॥ चाणनीित ॥

॥ चाणनीित ॥ूण िशरसा िवुं ऽलैोािधपितं ूभमु ।्नानाशाोृतं वे राजनीितसमुयम ॥् ०१-०१अधीदें यथाशां नरो जानाित समः ।धमपदशेिवातं काया काय शभुाशभुम ॥् ०१-०२तदहं सवािम लोकानां िहतकाया ।यने िवातमाऽणे सव ाअं ूपते ॥ ०१-०३मखू िशोपदशेने ीभरणने च ।ःिखतःै सयोगणे पिडतोऽवसीदित ॥ ०१-०४ा भाया शठं िमऽं भृोरदायकः ।ससप च गहृे वासो मृरुवे न सशंयः ॥ ०१-०५आपदथ धनं रेारान र्ेनरैिप ।आानं सततं रेाररैिप धनरैिप ॥ ०१-०६आपदथ धनं रेीमतां कुत आपदः ।कदािचलते लीः सितोऽिप िवनँयित ॥ ०१-०७यिशेे न सानो न विृन च बावाः ।न च िवागमोऽि वासं तऽ न कारयते ॥् ०१-०८धिनकः ौोिऽयो राजा नदी वै ु पमः ।प यऽ न िवे न तऽ िदवसं वसते ॥् ०१-०९लोकयाऽा भयं ला दाियं ागशीलता ।प यऽ न िवे न कुया ऽ सिंितम ॥् ०१-१०जानीयाषेणे भृाावान ्सनागमे ।िमऽं चापिकालेष ु भाया च िवभवये ॥ ०१-११आतरुे सन े ूा े िभ े शऽसुटे ।राजारे ँमशान े च यिित स बावः ॥ ०१-१२यो ीवुािण पिर अीवुं पिरषवेत े ।ीवुािण त नँयि चाीवुं नमवे िह ॥ ०१-१३वरयुेलजां ूाो िवपामिप ककाम ।्पशीलां न नीच िववाहः सशे कुले ॥ ०१-१४

1

2 ॥ चाणनीित ॥

नदीनां शपाणीनानंखीनां िणां तथा ।िवासो नवै कत ः ीष ु राजकुलेष ु च ॥ ०१-१५िवषादमतृं माममेादिप कानम ।्अिमऽादिप सृं बालादिप सभुािषतम ॥् ०१-१६ीणां िगणु आहारो ला चािप चतगु ुणा ।साहसं षणुं चवै कामागणुः तृः ॥ ०१-१७

अनतृं साहसं माया मखू मितलोिभता ।अशौचं िनद यं ीणां दोषाः भावजाः ॥ ०२-०१भों भोजनशि रितशिवराना ।िवभवो दानशि ना तपसः फलम ॥् ०२-०२य पऽुो वशीभतूो भाया छानगुािमनी ।िवभवे य सु ग इहवै िह ॥ ०२-०३ते पऽुा य े िपतभु ाः स िपता यु पोषकः ।तिऽं यऽ िवासः सा भाया यऽ िनवृ ितः ॥ ०२-०४परो े काय हारं ूे िूयवािदनम ।्वज येाशं िमऽं िवषकुं पयोमखुम ॥् ०२-०५न िवसुेिमऽे च िमऽे चािप न िवसते ।्कदािचुिपतं िमऽं सव गु ं ूकाशयते ॥् ०२-०६मनसा िचितं काय वाचा नवै ूकाशयते ।्मणे रयेढंू काय चािप िनयोजयते ॥् ०२-०७कं च ख मखू ं कं च ख यौवनम ।्कातरं चवै परगहेिनवासनम ॥् ०२-०८शलेै शलेै च मािणं मौिकं न गजे गजे ।साधवो न िह सव ऽ चनं न वन े वन े ॥ ०२-०९पऽुा िविवधःै शीलिैन योाः सततं बधुःै ।नीिताः शीलसा भवि कुलपिूजताः ॥ ०२-१०माता शऽःु िपता वरैी याां बाला न पािठताः ।सभामे न शोभे हंसमे बको यथा ॥ ०२-११लालनाहवो दोषााडन े बहवो गणुाः ।ताऽुं च िशं च ताडये त ु लालयते ॥् ०२-१२ोकेन वा तदधन तदधा धा रणे वा ।अबं िदवसं कुया ानायनकमिभः ॥ ०२-१३काािवयोगः जनापमान ं

॥ चाणनीित ॥ 3

ऋण शषें कुनपृ सवेा ।दािरभावािमखुं च िमऽं

िवनािना प दहि कायम ॥् ०२-१४नदीतीरे च य े वृाः परगहेषे ु कािमनी ।महीना राजानः शीयं नँयसशंयम ॥् ०२-१५बलं िवा च िवूाणां राां सैं बलं तथा ।बलं िवं च व ैँ यानां शिूाणां पािरचय कम ॥् ०२-१६िनध न ं पुषं व ेँ या ूजा भं नपृ ं जते ।्खगा वीतफलं वृं भुा चाागतो गहृम ॥् ०२-१७गहृीा दिणां िवूाजि यजमानकम ।्ूािवा गंु िशा दधारयं मगृाथा ॥ ०२-१८राचारी रािरावासी च ज नः ।यऽैी िबयते पिुन रः शीयं िवनँयित ॥ ०२-१९समान े शोभत े ूीितः राि सवेा च शोभते ।वािणं वहारषे ु िदा ी शोभते गहृे ॥ ०२-२०

क दोषः कुले नाि ािधना को न पीिडतः ।सनं केन न ूां क सौं िनररम ॥् ०३-०१आचारः कुलमााित दशेमााित भाषणम ।्समः हेमााित वपरुााित भोजनम ॥् ०३-०२सकुुले योजयेां पऽुं िवास ु योजयते ।्सन े योजयेऽ ुं िमऽं धमण योजयते ॥् ०३-०३ज न च सप वरं सप न ज नः ।सप दशंित काले त ु ज नु पदे पदे ॥ ०३-०४एतदथ कुलीनानां नपृाः कुव ि सहम ।्आिदमावसानषे ु न त े गि िविबयाम ॥् ०३-०५ूलये िभमया दा भवि िकल सागराः ।सागरा भदेिमि ूलयऽेिप न साधवः ॥ ०३-०६मखू ु ूहत ः ूो िपदः पशःु ।िभते वा-शने अशं कटकं यथा ॥ ०३-०७पयौवनसा िवशालकुलसवाः ।िवाहीना न शोभे िनग ाः िकंशकुा यथा ॥ ०३-०८कोिकलानां रो पं ीणां पं पितोतम ।्िवा पं कुपाणां मा पं तपिनाम ॥् ०३-०९जदेकंे कुलाथ मामाथ कुलं जते ।्

