 11.5.2-3] pürvaà çré-draviòopadeçe’pi deva-kåta-çré-näräyaëa-stutau -- tväà sevatäà sura-kåtä bahavo’ntaräyäù svauko vilaìghya paramaà vrajatäà padaà te | nänyasya barhiñi balén dadataù sva-bhägän dhatte padaà tvam avitä yadi vighna-mürdhni || [BhP 11.4.10] ity uktam | tatra ca yajïe sva-bhägän dadataù sura-kåtä vighnä na bhavanti | tväà sevamänänäà tu mätsaryeëa tat-kåtäs te bhavanti kintu yadéti niçcaye yadi vedäù pramäëam itivan niçcitam eva tvaà teñäm aviteti | tväà sevamäno vighna-mürdhni padaà ca dhatte pratuta tam eva sopänam iva kåtvä vrajatéty arthaù | tad evaà çrutvä saàsära eva tiñöhatäà yat paryavasänaà bhavet tat påñöhaà bhagavantam ity ädinä tatrottarayan prathamaà teñäà pratyaväyitvam äha mukheti pädona-dvayena | paryavasänam äha sthänäd iti pädena ||

|| 11.5 || çré-camaso videham ||64||

[65] agre ca pürvokta-prakäreëa bhakter eväbhihitatve bhavet tasya tad-viçeña-praçno’pi yuktaù | kasmin käla ity ädinä [BhP 11.5.18] tathaivottaritam | kåtaà tretä dväparaà ca kalir ity eñu keçavaù | nänä-varëäbhidhäkäro nänaiva vidhinejyate || [BhP 11.5.20] nänaiva vidhinä vividhena märgena ||

|| 11.5 || çré-karabhäjano videham ||65||

[66] çré-bhagavad-uddhava-saàväde’pi – tvaà tu sarvaà parityajya snehaà sva-jana-bandhuñu mayy äveçya manaù samyak sama-dåg vicarasva gäm || [BhP 11.7.6] noddhavo’ëv api man-nyüna [BhP 3.4.31] ity-ädibhiù çrémad-uddhvasya siddhatvenaiva prasiddhatvät taà lakñyékåtya tad-dväränyebhya evopadeço’yam | evam anyatra jïeyam | tataç ca jahal-lakñaëayä tvaà tvadéya-märgänugato bhakto vicarasva vicaratv ity evärthaù | samadåktvaà ca mäà vinänyatra heyopädeyatväbhävät | tu-çabdo bahirmukha-nivåtty-arthaù | tenäpi pürvam idam abhipretam |

tvayopayukta-srag-gandha-väso'laìkära-carcitäù | ucchiñöa-bhojino däsäs tava mäyäà jayemahi || munayo väta-väsanäù2 çramaëä ürdhva-manthinaù | brahmäkhyaà dhäma te yänti çäntäù sannyäsino’maläù || vayaà tv iha mahäyogin bhramantaù karma-vartmasu | tvad-värtayä tariñyämas tävakair dustaraà tamaù || smarantaù kértayantaç ca kåtäni gaditäni te | gaty-utsmitekñita-kñveli yan nåloka-viòambanam || [BhP 11.6.46-50] iti |

|| 11.7 || çré-bhagavän ||66||

[67] agre ca jïäna-yogasya kevalayäsädhyatvaà bhakti-yogasya tu sukha-sädhyatvam änuñäìgikatayä jïäna-janakatvaà svayam api puruñärthatvaà ceti | yathä – na kuryän na vadet kiïcin na dhyäyet sädhv asädhu vä | ätmärämo’nayä våttyä vicarej jaòavan muniù || [BhP 11.11.17] ity antena jïäna-yogam uktvä bhakti-yogam uddbhävayitum äha -- çabda-brahmaëi niñëäto niñëäyät pare yadi | çrutas tasya çrama-phalo hy adhenum iva rakñata || [BhP 11.11.18] atra para-brahma-padena para-tattva-mätram ucyate |na tu brahmatva-bhagavattvädi-vivekeneti jïeyam, sarvatra tat-sämyät | tad evaà çabda-brahmäbhyäsasya para-brahmäbhyäsaù prayojanam ity uktam | tatra sarveñv eväàçeñu viçeñataù upaniñad-bhägeñu çabda-brahmaëas tat-pratipädakatve sthite’pi tad-vicära-koöibhir api para-brahma-niñöhä na jäyate, kintu tasmin yasminn aàçe çré-bhagavad-äkära-para-brahma-lélädikaà pratipädyate tad-abhyäsenaiva bhagavad-äkäre ca niñöhä jäyate | tad uktam -- saàsära-sindhum atidustaram uttitérñor nänyaù plavo bhagavataù puruñottamasya | lélä-kathä-rasa-niñevaëam antareëa puàso bhaved vividha-duùkha-davärditasya ||[BhP 12.4.40] (page24) çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho kliçyanti ye kevela-bodha-labdhaye | teñäm asau kleçala eva çiñyate nänyad yathä sthüla-tuñävaghätinäm || [BhP 10.14.4] ity-ädi ca |

[68-69] ataeva madéya-lélä-çünyäà vaidikém api väcaà näbhased ity äha dväbhyäm –

2 väta-väsanä ye munayo or åñayaù |

gäà dugdha-dohäm asatéà ca bhäryäà dehaà parädhénam asat-prajäà ca | vittaà tvat-térthékåtam aìga väcaà hénäà mayä rakñati duùkha-duùkhé || [BhP 11.11.19] mayä çré-bhagavatä hénäà mama lélädi-çünyäm | mayä hénäà väcam ity uktaà vivåëoti – yasyäà na me pävanam aìga karma sthitudbhava-präëa-nirodham asya | lélävatärepsita-janma- vä syäd bandhyäà giraà täà vibhåyän na dhéraù || [BhP 11.11.20] yasyäà me jagataù çodhakaà caritaà na syät kià tad asya viçvasya sthity-ädi-rüpaà tad-dhetur ity arthas tato’py utkåñöatamatvena vimåñyäha lélävatäreñu épsitaà jagataù premäspadaà çré-kåñëa-rämädi-janma vä na syät, täà niñphaläà giraà veda-lakñaëäm api dhéro dhémän na dhärayet | tad uktaà çré-näradena – idaà hi puàsas tapamaù çrutasya vä [BhyP 1.5.22] ity ädi | ataeva gétaà kali-yuga-pävanävatäreëa çré-bhagavatä – çrutam apy aupaniñadaà düre hari-kathämåtam | yan na santi dravac-citta-kampäçru-pulakädayam || [Padyävalé, 39] iti |

[70] tad evaà bhaktyaiva jïänaà sidhyatéty uktvä taà ca jïäna-märgam upasaàharati – evaà jijïäsayäpohya nänätva-bhramam ätmani | upärameta virajaà mano mayy arpya sarvage || [BhP 11.11.21] jijïäsayä baddho mukta iti vyäkhyä guëato me na vastutaù [BhP 11.11.1] ity-ädi-pürvokta-prakäraka-vicäreëa | ätmani çuddha-jéve | nänätvaà devatva-manuñyatvädi-bhedam apohya | evaà mal-lélädi-çravaëena mano mayi brahmäkäre sarvage arpya dhärayitvä upärameta |

[71] tad evaà jïäna-miçräà bhaktim upadiçya tad-anädareëänuñaìga-siddha-jïäna-guëäà çuddhäm eva bhaktim upadiçati caturbhiù – yady anéço dhärayituà mano brahmaëi niçcalam | mayi sarväëi karmäëi nirapekñaù samäcara || [BhP 11.11.22] yadéti niçcaye | öékäyäà dhatte padaà tvam avitä yadi vighna-mürdhni [BhP 11.4.10] ity-ädivat | atra jïänecchur eva prakåteù | çrémad-uddhavaà prati ca tädåçatvam äropyaivedam ucyate | tataç ca çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho kliçyanti [BhP 10.14.4] ity-ädi-pramäëena bhaktià vinä kevala-jïäna-märgeëa

mano brahmaëi dhärayituà niçcitam evänéço bhavasi | tato’pi svato jïänädi-sarva-guëa-sevitaà bhakti-yogam eväçrayeti tat-sopänam upadiçati mayéty-ädinä |

[72] athavä präktana-bhakti-(page 25) baläbhäväd brahma-jïänecchur yadi tatra mano dhärayitum anéçaù syät, tadädhunäpy evaà kurvéteti yojyam | samäcara arpaya | nirapekño väïchäntara-rahitaù | çraddhälur mat-kathäù çåëvan subhadrä loka-pävanéù | gäyann anusmaran karma janma cäbhinayan muhuù || mad-arthe dharma-kämärthän äcaran mad-apäçrayaù | labhate niçcaläà bhaktià mayy uddhava sanätane || [BhP 11.11.23-4] öékä ca – mad-arpaëaù karmabhir viçuddha-sattvasyäntaraìgäà bhaktim äha çraddhälur itéty eñä | abhinayan janma-karma-lélayor madhye ye’àçä nijäbhéñöa-bhäva-bhakti-gatäs tän svayam anukurvan bhagavad-gatäà bhaktäntara-gatäàç ca tän anya-dväränukurvann ity arthaù | kià ca, yo dharmo godänädi-lakñaëas tam api mad-arthe madéya-janmädi-mahotsaväìgatvenaiva | yaç ca kämo mahä-präsäda-väsädi-lakñaëas tam api mad-arthe madéya-sevädy-arthe man-mandira-väsädi-laksaëatvenaiva | yaç cärtho dhana-saìgrahas tam api mad-arthe mat-sevä-mätropayogitvenaiväcaran sevamänaù | mad-apäçrayaù mad-arthe äçrayäntara-çünya-cetäç ca san täm eva kathä-çravaëädi-lakñaëäà bhaktià mayi niçcaläà käla-traye’py avyabhicäriëéà labhate, tat-sukhena kaivalyädäv apy anädarät | na ca bhajanéyasya calatayä vä sä caliñyatéti mantavyam ity äha sanätana iti |

[73-74] nanv evambhüta-bhakti-märga-pravåttir niñöhä vä kathaà syäd ity äçaìkya tatra hetum äha – sat-saìga-labdhayä bhaktyä mayi mäà sa upäsitä | iti bhaktyä bhakti-rucyä sa bhakto mäm upäsitä bhajamäno bhavati | tasya ca bhaktasya madéyaà brahmäkäraà bhagavad-äkäraà ca sarvam api svarüpa-vijïänam anäyäsenaiva bhavatéty äha -- sa vai me darçitaà sadbhir aïjasä vindate padam || [BhP 11.11.25] iti | aïjasä bhakty-anuñaìgenaiva | padaà svarüpam ||

|| 11.11 || çré-bhagavän || 67-75 ||

[75]

agre ca bhakti-yogasyaiva präk-siddhatä, säkñät çré-bhagavat-pravartitatä svayam eva mukhyatä | pareñäm arväcénatä yathä-rucinänaäjana-pravartitatä tucchatä ceti | yathä, çrémad-uddhava uväca -- vadanti kåñëa çreyäàsi bahüni brahma-vädinaù | teñäà vikalpa-prädhänyam utäho eka-mukhyayä || bhavatodähåtaù svämin bhaktiyogo’napekñitaù | nirasya sarvataù saìgaà yena tvayy äviçen manaù || [BhP 11.14.1-2] öékä ca – çreyäàsi çreyaù-sädhanäni | kià vikalpena prädhänyam utäho kià vä ekasyaiva mukhyatä, eka-mukhyatäpekñotthäpane käraëaà bhavateti | na apekñitam anapekñä yasmin sa ahaitukaù | ayam artho – bhavatä yo bhakti-yoga uktaù, anye ca yäni niùçreyasa-sädhanäni vadanti tteñäà kià phala-sädhanatvena prädhänyam eva sarveñäm utäìgäìgitvam | prädhänyenäpi sarveñäà kià vikalpena tulya-phalatvaà yad vä kaçcid viçeña ity eñä |

[76]

atrottaraà çré-bhagavän uväca -- kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä | mayädau brahmaëe proktä dharmo yasyäà mad-ätmakaù || [BhP 11.14.3] (page 26) öékä ca – tatra bhaktir eva mahä-phalatvena mukhyä, anyäni tu svasva-prakåty-anusäreëa kha-puñpa-sthänéya-svargädi-phala-buddhibhiù präëibhiù prädhänyena parikalpitäni kñullaka-phalänéti vivektuà prakåty-anusäreëa bahudhä pratipattim äha käleneti saptabhiù | mad-atmako mayy evätmä cittaà yena sa ity eñä | yad vä madätmako mat-svarüpa-bhüto nirguëatväsmat-svarüpa-bhüto bhakti-lakñaëo dharmaù proktaù sarva-samanvaye pratipäditam ity arthaù |

[77-80] tad evaà sati tasyäm eväneka-vidha-çreyo-vadane hetum äha -- man-mäyä-mohita-dhiyaù puruñäù puruñarñabha | çreyo vadanty anekäntaà yathä-karma yatha-ruci || [BhP 11.14.9] tat-prakåténäà mäyä-guëa-mülatväd manmäyämohitadhiyaù | anekäntaà nänä-vidham | çreyaù puruñärthaà tat-sädhanaà ca | yataù – na sädhayati mäà yogo na säìkhyaà dharma uddhava | na svädhyäyas tapas tyägo yathä bhaktir mamorjitä || [BhP 11.14.20] na sädhayati na vaçékaroti | tapo jïänam | tyägaù sannyäsaù |

dharmaù satya-dayopeto vidyä vä tapasänvitä | mad-bhaktyäpetam ätmänaà na samyak prapunäti hi || [BhP 11.14.22] dharmo niñkämaù | vidyä çästréyaà brahma-jïänam | tapas tad-ékñaëam | bhakti-lakñaëais tu -- yathä yathätmä parimåjyate’sau mat-puëya-gäthä-çravaëäbhidhänaiù | tathä tathä paçyati vastu sükñmaà cakñur yathaiväïjana-samprayuktam || [BhP 11.14.26] öékä ca – nanu brahma-vid äpnoti param [TaittU 2.1.1] tam eva viditvätimåtyum eti [ÇvetU 6.15] ity ädi-çrutibhyo jïänäd evävidyä-nivåttyä tvat-präptir avagamyate kuto bhakti-yogenety ucyate | aträha yathä yateti | ätmä cittaà parimåjyate çodyate mat-puëya-gäthänäà çravaëair abhidhänaiç ca | bhakta-reväväntara-vyäpäro jïänaà na påthag ity artham | ity eñä | || 11.14 || çré-bhagavän ||77-80||

[81-83] agre ca karma-jïäna-bhakti-yogän tat-tad-adhikäritäyäà påthag hetüàç coktvä jïäna-karmänädareëa (page 27) bhakter eväbhidheyatvam äha païcabhiù | tatra jïänäbhyäsänädaraà vaktuà tad-adhikära-hetu-vairägyäbhyäsänädaraà vidhatte -- proktena bhakti-yogena bhajato mäsakån muneù | kämä hådayyä naçyanti sarve mayi hådi sthite || [BhP 11.20.29] jïänäbhyäsänädaraà vidhatte -- bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarva-saàçayäù | kñéyante cäsya karmäëi mayi dåñöe’khilätmani || [BhP 11.20.30] bhaktyaiva dåñöe säkñät-kåte | tathaiväha – tasmän mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-ätmanaù | na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha || [BhP 11.20.31] öékä ca – tad evaà vyavashtayädhikäri-trayam uktam | tatra bhakter anya-nirapekñatväd anyasya ca tat-säpekñatväd bhakti-yoga eva çreñöha ity upasaàharati tasmäd iti tribhiù |mad-ätmano mayi ätmä cittaà yasya tasya çreyaù-sädhanam ity eñä | atra präyo-grahaëasyäyaà bhävaù | bhajatäà jïäna-vairägyäbhyäsena prayojanaà nästy eva | tatra yathä-sthite’pi sadyo mukti-märge keñäàcit krama-mukti-märge pravåttir jäyate | tathä brahma-bhütaù prasannätmä [Gétä 18.54] ity ädi çré-gétänusäreëa yadi krama-bhakti-märge pravåttiù syät tadä bhavatv iti | tad evaà bhakteù prema-lakñaëe sarva-phala-räje sva-phale nästy eva jïänädy-apekñä |

[84]

påthak påthak jïänädi-phale’pi sädhye nästéty äha -- yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat | yogena däma-dharmeëa çreyobhir itarair api || sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä | svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati || [BhP 11.20.32-33] itarais tértha-yäträ-vratädibhir api yad bhävyaà tat sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhaktau labhate | taträpy aïjasä anäyäsenaiva kià tat sarvam | tad äha – svargävargam iti | svargaù präpaïcika-sukhaà sattva-çuddhy-ädi-krameëäpavargo mokña-sukhaà ca | tad-atikrami-sukhaà ca bhavatéty äha –mad-dhäma vaikuëöhaà ceti | kathaïcid bhakty-upakaraëatvenaiva yadi väïchati kaçcit, tatra çré-citraketv-ädivat svarga-väïchä | tasya bhakty-upakaraëatvaà coktaà – reme vidyädhara-strébhir gäpayan harim éçvaram [BhP 6.17.3] iti | çré-çukädivad-apavarga-väïchä | tat-prärthanayä go-çåìgopari-sarñapa-sthiti-kälaà vyäpya çré-kåñëena dürékåtäyäà mäyäyäà satyäà mätå-garbhäd bahirbabhüva iti brahma-vaivarta-kathä | tatra ca bhakty-upakaraëatvaà brahma-bhütaù prasannätmä ity-ädi-gétä-vacanät | tathä präpta-bhagavat-pärñada-tadéya-vånda-viçeñavad vaikuëöhecchä | te hi premëä säkñät çré-bhagavac-caraëäravinda-sevecchayaiva tat-prärthyaà (page 28) präptavantaù | yac ca vrajanty animiñämåñabhänu-våttyä [BhP 3.15.25] || 11.20 || çré-bhagavän || 81-84||

[85] ante ca – eñä buddhimatäà buddhir manéñä ca manéñiëäm | yat satyam anåteneha martyenäpnoti mämåtam || [BhP 11.29.22] öékä ca – ato mad-bhajanam eva buddher vivekasya manéñäyäç cäturyasya ca phalam ity äha eñeti | täm eva darçayati satyam amåtaà ca mä mäm anåtenäsatyena martyena vinäçinä manuñya-dehena iha asminn eva janmani präpnotéti yat saiva buddhir manéñä ceti | buddhir viveko manéñä cäturyam ity eñä | pürvaà bhakti-prakaraëasya gatatväd ity ato hetüpanyäsaù kåtaù – hariçcandro rantideva uïcha-våttiù çivir baliù | vyädhaù kapoto bahavo hy adhruveëa dhruvaà gatäù || [BhP 10.72.19] iti |

|| 11.29 || 85 ||

[86] çré-çukopadeçopasaàhäre ca çravaëam upalakñya –

saàsära-sindhum atidustaram uttitérñor nänyaù plavo bhagavataù puruñottamasya | lélä-kathä-rasa-niñevaëam antareëa puàso bhaved vividha-duùkha-davärditasya || [BhP 12.4.40] öékä ca – anyaù plava uttaraëa-sädhanaà na bhaved upäyäntaräbhäväd ity eñä | anyäsäm api bhakténäà tat-pürvakatvenaiva pravåtter upäyäntaräsambhavatvam uktam | etad-anantarädhyäyaç ca tädåçopakramopasaàhära-maya eva | atränugéyate’bhékñëaà bhagavän harir éçvaraù | yasya prasädajo brahmä rudraù krodha-samudbhavaù || [BhP 12.5.1] ity upakramya, etat kathitaà täta yad ätmä påñöavän nåpaù [BhP 1.19.5] harer viçvätmanaç ceñöäà kià bhüyaù çrotum icchasi [BhP 12.5.14] ity upasaàhäre’pi | tädåça-mahimatvena pürvokta-lélä-kathä-çravaëasyaiva prädhänyät ata upakramopasaàhära-nirdiñöatvät çravaëopalakñita-bhakter eväträpi prädhänyam | yas tu tan-madhye tvaà tu räjan mariñyati [BhP 12.5.2] ity ädinä jïänopadeçaù sa ca tasya yä präg avagatä bhakti-niñöhäyä eva svayaà darçayiñyamäëatvät | tatra präcénä tan-niñöhä yathä prathame kåñëäìghri-seväm adhimanyamänaù [BhP 1.19.5] iti | dadhyau mukundäìghrim ananya-bhävaù [BhP 1.19.7] ity ädi tan-niñöhataiva | tad-bhaya-parityägo yathä tad-väkye – (page 29) dvijopasåñöaù kuhakas takñako vä daçatv alaà gäyata viñëu-gäthäù || [BhP 1.19.15] iti | taj-jïänopadeçam abahu matvä çravaëa-lakñaëayä bhaktyaiva sva-kåtärthatvam uktam | siddho’smy anugåhéto’smi bhavatä karuëätmanä | çrävito yac ca me säkñäd anädi-nidhano hariù || nätyadbhutam ahaà manye mahatäm acyutätmanäm | ajïeñu täpa-tapteñu bhüteñu yad-anugrahaù || puräëa-saàhitäm etäm açrauñma bhavato vayam | yasyäà khalüttamaùçloko bhagavän anuvarëyate || [BhP 12.6.2-4] iti | punaç caikena padyena tad-väkya-gaurava-mätreëäìgékåtasya brahma-jïänasya takñakädi-bhaya-nivåtti-hetutvam uktväpy anyena tad-ürdhvam adhokñaja eva väk-cetasos tan-näma-kértana-dhyänäveçänujïä prärthitä | bhagavaàs takñakädibhyo måtyuà yo na bibhemy aham | praviñöo bhrama-nirväëam abhayaà darçitaà tvayä || anujänéhi mäà brahman väcaà yacchämy adhokñaje | mukta-kämäçayaà cetaù praveçya visåjämy asün || [BhP 12.6.5-6] iti | atha punar anyena padyenäjïäna-niräsaka-jïäna-vijïäna-siddhiç ca bhagavat-padäravinda-darçanänandäntarbhütaiva mama sphuratéti vijïäpitam | yathä --

ajïänaà ca nirastaà me jïä-vijïäna-niñöhayä | bhavatä darçitaà kñemaà paraà bhagavataù padam || [BhP 12.6.7] iti | atra pada-çabdasya caraëäravindäbhidhäyakatve jïänena vaiyäsaki-çabditena bheje khagendra-dhvaja-päda-mülam [BhP 1.18.16] ity evästi prathame sädhakam | tad etat prakaraëärthas tatra çré-sütenaiva spañöékåtaù | brahma-kopotthitäd yas tu takñakät präëa-viplavät | na sammumohoru-bhayäd bhagavaty arpitäçayaù || [BhP 1.18.2] nottamaçloka-värtänäà juñatäà tat-kathämåtam | syät sambhramo’nta-käle’pi smaratäà tat-padämbujam || [BhP 1.18.4] iti | tathä pürvaà dvädaçasyaiva tåtéye prathama-skandhäntaùsthasya – ataù påcchämi saàsiddhià yoginäà paramaà gurum | puruñasyeha yat käryaà mriyamäëasya sarvathä || [BhP 1.19.34] ity asya räja-praçnasyottaratvena bhagavad-dhyäna-kértane eva svayaà çré-çukadevenäpy upadiñöe -- tasmät sarvätmanä räjan hådisthaà kuru keçavam | mriyamäëo hy avahitas tato yäti paräà gatim || mriyamäëair abhidhyeyo bhagavän parameçvaraù | ätma-bhävaà nayaty aìga sarvätmä sarva-sambhavaù || kaler doña-nidhe räjann asti hy eko mahän guëaù kértanäd eva kåñëasya mukta-saìgaù paraà vrajet || [BhP 12.3.48-50] ity ädinä tatas tatra keçava avahitaù kåtävadhäna ätma-bhävam ätmano bhaktim | astu tävad äyäsa-(page 30) sädhyaà jïänam | hi yasmäd anäyäsa-sädhyät kértanäd evety arthaù | dvitéya-skandhe’pi na hy ato’nyaù çivaù panthä [BhP 2.2.33] ity ädinä evam etan nigaditam [BhP 2.3.1] ity antena granthena nänäìgavän çuddha-bhakti-yoga eva tatrottaratvena paryavasitaù | taträpi pibanti ye bhagavataù [BhP 2.2.37] ity ädinä lélä-kathä-çravaëa eva parama-paryavasänaà dåçyate | tasmät sädhüktaà tvaà tu räjan mariñyeti ity ädikaà tad-bhakti-niñöhä-prakaöanärtham eveti | yatho bhaktäv eva tad-upadeçasya tätparyam | ataeva dvitéyasyäñöame räja-prärthanä ca nänyathä syät | kåñëe niveçya niùsaìgaà manas tyakñye kalevaram [BhP 2.8.2] ity ädi |

|| 12.4 || çré-çukaù || 86 ||

[87-91] çré-sütopadeçänte’pi païcabhiù – naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaà na çobhate jïänam alaà niraïjanam | kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare

na cärpitaà karma yad apy akäraëam || [BhP 12.12.52] öékä ca – idänéà jïäna-karmädaräd api bhagavat-kértanädiñv evädaraù kartavya ity äha naiñkarmyaà tat-prakäçakaà yaj jïänaà yato niraïjanam upädhi-nivartakaà, tad api acyuta-bhakti-varjitaà cen na çobhate näparokña-paryantaà bhavatéty artha ity ädikä | yaçaù-çriyäm eva pariçramaù paro varëäçramäcära-tapaù-çrutädiñu | avismåtiù çrédhara-päda-padmayor guëänuväda-çravaëädibhir hareù || [BhP 12.12.53] öékä ca –kià ca varëäçramäcärädiñu yaù paro mahän pariçramaù sa yaço-yuktäyäà çriyäm eva kérto sampadi vä kevalaà na parama-puruñärthaù | guëänuvädädibhis tu çrédhara-päda-padmayor avismåtir bhavati ity eñä | tathä -- avismåtiù kåñëa-padäravindayoù kñiëoty abhadräëi ca çaà tanoti ca | sattvasya çuddhià paramäà ca bhaktià jïänaà ca vijïäna-viräga-yuktam || [BhP 12.12.54] spañöam | tathä – yüyaà dvijägryä bata bhüri-bhägä yac-chaçvad-ätmany-akhilätma-bhütam | näräyaëaà devam adevam éçam ajasra-bhävä bhajatäviveçya || [BhP 12.12.55] öékä ca – tad evaà çrotèë ätmänaà cäbhinandayann äha | tathä yüyam iti dväbhyäm | tthä hi dvjägryä yad yasmäd ätmany antaùkaraëe çré-näräyaëam äviveçya çaçvad bhajata | sambhävanäyäà loö | ato bhüri-bhägä bahu-puëyavantaù kathambhütam akhilätma-bhütaà sarvänaryämiëam ata eva devaà sarvopäsyam | adevaà na devo’nyo yasya tam | kuta éçam | yad vä yasmäd yüyaà bhüri-bhägäs tapa ädinä sampannäs tato näräyaëaà bhajateti vidhiù ity eñä | (page 31) atra tapa-ädi-sampatteù särthakatvaà näräyaëa-bhajanena bhavatéti svämy-abhipräyaù | tathä – ahaà ca saàsärita ätma-tattvaà çrutaà puräëe paramarñi-vakträt | präyopaveçe nåpateù parékñitaù sadasy åñéëäà mahatäà ca çåëvatäm || [BhP 12.12.56] etat-prasaìgenähaà cätma-tattvam akhilätma-bhütaà näräyaëaà smäritaù | taà prati paramotkaëöhitékåto’sméty arthaù | yad ätma-tattvaà me mayä maharñi-vakträc chrutam ||

|| 12.12 || çré-sütaù || 87-91 ||

[92] tad evam asmin çrémati mahä-puräëe guru-çiñya-bhävena pravåttänäm upadeça-çikñä-väkyeñu hakter eväbhidheyatvaà sädhitam | tathä – tat kathyatäà mahä-bhäga yadi kåñëa-kathäçrayam | athaväsya padämbhoja- makaranda-lihäà satäm || [BhP 1.16.6] ity anusäreëa sarveñäm itihäsänäm api tan-mätra-tätparyatvaà jïeyam | vistara-bhiyä tu na vivriyate | anyatra ca tad eva dåçyate | tatränvayena yathä – etävän eva loke’smin puàsäà dharmaù paraù småtaù | bhakti-yogo bhagavati tan-näma-grahaëädibhiù || [BhP 6.3.22] puàsäà jéva-mäträëäà paraù dharmaù särvabhaumo dharma etävän eva småto naitad adhikaù | etävat tvam eväha – tan-näma-grahaëädibhir yo bhakti-yogaù säkñäd bhaktir iti | eva-käreëänya-vyävåttatvaà spañöayati bhavatéti | näma-grahaëädény api yadi karmädau tat-sädguëyädy-arthaà prayujyante | tadä tasya paratvaà nästi | tuccha-phalärtha-prayojyatvena tad-aparädhäd ity arthaù | tathaiva kñayiñëu-phala-dätåtvaà ca bhavatéti bhävaù |

|| 6.3 || çré-yamaù sva-bhaöän || 92 ||

[93] tathä ca -- sadhrécéno hy ayaà loke panthäù kñemo’kuto-bhayaù | suçéläù sädhavo yatra näräyaëa-paräyaëäù || [BhP 6.10.17] ayaà panthäù çré-näräyaëa-bhakti-märgaù ||

|| 6.1 || çré-çukaù || 93 ||

[94] tatraivänvayena sarva-çästra-phalatvaà sa-kaimutyam äha – çrutasya puàsäà sucira-çramasya nanv aïjasä süribhir éòito’rthaù | tat-tad-guëänuçravaëaà mukunda- pädäravindaà hådayeñu yeñäm || [BhP 3.13.4] (page 32) puàsäà çrutasya vedärthävagater ayam evärthaù prayojanam éòitaù çläghitaù | ko’sau ? mukundasya pädäravindaà yeñäà hådayeñu vartate teñäà tad-guëänäà bhagavad-bhakty-ätmakänäm anusmaraëaà tat so’yam iti | tataù sutaräm eva çré-mukundasyety arthaù | evam evoktaà väsudeva-parä vedäù [BhP 2.2.28] ity ädi |

bhagavän brahma kärtsnyena trir anvékñya manéñayä | tad adhyavasyat küöa-stho ratir ätman yato bhavet || [BhP 2.2.34] tathä ca pädme båhat-sahasra-nämni – smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit | sarve vidhi-niñedhäù syur etayor eva kiìkaräù || skände prabhäsa-khaëòe, liìga-puräëe ca – äloòya sarva-çästräëi vicärya ca punaù punaù | idam eva suniñpannaà dhyeyo näräyaëaù sadä || [LiP 2.7.11] ata eva vedädy-arpaëa-mantra iti – vidyä-tapo-dhyäna-yonir ayonir viñëur éòitaù | brahma-yajïas tato devaù préyatäà me janärdanaù ||

|| 3.13 || çré-viduraù ||94||

[95] yato yaç ca çästre varëäçramäcäro vidhéyate tasyäpy anupama-caritaà phalaà bhaktir eva | yathä – däna-vräta-tapo-homa- japa-svädhyäya-saàyamaiù | çreyobhir vividhaiç cänyaiù kåñëe bhaktir hi sädhyate || [BhP 10.47.21] dänädibhiù çré-kåñëa-santoñärther iti jïeyam | taj janma täni karmäëi tad-äyus tan-manaù [BhP 4.31.7] ity ädi | båhan-näradéye (1.39.51) – janma-koöi-sahasreñu puëyaà yaiù samupärjitam | teñäà bhaktir bhavec chuddhä deva-deve janärdane || iti | agastya-saàhitäyäm – vratopaväsa-niyama-janma-koöyäpy anuñöhitaiù | yajïaiç ca vividhaiù samyag bhaktir bhavati mädhave || iti | etad eva vyatirekeëoktaà dharmaù svanuñöhitaù puàsäm [BhP 1.2.8] ity ädau | yaçaù çriyäm eva [BhP 12.12.4] ity ädau ca |

|| 10.47 || uddhavaù çré-vraja-devém ||95||

[96] yac ca yatra jïänam abhidhéyate tad api bhakty-antar-bhütatayiava labhyam | yathä –

pureha bhüman bahavo’pi yoginas tvad-arpitehä nija-karma-labdhayä | vibudhya bhaktyaiva kathopanétayä prapedire’ïjo’cyuta te gatià paräm || [BhP 10.14.5] he bhüman, iha loke pürvaà bahavo yogino’pi santo yogair jïänam apräpya paçcät tvayi arpitehä laukiky appi ceñöä | tathärpitäni yäni nijäni karmäëi tair labdhayä kathä-rucir-rüpayä, punaç ca (page 33) kathopanétayä tvat-samépaà präpitayä bhaktyaiväïjasä sukhena vibhudhyätma-tattvam ärabhya çré-bhagavat-tattva-paryantam anubhüya tava parämantaraìgäà gatià präptäù | çré-gétopaniñatsu ca ahaà sarvasya prabhavo mattaù [Gétä 10.8] ity ädibhiù çuddhäà bhaktim upadiçyäha -- teñäm evänukampärtham aham ajïänajaà tamaù | näçayämy ätmabhävastho jïänadépena bhäsvatä || [Gétä 10.11] iti |

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 96 ||

[97] yäny anyäni sarväëi tatra puruñärtha-sädhanäny ucyante täny api tathaiva bhakti-müläny eva | yathä – svargäpavargayoù puàsäà rasäyäà bhuvi sampadäm | sarväsäm api siddhénäà mülaà tac-caraëärcanam || [BhP 10.81.19] mantratas tantrataç chidram [BhP 8.23.16] ity ädi-nyäyena mukha-bähüru-pädebhyaù [BhP 11.5.2] ity ädy-ukta-nityatvena ca sarvathä tad-bahirmukhänäà tu tat-tad-aläbha eva syäd ity arthaù | yathä skände -- viñëu-bhakti-vihénänäà çrautäù smärtäç ca yäù kriyäù | käya-kleçaù phalaà täsäà svairiëé-vyabhicäravat || iti | tad uktaà çré-yudhiñöhireëa – tvat-päduke avirataà pari ye caranti dhyäyanty abhadra-naçane çucayo gåëanti | vindanti te kamala-näbha bhaväpavargam äçäsate yadi ta äçiña éça nänye || [BhP 10.72.4] iti | ata uktaà båhan-näradéye (1.4.4) – yathä samasta-lokänäà jévanaà salilaà småtam | tathä samasta-siddhénäà jévanaà bhaktir iñyate ||

|| 10.82 || çrédäma-vipraù ||97||

[98] tad evaà täni sädhanäni bhakti-jévanäny eveti bhakter eva sarvaträbhidheyatvam | täni vinäpi bhakter eva çré-viñëu-puräëe (1.11.48) pulaha-väkyam – yo yajïa-puruño yajïe yoge ca paramaù pumän | tasmiàs tuñöe yad apräpyaà kià tad asti janärdane || ataeva mokña-dharme – yä vai sädhana-sampattiù puruñärtha-catuñöaye | tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || iti | tasmät sädhüktaà sarva-çästra-çravaëa-phalatvena tad-abhidheyatvam | ataeva prathamaà svayaà bhagavatä saiva pravartitety uktaà kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä mayä [BhP 11.14.3] ity-ädinä | tad evaà sati ye tu nätikovidäs te tat-tad-arthaà karmädy-aìgatvenaiva çré-viñëüpäsanaà kurvate | (page 34) tatas tad-aparädhena nija-kämanä-mätra-phala-pradatvam | na ca tat-tan-mätra-dänena paryäptiù kintu paryävasäne parama-phala-pradatvam eveti | tatas tasyä eva parama-hitatvenäbhidheyatvam äha -- satyaà diçaty arthitam arthito nåëäà naivärthado yat punar arthitä yataù | svayaà vidhatte bhajatäm anicchatäm icchäpidhänaà nija-päda-pallavam || [BhP 5.19.28] arthitaù prärthitaù san nèëäm arthitaà satyam eva dadäti | na tatra kadäcid vyabhicära ity arthaù | kintu tathäpi tan-mantreëärthado na bhavati, tan-mätraà dattvä nivåtto na bhavatéty arthaù | yata upäsakas taträpürëatväd bhoga-kñaye sati tadaiva punar arthitä bhavati | na jätu kämaù kämänäà [ManuS 2.94] ity ädeù | tad evam abhipretya sa tu parama-käruëikas tat-päda-pallavam eva vidhatte tebhyo dadätéty arthaù | yathä mätä carvyamäëäà måttikäà bälaka-mukhäd apasärya tatra khaëòaà dadäti tadvad iti bhävaù | evam apy uktaà akämaù sarva-kämo vä [BhP 2.3.10] ity ädau tévratvaà bhakteù | tathoktaà gäruòe – yad durlabhaà yad apräptaà manaso yan na gocaram | tad apy aprärthitaà dhyäto dadäti madhusüdanaù || [GarP 2.234.12] iti | evaà çré-sanakädénäm api brahma-jïäninäà bhakty-anuvåttyä tat-päda-pallava-präptir jïeyä ||

|| 5.19 || deväù parasparam ||98||

[99]

atha vyatireke karmänädareëäha | tatra karmaëaù phala-präptäv aniçcayavattvaà duùkha-rüpatvaà ca bhaktes tu tasyäm ävaçyakatvaà, sädhaka-daçäyäm api sukha-rüpatvaà cety ähuù – karmaëy asminn anäçväse dhüma-dhümrätmanäà bhavän | äpäyayati govinda- päda-padmäsavaà madhu || [BhP 1.18.12] asmin karmaëi satra anäçväsa aviçvasanéye vaiguëya-bähulyena kåñivat phala-niçcayäbhäväd anena bhakter viçvasanéyatvam dhvanitam | dhümena dhümro viraïjitau ätmänau çaréra-citte yeñäà, karmaëi ñañöhé, tän asmän ity arthaù | päda-padmasya yaço-rüpam äsavaà makarandaà madhu madhuram | atra satravat karmäntaram, yaçaù-çravaëavad bhakty-antaraà ceti jïeyam | tad evaà bhaktià vinä karmädibhir asmäkaà duùkham eväséd iti vyatirekatvam atra gamyate | tad uktaà – yaçaù-çriyäm eva pariçramaù paraù [BhP 12.12.40] ity ädi | ato vai kavayo nityam [BhP 1.2.22] ity ädi ca | brahma-vaivarte ca çivaà prati çré-viñëu-väkyam – yadi mäà präptum icchanti präpunvanty eva nänyathä | kalau kaluña-cittänäà våthäyuù-prabhåténi ca | bhavanti varëäçramiëäà na tu mac-charaëärthinäm || iti |

|| 1.18 || çré-åñayaù sütam || 99 ||

[100] tathä tyaktä svadharmaà [BhP 1.5.17] ity ädikam anusandheyam | evaà mahä-vitta-mahäyäsädi-sädhyena karmädinä tucchaà svargädi-phalaà svalpäyäsa-svalpa-vittädi-sädhyayä bhaktyä (page 35) tad-äbhäsena ca parama-mahat-phalaà tatra tatränusandhäya bhaktäv eva çästra-tätparyaà paryälocanéyam | tasmät tat-tac-chästräëäm api bhakti-vidheya-tad-anuvädena pravåttatvän na vaiphalyam ity api jïeyam | kià ca -- vipräd dvi-ñaò-guëa-yutäd aravinda-näbha- pädäravinda-vimukhät çvapacaà variñöham | manye tad-arpita-mano-vacanehitärtha- präëaà punäti sa kulaà na tu bhürimänaù || [BhP 7.9.10] öékä ca – bhaktyaiva kevalayä hares toñaù sambhavatéty uktam | idänéà bhaktià vinä nänyat kiïcit tat-toña-hetur ity äha vipräd iti | manye dhanäbhijana-rüpa-tapaù-çrutaujas- tejaù-prabhäva-bala-pauruña-buddhi-yogäù || [BhP 7.9.9] ity ädau pürvoktä ye dhanädayo dviñaò dvädaça-guëäs tair yuktäd vipräd api çvapacaà variñöhaà manye | yad vä sanat-sujätoktä dvädaça dharmädayo guëä drañöavyäù –

dharmaà ca satyaà ca damas tapaç ca vimatsaraà hrés titikñänasüyä | yajïaç ca dänaà ca dhåtiù çrutaà ca vratäni vai dvädaça brähmaëasya || iti | kathambhütaà çvapacaà, tasminn aravinda-näbhe’rpitä mana ädäya yena tam | éhitaà karma | variñöhatve hetuù – sa evambhütaù çvapacaù sarva-kulaà punäti | bhüri-mäno garvo yasya sa tu vipra ätmänam api na punäti, kutaù kulam | yato bhakti-hénasyaite guëä garväyaiva bhavanti, na tu çuddhaye | ato héna iti bhävaù | ity eñä || muktä-phala-öékä – dviñaö dvädaça-guëä dhanäbhijanädayaù | yad vä – çamo damas tapaù çaucaà kñänty-ärjava-viraktayaù | jïäna-vijïäna-santoñaù satyästikyaà dviñaò-guëäù || ity atroktä ity eñä | skände çré-närada-väkyam – kuläcära-vihéno’pi dåòha-bhaktir jitendriyaù | praçastaà sarva-lokänäà na tv añöädaça-vidyakaù | bhakti-héno dvijaù çäntaù saj-jäti-dharmikas tathä || käçé-khaëòe ca – brähmaëaù kñatriyo vaiçyaù çüdro vä yadi vetaraù | viñëu-bhakti-samäyukto jïeyaù sarvottamottamaù || båhan-näradéye -- viñëu-bhakti-vihénä ye caëòäläù parikértitäù | caëòälä api vai çreñöhä hari-bhakti-paräyaëäù || [NärP 1.37.12] näradéye ca – çvapaco'pi mahé-päla viñëor bhakto dvijädhikaù | viñëu-bhakti-vihéno yo dvijätiù çvapacädhamaù || [NärP 1.33.41] iti | atra müla-padye sa kulaà punätéty ukte svaà punätéti sutaräm eva siddham | yathoktaà – kiräta-hüëändhra-pulinda-pulkaçä äbhéra-çumbhä yavanäù khasädayaù | ye’nye ca päpä yad-apäçrayäçrayäù çudhyanti tasmai prabhaviñëave namaù || [BhP 2.4.18] iti |

|| 7.9 || prahlädaù çré-nåsiàham ||

[101]

ataevähuù – (page 36) dhig janma nas trivåd-vidyäà dhig vrataà dhig bahujïatäm |

dhik kulaà dhik kriyä-dékñäà vimukhä ye tv adhokñaje || [BhP 10.23.40] öékä ca – trivåt çaukraà sävitraà daikñam iti triguëitaà janma | vrataà brahmacaryam | kriyäù karmäëi däkñyaà cety ädikä | tathoktaà kià janmabhis tribhiù [BhP 4.31.8] ity ädi ||

|| 10.13 || yäjïika-vipräù || 101 ||

[102]

mayy eva mana ädhatsva mayi buddhià niveçaya nivasiñyasi mayy eva ata ürdhvaà na saàçayaù atha cittaà samädhätuà na çaknoñi mayi sthiram abhyäsayogena tato mäm icchäptuà dhanaàjaya abhyäse’py asamartho’si matkarmaparamo bhava madartham api karmäëi kurvan siddhim aväpsyasi athaitad apy açakto’si kartuà madyogam äçritaù sarvakarmaphalatyägaà tataù kuru yatätmavän || [Gétä 12.8-11] atra pädme kärttika-mähätmyetihäso’nusandheyaù | yathä cola-deça-räjasya kasyacid viñëu-däsa-nämnä vipreëa çuddham arcanam eva kurvatä saha kasya pürvaà bhagavat-präptiù syäd iti spardhayä bahün yajïän bhagavad-arpitän api suñöhu vidadhato na bhagavat-präptir abhüt | kintu viprasya bhagavat-präptau dåñöäyäà tän parityajya – yat spardhayä mayä caitad yajïa-dänädikaà kåtam | sa viñëu-rüpa-dhåg vipro yäti vaikuëöha-mandiram ||[PadmaP 6.109.22] tasmäd dänaiç ca yajïaiç ca naiva viñëuù prasédati | bhaktir eva paraà tasya nidänaà darçane vibhoù ||[PadmaP 6.109.25] iti mudgalaà praty uktä | viñëo bhaktià sthiräà dehi mano-väk-käya-karmabhiù | ity uktvä so'patad vahnau sarveñäm eva paçyatäm ||[PadmaP 6.109.29] ity uktä çuddha-bhakti-çaraëatäm eva muhur dainyenäìgékåtya homa-kuëòe dehaà tyejataù paçcäd eva tat-präptir iti | yogänädareëäha -- yuïjänänäm abhaktänäà präëäyämädibhir manaù akñéëa-väsanaà räjan dåçyate punar utthitam || [BhP 10.51.60]

utthitaà viñayäbhimukham ||

|| 10.51 || çré-bhagavän mucukundam ||102||

[103]

tathä – yamädibhir yoga-pathaiù käma-lobha-hato muhuù | mukunda-sevayä yadvat tathätmäddhä na çämyati || [BhP 1.6.36] (page 37) ataù sutaräm eva na sädhayati mäà yogaù [BhP 11.14.20] ity-ädikam iti bhävaù |

|| 1.6 || çré-närado vyäsam ||103||

[104]

atha jïänänädareëodähriyate | tatra tasya kåcchra-sädhanatvenänädaro darçita eva pänena te deva-kathä-sudhäyäù [BhP 3.5.44] ity-ädibhyäm | çré-gétäsu ca – çré arjuna uväca -- evaà satatayuktä ye bhaktäs tväà paryupäsate | ye cäpy akñaram avyaktaà teñäà ke yogavittamäù || çré-bhagavän uväca -- mayy äveçya mano ye mäà nityayuktä upäsate | çraddhayä parayopetäs te me yuktatamä matäù || ye tv akñaram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate | sarvatragam acintyaà ca küöastham acalaà dhruvam || saàniyamyendriyagrämaà sarvatra samabuddhayaù | te präpnuvanti mäm eva sarvabhütahite ratäù || kleço’dhikataras teñäm avyaktäsaktacetasäm | avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate || [Gétä 12.1-5] bhakti-märge tu çramo na syät | tad-vaçékäritä-rüpaà phalaà cäpürvam ity äha – jïäne prayäsam udapäsya namanta eva jévanti san-mukharitäà bhavadéya-värtäm | sthäne sthitäù çruti-gatäà tanu-väì-manobhir ye präyaço ïjita jito’py asi tais tri-lokyäm || [BhP 10.14.3] udapäsya iñad apy akåtvä sthäne niväsa eva sthitä api yadåcchayä saìgataiù sadbhir mukharitäà svata eva nityaà prakaöitäà bhavadéya-värtäà tat svata eva çruti-gatäà çravaëaà präptäà tanuväì-manobhir namantaù sannidhi-mätreëa kurvanto ye jévanti kevalaà yadyapi nänyat kurvanti taiù präyaças tri-lokyäm anyair ajito’pi tvaà jito’si vaçékåto’si | ataevoktaà çré-nåsiàha-puräëe – patreñu puñpeñu phaleñu toyeñv akréta-labhyeñu sadaiva satsu | bhaktyä sulabhye puruñe puräëe muktau kimarthaà kriyate prayatnaù || iti | vastutas tu –

çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho kliçyanti ye kevela-bodha-labdhaye | teñäm asau kleçala eva çiñyate nänyad yathä sthüla-tuñävaghätinäm || [BhP 10.14.4] öékä ca – bhaktià vinä naiva jïänaà sidhyatéty äha çreya iti | çreyasäm abhyudayäpavarga-lakñaëänäà såtir yasyäù sarasa iva nirjharäëäà täà te tava bhaktim udasya tyaktvä teñäà kleçala evävaçiñyate | ayaà bhävaù | yathälpa-pramäëaà dhänyaà parityajyäntaù-kaëa-hénän sthüla-dhänyäbhäsän ye’vaghnanti teñäà na kiïcit phalam | evaà bhaktià tucchikåtya ye kevala-bodhäya prayatante (page 38) teñäm api | ity eñä | atra vibho itivat kevala-çuddha ity api sambodhanam | asau dåçyamänaù kleçalaù sannyäsädény eveti ca jïeyam | çré-gétäsu ca çré-bhagavän uväca amänitvam adambhitvam [Gétä 13.7] ity-ädikaà jïäna-yoga-märgam upakramya, madhye tattva-jïänärtha-darçanam [Gétä 13.11] iti samäpyäha -- etaj jïänam iti proktam ajïänaà yad ato’nyathä [Gétä 13.11] iti | tato bhakti-yogaà vinä jïänaà na bhavatéty arthaù | tato’net’py uktaà mad-bhakta etad vijïäya mad-bhäväyopapadyate [Gétä 13.18] iti | anyatra ca – açraddadhänäù puruñä dharmasyäsya parantapa | apräpya mäà nivartante måtyu-saàsära-vartmani || [Gétä 9.3] iti | asya satataà kértayanto mäà [Gétä 9.14] ity-ädi-pürvokta-lakñaëasyety arthaù | ata eväsphuöa-bhakténäà mudgalädénäm api kåtacaré sädhana-bhaktir anusandheyä ||

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 105 ||

[106] äçrayäntara-svätantryänädareëäha – avismitaà taà paripürëa-kämaà svenaiva läbhena samaà praçäntam | vinopasarpaty aparaà hi bäliçaù çva-läìgulenätititarti sindhum || [BhP 6.9.22] avismitaà tato’nyasyäpürva-vastuno’sad-bhäväd vismaya-rahitam | ataù svenaiva svéyenaiva svasyaiva karma-bhütasya kriyä-bhütena läbhena paripürëa-kämaà nänyasyety arthaù | ataù sarvatra samaà praçäntaà citta-doña-rahitam | atititarti atitartum icchatéty arthaù | tathoktaà – rajas-tamaù-prakåtayaù [BhP 1.2.27] ity ädi | skände çré-brahma-närada-saàväde – väsudevaà parityajya yo’nyaà devam upäsate | sva-mätaraà parityajya çvapacéà vandate hi saù || tathaivänyatra ca –

väsudevaà parityajya yo’nyaà devam upäsate | tyaktvämåtaà sa müòhätmä bhuìkte halähalaà viñam || mahäbhärate – yas tu viñëuà parityajya mohäd anyam upäsate | sa hema-räçim utsåjya päàçu-räçià jighåkñati || iti | (page 39) ataevoktaà çré-satyavratena – na yat-prasädäyuta-bhäga-leçam anye na devä guravo janäù svayam | kartuà sametäù prabhavanti puàsas tam éçvaraà vai çaraëaà prapadye || iti | çré-brahma-çiväv api vaiñëavatvenaiva bhajeta | sa ädi-devo jagatäà paro guruù [BhP 2.9.5] vaiñëavänäà yathä çambhuù [BhP 12.13.16] ity-ädy-aìgékärät | ataeva dvädaçe çré-çivaà prati märkaëòeya-vacanam – varam ekaà våëe’thäpi pürëät kämäbhivarñaëät | bhagavaty acyutäà bhaktià tat-pareñu tathä tvayi || [BhP 12.10.34] tvayy api tva-para ity arthaù | ataeväñöame prajäpati-kåta-çré-çiva-stutau – ye tv ätmaräma-gurubhir hådi cintitäìghri-dvandvam [BhP 8.7.26] iti | caturthe çrémad-añöa-bhujaà prati çré-pracetobhir api – vayaà tu säkñäd bhagavan bhavasya priyasya sakhyuù kñaëa-saìgamena | [BhP 4.30.38] iti | vaiñëavasya sataù sama-darçinas tu na bhakti-läbhaù pratyaväyaç ca | yathä vaiñëava-tantre -- na labheyuù punar bhaktià harer aikäntikéà jaòäù | ekägra-manasaç cäpi viñëu-sämänya-darçinaù || yas tu näräyaëaà devaà brahma-rudrädi-daivataiù | samatvenaiva vékñeta sa päñaëòé bhaved dhruvam || iti | ataeväbheda-dåñöi-vacanaà sama-bhakta-jïäny-ädi-param eva | yathä çré-märkaëòeyopäkhyäne dvädaça eva çré-çiva-väkyam – brähmaëäù sädhavaù çäntä niùsaìgä bhüta-vatsaläù | ekänta-bhaktä asmäsu nirvairäù sama-darçinaù || sa-lokä loka-päläs tän vandanty arcanty upäsate | ahaà ca bhagavän brahmä svayaà ca harir éçvaraù || na te mayy acyute’je ca bhidäm aëv api cakñate | nätmanaç ca janasyäpi tad yuñmän vayam émahi || [BhP 12.10.20-22] iti |

tat tato’pi tän apy atikramya yuñmän märkaëòeyädén çuddha-vaiñëavän vayam émahi bhajäm ity arthaù | tad uktaà çré-çivenaiva pracetasaà prati – atha bhägavatä yüyaà priyäù stha bhagavän yathä | na mad-bhägavatänäà ca preyän anyo’sti karhicit || [BhP 4.24.26] iti | anyatra ca préte harau bhagavati préye’haà sa-caräcaraù iti ca | tasya çuddha-vaiñëavatvaà coktam eva tat-pürvaà – naivecchaty äçiñaù kväpi brahmarñir mokñam apy uta | bhaktià paräà bhagavati labdhavän puruñe’vyaye || [BhP 12.10.6] iti | çré-märkaëòeyam uddiçya çré-çivena | tathä çré-çivasya tac-cetasy ävirbhävät samädhi-virämeëa tad eva vyaïjitam | yathä – kim idaà kuta eveti samädher virato muniù [BhP 12.101.6] iti | (page 40) kià ca brähmaëäù sädhavaù [BhP 12.10.16] ity ädäv abhedäd adåñöi-vacane’pi svayaà ca hari éçvaraù [BhP 12.10.16] ity anena tasyaiva prädhänyam uktam | tasyaiva svayaà ceçvaratvam uktaà pärthiväd däruëaù [BhP 1.2.24] ity ädinä | brahma-puräëe çré-çiva-väkyam api tathaiva – yo hi mäà drañöum iccheta brahmäëaà vä pitämaham | drañöavyas tena bhagavän väsudevaù pratäpavän || [BrahmaP 226.46] iti | tad-vijïänena sarva-vijïänäd iti bhävaù | tad evaà vaiñëavatvenaiva çiva-bhajanaà yuktam | kecit tu vaiñëaväs tat-püjanam ävaçyakatvenopasthitaà cet tarhi tasminn adhiñöhäne çré-bhagavantam eva püjayanti | yathä çré-viñëu-dharmäntimo’yam itihäsaù – viñvaksena-nämä kaçcid vipra ekänta-bhägavataù påthivéà vicarann äsét | sa kadäcid eka eva vanänta upaviñöaù | tathärtha grämädhyakña-sutaù kaçcid ägatas tam uväca ko’séti | tataù kåta-sväkhyänaà tam uväca – mama çiraù-péòädyä jäteti nijeñöa-devaà çivaà püjayituà na çaknomi, tato mama pratinidhitvena tvam eva taà püjayeti | etad-anantaraà ca tatratyaà särdhaà padyam – etad uktaà pratyuväca vayam ekäntinaù çrutäù | caturätmä hariù püjyaù prädurbhäva-gato’thavä | püjayämaç ca naivänyaà tasmät tvaà gaccha mä ciram || [ViDhP 3.354.12-13] iti | tatas tasmiàs tad-aìgékåtavati sa khaògam unnamitavän çiraç chettum | tataç cäsau vipras tad-dhastena måtyum anabhépsan vicäryoktavän bhadraà tatra gacchäma iti | gatvä cedaà manasi cintitam – ayaà rudraù pralaya-hetutayä tamo-vardhanatvät tamo-bhävaù | çré-nåsiàha-devaç ca tämasa-daitya-gaëa-vidärakatayä tamo-bhaïjana-kartåtvät tad-bhaïjanärtham eva tatrodayeta sürya iva tamo-räçeù | ato rudräkärädhiñöhäne’pi tad-upäsakänäm eñäà tad-bhajana-kåte çré-nåsiàha-püjäm eväsmin kariñyäméti | atha çré-nåsiàhäya nama iti gåhéta-puñpäïjalau tasmin punaù krodhäviñöena grämädhyakña-putreëa khaògaù samudyamitaù | tataç cäkasmät tad eva liìgaà sphoöayitvä çré-nåsiàha-devaù svayam ävirbhüya taà grämädhyakña-putraà sa-parikaraà jaghäna | dakñiëasyäà diçi liìga-sphoöa-nämä svayaà ca tatra sthitavän iti | kecit kadäcit tad-adhiñöhänatvenaiva vä | ataevoktam ädi-värähe --

janmäntara-sahasreñu samärädhya våña-dhvajam | vaiñëavatvaà labhed dhémän sarva-päpa-kñaye sati || iti | ataeva çré-nåsiàha-çiva-bhaktyor anantaraà båhad eva çré-nåsiàha-täpanyäà çrutau -- anupanéta-çatam ekam ekenopanétena tat-samam | upanéta-çatam ekam ekena gåhasthena tat-samam | gåhastha-çatam ekam ekena vänaprasthena tat samaà | vänaprastha-çatam ekam ekena yatinä tat samaà | yaténäà tu çataà pürëam ekam ekena rudra-jäpakena tat-samam | rudra-jäpaka-çatam ekam ekena atharva-çiraù-çikhädhyäpakena3 tat-samam | atharvaçiraù-çikhädhyäpaka-çatam ekam ekena täpanéyopaniñad-adhyäpakena tat-samam | täpanéyopaniñad-adhyäpaka-çatam ekam ekena mantra-räjädhyäpakena tat-samam | [NTU 5.8] iti | (page 41) mantra-räjaç ca tatra çré-nåsiàha-mantra eveti | svatantratvena bhajane tu bhågu-çäpo duratyayaù | yathä caturthe – bhåguù pratyasåjac chäpaà brahma-daëòaà duratyayam | bhava-vrata-dharä ye ca ye ca tän samanuvratäù | päñaëòinas te bhavantu sac-chästra-paripanthinaù || [BhP 4.2.27-28] ity-ädi | veda-vihitam evätra bhava-vratam anüdyate anya-vihitatve päñaëòinatva-vidhänäyogaù syät | pürvata eva päñaëòitva-siddheù | atha tat-paripanthinäà çré-bhägavatädénäà sac-chästratvam äyätam | tat-puraskåtänäà süta-saàhitädénäm asac-chästratvaà spañöam eva | tasmät svatantratvenaivopäsanäyäm ayaà doñaù | yataç ca tatraiva tena çré-janärdanasyaiva veda-mülatvam uktam – eña eva hi lokänäà çivaù panthäù sanätanaù | yaà pürve cänusantasthur yat-pramäëaà janärdanaù || [BhP 4.2.31] iti | eña veda-lakñaëo yat-pramäëaà yatra mülam iy arthaù | ata evänvayenäpi çré-viñëu-bhaktir dåòhé-kåtä sattvaà rajas tamaù [BhP 1.2.23] ity ädinä | tathä çré-hari-vaàçe çiva-väkyam – harir eva sadä dhyeyo bhavadbhiù sattva-saàsthitaiù | viñëu-mantraà sadä vipräù paöhadhvaà dhyäta keçavam || iti | tasmät çré-çiva-bhakter apy evambhüte sthite paräëäm api devatänäà vaiñëavägamädau tad-bahiraìgävaraëa-sevakatvenäpräkåtänäm eva püjä-vidhänaà çré-bhagaval-loka-saìgraha-paräëäà tal-lélaupäyika-nara-lélä-pärñadänäà vä çré-bhagavat-préëana-yajïädau tu yudhiñöhira-räjasüyavad anyäsäm api tad-vibhütitvenaiveti jïeyam | tataù sampüjya çirasä vavande parameñöhinam | bhavaà prajäpatén devän prahrädo bhagavat-kaläù || [BhP 7.10.32] iti | 3 Jéva’s reading has aìgirasa-çäkhädhyäpakena. He also skips mention of the täpanéyopaniñad-adhyäpaka.

tad uktaà çré-yudhiñöhireëaiva – kratu-räjena govinda räjasüyena pävanéù yakñye vibhütér bhavatas tat sampädaya naù prabho || [BhP 10.72.31] vibhütitvenaivam uktaà pädme kärttika-mähätmye çré-satyabhämäà prati çré-bhagavatä -- çaiväù sauräç ca gäëeçä vaiñëaväù çakti-püjakäù | mäm eva präpnuvantéha varñämbhaù sägaraà yathä || eko'haà païcadhä jätaù kréòayan nämabhiù kila | deva-datto yathä kaçcit puträdy-ähväna-nämabhiù || [PadmaP 6.88.43-44] iti | vastutas tu sarväpekñayä çré-vaiñëavä eva çreñöhäù | tad uktaà skände brahma-närada-saàväde tathaivänyatra prahläda-saàhitäyäm ekädaçé-jägaraëa-prasaìge ca – na sauro na ca çaivo vä na brähmo na ca çäktikaù | na cänya-devatä-bhakteù bhaved bhägavatopamaù || iti | tädåça-saurädénäà tat-präptiç ca na kevalaà tad-dhetutvena kintu bhagavat-préty-artha-kåta-japa-tapas-taj-jäta-(page 42) –çuddha-bhakti-dvärä çré-visëu-kñetra-maraëädi-prabhäveëa vä | yathä tatraiva varëitayor devaçarma-candraçarma-nämnoù süryam ärädhayatoù | tad uktaà çré-bhagavatä – tat-kñetrasya prabhäveëa dharma-çélatayä punaù | vaikuëöha-bhavanaà nétau mat-parau mat-samépagaiù || yävaj jévantu yat täbhyäà sürya-püjädikaà kåtam | tenähaà karmaëä täbhyäà supréto hy abhavaà kila || iti | tat-kñetraà mäyäpuré | tau ca çré-kåñëävatäre saträjid-akrüräkhyau jätäv iti ca tatra prasiddhiù | evaà puëòarékasyäpi pitå-sevayä tat-präptiç ca yojanéyä | svatantropäsanäyäà tat-präptiù çré-gétopaniñadi niñiddhaù -- ye’py anyadevatäbhaktä yajante çraddhayänvitäù | te’pi mäm eva kaunteya yajanty avidhipürvakam || ahaà hi sarvayajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca | na tu mäm abhijänanti tattvenätaç cyavanti te || yänti devavratä devän pitèn yänti pitåvratäù | bhütäni yänti bhütejyä yänti madyäjino’pi mäm || [Gétä 9.23-25] tasmät tadéyatvenopäsanäyäà kaçcid guëo’pi bhavati | avajïädau tu doñaù – çraddhäà bhägavate çästre’nindäm anyatra cäpi hi [BhP 11.3.26] itivat | yathä pädme – harir eva sadärädhyaù sarva-deveçvareçvaraù |

itare brahma-rudrädyä nävajïeyäù kadäcana || iti | gautaméye ca – gopälaà püjayed yas tu nindayed anya-devatäm | astu tävat paro dharmaù pürva-dharmo’pi naçyati || [GautaméyaT 33.84] iti | ataeva hayaçérñä mäà pathi deva-helanät [BhP 6.8.15] iti çré-näräyaëa-varmaëi tad-ägaù-präyaçcittam | viñëu-dharme cäyam itihäsaù – pürvaà çrmad-ambaréño bahu-dinaà çré-bhagavad-ärädhanaà taop’nuñöhitavän | tad-ante ca bhagavän evednra-rüpeëairävaté-kåtaà garuòam äruhya taà vareëa chandayämäsa | sa cendra-rüpaà dåñövä taà namaskärädibhir ädåtyäpi tasmäd varaà neñöavän | uktaväàç ca – mamärädhyäkäro yaù sa eva mama vara-dätä bhaven nänya iti | atha tad-deya-varam aham eva däsyäméti punar uktyvaty apéndre taà neñöavantaà taà prati vajraà samudyatavän | tadäpi taà varaà näìgékåtavati tasmin suprasanno bhüvä tad-rüpam antardhäpya svarüpam ävirbhävayann anujagräheti | tatra ca çivävajïädau mahän eva doñaù | yathä caturthe eva nandéçvara-çäpaù | saàsarantv iha ye cämum anu çarvävamäninam [BhP 4.2.24] iti | idam api yat kiïcid eva, çré-çivasya mahäbhägavatatvena doñasya svayam eva siddhatvät | helanaà giriça-bhrätur dhanadasya tvayä kåtam [BhP 4.11.32] ity ukta-rétyä nünaà tat-sakhyam anusmåtyaiva kuberäd api çré-dhruveëa bhagavad-bhakti-svabhäva-kåta-sarva-viñayaka-vinaya-punaù-punar-bhbhakty-abhiläñäbhyäà yuktena satä kåtaà bhagavad-bhakti-vara-prärthanam iti caturthäbhipräyaù | ataevoktaà --(page 43) yo mäà samarcayen nityam ekäntaà bhävam äçritaù | vinindan devam éçänaà sa yäti narakaà dhruvam || iti | dåñöaà ca yathä citraketu-carite | çré-kapila-devena sädhäraëänäm api präêinäm avamänädikaà ninditaà kim uta tad-vidhänäm | tathä hi – ahaà sarveñu bhüteñu bhütätmävasthitaù sadä tam avajïäya mäà martyaù kurute’rcä-viòambanam || [BhP 3.29.21] bhüteñu vakñyamäëa-rétyä präëa-bhåj-jévam ärabhya bhagavad-arpitätma-jéva-paryanteñu bhütätmä tad-antaryämé | taà mäm avajïäya teñäm avajïayä tad-adhiñöhänakasya mamaivävajïäà kåtvety arthaù | tatas täà kåtvä yo’rcäà mat-pratimäà kurute sa tad-viòambanaà tasyä avajïäm eva kuruta ity arthaù | yataù – yo mäà sarveñu bhüteñu santam ätmänam éçvaram | hitvärcäà bhajate mauòhyäd bhasmany eva juhoti saù || [BhP 3.29.22] mauòhyät çailé därumayo vä käcit pratimeyam iti müòha-buddhitväd yaà sarveñu bhüteñu vartamänaà paramätmänam éçvaraà mäà hitvä tasyä mayaikyaà avibhävyärcäà madéyäà pratimäà bhajate kevala-loka-réti-dåñöyä tasyai jalädikam arpayati | yathägni-puräëe daçaratha-märita-putrasya tapasvino viläpe –

