भारत सरकार - goih)2013-14.pdf · 2018-03-19 · भारत सरकार...

324
भारत सरकार गृह मं�ालय प�रणाम बजट 2013-2014

Upload: others

Post on 09-Jul-2020

27 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • भारत सरकार

    गहृ मं�ालय

    प�रणाम बजट

    2013-2014

  • �वषय सचूी �म सं.

    पषृ ् ठ सं.

    से तक भिूमकािनष ् पादन सार i

    iii Ii iv

    अध ् याय

    1. �स ् तावना : अिधदेश, भावी काय� का �ववरण, ल� य एवं नीितगत ढांचा

    1 32

    2. (i)

    (ii)

    (iii)

    बजट अनमुान का �ववरण (एस बी ई) : अनदुान सं. 53 – गहृ मं�ालय अनदुान सं. 55 – पिुलस अनदुान सं. 56 – गहृ मं�ालय का अन य व यय

    33 33

    58 98

    117 57

    97 117

    3. सधुारात ् मक उपाय एवं नीितगत पहल� :

    118

    138

    (i)

    (ii)

    (iii)

    (iv) (v)

    (vi)

    केन ् ��य सशस � पिुलस बल� (सी पी एफ) के िलए पूजंीगत अवसंरचना स ् वतं�ता सेनानी प�शन भारत का महार�जस ार आपदा �बंधन

    जेन ् डर बज�टंग व ् यय सचूना �णाली

    118 119

    120

    120

    127 137

    119 120

    120

    127

    137 138

    4. योजनाओं के वास त�वक िनष पादन स�हत �पछला िनष पादन : 139 277 (i)

    (ii)

    (iii)

    सीमा पर बाड़ लगाना, तेज रोशनी क� व यवस ा करना और सड़क का िनमारण तट�य सरुका का ससुु�करण सरुका संबंधी व यय (एस आर ई) क� �ितपिूतर क� योजना

    139

    146 162

    146

    162 169

    �म पषृ ् ठ सं.

  • सं. से तक

    (iv) (v)

    (vi)

    (vii)

    (viii)

    (ix)

    (x)

    (xi

    (xii)

    (xiii)

    (xiv)

    राज ् य पिुलस बल� के आधिुनक�करण क� योजना (एम पी एफ) पिुलस आवास योजना वामपं ी उ�वाद से �भा�वत राज य� म� �वशेष बिुनयाद� ढांचे के िलए योजना स ् वापक िनयं�ण ब यरूो (एन सी बी) राजभाषा �वभाग पनुवारस योजनाएं/प�रयोजनाएं पिुलस नेटवकर (पोलनेट) राष ् �य आपदा �बंधन कायर�म भारत के महार�जस ार के अधीन योजनाएं केन ् ��य के� क� योजनाएं

    आ�वासन सेवाएं

    169 175 180

    184 191 206 210

    212

    232 248 275

    175 179 184 190 205 210 211 231

    248 275 277

    5. �व�ीय समीका �जसम� बकाया उपयोिगता �माणप�� क� �स ित स�हत बजट अनमुान�/संशोिधत अनमुान� क� तुलना म� व यय क� सम� �व�ृ�य� त ा राजय सरकार� एवं कायारन वयन एज�िसय� के पास उपलब ध अव यियत शेष रािश के �ववरण को शािमल �कया गया है

    278 296

    6. सां�विधक एवं स वाय� िनकाय� के कायर िनष पादन क� समीका 297 326

    7. प�रणाम बजट �स तुत करने के बाद अनवुत� काररवाई 327 335

  • ‘पुिलस और लोक व यवस ा’ राज य के �वषय ह�। सं�वधान के उपबंध� के अनुसार कानून एवं व यवस ा बनाए रखने क� �ा िमक �जम मेदार� राज य सरकार� क� है। संघ सरकार का दाियत ् व �कसी आंत�रक अशांित अ वा बा� आ�मण से राज य� क� सुरका करना त ा यह सुिन��त करना है �क राज य का कायर सं�वधान के उपबंध� के अनुसार चलाया जाए। संघ सरकार के मं�ालय� के मध य उ�रदाियत व� के आबंटन म� आंत�रक सुरका बनाए रखने, केन �-राज य संबंध, केन ् ��य सशस � पुिलस बल�, सीमा �बंधन, आपदा �बंधन आ�द से संबंिधत �जम मेदा�रयां गहृ मं�ालय को स�पी गई ह�। इन �जम मेदा�रय� का िनवरहन �विभन न कायर�म�, योजनाओं एवं प�रयोजनाओं को कायार�नवत करके �कया जा रहा है। 2. प�रणाम बजट म� वषर 2011-2012 और 2012-2013 म� कुछ कायर�म�, योजनाओं, प�रयोजनाओं और कायरकलाप� म� क� गई �गित क� मुखय बात� त ा वषर 2013-2014 के िलए िनधार�रत ल� य� का समावेश है। 3. प�रणाम बजट क� �वषय सूची को िनम निल�खत सात अध याय� म� �वभक त �कया गया है :- अध ् याय-1 इसम� मं�ालय के कायरकलाप�, इसके अिधदेश, ल� य� एवं नीितगत ढांचे,

    संगठनात मक ढांचे त ा मं�ालय �ारा कायार�नवत कायर�म�/योजनाओं के बारे म� एक सं�क् त प�रचयात मक नोट �दया गया है।

    अध ् याय-2 इसम� व यय बजट खडं-।। एवं इसके प�रणाम� म� स�ममिलत बजट अनुमान� का �ववरण (एस बी ई) �दया गया है।

    अध ् याय-3 इसम� सुधारात मक उपाय� त ा नीितगत पहल� का ब ययरा �दया गया है।

    अध ् याय-4 इसम� मं�ालय क� योजनाओं के वास त�वक कायर-िनष पादन स�हत �वगत का कायर-िनष पादन �दया गया है।

    i

    भूिमका

  • अध ् याय-5 इसम� बकाया उपयोिगता �माणप�� क� �स ित स�हत बजट अनुमान�/संशोिधत अनुमान� क� तुलना म� व यय क� सम� �व�ृ�य� और राज य सरकार� और कायारन वयन एज�िसय� के पास उपलब ध अव यियत शेष रािश के �ववरण को स�ममिलत करते हुए �व�ीय पुनर�का द� गई है।

    अध ् याय-6 इसम� सां�विधक एवं स वाय� िनकाय� के िनष पादन क� पुनर�का द� गई है।

    अध ् याय-7 प�रणाम बजट �स तुत करने के बाद अनुवत� काररवाई।

    ii

  • गहृ मं�ालय के िलए दस अनुदान� ह�। इनम� से पाँच अनुदान� (96, 97, 98, 99 एवं 100) �वधानमंडल र�हत संघ राज य के�� से संबंिधत ह�। इन संघ राज य के�� के संबंिधत �शासिनक �ा िधकार� उन ह� �द� बजट�य आबंटन� के िलए व यापक रप से �जम मेदार ह�। इसी �कार, अनुदान सं. 54-मं��मंडल और अनुदान सं. 57-संघ राज य के�� (�वधान मंडल युक त) को अतंरण के िलए �कए गए आबंटन� म� भी गहृ मं�ालय स��य रप से शािमल नह�ं है क य��क भारत सरकार के संबंिधत मं�ालय अपने अिधकार के� म� आने वाली योजनाओं क� जांच त ा स वीकृित के िलए �जम मेदार ह�। 2. अत: गहृ मं�ालय केवल तीन अनुदान� अ ारत ्अनुदान सं. 53- गहृ मं�ालय, अनुदान सं. 55 –पुिलस और अनुदान सं. 56 –गहृ मं�ालय का अन य व यय के अन तगरत उपबंिधत बजट�य आबंटन� के िलए ह� �त यक रप से �जम मेदार है। 3. इन तीन अनुदान� के िलए बजट�य आबंटन िनम नानुसार ह� :-

    (करोड़ र. म�) अनुदान संख या बजट अनुमान 2013-14 कुल

    योजनागत योजनेतर 53-गहृ मं�ालय 1360.98 812.88 2173.86 55-पुिलस 8661.02 43603.79 52264.81 56-गहृ मं�ालय का अन य व यय 478.00 1587.17 2065.17

    कुल योग 10500 46003.84 56503.84 4. अनुदान सं. 55 – पुिलस, केन��य सशस � पुिलस बल� त ा केन ��य पुिलस संगठन� के िलए है त ा इसम� सवारिधक बजट आबंटन है। इस अनुदान म� �दद ली पुिलस के िलए �ावधान भी शािमल ह�।

    iii 5. अध याय-1 म� गहृ मं�ालय के अिधदेश, भावी काय� के �ववरण (�वजन), ल� य� और नीितगत ढांचे का उद लेख �कया गया है।