4 ॥ चाणनीित ॥

मामं जनपदाथ आाथ पिृथव जते ॥् ०३-१०उोग े नाि दािरं जपतो नाि पातकम ।्मौनने कलहो नाि नाि जागिरत े भयम ॥् ०३-११अितपणे वा सीता अितगवण रावणः ।अितदानािलब ो ितसवऽ वज यते ॥् ०३-१२को िह भारः समथा नां िकं रं वसाियनाम ।्को िवदशेः सिुवानां कः परः िूयवािदनाम ॥् ०३-१३एकेनािप सवुृणे पिुतने सगुिना ।वािसतं तनं सव सपुऽुणे कुलं यथा ॥ ०३-१४एकेन शुवृणे दमानने विना ।दते तनं सव कुपऽुणे कुलं यथा ॥ ०३-१५एकेनािप सपुऽुणे िवायेुन साधनुा ।आािदतं कुलं सव यथा चणे शवरी ॥ ०३-१६िकं जातबै िभः पऽुःै शोकसापकारकैः ।वरमकेः कुलाली यऽ िवौाते कुलम ॥् ०३-१७लालयेवषा िण दशवषा िण ताडयते ।्ूा े त ु षोडशे वष पऽु े िमऽवदाचरते ॥् ०३-१८उपसगऽचबे च िभ े च भयावहे ।असाधजुनसक यः पलाये जीवित ॥ ०३-१९धमा थ काममोाणां यकैोऽिप न िवते ।अजागलनवे त ज िनरथ कम ॥् ०३-२०मखूा यऽ न पूे धां यऽ ससुितम ।्दाे कलहो नाि तऽ ौीः यमागता ॥ ०३-२१अयममतृिनधान ं नायकोऽोषधीनां

अमतृमयशरीरः काियुोऽिप चः ।भवित िवगतरिँमम डलं ूा भानोः

परसदनिनिवः को लघुं न याित Sharma ॥ ०३-३१

आयःु कम च िवं च िवा िनधनमवे च ।पतैािन िह सृे गभ वै दिेहनः ॥ ०४-०१साधुे िनवत े पऽुिमऽािण बावाः ।य े च तःै सह गारमा कृुतं कुलम ॥् ०४-०२दशनानसंशम ी कूम च पिणी ।िशश ुं पालयते िनं तथा सन-सितः ॥ ०४-०३

॥ चाणनीित ॥ 5

यावो यं दहेो यावृु रतः ।तावदािहतं कुया ाणाे िकं किरित ॥ ०४-०४कामधनेगुणुा िवा काले फलदाियनी ।ूवास े मातसृशी िवा गु ं धन ं तृम ॥् ०४-०५एकोऽिप गणुवाऽुो िनग ुणने शतने िकम ।्एकमो हि न च ताराः सहॐशः ॥ ०४-०६मखू िरायजुा तोऽिप ताातमतृो वरः ।मतृः स चाःखाय यावीवं जडो दहते ॥् ०४-०७कुमामवासः कुलहीनसवेा

कुभोजनं बोधमखुी च भाया ।पऽु मखू िवधवा च का

िवनािना ष ू दहि कायम ॥् ०४-०८िकं तया िबयते धेा या न दोीी न गिभ णी ।कोऽथ ः पऽुणे जातने यो न िवान न् भिमान ॥् ०४-०९ससंारतापदधानां ऽयो िवौािहतेवः ।अपं च कलऽं च सतां सितरवे च ॥ ०४-१०सकृि राजानः सकृि पिडताः ।सकृाः ूदीये ऽीयतेािन सकृकृत ॥् ०४-११एकािकना तपो ाां पठनं गायनं िऽिभः ।चतिुभ ग मन ं ऽें पिभब भी रणः ॥ ०४-१२सा भाया या शिुचद ा सा भाया या पितोता ।सा भाया या पितूीता सा भाया सवािदनी ॥ ०४-१३अपऽु गहंृ शूं िदशः शूाबावाः ।मखू दयं शूं सव शूा दिरिता ॥ ०४-१४अनास े िवषं शामजीण भोजनं िवषम ।्दिरि िवषं गोी वृ तणी िवषम ॥् ०४-१५जेम दयाहीन ं िवाहीन ं गंु जते ।्जेोधमखु भाया िनःहेाावांजते ॥् ०४-१६अा जरा दहेवतां पव तानां जलं जरा ।अमथैनु ं जरा ीणां वाणामातपो जरा ॥ ०४-१७इियािण च सयं बकविडतो नरः ।दशेकालबलं ाा सव काया िण साधयते S्harma ॥ ०४-१७कः कालः कािन िमऽािण को दशेः कौ यागमौ ।काहं का च मे शििरित िचं मुम ुः ॥ ०४-१८अिदवो िजातीनां मनुीनां िद दवैतम ।्

6 ॥ चाणनीित ॥

ूितमा बुीनां सव ऽ समदिश नः ॥ ०४-१९

गुरििजातीनां वणा नां ॄाणो गुः ।पितरवे गुः ीणां सव ाागतो गुः ॥ ०५-०१यथा चतिुभ ः कनकं परीते

िनघष णदेनतापताडनःै ।तथा चतिुभ ः पुषः परीते

ागने शीलेन गणुने कम णा ॥ ०५-०२तावयषे ु भतें यावयमनागतम ।्आगतं त ु भयं वी ूहत मशया ॥ ०५-०३एकोदरसमूुता एकनऽजातकाः ।न भवि समाः शीले यथा बदरकटकाः ॥ ०५-०४अायािज तिवपणू मदुरं गवण तंु िशरोरे रे जकु मु मु सहसा नीचं सिुनं वपःु Sharma ॥ ०५-०५िनःहृो नािधकारी ान न्ाकामो मडनिूयः ।नािवदधः िूयं ॄयूावा न वकः ॥ ०५-०५मखूा णां पिडता ेा अधनानां महाधनाः ।पराना कुलीणां सभुगानां च भ गाः ॥ ०५-०६आलोपगता िवा परहगतं धनम ।्अबीजं हतं ऽें हतं सैमनायकम ॥् ०५-०७अासााय त े िवा कुलं शीलेन धाय त े ।गणुने ायत े ाय ः कोपो नऽेणे गते ॥ ०५-०८िवने रते धम िवा योगने रते ।मृना रते भपूः सिया रते गहृम ॥् ०५-०९अथा वदेशाािण ानपािडमथा ।अथा तदं शां लोकाः िँयि चाथा ॥ ०५-१०दािरनाशनं दान ं शीलं ग ितनाशनम ।्अाननािशनी ूा भावना भयनािशनी ॥ ०५-११नाि कामसमो ािधना ि मोहसमो िरपःु ।नाि कोपसमो विना ि ानारं सखुम ॥् ०५-१२जमृू िह याकेो भनुकेः शभुाशभुम ।्नरकेष ु पतके एको याित परां गितम ॥् ०५-१३तणृं ॄिवदः ग णृं शरू जीिवतम ।्िजताश तणृं नारी िनःहृ तणृं जगत ॥् ०५-१४