çilä-buddhiù kåtä kià vä pratimäyäà harer mayä | kià mayä pathi dåñöasya viñëu-bhaktasya karhicit || tan-mudräìkita-dehasya cetasänädaraù kåtaù | yena karma-vipäkena putra-çoko mamedåçaù || iti | yathä coktaà – viñëv-arcäyäà çilä-dhér guruñu nara-matir vaiñëave jäti-buddhir viñëor vä vaiñëavänäà kali-mala-mathane päda-térthe’mbu-buddhiù | çré-viñëor nämni mantre sakala-kaluña-he çabda-sämänya-buddhir viñëau sarveçvareçe tad-itara-sama-dhér yasya vä näraké saù || [Pv 114] iti | tasya ca müòhasya mad-dåñöy-abhävät sarva-bhütävajïäpi bhavati | tatas tad-doñeëa bhasmani yathä juhoti kaçcit tathä tasyäçraddadhänasya phaläbhäva ity arthaù | ye çästra-vidhim utsåjya yajante çraddhayänvitäù [Gétä 17.1] ity-ädy-ukta-rétyä loka-paramparä-mätra-jäte yat-kiïcic-chraddhä-sad-bhäve tu kaniñöha-bhägavatatvam eva | arcäyäm eva haraye püjäà yaù çraddhayehate | na tad-bhakteñu cänyeñu sa bhaktaù präkåtaù småtaù || [BhP 11.2.47] ity ukteù | yadyapi yathä-kathaïcid bhajanasyaivävaçyaka-phalävasänatästy eva tathäpi jhaöiti na bhavatéty eva tathoktam | vakñyate ca säphalyam arcädäv arcayet tävad [BhP 3.29.20] ity ädinä | avajïä-mätrasya tädåçatve sutaräà tu – dviñataù para-käye mäà mänino bhinna-darçinaù | bhüteñu baddha-vairasya na manaù çäntim åcchati || [BhP 3.29.18] ity ukteù | (page 44) bhinna-darçinaù sarvaträntaryämy-eka-dåñöi-rahitasya ataeva mänina ataeva tad-dhavairasya ca | tathä ca mahäbhärate – piteva putraà karuëo nodvejayati yo janaù | viçuddhasya håñékeças tasya türëaà prasédati || kià ca – aham uccävacair dravyaiù kriyayotpannayänaghe | naiva tuñye’rcito’rcäyäà bhüta-grämävamäninaù || [BhP 3.29.24] avamänino nindä-kartuù | nindäpi dveña-samä | kià vä – na tathä tapyate viddhaù pumän bäëair hi marmagaiù | yathä tudanti marmasthä asatäà puruñeñavaù || ity-ädy-ukta-rétyä tato’dhikä iti näyaà vyutkramya ity abhipretya na dveñät pürvam asau paöhitä |

tad evaà éçvara-jïänäbhäväd bhaktäv açraddadhänasya doña uktaù | atha tac-chraddhä-hetu-taj-jïänasya sva-dharma-saàyuktaà tad-arcanam eva käraëam upadiçan tädåçärcanasyäpy avyarthatäm aìgékaroti – arcädäv arcayet tävad éçvaraà mäà sva-karma-kåt | yävan na veda sva-hådi sarva-bhüteñv avasthitam || [BhP 3.29.25] tävad eva sva-karma-kåt san arcädäv arcayed yävat sarva-bhüteñv avasthitam éçvaraà mäà na veda na jänäti | atra sva-karma-sahäyatvam ajäta-çraddhasya çuddha-bhaktäv anadhikärät tat pratipädayiñyate jäta-çraddho mat-kathäsu [BhP 11.20.27] ity ädinä | ato bhagavaj-jïänäd ürdhvaà jäta-çraddhas tu sva-karma-kåt san närcayet kintu çuddham arcädikam eva kurvétety äyätam | tac ca pratipädayiñyate tävat karmäëi kurvéta [BhP 11.20.9] ity ädinä, na tv arcäà parityajed ity arthaù | pratiñöhitärcä na tyäjyä yävaj-jévaà samarcayet | varaà präëa-parityägaù çiraso väpi kartanam || iti çré-hayaçérña-païcarätra-virodhät | atha sva-dharma-pürvakam arcanaà kurvaàç ca bhüta-dayäà vinä na siddhyatéty äha -- ätmanaç ca parasyäpi yaù karoty antarodaram | tasya bhinna-dåço måtyur vidadhe bhayam ulbaëam || [BhP 3.29.26] antarodaram udara-bhedena bhedaà karoti na tu mad-adhiñöhänatvenätma-samaà paçyati | tataç ca kñudhitädikam api dåñövä svodarädikam eva kevalaà bibhartéty arthaù | tasya bhinna-dåço måtyu-rüpo’ham ulbaëaà bhayaà saàsäram | nigamayati – atha mäà sarva-bhüteñu bhütätmänaà kåtälayam | arhayed däna-mänäbhyäà maitryäbhinnena cakñuñä || [BhP 3.29.27] atha ato hetoù yathä-yuktaà yathä-çakti dänena tad-abhäve mänena cäbhinnena cakñuñeti pürvavat | tathoktaà sanakädén prati çré-vaikuëöha-devena – ye me tanür dvija-varän duhatér madéyä bhütäny alabdha-çaraëäni ca bheda-buddhyä || [BhP 3.16.10] ity ädi | yad väbhinnena cakññänyatra yä dåñöis tato’tivilakñaëayä dåñöyä sarvotkåñöa-dåñöyety arthaù | tatra sarveñäà sädhäraëyenevärhaëe präpte viçeñayati – (page 45) jéväù çreñöhä hy ajévänäà tataù präëa-bhåtaù çubhe | tataù sa-cittäù pravaräs tataç cendriya-våttayaù || taträpi sparça-vedibhyaù pravarä rasa-vedinaù | tebhyo gandha-vidaù çreñöhäs tataù çabda-vido varäù || rüpa-bheda-vidas tatra tataç cobhayato-dataù |

teñäà bahu-padäù çreñöhäç catuñ-pädas tato dvi-pät || tato varëäç ca catväras teñäà brähmaëa uttamaù | brähmaëeñv api veda-jïo hy artha-jïo’bhyadhikas tataù || artha-jïät saàçaya-cchettä tataù çreyän sva-karma-kåt | mukta-saìgas tato bhüyän adogdhä dharmam ätmanaù || tasmän mayy arpitäçeña- kriyärthätmä nirantaraù | mayy arpitätmanaù puàso mayi sannyasta-karmaëaù | na paçyämi paraà bhütam akartuù sama-darçanät || [BhP 3.29.28-33] purvasmäd uttarottarasmin ekaika-guëädhikyenädhikyam | dharmam adogdhä niñkäma-karmä | nirantaro jïänädy-avyavahita-bhaktiù | akartur arpitätmatvena svabharaëädikarmänapekñamäëät | yad bhagavati bhaktiù kriyate taträpi svasya bhagavd adhénatvaà jïätvä tad-abhimäna-çünyäc ca | sama-darçanäd bhagavad-adhiñöhätåtva-sämyenätmavat pareñv api hitam äçaàsanena çravaëädi-karmäpekñamäëät jéväù çreñöhä hy ajévänäm ity ädinä bhedo hi vivakñitaù | tato mad-bhakteñv evädara-bähulyaà kartavyam anyatra ca yathä-präptaà yathä-çakti ceti bhävaù | tathaivoktam – manasaitäni bhütäni praëamed bahu-mänayan | éçvaro jéva-kalayä praviñöo bhagavän iti || [BhP 3.29.34] jéva-kalayä tat-kalanayä tad-antaryämitayety arthaù | tad evaà prathamopäsakänäà sarva-bhütädaro vihitaù | sa-çraddha-sädhakänäà tu bhagavad-vaibhavasa särvatrikatä-sphürtyä bhavaty eväsau | yathoktaà skände – etena hy adbhutä vyädha tavähiàsädayo guëäù | hari-bhaktau pravåttä ye na te syuù para-täpinaù || iti | vakñyamäëa-rétyä çuddha-bandhutvädi-bhäva-sädhakänäm api çuddha-bandhu-bhäva-siddha-çré-gokula-väsy-anuçélanänusäreëa tädåça-bhagavad-guëänusmaraëena cäsau jäyate | jäta-bhävänäà tv ahiàsoparamaç ca svéya eva svabhävaù | yathä – yatränurakätù sahasaiva dhérä vyapohya dehädiñu saìga-müòham | vrajanti tat päramahaàsyam antyaà yasmin na hiàsä paramaù sva-dharmaù || ity anusäreëa siddha eva saù | tatra parama-siddhänäà ca sarva-bhüteñu yaù paçyed bhagavad-bhävam ätmanaù [BhP 11.2.45] ity-ädy-anusäreëa siddha eva saù | tatra sädhakänäà yat tu yathä taror müla-niñecanena [BhP 4.31.12] ity ädau tad-anyopäsanänäà punaruktatvam upalabhyate, tat punaù kevala-svatantra-tat-tad-dåñöyopäsanänäm eva | atra tu tat-tad-adhiñöhänaka-bhagavad-upäsanam eva vidhéyate | tad-ädarävaçyakatvaà ca tat-sambandhenaiva sampädyata iti bhedaù | tac cänyatra jhaöiti räga-dveña-viçleñärtham iti jïeyam | ataeva kevala-bhütänukampayä bhagavad-arcanaà tyaktavato bharatasyäntaräyaù | tasmäd bhüta-dayaiva bhagavad-bhaktir mukhyä närcanam iti nirastam | tathä vaitad avyavahita-pürvaà nirguëa-bhakty-apäyatvena (page 46) kriyä-yogena çastena

nätihiàsreëa nityaçaù ity atra ati-çabdena päïcarätrikärcana-lakñaëa-kriyä-yogärthä patra-puñpävacayädi-lakñäëä kiïcid dhiàsäpi vihitä | tasmäd anädaro na kartavyas tat-sambandhenädarädikaà ca kartavyam | svätantryeëopäsanaà tu dhik-kåtam iti sädhv evoktam avismitaà taà paripürëa-kämam ity ädi |

|| 6.9 || deväù çrémad-ädi-puruñam || 106 ||

[107] tathä -- kaù paëòitas tvad aparaà çaraëaà saméyäd bhakta-priyäd åta-giraù suhådaù kåta-jïät | sarvän dadäti suhådo bhajato’bhikämän ätmanam apy upacayäpacayau na yasya || [BhP 10.48.26] suhådo hitakäri-svabhävät taträpi kåtajïäd upakäräbhäse’pi bahu-mänanät | yo bhajato bhajamänäya sarvän kämän abhéñöän abhi sarvato-bhävena dadäti | atra suhådaù suhåde prétaye tv ätmänam api dadäti | na ca sarvato-bhävena däne tädåçebhyo bahubhyo däne vä samäveçäbhävaù syäd ity äha upacayeti ||

|| 10.48 || akrüraù çré-bhagavantam || 107 ||

[108] tad-abhakta-mätränädareëäha – ye’bhyarthitäm api ca no nå-gatià prapannä jïänaà ca tattva-viñayaà saha-dharmaà yatra | närädhanaà bhagavato vitaranty amuñya sammohitä vitatayä bata mäyayä te || [BhP 3.15.24] yatra yasyäà bhagavad-dharma-paryanto dharmo bhavati bhagavat-paryantasya tattvasya jïänaà ca bhavatéty arthaù | täà präptä api sarveñäà dharmäëäà jïänänäà ca mülaà ye bhagavad-ärädhanaà na vitaranti na kurvanti | tad uktaà – bile batorukrama-vikramän ye [BhP 2.3.20] ity ädi | tathä ca brahma-vaivarte – präpyäpi durlabhataraà mänuñyaà vibudhepsitam | yair äçrito na govindas tair ätmä vaïcitaç ciram || açéti-caturaç caiva lakñäàs tän jéva-jätiñu | bhramadbhiù puruñaiù präpya mänuñyaà janma-paryayät || tad apy aphalatäà jätaà teñäm ätmäbhimäninäm | varäkänäm anäçritya govinda-caraëa-dvayam || iti |

|| 3.15 || çré-brahmä devän || 108 ||

[109]

tathä -- yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù | haräv abhaktasya kuto mahad-guëä manorathenäsati dhävato bahiù || [BhP 5.18.12] akiïcanä niñkämä | guëair jïäna-vairägyädibhiù saha sarve brahmädayo deväù samyag äsate |

|| 5.18 || bhadraçravaù çré-hayaçérñam || 109 ||

[110] ataeva tat-tan-märga-siddha-munénäm apy anädaraù – ahny äpåtärta-karaëä niçi niùçayänä nänä-manoratha-dhiyä kñaëa-bhagna-nidräù | daivähatärtha-racanä åñayo’pi deva yuñmat-prasaìga-vimukhä iha saàsaranti || [BhP 3.9.10] (page 47) ahnyäpåtärta ity ädi-svabhävä yuñmad-bhajana-vimukhäù saàsäriëo bhavanti | kià bahunä, tat-tan-märga-siddhä munayo’pi yuñmat-prasaìga-vimukhäç ced iha jagati tadvad eva saàsaranti | athavä munayo’pi tvad-vimukhäç cet tarhi saàsaranty eva | kathambhütäù santaù saàsaranti ity aträha ahnyäpåtety ädi | äruhya kåcchreëa paraà padam [BhP 10.28.32] ity ädeù | ata uktaà çré-dharmeëa – dharmaà tu säkñäd bhagavat-praëétaà na vai vidur åñayo näpi deväù | na siddha-mukhyä asurä manuñyäù kuto nu vidyädhara-cäraëädayaù || svayambhür näradaù çambhuù kumäraù kapilo manuù | prahlädo janako bhéñmo balir vaiyäsakir vayam || dvädaçaite vijänémo dharmaà bhägavataà bhaöäù | guhyaà viçuddhaà durbodhaà yaà jïätvämåtam açnute || etävän eva loke’smin puàsäà dharmaù paraù småtaù | [BhP 6.3.19-22] ete dharma-pravartakä vijänéma eva na tu sva-småty-ädiñu präyeëopadiçäma ity arthaù | yato guhyam aprakäçyaà durbodham anyais tathä grahétum açakyaà ca | gåhyatve hetur yaj jïätveti | ataeva vakñyate präyeëa veda tad idaà na mahäjano’yam [BhP 6.3.25] ity ädi | mahäjano dvädaçabhyas tad-anugåhéta-sampradäyibhyaç cänyo mahäguëa-yukto’péty arthaù | tasmät sädhüktam ahnyäpåcchatärtety ädi |

|| 3.9 || brahmä garbhodaçäyinam ||110||

[111]

tad evaà çré-bhagavad-ukter eva sarvordhvam abhidheyatvaà sthitam – tapasvibhyo’dhiko yogé jïänibhyo’pi mato’dhikaù | karmibhyaç cädhiko yogé tasmäd yogé bhavärjuna || yoginäm api sarveñäà madgatenäntarätmanä | çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù || [Gétä 6.46-47] iti | atra yoginäm api sarveñäm iti ca païcamy artha eva ñañöhé, tapasvibhya ity ädinä tathaivopakramäd bhajataù sarvädhikya eva vikhyätasya | sarva-çabdo’tra devam eväpare yajïaà yoginaù paryupäsate [Gétä 4.25] ity ädinä pürva-pürvoktaà na sarvän upäyino gåhëätéti jïeyam | tad evam abhakta-nindä-çravaëät çrémad-bhagavad-bhakteù sarveñu nityatvam api siddham | uktaà ca çré-bhagavatä uddhavaà prati bhikñor dharmaù çamo’hiàsä tapa ékñä vanaukasaù [BhP 11.18.44] ity ädau sarveñäà mad-upäsanam [BhP 11.18.43] iti | tathä näradena ca särvavarëika-svadharma-kathane, çravaëaà kértanaà cäsya [BhP 7.11.10] ity ädi | tathä ca mahäbhärate -- mätåvat parirakñantaà såñöi-saàhära-kärakam | yo närcayati deveçaà ptaà vidyäd brahma-ghätakam || ity ädi | çré-gétopaniñatsu – na mäà duñkåtino müòhäù prapadyante narädhamäù | mäyayäpahåtajïänä äsuraà bhävam äçritäù || [Gétä 7.15] (page 48) ity ädi | ägneye viñëu-dharme ca – dvividho bhüta-sargo’yaà daiva äsura eva ca | viñëu-bhakti-paro daiva äsuaras tad-viparyayaù || anyad apy udähåtam – vipräd dvi-ñaò-guëa-yutäd aravinda-näbha-pädäravinda-vimukhät [BhP 7.9.10] iti çvapaco’pi mahépälaù ity ädi ca | tathä gäruòe – antaà gato’pi vedänäà sarva-çästrärtha-vedy api | yo na sarveçvare bhaktas taà vidyät puruñädhamam || [GarP 1.231.17] båhan-näradéye -- hari-püjä-vihénäç ca veda-vidveñiëas tathä | go-dvija-dveña-niratä räkñasäù parikértitä || [NärP 1.37.5] iti | aparaà ca -- ye’nye’ravindäkña vimukta-mäninas tvayy asta-bhäväd aviçuddha-buddhayaù | äruhya kåcchreëa paraà padaà tataù patanty adho’nädåta-yuñmad-aìghrayaù || [BhP 10.2.32] iti |

prathamatas tävat tvayy asta-bhäväd aviçuddha-buddhayaù | dharmaù satya-dayopeto vidyä vä tapasänvitä | mad-bhaktyäpetam ätmänaà na samyak prapunäti hi || [BhP 11.14.22] ity-ädy-ukteù | tathä jïäna-märgam äçritya vimukta-mänino deha-dvayätiriktatvenätmänaà bhävayantaù, tataù – kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm [Gétä 12.5] ity-ädy-ukteù kåcchreëa jévan-mukti-rüpäm äruhya präpyäpi tato’dhaù patanti bhraçyanti | kadety apekñäyäm äha nädåteti | yadéti çeñaù | teñäà bhakti-prabhävasyänanuvåtter abuddhi-pürvakasya tvad-anädarasya nivartakäbhävät | tathäpi dagdhänäm api päpa-karmaëäà mahä-çakti-çré-bhagavat-päda-padmävajïayä punar virohät | tathä ca väsanä-bhäñyotthäpitaà bhagavat-pariçiñöa-vacanam – jévan-muktä api punar bandhanaà yänti karmabhiù | yady acintya-mahä-çaktau bhagavaty aparädhinaù || ataeva tatraiva – jévan-muktäù prapadyante kvacit saàsära-väsanäm | yogino vai no lipyante karmabhir bhagavat-paräù || iti | tathä rathayäträ-prasaìge viñëu-bhakti-candrodayädi-dhåtaà puräëäntara-vacanam – nänuvrajati yo mahäd vrajantaà parameçvaram | jïänägni-dagdha-karmäpi sa bhaved brahma-räkñasaù || iti | evam uktaà yo nädåté naraka-bhägbhir asat-prasaìgaiù [BhP 3.9.4] iti | ataevopadiñöam – tasmäj jïänena sahitaà jïätvä svätmänam uddhava | jïäna-vijïäna-sampanno bhaja mäà bhakti-bhävataù || [BhP 11.19.5] tasmät sutaräm eva sarveñäà çré-hari-bhaktir nityety äyätam ||

|| 10.2 || deväù çré-bhagavantam ||111||

[112] (page 49) prema-kåta-karmäçaya-nidhünanätaram api bhaktiù çrüyate – yathägninä hema malaà jahäti dhmätaà punaù svaà bhajate ca rüpam | ätmä ca karmänuçayaà vidhüya mad-bhakti-yogena bhajaty atho mäm || [BhP 11.14.25]

tathaivätmä jévo mat-premëä karmäçayaà vidhüya tataù çuddha-svarüpaà ca präpya mäà bhajatéty arthaù | tad uktaà muktä api lélayä vigrahaà kåtvä bhagavantaà bhajante iti |

|| 11.14 || çré-bhagavän ||112|| evam apy uktaà skände revä-khaëòe – indro maheçvaro brahmä paraà brahma tadaiva hi | çvapaco’pi bhavaty eva yadä tuñöo’si keçava || çvapacäd apakåñöatvaà brahmeçänädayaù suräù | tadaiväcyuta yänty ete yadaiva tvaà paräìmukhaù || iti | tathaiväha – yac-chauca-niùsåta-sarit-pravarodakena térthena mürdhny adhikåtena çivaù çivo’bhüt | [BhP 3.28.22] iti | spañöam | tasmäd bhakter mahän ity atvenäpy abhidheyatvam äyätam | agre sva-kåta-pureñu [BhP 10.87.20] ity ädau jévänäà sva-bhäva-siddhä seveti vyäkhyeyam ||

|| 3.28 || çré-kapila-devaù || 113 ||

[114]

tad evam aväntara-tätparyeëa bhakter eväbhidheyatvaà ñaò-vidhair api liìgair avagamyate | tatropakramopasaàhärayor ektavena yathä janmädy asya yataù [BhP 1.1.1] ity ädäv upakrama-padye satyaà paraà dhémahi iti | atra çré-gétäsu evaà satata-yuktä ye bhaktäs tväà paryupäsate [Gétä 12.1] ity ädau çré-bhagavaty eva dhyänasyäkañöärthatvena tad-dhyänino yuktatamatvena coktatvät | brahmaëo hi pratiñöhäham [Gétä 14.7] ity ädau paratvasya çré-bhagavad-rüpa eva paryavasänät | tasyaiva sarvajïatva-sarva-çaktitväbhyäà jagaj-janmädi-hetutvät tatra çré-bhagavaty eva dhyänam abhidhéyate | tathaiva hi tat padyaà paramätma-sandarbhe vivåtam asti | kasmai yena vibhäñito’yam atulo jïäna-pradépaù purä [BhP 12.13.14] ity ädäv upasaàhära-padye’pi satyaà paraà dhémahi [BhP 1.1.2] iti | ataeva spañöam eväsya çré-bhagavattvaà çré-bhägavata-vaktåtvät | pürvaà ca tene brahma hådä ya ädi-kavaye ity uktam | abhyäsenodäharaëaà pürvaà darçitam adarçitaà cäneka-vidham eva | apürvatayä phalena ca darçitaà çré-vyäsa-samädhau anarthopaçamaà säkñät [BhP 1.7.6] ity ädi | praçaàsä-lakñaëenärtha-vädena cäbhyäsavad bahu-vidham eva taträsti | upapattyä ca – bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syät [BhP 11.2.35] ity ädy anekam iti | atra gati-sämänye ca idaà hi puàsas tapasaù çrutasya vä [BhP 1.5.22] ity ädi | tathäha -- munir vivakñur bhagavad-guëänäà sakhäpi te bhäratam äha kåñëaù || [BhP 3.5.12] ity ädi | spañöam |

|| 3.5 || çré-viduraù || 114 || (page 50)

[115] iyam eva bhaktiù dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramo nirmatsaräëäà satäm [BhP 1.1.2] ity atroktä | atra sargo visargaç ca [BhP 2.10.1] ity ädau daça-lakñaëyäm api sad-dharma ity eka-lakñaëatvenoktä | tasyä abhidheyatvaà çré-bhägavata-béja-rüpäyäà catuù-çlokyäm apy udähåtam | etävad eva jijïäsyaà tattva-jijïäsunätmanaù | anvaya-vyatirekäbhyäà yat syät sarvatra sarvadä || [BhP 2.9.35] pürvaà hi jïäna-vijïäna-rahasya-tad-aìgäni vaktavyatvena catväry eva pratijïätäni | tatra catuù-çlokyäà präktanäs trayo’rthä api krameëaiva präktana-çloka-traye vyäkhyätäù | rahasya-çabdenätra prema-bhaktiù tad-aìga-çabdena sädhana-bhaktir ucyate | öékä ca – rahasyaà bhaktis tad-aìgaà sädhanam ity eñä | tataù krama-präptatvena – kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä | mayädau brahmaëe proktä dharmo yasyäà mad-ätmakaù || [BhP 11.14.3] iti bhagavad-väkyänusäreëa ca caturthe’smin padye sädhana-bhaktir eva vyäkhyätä | atra ca punar vyäkhyä-vivaraëäyotthäpyate | tathä hi – ätmano mama bhagavataù tattva-jijïäsunä prema-rüpaà rahasyam anubhavaitum icchunä etävan-mätraà jijïäsitavyaà, çré-guru-caraëebhyaù çikñaëéyam | kià tat ? yad ekam eva anvayena vidhi-mukhena vyatirekeëa niñedha-mukhena ca syäd upapadyate | tatränvayena yathä etävän eva loke’smin [BhP 6.3.22] ity ädi, man-manä bhava mad-bhaktaù [Gétä 9.24] ity ädi ca | vyatirekeëa yathä – mukha-bähüru-pädebhyaù puruñasyäçramaiù saha | catväro jajïire varëä guëair viprädayaù påthak || ya eñäà puruñaà säkñäd ätma-prabhavam éçvaram | na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañöäù patanty adhaù || [BhP 11.5.2-3] na mäà duñkåtino müòhä [Gétä 7.15] ity ädi | yävaj jano bhajati no bhuvi viñëu-bhakti- värtä-sudhä-rasam açeña-rasaika-säram | tävaj jarä-maraëa-janma-çatäbhighäta- duùkhäni täni labhate bahu-dehajäni || [PadmaP 5.85.33] iti padma-puräëät | kutra kutropapadyate ? sarvatra çästra-kartå-deça-karaëa-dravya-kriyä-kärya-phaleñu samasteñv eva | tatra samasta-çästreñu yathä skände brahma-närada-saàväde – saàsäre’smin mahä-ghore janma-måtyu-samäkule | püjanaà väsudevasya tärakaà vädibhiù småtam || taträpy anvayena yathä – bhagavan brahma kärtsnyena trir anvékñya manéñayä [BhP 2.2.34] ity ädi | tathä pädme skände ca –

äloòya sarva-çästräëi vicärya ca punaù punaù | idam ekaà saniñpannaà dhyeyo näräyaëaù sadä || (page 51) iti | vyatirekeëa yathä – päraìgato’pi vedänäm ity ädikaà sarvam avagantavyam | tac cänte darçayiñyate | sarva-kartåñu, yathä – te vai vidanty atitaranti ca deva-mäyäà stré-çüdra-hüëa-çabarä api päpa-jéväù | yady adbhuta-krama-paräyaëa-çéla-çikñäs tiryag-janä api kim u çruta-dhäraëä ye || [BhP 2.7.46] iti | gäruòe –- kéöa-pakñi-mågäëäà ca harau sannyasta-cetasäm | ürdhvam eva gatià manye kià punar jïäninäà nèëäm || [GarP 1.234.31] atraiva säcäre duräcäre, jïäniny ajïänini, virakte rägiëi, mumukñau mukte, bhakty-asiddhe bhakti-siddhe, tasmin bhagavat-pärñadatäà präpte tasmin nitya-pärñade ca sämänyena darçanäd api särvatrikatä | tatra säcäre duräcäre yathä – api cet suduräcäro bhajate mäm ananyabhäk | sädhur eva sa mantavyaù samyag vyavasito hi saù || [Gétä 9.30] iti | sad-äcäras tu kià vaktavya ity aper arthaù | jïäniny ajïänini ca – jïätväjïätvätha ye vai mäm [BhP 11.11.33] ity ädi | harir harati päpäni duñöa-cittair api småtaù ity ädi | virakte rägiëi ca – bädhyamäno’pi mad-bhakto viñayair ajitendriyaù | präyaù pragalbhayä bhaktyä viñayair näbhibhüyate || [BhP 11.14.17] iti | abädhyamänas tu sutaräà näbhibhüyata ity aper arthaù | mumukñau mukte ca mumukñavo ghora-rüpän [BhP 1.2.26] ity ädi | ätmärämäç ca munayaù [BhP 1.7.10] ity ädi | bhakty-asiddhe bhakti-siddhe ca – kecit kevalayä bhaktyä väsudeva-paräyaëäù | aghaà dhunvanti kärtsnyena néhäram iva bhäskaraù || [BhP 6.10.15] iti | na calati bhagavat-padäravindäl lava-nimiñärdham api sa vaiñëavägryaù || [BhP 11.2.51] iti | bhagavat-pärñadatäà präpte – mat-sevayä pratétaà te sälokyädi-catuñöayam | necchanti sevayä pürëäù kuto’nyat käla-viplutam || [BhP 9.4.67] iti |

nitya-pärñade – väpéñu vidruma-taöäsv amalämåtäpsu preñyänvitä nija-vane tulasébhir éçam | abhyarcaté svalakam unnasam ékñya vaktram uccheñitaà bhagavatety amatäìga yac-chréù || [BhP 3.15.22] sarveñu varñeñu bhuvaneñu brahmäëòeñu teñäà bahiç ca tais taiù çré-bhagavad-upäsanäyäù kriyamäëäyäù çré-bhägavatädiñu prasiddhiù siddhaiveti sarva-deçodäharaëaà jïeyam | sarveñu karaëeñu yathä – mänasenopacäreëa paricarya harià mudä | pare’väì-manasägamyaà taà säkñät pratipedire || ity ädi | evambhüta-vacane hy astu tävad-bahir-indriyeëa manasä vacasäpi tat-siddhir iti prasiddhiù | sarva-dravyeñu yathä – patraà puñpaà phalaà toyaà yo me bhaktyä prayacchati | tad ahaà bhakty-upahåtam açnämi prayatätmanaù || [Gétä 9.26, BhP 10.81.4] iti | (page 52) sarva-kriyäsu yathä -- çruto’nupaöhito dhyäta ädåto vänumoditaù | sadyaù punäti sad-dharmo deva-viçva-druho’pi hi || [BhP 11.2.11] yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva madarpaëam || [Gétä 9.27] evaà bhakty-äbhäseñu bhaktyäbhäsäparädheñv api ajämila-müñikädayo dåñöäntä gamyäù | sarveñu käryeñu yathä – yasya småtyä ca nämoktyä tapo-yajïa-kriyädiñu | nünaà sampürëatäà yäti sadyo vande tam acyutam || iti | sarva-phaleñu yathä – akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù [BhP 2.3.10] ity ädi | yathä taror müla-niñecanena [BhP 4.31.12] ity ädi-väkyena hari-paricaryäyäà kriyamäëäyäà sarveñäm anyeñäm api devädénäm upäsanä svata eva sidhyatéty ato’pi särvatrikatä | yathoktaà skände brahma-närada-saàväde – arcite deva-deveça çaìkha-cakra-gadädhare | arcitäù sarva-deväù syur yataù sarva-gato hariù || evaà yo bhaktià karoti yad gavädikaà bhagavate déyate yena dvära-bhütena bhaktiù kriyate, yasmai çré-bhagavat-préëanärthaà déyate, yasmäd gavädikät paya-ädikam ädäya bhagavate nivedyate, yasmin deçädau kule vä kaçcid bhaktim anutiñöhati teñäm api kåtärthatvaà puräëeñu dåçyate iti käraka-gatä | evaà särvatrikatvaà sädhitam |

sadätanatvam äha sarvadeti | tatra sargädau yathä -- kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä [BhP 11.14.3] iti vidura-praçne | sarveñu yugeñu -- kåte yad dhyäyato viñëuà tretäyäà yajato makhaiù | dväpare paricaryäyäà kalau tad dhari-kértanät || [BhP 12.3.52] iti | kià bahunä – sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù | yan-muhürtaà kñaëaà väpi väsudevo na cintyate || iti vaiñëave | sarvävasthäsv api – garbhe çré-närada-kärita-çravaëe prahläde prasiddham | bälye çré-dhruvädiñu | yauvane çrémad-ambaréñädiñu | värdhakye dhåtaräñörädiñu | maraëe’jämilädiñu | svargitäyäà çré-citraketv-ädiñu | närakitäyäm api – yathä yathä harer näma kértayanti sma närakäù | tathä tathä harau bhaktim udvahanto divaà yayuù || [NåsiàhaP 8.31] iti çré-nåsiàha-puräëät | ataevoktaà durväsasä mucyeta yan-nämny udite närako’pi [BhP 9.4.45] iti | yathä – etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto-bhayam | yoginäà nåpa nirëétaà harer nämänukértanam || [BhP 2.1.11] ity aträpi | (page 53) tatra tatra vyatirekodäharaëäni ca kiyanti darçyante – kià vedaiù kim u çästrair vä kià vä tértha-niñevaëaiù | viñëu-bhakti-vihénänäà kià tapobhiù kim adhvaraiù || [NäradaP 1.30.111] iti | kià tasya bahubhiù çästraiù kià tapobhiù kim adhvaraiù | väjapeya-sahasrair vä bhaktir yasya janärdane || iti båhan-näradéya-pädmavacanädéni | tapasvino däna-parä yaçasvino manasvino mantra-vidaù sumaìgaläù | kñemaà na vindanti vinä yad-arpaëaà tasmai subhadra-çravase namo namaù || [BhP 2.4.17] na yatra vaikuëöha-kathä-sudhäpagä na sädhavo bhägavatäs tadäçrayäù | na yatra yajïeça-makhä mahotsaväù sureça-loko’pi na vai sa sevyatäm || [BhP 5.19.24] yayäca änamya kiréöa-koöibhiù pädau spåçann acyutam artha-sädhanam | siddhärtha etena vigåhyate mahän

aho suräëäà ca tamo dhig äöhyatäm || [BhP 10.59.41] sälokya-särñöi-sälokya- [BhP 3.29.11] ity ädi, no dänaà no tapo nejyä [BhP 7.7.44] ity ädi | naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitam [BhP 1.5.12] ity ädi | nätyantikaà vigaëayanty api te [BhP 3.15.48] ity ädi ca | atha sadä sarvatra yad upapadyate [BhP 2.9.35] ity ädi yojanikärtho yugapad yathä tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä [BhP 2.2.36] ity ädi | anvaya-vyatirekäbhyäà sadä sarvatra yad upapadyate ity ädi | yathä -- smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit | sarve vidhi-niñedhäù syur etasyaiva vidhiìkaräù || [PadmaP 6.71.100] iti | anvaya-vyatirekäbhyäà sadä sarvatra yad upapadyate iti säkalyena yathä na hy ato’nyaù çivaù panthäù [BhP 2.2.33] ity upakramya, tad-upasaàhäre – tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä | çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nèëäm || [BhP 2.2.36] iti | nèëäà jévänäà iti någatià vivicya kavayaù [BhP 10.87.16] itivat | etad uktaà bhavati – yat karma tat sannyäsa-bhoga-çaréra-präpty-avadhi yogaù siddhy-avadhiù | säìkhyam ätma-jïänävadhi | jïänaà mokñävadhi | tathä tathä tat-tad-yogyatädikäni ca sarväëi | evaà teñu karmädiñu çästrädi-vyabhicäritä jïeyä | hari-bhaktes tu anvaya-vyaktirekäbhyäà sadä sarvatra tat-tan-mahimabhir upapannatvät tathä-bhütasya rahasyasyäìgatvaà yuiktam | yato rahasyäìgatvena ca jïäna-rüpärthäntaräcchannatayaivedam uktam iti | tad evaà çré-bhägavataà saìkñepeëopadekñyantaà çré-näradaà çré-brahmäpi tathaiva saìkalpaà käritavän -- yathä harau bhagavati nåëäà bhaktir bhaviñyati sarvätmany akhilädhäre iti saìkalpya varëaya || [BhP 2.7.52] (page 54) bhaviñyati avaçyaà bhaved itémaà prakäraà saìkalpya niyamenäìgékåtya |

|| 2.7 || çré-brahmä näradam || 115 ||

[116]

çré-näradenäpi tan mahä-puräëävirbhävärthaà tathaivopadiñöam – atho mahä-bhäga bhavän amogha-dåk çuci-çraväù satya-rato dhåta-vrataù | urukramasyäkhila-bandha-muktaye samädhinänusmara tad-viceñöitam || [BhP 1.5.13] atho ato naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitam [BhP 1.5.12] ity ädi-käraëät |

[117]

ante ca – tvam apy adabhra-çruta viçrutaà vibhoù samäpyate yena vidäà bubhutsitam | präkhyähi duùkhair muhur arditätmanäà saìkleça-nirväëam uçanti nänyathä || [BhP 1.5.40] vidäà viduñäm |

|| 1.5 || çré-näradaù çré-vyäsam || 116-117 ||

[118] çré-vyäso’pi tan-mahä-puräëa-pracäraëärambhe bhaktim eva parama-çreyaù-pradatvena samädhäv anubhütavän iti prathama-sandarbhe darçitaà bhakti-yogena manasi [BhP 1.7.4] ity-ädi-prakaraëe | tathaiva ko läbha iti praçnäntaraà 11.19.28] çré-bhagavataiva sammatam | bhago me [BhP 11.19.37] ity ädau läbho mad-bhaktir uttamaù [BhP 11.19.37] iti | spañöam ||

|| 11.19 || çré-bhagavän || 118 ||

[119] ataeva svagataà vicärayati sma --

kià vä bhägavatä dharmä na präyeëa nirüpitäù | priyäù paramahaàsänäà ta eva hy acyuta-priyäù || [BhP 1.4.31] spañöam |

|| 1.4 || çré-vyäsaù || 119 ||

[120] açeñopadeñöur api tad-upadeçenaiva bhagavataù parama utkarña ucyate | yathä -- jitam ajita tadä bhavatä yad äha bhägavataà dharmam anavadyam [BhP 6.16.40] iti | jitam ity atra bhavateti jïeyam | ähety atra bhagavän iti |

|| 6.16 || citraketuù çré-saìkarñaëam || 120 ||

[121] tad evaà bhakter eväbhidheyatvaà sthitam | tatra yad bahutra karmädi-miçratvena tad dharma upadiçyate, tat tu tat-tan-märga-niñöhän bhakti-sambandhena kåtärthayituà tän eva käàçcid bhakty-äsvädanena çuddhäyäm eva bhaktau pravartayituà ceti jïeyam | punaç ca sarvatra tasyä eväbhidheyatvaà vaktuà

tadéyo mahimä pürvatra vyäkhyäto’pi krameëa vyäkhyäyate sarvair eva | viçeñato bhakter anyat tu na kartavyam ity abhipräyeëa | tatra tasyäù parama-dharmatvaà sarva-käma-pradatvaà ca etävän eva loke’smin [BhP 3.25.41] ity ädau | akämaù sarva-kämo vä [BhP 2.3.10] ity ädau, sarväsäm api siddhänäà [BhP 10.81.16] ity ädau ca darçitam eva | skände ca çré-sanät-kumära-märkaëòeya-saàväde – viçiñöaù sarva-dharmäëäà dharmo viñëv-arcanaà nåëäm | sarva-yajïa-tapo-homa-tértha-snänaiç ca yat phalam || (page 55) tat-phalaà koöi-guëitaà viñëuà sampüjya cäpnuyät | tasmät sarva-prayatnena näräyaëam ihärcayet || båhan-näradéye ca -- açvamedha-sahasräëäà sahasraà yaù karoti vai | na tat phalam aväpnoti mad-bhaktair yad aväpyate || iti | açubhaghnatvam api sadhrécéno hy ayaà loke panthäù [BhP 6.1.15] ity ädau darçitam | öékä ca – ato na jïäna-märga iväsahäyatä-nimittaà bhayaà näpi karma-märgavan-matsarädi-yuktebhyo bhayam iti bhävaù ity eñä | tathä ca skände dvärakä-mähätmye parameçvara-väkyam – mad-bhaktià vahatäà puàsäm iha loke pare’pi vä | näçubhaà vidyate loke kula-koöià nayed divam || iti | çré-viñëu-puräëe – småte sakala-kalyäëa-bhäjanaà yatra jäyate | puruñaà tam ajaà nityaà vrajämi çaraëaà harim || [ViP 5.17.17] sarväntaräya-nivärakatvam ähuù – tathä na te mädhava tävakäù kvacid bhraçyanti märgät tvayi baddha-sauhådäù | tvayäbhiguptä vicaranti nirbhayä vinäyakänékapa-mürdhasu prabho || [BhP 10.2.33] pürvaà ye’nye’ravindäkña [BhP 10.2.26*] ity ädinä muktänäm api bhagavad-anädareëa päramärthiko bhraàça uktaù | bhaktänäà sa nästéty äha tatheti | tathä pürvaà ärüòha-parama-padatvävasthäto’pi bhraçyanti tathä tävakä märgät sädhanävasthäto’pi na bhraçyantéty arthaù | çré-våtra-gajendra-bharatädénäà saj-janmato bhraàçe’pi bhakti-väsanänugati-darçanät | muktä api prapadyante punaù saàsära-väsanäm | yady acintya-mahä-çaktau bhagavaty aparädhinaù || teñäà tu punaù saàsäraväsanänugateù | yatas tvayi baddha-sauhådäù | sauhådam atra çraddhä | märgäd iti sädhakatva-pratéter eva | tvad-baddha-sauhådatväd eva tvayety ädi | tathoktaà tväà sevatäà sura-kåtäù [BhP 11.4.10] ity ädau | dhävan nimélya vä netre na skhalen na patet [BhP 11.2.33] ity ädau ca |

|| 10.2 || çré-brahmädayaù çré-bhagavantam || 121 ||

[122] na vai jätu måñaiva syät prajädhyakña mad-arhaëam | bhavad-vidheñv atitaräà mayi saìgåbhitätmanäm || [BhP 3.21.24] mayi saàgåbhitaù saàgåhéto baddha ätmä yeñäm | tathä bädhyamäno’pi [BhP 11.14.17] ity ädikam atrodäharaëéyam | atra präyo bädhyamänatvaà kadäcit tad-dhyänädita äkåñyamäëatvam eva gamyate | tathäpy anabhibhütatvaà veda duùkhätmakän kämän parityäge’py anéçvaraù [BhP 11.20.27] ity-ädi-nyäyena | taträpi bhagavantaà prati nija-dainyädi-vedanädinä bhakter evänuvåttir iti jïeyam |

|| 3.21 || çré-çukaù kardamam || 122 ||

[123]

duñöa-jévädi-bhaya-nivärakatvam äha – dig-gajair dandaçükendrair abhicärävapätanaiù | mäyäbhiù sannirodhaiç ca gara-dänair abhojanaiù || (page 56) hima-väyv-agni-salilaiù parvatäkramaëair api | na çaçäka yadä hantum apäpam asuraù sutam || cintäà dérghatamäà präptas tat-kartuà näbhyapadyata | [BhP 7.5.43-45] atra dantä gajänäà kuliçästra-niñöhuräù [ViP 1.17.44] ity ädikaà vaiñëava-vacana-jätam anusandheyam | na yatra çravaëädéni [BhP 10.6.3] ity ädikaà ca | yathä båhan-näradéye – yatra püjä-paro viñëor vahnis tatra na bädhate | räjä vä taskaro väpi vyädhayaç ca na santi hi || pretäù piçäcäù küñmäëòa-grahä bäla-grahäs tathä | òäkinyo räkñasäç caiva na bädhante'cyutärcakam || [NärP 1.10.8-9]

|| 7.5 || çré-näradaù çré-yudhiñöhiram || 123 ||

[124] tathä – çärérä mänasä divyä vaiyäse ye ca mänuñäù | bhautikäç ca kathaà kleçä bädhante hari-saàçrayam || [BhP 3.22.37] evam apy uktaà gäruòe – na ca durväsasaù çäpo vajraà cäpi çacépateù | hantuà samarthaà puruñaà hådisthe madhusüdane || [GarP 1.234.33] iti |

|| 3.22 || çré-maitreyo viduram || 124 ||

[125] atha päpaghnatve tävad aprärabdha-päpaghnatvam äha – yathägniù su-samåddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät | tathä mad-viñayä bhaktir uddhavainäàsi kåtsnaçaù || [BhP 11.14.19] öékä ca – pädädy-arthaà prajvälito’gnir yathä käñöhäni bhasmékaroti tathä rägädinäpi kathaïcin mad-viñayä bhaktiù samasta-päpänéti | bhagavän api sva-bhakti-mahimäçcaryeëa sambodhayati – aho uddhava | vismayaà çåëu ity eñä | pädma-pätäla-khaëòa-stha-vaiçäkhya-mähätmye ca – yathägniù su-samåddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät | päpäni bhagavad-bhaktis tathä dahati tat-kñaëät || [PadmaP 5.85.31] iti | yadyaî harir ity avaçenäpi pumän närhati yätanärtham [BhP 6.2.15] ity ädau liìgädi-pratyaya-virahe’pi püñäpraviñöa-bhägo yad ägneyäñöäka-pälo bhavati ity ädivad vidhitvam asti | tasmäd bhärata sarvätmä bhagavän éçvaro hariù | çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyaç cecchatäbhayam || [BhP 2.10.5] ity ädau säkñäd vidhitva-çravaëam apy asti | tasmäd iti hetur-nirdeçaç cäkaraëe doñaà kroòékaroti | tathäpi vidhi-säpekñeyaà na bhavatéti tathäbhüta-svabhävägni-lakñaëa-vastu-dåñöäntena sücitam | ataeva yän ästhäya naro räjan [BhP 11.2.33] ity ädikam api dåçyate | susamiddhärcir ity anena sädhanäntara-säpekñatvam açakya-sädhyatvaà vilambitatvaà ca niräkåtam | tad eva vyaktaà pädmät tat-kñaëäd iti |

|| 11.14 || çré-bhagavän || 125 || (page 57)

[126] tathä ca -- kecit kevalayä bhaktyä väsudeva-paräyaëäù | aghaà dhunvanti kärtsnyena néhäram iva bhäskaraù || [BhP 6.1.15] öékä ca – kecid ity anenaivambhütä bhakti-prädhänä viralä iti darçayati | kevalayä tapa-ädi-nirapekñayä väsudeva-päräyaëä iti nädhikäri-viçeñaëam etat kintu anyeñäm açraddhayä tatra pravåtter arthät teñv eva paryavasänäd anuväda-mätram ity eñä | atra bhäskaro’pi kevalena svaraçminä sva-sv>avata eva néhäraà niùçeñaà dhunoti | na tad arthaà prayatnatas tathä väsudeva-paräyaëä api bhaktyeti jïeyam |

[127]

kià ca – na tathä hy aghavän räjan püyeta tapa-ädibhiù | yathä kåñëärpita-präëas tat-puruña-niñevayä || [BhP 6.1.16] öékä ca – etac ca jïäna-märgäd api çreñöham ity äha na tathä püyeta çudhyet | tat-puruña-niñedhayä kåñëe arpitäù präëä yena ity eñä | atra präyaçcittaà vimarçanam [BhP 6.1.10] iti jïänasyäpi präyaçcittatvaà pürvam uktam | ataeva öékoktam etac cety ädi | tad evaà åtambhara-dhyäna-niväritäghaù [BhP 6.13.13] ity ädy-uktyä bhagavad-dhyäna-nivärita-våtra-hatyä-päpasyendrasya taà ca [BhP 6.13.14] ity ädau punar açvamedha-vidhänaà sädhäraëa-loke päpa-prasiddher eva niväraëärtham iti jïeyam | nanu kathaà tadäném apy ävirbhüta-bhagavat-prematvät parama-bhägavatasya våtrasya hatyä bhagavad-ärädhanenäpi gacchatu | mahad-aparädha-mätram api bhogaika-näçyaà tat-prasäda-näçyaà veti matam | ucyate, tathäpi bhagavat-preraëayä tatra pravåttasyendrasya na tädåço doña iti tad-ärädhanam evätra präyaçcittaà vihitam | çré-bhagavatäpi tad-äsura-bhava-niväraëäyaiva tathopadiñöam ity anavadyam |

|| 6.1 || çré-çukaù || 126-127 ||

[128] kvacit prärabdha-päpa-härtvam apy äha dväbhyäm – yan-nämadheya-çravaëänukértanäd yat-prahvaëäd yat-smaraëäd api kvacit | çvädo’pi sadyaù savanäya kalpate kutaù punas te bhagavan nu darçanät || aho bata çva-paco’to garéyän yaj-jihvägre vartate näma tubhyam | tepus tapas te juhuvuù sasnur äryä brahmänücur näma gåëanti ye te || [BhP 3.33.6-7] çvädatvam atra çva-bhakñaka-jäti-viçeñatvam eva çvänam attéti nirukter vartamäna-prayogät kravyädavat tac-chélatva-präpteù | kädäcitka-bhakñaë präyaçcitta-vivakñäyäà tv atétaù prayogaù kriyeta | rüòhir yogam apaharatéti nyäyena ca tad virudhyate | ataeva çvapaca iti tair vyäkhyätam | savanaà cätra soma-yäga ucyate | tataç cäsya bhagavan-näma-çravaëädy-ekatarät sadya eva savana-yogyatä-pratiküla-durjätitva-prärambhaka-prärabdha-päpa-näçaù pratipadyate | uddhavaà prati bhagavatä ca – tasmät bhaktiù (page 58) punäti man-niñöhä çvapäkän api sambhavät [BhP 11.14.20] iti kaimutyärtham eva proktam ity äyäti | kintu yogyatvam atra çvapacatva-präpaka-prärabdha-päpa-vicchinnatva-mätram ucyate | savanärthaà tu guëäntarädhänam apekñata eva | brähmaëa-kumäräëäà çaukre

janmani yogyatve saty api sävitra-daiksya-janmäpekñävat | säviträdi-janmani tu sad-äcära-präpter iti savane pravåttir na yujyate | tasmät püjyatva-mätre tätparyam ity abhipretya öékä-kådbhir apy uktam anena püjyatvaà lakñyata iti | tathäpi jäti-doña-haratvena prärabdha-häritvaà tu vyaktam eväyätam | öékä ca – tad upapädayati aho bata äçcarye, yasya jihvägre tava näma vartate çvapaco’pi | atas tasmäd eva hetor garéyän yad yasmäd vartata iti vä kuta ity ata äha ta eva tapas tepur ity ädikä | tvan-näma-kértane tapa-ädy-antar-bhütaà tatas te puëyatamä ity antä | uddhavaà prati çré-bhagavatä coktaà bhaktiù punäti man-niñöhä çvapäkän api sambhavät [BhP 11.14.20] iti | atra jäti-doña-haratvena prärabdha-häritvaà spañöam | evaà prärabdha-hetu-vyädhy-ädi-haratvaà ca skände – ädhayo vyädhayo yasya smaraëän näma-kértanät | tad eva vilayaà yänti tam anantaà namämy aham || iti | uktaà ca näma-kaumudyäm – prärabdha-päpa-haratvaà ca kvacid upäsakecchä-vaçät iti |

|| 3.33 || çré-devahütiù || 128 ||

[129] tad-väsanä-häritvam äha – tais täny aghäni püyante tapo-däna-vratädibhiù | nädharmajaà tad-dhådayaà tad apéçäìghri-sevayä || [BhP 6.20.17] adharmäj jätaà teñäm aghänäà hådayaà saàskäräkhyena çuddhyati tad apéçäìghri-sevayä çuddhyatéty arthaù | pädme ca – aprärabdha-phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham | krameëaiva praléyeta viñëu-bhakti-ratätmanäm || iti | aprärabdha-phalaà vakñyamäëebhyo’nyat | küöaà béjatvonmukhaà béjaà prärabdhonmukhaà phalonmukhaà prärabdham ity arthaù |

|| 6.2 || çré-viñëu-dütä yama-dütän || 129 ||

[130] avidyäharatvam äha – tvaà pratyag-ätmani tadä bhagavaty ananta änanda-mätra upapanna-samasta-çaktau | bhaktià vidhäya paramäà çanakair avidyä- granthià vibhetsyasi mamäham iti prarüòham || [BhP 4.11.30]

tathä ca pädme – kåtänuyäträ-vidyäbhir hari-bhaktir anuttamä | avidyäà nirdahaty äçu däva-jväleva pannagém || iti |

|| 4.11 || çré-manur dhruvam || 130 ||

[131]

sarva-préëana-hetutvam uktam – yathä taror müla-niñecanena [BhP 4.31.12] ity ädinä | tathäha surucis taà samutthäpy apädävanatam arbhakam | pariñvajyäha jéveti bäñpa-gadgadayä girä | (page 59) yasya prasanno bhagavän guëair maitry-ädibhir hariù | tasmai namanti bhütäni nimnam äpa iva svayam || [BhP 4.9.47] surucir nija-vidveñiëé mätuù sapatny api ta# bhagavad-ärädhanata äyätaà çré-dhruvam | yathä pädme – yenärcito haris tena tarpitäni jaganty api | rajyanti jantavas tatra jangamäù sthävarä api || iti |

|| 4.9 || çré-maitreyaù || 131 ||

[132] jïäna-vairägyädi-sad-guëa-hetutvam uktaà -- yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [BhP 5.18.12] ity ädinä | svargäpavarga-bhagavad-dhämädi-sarvänanda-hetutvam apy uktaà yat karmabhir yat tapasä [BhP 11.20.32] ity ädinä | svataù parama-sukha-dänena karmädi-jïänänanta-sädhana-sädhya-vastünäà heyatva-käritäm äha -- na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyaà na särvabhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä mayy arpitätmecchati mad vinänyat || [BhP 11.14.14] rasädhipatyaà pätälädi-svämyam | apunarbhavaà brahma-kaivalya-rüpaà mokñam | kià bahunä yat kiïcid api sädhya-jätaà tat sarvaà necchaty eva, kintu mad mäà vinä tädåça-bhakti-sädhyaà mäm eva sarva-puruñärthädhikam icchatéty arthaù | mayy arpitätmä kåtätma-nivedanaù |

|| 11.14 || çré-bhagavän || 132 ||

[133]

atha säkñäd bhakter nirguëatvaà vaktuà bhagavad-arpita-karmärabhya sarveñäà karmaëäà tävat saguëatvam ähaikena – mad-arpaëaà niñphalaà vä sättvikaà nija-karma tat | räjasaà phala-saìkalpaà hiàsä-präyädi tämasam || [BhP 11.25.23] mayi arpaëaà yasya mad-arpitam ity arthaù | niñphalaà niñkämam | phalaà saìkalpyate yasmin tat | ädi-çabdäd dambha-mätsaryädibhiù kåtam |

[134] athänuñöhänäntaräëäà triguëäntargatatvaà vadan caturtha-kakñäyäà säkñäd-bhakter nirguëatvam äha catuùñu -- kaivalyaà sättvikaà jïänaà rajo vaikalpikaà tu yat | präkåtaà tämasaà jïänaà man-niñöhaà nirguëaà småtam || [BhP 11.25.23] präkåtaà bäla-mükädi-jïäna-tulyam | vaikalpikaà dehädi-viñayaà yat tad rajo räjasam | kevalasya nirviçeñasya brahmaëaù çuddha-jéva-bhedena jïänaà kaivalyaà, tvat-padärtha-mätra-jïänasya kevalatvänupapattiù | tat-padärtha-jïäna-säpekñatvät | sattva-yukte hi citte prathamataù çuddhaà süksmaà jéva-caitanyaà prakäçate | tataç cid-ekäkäratväbhedena tasmin çuddhaà pürëaà brahma-caitanyam apy anubhüyate | tataù sattva-guëasyaiva tatra käraëatä-präcuryät sättvikatvam | tathä ca çré-gétopaniñadaù – sattvät saïjäyate jïänaà [Gétä 14.17] iti | bhagavaj-jïänasya tu – devänäà çuddha-sattvänäm åñéëäà cämalätmanäm | bhaktir mukunda-caraëe na präyeëopajäyate || [BhP 6.14.2] muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahämune || [BhP 6.14.5] (page 60) ity ädy-uktyä sattvädi-sad-bhäve’py abhävät -- rajas-tamaù-svabhävasya brahman våtrasya päpmanaù | näräyaëe bhagavati katham äséd dåòhä matiù || [BhP 6.14.1] ity-uktyä tad-abhäve’pi sad-bhävän na tat-käraëatvam | kintu tad-uttaratvena tasya pürva-janmani näradädi-saìga-varëanayä | naiñäà matis tävad urukramäìghrià spåçaty anarthäpagamo yad-arthaù | mahéyasäà päda-rajo-'bhiñekaà niñkiïcanänäà na våëéta yävat || [BhP 7.5.32] ity uktyä ca bhagavat-kåpä-parimala-pätra-bhütasya çrémato mahataù saìga eva käraëam | tat-saìgaç ca – tulayäma lavenäpi na svargaà näpunar-bhavam |

bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kim utäçiñaù || [BhP 1.18.13, 4.30.33] ity uktyä nirguëävasthäto’py adhikatvät parama-nirguëa eva | sa tam asya ca prathame ca samaù priyaù suhåd brahman [BhP 7.1.1] ity ädau sa-guëe devädau tasya kåpä västavé na bhavati, kintu çrémat-prahlädädiñv eveti pratipädanän mahatäà nirguëatväbhivyaktyä sat-saìgasyäpi nirguëatvaà vyaktam | tathä bhakter api guëa-saìga-nirdhünanänantaraà cänuvåttiù çrüyate | yad uktam uddhavaà prati çré-bhagavatä -- tasmäd deham imaà labdhvä jïäna-vijïäna-sambhavam | guëa-saìgaà vinirdhüya mäà bhajantu vicakñaëäù || [BhP 11.25.33] iti | parameçvara-jïänasya nairguëya-hetutvena nirguëatvoktis tu lakñaëä-maya-kañöa-kalpanä | tathä kaivalya-jïänasyäpi nairguëya-hetutväd avaiçiñöyenodäharaëa-bhedäpravåttiç ca syät | tasmät svata eva nirguëaà bhagavaj-jïänam | ataeva – sättvikaà sukham ätmotthaà viñayotthaà tu räjasam | tämasaà moha-dainyotthaà nirguëaà mad-apäçrayam || [BhP 11.25.29] ity atra tat-sukhasyäpi nirguëatvaà vakñyate | çravaëädi-lakñaëa-kriyä-rüpäyä api bhakteù çuçrüñoù çraddadhänasya väsudeva-kathä-ruciù syän mahat-sevayä [BhP 1.2.13] ity uktyä tad-eka-nidänatvena nirguëatvam eva | nanu – madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam | vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || [BhP 8.24.38] iti | çré-matsya-deva-vacanena brahma-jïänam api çré-bhagavat-prasädotthaà çrüyate, tat kathaà tasya saguëatvam ? ucyate – brahma-jïänaà dvividhänäà jäyate | tatra bhagavad-upäsakänäm änuñaìgikatvena brahmopäsakänäà svatantratvena | bhagavad-upäsakais tu bhagavac-chakti-rüpayä bhaktyä kiïcid-bhedenaiva gåhyate tac ca brahma-bhütaù prasannätmä [Gétä 18.54] ity-ädi-çré-gétoktänusäreëa ätmärämäç ca (page 61) munayaù [BhP 1.7.10] ity ädy-anusäreëa ca bhagavataù paräkhya-bhakti-parikaro bhavati | brahmopäsakais tu pürvavad abhedenaiva gåhyate | tat-phalasya nätyantikaà vigaëayaty api te prasädam [BhP 6.15.48] ity-ukta-diçä parair ätyantikatvena matasyäpi parama-vidvadbhir ädåtatvät | tathä bhakti-viruddhatvena svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù [BhP 6.17.23] ity uktyä narakavad apavargasyäpi heyatvät prasädäbhäsa eväsau | sva-maty-anusäreëa prasädatayä gåhyamäëas tan-mati-kalpitatvät sa-guëa eva | tataù kaivalya-jïänam api tathä | viçeñatas tasya sa-guëa-sambandhena janmäìgékåtam asti | nanu antar bahiç ca karaëaà puruñasya guëamayam eva | tad-udbhavayor bhakti-rüpayoù kathaà nirguëatvam ? ucyate, jïäna-çaktiù kriyä-çaktir vä na tävaj jaòasya traiguëyasya dharme ghaöasy eva | na ca cid-rüpasyäpi jévasya éçvarädhéna-çaktitvenämukhyatväd devatäviñöa-puruñasyevätaù paramätma-caitanyasyeivety äyätam | tathoktaà --

dehendriya-präëa-mano-dhiyo’mé yad-aàça-viddhäù pracaranti karmasu | [BhP 6.16.24] iti | tathä ca çrutiù – präëasya präëa uta cakñuñaç cakñur uta çrotrasya çrotraà manaso mana iti na åte tat kriyate kià ca näre ity ädikä | [çrotrasya çrotraà manaso mano yad väco ha väcaà sa u präëasya präëaù | cakñuñaç cakñur atimucya dhéräù pretyäsmäl lokäd amåtä bhavanti || KenaU 1.2||] tad evaà sati traiguëya-kärya-prädhänyena bhavantyau te guëamayatvenocyete | parameçvara-prädhänyena tu svato guëätéte eva te | tad uktaà devämåta-pänädhyäye çré-çukena -- yad yujyate’su-vasu-karma-mano-vacobhir dehätmajädiñu nåbhis tad asat påthaktvät | tair eva sad bhavati yat kriyate’påthaktvät sarvasya tad bhavati müla-niñecanaà yat || [BhP 8.9.29] iti | påthaktvät paramätmetaräçrayatvät | apåthaktvät tad-ekäçrayatväd ity arthaù | ato yuktam eva jïäna-kriyätmikäyä hari-bhakter nirguëatvam | viçeñatas tasya bhakter guëa-sambandhena janmäbhävaç cäìgékåta iti na tu brahma-jïänasyeva guëa-sambandhena janma-bhäva iti | tato’sau bhaktis tasyäpi préëanatvädi-guëair udähariñyate | yat tu çré-kapila-devena bhakter api nirguëa-saguëävasthäù kathitäs täù punaù puruñäntaùkaraëa-guëä eva tasyäm upacaryanta iti sthitam | tad evam abhipretya jïäna-rüpäyä bhakter nirguëatvam uktvä kriyä-rüpäyä vyäcañöe | taträpy astu tävat çravaëa-kértanädi-rüpäyä bhagavat-sambandhena väsa-mätra-rüpäyä äha -- vanaà tu sättviko väso grämo räjasa ucyate | tämasaà dyüta-sadanaà man-niketaà tu nirguëam || [BhP 11.15.24] vanaà väsa iti tat-sambandhiné vasana-kriyety artho vänaprasthänäm iti jïeyam | evaà grämya iti gåhasthänäm | tämasam iti duräcäräëäm | dyüta-sadanam ity upalakñaëam | man-niketam iti (page 62) mat-sevä-paräëäm iti ca | vanädénäà väsena saha äyur ghåtam itivad ekädhikaraëatvam | vanasya våkña-ñaëòa-rüpasya rajas-tamaù-prädhänyät | ataeva vivktatva-lakñaëa-tadéya-sättvika-guëasyäpi tad-yugala-miçratvena gauëatvam | väsa-kriyäyäs tu sattvopapannatvät tad-vardhanatväc ca sättvikatve mukhyatvam iti tasyä eväbhidheyatvam ucitam | ataeva grämya iti taddhitänta eva paöhitaù | evaà dyüta-sadanam ity atra ca väsa-kriyaiva vivakñitä | man-niketam ity aträpi | kintu bhagavat-sambandha-mähätmyena niketasyäpi nirguëatvaà bhavet sparça-maëi-nyäyena tädåçatvaà tu tädåça-bhakti-cakñurbhir evopalabdhavyam | diviñöhäs tatra paçyanti sarvän eva caturbhujän itivat | evam eva öékä ca – bhagavan-niketaà tu säkñät tad-ävirbhävän nirguëaà sthänam ity eñä |

[136]

evaà väsa-mätrasya tädåçatvam uktvä sarväsäm eva tat-kriyäëäà tädåçatvam äha -- sättvikaù kärako’saìgé rägändho räjasaù småtaù | tämasaù småti-vibhrañöo nirguëo mad-apäçrayaù || [BhP 11.25.26] atra ca kriyäyäm eva tätparyaà na tad-äçrite dravye | sättvika-kärakasya çarérädikaà hi guëatraya-pariëatam eva |

[137] tad evaà kriyä-mätrasya tädåçatvam uktvä tat-pravåtti-hetu-bhütäyäù çraddhäyä apy äha – sättviky ädhyätmiké çraddhä karma-çraddhä tu räjasé | tämasy adharme yä çraddhä mat-seväyäà tu nirguëä || [BhP 11.25.27] adharmo’tra para-dharmaù | anyat pürvavat |

|| 11.25 || çré-bhagavän || 133-137 ||

[138] ata äha dharmaà bhägavataà çuddhaà traividyaà ca guëäçrayam | [BhP 6.2.24] çuddhaà nirguëam iti | traividyaà veda-traya-pratipädyaà guëäçrayam iti | öékä ca – veda-çabdenätra karma-käëòam evocyate evaà trayé-dharmam [Gétä 9.21] ity ädeù |

|| 6.2 || çré-çukaù || 138 ||

[139] ataeva bhakteù çré-bhagavat-svarüpa-çakti-bodhakatvaà svayam-prakäçatvam äha - yajïäya dharma-pataye vidhi-naipuëäya yogäya säìkhya-çirase prakåtéçvaräya | näräyaëäya haraye nama ity udäraà häsyan mågatvam api yaù samudäjahära || [BhP 5.14.45] ya ärñabheyo bharato maraëa-samaye taträpi måga-çarére tad-vacana-janmätyantäsambhävät sva-prakäçatvam eva tasyäù kértana-lakñaëäyä bhakteù sidhyati | evaà gajendre’pi jïeyam ||

|| 5.14 || çré-çukaù || 139 ||

[140]

parama-sukha-rüpatvaà ca dåçyate | tatra sädhana-daçäyäà ato vai kavayo nityam [BhP 1.2.12] ity ädau karmaëy asminn anäçväse [BhP 1.18.12] ity ädau ca tad-rüpatväbhivyaktir darçitaiva siddha-daçäyäà tu sutaräà prakaöébhavati | yathä – (page 63) mat-sevayä pratétaà te sälokyädi-catuñöayam | necchanti sevayä pürëäù kuto’nyat käla-viplutam || [BhP 9.4.67] atränyasya käla-viplutatvam iti seväyäs tad-abhäve nirguëitvaà siddham | akäla-vipluta-sälokyädibhyo’tiçaye kim uteti |

|| 9.4 || çré-viñëur durväsasam || 140 ||

[141] çré-bhagavad-viñayaka-rati-pradatvam uktam | evaà nirjita-ñaò-vargaiù kriyate bhaktir éçvare [BhP 7.7.33] ity ädinä | yat tu – astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] ity uktyäpi tad-ratir na präpyata iti çaìkyate tat khalv avivekäd eva | karhicid iti bhakti-yogäkhya-tad-rati-puruñärthatäyäà çaithilye saty evety artha-läbhät karhicid apy anuktatvät asäkalye tu cic-canau ity amara-koñäc ca | tathä yady aticiram ävåttiù syät tadä ratim api dadäti – satyaà diçaty arthitam arthito nèëäm [BhP 5.19.24] ity äder iti ca karhicit-padena gamyate | bhakti-viñayaka-bhagavat-préty-eka-hetutvam apy udähåtam | nälaà dvijatvaà devatvam [BhP 7.7.43] ity ädi | tathä cäha -- manye dhanäbhijana-rüpa-tapaù-çrutaujas- tejaù-prabhäva-bala-pauruña-buddhi-yogäù | närädhanäya hi bhavanti parasya puàso bhaktyä tutoña bhagavän gaja-yütha-päya || [BhP 7.9.9] abhijanaù sat-kula-janma | buddhir jïäna-yogaù | yogo’ñöäìgaù ||

|| 7.9 || çré-prahlädaù çré-nåsiàha-devam || 141 ||

[142]

nanu niratiçaya-nityänanda-rüpasya bhagavataù kathaà tayä sukham utpadyeta niratiçayatva-nityatvayor virodhät | ucyate – çästre khalu niratiçayänandatvaà nityatvaà ca bhagavataù çrüyate | bhakter api tathä tat-préti-hetutvaà çrüyate | tata evaà gamyate – tasya paramänandaika-rüpasya sva-paränandiné svarüpa-çaktir yä hlädiné nämné vartate prakäça-vastunaù sva-para-prakäçana-çaktivat parama-våtti-rüpaivaiñä | täà ca bhagavän sva-vånde nikñipann eva nityaà vartate | tat-sambandhena ca svayam atitaräà préëätéti | ataeva tasya préti-rüpasyäpi bhakti-préëanéyatvam äha –

yat-préëanäd barhiñi deva-tiryaì- manuñya-vérut-tåëam äviriïcät | préyeta sadyaù sa ha viçva-jévaù prétaù svayaà prétim agäd gayasya || [BhP 5.15.13] viçva-béjaù sarva-jévana-hetuù | devädénäà dvandvaikyam | prétiù sukha-rüpo’pi ||

|| 5.15 || çré-çukaù || 141 || ataeva tathäbhütatvenätmärämasya pürëa-kämasyäpi tasya kñudra-guëa-vastv api kalpata iti dåñöänenäha -- (page 64) tatropanéta-balayo raver dépam ivädåtäù ätmärämaà pürëa-kämaà nija-läbhena nityadä | préty-utphulla-mukhäù procur harña-gadgadayä girä pitaraà sarva-suhådam avitäram ivärbhakäù || [BhP 1.11.4-5] atra çré-dvärakäyäà raver upahära-rüpaà dépam ädåtavanto janä ivety arthaù | evaà stutyädikam api tat-préëanatäm arhatéty äha prétyeti | pitaram arbhakä iveti dåñöäntaù | tasya prétävasädhäraëa-guëa-viçeñam apy äha sarva-suhådam iti | sarva-suhåttve liìgam avitäram iti | tathä ätmäräma-pürëa-kämatve’pi tädåçasya sva-sambandhäbhimäni-préti-mat-puträdiñu préti-viçeñodayo yathä dåçyate teñu taà prétimantam ity arthaù | evaà kalpataru-dåñöänte’pi bhagavato bhakti-viñayikä kåpä yathärtham evopapadyate ye khalu shaja-tat-prétim evätmani prärthayamänä bhajante tebhyas tad-däna-yäthärthyaasyävaçyakatvät | tasmäd asty evänanda-rüpasyäpi bhaktäv änandolläsa iti |

|| 1.11 || çré-sütaù || 143 ||

[144] evaà bhakti-rüpäyäs tac-chakter jéve’bhivyaktau bhagavän eva käraëam | tad-indriyädi-pravåttaau sa ca eveti | tasmiàs tayä jévasyopakäräbhäsatvam eva | tathäpi bhaktänurajyad ätmatve bhagavataù sva-kåpä-präbalyam eva käraëam iti vadan pürvärtham eva sädhayati – kià varëaye tava vibho yad-udérito’suù saàspandate tam anu väì-mana-indriyäëi | spandanti vai tanu-bhåtäm aja-çarvayoç ca svasyäpy athäpi bhajatäm asi bhäva-bandhuù || [BhP 12.8.40] he vibho | tava kim ahaà varëaye | tvat-kåpälutäyäù kiyantam aàçaà varëayeyam ity arthaù | yato yena tvayaiva udéritaù prerito’suù präëaù saàspandante pravartate, tam asum anu ca väg-ädayaù spandanti tatra hetur vai anvaya-vyatirekäbhyäà çrotrasya çrotram [KenaU 1.2] ity-ädi-çrutibhyaç ca tat-prasiddha ity arthaù | na kevalaà präkåtänäà tanu-bhåtäà kintu aja-çarvayoç ca | ataù svasya mamäpi tathaiva | evaà saty api na kvacid api kasyäpi svätantryam | tathäpi däru-

yantravat pravartitair api väg-ädibhir bhajatäà puàsäà bhävena svadattayaiva bhaktyä bandhur aséti |

|| 12.8 || märkaëòeyaù çré-nara-näräyaëau || 144 ||

[145] çré-bhagavad-anubhava-kartåtve’nanya-hetutvam äha – çåëvanti gäyanti gåëanty abhékñëaçaù smaranti nandanti tavehitaà janäù | ta eva paçyanty acireëa tävakaà bhava-pravähoparamaà padämbujam || [BhP 1.8.36]

spañöam || 1.8 || çré-kunté çré-bhagavantam || 145 ||

[146]