    िनष पादन-सार

  • 6. प�रणाम बजट का अध याय-2 गहृ मं�ालय �ारा �त यक रप से �शािसत तीन अनुदान� म� शािमल �मुख योजनाओं/कायरकलाप� के िलए �कए गए बजट�य आबंटन� को �ित�ब�मबत करता है। जहां कह�ं संभव है वहां इन आबंटन� को वास त�वक प�रणाम� त ा उनके संभा�वत प�रणाम� के सा दशारया गया है। जहां कह�ं संभव है वहां संभा�वत प�रणाम� को होने वाली जो�खम� को भी दशारया गया है।

    7. अध याय-3 म� �विशष ट योजनाओं/कायरकलाप� के सेवा सुपुदरगी तं� क� �भावका�रता म� सुधार के उ�ेश य से हाल के �वगत म� मं�ालय �ारा क� गई �विशष ट नीितगत पहल� का उद लेख �कया गया है। इस अध याय म� ज�डर बज�टंग लागू करने के िलए हाल ह� म� क� गई पहल को भी शािमल �कया गया है ता�क केन ��य अधर-सैिनक बल� एवं पुिलस अनुसंधान एवं �वकास ब यूरो जैसे अन य केन ��य पुिलस संगठन� के अतंगरत �विशष ट योजनाओं के माध यम से म�हलाओं के लाभ के िलए �कए गए बजट आबंटन� का उपयोग �कया जा सके। 8. गहृ मं�ालय क� �ा िमक भूिमका एवं �जम मेदार� क� �कृित पर गयर करते हुए सावरजिनक िनजी भागीदा�रय� जैसे वैक�दपक सेवा सुपुदरगी तं� इसके कायरकलाप� के िलए साधारणतया उपयुक त और व यावहा�रक नह�ं ह�। त ा�प, कुछ सीिमत के�� म� प�रयोजनाओं के कायारन वयन संबंधी राज य सरकार क� एज�िसय� को स��य रप से सम ब� करके िनणरय लेने संबं धी ���याओं के अिधक �वकेन ��करण त ा िनिधय� के अतंरण पर बल �दया गया है। केन ��य अधर सैिनक बल� के िलए आबं�टत िनिधय� के उपयोग क� गित म� सुधार लाने के �यास �कए जा रहे ह� ता�क बुिनयाद� सु�वधाओं क� किमय� को दरू �कया जा सके और संतु�� स तर म� व�ृ� क� जा सके।

    9. इसके अित�रक त, आपदा �बंधन के संबंध म� संस ागत एवं समन वय तं� को सुसु बनाने को �वशेष महत व �दया गया है। अन य पहल� म� छा� वीजा, पवरतारोहण त ा िच�कत सा वीजा ऑन लाइन जार� करने क� छूट त ा भारत के महार�जस ार के कायारलय के ��याकलाप� के संबंध म� सूचना �य�ोिगक� म� अिधक िनवेश शािमल ह�।

    iv 10. गहृ मं�ालय, �ाि�य� एवं सं�वतरण�, राज य�/संघ राज य के�� को जार� िनिधय� त ा �मुख योजनाओं आ�द के संबंध म� अपनी वेबसाइट पर मािसक �व�ीय आंकड़े भी जार� करता है

  • ता�क इसक� काररवाइय� म� अिधक पारदिशरता लाई जा सके। इस संबंध म� �ववरण प�रणाम बजट के अध याय-7 म� उपलब ध है। इसके अित�रक त, मं�ालय ने �विभन न एज�िसय� को जार� अनुदान� के दक उपयोग के िलए उपयोग �माण-प�� के िनगरानी के संबंध म� एक �बंध सूचना प�ित �वकिसत क� है। सा ह� व ्यय के ताजा आंकड़े ई-लेखा–महालेखा िनयं�क क� वेब आधा�रत व ् यय सूचना �णाली पर �रयल टाइम आधार पर उपलब ्ध ह�। 11. अध याय-4 म�, हाल के �वगत म� क� गई �मुख गित�विधय�/योजनाओं के वास त�वक एवं �व�ीय िनष पादन� क� समीका क� गई है। इसम� इन योजनाओं क� उपल�बधय� को भी दशारया गया है। अध याय-5 म� बकाया उपयोिगता �माणप�� त ा राज य सरकार� एवं संबंिधत कायारन वयन एज�िसय� के पास अव यियत शेष रािशय� क� �स ित का उद लेख करते हुए हाल के वष� म� आबंटन� एवं उपयोग� क� �व�ृ� का �वश लेषण �कया गया है। 12. अध याय-6 म� मं�ालय के अधीन एक सां�विधक एवं एक स वाय� िनकाय अ ारत ्राष �य आपदा �बंधन �ािधकरण त ा राष �य आपदा �बंधन संस ान क� भूिमका एवं दाियत व पर �काश डाला गया है। 13. अतं म�, अध याय-7 म� ‘‘�पछले वषर गहृ मं�ालय का प�रणाम बजट �स तुत करने के बाद मं�ालय �ारा क� गई अनुवत� काररवाई’’ का उद लेख �कया गया है।

    v

  • 1

    अध ्य -1

    अिधदेश,्भयवी्कय �्कय्�ववरण,्ल� ््एवं्नीितगत्ढयंचय ्

    अिधदेश्: 1.1् गहृ् मं�यल ् �विभनन्् �कयर् क�् �जममे्दय�र �् कय् िनवरहन् करतय् हह् �जनमम् ंत�रक्सुरकय,् अधर् सहिनक् ल�् कय् � ंधन,् सीमय् � ंधन,् केन ्-रयज ्् सं ंध,् संघ् रयज ्् के��् कय्�शयसन,् पदय्� ंधन् �द्महतव्पूणर् हह�् य�प्भयरत्के्सं�वधयन्क�्सयतवीं्अनुसूची्मम्सूची-��्‘रयज ््सूची’्क�्��व��्सं.्1्और्2्के्अनुसयर्‘लोक्व ्वस ्य’्और्‘पुिलस’्रयज ््के्�वष ्हह्�कनत्ु्सं�वधयन्के्अनुच े्द्355्मम्संघ्कय् ह्कतरव ््िनधयर�रत्�क य्ग य्हह्�क् य�् �मण्और् ंत�रक्अशयंित्से्�त े्क्रयज ््क�्संरकय्करे्और्�त े्क्रयज ््क�्सरकयर्कय्इस्सं�वधयन्के्उप ंध�्के्अनुसयर्चलय य्जयनय्सुिन��त्करे�्इन्दयि तव्�्के्अनुसरण्मम्गहृ्मं�यल ,्रयज ्�्के्संवहधयिनक्अिधकयर�्कय्अित�मण्�कए्� नय्�स ित्क�्िनरंतर्िनगरयनी्करतय्हह,्उिचत्सलयह्देतय्हह,्सुरकय,्शयंित्त य्स�यव्को् नयए्रखने्के्िलए्रयज ््सरकयर�्को्मयनवश��्एवं्�व�ी ्सह ोग,्मयगरदशरन्एवं्�वशेषेतय्�दयन्करतय्हह�् 1.2् भयरत्सरकयर् (कय र् ंंन)् िन म,् 1961् के्अतंगरत्गहृ् मं�यल ् के् िनमन्िल�खत्घंक्�वभयग्हह्:-

    • पुिलस,्कयनून्एवं्व ्वस ्य्त य्पुनवयरस्से्सं ंिधत् नत्�रक्सुरकय्�वभयग;्• रयज ्,्केन ्-रयज ््सं ंध�,्अनत्र-रयज ््सं ंध�,्संघ्रयज ््के��्और्सव्तं�तय्सेनयिन �्

    क�्पमशन्से्सं ंिधत््�वभयग; • रयष ्पित्एवं्उप-रयष ्पित्�यरय्कय रभयर् हण्करने्सं ंधी्अिधसूचनय,्�धयनमं�ी्त य्

    अन ््मं�� �्क�्िन ु��् �द्से्सं ंिधत्अिधसूचनय्से्सं ंिधत्गहृ्�वभयग;्• जमम्ू् एवं् कशम्ीर् के् सं ंध् मम् संवहधयिनक् उप ंध�् त य् �वदेश् मं�यल ् से् सं ंिधत्

    मयमल�्को् ोड़कर्रयज ््से्सं ंिधत्अन ््सभी्मयमल�्से्सं ंिधत्जमम्ू्एवं्कशम्ीर्�वभयग;

    • तं� ्सीमयओं्स�हत्सीमयओं्के्� ंधन्से्सं ंिधत्सीमय्� ंधन्�वभयग; • रयजभयषय् के् सं ंध् मम् सं�वधयन् के् उप ंध�् और् रयजभयषय् अिधिन म,् 1963् त य्

