१

२०१९ ‘रचना’ गणशोतसव विशषााकाच अातराग पषााक १ महाराषटर मडळ शिकागो - माहहती व कारयकाररणी २०१९ सकशित २ २ अधयकषीर विािी राज ३ ३ सपादकीर ववजञापना, धोरण, मनोगत आणण ऋणवनदि चतन रग ४ ४ मोररा मोररा (कववता) डॉ. सभाष वाईकर ६ ५ वारकरी (कववता) क. मीनाकषी भाबर ६ ६ महाराषटर मडळ शिकागो - सवणय महोतसवी आनद मळावा – एक झिक रवीदर जोिी ७ ७ ववजञान, ततरजञान आणण मराठी भाषा परा. डॉ. जरत नारळीकर ८ ८ ससार (कववता) सजाता महाजन १० ९ पराचीन ववचारपरणािी - आधवनक आचारपरणािी - पषप वतसर शरी. राजदर खर ११ १० साज सरता सरता (कववता) विािी सोनपाटकी १३ ११ शरीशिवराजपतर शरीिभराज - भाग २ शरी. कौसतभ कसतर १४ १२ गणि अचयना त गणिोतसव वनिि काजळ २० १३ पारण (कववता) सनहिता झोळ २५ १४ एका हरविलया सवाकषरीची सतयकथा अिका व सभाष वाईकर २६ १५ महाराषटरातीि अषटववनारक ववदयावाचसपवत शरी. िकर अभयकर २८ १६ शिकागोतीि अषटववनारक सोनि व चतनय आगाि २९ १७ ितकोततरी किावत – गहदमा-बाबजी पराजकता पटवधयन ३० १८ ‘पि’ककत शजिदगानी परणणि वदय ३३ १९ तया वतथच ... (कववता) सहास ताब ३४ २० रिसवी सभाषणाच रहसय सजीत कळकणी ३५ २१ मराठी सणाची हदनदशििका वषाय ववसाळ ३७ २२ वडापाव अभभशजत राररीकर ३८ २३ पाऊस (कववता) राजीव िासतरी ४० २४ ववराणी (कववता) मगिा गडकरी ४० २५ जाणणज रजञकमय - दाबिी (पाककती) दीपािी पाटीि डबर ४१ २६ महाराषटर मडळ शिकागो - २०१९ कारयकाररणी आरोशजत काही कारयकरम (कषणभचतर) सकशित ४२ २७ जाणणज रजञकमय - कोलहापरी ताबडा पाढरा (पाककती) वपररा तिवकर ४३ २८ िबदकोड अभभशजत राररीकर ४५ २९ अकषर ऊजची कराती सावनकमार पाटीि डबर ४६

३० शिकागो मराठी िाळा - अभभपरार अनराधा किकणी, सजयोत बोरकर, रोगि गारकर, अहदती अडावदकर

५०, ५०, ५१, ५१

३१ रवा उवाच - True Happiness Only Through Embracing Pain Kritika Kulkarni ५३ ३२ िबदकोड उततर अभभशजत राररीकर ५३ ३३ रवा उवाच - 2019 Cricket World Cup Final Aashay Chavan ५४ ३४ बाि करावतकारक शिरीष कमार ििजा जोिी ५५ ३५ रह ना रह हम परसनन जोगळकर ५६

३६ हासयभचतर (गहदमा, बाबजी आणण पि राना तयाचया जनमिताबदी वनभमतत सादर समवपित) पराची किकणी ५, ३२, ३४, ३८, ४०, ४५, ५२, ५५

३७ महाराषटर मडळ शिकागोच व पररसरातीि शरीगणिोतसव (वनवडक छाराभचतर) उलका नगरकर, सजीव किकणी, हमत चवहाण २५, ४०, ५५

२

महाराषटर मडळ शिकागो Maharashtra Mandal Chicago, Inc. (Year of Establishment: 1969) The first Maharashtra Mandal in the United States of America, serving the local community as a ‘non-profit’ organization. Website: https://www.mahamandalchicago.org Email addresses: president@mahamandalchicago.org secretary@mahamandalchicago.org Karyakarini@mahamandalchicago.org Facebook: @mahamandalchicago

सदसय वगगणी (Membership Fees)

ॲमझॉनचया माधयामातन हातभार कसा लावाल?

महाराषटर मडळ शिकागो - कायगकाररणी २०१९ घोषवाकय: “मायबोली my मराठी”

अधयकषा - वशाली राज,

उपाधयकष - अमित रोगय,

उपाधयकषा - तनजा पोतदार,

कोिाधयकष - िदार पपतर,

सचिव - ननलश िालपकर

२०१९ बहद कायगकाररणी:

अमिजीत काळ, अिोल पाटील, अनिकत सावत, आनद ददघ, आनद थतत, अनपिा बझरक, अरचना पराजप, अरचना मिड, िारती वलणकर, रतनय आगाश, चतनय ताब, रतन रग, चरनिय ढवळ, दीपा मििनवार, दीपाली काळ, धनजय काळ, हरचदा सावत, हित रवहाण, जयदीप बझरक, जईली वामळब, कलपना ननिकर, कशमिरा िगर, कपवता िडल, कोिल पपतर, कषिा िराठ, िगला गडकरी, मिमलद जोगळकर, िोननका पाटणकर, िीरज शरीखड, पकज अकोलकर, परजञा जोगळकर, परजञा गाडगीळ-सलाख, परसाद अथणीकर, परतीक िान, पपरयाका पारख, राहल थतत, रतनागी िालपकर, रवी जोशी, रपाली ददघ, सदानद जोशी, सदीप राज, सगीता रवहाण, सजीव कलकणी, शलाका पालकर-रग, शरीजा दसाई, शरती तडलकर-रोगय, शकला जोशी, सरता अकोलकर, सहास गोसावी, सपणाच थतत, सपपरया जोशी, शरीधर जोशी, सरश पाडव, सवाती औटी, सवाती रायरीकर, दटना काद, वदशरी कदि, विवी शटय, वराच बाग, वराच पवसाळ, पवदया जोशी, वनदा िोर.

यवा: अननश खोत, अनरा थतत, अनशरी पपतर, आयचन रोगय, आययि सपर, आयाचना डडमसलवा, आयर खोत, आयशरी पपतर, मिदहका जोशी, नील ददघ, सौमिल नाईक.

रिना सपादक: रतन रग.

मराठी िाळा सिाशलका: पवदया जोशी.