çré-bhagavat-präpakatvam äha – bhaktyoddhavänapäyinyä sarva-loka-maheçvaram | sarvotpatty-apyayaà brahma käraëaà mopayäti saù || [BhP 11.18.45] (page 65) öékä ca – maheçvaratve hetuù sarvotpatty-apyayaà sarvasyotpatty-apyayau yasmät tam | ataeva tat-käraëaà mäà brahma-svarüpaà vaikuëöha-niväsinam | yad vä brahmaëo vedasya käraëaà mäm upayäti sämépyena präpnoti ity eñä | çré-gétäsu ca puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä [Gétä 8.22] iti |

|| 11.18 || çré-bhagavän || 146 ||

[147] tathä manaso’py agocara-phala-däne çré-dhruva-caritaà pramäëaà parama-bhakti-saàvalita-sva-loka-dänät | tad-vaçékäritvaà tüdähåtaà na sädhayati mäà yogo [BhP 11.14.20] ity ädi | tathä tat-padyänte bhaktyäham ekayä grähyaù çraddhayätmä priyaù satäm [BhP 11.14.21] iti | atraiva vivecanéyam | yadyapy asya väkyasyaikädaça-caturdaçädhyäya-prakaraëe sädhya-sädhana-bhaktyor aviviktatayaiva mahima-nirüpaëam iti sädhana-paratvaà durnirëeyaà, tathäpi phala-bhakti-mahima-dväräpi sädhana-mahima-paratvam eva yatredåçam api phalaà bhavatéti | vadanti kåñëa çreyäàsi [BhP 11.14.1] ity ädi-praçnam ärabhya sädhanasyopakräntatvät | yathä yathätmä parimåjyate’sau mat-puëya-gäthä-çravaëäbhidhänaiù | [BhP 11.14.26] ity ädinä tasyaivopasaàhåtatväc ca | viçeñas tu tatra bädhyamäno’pi mad-bhakto [BhP 11.14.18] ity ädikaà dharmaù satya-dayopetaù [BhP 11.14.22] ity-ädy-anta-tadéyam ukta-prakaraëaà präya-

sädhana-mahima-param eva | tatra bädhyamäno’pi iti padyaà sädhya-bhaktau jätäyäà bädhyamänatväyogät – dadhati sakån manas tvayi ya ätmani nitya-sukhe na punar upäsate puruña-sära-harävasathän || [BhP 10.87.35] ity ukteù | viñayäviñöa-cittänäà viñëv-äveçaù sudürataù | väruëé-dig-gataà vastu vrajann aindréà kim äpnuyät || iti viñëu-puräëäc ca tan-mahima-paratvena gamyate | atraiva tad vakñyate – kathaà vinä roma-harñaà dravatä cetasä vinä | vinänandäçru-kalayä çudhyed bhaktyä vinäçayaù || [BhP 11.14.23] ity anena, mad-bhakti-yukto bhuvanaà punäti [BhP 11.14.24] iti kaimutya-väkyena ca sädhya-bhakteù saàskära-häritvam | tato viñayä eva bädhyamänä bhavantéti | atha yathägniù susamåddhärciù [BhP 11.14.19] iti padyaà nämäbhäsädeù sarva-päpa-kñaya-käritva-prasiddhes tat-param | atha na sädhayati mäà yogaù ity etat särdha-padyaà yogädénäà sädhana-rüpäëäà pratiyogitvena nirdiñöatvät çraddhä-sahäyatvena vidhänäc ca tat-param | sädhyäyäà çraddhollekhaù punar-ukta iti | yadyapi phala-bhakti-dväraiva tad-vaçékäritvaà tasyäs tathäpy atra sädhaka-rüpäyä mukhyatvena prätatvät tatraivodähåtam | kià vä – (page 66) astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti nyäyena nävaçaù san premäëaà dadätéti tasyä eva säkñät tad-guëakatvaà jïeyam | atha dharmaù satya-dayopetaù [BhP 11.14.21] iti padyaà ca dharmädi-sädhana-pratiyogitvena nirdeçät | sädhya-bhakter evänyaträpi tat-phalatayodähåtatväc ca tat-param | yat tu kathaà vinä [BhP 11.14.22] ity ädikaà tac ca sädhana-bhakti-phalasya çodhakatvätiçaya-pratipädanena tat-param iti | tasmät sädhv eva bädhyamäno’pi [BhP 11.14.17] ity ädi-padyäni tat-prasaìge darçitäni |

|| 11.14 || çré-bhagavän || 147 ||

[148] tathästu tasyäù säkñäd bhakteù para-dharmatvädikam | bhagavad-arpaëa-siddha-tad-anugatikasya laukika-karmaëo’pi para-dharmam udähariñyate yo yo mayi pare dharmaù [BhP 11.29.21] ity ädau | tathä päpa-ghnatvädikaà tasyäù çravaëädinäpi bhavatéty uktaà çruto’nupaöhito dhyätaù [BhP 11.2.3] ity ädau | pädme mägha-mähätmye deva-düta-väkyaà ca – prähäsmän yamunä-bhrätä sädaraà hi punaù punaù |

bhavadbhir vaiñëavas tyäjyo viñëuà ced bhajate naraù || vaiñëavo yad-gåhe bhuìkte yeñäà vaiñëava-saìgatiù | te’pi vaù parihäryäù syus tat-saìga-hata-kilbiñäù || iti | båhan-näradéye yajïamäly-upäkhyänänte – hari-bhakti-paräëäà tu saìginäà saìga-mätrataù | mucyate sarva-päpebhyo mahä-pätakavän api || [NärP 1.36.61] iti | tataù sutaräm evedam ädideça – jihvä na vakti bhagavad-guëa-nämadheyaà cetaç ca na smarati tac-caraëäravindam | kåñëäya no namati yac-chira ekadäpi tän änayadhvam asato’kåta-viñëu-kåtyän || [BhP 6.3.29] ästäà tävat tän änayadhvam ity ädikenaitat pürva-dvitéya-padyenoktänäà mukunda-pädäravinda-vimukhänäm änayana-värtä | tathä te deva-siddhaù [BhP 6.3.27] ity ädikena tat pürva-tåtéya-padyenoktänäà deva-siddha-parigéta-pavitra-gäthänäà sädhünäà samadåçäà bhagavat-paräëäà nikaöa-gamana-niñedha-värtäpi | yad yasya jihväpi çré-bhagavato guëaà ca nämadheyaà caikadä janma-madhye yadä kadäcid api na vakti | jihväyä abhäve cetaç ca tac-caraëäravindam ekadäpi na smarati | cetaso vikñiptatve çiraç ca kåñëäya kåñëaà lakñékåtya na namatéti | (page 67) çaöhenäpi namaskäraà kurvataù çärìgadhanvine | çata-janmärjitaà päpaà tat-kñaëäd eva naçyati || iti skändokta-mahimänaà namaskäraà na karoti tän änayadhvam | tatra hetur asataù | asattve hetur akåta-viñëu-kåtyän | yathä skände revä-khaëòe çré-brahmoktau – sa kartä sarva-dharmäëäà bhakto yas tava keçava | sa kartä sarva-päpänäà yo na bhaktas taväcyuta || päpaà bhavati dharmo’pi taväbhaktaiù kåto hare | niùçeña-dharma-kartä väpy abhakto narake hare | sadä tiñöhati bhaktas te brahmahäpi vimucyate || pädme (?) ca – man-nimittaà kåtaà päpam api kñemäya kalpate | mäm anädåtya dharmo’pi päpaà syän mat-prabhävataù || yuktaà caitat çravaëaà kértanaà cäsya [BhP 7.11.10] ity ädinä | mukha-bähüru-pädebhyaù [BhP 11.5.2] ity ädinä | sarva-vidhi-niñedhäù syuù ity ädinä ca parama-nityatvädi-pratipädanät | eñäà kértanädénäà trayäëäm api sukaräëäm abhäve pareñäà sutaräm eväbhävo bhaved iti sämänyenaiva viñëu-kåtya-rahitatvam uktam | jihvädénäà karaëa-bhütänäm api kartåtvena nirdeçaù puruñänicchayäpi yathä kathaïcit kértanädikam ädatte | caraëäravindam iti viçeñäìga-nirdeçaù çré-

yamasya bhakti-khyäpaka eva na tu tan-mätra-smaraëa-niyämakaù | aträbhaktänäm änayanena bhaktänäm änayanam eva vidhéyate | änayanasyotsarga-siddhatvät vaivasvataà saàyamanaà prajänäm iti çruteù | sakån manaù kåñëa-padäravindayor niveçitaà tad-guëa-rägi yair iha | na te yamaà päça-bhåtaç ca tad-bhaöän svapne’pi paçyanti hi cérëa-niñkåtäù || [BhP 6.1.19] ity atra tad-guëa-rägéti viçeñaëaà tu teñäà tad-dåñöi-patha-gamana-sämarthyasyäpi ghätakaà tädåça-tat-smaraëasya prabhäva-viçeñam eva bodhayatéti jïeyam | yathaiva närasiàhe – aham amara-gaëärcitena dhäträ yama iti loka-hitähite niyuktaù | hari-guru-vimukhän praçäsmi martyän hari-caraëa-praëatän namaskaromi || [NåsiàhaP 9.2] iti | tathaivämåta-säroddhäre skända-vacanam – na brahmä na çivägnéndrä nähaà nänye divaukasaù | çaktäs tu nigrahaà kartuà vaiñëavänäà mahätmanäm || iti ||

|| 6.3 || çré-yamas tad-dütän || 148 ||

[149]

tathä sakåd-bhajanenaiva sarvam apy äyuù saphalam ity udähåtam eva çré-çaunaka-väkyena äyur harati vai puàsäm udyann astaà ca yann asau [BhP 2.3.17] ity ädi-granthena | evaà bhakty-äbhäsenäpy ajämilädeù päpaghnatvaà ca dåçyate | tathä sarva-karmädi-vidhvaàsa-pürvaka-parama-gati-präptäv api svaläyäsenaiva bhakteù käraëatvaà ca çrüyate | laghu-bhägavate – vartamänaà ca yat päpaà yad bhütaà yad bhaviñyati | tat sarvaà nirdayaty äçu govindänala-kértanät || iti | (page 68) tathaiva ca tatra yathä kathaïcit tad-bhakti-sambandhasya käraëatvaà dåçyate | brahma-vaivarte – sa samärädhito devo muktikåt syäd yathä tathä | anicchayäpi håtabhuk saàspåñöo dahati dvija || iti | skände umä-maheçvara-saàväde – dékñä-mätreëa kåñëasya narä mokñaà labhanti vai | kià punar ye sadä bhaktyä püjayanty acyutaà naräù || båhan-näradéye—

akämäd api ye viñëoù sakåt püjäà prakurvate | na teñäà bhava-bandhas tu kadäcid api jäyate || [NärP 36.58] pädme deva-dyuti-stutau – sakåd uccärayed yas tu näräyaëam atandritaù | çuddhäntaùkaraëo bhütvä nirväëam adhigacchati || tathänyatra – samparkäd yadi vä mohäd yas tu püjayate harim | sarva-päpa-vinirmuktaù prayäti paramaà padam || itihäsa-samuccaye çré-närada-puëòaréka-saàväde – ye nåçaàsä duräcäräù päpäcära-ratäù sadä | te’pi yänti paraà dhäma näräyaëa-padäçrayäù || lipyante na ca päpena vaiñëavä véta-kalmañäù | punanti sakalän lokän sahasräàçur ivoditaù || janmäntara-sahasreñu yasya syän matir édåçé | däso’haà väsudevasya sarvän lokän samuddharet || sa yäti viñëu-sälokyaà puruño nätra saàçayaù | kià punas tad-gata-präëäù puruñäù saàyatendriyäù || ataeva – sakåd eva prapanno yas taväsméti ca yäcate | abhayaà sarvadä tasmai dadämy etad vrataà hareù || iti ca garuòa-puräëe | tathä cäha – äpannaù saàsåtià ghoräà yan-näma vivaço gåëan | tataù sadyo vimucyeta yad bibheti svayaà bhayam || [BhP 1.1.14] iti |

spañöam || 1.1 || çré-çaunakaù || 149 ||

[150]

tathä – na hi bhagavann aghaöitam idaà tvad-darçanän nåëäm akhila-päpa-kñayaù | yan-näma sakåc chravaëät pukkaço’pi vimucyate saàsärät || [BhP 6.16.44]

spañöam || 6.16 || citraketuù çré-saìkarñaëam || 150 ||

[151]

ataevoktaà çré-viñëu-dharmottare – jévitaà viñëu-bhaktasya varaà païca dinäni vai | na tu kalpa-sahasräëi bhakti-hénasya keçave || iti |

atra yat tåtéye garbha-sthasya jévasya stutiù çrüyate | tasyaiva saàsäro’pi varëyate | tatrocyate jäty-ekatvenaika-varëanam iti | vastutas tu kaçcid eva jévo bhägyavän bhagavantaà stauti | sa ca (page 69) nistaraty api | na tu sarvasyäpi bhagavaj-jïänaà bhavati | tathä ca nairuktäù paöhanti navame sarväìga-sampürëo bhavatéti paöhitvämåtaç cähaà punar jäto jätaç cähaà punar måtaù ity ädi-tad-bhävanä-päöhäntaraà – aväì-mukhaù péòyamäno jantubhiç ca samanvitaù | säìkhya-yogaà samabhyaset puruñaà vä païcaviàçakam || tataç ca daçame mäsi prajäyate ity ädi | atra puruñaà veti väçabdät kasyacid eva bhagavaj-jïänam iti gamyate | sarväv apy avasthäsu bhakteù samarthatvaà ca varëitam | bhede’py ekavad-varëanam anyaträpi dåçyate | tåtéye yathä päda-kalpa-såñöi-kathane’pi çré-sanakädénäà såñöiù kathyata iti | öékäyäà ca – brahma-kåta-såñöi-mätra-kathana-sämyenaikékåtyor iyam iti yojitaà çré-varähävatäravac ca | tatra prathama-manvantarasyädau påthivé-majjane brahma-näsikäto’vatérëaù çré-varähas täm uddharan hiraëyäkñeëa saàgrämaà kåtavän iti varëyate | hiraëyäkñaç ca ñañöha-manvantarävasäna-jäta-präcetasa-dakña-kanyäyä diter jätaù | tasmät tathä varëanaà tad-avatära-mätratva-påthivé-majjana-mätratvaikya-vivakñayaiva ghaöate tadvad aträpéti | kaçcid evänyo jévaù stauty anyaù saàsaratéty eva mantavyam | atra pürvavat parama-gati-präptau bhakteù paramparäkäraëatvaà ca dåçyate | båhan-näradéye dhvajäropaëa-mähätmye – yaténäà viñëu-bhaktänäà paricaryä-paräyaëäù | te dütäù sahasä yänti päpino'pi paräà gatim || [NäradaP 1.20.73] çré-viñëu-dharme – kalänäà çatam ägämi samatétaà tathä çatam | kärayan bhagavad-dhäma nayaty acyuta-lokatäm || ye bhaviñyanti ye’tétä äkalpät puruñäù kule | täàs tärayati saàsthäpya devasya pratimäà hareù || dütän prati yamäjïä ceyam – yenärcä bhagavad-bhaktyä väsudevasya käritä | naväyutaà tat-kulajaà bhavatäà çäsanätigam || iti | yathäha – triù-saptabhiù pitä pütaù pitåbhiù saha te’nagha | yat sädho’sya kule jäto bhavän vai kula-pävanaù || [BhP 7.10.18] triù-saptabhiù präcéna-kalpägata-tadéya-pürva-janma-sambandhibhiù pitåbhiù saha asmin janmani hiraëyakaçipu-maréci-brahmäëa eva tat-pitara iti ||

|| 7.10 || çré-nåsiàhaù prahlädam || 151 ||

[152] tathä bhakty-äbhäsasyäpi sarva-päpa-kñaya-pürvaka-çré-viñëu-pada-präpakatvaà yathä båhan-näradéye kokila-mäninor madironmattayor dhåta-céra-khaëòa-daëòayor jérëa-bhagavan-mandire nåtyator dhvajäropaëa-phala-präptyä tädåçatvaà jätam | tathä vyäghatasya pakñiëaù kukkura-mukha-gatasya tat-paläyana-våttyä bhagavan-mandira-parikramaëa-phala-präptyä tädåçatva-präptir iti | kvacit tatra mahä-bhakti-präptiç ca | yathä båhan-näradéya-puräëa çré-prahlädasya | tasya präg-janmani veçyayä saha vivädena çré-nåsiàha-caturdaçyäà daiväd upaväsaù sampanno jägaraëaà ceti | tathä cäha – yasyävatära-guëa-karma-viòambanäni nämäni ye’su-vigame vivaçä gåëanti | te’naika-janma-çamalaà sahasaiva hitvä saàyänty apävåtämåtaà tam ajaà prapadye || [BhP 3.9.15] (page 70) asuvagame’péti tadänéntana-näma-mätratvam açuddha-varëatvaà ca vyaïjitam | vivaçä iti tad-icchäà vinäpi kenacit käraëäntareëäpéty arthaù | vaçakäntau ity amaraù | tädåça-çaktitve hetum ähävatäreti | avatärädi-sadåçäni tat tulya-çakténéty arthaù | karma-viòambanäni tad-viñaya-prayuktäni giridharety ädéni täny api | kim uta säkñät tan-nämäni kåñëa-govindety-ädénéty arthaù |

|| 3.9 || brahmä çré-garbhodaka-çäyinam || 152 ||

[153] astu tävat çuddha-bhakty-äbhäsasya värtä | aparädhatvena dåçyamäno’py asau mahä-prabhävo dåçyate | yathä viñëu-dharme bhagavan-mantreëa kåta-nija-rakñaà vipraà prati räkñasa-väkyaà – tväm attum ägataù kñiptau rakñayä kåtayä tvayä | tat-saàsparçäc ca me brahman sädhv etan manasi sthitam || kä sä rakñä na täà vedmi vedmi näsyäù paräyaëam | kintv asyäù saìgamäsädya nirvedaà präpitaù param || iti | yathä vä viñëu-dharmädy-udähåtäyäù çré-bhagavad-gåha-dépa-tailaà pibantyäù kasyäçcin müñikäyä daivato mukhoddhåta-vartau dépe samujjvalite sati mukha-dähena maraëät räjétvaà präpya dépa-dänädi-lakñaëa-bhakti-niñöhä-präptir ante parama-pada-präptiç ca | yathä brahmäëòa-puräëe janmäñöamé-mähätmye kåta-janmäñöamékäyä däsyä duùsaìgenäpi kasyacit tat-phala-präptiù | tathä ca båhan-näradéye tädåça-duñöakäryärtham api bhagavan-mandiraà märjayitvä kaçcid uttamäà gatim aväpa | na tv édåçatvaà brahma-jïänasyäpi | yathoktaà brahma-vaivarte – dåñöaù paçyed aharahaù saàçritaù pratisaàçrayet | arcitaç cärcayen nityaà sa devo dvija-puìgava || iti | yathä ca çré-viñëu-dharme çré-närada-väkyam –

tulasé-dala-mätreëa jalasya culukena ca | vikréëéte svam ätmänaà bhaktebhyo bhakta-vatsalaù || iti | tad édåçaà mähätmya-våndaà na praçaàsä-mätram ajämilädau prasiddhatvät | darçitäç ca nyäyäù çré-bhagavan-näma-kaumudy-ädau | tathaiva nämny arthaväda-kalpanäyäà doño’pi çrüyate tathärtha-vädo hari-nämni [HBV 11.284] iti nämäparädha-gaëane | artha-vädaà harer nämni sambhävayati yo naraù | sa päpiñöho manuñyäëäà niraye patati sphuöam || iti kätyäyana-saàhitäyäm | (page 71) man-näma-kértana-phalaà vividhaà niçamya na çraddadhäti manute yad utärtha-vädam | yo mänuñas tam iha duùkha-caye kñipämi saàsära-ghora-vividhärti-nipéòitäìgam || iti brahma-saàhitäyäà bodhäyanaà prati çré-parameçvaroktau | tato’ntarbhüta-nämänusandhäneñv anyeñu tad-bhajaneñu ca sutaräm evärtha-väde doño’vagamyate tad evaà yathärtha eva tan-mähätmye saty api yatra samprati tad-bhajane phalodayo na dåçyate| kutracic chästre ca purätanänäm apy anyathä çrüyate tatra nämärtha-väda-kalpanä vaiñëavänädarädayo durantä aparädhä eva pratibandha-käraëaà vaktavyam | ataevoktaà çré-çaunakena -- tad açma-säraà hådayaà batedaà yad gåhyamäëair hari-näma-dheyaiù | na vikriyetätha yadä vikäro netre jalaà gätra-ruheñu harñaù || [BhP 2.3.24] iti | yathä präyeëädhunikänäm – brahmaëyasya vadänyasya tava däsasya keçava | småtir nädyäpi vidhvastä bhavat-sandarçanärthinaù || [BhP 10.64.25] tad-ukta-rétyädhyavasita-bhakter api någasya jihvä na vakti [BhP 6.3.29] ity ädi-yama-väkya-viruddhaà yama-loka-gamanaà präptavato vinä cärthaväda-kalpanämayaà bhävaà çruta-çästrasyäpi tasya satyäà tädåça-mähätmyäyäà bhaktau çrémad-ambaréñädivat sevägrahaà parityajya däna-karmägraho na syät | tädåçäparädhe bhakti-stambhaç ca çrüyate | yathä pädme nämäparädha-bhaïjana-stotre – nämaikaà yasya väci smaraëa-patha-gataà çrotra-mülaà gataà vä çuddhaà väçuddha-varëaà vyavahita-rahitaà tärayaty eva satyam | tac ced deha-draviëa-janatä-lobha-päñaëòa-madhye nikñiptaà syän na phala-janakaà çéghram evätra vipra ||

dehädi-lobhärthaà ye päñaëòä gurv-avajïädi-daçäparädha-yuktäs tan-madhya ity arthaù | skände prahläda-saàhitäyäà dvärakä-mähätmye – püjito bhagavän viñëur janmäntara-çatair api | prasédati na viçvätmä haris tasya püjäà dvädaça-varñikém || dåñövä bhägavataà vipraà namaskäreëa närcayet | dehinas tasya päpasya na ca vai kñamate hariù || iti | evaà bahüny eväparädhäntaräëy api dåçyate | evam eva çré-viñëu-puräëe çata-dhanur nämno räjïo bhagavad-ärädhana-tatparasyäpi veda-vaiñëava-nindakälpa-sambhäñayaiva kukkurädi-yoni-präptir uktä | ataù çuçrüñoù çraddadhänasya [BhP 1.2.16] ity ädau ävåttir asakåd-upadeçät [Vs 4.1.1] ity ädau ca puruñäëäà präyaù säparädhatväbhi- (page 72) präyeëaivävåti-vidhänam | säparädhänäm ävåtty-apekñä coktä pädme nämäparädha-bhaïjana-stotre nämopalakñya – nämäparädha-yuktänäà nämäny eva haranty agham | aviçränti-prayuktäni täny evärtha-karäëi ca || iti | etad-apekñayaiva trailokya-sammohana-tanträdäv añöädaçäkñaräder ävåtti-vidhänam | yathä – idänéà çåëu devi tvaà kevalasya manor vidhim | daça-kåtvo japen mantram äpat-kalpena mucyate || sahasra-japtena yathä mucyate mahatainasä | ayutasya japenaiva mahä-pätaka-näçanam || ity ädi | tathä brahma-vaivarte nämopalakñya – hanan brähmaëam atyantaà kämato vä suräà piban | kåñëa kåñëety ahorätraà saìkértya çucitäm iyät || ity ädi | aträparädhälambanatvenaiva vartamänänäà päpa-väsanänäà sahaiväparädhena näça iti tätparyam | etädåça-pratibandhopekñayaivoktaà viñëu-dharme – rägädi-düñitaà cittaà näspadaà madhusüdane | badhnäti na ratià haàsaù kadäcit kardamämbuni || na yogyä keçavaà stotuà väg duñöä cänåtädinä | tamaso näçanäyälaà nendor lekhä ghanävåtä || iti | siddhänäm ävåttis tu pratipadam eva sukha-viçeñodayärthä | asiddhänäm ävåtti-niyamaù phala-paryäpit-paryantaù | tad-antaräye’parädhävasthiti-vitarkät | yataù kauöilyam açraddhä bhagavan-niñöhä-cyävakas tv antaräbhiniveço bhakti-çaithilyaà sva-bhakty-ädi-kåta-mänitvam ity evam ädéni mahat-saìgädi-lakñäëa-bhaktyäpi nivartayituà duñkaräëi cet tarhi tasyäparädhasyaiva käryäëi | täny eva ca präcénasya tasya liìgäni | ataeva kuöilätmanäm uttamam api nänopacärädikaà näìgékaroti bhagavän yathä dütya-gato duryodhanasya | ädhunikänäà ca çruta-

çästräëäm aparädha-doñena bhagavati çré-gurau tad-bhaktädiñu cäntaränädarädäv api sati bahis tad-arcanädy-ärambhaù kauöilyam | ataeväkuöila-müòhänäà bhajanäbhäsädinäpi kåtärthatvam uktam | kuöilänäà tu bhakty-anuvåttir api na sambhavatéti | skände çré-paräçara-väkye dåçyate – apuëyavatäà loke müòhänäà kuöilätmanäm | bhaktir bhavati govinde kértanaà smaraëaà tathä || iti | tad apekñayaivoktaà viñëu-dharme – satyaà çatena vighnänäà sahasreëa tathä tapaù | vighnäyutena govinde nèëäà bhaktir niväryate || iti | ataeväha – taà sukhärädhyam åjubhir ananya-çaraëair nåbhiù | kåtajïaù ko na seveta durärädhyam asädhubhiù || [BhP 3.19.36] (page 73)

spañöam || 3.11 | çré-sütaù || 153 ||

[154]

yathaiva bhagavad-bhaktä apy akuöilätmano’jïänanugåhëanti na tu kuöilätmano vijïän iti dåçyate | yathä – düre hari-kathäù kecid düre cäcyuta-kértanäù striyaù çüdrädayaç caiva te’nukampyä bhavädåçäm | vipro räjanya-vaiçyau vä hareù präptäù padäntikam çrautena janmanäthäpi muhyanty ämnäya-vädinaù || [BhP 11.5.5] öékä ca – tatra ye’jïäs te bhavad-vidhänäm anugrähyä ity äha düra iti | jïäna-bala-durvidagdhäs tv acikitsyatväd upekñyä ity äçayetnäha vipra iti | ity eñä | || 11.5 || camaso nimim || 154 || [155] athäçraddhä dåñöe çrute’pi tan-mahimädau viparéta-bhävanädinä viçväsäbhävaù | yathä duryodhanasyaiva viçvarüpa-darçanädäv api | ataeva yathä -- äpannaù saàsåtià ghoräà yan-näma vivaço gåëan [BhP 1.1.14] ityädi çaunakasya, dantä gajänäà kuliçägra-niñöhuräù [ViP 1.17.44] iti çré-prahlädasyänubhava-siddhaà na tathä sarveñäm | édåçam änuñaìgikaà phalaà tu çuddha-bhaktair bhagavan-mahima-khyäpanecchä yadi syät tadaiveñyate na tu sva-rakñaëäya sva-mahima-darçanäya vä | yathaivoktaà -- dantä gajänäà kuliçägra-niñöhuräù çérëä yad ete na balaà mamaitat | mahä-vipat-päta-vinäçano’yaà janärdanänusmaraëänubhävaù || [ViP 1.17.44]

çré-parékñit-prabhåtibhis tu tad api neñöaà, yathä – dvijopasåñöaù kuhakas takñako vä daçatv alaà gäyata viñëu-gäthäù || [BhP 1.19.15]

|| spañöam | 1.19 || räjä || 155 ||

[156]

ataevädhunikeñu mahänubhäva-lakñaëavatsu tad-adarçane’pi näviçväsaù kartavyaù | kutracid bhagavad-upäsanä-viçeñeëaiva tädåçam änuñaìgikaà phalam udayate | yathä – yadaika-pädena sa pärthivärbhakas tasthau tad-aìguñöha-nipéòitä mahé | nanäma taträrdham ibhendra-dhiñöhitä taréva savyetarataù pade pade || [BhP 4.8.79] atra sarvätmakatayaiva viñëu-samävdhinä tädåk phalam uditam | etädåçy upäsanä cäsya bhävi-jyotir-maëòalätmaka-viçva-cälana-padopayogitayoditeti jïeyam || ||| 4.9 || çré-maitreyaù || 156 ||

[157]

atha bhagavan-niñöhä-cyävaka-vastv-antaräbhiniveço yathä – evam aghaöamäna-manorathäkula-hådayo måga-därakäbhäsena svärabdha-karmaëä yogärambhaëato vibhraàçitaù sa yoga-täpaso bhagavad-ärädhana-lakñaëäc ca | [BhP 5.8.26] iti | (page 74) sa çré-bharataù | atraivaà cintyaà bhagavad-bhakty-antaräyakaà sämänyam ärabdha-karma na bhavitum arhati durbalatvät | tataù ^räcénäparädhätmakam eva tal labhyata indradyumnädénäm iveti ||

|| 5.8 || çré-çukaù || 157 ||

[158] kecit tu sädhäraëasyaiva prärabdhasya tädåçeñu bhakteñu präbalyaà tad-utkaëöhä-vardhanärthaà svayaà bhagavataiva kriyata iti manyante | sä ca varëitä måga-dehaà präptasya tasya | tathaiva çré-näradasya pürva-janmani jäta-rater api kañäya-rakñaëam äha – hantäsmin janmani bhavän mä mäà drañöum ihärhati | avipakva-kañäyäëäà durdarço’haà kuyoginäm || [BhP 1.6.22]

spañöam || 1.6 || çré-bhagavän || 158 ||

[160]

tad evam aparädha-hetuka-tad-abhiniveçodäharaëaà gajendrädénäà viñayävasthäyäà käryam | atha bhakti-çaithilyaà yenädhyätmikädi-sukha-duùkha-niñöhaivollasati | bhakti-tat-paräëäà tu tatränädaro bhavati | yathä sahasra-näma-stotre – na väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit | janma-måtyu-jarä-vyädhi-bhayaà cäpy upajäyate || iti | yä tu sat-sädhakasya manuñya-deha-rirakñiñä jäyate säpy upäsanä-våddhi-lobhena na tu deha-mätra-rirakñiñayeti | na tayä ca bhakti-tätparya-häniù | tad evaà viveka-sämarthya-yuktasyäpi bhakti-tätparya-vyatireka-gamyaà tac-chaithilyaà madhye madhye rucyamänayä bhaktyä yad dürékriyate tad-aparädhälambaname eveti gamyate | ataeväparädhänumänäpravåtter müòhe cäsamarthe cälpena siddhiù samartheva | tatra déna-dayäloù çré-bhagavataù kåpä cädhikä pravartate | kià ca viveka-sämarthya-yukte smapraty api yo’parädhäpäto bhavati so’tyanta-daurätmyäd eva tad-viparéte tu nätidaurätmyäd iti viduñaù samarthasya çatadhanupo’ntaräyo’nanta-ravi-hita-bhagavad-upäsanasyäpi yukta eva | müòhänäà tu müñikädénäm aparädhe’pi siddhis tathaiva yuktä | daurätmyäbhävena bhajana-svarüpa-prabhävasyäparädham atikramyodayät | atha bhaktyädi-kåtäbhimänatvaà cäparädha-kåtam eva vaiñëavävamänädi-laksaëäparädhäntara-janakatvät | yathä dakñasya präktana-çré-çiväparädhena präcetasatvävasthäyäà çré-näradäparädha-janmäpi dåçyate | tad evaà yaù sakåd bhajanädinaiva phalodaya uktas tad yathävad eva, yadi präcéno’rväcéno väparädho na syät | maraëe tu sarvathä sakåd eva yathä kathaïcid api bhajanam apekñate, tatra hi tasyaiva sakåd api bhagavan-näma-grahaëädikaà jäyate, yasya pürvatra vätra vä janmani siddhena bhagavad-ärädhanädinä tadänéà svéya-prabhävaà prakaöayatänantaram eva bhagavat-säkñätkäro gamyate | yaà yaà väpi smaran bhävaà tyajanty ante kalevaram | taà tam evaiti kaunteya sadä tad-bhäva-bhävitaù || [Gétä 8.6] (page 75) iti çré-gétopaniñadbhyaù | tato’parädhäbhävä tat-kñayärthaà na taträvåtty-apekñayä | yathäjämilasya na tathä kåta-tan-näma-çravaëädénäm api yama-dütänäm | yathäha -- athäpi me durbhagasya vibudhottama-darçane | bhavitavyaà maìgalena yenätmä me prasédati || [BhP 6.2.32] pürveëa maìgalena mahatä puëyeneti öékä ca |

[160]

vyatirekeëäha -- anyathä mriyamäëasya näçucer våñalé-pateù | vaikuëöha-näma-grahaëaà jihvä vaktum ihärhati || [BhP 6.2.33]

spañöam || 6.2 || çrémän ajämilaù || 159-160 ||

[161] yat tu çré-bharatasya måga-çaréraà tyajato nämäni gåhétväpi çaréräntara-präptis taträpi säkñäd-bhäva-präptir eva tädåçänäà hådi sadävirbhävät | evam ajämilasya pürva-çaréra-sthitäv api jïeyam | tato maraëa-samaye sakåd-bhajanasyänantaram eva kåtärthatva-präpaëe vyabhicäro na syät | ataeväha – etävän säìkhya-yogäbhyäà sva-dharma-pariniñöhayä | bhagavaty acalo bhävo yad bhägavata-saìgataù || [BhP 2.3.11] öékä ca – etävän eva janmano läbhaù phalam | tam äha näräyaëa-småtir iti | säìkhyädibhiù sädhya iti teñäà svätantryeëa läbhatvaà värayati | ante ca småtiù paro läbho na tan-mahimä vaktuà çakyate ity eñä | näma-kaumudé-käraiç cäntima-pratyayo’bhyarhita ity uktam ||

|| 2.1 || çré-çukaù || 161 ||

[162] ataeväjämilasyänyadäpi putropacäritaà näräyaëa-näma gåhëataù – prayäëe cäprayäëe ca yan näma smaratäà nèëäm | sadyo naçyati päpaugho namas tasmai cid-ätmane || iti pädma-deva-dyuti-stotränusäreëa jarä-maraëa-daçäyäm api sakala-kaçmala-nirasanäni tava guëa-kåta-näma-dheyäni [BhP 5.3.14] iti païcamokta-sthitäpi-çabdena ca prathama-näma-grahaëäd eva kñéëa-sarva-päpasyäpi maraëe yan-näma-grahaëaà tat-praçaàsaiva çrüyate | taträpy ävåttyä – athainaà mäpanayata kåtäçeñägha-niñkåtam | yad asau bhagavan-näma mriyamäëaù samagrahét || [BhP 6.2.13] ity ädi | açeña-çabdo’tra väsanä-paryantaù | agha-çabdaç cäparädha-paryanta iti | atra maraëe sarveñäà dainyädayo’pi çré-bhagavat-kåpätiçaya-dväram iti drañöavyam |

|| 6.1 || çré-viñëu-dütäù yama-dütän || 162 ||

[163]

tad evam adhikäri-viçeñaà präpyaiva tat-tat-phalodayo drañöavyaù | yathaiva pürvam udähåtam | yathä ca jäta-rucià präpya -- (page 76) tava vikréòitaà kåñëa nåëäà parama-maìgalam | karëa-péyüñam äsädya tyajanty anya-spåhäà janäù || [BhP 11.6.44] ataevoktam – na krodho na ca mätsaryaà na lobho na çubhä matiù | bhavanti kåta-puëyänäà bhaktänäà puruñottama || iti ||

|| 11.6 || çrémad-uddhavaù || 163 ||

[164] jäta-premäëaà präpya – naiñätiduùsahä kñun mäà tyaktodam api bädhate | pibantaà tvan-mukhämbhoja- cyutaà hari-kathämåtam || [BhP 10.1.13]

spañöam || 10.1 || çré-räjä || 164 ||

[165] vyäkhyäte yathä kathaïcid bhajana-samyag-bhajanävåtté | tad evaà bhagavad-arpita-dharmädi-sädhyatvät täà vinänyeñäm akiïcitkaratvät tasyäù svata eva samarthatvät sva-leçena sväbhäsädinäpi paramärtha-paryanta-präpakatvät sarveñäà varëänäà nityatvät säkñäd bhakti-rüpaà tat-sämmukhyam eväträbhidheyaà vastv iti sthitam | iyam eva kevalatväd ananyatäkhyä | ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate | teñäà nityäbhiyuktänäà yogakñemaà vahämy aham || ye’py anyadevatäbhaktä yajante çraddhayänvitäù | te’pi mäm eva kaunteya yajanty avidhipürvakam || [Gétä 9.22-23] iti väkya-dvaye’nvaya-vyatirekoktyä | ananyatvaà näma hy anyopäsanä-rähityena tad-bhajanam ucyate | ittham eväìgékåtam -- api cet suduräcäro bhajate mäm ananyabhäk [Gétä 9.30] ity ädau | tasyäç ca mahä-durbodhatvaà mahä-durlabhatvaà coktam -- dharmaà tu säkñäd bhagavat-praëétaà na vai vidur åñayo näpi deväù [BhP 6.3.19] ity ädau, ye’bhyarthitäm api ca no nå-gatià prapannä [BhP 3.15.24] ity ädau ca | tad evaà tasyäù çravaëädi-rüpäyäù säkñäd-bhakteù sarva-vighna-niväraëa-pürvaka-säkñäd-bhagavat-prema-phaladatve sthite parama-durlabhatve ca saty anya-kämanayä ca näbhidheyatvam | tathä caturthe -- taà durärädhyam ärädhya satäm api duräpayä | ekänta-bhaktyä ko väïchet päda-mülaà vinä bahiù || [BhP 4.24.55] iti |

tan-mätrakäm anäyäà ca bhakter eväkiïcanatvam akämatvaà ca saàjïäpitam | matto’py anantät parataù parasmät svargäpavargädhipater na kiïcit | yeñäà kim u syäd itareëa teñäm akiïcanänäà mayi bhakti-bhäjäm || [BhP 5.5.25] iti çré-åñabhadeva-väkyät | akämaù sarva-kämo vä ity ädeç ca | tathä iyam evaikäntitety ucyate – ekäntino yasya na kaïcanärthaà väïchanti ye vai bhagavat-prapannäù [BhP 8.3.20] iti gajendra-väkyam | (page 77) evaà pralobhyamäno’pi varair loka-pralobhanaiù | ekäntitväd bhagavati naicchat tän asurottamaù || [BhP 7.9.55] iti närada-väkyäc ca | ataevoktaà gäruòe – ekäntena sadä viñëau yasmäd eva paräyaëäù | tasmäd ekäntinaù proktäs tad-bhägavata-cetasaù || [GarP 1.231.14] iti | eñaivopadiñöä çré-gétopaniñatsu – bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaàvidho’rjuna | jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca parantapa || mat-karma-kån mat-paramo mad-bhaktaù saìga-varjitaù | nirvairaù sarva-bhüteñu yaù sa mäm eti päëòava || [Gétä 11.54-55] mat-karma çravaëa-kértanädi | aham eva paramaù sädhanatvena sädhyatvena ca yasya | ataeva sädhana-sädhyäntara-saìga-vivarjita iti vyäkhyeyam | imäm eva bhaktim äha – tasmäd arthäç ca kämäç ca dharmäç ca yad-apäçrayäù | bhajatänéhayätmänam anéhaà harim éçvaram || [BhP 7.7.48] yad-apäçrayä yad-adhénäù | taà harim ity anvayaù | anéhayä kämanä-tyägena | anéhaà tathaiva kämanä-çünyam | icchäkäìkñä-spåhehätåì ity amaraù |

|| 7.7 || çré-prahlädo’sura-bälakän || 165 ||

[166] tathaivobhayoù kämanä-çünyatvaà svayam eväha – äçäsäno na vai bhåtyaù sväminy äçiña ätmanaù | na svämé bhåtyataù svämyam icchan yo räti cäçiñaù || ahaà tv akämas tvad-bhaktas tvaà ca svämy anapäçrayaù |

nänyathehävayor artho räja-sevakayor iva || [BhP 7.10.5]

spañöam || 7.10 || çré-prahlädaù çré-nåsiàhadevam || 166 ||

[167] evam eväha – naivätmanaù prabhur ayaà nija-läbha-pürëo mänaà janäd aviduñaù karuëo våëéte | yad yaj jano bhagavate vidadhéta mänaà tac cätmane prati-mukhasya yathä mukha-çréù || [BhP 7.9.11] ayaà prabhur ätmano mänaà janän nija-bhaktän na våëéte necchati | tatra hetur nijasya bhaktasyaiva läbhena pürëaù parama-santuñöaù | hetv-antaraà karuëaù püjärthaà tat-prayäsädäv asahiñëuù | kathambhütäj janäd aviduñaù | pitur agre bälakavat tasyägre na kiïcid api jänataù | eñä svasya janaika-vargatvena dainyoktiù yad vä tad-äveçenänyat kiïcid api na jänata ity arthaù | ubhayatra pakñe’pi tac ca tasya käruëya-hetur iti bhävaù | tarhi kià janas tasya püjäà na kuruta ity äçaìkyäha yad iti | sa ca (page 78) jano yaà yaà mänaà bhagavate vidadhéta sampädayati sa sarvo’py ätmärtham eva | tat-sambhävanä-mätreëaiva sva-sammänanäbhimananät sukhaà manyamänas tan-mänaà karoty evety arthaù | tat-sammäna-mätreëa sva-sammänaç ca | tad-eka-jévanasya taj-janasya yukta eveti dåñöäntam äha – yathä mukhe yä çobhä kriyate tan-mätram eva pratimukhasya çobhaiva bhavati nänyad iti ||

|| 7.9 || çré-prahlädaù çré-nåsiàham || 167 ||

[168] ataeväha – nälaà dvijatvaà devatvam åñitvaà väsurätmajäù | préëanäya mukundasya na våttaà na bahu-jïatä || na dänaà na tapo nejyä na çaucaà na vratäni ca | préyate’malayä bhaktyä harir anyad viòambanam || [BhP 7.7.51-52] amalayä niñkämayä viòambanaà naöana-mätram | ataù sakäma-bhaktasyäpi bhakter naöana-mätratvät | yathä pareñäm api naöänäà kvacit tad-anukaraëaà tathaiveti | tatra sakämatvam aihikaà päralaukikaà ceti dvividhaà tat sarvam eva niñidhyate | çré-nägapatné-vacanädau na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyam ity ädinä | tasmäd vaivasvata-manu-putrasya påñadhrasya tu mumukñor api ekäntitva-vyapadeço gauëa eva boddhavyaù | mä mäà pralobhayotpattyä saktaàkämeñu tair varaiù | tat-saìga-bhéto nirviëëo mumukñus tväm upäçritaù || [BhP 7.10.2] ity atra çré-prahläda-väkye mumukñä tu käma-tyägecchaiva |

yadi däsyasi me kämän varäàs tvaà varadarñabha | kämänäà hådy asaàrohaà bhavatas tu våëe varam || [BhP 7.10.7] iti vakñamäëät | bhakti-yogasya tat sarvam antaräyatayärbhakaù [BhP 7.10.1] iti çré-näradena präg uktatväc ca | evaà çrémad-ambaréñasya yajïa-vidhänam api loka-saìgrahärthakam eva jïeyam | tam uddiçyäpy ekänta-bhakti-bhävenety uktam asti | tatra caihikaà niñkämatvaà bhaktyä jévikäpy upärjanaà yat tad abhäva-mayam api boddhavyam | viñëuà yo nopajévati it gäruòe çuddha-bhakta-lakñaëam | mauna-vrata-çruta-tapo-'dhyayana-sva-dharma- vyäkhyä-raho-japa-samädhaya äpavargyäù | präyaù paraà puruña te tv ajitendriyäëäà värtä bhavanty uta na vätra tu dämbhikänäm || [BhP 7.9.46] iti çré-prahläda-väkyavat | maunädaya eväjitendriyäëäà värtä jévanopäyä bhavanti | dämbhikänäà tu värtä api bhavanti na vä dambhasyäniyata-phalatväd ity arthaù | ataevoktaà – ärädhanaà bhagavata éhamänä niräçiñaù | ye tu necchanty api paraà te svärtha-kuçaläù småtäù || [BhP 6.18.74] iti | (page 79) paraà mokñam apéti öékä ca | tasmät sädhüktaà nälaà dvijatvam ity ädi |

|| 7.7 || çré-prahlädo’sura-bälakän || 168 ||

[169] tato’syä eva bhakteù sarva-çästra-säratvam äha – çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëaà päda-sevanam | arcanaà vandanaà däsyaà sakhyam ätma-nivedanam || iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä | kriyeta bhagavaty addhä tan manye’dhétam uttamam || [BhP 7.5.23-24] çravaëa-kértane tadéya-nämädénäà smaraëaà ca | päda-sevanaà paricaryä | arcanaà vidhy-ukta-püjä | vandanaà namaskäraù | däsyaà tad-däso’sméty abhimänam | sakhyaà bandhu-bhävena tadéya-hitäçaàsanam | ätma-nivedanaà gaväçvädi-sthänéyasya sva-dehädi-saìghätasya tad-eka-bhajanärthaà vikraya-sthänéyaà tasminn arpaëaà, yatra tad-bharaëa-pälana-cintäpi svayaà na kriyate | udähåtäni caitäni präcénaiù | çré-viñëoù çravaëe parékñid abhavad vaiyäsakiù kértane prahlädaù smaraëe tad-aìghri-bhajane lakñméù påthuù püjane | akrüras tv abhivandane kapi-patir däsye’tha sakhye’rjunaù sarvasvätma-nivedane balir abhüt kåñëäptir eñäà parä || [Padyävalé 53]

iti nava-lakñaëäni yasyäù sä bhagavati tad-viñayikä | addhä säkñäd-rüpäà na tu karmädy-arpaëa-rüpä pärampariké bhaktir iyam | taträpi çré-viñëäv evärpitä tad-artham evedam iti bhävitä | na tu dharmärthädiñv arpitä | evambhütä cet kriyate tadä tena karträ yad adhétaà tad uttamaà manya ity artham | tathä ca çré-gopäla-täpané-çrutiù – bhaktir asya bhajanam | tad ihämutropädhi-nairäsyenaivämuñmin manaù-kalpanam | etad eva ca naiñkarmyam || [GTU 1.14] ataeva nava-lakñaëeti samuccayo nävaçyakaù | ekenaiväìgena sädhyävyabhicära-çravaëät | kvacid anyäìga-miçraëaà tu tathäpi bhinna-çraddhä-rucitvät | tato nava-lakñaëa-çabdena bhakti-sämänyoktyä tan-mätränuñöhänaà vidhéyata iti jïeyam | tato nava-lakñaëatvaà cäsyä anyeñäm apy aìgänäà tad-antarbhäväd uktam ||

|| 7.5 || çré-prahlädaù sva-pitaram || 169 ||

[170]

athäsyä akiïcanäkhyäyä bhakteù sarvordhva-bhümikävasthitiù | adhikäri-viçeña-niñöhatvaà ca darçayituà prakriyäntaram | tatra para-tattvasya vaimukhyasya parihäräya yathä-kathaïcit sämmukhya-mätraà kartavyatvena labhyate | tac ca tridhä – nirviçeña-rüpasya tadéya-brahmäkhyävirbhävasya jïäna-rüpam | sa-viçeña-rüpasya ca tadéya-bhagavad-äkhyävirbhävasya bhakti-rüpam iti dvayam | tåtéyaà ca tasya dvayasyaiva dväraà karmärpaëa-rüpam iti | tad etat trayaà puruña-yogyatä bhedena vyavasthäpayituà loke jïäna-karma-bhakténäm evopäyatvaà nänyeñäm ity anuvadati -- (page 80) yogäs trayo mayä proktä nèëäà çreyo-vidhitsayä | jïänaà karma ca bhaktiç ca nopäyo’nyo’sti kutracit || [BhP 11.20.6] yogäù upäyäù | mayä çästra-yoninä çreyäàsi mukti-tri-varga-premäëi | anena bhakteù karmatvaà ca vyävåttam |

[171] teñvadhikäri-hetün äha dväbhyäm – nirviëëänäà jïäna-yogo nyäsinäm iha karmasu | teñv anirviëëa-cittänäà karma-yogas tu käminäm || yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhas tu yaù pumän | na nirviëëo näti-sakto bhakti-yogo’sya siddhi-daù || [BhP 11.20.7-8] iha eñäà madhye nirviëëäm aihika-päralaukika-viñaya-pratiñöhä-sukheñu viraktänäm ata eva tat-sädhana-bhüteñu laukika-vaidika-karmasu nyäsinäà täni tyaktavatäm ity arthaù | pada-dvayena dåòha-jäta-mumukñüëäm aträbhipretam | eñäà jïäna-yogaù siddhida ity uttareëänvayaù | käminäà tat-tat-sukheñu rägiëäm ataeva teñu karmasu anirviëëa-cittänäà täni tyaktam asamarthänäà karma-yogaù siddhidaù tat-saìkalpänurüpa-phaladaù |

atha te vai vidanty atitaranti na deva-mäyäm [BhP 2.5.45] ity ädau tiryag-janä api ity anena bhakty-adhikäre karmädivat jätyädi-kåta-niyamätikramät çraddhä-mätraà hetur ity äha yadåcchayeti | yadåcchayä kenäpi parama-svatantra-bhagavad-bhakta-saìga-tat-kåpä-jäta-maìgalodayena | yad uktaà çuçrüñoù çraddadhänasya [BhP 1.2.16] ity ädi | tad etat padyaà svayam evägre vyäkhyäsyate dväbhyäà -- jäta-çraddho mat-kathäsu nirviëëaù sarva-karmasu veda duùkhätmakaà kämän parityäge’py anéçvaraù tato bhajeta mäà prétaù çraddhälur dåöha-niçcayaù juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayan || [BhP 11.20.27-28] kathety upalakñaëaà mat-kathädiñu etad eva kevalaà paramaà çreya iti jäta-viçväsaù | ataevänyeñu karmasu udvignaù kintu vartamäneñu präcéna-puëya-karma-phala-bhägeñu evambhüta ity äha vedeti | tatas tän vedety-ädi-vyäkhyä | tän na nirviëëo nätisakta ity evaà-lakñaëäm avasthäà ärabhyaivety arthaù | mäà bhajeta madéyänanyäkhya-bhakty-adhikäré syät, na tu jïänavaj jäte samyag vairägya eva tasyäù svataù çaktimattvenänya-nirapekñatväd ity arthaù anantaraà ca vakñyate -- tasmän mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-ätmanaù | na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha || yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat | [BhP 11.20.31-32] ity ädi | na ca karma-nirveda säpekñatvam äpatitam | sa tu bhakteù sarvottamatva-viçväsena svata eva pravartate | nirviëëa ity anuväda-mätram | ataeva yadyapi jïäna-karmaëor api çraddhäpekñästy eva (page 81) täà vinä bahir antaù samyak pravåtty-anupapattes tathäpy atra çraddhä-mätrasya käraëatvena viçeñatas tad-aìgékäraù | aträpi ca tad-apekñä pürvavat samyak-pravåtty-arthaiva, täà vinä ananyatäkhya-bhaktis tathä na pravartate | kadäcit kiïcit pravåttyä ca naçyatéti | ataeva na nirviëëo nätisaktaù [BhP 11.20.8] ity asyänantaram api mat-kathä-çravaëädau vä [BhP 11.24.9] ity atra çraddhäyäà jätäyäm eva karma-parityägo vihitaù | bhakti-mätraà tu täà vinä siddhyati | sakåd api parigétaà çraddhayä helayä vä bhåguvara nara-mätraà tärayet kåñëa-näma | ity ädau | satäà prasaìgän mama vérya-saàvido bhavanti håt-karëa-rasäyanäù kathäù | taj-joñaëäd äçv apavarga-vartmani çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati || [BhP 3.25.25] ity ädau ca tat-pürvato’pi tasyäù phala-dätåtva-çravaëät | mriyamäëo harer näma gåëan putropacäritam | ajämilo’py agäd dhäma kim uta çraddhayä gåëan || [BhP 6.2.49}

ity ädau tathä phala-dätåtva-sauñöhava-çravaëäc ca | sä ca çraddhä çästräbhidheyävadhäraëasyaiväìgaà tad-viçväsa-rüpatvät | tato nänuñöhänäìge praviçati | bhaktiç ca phalotpädane vidhi-säpekñäpi na syäd dähädi-karmaëi vahny-ädivat | bhagavac-chravaëa-kértanädénäà svarüpasya tädåça-çaktitvät | tatas tasyäù çraddhädy-apekñä kutaù syät | ataù çraddhäà vinä ca kvacin-müòhädäv api siddhir dåçyate çraddhayä helayä vä ity ädau | helä tv aparädha-rüpädy-abuddhi-pürvaka-kåtä ced daurätmyäbhäve na bhaktyä bädhyata ity uktam eva | jïäna-bala-durvidagdhädau tu tad-vaiparétyena bädhyate | yathä matsareëa nämädikaà gåhëäti veëe | kvacid vastu-çaktir bädhitä dåçyate | ärdrendhanädau vahni-çaktir iva | çraddhayopähåtaà preñöhaà bhaktena mama väry api | bhüry apy abhaktopahåtaà na me toñäya kalpate || [BhP 11.27.18] ity atra çraddhä-bhakti-çabdäbhyäm ädara evocyate | sa tu bhagavat-toña-lakñaëa-phala-viçeñasyotpattävanädara-lakñaëa-tad-vighätakäparädhasya nirasana-paraù | tasmät çraddhä na bhakty-aìgaà kintu karmaëy arthi-samartha-vidvat tävad ananyatäkhyäyäà bhaktau adhikäri-viçeñaëam evety ataeva tad-viçeñaëatvenaivoktaà yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhas tu yaù pumän [BhP 11.20.8] iti, jäta-çraddho mat-kathäsu [BhP 11.20.27] iti ca | atra täm ärabhyety arthena lyab-lope païcamy-antena tata iti padenänavadhika-nirdeçenätmärämatävasthäyäm api sä keñäàcit pravartata iti tasyäù sämräjyam abhipretam | anantaraà ca vakñyate na kiïcit sädhavo dhéräù [BhP 11.20.34] iti | ataù sämräjya-jïäpanayä täà vinä karma-jïäne api na sidhyata iti ca jïäpitam | tad evam ananya-bhakty-adhikäre hetuà çraddhä-mätram uktvä sa yathä bhajet tathä çikñayati sa çraddhälur viçväsavän | préto jätäyäà rucäv äsaktaù | dåòha-niçcayaù sädhanädhyavasäya-bhaìga-rahitaù san sahasä tyaktum (page 82) asamarthatvät kämän juñamäëaç ca garhayaàç ca | garhaëe hetuù – duùkhodarkän çokädi-kåd-uttara-kälän iti | atra kämä apäpa-karä eva jïeyäù | çästre kathaïcid apy anyänuvidhänäyogät | pratyuta -- para-patné-para-dravya-para-hiàsäsu yo matim | na karoti pumän bhüpa toñyate ten keçavaù || [ViP 3.8.14] iti viñëu-puräëa-väkyädau karmärpaëät pürvam eva tan-niñedhät | atraiva ca niñkäma-karmaëy api yady anyan na samäcaret [BhP 11.20.10] iti vakñyamäëa-niñedhät | karma-parityäga-vidhänena sutaräà duñkarma-parityäga-pratyäsatteù | viñëu-dharme -- maryädäà ca kåtäà tena yo bhinatti sa mänavaù | na viñëu-bhakto vijïeyaù sädhu-dharmärcito hariù || iti vaiñëaveñv api tan-niñedhät | yat-päda-seväbhirucis tapasvinäm açeña-janmopacitaà malaà dhiyaù |

sadyaù kñiëoty anvaham edhaté saté yathä padäìguñöha-viniùsåtä sarit || [BhP 4.21.31] ity atra sadyaù-çabda-prayogeëa jäta-mätra-rucénäm -- yadä necchati päpäni yadä puëyäni väïchati | jïeyas tadä manuñyeëa hådi tasya hariù sthitaù || iti viñëu-dharme | niyamena – vikarma ya cotpatitaà kathaïcid dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù [BhP 11.5.38] ity aträpi kathaïcit çabda-prayogeëa labdha-bhakténäà ca svatas tat-pravåtty-ayogät | nämno baläd yasya hi päpa-buddhir na vidyate tasya yamair hi çuddhiù iti pädme nämäparädha-bhaïjana-stoträdau hari-bhakti-balenäpi tat-pravåttäv aparädhäpätäc ca | api cet suduräcäraù [Gétä 9.30] iti tu tad-anädara-doña-para eva, na tu duräcäratä-vidhäna-paraù | kñipraà bhavati dharmätmä [Gétä 9.31] ity anantara-väkye duräcäratäpagamasya çreyas tv anirdeçäd iti ||

|| 11.20 || çré-bhagavän || 172 ||

[173] nanv evaà kevalänäà karma-jïäna-bhakténäà vyvasthoktä | nitya-naimittikaà karma tu sarveñv ävaçyakaà, tarhi säìkarye kathaà çuddhe jïäna-bhakté pravarteyätäà tad etad äçaìkya tayoù karmädhikäritäà värayati | tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate || [BhP 11.20.9] karmäëi nitya-naimittikädénéti öékä ca | ataeva – çruti-småté mamaiväjïe yas te ullaìghya vartate | äjïä-cchedé mama dveñé mad-bhakto’pi na vaiñëavaù || ity ukta-doño’py atra nästi äjïä-karaëät | pratyuta tayor api nirveda-çraddhayos tat-karaëa eväjïä-bhaìgaù syät | yathä ca vyäkhyätam äjïäyaiva guëän doñän [BhP 11.11.32] ity asya (page 83) öékäyäà – bhakti-däròhyena nivåttädhikäratayä santyajyeti | nivåttädhikäritvaà coktaà çrékara-bhäjanena -- devarñi-bhütäpta-nåëäà pitèëäà na kiìkaro näyam åëé ca räjan | sarvätmanä yaù çaraëaà çaraëyaà gato mukundaà parihåtya kartam || [BhP 11.5.41] iti teñäà na kiìkaraù kintu çré-bhagavata eva ity anadhikäritvam | kartaà kåtyam | kartaà bhedam ity arthe tato devatädénäà svätantryam iti yävat | evam evoktaà gäruòe – ayaà devo munir vandya eña brahmä båhaspatiù | ity äkhyä jäyate tävad yävan närcayate harim || [GarP 1.235.20]

na ca vikarma-präyaçcitta-rüpaà karmäntaraà kartavyaà tasya tac-charaëasya vikarma-pravåtty-abhävät | kathaïcid äpatite’pi vikarmaëi tad-anusmaraëenaiva präyaçcittasyäpy änuñaìgika-siddhir ity apy uktam anantara-padyenaiva -- sva-päda-mülaà bhajataù priyasya tyaktänya-bhävasya hariù pareçaù | vikarma yac cotpatitaà kathaïcid dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù || [BhP 11.5.42] iti | tyakto’nyatra devatäntare bhagavatéva bhävo bhaktir yeneti vyäkhyeyam | atra karma-parityäga-hetutvenäbhidhänät çraddhä-çaraëäpattyor aikärthyaà labhyate, tac ca yuktam | çraddhä hi çästrärtha-viçväsaù | çästraà ca tad-açaraëasya bhayaà tac-charaëasyäbhayaà vadati | tato jätäyäù çraddhäyäù çaraëäpattir eva liìgam | na ca vedädénäà tarpaëa-mätra-tätparyeëäpi påthak-påthag-ärädhanaà kartavyam | yathä taror müla-niñecanena [BhP 4.31.12] ity ädau tat-paunaruktya-präpteù | na ca tyakta-karmaëo madhye vighna-sthagitäyäm api bhaktau tat-tyägänutäpo yujyate – tyaktvä sva-dharmaà [BhP 1.5.17] ity-ädy-ukteù | çré-gétäsu – sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja | ahaà tvä sarvapäpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù || [Gétä 18.66] ity asya devarñi-bhütäpta-nèëäà [BhP 11.5.37] ity ädi-dvayenaikärthyaà dåçyate | ato bhakty-ärambha eva tu svarüpata eva karma-tyägaù kartavyaù | parityajyety atra pariçabdasya hi tathaivärthaù | gautaméye ca – na japo närcanaà naiva dhyänaà näpi vidhi-kramaù | kevalaà satataà kåñëa-caraëämbhoja-bhävinäm || [GautaméyaT 33.57] man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru | [Gétä 9.34] ity ädinä cänanyäm eva bhaktim upadideça | yathä viñëu-puräëe’pi bharatam uddiçya – yajïeçäcyuta govinda mädhavänanta keçava | kåñëa viñëo håñékeçety äha räjä sa kevalam | nänyaj jagäda maitreya kiïcit svapnäntareñv api || [ViP ?] atra vacanäntarasyänavakäçät | sutaräm eva tad-vacanamaya-karmäntara-parityägo’ìgékåtaù | kathaïcit (page 84) kriyamäëam api tan-nämnaiva kåtam ity avagateç ca sarvatra tad-ékñaëäc chuddha-bhaktitvam eväìgékåtam | yathoktaà pädme – sarva-dharmojjhitä viñëor näma-mätraika-jalpakaù | sukhena yäà gatià yänti na täà sarve’pi dharmikäù || [PadmaP 6.71.99] iti | tasmän matäntareëäpy ucitaù çraddhävato’nanya-bhakty-adhikäraù karmädy-anadhikäraç ceti | kintu çraddhä-sad-bhäva eva kathaà jäyate iti vicäryam | tatra ca liìgatvena pürvaà çaraëäpattir upadiñöaiva | yasmäc ca çaraëäpattau vakñyamäëäni