    रयजभयषय्िन म,्1976्को्लयगू्करने्वयलय्रयजभयषय्�वभयग;्और

  • 2

    • भयरत्के्महयर�जस ्यर्त य्जनगणनय् कुत््कय्कय यरल ्मुु ्त:्जनगणनय्कय �,्�जनमम् जनगणनय् से् सं ंिधत् सभी् ंकड़े् होते् हह,् त य् �त े्क् व ्��् को् �विशष््ं्पहचयन्संु ्य्�दयन्करने् के् िलए्रयष ्� ्जनसंु ्य् र�जसंर्तह यर्करने् से्सं ंधी्मयमल�्को्देखतय्हह� ्

    1.3् रयजभयषय् �वभयग् कय् एक् अलग् सिचव हह् और् ह् सव्तं�् रप् से् कय र् करतय् हह�् ंत�रक् सुरकय् �वभयग,् रयज ्् �वभयग,् गहृ् �वभयग,् जमम्ू-कशम्ीर् �वभयग्और् सीमय् � ंधन्�वभयग्केन ्� ्गहृ्सिचव्के्अधीन्कयम्करते्हह्त य् पस्मम्एक-दसूरे्से्जुड़े्हह� भयवी्कय �्कय्�ववरण्: ्1.4् व ्�� �्के्�वकयस,्समयज्क�्अपेकयओं्को्पूरय्करने्के्िलए्एवं्मज ूत,्�स र्एवं्खशुहयल्रयष ््के्िनमयरण्के्िलए्शयंित्एवं्स�यवनय् वश ्क्पूवयरपेकयएं्होती्हह�्इस्उसेश ््के् िलए् ह्प�रकलप्नय्क�्गई् हह् �क्गहृ् मं�यल ् िनमनिल�खत् यत�् के् िलए्पूरय् � यस्करेगय्:- ्

    • ंत�रक्सुरकय्को्होने्वयले्सभी्खतर�्को्समयपत््करनय;्• समयज्को्अपरयध-मुकत््वयतयवरण्मुहह य्करयनय; • सयमय�जक्और्सयमुदयि क्सौहयदर्कय्प�ररकण,्संरकण्और्उनन् न; • कयनून्कय्शयसन्लयगू्करनय्और्एक्�भयवी् परयिधक्न ्य -�णयली्उपलबध््करयनय; • मयनवयिधकयर�्के्िस�यंत�्क�्म यरदय् नयए्रखनय; • केन ्-रयज ््सं ंध�्को्सौहयदरपूणर् नयनय्त य्सुशयसन्को् नयए्रखनय; • ंत�रक्सीमयओं्और्तं� ्सीमयओं्कय्�भयवशयली्तर�के्से्� ंध्करनय; • �यकृितक्त य्मयनव-जिनत् पदयओं्के्प�रणयमसव्रप्कष्ं�्कय्�शमन्करनय;्त य् • सरकयर�्कयमकयज्मम्रयजभयषय्कय्� ोग् शयनुकूल् नयनय�

    ल� ््एवं्उसेश ््: 1.5् गहृ्मं�यल ्के्उ�रदयि तव््मम् हुत्अिधक्�वष ्हह�्त य�प,्मं�यल ्के्ल� ्�्एवं्उसेश ्�्मम,्संकेप्मम,्अन ्् यत�्के्सय -सय ,्िनमनिल�खत् यतम्शयिमल्हह:- ्

    • देश्क�् ंत�रक्सुरकय्को् नयए्रखनय;्• केन ्-रयज ््सं ंध्को्शयंितपूणर् नयए्रखने्मम् ढ़यवय्देनय; • संघ्रयज ््के��्कय्कुशल्�शयसन;

  • 3

    • रयष ्� ्एकतय्एवं्सयम�्दयि क्स�यव्कय्संरकण्एवं्संवधरन; • केन ्� ्पुिलस् ल�्कय्गठन,्�शयसन्एवं्तहनयती; • रयज ््पुिलस् ल�्कय् धिुनक�करण; • मयनवयिधकयर�्के्िस�यंत�्कय्संरकण्एवं्उनह्म् ढ़यवय्देनय; • अतंरयरष ्� ्सीमय्और्तंवत�्रेखय्कय्�भयवी्रप्से्� ंधन; • पदयओं्से्पहदय्होने्वयली्क�ठनयइ �्को्कम्करनय; • सव्तं�तय्सेनयिन �्के्कल ्यण्के्िलए्कय र् करनय; • दस्वष� ्जनगणनय्करनय; • मयदक्पदय �्के्अवहध्व ्यपयर्एवं्दरुप ोग्क�्रोक यम्एवं्िन ं�ण;् • रयजभयषय्नीित्कय्कय यरनव् न;्और • भयरती ्पुिलस्सेवय्( ई्पी्एस)्िन म�्के्अनुसयर्भयरती ्पुिलस्सेवय्संवगर् कय्

    �शयसन� ्

    नीितगत-ढयंचय्: ंत�रक्सुरकय्: ्जमम्ू्और्कशम्ीर्: 1.6् वषर् 2012् (31् �दसम ्र,् 2012् तक)् मम् जमम्ू् एवं् कशम्ीर् क�् सुरकय् �स ित् मम् तंकवयद�्�हंसय्के्सभी्मयनदंड�्के्संदभर्मम्कया�्सुधयर्�दखयई्�द य्हह्त य्कशम्ीर्घयं�,्वषर् 2011्क�्तदनुरपी्अविध्क�्तुलनय्मम्कयनून्एवं्व ्वस ्य्क�्समस ्य्से्मुकत््रह�्हह�्वषर् 2012्मम् तंकवयद�्�हंसय्सं ंधी् ंकड़े/मयनदंड,्लगभग्दो्दशक्पूवर् जमम्ू्एवं्कशम्ीर्मम्�व ोह्के्शुर्होने्के् यद्से्अ ्तक्न ूनतम्हह�् 1.7् तंकवयद�्�हंसय्के्संदभर् मम्कशम्ीर्क�्�स ित्मम्वषर् 2011्क�्तुलनय्मम्वषर् 2012्(�दसम ्र,्2012्तक)्मम्35.29्�ितशत्क�्कमी् �दखयई्द�्हह�्इसी्�कयर,्वषर् 2011्क�्तदनुरपी्अविध्क�्तुलनय्मम्सुरकय्कयिमरक्एवं्नयग�रक�्क�्मतृ ्ु् मम्�मश:्54.54्�ितशत्एवं्51.61्�ितशत्क�्कमी् ई�्त य�प,्वषर् 2012्मम्(�दसम ्र,्2012्तक)्घुसपहठ्मम्वषर्2011्क�्तदनुरपी्अविध्क�्तुलनय्मम्6.88%्क�्व�ृ�्हुई� 1.8् केन ््सरकयर्जमम्ू्और्कशम्ीर्क�्रयज ््सरकयर्के्सय ्जमम्ू और्कशम्ीर्मम्शयंित्और्सयमयन ््�स ित्क�् हयली्के्िलए्एक् हु यमी्रणनीित्अपनय्रह�्हह�्इस्रणनीित्के्चयर्�मुख्त�व्हह्:-

  • 4

    ् सीमयओं्को्सीमय-पयर् तंकवयद्से्सुर�कत्रखने्और् तंकवयद्को्रोकने्के् िलए्

    सभी्सुरकय् ल�्�यरय्अित्स�� ्रप्से्समुिचत्उपय ्करनय�्

    रयज ््मम्लं े्सम ्तक् तंकवयद्के्व ्यपत््रहने्के्कयरण्पड़े्�भयव�्से्लोग�्के्समक्पहदय्हुइर्सयमय�जक- ि रक्समस ्य्से्कयरगर्ढंग्से्िनपंने्के्िलए्�जयतयं��क्��� य्को्स ्य ी् नयए्रखने्त य्नयग�रक्(िस�वल)्�शयसन्क�्�मुखतय्को् हयल्करने्को्सुिन��त्करनय�

    स ्य ी्शयंित्��� य्सुिन��त्करनय्और्रयज ््मम्अपने्द��कोण�्को्�भयवी्ढंग्से्�सत्ुत्करने्के्िलए्�हंसय्कय्रयसत्य् ोड़ने्वयले्सभी्वगर् के्लोग�्को्प यरपत््अवसर्�दयन्करनय्त य्उनक�्वयसत्�वक्िशकय त�्कय्िनरयकरण्करनय�्