ववशवसत: सदीप गाडगीळ, रवी जोशी, आमशर नगरकर.

३

ॐ एकदनताय विदमह िकरणताय धीमहह ।

नना दनीी परचनीदयता ॥ भारतीयाचा आवडता सण कठला यावर एकमताि “दिवाळी” ह उततर ममळल, परत हाच परशि मराठी माणसाला ववचारला तर तो ततपरति “गणशोतसव” ह उततर िईल. मराठी माणसासाठी गणशोतसव हा सगळयात मोठा सण आह. शरावण सर होताच आपलयाला गणशाचया आगमिाची चाहल लागत. मग त मती मसलकट करणयापासि त या वरषी कठला िखावा करायचा याबदिल घरोघरी चचाय सर होतात आणण वातावरणनिममयतीला सरवात होत. परतयकष गणशोतसवाच १० दिवस तर अनतशय उतसाहात आणण धडाकयाि साजर करणयात यतात. सावयजनिक असो ककवा वयककतगत तोच उतसाह, तीच लगबग, तीच भाविा घरोघरी दिसि यत. लोकमानयािी महतयमढ रोवललया सावयजनिक गणशोतसवाचा आज वटवकष झाला आह. असखय मडळ, आपापलया परीि गणराजाचया आगमिाची आणण वासतवयाची तयारी करत असतात. एवढच िाही तर तया िहा दिवसात अिक सासकनतक काययकरमाच आयोजि करणयात यत, तयात बौदधधक तसच मिोरजक काययकरम आयोकजत कल जातात. आज मराठी माणस महाराषटराबाहर, तसच िशाबाहर मोठया सखयि सथलातरीत झाला आह, तरी तयातला उतसाही काययकताय जागत आह. तयामळ िशाबाहरही गणशोतसव अनतशय दिमाखात साजरा होत असतो. आपल मशकागो महाराषटर मडळ तयाला कस अपवाि असल. आणण हया वरषी मडळाला ५० वरष पणय होत असलयामळ िगधशकय रा योग आह अस महणाव लागल.

आपलया सवााचयाच आपलया मायभमीचया काही आठवणी असतात, ववशरषतः गणशोतसवाचया. माझयाही आठवणीतला बापपा मला इथ माडायला आवडल. तया िहा दिवसात आमचयाकड ववववध परसािाची लयलट अस. मोिक महटल की, मला माझ लहािपणच आठवत. िातवाईक ममतर याचया साकनिधयात मोठया आवाजात आणण झाजाचया गजरात आरतया गायची मजा काही वगळीच अस. सावयजनिक गणशोतसवाचा ववसजयि सोहळा ढोल ताशाचा गजर ह सारच ककती चतयनयमयी अस, घरचया आयािी आणण आजयािी कललया परसािाची, मोिकाची चव आजही कजभवर रगाळत, ती चव, तो जललोरष आपण सवयच ‘ममस’ करत असतो.

परत, याचसाठी आपल महाराषटर मडळ आपलयाला हा आिि ममळावा महणि परयतिशील असत. अगिी पजपासि, मोिकापयात तसच आरतयापासि त ढोलताशापयात सगळच आपण एका दिवसात साजर करतो. तयामळ आपलयाला परतयकष भारतातील गणशोतसवात सामील झालयाच समाधाि ममळत.

मडळी, आततापयात आपण मडळाच सवय सोहळ मोठया सखयि उपकसथत राहि यशसवी करि िाखवल तयाबदिल आपल मिःपवयक आभार. आता बापपाचया आगमिासाठी आपण सगळ पनहा एकतर जमणार आहोत. या वरषीचया गणशोतसवाच परमख आकरषयण असणार आह - शरी. राहल िशपाड याच सवगीय गायि. तयाचपरमाण गणशाची पजा, सिहभोजि आणण ढोलताशाचया गजरात गणरायाच ववसजयि अशी काययकरमाची रपररषा असल. आपला भरभरि परनतसाि या वळीही आमचया पाठीशी असल यात काही शकाच िाही. मडळाची ५० वरष आणण गणशोतसवाच औधचतय साधि मी आपणा सवाािाच सहकायायच आवाहि करत आणण गणपती बापपाकड आपलया सवााचया सखसमाधािाची आणण भरभराटीची पराथयिा करत.

आपली,

सौ. विाली राज अधयकषा, िहाराषटर िडळ मशकागो, २०१९

४

अमररकतीि माझया बध आणण भवगनीना माझा सपरम नमसकार!

ॐ गणानाि ा तवा गणपात ि हवामह कतवि का व नाम ापमशरावसतमम ॥

जषठराजि बरहमाणाि बरहमणसप आ न ा शणवननत त ा स द सादानम ॥

- ऋगवद – २.२३.०१

दवगणाचा त सवामी गणपवत, कववजनात (दरषट-जञानी ऋषी) त अवत अनपमर कवव; जयाची कीवति अवतिर उतकषट तयाचयामधयही त शरषठ. त राजाभधराज, आमही तझ आदरान आवाहन करतो. ह बरहमणसपत, आमची सतोतर ऐकताच त सवय िकतीसह तवरन र, हया आसनावर ववराजमान हो व आमच रकषण कर.

भारतीर ससकती आणण हहि द परपरनसार ‘ऋगवद’ हा ववशवातीि सवायत पराचीनतम असा अपौरषर जञानकोि आह. ऋगवदातीि बहसपवतसकतात, महणजच मणडि २ सकत २३ मधीि पहहलयाच ऋचमधय ‘गतसमद िौनक’ नावाचया दरषटया ऋषीनी शरीगणिािा ‘बरहमणसपवत’ महणजच सपणय बरहमजञानाचा अभधपवत, अस सबोधन, तयाच समगर रप उिगडि आह. गणाचा पती तो ‘गणपवत’ अिा परकार अतयत आदरान ऋषीनी तयाच आवाहन कि आह. िकल रजवदातही ऋषीनी शरीगणिाच सतवन गारि आह – ॐ गणानाा तवा गणपत ि हवामह । तियाणाा तवा तियपत ि हवामह । तनधीनाा तवा तनधधपत ि हवामह वसो मम । आहमजातन गरभधमा तवमजासस गरभधम ॥ (माधयादिन शकल यजवि २३.१९) - अथायत - त गणाचा सवामी गणपवत, त वपरराचा (सवय ज वपरर आह त) सवामी वपररपवत, त वनधीमधय सवयशरषठ वनधीपवत आहस, आमही तझ आवाहन करतो. त सपणय सषटीचा जनक आहस, ‘हहरणयगभय’ धारण करणाऱया मळ परकतीचा सवामी आहस. त आमहािा परापत हो. शरीगणि अथवयिीषय रा सपरशसदध उपवनषदात महान ‘गणक ऋषी’ दखीि महणतात – तवमव ितयकषा ततवमसस । तवमव कवला क ाभसस । तवमव कवला ध ाभसस । तवमव कवला ह ाभसस । तवमव सव खलवििा बरहमासस । तवा साकषािातमासस तनतयम ॥