॥ चाणनीित ॥ 7

िवा िमऽं ूवास े च भाया िमऽं गहृषे ु च ।ािधतौषधं िमऽं धम िमऽं मतृ च ॥ ०५-१५वथृा विृः समिेुष ु वथृा तृ भोजनम ।्वथृा दान ं समथ वथृा दीपो िदवािप च ॥ ०५-१६नाि मघेसमं तोयं नाि चासमं बलम ।्नाि चःुसमं तजेो नाि धासमं िूयम ॥् ०५-१७अधना धनिमि वाचं चवै चतुदाः ।मानवाः ग िमि मोिमि दवेताः ॥ ०५-१८सने धाय त े पृी सने तपते रिवः ।सने वाित वायु सव से ूितितम ॥् ०५-१९चला लीलाः ूाणाले जीिवतमिरे ।चलाचले च ससंारे धम एको िह िनलः ॥ ०५-२०नराणां नािपतो धतू ः पिणां चवै वायसः ।चतुादं गालु ीणां धतूा च मािलनी ॥ ०५-२१जिनता चोपनतेा च यु िवां ूयित ।अदाता भयऽाता पतै े िपतरः तृाः ॥ ०५-२२राजपी गरुोः पी िमऽपी तथवै च ।पीमाता माता च पतैा मातरः तृाः ॥ ०५-२३

ौुा धम िवजानाित ौुा जित म ितम ।्ौुा ानमवाोित ौुा मोमवायुात ॥् ०६-०१पिणः काकडालः पशनूां चवै कुुरः ।मनुीनां पापडालः सव चाडालिनकः ॥ ०६-०२भना शुते कां ताॆमने शुित ।रजसा शुत े नारी नदी वगेने शुित ॥ ०६-०३ॅमूते राजा ॅमूते िजः ।ॅमूते योगी ी ॅमी िवनँयित ॥ ०६-०४याथा िमऽािण याथा बावाः ।याथा ः स पमुाँोके याथा ः स च पिडतः ॥ ०६-०५ताशी जायत े बिु वसायोऽिप ताशः ।सहायााशा एव याशी भिवतता ॥ ०६-०६कालः पचित भतूािन कालः सहंरत े ूजाः ।कालः सुषे ु जागित कालो िह रितबमः ॥ ०६-०७न पँयित च जाः कामाो नवै पँयित ।

8 ॥ चाणनीित ॥

मदोा न पँयि अथ दोषं न पँयित ॥ ०६-०८यं कम करोाा यं तलमतु े ।यं ॅमित ससंारे यं तािमुत॥े ०६-०९राजा राकृतं पाप ं राः पापं परुोिहतः ।भता च ीकृतं पाप ं िशपापं गुथा ॥ ०६-१०ऋणकता िपता शऽमुा ता च िभचािरणी ।भाया पवती शऽःु पऽुः शऽरुपिडतः ॥ ०६-११मथन गृीयात ्मिलकमणा ।मखू छोऽनवुृा च यथाथ ने पिडतम ॥् ०६-१२वरं न रां न कुराजरां

वरं न िमऽं न कुिमऽिमऽम ।्वरं न िशो न कुिशिशो

वरं न दार न कुदरदारः ॥ ०६-१३कुराजराने कुतः ूजासखुं

कुिमऽिमऽणे कुतोऽिभिनवृ ितः ।कुदारदारै कुतो गहृे रितः

कुिशिशमापयतः कुतो यशः ॥ ०६-१४िसहंादकंे बकादकंे िशेािर कुुटात ।्वायसा िशे ष शनुीिण गदभात ॥् ०६-१५ूभतूं काय मं वा यरः कत ुिमित ।सवा रणे ताय िसहंादकंे ूचते ॥ ०६-१६इियािण च सयं रागषेिवविज तः ।समःखसखुः शाः तः साधुते ॥ ०६-१७ूुानं च युं च सिंवभागं च बषु ु ।यमाब भंु च िशेािर कुुटात ॥् ०६-१८गढूमथैनुचािरं काले काले च सहम ।्अूममिवासं प िशे वायसात ॥् ०६-१९बाशी सुः सिनिो लघचुतेनः ।ािमभ शरू षडते े ानतो गणुाः ॥ ०६-२०सौुाोऽिप वहेारं शीतों न च पँयित ।सुरते िनं ऽीिण िशे गदभात ॥् ०६-२१य एतािशंितगणुानाचिरित मानवः ।काया वास ु सवा स ु अजयेः स भिवित ॥ ०६-२२

॥ चाणनीित ॥ 9

अथ नाशं मनापं गहृे िरतािन च ।वनं चापमान ं च मितमा ूकाशयते ॥् ०७-०१धनधाूयोगषे ु िवासहणे तथा ।आहारे वहारे च लः सखुी भवते ॥् ०७-०२सोषामतृतृानां यखुं शािरवे च ।न च तनानािमतते धावताम ॥् ०७-०३सोषिष ु कत ः दारे भोजन े धन े ।िऽष ु चवै न कत ोऽयन े जपदानयोः ॥ ०७-०४िवूयोिव ू वो दोः ािमभृयोः ।अरणे न गं हल वषृभ च ॥ ०७-०५पादाां न शृदेिं गंु ॄाणमवे च ।नवै गां न कुमार च न वृं न िशश ुं तथा ॥ ०७-०६शकटं पहने दशहने वािजनम ।्गजं हसहॐणे दशेागने ज नम ॥् ०७-०७ही अशमाऽणे वाजी हने ताते ।ी लगडुहने खहने ज नः ॥ ०७-०८तुि भोजन े िवूा मयरूा घनगिज त े ।साधवः परसौ खलाः परिवपिष ु ॥ ०७-०९अनलुोमने बिलनं ूितलोमने ज नम ।्आतुबलं शऽ ुं िवनयने बलेन वा ॥ ०७-१०बावीय बलं राां ॄणो ॄिवली ।पयौवनमाधयु ीणां बलमनुमम ॥् ०७-११नां सरलभैा ं गा पँय वनलीम ।्िछे सरलाऽ कुािि पादपाः ॥ ०७-१२यऽोदकं तऽ वसि हंसा-