änukülyasya saìkalpaù ity ädéni liìgäni | tathä vyavahära-kärpaëyädy-abhävo’pi çraddhä-liìgaà jïeyam | çästraà hi tathaiva çraddhäm utpädayati | ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate | teñäà nityäbhiyuktänäà yoga-kñemaà vahämy aham || [Gétä 9.22] kià ca çraddhävataù puruñasya bhagavat-sambandhi-dravya-jäti-guëa-kriyäëäà çästre çrüyamäëeñv aihika-vyavahärika-prabhäveñv api na kathaïcid anäçväso bhavati | tatas täsu präkåta-dravyädi-sädhäraëa-dåñöyä doña-viçeñänusandhänato na kadäcid apravåttiù syät | te ca tädåça-prabhäväù -- akäla-måtyu-çamanaà sarva-vyädhi-vinäçanam | sarva-duùkhopaçamanaà hari-pädodakaà småtam || [NärP 37.16] ity ädayaù | kecit tu tatra çraddhävanto’pi sväparädha-doñeëa samprati tat phalaà nodeñyatéti sthagitäyante | yat tu yaù smaret puëòarékäkñaà sa bähyäbhyantara-çuciù ity ädau çraddadhänä api snänädikam äcaranti | tat khalu çréman-närada-vyäsädi-sat-paramparäcära-gauraväd eva | anyathä tad-atikrame’py aparädhaù syät | te ca tathä maryädäà lokasya kadarya-våttyädi-nirodhäyaiva sthäpitavanta iti jïeyam | kià ca, jätäyäà çraddhäyäà siddhe väsiddhau ca svarëa-siddhi-lipsor iva sadä tad-anugati-ceñöaiva syät | siddhiç cäträntaùkaraëa-kämädi-doña-kñaya-käri-paramänanda-paramäkäñöhä-gämi-çré-hari-sphuraëa-rüpaiva jïeyä | tasyäà svärtha-sädhanänupravåttau ca dambha-pratiñöhädi-lipsädi-maya-ceñöä-leço’pi na bhavati | na teñäà sutaräà jïäna-pürvakaà mahad-avajïädayo’parädhäç cäpatanti, virodhäd eva | ataeva citraketoù çré-mahädeväparädhaù tasya sva-ceñöäntareëäcchanna-svabhävasya bhägavata-tattva-jïänäd eva mantavyaù | yadi vä çraddhävato’pi prärabdhädi-vaçena viñaya-sambandhäbhyäso bhavati | tathäpi tad-bädhayä viñaya-sambandha-samaye’pi dainyätmikä bhaktir evocchalitä syät | yathoktaà – juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayet [BhP 11.14.17] ity atra bädhyamäno’pi mad-bhaktaù [BhP 11.14.18] ity ädau ca | api cet suduräcäraù [Gétä 9.30] ity-ädy-uktasyänanya-bhäktvena lakñitä tu yä çraddhä sä khalu ye çästra-vidhim utsåjya yajante çraddhayänvitäù [Gétä 17.1] itival loka-paramparä-präptä, na tu çästrävadhäraëa-jätä | çästréya-çraddhäyäà tu jätäyäà suduräcäratväyogaù syät | para-patné-para-dravya- [ViP 3.8.14] (page 85) ity-ädi-viñëu-toñaëa-çästra-virodhät | maryädäà kåtäà tena ity ädinä tad-bhaktatva-virodhäc ca | na tu sä duräcäratä tad-bhakti-mahima-çraddhäkåtaiva | api-çabdena duräcäratvasya heyatva-vyaïjanät | tathä kñipraà bhavati dharmätmä ity-uttaräpratipatteù | nämno baläd yasya hi päpa-buddhiù ity ädinäparädhäpätäc ca | tataù sä çraddhä na çästréya-bhakty-adhikäriëäà viçeñaëatve praveçanéyä, kintu bhakti-praçaàsäyäm eva | tädåçyäpi çraddhayä bhakteù sattva-hetutvaà na tu deväntara-yajanavat | ye çästra-vidhim utsåjya [Gétä 17.1] ity-ädäv evoktam anyädåçatvam iti | asyäù çraddhäyäù pürëatävasthä tu brahma-vaivarte –

kià satyam anåtaà ceti vicäraù sampravartate | vicäre’pi kåte räjann asatya-parivarjanam | siddhaà bhavati pürëä syät tadä çraddhä mahä-phalä || tad evaà-laksaëeñu çraddhotpatti-lakñaëeñu satsu vidhéyate | mat-kathä-çravaëädau vä [BhP 11.20.9] ity ädi ca | ataevänadhikäry-adhikäri-viñayatva-vivakñayaiva çré-bhagavan-näradayor väkye vyavatiñöhate – na buddhi-bhedaà janayed ajïänäà karma-saìginäm | joñayet sarva-karmäëi vidvän yuktaù samäcaran || [Gétä 3.26] ity ädi | jugupsitaà dharma-kåte’nuçäsataù svabhäva-raktasya mahän vyatikramaù | yad-väkyato dharma itétaraù sthito na manyate tasya niväraëaà janaù || [BhP 1.5.15] iti ca | evam ajita-väkyaà ca tad-adhikäri-viñayam eva – svayaà niùçreyasaà vidvän na vakty ajïäya karma hi | na räti rogiëo’pathyaà väïchato’pi bhiñaktamaù || iti | atra yadyapy adhikäritäyäà çraddhaiva hetuù sä cäjïasya na sambhavatéti naitat tad-viñayaà syät | tathäpi katham api präcéna-saàskära-vitarkeëa tad-adhikäritva-nirëayän na doña iti jïeyam | anyathopadeñöur eva doñäpätaù syät | açraddadhäne vimukhe’py açåëvati yaç copadeçaù iti vakñyamäëäparädha-çravaëät | atha prakåtam anusarämaù | tad evaà yoga-trayaà tad-adhikära-hetuç coktvä karmaëo’pi yathä bhagavat-sammukhya-rüpatvaà syät tathäha – sva-dharma-stho yajan yajïair anäçéù-käma uddhava | na yäti svarga-narakau yady anyan na samäcaret || asmiŸ loke vartamänaù sva-dharma-stho’naghaù çuciù | jïänaà viçuddham äpnoti mad-bhaktià vä yadåcchayä || [BhP 11.20.12-13] anäçéù kämo’phala-kämaù | anyan niñiddh## | naraka-yänaà hi dvidhaiva bhavati vihitäntikramän niñiddhäcaraëäd vä | ataù sva-dharma-sthatvän niñiddha-varjanäc ca narakaà na yäti | aphala-kämatvän na svargam apéty arthaù | kintv asmin loke asminn eva dehe anagho niñiddha-parityägé | ataù çucir nivåtta-rägädi-malaù | yadåcchayeti kevala-jïänäd api bhakte durlabhatäà dyotayatéty eñä |(page 86) aträphala-kämatvaà kevaleçvaräjïä-buddhyä kurväëatvam | atra jïäni-saìge sati tan-mätratvam eva bhagavad-arpaëaà bhavet | bhakta-saìge tu satoñamayatvam ato yadåcchayeti pürvavad bhakta-saìga-tat-kåpä-lakñaëaà bhägyaà bodhitam | yad uktam etävän eva yajatäm [BhP 2.3.11] ity ädi | tad evaà karmärpaëa-kevala-jïäna-kevala-bhaktayo’dhikäri-bhedena vyavasthäpitäù | ataù svädhikäränusäreëaiva sthätavyam ity äha -- sve sve’dhikäre yä niñöhä sa guëaù parikértitaù [BhP 11.21.2] spañöam |

|| 11.21 || çré-bhagavän || 175 ||

[176]

tatra sämmukhya-dvära-bhütasya karmaëaù säkñät-sämmukhya-rüpa-jïäna-bhakty-udaya-paryantatvät svayam eva täbhyäà nyakkäraù | tatra säkñät-sämmukhye ca nirviçeña-sämmukhyaà jïänam | sa-viçeñasyäpi tattvasya bhagavattvaà paramätmatvaà ceti mukhyam ävirbhäva-dvayam iti | sa-viçeña-sämmukhya-rüpäyä bhaktes tu mukhyaà bheda-dvayaà ca bhagavan-niñöhatvaà paramätma-niñöhatvaà ca | tad etat trayaà tatra çré-gétäsüktam | tatra akñaraà brahma paramam [Gétä 8.3] ity akñara-çabdena pürvoktaà brahma | tat-sämmukhya-rüpaà jïänätmakam upäsanaà cottaroktaà yathä – yad akñaraà veda-vido vadanti [Gétä 8.11] ity ädi | yathä paramätmänam api puruñaç cädhidaivatam [Gétä 8.4] iti, adhiyajïo’ham evätra dehe dehabhåtäà vara [Gétä 8.4] iti ca, viräò vyañöi-rüpädhiñöhäna-dvaya-bhedena bhinna-präyam uktvä bhakti-réti-dvayé tayor eka-präyä darçitä | abhyäsa-yoga-yuktena [Gétä 8.8] ity-ädinaikä | kavi-puräëam anuçäsitäram [Gétä 8.9] ity ädinänyä | tathä mat-çabdokta-çré-kåñëäkhyasya bhagavad-bhakti-prakäçaç cäyam -- ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù | tasyähaà sulabhaù pärtha nitya-yuktasya yoginaù || [Gétä 8.14] tad etat sämmukhya-trayaà çré-kapila-devenäpy uktam | jïäna-mätraà paraà brahma paramätmeçvaraù pumän | dåçy-ädibhiù påthag bhävair bhagavän eka éyate || [BhP 3.32.26] iti | dåçir jïänaà påthak paramparam anyädåço bhävo bhävanä | yeñyu tathävidhair jïänädibhir eka eva paripürëa-svarüpa-guëaù paraà brahmeyate paramätmeyate bhagaväàç ceyate | tatra jïänena para-brahmatayä jïäyate | bhakti-viçeñeëa paramätmatayä pürëayä bhaktyä bhagavattayeti jïeyam | para-brahmaëaù svarüpa-lakñaëaà jïäna-mätram iti paramätmana éçvaraù pumän iti | bhagavato bhagavän ity eva | vivåtaà caitat sämmukhya-trayaà bhagavat-paramätma-sandarbhayoù | brahmaëaù tathäpi bhüman [BhP 10.14.6] ity ädinä | paramätmanaù kecit svadehäntar-hådayävakäçe prädeça-mätraà puruñaà vasantam [BhP 2.2.8] ity ädinä | bhagavato bhakti-yogena manasi [BhP 1.7.4] ity ädinä ca | tathä ca yadyapi sämmukhyatvenäviçiñöaà jïänädi-trayam api tad vaimukhya-pratiyogi bhavet | tathäpi (page 87) çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho [BhP 10.14.4] ity ädinä bhaktià vinä kevala-jïänasyäkiïcitkaratvät taträpi ca tasmän mad-bhakti-yuktasya [BhP 11.20.31] ity ädau bhaktes tan-nirapekñatvät yat karmabhir yat tapasä [BhP 11.20.32] ity ädäv änusaìgika-sarva-phalatväc ca jïänam api nyakkåtam | tato’vaçiñöäyäà sa-viçeñopäsana-rüpäyäà, bhaktau ca çré-viñëu-rüpam abahu-manyamänäù kecin niräkäreçvarasya vopäsanäà yäà manyante säpi nyakkåtästi |

yato hiraëyakaçipor api nitya ätmävyayaù çuddhaù [BhP 7.2.18] ity ädi-tad-väkyena yadåcchayeçaù såjatédam avyayaù [BhP 7.2.34] ity-ädi-tad-udähåtetihäsa-väkyena tat-kåta-brahma-stavena ca brahma-jïänaà niräkäreçvara-jïänam anyäkäreçvara-jïänaà tasyästéti varëyate | çré-viñëau devatä-sämänya-dåñöer nindyate ca sa iti | tathänyaträhaàgrahopäsanä ca nyakkåtä, pauëòraka-väsudevädau yadubhir iva çuddha-bhaktair upahäsyatvät | sälokya-särñöi-särüpya- [BhP 3.29.11] ity-ädiñu tat-phalasya heyatayä nirdeçät | tad uktaà çré-hanumatä ko müòho däsatäà präpya präbhavaà padam icchati iti | tad etat sarvam abhiprety niñkiïcanäà bhaktim eva tädåça-bhakta-praçaàsä-dväreëa sarvordhvam upadiçati, na kiïcit sädhavo dhérä bhaktä hy ekäntino mama | väïchanty api mayä dattaà kaivalyam apunar-bhavam || [BhP 11.20.34] öékä ca – dhérä dhémanto yato mamaikäntino mayy eva préti-yuktäù | ato mayä dattam api na gåhëanti, kià punar vaktavyaà na väïchantéty arthaù | apunar-bhavam ätyantika-kaivalyam ity eñä | édåçäm ekäntinäm eva parama-mahimä gäruòe -- brähmaëänäà sahasrebhyaù satra-yäjé viçiñyate | satra-yäji-sahasrebhyaù sarva-vedänta-päragaù || sarva-vedänta-vit-koöyäà viñëu-bhakto viçiñyate | vaiñëavänäà sahasrebhyaù ekänty eko viçiñyate || iti | yasmäd evaà sarvänandätikrama-liìgena paramänanda-svarüpäsau bhaktis tasmät tatra svabhävata eva pravåttir guëaù | tathäbhütäm api tan-mädhuréà svadoñeëänubhavitum asamarthänäà tu kevala-vidhi-niñedha-sambhava-guëa-doña-dåñöyaivapravåttir api pürväpekñayä doña eva | yathoktam etat pürvädhyäye çamo man-niñöhatä-buddhiù [BhP 11.19.33] ity ädau, säkñäd-bhakter api vidhänävidhänayor guëa-doñatäà kià varëitena bahunä [BhP 3.29.11] ity antena granthena pratipädya guëa-doña-dåçir doño guëas tübhaya-varjitaù [BhP 11.19.43] iti | ataeva labdha-tan-mädhuryänubhävanäà tad-vidhi-niñedha-kåta-guëa-doñau nas ta evety äha na mayy ekänta-bhaktänäà guëa-doñodbhavä guëäù [BhP 11.20.36] | öékä ca -- guëa-doñair vihita-pratiñiddhair udbhavä yeñäà te guëäù puëya-päpädaya ity eñä |

|| 11.20 || çré-bhagavän || 177 ||

[178] iyam akiïcanäkhyä bhaktir eva jévänäà svabhävata ucitä | sväbhävika-tad-äçrayä hi jéväù | sa käraëaà käraëädhipädhipaù iti çruteù | aàçatve’pi bahiraìgava-svékärät tad-äçrayatvaà sürya-maëòala-bahir-ätapa-paramäëünäm iva | ataeva pädmottara-khaëòe praëava-vyäkhyäne – (page 88) akäraç cäpy u-käraç ca ma-käraç ca tataù param | veda-trayätmakaà proktaà praëavaà brahmaëaù padam ||22|| akäreëocyate viñëuù çrér ukäreëa cocyate |

ma-käras tv anayor däsaù païcaviàçaù prakértitaù || [PadmaP 6.226.22-23] ante ca—bahagavac-cheña-rüpo’sau ma-käräkhyaù sa-cetanaù iti | tathä -- avadhäraëa-väcy evam u-käraù kaiçcid ucyate | çréç ca tat-pakña-pätitväd a-käreëaiva cocyate | bhäskarasya prabhä yadvat tasya nityänapäyiné || [PadmaP 6.226.29-30] ity ädi | ataeva çré-vaiñëavänäà praëava eva mahä-väkyam iti sthitam | tathäñöädaçäkñara-vyäkhyäne – çrémate viñëave tasmai däsyaà sarvaà karomy aham | deça-kälädy-avasthäsu sarväsu kamaläpateù || iti svarüpa-saàsiddhaà sukhaà däsyam aväpnuyät | evaà viditvä manträrthaà tad bhaktià samyag äcaret || däsa-bhütam idaà tasya jagat sthävara-jaìgamam | çréman-näräyaëaù svämé jagatäà prabhur éçvaraù || [PadmaP 6.226.36-38] iti | tad etad ähuù – sva-kåta-pureñv améñv abahir-antara-saàvaraëaà tava puruñaà vadanty akhila-çakti-dhåto’àça-kåtam | iti nå-gatià vivicya kavayo nigamävapanaà bhavata upäsate’ìghrim abhavaà bhuvi viçvasitäù || [BhP 10.87.20] svayena tvä kåteñu pareñu deheñu vartamänaà puruñaà janaà tavaiväàça-rüpeëa kåtaà nitya-siddhaà vadanti | taträkhila-çakti-dhåtas tava ity uktvä tad-akhila-çakti-guëäntaù-päti-jéväkhya-taöastha-çakti-viçiñöasyaiva taväàço na tu svarüpa-çakti-viçiñöasya kevala-svarüpasyety äyätam | tato müla-maëòala-sthänéya-tvad-äçrayakas tvadevajévanaç cäsau jéva iti tattvaà vivicya jïätvä kavayaù paëòitäù viçvasitäù çraddadhänä bhavata eväìghrim upäsate | viçväse hetur nigamävapanaà sakala-veda-béjojjévanaikäçraya-ksetraà çästra-yonim ity arthaù | ato nityatväçrayaika-jévanänäm api teñäà tvad-vaimukhyena yat saàsära-duùkhaà bhavati tad api svayam eva paläyata ity ähuù abhavam iti | na vidyate bhavaù saàsäro yatreti | athavä bhajanéyasya nityatvena bhakter apy anaçvaratvaà pratipädayanti abhavaà janma-rahitam aìghrim iti | tasmäd akiïcänäkhyä bhaktir eva sarvordhvam abhidheyä ||

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam || 178 ||

[179]

atha tasyä eva prakäräntareëa sthäpanäya prakaraëäntaraà yävat-tal-lakñaëa-prakaraëam | tad evaà parama-durlabha-svarüpaà parama-durlabha-phalaà cäkiïcanäkhya-säkñäd-bhakti-rüpaà sämmukhyaà kathaà syäd iti vaktuà sämmukhya-mätrasya nidänam upalakñayati | (page 89) bhaväpavargo bhramato yadä bhavej janasya tarhy acuta sat-samägamaù |

sat-saìgamo yarhi tadaiva sad-gatau parävareçe tvayi jäyate matiù || [BhP 10.51.53] yadä bhramataù saàsarato bhaväpavargo bhavet sampräpta-kälaù syät, tadä sat-saìgamo bhavet | tadä bhaväpavargo bhaved iti vaktavye vaiparétyena nirdeças tatra sat-saìgamasya çréghratayävaçyakatayä ca hetutä-vivakñayä tathoktaà nalaküvara-maëigrévau prati çré-bhagavatä -- sädhünäà sama-cittänäà sutaräà mat-kåtätmanäm | darçanän no bhaved bandhaù puàso’kñëoù savitur yathä || [BhP 10.10.41] iti | ataevätiçayokti-nämälaìkärasya caturtho bhedo’yam ity älaìkärikäù | tad uktaà tad-vivåttau – caturthé sä käraëasya gadituà çéghra-käritäm | yä hi käryasya pürvoktiù iti | tatra hetur yarhi yadä sat-saìgamasya daiva-parävareçe tvayi matir bhavati tad-vaimukhya-karän ädi-siddha-taj-jïäna-saàsargäbhävänte tat-sämmukhyakaraà taj jïänaà jäyata ity arthaù | ataevoktaà çré-vidureëa – janasya kåñëäd vimukhasya daiväd adharma-çélasya suduùkhitasya | anugrahäyeha caranti nünaà bhütäni bhavyäni janärdanasya || [BhP 3.5.3] iti | atra daivät präcéna-karmaëo hetos tadäveçäd adharma-çélasya bhagavad-dharma-rahitasyety arthaù | müla-padye yarhi yadeti nirdeçän na käla-vilambena | tatra caivakärän nänyadä kadäcid apéty arthaù | tena tan-matau hetuù sad-gatau yatra yatrasantaù saìgacchante tatra tatra gatiù sphuraëaà yasya tasmiàs tvayéti | tathä ca itihäsa-samuccaye – yatra rägädi-rahitä väsudeva-paräyaëäù | tatra sannihito viñëur nåpater nätra saàçayaù || iti | satäà gatäv ity atra vyäkhäne’pi asatäà tv asau na gatiù | atas tad-dväraivänyeñäà tal-läbho yukta iti pürvavad eva | piìgaläyä api sat-saìge videhänäà pure hy asminn aham ekaiva müòha-dhéù [BhP 11.8.33] ity atra vyakto’sti | öékä ca – sat-saìgatau satyäm apy aho me moha ity äha videhänäm iti ity eñä | tad evaà yatra nopalabhyate sat-saìgas taträpy ädhunikaù präktano vä pärampariko vänumeya eva | atra kåta-çré-näradädi-darçanäder api devatädeù çré-nalaküvarädivattädåçatva-präptir na çrüyata ity ata evaà vivecanéyam | yadyapy aparädha-sad-bhävo vartate puruñe tadä tad-doñeëa satsu nirädaräëäà sädhäraëa-puëyädi-dåñöénäà ca tad-doña-çänty-arthaà sat-saìgasya bhagavat-sämmukhya-käraëatve’pi tat-kåpä-sähäyyam apekñate | niraparädhatve sati tat-saìgenaiva jäta-paramottama-dåñöénäà teñu mano’vadhänäbhäve’pi sat-saìga-mätraà tat-käraëam iti | ataù säparädhän evädhikåtyoktam ajän aja-devaiù --

(page 90) tän vai hy asad-våttibhir akñibhir ye parähåtäntar-manasaù pareça | atho na paçyanty urugäya nünaà ye te padanyäsa-viläsa-lakñyäù || [BhP 3.5.44] te tava pada-nyäsa-viläsa-kñaëyäù sambandhio ye bhaktä ity arthaù | te tän nünaà präyo na paçyanti na kåpä-dåñöi-viñayékurvantéty arthaù | kän ? ya asad-våttibhiù säparädha-ceñöair akñibhir indriyaiù para-kåtäntarmanaso dürékåtäntarmukha-citta-våttayo bahirmukhä ity evaà vyäkhyänam aträpy anusandheyam | atra sädhäraëäsad-våttitvaà na gåhyate | sarvasya tat-kåpäyäù präk tathäbhütatvät | janasya kåñëäd vimukhasya daiväd [BhP 3.5.3] ity ädika-viñayaà syäd iti tasmäd aparädhäsad-våttau teñäà kåpä pravartata eva | kathaïcid aparädhäbhävena tad-apravåttäv api saìga-mätreëaiva teñäà sammatiù syät | yatra tu säparädhe’pi svairatayaiva kåpäà kurvanti tasyaiva tan-matiù syän nänyasya nalaküvaravat sädhäraëa-devatävac ceti | tathä çré-bharatasya rahügaëe yathä coparicara vasor våttaà viñëu-dharme—sa hi deva-sähäyyäyaiva daityän hatvä virajya ca bhagavad-anudhyänäya pätälaà ca praviñöavän | taà ca nivåttam api hantuà labdha-cchidrä daityäù samägatya tat-prabhäveëodyata-çasträ evätiñöhan | tataç ca vyarthodyamäù punaù çakropadeçena taà prati päñaëòa-märgam upadiçanto’pi jätayä tat-kåpayä bhagavad-bhaktä babhüvuù [ViDhP 3.346] iti | ata uktaà viñëu-dharma eva -- aneka-janma-saàsära-racite päpa-samuccaye | näkñéëe jäyate puàsäà govindäbhimukhé matiù || iti | nanu, naitän vihäya kåpaëän vimumukña eko nänyaà tvad asya çaraëaà bhramato’nupaçye || [BhP 7.9.44] ity evaà çré-prahlädasya sarvasminn api saàsäriëi kåpä jätä tarhi kathaà na sarva-muktiù syät ? ucyate, jévänäm anantatvän na te sarve manasi tasyärüòhä yävanto dåñövä çrutäs tac-cetasyärüòhäs tävatäà tat-prasädäd bhaviñyaty eva mokñaù | naitän ity etac-chabda-prayogät | ye cänye teñäm api tat-kértana-smaraëa-mätreëaiva kåtärthatävaraà svayam eva kåpayä dattavän çré-nåsiàha-devaù -- ya etat kértayen mahyaà tvayä gétam idaà naraù | tväà ca mäà ca smaran käle karma-bandhät pramucyate || [BhP 7.10.14] iti | yas tväà kértayed api kià punas tvaà yän kåpayä smaraséti bhävaù | tasmät sädhüktaà bhaväpavargo bhramato yadä bhaved iti |

|| 10.51 || mucukundaù çré-bhagavantam || 179 ||

[180]

tataù sat-saìgasyaiva tatra nidänatvaà siddham | tac ca yuktam anädi-siddha-taj-jïänamaya-tad-vaimukhyavatäm | anyathä hi tad-asambhavaù | tad uktam -- tarko’pratiñöhaù çrutayo vibhinnä näsäv åñiù yasya mataà na bhinnam | dharmasya tattvaà nihitaà guhäyäà mahäjano yena gataù sa panthäù || [Mbh 3.313.117] (page 91) tathaiva çré-prahläda-väkyam -- matir na kåñëe parataù svato vä mitho’bhipadyeta gåha-vratänäm | [BhP 7.5.30] ity upakramya -- naiñäà matis tävad urukramäìghrià spåçaty anarthäpagamo yad-arthaù | mahéyasäà päda-rajo-'bhiñekaà niñkiïcanänäà na våëéta yävat || [BhP 7.5.32] tathä tad-vimukha-karmädibhis tat-sämmukhya-pratipatteç cätyäntäyogaù | kåtäkåtäd anyatra bhütäc ca bhavyäc ca iti çruty-ädeù | tam etam ätmänaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena dänena tapasänaçakena [BAU 4.4.2] iti çruty-ädikaà tu tat-sämmukhenaiva prayuktäni karmäëy abhidadhäti | tarhi tad eva sämmukhyaà kathaà syäd iti punar api hetur eva prañöavyaù syät | atha bhagavat-kåpaiva tat-sämmukhye präthamikaà käraëam iti ca gauëam | sä hi saàsära-durantänanta-santäpa-santapteñv api tad-vimukheñu svatanträ na pravartate tad-asambhavät | kåpä-rüpaç ceto-vikäro hi para-duùkhasya sva-cetasi parça saty eva jäyate | tasya tu sadä paramänandaikarasatvenäpahata-kalmañatvena ca çrutau jéva-vilakñaëatva-sädhanät | tejomälinas timiräyogavat tac-cetasy api tamomaya-duùkha-sparçanäsambhavena | tatra tasyä janmäsambhavaù ataeva sarvadä viräjamäëe’pi kartum akartum anyathä kartuà samarthe tasmiàs tad-vimukhänäà na saàsära-santäpäù santi | ataù sat-kåpaikävaçiñyate | santo’pi tadänéà yadyapi säàsärika-duùkhair na spåçyanta eva tathäpi labdha-jägaräù svapna-duùkhavat te kadäcit smareyur apéty atas teñäà saàsärike’pi kåpä bhavati | yathä çré-näradasya nalaküvara-maëigrévayoù | tasmät prastute’pi saàsärika-duùkhasya tad-dhetutväbhävät | parameçvara-kåpä tu sa evätra mama çaraëam ity ädi-dainyätmikä bhakti-sambandhenaiva jäyate, yathä gajendrädau vyatireke närakyädau | bhaktir hi bhakta-koöi-praviñöa-tad-ärdrébhävayitå-tac-chakti-viçeña iti vivåtaà vivariñyate ca | dainya-sambandhena ca sädhv iyam ucchalitä bhavatéti tatra tad-ädhikyam | tasmäd yä kåpä tasya satsu vartate sä sat-saìga-vähanaiva vä sat-kåpä-vähanaiva vä saté jéväntare saìkramate na svatantreti sthitam | tathaiva cähuù – svayaà samuttérya sudustaraà dyuman bhavärëavaà bhémam adabhra-sauhådäù | bhavat-padämbhoruha-nävam atra te

nidhäya yätäù sad-anugraho bhavän || [BhP 10.2.31] he dyuman sva-prakäça bhavat-padämbhoruha-lakñaëä yä naur bhavärëava-taraëopäyas täm atra bhavärëava-päre nidhäya uttarottara-janeñu prakäçyety arthaù | nanu kathaà täà na svayaà prakäçayämi | katham iva teñäm apekñä | tatra sadbhir eva dvära-bhütair anyän anugåhëäti yaù sa sad-anugraho bhavän iti | yad vä santa evänugraho yasya saù | tavänugraho yaù präpaïcike carati sa tad-äkäratayaiva carati nänya-rüpatayety arthaù | tathoktaà çré-rudra-géte -- (page 92) athänaghäìghres tava kérti-térthayor antar-bahiù-snäna-vidhüta-päpmanäm | bhüteñv anukroça-susattva-çélinäà syät saìgamo’nugraha eña nas tava || [BhP 4.24.58] iti | satsv anugraho yasyeti vyäkhyäne’pi tad-vimukheñv asatsu tavänugraho nästéti präpteù sad-dväraiva tat prakäçanam ucitam ity eväyäti | tad evaà – jäyamänaà hi puruñaà yaà paçyen madhusüdanaù | sättvikas tu sa vijïeyo bhaven mokñe ca niçcitaù || [Mbh 12.336.68] iti mokña-dharma-vacanam api sat-saìgänantara-janma-param eva boddhavyam |

|| 10.2 || deväù bhagavantam || 180 ||

[181] tataù sat-saìga-hetuç ca satäà svaira-cäritaiva nänyaù | yathäha – ta ekadä nimeù satram upajagmur yadåcchayä | [BhP 11.2.24] te nava-yogeçvarä yadåcchayä svairatayä na tu hetv-antara-prayuktety arthaù | yadåcchä svairitä ity amaraù | satsu parameçvara-prayoktåtvaà ca sad-icchänusäreëaiva | tad uktaà svecchämayasya [BhP 10.14.2] iti | ahaà bhakta-parädhénaù [BhP 9.4.46] iti ca |

|| 11.2 || çré-näradaù || 181 ||

[182] tathä – tasyaikadä tu bhavanam aìgirä bhagavän åñiù | lokän anucarann etän upägacchad yadåcchayä || [BhP 6.14.14] tasya citraketoù | aträpi tadaiva tasya sämmukhyaà jäyam | käläntare tu prädurbhütam iti mantavyam | ataeva tad-viläpa-samaye çrématäìgirasaiva – brahmaëyo bhagavad-bhakto nävaséditum arhati [BhP 6.15.12] ity uktam |

|| 6.14 || çré-çukaù || 182 ||

[183] satäà kåpä ca duravasthä-darçana-mätrodbhavä na svopäsanädy-apekñä, yathä çré-näradasya nalaküvara-maëigrévayoù | tad äha – bhajanti ye yathä devän devä api tathaiva tän | chäyeva karma-saciväù sädhavo déna-vatsaläù || [BhP 11.2.6] iti |

spañöam || 11.2 || çrémän änakadundubhiù || 183 ||

[184] tad evaà sat-saìgamätrasya tat-sämmukhya-mätre nidänatvam uktam | etad eva vyaktirekeëäha – na hy am-mayäni térthäni na devä måc-chilä-mayäù | te punanty uru-kälena darçanäd eva sädhavaù || [BhP 10.84.11] te kathaà nädriyante gauëatväd ity äha te punantéti |

|| 10.84 || çré-bhagavän muni-vargam || 184 ||

[185] tad evaà satsaìgamätrasya tat-sämmukhya-mätre nidänatvam uktam | etad eva vyatirekeëäha -- jïänaà viçuddhaà paramärtham ekam anantaraà tv abahir brahma satyam | pratyak praçäntaà bhagavac-chabda-saàjïaà yad väsudevaà kavayo vadanti || rahügaëaitat tapasä na yäti na cejyayä nirvapaëäd gåhäd vä | (page 93) na cchandasä naiva jalägni-süryair vinä mahat-päda-rajo-'bhiñekam || [BhP 5.12.12] tarhi kià satyam ? jïänaà satyam | vyävahärika-satyatvaà vyävartayati | paramärtham | våtti-jïäna-vyavacchedärthäni ñaò-viçeñaëäni | viçuddhaà tat tu ävidyakam | ekaà tat tu nänä-rüpam | anantaraà tu bahir bähyäbhyantara-çünyaà tat tu viparétaà brahma paripürëaà tat tu paricchinnam | pratyak tat tu viñayäkäram | praçäntaà nirvikäraà, tat tu sa-vikäram | tad evaà svarüpaà jïänaà satyam ity uktam | kédåçaà tat ? aiçvaryädi-ñaò-guëatvena bhagavac-chabdaù saàjïä yasya | yac ca jïänaà väsudevaà vadanti | tat-präptiç ca mahat-seväà vinä na bhavatéty äha he rahügaëa | etaj jïänaà tapasä puruño na yäti ijyayä

vaidika-karmaëä nirvapaëäd annädi-saàvibhägena gåhäd vä tan-nimitta-paropakäreëa chandasä vedäbhyäsena jalägny-ädibhir upäsitair ity eñä | atra brahmatvädinä jéva-svarüpaà sükñmatvädi-dharmakaà jïänam api nirastaà veditavyam ||

|| 5.12 || çré-brähmaëo rahügaëam || 185 ||

[186] tad evaà sat-saìga eva tat-sämmukhye dväram ity uktam | te ca santas tat-sammukhä evätra gåhyante | na tu vaidikäcära-mätra-parä anupayogitvät | tatra yädåçaù sat-saìgas tädåçam eva sämmukhyaà bhavatéti vaktuà teñu satsu ye mahäntas teñäà dvaividhyam äha särdhena | mahäntas te sama-cittäù praçäntä vimanyavaù suhådaù sädhavo ye | ye vä mayéçe kåta-sauhådärthä janeñu dehambhara-värtikeñu || gåheñu jäyätmaja-rätimatsu na préti-yuktä yävad-arthäç ca loke || [BhP 5.5.2-3] ye sama-cittä nirviçeña-brahma-niñöhäs te mahäntas teñäà çélam äha praçäntä ity ädi | mahad-viçeñam äha ye veti | vä-çabdaù pakñäntare | uttara-pakñatväd asyaiva çreñöhatvaà mayi kåtaà siddhaà yat sauhådaà prema tad eva arthaù puruñärtho yeñäà yathä-bhütä ye te mahänta iti pürveëänvayaù | yato mayi sauhådärthäs tata eva deambhaaravärtikeñu viñaya-värtä-niñöheñu janeñu tathä geheñu jäyätmaja-bandhu-varga-yukteñu na préti-yuktäù, kintu yävad-arthaù yävän arthaù çré-bhagavad-bhajanänurüpaà prayojanaà tävän artho dhanaà yeñäà tathäbhütä ity arthaù | ubhayor mahattvaà ca mahä-jïänitvän mahä-bhägavatatväc ca, na tu dvayoù sämyäbhipräyeëa | muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù [BhP 6.14.5] ity ädy-ukteù | atra jïäna-märge brahmänubhavino mahänto bhakti-märge labdha-bhagavat-premäëo mahänta iti lakñaëa-sämänyam iti jïeyam |

|| 5.5 || çré-åñabhaù sva-puträn || 186 ||

[187] atra caivaà vivecanéyam | tat-tan-märge siddhä mahänto dvividhä darçitäù | atra ca jïäna-siddhäù | dehaà ca naçvaram avasthitam utthitaà vä siddho na paçyati yato’dhyagamat svarüpam [BhP 11.13.35] ity ädau varëitäù | (page 94) atra bhakta-siddhäs trividhäù | präpta-bhagavat-pärñada-dehä nirdhüta-kañäyä mürcchita-kañäyäç ca | yathä çré-näradädayaù çré-çukädayaù präg-janma-gata-näradädayaù | prayujyamäne mayi täà çuddhäà bhägavatéà tanum | ärabdha-karma-nirväëo nyapatat päïca-bhautikaù || [BhP 1.6.29] ity ädau |

sva-sukha-nibhåta-cetäs tad-vyudastänya-bhävo’py ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [BhP 12.12.52] ity ädau | hantäsmin janmani bhavän mä mäà drañöum ihärhati | avipakva-kañäyäëäà durdarço’haà kuyoginäm || [BhP 1.6.22] ity ädau ca prasiddheù | çré-näradasya pürva-janmani sthita-kañäyasya prema varëitaà svayam eva | premätibhara-nirbhinna- pulakäìgo’tinirvåtaù | änanda-samplave léno näpaçyam ubhayaà mune || [BhP 1.6.18] ity ädau | çré-bharata evätrodäharaëéyaù | tasya ca bhüta-pipälayiñä-rüpaù prärabdhälambanaù sättvika-kañäyo nigüòha äsét premä ca varëita iti | tad evaà ¨samäna-premëi trividhe pürva-pürvädhikyaà jïeyam | kvacit sthtite’pi präkåta-dehäditve yadi premëaù pariëämataù svarüpato vädhikyaà dåçyate tadä premädhikyenaivädhikyaà jïeyam | tac ca bhajanéyasya bhagavato’àçäàçitva-bhedena bhajataç ca däsya-sakhyädi-bhedena svarüpädhikyaà, premäìkura-premädi-bhedena parimäëädhikyaà ca préti-sandarbhe vivåtya darçayiñyämaù | säkñätkära-mätrasyäpi yadyapi puruña-prayojanatvaà tathäpi tasminn api säkñätkäre yävän yävän çré-bhagavataù priyatva-darmänubhavas täväàs tävän utkarñaù | nirupädhi-prétyäspadatäsvabhävasya priyatva-dharmänubhavaà vinä tu säkñätkäro’py asäkñätkära eva mädhuryaà vinä duñöa-jihvayä khaëòasyeva | ataevoktaà çré-åñabhadevena -- prétir na yävan mayi väsudeve; na mucyate deha-yogena tävat | [BhP 5.5.6] iti | tataù prema-täratamyenaiva bhakta-mahattva-täratamyaà mukhyam | ataeva mayéçe kåta-sauhådärthäù [BhP 5.5.3] ity eva tal-lakñaëatvenoktam | yatra tu premädhikyaà säkñätkäraù kañäyädi-rähityädikam apy asti sa paramo mukhyaù | tatraikaikäìga-vaikalye nyüna iti jïeyam | tad evaà ye vä mayéçe [BhP 5.5.3] ity ädinä ye uktäs te tu präpta-pärñada-dehä na bhavanti, tathä viñaya-vairägye’pi güòha-saàskäravanto’pi sambhavanti | atas tad-vivecanäya prakaraëäntaram utthäpyate | yathä räjoväca -- atha bhägavataà brüta yad-dharmo yädåço nåëäm | yathärcarati yad brüte yair liìgair bhagavat-priyaù || [BhP 11.2.44] athänantaraà bhägavataà brüta taj-jïänärtham | sa ca brüëäà madhye yad-dharmo yat-svabhävas taà svabhävaà brüta | yathä ca sa äcarati anutiñöhati tad-anuñöhänaà brüta | yad brüte tad-vacanaà ca brüteti mänasa-käyika-väcika-liìga-påcchä |

[188]

nanu pürvaà çåëvan subhadräëi rathäìga-päëeù [BhP 11.2.37] ity ädinä (page 95) granthena tat-tal-liìgaà çré-kavir naivoktam | satyam | tathäpi punas tad-anuvädena teñu liìgeñu yair liìgair bhagavat-priyo yädåça uttama-madhyamatädi-bheda-vivikto bhavati täni liìgäni vivicya brütety arthaù | tatrottaraà çré-harir uväca – sarva-bhüteñu yaù paçyed bhagavad-bhävam ätmanaù | bhütäni bhagavaty ätmany eña bhägavatottamaù || [BhP 11.2.45] tatra tat-tad-anubhava-dvärävagamyena mänasa-liìgena mahä-bhägavataà lakñayati sarva-bhüteñv ity ädi | evaàvratiù sva-priya-näma-kértyä jätänurägo druta-citta uccaiù [BhP 11.2.38] iti çré-kavi-väkyokta-rétyä yaç citta-drava-häsa-rodanädy-anubhävakänuräga-vaçatvät khaà väyum agnim [BhP 11.2.39] ity ädi-tad-ukta-prakäreëaiva cetanä-cetaneñu sarva-bhüteñu ätmano bhagavad-bhävam ätmäbhéñöo yo bhagavad-ädy-anubhavas tam evety arthaù paçyed anubhavati | atas täni ca bhütäni ätmani sva-citte tathä sphurati yo bhagavän tasminn eva tad-äçritatvenaiva anubhavati | eña bhägavatottamo bhavati | idam eva çré-vrajadevébhir uktam – vana-latäs tarava ätmani viñëuà vyaïjayantya iva puñpa-phaläòhyäù [BhP 10.35.5] yad vä ätmano yo bhagavati bhävaù premä, tam eva cetanäcetaneñu bhüteñu paçyati | çeñaà pürvavat | ataeva bhakta-rüpädhiñöhäna-buddhi-jäta-bhaktyä täni namaskarotéti khaà väyum ity ädau pürvam uktam iti bhävaù | tathaiva coktaà täbhir eva – nadyas tadä tad upadhärya mukunda-gétam ävarta-lakñita-mano-bhava-bhagna-vegäù || [BhP 10.21.15] ity ädi | çré-paööa-mahiñébhir api kurari vilapasi tvam [BhP 10.90.7] ity ädi | atra na brahma-jïänäny abhidhéyante bhägavatais taj-jïänasya tat-phalasya ca heyatvena jéva-bhagavad-vibhägäbhävena ca bhägavatva-virodhät | ahaituky avyavahitä [BhP 3.29.10] ity ädau hy aikäntika-bhakti-lakñaëänusäreëa sutaräm uttamatva-virodhäc ca | na ca niräkäreçvara-jïänaà praëaya-raçanayä dhåtäìghri-padmaù [BhP 11.2.53] ity upasaàhära-gata-lakñaëa-parama-käñöhä-virodhäd eveti vivecanéyam | [189] atha mänasa-liìga-viçeñaëenaiva madhyama-bhägavataà lakñayati -- éçvare tad-adhéneñu bäliçeñu dviñatsu ca | prema-maitré-kåpopekñä yaù karoti sa madhyamaù || [BhP 11.2.46] parameçvare prema karoti | tasmin bhakti-yukto bhavatéty arthaù | tathä tad-adhéneñu bhakteñu ca maitréà bandhu-bhävam | bäliçeñu tad-bhaktim ajänatsu udäséneñu kåpäm | yathoktaà çré-prahlädena – çoce tato vimukha-cetasa indriyärthä mäyä-sukhäya bharam udvahato vimüòhän | [BhP 7.9.42] iti |

ätmano dviñatsu upekñäm | tadéya-dveñe cittäkñobhenodäsényam ity arthaù | teñv api bäliçatvena kåpäàça-sad-bhävät | yathaiva çré-prahlädo hiraëyakaçipau | bhagavato bhägavatasya vä dviñatsu tu saty api citta-kñobhe tatränabhiniveça ity arthaù | asya bäliçeñu kåpäyäù sphuraëaà dviñatsüpekñäyä eva | na tu prägvat sarvatra premëä vä sphuraëam | tato madhyamatvam | athottamasyäpi (page 96) tad-adhéna-darçanena tat-sphuraëänandodayo viçeñata eva | tataç ca tasminn adhikaiva matré yad bhavati tan na niñidhyate kintu sarvatra tad-bhävävaçyakatä vidhéyate | paramottame’pi tathä dåñöam -- kñaëärdhenäpi tulaye na svargaà näpunar-bhavam | bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kim utäçiñaù || [BhP 4.24.57] atha bhägavatä yüyaà priyäù stha bhagavän yathä [BhP 4.25.30] iti ca rudra-gétät | harer guëäkñipta-matir bhagavän bädaräyaëiù | adhyagän mahad äkhyänaà nityaà viñëu-jana-priyaù || [BhP 1.7.11] iti süta-väkyäc ca | evaà bhojänäà kulapäàsanäù [BhP 10.1.24] ity ädau tatra bädaräyaëi-prabhåténäà dveño’pi dåçyate | kintu madhyamänäà tatränäbhiniveça eva sphurati | teñäà tu taträpi tad-vidha-çäståtvena nijäbhéñöa-deva-parisphürtir na vyähanyeta iti viçeñaù | tad-dåñöyaiva ca çrémad-uddhavädénäm api çré-duryodhanädau namaskäraù | sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà yad éyate tatra pumän apävåtaù | [BhP 4.3.21] ity ädi çré-çiva-väkyavat | uktaà ca lakñmaëä-haraëe – so’bhivandyämbikä-putram [BhP 10.68.17] ity ädau duryodhanaç ceti | yatra pakñe ca svakéya-bhävasyaiva sarvatra parisphürteù çré-bhagavad-ädi-dviñatsv api sä paryavasyati, tatra ca näyuktatä, yatas te nija-präëa-koöi-nirmaïchanéya-tac-caraëa-paìkaja-paräga-leçäs teñäà durvyavahära-dåñöyä kñubhyanti | svéya-bhävänusäreëa tv evaà manyante – aho édåçaç cetano vä kaù syäd yaù punar asmin sarvänanda-kadambake nirupädhi-parama-premäspade sakala-loka-prasädaka-sad-guëa-maëi-bhüñite sarva-hita-paryavasäyi-caryämåte çré-puruñottame tat-priya-jane vä prétià na kurvéta | tad-dveña-käraëaà tu sutaräm eväsmad-buddhi-paddhatim atétam | tasmäd brahmädi-sthävara-paryantä aduñöä duñöäç ca tasmin bäòhaà rajyanta eveti | tad uktaà çré-çukena -- govinda-bhuja-guptäyäà dväravatyäà kurüdvaha | avätsén närado’bhékñëaàkåñëopäsana-lälasaù || ko nu räjann indriya-vän mukunda-caraëämbujam | na bhajet sarvato-måtyur upäsyan amarottamaiù || [BhP 11.2.1-2] iti |

[190] atha bhagavad-dharmäcaraëa-rüpeëa käyikena kiïcin mänasena ca liìgena kaniñöhaà lakñayati –

arcäyäm eva haraye püjäà yaù çraddhayehate | na tad-bhakteñu cänyeñu sa bhaktaù präkåtaù småtaù || [BhP 11.2.47] arcäyäà pratimäyäm eva tad-bhakteñu anyeñu ca sutaräà na bhagavat-premäbhävad bhakta-mähätmya-jïänäbhävät sarvädara-lakñaëa-bhakta-guëänudayäc ca | sa präkåtaù prakåti-prärabdho’dhunaiva prärabdha-bhaktir ity arthaù | iyaà ca çraddhä na çästrärthävadhäraëa-jätä | yasyätma-buddhiù kuëape tri-dhätuke sva-dhéù kalaträdiñu bhauma ijya-dhéù | yat-tértha-buddhiù salile na karhicij [BhP 10.84.13] (page 97) ity ädi çästra-jïänät | tasmäl loka-paramparä-präptaiveti pürvavat | ataç cäjäta-premäçästréya-çraddhä-yuktaù sädhakas tu mukhyo kaniñöho jïeyaù |

[191]

atha öékä – punar añöabhiù çlokair abhyarhitatväd uttamasyaiva lakñaëäny äha gåhétvä ity eñä | tathä hi – gåhétväpéndriyair arthän yo na dveñöi na håñyati | viñëor mäyäm idaà paçyan sa vai bhägavatottamaù || [BhP 11.2.48] pürvokta-prakäreëa tadäviñöa-citto na gåhëäti tävad-indriyair arthän gåhétväpéty api-çabdärthaù | idaà viçvaà mäyäà bahiraìga-çakti-viläsatväd dheyam ity arthaù | aträpi käyika-mänasayoù säìkaryam |

[192]

atha kevala-mänasa-liìgenäha yävat prakaraëam – dehendriya-präëa-mano-dhiyäà yo janmäpyaya-kñud-bhaya-tarña-kåcchraiù | saàsära-dharmair avimuhyamänaù småtyä harer bhägavata-pradhänaù || [BhP 11.2.49] yo hareù småtyä dehädénäà saàsära-dharmair janmäpyayädibhir avimuhyamäno bhavati sa bhägavata-pradhänaù uktaà ca çré-gétäsu – yeñäà tv anta-gataà päpaà janänäà puëya-karmaëäm | te dvandva-moha-nirmuktä bhajante mäà dåòha-vratäù || [Gétä 7.28]

[193] tathä – na käma-karma-béjänäà yasya cetasi sambhavaù |

väsudevaika-nilayaù sa vai bhägavatottamaù || [BhP 11.2.50] béjäni väsanäù | väsudevam aträçrayaù |

[194] tathä – na yasya janma-karmabhyäà na varëäçrama-jätibhiù | sajjate’sminn aham-bhävo dehe vai sa hareù priyaù || [BhP 11.2.51] janma sat-kulam | karma tapa-ädi | jätayaù anulomajä mürdhäbhiñiktädayaù | etäbhir yasyäsmin deha ahambhävo na sajjate kintu bhagavat-sevaupayika-sädhya-deha eva sajjata ity arthaù sa hareù priyo bhägavatottama iti pürveëänvayaù | prakaraëärthatväd dhareù priya iti bhägavata-mätra-väci-bhägavatatväd eva |

[195] tathä – na yasya svaù para iti vitteñv ätmani vä bhidä | sarva-bhüta-samaù çäntaù sa vai bhägavatottamaù || [BhP 11.2.52] vitteñu mamatäspada-mätreñu svéyaà parakéyam iti ätmani svaù para iti | atra vittavad ätmani ca sva-pakñapäta-mätraà niñidhyate na vyakti-bhedaù | tathoktaà skände märkaëòeya-bhagératha-saàväde – para-duùkhenätma-duùkhaà manyante ye nåpottama | bhagavad-dharma-niratäs te narä vaiñëavottamäù ||

[196] kià ca – tri-bhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha- småtir ajitätma-surädibhir vimågyät | na calati bhagavat-padäravindäl lava-nimiñärdham api yaù sa vaiñëavägryaù || [BhP 11.2.53] acalena hetus tribhuvaneti | tatra hetur ajite haräv eva ätmä yeñäà tair brahmeça-prabhåtibhiù surädibhir api vimågyäd durlabhäd ity arthaù | (page 98)

[197] api ca viñayäbhisandhinä calanaà kämenätisantäpe sati bhavet | sa tu bhagavat-sevä-nirvåtau na sambhavatéty äha – bhagavata uru-vikramäìghri-çäkhä-

nakha-maëi-candrikayä nirasta-täpe | hådi katham upasédatäà punaù sa prabhavati candra ivodite’rka-täpaù || [BhP 11.2.54] uru-vikramau ca täv aìghré | tayoù çäkhä aìga layaù | candrikä täpa-häriëé déptiù | täpaù kämädi-santäpaù |

[198] tathä – visåjati hådayaà na yasya säkñäd dharir avaçäbhihito’py aghaugha-näçaù || [BhP 11.2.55] öékä ca – ukta-samasta-lakñaëa-säram äha – visåjatéti | harir eva svayaà säkñäd yasya hådayaà na visåjati na muïcati | avaçenäpy abhihita-mätro’py aghaughaà näçayati yaù saù | tat kià na visåjati | yataù praëaya-raçanayä dhåtaà hådaye baddham aìghr-padmaà yasya sa bhägavata-pradhäna ukto bhavati ity eñä | atra kämädénäm asambhave hetuù säkñäd iti padam uttara-kälatvät säksätkärasya | tathä harir avaçäbhihito’péty ädinä yat tädåça-praëayaväàs tenänena tu sarvadä parmäveçenaiva kértyamänaù sutaräm eväghaugha-näçaù syäd ity abhihitam | uktaà ca – etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto-bhayam [BhP 2.1.11] ity ädi | tata ubhayathaiva teñäm agha-saàskäro’pi na sthätum iñöa iti dhvanitam | anena väcika-liìgam api nirdiçya yad brüte [BhP 11.2.42] ity asyottaram uktam | prakaraëe’smin gåhétväpi [BhP 11.2.43] ity ädénäm uttama-bhägavata-lakñaëa-padyänäm améñäm apåthak påthak ca väkyatvaà jïeyam | tathäbhüta-bhagavad-vaçékäravati bhägavatottame tat-tal-lakñaëänäm antarbhävät | kvacit dviträdimätra-lakñaëa-darçanäc ca | taträpåthag-väkyatäyäm ekaika-väkya-gatenaikaikenaiva lakñaëena ayam eva sarva-bhüteñu ity-ädy-ukto mahä-bhägavato lakñyate | tat-tad-dharma-hetutvena tu visåtatéty ädinä sarva-lakñëa-säropanyäsaù | yä ca taträpi småtyä harer ity ädinä hetutvena småtir uktä | tasyä eva vivaraëam idam antima-väkyam iti samarthanéyam | ataeva påthak påthag bhägavatottama ity ädy-anuvädo’pi saìgacchate | påthag-väkyatäyäà yatra säkñäd-bhagavat-sambandho na çrüyate | tatra bhägavata-pada-balenaiva prakaraëa-balenaiva vä jïeyaù | pürvottara-padya-stha-småtyetyädi-padaà vä yojanéyam | tathätra pakñe cäpekñikam evänyatraa bhägavatottamatvam | tatrottara-çraiñöhya-kramo’yam | arcäyäm eva iti | na yasya janma-karmäbhyäm iti | na yasya svaù paraù iti | gåhétväpéndriyaiù iti | dehendriya-präëa iti | asya saàskäro’sti | kintu tena vimoho na syäd iti mürcchita-saàskäro’yaà jäta-navéna-premäìkuraù syät | tathä na käma-karma-béjänäm ity asyaiva vivaraëaà tribhuvana-vibhava-hetave’pi iti | iyam eva naiñöhiké (page 99) bhaktir dhyänäkhyä dhurvänusmåtir ity ucyate | asya premäìkuro’py anäcchädyatayä jäto’sti | anyathä tädåça-smaraëa-sätatya-bhävaù syät | ayaà hi nirdhüta-kañäyo nirüdùa-premäìkura iti labhyate | ata ürdhvaà säkñät-prema-janmataù éçvare tad-adhéneñu iti | asya maitry-ädikaà trayam api bhakti-hetukam eveti na kañäya-sthitir avagantavyä | nirdhüta-kañäya-mahä-prema-sücakasya sarva-bhüteñu ity asya tu vivaraëaà visåjati iti |

täpädi-païca-saàskäro navejyä-karma-kärakaù | artha-païcaka-vid vipro mahä-bhägavataù småtaù || [PadmaP 6.253.27] iti pädmottara-khaëòa-vacanam | mahattvaà cärcana-märga-paräëäà madhya eva jïeyam asiddha-prematvät | atra täpädi-païca-saàskärädi täpaù puëòraà tathä näma [PadmaP 6.226.6] ity ädinä tatraiva darçitam | navejyä-karma-kärakatvaà cänena vacanena dåçyate – arcanaà mantra-paöhanaà yogo yägo hi vandanam | näma-saìkértanaà sevä tac-cihner aìkanaà tathä || tadéyärädhanaà cejyä navadhä bhidyate çubhe | nava-karma-vidhänejyä vipräëäà satataà småtä || iti | artha-païcaka-vittvaà tu – çré-bhagavän tat-paramaà-padaà tad-dravyaà tan-mantro jévätmä ceti païca-tattva-jïätåtvam | tac ca çré-häyaçérñe vivåtaà saìkñipya likhyate – eka eveçvaraù kåñëaù sac-cid-änanda-vigrahaù | puëòaréka-viçäläkñaù kåñëa-cchurita-mürdhajaù || vaikuëöhädhipatir devyä lélayä cit-svarüpayä | svarëa-käntyä viçäläkhyä svabhäväd gäòham äçritaù || nityaù sarvagataù pürëo vyäpakaù sarva-käraëam | veda-guhyo gabhérätmä nänä-çaktyodayo naraù || ity ädi | sthäna-tattvam ato vakñye prakåteù param avyayam | çuddha-sattva-mayaà sürya-candra-koöi-sama-prabham || cintämaëimayaà säkñät sac-cid-änanda-lakñaëam | ädhäraà sarva-bhütänäà sarva-pralaya-varjitam || ity ädi | dravya-tattvaà çåëu brahman pravakñyämi samäsataù | sarva-bhoga-pradä yatra pädapäù kalpa-pädapäù || bhavanti tädåçä vallyas tad-bhavaà cäpi tädåçam | gandha-rüpaà svädu-rüpaà dravyaà puñpädikaà ca yat || heyäàçänäm abhäväc ca rasa-rüpaà bhaved dhi tat | tvag-béjaà caiva heyäàçaà kaöhinäàçaà ca yad bhavet || sarva tad bhautikaà viddhi na hy abhütamayaà ca tat | rasasya yogato brahman bhautikaà sväduvad bhavet || tasmät sädhyo raso brahman rasaù syäd vyäpakaù paraù | rasavad bhautikaà dravyam atra syäd rasa-rüpakam || iti | väcyatvaà väcakatvaà ca deva-tan-mantrayor iha | abhedenocyate brahmaàs tattvavidbhir vicäritaù || ity ädi | marut-sägara-saàyoge taraìgät kaëikä yathä | jäyante tat-svarüpäç ca tad-upädhi-samävåtäù || äçleñäd ubhayos tadvad ätmanaç ca sahasraçaù | saïjätäù sarvato brahman mürtämürta-svarüpataù || (page 100) ity ädy api |

kintu çré-bhagavad-ävirbhävädiñu sva-svopäsanä-çästränusäreëäparo’pi bhedaù kaçcij jïeyaù | jéva-nirüpaëaà cedam | na ghaöata udbhavaù [BhP 10.87.31] ity ädy-anusäreëopädhi-sahitam eva kåtam | nirupädhikaà tu – viñëu-çaktiù parä proktä kñetrajïäkhyä tathäparä | avidyä-karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [ViP 6.7.61] iti viñëu-puräëänusäreëa | tathä – apareyam itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm | jévabhütäà mahäbäho yayedaà dhäryate jagat || [Gétä 7.5] iti | mamaiväàço jéva-loke jéva-bhütaù sanätanaù [Gétä 15.7] iti ca gétänusäreëa | tathä – yat taöasthaà tu cid-rüpaà sva-saàvedyäd vinirgatam | raïjitaà guëa-rägeëa sa jéva iti kathyate || iti çré-närada-païcarätränusäreëa jïeyam ||

|| 11.2 || hari-yogeçvaro nimim || 187-198 ||

[199] tad evam upadiñöä bhägavata-satsu mürcchita-kañäyädayä mahad-bhedäà bhägavata-sanmätra-bhedäç ca tat-san-mätra-bhedeñu arcäyäm eva haraye [BhP 11.2.45] ity ädinä tat-tad-guëävirbhäva-täratamyäl labdha-täratamyäù katicid darçitäù | atha sädhana-täratamyenäpi teñäà täratamyam äha païcabhiù | taträvaraà miçra-bhakti-sädhakam äha tribhiù – kåpälur akåta-drohas titikñuù sarva-dehinäm | satya-säro’navadyätmä samaù sarvopakärakaù || kämair ahata-dhér dänto måduù çucir akiïcanaù | aného mita-bhuk çäntaù sthiro mac-charaëo muniù || apramatto gabhérätmä dhåti-mäï jita-ñaò-guëaù | amäné mäna-daù kalyo maitraù käruëikaù kaviù || [BhP 11.11.29-31] öékä ca – kåpäluù para-duùkhäsahiñëuù | sarva-dehinäà keñäïcid apy akåta-drohaù | titikñuù kñamävän | satyaà säraà sthiraà balaà vä yasya saù | anavadyätmä asüyädi-rahitaù | sukha-duùkhayoù samaù | yathä-çakti sarveñäm apy akärakaù | kämair akñubhita-cittaù | däntaù saàyata-bähyendriyaù | mådur akaöhina-cittaù | akiïcanaù aparigrahaù | aného dåñöa-kriyä-çünyaù | mitabhuk

laghv-ähäraù | çänto niyatäntaù-karaëaù sthiraù sva-dharme | mac-charaëo mad-ekäçrayaù | munir manana-çélaù | apramattaù sävadhänaù | gabhérätmä nirvikäraù | dhåtimän vipady apy akåpaëaù | jita-ñaò-guëaù çoka-mohau jarä-måtyü kñt-pipäse ñaò-ürmaya ete jitä yena saù | amäné na mänäkäìkñé | anyebhyo mänadaù | kalyaù para-bodhane dakñaù maitraù avaïcakaù | käruëikaù karuëayaiva pravartamäno na tu dåñöa-lobhena | kaviù samyak jïäné ity eñä | atra mac-charaëa iti viçeñyam | uttaratra sa ca sattama (page 101) iti ca-käreëa tu pürvokto yathä sattamaù tathäyam api sattama iti vyaktir evam evambhüto mac-charaëaù sattama ity äkñipyate |

[200] madhyamam amiçra-säkñäd-bhakti-sädhakam äha -- äjïäyaivaà guëän doñän mayädiñöän api svakän | dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajeta sa tu sattamaù || [BhP 11.11.32] öékä ca – mayä veda-rüpeëädiñöän api sva-dharmän santyajya yo mäà bhajat so’py evaà pürvoktavat sattamaù | kim ajïänäd nästikyäd vä ? na | dharmäcaraëe sattva-çuddhy-ädén guëän vipakñe santyajya | yad vä bhakti-däròhyena nivåttädhikäratayä santyajya ity eñä | yathä häyaçérña-païcarätrokta-näräyaëa-vyüha-stave – ye tyakta-loka-dharmärthä viñëu-bhakti-vaçaà gatäù | dhyäyanti paramätmänaà tebhyo’péha namo namaù || iti | atra tv evaà vyäkhyä – yadi ca svätmani tat-tad-guëa-yogäbhävas tathäpy evaà pürvokta-prakäreëa guëän kåpälatvädén doñäàs tad-viparétäàç cäjïäya heyopädeyatvena niçictyäpi yo mayä teñu guëeñu madhye taträdiñöän api svakän nitya-naimittika-lakñaëän sarvän eva varëäçrama-vihitän dharmän tad-upalakñaëaà jïänam api mad-ananya-bhakti-vighätakatayä santyajya mäà bhajet sa ca sattamaù | ca-kärät pürvokto’pi sattama ity uttarasya tat-tad-guëäbhäve’pi pürva-sämyaà bodhayati | tato yas tu tat-tad-guëän labdhvä dharma-jïäna-parityägena mäà bhajati kevalaà sa tu parama-sattama eveti vyakty-ananya-bhaktasya pürvata ädhikyaà darçitam | atra adveñöä sarva-bhütänäà [Gétä 12.12] ity ädi çré-gétä-dvädaçädhyäya-prakaraëam apy anusandheyam | sattama ity anena tad avaraträpi samatvam apy astéti darçitam | astu tävat sadäcärasya tad-bhaktasya sattvam | ananya-devatä-bhaktatva-mätreëäpi duräcärasyäpi sattänya-aryäyaà sädhutvaà vidhéyate api cet suduräcäraù [Gétä 9.30] ity ädau | atra sädhu-saìga-prastäve yat tädåçaà lakñaëaà notthäpitaà tat khalu tädåça-saìgasya bhakty-unmukhe’nupayuktatäbhipräyeëa | yathoktaà çré-prahlädena – saìgena sädhu-bhaktänäm [BhP 7.7.25] iti | sädhur atra sad-äcäraù | tad evam éçvara-buddhyä vidhi-märga-bhaktayos täratamyam uktam | tatraivottarasyänanyatvena çreñöhatvaà darçitam | tatraivärcana-märge trividhatvaà labhyate pädmottara-khaëòät | tatra mahattvaà täpädi-païca-saàskäré ity ädau | madhyamatvam –

täpaà puëòraà tathä näma mantro yägaç ca païcamaù | amé païcaiva saàskäräù paramaikänti-hetavaù || ity atra | kaniñöhatvaà – çaìkha-cakrädy-ürdhva-puëòra-dhäraëädy-ätma-lakñaëam | tan-namaskaraëaà caiva vaiñëavatvam ihocyate || ity atra | (page 102)