(शरीगणपत अथवभशीरभ ‘अधधिव ित पािक’ – िथम खणड) - अथायत - तच जीवातमा व परमातमा राचा सगम होऊन परसथावपत होणार वनरदवरदव अरदवत अस ॐ काररपी, परबरहमसवरपी तततव आहस, तच कताय, तच धताय, तच हताय आहस, खरोखर तच ह सवयवयापी बरहम आहस. त साकषात परतयगातमा (जीवातमा) व परमातमा राच वनतय अरदवत आहस. अिा परकार आपलया दरषटया ऋषीनी गणपतीच वनगयण व सगण रप वनतय सतवि आह. ही शरीगणि उपासनची परपरा एखादया महान सररतचया परपातापरमाण अखहडतपण वदकािापासन पढ सहसरावधी वष अनक शरषठ आचारय व महान सत राचया पासन वाहत आज आपलया आधवनक जीवनापरत रऊन पोहोचिी आह.

‘रचना’ सापादकाच मनोगत आणि ऋिवनदश: २०१९ मधीि ‘मकर सकराती’ व ‘गढीपाडवा’ रा दोही अकाना आपणा मारबाप रशसक वाचकाकडन भरभरन परवतसाद व परोतसाहन भमळालयान मिा अतयत कताथय वाटत आह. शिकागोचया सततोतसाही महाराषटर सारसवतानी ज साहहतयरपी अपरवतम अिकार शरीिारदचरणी अपयण कि - “सवगय कार तो,

तिना नच ती तयाची!” आपलया सवाकडन भमळत असिलया हया सनहामळच गणिोतसवाचया रा परसतत अकावर काम करत असताना मिा ‘गजारतसततववीरयः’ महणजच दहा हजार हततीपरमाण उतसाह व सामरथय परापत झालयाचा अनभव होतो आह! ‘रचना’च अतरग ह ववववध कोटीच ववषर व साहहतयािकारानी वनतय नटिि असतात. रात िख, कथा, चररतर, कववता, अनभव, ककसस, मिाखती, किाकती, पाककती, परीकषण, वततात, परवास वणयन, ववनोद, भचतर, छाराभचतर, हासयभचतर व बरच काही समाववषट असत. मागीि अकापरमाण परसतत अकातही ‘रवा उवाच’ असा खास ववभाग किा आह, रात आपलया तडफदार तरण भमतरानी एखादया धबधबयासारख आपि मन ओति आह. हया वषायपासन आमही फसबकवरीि ‘रचना - Rachana - MMC Magazine’ गरपवरन सतत कारयरत होतो व पढ दखीि असणार आहोत. तयाचा सदधा रशसकानी अवशय िाभ घयावा. ‘रचना’चया - परसतत अकाचया ननरमितीमधय अनकानी ‘सवयसवा’ महणन मोठया उतसाहान सहकायय कलल आह. तया परतयकाच नाव यथ ललहहण नवसतारभयासतव शकय नाही. तया परतयकाच मनःपवयक आभार !

सापादन, परकाशन, अकषर जळिी, मााडिी आणि मदरि: चतन रग सापादन साहायय, टाकलखन व मदि शोधन: चतन रग, सजीत कळकणी, सावनकमार पाटीि डबर शीषषक लखन, मााडिी आणि सजािट: सौ. शलाका पालकर-रग हासयचितर: सौ. पराची किकणी हासयभचतरारदवार गहदमा, बाबजी व पि रा मराठी साहहतय व किा ववशवातीि ‘कतरदवाना’ तयाचया जनमिताबदी वनभमतत ववनमर अभभवादन कि आह. मखपषठ: सौ. ििाका पािकर-रग हहि द धमायत अनक सण, उतसव व समारभ उतसाहान साजर कि जातात. हहि द धमायच त अतयत महततवाच अग आह. आहलाद उतपनन करणारा उदयोग महणज उतसव होर. तसमात, सवय सणामधय आपलयािा वद, पराण व इवतहास रातन परापत होणाऱया आपलया तजसवी तततवजञानाच परवतवबिबच हदसन रत ककि बहना, आपि सण ह आपलया गौरविािी परपरा व पराणामधीि सरस कथा राच परतीकच ठरतात, अस महणण अवतिरोकत नाही. आपलया सणामधय चातमायसयवरतािा अननयसाधारण महततव आह. आषाढ िदध रदवादिी त कावतिक िदध रदवादिी रा चातमायसात तर सणाची एक शखिाच असत. वविषतः शरावण महहनयातीि काळात नाग पचमी, रकषाबधन, नारळी पौणणिमा, शरीकषण जनमाषटमी, गोपाळकािा आणण पोळा अस अनक महततवाच सण साजर कि जातात. भादरपद िदध चतथीिा शरीगणराराच आगमन होत, भारतातच नवह तर भारताबाहरीि अनक दिात हा उतसव साजरा किा जातो. महाराषटरातीि गणिोतसव तर हया सवय उतसवाचा मकटमणी िोभावा इतका मोठा आह!

महाराषटर, गजरात व कनायटक रा राजयात तसच दादरा व नगरहविी रा क दरिाशसत परदिात आढळणारा एक आहदवासी समाज – ‘वारिी’. हया वारिी समाजान जगािा हदििी दणगी महणज तयाची अतयत भचततवधक

५

आणण सपरशसदध ‘वारिी भचतरकिा’. हया किच वशिषटय महणज इवतहास, ससकती, सण, समारभ, उतसव आणण जीवनपरसग सवचछदीपण परकट करणारी उतकट अिी तयाची कथाभचतर.