थवै शंु पिरवज यि ।न हंसतुने नरणे भां

पनुजः पनुराौये ॥ ०७-१३उपािज तानां िवानां ाग एव िह रणम ।्तडागोदरसंानां परीवाह इवासाम ॥् ०७-१४याथा िमऽािण याथा बावाः ।याथा ः स पमुाँोके याथा ः स च पिडतः ॥ ०७-१५ग ितानािमह जीवलोके

चािर िचािन वसि दहेे ।दानूसो मधरुा च वाणी

10 ॥ चाणनीित ॥

दवेाच न ं ॄाणतप णं च ॥ ०७-१६अकोपः कटुका च वाणी

दिरिता च जनषे ु वरैम ।्नीचूसः कुलहीनसवेा

िचािन दहेे नरकितानाम ॥् ०७-१७गते यिद मगृेमिरं

लते किरकपालमौिकम ।्जकुालयगते च ूाते

वपुखरचमखडनम ॥् ०७-१८शनुः पुिमव थ जीिवतं िवया िवना ।न गुगोपन े शं न च दशंिनवारणे ॥ ०७-१९वाचां शौचं च मनसः शौचिमियिनमहः ।सवभतूदयाशौचमतेौचं परािथ नाम ॥् ०७-२०पु े गं ितले तलंै काऽेिं पयिस घतृम ।्इौ गडुं तथा दहेे पँयाानं िववकेतः ॥ ०७-२१

अधमा धनिमि धनमानौ च ममाः ।उमा मानिमि मानो िह महतां धनम ॥् ०८-०१इरुापः पयो मलंू तालंू फलमौषधम ।्भियािप कत ाः ानदानािदकाः िबयाः ॥ ०८-०२दीपो भयते ां कलं च ूसयूत े ।यदं भयते िनं जायत े ताशी ूजा ॥ ०८-०३िवं दिेह गणुाितषे ु मितमाऽ दिेह िचत ्

ूां वािरिनधजे लं घनमखु े माधयु यंु सदा ।जीवाावरजमां सकलाी भमूडलं

भयूः पँय तदवे कोिटगिुणतं गमोिनिधम ॥् ०८-०४चाडालानां सहॐै सिूरिभदिशिभः ।एको िह यवनः ूोो न नीचो यवनारः ॥ ०८-०५तलैाे िचताधमू े मथैनु े ौरकम िण ।ताववित चाडालो यावानं न चाचरते ॥् ०८-०६अजीण भषेजं वािर जीण वािर बलूदम ।्भोजन े चामतृं वािर भोजनाे िवषापहम ॥् ०८-०७हतं ान ं िबयाहीन ं हताानतो नरः ।हतं िनणा यकं सैं ियो ना भतृ काः ॥ ०८-०८

॥ चाणनीित ॥ 11

वृकाले मतृा भाया बहुगतं धनम ।्भोजनं च पराधीन ं ितॐः प ुसंां िवडनाः ॥ ०८-०९नािहोऽं िवना वदेा न च दान ं िवना िबया ।न भावने िवना िसिाावो िह कारणम ॥् ०८-१०न दवेो िवते काे न पाषाण े न मृमये ।भावे िह िवते दवेाावो िह कारणम ॥् ०८-११कापाषाणधातनूां कृा भावने सवेनम ।्ौया च तथा िसि िवुू सादतः ॥ ०८-१२शाितुं तपो नाि न सोषारं सखुम ।्अपं च कलऽं च सतां सितरवे च ॥ ०८-१४गणुो भषूयते पं शीलं भषूयते कुलम ।्ूासादिशखरोऽिप काकः िकं गडायत े ॥ ०८-१५िनग ुण हतं पं ःशील हतं कुलम ।्अिस हता िवा भोगने हतं धनम ॥् ०८-१६शुं भिूमगतं तोयं शुा नारी पितोता ।शिुचः मेकरो राजा सोषो ॄाणः शिुचः ॥ ०८-१७असुा िजा नाः सुा महीभतृः ।सला गिणका ना िनला कुलाना ॥ ०८-१८िकं कुलेन िवशालेन िवाहीनने दिेहनाम ।्ुलं चािप िवषो दवेरैिप स पूते ॥ ०८-१९िवाशते लोके िवान स्व ऽ पूत े ।िवया लभते सव िवा सव ऽ पूत े ॥ ०८-२०ऋणकता िपता शऽमुा ता च िभचािरणी ।भाया पवती शऽःु पऽुः शऽरुपिडतः ॥ ०८-२१मासंभःै सरुापानमै ुखैारविज तःै ।पशिुभः पुषाकारभैा राबाा िह मिेदनी ॥ ०८-२२अहीनो दहिेां महीन ऋिजः ।यजमानं दानहीनो नाि यसमो िरपःु ॥ ०८-२३

मिुिमिस चेात िवषयािषवज ।माज वदयाशौचं सं पीयषूविब ॥ ०९-०१परर ममा िण य े भाषे नराधमाः ।त एव िवलयं याि वीकोदरसप वत ॥् ०९-०२गः सवुण फलिमदुडे

12 ॥ चाणनीित ॥

नाकिर पुं ख चन ।िवा धना नपृिरायःु

धातःु परुा कोऽिप न बिुदोऽभतू ॥् ०९-०३सवषधीनाममतृा ूधाना

सवष ु सौेशनं ूधानम ।्सवियाणां नयनं ूधान ं

सवष ु गाऽषे ु िशरः ूधानम ॥् ०९-०४तो न सरित खे न चले वाता

पवू न जितिमदं न च समोऽि ।ोि ितं रिवशािशमहणं ूशं

जानाित यो िजवरः स कथं न िवान ॥् ०९-०५िवाथ सवेकः पाः धुात भयकातरः ।भाडारी ूितहारी च स सुाबोधयते ॥् ०९-०६अिहं नपृ ं च शा लं वृं च बालकं तथा ।परानं च मखू च स सुा बोधयते ॥् ०९-०७अधा धीता यवैदाथा शिूाभोजनाः ।त े िजाः िकं किरñि िनिव षा इव पगाः ॥ ०९-०८यिुु े भयं नाि तु े नवै धनागमः ।िनमहोऽनमुहो नाि स ः िकं किरित ॥ ०९-०९िनिव षणेािप सपण कत ा महती फणा ।िवषमु न चाु घटाटोपो भयरः ॥ ०९-१०ूातू तूसेन माे ीूसतः ।राऽौ चौरूसेन कालो गि धीमताम ॥् ०९-११हमिथता माला हघृचनम ।्हिलिखतं ोऽं शबािप िौयं हरते ॥् ०९-१२इदुडािलाः शिूाः काा हमे च मिेदनी ।चनं दिध तालंू मदन ं गणुवध नम ॥् ०९-१३दमानाः सतुीोणे नीचाः परयशोऽिना