    �वकयस्सं ंधी्� यस् जमम्ू्व्कशम्ीर्के्िलए्�धयनमं�ी्क�्पुनिनरमयरण् ोजनय् 1.9् �धयनमं�ी्ने्17-18्नवम ्र,्2004्को्जममू््व्कशम्ीर्के्अपने्दौरे्के्दौरयन्लगभग्24,000्करोड़् रप े् के् प�रव ् ् से्जमम्ू् एवं् कशम्ीर् के् िलए् एक् पुनस�रचनय् ोजनय्क�्घोषणय् क�् ी् �जसमम् जमम्ू् एवं् कशम्ीर् मम् ि रक् अवसंरचनय् एवं् ुिन यद�् सेवयओं् क�्व ्वस ्य्कय्�वसत्यर्करने,्रोजगयर्एवं् ्सजृन्�� यकलयप�्पर्जोर्देने्त य् तंकवयद्से् �भय�वत् �विभनन्् समूह�् को् रयहत् एवं् पुनवयरस् �दयन् करने् के् ल� ्् वयली्प�र ोजनयए/ं ोजनयएं्शयिमल्हह�्�धयनमं�ी्पुनस�रचनय् ोजनय्मम्शयिमल्सभी् ोजनयओं्क�्वतरमयन्अनमुयिनत्लयगत्32009.05्करोड़्र.्हह�्उपगत्व ् ्14569.61्करोड़्र.्हह�्जमम्ू्एवं्कशम्ीर्के्वषर् 2012-13्के् जं्मम्पी्एम् र्पी्के्िलए्700्करोड़्र.् ं�ंत्�कए्गए्हह� 1.10् पुन्िनरमयरण् ोजनय-2004् मम् प�रक�लपत् प�र ोजनयओं/ ोजनयओं् को् रयज ्् सरकयर् के्परयमशर् से्स ंिंधत्�शयसिनक्म�ंयल �्�यरय्कय यर�नवत्�क य्जयतय्हह�् ोजनय,्(अ रव ्वस ्य्के्11्के��्को्कवर्करने्वयली्67्प�र ोजनयएं/ ोजनयएं्शयिमल्हह)्के्कय यरनव् न्क�्�गित्क�्मॉनीं�रंग्गहृ्मं�यल ्एवं् ोजनय् ोग्�यरय्सं ुकत््रप्से्क�्जयती्हह�्उप ुरकत््67्प�र ोजनयओं/ ोजनयओं्मम् से्33्प�र ोजनयएं/ ोजनयएं् पूर�् हो्गई्हह�् ेंर्जमम्ू् के् िलए्जल् पूितर् मम् व�ृ�् त य् सुधयर् से् सं ंिधत् पूवर-व ्वहय रतय् सं ंधी् प�र ोजनय् त य् यहर�्सहय तय्से्रयज ््मम्सव्यस ् ््केन ््भवन�्के्िनमयरण्से्सं ंिधत्एक्और्प�र ोजनय्को्पी्एम् र्पी् प�र ोजनयओं्क�्सूची् से् हंय् �द य्ग य् हह�् शेष् 32् प�र ोजनयओं्मम् से् 29्

  • 5

    कय यरनव् न्के् �विभनन््सत्र�्पर्हह�् कु ्�मखु्प�र ोजनयएं्और्उनक�्�गित्क�्वतरमयन्�स ित्िनमन््�कयर्हह: ् कु ्�मुख्प�र ोजनयएं्त य्उनक�्�गित्क�्वतरमयन्�स ित्िनमन््�कयर्हह:-् 1.11् चुं क्जल्�वयुत्प�र ोजनय्के् ूिनं्�,्��्और्���्को्सह�� यशील् नय य्ग य्हह्त य् ूिनं््््को्शी�्ह�्सह�� यशील् नयए्जयने्क�्संभयवनय्हह�्एन्एच्पी्सी्मम्रोजगयर्क�्मयंग्कर्रहे्स ्यनी ्िनवयिस �्�यरय्चलयए्गए्मौजूदय् ंदोलन्और्कयम्को्रोके्जयने्के्कयरण्उर�-2्एच्ई्पी्प�र ोजनय्क�्शुर त्को्मयचर,्2013्तक्ंयल् �द य्ग य्हह�्‘रयज ््मम्सभी्गयंव�्के्�वयुतीकरण’्क�्प�र ोजनय्के्अतंगरत्एन्एच्पी्सी्ने्2767्गयंव�्कय्�वयुतीकरण्�क य्ग य्हह्त य्51012्गर� ी्रेखय्से्नीचे्के्प�रवयर�्को्�वयुत्कनहकश्न्मुहह य् करयए् गए् हह�् ‘जमम्ू् एवं् कशम्ीर् के�् मम् �वयुत् यंसमीशन् एवं् �वतरण् नेंवकर ् के्सुदढ़�करण्कय र’् सं ंधी् प�र ोजनय् के् अतंगरत् 73् ोजनयओं् मम् से् 42् ोजनयएं् (19् ि ड्स्ंेशन्और्20् यंसिमशन्लयइन्त य्3् े)्पूर�्क�्जय्चकु�्हह� 1.12् सड़क्प�र ोजनयओं्के्अतंगरत्डोमेल-कंरय्सड़क्पूर�्कर्ली्गई्हह�्नर ल-तंगमयगर्सड़क्भी्लगभग्पूर�्हो्गई्हह�्मुगल्रोड्को्मयचर,्2013्तक्पूरय्�कए्जयने्क�्संभयवनय्हह�्अन ््महतव्पूणर् सड़क्प�र ोजनयओं्अ यरत् ंोंे-�कशत्वयर्रोड्(रयष ्� ्रयजमयगर् 1् ी)्क�्ड ल-लेिनंग,् कयरिगल् से् होकर् �ीनगर-लेह् (एन् एच-1ड�)् क�् ड ल-लेिनंग,् �ीनगर-उर�्िन ं�ण््रेखय्सड़क्के्उनन न्के्अतंगरत्कय र् भी्�गित्पर्हह�् 1.13् ्इसी्�कयर्�वयिस �्के्पुनवयरस्सं ंधी्प�र ेयजनय्अ यरत ्् ‘कशम्ीर�्�वयिस �्के्िलए्दो्कमर�्कय्मकयन’्पूर�्कर्ली्गई्हह�्दो्कमरे्वयली्5242्मकयन�्कय्िनमयरण्पूरय्कर्िल य्ग य्हह�्इनकय् ंंन्चल्रहय्हह�्

    जमम्ू्एवं्लसयख्के��्के्िलए्�वशेष्कय रदल 1.14् जमम्ू् एवं् लसयख् के��् के् िलए् दो् �वशेष्कय रदल,्अवसंरचनय्क�् किम �् के् �वशेष्संदभर् मम् जमम्ू् एवं् लसयख् के��् क�् �वकयस् सं ंधी् जररत�् क�् जयंच् करने् और् समुिचत्िसाय�रशम् करने् के् िलए् डॉ.् अिभजीत् सहन,् सदस ्,् ोजनय् ोग्और् डॉ.् नरेन ्् जयधव,्सदस ्,् ोजनय् ोग्क�्अध ्कतय्मम्अकत्ू र,्2010्मम्ग�ठत्�कए्गए�्�वशेष्कय रदल्मम्ारवर�-मयचर,् 2011्मम्अपनी् �रपो �ं् दे् द�् हह् �जनमम् उनह्�ने्जमम्ू् एवं् लसयख् के��् के् िलए्�मश:् 497् करोड़् रप े् एवं् 416् करोड़् र.् क�् कुल् लयगत् से् शी�् कय यरनव् न् हेतु्अलप्कयिलक्प�र ोजनयओं्क�् िसाय�रश्क�्हह�्जममू््एवं्लसयख् के��्मम् िसाय�रश्क�्गई्प�र ोजनयओं्के्कय यरनव् न्के्िलए्�व�ी ्वषर् 2011-12्के्दौरयन्�वशेष् ोजनयगत्सहय तय्के्रप्मम् �व�्मं�यल ् के्�यरय्�मश:् 100्करोड़्रप े्एवं् 150्करोड़्रप े्कय्�यवधयन्