सगणकपरणािीचा कौिलयान वापर करन शरावण-भादरपदातीि साजऱया कलया जाणाऱया सणाची वारिी ििीतीि भचतर काढन तयाची कलपकतन माडणी करन ‘रचना’ गणिोतसवाचया रा परसतत अकाच मखपषठ ह सौ. ििाका पािकर-रग रानी वनभमि ि आह. शरावणातीि ववववध उतसव व भादरपदातीि गणिोतसव राचया रदवार आपलया सवाचया जीवनात आनद, उतसाह, जञान व समदधी नादो अिी मगि पराथयना सखकतयाय शरीगणिािा रातीि ववववध उतसवाचया परवतकारदवार कििी आह! साहहतय: ‘रचना’चया सपादनाच कायय अतयत जोखमीच असल तरी तवढच आनददायी आह. सपादनाची सधी मला महाराषटर मडळान हदली तयाबददल मडळातील माझया सवय रमतर-मतरतरणीच खप आभार. ‘रचना’चया यदाचया सवणयमहोतसवी वरायचया ‘गणिोतसव वविषाकासाठी’ सवरपररणन व नवनती कलयावर ततपरतन मला अनक लख, कथा, कनवता, पाककती, अभभपरार, िबदकोड, छाराभचतर व हासयभचतर अस सवय सदर साहहतय परवणाऱया सवाच खप आभार.

सवायत उतसाहवधयक गोषट व आमच महदभागय महणज मडळाचया सवणयमहोतसवी वरायननरमतत ‘रचना’चया हया परसतत अकाकररता, जागनतक कीतीच खगोलशासतरजञ व जयषठ वजञाननक परा. डॉ. जयत नवषण नारळीकर, महाराषटराच आघाडीच वयाखयात, परवचनकार व भकतीकोिकार ववदयावाचसपवत शरी. िकर वासदव अभयकर, सपरलसदध साहहतयतयक व हदगदशयक - शरी. राजदर भािचदर खर, परखयात इनतहास सशोधक - शरी. कौसतभ कसतर आणण परभथतरि िखक व वकत शरी. वनिि काजळ याचया कडन साहहतयािकार लाभल आहत, तयाबददल रा सवय हदगगजाच नवशर आभार. तयाचबरोबर, शरीमहाराषटरिारदचया चरणी अिकाराथय साहहतय व साहायय परवणाऱया इतर सवााचही खप आभार.

सवाात महततवाच महणज ‘रचना’ला जाहहरातीसाठी पसती दणाऱया व ‘रचना’ला एक परभावी माधयम ठरवणाऱया आमचया सवय परारोजकाच आणण ‘रचना’चया वाचकवगायच खप खप आभार. ‘रचना’मधय आपणा सवाचा सहभाग आवशयक आह ककि बहना आपलया सहभागाशिवार त अिकयच आह. कपरा साहहतयाचा ओघ असाच वनरतर चाि ठवावा ही तमहा सवाना आगरहाची ववनती! आपलयािा तयादषटीन काही साहायय हव असलयास, आमही तो आपलया सवच ठारी ततपरच आहोत! जञानशवर माऊिीचया िबदात आपणा मारबाप रशसक वाचकास ववजञापना –

ह सारसव ाि गोड । महीचि लातवल जी झाड । री आ ाा अवधानाम वाड । ससिपोतन कीज ॥

मग ह रसराव फली फलल । नानाथभ फळरार फळा यईल । मितन धम होईल । सरवाड जगा ॥

‘रचना’चया परसतत अकाची माडणी सतरबदध व नीटनटकी वहावी रासाठी आमही आटोकाट पररतन कि आहत. तरीही, काही तरटी राहहलया असतीि तर गोड करन घयावयात. माऊिीचयाच िबदात नमर ववनवणी -

जया कामधन माय । यासी अिापय कााही आह । महणौतन मी िव ो लाह । गराथी इय ॥ री नयन पर । अधधक सर ।

करतन घयाव ह म । तवनतव अस ॥

परकाशन (Publication) ि असवीकती (Disclaimer) धोरि: अवधाररजो जी! साधारण १५ हदवस अगोदर सपादकाचया हाती आलल ननवडक साहहतय नजीकचया अकात परलसदध करणयाच सवय परयतन कल जातील. परलसदध झाललया मजकराशी सपादक अथवा काययकाररणी सहमत असतातच अस नाही. साहहतय परवताना परतारधकार (Copyright ©) कायदयाच उललघन होऊ न दण ह अतयत आवशयक आह, तस उललघन होत नाही आह ह परतयक वळला सपादकाना तपासण अशकय आह, तयामळ परवलल साहहतय जर ‘परतारधकारमकत (copyright free)’ नसल व त तमची सवननरमिती नसल तर मळ ननरमिती जयाची असल तयाची ‘रचना’ मधय परकाशन करणयासाठी लखी परवानगी घण आवशयक आह व ती तमही तशी घतली असल, ह सपादकानी ‘तमच उततरदारयततव’ महणन गहीत धरलल आह याची कपया नोद घयावी. हाती आललया परकाशन-योगय साहहतयात तरकरकोळ बदल व वयाकरणाचया दषटीन शदधीकरणाच अनतम अरधकार सपादकाकड राहतील. पाठवललया साहहतयाची पोच ई-मल वा सोशल मीहडया वरन हदली जाईल.

साहहतय / मजकर / सचना पाठविणयासाठी सापकष : Editor: Chetan Rege Email: rachana@mahamandalchicago.org

chetanrege@gmail.com Facebook: “रचना - Rachana - MMC Magazine”

ॐ नमो सज गणनायका । सवभ सससिफळिायका । अजञानभाात छिका । बोधरपा ॥

माझझय अा री रराव । सवभकाळ वासतवय कराव । मज वागानयास विवाव ।कपाकटाकषकरनी ॥ (शरीमि गराथराज िासबोध)

शरीगणपती आपलया सवाचयाच अतरी भरन राहो व सवयकाळ वासतवय करो!

बहत काय ललहहण? आमच अगतय असो दयाव, ही नवजञापना !

जाणणज. लखनालकार. मयायदय नवराजत.

शरी. चतन रग

****** राषटराय सवाहा, इिा न मम ।

६

मोरया मोरया गणपती बापपा मोरया गणपती िावा सोबत मोरया मोरया

पण कोण हा मोरया ? कठला हा मोरया ?