अशादं ग ुं ततो िनां ूकुव त े ।दिरिता धीरतया िवराजतकुेवता श ुॅ तया िवराजते

कदता चोतया िवराजते कुपता शीलतया िवराजते ॥ ०९-१४

धनहीनो न हीन धिनकः स सिुनयः ।िवारने हीनो यः स हीनः सववषु ु ॥ १०-०१

॥ चाणनीित ॥ 13

िपतूं सेादं वपतूं िपबेलम ।्शापतूं वदेाः मनःपतूं समाचरते ॥् १०-०२सखुाथ चेजिेां िवाथ चेजेखुम ।्सखुािथ नः कुतो िवा सखुं िवािथ नः कुतः ॥ १०-०३कवयः िकं न पँयि िकं न भि वायसाः ।मपाः िकं न जि िकं न कुव ि योिषतः ॥ १०-०४रं करोित राजान ं राजान ं रमवे च ।धिननं िनध न ं चवै िनध न ं धिननं िविधः ॥ १०-०५ानां याचकः शऽमुू खा नां बोधको िरपःु ।जारीणां पितः शऽुौराणां चमा िरपःु ॥ १०-०६यषेां न िवा न तपो न दान ं

ान ं न शीलां न गणुो न धम ः ।त े म लोके भिुव भारभतूा

मनुपणे मगृारि ॥ १०-०७अःसारिवहीनानामपुदशेो न जायत े ।मलयाचलससंगा वणेुनायते ॥ १०-०८य नाि यं ूा शां त करोित िकम ।्लोचनाां िवहीन दप णः िकं किरित ॥ १०-०९ज न ं सनं कत ुमपुायो निह भतूले ।अपान ं शातधा धौतं न ौेिमियं भवते ॥् १०-१०आषेावेृःु परषेानयः ।राजषेावेाशो ॄषेाुलयः ॥ १०-११वरं वनं ायगजेसिेवतं

िुमालयं पऽफलासुवेनम ।्तणृषे ु शा शतजीण वलं

न बमुे धनहीनजीवनम ॥् १०-१२िवूो वृ मलंू च सा

वदेः शाखा धम कमा िण पऽम ।्तालंू यतो रणीयं

िछ े मलेू नवै शाखा न पऽम ॥् १०-१३माता च कमला दवेी िपता दवेो जनाद नः ।बावा िवभुा दशेो भवुनऽयम ॥् १०-१४एकवृसमाढा नानावणा िवहमाः ।ूभात े िद ु दशस ु याि का तऽ वदेना ॥ १०-१५बिुय बलं त िनब ुे कुतो बलम ।्

14 ॥ चाणनीित ॥

वन े िसहंो यदोः मशकेन िनपािततः ॥ १०-१६का िचा मम जीवन े यिद हिरिव रो गीयत े

नो चदेभ कजीवनाय जननीं कथं िनम म े ।इालो मुम ुय पत े लीपते केवलं

ादाजुसवेनने सततं कालो मया नीयत े ॥ १०-१७गीवा णवाणीष ु िविशबिु-

थािप भाषारलोपोऽहम ।्यथा सधुायाममरषे ु सां

गा नानामधरासवे िचः ॥ १०-१८अाशगणुं िपं िपाशगणुं पयः ।पयसोऽगणुं मासंां मासंाशगणुं घतृम ॥् १०-१९शोकेन रोगा वध े पयसा वध त े तनःु ।घतृने वध त े वीय मासंाासं ं ूवध त े ॥ १०-२०

दातृं िूयवृं धीरमिुचतता ।अासने न ले चारः सहजा गणुाः ॥ ११-०१आवग पिर परवग समाौयते ।्यमवे लयं याित यथा राजाधमतः ॥ ११-०२ही लूतनःु स चाशवशः िकं हिमाऽोऽशो

दीप े ूिलते ूणँयित तमः िकं दीपमाऽं तमः ।वळणेािप हताः पति िगरयः िकं वळमाऽं नगा-

जेो य िवराजते स बलवालेूष ु कः ूयः ॥ ११-०३कलौ दशसहॐािण हिरजित मिेदनीम ।्तदध जावीतोयं तदध मामदवेताः ॥ ११-०४गहृास नो िवा नो दया मासंभोिजनः ।ि नो सं णै न पिवऽता ॥ ११-०५न ज नः साधदुशामपुिैत

बूकाररैिप िशमाणः ।आमलूिसः पयसा घतृने

न िनवृो मधरुमिेत ॥ ११-०६अगतमलो ीथ ानशतरैिप ।न शुित यथा भाडं सरुाया दािहतं च सत ॥् ११-०७न विे यो य गणुूकष

स तं सदा िनित नाऽ िचऽम ।्

॥ चाणनीित ॥ 15

यथा िकराती किरकुलांमुां पिर िबभित गुाम ॥् ११-०८

ये त ु सवंरं पणू िनं मौनने भुत े ।यगुकोिटसहॐं तःै ग लोके महीयत े ॥ ११-०९कामबोधौ तथा लोभं ाारकौतकेु ।अितिनिाितसवे े च िवाथ वज यते ॥् ११-१०अकृफलमलूािन वनवासरितः सदा ।कुतऽेहरहः ौामिृषिव ू ः स उते ॥ ११-११एकाहारणे सुः षम िनरतः सदा ।ऋतकुालािभगामी च स िवूो िज उते ॥ ११-१२लौिकके कम िण रतः पशनूां पिरपालकः ।वािणकृिषकमा यः स िवूो व ैँ य उते ॥ ११-१३लाािदतलैनीलीनां कौसुमधसुिप षाम ।्िवबेता ममासंानां स िवूः शिू उते ॥ ११-१४परकाय िवहा च दािकः ाथ साधकः ।छली षेी मृः बूरो िवूो माजा र उते ॥ ११-१५वापीकूपतडागानामारामसरुवेँ मनाम ।्उदेन े िनराशः स िवूो े उते ॥ ११-१६दवेिं गुिं परदारािभमशनम ।्िनवा हः सव भतूषे ु िवूाडाल उते ॥ ११-१७दयें भोधनं धनं सकृुितिभन सय वै