  • 6

    �क य्ग य�्रयज ््सरकयर्�य िमकतय्वयली्प�र ोजनयओं्को्कय यर�नवत्कर्रह�्हह�् 1.15् वषर् 2012-13् के् िलए् रयज ्् ोजनय् मम् जममू्,् लेह् और् कयरिगल् �य िमकतय्प�र ोजनयओं्के् िलए्�मश:्150.00्करोड़्र.,्50.00्करोड़्र.्त य्75.00्करोड़्र.्कय् ंंन् ोग्�यरय्अनुमो�दत्कर्�द य्ग य्हह�्अिधकयंश् ोजनयओं्पर्कय र् शुर्हो्ग य्हह� ्�वशेष्उयोग्पहल्(एस् ई् ई्जे्एणड््के)् 1.16् जमम्ू् एवं् कशम्ीर् रयज ्् के् िलए् एक् रोजगयर् ोजनय् �ितपय�दत्करने् हेतु् डॉ.् सी.्रंगयरयजन्क�्अध ्कतय्मम्�धयनमं�ी्कय यरल ्�यरय्ग�ठत्�वशेषे्समूह्ने्जमम्ू्एवं्कशम्ीर्के्िलए्�वशेष्उयोग्पहल् ोजनय्क�्िसाय�रश्क�्हह�्जमम्ू्एवं्कशम्ीर्के्िलए्�वशेष्उयोग्पहल् ोजनय्कय्उसेश ्््््वीं्पंचवष� ् ोजनय्के्दौरयन्�मुख्उचच््�वकयस्के��्मम्5्वषर् क�्अविध्मम्जमम्ू्एवं्कशम्ीर् के्40000् ुवक�्मम्कौशल्�वकयस्करनय्त य्उनक�्रोजगयर्कमतय्मम् व�ृ�्करनय् हह�् इस्कय र�म्कय्ल� ््�िश�कत्मयनवश��्को्अच ्््लयभदय क्नौक�र यं्मुहह य्करयनय्हह�् ह् ोजनय्रयष ्� ्कौशल्�वकयस् िनगम्(एन्एस्ड�्सी)्त य्कॉप�रें्सहक्ंर्�यरय्पी्पी्पी्मोड्मम्कय यर�नवत्क�्जय्रह�्हह� 1.17् प�र ोजनय्मूल ्यंकन्सिमित्ने्5्वष�्मम्25090्उमम्ीदवयर�्को्�िश�कत्करने्के्25्कॉप�रें�्के्�सत्यव�्को्अनुमो�दत्कर्�द य्हह�्185्उमम्ीदवयर�्ने्अपनय्�िशकण्पूरय्कर्िल य्हह�्106्उमम्ीदवयर�्को्नौकर�्कय्�सत्यव्�द य्ग य्हह्त य्48्और्उमम्ीदवयर�्क�्पले्सममं्चल्रह�्हह�्अन ््कॉप�रें�्मम्भी्उमम्ीदवयर�्के्च न्क�्��� य्चल्रह�्हह्त य् े्चरण�्मम् �िशकण्शुर्करमगे�् रयष ्� ्कौशल् �वकयस् िनगम् के् परयमशर् से् इस् ोजनय्क�्रपरेखय्�ार्से्तह यर्क�्गई्हह्तय�क्इसे्और्अिधक्लचीली्त य्�यसंिगक् नय य्जय्सके�् शोधन् सं ंधी् �सत्यव् ि रक् कय र् सं ंधी् मं��मंडल् सिमित् �यरय् 24् जनवर�,् 2013् को्अनुमो�दत्कर्�द य्ग य् य�् 1.18् जमम्ू्एवं्कशम्ीर्के् वुक�्के्िलए्इस्कय र�म्कय्व ्यपक्�चयर्करने्के्िलए्एन्एस्ड�्सी् �यरय् एक् वे सयइं्तह यर्क�्गई्हह्जहयं् इस्कय र�म्कय्लयभ्�यपत््करने् के्इच ु्क्उमम्ीदवयर्पूर�्सूचनय्�य�्कर्सकते्हह्त य्अपनय्पंजीकरण्ऑन्लयइन्करय्सकते्हह�्

  • 7

    केन ्� ्सशस�््पुिलस् ल�्के्िलए्जमम्ू्एवं्कशम्ीर्मम्भत�् 1.19् वषर् 2011्के्दौरयन,्�विभनन््केन ्� ्सशस�््पुिलस् ल�्मम्जमम्ू्एवं्कशम्ीर्के्िलए् ं�ंत्3128्कयंस्ंे ल्�र�� �्के्मु्कय ले्कमरचयर�्च न् ोग्ने्जममू्एवं्कशम्ीर्के्504्उमम्ीदवयर�्कय्च न् �क य्हह्त य्2219्उमम्ीदवयर�्कय्च न्केन ्� ्सशस�््पुिलस् ल�्�यरय् ो�जत्क�्गई्स ्यनी ्भत�्रहिल �्के्मयध ्म्से्�क य्ग य्हह� 1.20् इसके्अित�रकत्,्वषर् 2012्(2012-13)्के्िलए्कयंस्ंे ल/जी्ड�्क�्भत�्भी्पूर�्कर्ली् गई् हह�् जममू् एवं् कशम्ीर् रयज ्् के् लए् 3062् �र�� �् क�् तुलनय् मम् अ ् तक् 919्उमम्ीदवयर�्कय्च न्कमरचयर�्च न् ोग्के्मयध ्म् से्त य् 1161्उमम्ीदवयर�्कय्च न्भत�् रहिल �् के् मयध ्म् से् �क य् ग य् हह�् एक्और् दसूर�् रहली् मयचर-अ�हल,् 2013् मयह् मम् ो�जत्क�्जयनी्�सत्य�वत्हह� पूव��र्: 1.21् पूव��र् के�् मम् �व ोह�् और् उ वयद�् गित�विध �् से् िनपंने् के् िलए् सरकयर् एक् हु यमी्रणनीित्अपनय्रह�्हह् �जसमम,्अन ्् यत�्के्सय -सय ,्इन्संगठन�्से् यतचीत्करने्क�्इच ्य,् शत�् �क् े् �हंसय्कय्प�रत ्यग्करम,्भयरत्के्सं�वधयन्के्दय रे्मम्अपनी्मयंग�्कय्समयधयन्करयएं्त य्रय�्क�्मुु ्धयरय्मम्शयिमल्ह��्इस्नीित्मम्�हंसय्और्रयष ्-�वरोधी् गित�विध �् मम् संिलपत्् रहने् वयले् त�व्�् के् �वर�् सतत ्् �व ोह-रोधी् अिभ यन् भी्शयिमल् हह�् इस् उसेश ्् क�् �यि�् के् िलए् संघ् सरकयर् भी,् �व ोह-रोधी् अिभ यन�् मम् रयज ््�यिधकय�र �् क�् सहय तय् करने् त य् खतरे् के् कलन् के् धयर् पर् सुभेय् संस ्यन�् और्�ित�यन�्को्सुरकय्मुहह य्करयने्के्िलए्केन ्� ्सुरकय् ल�्क�्तहनयती्जहसे्�विभनन््उपय �्के्मयध ्म्से्रयज ््सरकयर�्के्� यस�्मम्सहय तय्कर्रह�्हह�्सीमय्पर् यड़,्सीमयवत�्सड़क�्के्िनमयरण्त य्तेज्रोशनी्क�्व ्वस ्य्करने्और्सूचनय्कय् दयन-�दयन्करने्स�हत्सीमय्पर्सतकर तय्और्चौकसी्रखने्के्� ोजन�्के्िलए्भी्सहय तय्�दयन्क�्जयती्हह�्एस् र्ई्(सुरकय्सं ंधी्व ् )्के्अतंगरत्�व ोह्�वरोधी्अिभ यन�्त य्भयरती ्�रजवर् ंयिल न�् �द्के् रप् मम् अित�रकत्् ल् ग�ठत् करने् के् िलए् सहय तय् के् अलयवय् पुिलस् ल�् क�् धिुनक�करण् ोजनय्के्अधीन्स ्यनी ्पुिलस् ल�्एवं् सूचनय्एजमिस �्के्सुदढ़�करण्हेतु्भी्�व�ी ्सहय तय्�दयन्क�्जयती्हह�् 1.22् तंकवय�द �्के्समपरण/िगरफतय�र यं्होती्रह�्हह�्इसके्अित�रकत्,्भूिमगत्गुं�्के्सय ्संवयद/ यतचीत्क�्गई्हह्त य्अिभ यन�्कय्िनलं न्सं ंधी्करयर�्पर्हसतयकर्�कए्गए्हह�्सीमय्पयर्के् तंकवयद्पर्िन ं�ण्लगयने्के्िलए्म ्यंमयर्के्सय ्�जलय्सत्र्पर्सीमय्समप्कर ्कय यरल �्( ी्एल्ओ)्क�् हठक�्के्अित�रकत् ््् �ित्वषर् गहृ्सिचव्के्सतर्पर्रयष ्� ्

  • 8

    सत्र्क�् हठकम ्त य्सं कुत््सिचव्के्सतर्पर्सहक्ंोरल्सतर्क�् हठकम ् ो�जत्क�्जयती्हह�् ंगलयदेश् के्सं ंध्मम्भी्दोन�् देश�् के् ीच्सुरकय्और्सीमय्� ंधन्सं ंधी्मुस�्पर्चचयर्करने्के्िलए्�ित्वषर् गहृ्मं�ी्के्सतर्स�हत्�विभनन््सत्र�्पर्वयतयरएं् ो�जत्क�्जयती्हह�् 1.23.1्् ्वषर् 2012-13्मम्हयिसल्महतव्पूणर् प�रणयम्् ् 30्अ�हल,्2012्को्�विभनन््संगठन�्के्103्भूिमगत�्ने् ई्जी्ए् र्(द�कण)्मुु ्यल ्मम्गहृ्रयज ््मं�ी,्रयज ््के्मुु ््सिचव,्पुिलस्महयिनदेशक,्सं ुकत््सिचव्(एन्ई),्गहृ्मं�यल ,्भयरत्सरकयर्त य्असम्रयइालस््के्अिधकय�र �्क�्मौजूदगी्मम्म�णपुर्के्मुु ्मं�ी्के्समक्हि यर�्के्सय ्समपरण्�क य�्समपरणकतयरओं्कय्संगठन-वयर्सयर्िनमन््�कयर्हह्:् �.सं. संगठन्कय्नयम कुल्संु ्य