गोसावी कलोतपनि मोरया होत िाव धचचवडचा वासी हा गणशाचा िास

कोणी महणती तो किायटकवासी शाळीगराम िगर मदिर उभारी

गणपतीचा होता तो एक महाि भकत रातरदिवस मि गणशाठायी आसकत

एक दिवशी गणाधधपती तयाला पावला साग तला काय िऊ अस महणता झाला

पथवीच सार धि समदरातल मोती तरलोकयाच राजय तझया हाती यती

ऋदधी-मसदधीचा िायक मी सवय गणाचा मी अधधपती

परसनि झालो आज तज वरी माग काय ज अस तज मिी

िवा रप तझ पाहिी धनय मी जाहलो याच िही तव चरणकमल मी पावलो

सवय कामिा तपत जाहलया तव िशयिी काही आसकती िा उरली आता मिी

फकत मागण एकच आह िवा तज पाशी मोरयाच िाव तझया सग जळोनिया राही

कोलहापरी मराठीत जि महणती समोर या पढ या मोहर या मोहर या

ववसजयिाचया वळी सवय जि महणती मोहर या मोहर या मोरया मोरया

काही कारण का असिा पण आमही ह जाणतो गणपती बापपा िाम घता मोरया आमही महणतो

मोरया मोरया गणपती बापपा मोरया मोरया मोरया गणपती बापपा मोरया

घवनिया धचपळया झालो वारकरी ववठठलाचया पायी जाहलो मभकारी लावनिया झोळी निघालो वारीला

सोबतीला घऊिी सखया सजजिािा ववठठल ववठठल ववठठल ववठठल

िज िाही मिी धयास तझा लाग पाऊल पडत पढरीचया वाट

सोडडयल सार आता काम धाम

पाडरग पाडरग मखी तझ िाम

ववठठल ववठठल ववठठल ववठठल

ममळ सखशाती पाहता सगणरप तझ

ससाराचया मोहाला ववट मि माझ धररतो मी तझ पाय र अिता जगाची सटल आता सारी धचता ववठठल ववठठल ववठठल ववठठल

क. मीतकषी चदरमनह भतबर (मडळ सिसया सौ. सारा समीर बोगाळ याचया मातोशरी)

प बरहमबीजत जतहलत अकर । घनषधिीतदतकतर ।

यतच गत भि जन ॐकतर । नही मी गत ॥ - जञािशवरी २-२७५ ॥

सकलि – ‘रचिा’ सपािक - चति रग ववठठल-गणश एकरप िशयि - छायाधचतर गगलवरि साभार.

ॉ. सभतष ितईकर

७

८

‘काय?’, ‘कस?’ आणण ‘का?’ या परशिाति ववजञाि हा ववरषय जनमाला आला व या परशिाची उततर शोधतािा तयाचा िकळत ववकास होत गला. निसगायचया वयवहारामाग काही ससतरता आह. त वयवहार कोणाचया लहरीवर अवलबि िसि काही ठराववक चाकोरीति चाल असतात, याचा परतयय मािवाला हळहळ झाला व तयामागच रहसय उकलतािा तयाला ववजञािाचा साकषातकार होत गला. वर फकलली वसत खाली यत, पथवी सयायची परिकषकषणा करत, समदरात ठराववक वळी भरती यत या ववववध सवरपाचया घटिामधय ववजञािाचा एकच नियम आह - तो आह ‘गरतवाकरषयणाचा’. आकाशात चमकणाऱया ववजा, इदरधिषटयाच सपतरग ककवा लोहचबकाच आकरषयण ह सवय ‘ववदयतचबकीय शासतर’ या एकाच नियमात बसतात.

ववजञािाची मादहती ममळवतािा नतचा उपयोग आपलया जीविकरमात करायला मािवाि सरवात कली व तथिच ततरजञािाचा परारभ झाला. पराथममक ततरजञाि अवतरल तवहा आदिमािवाि कतरतरम मागाािी अगिी निमायण कला. ऊजायनिममयतीचा तो पाया समजला पादहज. आजचया ववजञाि यगात अनतवगाि वाढणाऱया ततरजञािामाग तीच ऊजायनिममयती आह. ववजञाि ह कजजञासति ववकमसत होत, तर ततरजञाि गरजति. परशि ववचारि, वाि घालि, परयोग करि, तपासणी करि ववजञािाचा पाया घटट कला जातो. तसच इहलोकात जगणयाची कजदि असल, आपल राहणीमाि सधारणयाची अहमहममका असल तर िव ततरजञाि निमायण करायची कषमता यत. आजच यग ह ववजञाि-ततरजञािाच यग आह. ववजञािात िविवीि शोध लागत आहत व तयाच रपातर वगाि उपयोकजत ततरजञािात होत आह. अशा वगवाि जीविात ववजञाि व ततरजञािापासि अमलपत राहण कठलयाही समाजाला परवडणार िाही. अशया पाशवयभमीवर मराठी भारषच काय सथाि राहील? परथम ववजञािाचया सिभायत पाह.

ववजञाि हा पाठातराचा ववरषय िवह, तो खरोखर समजला पादहज … महणज तयामाग मिला ववचार करणयाच शरम घयाव लागतात. मिची िोि काम असतात. एक महणज मादहती साठवण आणण नतचा हवा तो भाग जरर असल तवहा काढि िण. िसर काम महणज ववचार करि तया मादहतीति िवी कलपिा, िव तकय , िव निषटकरषय काढण. पदहला भाग पाठातराचा आह, िसरा सजयिाचा. पाठातराचया बाबतीत सगणक मािवी मिचया पढ गला आह, पण सजयिकषमतबाबतीत मािव अजिही सगणकाचया पढ

आह. ववजञािाचा ववकास करायला हवी असलली सजयिकषमता यायला मित ववचारमथि होण आवशयक असत. सामानयपण ह ववचारमथि एखादया भारषचया माधयमाि होत. त जया भारषत होत असल तया भारषत मि ववजञाि समजि घत असतो आणण (शकय झालयास) तयात भर टाकतो. ह ववचारमथि मातभारषत होत असत अस मािल जात. अिक भारषा बोलणाऱया गहसथाची मातभारषा शोधि काढणयाच कसब िािा फडणवीस यािी िाखववलयाची आखयानयका आह. परतयक वयकतीची मिात ववचार करणयाची जी एक निकशचत भारषा असत तीच भारषा ववजञािासाठी सवाभाववक समजली पादहज. या लखासाठी मी तया भारषला ‘मातभारषा’ महणि. ववशरषतः ववजञािाचया पराथममक मशकषणासाठी हीच भारषा सवयथव योगय आह.