ौीकण बले िवबमपतरेािप कीित ः िता ।अाकं मधदुानभोगरिहतं नाथं िचराितं

िनवा णािदित नजैपादयगुलं धष हो मिकाः ॥ ११-१८

सानं सदनं सतुा ु सिुधयः काा िूयालािपनीइापिूत धन ं योिषित रितः ाापराः सवेकाः ।

आितं िशवपजून ं ूितिदनं िमापान ं गहृेसाधोः समपुासते च सततं धो गहृाौमः ॥ १२-०१

आतष ु िवूषे ु दयाितयया मपुिैत दानम ।्

अनपारमपुिैत राजन ्यीयत े त लभिेजेः ॥ १२-०२

दाियं जन े दया परजन े शां सदा ज न े

16 ॥ चाणनीित ॥

ूीितः साधजुन े यः खलजन े िवन े चाज वम ।्शौय शऽजुन े मा गुजन े नारीजन े धतू ता

इं य े पुषा कलास ु कुशलाेवे लोकिितः ॥ १२-०३हौ दानिवविज तौ ौिुतपटुौ सारतिोिहणौ

नऽे े साधिुवलोकनने रिहत े पादौ न तीथ गतौ ।अायािज तिवपणू मदुरं गवण तंु िशरो

रे रे जकु मु मु सहसा नीचं सिुनं वपःु ॥ १२-०४यषेां ौीमशोदासतुपदकमले नाि भिन राणां

यषेामाभीरकािूयगणुकथन े नानरुा रसा ।यषेां ौीकृलीलालिलतरसकथासादरौ नवै कण

िधक ्तान ि्धक ्तान ि्धगतेान क्थयित सततं कीत नो मदृः ॥ १२-०५पऽं नवै यदा करीलिवटप े दोषो वस िकं

नोकोऽवलोकते यिद िदवा सयू िकं षणम ।्वषा नवै पति चातकमखु े मघे िकं षणं

यवू िविधना ललाटिलिखतं तािज त ुं कः मः ॥ १२-०६सावित िह साधनुा खलानां

साधनूां न िह खलसतः खलम ।्आमोदं कुसमुभवं मदृवे धे

मृं निह कुसमुािन धारयि ॥ १२-०७साधनूां दश न ं पुयं तीथ भतूा िह साधवः ।कालेन फलते तीथ सः साधसुमागमः ॥ १२-०८िवूािगरे महाथय कालिुमाणां गणः

को दाता रजको ददाित वसनं ूातगृ हीा िनिश ।को दः परिवदारहरणे सवऽिप दो जनः

काीविस हे सखे िवषकृिमायने जीवाहम ॥् १२-०९न िवूपादोदककदमािण

न वदेशािनगिज तािन ।ाहाधाकारिवविज तािन

ँमशानतुािन गहृािण तािन ॥ १२-१०सं माता िपता ान ं धम ॅाता दया सखा ।शािः पी मा पऽुः षडते े मम बावाः ॥ १२-११अिनािन शरीरािण िवभवो नवै शातः ।िनं सिंनिहतो मृःु कत ो धम सहः ॥ १२-१२िनमोवा िवूा गावो नवतणृोवाः ।पुाहयतुा भाया अहं कृचरणोवः ॥ १२-१३

॥ चाणनीित ॥ 17

मातवृरदारषे ु परिषे ु लोवत ।्आववभतूषे ु यः पँयित स पिडतः ॥ १२-१४धम तरता मखु े मधरुता दान े समुाहता

िमऽऽेवकता गरुौ िवनयता िचऽेितमभीरता ।आचारे शिुचता गणु े रिसकता शाषे ु िवानता

प े सुरता िशवे भजनता ि भो राघव ॥ १२-१५कां कतः समुेचलिामिणः ूरः

सयूा ीोकरः शशी यकरः ारो िह वारां िनिधः ।कामो नतनवु िलिदितसतुो िनं पशःु कामगौ-

न तां े तलुयािम भो रघपुत े कोपमा दीयत े ॥ १२-१६िवा िमऽं ूवास े च भाया िमऽं गहृषे ु च ।ािधतौषधं िमऽं धम िमऽं मतृ च ॥ १२-१७िवनयं राजपऽुेः पिडतेः सभुािषतम ।्अनतृं तूकारेः ीः िशते कैतवम ॥् १२-१८अनालो यं कता अनाथः कलहिूयः ।आतरुः सव ऽेषे ु नरः शीयं िवनँयित ॥ १२-१९नाहारं िचयेाो धम मकंे िह िचयते ।्आहारो िह मनुाणां जना सह जायत े ॥ १२-२०धनधाूयोगषे ु िवासहणे तथा ।आहारे वहारे च लः सखुी भवते ॥् १२-२१जलिबिनपातने बमशः पयू त े घटः ।स हतेःु सव िवानां धम च धन च ॥ १२-२२वयसः पिरणामऽेिप यः खलः खल एव सः ।समिप माधयु नोपयातीवाणम ॥् १२-२३

मुत मिप जीवे नरः शेुन कमणा ।न कमिप कने लोकयिवरोिधना ॥ १३-०१गते शोको न कत ो भिवं नवै िचयते ।्वत मानने कालेन वत यि िवचणाः ॥ १३-०२भावने िह तुि दवेाः सुषाः िपता ।ातयः ानपानाां वादानने पिडताः ॥ १३-०३आयःु कम च िवं च िवा िनधनमवे च ।पतैािन िह सृे गभ वै दिेहनः ॥ १३-०४ (4.1)अहो बत िविचऽािण चिरतािन महानाम ।्

18 ॥ चाणनीित ॥

ल तणृाय मे तारणे नमि च ॥ १३-०५य हेो भयं त हेो ःख भाजनम ।्हेमलूािन ःखािन तािन ा वसते स्खुम ॥् १३-०६अनागतिवधाता च ूुमितथा ।ावतेौ सखुमधेते े यिवो िवनँयित ॥ १३-०७राि धिम िण धिम ाः पाप े पापाः समे समाः ।राजानमनवुत े यथा राजा तथा ूजाः ॥ १३-०८जीवं मतृवे दिेहन ं धम विज तम ।्मतृो धमण सयंुो दीघ जीवी न सशंयः ॥ १३-०९धमा थ काममोाणां यकैोऽिप न िवते ।अजागलनवे त ज िनरथ कम ॥् १३-१०बाय िवषयासो मु ै िनिव षयं मनः ।मन एव मनुाणां कारणं बमोयोः ॥ १३-१२दहेािभमान े गिलतं ानने परमािन ।यऽ यऽ मनो याित तऽ तऽ समाधयः ॥ १३-१३ईितं मनसः सव क सते सखुम ।्दवैायं यतः सव ताोषमाौयते ॥् १३-१४यथा धनेसुहॐषे ु वो गित मातरम ।्तथा य कृतं कम कता रमनगुित ॥ १३-१५अनवितकाय न जन े न वन े सखुम ।्जनो दहित ससंगा न ं सिववज नात ॥् १३-१६खिना िह खिनऽणे भतूले वािर िवित ।तथा गुगतां िवां शौुषूरुिधगित ॥ १३-१७कमा यं फलं प ुसंां बिुः कमा नसुािरणी ।तथािप सिुधयाया सिुवचायव कुव त े ॥ १३-१८सोषिष ु कत ः दारे भोजन े धन े ।िऽष ु चवै न कत ोऽयन े जपदानयोः ॥ १३-१९एकारूदातारं यो गंु नािभवते ।ानयोिनशतं गा चाडालेिभजायते ॥ १३-२०यगुाे ूचलेेः काे स सागराः ।साधवः ूितपाथा चलि कदाचन ॥ १३-२१