    1. ूनयइंेड्नेशनल्िल�ेशन्�ंं्( ू्एन्एल्एा) ्22 2. प ्ूपलस्् ूनयइंेड्िल�ेशन्�ंं्(पी् ू्एल्एा)्(सभी्गुं) ्21 3. प ्ूपलस््�रवोल ्शूनर�्पयं�्ऑा्कयंगलीपयक्(सभी्गुं) ्14 4. कयंगलीपयक्कम ्ुिनस्ं्पयं�्(के्सी्पी)्(सभी्गुं) ्10 5. प ्ूपलस््िल�ेशन् म�्(पी्एल्ए) ्09 6. कयंगलेई् यओल्कनन्य्लुप्(के्वयई्के्एल)् ्08 7. कुक�्नेशनल्िल�ेशन्�ंं्(के्एन्एल्एा) ्08 8. ूनयइंेड्नयगय्प ्ूपलस््कयउंिसल्( ू्एन्पी्सी)्् ्04्9. कुक�्�रवोल ्ूशनर�्�ंं्(के् र्एा)् ्02्10. नेशनल् सोशिलस्ं् कयउंिसल् ऑा् नयगयिलम् (एनएससीएन- ई्

    एम)््02्

    11. नेशनल्सोशिलस्ं्कयउंिसल्ऑा्नयगयलहड्(एन्एस्सी्एन-के)् ्01््12. कोमरेम्प ्ूपलस्् म�्(के् र्पी्ए)् ्01्13. ूनयइंेड्प ्पूलस््पयं�्ऑा्कयंगलीपयक्( ू्पी्पी्के)् ्01्

    कुल् 103् 1.23.2्् ्नजृयती ् �हंसय् पर् िन ं�ण् लगयने् के् उसेश ्् से् गहृ् मं�यल ् ने् असम् मम् हुई्सयम�्दयि क् �हंसय,्जो् 19् जुलयई,् 2012्को्कोकरयझयर्मम् भड़क�्त य् यद्मम् िचरयंग्और्ध ुर�्�जल�्तक्ाह ल्गई,्�जसमम्99्जयनम्ग�्त य्4.85्लयख्से्अिधक्लोग्�वस ्य�पत्हुए्त य्�जनह्म्रयहत्िश�वर�्मम्ठहरय य्ग य,्के्दौरयन्शयंित् हयल्करने्के्तव्�रत्एवं्ततक्यल्

  • 9

    वश ्क्कदम्उठयए�्नवम ्र,्2012्मम्असम्के्कोकरयझयर्�जले्मम्�हंसय्क�्और्घंनयएं्घ�ंत् हु�् �जनमम् 10् लोग�् क�् मतृ ्ु् हो् गई�् सुरकय् क�् �स ित् त य् रयज ्् सरकयर् �यरय्स ्य�पत् रयहत् िश�वर�् मम् ठहरे् �वस ्य�पत् व ्�� �्को् मुहह य्करयई् गई् रयहत्क�् िनगरयनी्करने्के्िलए्केन ्� ्गहृ्सिचव्और्व�रषठ््अिधकय�र �्ने्जुलयई,्2012्को्असम्कय्दौरय्�क य�्केन ्� ्गहृ्मं�ी्ने्असम्के्मुु ्मं�ी्के्सय ् हठकम ्क�्त य्�हंसय्�भय�वत्के��्कय्भी् दौरय् �क य�्गहृ्मं�यल ् ने्घंंय-दर-घंं य् धयर्पर्असम्मम् �स ित्क�् िनगरयनी्क��्इसके्अित�रकत््गहृ्मं�यल ्ने्असम्रयज ््मम्पहले्से्तहनयत्केन ्� ्सशस�््पुिलस् ल�्क�्117् कमप्िन �् के् अित�रकत्् �हंसय् �भय�वत् के��् मम् केन ्� ् सशस�्् पुिलस् ल�् क�् 68्अित�रकत््कमप्िन यं्भी्मुहह य्करय��्�भय�वत्लोग�्मम्सुरकय्क�्भयवनय्पहदय्करने्के्िलए्संवेदनशील्के��्मम्सुरकय्क�्भयवनय्पहदय्करने्के्िलए्संवेदनशील्के��्मम्127्पुिलस्�पकें्स ्य�पत् �कए्गए् े�् इस्सम ्सुरकय् �स ित् िन ं�ण्मम् हह् त य् इसक�् िन िमत्रप् से्िनगरयनी्क�्जय्रह�्हह�् 1.23.3्�दनयंक्8.10.2012्को्केन ््सरकयर,्असम्सरकयर्और्द�मय्हलयम्दयओगयह्(ड�्एच्ड�)्और्ड�्एच्ड�/जोएल्संगठन्के्गुं�्के् ीच्एक्��पकी ्समझौतय्ेयपन्पर्हसत्यकर्�कए्गए�्इस्समझौतय्ेयपन्मम्असम्मम्उ�र�्क यर्�हलस््सव्य �्प�रषद्के्िलए्और्अिधक्सव्य �तय्त य्के�्के्तेजी्से्सयमय�जक- ि रक्और्शहक�णक्�वकयस्के्िलए्�वशेष्पहकेज्कय्भी्�यवधयन्हह�् 1.23.4््शस�्�्क�्तसक्र�,्मयदक् व ्�्क�्तसक्र�्त य्सीमय्पयर्के् तंकवयद्के्मुस�्पर्पड़ोसी् देश�् के् सय ् चचयर् करने् के् िलए् संस ्यगत् ढयंचे् �वयमयन् हह�् म ्यंमयर् से् संचयिलत्भयरती ्�व ोह�्संगठन�्से्िनपंने्के्िलए्�वगत्मम्गहृ्सिचव,्भयरत्सरकयर्और्म ्यंमयर्के्चीा्ऑा्जनरल्स्ंॉा्के् ीच्सय रक्�वचयर-�वमशर् हु �्म ्यंमयर्के्सय ्19वीं्सहक्ंोरल्सत्र्क�् हठक्�दनयंक्26्और्27्जून,्2012्को्कोलकयतय्मम्हुई�्भयरत्और्म ्यंमयर्के् ीच्18वीं्रयष ्� ्सत्र्क�् हठक्28-29्�दसम ्र,्2012्को्हुई�्दोन�्पक्मयदक् व ्�्के्व ्यपयर,्शस�्�्क�्तसक्र�्और्उ वयद्के् ीच्अवहध्सं ंध्को्समयपत््करने्मम्सह ोग्करने्पर्सहमत्हो्गए�् 1.23.5् ंगलयदेश्और्भयरत् के् ीच्गहृ्सिचव�्क�् 13वीं् हठक्16-17्अकत् ूर,्2012्को्ढयकय्मम्हुई�् ंगलयदेश्�ितिनिधमंडल्कय्नेततृव््�ी्सी.क ्ू.के.्मुसत्ाय्अहमद,्व�रषठ््सिचव,्गहृ्मं�यल ,् ंगलयदेश्सरकयर्ने्�क य�्भयरती ्�ितिनिधमंडल्कय्नेततृव््�ी् र.के.्िसंह,्केन ्� ्गहृ्सिचव्ने्�क य�्सुरकय,्सीमय्� ंधन्और्�विध्�वतरन्एजमिस �्के्सह ोग्को् ढ़यने्सं ंधी्मुस�्पर्चचयर् क�्गई�्अन ््महतव्पूणर् मुसे,्�जन्पर्चचयर् क�्गई,्िनमन्िल�खत् े:

  • 10

    (i) शस�्�्एवं्सव्यपक् व ्�्क�्तसक्र��

    (ii) जीरो् रेखय् के् 150् गज् के् भीतर् एक�कृत् जयंच् चौ�क �/भू-सीमय् शुलक्् केन ्�् कय्िनमयरण�्

    (iii) 12वीं्सं ुकत््कय र् दल्क�् हठक्कय्प�रणयम� (iv) �वशेष्रप् से्भयरती ् �व ोह�्संगठन�् से् िनपंने,्सम�नवत्सीमय्� धंन् ोजनय् के्

    सुगम्संचयलन्मम्भयरत्क�्सुरकय्िचतंय्के्िनरयकरण्मम्सह ोग� (v) सीमय्पर्होने्वयली् परयिधक्गित�विध्पर्अकुंश्लगयने् के् िलए्सं ुकत््गशत््मम्

    व�ृ�� (vi) स ्यनी ्मसु�्कय्समयधयन्करने्के्िलए्सीमयवत�्�जल�्के्�जलय् ुकत््और्�जलय्

    म�जस े्ं्के् ीच्िन िमत्परयमशर् के्तं�्कय्पुनरत ्यन� (vii) �विभनन््नोडल्पव्यइंटस्क�्गित�विध �्को्तेज्करनय�

    (viii) वयंि त्अपरयिध �्क�्िगरफतयर�्के्िलए्सह ोग्�दयन्करनय� (ix) मयदक् व ्�्के्खतर�्पर्अकुंश्लगयनय� (x) तीन्करयर�्अ यरत ्् परयिधक्मयमल�्मम् परसप्र् �विधक्सहय तय,् दं�डत् व ्�� �् के्

    अतंरण्त य् तंकवयद,्संग�ठत्अपरयध्और्अवहध् व ्�्क�्तसक्र�्सं ंधी्करयर�्के्कय यरनव् न�

    (xi) वीजय्��� य्कय्उदयर�करण्और (xii) भयरत्सरकयर्�यरय्भू्सीमय्करयर् 1974्त य्वषर् 2011्मम् हसत्यक�रत्�ोंोकोल्कय्

    अनुसम रन�

    1.23.6् ंगलयदेश्और्भयरत् के्गहृ्मं�� �् के् ीच्चौ ी् हठक्28-29्जनवर�,् 2013्को्ढयकय् मम् हुई�् ंगलयदेश् के् �ितिनिधमंडल् कय् नेततृव्् डॉ.् मु�हउस�न् खयन् लमगीर,् गहृ्मं�यल ,् ंगलयदेश्सरकयर्ने्�क य�्भयरती ्�ितिनिधमंडल्कय्�ितिनिधतव््�ी्सुशील्कुमयर्िशंदे,्केन ्� ्गहृ्मं�ी,्भयरत्सरकयर्ने्�क य�्दोन�्गहृ्मं�� �्ने्दोन�्देश�्के् ीच्�त ्परण्संिध्और्संशोिधत् य�य्� ंध�्पर्हसत्यकर्�कए्जयने्पर्अपनय्सतंोष्व ्कत््�क य्त य्इस् यरे्मम्अपनय् �वशव्यस् व ्कत्् �क य् �क्�त ्परण्संिध् �द् से्दोन�् देश�्क�् �विध्�वतरन्एजमिस �्के् ीच्सह ोग् ढ़यने,् परयिधक्गित�विध �्पर्अकुंश्लगयने,्वीजय्�यपत््करने्क�्��� य्को्सरल् नयने्त य्लोग�्के् ीच् पसी्समप्कर ्को् ढ़यवय्देने्मम्मदद्िमलेगी�् 1.24् पूव��र्के�्के्असम्और्म�णपुर्रयज ्�्मम् ड़�्तयदयद्मम्�हंसय्क�्घंनयएं्जयर�्हह�्नयगयलहड्और्मेघयल ्मम्�हंसय्कय्सत्र्पूवर् वषर् से् े चय्हह�्��पुरय,्िमजोरम्और्िस�ककम्मम्

  • 11

    शयंित् नी् हुई् हह�् अरणयचल् �देश् मम,् कु ् घंनयओं् को् ोड़कर,् मयहौल् सयमयन ्् रप् से्शयंितपूणर् हह�् वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्के�्: 1.25् अ ्�प ले्कु ्वष�्से्देश्के्कु ्भयग�्मम्अनेक्वयमपं ी्उ वयद�्संगठन्स�� ् ने् हुए्हह�्वषर् 2004्मम् हुए्एक्महतव्पूणर् घंनय�म्मम्उस्सम ् ंं्�देश्मम्स�� ्प ्ूपलस््वयर् (पी् डबल् ्ू)्त य् � हयर्और्पड़ोसी् के��्मम्स�� ्मयओवयद�्कम ्ूिनस्ं्पयं�्ऑा्इं�ड य्(एम्सी्सी् ई)्कय्सी्पी् ई्(मयओवयद�)्मम्�वल ्हो्ग य्हह�्सी्पी् ई्(मयओवयद�)्एक्�मुख्वयमपं ी्उ वयद�्संगठन्हह्जो्�हंसय्क�्अिधकयंश्घंनयओं्और् म्नयग�रक�्त य्सुरकय् ल्कयिमरक�्क�्हत ्य्के्िलए्�जममे्दयर्हह्त य्इसे,्इसके्सभी्गुं�्और् �मुख् संगठन�् स�हत,् �विध�वर�् �� यकलयप् (िनवयरण)् अिधिन म,् 1967् के् अतंगरत् तंकवयद�्संगठन�्क�्अनुसूची्मम्शयिमल्�क य्ग य्हह�्भयरत्रयष ््के्�वर�्सी्पी् ई्(मयओवयद�)् कय् सशस�्् �व ोह् कय् िस�यंत् हमयर�् संवहधयिनक् व ्वस ्य् मम् सव्ीकय र् नह�ं् हह�्सरकयर्ने्�हंसय्कय्त ्यग्करने्त य् यतचीत्के्िलए् गे् ने्के्िलए्वयमपं ी्उ वय�द �्कय् �यन्�क य्हह�्इस्अनुरोध्को्उनके्�यरय्ठुकरय्�द य्ग य्हह्क ्��क्वे्अपने्उसेश ््को्हयिसल्करने् के्सयधन�् के् रप्मम् �हंसय्मम् �वशव्यस् रखते् हह�् इसके् प�रणयमसव्रप् देश् के्अनेक्भयग�्मम्�हंसय्क�्घंनयएं्होती्रह�्हह�् �दवयसी्जहसे्गर� ्और्हयिश े्पर् ए्वगर्इस् �हंसय् क�् पीड़य् झेल् रहे् हह�् अनेक् सदयश ् त य् उदयर् ु��जीवी,् मयओवयद�् �व ोह् के्िस�यंत,्जो् �हंसय्कय्म�हमयमंडन्करतय्हह्त य्त यकि त्वगर-श�ओुं् के् �वनयश्मम् �वशव्यस्करतय्हह,््के्सभी्सव्रप्को्समझे्� नय्मयओवय�द �्के्�चयर्के्झयंसे्मम् ्जयते्हह�्वषर्2007्से्सी्पी् ई्(मयओवयद�)्कयडर�्�यरय्2,500्से्अिधक्नयग�रक्मयरे्गए्हह�्मयरे्गए्नयग�रक�्मम्अिधकतर् �दवयसी्हह् �जनको् िनमरमतयपूवरक् यतनय् देने्और्मयरे्जयने् से्पवूर्‘पुिलस्मुख� र�’्क�्संेय्द�्जयती्हह�्वयसत्व्मम् �दवयसी्त य् ि रक्रप्से्िनधरन्वगर्त यकि त्�ित ंिधत्प ्ूपलस््वयर्ऑा्सी्पी् ई्(मयओवयद�)्के्स से्अिधक्पी�ड़त्् ने्हह� �वजन/नीितगत्ढयंचय्:् 1.26् सरकयर्कय्द��कोण्वयमपं ी्उ वयद्क�्गित�विध �्से्सम ्तर�के्से्िनपंने्कय्हह्�जसमम्सुरकय,् �वकयस्और्जन्अव ोधन् के् के�्शयिमल्हह�् इस्दशक�्पुरयनी्समस ्य् से्िनपंने्मम्सं ंिधत्रयज ््सरकयर�्से्�विभनन््उचच््सत्र� ्�वचयर-�वमशर् और् यतचीत्के् यद् ह्उिचत्समझय्ग य्हह्�क्एक्ऐसे्एक�कृत्द��कोण्से्प�रणयम्िनकलमगे्�जसमम्अपेकयकृत्अिधक्�भय�वत्के��्पर्ध ्यन्�द य्जयए�्इसे्ध ्यन्मम्रखते्हुए,्वयमपं ी्उ वयद्क�्�हंसय्