सधयाच ववजञाि यरोपाति आल महणि तयाच पराथममक मशकषण यरोपीय भारषति दिल पादहज हा अटटहास चकीचा आह. सवतः ववजञाि हा ववरषय अमक एका िशातला महणि तया िशाची छाप घऊि आलला िसतो. पाणयापरमाण ववजञाििखील निगयण आह. टकरमधल ककवा िळाच पाणी आपण आपलया सोयीि योगय तया भाडयात साठववतो व वपतो. नयटिि जनया इगरजीत माडलल नियम जर मराठी भावरषकाला मराठीत समजत असतील, तर त तया भारषतच साधगतल पादहजत. तयामळ तया नियमाची ववशवासाहयता िषटट होत िाही व तयातील तथयही शाबत राहतात. सामानय अिभव अस सागतो, की कठलीही पराथममक सवरपाची वजञानिक मादहती मातभारषति अधधक सहजगतया कळत. इगरजीति ववजञाि मशकणाऱया मराठी भावरषक मलाला परथम इगरजी ववधािाच मराठीकरण मिातलया मिात करि मग तयाचा अथय लावावा लागतो. पढ तया ववधािाची छाििी करणयासाठी लागणार ववचारमथि मराठीतच कल जात. ही परककरया मळ ववधाि मराठीत असलयास अधधक सोपी व सटसटीत होत. पराथममक शाळात इगरजीति मशकववलया जाणाऱया वजञानिक अभयासकरमाकड दषटटी टाकलयास, या वसतकसथतीची कलपिा यत. ‘Air is necessary for existence.’ या वाकयात िोि मोठाल इगरजी शबि आहत. तयाच सपमलग बरोबर करि अथय लावणयाचया खटपटीत मळ वजञानिक तथय बाजला पडत. या वाकयातील तथय मराठी ववदयाथयायला ‘अकसतततवासाठी हवची जररी असत’ - अशा सोपया शबिात सागता यत आणण हाच मदिा सामानय माणसाला ववजञाि समजावि सागतािा ववचारात घतला पादहज.

मराठीति अथवा अनय िशी भारषाति ववजञाि सागणयासाठी पाररभावरषक शबिाचा बागलबवा उपकसथत कला जातो. इथ चक

९

िोनही बाजकडि होत. िशी भारषाच कटटर समथयक िव पाररभावरषक शबि वापरणयाचा हटट धरतात. ककतयक पाररभावरषक शबि मळ इगरजी शबिापकषा बोजड, ककलषटट आणण ओढिताणि तयार कलल वाटतात. पाररभावरषक शबिाबदिल माझ मत अस आह की, सोप परचारातल इगरजी पाररभावरषक शबि जसचया तस मराठीत घयायला हरकत िाही. कठलीही भारषा िवया शबिामळ समदध होत. इतर भारषाति आलल शबि आतमसात करिच इगरजी भारषा समदध झाली. दहिी, मराठीसारखया भारषािाही काही परचमलत इगरजी वजञानिक शबि आहत. त तया रपात वापरण वावग वाट िय. रडडओ, टमलफोि, पोसट ऑकफस यासारख इगरजी शबि आता मराठीत रढ झाल आहत. रडडओसाठी ससकतजनित एखािा ककलषटट शबि तयार करणयात अथय िाही. अिकिा मराठीति ववजञाि सागतािा ‘शदध’ भारषचया आगरहाखातर अिोळखी बोजड शबिाचा भडडमार कला जातो आणण तयामळ वजञानिक ववधाि मातभारषतििखील कळत िाहीत. समाज परबोधिासाठी ववजञािाची मादहती ितािा ‘इगलडमधि आलल ववजञाि तयाच िशाचया भारषति कळल’ असा आगरह धरण कजतक चकीच आह, नततकच वरील शदध ससकतजनित भारषचा वापर करणही सिोरष आह. मातभारषति ववजञाि सागणयाच कसब या दकषटटकोिाचया िरमयाि सापडल.

सवाततरयोततर काळात ववववध भारतीय भारषाति पाररभावरषक शबि तयार करणयावर पषटकळ भर दिला गला; पण एका महततवाचया गोषटटीच भाि राखल गल िाही. एका उिाहरणाि हा मदिा सपषटट होईल. Atom आणण Molecule यासाठी मराठी पाररभावरषक शबि आहत ‘अण’ आणण ‘रण’. दहिीत मातर ह पाररभावरषक शबि आहत ‘परमाण’ आणण ‘अण’. गमत महणज ह सगळ शबि ससकत भारषति तयार कल आहत! जया भारतीय भारषा ससकतपासि जनमलया तयािा ह वजञानिक शबि तच ठवता आल िसत का? पराथममक मशकषणापासि, उचचमशकषण आणण सशोधि ह िसर टोक पादहल तर मातर अस वाटत की, इगरजीचा अवहर करि चालणार िाही. वजञानिक सशोधि, मग त उचच िजायच असल तर बऱयाच वळा िशाची, राषटराची मयायिा ओलाडि आतरराषटरीय सवरपाच असत. तथ ववचाराची िवाणघवाण परानतक भारषति ि होता आतरराषटरीय भारषति होत आणण इथ इगरजी भारषाच योगय ठरत. इथ इगरजीकड गलामधगरीची भारषा महणि ि पाहता िशािशािा जोडणारी भारषा महणि पादहल पादहज. उचच मशकषणासाठी िखील इगरजीति परमसदध होणारा गरथसमिाय आणण नियतकामलकाच जाळ उपयोगी पडत. इगरजीचया अिाठायी दवरषामळ आपल ववदयाथी आणण सशोधक या समदध साधिाला मकतील. या

कारणामळच रमशया, जपाि, चीिसारखया िशामधय सदधा ववजञािाचया आतरराषटरीय परवाहात सामील होणयासाठी इगरजीची निकड भास लागली आह. इगरजी आतमसात करायला तथील शासतरजञािा जवढ कठीण जात, तवढ आपलया िशातील शासतरजञािा जात िाही. कारण इगरजीचा वारसा अदयाप या िशात दटकि आह. तवहा ववजञािाचया मशकषण व सशोधिासाठी इगरजीकड एका वगळया दकषटटकोिाति पाहण आवशयक आह. जरी ती भारषा इगरजाचया वसाहतवािामळ आपलयावर लािली गली असली तरी आजचया ववजञाियगात िशािशातील सलगि भारषा महणि नतचयाकड पादहल पादहज. सकधचत दकषटटकोिाति नतचा अवमाि करण िशाचया परगतीचया दषटटीि महागात पडल. परत, पराथममक मशकषणासाठी आणण समाज परबोधिासाठी ववजञाि मातभारषति साधगतल जाव. तथ इगरजीचा आगरह धरण खळपणाच ठरल.