पिृथां ऽीिण रािन जलमं सभुािषतम ।्मढूःै पाषाणखडषे ु रसा िवधीयत े ॥ १४-०१

॥ चाणनीित ॥ 19

आापराधवृ फलातेािन दिेहनाम ।्दािरःखरोगािण बनसनािन च ॥ १४-०२पनुिव ं पनुिम ऽं पनुभा या पनुम ही ।एतव पनुलं न शरीरं पनुः पनुः ॥ १४-०३बनां चवै सानां समवायो िरपुयः ।वषा धाराधरो मघेणृरैिप िनवाय त े ॥ १४-०४जले तलंै खले गुं पाऽ े दान ं मनागिप ।ूा े शां यं याित िवारं वशुितः ॥ १४-०५धमा ान े ँमशान े च रोिगणां या मितभ वते ।्सा सव दवै ितेेो न मुते बनात ॥् १४-०६उपााप बिुभ वित याशी ।ताशी यिद पवू ा न ाहोदयः ॥ १४-०७दान े तपिस शौय वा िवान े िवनये नय े ।िवयो निह कत ो बरा वसुरा ॥ १४-०८रोऽिप न रो यो य मनिस ितः ।यो य दये नाि समीपोऽिप रतः ॥ १४-०९या िूयिमे ु त ॄयूादा िूयम ।्ाधो मगृवधं कत ु गीतं गायित सुरम ॥् १४-१०अासा िवनाशाय रा न फलूदा ।सेतां मभावने राजा विग ुः ियः ॥ १४-११अिरापः ियो मखूा ः सपा राजकुलािन च ।िनं यने सेािन सः ूाणहरािण षट ्॥ १४-१२स जीवित गणुा य य धमः स जीवित ।गणुधम िवहीन जीिवतं िनयोजनम ॥् १४-१३यदीिस वशीकत ु जगदकेेन कमणा ।परुा पदशाेो गां चरी िनवारय ॥ १४-१४ूावसशं वां ूभावसशं िूयम ।्आशिसमं कोपं यो जानाित स पिडतः ॥ १४-१५एक एव पदाथ ु िऽधा भवित वीितः ।कुणपं कािमनी मासं ं योिगिभः कािमिभः िभः ॥ १४-१६सिुसमौषधं धम गहृििं च मथैनुम ।्कुभंु कुौतुं चवै मितमा ूकाशयते ॥् १४-१७तावौनने नीये कोिकलैवै वासराः ।याववजनानदाियनी वावत त े ॥ १४-१८धम धनं च धां च गरुोव चनमौषधम ।्

20 ॥ चाणनीित ॥

सगुहृीतं च कत मथा त ु न जीवित ॥ १४-१९ज ज नससंग भज साधसुमागमम ।्कु पुयमहोराऽं र िनमिनतः ॥ १४-२०

य िचं िवीभतूं कृपया सव जषु ु ।त ानने मोणे िकं जटाभलेपनःै ॥ १५-०१एकमरं यु गुः िशं ूबोधयते ।्पिृथां नाि तं या सोऽनणृी भवते ॥् १५-०२खलानां कटकानां च ििवधवै ूितिबया ।उपानखुभो वा रतो वा िवसज नम ॥् १५-०२कुचिैलनं दमलोपधािरणं

बािशनं िनुरभािषणं च ।सयूदय े चािमते शयान ं

िवमुित ौीय िद चबपािणः ॥ १५-०४जि िमऽािण धनिैव हीन ं

पऽुा दारा सुना ।तमथ वं पनुराौयि

अथ िह लोके मनु बःु ॥ १५-०५अायोपािज तं िं दश वषा िण ितित ।ूा े चकैादशे वष समलंू तिनँयित ॥ १५-०६अयंु ािमनो यंु यंु नीच षणम ।्अमतृं राहवे मृिुव ष ं शरभषूणम ॥् १५-०७तोजनं यिजभुशषें

तौदं यियते परिन ।्सा ूाता या न करोित पापं

दं िवना यः िबयते स धम ः ॥ १५-०८मिणठित पादाम े काचः िशरिस धाय त े ।बयिवबयवलेायां काचः काचो मिणम िणः ॥ १५-०९अनशां बला िवाः

कालो बिवता च ।यारभतूं तपासनीयां

हंसो यथा ीरिमवामुात ॥् १५-१०रागतं पिथ ौां वथृा च गहृमागतम ।्अनच िया यो भेु स व ै चाडाल उते ॥ १५-११

॥ चाणनीित ॥ 21

पठि चतरुो वदेामशाायनकेशः ।आानं नवै जानि दव पाकरसं यथा ॥ १५-१२धा िजमयी नौका िवपरीता भवाण व े ।तरधोगताः सव उपिराः पतधः ॥ १५-१३अयममतृिनधान ं नायकोऽोषधीनाम ्

अमतृमयशरीरः काियुोऽिप चः ।भवितिवगतरिँमम डलं ूा भानोः

परसदनिनिवः को लघुं न याित ॥ १५-१४अिलरयं निलनीदलमगः

कमिलनीमकरमदालसः ।िविधवशारदशेमपुागतः

कुटजपुरसं ब मते ॥ १५-१५पीतः बुने तातरणतलहतो वभो यने रोषा

दाबाािूवयः वदनिववरे धाय त े विैरणी मे ।गहंे म े छदेयि ूितिदवसममुाकापजूािनिमं

तािा सदाहं िजकुलिनलयं नाथ यंु जािम ॥ १५-१६बनािन ख सि बिन

ूमेरकृुतबनमत ।्दाभदेिनपणुोऽिप षडि-

िन ियो भवित पजकोशःे ॥ १५-१७पितन जहाितलीलाम उ्अािप तोमघुतिनजहाितचेःुीणो िपनिजतशीलगणुाुलीनः ॥ १५-१८उा कोऽिप महीधरो लघतुरो दोा धतृो

लीलया तने ं िदिव भतूले च सततं गोवध नो गीयस े ।ां ऽलैोधरं वहािम कुचयोरम े न तयते

िकं वा केशव भाषणने बना पुययै शो लते ॥ १५-१९

न ातं पदमीर िविधवसंारिवियेग ारकपाटपाटनपटुध मऽिप नोपािज तः ।

नारीपीनपयोधरोयगुला ऽेिप नािलितंमातःु केवलमवे यौवनवनदेे कुठारा वयम ॥् १६-०१

जि साध मने पँयं सिवॅमाः ।दये िचयं न ीणामकेतो रितः ॥ १६-०२यो मोहाते मढूो रेयं मिय कािमनी ।