[201] atha çuddha-däsya-sakhyädi-bhäva-mätreëa yo’nanyaù sa tu sarvottama ity äha – jïätväjïätvätha ye vai mäà yävän yaç cäsmi yädåçaù | bhajanty ananya-bhävena te me bhaktatamä matäù || [BhP 11.11.33] yävän deça-kälädy-aparicchinaù | yaç ca sarvätmä | yädåçaù sac-cid-änanda-rüpaù | taà mäà jïätväjïätvä vä ye kevalam ananya-bhävena çré-vrajendra-nandana älambano yaù svabhépsito däsyädénäm ekataro bhävas tenaiva bhajanti na kadäcid anyena ity arthaù | te tu mayä bhaktatamä matäù | ataeva caturthe çré-yogeçvarair api prärthitam -- preyän na te’nyo’sty amutas tvayi prabho viçvätmanékñen na påthag ya ätmanaù | athäpi bhaktyeça tayopadhävatäm ananya-våttyänugåhäëa vatsala || [BhP 4.7.38] iti | çré-gétäsu – jïänaà te’haà savijïänam idaà vakñyämy açeñataù | yaj jïätvä neha bhüyo’nyaj jïätavyam avaçiñyate || [Gétä 7.2] ity uktväha -- bhümir äpo’nalo väyuù khaà mano buddhir eva ca | ahaàkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöadhä || apareyam itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm | jévabhütäà mahäbäho yayedaà dhäryate jagat || etadyonéni bhütäni sarväëéty upadhäraya | ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä || mattaù parataraà nänyat kià cid asti dhanaàjaya | mayi sarvam idaà protaà sütre maëigaëä iva || [Gétä 7.4-7] iti | pradhänäkhya-jéväkya-nija-çakti-dvärä jagat-käraëatvam | tac-chaktimayatvena jagatas tad-ananyatvam | svasya tu tayoù paratvaà tad-äçrayatvaà ca vadan nija-jïänam upadiñöavän | prasaìgena jéva-svarüpa-jïänaà ca | sa caivambhüto jïäné-mat-svarüpa-man-mahimänusandhänakåttväd jïäni-bhaktärta-bhaktädén atikramya mat-priyo bhavatéty apy ante’bhihitavän -- caturvidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna | ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha || teñäà jïäné nityayukta ekabhaktir viçiñyate |

priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù || udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam | ästhitaù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim || [Gétä 7.16-18] iti | tataç cäyam arthaù | yas tvayi viçvätmany ätmani jévän ékñet tvac-chakttväd ananyatvenaiva jänäti na tu påthak svatantratvenekñeta | mauta amuñmäd yadyapi te preyän nästi tathäpi he vatsala he bhåtya-priya bhåtyeçabhävena ye bhajanti teñäà yänanyä våttir avyabhicäriëé nijä bhaktis tayaivänugåhäëa | prastutatvenäsmän jïäni-bhaktän iti labhyata iti | atha müla-padye jïätväjïätvety atra jïänäjïänayor heyopädeyatvaà niñiddham | bhaktatamä ity atra pürva-väkya-stha-sat-padam atikramya viçeñato (page 103) bhakta-pada-nirdeçäd bhakteù svarüpädhikyam atraiva vivakñitam | te me matä ity atra mama tu viçiñöä sammatir atraiveti sücitam édåçänukta-caratvät | ataeva prakaraëa-präptim eka-vacana-nirdeçam apy atikramya gauraveëaiva ye ta iti bahu-vacanaà nirdiñöam | tataù kim uta tad-bhäva-siddha-premäëa iti bhävaù | eñäà bhäva-bhajana-vivåttir agre rägänugä-kathane jïeyä |

|| 11.11 || çré-bhagavän || 200-201 ||

[202] ete hi vaiñëaväù santo mahattvena san-mätratvena ca vibhidya nirdiñöäù | san-mätra-bhede täratamyaà cätra yad aviviktaà tad-bhakti-bheda-nirüpaëe purato vivecanéyam | anye tu sva-goñöhy-apekñayä vaiñëaväù | tatra karmiñu tad-apekñayä yathä skände märkaëòeya-bhagératha-saàväde – dharmärthaà jévitaà yeñäà santänärthaà ca maithunam | pacanaà vipramukhyärthaà jïeyäs te vaiñëavä naräù || ity ädi | atra çré-viñëor äjïä-buddhyaiva tat tat kriyata iti vaiñëava-padena gamyate | çré-visëu-puräëe ca – na calati nija-varëa-dharmato yaù sama-matir ätma-suhåd-vipakña-pakñe | na harati na hanti kiïcid uccaiù sthita-manasaà tam avehi viñëu-bhaktam || [ViP 3.7.20] iti | tad-arpaëe tu sutaräm eva vaiñëavatvam | yathä pätäla-khaëòe vaiçäkha-mähätmye— jévitaà yasya dharmärthaà dharmo hary-artham eva ca | aho-räträëi puëyärthaà taà manye vaiñëavaà bhuvi || [PadmaP 5.94.8] iti | tathaiva çaiveñu tad-apekñayä yathä båhan-näradéye – çive ca parameçäne viñëau ca paramätmani |

samabuddhyä pravarttante te vai bhägavatottamäù || [NärP 1.5.72] iti | çaiva-goñöhéñu bhägavatottamatvaà tatraiva prasiddham iti tathoktam | vaiñëava-tantre tu tan-nindaiva – yas tu näräyaëaà devaà brahma-rudrädi-daivataiù | samatvenaiva vékñeta sa päñaëòé bhaved dhruvam || iti | tad evaà teñäà bahu-bhedeñu satsu teñäm eva prabhäva-täratamyena kåpä-täratamyena bhakti-väsanä-täratamyena sat-saìgät käla-çaighrya-svarüpa-vaiçiñöyäbhyäà bhaktir udayate | evaà jïäni-saìgäc ca jïänaà jïeyam | atra yadyapy akiïcanä bhaktir eväbhidheyeti tat-käraëatvena tad-bhakta-saìga eväbhidheye bhakto’pi sa eva lakñayitavyas tathäpi tat-parékñärtham eva tat-tad-anuvädaù kriyate | tatra prathamaà tävat tat-tat-saìgäj jätena tat-tac-chraddhä-tat-tat-kathä-rucy-ädinä jäta-bhagavat-sämmukhyasya tat-tad-anuñaìgenaiva tat-tad-bhajanéye bhagavad-ävirbhäva-viçeñe tat-tad-bhajana-märga-viçeñe ca rucir jäyate | tataç ca viçeña-bubhutsäyäà satyänteñv ekato’nekato vä çré-gurutvenäçritäc chravaëaà kriyate | tac copakramopasaàhärädibhir arthävadhäraëaà punaç cäsambhävanäviparéta-bhävanä-viçeñevatä svayaà tad-vicära-rüpaà mananam api kriyate | tato bhagvataù sarvasminn evävirbhäve tathävidho’sau sadä sarvatra viräjata ity evaàrüpä çraddhä jäyate | tatraikasmiàs tv anayä prathama-jätayä rucyä saha nijäbhéñöa-däna-särthyädy-atiçayavatä-nirdhära-rüpatvena saiva çraddhä samullasati | tatra yadyapy ekatraivätiçayitä-paryavasänaà sambhavati na tu sarvatra, tathäpi keñäàcit tato viçiñöasyäjïänäd anyaträpi tathä-buddhi-rüpä çraddhä sambhavaty evaà bhajana-märga-viçeñaç ca vyäkhyätavyaù | tad evaà siddhe jïäna-vijïänärthaà nididhyäsana-lakñaëa-tat-tad-upäsanä-märga-bhedo’nuñöhéyata ity evaà vicära-pradhänänäà märgo darçitaù | ruci-pradhänäà tu na tädåg vicäräpekñä jäyate | kintu sädhu-saìga-lélä-kathana-çravaëa-ruci- (page 104) çraddhä-çravaëädy-ävåtti-rüpa eväsau märgo yathä – çuçrüñoù çraddadhänasya [BhP 1.2.16] ity ädinä pürvaà darçitaù | satäà prasaìgät mama vérya-saàvidaù [BhP 3.25.22] ity ädau ca drañöavyaù | préti-lakñaëa-bhaktécchänäà tu ruci-pradhäna-märga eva çreyän | näjäta-rucénäm iva vicära-pradhänaù | yathoktaà prahlädena -- naite guëä na guëino mahad-ädayo ye sarve manaù prabhåtayaù sahadeva-martyäù | ädy-antavanta urugäya vidanti hi tväm evaà vimåçya sudhiyo viramanti çabdät || tat te’rhattama namaù stuti-karma-püjäù karma småtiç caraëayoù çravaëaà kathäyäm | saàsevayä tvayi vineti ñaò-aìgayä kià bhaktià janaù paramahaàsa-gatau labheta || [BhP 7.9.49-50] iti | karma paricaryä | karma-småtir lélä-smaraëam | caraëayor iti sarvatränvitaà bhakti-vyaïjakam |

tad etad ubhayasminn api tad-bhajana-vidhi-çikñä-guruù | präktanaù çravaëa-gurur eva bhavati tathävidasya präptatvät | präktänäà bahutve’pi präyas teñv evänyataro’bhirucitaù | pürvasmäd eva hetoù – çré-mantra-gurus tv eka eva niñetsyamänatväd bahünäm | athätra pramäëäni | tatra tadävirbhäva-viçeñe ruciù – mahä-puruñam abhyarcen mürtyäbhimatayätmanaù [BhP 11.3.48] ity ädau çrémad-ävirhoträdinäbhpretä | bhajana-viçeña-ruciç ca – vaidikas täntriko miçra iti me tri-vidho makhaù | trayäëäm épsitenaiva vidhinä mäà samarcayet || [BhP 11.27.7] ity ädau çré-bhagavatäbhipretä | atha çravaëa-gurum äha -- tasmäd guruà prapadyeta jijïäsuù çreya uttamam | çäbde pare ca niñëätaà brahmaëy upaçamäçrayam || [BhP 11.3.22] çäbde brahmaëi vede vicära-tätparyeëa | pare brahmaëi bhagavad-ädi-rüpävirbhäve’parokñänubhavena niñëätaà tathaiva niñöhäà präptam | yathoktaà çré-puraïjanopäkhyädy-upasaàhäre çré-näradena -- sa vai priyatamaç cätmä yato na bhayam aëv api | iti veda sa vai vidvän yo vidvän sa gurur hariù || [BhP 4.29.51] iti |

|| 11.3 || çré-prabuddho nimim || 202 ||

[203] atra brahma-vaivarte viçeñaù – vaktä sa-rägo nérägo dvividhaù parikértitaù | sa-rägo lolupaù kämé tad uktaà hån na saàspåçet || upadeçaà karoty eva na parékñäà karoti ca | aparékñyopadiñöaà yal loka-näçäya tad bhavet || kià ca – kulaà çélam athäcäram avicärya paraà gurum | bhajeta çravaëädy-arthé sarasaà sära-sägaram || sarasatvädikaà ca vyaïjitaà tatraivänyatra | (page 105) käma-krodhädi-yukto’pi kåpaëo’pi viñädavän | çrutvä vikäçam äyäti sa vaktä paramo guruù || iti | evambhüta-guror abhäväd yukti-bheda-bubhutsayä bahün apy äçrayante kecit | yathä – na hy ekasmäd guror jïänaà su-sthiraà syät su-puñkalam | brahmaitad advitéyaà vai géyate bahudharñibhiù || [BhP 11.9.31]

spañöam || 11.9 || çré-dattätreyo yadum || 203 ||

[204]

tatra ruci-pradhänänäà çravaëädikam – tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù | täù çraddhayä me’nupadaà viçåëvataù priyaçravasy aìga mamäbhavad ruciù || [BhP 1.5.26] ity-ädy-ukta-prakäram | vicära-pradhänänäà çravaëaà yathä catuùçlokyädénäm | mananaà yathä bhagavän brahma kärtsnyena [BhP 2.2.34] ity ädau | atha taj-jätä bhagavati çraddhä, yathä – asti yajïa-patir näma keñäïcid arha-sattamäù | ihämutra ca lakñyante jyotsnävatyaù kvacid bhuvaù || manor uttänapädasya dhruvasyäpi mahépateù | priyavratasya räjarñer aìgasyäsmat-pituù pituù || édåçänäm athänyeñäm ajasya ca bhavasya ca | prahlädasya baleç cäpi kåtyam asti gadäbhåtä || dauhiträdén åte måtyoù çocyän dharma-vimohitän | varga-svargäpavargäëäà präyeëaikätmya-hetunä || [BhP 4.21.27-30] he arha-sattamäù yajïa-patir näma sarva-karma-phala-dätåtvena çruti-pratipäditaù parameçvaraù keñäàcit çruty-artha-tattva-vijïänäà mate tävad asti tathäpi vipratipatter na tat-siddhir ity äçaìkya tatra jagad-vaicitryänyathänupapatti-pramäëam apy upodvalakam ity äha | iha pratyakñeëämutra-çästreëa tadvad ity anumänena ca jyotsnävatyaù käntamatyo bhuvo bhoga-bhümayo dehäç ca kvacid evopalabhyante na sarvatrety ayaà bhävaù | na tävaj jaòasya karmaëas tat-tat-phala-dätåtvaà ghaïate phalam ata upapatteù [Vs 3.2.38] iti nyäyät | na cärväg-devatänäà svätantryam antaryämi-çrutiù | na ca karma-sämye phala-täratamyaà kvacic ca tad-asiddhiù sambhavati | ataù svatantreëa parameçvareëa bhävyam | atra vidvad-anubhavo’pi pramäëam ity äha manor iti tribhiù | asmat-pitämahasyäìgasya | prahläda-balé tadänéà çästräd eva jïätvä gaëitau | gadäbhåtä parameçvareëa kåtyam asti hådaye bahir apy ävirbhüya teñäà muhuù kåtya-sampädanät tena yat kåtyaà karaëéyaà tat teñäm astéty arthaù | teñäm eva tena saha kåtyam asti nänyeñäm ity artho vä | tad-anyäàs tu ninditatvenäha måtyor dauhiträdén veëa-prabhåtén dharma-vimohitän | (page 106) gadäbhåc-chabdena tan-nämnä prasiddhät çré-viñëor anyatra parameçvaratvaà värayati | çruti-yukti-vidvad-anubhaveñu taà gadäbhåtaà viçinañöi | vargeti vargo’tra trivargaù | svargo dhardharasya phalam | apavargo mokñaù | teñäm aikätmyenaika-rüpeëa sarväntargatena hetunä | taträpi präyeëa pracareëa hetunä | tad uktaà skände –

bandhako bhava-päçena bhava-päçäc ca mocakaù | kaivalyadaù paraà brahma viñëur eva sanätanaù || iti |

[205]

atha bhajana-çraddhä – yat-päda-seväbhirucis tapasvinäm açeña-janmopacitaà malaà dhiyaù | sadyaù kñiëoty anvaham edhaté saté yathä padäìguñöha-viniùsåtä sarit || vinirdhutäçeña-mano-malaù pumän asaìga-vijïäna-viçeña-véryavän | yad-aìghri-müle kåta-ketanaù punar na saàsåtià kleça-vahäà prapadyate || [BhP 4.21.31-32] tapasvinäà saàsära-taptänam | tat-päda-sambandhasyaiveña mahimeti dåñöäntenäha yatheti | asaìgas tato’nyatränäsaktis tena vijïäna-viçeño bhagavato nänävirbhävatvät teñäà madhye kasyäpy ävirbhävasya säkñätkäras tad eva véryaà vidyate yasya saù | yasyäìkghri-müle kåtäçramaù san |

|| 4.21 || çré-påthu-räjaù sabhyän || 204-205 ||

[206] atha çravaëa-guru-bhajana-çikñä-gurvoù präyikam ekatvam iti tathaivety äha – tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv-ätma-daivataù | amäyayänuvåttyä yais tuñyed ätmätma-do hariù || [BhP 11.3.22] tasmäd guruà prapadyeta iti pürvoktes tatra çravaëa-gurau | gurur evätmä jévanaà daivataà nijeñöa-devatatayäbhimataç ca yasya tathäbhütaù san | amäyayä nirdambhayänuvåttyä tad-anugatyä çikñet | yair dharmaiù | ätmä paramätmä | bhaktebhyaù ätma-pradaù çré-bali-prabhåtibhya iva | asya çikñä-guror bahutvam api prägvaj jïeyam |

|| 11.3 || çré-prabuddho nimim || 206 ||

[207]

mantra-gurus tv eka evety äha – labdhvänugraha äcäryät tena sandarçitägamaù | mahä-puruñam abhyarcen mürtyäbhimatayätmanaù || [BhP 11.3.48] anugraho mantra-dékñä-rüpaù | ägamo mantra-vidhi-çästram | asyaikatvam eka-vacanatvena bodhyate |

bodhaù kaluñitas tena daurätmyaà prakaöékåtam | gurur yena parityaktas tena tyaktaù purä hariù || iti brahma-vaivartädau tat-tyäga-niñedhät | tad-aparitoñeëäpy anyo guruù kriyate tato’neka-guru-karaëe pürva-tyäga eva siddhaù | etac cäpaväda-vacana-dväräpi çré-närada-païcarätre bodhitam -- avaiñëavopadiñöena mantreëa nirayaà vrajet | punaç ca vidhinä samyag grähayed vaiñëaväd guroù || iti |4

|| 11.3 || çré-ävirhotro nimim || 207 ||

[208]

tatra çravaëa-guru-saàsargeëaiva çästréya-vijïänotpattiù syät nänyathety äha – äcäryo’raëir ädyaù syäd ante-väsy uttaräraëiù | tat-sandhänaà pravacanaà vidyä-sandhiù sukhävahaù || [BhP 11.10.12] (page 107) ädyo’dharaù | tat-sandhänaà tayor madhyamaà manthana-käñöhaà pravacanam upadeçaù | vidyä çästrokta-jïänaà tu sandhau bhavo’gnir iva | tathä ca çrutiù – äcäryaù pürva-rüpam ity ädi | ataeva tad-vijïänärthaà sa gurum eväbhigacched [MuëòU 1.1.12] iti, äcäryavän puruño veda [ChäU 6.14.2] iti, naiñä tarkeëa matir apaneyä proktänyenaiva sujïänäya preñöhä [KaöhU 1.2.9] iti |

|| 11.10 || çré-bhagavän || 208 ||

[209] çikñä-guror apy avaçyakatvam ähuù – vijita-håñéka-väyubhir adänta-manas tura-gaà ya iha yatanti yantum ati-lolam upäya-khidaù | vyasana-çatänvitäù samavahäya guroç caraëaà vaëija iväja santy akåta-karëa-dharä jaladhau || [BhP 10.87.33] ye guroç caraëaà samavahäya atilolam adäntam adamitaà mana eva turagaà vijitair indriyaiù präëaiç ca kåtvä yantuà bhagavad unmukhékartuà prayatante te upäya-khidaù | teñu teñu upäyeñu khidyante | ato vyasana-çatänvitä bhavanti | ataeva iha saàsäre tiñöhanty eva | he aja akåta-karëadharä asvékåta-nävikä jaladhä yathä tadvat | çré-guru-pada-darçita-bhagavad-bhajana-prakäreëa bhagavad-vartma-

4 avaiñëavopadiñöena mantreëa na parä gatiù || avaiñëavopadiñöaà cet pürva-mantra-varaà dvayam | punaç ca vidhinä samyak vaiñëaväd grähayed guroù || [PadmaP 6.226.1-2]

jïäne sati tat-kåpayä vyasanänabhibhütau satyäà çéghram eva mano niçcalaà bhavatéti bhävaù | ato brahma-vaivarte – guru-bhaktyä sa milati smaraëät sevyate budhaiù | milito’pi na labhyeta jévair ahamikä-paraiù || çrutiç ca – yasya deve parä bhaktir yathä deve tathä guruù | tasyaite kathitä hy arthäù prakäçante mahätmanaù || [ÇvetU 6.23]

|| 10.87 || çrutayaù || 209 ||

[210]

ato mantra-guror ävaçyaktavaà sutaräm eva | tad etat paramärtha-gurv-äçrayo vyavahärika-gurv-ädi-tyägenäpi kartavya ity äha – gurur na sa syät sva-jano na sa syät pitä na sa syäj janané na sä syät | daivaà na tat syän na patiç ca sa syän na mocayed yaù samupeta-måtyum || [BhP 5.5.18] samupetaù sampräpto måtyuù saàsäro yena tam | ata uktaà çré-näradena – jugupsitaà dharma-kåte’nuçäsataù svabhäva-raktasya mahän vyatikramaù | [BhP 1.5.15] ity ädi | tasmät tävad eva teñäà gurv-ädi-vyavahäro yävat måtyu-mocakaà çré-guru-caraëaà näçriyata ity arthaù |

|| 5.5 || çré-åñabhadevaù sva-puträn || 210 ||

[211] anyadä sva-gurau karmibhir api bhagavad-dåñöiù kartavyety äha – äcäryaà mäà vijänéyän nävamanyeta karhicit | na martya-buddhyäsüyeta sarva-deva-mayo guruù || [BhP 11.17.27] brahmacäri-dharmäntaù-paöhitam idam |

|| 11.17 || çré-bhagavän || 211 ||

[212] ataù sutaräm eva paramärthibhis tädåçe guräv ity äha – (page 108) yasya säkñäd bhagavati jïäna-dépa-prade gurau |

martyäsad-dhéù çrutaà tasya sarvaà kuïjara-çaucavat || eña vai bhagavän säkñät pradhäna-puruñeçvaraù | yogeçvarair vimågyäìghrir loko yaà manyate naram || [BhP 7.15.26-27] eña çré-kåñëa-lakñaëo’pi | tataù präkåta-dåñöir na bhagavat-tattva-grahaëe pramäëam iti bhävaù |

|| 7.15 || çré-närado yudhiñöhiram || 212 ||

[213]

çuddha-bhaktäs tv eke çré-guroù çré-çivasya ca bhagavatä sahäbheda-dåñöià tat-priyatamatvenaiva manyante | yathä – vayaà tu säkñäd bhagavan bhavasya priyasya sakhyuù kñaëa-saìgamena | suduçcikitsyasya bhavasya måtyor bhiñaktamaà tvädya gatià gatäù sma || [BhP 4.30.38] öékä ca – tava yaù priyaù sakhä tasya bhavasya | atyantam acikitsasya bhavasya janmano måtyoç ca bhiñaktamaà sad vaidyaà tväà gatià präptä ity eñä | çré-çivo hy eñäà vakåëäà guruù |

|| 4.30 || çré-pracetasaù çréad-añöa-bhuja-puruñam || 213 ||

[214] tad evaà rucy-ädinä gurv-äçrayänte upäsanä-pürväìga-rüpaù sämmukhya-bhedo bahu-vidho darçitaù | atha säkñäd upäsanä-lakñaëas tad-bhedo’pi bahu-vidho darçyate | atra sämmukhyaà dvividhaà nirviçeña-mayaà sa-viçeña-mayaà ca | atra pürvaà jïänam | uttaraà tu dvividham – ahaìgrahopäsanä-rüpaà bhakti-rüpaà ca | asya jïänasya lakñaëaà jïänaà caikätmya-darçanam [BhP 11.19.25] iti | abhedopäsanaà jïänam ity arthaù |

|| 11.19 || çré-bhagavän || 214 ||

[215]

tat-sädhana-prakäraà caivaà bahu-vidhas tatra tatroktiù | sa ca jïänam evocyate | tatra çravaëaà çré-påthu-sanatkumära-saàvädädau drañöavyam | tad-anusäreëa mananaà ca jïeyam | prathamataù çrotèëäà hi vivekas tävän eva yävatä jaòätirikta-cin-mätraà vastüpasthitaà bhavati | tasmiàç cin-mätre’pi vastuni ye viçeñäù svarüpa-bhüta-çakti-siddhä bhagavattädi-rüpä vartante täàs tu te vivektuà na kñamante, yathä divä-rajané-khaëòini jyotiñi jyotir-mätratve’pi ye maëòaläntar-bahiç ca divya-vimänädi-paraspara-påthag-bhüta-raçmi-paramäëu-rüpä viçeñäs täàç carma-cakñuño vivektuà na kñamante tadvat | pürvavac ca yadi mahat-kåpä-viçeñaëa-divya-dåñöitä bhavati tadä viçeñopalabdhiç ca bhavet | na cen

nirviçeña-cin-mätra-brahmänubhavena tal-lénam eva bhavati | tathaiva nididhyäsanam api teñäm | tad yathä -- sthiraà sukhaà cäsanam ästhito yatir yadä jihäsur imam aìga lokam | käle ca deçe ca mano na sajjayet präëän niyacchen manasä jitäsuù || manaù sva-buddhyämalayä niyamya kñetra-jïa etäà ninayet tam ätmani | ätmänam ätmany avarudhya dhéro labdhopaçäntir virameta kåtyät || [BhP 2.2.15-16] etäà buddhià kñetrajïe buddhyädi-drañöari nilayet praviläpayet | taà ca kñetrajïaà svarüpa-bhütayä buddhyä ätmani tad-drañöåtvädi-rahite çuddhe jéve, taà ca çuddham ätmänam ätmani brahmaëy avarudhya tad-ekatvena vicintya labdhopaçäntiù präpta-nirvåtiù san kåtyäd viramet, tasya tataù paraà präpyäbhävät |

|| 2.2 || çré-çukaù || 215 || (page 109) tad evaà jïäna-muktim idam eva sväbhävo’dhyätmam ucyate ity anena çré-gétäsüktam | svasya çuddhasyätmano bhävo bhävanä ätmany adhikåtya vartamänatväd adhyätma-çabdenocyata ity arthaù | athähaàgrahopäsanaà tac-chakti-viçiñöa éçvara eväham iti cintanam | asya phalaà svasmiàs tac-chakty-ädy-ävirbhävaù yathä viñëu-puräëe nägapäçädi-yantritaù çré-prahlädas tädåçam ätmänaà smaran nägapäçädikam utsäritavän | aträntima-phalaà ca kéöa-peçaskåtn-nyäyena särüpya-särñöyädikaà jïeyam | atha bhaktiù | tasyäs taöastha-lakñaëaà svarüpa-lakñaëaà ca yathä garuòa-puräëe -- viñëu-bhaktià pravakñyämi yayä sarvam aväpyate | yathä bhaktyä haris tuñyeta tathä nänyena kenacit || ity uktväha – bhaja ity eña vai dhätuù seväyäà parikértitaù | tasmät sevä budhaiù proktä bhaktiù sädhana-bhüyasé || iti | yayä sarvam aväpyate iti taöastha-laksaëam | atra ca akämaù sarva-kämo vä ity ädi-siddhatväd avyäpty-abhävaù | yathä bhaktyä ity-ädy-uktatväd ativyäpty-abhävaÙ | budhaiù proktatväd asambhaväbhävaç ca | sevä-çabdena svarüpa-lakñaëam | sä ca sevä käyika-väcika-mäsaätmikä trividhaivänugatir ucyate | ataeva bhaya-dveñädénäm ahaìgrahopäsanäyäç ca vyävåttiù | sädhana-bhüyasé sädhaneñu çreñöhety arthaù |

tad evaà lakñaëa-dvayaà prakäräntareëäha -- ye vai bhagavatä proktä upäyä hy ätma-labdhaye | aïjaù puàsäm aviduñäà viddhi bhägavatän hi tän || [BhP 11.2.34] aviduñäà puàsäà tan-mähätmyam avidvadbhir api kartåbhiù | ätmano brahma paramätmä bhagavän ity ävirbhäva-bhedavataù svasya dharma-bhütasya aïjaù anäyäsenaiva labdhaye läbhäya upäyäù sädhanäni svayaà bhagavatä -- kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä | mayädau brahmaëe proktä dharmo yasyäà mad-ätmakaù || [BhP 11.14.3] ity anusäreëa proktäù | tän upäyän bhägavatän dharmän viddhi bhägavatéà bhaktià jänéhéty arthaù | hi prasiddhau | tatra säkñäd bhakter api bhägavata-dharmäkhyatvaà etävän eva loke’smin [BhP 11.3.23] ity atra parama-dharmatva-khyäpanäya darçitam | atra ätma-labdhaye proktä iti taöastha-laksaëam | anyena tad-aläbhäd avyabhicäri | ätma-labdhaya upäyä iti svarüpa-lakñaëam | tal-läbhopäyo hi tad-anugatir eva |

|| 11.2 || çré-kavir nimim || 216 ||

[217]

sä bhaktis trividhä | äropa-siddhä, saìga-siddhä, svarüpa-siddhä ca | taträropa-siddhä svato bhaktitväbhäve’pi bhagavad-arpaëädinä bhaktitvaà präptä karmädi-rüpä | saìga-siddhä svato bhaktitväbhäve’pi tat-parikaratayä saàsthäpanena tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv-ätma-daivataù [BhP 11.3.24] ity ädi-prakaraëeñu sarvato manaso’saìgam [BhP 7.5.18] ity ädinä labdha-tad-antaù-pätä jïäna-karma-tad-aìga-rüpä | svarüpa-siddhä cäjïänädinäpi tat-prädurbhäve bhaktitvävyabhicäriëé säkñät tad-anugatyätmä tadéya-çravaëa-kértanädi-rüpä | çravaëaà kértanaà viñëoù (page 110) ity ädau viñëoù çravaëaà viñëoù kértanam iti viçiñöasyaiva vivakñitatvat teñäm api näropa-siddhatvaà pratyuta müòha-pronmmattädiñu tad-anukartåñv api kathaïcit sambandhena phala-präpakatvät svarüpa-siddhatvaà, yathä çré-prahlädasya pürva-janmani çré-nåsiàha-caturdaçy-upaväsaù | yathä kukkura-mukha-gatasya çyenasya bhagavan-mandira-parikramaù | evam anya-dåñöyädinä müòhädibhiù kåtasya vandanasyäpi jïeyam | tad evaà trividhäpi sä punar akaitavä sakaitavä ceti dvividhä jïeyä | taträropa-saìga-siddhayor yasyä bhaktaù sambandhena bhakti-pada-präptyäà sämarthyaà tan-mäträpekñatvaà ced akaitavatvaà svéyänyadéya-phaläpekña-parikaratvaà ced akaitavatvaà prayojanäntaräpekñayä karma-jïäna-parikaratvaà cet sakaitavatvam | svarüpa-siddhäyäç ca yasya bhagavataù sambandhena tädåçaà mähätmyaà tan-mäträpekña-parikaratvaà ced akaitavatvaà prayojanäntaräpekñayä karma-jïäna-parikaratvaà cet sakaitavatvam | iyam eväkaitaväkiïcanäkhyatvena pürvam uktä | dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramaù [BhP 1.1.2] ity atra cäsyäs tad-ubhaya-vidhatve pramäëaà jïeyam | tathoktaà – préyate’malayä bhaktyä harir anyad-viòambanam [BhP 7.7.52] iti |

athäropa-siddhä – etad-artham eva naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitam [BhP 1.5.12] ity ädau sakäma-niñkämayor dvayor api karmaëor nindä | bhagavad-vaimukhyäviçeñät | tatra yädåcchika-ceñöäyä api bhagavad-arpitatve bhagavad-dharmatvaà bhavati kim uta vaidika-karmaëa iti vaktuà tasyä api tad-rüpatvam äha – käyena väcä manasendriyair vä buddhyätmanä vänusåta-svabhävät | karoti yad yat sakalaà parasmai näräyaëäyeti samarpayet tat || [BhP 11.2.36] pürvaà hi dharmän bhägavatän brüta [BhP 11.2.31] iti praçnänantaraà ye vai bhagavatä proktä [BhP 11.2.34] ity ädinä mukhyatvena säkñät-tal-labdhaye upäya-bhütäù çravaëa-kértanädayo bhägavatä dharmä lakñitäù te cätraiva çåëvan su-bhadräëi rathäìga-päëer [BhP 11.2.39] ity-ädinä katicid darçitäù | uttarädhyäye ca -- tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv-ätma-daivataù [BhP 11.3.22] ity upakrama-väkyäd anantaraà iti bhägavatän dharmän çikñayan bhaktyä tad-utthayä [BhP 11.3.33] ity upasaàhära-väkyasya präg bhägavata-dharmatvenänya-saìga-tyägädikam api vakñyate | sarvato manaso’saìgam [BhP 11.3.23] ity ädinä | tasmät laukika-karmädy-arpaëam idaà yathä kathaïcit tad-dharma-siddhy-artham evocyate | arthaç cäyaà öékäyäm – ätmanä cittenähaìkäreëa vä anusåto yaù svabhävas tasmät | ayam arthaù – na kevalaà vidhitaù kåtam eveti niyamaù svabhävänusäri laukikam apéti | çré-gétäsu ca – yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva mad-arpaëam || [Gétä 9.27] iti | itaù pürvaà präëa-buddhi-dharmädhikärataù ity ädi-mantraç ca tathä | atra sväbhävika-karmaëo’rpaëe duñkarmaëo dvividhä gatiù | jïänecchünäm aviçeñeëa | bhaktécchünäà tu anena durväsana-duùkha-darçanena ca sa karuëämayaù karuëäà karotv iti vä (page 111) yä prétir avivekänäà viñayeñv anapäyiné | tväm anusmarataù sä me hådayän näpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti viñëu-puräëokta-prakäreëa | yuvaténäà yathä yüni yünäà ca yuvatau yathä | mano’bhiramate tadvan mano’bhiramatäà tvayi || [PadmaP 6.128.258] iti pädmokta-prakäreëa ca mama sukarmaëi duñkarmaëi yad-räga-sämänyaà tat sarvato-bhävena bhagavad-viñayam eva bhavatv iti samädhyeyam | käminäà tu na sarvathaiva sarva-duñkarmärpaëam | vedoktam eva kurväëo niùsaìgo’rpitam éçvare [BhP 11.3.4] ity atra punar vaidikam eveçvare’rpitaà kurväëa ity uktam ||

|| 11.2 || çré-kavir nimim || 217 ||

[218] atha vaidika-karmärpaëasya praçaàsäm ähuù – kleça-bhüry-alpa-säräëi karmäëi viphaläni vä | dehinäà viñayärtänäà na tathaivärpitaà tvayi || [BhP 8.5.47] viñayärtänäà karmäëi kvacit kleço bhürir yeñu tathäpy alpaà phalaà yeñu tathäpy abhütäni bhavanti, kvacit kåñyädivad viphaläni vä bhavanti, tvayy arpitaà karma tu na tathä | kintu kleçaà vinä yathä kathaïcit kåtasya kämanayäpy arpaëe tat-kämasyävaçyaka-präptiù | sä ca sarvata utkåñöä bhavati | tathä tan-mätra-phalena ca paryäptir na bhavati saàsära-vidhvaàsädi-phalatväd ity arthaù | tad uktam -- yän ästhäya naro räjan na pramädyeta karhicit | dhävan nimélya vä netre na skhalen na pated iha || [BhP 11.2.35] iti | satyaà diçaty arthitam arthito nèëäm [BhP 5.19.28] ity ädi ca | yathaiva näbhiù åñabha-deva-rüpaà bhagavantaà putratvenäpi lebhe | çré-gétäsu ca -- nehäbhikramanäço’sti pratyaväyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya träyate mahato bhayät || [Gétä 2.40] iti |

|| 8.5 || deväù çrémad-ajitam || 218 ||

[219] tad eva karmärpaëam upapädayati tribhiù – etat saàsücitaà brahmaàs täpa-traya-cikitsitam | yad éçvare bhagavati karma brahmaëi bhävitam || [BhP 1.5.32] brahman he çré-veda-vyäsa etat täpa-trayasya cikitsitaà cikitsä taiç cäturmäsya-väsibhiù paramahaàsaiù sücitam | kià tat ? bhagavati karma yat samarpitaà bhavati | tatra karma samarpaëam evety arthaù | kathambhüte ? svayaà bhagavati pürëa-svarüpaikçvaryädi-mattayä sarväàçiny eva kenacid aàçena jévädi-niyantåtayä éçvare paramätma-çabda-väcye svarüpa-bhüta-viçeñaëena vinä kevala-cin-mätratayä pratipädyatvena brahmani tac-chabda-väcye |

[220]

nanu utpattyaiva tat-tat-saìkalpena vihitatvät saàsära-hetoù karmaëaù kathaà täpa-traya-nivartakatvam | ucyate sämagré-bhedena ghaöata iti yathä -- (page 112) ämayo yaç ca bhütänäà jäyate yena suvrata | tad eva hy ämayaà dravyaà na punäti cikitsitam || [BhP 1.5.33]

ämayo rogo yena ghåtädinä jäyate tad eva kevalam ämaya-käraëaà dravyaà tam ämayaà na nivartayati kintu cikitsitaà dravyäntarair bhävitaà sat nivartayaty eva |

[221]

evaà nåëäà kriyä-yogäù sarve saàsåti-hetavaù | ta evätma-vinäçäya kalpante kalpitäù pare || [BhP 1.5.34] pare bhagavati kalpitäù kämanayäpy arpitäù santaù saàsära-dhvaàsa-paryanta-phalatväd ätma-vinäçäya karma-nivåttaye kalpante |

|| 1.5 || çré-närado vyäsam || 219-221 ||

[222] kià ca karma-phalaà vastuto bhagavad-äçrayam eva | tat tu durbuddher ätma-sät-kurvato yuktyavatucha-phala-präptiù saàsäraç ca | sudhiyas tu tat-säkñät-kurvatas tad-vaiparétyam ity äha gadyäbhyäm -- sampracaratsu nänä-yägeñu viracitäìga-kriyeñv apürvaà yat tat kriyä-phalaà dharmäkhyaà pare brahmaëi yajïa-puruñe sarva-devatä-liìgänäà manträëäm artha-niyäma-katayä säkñät-kartari para-devatäyäà bhagavati väsudeva eva bhävayamäna ätma-naipuëya-mådita-kañäyo haviùñv adhvaryubhir gåhyamäëeñu sa yajamäno yajïa-bhäjo deväàs tän puruñävayaveñv abhyadhyäyat | [BhP 5.7.6] iti | öékä ca – sampracaratsu pravartamäneñu viracitä anuñöhitä aìga-kriyä yeñäà teñu yad apürvaà tad väsudeva eva bhävayamänaç cintayan sa yajamäno yajïa-bhäga-bhäjo ye deväs tän puruñasya väsudevasya ävayaveñu caksur-ädiñu abhyadhyäyat, na tu tat-påthaktvenety anvayaù | apürve pakña-dvayaà mémäàsakänäm | tadäném eva sükñmatvenotpannaà phalam eväpürvaà käläntara-phalotpädikä karma-çaktir veti | tad uktam -- yägäd eva phalaà tad dhi çakti-dväreëa sidhyati | sükñma-çakty-ätmakaà väpi phalam evopajäyate || iti | tad etad äha kriyä-phalaà dharmäkhyam [BhP 5.7.6] iti ca | nanu yady aìgaà devatä karma pradhänam iti mataà tarhi kartå-niñöham apürvaà syät | tad uktam – karmabhyaù präg ayogyasya karmaëaù puruñasya vä | yogyatä çästra-gamyä yä parä säpürvam iñyate || iti | atha devatä pradhänaà karma tu devatärädhanärthaà, tadä devatä-prasäd-rüpatväd apürvasya devatäçratvam eva yuktaà prokñaëädy-apürvasyeva vréhy-ädy-äçrayatvam | kuto väsudeväçrayam apürvaà bhävayati ? ucyate | yadi kartå-niñöham

apürvaà syät tarhi väsudevasyäntaryämiëaù pravartakatvena mukhya-kartåtvät tad-äçrayam eväpürvaà, na tu tat-prayojya-yajamänäçrayaà, çästra-phalaà prayoktaréti nyäyät | anyathä åtvijäm apy apürväçrayatva-prasaìgät | tad eväha – säkñät-kartaréti | devatäçrayatve’pi väsudeväçrayatvam evety äha – para-devatäyäm iti | paradevatätve hetuù sarvadevatä-liìgänäà tat-tad-devatä-prakäçakänäà manträëäà ye’rthä indrädi-devatäs teñäà niyämakatayä tasyaiva prasädanéyatvät phala-dätåtväc ca yukta-seväçrayatvam ity arthaù | evaà bhävanam evätmano naipuëyaà kauçalaà tena måditäù kñéëäù kañäyä rägädayo yasya | adhvaryubhir iti bahu-vacanaà nänä-karmäbhipräyeëa ity eñä | (page 116) atra viñëor aìgitvena tad-bhajanaà ca doña iti labhyate | atra pädmottara-khaëòe yathä – uddiçya devatä eva juhoti ca dadäti ca | sa päñaëòéti vijïeyaù svatantro väpi karmasu || [PadmaP 6.235.8] iti | päñaëòatvam atra vaiñëava-märgäd bhrañöatvam ity arthaù | çré-gétäsu – ye’py anyadevatäbhaktä yajante çraddhayänvitäù | te’pi mäm eva kaunteya yajanty avidhipürvakam || ahaà hi sarvayajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca | na tu mäm abhijänanti tattvenätaç cyavanti te || [Gétä 9.23.-24] ato västava-vicäre sarva eva veda-märgäù çré-bhagavaty eva paryavasyantéty abhipretyoktaà çrémad-akrüreëa -- sarva eva yajanti tväà sarva-deva-mayeçvaram | ye’py anya-devatä-bhaktä yady apy anya-dhiyaù prabho || yathädri-prabhavä nadyaù parjanyäpüritäù prabho | viçanti sarvataù sindhuà tadvat tväà gatayo’ntataù || [BhP 10.40.9-10] iti | gatayo märgäù | antato vicära-paryavasänena | atha dvitéyaà gadyam – evaà karma-viçuddhyä viçuddha-sattvasyäntar-hådayäkäça-çarére brahmaëi bhagavati väsudeve mahä-puruña-rüpopalakñaëe çrévatsa-kaustubha-vana-mäläri-dara-gadädibhir upalakñite nija-puruña-hål-likhitenätmani puruña-rüpeëa virocamäna uccaistaräà bhaktir anudinam edhamäna-rayäjäyata [BhP 5.7.7] iti | evaà pürvokta-prakäreëa karma-viçuddhyä viçuddha-sattvasya bhaktiù sa-çraddha-çravaëa-kértanädi-lakñaëä jäyatety anvayaù | kva ? bhagavati väsudeve pürëa-svarüpa-bhagäbhyäà sarva-niväsena ca tat-tan-nämnä prasiddho’ntar-hådaye ya äkäçaù sa eva çaréraà svasyaivävirbhäva-viçeñädhiñöhänaà yasya tasmin antaryämiëi paramätmäkhye brahmaëi nirviçeñävirbhävät tad-äkhye ca bhagavato niräkäratvaà värayati mahä-puruñasya yad rüpaà çästre çrüyate tad rüpaà lakñyate dåçyate yatra tasmin | kià ca çrévatsädibhir api cihnite | edhamäna-rayä vardhamäna-prakarñä |

|| 5.7 || çré-çukaù || 223 ||

[224] tad etat karmärpaëaà dvividham | bhagavat-préëana-rüpaà, tasmiàs tat-tyäga-rüpaà ceti | yathoktaà kaurme – préëätu bhagavän éçaù karmaëänena çäçvataù | karoti satataà buddhyä brahmärpaëam idaà param || yad vä phalänäà sannyäsaà prakuryät parameçvare | karmaëäm etad apy ähur brahmärpaëam anuttamam || iti | atra nimittäni ca tréëi – kämanä naiñkarmyaà bhakti-mätraà ceti | niñkämas tu kevalaà na sambhavati | yad yad dhi kurute jantus tat tat kämasya ceñöitam ity ukteù | atra kämanä-naiñkarmyayoù präyaù karma-tyägaù | préëanaà tu tad-äbhäsa eva svärtha-paratvät | bhaktau punaù préëanam eva bhaktes tu tad-eka-jévanatvät | kämanä-präptir yathä – kleça-bhüry-alpa-säräëi ity ädi | yathä cäìgasya räjïaù puträthake (page 114) yajïe | naiñkarmya-präptiç ca – vedoktam eva kurväëo niùsaìgo’rpitam éçvare | naiñkarmyäà labhate siddhià [BhP 11.3.47] ity atra | bhakti-präptiç ca – evaà karma-viçuddhià [BhP 5.7.7] ity-ädi-gadye darçitaiva | yad atra kriyate karma bhagavat-paritoñaëam | jïänaà yat tad adhénaà hi bhakti-yoga-samanvitam || [BhP 1.5.35] ity atra ca | bhakti-yogasayacaraatväd jïänam atra bhagavaj-jïänam | parama-bhaktäs tu bhagavat-paritoñaëaà préëanam eva prärthayante -- yan naù svadhétaà guravaù prasäditä vipräç ca våddhäç ca sad-änuvåttyä | äryä natäù suhådo bhrätaraç ca sarväëi bhütäny anasüyayaiva || [BhP 4.30.39] te tava paritoñaëäya bhavatv iti våëémahe |

|| 4.30 || pracetasaù çrémad-añöabhujaà puruñam || 224 ||

[225]

tad evam äropa-siddhä darçitä | atha saìga-siddhodäharaëa-präptä miçrä bhaktir darçyate | svarüpa-siddhäsaìgena hy anyeñäm api bhaktitvaà darçitam | tatra bhägavatän dharmän ity ädi-çré-prabuddha-väkya-prakaraëe sarväsaìga-dayä-maiträdénäm api bhägavata-dharmatväbhidhänät |

tatra karma-miçrä trividhä sambhavati – sa-kämä kaivalya-kämä, bhakti-mätra-kämä ca | yadyapi käma-vaikalye api – yä vai sädhana-sampattiù purñärtha-catuñöaye | tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || ity ukteù kevalayaiva bhaktyä sambhavatas tathäpi tat-tad-väsanänusäreëa tatra tatra rucir jäyate ity evaà tat-tad-arthaà tan-miçratä jäyata ity avagantavyam | tataù sakämä präyaù karma-miçraiva | tatra karma-çabdena dharma eva gåhyate | tal-lakñaëaà ca yama-dütaiù sämänyata uktaà veda-praëihito dharmaù [BhP 6.2.36] iti | vedo’tra traiguëya-viñayaù traiguëya-viñayä vedäù [Gétä 2.45] iti çré-gétokteù | tat-pravartana-mätratvena siddhaù na tu bhaktivad ajïänenäpéty arthaù | çré-gétäsv evänyatra tasya karma-saàjïitatvaà coktaà bhüta-bhävodbhava-karo visargaù karma-saàjïitaù [Gétä 8.3] iti | visargo devatoddeçena dravya-tyägaù | tad-upalakñitaù sarvo’pi dharmaù karma-saàjïita ity arthaù | sa ca bhütänäà präëinäà ye bhävä väsanäs teñäm udbhava-kara iti viçeñaëäd bhagavad-bhaktir vyävåttä | atha bhakti-saìgäya dharmasya vaiçeñöyaà caikädaçe | çré-bhagavatoktaà – dharmo mad-bhakti-kåt proktaù [BhP 11.19.25] iti | bhagavad-arpaëena bhakti-parikarékåtatvena ca bhaktikåttvam ucyate | tad evam édåçena karmaëä miçrä sa-kämä bhaktir yathä -- (page 115) prajäù såjeti bhagavän kardamo brahmaëoditaù | sarasvatyäà tapas tepe sahasräëäà samä daça || tataù samädhi-yuktena kriyä-yogena kardamaù | samprapede harià bhaktyä prapanna-varadäçuñam || [BhP 3.21.6-7] atra tad-darçana-jäta-bhagavad-açru-päta-liìgena niñkämasyäpy asya | brahmädeça-gauraveëaiva kämanä jïeyä |

|| 3.21 || çré-maitreyaù || 225 ||

[226] atha kaivalya-kämä kvacit karma-jïäna-miçrä kvacid jïäna-miçrä ca | tatra jïänaà jïänaà caikätmya-darçanam iti darçitam | tadéya-çravaëädénäà vairägya-yoga-säìkhyänäà ca tad-aìgatvät tad-antaù-pätaù | atha karma-jïäna-miçrä | yathä -- animitta-nimittena sva-dharmeëämalätmanä | tévrayä mayi bhaktyä ca çruta-sambhåtayä ciram || jïänena dåñöa-tattvena vairägyeëa baléyasä | tapo-yuktena yogena tévreëätma-samädhinä || prakåtiù puruñasyeha dahyamänä tv ahar-niçam | tiro-bhavitré çanakair agner yonir iväraëiù || [BhP 3.27.21-23]

nimittaà phalaà na tan-nimittaà pravartakaà yasmin tena niñkämena | amalätmanä nirmalena manasä | jïänena çästrotthena | yogo jévätma-paramätmano dhyänaà yogaù sannahanopäya-dhyäna-saìgati-yuktiñu iti nänärtha-vargät | dhyänam eva dhyätå-dhyeya-viveka-rahitaà samädhiù | atra sarväsäm eva siddhénäà mülaà tac-caraëärcanam [BhP 10.81.16] ity uktyä bhakter aìgitve’pi aìgavan nirdeças teñäà tatra sädhanäntara-sämänya-dåñöir ity abhipräyeëa | ataeva teñäà mokña-mätra-phalam iti |

|| 3.27 || çré-kapila-devaù || 226 ||

[227] jïäna-miçräm äha – vivikta-kñema-çaraëo mad-bhäva-vimaläçayaù | ätmänaà cintayed ekam abhedena mayä muniù || [BhP 11.18.21] bhävo bhävanä |

|| 11.18 || çré-bhagavän || 227 ||

[228] tad evaà kaivalya-kämäyäà jïäna-miçroktä | atha bhakti-mätra-kämäyäà karma-miçrä yathä – çraddhämåta-kathäyäà me çaçvan mad-anukértanam | pariniñöhä ca püjäyäà stutibhiù stavanaà mama || [BhP 11.19.20] iti | mad-arthe’rtha-parityägo bhogasya ca sukhasya ca | iñöaà dattaà hutaà japtaà mad-arthaà yad vrataà tapaù || evaà dharmair manuñyäëäm uddhavätma-nivedinäm | mayi saïjäyate bhaktiù ko’nyo’rtho’syävaçiñyate || [BhP 11.19.23-24] (page 116) ity antam | mad-arthe mad-bhajanärthaà tad-virodhito’rthasya parityägaù | bhogasya tat-sädhanasya candanädeù | sukhasya putropalälanädeù | iñöädi-vaidikaà yat karma tad api mad-arthaà kåtaà bhakteù käraëam ity arthaù | dharmair bhägavatäbhidhaiù | evaà käya-väì-manobhis tad-artha-mätra-ceñöävattvenänuñöhitair bhagavad-dharmair ätma-nivedinäm | yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [BhP 5.18.12] ity ädi-nyäyenäsya bhakti-mätra-kämasya anyaù ko’rthaù sädhana-rüpaù sädhya-rüpo vävaçiñyate | sarvo’syänädåto’pi tad-äçrito bhavatéty arthaù |

|| 11.19 || çré-bhagavän || 228 ||

[229]

karma-jïäna-miçrä yathä – niñevitenänimittena sva-dharmeëa mahéyasä | kriyä-yogena çastena nätihiàsreëa nityaçaù || mad-dhiñëya-darçana-sparça- püjä-stuty-abhivandanaiù | bhüteñu mad-bhävanayä sattvenäsaìgamena ca || mahatäà bahu-mänena dénänäm anukampayä | maitryä caivätma-tulyeñu yamena niyamena ca || ädhyätmikänuçravaëän näma-saìkértanäc ca me | ärjavenärya-saìgena nirahaìkriyayä tathä || mad-dharmaëo guëair etaiù parisaàçuddha äçayaù | puruñasyäïjasäbhyeti çruta-mätra-guëaà hi mäm || [BhP 3.29.15-19] niñevitena samyag anuñöhitena animittena ca niñämena sva-dharmeëa | mahéyasä çraddhädi-yuktena | kriyä-yogena païcaräträdy-ukta-vaiñëavänuñöhänena | çastena uttama-deça-kälädimatä niñkämena ca | nätihiàsreëa atihiàsä-rahitena | ati-çabdaù präëädi-péòä-parityäga-phala-paträdi-jévävayava-svékärärthaù | mad-dhiñëyaà mad-arcädi | bhüteñv antaryämitvena mad-bhävanayä | sattvena dhairyeëa | asaìgamena vairägyeëa ca | ahiàsästeya-brahmacarya-parigrahä yamäù | çauca-santoña-tapaù-svädhyäeçvara-praëidhänäni niyamäù | ädhyätmikam ätmänam ätma-viveka-çästram | nirahaìkriyayä garva-rähityena | mad-dharmaëaù mad-dharmänuñöhätuù puruñasyäçayaù | çruta-mätra-guëaà mäm aïjasäbhyeti mad-guëa-çruti-mätreëa mayi [BhP 3.29.11] ity-ädy-ukta-lakñaëäà dhruvänusmåtià präpnotéty arthaù | aträdhyätmika-çravaëädinä jïäna-miçratvam api |

|| 3.29 || çré-kapila-devaù || 229 ||

[230] atha jïäna-miçrä – dåñöa-çrutäbhir mäträbhir nirmuktaù svena tejasä | jïäna-vijïäna-santåpto mad-bhaktaù puruño bhavet || [BhP 6.16.62] dåñöeti aihikämuñmika-viñayaiù | svena tejasä viveka-balena |

|| 6.16 || çré-saìkarñaëaç citraketum || 230 ||

[231] atha kevala-svarüpa-siddhodähriyate | tatra sakämä kaivalya-kämä copäsaka-saìkalpa-guëais tat-tad-guëatvenopacaryate | tataù sakämä dvividhä tämasé räjasé ca | pürvä yathä – abhisandhäya yo hiàsäà dambhaà mätsaryam eva vä | saàrambhé bhinna-dåg bhävaà mayi kuryät sa tämasaù || [BhP 3.29.8]

abhisandhäya saìkalpya | saàrambhé sa-krodhaù | bhinna-dåk svasminn iva sarvatra yatra sukhaà duùkhaà ca tat-tad-devatä niranukampa ity arthaù |

[232] uttarä yathä – (page 117) viñayän abhisandhäya yaça aiçvaryam eva vä | arcädäv arcayed yo mäà påthag-bhävaù sa räjasaù || [BhP 3.29.9] påthak matto’nyatra viñayädiñv eva bhävaù spåhä yasya na tu mayéti räjasatva-hetutä darçitä |

[233]

atha kaivalya-kämä sättviky eva | sä yathä -- karma-nirhäram uddiçya parasmin vä tad-arpaëam | yajed yañöavyam iti vä påthag-bhävaù sa sättvikaù || [BhP 3.29.10]

[234] atha yasyä evotkarña-jïänärtham ete bhakti-bhedä nirüpitäù sä bhakti-mätra-kämatvän niñkämä nirguëä kevalä svarüpa-siddhä nirüpyate | iyam eväkiïcanäkhyatvena sarvordhvaà pürvam apy abhihitä | täm äha -- mad-guëa-çruti-mätreëa mayi sarva-guhäçaye | mano-gatir avicchinnä yathä gaìgämbhaso’mbudhau || lakñaëaà bhakti-yogasya nirguëasya hy udähåtam | ahaituky avyavahitä yä bhaktiù puruñottame || sälokya-särñöi-sämépya- särüpyaikatvam apy uta | déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù || sa eva bhakti-yogäkhya ätyantika udähåtaù | yenätivrajya tri-guëaà mad-bhäväyopapadyate || [BhP 3.29.11-15] mad-guëa-çruti-mätreëa na tu tatroddeçäntara-siddhy-abhipräyeëa | präkåta-guëa-maya-karaëänäà sarveñäà guhä karaëägocara-padavé tasyäà çete guhyatayä niçcalatayä ca tiñöhati yas tasmin mayi avicchinnä viñayäntareëa vccettum açakyä yä manogatiù sä | avicchinnatve dåñöänto yatheti | gatir iti pürvasmäd äkåñyate nityäpekñätvät | lakñaëaà svarüpam | nanu tasyä guëa-çruteù kä värtä uddeçyäntaräbhävena manogatitväbhävena ca dvidhäpi nirdeñöum açaktyatvät | taträha – ahaituké phalänusandhäna-rahitä | avyavahitä svarüpa-siddhatvena säkñäd-rüpä na tv äropa-siddhatvena vyavadhänätmikä | tädåçé yä bhaktiù çroträdinä sevana-mätraà sä ca tasya svarüpam ity arthaù | mätra-padenävicchinnety anena ca mano-gater ahaitukétvädi-siddheù påthag-yojanänarhattvät | sättvikaù kärako’saìgé [BhP 11.25.25] ity ädiñu

nirguëo mad-apäçrayaù [BhP 11.25.25] ity ädibhis tad-äçraya-kriyädénäà nirguëatva-sthäpanät -- (page 118) mäà bhajanti guëäù sarve nirguëaà nirapekñakam | suhådaà priyam ätmänaà sämyäsaìgädayo’guëäù || [BhP 11.13.40] ity atra tad-guëänäm apy apräkåtatva-çravaëäd ahaitukétvam eva viçeñato darçayati | janä madéyäù | sälokyädikam api uta api déyamänam api na gåhëäti | mat-sevanaà vineti gåhëanti cet tarhi mat-sevärtham eva gåhëanti na tu tad-artham evety arthaù | särñöiù samänaiçvaryam | ekatvaà bhagavat-säyujyaà brahma-säyujyaà ca | anayos tal-lénätmakatvena tat-sevanärthatväbhäväd agrahaëävaçyakatvam eveti bhävaù | tasmät sa eva cätyantika-phalatayä bhavatéty apavarga ity arthaù | nätyantikaà vigaëayanti [BhP 3.15.48] ity äder ätyantika-pralayatayä tat-prasiddheç ca | nanu guëa-trayätyaya-pürvaka-bhagavat-säkñätkära eväpavarga iti cet tasyäpi tädåça-dharmatvaà svataù siddham evety äha yeneti | yena kadäcid apy aparityäjyena mama bhäväya vidyamänatäyai säkñätkäräyety arthaù | upapadyate samartho bhavati | yathoktaà païcame yathä varëa-vidhänam apavargaç ca bhavati [BhP 5.19.19] yo’sau bhagavati [BhP 5.19.20] ity ädikam ananya-nimitta-bhakti-yoga-lakñaëo nänä-gati-nimittävidyä-granthir andhana-dväreëa [BhP 5.19.20] ity antam | ato nirguëäpi bahudhaivävagantavyä | evam uktam etat-prakaraëärambhe – bhakti-yogo bahu-vidho märgair bhämini bhävyate | svabhäva-guëa-märgeëa puàsäà bhävo vibhidyate || [BhP 3.29.7] iti | märgaù prakära-viçeñaiù | ataù svasya bhakti-yogasyaiva märgeëa våtti-bhedena çravaëädinä bhävayäbhimänasya tad-bhedena däsyädinä guëänäà tama-ädénäà ca tad-bhedena hiàsädinä puàsäà bhävo’bhipräyo vibhidyata ity arthaù | atra muktä-phala-öékä ca – ayam ätyantikas tataù paraà prakäräntaräbhävät | asyaiva bhakti-yoga ity äkhyä | anvarthena bhakti-çabdasyätraiva mukhyatvät | itareñu phala evänurägo na tu viñëau phala-läbhena bhakti-tyägät ity eñä | çré-gopäla-täpané-çrutau ca -- bhaktir asya bhajanam | tad ihämutropädhi-nairäsyenaivämuñmin manaù-kalpanam | etad eva ca naiñkarmyam [GTU 1.14] iti | çatapatha-çrutau – sa hoväca yäjïavalkyas tat pumän ätma-hitäya premëä harià bhajet iti | premëä préti-mätra-kämanayä yad-ätma-hitaà tasmai ity arthaù |

|| 3.29 || çré-kapila-devaù || 231-234 || (page 119)

[235]

tad evaà bahudhä sädhitaiñäkiïcanätyantikéty ädi-saàjïä bhaktir dvividhä vaidhé rägänugä ca iti | tatra vaidhé çästrokta-vidhinä pravartitä | sa ca vidhir dvividhaù | tatra prathamaù pravåtti-heturù | tad-anukrama-kartavyäkartavyänäà jïäna-hetuç ca | prathamas tüdähåtaù -- tasmäd ekena manasä bhagavän sätvatäà patiù | çrotavyaù kértitavyaç ca dhyeyaù püjyaç ca nityadä || [BhP 1.2.14] ity ädinä | dvitéyaç cärcana-vratädi-gataù | tam äha – mäm eva nairapekñyeëa bhakti-yogena vindati | bhakti-yogaà sa labhata evaà yaù püjayeta mäm || [BhP 11.27.53] nairapekñyeëa ahaitukena | ahaituka-bhakti-yoga eva kathaà syät taträha bhakti-yogam iti | evaà – yadä sva-nigamenoktaà dvijatvaà präpya püruñaù | yathä yajeta mäà bhaktyä çraddhayä tan nibodha me || [BhP 11.27.8] ity ädy ukta-vidhinä |

|| 11.27 || çré-bhagavän || 235 ||

[236] evam ekädaçé-janmäñöamyädigato’pi jïeyaù | atha vaidhé-bhedäù çaraëäpatti-çré-gurv-ädi-sat-sevä-çravaëa-kértanädayaù | ete ca pratyekam api dviträdayaù samutyäpi käraëäni bhavanti | tathä çravaëät | tatra prathamataù çaraëäpattiù | ñaò-vargädy-avikåta-saàsära-bhaya-bädhyamäna eva hi çaraëaà praviçaty ananya-gatiù | bhakti-mätra-kämo’pi tat-kåta-bhagavad-vaimukhya-bädhyamänaù | ananya-gatitvaà ca dvidhä darçyate | äçrayäntrasyäbhäva-kathanena ati-prajïayä kathaïcid äçritasyänyasya tyäjanenaa ca | pürveëa yathä – martyo måtyu-vyäla-bhétaù paläyan lokän sarvän nirbhayaà nädhyagacchat | tvat pädäbjaà präpya yadåcchayädya susthaù çete måtyur asmäd apaiti || [BhP 10.3.27] uttareëa yathä – tasmät tvam uddhavotsåjya codanäà praticodanäm | pravåttià ca nivåttià ca çrotavyaà çrutam eva ca || mäm ekam eva çaraëam ätmänaà sarva-dehinäm | yähi sarvätma-bhävena mayä syä hy akuto-bhayaù || [BhP 11.12.14-15] iti | codanäà çrutià praticodanäà småtim iti öékä ca |

çré-gétäsu ca – sarva-dharmän parityajya [Gétä 18.66] ity ädi | tasyä çaraëäpatter lakñaëaà vaiñëava-tantre – änukülyasya saìkalpaù pratikülya-vivarjanam | rakñiñyatéti viçväso goptåtve varaëaà tathä | ätma-nikñepa-kärpaëye ñaò-vidhä çaraëägatiù || iti | aìgäìgi-bhedena ñaò-vidhä | tatra goptåtve varaëam eväìgi çaraëägati-çabdenaikärthyät | (page 120) anyäni tv aìgäni tat-parikaratvät | änukülya-prätikülye tad-bhaktädénäà çaraëägatasya bhävasya vä | rakñiñyatéti viçväsaù | kñemaà vidhäsyati sa no bhagaväàs try-adhéças taträsmadéya-vimåçe na kiyän ihärthaù [BhP 3.16.35] ity ädi-prakäraù | ätma-nikñepaù kenäpi devena ådi sthitena yathä niyukto’smi tathä karomi iti gautaméya-tantrokta-prakäraù | yathoktaà pädmottara-khaëòe cäñöäkñarasya namaù-çabda-vyäkhyäne – ahaìkåtir ma-käraù syän na-käras tan-niñedhakaù | tasmät tu namasä cätra svätantryaà pratiñidhyate || bhagavat-para-tantro'sau tadä yattaç ca jévati | tasmät sva-sämarthya-vidhià tyajet sarvam açeñataù || éçvarasya tu sämarthyän nälabhyaà tasya vidyate | tasmin nyasta-bhavaù çete tat-karmaiva samäcaret || [PadmaP 6.226.41-46] ataeva brahma-vaivarte – ahaikära-nivåttänäà keçavo na hi düragaù | ahaìkära-yutänäà hi madhye parvata-räçayaù || [BhP 3.9.9] iti | kärpaëyaà – parama-käruëiko na bhavet paraù parama-çocyatamo na ca mat-para ity ädi-prakäram | goptåtve varaëaà ca yathä närasiàhe – tväà prapanno’smi çaraëaà deva-devaà janärdanam | iti yaù çaraëaà präptas taà kleçäd uddharämy aham || iti prakäram | tad api tri-prakäraà käyikatvädi-bhedena yathoktaà brahma-puräëe – karmaëä manasä väcä ye’cyutaà çaraëaà gatäù | na samartho yamas teñäà te mukti-phala-bhäginaù || iti | vyäkhyätaà çré-hari-bhakti-viläse – taväsméti vadan väcä tathaiva manasä vidan | tat-sthänam äçritas tanvä modate çaraëägataù || [HBV 11.677] iti | tad evaà yasya sarväìga-sampannä çaraëäpattis tasya jhaöity eva sampürëa-phalä anyeñäà tu yathä-sampatti yathä-kramaà ceti jïeyam | täm etäà çaraëäpattià çläghate – täpa-trayeëäbhihatasya ghore

santapyamänasya bhavädhvanéça | paçyämi nänyac charaëaà taväìghri- dvandvätapaträd amåtäbhivarñät || [BhP 11.19.9] çaraëägatänäà sarva-duùkha-dürékaraëaà nija-mädhuréëäà sarvato-varñaà cäträbhihitam |

|| 11.19 || uddhavaù çré-bhagavantam || 236 ||

[237] tad evaà çaraëäpattir vivåtä | asyäç ca pürvatvaà täà vinä tadéyatväsiddhiù | tatra çaraëäpattyaiva yadyapi sarvaà sidhyati | çaraëaà taà prapannä ye dhyäna-yoga-vivarjitäù | te vai måtyum atikramya yänti tad vaiñëavaà padam || (page 121) iti gäruòät | tathäpi vaiçiñöhya-lipsuù çaktaç cet tato bhagavac-chästropadeñöèëäà bhagavan-mantropadeñöèëäà vä çré-guru-caraëänäà nityam eva viçeñataù seväà kuryät | tat-prasädaù sva-sva-nänä-pratékära-dustyajän artha-hänau parama-bhagavat-prasäda-siddhau ca mülam | pürvatra yathä saptame çré-närada-väkyam – asaìkalpäj jayet kämaà krodhaà käma-vivarjanät | arthänarthekñayä lobhaà bhayaà tattvävamarçanät || änvékñikyä çoka-mohau dambhaà mahad-upäsayä | yogäntaräyän maunena hiàsäà kämädy-anéhayä || kåpayä bhütajaà duùkhaà daivaà jahyät samädhinä | ätmajaà yoga-véryeëa nidräà sattva-niñevayä || rajas tamaç ca sattvena sattvaà copaçamena ca | etat sarvaà gurau bhaktyä puruño hy aïjasä jayet || [BhP 7.15.22-25] iti | uttaratra vämana-kalpe brahma-väkyam – yo mantraù sa guruù säkñäd yo guruù sa hariù svayam | gurur yasya bhavet tuñöas tasya tuñöo hariù svayam || iti | anyatra – harau ruñöe gurus trätä gurau ruñöe na kaçcana | tasmät sarva-prayatnena gurum eva prasädayet || iti | ataeva sevä-mätraà tu nityam eva | yathä cänyatra parameçvara-väkyam – prathamaà tu guruù püjyaù tataç caiva mamärcanam | kurvan siddhim aväpnoti hy anyathä niñphalaà bhavet || iti | ataeva närada-païcarätre – vaiñëavaà jïäna-vaktäraà yo vidyäd viñëuvad gurum | püjayed väì-manaù-käyaiù sa çästrajïaù sa vaiñëavaù || çloka-pädasya vaktäpi yaù püjyaù sa sadaiva hi |

kià punar bhagavad-viñëoù svarüpaà vitanoti yaù || ity ädi | pädme devahüti-stutau – bhaktir yathä harau me’sti tadvan niñöhä gurau yadi | mamästi tena satyena svaà darçayatu hariù || iti | tasmäd anyad-bhagavaj-janam api näpekñate | yathoktam ägame puraçcaraëa-phala-prasaìge – yathä siddha-rasa-sparçät tämraà bhavati käïcanam | sannidhänäd guror evaà çiñyo viñëumayo bhavet || iti | tad etad äha – näham ijyä-prajätibhyäà tapasopaçamena vä | tuñyeyaà sarva-bhütätmä guru-çuçrüñayä yathä || [BhP 10.80.34] öékä ca -- jïäna-pradäd guror adhikaù sevyo nästéty uktam | ataeva tad-bhajanäd adhiko dharmaç ca nästéty äha näham iti | ijyä gåhastha-dharmaù | prajätiù prakåñöaà janma upanayanaà tena brahmacäri-dharma upalakñyate täbhyäm | tathä tapasä vanastha-dharmeëa | upaçamena yati-dharmeëa vä | ahaà parameçvaras tathä na tuñyeya yathä sarva-bhütätmäpi guru-çuçrüñayä | ity eñä | atra jïänaà brahma-niñöhaà bhagavan-niñöhaà ceti dvividham | tatra pürvatra tathaiva vyäkhyä | uktaà tv evam -- (page 122) ijyä püjä | prajäti vaiñëava-dékñä | tapaù samädhiù | upaçamo bhagavan-niñöheti ||

|| 10.80 || çré-bhagavän çrédäma-vipram || 237 ||

[238]