आता ततरजञािाचा ववचार कर. आधी साधगतलयापरमाण ततरजञािाचा ववकास वहायला ‘गरज’ भासण आवशयक आह. आपल ततरजञाि अववकमसत रादहल याच कारण आमहा भारतीयाची अलपसतषटट परवतती. इहलोकात आपण भोगतो त पवयजनमीच फळ व परलोकात सगळी सख आहतच. अशया भाविि व तयामळ इथ राहणीमाि सधारणयासाठी लागणारी कजदि िसलयाि आपल ततरजञािही पढ जाऊ शकल िाही. यरोपातील गररबी व निषटठर हवामाि यावर तोडगा काढता काढता तथ ततरजञाि आपोआप आल. कािकोपर गाठल. आपण मातर ‘आपली भमी सोडि परिशी जाण महणज पाप’ अस मािि घरी बसि रादहलो. गरज भासण ही पदहली पायरी! ती पणय करण ही िसरी! ती सहजगतया पणय करण महणज िसऱयािी तयार कलल ततरजञाि ववकत घऊि वापरण. ही सोपी पदधत आपलयाला परावलबी करत. तया उलट, उशीर लागला तरी सवबळावर आवशयक ततरजञाि निमायण करण ह कवहाही अततः शरयसकर ठरत. भारताला अलीकड सवायधधक उपभोकत असलला िश महटल जात. आपलयाला ततरजञाि व तयाति निमायण झालली सामगरी ववकणाऱयाचया दषटटीि जरी आकरषयक बाब असली तरी आपलया सवावलबिाचया व आतमववशवासाचया दषटटीि खधचतच ती उपयकत िाही आह.

ततरजञािाबदिल ओढ निमायण वहायला, तयाच आिाि-परिाि, तयाची मादहती, िवयाची निममयती आिीसाठी िशाची, पराताची भारषा महततवाची असत. महणि मराठीचा वापर गरजचा आह. शहरी समाज सोडला तर महाराषटरात अजिही मराठीच सावयजनिक भारषा आह, पण ती दटकि राहील का? या परशिाच उततर भारषचया उतकरातीवर अवलबि आह. भारषला या िवया CD ROM चया

१०

यगात सगणकाशी जोडि घयाव लागणार. भारषा मलदहणयाच, सपािि करणयाच सगणकीय मागय शकय नततक उपयोगकतयायचया सोईच (User Freindly) असल पादहजत. तयाचपरमाण ववजञाि-ततरजञािातल िविव पाररभावरषक शबि भारषला खपवि घता आल पादहजत. पण तयातिही महततवाच महणज भारषत सतत िवनिममयती होत रादहली पादहज. ही िवनिममयती झपाटयाि घडणाऱया कसथतयतराला सकषमपण परनततरबतरबत करणारी असायला पादहज.

किाधचत एक काळ असा यईल जवहा सवय राषटराचा सारखा ववकास होऊि जीविमािात सारखपणा यईल. सगळीकड समािता आली की, मग लकषणीय अस काही घडणार िाही. भौनतकशासतरात अशया कसथतीला ‘ऊषटमागनतकी समतोल’ (Thermodynamic Equilibrium) अस महणतात. तया िशत जीवि अनतशय कटाळवाण होईल. तशी कसथती आज िाही व निकटचया भववषटयात यणारही िाही. आपण आशा करया की, तशी कसथती पषटकळ शतक उदभवणार िाही व तोपयात जीविात ववववधता आह, हासयरस आह, तसा करणरसही आह. सामाकजक असमतोल आहत, सघरषय आहत. ववजञाि-ततरजञािाचया गनतमाितमळ सभोवतालची एकिर कसथती बिलत आह. या गनतमाितच धचतर समथयपण परनततरबतरबत करणाऱया भारषाच कजवत राहतील व समदध होतील. मी आशा करतो, की मराठी भारषा अशया भारषात असल आणण शभर वरषााितरिखील आजचयापरमाण कावय-शासतर-वविोिाबरोबर ववजञािाला घऊि पढ जात असल.

परा. डॉ. जयत ववषटण नारळीकर

(परसतत लखक ह जागनतक कीतीच खगोलशासतरजञ, जयषटठ वजञानिक, सपरमसदध लखक - पदमभरषण, पदमववभरषण, महाराषटर भरषण, फाय फौडशि तफ राषटरभरषण, भटिागर, कमलगा, तरबलाय, इदिरा गाधी अशा असखय राषटरीय व आतरराषटरीय परसकारािी सनमानित आहत. ‘रचिा’चया दषटटीि उतसाहवधयक गोषटट महणज खास सवणयमहोतसवी वरषाय निममतत ‘रचिा’ कररता परा. डॉ. जयत ववषटण िारळीकर यािी आशीवायिरपी लख पाठवल आहत. तयाचया परखयात व पररणािायी कायायला ‘रचिा’ कडि ‘िमि’ - ‘रचिा’ सपािक - चति रग)

बाई घरी यत धावत पळत.

पाठीवर वाहि आणलल असत ओझ कजवलगासाठी पाय तटपयात

दहडि ममळवललया छोटया छोटया वसतच.

िारात भटतात कजवलग. ओळखीच कसमतही करत िाहीत.

परवासाचा शीण आणण भकजल मि घऊि बाई घरात मशरत.

जाणाऱ या कतघि पाठीिा पाठमोर करि

हातात झाड घत. नतचयाकड आसासि पाहत असतात,

घराच कािकोपर उजळत हस नति जीव लावि सजवललया मभतीवर

झाड वाट पाहत असतात आतरति

िवया कळया िाखवायला. णखडकया वाट पाहत असतात,

सवचछ परकाश आत यईल महणि!

निगतीि साभाळललया वसत पनहा एकिा जाणीव करि ितात,

ससारच फकत नतचा असतो, माणस नतची िसतात.

सौ. सजतत महतज

११

(पराचीि ववचारपरणाली – आधनिक आचारपरणाली या लखमामलकचया पषटप पदहल व पषटप िसर या लखाचया कररता पहा – ‘रचिा -२०१९-०१ मकर सकरानत ववशरषाक व २०१९-०२ गढीपाडवा ववशरषाक)

मशकषणासिभायतही पराचीि ववचार आणण आधनिक मशकषणवयवसथा यामधय महितर पडलल दिसत. या सिभायत छािोगय उपनिरषिात (४ था खड, ४ था अधयाय) आलली सतयकाम जाबालची कथा तया गोषटटीवर परकाश टाकत.