22 ॥ चाणनीित ॥

स ता वशगो भूा नृते ब्ीडाशकुवत ॥् १६-०३कोऽथा ा न गिव तो िवषियणः कापदोऽं गताः

ीिभः क न खिडतं भिुव मनः को नाम राजिूयः ।कः काल न गोचरमगमत क्ोऽथ गतो गौरवं

को वा ज नग मषे ु पिततः मेणे यातः पिथ ॥ १६-०४न िनिम तो न चवै न पवू

न ौयूत े हमेमयः कुरः ।तथाऽिप तृा रघनुन

िवनाशकाले िवपरीतबिुः ॥ १६-०५गणुैमतां याित नोरैासनसिंताः ।ूासादिशखरोऽिप काकः िकं गडायत े ॥ १६-०६गणुाः सव ऽ पूे न महोऽिप सदः ।पणूः िकं तथा वो िनलो यथा कृशः ॥ १६-०७परैगणुो यु िनग ुणोऽिप गणुी भवते ।्इोऽिप लघतुां याित यं ूािपतगै ुणःै ॥ १६-०८िवविेकनमन ुू ाा गणुा याि मनोताम ।्सतुरां रमाभाित चामीकरिनयोिजतम ॥् १६-०९गणुःै सव तुोऽिप सीदकेो िनराौयः ।अनमिप मािणं हमेाौयमपेत े ॥ १६-१०अितेशने यमितलोभने यखुम ।्शऽणूां ूिणपातने त े था मा भव ु मे ॥ १६-११िकं तया िबयते ला या वधिूरव केवला ।या त ु व ेँ यवे सामाा पिथकैरिप भुते ॥ १६-१२धनषे ु जीिवतषे ु ीष ु चाहारकम स ु ।अतृाः ूािणनः सव याता याि याि च ॥ १६-१३िूयवाूदानने सव तुि जवः ।तादवे वं वचन े का दिरिता ॥ १६-१३ीये सव दानािन यहोमबिलिबयाः ।न ीयत े पाऽदानमभयं सव दिेहनाम ॥् १६-१४तणृं लघ ु तणृालंू तलूादिप च याचकः ।वायनुा िकं न नीतोऽसौ मामयं याचियित ॥ १६-१५वरं ूाणपिरागो मानभेन जीवनात ।्ूाणाग े णं ःखं मानभे िदन े िदन े ॥ १६-१५ससंारिवषवृ े फलेऽमतृोपमे ।सभुािषतं च सुा सितः सन े जन े ॥ १६-१८

॥ चाणनीित ॥ 23

ज ज यदं दानमयनं तपः ।तनेवैाासयोगने दहेी चाते पनुः ॥ १६-१९पुका त ु या िवा परहगतं धनं ।काय काले समु े न सा िवा न तनम ॥् १६-२०

पुकूयाधीतं नाधीतं गुसिधौ ।सभामे न शोभे जारगभा इव ियः ॥ १७-०१कृत े ूितकृितं कुया िसंन े ूितिहंसनम ।्तऽ दोषो न पतित े ं समाचरते ॥् १७-०२यरंू यरुारां य रे वितम ।्तव तपसा सां तपो िह रितबमम ॥् १७-०३लोभदेगणुने िकं िपशनुता यि िकं पातकैः

सं चेपसा च िकं शिुच मनो यि तीथन िकम ।्सौजं यिद िकं गणुःै समुिहमा यि िकं मडनःै

सिा यिद िकं धनरैपयशो यि िकं मृनुा ॥ १७-०४िपता राकरो य लीय सहोदरा ।शो िभाटनं कुया दमपुितत े ॥ १७-०५अशु भवेाध ुॄ चारी वा िनध नः ।ािधतो दवेभ वृा नारी पितोता ॥ १७-०६नाोदकसमं दान ं न ितिथा दशी समा ।न गायाः परो मो न मातदुवतं परम ॥् १७-०७तक िवषं दे मिकाया ु मके ।विृक िवषं पुे सवा े ज न े िवषम ॥् १७-०८परुाां िवना नारी पुो ोतचािरणी ।आयुं हरत े भत ुः सा नारी नरकं ोजते ॥् १७-०९न दानःै शुते नारी नोपवासशतरैिप ।न तीथ सवेया तत ुः पदोदकैय था ॥ १७-१०पादशषें पीतशषें साशषें तथवै च ।ानमऽूसमं तोयं पीा चाायणं चरते ॥् १७-११दानने पािणन त ु कणने

ानने शिुन त ु चनने ।मानने तिृन त ु भोजनने

ानने मिुन त ु मुडनने ॥ १७-१२नािपत गहृे ौरं पाषाण े गलेपनम ।्

24 ॥ चाणनीित ॥

आपं जले पँयन श्बािप िौयं हरते ॥् १७-१३सः ूाहरा तुडी सः ूाकरी वचा ।सः शिहरा नारी सः शिकरं पयः ॥ १७-१४परोपकरणं यषेां जागित दय े सताम ।्नँयि िवपदषेां सदः ःु पदे पदे ॥ १७-१५यिद रामा यिद च रमा यिद तनयो िवनयगणुोपतेः ।तनये तनयोिः सरुवरनगरे िकमािधम ॥् १७-१६आहारिनिाभयमथैनुािन

समािन चतैािन नणृां पशनूाम ।्ान ं नराणामिधको िवशषेो

ानने हीनाः पशिुभः समानाः ॥ १७-१७दानािथ नो मधकुरा यिद कण तालै रीकृताः

रीकृताः किरवरणे मदाबुा ।तवै गडयुममडनहािनरषेा

भृाः पनुिव कचपवन े वसि ॥ १७-१८राजा वेँ या यमािरो बालयाचकौ ।परःखं न जानि अमो मामकटकः ॥ १७-१९अधः पँयिस िकं बाले पिततं तव िकं भिुव ।रे रे मखू न जानािस गतं तायमौिकम ॥् १७-२०ालाौयािप िवकलािप सकटकािप

वबािप पिलभवािप रासदािप ।गने बरुिस केतिक सवजा

रकेो गणुः ख िनहि समदोषान ॥् १७-२१

Processed and proofread by Sunder Hattangadi sunderh athotmail.com

http://archive.org/details/HindiBook-chanakya-neeti-darpan

This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study andresearch. The file is not to be copied or reposted for promotion of anywebsite or individuals or for commercial purpose without permission.