  • 12

    के्�वसत्यर्और्�व�ृ� �्कय्�वसत्तृ्अध ् न्�क य्ग य्और्�विभनन्् ोजनयएं्तह यर्करने,्उनके्कय यरनव् न्त य् िनगरयनी्पर्�वशेष्ध ्यन् देने्के् िलए् ंं्�देश,् � हयर,् �ीसगढ़,्झयरखडं,्मध ््�देश,्महयरयष ्,्ओ�डशय,्उ�र्�देश्और्प��म् ंगयल्के्नौ्रयज �्के्106्�भय�वत्�जल�्को्िल य्ग य�्त य�प,्चू�ंक्‘पुिलस’्और्‘लोक्व वस य’्रयज ््के्�वष ्हह,्इसिलए्कयनून्और्व ्वस ्य् नयए्रखने्के्सं ंध्मम्कयररवयई्मुु ्त:्सं ंिधत्रयज ््सरकयर�्के्अिधकयर्के�्मम् ती्हह�्केन ््सरकयर्भी्�स ित्क�्गहन्रप्से्िनगरयनी्करती्हह्और्उनके्� यस�्मम्अनेक्तर�क�्से्सहय तय्करती्हह�्इनमम्शयिमल्हह-्केन ्� ्अधर् सहिनक् ल्त य् दढ़् कयररवयई् कमयंडो् ंयिल नम् (को रय)् मुहह य् करयनय;् इ�णड य् �रजवर् ंयिल न�् क�्सव्ीकृित्�दयन्करनय;्�व ोह-रोधी्त य् तंकवयद-रोधी्सकू्ल�्क�्स ्यपनय;्रयज ््पुिलस् ल�्के् धिुनक�करण् क�् ोजनय् के् अनत्गरत् रयज ्् पुिलस् और् उनके् सूचनय् तं�् कय् धिुनक�करण्एवं्उनन् न;्सुरकय्सं ंधी्व ् ्(एस् र्ई)् ोजनय्के्अतंगरत्सुरकय्सं ंधी्व ् ्क�् �ितपूितर;् वयमपं ी् उ वयद् से् �भय�वत् रयज ्�् मम् �वशेष्अवसरंचनय् क�् ोजनय् के्अनत्गरत् महतव्पूणर् अवसंरचनय् क�् किम �् को् पूरय् करनय;् नकस्ल् रोधी् अिभ यन�् के् िलए्हेलीकॉपंर् मुहह य् करयनय;् रकय् मं�यल ,् केन ्� ् पुिलस् संगठन�् त य् पुिलस् अनुसंधयन् एवं्�वकयस्ब ्ूरो्के्मयध ्म्से्रयज ््पुिलस्के्�िशकण्मम्सहय तय;् सूचनय्कय् दयन-�दयन;्अनत्र-रयज ््समनव् ्को्सुगम् नयनय;््सयमुदयि क्पुिलस्व ्वस ्य्त य्िस�वक्कयररवयइ �्मम्सहय तय्करनय् �द�्इसके्पी े्जो्सोच्हह्वह्ठोस्तर�के्से्मयओवयद�्खतरे्से्िनपंने्मम्रयज ््सरकयर�्क�्कमतय्मम्व�ृ�्करने्क�्हह�् ह्�भयग्वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्�जल�्के् िलए्एक�कृत्कय र् ोजनय्त य्भयरत्सरकयर्क�्अन ्् �विभनन्् �वकयस्और्अवसंरचनय्पहल�्के्कय यरनव् न्क�्भी्िनगरयनी्करतय्हह� 1.27् �धयनमं�ी्ने्14्जुलयई,्2010्को्वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्रयज ्�्के्मुु ्मं�� �्क�् एक् हठक्क�्अध ्कतय्क�् त य् वयमपं ी् उ वयद् के् ढ़ते्खतरे् पर्अकुंश्लगयने् मम्�भय�वत्रयज ्�्को्अिधक्सहय तय्�दयन्करने्के्सं ंध्मम्अनेक्िनणर ्िलए्गए�्तदननत्र,्अन ्् यत�्के्सय -सय ,्िनमन्िल�खत्नए्कदम्उठयए्गए्हह्:

    (i) वयमपं ी्उ वयद�्�हंसय्से्सवयरिधक्रप्से्�भय�वत् �ीसगढ़,्प��म् ंगयल,्झयरखडं्और्उड़�सय्रयज ्�्मम्से्�त े्क्मम्एक्एक�कृत्कमयन्क�्स ्यपनय्क�्गई्हह�्इस्एक�कृत्कमयन्मम्िस�वल्�शयसन्कय्�ितिनिधतव्करने्वयले्िस�वल्अिधकय�र �्के्अित�रकत्् सुरकय् स ्यपनय् से् अिधकयर�् ह�गे् त य् ह् ड़�् सयवधयनी् के् सय ्सुिन ो�जत्नकस्ल-रोधी्अिभ यन्चलयएगी�

    (ii) वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्प��म् ंगयल,्झयरखडं,् �ीसगढ़्और्उड़�सय्रयज ्�्मम्कमयन्एवं् िन ं�ण्ढयंचे्क�्पुनस�रचनय्क�्गई्हह्त य्इनमम् से्�त े्क्रयज ््मम्

  • 13

    केन ्� ्�रजवर्पुिलस् ल्के्एक्महयिनर�कक्क�् िन ु��्क�्गई्हह्जो्रयज ््मम्महयिनर�कक्(नकस्ल-रोधी्अिभ यन)्के्गहन्समनव् ्मम्कय र् करेगय�

    (iii) केन ्सरकयर्ने,्मौजूदय् ंंन�्के्अित�रकत्,्वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्�जल�्मम्80:20्के् धयर्पर्�व�्पोषण्क�्व ्वस ्य्से्2.00्करोड़्र.्�ित्पुिलस् यने्क�्दर्पर्पूर�्तरह्से्सुर�कत्400्पुिलस् यन�्के्िनमयरण/सुदढ़�करण्मम्रयज ््सरकयर�्क�्सहय तय्करने्के्िलए्एक्नई् ोजनय्अनुमो�दत्क�्हह�्

    (iv) तव्�रत्�वकयस्के्िलए्वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्के��्मम्स ्यनी ् वश ्कतयओं्और् दशयओं् को् ध ्यन् मम् रखते् हुए,् �विभनन्् �वकयस् कय र�म�् और् फलहगिशप् ोजनयओं् के् कय यरनव् न् सं ंधी् मौजूदय् अनुदेश�् को् अिधभयवी् नयने् अ वय् उनहम् शोिधत्करने्के्िलए्केन ््सरकयर्के्सत्र्पर्अिधकय�र �्के्एक्अिधकयर-�यपत््दल्कय्गठन्�क य्ग य्हह�् ्

    (v) वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्रयज ्�्से्कहय्ग य्हह्�क्वे्पंचय त्(अनुसूिचत्के��्मम्�वसत्यर)्अिधिन म,्1996्(पी्ई्एस्ए),्�जसमम्लघु्वन्उतप्यद�्पर् यम्सभयओं्को्सप्ष्ं्अिधकयर्�दए्गए्हह,्के्उप ंध�्को्�य िमकतय् धयर्पर्�भयवी्तर�के्से्कय यर�नवत्करम�्

    वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्रयज ्�्के्िलए्महतव्पूणर् ोजनयएं् सुरकय्सं ंधी्व ् ्(एस् र्ई)्सक्�म्:् 1.28् सुरकय् सं ंधी् व ् ् ोजनय् के् अतंगरत् केन ्् सरकयर् वयमपं ी् उ वयद् से् �भय�वत् 9्रयज ््सरकयर�्को्वयमपं ी्उ वयद्क�्�हंसय्मम्मयरे्गए्िस�विल न�्/सुरकय् ल�्के्प�रवयर्को् अनु ह् भुगतयन,् पुिलस् कयिमरक�् के् ीमय,् सुरकय् ल�् क�् �िशकण्और् �चयलनयतम्क् वश ्कतयओं,् समपरण् नीित् के् अनुसयर् समपरण् करने् वयले् वयमपं ी् उ वयद�् कॉडर�् को्मु वजे् के्सं ंध्मम् 106् �जल�् के् व ् ्क�् �ितपूितर् करतय् हह् त य् ीमय,्सुरकय् ल�् के्�िशकण्और्�चयलनयतम्क् वश ्कतयओं,्सं ंिधत्रयज ््सरकयर्क�्समपरण्एवं्पुनवयरस्नीित्के्अनुसयर्समपरण्करने्वयले्वयमपं ी्उ वयद�्कॉडर�्के्पुनवयरस,्सयमुदयि क्पुिलस्व ्वस ्य,् यम्रकय्सिमित �् के् िलए्सुरकय्सं ंधी्अवसंरचनय्और्�चयर्सयम ी् से्सं ंिधत् वत�्व ् ्के्िलए्सहय तय्मुहह य्करयई्जयती्हह� �वशेष्अवसंरचनय् ोजनय्:्

  • 14

    1.29् वयमपं ी् उ वयद् से् �भय�वत् रयज ्�् मम् �वशेष् अवसंरचनय् सं ंधी् ोजनय् अवसंरचनय्सं ंधी्महतव्पूणर् किम �,्�जनह्म्मौजूदय् ोजनयओं्मम्शयिमल्नह�ं्�क य्जय्सकतय्हह,्को्पूरय्करने्के्िलए्500.00्करोड़्र.्के्प�रव ् ्से्ग ्यरहवीं् ोजनय्मम्अनुमो�दत्क�्गई् ी�् े्अगम ््के��्मम्मौजूदय्सड़क�/मयग�्कय्उनन न्करके्पुिलस/सुरकय् ल�्के्िलए्सुरकय्क�् वश ्कतयओं्से्सं ंिधत्हह�्अ ्तक्इस् ोजनय्के्अतंगरत्वयमपं ी्उ वयद्से्�भय�वत्9्रयज ्�्को्445.82्करोड़्र.्क�्रयिश्जयर�्क�्गई्हह� तंकवयद�,् सयम�्दयि क् एवं् नकस्ली् �हंसय् स