çré-gurv-äjïayä tat-sevanävirodhena cänyeñäm api vaiñëavänäà sevanaà çreyaù | anyathä doñaù syät | yathä çré-näradoktau – gurau sannihite yas tu püjayed anyam agrataù | sa durgatim aväpnoti püjanaà tasya niñphalam || iti | yaù prathamaà çäbde pare ca niñëätaà [BhP 11.3.21] ity ädy ukta-lakñaëaà guruà näçritavän tädåça-guroç ca matsarädito mahäbhägavata-satkärädäv anumatià na labhate sa prathamata eva tyakta-çästro na vicäryate | ubhaya-saìkaöa-päto hi tasmin bhavaty eva | evam-ädikäbhipräyeëaiva – yo vakti nyäya-rahitam anyäyena çåëoti yaù | täv ubhau narakaà ghoraà vrajataù kälam akñayam || iti närada-païcarätre | ata eva dürata evärädhyas tädåço guruù | vaiñëava-vidveñé cet parityäjya eva |

guror apy avaliptasya käryäkäryam ajänataù | utpathapratipannasya käryaà bhavati çäsanam || [Mbh 5.178.24] iti smaraëät | tasya vaiñëava-bhäva-rähityeëävaiñëavatayä avaiñëavopadiñöenety ädi-vacana-viñayatväc ca | yathokta-lakñaëasya guror avidyamänäyäà tu tasyaiva mahä-bhägavatasyaikasya nitya-sevanaà parama-çreyaù | sa ca çré-guruvat samaväsanaù svasmin kåpälu-cittaç ca grähyaù | yasya yat-saìgatiù puàso maëivat syät sa tad-guëaù | sva-kularddhyai tato dhémän sva-yüthäny eva saàçrayet || iti çré-hari-bhakti-sudhodaya-dåñöyä kåpäà vinä tasmin cittäratyä ca | atha sarvasyaiva bhägavata-cihna-dhäri-mätrasya tu yathä-yogyaà sevä-vidhänam | tatra mahä-bhägavata-sevä dvividhaù – prasaìga-rüpä paricaryä-rüpä ca | tatra prasaìga-rüpä yathä – no rodhayati mäà yogo na säìkhyaà dharma eva ca | na svädhyäyas tapas tyägo neñöä-pürtaà na dakñiëä || vratäni yajïaç chandäàsi térthäni niyamä yamäù | yathävarundhe sat-saìgaù sarva-saìgäpaho hi mäm || [BhP 11.12.1-2] pürvädhyäye – iñöä-pürtena mäm evaà yo yajeta samähitaù | labhate mayi sad-bhaktià mat-småtiù sädhu-sevayä || [BhP 11.11.47] ity anena sädhu-sevayä bhakti-niñöhä-janane sädhanänantara-sevy apekñatvam ivoktam | atreñöa-çabdena saptama-skandhokta-rétyägnihotra-darça-paurëamäsa-cäturmäsyayägapaçu-yäga-vaiçvadeva-bali-haraëäny ucyante [BhP 7.15.48-49] | pürta-çabdena suräla-yäräma-küpa-väpé-taòäga-prapä | saträëy ucyante [BhP 7.15.49] atra tu iñöaà haviñägnau yajeta mäm [BhP 11.11.42] (page 123) | ity ädau agnihoträdy upalakñitaà pürtam udyänopavanäkréòety ädy upalakñitaà jïeyam | evaà pürvokta-prakäreëeñöä-pürtena yo mäà yajeta sa mat-småtis tatra sädhu-sevayä satäà prasaìgena sa-bhaktim | antaraìgabhakti-niñöhäà präpnotéty arthaù | taträgni-hoträdénäà bhaktau praveço’gny-antaryämi-rüpa-bhagavad-adhiñöhänatvenägnyädi-santarpaëät | küpärämädénäà ca tat-paricaryärthaà kriyamäëatvät tatra praveçaù | tad evaà sat-saìgasya sarväpekñatvam uktam | punaç ca tatra ca tasya svätantryeëa yatheñöa-phala-dätåtvaà sarväpekñayä parama-sämarthyaà ca vaktuà parama-guhyam upadiñöam | athaitat paramaà guhyaà çåëvato yadu-nandana | su-gopyam api vakñyämi tvaà me bhåtyaù suhåt sakhä || [BhP 11.11.49] iti |

etädåça-mahimatvenänüktatvät tad etat parama-guhyatvam äha na rodhyatéti | tyägaù sannyäsaù | dakñiëä däna-mätram | yajïo deva-püjä | chandäàsi rahasya-manträù | yathä satsaìgo mäm avarundhe vaçékarotéti tathä yogo na vaçékaroti na ca säìkhyam ity ädiko’nvayaù | tatas te’pi kiïcid vaçékurvantéty artha-labdher bhagavat-parä eva jïeyä na ca sädhäraëäù | ataeva ca vratäny ekädaçyädénéti öékä-käräù | na caitävataiñäà nityänäà vaiñëava-vratänäm akartavyatvaà präptam ekasya phalätiçaya-sämarthya-praçaàsayetarasya nityatva-niräkaraëäyogät | yathä karmädhikäriëaù -- na hy agni-mukhato’yaà vai bhagavän sarva-yajïa-bhuk | ijyeta haviñä räjan yathä vipra-mukhe hutaiù || [BhP 7.14.17] iti çrutväpi pürvoktam agnihoträdinä yajeta iti vidhià na parityaktuà çaknuvanti tadvat bhakty-adhikäriëaç ca yathä mad-bhakta-püjäbhyadhikä [BhP 11.19.29] ity çrutväpi dékñänantaraà nityatayä präptäà bhagavat-püjäà tyaktuà na çaknuvanti tadvad iti | ata eva – ñaòbhir mäsopaväsais tu yat phalaà parikértitam | viñëor naivedya-sikthena tat phalaà bhuïjatäà kalau || ity api na bädhakam | ekädaçy-ädau hi nityatve’py änuñaìgikam eva mahäphalakatvaà tatra tatra matam | ataeva nityatva-rakñaëärtham api tädåçaà vaiñëavaà vratam avaçyam eva kartavyam ity ägatam | nitya-vaiñëava-vratatvädikaà caikädaçyäder arcana-prasaìgaà kiïcid darçayiñyämaù | ataeva pürvädhyäye öékäkärair api äjïäyaiva guëän doñän [BhP 11.11.32] ity atra biddhaikädaçé-kåñëaikädaçy-upaväsänupaväsänivedya-çräddhädayo ye bhakti-viruddhä dharmäs tän santyajya ity artha ity uktam | prathame ca çré-bhéñma-yudhiñöhira-saàväde bhagavad-dharmän [BhP 1.9.24] ity atra hari-toñaëäd dvädaçy-ädi-niyama-rüpän ity vyäkhyätam | vratäni cere hari-toñaëäni [BhP 3.1.19] ity atra tåtéya ekädaçyädénéti | ataeva bhagavan-mahä-prasädaika-vratasya çrémad-ambaréñasya sac-chiromaëe`r äcära-darçanäya tad eva niçcéyata iti | atha prastutam anusarämaù | vaçékaraëam atra dvividham – mukhyaà gauëaà ca | tatra mukhyena prema labhyate | (page 124) astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti nyäyena | ataeva gauëenänyat phalam | atra mukhyaà çré-gopyädau | gauëaà bäëädau | uttaratra vaçékaraëatvaà phala-dänonmukhékaraëatayopacaryate | tad etad vaçékaraëe dåñöäntam äha -- sat-saìgena hi daiteyä yätudhänä mågäù khagäù | gandharväpsaraso nägäù siddhäç cäraëa-guhyakäù || vidyädharä manuñyeñu vaiçyäù çüdräù striyo’ntyajäù | rajas-tamaù-prakåtaya tasmiàs tasmin yuge yuge || bahavo mat-padaà präptäs tväñöra-käyädhavädayaù | våña-parvä balir bäëo mayaç cätha vibhéñaëaù ||

sugrévo hanumän åkño gajo gådhro vaëik-pathaù | vyädhaù kubjä vraje gopyo yajïa-patnyas tathäpare || [BhP 11.12.3-6] daiteyäs tad-upalakñitäsura-dänaväç ca | yätudhänä räkñasäù | taj-jätiñu dig-darçanaà tväñörety ädi | tväñörä våträsuraù | våtäsurasya sat-saìgaù präg-janmani çré-näradäìgirasoù saìgaù çré-saìkarñaëa-saìgaç ca prasiddhaù | käyädhavaù kayädhu-putraù prahlädaù | asya garbhe çré-närada-saìgaù | ädi-çabda-gåhétän pürvokta-jäti-krameëa katicid gaëayati våñeti | våña-parvä dänavaù | ayaà hi jäta-mätra-mätå-parityakto muni-pälitä viñëu-bhakto babhüveti puräëäntara-prasiddhiù | baleù çré-prahläda-saìgaù çré-vämana-saìgaç ca | tad-anantaram eva bhakty-udbodha-darçanät | bäëasya bali-maheça-bhagavat-saìgaù | asya bhuja-kartanänantaraà jïäta-viñëu-mahimno mahä-bhägavata-maheça-präptir eva sva-präptir ity ucyate | mayo dänavaù | asya sabhä-nirmäëädau päëòava-saìgo bhagavat-saìgaç ca | ante tat-präptis tu jïeyä | vibhéñaëo yätudhänaù | asya hanüma-saìgo bhagavat-saìgaç ca | sugrévädyä gajäntä mågäù | tatra åkño jämbavän | asya bhagavat-saìgaù | gajo gajendraù | asya pürva-janmani sat-saìga unneyaù | uttara-janmänte bhagavat-saìgaç ca | gådhro jaöäyu-nämä khagaù | asya çré-garuòa-daçarathädi-saìgaù | çré-sétä-darçanaà çré-bhagavad-darçanaà ca | gandharvädés tv anati-prasiddhatvenänudähåtya manuñyeñu vaiçyädén udäharati | vaëik-pathas tulädhäraù | asya bhärate jäjali-muni-gandharva-prasaìge prokta-mahimnaù sat-saìgo’nveñaëéyaù | vyädho dharma-vyädhaù çüdro’ntyajo’pi | atra ädivärähe katheyam – kvacit präcéna-kali-yuge vasu-nämnä vaiñëavena räjïä präg-janmani måga-bhräntyä nihato brähmaëo brahma-räkñasatäà präptas tasya räjïaù präpaïcika-viñëu-loka-gamana-samaye tac-charéraà praviñöaù | punaç ca tasya tad-bhogänte räjatäà präptasya dehät tat-kartåka-brahma-päräkhyastava-päöha-tejasä nirgatas tat-kåta-dharma-vyädha-saàjïo hiàsätiçaya-vimukhaù paryavasäne dåñöa-nélädri-näthas taà ca stutavän | präpta-tad-äliìganas tat-säyujyam aväpeti | kubjäyä bhagavat-saìgaù pürva-janmani ca närada-saìga iti mäthura-hari-vaàça-prasiddham | gopyo’tra sädhäraëyaù çré-kåñëa-vraje tadänéà vivähädinä samägatäù | äsäà tan-nitya-preyasé-vånda-saìgaù çré-kåñëa-darçanädi-rüpo bhagavat-saìgaç ca | yajïa-patnénäà çré-kåñëa-guëa-kathaka-loka-saìgas tat-saìgaç ca | apare daiteyädayo’ney ca |

[240] teñäà sat-saìga-vyatirikta-sädhanäbhävam äha -- te nädhéta-çruti-gaëä nopäsita-mahattamäù |

avratätapta-tapaso mat-saìgän mäm upägatäù || [BhP 11.12.7] (page 125) nädhétäù çruti-gaëäù yaiù | tad-arthaà ca nopäsitä mahattamä yaiù | kià ca akåta-vratä akåta-tapaskäç ca | pürvavad adhyayanädikaà bhagavat-préëanam eva grähyam | atraikeñäà våträdénäà präg-janmädau sädhanänantaraà yat tad api sat-saìgänuñaìga-siddham ity abhipretya sat-saìgasyaiva tat tat phalam uktam | dharma-vyädhädénäà tu kevalasyaiva tasyeti jïeyam | sat-saìga-çabdenätra mama saìgo madéyädénäà ca saìga ity abhidhäpyate | ubhayatäpi mat-sambandhitvädity abhipräyeëa | tatra svasyäpi sattvät sat-saìgo’py antrabhävitaù | yat tu purä bhägavata-saìgenaiva bhagavat-kåpä bhavatéty uktaà tat tu tat-sämmukhya-janmany eva | atra tu sa eva bhägavata-saìgaù sädhana-viçeñatvenocyata iti na doñaù | yadi vätra kutracit sämmukhya-janma-käraëam api bhagavat-saìgo bhavet tadäpy evam äcakñmahe | sac-chabdärtham avatära-saìgé-kåtya yat kadäcit sarvatra kåpäà vitanoti bhagavän tac ca sat-sambandhenaivety ato näbhyupagama-hänir iti |

[241]

atha mukhyaà vaçékaraëam asambhävita-sädhanäntareëa sat-saìga-mätreëa çré-gopy-ädénäà darçayati -- kevalena hi bhävena gopyo gävo nagä mågäù | ye’nye müöha-dhiyo nägäù siddhä mäm éyur aïjasä || [BhP 11.12.8] bhävena prakaraëa-präpta-mat-saìgamätra-janmanä prétyä | bhävo’tra vaçékära-mukhyatve cihnam | vaçe kurvanti mäà bhaktyä sat-striyaù sat-patià yathä [BhP 9.4.48] ity ädeù | bhaktyäham ekayä grähyaù [BhP 11.14.20] ity ädeç ca | gävo’pi gopévad ägantukya eva jïeyäù | nagä yamalärjunädayaù | mågä api pürvavat | nägäù käliyädayaù | yamalärjuna-käliyayoù präptis tadänéntana-tat-kñaëika-bhagavat-präpty-ävaçyambhävi-nitya-präptim apekñyoktä | siddhäù pürvavad dvividhät sat-saìgät | sa tu teñäà bhävo yogädibhir apräpya eveti | yathävarundhe [BhP 11.12.2] ity atra yathä-çabdärthasya paräkäñöhä |

[242] täm eva vyanakti – yaà na yogena säìkhyena däna-vrata-tapo-'dhvaraiù | vyäkhyä-svädhyäya-sannyäsaiù präpnuyäd yatnavän api || [BhP 11.12.9] yaà bhävam | aträpi yogädayo bhagavat-parä eva | yogädibhir yatnavän apéty anena tat-präpty-arthaà prayujyamänatvävagamät | eñv api çré-gopénäà paramakäñöhä-präptià darçayitum – asyaitat paramaà guhyaà çåëvato yadunandana ity etat-pürvokta-parama-guhyatvasya [BhP 11.11.48] parama-käñöhäà darçayituà rämeëa särdhaà [BhP 11.12.9]ity-ädi-prakaraëam anusandheyam |

|| 11.12 || çré-bhagavän || 238-242 ||

[243]

eña ca sat-saìgo jïänaà vinäpi kåto’rthada eva syäd ity äha – saìgo yaù saàsåter hetur asatsu vihito’dhiyä | sa eva sädhuñu kåto niùsaìgatväya kalpate || [BhP 3.23.55] adhiyä ajïänena | yat tu pürvaà çré-näradädau munyantara-sädhäraëa-dåñöir ninditä tad ihäsnigdhe jïäna-lava-durvidagdhe ca jïeyam |

|| 3.23 || çré-devahütiù || 243 ||

[244] tad evaà mahä-bhägavata-prasaìga-phalam uktam | tat-paricaryä-phalam äha – yat-sevayä bhagavataù küöa-sthasya madhu-dviñaù | rati-räso bhavet tévraù pädayor vyasanärdanaù || [BhP 3.7.19] (page 126) yeñäà yuñmäkaà mahä-bhägavatänäà sevayä paricaryayä küöasthasya nityasya bhagavataù pädayo rati-räsaù premotsavo bhavet | tévra iti viçeñaëaà prasaìga-mäträt paricaryäyäà viçiñöaà phalaà dyotayati | änuñaìgikaà phalam äha vyasanärdana iti | vyasanaà saàsäraù | yata evoktaà mad-bhakta-püjäbhyadhikä [BhP 11.19.19] iti | mama püjäto’py abhi sarvato-bhävenädhikä adhika-mat-préti-akaréty arthaù | evaà pädmottara-khaëòe -- ärädhanänäà sarveñäà viñëor ärädhanaà param | tasmät parataraà devi tadéyänäà samarcanam || [PadmaP 6.253.176] iti |

|| 3.7 || viduraù çré-maitreyam || 244 ||

[245] vyatirekeëäha – yasyätma-buddhiù kuëape tri-dhätuke sva-dhéù kalaträdiñu bhauma ijya-dhéù | yat-tértha-buddhiù salile na karhicij janeñv abhijïeñu sa eva go-kharaù || [BhP 10.84.13] jaòatvät kuëape svayaà måta-tulye çarére | cid-yoge’pi tribhir väta-pittädibhir düñita ity arthaù | bhaume devatä-pratimädau | yat yasya | abhijïeñu tattvavitsu tä buddhayo na santi | taträtma-buddhiù parama-prétyäspadatvam | sa eva gokharo go-nikåñöa ucyate | yad vä sindhu-sauvéra-prasiddho vanya-gardabha-jäti-viçeño mlecca-jäti-viçeño vä sa na tv anyaù prasiddhaù | vivekitväbhimänitäyäà satyäm apy avivekitvät tato’pi nikåñöatvaà tasyeti | bhauma ijya-dhér iti sädhäraëa-devatä-viñayakam eva pürvaà tathaivopakräntatvät | arcäyäm eva haraye [BhP 11.2.45] ity

ädi-virodhäc ca | tad evaà yathä taror müla-niñecanena [BhP 4.31.12] ity ädi-väkyam atra nävatäryitavam ||

|| 10.84 || bhagavän muni-våndam || 245 ||

[246]

atha mahäbhägavata-sevä-siddha-lakñaëam – te na smaranty atitaräà priyam éça martyaà ye cänv adaù suta-suhåd-gåha-vitta-däräù | ye tv abja-näbha bhavadéya-padäravinda- saugandhya-lubdha-hådayeñu kåta-prasaìgäù || [BhP 4.9.12] parama-priyam api martyaà vapuù | ye cädo vapur anulakñékåtya sutädayo vartante tän api na smaranti | ke ta ity apekñäyäm äha – ye tv iti |

|| 4.9 || dhruvaù çré-dhruva-priyam || 246 ||

[247]

vaiñëava-mäträëäà ca yathäyogyam ärädhanaà yathä itihäsa-samuccaye – tasmäd viñëu-prasädäya vaiñëavän paritoñayet | prasäda-sumukho viñëus tenaiva syän na saàçayaù || iti | tatra – sarvaträskhalitädeçaù sapta-dvépaika-daëòa-dhåk | anyatra brähmaëa-kuläd anyaträcyuta-gotrataù || [BhP 4.21.12] iti çré-påthu-caritänusäreëa yat kiïcij jätäv apy uttamatvam eva mantavyam | yasya yal lakñaëaà proktaà puàso varëäbhivyaïjakam | yad anyaträpi dåçyeta tat tenaiva vinirdiçet || [BhP 7.11.35] (page 127) iti näradokti-dåñöäntena vä | yathoktaà pädma-mägha-mähätmye – çvapäkam iva nekñeta loke vipram avaiñëavam | vaiñëavo varëa-bähyo’pi punäti bhuvana-trayam || na çüdrä bhagavad-bhaktäs te tu bhägavatä naräù | sarva-varëeñu te çüdrä ye na bhaktä janärdane || itihäsa-samuccaye – småtaù sambhäñito väpi püjito vä dvijottama | punäti bhagavad-bhaktaç cäëòälo’pi yadåcchayä || anyathä doña-çravaëaà ca tatraiva – çüdraà vä bhagavad-bhaktaà niñädaà çvapacaà tathä |

vékñate jäti-sämänyät sa yäti narakaà dhruvam || iti | bhakti-vaiçiñöyena tu vaiçiñöyam api dåçyate | yathä gäruòe— mad-bhakta-jana-vätsalyaà püjäyäà cänumodanam | mat-kathä-çravaëe prétiù svara-neträdi-vikriyä || viñëoç ca käraëaà nåtyaà tad-arthe dambha-varjanam | svayam abhyarcanaà caiva yo viñëuà nopajévati || bhaktir añöa-vidhä hy eñä yasmin mlecche’pi vartate | sa viprendro muni-çreñöhaù sa jïäné sa ca paëòitaù | tasmai deyaà tato grähyaà sa ca püjyo yathä hariù || iti | ata eväha bhagavän – na me bhaktaç catur-vedé mad-bhaktaù çvapacaù priyaù | tasmai deyaà tato grähyaà sa ca püjyo yathä hy aham || iti | ataeva bhakti-mahimnä satä durväsasäpi çrémad-ambaréñasya tatraiva vandanäc ca päda-grahaëam apy äcaritam | kintu ambaréñasyänabhéñöam eva tad iti tatraiva vyaktatvät çré-bhagavatä çrémad-uddhavädibhiç ca brähmaëa-mätrasya vandanäc ca itara-vaiñëavais tu tat sarvathä na mantavyam | vipraà kåtägasam api naiva druhyata mämakäù | ghnantaà bahu çapantaà vä namas-kuruta nityaçaù || [BhP 10.64.41] iti bhagavad-ädeça-bhaìga-prasaìgäc ca | çvapäkam iva nekñeta ity ädikaà tu tad-darçanäsakti-niñedha-paratvena samädheyam | dåçyate yudhiñöhira-draupady-ädénäm açvatthämni tathä vyavahäraù | vaiñëava-püjakais tu vaiñëavänäm äcäro’pi na vicäraëéyaù | api cet suduräcäraù [Gétä 9.30] ity ädeù | yathoktaà gäruòe – viñëu-bhakti-samäyukto mithyäcäro’py anäçramé | punäti sakalän lokän sahasräàçur ivoditaù || iti | tad etad udähåtam eva – aho bata çvapaco’to garéyän yaj jihvägre vartate näma tubhyam [BhP 3.33.7] ity ädau | atra çvapaca-çabdo yaugikärtha-puraskäreëaiva vartate | tato durjätitvena duräcäratvenäpi nävamantavyas tad-bhakta-janaù | svavamantåtve tu sutaräm | ataevoktaà gäruòe – rukñäkñaraà tu çåëvan vai tathä bhägavateritam | praëäma-parvaà taà kñäntyä yo vaded vaiñëavo his saù || iti | (page 128) tad evaà mahad-ädi-sevä darçitä | asyäç ca çravaëäditaù pürvatvaà mahat-seväà dväram ähur vimuktes tamo-dväraà yoñitäà saìgi-saìgam [BhP 5.5.2] ity ukteù tebhyo mahadbhyas tv anyad api kim api parama-maìgaläyanaà jäyate | yathä -- teñu nityaà mahä-bhäga mahä-bhägeñu mat-kathäù | sambhavanti hi tä n.ëäà juñatäà prapunanty agham || tä ye çåëvanti gäyanti hy anumodanti cädåtäù | mat-paräù çraddadhänäç ca bhaktià vindanti te mayi || bhaktià labdhavataù sädhoù kim anyad avaçiñyate |

mayy ananta-guëe brahmaëy änandänubhavätmani || yathopaçrayamäëasya bhagavantaà vibhävasum | çétaà bhayaà tamo’pyeti sädhün saàsevatas tathä || [BhP 11.26.28-31] teñu santo’napekñä mac-cittäù [BhP 11.26.27] ity-ädy-ukta-lakñaëeñu | bhaktià prema | ataevoktaà çré-rudreëa -- kñaëärdhenäpi tulaye na svargaà näpunar-bhavam | bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kim utäçiñaù || [BhP 4.24.57] iti | çré-çaunakenäpi tulayäma lavenäpi na svargam ity ädi pürvavat | tatänuñaìgikaà phalaà sa-dåñöäntam äha yatheti | vibhävasum agnim | upäsya-buddhyä çrayamänasya homädy-arthaà jvälayata ity arthaù | tasya tathä çétädikam apaiti | bhayaà duñöa-jévädi-kåtam | tathä sädhün sevamänasya karmädi-jäòyam | ägämi saàsära-bhayaà tan-mülam ajïänaà ca naçyatéty arthaù |

|| 11.26 || çré-bhagavän || 247 ||

[248] atha krama-präptaà çravaëam | tac ca näma-rüpa-guëa-lélämaya-çabdänäà çrotra-sparçaù | tatra näma-çravaëaà yathä – na hi bhagavann aghaöitam idaà tvad-darçanän nåëäm akhila-päpa-kñayaù | yan-näma sakåc chravaëät pukkaço’pi vimucyate saàsärät || [BhP 6.16.44] tädåçasyäpi sakåc-chravaëe’pi mukti-phala-präpter uttamasya tac-chravaëe tu parama-bhaktir eva phalam ity abhipretam |

|| 6.16 || citraketuù çré-saìkarñaëam || 248 ||

[249] atha rüpa-çravaëam – ye tu tvadéya-caraëämbuja-koça-gandhaà jighranti karëa-vivaraiù çruti-väta-nétam | bhaktyä gåhéta-caraëaù parayä ca teñäà näpaiñi nätha hådayämburuhät sva-puàsäm || [BhP 3.9.5] tu-çabdo yo nädåto naraka-bhägbhir asat-prasaìgaiù [BhP 3.9.4] iti pürvokta-ninditänäà bhagavad-rüpänädaravatäà pratiyogy-artha-nirdeçe nirdiñöaù | anena ye’tra etad-virodhino bhavanti ta eva (page 129) pürvoktä asat-prasaìgä iti gamyate | caraëa-mätra-nirdeço bhakty-atiçayena | gandhaà varëäkärädi-mädhuryaà karëa-vivarair jighranti näsä-vivaraiù paramämodam iva tair äsvädayantéty arthaù | çrutir vedas tad-anugämi-çabdäntaraà ca saiva vätas tena

präpitam | tataù parayä ca bhaktyä prema-lakñaëayä gåhéta-caraëas tvaà näpayätuà çaknoñi |

|| 3.9 || brahmä çré-garbhodaçäyinam || 249 ||

[250] atha guëa-çravaëam -- kathä imäs te kathitä mahéyasäà vitäya lokeñu yaçaù pareyuñäm | vijïäna-vairägya-vivakñayä vibho vaco-vibhütér na tu päramärthyam || yat tüttamaù-çloka-guëänuvädaù saìgéyate’bhékñëam amaìgala-ghnaù | tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà kåñëe’maläà bhaktim abhépsamänaù || [BhP 12.3.14-15] öékä ca – räja-vaàçänukértanasya tätparyam äha kathä imä iti | vijïänaà viñayäsäratä-jïänam | tato vairägyam | tayor vivakñayä | pareyuñäà måtänäà vaco-vibhütér väg-viläsa-mätra-rüp¸aù | päramärthyaà paramärtha-yuktaà kathanaà na bhavatéty arthaÙ | kas tarhi puruñäëäm upädeyaù paramärthas tam äha yas tv iti | nityaà pratyaham | tatr¨¨apy abhékñëam ity eñä | atra yata kvacic chré-räma-lakñmaëädayo’pi teñäà räjïäà madhye vairägyärthaa chatri-nyäyena paöhyante tan nirasyate | ato yadyapi nigama-kalpa-taror ity ädy-anusäreëa sarvasyaiva prasaìgasya rasa-rüpatvaà tathäpi kvacit säkñäd-bhakti-maya-çäntädi-rasa-rüpatvaà kvacit tad-upakaraëa-çäntädi-rasa-rüpatvaà ca samarthanéyam | asti hi tatra tatra bhakti-raseñv api täratamyam iti | guëäù käruëyädayaù | tad-guëa-kértiù svabhäva eväsäv iti çré-gétäsv api dåñöam – sthäne håñékeça tava prakértyä jagat prahåñyaty anurajyate ca [Gétä 11.36] ity ädau | atra mahäbhägavatänäm api bhagavata iva guëa-çravaëaà matam -- tat kathyatäà mahä-bhäga yadi kåñëa-kathäçrayam | athaväsya padämbhoja- makaranda-lihäà satäm || [BhP 1.16.6] iti çaunakokteù | yadyapy atra guëa-çabdena rüpa-lélayor api sauñöhavaà gåhyate tathäpi tat-prädhänya-nirdeçät påthag-grahaëam | evam uttaraträpi jïeyam | bhaktià premäëam | amaläà kaivalyädécchä-rahitäm |

|| 12.3 || çré-çukaù || 250 ||

[251] kià ca -- yatrottamaçloka-guëänuvädaù

prastüyate grämya-kathä-vighätaù | niñevyamäëo’nudinaà mumukñor matià satéà yacchati väsudeve || [BhP 5.12.13] mumukñor api kià punar bhakti-mätrecchoù | satéà mumukñädy-anya-kämanä-rahitäm | tad anyä tu vyabhicäriëéti bhävaù |

|| 3.9 || çré-brähmaëo rahügaëam || 251 || (page 130)

[252]

vyatirekeëa ca – nivåtta-tarñair upagéyamänäd bhavauñadhäc chrotra-mano-'bhirämät | ka uttamaçloka-guëänuvädät pumän virajyeta vinä paçughnät || [BhP 10.1.4] nivåtty-ädi-viçeñaëa-trayeëa mukta-mumukñu-viñayi-janänäà grahaëam | paçughno vyädhaù | tasya hi – räja-putra ciraà jéva mä jéva muni-putraka | jéva vä mara vä sädho vyädho mä jéva mä mara || iti nyäyena viñaya-sukhe’pi tätparyaà nästi | na ca tad-abhijïatvam asti viçeñatas tu kathä-rasa-jïäne | parama-müòhatvät sämarthyaà nästy eva | yad vä daitya-svabhävasya yasya nindä-mätra-tätparyaà sa eva hiàsakatvena paçyaghna-çabdenocyate | paçughno vyädhaù | so’pi mågädénäà saundaryädika-guëam agaëayann eva hiàsä-mätra-tatpara iti | tato rasa-grahaëäbhäväd yuktam uktaà vinä paçughnäd iti | ubhayathäpi tad-bahirmukhebhyo gäli-pradäna eva tätparyam | yathä tåtéye çré-maitreyasya -- ko näma loke puruñärtha-säravit purä-kathänäà bhagavat-kathä-sudhäm | äpéya karëäïjalibhir bhaväpahäm aho virajyeta vinä naretaram || [BhP 3.13.51] iti |

|| 10.1 || çré-räjä çré-çukam || 252 ||

[253] atha lélä-çravaëam -- jïänaà yad äpratinivåtta-guëormi-cakram ätma-prasäda uta yatra guëeñv asaìgaù | kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaù ko nirvåto hari-kathäsu ratià na kuryät || [BhP 2.3.12]

yat yäsu kathäsu jïänaà bhavati | kédåçaà ? ä sarvataù pratinivåttaà uparataà guëorméäà rägädénäà cakraà samüho yasmät | yato yatra yäsu kathäsu tad-dhetur ätma-prasädaç ca tat-prasäda-hetur viñayänäsaktiç ca | kià bahunä ? tat-phalaà yat kaivalyaà tad api | brahma-bhütaù prasannätmä ity ädy-uktänusäreëa | sammataù panthäù präpti-dväraà yatra sa premäkhyo bhakti-yogo’pi | yäsa çruta-mäträsu tat-tad-anapekñyaiva bhavati täsu hari-kathäsu tac-cariteñu kaà çravaëa-sukhena nirvåtaù san anyatränirvåto vä ratià rägaà na kuryät |

|| 2.3 || çré-çukaù || 253 ||

[254] kià bahunä, etad-artham eväsya mahä-puräëävirbhäva iti bhavatänudita-präyaà yaço bhagavato’malam [BhP 1.5.8] ity ädau samädhinänusmara tad-viceñöitam [BhP 1.5.16] ity ädau ca varëitam | sä ca lélä dvividhä – såñöy-ädi-rüpä lélävatära-vinoda-rüpä ca | tayor uttarä tu praçastatarety äçayenäha – prädhänyato yän åña ämananti lélävatärän puruñasya bhümnaù | äpéyatäà karëa-kañäya-çoñän anukramiñye ta imän supeçän || [BhP 2.6.46] yadyapi pürvam ädyo’vatäraù puruñaù parasya [BhP 2.6.40] ity ädi-granthena puruñaà kälädi- (page 131) tac-chaktià mana ädi-tat-käryaà brahmädi-tad-guëävatärän dakñädi-tat-tad-vibhütéàç coktavän asmi, tena ca såñöy-ädi-léläù, tathäpi yän he åñe puruñasya bhümno lélävatärän prädhänyena ämananti tän eva imän mama hådayädhirüòhän karëakañäya-çoñän tad-itara-çravaëa-räga-hantèn kià ca supeçäm | parama-manoharän anukramiñye | tad-anukrameëa ä samyak péyatäm |

|| 2.6 || çré-brahmä näradena || 254||

[255] evaà duravagamätma-tattva-nigamäya [BhP 10.87.17] ity ädau veda-stutäv api tac-chläghä drañöavyä | ataeva prathame bhävayaty eñaù [BhP 1.2.33] ity ädau, lélävatäränurata [BhP 1.2.33] iti tad-viçeñaëaà dattam | tathä ca çré-bhagavad-gétäsu – janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù | tyaktvä dehaà punarjanma naiti mäm eti so’rjuna || [Gétä 4.9] iti | eñä khalu martya-çaréram api pärñada-bhävena jita-måtyakaà vidadhäti | yad äha – sädhu véra tvayä påñöam avatära-kathäà hareù | yat tvaà påcchasi martyänäà måtyu-päça-viçätaném ||

yayottänapadaù putro muninä gétayärbhakaù | måtyoù kåtvaiva mürdhny aìghrim äruroha hareù padam || [BhP 3.14.5-6] muninä çré-näradena | atas tena bhagavad-avatära-kathäpi taà prati çrävitästéti gamyate | tena çaréreëaiva måtyu-jayaù pärñadatvaà coktam -- parétyäbhyarcya dhiñëyägryaà pärñadäv abhivandya ca | iyeña tad adhiñöhätuà bibhrad rüpaà hiraëmayam || [BhP 4.12.29] iti |

|| 3.14 || çré-maitreyaù || 255 ||

[256] tad evaà nämädi-çravaëam uktam atra tat-parikara-çravaëam api jïeyam – çrutasya puàsäà sucira-çramasya nanv aïjasä süribhir éòito’rthaù | tat-tad-guëänuçravaëaà mukunda- pädäravindaà hådayeñu yeñäm || [BhP 3.13.4] ity ädau | tatra yadyapy ekatareëäpi vyutkrameëäpi siddhir bhavaty eva tathäpi prathamaà nämnaù çravaëam antaùkaraëa-çuddhy-artham apekñyam | çuddhe cäntaùkaraëe rüpa-çravaëena tad-udaya-yogyatä bhavati | samyag-udite ca rüpe guëänäà sphuraëaà sampadyate | tatas teñu näma-rüpa-guëeñu tat-parikareñu ca samyak sphuriteñv eva lélänäà sphuraëaà suñöhu bhavatéty abhipretya sädhana-kramo likhitaù | evaà kértana-smaraëayor jïeyam | idaà ca çravaëaà çréman-mahan-mukharitaà cen mahä-mähätmyaà jäta-rucénäà parama-sukhadaà ca | tac ca dvividhaà – mahad-ävirbhävitaà mahat-kértyamänaà ceti | tatra çré-bhägavatam upalakñya pürvaà yathä -- idaà bhägavataà näma puräëaà brahma-sammitam | uttama-çloka-caritaà cakära bhagavän åñiù || [BhP 1.3.40] atra tan-mähätmya-sücanärtham eva tat-kartåkatva-vacanam |

|| 1.3 || çré-sütaù || 256 ||

[257]

yathä vä nigama-kalpa-taror galitaà phalaà çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam [BhP 1.1.3] (page 132) ity ädau | atra çré-çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutatvena parama-sukhadatvam uktam | etad-upalakñaëatvena çré-lélä-çukädyärbhävita-karëämåtädi-granthä api kroòékartavyäù | atha mahat-kértyamänaà yathä --

sa uttamaçloka mahan-mukha-cyuto

bhavat-padämbhoja-sudhä kaëänilaù | småtià punar vismåta-tattva-vartmanäà kuyoginäà no vitaraty alaà varaiù || [BhP 4.20.25] na kämaye nätha tad api [BhP 4.20.21] ity ädi pürvoktänusärät sva-sukhätiçayena kaivalya-sukha-tiraskäré mahatäà mukhäd vigalito bhavat-pädämbhoja-mädhurya-leçasyäpi sambandhé çabdätmako’nilo | vismåta-parama-tattvätmaka-tvadéya-jïänänäm asmäkaà tvadéyäà småtim api yac ceti | tsmät tathävidhasya tasya parama-sädhya-sädhanätmakatväd alam anyair varair ity arthaù |

|| 4.20 || påthuù çré-viñëum || 257 ||

[258-259 ] tad eva mahä-mähätmyaà mahä-sukha-pradatvaà coktam | tad etad ubhayam apy aträha dväbhyäm – tasmin mahan-mukharitä madhubhic- caritra-péyüña-çeña-saritaù paritaù sravanti | tä ye pibanty avitåño nåpa gäòha-karëais tän na spåçanty açana-tåò-bhaya-çoka-mohäù || [BhP 4.29.40] asmin sädhu-saìge | mahadbhir mukharitäù kértitäù | çeñaù säraù | avitåño’laà-buddhi-çünyäù | gäòhatvaà sävadhänatvam | açanaà kñut | etair upadruto nityaà jéva-lokaù svabhävajaiù | na karoti harer nünaà kathämåta-nidhau ratim || [BhP 4.29.41] yair etair açanädibhir upadrutaiù san kathämåta-nidhau ratià na karoti tän etän mahat-kértyamänäni bhagavad-yaçäàsi sva-mähätmyena dürékåtya sva-sukham anubhävayantéti padya-dvaya-yojanärthaù ||

|| 3.29 || çré-näradaù präcénabarhiñam || 258-259 ||

[260]

taträpi çravaëe çré-bhägavata-çravaëaà tu parama-çreñöham | tasya tädåça-prabhävamaya-çabdätmakatvät parama-rasamayatväc ca | tatra pürvasmäd yathä – çrémad-bhägavate mahä-muni-kåte kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät || [BhP 1.1.2] iti | mahämuniù sarva-mahan-mahanéya-caraëa-paìkajaù çré-bhagavän | atra kià vä parair ity ädinä çabda-sväbhävika-mähätmyaà darçitam |

|| 1.1 || çré-vyäsaù || 260 ||

[261]

uttarasmäd yathä – sarva-vedänta-säraà hi çré-bhägavatam iñyate | tad-rasämåta-tåptasya nänyatra syäd ratiù kvacit || [BhP 12.13.12] tad-rasa evämåtaà tena tåptasya |

|| 12.13 || çré-sütaù || 261 ||

[262]

atraiva vivecanéyam – çré-bhagavan-nämädeù çravaëaà tävat paramaà çreyaù | taträpi mahad-ävirbhävit prabandhädeù | tatra mahat-kértyamänasya tato’pi çré-bhägavatasya | taträpi ca mahat-kértyamänasyeti | atra mürtyäbhimatayätmanaù itivat nijäbhésöa-nämädi-çravaëaà tu muhur ävartayitavyam | (page 133) taträpi saväsana-mahänubhava-mukhät sarvasya çré-kåñëa-nämädi-çravaëaà tu parama-bhägyäd eva sampadyate tasya pürëa-bhagavattväd iti | evaà kértanädiñv apy anusandheyam | tatra yat svayaà samprati kértyate tad api çré-çukadevädi mahat kértita-caratvenänusandhäya kértanéyam iti | tad eva çravaëaà darçitam | asya ca kértanäditaù pürvatvaà tad vinä tat-tad-ajïänät | viçeñataç ca yadi säkñäd eva mahat-kåtasya çravaëa-bhägyaà na sampadyate tadaivaà svayaà påthak-kértanéyam iti tat-prädhänyät | ataevoktaà tad-väg-visargo janatägha-viplavaù [BhP 1.5.11, 12.12.52] ity ädau | öékäkådbhiù yad yäni nämäni vaktari sati çåëvanti çrotari sati gåëanti anyadä tu svayam eva gäyanti iti | athätaù kértanam | tatra pürvavan nämädikramo jïeyaù | nämno yathä – sarveñäm apy aghavatäm idam eva suniñkåtam | näma-vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä matiù || [BhP 6.2.10] öékä ca – suniñkåtaà çreñöhaà präyaçcittam idam eva | tatra hetuù – yato näma-vyäharaëät tad-viñayä nämoccäraka-puruña-viñayä madéyo’yaà mayä sarvato rakñaëéya iti viñëor matir bhavati ity eñä | ataù sväbhävika-tadéyäveça-hetutvena tadéya-svarüpa-bhütatvät parama-bhägavatänäà tad-eka-deça-çravaëam api prétikaram | yathä pädmottara-khaëòe çré-rämäñöottara-çata-näma-stotre çré-çiva-väkyam – rakärädéni nämäni çåëvato devi jäyate | prétir me manaso nityaà räma-näma-viçaìkayä || [PadmaP 6.254.21*] iti | tad evaà sati päpa-kñaya-mätra-phalaà kiyad iti bhävaù |

|| 6.2 || çré-viñëudütä yama-dütän || 262 ||

[263]

phalaà tv idam eva, yad äha -- evaà-vrataù sva-priya-näma-kértyä jätänurägo druta-citta uccaiù | hasaty atho roditi rauti gäyaty unmäda-van nåtyati loka-bähyaù || [BhP 11.2.40] evaà çåëvan subhadräëi rathäìgapäëeù [BhP 11.2.38] ity-ädy-ukta-prakäraà vrataà våttaà yasya tathäbhüto’pi sva-priyäëi sväbhéñöäni yäni nämäni teñäà kértanena jätänurägas tata eva citta-draväd druta-cittaù | tatrocita-bhäva-vaicitrébhir hasatéty ädi | atra tåtéyäçrutyä näma-kértanasyaiva sädhakatvamatvaà labdham | tad evaà vrata ity aträpi çabdo’py adhyähåtaù | ataeva bhaktiù pareçänubhavo viraktiù [BhP 11.2.40] ity ädy-uttara-padye öékä-cürëikä – nanv iyam ärüòha-yoginäm api bahu-janmabhir durlabhä gatiù kathaà näma-kértana-mätreëaikäsmin janmani bhaved ity äçaìkya sa-dåñöäntam äha bhaktir iti ity eñä | ittham utthäpitaà ca çré-bhagavan-näma-kaumudyäà sahasra-näma-bhäñye ca puräëäntara-vacanam –

naktaà divä ca gata-bhér jita-nidra eko nirviëëa ékñita-patho mita-bhuk praçäntaù | yady acyute bhagavati sa mano na sajjen nämäni tad-rati-karäëi paöhed vilajjaù || iti |

atra gata-bhétyädayo guëä nämaika-tatparatä-sampädanärthä na tu kértanäìga-bhütä | bhakti- (page 134) mätrasya nirapekñatvaà tasya tu sutaräà tädåçatvam iti | yathä viñëudharma-sarva-pätakätipätaka-mahäpätaka-käri-dvitéya-kñatra-bandhüpäkhyäne brähmaëa uväca –

yady etad akhilaà kartuà na çaknoñi bravémi te | svalpam ananyan mayoktaà bho kariñyati bhavän yadi ||

kñatra-bandhur uväca – açakyam uktaà bhavatä caïcalatväd dhi cetasaù | väk-çaréra-viniñpädyaà yac chakyaà tad udéraya || brähmaëa uväca – uttiñöhatä prasvapatä prasthitena gamiñyatä | govindeti sadä väcyaà kñut-tåö-praskhalitädiñu || iti |

|| 11.3 || çré-kavir videham || 263 ||

[264] anyatra ca – na niñkåtair uditair brahma-vädibhis

tathä viçuddhyaty aghavän vratädibhiù | yathä harer näma-padair udähåtais tad uttamaçloka-guëopalambhakam || [BhP 6.2.11]

[265] ataeva prathama-skandhänta-sthitänäà räjïaù çreyo-vividiñä-väkyänäm anantaraà dvitéya-skandhärambhe sarvottamam uttaraà vaktum -- idaà bhägavataà näma puräëaà brahma-sammitam | adhétavän dväparädau pitur dvaipäyanäd aham || pariniñöhito’pi nairguëya uttama-çloka-lélayä | gåhéta-cetä räjarñe äkhyänaà yad adhétavän || tad ahaà te’bhidhäsyämi mahä-pauruñiko bhavän | yasya çraddadhatäm äçu syän mukunde matiù saté || [BhP 2.1.8-10] iti çré-bhägavatasya parama-mahimänam uktvä tad-anantaraà çré-bhägavatam upakramamäëa eva tasya nänäìgavataù çré-bhagavad-unmukhatayä tan-näma-kértanam evopadiçati | taträpi sarveñäm eva parama-sädhanatvena parama-sädhyatvena copadiçati -- etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto-bhayam | yoginäà nåpa nirëétaà harer nämänukértanam || [BhP 2.1.11] öékä ca – sädhakänäà siddhänäà ca nätaù param anyac-chreyo’stéty äha etad iti | icchatäà käminäà tat-tat-phala-sädhanam etad eva | nirvidyamänänäà mumukñüëäà mokña-sädhanam etad eva | yoginäà jïäninäà phalaà caitad eva nirëétam | nätra pramäëaà vaktavyam ity arthaù | ity eñä | näma-kértanaà cedam uccair eva praçastam – nämäny anantasya hata-trapaù paöhan [BhP 1.5.11] ity ädau | atha pädmoktä daçäpy aparädhäù parityäjyäù | yathä sanat-kumära-väkyam – sarväparädha-kåd api mucyate hari-saàçrayät | harer apy aparädhän yaù kuryäd dvipada-päàsavaù || nämäçrayaù kadäcit syät taraty eva sa nämataù | nämno’pi sarva-suhådo hy aparädhät pataty adhaù || iti | aparädhäç caite -- satäà nindä nämnaù paramam aparädhaà vitanute yataù khyätià yätaà katham u sahate tad-vigarhäm | çivasya çré-viñëor ya iha guëa-nämädi-sakalaà dhiyä bhinnaà paçyet sa khalu hari-nämähita-karaù || (page 135) guror avajïä çruti-çästra-nindanam tathärtha-vädo hari-nämni kalpanam | nämno baläd yasya hi päpa-buddhir

na vidyate tasya yamair hi çuddhiù || dharma-vrata-tyäga-hutädi-sarva- çubha-kriyä-sämyam api pramädaù | açraddadhäne vimukhe’py açåëvati yaç copadeçaù çiva-nämäparädhaù || çrutväpi näma-mähätmye yaù préti-rahito’dhamaù | ahaà-mamädi-paramo nämni so’py aparädha-kåt || iti | atra sarväparädha-kåd api ityädau çré-viñëu-yämala-väkyam apy anusandheyam – mama nämäni loke’smin çraddhayä yas tu kértayet | tasyäparädha-koöés tu kñamämy eva na saàçayaù || iti | satäà nindä ity anena hiàsädénäà vacanägocaratvaà darçitam | nindädayas tu yathä skände çré-märkaëòeya-bhagératha-saàväde – nindäà kurvanti ye müòhä vaiñëavänäà mahätmanäm | patanti pitåbhiù särdhaà mahäraurava-saàjïite || hanti nindanti vai dveñöi vaiñëavän näbhinandati | krudhyate yäti no harñaà darçane patanäni ñaö || iti | tan-nindä-çravaëe’pi doña uktaù – nindäà bhagavataù çåëvan tat-parasya janasya vä | tato näpaiti yaù so’pi yäty adhaù sukåtäc cyutaù || [BhP 10.76.26] iti | tato’pagamaç cäsamarthasyaiva | samarthena tu nindaka-jihvä chettavyä | taträpy asamarthana-svapräëa-parityägo’pi kartavyaù | yathoktaà devyä – karëau pidhäya nirayäd yad akalpa éçe dharmävitary asåëibhir nåbhir asyamäne | chindyät prasahya ruçatém asatéà prabhuç cej jihväm asün api tato visåjet sa dharmaù || [BhP 4.4.17] iti | çivasya çré-viñëor ity atraivam anusandheyam | çrüyate’pi – yad yad vibhütimat sattvaà çrémad ürjitam eva vä | tat tad evävagaccha tvaà mama tejo’àçasaàbhavam || [Gétä 10.41] iti | brahmä bhavo’ham api yasya kaläù kaläyäù [BhP 10.68.26] iti | yat-päda-niùsåta-sarit-pravarodakena térthena mürdhnädhikåtena çivaù çivo’bhüt [BhP 3.28.22] iti | såjämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù |

viçvaà puruña-rüpeëa paripäti triçakti-dhåk || [BhP 2.6.30] tathä mädhva-bhäñya-darçitäni vacanäni brahmäëòe – rujaà drävayate yasmäd rudras tasmäj janärdanaù | éçanäd eva ceçäno mahä-devo mahattvataù || pibanti ye narä näkaà muktäù saàsära-sägarät | tad-ädhäro yato viñëuù pinäkéti tataù småtaù || çivaù sukhätmakatvena sarva-sarodhanäd dharaù | kåtyätmakam imaà dehaà yato vaste pravartayan || kåttiväsäs tato devo viriïciç ca virecanät | båàhaëäd brahma-nämäsau aiçvaryäd indra ucyate || evaà nänä-vidhaiù çabdair eka eva trivikramaù | vedeñu ca puräëeñu géyate puruñottamaù || iti | vämane – na tu näräyaëädénäà nämnäm anyatra saàçayaù | anya-nämnäà gatir viñëur eka eva prakértitaù || iti | skände – åte näräyaëädéni nämäni puruñottamaù | adäd anyatra bhagavän räjevarte svakaà puram || iti | brähme – caturmukhaù çatänando brahmaëaù padmabhür iti| ugro bhasmadharo nagnaù kapäléti çivasya ca | viçeñ-nämäni dadau svakéyäny api keçavaù || iti | tad evaà çré-viñëoù sarvätmakatvena prasiddhatvät tasmät sakäçät çivasya guëa-nämädikaà bhinnaà çakty-antara-siddham iti yo dhiyäpi paçyed ity arthaù | dvayor abheda-tätparyeëa ñañöhy-antatve sati çré-viñëoç cety apekñya ca-çabdaù kriyeta | tat-prädhänya-vivakñayaiva çré-çabdaç ca tatraiva dattaù | ataeva çiva-nämäparädha iti çiva-çabdena mukhyatayä çré-viñëur eva pratipädita ity abhipretam | sahasra-nämädau ca shtäëu-çivädi-çabdäs tathaiva | atha çruti-çästra-nindanam – yathä päñaëòa-märgeëa dattätreya-rñabha-devopäsakänäà päñaëòinäm | tathärtha-vädaù stuti-mätram idam iti mananam | kalpanaà tan-mähätmya-gauëatäkaraëäya gaty-antara-cintanam | yathoktaà kaurme vyäsa-gétäyäà – deva-drohäd guru-drohaù koöi-koöi-guëädhikaù | jïänäpavädo nästikyaà tasmät koöi-guëädhikam || iti | yat tu çruta-näm-mähätmyasyäpy ajämilasya so’haà vyaktaà patiñyämi narake bhåça-däruëe [BhP 6.2.27] ity etad väkyaà tat khalu sva-daurätmya-mätra-dåñöyä | näma-mähätmya-dåñöyä tv agre vakñyate tathäpi me durbhagasya [BhP 6.2.30] ity ädi dvayam |

nämno baläd iti | yadyaî bhaven nämno balenäpi kåtasya päpasya tena nämnä kñayaù | tathäpi yena nämno balena parama-puruñärtha-svarüpaà sac-cid-änanda-sändraà säkñäc-chré-bhagavac-caraëäravindaà sädhayituà pravåttas tenaiva parama-ghåëäspadaà päpa-viñayaà sädhayatéti parama-daurätmyam | tataù kadarthayaty eva taà tan näma ceti tat-päpa-koöi-mahattamasyäparädhasyäpäto bäòham eva | tato yamair bahubhir yama-niyamädibhiù kåta-präyaçcittasya krameëa pätpädhikärair anekair api daëòa-dharair vä kåta-daëòasya tasya çuddhy-abhävo yukta eva | nämäparädha-yuktänäm ity ädi vakñyamäëänusäreëa punar api satata-näma-kértana-mätrasya tatra präyaçcittatvät | sarväparädha-kåd api ity ädy ukty-anusäreëa nämäparädha-yuktasya bhagavad-bhaktimato’py adhaùpäta-lakñaëa-bhoga-niyamäc ca | tata indrasyäçvamedhäkhya-bhagavad-yajana-balena våtra-hatyä-pravåttis tu lokopadrava-çäntià tadéyäsura-bhäva-khaëòanaà cecchüäm åñéëäm aìgékåtatvän na doña iti mantavyam | (p137) atha dharma-vrata-tyägeti dharmädibhiù sämya-mananam api pramädaù | aparädho bhavatéty arthaù | ata eva ca – vedäkñaräëi yävanti paöhitäni dvijätibhiù | tävanti hari-nämäni kértitäni na saàçayaù || ity atideçenäpi nämna eva mähätmyam äyäti | uktaà hi madhura-madhuram etan maìgalaà maìgalänäà sakala-nigama-vallé-sat-phalaà cit-svarüpam iti | tathä çré-viñëu-dharme – åg-vedo hi yajur-vedaù säma-vedo’py atharvaëaù | adhétäs tena yenoktaà harir ity akñara-dvayam || skände pärvaty-uktau – mä åco mä yajus täta mä säma paöha kiïcana | govindeti harer näma geyaà gäyasva nityaçaù || pädme çré-rämäñöottara-çata-näma-stotre – viñëor ekaika-nämaiva sarva-vedädhikaà matam [PadmaP 6.254.27] iti | atha açraddadhäne ity ädinopadeñöur aparädhaà darçayitvopadeçasyäha – çrutveti | yataù ahaà-mamädi-paramaù ahantä-mamatädy-eka-tätparyeëa tasminn anädaravän ity arthaù | nämaikaà yasya väci smaraëa-patha-gatam ity ädau deha-draviëädi-nimittaka-päñaëòa-çabdenan ca daçäparädhä lakñyante päñaëòa-mayatvät teñäm | tathä tad-vidhänäm eväparädhäntaram uktaà pädma-vaiçäkha-mähätmye – avamanya ca ye yänti bhagavat-kértanaà naräù | te yänti narakaà ghoraà tena päpena karmaëä || [PadmaP 5.96.63] iti | eñäà cäparädhänäm ananya-präyaçcittatvam evoktaà tatraiva – nämäparädha-yuktänäà nämäny eva haranty agham | aviçränta-prayuktäni täny evärtha-karäëi ca || iti |

atra sta-prabhåtiñv aparädhe tu tat-santoñärtham eva santata-näma-kértanädikaà samucitam | ambaréña-caritädau tad-eka-kñamyatvenäparädhänäà darçanät | uktaà ca näma-kaumudyäm -- mahad-aparädhasya bhoga eva nivartakaù tad-anugraho vä iti | tasmäd agaty-antaräbhävät sädhüktaà etan-nirvidyamänänäm [BhP 2.1.11] iti |

|| 2.1 || çré-çukaù || 265 ||

[266]

evaà çré-näradenoktaà båhan-näradéye – mahimnäm api yan-nämnaù päraà gantum anéçvaraù | manavo’pi munéndräç ca kathaà taà kñuëëa-dhér bhaje || iti | atha çré-rüpa-kértanam | pratyäkrañöuà nayanam abalä ity ädau – yac chrér väcäà janayati ratià kértyamänä kavénäm || [BhP 11.30.3] iti | yasya çré-kåñëa-rüpasya çobhä-sampattiù kértyamänä saté kavénäà tat-kértakänäà väcäà tat-kértaneñv eva rägaà janayati | athoktaà çré-catuùsanena kämaà bhavaù savåjinair nirayeñu nastät [BhP 3.15.49] ity ädau | väcaç ca nas tulasivad yadi te’ìghri-çobhäù iti |

|| 11.30 || räjä çré-çukam || 266 ||

[267] atha guëa-kértanam -- idaà hi puàsas tapasaù çrutasya vä sviñöasya süktasya ca buddhi-dattayoù | avicyuto’rthaù kavibhir nirüpito yad uttamaùçloka-guëänuvarëanam || 267 || [BhP 1.5.22] (p138) çrutaà vedädhyayanam | sviñöaà yägädi | süktaà manträdi-jayaù | buddha`açästréya-bodhaù | dattaà dänam | eteñäà bhagavad-arpitänäà satäm evävicyuto’rthaù nityaà phalam | kià tat ? uttamaùçlokasya guëänukértanaà yat | jätäyäm api guëänuvarëana-sädhyäyäà parama-puruñärtha-rüpäyäà ratau guëänuvarëanasya pratyuta nitya-nityolläsäd avicyutatvam uktam | tasmäd avicyutatvena ratim eväsya phalaà sücayati |

|| 1.5 || çré-näradaù çré-vyäsam || 267 ||

[268] atha lélä-kértanam – çåëvataù çraddhayä nityaà gåëataç ca sva-ceñöitam | kälena näti-dérghena bhagavän viçate hådi || [BhP 2.8.3]

nätidérghena svalpenaiva | viçate sphurati |

|| 2.8 || çré-parékñit || 268 ||

[269] tathä – måñä giras tä hy asatér asat-kathä na kathyate yad bhagavän adhokñajaù | tad eva satyaà tad u haiva maìgalaà tad eva puëyaà bhagavad-guëodayam || [BhP 12.12.49] ity ädi | yad uttamaùçloka-yaço’nugéyate [BhP 12.12.50] asatér asatyaù | asatäà bhagavatas tad-bhaktebhyaç cänyeñäà kathä yäsu täù | yad yäsu gérñu na kathyate | uttamaùçlokasya yaço’nugéyaa iti tu yat tat tadéya-lélämayänugänam eva | satyam ity ädi | kathaà satyatvaà maìgalatvaà ca | taträha bhagavad-guëänäm udayo gäyaka-hådi sphürtir yasmät tat | tadéya-rati-pradam ity arthaù | skände – yatra yatra mahépäla vaiñëavé vartate kathä | tatra tatra harir yäti gaur yathä suta-vatsalä || viñëudharme skände ca bhagavad-uktau – mat-kathä-väcakaà nityaà mat-kathä-çravaëe ratam | mat-kathä-préti-manasaà nähaà tyakñyämi taànaram || iti | atra cänugéyata ity anena sukaëöhatä ced gänam eva kartavyaà tac ca praçastam ity äyätam | evaà nämädénäm api | uktaà ca – gétäni nämäni tad-arthakäni gäyan vilajjo vicared asaìgaù | evaà-vrataù sva-priya-näma-kértyä jätänurägo druta-citta uccaiù || [BhP 12.2.37] iti | anyatra ca – yänéha viçva-vilayodbhava-våtti-hetuù karmäëy ananya-viñayäëi hariç cakära | yas tv aìga gäyati çåëoty anumodate vä bhaktir bhaved bhagavati hy apavarga-märge || [BhP 10.69.29] iti | gäna-çakty-abhäve svasmäd utkåñöatarasya präptau vä tac chåëoti | tadä çakty-abhäve tad anumodate’péty arthaù | çré-viñëu-dharme çré-viñëüktau – rägeëäkåñyate ceto gändharväbhimukhaà yadi | mayi buddhià samästhäya gäyethä mama sat-kathäù || iti | pädme ca kärttika-mähätmye çré-bhagavad-uktau –

nähaà vasämi vaikuëöhe yoginäà hådaye na ca | mad-bhaktä yatra gäyanti tatra tiñöhämi närada || teñäà püjädikaà gandha-dhüpädyaiù kriyate naraiù | tena prétià paräà yämi na tathä mama püjanät || iti | te ca präëi-mäträëäm eva paramopakartäraù kim uta sveñäm | yathoktaà närasiàhe çré-prahlädena – (page 139) te santaù sarva-bhütänäà nirupädhika-bändhaväù | ye nåsiàha bhavan-näma gäyanty uccair mudänvitäù || iti | atra ca bahubhir militvä kértanaà saìkértanam ity ucyate | tt tu camatkära-viçeña-poñät pürvato’py adhikam iti jïeyam | astra ca näma-saìkértane yathopadiñöaà kali-yuga-pävanävatäreëa çré-bhagavatä – tåëäd api sunécena taror api sahiñëunä | amäninä mänadena kértanéyaù sadä hariù || [Padyävalé 32] iti |

|| 12.12 || çré-sütaù || 269 ||

[270} iyaà ca kértanäkhyä bhaktir bhagavato dravya-jäti-guëa-kriyäbhir déna-janaika-viñayäpära-karuëämayéti çruti-puräëädi-viçrutiù | kalau ca dénatvaà yathä brahma-vaivarte – ataù kalau tapo-yoga-vidyä-yäjïädikäù kriyäù | säìgäù bhavanti na kåtäù kuçalair api dehibhiù || iti | ataeva kalau svabhävata evätidéneñu lokeñv ävirbhüya tän anäyäsenaiva tat-tad-yuga-gata-mahäsädhnänäà sarvam eva phalaà dadänä sä kåtärthayati | ataeva tayaiva kalau bhagavato viçeñataç ca santoño bhavati | tathä caivottamaà loke tapaù çré-hari-kértanam | kalau yuge viçeñeëa viñëu-prétyai samäcaret || iti skända-cäturmäsya-mähätmya-vacanänusäreëa | tad evam äha – kåte yad dhyäyato viñëuà tretäyäà yajato makhaiù | dväpare paricaryäyäà kalau tad dhari-kértanät || [BhP 12.3.52] yad yat kåtädiñu tena tena sädhanena syät tat sarvaà kalau hari-kértanäd bhavatéti | anyatra ca [ViP 6.2.17] – dhyäyan kåte yajan yajïais tretäyäà dväpare’rcayan | yad äpnoti tad äpnoti kalau saìkértya keçavam || iti |

||12.3|| çré-çukaù || 270 ||

[271]

ataeva – kalià sabhäjayanty äryä guëa-jïäù sära-bhäginaù | yatra saìkértanenaiva sarva-svärtho’bhilabhyate || [BhP 11.5.36] guëa-jïäù kértana-pracära-rüpaà tad-guëaà jänantaù | ataeva tad-doña-grahaëät sära-bhäginaù sära-mätra-grahaëäù kalià sabhäjayanti | guëam eva darçayati yatra pracäritena saìkértanenaiva sädhanäntara-nirapekñeëa tenety arthaù | sarvo dhyänädibhiù kåtädiñu sädhana-sahasraiù sädhyaù |

[272] kértanasyaiva mahimänam äha – na hy ataù paramo läbho dehinäà bhrämyatäm iha | yato vindeta paramäà çäntià naçyati saàsåtiù || [BhP 11.5.37] ataù kértanät | yato yasmät kértanät | paramäà çäntià çamo man-niñöhatä buddhiù iti bhagavad-väkyänusäreëa dhyänädibhir apy asädhyäà sarvotkåñöäà bhagavan-niñöhäà präpnoti | anuñaìgeëa (page 140) saàsäraç ca naçyati | ata eva dhyäna-niñöhä api kåtädi-prajä etädåçéà bhagavan-niñöhäà na präptavatyaù | mahä-bhägavatä nityaà kalau kurvanti kértanam iti skändädy-anusäreëa kåtädiñu prajä räjan kaläv icchanti sambhavam tädåça-niñöhä-käraëaà kértana-mähätmyaà ca | dénaika-kåpätiçaya-çälinä bhagavatä tadänéà tat-tat-sämarthyävasare yasmät na prakäçitaà tasmät dhyänädi-samarthäs täù prajä jihvauñöha-spandana-mätrasya nätisädhanatvaà bhaved iti matvä tan na çraddhitavatyaç ca |

[273] tataù kali-prajänäà parama-bhagavan-niñöhatäà çrutvä tad-arthaà kaläv eva kevalaà nija-janma prärthayanta ity äha – kåtädiñu prajä räjan kaläv icchanti sambhavam | kalau khalu bhaviñyanti näräyaëa-paräyaëäù || [BhP 11.5.35] tat-paräyaëatvam atra tadéya-premätiçayavattvam | etad eva paramäà çäntim ity anena kärya-dvärä vyaïjitaà muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù sudurlabhaù praçäntätmä [BhP 6.14.5] ity atra yadvat | atra kali-saìgena kértanasya guëotkarña iti na vaktavyaà bhakti-mätre käla-deça-niyamasya niñiddhatvät | viçeñato nämopalakñya ca viñëu-dharme ca cakräyudhasya nämäni sadä sarvatra kértayet iti | skända eva ca – na deça-kälävasthätma-çuddhy-ädikam apekñate | kintu svatantram evaidaà tan näma kämita-kämadam || iti |

viñëu-dharme ca – kalau kåta-yugaà tasya kalis tasya kåte yuge | yasya cetasi govindo hådaye yasya näcyuta || iti | na ca kaläv anya-sädhana-samarthatväd eva tenälpenäpi mahat phalaà bhavati na tu tasya garéyastveneti mantavyam | yasmin nyasta-matir na yäti narakaà svargo’pi yac-cintane vighno yatra niveçitätma-manasäà brähmo’pi loko’lpakaù | muktià cetasi yaù sthito’mala-dhiyäà puàsäà dadäty avyayaù kià citraà yad aghaà prayäti vilayaà taträcyute kértite || [ViP 6.8.57} iti samädhi-paryantäd api smaraëät kaumutyena kértanasyaiva garéyastvaà çré-viñëu-puräëe darçitam | ataevoktam etan-nirvidyamänänäà [BhP 2.1.11] ity ädi | tathä ca – aghacchit-smaraëaà viñëor bahv-äyäsena sädhyate | oñöha-spandana-mätreëa kértanaà tu tato varam || iti vaiñëava-cintämaëau | yena janma-çataiù pürvaà väsudevaù samarcitaù | tan-mukhe hari-nämäni sadä tiñöhanti bhärata || ity anyatra | sarväparädha-kåd api ity ädi-nämäparädha-bhajana-stotre ca | tasmät sarvatraiva yuge çrémat-kértanasya samänam eva sämarthyam | kalau ca çré-bhagavatä kåpayä tad grähyata ity apekñayaiva tatra ta-praçaàseti sthitam | ataeva yadyapi anya-bhaktiù kalau kartavyä tadä tat-saàyogenaivety uktam -- yajïaiù saìkértana-(page 141) präyair yajanti hi su-medhasaù [BhP 11.5.29] iti | atra ca svatantram eva näma-kértanam atyanta-praçastam – harer näma harer näma harer nämaiva kevalam | kalau nästy eva nästy eva nästy eva gatir anyathä || ity ädau | tasmät sädhüktaà kalià sabhäjayanty äryäù [BhP 11.5.3] ity ädi-trayam ||

||11.5|| çré-karabhäjano nimim || 271-273 ||

[274] tad evaà kalau näma-kértana-pracära-prabhäveëaiva parama-bhagavat-paräyaëatva-siddhir darçitä | tatra päñaëòa-praveçena nämäparädhino ye teñäà tu tad-bahirmukhatvam eva syäd iti vyatirekeëa tad draòhayati – kalau na räjan jagatäà paraà guruà tri-loka-näthänata-päda-paìkajam | präyeëa martyä bhagavantam acyutaà

yakñyanti päñaëòa-vibhinna-cetasaù || yan-nämadheyaà mriyamäëa äturaù patan skhalan vä vivaço gåëan pumän | vimukta-karmärgala uttamäà gatià präpnoti yakñyanti na taà kalau janäù || [BhP 12.3.37-38] spañöam ||

|| 12.3 || çré-çukaù || 274 ||

[275] tad evaà kértanaà vyäkhyätam | taträsmin kértane nija-dainya-nijäbhéñöa-vijïapti-stava-päöhäv apy antarbhävyau | tathä tatra çré-bhägavata-sthita-nämädi-kértanaà tu pürvavad anyadéyä nämädi-kértanäd adhikaà jïeyam | kalau tu praçastaà tat | kåñëe svadhämopagate dharma-jïänädibhiù saha | kalau nañöa-dåçäm eña puräëärko’dhunoditaù || [BhP 1.3.42] iti | atha çaraëäpatty-ädibhiù çuddhäntaù-karaëaç cet etan-nirvidhyamänänäm icchatäm akutobhayam [BhP 2.1.11] ity ädy-uktatvän näma-kértanäparityägena smaraëaà kuryät | tac ca manasänusandhänam | yad eva nämädi-sambandhitvena bahu-vidhaà bhavati | tatra smaraëa-sämänyam – etävän yoga ädiñöo mac-chiñyaiù sanakädibhiù | sarvatomana äkåñya mayy addhäveçyate yathä || [BhP 11.13.14] yathä yathävat mayy äveçyata ity etävän ity arthaù | tathä ca skände brahmoktau – äloòya sarva-çästräëi vicärya ca punaù punaù ityädi ||

|| 11.13 || çré-bhagavän || 275 ||

[276] tatra näma-smaraëam – harer näma paraà japyaà dhyeyaà geyaà nirantaram | kértanéyaà ca bahudhä nirvåtér bahudheycchatä || iti jäbäli-saàhitädy-anusäreëa jïeyam | näma-smaraëaà tu çuddhäntaù-karaëatäm apekñate | tat kértanäc cävaram iti müle tu nodäraraëa-spañöatä | rüpa-smaraëam äha – avismåtiù kåñëa-padäravindayoù kñiëoty abhadräëi ca çaà tanoti | sattvasya çuddhià paramätma-bhaktià jïänaà ca vijïäna-viräga-yuktam || [BhP 12.12.50]

(page 142) paramätmani çré-kåñëe prema-lakñaëäà bhaktim iti mukhyaà phalam anyäni tv änuñaìgikäëi |

|| 12.12 || çré-sütaù || 276 ||

[277]

kià ca – smarataù päda-kamalam ätmänam api yacchati | kià nv artha-kämän bhajato näty-abhéñöän jagad-guruù || [BhP 10.80.11] smarataù smarate | säkñät prädurbhüya ätmänaà smartur vaçékarotéty arthaù | arthakämän iti bahuvacanaà mokñam apy antarbhävayait liìga-samaväya-nyäyena | yasmäd evaà tan-mähätmyaà tasmäd eva gäruòe’pédam uktam | ekasminn apy atikränte muhürte dhyäna-varjite | dasyubhir muñitenaiva yuktam äkrandituà bhåçam || iti |

|| 10.80 || çrédäma-vipra-bhäryä tam || 277 ||

[278] atha pürvavat krama-sopäna-rétyä sukha-labhyaà guëa-parikara-sevä-lélä-smaraëaà cänusandheyam | tad idaà smaraëaà païca-vidham | yat kiïcid anusandhänaà smaraëam | sarvataç cittam äkåñya sämänyäkäreëa mano-dhäraëaà dhäraëä | viçeñato rüpädi-vicintanaà dhyänam | amåta-dhärävad avicchinnaà tad dhruvänusmåtiù | dhyeya-mätra-sphuraëaà samädhir iti | tatra smaraëam – yena kenäpy upäyena småto näräyaëo'vyayaù | api pätaka-yuktasya prasannaù syän na saàçayaù || [NärP 1.1.77] iti båhan-näradéyädau | dhäraëä – viñayän dhyäyataç cittaà viñayeñu visajjate | mäm anusmarataç cittaà mayy eva praviléyate || [BhP 11.14.27] ity ädau | dhyänam -- bhagavac-caraëa-dvandva-dhyänaà nirdvandvam éritam | päpino’pi prasaìgena vihitaà suhitaà param || iti närasiàhädau | tatra nirdvandavaà çétoñëädimaya-duùkha-paramparätétam | éritaà çästra-vihitam | tac ca päpino’pi prasaìgenäpi param utkåñöaà suhitaà vihitaà tatraivety arthaù |

dhruvänusmåtiç ca mad-guëa-småti-mätreëa [BhP 3.29.10] ity ädau tribhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha-småtiù [BhP 11.2.51] ity ädau ca | eñaiva çré-rämänuja-bhagavat-pädaiù prathama-sütre darçitästi | samädhim äha – tayor ägamanaà säkñäd éçayor jagad-ätmanoù | na veda ruddha-dhé-våttir ätmänaà viçvam eva ca || [BhP 12.10.9] tayo rudra-tat-patnyoù | bhagavad-aàça-tac-chaktitvät jagad-ätmanoù tat-pravartakayor api | tatra hetuù ruddha-dhé-våttir bhagavad-äviñöa-cittaù bhaktià paräà bhagavati labdhavän [BhP 12.10.6] iti pürvokteù | tasmäd asamprajïäta-nämno brahma-samädhito bhinna eväsau |

|| 12.10 || çré-sütaù || 278 ||

[279] kvacil lélädi-yukte ca tasminn ananyä sphürtiù samädhiù syät | yathäha – urukramasyäkhila-bandha-muktaye samädhinänusmara tad-viceñöitam || [BhP 1.5.13] (page 143) iti spañöam | etad-rüpo däsädi-bhaktänäm | pürvaà tu präyaù çänta-bhaktänäm | sva-sukha-nibhåta-cetäs tad-vyudastänya-bhävo'py ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [BhP 12.12.69] ity ädy-uktibhyaù |

|| 1.5 || çré-närado vyäsam || 279 ||

[280]

atha ruciù çaktiç ca cet tad-aparityägena päda-sevä ca kartavyä | sevä smaraëa-siddhy-arthaà ca sä kaiçcit kriyate | tathä ca viñëu-rahasye parameçvara-väkyam -- na me dhyäna-ratäù samyag yoginaù parituñöaye | tathä bhaktiç ca devarñe kriyä-yoga-ratä yathä | kriyäkrameëa yogo’pi dhyäninaù sampravartate || iti | yogo’tra samädhiù | päda-seväyäà päda-çabdo bhaktyaiva nirdiñöaù | tataù seväyäù sädaratvaà vidhéyate | sevä ca käla-deçädy-ucitä paricaryädi-paryäyä | sä yathä – yat-päda-seväbhirucis tapasvinäm açeña-janmopacitaà malaà dhiyaù | sadyaù kñiëoty anvaham edhaté saté yathä padäìguñöha-viniùsåtä sarit || [BhP 4.21.31] tapasvinäà saàsära-taptänäm alaà tat-tad-väsanäm | tat-pädasyaivaiña mahimeti dåñöäntenäha yatheti |

|| 4.21 || påthuù çré-viñëum || 280 ||

[281]

tathä – na kämaye’nyaà tava päda-sevanäd akiïcana-prärthyatamäd varaà vibho | ärädhya kas tväà hy apavarga-daà hare våëéta äryo varam ätma-bandhanam || [BhP 10.51.55] akiïcanä mokña-paryanta-kämanä-rahitäù | tatra hetuù tväm ärädhya kas tväm apavargadaà santaà apavargadatayävirbhavantaà våëéta samäçrayetety arthaù | varam ity avyayam éñat priye | varam ätmano bandhanam eva våëéta | anantaraà cäsya tasmäd visåjyäçiñaù [BhP 10.51.56] ity ädi-väkye niraïjanam ity ädi | atra sevya-pädatvenaiva präptasya tasya puruñottamasya sac-cid-änandatvam eväbhipretam |

|| 10.51 || mucukundaù çré-bhagavantam || 282 ||

[283] atra päda-seväyäà çré-mürti-darçana-sparça-parikramänuvrajana-bhagavan-mandira-gaìgä-puruñottama-dvärakä-mathurädi-tadéya-tértha-snäna-gamanädayo’py antarbhävyäù | tat-parikara-präyatvät | yävaj-jévaà tan-mandirädi-niväsas tu çaraëäpattäv antarbhavati | gaìgädénäà tat-stha-präëi-våndänäà ca parama-bhägavatatvam eveti | pakñe tu tat-sevädikaà mahat-sevädäv eva paryavasyati | tato gaìgädiñv api bhakti-nidänatvaà bhavet | ataeva – çuçrüñoù çraddadhänasya väsudeva-kathä-ruciù | syän mahat-sevayä vipräù puëya-tértha-niñevaëät || [BhP 1.2.16] (page 144) ity atra puëya-tértha-çabdoktasya gaìgädeù påthak-käraëatvaà vyäkhyeyam | yathä tåtéye -- yat-päda-niùsåta-sarit-pravarodakena térthena mürdhny adhikåtena çivaù çivo’bhüt [BhP 3.28.22] iti | çivatvaà näma hy atra parama-sukha-präptir iti öékä-kån-matam | tädåça-sukhatvaà ca bhaktäv eva paryavasitam | tata ürdhvaà sukhäntaräbhävät | brähme puruñottamam uddiçya – aho kñetrasya mähätmyaà samantäd daça-yojanam | diviñöhä yatra paçyanti sarvän eva caturbhujän || skände – saàvatsaraà vä ñaë-mäsän mäsaà mäsärdham eva vä | dvärakä-väsinaù sarva-narä näryaç caturbhujäù || pädma-pätäla-khaëòe – aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé | dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate ||

ädi-värähe täm uddiçya janma-bhümiù priyä mama iti | eñu ca svopäsanä-sthänam adhikaà sevyam | çré-kåñëasya pürëa-bhagavattvät tat-sthänaà tu sarveñäm eva pürëa-puruñärthadaà bhavet | ataeva ädivärähe – mathuräà ca parityajya yo’nyatra kurute ratim | müòho bhramati saàsäre mohito mama mäyayä || iti | tad evaà tulasé-sevä ca sat-seväyäm antarbhävyä parama-bhagavat-priyatvät tasyäù | yathä agastya-saàhitäyäà gäruòa-saàhitäyäà ca – viñëos trailokya-näthasya rämasya janakätmajä | priyä tathaiva tulasé sarva-lokaika-pävané || iti | skände – ratià badhnäti nänyatra tulasé-känanaà vinä | deva-devo jagat-svämé kali-käle viçeñataù || nirékñitä narair yais tu tulasé-vana-väöikä | ropitä yais tu vidhinä sampräptaà paramaà padam || skända eva tulasé-stave – tulasé-näma-mätreëa préëäty asura-darpa-hä iti | tad evaà päda-sevä vyäkhyätä | prasaìga-saìgatyä gaìgädi-sevä ca | tac cägamoktävähanädi-kramakam | tan-märge çraddhä ced äçrita-mantra-gurus taà viçeñataù påcchet | tathodähåtam – labdhvänugraha äcäryät tena sandarçitägamaù [BhP 11.3.48] ity ädinä | yadyapi çré-bhägavata-mate païcaräträdivad arcana-märgasyävaçyakatvaà nästi, tad vinäpi çaraëäpatty-ädénäm ekatareëäpi puruñärtha-siddher abhihitatvät, tathäpi çré-näradädi-vartmänusaradbhiù çré-bhagavatä saha sambandha-viçeñaà dékñä-vidhänena çré-guru-caraëa-sampäditaà cikérñadbhiù kåtäyäà dékñäyäm arcanam avaçyaà kriyetaiva | divyaà jïänaà yato dadyät kuryät päpasya saìkñayam | tasmäd dékñeti sä proktä deçikais tattva-kovidaiù || ato guruà praëamyaivaà sarvasvaà vinivedya ca | gåhëéyäd vaiñëavaà mantraà dékñä-pürvaà vidhänataù || [HBV 2.9-10] (page 145) ity ägamät | divyaà jïänaà hy atra çrémati mantre bhagavat-svarüpa-jïänaà, tena bhagavatä sambandha-viçeña-jïänaà ca | yathä pädmottara-khaëòädäv añöäkñarädikam adhikåtya vivåtam asti ye tu sampattimanto gåhasthäs teñäà tv arcana-märga eva mukhyaù | yathoktaà çré-väsudevaà prati munibhiù – ayaà svasty-ayanaù panthä dvi-jäter gåha-medhinaù | yac chraddhayäpta-vittena çuklenejyeta püruñaù || [BhP 10.84.37] iti |

tad akåtvä hi niñkiïcanavat kevala-smaraëädi-niñöhatve vitta-çäöhya-vipratipattiù syät | para-dvärä tat-sampädanaà vyavahära-niñöhatvasyälasatvasya vä pratipädakam | tato’çraddhämayatväd dhinam eva tat | tataç ca yo’mäyayä satatayänuvåttyä ity ädy-upadeçäd bhraçyet | kià ca gåhasthänäà paricaryä-märge dravya-sädhyatayärcana-märgäd aviçeñeëa präpte’py arcana-märgasyaiva prädhänyam atyanta-vidhi-säpekñatvät teñäm | tathä gärhasthya-dharmasya devatä-yägasya çäkhä-pallavädi-seka-sthänéyasya müla-seka-rüpaà tad-arcanam ity api tad-akaraëe mahän doñaù | ataù skände çré-prahläda-väkyam – keçavärcä gåhe yasya na tiñöhati mahépate | tasyännaà naiva bhoktavyam abhakñyeëa samaà småtam || iti | dékñitänäà tu sarveñäà tad-akaraëe naraka-pätaù çrüyate | yathä viñëu-dharmottare – eka-kälaà dvi-kälaà vä tri-kälaà püjayed dharim | apüjya-bhojanaà kurvan narakäëi vrajen naraù || ity ädi | açaktam ayogyaà prati ca ägneye – püjitaà püjyamänaà vä yaù paçyed bhaktimato harim | çraddhayä modayed yas tu so’pi yoga-phalaà labhet || iti | yogo’tra païcaräträdy-uktaù kriyä-yogaù | kvacid atra mänasa-püjä ca vihitästi | tathä ca pädmottara-khaëòe – sädhäraëaà hi sarveñäà mänasejyä nèëäà priyä iti | kià cäsminn arcana-märge’vaçyaà vidhir apekñaëéyaù | tataù pürvaà dékñä kartavyä | atha çästréyaà vidhänaà ca çikñaëéyam | dékñä yathägame -- dvijänäm anupetänäà sva-karmädhyayanädiñu | yathädhikäro nästéha syäc copanayanäd anu || tathäträdékñitänäà tu mantra-devärcanädiñu | nädhikäro’sty ataù kuryäd ätmänaà çiva-saàstutam || [HBV 2.3-4] iti | çästréya-vidhänaà ca yathä viñëu-rahasye – avijïäya vidhänoktaà hari-püjä-vidhi-kriyäm | kurvan bhaktyä samäpnoti çata-bhägaà vidhänataù || iti | bhaktyä paramädareëaiva çata-bhägavaà präpnoti | anyathä täv antam api nety arthaù | vidhau tu vaiñëava-sampradäyänusära eva pramäëam | yato viñëu-rahasye – arcayanti sadä viñëuà mano-väk-käya-karmabhiù | teñäà hi vacanaà grähyaà te hi viñëu-samä matäù || kaurme –

saàspåñövä vaiñëavän viprän viñëu-çästra-viçäradän | cérëa-vratän sadäcärän tad uktaà yatnataç caret || (page 146) vaiñëava-tantre – yeñäà gurau ca japye ca viñëau ca paramätmani | nästi bhaktiù sadä teñäà vacanaà parivarjayet || iti | tathäha evaà sadä ity ädau tan-niñöha-vipräbhihitaù çaçäsa ha [BhP 3.4.18] iti | ambaréña iti prakaraëa-labdham ||

|| 9.4 || çré-çukaù || 286 ||

[287] nanu bhagavan-nämätmakä eva manträù | tatra viçeñeëa namaù-çabdädy-alaàkåtäù çrébhagavatä çrémad-åñibhiç cähita-çakti-viçeñäù çrébhagavatä samam ätma-sambandha-viçeña-pratipädakäç ca | tatra kevaläni çrébhagavan-nämäny api nirapekñäëy eva parama-puruñärtha-phala-paryanta-däna-samarthäni | tato mantreñu nämato’py adhika-sämarthye labdhe kathaà dékñädy-apekñä | ucyate | yadyapi svarüpato nästi tathäpi präyaù svabhävato dehädi-sambandhena kadartha-çélänäà vikñipta-cittänäà janänäà tat-tat-saàkocékaraëäya çrémad-åñi-prabhåtibhir aträrcana-märge kvacit kvacit käcit käcin maryädä sthäpitästi | tatas tad-ullaìghane çästraà präyaçcittam udbhävayati | tata ubhayam api näsamaïjasam iti tatra tat-tad-apekñä nästi | yathä çré-rämacandram uddiçya rämärcana-candrikäyäà – vaiñëaveñv api mantreñu räma-manträù phalädhikäù | gäëapaty-ädi-mantrebhyaù koöi-koöi-guëädhikäù || vinaiva dékñäà viprendra puraçcaryäà vinaiva hi | vinaiva nyäsa-vidhinä japa-mätreëa siddhidäù || iti | evaà sädhyatvädi-parékñänapekñä ca kvacit çrüyate | yathoktaà mantra-deva-prakäçikäyäm – saura-manträç ca ye’pi syur vaiñëavä närasiàhakäù | sädhya-siddha-susiddhäri-vicära-parivarjitäù || iti | tanträntare – nåsiàhärka-varähäëäà prasäda-pravaëasya ca | vaidikasya ca mantrasya siddhädén naiva çodhayet || iti | sanat-kumära-saàhitäyäm – sädhyaù siddhaù susiddhaç ca ariç caiva ca närada | gopäleñu na boddhavyaù sva-prakäço yataù småtaù || anyatra – sarveñu varëeñu tathäçrameñu

näréñu nänähvaya-janmabheñu | dätä phalänäm abhiväïchitänäà präg eva gopälaka-mantra eñaù || ity ädi | maryädä yathä brahma-yämale – çruti-småti-puräëädi-pa carätra-vidhià vinä | aikäntiké harer bhaktir utpätäyaiva kalpate || ittham abhipretaà çré-påthivyä caturthe – asmin loke’thavämuñmin munibhis tattva-darçibhiù | dåñöä yogäù prayuktäç ca puàsäà çreyaù-prasiddhaye || tän ätiñöhati yaù samyag upäyän pürva-darçitän | avaraù çraddhayopeta upeyän vindate’ïjasä || tän anädåtya yo’vidvän arthän ärabhate svayam | tasya vyabhicaranty arthä ärabdhäç ca punaù punaù || [BhP 4.18.3-5] ataevoktaà pädme çré-näräyaëa-närada-saàväde – (page 147) mad-bhakto yo mad-arcäà ca karoti vidhivad åñe | tasyäntaräyäù svapne’pi na bhavanty abhayo hi saù || iti | tad etad-arcanaà dvividhaà kevalaà karma-miçraà ca | tayoù pürvaà nirapekñäëäà çraddhävatäà darçitam ävirhotreëa ya äçu hådaya-granthim ity ädau | uktaà ca çré-näradena – yadä yasyänugåhëäti bhagavän atma-bhävitaù | na jahäti matià loke vede ca pariniñöhitäm || [BhP 4.29.47] iti | atra çrémad-agastya-saàhitä ca -- yathä vidhi-niñedhau ca muktaà naivopasarpataù | tathä na spåçato rämopäsakaà vidhi-pürvakam || iti | uttaraà vyavahära-ceñöätiçayavattäyädåcchika-bhakty-anuñöhänavatädilakñaëa-lakñita-çraddhänäà tathä tad-vaiparétya-lakñita-çraddhänäm ai pratiñöhitänäà bhakti-värtänabhijïa-buddhiñu sädhäraëa-vaidika-karmänuñöhäna-lopo’pi mäbhüd iti loka-saìgraha-paräëäà gåhasthänäà darçitam | yathä na hy anto’nanta-pärasya [BhP 11.27.6] ity ädau – sandhyopästyädi-karmäëi vedenäcoditäni me | püjäà taiù kalpayet samyak-saìkalpaù karma-pävaném || [BhP 11.27.11] ity ädi | spañöam |

|| 11.27 || çré-bhagavän || 284 ||

[285]

çré-närada-païcarätre caivam eva çré-näräyaëa-väkyaà çräddha-kathanärambhe –

näcared yas tu siddho’pi laukikaà dharmam agrataù | upaplaväc ca dharmasya glänir bhavati näradaù || vivekajïair ataù sarvair lokäcäro yathä-sthitaù | ädeha-pätäd yatnena rakñaëéyaù prayatnataù || iti | eteñäà ca dvividhä karma-vyavasthä çré-närada-païcaräträdau antaryämi-çré-bhagavad-dåñöyaiva sarvärädhänaà vihitaà viñëu-yämalädau tu – viñëu-pädodakenaiva pitèëäà tarpaëa-kriyä | viñëor niveditännena yañöavyaà devatäntaram || ity ädi-prakäreëa vihitam iti | ye tu tatra çré-bhagavat-péöhävaraëa-püjäyäà gaëeça-durgädyä vartante te hi viñvaksenädivad bhagavato nitya-vaikuëöha-sevakäù | tataç ca te gaëeça-durgädyä, ye pare mäyä-çaktyätmakä gaëeça-durgädyäs te tu na bhavanti | na yatra mäyä kim utäpare hareù [BhP 2.9.10] iti dvitéyokteù | tato bhagavat-svarüpa-bhüta-çaktyätmakä eva te | yata eva ca çré-kåñëa-svarüpa-bhüta-çakti-våtti-viçeñasyädhiñöhätåtvaà çrüti-tanträdiñv ädiñv api dåçyate | yathä närada-païcarätre çruti-vidyä-saàväde – bhaktir bhajana-sampattir bhajate prakåtiù priyam | jïäyate’tyanta-duùkhena seyaà prakåtir ätmanaù || durgeti géyate sadbhir akhaëòa-rasa-vallabhä || iti | ataeva çré-bhagavad-abhedenoktaà gautaméya-kalpe – yaù kåñëaù saiva durgä syäd yä durgä kåñëa eva saù iti | tvam eva parameçäni asyädhiñöhätå-devatä ity ädikaà tu viräö-puruña-mahä-puruñayor iva (page 148) keñäàcid abhedopäsanä-vivakñayaivoktam | sä hi mäyäàça-rüpä tad-adhéne präkåte’smin loke mantra-rakñä-lakñaëa-sevärthaà niyuktä cic-chaktyätmaka-durgäyä däséyate na tu sevädhiñöhätré | mäyätéta-vaikuëöhävaraëa-kathane pädmottara-khaëòe -- satyäcyutänanta-durgä-viñvaksena-gajänanäù | çaìkha-padma-nidhé lokäç caturthävaraëaà çubham || aindra-pävaka-yämyäni nairåtaà väruëaà tathä | väyavyaà saumyam aiçänaà saptamaà munibhiù småtam || sädhyä marud-gaëäç caiva viçvedeväs tathaiva ca | nityäù sarve pare dhämni ye cänye ca divaukasaù || te vai präkåta-loke’sminn anityäs tridaçeçvaräù | te ha näkaà mahimänaù sacanta iti vai çrutiù || [PadmaP 6.228.60, 64-66] iti | kià ca bhagavat-svarüpä eva te | yathoktaà trailokya-sammohana-tantre añöädaçäkñara-ñaò-aìgädi-devatäbheda-kathanärambhe – sarvatra deva-devo’sau gopa-veça-dharo hariù | kevalaà rüpa-bhedena näma-bhedaù prakértitaù || iti | ato näma-mätra-sädhäraëyenänanya-bhaktair na bhetavyam | kintu bhagavato nitya-vaikuëöha-sevakatväd viñvaksenädivat sat-käryä eva te | yasyätma-buddhiù kuëape tri-dhätuke [BhP 10.84.8] ity ädau, arcayitvä tu govindaà tadéyän närcayet

tu yaù [PadmaP 6.253.177] ity ädi-pädmottara-khaëòa-vacanena tad-asatkäre doña-çravaëät | atas tän evoddhiçyäha -- durgäà vinäyakaà vyäsaà viñvaksenaà gurün surän | sve sve sthäne tv abhimukhän püjayet prokñaëädibhiù || [BhP 11.27.29] pädmottara-khaëòa eva ca – tasmäd avaidikänäà ca devänäm arcanaà tyajet | svatantra-püjanaà yatra vaidikänäm api tyajet ||

arcayitvä jagad-vandyaà devaà näräyaëaà harim | tad-ävaraëa-saàsthänaà devasya parito'rcayet || harer bhuktävaçeñeëa balià tebhyo viniùkñipet | homaà caiva prakurvéta tac-cheñeëaiva vaiñëavaù || [PadmaP 6.253.103-6] ity ädi |

|| 11.27 || çré-bhagavän || 285 ||

[286]

bhütädi-püjä tu tat-püjäìgatve vihitäpi na kartavyä | tad-ävaraëa-devatätväbhävät | niñiddhaà ca tatraiva –

yakñäëäà ca piçäcänäà madya-mäàsa-bhujäà tathä | divaukasäà tu bhajanaà suräpäna-samaà småtam || [PadmaP 6.253.95] iti |

ataevävaçyaka-püjyänäm anyeñäà tat-svékåtair api madyädibhiù püjä niñiddhä | yathä saìkarñaëädénäm |

atha péöha-püjäyäà ye’py adharmädyä vartante guëa-trayaà ca | täni tu pädmottara-khaëòe spañöäny api na santi | tathä sväyambhuvägame’pi | tasmän nädaraëéyäni | kecit tu närada-païcarätra-dåñöyä täny anyathaiva vyäcakñate | yathoktaà tatraiva – adharmädy-ädya-catuñkaà tu açreyasi niyojanam iti adhärmikädiñu tat-tad-antaryämi-çaktir adharmädyam ity arthaù | tathä péöha-püjäyäà bhagavad-dhäme çré-guru-pädukä-püjanam evaà saìgacchate | yathä ya eva bhagavän atra vyañöi-rüpatayä bhaktävatäratvena çré-guru-rüpo vartate, sa eva tatra samañöi-rüpatayä sva-väma-pradeçe säkñäd-avatäratvenäpi tad-rüpo vartata iti | tathä -- (page 149) ye cätra çré-rämädy-upäsanäyäà aindra-dvividädaya ävaraëa-devatäs te tu tadéya-nitya-dhäma-gatä nityäù çuddhäç ca jïeyäù | yathäkrüräghamarñaëe tena çré-prahlädädayo dåñöäù | ya eva çré-prahlädaù påthvé-dohane’pi vatso’bhüt, tadänéà taj-janmäbhävät | cäkñuña-manvantara eva hiraëya-kaçipor jätatvät | anye tu sva-sva-dhämni nitya-präkaöyasyaiva çré-rämädeù prapaïca-präkäöyävasaraà präpya tat-sähäyyärthaà nitya-pärñadam aindra-dvividädi-çaktyäveçino jéväù sugrévädi-bhägavata-dveñi-bäli-prabhåti=sambandhäd uttara-käle bhagavad-vidveñi-narakäsurädi-saìgäc ca duñöa-bhävä bhavantéty avadheyam | prapaïca-loka-miçratvenaiva präkaöya-sambhavät |

atha çré-kåñëa-gokulopäsanäyäm api yat çré-rukmiëy-ädénäm ävaraëatvaà tat tu tac-chakti-viçeña-rüpäëäà täsäà vimalädénäm iväntardhäna-gatatvenaiva | na tu tat-tal-lélä-gata-präkaöyeneti jïeyam | ataeva dhyäne tä noktäù | kecit tu rukmiëy-ädi-nämäni çré-rädhädi-nämäntaratvenaiva manyante | yathä te çaìkha-cakra-gadä-mudrädi-dhäraëaà çré-kåñëa-caraëa-cihnatvenaiva svékurvanti, yathä ca dväräntaù-pärçvayor gaìgä-yamunayoù püjyamänayor gaìgä çré-govardhane prasiddhä mänasa-gaìgeti manyante | tathä ca viñvaksenädayo bhadrasenädaya iti | çré-kåñëa-péöha-püjäyäà çvetadvépa-kñéra-samudra-püjä ca golokäkhyasya tad-dhämno’pi çvetadvépeti-nämatvät | kämadhenu-koöi-niùsåta-dugdha-para-viçeñasya ca tatra sthitatvät | yathoktaà brahma-saàhitäyäà tad-varëanänte -- sa yatra kñéräbdhiù sravati surabhébhyaç ca su-mahän nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù |

vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye || iti | bhaje çvetadvépaà tam aham iha golokam iti yaà

evam anyaträpi jïeyam | tathä soma-süryägni-maëòaläny apräkåtäny atiçaitya-täpa-guëa-parityägenaiva vartante | tatra sarva-kalyäëa-guëa-vastünäm eväbhidhänäya präkåta-niñedhät | yathä nåsiàha-täpanyäm – tad vä etat paramaà dhäma mantra-räjädhyäpakasya yatra na duùkhädi yatra na süryas tapati yatra na väyur väti yatra na candramä bhäti yatra na nakñaträëi bhänti yatra nägnir dahati yatra na måtyuù praviçati yatra na doñaù | [NåsiàhaTäp 5.9] ity ädi | tad evaà karma-miçratvädi-nirasana-prasaìga-saìgatyä tat-parikarä vyäkhyätäù | atha teñäà çuddha-bhaktänäà bhüta-çuddhy-ädikaà yathämati vyäkhyäyate | tatra bhüta-çuddhir nijäbhilañita-bhagavat-sevaupayika-tat-pärñada-deha-bhävanä-paryantaiva tat-sevaika-puruñärthibhiù käryä nijanukulyat | evaà yatra yaträtmano nijäbhéñöa-devatä-rüpatvena cintanaà vidhéyate tatra tatraiva pärñadatve grahaëaà bhävyam | ahaìgrahopäsanäyäù çuddha-bhaktair dviñöatvät | aikyaà ca tatra sädhäraëya-präyam eva | tadéya-cic-chakti-våtti-viçuddha-sattväàça-vigrahatvät pärñadänäm | (page 150) atha keçavädi-nyäsädénäà yaträdhamäìga-viñayatvaà tatra tan-mürtià dhyätvä tat-tan-manträàç ca japtvaiva tat-tad-aìga-sparça-mätraà kuryät | na tu tat-tan-mantra-devatäs tatra tatra nyastä dhyäyet | bhaktänäà tad-anaucityät | atha mukhyaà dhyänaà çré-bhagavad-dhäma-gatam eva | hådaya-kamala-gataà tu yogi-matam | smared våndävane ramye ity ädy-uktatvät | ataeva mänasa-püjä ca tatraiva cintanéyä | käma-gäyatré-dhyänaà ca yat sürya-maëòale çrüyate tatraiva cintyam | goloka eva nivasaty akhilätma-bhütaù ity atraiva-kärät | tatra çré-våndävana-näthaù säkñän na tiñöhati kintu tejomaya-pratimäkäreëaiveti | atha bahir upacärair antaù-püjäyäà veëv-ädi-püjä tad-aìga-jyotir-vilénäìgasya svasyäìge täni bhävyanta iti pürva-hetor eva | tathä mänasädi-püjäyäà bhüta-pürva-tat-parikara-lélä-saàvalitatvam api na kalpanämayaà kintu yathärtham eva | yatas tasya präkaöya-samaye léläs tat-parikaräç ca ye prädurbabhüvus tädåçäç

cäprakaöam api nityaà tadéye dhämni saìkhyätétä eva vartante | asuräs tu na tatra cetanä kintu mantramaya-tat-pratimä-nibhä jïeyäù | evaà vihäraiù [BhP 10.14.57] ity ädau, niläyanaiù setu-bandhair markaöa-plavanädibhiù [BhP 10.14.57] itivat tat-tal-lélänäà nänä-prakäçaiù kautukenänukriyamäëatväd bhagavat-sandarbhädau hi tathä sa-nyäyaà darçitästi | atha mänasa-püjä-mähätmyaà yathä ayaà yo mänaso yogo jarä-vyädhi-bhayäpahaù ity ädau –

yaç caitat parayä bhaktyä sakåt kuryän mahämate |

atha püjä-sthänäni vicäryante | täni ca vividhäni | tatra çälagrämädikaà tat-tad-bhagavad-äkärädhiñöhänam iti cintyam | äkära-vailakñaëyät | çälagräma-çilä yatra tatra sannihito hariù ity ädy-ukteù | tatra ca sveñöäkärasyaiva bhagavato’dhiñöhänaà suñöhu siddhi-karam | tasminn eväyatnatas tadéya-präkaöyät | mürtyäbhimatayätmanaù [BhP 11.3.49] ity ukteù | çré-kåñëädénäà tu mathurädi-kñetraà mahädhiñöhänam | mathurä bhagavän yatra nityaà sannihito hariù [BhP 1.10.28] ity-ädy-ukteù | tathä tat-tan-mantra-dhyeya-vaibhavatvena mathurä-våndävanädénäà evänyaträdhiñöhäne dhyänena prakäçya teñu bhagaväàç cintyate |

närada-païcarätre çré-näräyaëa-väkyam –

çré-gopäla-täpanyädau prakhyätatvät | mathurädi-kñeträëy

kramoditena vidhinä tasya tuñyämy ahaà mune || iti | eñä kvacit svatanträpi bhavati | manomayyäà mürter añöamatayä svätantryeëa vidhänät – arcädau hådaye väpi yathopalabdhopacärakaiù [BhP 11.3.51] ity ävirhotra-vacanena vä-çabdät |

atha çrémat-pratimäyäà tu tad-äkäraka-rüpatayaiva cintayanti äkäraikyät | çilä-buddhiù (page 151) kåtä kià vä pratimäyäà harer mayä iti bhävanäntare doña-çravaëäc ca | evam eva çré-bhagavatä caläcaleti dvividhä pratiñöhä jéva-mandiram [BhP 11.27.13] ity uktam | pratiñöhä pratimä jévasya jévayituù paramätmano mama mandiraà mad-aìga-pratyaìgair ekäkäratäspadam ity arthaù | yad vä pratiñöhä-lakñaëena karmaëä pürvoktä pratimä mama tad-äspadaà bhavatéty arthaù | tathä ca çré-hayaçérña-païcarätre çré-mürti-pratiñöhä-prasaìge viñëo sannihito bhava iti sännidhya-karaëa-mantra-viçeñänantaraà manträntaram -- yac ca te paramaà tattvaà yac ca jïäna-mayaà vapuù | tat sarvam ekato lénam asmin dehe vibudhyatäm || iti | athavä jéva-mandiraà sarva-jévänäà paramäçrayaù säkñäd bhagavän eva pratiñöhety arthaù | paramopäsakäç ca säkñät parameçvaratvenaiva täà paçyanti | bheda-sphürter bhakti-vicchedakatvät tathaiva hy ucitam | ittham evoktaà bhagavatä – vastropavétäbharaëa- patra-srag-gandha-lepanaiù | alaìkurvéta sa-prema mad-bhakto mäà yathocitam || [BhP 11.27.28] ity atra mäm iti sa-premeti ca | ataeva viñëudharme täm adhikåtya ambaréñaà prati çré-viñëu-väkyam –

tasyäà cittaà samäveçya tyaja cänyän vyäpäçrayän | püjitä saiva te bhaktyä dhyätä caivopakäriëé || gacchaàs tiñöhan svapan bhuïjaàs täm evägre ca påñöhataù | upary-adhas tathä pärçve citnayaàs täm athätmanaù || ity ädi | ataeva tat-püjäyäm ävähanädikam itthaà vyäkhyätam ägame – ävähanaà cädareëa sammukhékaraëaà prabhoù |

atha pätram [BhP 7.14.28] ity ädau çré-näradoktau adhiñöhäna-vicäre çrémad-arcäto’pi yaù püruña-mäträtiçayas taträpi jïäninaù, sa ca kaivalya-kämo bhakty-äçrayaù, tasmin prakaraëe jïäna-niñöhäya deyäni [BhP 7.25.1] ity upasaàhäre jïänina eva däna-pätratvena parmotkarñokteù | anyatra tu na me bhaktaç caturvedé, näyaà sukhäpo bhagavän ity ädau, muktänäm api siddhänäm [BhP 6.14.4] ity ädau ca bhaktasyaiva tato’py utkarñaù | kim uta tad-upäsyäyäù çrémad-arcäyäù | ataeva täm uddiçyoktaà – nänuvrajati yo mohät [BhP 6.14.4] ity

bhaktyä niveçanaà tasya saàsthäpanam udähåtam || taväsméti tadéyatva-darçanaà sannidhäpanam | kriyä-samäpti-paryanta-sthäpanaà sannibodhanam || sakalékaraëaà proktaà tat-sarväìga-prakäçanam || iti | atra çüdrädi-püjitärcä-püjä-niñedha-vacanam avaiñëava-çüdrädi-param eva – na çüdrä bhagavad-bhaktäs te tu bhägavatä naräù | sarva-varëeñu te çüdrä ye na bhaktä janärdane || ity ukteù |

saptame

ädi | tathäpi pätram ity ädénäm artho’pi krameëa darçyate – (page 152)

pätraà tv atra niruktaà vai kavibhiù pätra-vittamaiù |

devarñy-arhatsu vai satsu tatra brahmätmajädiñu |

harir evaika urvéça yan-mayaà vai caräcaram ||

räjan yad agra-püjäyäà mataù pätratayäcyutaù || [BhP 7.14.34-35]

[287]

tatra räjasüye -- jéva-räçibhir äkérëa [BhP 7.14.36] ity ädi |

[288] sarveñäm jévänäm ätmanaç ca tarpaëa-rüpä saiva bhavatéty arthaù -- puräëy anena [BhP 7.14.37] ity ädi |

[289] jévena jévayitvä jéväntaryämi-rüpeëety arthaù -- teñv eva bhagavän [BhP 7.14.38] ity ädi | tasmät täratamya-vartanät puruñaù präyo manuñyaù pätram | tatra jïänädikaà viçiñöam iti bhagavad-vartanasyätiçayät | taträpi ätmä yävän yathä jïänädi-parimäëädikas tathäsau pätram ity arthaù |

[290]

evaà sthite’pi kälenopäsaka-doñotpattau satyäà bheda-dåñöyä viçiñöam adhiñöhänäntaraà prakäçitam ity äha – dåñövä teñäà mitho nåëäm avajïänätmatäà nåpa | tretädiñu harer arcä kriyäyai kavibhiù kåtä || [BhP 7.14.38] mitho’vajïänam asammänaàs tasminn ätmä buddhir yeñäà bhävaà dåñövä kriyäyai püjädy-artham arcä kåtä tat-paricaryä-märga-darçanäya sä prakäçitety arthaù | etena tädåça-doña-yukteñv api kärya-sädhakatvät çrémad-arcäyä ädhikyam eva vyaïjitam | pratimä svalpa-buddhénäm ity atra ca alpa-buddhénäm apéty arthaù | nåsiàha-puränädau brahmämbaréñädénäm api tat-püjä-çravaëät |

[291]

atha tad-anantarädhyäyasyädäv eva teñu sarvotkåñöam äha dväbhyäm --

tato’rcäyäà [BhP 7.14.40] | tata evaà prabhävät | kecid ity adhiñöhäna-vaiçiñöyena pürvato’py uttama-sädhana-tat-parä ity arthaù | nanv avajïävad dveñe’pi siddhiù syäd ity äçaìkyätiprasaìga-väraëecchayä prastuta-puruña-rüpädhiñöhänädara-rakñecchayä ca taà värayati upästäpi iti |

[292]

atha puruñeñu pürvokta-viçeñaà jäty-ädinä vivåëoti -- puruñeñv api [BhP 7.14.41] iti | yo dhatte taà supätraà viduù |

[293] pürvoktaà brähmaëa-rüpaà pätram eva stauti -- nanv asya [BhP 7.14.42] ity ädinä | jagad-ätmano jagati loka-saìgraha-dharmädhi-pravartanena tan-niyantur ity arthaù | daivataà püjyatvena darçitam |

|| 7.14 || çré-närado yudhiñöhiram || 286-293 ||

[294]

karma-niñöhäù [BhP 7.15.1] ity ädi |

anena yathätra mumukñu-prabhåténäà jïäni-püjaiva mukhyä, puruñäntara-püjä tu tad-abhäva eva tathä prema-bhakti-kämänäà prema-bhakta-püjä jïeyä | tataù prema-bhaktänäm api yac cittasya paramäçraya-rüpaà (page 153) tad abhivyakteù sutaräm evärcäyä ädhikyam api | evaà tad-äçraya-rüpasya vilakñaëa-prakäça-sthänatväd eva çré-viñëor vyäpakatve’pi çälagrämädiñu nirdhäraëam | tac ca puruñavan näntaryämi-dåñöy-apekñam | kintu svabhäva-nirdeça-param eva | tan-niväsa-kñeträdénäà mahä-térthatväpädanädinä kékaöädénäm api kåtärtahtva-kathanät | tathä ca skände – çälagräma-çilä yatra tat-térthaà yojana-trayam | tatra dänaà japo homaù sarvaà koöi-guëaà bhavet ||

pädme – çälagräma-samépe tu kroça-mätraà samantataù | kékaöe’pi måto yäti vaikuëöha-bhuvanaà naraù || iti | tasmäd arcäyä ädhikyam eva hi sthitam |

|| 7.15 || çré-närado yudhiñöhiram || 294 ||

[295]

athädhiñöhänantaräëi caivam | yathä – süryo’gnir brähmaëä gävo vaiñëavaù khaà maruj jalam | bhür ätmä sarva-bhütäni bhadra püjä-padäni me || sürye tu vidyayä trayyä haviñägnau yajeta mäm | ätithyena tu viprägrye goñv aìga yavasädinä || vaiñëave bandhu-sat-kåtyä hådi khe dhyäna-niñöhayä | väyau mukhya-dhiyä toye dravyais toya-puraù-saraiù || sthaëòile mantra-hådayair bhogair ätmänam ätmani |

tat tan nivedayen mahyaà tad änantyäya kalpate || [BhP 11.11.41]

kñetra-jïaà sarva-bhüteñu samatvena yajeta mäm || dhiñëyeñv ity eñu mad-rüpaà çaìkha-cakra-gadämbujaiù | yuktaà catur-bhujaà çäntaà dhyäyann arcet samähitaù || [BhP 11.11.42-46] öékä ca – idäném ekädaça püjädhiñöhänäny äha sürya iti | he bhadra ! adhiñöhäna-bhedena püjä-sädhana-bhedam äha sürya iti tribhiù | trayyä vidyayä süktair upasthänädinä | aìga he uddhava ! mukhya-dhiyä präëa-dåñöyä | toye toyädibhir dravyais tarpaëädinä | sthaëòile bhuvi | mantra-hådayai rahasya-mantra-nyäsaiù | sarvädhiñöhäneñu dhyeyam äha dhiñëeñv eteñv iti | iti anena prakäreëa eña dhisëyeñu | ity eñä | atra sarvatra caturbhujasyaivänusandhäne saty api dvidhä gatiù | ekädhiñöhäna-paricaryaivädhiñöhätur upäsanä-lakñaëä | mandira-lepanädinä tad-adhiñöhätå-pratiñöhäyä iva | yathä vaiñëave bandhu-sat-kåtyä goñv aìga yavasädinety ädi | yato bandhu-satkäro vaiñëava-viñayaka éçvare tu prabhu-bhäva upadiçyate | éçvare tad-adhéneñu [BhP 11.2.44] ity ädau | tathä go-sampradänakam eva yavasädi-bhojana-dänaà yujyate | na tu çré-caturbhuja-sama-pradänakam abhakñyatvät | yad yad iñöatamaà loke yac cäti-priyam ätmanaù |

iti tatra ca pürvam uktam | anyä tu säkñäd adhiñöhätur upäsanä-lakñaëä | yathä hådi khe dhyäna-niñöhayä toye dravyais toya-puraskåtair ity ädi | aträgny-ädau tad-antaryämi-rüpasyaiva cintanaà käryam | na jätu nija-prema-sevä-viçeñäçraya-sväbhéñöa-rüpa-viçeñasya | sa tu sarvathä parama-sukumäratvädi-buddhi-janitayä prétyaiva sevanéyaù | yathoktaà çré-

bhagavataiva – vastropavétäbharaëaiù [BhP 11.27.29] (page 154) ity ädi | teñäà yathä-bhakti-rétyä parameçvarasyäpi tathä-bhävaù çrüyate | yathä näradéye – bhakti-grähyo håñékeço na dhanair dharaëé-dhara | bhaktyä saàpüjito viñëuù pradadäti manoratham || tasmäd vipräù sadä bhaktiù kartavyä cakra-päëinaù | janenäpi jagannäthaù püjitaù kleçahä bhavet || [NärP 2.3.3-4] iti | atra dåñöänta upajévyaù | vaiparétye doñaç ca | yathä gréñme jalasya püjä praçastä varñäsu ninditä | yad uktaà gäruòe – çuci-çukra-gate käle ye’rcayiñyanti keçavam | jalasthaà vividhaiù puñpair mucyante yama-täòanät || dhanägame prakurvanti jalasthaà vai janärdanam | ye janä nåpati-çreñöha teñäà vai narakaà dhruvam || iti | evam anyaträpi paricaryä-vidhau tad-deça-käla-sukhadäni çataço vihitäni | tad-viparétäni niñiddhäni ca | viñëu-yämale – viñëoù sarva-rtu-caryäm iti | ataevoktaà yad yad iñöatamo loke [BhP 11.11.40] ity ädi | tatra tatreñöa-mantra-dhyäna-sthalaà ca sarvartu-mukha-maya-manohara-rüpa-rasa-gandha-sparça-çabda-mayatvenaiva dhyätuà vihitam asti | anyathä tat-tad-ägrahasya vaiyarthyaà syät | tasmäd agny-ädau tat-tad-antaryämi-rüpa eva bhävya iti sthitam |

|| 11.11 || çré-bhagavän || 295 ||

[296-297] atha naivedyärpaëa-prasaìge yaù krama-dépikä-darçito niruddha-nämätmako mantras tasya sthäne çré-kåñëaikäntika-bhaktäs tu tan-müla-mantram evecchanti | tathä yac ca tan-mukha-jyotir-anugatatvena dhyätuà vidhéyate, tat tu bhojana-samaye tan-mukha-prasädam eva manyante | bhojanaà tu yathä loka-siddham eva nara-lélätvât çré-kåñëasya | atha jape manträrthasya nänätve’pi puruñärthänuküla eväsau cintyaù | yathä çrémad-añöäkñarädäv ätmanivedana-lakñaëa-caturthyädya-bhävavati mantre tad-anusandhänenaeti | evam anye’pi püjä-vidhayo yathäyathaà yojanéyäù | çuddha-bhakti-siddhy-arthaà sarväsäà bhakténäm eva çuddhatväçuddhatva-rüpeëa dvividho hi bhedaù sammata iti | tad etad-arcanaà phalenäha – evaà kriyä-yoga-pathaiù pumän vaidika-täntrikaiù | arcann ubhayataù siddhià matto vindaty abhépsitäm || [BhP 11.27.49] ubhayata ihämutra ca | yathä -- mäm eva nairapekñyeëa bhakti-yogena vindati | bhakti-yogaà sa labhata evaà yaù püjayeta mäm || [BhP 11.27.53]

nairapekñyeëa nirupädhinä bhakti-yogena premëä | sa ca bhakti-yoga evaà püjäyäù syäd ity äha bhaktéti |

|| 11.27 || çré-bhagavän || 296-297 ||

[298] yäni cätra vaiñëava-cihnäna nirmälya-dhäraëa-caraëämåta-pänädény aìgäni teñäà ca påthak påthak mähätmya-våndaà çästra-sahasreñv anusandheyam | athärcanädhikäri-nirëayaù | etad vai sarva-varëänäm äçramäëäà ca sammatam | çreyasäm uttamaà manye stré-çüdräëäà ca mäna-da || [BhP 11.27.4] (page 155)

pati-priya-ratänäà ca çrutir eñä sanätané || [PadmaP 6.84.48, 52-4] iti |

bhaktir añöa-vidhä yasya tasya kåñëaù prasédati ||

sumanä arcayen nityaà tad-arthe dambha-varjanam ||

bhaktir añöa-vidhä hy eñä yasmin mlecche’pi vartate |

sarva-varëänäà traivarëikänäm | tathä ca småty-artha-säre pädme ca vaiçäkha-mähätmye – ägamoktena märgeëa stré-çüdrair api püjanam | kartavyaà çraddhayä viñëoç cintayitvä patià hådi || çüdräëäà caiva bhavati nämnä vai devatärcanam | sarve’py ägama-märgeëa kuryur vedänukäriëä || stréëäm apy adhikäro'sti viñëor ärädhanädiñu |

viñëu-dharme5 – devatäyäà ca mantre ca tathä mantra-prade gurau |

tad-bhakta-jana-vätsalyaà püjäyäà cänumodanam |

tat-kathä-çravaëe rägas tad-arthe cäìga-vikriyä | tad-anusmaraëaà nityaà yas tan-nämopajévati ||

sa muniù satya-vädé ca kértimän sa bhaven naraù || iti |

kià ca tattva-sägare – yathä käïcanatäà yäti käàsyaà rasa-vidhänataù | tathä dékñä-vidhänena dvijatvaà jäyate nèëäm || iti | atha kåte çuklaç catur-bähuù [BhP 11.5.19] ity ädinä yuga-bhede yaç copäsanäyäm ävirbhäva-bheda ucyate, sa ca präyika eva | tebhyaç caturbhyo’nyeñäm upäsanä çästräd eva | anyathetaropäsanäyäù käläsamäveçaù syät | çrüyante ca sarvatra yuge sarvopäsakäù | tasmät sarvair api sarvadäpi yathecchaà sarva evävirbhäväù püjyä iti sthtiam | ata etad vai sarva-varëänäà [BhP 11.27.4] ity ädikaà sarva-sammatam eva ||

5 In HBV 11.615, these verses are attributed to the Gautaméya-tantraé

|| 11.27 || uddhavaù çré-bhagavantam || 298 ||

[299] tad etad-arcanaà vyäkhyätam | asyäìgäni cägamädau jïeyäni | tathä çré-kåñëa-janmäñöamé-kärttika-vrataikädaçé-mägha-snänädikam atraiväntara-bhävyam | tatra janmäñöamé yathä viñëu-rahasye brahma-närada-saàväde – tuñöy-arthaà devaké-sünor jayanté-sambhavaà vratam | kartavyaà vittä-çäöhyena bhaktyä bhakta-janair api | akurvan yäti nirayaà yävad indräç caturdaça || iti | tathä – kåñëa-janmäñöaméà tyaktvä yo’nyad vratam upäsate | näpnoti sukåtaà kiïcid dåñöaà çrutam athäpi vä || iti | vittä-çäöhyaà coktam añöame – dharmäya yaçase’rthäya kämäya sva-janäya ca | païcadhä vibhajan vittam ihämutra ca modate || [BhP 8.19.37] iti | atha kärttiko yathä skände ekataù sarva-térthäni ity ädikam uktvä – ekataù kärttiko vatsa sarvadä keçava-priyaù | yat kiïcit kriyate puëyaà viñëum uddiçya kärttike | tad-akñayaà bhavet sarvaà satyoktaà tava närada || iti | avratena kñiped yas tu mäsaà dämodara-priyam | tiryag yonim aväpnoti sarva-dharma-bahiñkåtaù || iti | athaikädaçé – tatra tävad asyä avaiñëave’pi nityatvam | tatra sämänyataù viñëu-dharme – vaiñëavo vätha sauro vä kuryäd ekädaçé-vratam iti | saura-puräëe – vaiñëavo vätha çaivo vä sauro’ (page 156) py etat samäcaret iti | viçeñataç ca närada-païcarätre dékñänantarävaçya-kåtya-kathane samayäç ca pravakñyämi ity ädau | ekädaçyäà na bhuïjéta pakñayor ubhayor api | jägaraà niçi kurvéta viçeñäc cärcayed vibhum || iti | viñëu-yämale’pi tat-kathane dig | biddhaikädaçé-vratam – çukläkåñëävibhedaç cäsad-vyäpäro vrate tathä | çaktau phalädi-bhuktiç ca çräddhaà caikädaçé-dine || dvädaçyäà ca divä-sväpas tulasyävacayas tathä || tatra viñëor divä snänam api niñiddhatvenoktam | pädmottara-khaëòe ca vaiñëava-dharma-kathane dvädaçé-vrata-niñöhatä iti | tathä skände käçé-khaëòe sauparëa-dvärakä-mähätmye cacandra-çarmaëo bhagavad-dharma-pratijïä – adya-prabhåti kartavyaà yan mayä kåñëa tac chåëu |

ekädaçyäà na bhoktavyaà kartavyo jägaraù sadä || mahä-bhaktyätra kartavyaà pratyahaà püjanaà tava |

tvat-prétyäñöau mayä käryä dvädaçyäà vrata-saàyutäù || ity ädikäù |

vaiñëavo yadi bhuïjéta ekädaçyäà pramädataù |

atra vaiñëavänäà nirähäratvaà näma mahä-prasädänna-parityäga eva | teñäm anya-bhojanasya nityam eva niñiddhatvät | yathoktaà

anivedya ca bhuïjéta yad ähäräya kalpitam ||

sampräpte väsare viñëor ye na kurvanti jägaram | bhraçyate sukåtaà teñäà vaiñëavänäà ca nindayä ||

na hi tasyädhikäro’sti püjane keçavasya hi || iti |

palärdhenäpi biddhaà tu moktavyaà väsaraà tava ||

ata uktam ägneye ekädaçyäà na bhoktavyaà tad vrataà vaiñëavaà mahat | iti | gautaméye –

viñëv-arcanaà våthä tasya narakaà ghoram äpnuyät || matsya-bhaviñya-puräëayoù – ekädaçyäà nirähäro yo bhuìkte dvädaçé-dine | çuklä vä yadi vä kåñëä tad vrataà vaiñëavaà mahat || iti | skände – mätåhä pitåhä caiva bhrätåhä guruhä tathä | ekädaçyäà tu yo bhuìkte viñëu-loka-cyuto bhavet || iti |

närada-païcarätre –

brahmäëòa-puräëe –

prasädännaà sadä grähyam ekädaçyäà na närada | ramädi-sarva-bhaktänäm itareñäà ca kä kathä || iti |

patraà puñpaà phalaà toyam anna-pänädyam auñadham |

anivedyaà tu bhuïjänaù präyaçcitté bhaven naraù | tasmät sarvaà nivedyaiva viñëor bhuïjéta sarvadä || iti | jägarasyäpi nityatvaà yathä skände umä-maheçvara-saàväde –

matir na jäyate yasya dvädaçyäà jägaraà prati |

tadvat tasya viñëu-prétidatvaà ca çrüyate

ekädaçé mahä-puëyä sarva-päpa-vinäçiné |

pädmottara-khaëòe – (page 157) çåëu devi pravakñyämi dvädaçyäç ca vidhänakam | tasyäù smaraëa-mätreëa santuñöaù syäj janärdanaù || [PadmaP 6.234.3] bhaviñye –

bhaktes tu dépané viñëoù paramärtha-gati-pradä || iti | ataeva çrémad-ambaréñädénäà bhakty-eka-niñöhänäà mahä-prasäda-bhujäà tad-vrataà darçayatä çré-bhägavatenäpi tad-antaraìga-vaiñëava-dharmatvena sammatam iti dik | pädme kärttika-mähätmye ca brähmaëa-kanyäyäù kärttika-

vrataikädaçé-vrata-prabhävät çrémat-satyabhämäkhya-bhagavat-prayasé-pada-präptir api çrüyate | kià bahunä | atha mäghaù sauparëe – durlabho mägha-mäsas tu vaiñëavänäm ati-priyaù | devatänäm åñéëäà ca munénäà sura-näyaka | viçeñeëa çacénätha mäghavasyätivallabhaù || iti | skände brahma-närada-saàväde – sarva-päpa-vinäçäya kåñëa-santoñaëäya ca | mägha-snänaà sadä käryaà varñe varñe ca närada || iti | bhaviñyottare – ekaviàça-gaëaiù särdhaà bhogän tyaktvä yathepsitam | mägha-mäsy uñasi snätvä viñëu-lokaà sa gacchati || iti | evaà çré-räma-navamé-vaiçäkha-vratädayaç cätra jïeyäù | etat sarvam api sad-äcära-kathana-dvärä vidhatte – gäà paryaöan [BhP 3.1.18] ity ädau vratäni cere hara-toñaëäni iti || vratäni ekädaçyädénéti | vidura iti prakaraëa-labdham |

|| 3.1 || çré-çukaù || 299 ||

[300]

evaà tädåça-vrateñv api tat-tad-upäsakänäà sva-sveñöa-daivata-vrataà suñöhv eva vidheyam ity ägatam | tathäsmin päda-sevärcana-märge yänair vä pädukair väpi gamanaà bhagavad-gåhe ity ädinä räjann abhakñaëaà caivam ity ädinä tad-uktä ye cänye bahavas te sarve –

ägamoktä ye dvätriàçad-aparädhäs tathä

mamärcanäparädhä ye kértyante vasudhe mayä | vaiñëavena sadä te tu varjanéyäù prayatnataù || iti värähänusäreëa |

parityäjyä ity äçayenäha -- çraddhayopähåtaà preñöhaà bhaktena mama väry api | bhüry apy abhaktopahåtaà na me toñäya kalpate || [BhP 11.27.18]

çraddhä-bhakti-çabdäbhyäm aträdara eva vidhéyate | aparädhäs tu sarve’nädarätmakä eva | prabhutvavamänataç ca äjïävamänataç ca | tasmäd aparädha-nidänam atränädara eva parityäjya ity arthaù |

|| 11.27 || çré-bhagavän || 300 ||

[301] mahatäm anädaras tu sarva-näçaka ity äha –

na bhajati kumanéñiëäà sa ijyäà harir adhanätma-dhana-priyo rasa-jïaù | çruta-dhana-kula-karmaëäà madair ye vidadhati päpam akiïcaneñu satsu || [BhP 4.31.21] (page 158) adhanäç ca te ätma-dhanäç ca te priyä yasya saù | rasajïo bhakti-rasiko hariù | ke kumanéñiëa ity apekñäyäm äha – çruteti | päpam aparädham ||

|| 4.31 || çré-näradaù pracetasaù || 301 ||

[302]

naìkñyaty adüräd api çülapäëiù || [BhP 5.10.25]

kià ca – na vikriyä viçva-suhåt-sakhasya sämyena vétäbhimates taväpi | mahad-vimänät sva-kåtäd dhi mädåì

spañöam || 5.10 || rahüganaù çré-bharatam || 302 ||

[303]

atha tathäpi prämädike bhagavad-aparädhe punar bhagavat-prasädanäni kartavyäni | yathä skände avanté-khaëòe çré-vyäsoktau – ahany ahani yo martyo gétädhyäyaà paöhet tu vai | dvätriàçad-aparädhäàs tu kñamate tasya keçavaù || iti | tatraiva dvärakä-mähätmye – sahasra-näma-mähätmyaà yaù paöhec chåëuyäd api | aparädha-sahasreëa na sa lipyet kadäcana || iti | tatraiva revä-khaëòe – dvädaçyäà jägare viñëor yaù paöhet tulasé-stavam | dvätriàçad-aparädhäni kñamate tasya keçavaù || iti | tatraivänyatra – tulasyä ropaëaà käryaà çrävaëeñu viçeñataù | aparädha-sahasräëi kñamate puruñottamaù || iti | tatra vänyatra kärttika-mähätmye – tulasyä kurute yas tu çägräma-çilärcanam | dvätriàçad-aparädhäàç ca kñamate tasya keçavaù || iti | anyatra – yaù karoti hareù püjäà kåñëa-çaträìkito naraù | aparädha-sahasräëi nityaà harati keçavaù || iti |

ädi-värähe – saàvatsarasya madhye tu térthe çaukarake mama | kåtopaväsaù snänena gaìgäyäà çuddhim äpnuyät || mathuräyäà tathäpy evaà säparädhaù çuci bhavet | anayos térthayor ekaà yaù seveta sukåté naraù || sahasra-janma-janitän aparädhän jahäti saù || iti | çaukarake çükara-kñeträkhye | mahad-aparädhas tu cäöukärädinä vä tat-préty-artha-kåtena nirantara=dérgha-käléna-bhagavan-näma-kértanena vä taà prasädya kñamäpanéya ity avocämaiva | tat-prasädaà vinä tad-asiddheù | ataevoktaà çré-çivaà dakñeëa – yo’sau mayävidita-tattva-dåçä sabhäyäà kñipto durukti-viçikhair vigaëayya tan mäm | arväk patantam arhattama-nindayäpäd dåñöyärdrayä sa bhagavän sva-kåtena tuñyet || [BhP 4.7.15] iti | evam uttaraträpi jïeyam | atha vandanam | tac ca yadyapy arcanäìgatvenäpi vartate tathäpi kértana-smaraëavat svätantryeëädéty abhipretya påthag vidhéyate | evam anyaträpi jïeyam | vandanasya påthag-vidhänaà cänanta-guëaiçvarya-çravaëät tad-guëänusandhäna-päda-sevädau vidhåta-dainyänäà namaskära-mätre kåtädhyavasäyänäm arthe | sa eva namaskäras tasyärcanatvenäpy atidiñöaù | yathä närasiàhe – (page 159) namaskäraù småto yajïaù sarva-yajïeñu cottamaù | namaskäreëa cakena säñöäìgena harià vrajet || iti | tad etad-vandanaà yathä – tat te’nukampäà su-samékñamäëo bhuïjäna evätma-kåtaà vipäkam | håd-väg-vapurbhir vidadhan namas te jéveta yo mukti-pade sa däya-bhäk || [BhP 10.14.8] yasmäd guëätmanas te’pi guëän vimätum [BhP 10.14.7] ity ädinä tädåçatvam ucyate tat tasmät | namo namaskäram | mukti-pade navama-padärthasya mukter apy äçraye paripürëa-daçama-padärthe | yad vä muktir iha païcama-stha-gadyänusäreëa premaiva tat-pade tad-viñaye paripürëa-bhagaval-lakñaëe tvayi däya-bhäg bhavati | bhrätå-vaëöana iva tvaà tasya däyatvena vartasa ity arthaù | mukti-mätraà tu sakån namaskäreëaiväsannaà syät | yathä viñëu-dharme – durga-saàsära-käntäram apäram abhidhävatäm | ekaù kåñëe namaskäro mukti-térasya deçikaù || iti | tat te ity atra susamékñamäëaù iti öékä | yad vä pratikñaëaà nirupädhi-kåpayaiva prabhuëä tathä tathä kriyamäëäm anukampäà suñöhu-rüpäm ékñamäëas

tatränandébhavan täà samyak paçyan vibhävayan tathä hådä yad vä väcä yad vä vapuñä namo vidadhaj jana ity ädi vyäkhyä jïeyä | namaskäre’py aparädhäç caite parihartavyäù viñëu-småty-ädi-dåñöyä | ye khalu eka-hasta-kåtatva-vasträvåta-dehatva-bhagavad-agra-påñöha-väma-bhägätyanta-nikaöa-garbha-mandira-gatatvädi-mayäù |

|| 10.14 || çré-brahmä bhagavantam || 303 ||

[304]

atha däsyam | tac ca çré-viñëor däsaà-manyatvam | janmäntara-sahasreñu yasya syän matir édåçé | däso’haà väsudevasya sarvän lokän samuddharet || ity ukta-lakñaëam | astu tävad-bhajana-prayäsaù kevala-tädåçatväbhimänenäpi siddhir bhavatéty abhipretyaivottaratra nirdeçaç ca tasya | yathoktaà janmäntara- ity etat-padyasyaivänte kià punas tad-gata-präëäù puruñäù saàyatendriyäù iti | çré-prahläda-stutau tat te’rhattama [BhP 7.9.49] ity ädi-padye tu nama-stuti-sarva-karmärpaëa-paricaryä-caraëa-småti-kathä-çravaëätmakaà däsyaà öékäyäà sammatam | çrémad-uddhava-väkye ca – tvayopabhukta-srag-gandha- väso-'laìkära-carcitäù | ucchiñöa-bhojino däsäs tava mäyäà jayema hi || [BhP 11.6.46] iti | tatra tatra ca kärya-dväraiva nirdiñöam | udäharaëaà tu – sa vai manaù kåñëa-padäravindayoù [BhP 9.4.15] ity ädau | kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä [BhP 9.4.17] bhogecchayä taà cakära iti väsanäntara-vyavacchedaù ||

|| 9.4 || çré-çukaù || 304 ||

[305] tad etad-däsya-sambandhenaiva sarvam api bhajanaà mahattaraà bhavatéty äha – yan-näma-çruti-mätreëa pumän bhavati nirmalaù | tasya tértha-padaù kià vä däsänäm avaçiñyate || [BhP 9.5.16] yasya bhagavato näma-çravaëa-mätreëa yathä kathaïcit tac-chravaëena kià punaù samyak tat-tad-bhajanenety arthaù | (page 160) tarhi däso’sméty abhimänena samyag eva bhajatäà sarvatra sädhane sädhye ca kim avaçiñyate | tad-adhikam anyat kim api nästéty arthaù ||

|| 9.5 || durväsä çrémad-ambaréñam || 305 ||

[306]

atha sakhyam | tac ca hitäçaàsana-mayaà bandhu-bhäva-lakñaëam | yan-mitraà paramänandam [BhP 10.14.30] ity atra tathaiva mitra-pada-nyäsät | yathä rämärcana-candrikäyäm – paricaryä-paräù kecit präsädädiñu çerate | manuñyam iva taà drañöuà vyavahartuà ca bandhuvat || iti |

däsyaà punar janmani janmani syät | [BhP 10.81.29] ity atra çrédäma-vipra-väkye |

asya cottaratra päöhaù prema-viçrambhavad bhävanämayatvena däsyäd apy uttamatväpekñayä | kià ca parameçvare’pi yat sakhyaà çästre vidhéyate tan näçcaryam | na devo devam arcayet iti tad-bhävasyäpi vidhäna-çravaëät | kintu tad-bhävas tat-seväviruddha iti çuddha-bhaktair upekñyate | sakhyaà tu parama-sevänukülam ity upädéyata iti | tad etat säkñäd bhajanätmakaà däsyaà sakhyaà ca öékäyäm api darçitam asti – tasyaiva me sauhåda-sakhya-maitré-

yathä çré-kåñëasya bhakta-vätsalyaà dåñövä tad-bhaktià prärthayate tasyeti | sauhådaà prema ca sakhyaà hitäçaàsanaà ca maitré upakäritvaà ca däsyaà sevakatvaà ca | tat-samähära eka-vacanam | tasya sambandhi me mama syät, na tu vibhütir ity etat | tatra nava-vidhäyäà sädhyatvät premä näntarbhävyate | maitré tu sakhya eväntarbhävyeti däsya-sakhye dve eva gåhéte | atra ca täbhyäà karmärpaëa-viçväsau na vyäkhyätau säksäd-bhaktitväbhävät | karmärpaëasya phalaà bhaktir viçväsaç ca bhakty-abhiniveça-hetur itéha pürvam uktam | tac ca bhagavad-viñaya-hitäçaàsana-mayaà sakhyam | bhagavat-kåta-hitäçaàsanasya nityatvät, tena saha tasya nitya-sahaväsäc ca | bhajana-viçeñeëäpi viçiñöaà sampädayituà nätiduñkaraà syäd ity äha – ko’ti-prayäso’sura-bälakä harer upäsane sve hådi chidravat sataù | svasyätmanaù sakhyur açeña-dehinäà sämänyataù kià viñayopapädanaiù || [BhP 7.7.38] chidravad äkäçavad aliptatvena sadä vartamänasya | nätiprayäse hetuù – sarveñäà dehinäà ya ätmä çuddhaà svarüpaà tasya | sämänyataù sarvatra nirviçeñatayaiva sakhä | yathävasaraà bahir-antaùkaraëa-viñayädi-lakñaëa-mäyikyä nija-premädi-lakñaëä-mäyikyäç ca sampatter dänena hitäçaàsé yas tasya hareù | tasmäd äropitänäà naçvaräëäà viñayäëäà jäyäpatyädénäm upärjanaiù kim iti |

|| 7.7 || çré-prahlädo’sura-bälakän || 306 ||

[307]

tad yathä – mayi nirbaddha-hådayäù sädhavaù sama-darçanäù | vaçe kurvanti mäà bhaktyä sat-striyaù sat-patià yathä || [BhP 9.4.66]

atra dåñöäntenäàçataù sakhyätmakä bhaktir lakñyate |

|| 9.4 || çré-vaikuëöho durväsasam || 307 ||

[308]

evaà ca – çäntäù sama-dåçaù çuddhäù sarva-bhütänuraïjanäù | yänty aïjasäcyuta-padam acyuta-priya-bändhaväù || [BhP 4.12.37] (page 161) acyuta eva priya-bändhavo yeñäm | acyutasya padaà tat-sanäthaà lokam | acyuta-çabdävåttyä phalasya kenäpy aàçena vyabhicäritvaà neti dåçyate ||

|| 4.12 || çré-maitreyaù || 308 ||

[309]

atha ätma-nivedanam | tac ca dehädi-çuddhätma-paryantasya sarvato-bhävena tasminn evärpaëam | tat-käryaà cätmärtha-ceñöä-çünyatvaà tan-nyastätma-sädhana-sädhyatvaà tad-arthaika-ceñöämayatvaà ca | idaà hy ätmärpaëaà go-vikrayavata vikrétasya gor vartanärthaà virkétavatä ceñöä na kriyate | tasya ca çreyaù-sädhakas tat-krétavän eva syät | sa ca gaus tasyaiva karma kuryät | na punar vikrétavato’péti | idam evätmärpaëaà çré-rukmiëé-väkye – tan me bhavän khalu våtaù patir aìga jäyäm ätmärpitaç ca bhavato’tra vibho vidhehi | [BhP 10.52.39] iti | atha kecid dehärpaëam evätmärpaëam iti manyante | yathä bhakti-viveke – cintäà kuryän na rakñäyai vikrétasya yathä paçoù | tathärpayan harau dehaà viramed asya rakñaëät || iti | kecic chuddha-kñetrajïärpaëam eva | yathä çrémad-älabandäru-stotre – vapur-ädiñu yo’pi ko’pi vä

karau harer mandira-märjanädiñu

guëato’mäni yathä-tathä-vidhaù | tad ayaà tava päda-padmayor aham adyaiva mayä samarpitaù || [Stotra-ratnam 49] iti | kecic ca dakñiëa-hastädikam apy arpayantas tena tat-karma-mätraà kurvate, na tu dehädikarmety adyäpi dåçyate | tad etat sarvätmakaà sakäryam ätma-nivedanaà yathä -- sa vai manaù kåñëa-padäravindayor vacäàsi vaikuëöha-guëänuvarëane

çrutià cakäräcyuta-sat-kathodaye ||

çiro håñékeça-padäbhivandane |

mukunda-liìgälaya-darçane dåçau tad-bhåtya-gätra-sparçe’ìga-saìgamam | ghräëaà ca tat-päda-saroja-saurabhe çrémat-tulasyä rasanäà tad-arpite || pädau hareù kñetra-padänusarpaëe

kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä yathottamaçloka-janäçrayä ratiù || [BhP 9.4.18-20] cakära arpayämäsa | kåñëa-padäravindayor ity ädikam upalakñaëaà tat-sevädénäm | liìgaà çré-mürtiù | älayas tad-bhaktas tan-mandirädiù | çrémat-tulasyäs tat-päda-saroja-sambandhi yat saurabhaà tasmin | tad-arpite mahä-prasädän nädau | kämaà saìkalpaà ca däsye nimitte kathaà cakära | yathä yena prakäreëa uttamaù-çloka-janäçrayä ratiù sä bhaved iti | atra sarvathä tatraiva saìkhyätätma-nikñepaù kåta iti vaiçiñöyäpattyä smaraëädimayopäsanasyaivätmärpaëatvam | evam evoktam --çraddhämåta-kathäyäà me çaçvan mad-anukértanam [BhP 11.19.19] ity ärabhya evaà dharme manuñyäëäà [BhP 11.19.22] iti | yathä smaraëa-kértana-päda-sevana-mayam upäsanam eva ägamokta-vidhimayatva-vaiçiñöyäpattyärcanam ity abhidhéyate | tato näviviktatvam | snäna-paridhänädi-kriyä cäsya bhagavat-sevä-yogyatväyaiveti taträpi nätmärpaëa-bhakti-hänir ity anusandheyam | (page 162) etad ätmärpaëaà çré-baläv api sphuöaà dåçyate | udähåtaà cedam ätmärpaëaà dharmärtha-kämaù [BhP 7.6.24] ity ädinä çré-prahläda-mate | martyo yadä tyakta-samasta-karmä niveditätmä [BhP 11.29.32] ity ädinä çré-bhagavan-mate’pi | tad etad ätma-nivedanaà bhävaà vinä bhäva-vaiçiñöyena ca dåçyate | pürvaà yathä martyo yadä ity ädi | uttaraà yathaikädaça eva däsyenätma-nivedanam [BhP 11.11.35] iti | yathä ca rukmiëé-väkye mätmärpitaç ca bhavataù [BhP 10.52.1] iti |

|| 9.4 || çré-çukaù || 309 ||

tad evaà vaidhé bhaktir darçitä | asyäç coktänäm aìgänäm anuktänäà ca kutracit kasyäpy aìgasyäny atra tu tad-itarasya yan-mahimädhikyaà varëyate | tat-tac-chraddhä-bhedena tat-tat-prabhävolläsäpekñayeti na paraspara-viruddhatvam | adhikära-bhedena hy auñadhädénäm api tädåçatvaà dåçyate |

[310]

atha rägänugä | tatra viñayiëaù sväbhäviko viñaya-saàsargecchätiçayamayaù premä rägaù | yathä cakñur-ädénäà saundaryädau | tädåça evätra bhaktasya çré-bhagavaty api räga ity ucyate | sa rägo viçeñaëa-bhedena bahudhä dåçyate -- yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca sakhä guruù suhådo daivam iñöam [BhP 3.25.35] ity ädau | tatra priyo yathä tadéya-preyasénäm | ätmä para-brahma-rüpaù çré-sanakädénäm | sutaù çré-vrajeçvarädénäm | sakhä çré-çrédämädénäm | guruù çré-pradyumnädénäm | kasyäpi bhrätä kasyäpi mätuleyaù kasyäpi vaivähika ity-ädi-rüpaù sa eka eva teñu bahu-

prakäratvena suhådaù sambandhinäm | daivam iñöaà tadéya-sevakänäà çré-däruka-prabhåténäm iti prasiddham | atra çrématyäà mohinyäà yaù khalu rudrasya bhävo jätaù sa tu näìgékåtaù, anuktatvät | tasya mäyä-mohitatayaiva tädåça-bhäväbhyupagamäc ca | tad evaà tat-tad-abhimäna-lakñaëa-bhäva-viçeñaëena sväbhävika-rägasya vaiçiñöye sati tat-tad-räga-prayuktä çravaëa-kértana-smaraëa-päda-sevana-vandanätma-nivedana-präyä bhaktis teñäà rägätmikä bhaktir ity ucyate | tasyäç ca sädhyäyäà räga-lakñaëäyäà bhakti-gaìgäyäà taraìga-rüpatvät sädhyatvam eveti na tu sädhana-prakaraëe’smin praveçaù | ato rägänuga kathyate | yasya pürvoktaà räga-viçeñe rucir eva jätästi na tu räga-viçeña eva svayaà, tasya tädåça-räga-sudhäkara-karäbhäsa-samullasita-hådaya-sphaöika-maëeù çästrädi-çrutäsu tädåçyä rägätmikäyä bhakteù paripäöéñv api rucir jäyate | tatas tadéyaà rägaà rucy-anugacchanté sä rägänugä tasyaiva pravartate | eñaivävihiteti keñäïcit saàjïä | ruci-mätra-pravåttyä vidhi-prayuktatvenäpravåttatvät | na ca vaktavyaà vidhy-anadhénasya na sambhavati bhaktir iti |

präyeëa munayo räjan nivåttä vidhi-ñedhataù |

tato vidhi-märga-bhaktir vidhi-säpekñeti sä durbalä | iyaà tu svatantraiva pravartate iti prabalä ca jïeyä | ataeväsyä janma-lakñaëaà bhakti-vyatirekeëänya-tränabhirucim upalakñya –

sä çraddadhänasya vivardhamänä

nairguëya-sthä ramante sma guëänukathane hareù || [BhP 2.1.7] iti çrüyate |

viraktim anyatra karoti puàsaù | hareù padänusmåti-nirvåtasya samasta-duùkhäpyayam äçu dhatte || [BhP 3.5.13] iti | (page 163) sä pürvoktä kathä gåhétä matis tad-rucir ity arthaù | vidhi-nirapekñatväd eva pürväbhyäà däsya-sakhyäbhyäm etadéyayos tayor bhedaç ca jïeyaù | evam evoktaà tan manye’dhétam uttamam iti | ataeva vidhy-ukta-kramo’pi näsyäm atyädåtaù | kintu rägätmikäçruta-krama eva | tatra rägätmikäyäà rucir yathä – suhåt preñöhatamo nätha ätmä cäyaà çarériëäm | taà vikréyätmanaivähaà rame’nena yathä ramä || [BhP 11.8.35] atra sväbhävika-sauhådyädi-dharmais tasminn eva sväbhävaika-patitvaà sthäpayitvä parasyaupädhika-patitvam ity abhipretam | anyatra patyäv ekatvaà sä gatä yasmäc caru-manträhuti-vratä iti chändogya-pariçiñöänusäreëa kåtrimam evätmatvam | tasmin paramätmani tu svabhävata evety ätma-çabdasyäpy abhipräyaù | idaà yadyapi tasmin patitvam anähäryam evästi tathäpi ätmanaiva müla-bhütenaiva taà viçeñataù krétvä yathänyäpi kanyä vivähätmakena svätma-

samarpaëena kaïcit patitvenopädatte | tathäbhävenäçrityänena paramam anähara-rüpeëa tena saha rame ramä lakñmér yathä |

[311]

tad evaà tasyäù piìgaläyä räge sva-rucir dyotitä | rägänugäyäà pravåttir apédåçé | santuñöä çraddadhaty etad yathä-läbhena jévaté | viharämy amunaiväham ätmanä ramaëena vai || [BhP 11.8.40] amuneti bhäva-garbha-ramaëena saha | ätmanä manasaiva tävad viharämi | ruci-pradhänasya märgasyäsya manaù-pradhänatvam | tat preyasé-rüpeëäsiddhäyäs tädåça-bhajane präyo manasaiva yuktatvät | anena çrémat-pratimädau tädåçénäm apy auddhatyaà parihåtam | evaà pitåtvädi-bhäveñv apy anusandheyam ||

|| 11.8 || çré-piìgalä || 311 ||

[312-314] evaà preyasétväbhimäna-mayé darçitä | eñä brahma-vaivarte käma-kaläyäm api dåñöä | sevakatvädyäbhimänamayyäà ruci-bhaktiç cänyatra jïeyä | tasmä amüs tanu-bhåtäm [BhP 7.9.24] ity ädau upanaya mäà nija-bhåtya-pärçvam iti çré-prahläda-vacanam | yathä çré-närada-païcarätre – kadä gambhérayä väcä çriyä yukto jagat-pate |

açeñopaniñad-vedyaà putrékåtya vidhänataù |

na putram abhyarthitavän säkñäd bhütäj janärdanät |

cämara-vyagra-hastaà mäm evaà kurv iti vakñyasi || iti | yathä skände sanatkumära-prokta-saàhitäyäà präbhäkara-räjopäkhyäne – aputro’pi sa vai naicchat putraà karmänucintayan | väsudevaà jagannäthaà sarvätmänaà sanätanam ||

abhiñecayituà räjä svaräja upacakrame ||

agre bhagavad-varaç ca ahaà te bhavitä putraù || ity ädi | ataevoktaà çré-näräyaëa-vyüha-stavaù – pati-putra-suhåd-bhrätå-pitåvan maitravad dharim | ye dhyäyanti sadodyuktäs tebhyo’péha namo namaù || iti | atra paty-ädivad iti dhyeyasya pitåvad iti dhyätur viçeñaëaà jïeyam | tathä mätåvad iti vatipratyayena prasiddha-tan-mätå-janäbheda-bhävanä naiväìgékriyate | kintu tad-anugata-bhävanaiva | evaà pitå-bhävädäv api jïeyam | anyathä bhagavaty ahaìgrahopäsanävat teñv api doñaù syät | tathä (page 164) dhyäyantéti pürvoktaà manaù-pradhänatvam evorékåtam | api-çabdena tat-tad-räga-siddhänäà kaimutyam äkñipyate | nanu, codanä-lakñaëo’rtho dharmaù [Pürva-mémäàsä 1.1.2] ity anena pürva-mémäàsäyäà vidhinaiväpürvaà jäyata iti çrüyate | tathä çruti-småti-puräëädi-

païcarätra-vidhià vinä ity ädinä yämale çruty-ädy-ekatarokta-krama-niyamaà vinä doñaù çrüyate | tathä – çruti-småté mamaiväjïe yas te ullaìghya vartate | äjïä-cchedé mama dveñé mad-bhakto’pi na vaiñëavaù || iti |

atra çruty-ädy-uktävaçyaka-kriyä-niñedhayor ullaìghanaà vaiñëavatva-vyäghätakaà çrüyate | kathaà tarhi vidhi-nirapekñayä tayä siddhiù | ucyate – çré-bhagavan-näma-guëädiñu vastu-çakteù siddhatvän na dharmavad bhakteç codanä-säpekñatvam | ato jïänädikaà vinäpi phala-läbho bahutra çruto’sti | codanä tu yasya svataù-pravåttir nästi tad-viñayaiva | tathä kramä-vidhiç ca tad-viñayaù | tasminn eva nänä-vikñepavati rucy-abhävena rägätmika-bhakti-çailém anabhijänäti | satyäm api dhävan nimélya vä netre [BhP 11.2.35] ity ädi-nyäyena yathä kathaïcid anuñöhänataù siddhau suñöhu vartma-praveçäya kramaçaç cittäbhiniveçäya ca maryädä-rüpaù sa nirméyate | anyathä santata-tad-bhakty-unmukhatä-karatädåça-rucy-abhävän maryädänabhipatteç cädhyätmikädibhir utpätair vihanyate ca sa iti | na tu svayaà pravåttimaty api maryädä-nirmäëam | tasya rucyaiva bhagavan-manorama-rägätmikä-krama-viçeñäbhiniveçät | tad uktaà svayam eva – jïätväjïätvätha ye vai mäm [BhP 11.11.33] ity ädinä |

pütanä loka-bäla-ghné räkñasé rudhiräçanä |

rägätmika-bhaktimatäà durabhisandhitäpy anukaraëa-mätreëa tädåçatva-präptiù çrüyate | yathä dhätrétvänukaraëena pütanäyäù | tad uktam – sad-veçäd iva pütanäpi sakulä [BhP 10.14.35] iti | kim uta tadéya-rucimadbhis tädåça-nirantara-samyag-bhakty-anuñöhänena | tad uktam –

jighäàsayäpi haraye stanaà dattväpa sad-gatim || kià punaù çraddhayä bhaktyä kåñëäya paramätmane | yacchan priyatamaà kià nu raktäs tan-mätaro yathä || [BhP 10.6.26-27] iti | ata uktaà – na mayy ekänta-bhaktänäà guëa-doñodbhavä guëäù [BhP 10.20.4] iti | ekäntitvaà khalu bhakti-niñöhä | sä rucyaiva vä çästra-vidhy-ädareëaiva vä jäyate | tato rucer viralatväd uttaräbhävenäpi yad aikäntikétvaà tat-tasyaikäntika-mänino dambha-mätram ity arthaù | tatas tad-anadyaiva nindä çruti-småti-puräëa ity ädinä, na tu ruci-bhäve’pi tan-nindä yuktä pütanä ity ädeù | tathä coktaà pädmottara-khaëòe – svätantryät kriyate karma na ca vedoditaà mahat | vinaiva bhagavat-prétyä te vai päñaëòinaù småtäù || iti | prétir atra tädåça-ruciù | tad evam atra çätränädarasyaiva nindä | na tu tad-ajïänasya dhävan nimélya vai ity ädeù | gautaméya-tantre tv idam apy uktam – (page 165) na japo närcanaà naiva dhyänaà näpi vidhi-kramaù | kevalaà santataà kåñëa-caraëämbhoja-bhävinäm || ajäta-tädåça-rucinä tu sad-viçeñädara-mäträdåtä rägänugäpi vaidhé-saàvalitaivänuñöheyä | tathä loka-saàgrahärthaà pratiñöhitena jäta-tädåça-rucinä

ca | atra miçratve ca yathä-yogyaà rägänugayaikékåtyaiva vaidhé kartavyä | kecid añöädaçäkñara-dhyänaà go-dohana-samaya-vaàçé-vädya-samäkåñöa-tat-tat-sarvamayatvena bhävayanti | yathä caike tädåçam upäsanaà säkñäd vraja-jana-viçeñäyaiva mahyaà çré-guru-caraëair mad-abhéñöa-viçeña-siddhy-artham upadiñöaà bhävayämi | säkñät tu çré-vrajendra-nandanaà sevyamäna eväsä iti bhävayanti | atha çruti-småté mamaiväjïe ity-ädi-nindita-mätra-svävaçyaka-kriyä-niñedhayor ullaìghanaà dvividham | tau hi dharma-çästroktau bhakti-çästroktau cetai | bhagavad-bhakti-viçväsena dauùçélyena vä pürvayorakaraëa-karaëa-pratyäsattau na vaiñëava-bhäväd bhraàçaù | devarñi-bhütäpta-nèëäà [BhP 11.5.37] ity ädy-ukteù, api cet suduräcäraù [Gétä 9.30] ity-ädy-ukteç ca | tädåça-rucimati tu tayaiva rucyä dviñöatväd apunarbhavädy-änandasyäpi väïchä nästi kim uta parama-ghåëäspadasya | atas tatra svata eva na pravåttiù | pramädädinä kadäcij jätaà ced vikarma tat-kñaëäd eva naçyaty api | uktaà ca—vikarma yac cotpatitaà kathaàcid dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù [BhP 11.5.38] iti | atha vaiñëava-çästroktau | tau tarhi viñëu-santoñaika-prayojanäv eva bhavataù | tayoç ca tädåçatve çrute sati tadéya-räga-rucimataù svata eva pravåtty-apravåttau syätäm | tat-santoñaika-jévanatvät préti-jäteù | ataeva na tatra svänugamyamäna-rägätmaka-siddha-bhakta-viçeñeëa kåtatväkåtatvayor anusandhänaà cäpekñyaà syät | kintu tat-kåtatve sati viçeñaëägraho bhavatéty eva viçeñaù | atra kvacic chästrokta-krama-vidhy-apekñä ca räga-rucyaiva pravartiteti rägänugäntaùpäta eva | ye ca çré-gokulädi-viräji-rägätmikänugäs tat-paräs te tu çré-kåñëa-kñema-tat-saàsargäntaräyäbhävädi-kämyätmaka-tad-abhipräya-rétyaiva viañëava-laukika-dharmänuñöhänaà kurvanti | ataeva rägänugäyäà rucer eva sad-dharma-pravartakatvät çruti-småté mamaiväjïe ity etad-väkyasya na tad-vartma-bhakti-viñayatvam | kintu bähya-çästra-nirmita-buddha-rñabha-dattätreyädi-bhajana-vartma-viñayatvam eva | tathoktam –

veda-dharma-viruddhätmä yadi deva prapüjayet | sa yäti narakaà ghoraà yävad ähüta-samplavam ||

iti rägänugäyäà vidhy-apravartitäyäm api na veda-bähyatvam | veda-vaidika-prasiddhaiva sä tatra tatra rucitvät | vedeñu buddhädénäà tu varëanaà veda-bähyaà viruddhatvenaiva yathä -- tataù kalau sampravåtte sammohäya sura-dviñäm | buddho nämnäïjana-sutaù kékaöeñu bhaviñyati || [BhP 1.3.24] ity ädi | tasmäd bhavaty eva rägänugä samécénä | tathä vaidhéto’py atiçayavaté ca | maryädä-vacanaà hy äveçärtham eveti darçitam | sa punar äveço yathä ruci-viçeña-lakñaëa-mänasa-bhävena syän na tathä (page 166) vidhi-preraëayä | svärasika-mano-dharmatvät tasya | tatra cästäà tävad-anuküla-bhävaù | parama-niñiddhena pratiküla-bhävenäpy äveço jhaöiti syät | tad-äveça-sämarthyena pratiküla-doña-häniù syät | sarvänartha-nivåttiç ca syäd iti bhäva-märgasya balavattve dåñöänto’pi dåçyate | tatra yady anuküla-bhävaù syät tadä paramaikänti-sädhya eväptau |

sampraty amarñé govinde dantavakraç ca durmatiù || [BhP 7.1.17] ity ädi |

vaiñamyam iha bhütänäà mamäham iti pärthiva ||

atha bhäva-märga-sämänyasya balavattvaà prakaraëam utthäpyate | çré-yudhiñöhira uväca --

aho aty-adbhutaà hy etad durlabhaikäntinäm api | väsudeve pare tattve präptiç caidyasya vidviñaù || [BhP 7.1.15] ekäntinäà parama-jïäninäm api yatas tasya sä na sambhavati |

etad veditum icchämaù sarva eva vayaà mune | bhagavan-nindayä veno dvijais tamasi pätitaù || [BhP 7.1.16] tamasi narake | bahu-narakädi-bhogänantaram eva påthu-janma-prabhävodayena tasya sad-gati-çravaëät | eñaù --

damaghoña-sutaù päpa ärabhya kala-bhäñaëät |

spañöaà |

|| 7.1 || yudhiñöhiro näradam || 312-314 ||

[315-320]

tatrottaram çré-närada uväca – aho bhagavan-nindakasya naraka-pätena bhävyam iti vadatas tava ko’bhipräyaù ? bhagavat-péòä-karatväd vä tad-abhäve’pi suräpänädivan niñiddha-nindä-çravaëäd vä | tatra tävad vimüòhair janair nindädikaà präkåtän tama ädei-guëän uddhiçyaiva pravartate | tataù prakåti-paryantäçrayasya tat-kåta-nindäder apräkåta-guëa-vigrahädau tasmin pravåttir nästy eva | na ca jévavat prakåti-paryante vastu-jäte bhagavad-abhimäno’sti | tataç ca tena tasya péòäpi nästy eva | tad etad äha särdhais tribhiù -- nindana-stava-satkära- nyakkärärthaà kalevaram | pradhäna-parayo räjann avivekena kalpitam || [BhP 7.1.22] nindanaà doña-kértanam | nyak-käras tiraskäraù | nindana-stuty-ädi-jïänärthaà pradhäna-puruñayor avivekena jévänäà kalevaraà kalpitaà racitam | tataç ca – hiàsä tad-abhimänena daëòa-päruñyayor yathä |

yan-nibaddho’bhimäno’yaà tad-vadhät präëinäà vadhaù | tathä na yasya kaivalyäd abhimäno’khilätmanaù || parasya dama-kartur hi hiàsä kenäsya kalpyate || [BhP 7.1.23-25]

iha präkåte loke | yathä tat-kalevaräbhimänena bhütänäà mamäham iti vaiñamyaà bhavati, yathä tat-kåtäbhyäà daëòa-päruñyäbhyäà täòana-nindäbhyäà nimitta-bhütäbhyäà hiàsä ca bhavati, yathä yasmin nibaddho’bhimänas tasya dehasya vadhät präëinäà vadhaç ca bhavati, yathä yasyäbhimäno nästéty arthaù | asya

parameçvarasya hiàsä kena hetunä kalpyate | api tu na kenäpéty arthaù | tathäbhimäbhäve hetuù kaivalyät | dehendriyäsuhénänäà vaikuëöha-pura-väsinäm [BhP 7.1.35] iti kaimutyädi-präpta-çuddhatvät | tädåça-nindädy-agamya-çuddha-sac-cidänanda-vigrahäditväd ity arthaù | tasya tad-agamyatvaà ca (page 167) nähaà prakäçaù sarvasya yoga-mäyä-samävåtaù [Gétä 7.25] iti çré-bhagavad-gétätaù |

saàrambha-bhaya-yogena vindate tat-svarüpatäm ||

tädåça-vailakñaëyena hetuù akhilänäm ätmabhütasya | tatra hetuù parasya prakåti-vaibhava-saìga-rahitasya | hiàsäyä aviñayatve hetv-antaraà damakatuù paramäçaryänanta-çaktitvät sarveñäm eva çikñä-kartur iti | tad evaà yasmäd bhagavato nindädi-kåtam vaiñamyaà nästi tasmäd yena kenäpy upäyena sakåd yad-aìga-pratimänta-rähitä [BhP 10.12.39] ity ädivat tad-äbhäsam api dhyäyatas tad-äveçät tatra vaireëäpi dhyäyatas tad-äveçenaiva nindädi-kåta-päpasyäpi näçät tat-säyujyädikaà yuktam ity äçayenäha tasmäd ity ädibhiù | tathä hi – tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä | snehät kämena vä yuïjyät kathaïcin nekñate påthak || [BhP 7.1.26] yuïjyäd iti sneha-kämädénäà vidhätum açakyatvät sambhävanäyäm eva liì | vairänubandhädénäm ekatareëäpi yuïjyäd dhyäyec cet tadä bhagavataù påthag nekñate tad-äviñöo bhavatéty arthaù | vairänubandho vaira-bhävävicchedaù | nirvairo vairäbhäva-mätram audäsényam ucyate | tena kämädi-rähityam apy äyäti | vairädi-bhäva-rähityam ity arthaù | tena vä vairäd-bhäva-rähityena yuïjyät | vihitatva-mätra-buddhyä dhyäyeta | dhyänopalakñitaà bhakti-yogaà kuryäd ity arthaù | snehaù kämätiraktaù parasparam akåtrimaù prema-viçeñaù | sa tu sädhake tad-abhirucir eva | tad evaà sarveñäà tad-äveça eva phalam iti sthite jhaöiti tad-ävaça-siddhaye teñu bhäva-maya-märgeñu ninditenäpi vaireëa vidhi-mayyä bhakter na sämyam ity äha --

yathä vairänubandhena martyas tan-mayatäm iyät | na tathä bhakti-yogena iti me niçcitä matiù || [BhP 7.1.27] vairänubandheneti bhayasyäpy upalakñaëam | yathä-çaighryeëa tan-mayatäà tad-äviñöatä bhakti-yogena vihitatva-mätra-buddhyä kriyamäëena tu na tathä | ästäà tädåça-vastu-çakti-yuktasya teñu prakäçamänasya bhagavato bhagavad-vigrahäbhäsasya vä värtä | präkåte’pi tad-bhäva-mätrasya bhävyäveça-phalaà mahad dåçyata iti sa-dåñöäntaà tad eva pratipädayati – kéöaù peçaskåtä ruddhaù kuòyäyäà tam anusmaran |

evaà kåñëe bhagavati mäyä-manuja éçvare | vaireëa püta-päpmänas tam äpur anucintayä || [BhP 7.1.28-29] saàrambho dveño bhayaà ca täbhyäà yogas tad-äveças tena | tat-svarüpatäà tasya svam ätméya-rüpam äkåtir yatra tat täm tat särüpyam ity arthaù | evam iti eva apéyarthaù | naräkåti-para-brahmatväd mäyayaiva präkåta-manujatayä pratéyamäne |

nanu kéöasya preçaskåd-dveñe päpaà na bhavati | tatra tu tat syäd ity äçaìkyäha – vaireëa yänucintä tad-äveças tayaiva püta-päpmänas tad-dhyänäveçasya tädåk-çaktitväd iti bhävaù | na ca çästra-vihitenaiva bhagavad-dharmeëa siddhiù syän na ca tad-vihitena kämädineti väcyam | (page 168) kämäd dveñäd bhayät snehäd yathä bhaktyeçvare manaù | äveçya tad-aghaà hitvä bahavas tad-gatià gatäù || [BhP 7.1.29] yathä vihitayä bhaktya éçvare mana äviçya tad-gatià gacchanti tathiavävihitenäpi kämädinä bahavo gatä ity arthaù | tad-aghaà teñu kämädiñu madhye yad-dveña-bhayayor aghaà bhavati tad dhitvaiva | bhayasyäpi dveña-saàvalitatväd aghotpädakatvaà jïeyam | atra kecit kämam apy aghaà manyante | tatredaà vicäryate bhagavati kevalaà käma eva kevala-päpävahaù kià vä pati-bhäva-yuktaù | athavä upapati-bhäva-yukta iti | sa eva kevala iti cet sa kià dveñädi-gaëapatitvät tadvat svarüpeëaiva vä | parama-çuddhe bhagavati yad-adhara-pänädikaà yac ca kämukädy-äropaëaà tenätikrameëa vä päpa-çravaëena vä | nädyena --

dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù || [BhP 10.29.13] uktaà purastäd etat te caidyaù siddhià yathä gataù |

ity atra dveñäder nyakkåtatvät tasya tu stutatvät | ataç ca priyä iti snehavat kämasyäpi prétyätmakatvena tadvad eva na doñaù | tädåçénäà kämo hi premaika-rüpaù | yat te sujäta-caraëämburuhaà staneñu bhétäù çanaiù priya dadhémahi karkaçeñu [BhP 10.31.19] ity ädäv atikramyäpi sva-sukhaà tadänukülya eva tätparya-darçanät sairindhryäs tu bhävo riraàsä-präyatvena çré-gopikänäm iva kevala-tat-tätparyäbhävät tad-apekñayaiva nindyate na tu svarüpataù | sänaìga-tapta-kucayoù [BhP 10.48.6] ity ädau ananta-caraëena rujo måjanti iti parirabhya käntam änanda-mürtim iti kärya-dvärä tat-stutaiù | taträpi sahoñyatäm iha preñöha [BhP 10.48.8] ity atra préty-abhivyaktaç ca | ataeva – saivaà kaivalya-näthaà taà präpya duñpräpyam éçvaram | aìga-rägärpaëenäho durbhagedam ayäcata || [BhP 10.48.8] durärädhyaà samärädhya viñëuà sarveçvareçvaram | yo våëéte mano-grähyam asattvät kumanéñy asau || [BhP 10.48.11] iti caivaà yojayanti | kaivalyam ekäntitvam | tena yo näthaù sevanéyas tam | purä tädåça-trivakratvädi-lakñaëa-daurbhägyavaty api | aho äçcaryam aìga-rägärpaëa-lakñaëena bhagavad-dharmäàçena käraëena sampratédaà sahoñyatäm iha preñöha dinäni katicin mayä ramasva [BhP 10.48.8] ity ädi-lakñaëaà saubhägyam ayäcata iti | ataù – kim anena kåtaà puëyam avadhütena bhikñuëä | çriyä hénena loke’smin garhitenädhamena ca || [BhP 10.80.25]

iti çrédäma-vipram uddiçya purajana-vacanavad eva tathoktiù | nanu kämuké sä kim iti çläghyate | taträha durärädhyam iti | yo mano-grähyaà präkåtam eva viñayaà våëéte kämayata asäv eva kumanéñé | sä tu bhagavantakeva kämayata iti parama-sumanéñiëyeveti bhävaù | tad evaà tasya (page 169) kämasya dveñädi-gaëäntaùpätitvaà parihåtya tena päpävahatvaà parihåtam |

mahänubhäva-munénäm api tad-bhävaù çrüyate | yathä çré-mädhväcärya-dhåtaà kaurma-vacanam –

agni-puträ mahätmänas tapasä strétvam äpire |

ataù puruñeñv api stré-bhävenodbhaväd bhagavad-viñayatvän na präkåta-käma-devodbhävitaù präkåtaù kämo’sau kintu säkñän manmatha-manmathaù [BhP

atha kämukatvädy-äropaëädy-adhara-pänädi-rüpas tatra vyavahäro’pi nätikrama-hetuù | yato lokavat tu lélä-kaivalyam iti nyäyena lélä tatra svabhävata eva siddhä | atra ca çré-bhür-lélädébhis tasya tädåça-léläyäù çré-vaikuëöhädiñu nitya-siddhatvena svatantra-lélä-vinodasya tasyäbhiruci-tattvenaivävagamyate | tathä tat-preyasé-janänäm api tat-svarüpa-çakti-vigrahatvena param-çuddha-rüpatvät tato nyänatäbhäväc ca tad-adhara-pänädikam api nänurüpaà pürva-yuktyä tad-abhirucitam eva ca | na ca präkåta-vämä-janena doñaù prasaïjanéyaù | tad-yogyaà tädåçaà bhävaà svarüpa-çakti-vigrahatvaà ca präpyaiva tad-icchayaiva tat-präpteù | atha päpa-çravaëena ca na päpävaho’sau kämaù | tad-açravaëäd eva | atataù pati-bhäva-yukte ca tatra sutaräà na doñaù, pratyuta stutiù çrüyate | yäù samparyacaran premëä päda-saàvähanädibhiù | jagad-guruà bhartå-buddhyä täsäà kià varëyate tapaù || [BhP 10.9.27] iti |

bhartäraà ca jagad-yonià väsudevam ajaà vibhum || iti |

ataeva vanditaà pati-putra-suhåd-bhrätå ity ädinä | athopapati-bhävena na ca päpävaho’sau yat paty-apatya-suhådäm anuvåttir aìga [BhP 10.29.19] ity ädinä täbhir evottaritatvät | gopénäà tat-paténäà ca [BhP 10.33.35] ity ädinä çré-çuka-vacanena ca | na päraye’haà niravadya-saàyujäà sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù [BhP 10.32.22] ity atra niravadya-saàyujäm ity anena svayaà çré-bhagavatä ca | tädåçänäm anyeñäm api tad-bhävo dåçyate | yathä pädmottara-khaëòa-vacanam – purä maharñayaù sarve daëòakäraëya-väsinaù | dåñövä rämaà harià tatra bhoktum aicchat suvigraham || te sarve strétvam äpannäù samudbhütäs tu gokule | harià sampräpya kämena tato muktä bhavärëavät || [PadmaP 6.245.164] iti |

10.32.2] iti çravaëät | ägamädau tasya kämatvenopäsanäc ca bhagavataivodbhävito’präkåta eväsau käma iti jïeyam | çrémad-uddhavädénäà parama-bhaktänäm api ca tac-chläghä çrüyate – etäù paraà tanu-bhåto bhuvi gopa-vadhvaù [BhP 10.47.51] ity ädau | kià bahunä çruténäm api tad-bhävo båhad-vämane prasiddhaù | yatas tatra çrutayo’pi nitya- (page 170) siddha-gopikä-bhäväbhiläñiëyas tad-rüpeëaiva tad-gaëäntaùpätinyo babhüvur iti prasiddhiù | etat prasiddhi-sücakam evaitad ukta täbhir eva --

nibhåta-marun-mano-'kña-dåöha-yoga-yujo hådi yan

munaya upäsate tad arayo’pi yayuù smaraëät | striya uragendra-bhoga-bhuja-daëòa-viñakta-dhiyo vayam api te samäù sama-dåço’ìghri-saroja-sudhäù || [BhP 10.87.23] iti | vispañöaç cäyam arthaù | yad brahmäkhyaà tattvaà çästra-dåñöyä prayäsa-bähulyena munaya upäsate tad arayo’pi yasya smaraëät tad-upäsanaà vinaiva yayuù | tathä striyaù çré-gopa-subhruvas te tava çré-nandanandana-rüpasya urugendra-dehat-tulyau yau bhuja-daëòau tava viñakta-dhiyaù satyas tavaiväìghri-saroja-sudhäs tadéya-sparça-viçeña-jäti-prema-mädhuryäëi yayuù | vayaà çrutayo’pi samadåças tat-tulya-bhäväù satyaù samäs tädåça-gopikätva-präptyä tat-sämyam äptäs tä eväìghri-rajo-sudhäà yätavatya ity arthaù | artha-vaçäd vibhakti-pariëämaù |aìghréti sädaroktiù | atra tad arayo’pi yayuù smaraëäd ity anena bhäva-märgasya jhaöity artha-sädhanatvaà darçitam | sama-dåça ity anena rägänugäyä eva tatra sädhakatamatvaà vyaïjitam | anyathä sarva-sädhana-sädhya-viduñyaù çrutayo’nyatraiva pravarteran | tathä smaraëa-para-yugma-dvaye’smin sva-sva-yugme prathamasya mukhyatvaà dvitéyasya gauëatvaà darçitam | ubhayaträpy api-çabda-sähityenottaratra päöhäd ekärthatä-präpteù | ataù striya iti nityäù çré-gopikä eva tä jïeyäù | tathaiva çrutibhir iti çré-kåñëa-nitya-dhämni tä dåñöä iti båhad-vämana eva prasiddham | tad evaà sädhu vyäkhyätam kämäd dveñät ity ädau tad-aghaà hitvä ity atra teñu madhye dveña-bhayayor yad-agham ity ädi |

[321]

atha bahavas tad-gatià gatä ity atra nidarçayam äha -- gopyaù kämäd bhayät kaàso dveñäc caidyädayo nåpäù | sambandhäd våñëayaù snehäd yüyaà bhaktyä vayaà vibho || [BhP 7.10.30] gopya iti sädhaka-caréëäà gopé-viçeñäëäà pürvävasthäm evävalambyocyate | vayam iti yathä çré-näradasya hi pryujyamäne mayi täà çuddhäà bhägavatéà tanum [BhP 1.6.28] ity-ädy-ukta-rétyä pärñada-dehatve siddhe tena svayaà vayam iti pürvävasthäm avalambyocyate | tatraiva vaidhé bhaktiù | adhunä labdha-rägasya tasya na mayy ekänta-bhaktänäà guëa-doñodbhavä guëäù [BhP 11.20.36] iti nyäyena vidhy-anadhénä rägätmikaiva viräjata iti | ataeva tad-gatià gatäù iti teñäà phala-präpter apy atétatva-nirdeçaù | atra tä gopya ivädhunkyaç ca tad-guëädi-çravaëenaiva tad-bhävä bhaveyuù | yathoktam --

çruta-mätro’pi yaù stréëäà prasahyäkarñate manaù | uru-gäyoru-géto vä paçyanténäà ca kià punaù || [BhP 10.90.17] iti | athavä pärñada-carasyäpi caidyasyägantukopadraväbhäsa-näça-darçanenaiva sädhakatva-nirdeçaù | sambandhäd yaù sneho rägas tasmäd våñëayo yüyaà ca ity ekam | tasmäd vairänubandhena ity ädau kämät ity ädau coktasyaivärthasyo-däharaëa-väkye’smin tad-aikärtyäkaçyamatvät | païcänäm (page 171) iti vakñyamäëänurodhät | ubhayaträpi sambandha-snehayor dvayor api vidyamänatväc ca sambandha-grahaëaà rägasyaiva viçeñatva-jïäpanärtham | gopévad aträpi sädhaka-carä våñëi-viçeñäù päëòava-sambandhi-viçeñäç ca pürvävasthäm avalambya sädhakatvena nirdiñöäù | ataù sambandhaja-snehe’pi tad-abhiruci-mätraà jïeyam | bhaktyä vihitayä | asyä eva pratilabdhatvena bhäva-märgaà nirdeñöum upakräntatvät |

[322] yadi dveñeëäpi siddhis tarhi veëaù kim iti narake pätita ity äçaìkyäha -- katamo’pi na venaù syät païcänäà puruñaà prati [BhP 7.1.31] puruñaà bhagavantaà prati lakñyékåtya païcänäà vairänubandhädénäà madhye veëaù katamo’pi na syät | tasya taà prati präsaìgika-nindä-mäträtmakaà vairaà na tu vairänubandhaù | tatas tévra-dhyänäbhävät päpam eva tatra pratiphalitam iti bhävaù | tato’sura-tulya-svabhävair api tasmin sva-mokñärthaà vaira-bhävänuñöhäna-sähasaà na kartavyam ity abhipretam | ataeva ye vai bhagavatä proktäù [BhP 11.2.32] ity äder apy ativyäptir vyähanyate anabhipretatvenä-proktatvät |

[323] yasmäd evaà –

[324]

tad evaà bhäva-märga-sämänyasyaiva balavattve’pi kaimutyena rägänugäyäm eväbhidheyatvam äha –

tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet || [BhP 7.1.31] iti |

aträpi pürvavan niveçayed iti sammati-mätraà na vidhiù | kenäpi teñv apy upäyeñu yuktatamenaikenety arthaù | ajp uas t>adå<ca-bahu-prayatna-sädhya-vaidhé-bhakti-märgeëa cirät sädhyate sa eväciräd bhäva-viçeña-mätreëa tatra ca dveñädinäpi | tasmäd evaàbhüte parama-sad-guëa-svabhäve tasmin düre’stu pämara-jana-bhävyasya vairasya värtä ko vädhama audäsyam avalambya prétim api na kuryäd iti rägänugäyäm eva tac ca yuktatamatvam aìgékåtaà bhavati |

|| 7.1 || çré-näradaù yudhiñöhiram || 312-323 ||

vaireëa yaà nåpatayaù çiçupäla-pauëòra- çälvädayo gati-viläsa-vilokanädyaiù | dhyäyanta äkåta-dhiyaù çayanäsanädau tat-sämyam äpur anurakta-dhiyäà punaù kim || [BhP 11.5.48] äkåti-dhiyas tat-tad-äkärä dhér yeñäm | evam evoktaà gäruòe – ajïäninaù sura-varaà samadhikñipanto yaà päpino’pi çiçupäla-suyodhanädyäù | muktià gatäù smaraëa-mätra-vidhüta-päpäù kaù saàçayaù parama-bhakti-matäà janänäm || iti | atp yathä vairänubandhena [BhP 7.1.26] ity atra vairänubandhasya sarvata ädhikyaà na yojanéyam | yac ca – mayi saàrambha-yogena nistérya brahma-helanam | pratyeñyataà nikäçaà me kälenälpéyasä punaù || [BhP 3.16.30] iti | iti jaya-vijayau prati vaikuëöha-vacanam | tad api tad-aparädhäbhäsa-bhogärtham eva saàrambha-yogäbhäsaà vidhatte tat-präptes tayoù sväbhävaika-siddhatvät | yuddha-lélärtham eva tat-prapaïcanät | atra dveñädäv api kecid bhaktitvaà manyante | tad asat | bhakti-sevädi-çabdänäm änukülya eva (page 172) prasiddher vaire tad-virodhatvena tad-asiddheç ca | pädmottara-khaëòe ca bhakti-dveñädénäà ca bhedo’vagamyate – yogibhir dåçyate bhaktyä näbhaktyä dåçyate kvacit | drañöuà na çakyo roñäc ca matsaräd vä janärdanaù | [PadmaP 6.238.83] ity atra ca | nanu manye’surän bhägavatän [BhP 3.2.24] ity ädau çrémad-uddhava-väkye teñäm api bhägavatatvaà nirdiçyate | maivaà | yato manya ity anenotprekñävagamän na svayaà bhägavatatvaà taträstéy evaà sidhyatéti | sä cotprekñä tena tac-chokautkaëöhyavatä kevala-darçana-bhägyäàçenaiva racitä yuktaiva | yathä hanta vayam eva bahirmukhäù | yeñäm anti-samaye tan-mukha-candramaso darçana-sambhävanäpi na vidyate | yebhyaç cäsurä api bhägavatäù | ye khalu tadänéà tan-mukha-candramaso darçana-saubhägyaà präpur iti | tasmän na dveñädau kathaïcid api bhaktitvam |

|| 11.5 || çré-näradaù çré-vasudevam || 324 ||

[325] tad evaà rägänugä sädhitä | sä ca çré-kåñëa eva mukhyä | gopyaù kämät [BhP 7.1.29] ity ädinä tasminn eva darçitatvät | daityänäm api dveñeëäpi tasminn eväveça-läbha-darçanät | siddhi-präpteç ca | nänyatra tu kuträpy aàçiny aàçe vä | ataevoktam tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet ity ädi | atas tädåça-jhaöity-äveça-hetüpäsanä-läbhäd eva svayam ekädaçe vaidhopäsanä svasmin noktä | kintv anyatra caturbhujäkära eva | tatra ca çuddhasya rägasya çré-gokula eva

darçanät tatra tu rägänugä mukhyatamä yatra khalu svayaà bhagavän api teñäà puträdi-bhävenaiva vilasati | ye yathä mäà prapadyante [Gétä 4.11] ity ädeù | mallänäm açanir [BhP 10.43.14] ityädeù | svecchämayasya [BhP 10.14.2] ity asmäc ca | tataç ca bhakta-kartåka-bhojana-päna-snapana-béjanädi-lakñaëa-lälanecchäpi tasyäkåtrimaiva jäyate | sädhäraëa-bhakti-sad-bhävenaiva hi – patraà puñpaà phalaàtoyaà yo me bhaktyä prayacchati | tad ahaà bhakty-upahåtam açnämi prayatätmanaù || [BhP 10.81.3] ity uktam | çré-çukadevena ca tad etad eväkäìkñayä çläghitam | päda-saàvähanaà cakruù kecit tasya mahätmanaù | apare hata-päpmäno vyajanaiù samabéjayat || [BhP 10.15.15] ity ädinä | nänena caiçvaryasya häniù | tadäném api tasyaiçvaryasyänyatra sphurad-rüpatvät | bhaktecchämayatvasya ceçitari praçaàsanéya-svabhävatväd eva | yathä çré-vrajeçvaré-baddha eva yamalärjuna-mokñaà kåtavän tädåçaiçvarye’pi tasmin çré-vrajeçvaré-vaçyataiva çré-çukadevena vanditä evaà sandarçitä hy aìga [BhP 10.9.19] ity ädinä | tasmäd ye cädyäpi tadéya-rägänugä-paräs teñäm api çré-vrajendra-nandanatvädi-mätra-dharmair upäsanä yuktä | yathä çré-govardhanoddharaëa-labdha-vismayän çré-gopän pratyuktaà svayaà bhagavataiva viñëu-puräëe -- yadi vo’sti mayi prétiù çläghyo’haà bhavatäà yadi | tad-ätma-bandhu-sadåçé buddhir vaù kriyatäà mayi || [ViP 5.13.11] iti | (page 173) tadärcä bandhu-sadåçéà bändhaväù kriyatäà mayi iti vä päöhaù | tathä – nähaà devo na gandharvo na yakño na ca dänavaù | ahaà vo bändhavo jäto nätaç cintyam ato’nyathä || [ViP 5.13.12] iti | yuväà mäà putra-bhävena väsakåt [BhP 10.3.36] ity atra tu çré-vasudevädénäm aiçvarya-jïäna-pradhänatväd dvyatmikaiva bhagavad-anumatir jïeyä | präg-janmany api tayos tapa-ädi-pradhänaiva bhaktir uktä | ataù çré-vrajeçvaryäù punas tan-mukha-dåñöa-vaibhavatvam açläghitvä putra-sneha-mayéà mäyädy-eka-paryäyäà tat-kåpäm eva bahu-manyamänas tädåça-bhägyaà ca çré-vrajeçvarasya ca bhägyaà tädåça-bälya-lélocchalyamäna-putra-bhävena räjamäna-mati-çläghitavän räjä nandaù kim akarod brahman [BhP 10.8.36] ity ädi-dvayena | çré-muniräjaç ca tädåça-tat-premaiva çläghitavän – evaà sandarçitä hy aìga hariëä [BhP 10.9.29] ity ädinä | tad evaà çré-vasudeva-devakyäv upalakñya çré-närado sädhakän prati darçanäliìganäläpaiù [BhP 11.5.43] ity ädinä yad upadiñöavän | tatra öékä ca – yathä putropalälanenaiva bhägavata-dharma-sarvasva-niñpatteù ity eñä |

tathä mäpatya-buddhim akåthäù kåñëe sarveçvareçvare [BhP 11.5.45] iti | etad api tad-avirodhena öékäyäm evam avatäritam | yathä nanu, putra-snehaç cen mokña-hetus tarhi sarve’pi mucyeran taträha mäpatya-buddhim iti ity etat | tasminn apatyatvaà präpte’pi tasmiàs tädåça-bhävanä-vaçaà gate’pi asti sväbhävikaà päramaiçvaryam adhikam iti bhävaù | yad vä pürvavann ärño’òägamaù kintv a-käro niñedhe abhäve na hy ano na ity çabda-koñät | tato niñedha-dvayäd apatya-buddhim eva kuru ity arthaù | ataeva jïänäjïänayor anädareëa kevala-rägänugäyä evänuñöhitiù praçastä | jïätväjïätvätha ye vai mäm [BhP 11.11.33] ity ädinä | tasmät çré-gokula eva rägätmikäyäù çuddhatvät tad-anugä bhaktir eva mukhyatamä iti sädv evoktam | tad evam anyaträsambhavatayä rägänugäm ätma-dåñöyä pürëa-bhagavattä-dåñöyä ca çré-kåñëa-bhajanasya mähätmyaà mahad eva siddham | taträpi gokula-lélätmakasya | atha tad-bhajana-mätrasya mähätmyam upakramata eva yathä -- munayaù sädhu påñöo’haà bhavadbhir loka-maìgala | yat kåtaù kåñëa-sampraçno yenätmä suprasédati || [BhP 1.2.5] iti | tatraitad vaktavyaà pürvaà manasaù prasäda-hetuù påñöaù | anena tu çré-kåñëa-praçna-mätrasya tad-dhetunoktä | na tu sa vai puàsäà paro dharmaù [BhP 1.2.6] ity ädinä tadéyänantara-prakaraëe yathä mahatä prayatnena karmärpaëam ärabhya bhakti-niñöhä-paryanta eva jäte prädurbhävänantara-bhajanasya tad-dhetunoktä tatheti | ataevävatäräntara-kathäyä api tad-abhiniveça eva phalam ity äha --

harer adbhuta-véryasya kathä loka-sumaìgaläù |

kåñëe niveçya niùsaìgaà manas tyakñye kalevaram | [BhP 2.8.3-4] iti |

kathayasva mahäbhäga yathäham akhilätmani ||

hares tad-avatära-rüpasya | akhilätmani sarväàçini kåñëe çrémad-arjuna-sakhe ||

|| 2.8 || räjä || 325 || (page 174)

[326] tathä çrémad-uddhava-saàvädänte ca yathä | tatra yadyapi pürvädhyäya-samäptau uktäyä jïäna-yoga-caryäyä bhakti-saha-bhävenaiva svaphala-janakatvaà çré-bhagavatoktaà tathäpi täà jïäna-yoga-caryäm aàçato’py anaìgékurvatä paramaikäntinä çrémad-uddhavena – su-dustaräm imäà manye yoga-caryäm anätmanaù | yathäïjasä pumän sidhyet tan me brühy aïjasäcyuta || präyaçaù puëòarékäkña yuïjanto yogino manaù | viñédanty asamädhänän mano-nigraha-karçitäù || [BhP 11.29.1-2] iti |

atra sva-väkye tasyä duñkaratvena präyaù phala-paryavasäyitväbhävena coktatvät | çuçrüñyamäëäyä bhaktes tu sukaratvenävaçyaka-phala-paryavasäyitvena cäbhipretatvät | tad-bhaktir eva kartavyeti sväbhipräyo darçitaù | tad evaà täà jïäna-yoga-caryäm anädåtya bhaktim eväpi kurväëäs tava çré-kåñëa-rüpasyaiva bhaktià tädåçäs tu jïäna-yogädi-phalänädareëaiva kurvantéti punar äha caturbhiù

çrémat-kiréöa-taöa-péòita-päda-péöhaù || [BhP 11.29.4]

athäta änanda-dughaà padämbujaà haàsäù çrayerann aravinda-locana | sukhaà nu viçveçvara yoga-karmabhis tvan-mäyayämé vihatä na mäninaù || [BhP 11.29.3] yasmäd evaà kecana viñédanti – athänta ata eva ye haàsä säräsära-viveka-caturäù te tu samastänanda-pürakaà padämbujam eva tu niçictaà sukhaà yathä syät tathä çrayeran sevante | padämbujasya sambandhi-padänuraktiù säkñäd dåçyamäna-tvadéya-padämbujäbhivyaïjanärthä | amé ca çuddha-bhaktä yoga-karmäbhis tvan-mäyayä ca vihatä kåta-bhaktänuñöhänäntaräyä na bhavanti | yato na ca mäninas te mänino’pi na bhavanti | puruñärtha-sädhane bhagavato nirupädhi-déna-jana-kåpäyä eva sädhakatamatvaà manyante na yogi-prabhåtivat sva-prayatnasyety arthaù |

[327] evambhütasya bhaktasya jïäna-yogädénäà yat phalaà tan-mätraà na kintv anyan mahad evety äha – kià citram acyuta tavaitad açeña-bandho däseñv ananya-çaraëeñu yad ätma-sättvam | yo’rocayat saha mågaiù svayam éçvaräëäà

açeña-bandho däseñv ananya-çaraëeñu, yad vä açeñäëäm asura-paryantänäà yo bandhur mokñädi-dänair nirupädhi-hita-käré he tathäbhüta tavaitat kià citraà yad-ananya-çaraëeñu jïäna-yoga-karmädy-anuñöhäna-vimukheñu däseñu çuddha-bhakteñu bali-prabhåtiñu ätma-sattvaà teñäà ya ätmä tad-adhénatvam ity arthaù | tad uktam – na sädhayati mäà yogaù [BhP 11.12.1] ity ädi | tasya tava tathä-bhüteñu na jäti-guëädy-apekñä cety antaraìga-léläyäm api dåçyata ity äha yaù iti | saheti saha-bhävaà sakhyam ity arthaù | mågair våndävana-cäribhiù | svayaà tu kathambhüto’pi éçvaräëäm ity ädi-lakñaëo’pi | éçvaräù çré-çiva-brahmädayaù | jïäna-yogädi-parama-phala-rüpäëi yä muktis täà daityebhyo dadäsi | päëòavädi-sakhya-dautya-véräsanädi-sthitivad däsänäà tu svayam adhéno bhavasi | ataevambhütasya çré-kåñëasyaiva tava bhaktir mukhyeti bhävaù |

[328] phalitam äha --(page 175) taà tväkhilätma-dayiteçvaram äçritänäà sarvärtha-daà sva-kåta-vid visåjeta ko nu | ko vä bhajet kim api vismåtaye’nu bhütyai

kià vä bhaven na tava päda-rajo-juñäà naù || [BhP 11.29.5] tam evambhütaà tväà sva-kåta-vit prasanna-vadanämbhojaà padma-garbhäruëekñaëam [BhP 7.28.13] ity ädi-çré-kapila-devopadeçataù sva-saundaryädi-sphürti-lakñaëaà svasmin kåtaà tvadéyopakäraà yo vetti sa ko nu visåjet tac cäpi citta-baòiçaà çanakair viyuìkte [BhP 7.28.34] iti tad-upadiñ¸oädhikäri-viçeñavat parityajyate ? na ko’péty arthaù | tasmäd yas tyajati sa kåtaghna eveti bhävaù | kathambhütaà tväm ? svarüpata eväkhilänäm ätmanä dayitaà präëa-koöi-preñöham éçvaraà cety ädi | tathä nu vitarke, tvad-vyatiriktaà kim api devatäntaraà dharma-jïänädi-sädhanaà bhütyai aiçvaryäya saàsärasya vismåtaye mokñäya vä ko bhajeta | na ko’péty arthaù | asmäkaà tu tat tat phalam api tva-bhakter eväntarbhütam ity äha kià ceti | väçabdena taträpy anädaraù sücitaù | tad uktaà yat karmabhir yat tapasä [BhP 11.20.32] ity ädi | naivopayanty apacitià kavayas taveça brahmäyuñäpi kåtam åddha-mudaù smarantaù | yo’ntar bahis tanu-bhåtäm açubhaà vidhunvann äcärya-caittya-vapuñä sva-gatià vyanakti || [BhP 11.29.6] he éça ! kavayaù sarvajïäù brahma-tulyäyuño’pi tat-käla-paryantaà bhajanto’péty arthaù | tava kåtam upakäram åddha-muda upacita-tvad-bhakti-paramänandäù santaù smaranto’pacitià pratyupakäram änåëyam iti yävat | täà na upayanti paçyanti | tasmän na visåjed ity uktam | kåtam äha – yo bhavän tanu-bhåtäà tvat-kåpä-bhäjanatvena keñäàcit sakala-tanu-dhäriëäà bahir äcärya-vapuñä guru-rüpeëa, antaç caittya-vapuñä citta-sphurita-dhyeyäkäreëäçubhaà tvad-bhakti-pratiyogi sarvaà vidhunvan sva-gatià svänubhavaà vyanakti iti |

|| 11.29 || çrémad-uddhavaù || 326-329 ||

öékä ca – antaraìgäà bhaktim äha mäm iti tribhiù | sarva-bhüteñv ätmani

[330]

tathaiva sva-bhakter atiçayitvaà çré-bhagavän api tad-anantaram uväca | tatra ca tädåçän prati çuddhäà sva-bhaktià hanta te kathayiñyämi [BhP 11.29.8] ity ädi-caturbhir uktväpy etädåçän prati ca karuëayä sva-bhajana-pravartanärtham anyad-vicäritavän caturbhiù | yataù präyaço lokäù spardhädi-paräù kathaïcid antarmukhatve’pi sarväntaryämi-rüpa-tvad-bhajana-mätra-jïänina ity älocya kåpayä teñäà spardhädén jhaöiti dürékartuà svasminn eväntar-mukhé-kartuà ca viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [Gétä 10.42] ity ädy-ukta-tad-antaryämi-rüpa-sväàçasya bhajana-sthäne sva-bhajanam upadiñöavän | yathä -- mäm eva sarva-bhüteñu bahir antar apävåtam | ékñetätmani cätmänaà yathä kham amaläçayaù || [BhP 11.29.12]

cätmänam éçvara-sthitaà mäm eva ékñeta ity eñä | (page 176)

kathambhütam éçvaram ? bahir antaù pürëam ity arthaù | tat kutaù ? apävåtam anävaraëam | tad api kutaù ? yathä kham anaìgatväd vibhutväc cety arthaù | atra

mäm eveti çré-kåñëa-rüpam evekñata, na tu kevaläntaryämi-rüpam ity abhipräyeëaiväntaraìgäà bhaktim äheti vyäkhyätam |

kevalaà jïänam antaryämi-dåñöim äçrito’péti pürvokta-prakäreëa sarväëi bhütäni mad-bhävena teñu mama çré-kåñëa-rüpasya yo bhävo’stitvaà tad-viçiñöatayä manyamänaù sabhäjayan paëòito mataù | mad-dåñöyä brähmaëädiñu sama-dåk samaà mäm eva paçyatéti |

na muhyanti na çocanti na håñyanti yato gatäù || [BhP 4.30.20]

iti pracetasaù prati çré-bhagavad-väkye taö-öékäyäà ca tasya bhagavataù pratipada-navya-sphürtir eva brahmetéti yad uktaà tad eva tat phalam ity uktvä, yad vä katham anyävatärasya brahmatä bhavatéti abhidhäna-naräkåti-para-brahma-rüpa-sphürtis tat-phalam ity uktvä tenaiva tädåçopäsanäà sarvordhvam api praçaàsati –

[331]

tataç ca – iti sarväëi bhütäni mad-bhävena mahä-dyute | sabhäjayan manyamäno jïänaà kevalam äçritaù || brähmaëe pukkase stene brahmaëye’rke sphuliìgake | akrüre krürake caiva sama-dåk paëòito mataù || [BhP 11.29.13-14]

[332]

tataç ca nareñv abhékñëam [BhP 11.29.15] ity ädinä tädåça-svopäsanä-viçeñasya jhaöiti spardhädi-ksaya-lakñaëaà phalam uktvä visåjya [BhP 11.29.16] ityädinä tathä-dåñöa-sädhanaà sarva-namaskäram upadiçya yävat [BhP 11.29.17] ity ädinä tädåçopäsanäyä avadhià ca sarvatra svataù sva-sphürtim uktvä sarvaà [BhP 11.29.18] ity ädinä -- navyavad dhådaye yaj jïo brahmaitad brahma-vädibhiù |

gopäla-täpané-prasiddha-brahmety-

ayaà hi sarva-kalpänäà sadhrécéno mato mama | mad-bhävaù sarva-bhüteñu mano-väk-käya-våttibhiù || [BhP 11.29.19] sarva-kalpänäà sarvopäyänäà sadhrécénaù samécénaù | mad-bhävo mama çré-kåñëa-rüpasya bhävanä |

[333] etac ca çré-kåñëa-bhajanasyäntaryämi-bhajanäd apy ädhikyaà çré-gétopasaàhäränusäreëaivoktam -- éçvaraù sarva-bhütänäà håddeçe’rjuna tiñöhati | bhrämayan sarvabhütäni yanträrüòhäni mäyayä || tam eva çaraëaà gaccha sarvabhävena bhärata |

tatprasädät paräà çäntià sthänaà präpsyasi çäçvatam || iti te jïänam äkhyätaà guhyäd guhyataraà mayä | vimåçyaitad açeñeëa yathecchasi tathä kuru || page 177) sarva-guhyatamaà bhüyaù çåëu me paramaà vacaù | iñöo’si me dåòham iti tato vakñyämi te hitam || man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru | mäm evaiñyasi satyaà te pratijäne priyo’si me || sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja | ahaà tvä sarva-päpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù || [Gétä 18.61-66] iti | atra ca guhyaà pürvädhyäyoktaà jïänam | guyataram antaryämi-jïänam | sarva-guhyatamaà tan-manastvädi-lakñaëaà tad-eka-çaraëatva-lakñaëaà ca tad-upäsanam iti samänam | evaà çré-gétäsv eva navamädhyäye’pi -- idaà tu te guhyatamaà pravakñyämy anasüyave | jïänaà vijïäna-sahitaà yaj jïätvä mokñyase’çubhät || [Gétâ 9.1]

paraà bhävam ajänanto mama bhüta-maheçvaram ||

bhajanty ananya-manaso jïätvä bhütädim avyayam || [Gétä 9.11-13] iti |

mäm eva anädareëa mänuñéà tanum äçritaà jänantéty arthaù | tasmät sarväntaryämi-bhajanäd apy uttamatvena tad-anantaraà ca sarva-guhyatamam ity atra sarva-grahaëät sarvata uttamatvena çré-kåñëa-bhajane siddhe tad-avatäräntara-bhajanät sutaräm evottamatä sidhyati | atha täm eva kaimutyenäpy äha --

räja-vidyä räja-guhyam [Gétä 9.2] ity ädinä vakñyamänärthaà praçasya çré-kåñëa-rüpa-sva-bhajana-çraddhä-hénän nindaàs tac-chraddhävataù praçastavän svayam eva | yathä – avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam |

moghäçä mogha-karmäëo mogha-jïänä vicetasaù | räkñasém äsuréà caiva prakåtià mohinéà çritäù || mahätmänas tu mäà pärtha daivéà prakåtim äçritäù |

yo yo mayi pare dharmaù kalpyate niñphaläya cet | tad-äyäso nirarthaù syäd bhayäder iva sattama || [BhP 11.29.21] mayi mad-arpitatvena kåto yo you dharmo veda-vihitaù sa sa yadi niñphaläya phaläbhäväya kalpyate phala-kämanayä närpyata ity arthaù | tadä tatra taträyäsaù çräntir anirarthaù syäd vyartho na bhavati | niñphaläyeti viçeñaëaà phala-bhogädi-rüpa-tad-bhakty-antaräyäbhävenänirarthatätiçaya-tätparyam | tatränirarthatve kaimutyena çré-kåñëa-lakñaëasya svasyäsädhäraëa-bhajanéyatä-vyaïjako dåñöänto bhayäder iveti | yathä kaàsädau mat-sambandha-mätreëa bhayäder apy äyäso nirartho na bhavati mokña-sampädakatväd ity arthaù |

[334]

atha çrémad-uddhavavat çré-kåñëaikänugatänäà sädhanatve sädhyatve ca svayaà çré-kåñëa-rüpa eva paramopädeya ity äha -- (page 178) jïäne karmaëi yoge ca värtäyäà daëòa-dhäraëe yävän artho nåëäà täta täväàs te’haà catur-vidhaù || [BhP 11.29.33] jïänädau yävän dharmädi-lakñaëaç caturvidho’rthas tävän sarvo’py aham eva | tatra jïäne mokñaù | karmaëi dharmaù kämaç ca | yoge nänä-vidha-siddhi-lakñaëo laukiko värtäyäà daëòa-dhäraëe ca nänä-vidha-laukikaç cärtha iti caturvidhatvaà jïeyam |

|| 11.29 || çré-bhagavän || 330-334 ||

namo’stu te mahä-yogin prapannam anuçädhi mäm

[335]

punar evam eva çrémad-uddhavo’pi prärthitavän –

yathä tvac-caraëämbhoje ratiù syäd anapäyiné || [BhP 11.29.40]

öékä ca – evaà yadyapi tvayä bahu kåtaà tathäpy etävat prärthaya ity äha namo’stv iti | anuçädhi anuçikñaya | anuçäsanéyatvam eväha yatheti | muktäv apy anapäyiné ity eñä |

|| 11.29 || çrémän uddhavaù || 335 ||

[336]

ataevänyaträy abhipräyäya – yathä tväm aravindäkña yädåçaà vä yad-ätmakam | dhyäyen mumukñur etan me dhyänaà tvaà vaktum arhasi || [BhP 11.14.31] öékä ca – mumukñus tväà yathä dhyäyet tan me vakutm arhasi jijïäsoù kathanäya me | punar etat tvad-däsyam eva puruñärthaù | na tu dhyänena kåtyam astéti | tad uktam tvayopabhukta-srag-gandha [BhP 11.6.31] ity-ädi ity eñä |

|| 11.14 || çrémän uddhavaù || 336 ||

[337]

tasya sarvävatärävatäriñv aprakaöitaà parama-çubha-svabhävatvaà ca småtväha -- aho baké yaà stana-käla-küöaà jighäàsayäpäyayad apy asädhvé | lebhe gatià dhätry-ucitäà tato’nyaà kaà vä dayäluà çaraëaà vrajema || [BhP 3.2.23] dhätryä yä ucitä gatis täm eva ||

|| 3.2 || sa eva || 337 ||

[338]

atha gokule’pi çrémad-vraja-vadhü-sahita-räsädi-lélätmakasya parama-vaiçiñöyam äha – vikréòitaà vraja-vadhübhir idaà ca viñëoù çraddhänvito yaù çåëuyäd atha varëayed vä | bhaktià paräà bhagavati parilabhya kämaà håd-rogam äçv apahinoty acireëa dhéraù || [BhP 10.33.39] ca-käräd anyac ca | atheti vätha | çåëuyäd vä varëayed vä | upalakñaëaà caitad dhyänädeù | paräà yataù parä nänyä kutracid vidyate tädåçém | håd-rogaà kämädikam api çéghram eva tyajati | atra sämänyato’pi paramatva-siddhes taträpi parama-çreñöha-çré-rädhä-saàvalita-lélä-maya-tad-bhajanaà tu paramatamam eveti svataù sidhyati | kintu rahasya-lélä tu pauruña-vikäravad indriyaiù pitå-putra-däsa-bhävaiç ca nopäsyä (page 179) svéya-bhäva-virodhät | rahasyatvaà ca tasyäù kvacid alpäàçena kvacit tu sarväàçeneti jïeyam |

|| 10.33 || çré-çukaù || 338 ||

[339]

tatra te bhakti-märgäù darçitäù | atra ca çré-guroù çré-bhagavato vä prasäda-labdhaà sädhana-sädhya-gataà svéya-sarvasva-bhütaà yat kim api rahasyaà tat tu na kasmaicit prakäçanéyam | yathäha –

sarvaà sampadyate devi deva-guhyaà susaàvåtam || [BhP 8.17.20] naitat parasmä äkhyeyaà påñöayäpi kathaïcana |

sampadyate phaladaà bhavati |

|| 8.17 || çré-viñëur aditim || 339 ||

[340] tad evaà sädhanätmikä bhaktir darçitä | tatra siddhi-kramaç ca çré-sütopadeçärambhe çuçrüñoù çraddadhänasya [BhP 1.2.16] ity ädinä darçitaù | yathä ca çré-närada-väkye ahaà purätéta-bhave’bhavam [BhP 1.5.23] ity ädau | yathä ca çré-kapila-deva-väkye satäà prasaìgän mama vérya-saàvidaù [BhP 3.25.22] ity ädau | atra kaivalya-kämäyäà bhaktyä pumän jäta-virägaù [BhP 3.25.23] ity ädinä | çuddhäyäà naikätmatäà me spåhayanti kecit [BhP 3.25.31] ity ädinä kramo jïeyaù | tathä çuddhäyäm eva çré-prahläda-kåta-daitya-bälänuçäsane guru-çuçrüñayä [BhP 7.7.25] ity ädinä | tam evaà kramam eva saìkñipya sa-dåñöäntam äha --

bhaktiù pareçänubhavo viraktir anyatra caiña trika eka-kälaù | prapadyamänasya yathäçnataù syus tuñöiù puñöiù kñud-apäyo’nu-ghäsam || ity acyutäìghrià bhajato’nuvåttyä bhaktir viraktir bhagavat-prabodhaù | bhavanti vai bhägavatasya räjaàs tataù paräà çäntim upaiti säkñät || [BhP 11.2.42-43] öékä ca – prapadyamänasya harià bhajataù puàso bhaktiù prema-lakñaëä pareçänubhavaù premäspada-bhagavad-rüpa-sphürtis tayä nirvåtasya tato’nyatra gåhädiñu viraktir ity eñä | trika eka-kälo bhajana-sama-käla eva syät | yathäçnato bhuïjänasya tuñöiù sukhaà puñöir udara-bharaëaà kñn-nivåttiç ca pratigräsaà syuù | upalakñaëam etat pratisiktham api yathä syus tadvat | evam evaikasmin bhajane kiïcit premädi-trike jäyamäna anuvåttyä bhajataù parama-premädi jäyate bahu-gräsa-bhojina iva parama-tuñöy-ädi | tataç ca bhagavat-prasädena kåtärtho bhavatéty äha – ity acyutäìghrim ity eñä | çäntià kåtärthatvam | säkñäd antar bahiç ca prakaöita-parama-puruñärthatväd avyavadhänenaivety arthaù | pürva-padya-bhakty-ädénäà tuñöy-ädayaù krameëaiva dåñöäntä jïeyäù | uttaraträpy etat-krameëa bhakti-tuñöyoù sukhaika-rüpatvät puñöy-anubhavayor ätma-bharaëaika-rüpatvät | kñud-apäya-viraktyoù çänty-eka-rüpatvät | yadyapi bhuktavato’nne’pi vaitåñëyaà jäyate bhagavad-anubhavinas tu viñayäntara eveti vaidharmyam | tathäpi vastv-antara-vaitåñëyäàça eva dåñöänto gamyata iti ||

|| 11.2 || çré-kavir nimim || 340 || tad etad vyäkhyätam abhidheyam | atränyo’pi viçeñaù çästra-mahäjana-dåñöy-anusandheyaù | (page 180) guruù çästraà çraddhä rucir anugatiù siddhir iti me yad etat tat sarvaà caraëa-kamalaà räjati yayoù | kåpä-mädhvékena snapita-nayanämbhoja-yugalau sadä rädhä-kåñëäv çaraëa-gaté tau mama gatiù ||

iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-çré-rüpa-

sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe çré-bhägavata-sandarbhe çré-bhakti-sandarbho näma païcamaù sandarbhaù ||

samäptaç cäyaà çré-bhakti-sandarbhaù ||