सतयकाम आठ वरषााचा होतो तवहा आईला महणतो, “बरहमचयय वरताच पालि करि मी गरगही राहि मशकषण घऊ इकचछतो. आचायय माझ गोतर ववचारतील. तर मी कोणत गोतर साग?” आईचया डोळयात पाणी तरळत. आई सागत “मी एक िासी आह. तयामळ मला तझ वडील िमक कोण ह ठाऊक िाही. तवहा त आचायाािा माझच िाव गोतर महणि साग.” सतयकाम पाठशाळत जातो. आचायय हररदरमत याची भट घऊि सागतो, “आचायय, मी सतयवचिी आह महणि माझ िाव सतयकाम आह. मी सदववतयिी असि बरहमचययवरताच पालि करि मशकषण घव इकचछतो.” आचायय तयाला गोतर ववचारतात. तवहा सतयकाम सागतो, “माझी आई एक िासी आह, नतच िाव जाबाली. हच माझ गोतर समजाव.” आचायय तयाला अतयाििाि ममठी मारि महणतात, “त सतयवचिी आहस, बरहमचयय वरताच पालि त कर इकचछतोस! तवहा ववदयागरहणासाठी त योगय ववदयाथी आहस.”

हळ हळ काळ उलटला. पाशचातय मशकषणपदधती भारतीयािी उचलली. तयाच रीतीरीवाज उचलल. भर उनहात टाय(!) लावि मलगा इगरजी शाळत जाऊ लागला. बौदधधक गलामीच जोखड गौरवाि खादयावर वागवि वाढदिवसाला कक काप लागला. मणबततया ववझव लागला! दिव लावणयाची ससकती तयागि दिव ववझवणयात भरषण माि लागला. तया गोषटटीच आई-वडीलही कौतक कर लागल. मातभारषा धड बोलता ि यणयात तो भरषण माि लागला. अशया मशकषण-पदधतीमधय मशकलली मडळी कवळ ततरजञािाच गोडव गाऊ लागली. जस काही पराचीि भारतीयािी ससकती कधी बनघतलीच िवहती! उततम राजयवयवसथा तयािी कली िवहती. पण अकसमताशनयता आली की राषटरासाठी काळ कफरतो. या काळात रमलली आजची आई मग आपलया मतरतरणीकड मि उघड कर लागत, “मला िोि मल आहत. धाकटा पकका बरकी आह. आपला सवाथय कसा साधायचा ह तो चागल जाणतो. आमचा

मोठा महणज धमयराजाचा अवतार! सदववतयिी, सतयवचिी! मला माझया धाकटयाचया भववतवयाची मळीच काळजी वाटत िाही ग! मला काळजी आह ती या माझया सदवतयिी थोरलयाची!” सदवतयिी, सतशील मलाची आजचया आयािा काळजी वाटत ह आजच कट वासतव आह.

पराचीि ऋरषीिी शील जपणयाला अनतशय महतव दिलल आह. कवळ शील गलयामळच तज, शौयय, कीती, वतत, बल, लकषमी अशया अिक गोषटटी परलहािला सोडि गलया आणण परलहाि पिभरषटट झाला. अशया गोषटटी ककवा बरहमचयय वरताच पालि करि मशकषण घण या गोषटटी आता कववकलपिा वाटतात. परत; तयात फार मोठा अथय होता. तया गोषटटी सिाति ककवा रढाथायि मागासललया वाटतात. खरतर ज कधी पराति होत िाही; आणण ज नितयिति असत तयाला ‘सिाति’ महणतात. आजचया या मकॉलपरणणत मशकषण पदधतीमधय मशकलला तरण Mother’s Day ककवा Father’s Day साजरा करतो! तो अवशय करावा - कलाच पादहज. पण भारतीय ससकतीत परनतदििी ‘मातिवो भव, वपतिवो भव, आचायय िवो भव, अनतथीिवो भव’ महटल जायच व तयािसार वतयि कल जायच. वयाकरण-नयाय-मीमासा-विात या शासतराबरोरच पराचीि भारतीय मशकषणपदधतीत ववधयाथयायला परतयक शासतराच १००% जञाि यण आवशयक अस. पण सधयाचया मशकषण पदधतीत ३५-४०% माकसय ममळविही ववदयाथी पास होऊ शकतो! याचा अथय ६०-६५% तो काय असतो ह सागणयाची आवशयकता िाही. ववशरष महणज या मशकषण पदधतीति आतमववकासाच खऱया इनतहासाच आणण परजञािाच िरवाजच बि करि टाकल आहत. तयामळ आज जगभर राजसी आणण तामसी वततीिी हिोस घातलला दिसतो. ककतीही भोग भोगल तरी तपती यत िाही अस धचतर दिसत.

पराचीि काळातलया साऱयाच गोषटटी आज अिकरणीय वाटतील अस िाही. ककवा सवयच चागल होत असाही िावा िाही. फार पराचीि काळात मत पतीसमवत सती जाणयाची परथा िवहती. ती महाभारतकाळाआधी रढ झाली अस दिसत. असपशयता अशीच एक रढ होती. अशया कालपरतव िषटट रढी िषटट करि धमायची पि:परसथापिा करणयासाठीच भगवतािी अवतार घतला होता. सतरीला विाधयिाचा अधधकार िाही, असाही समज पढील काळात रजला होता. पण पराचीि काळात गागी, मतरयी याचयासारखया कसतरया शरषटठ वदिक आणण शासतरपारगत होतया. सतरीच सथाि पराचीि काळात फार उचच मािल जायच. ती मळीच अबला िवहती, ह िशयवणार अिक ससकत शलोक आहत. सतरी भोगय

१२

िवहती; तर पजय होती. आज सतरी भोगय झालयामळ तयाच ववपरीत पररणाम सवयतर बघायला ममळतात.

आज मतीपजतल शासतर ककतपत उरल आह हाही एक अभयासाचा ववरषय आह. समदटक लोकािी भारतीयाचया मनतयपजची थटटा उडवली होती. पण तसाचया सट निकोलसि महटल आह की, कोणतीही परनतमा डोळयापढ असलयामशवाय धयाि लागण शकयच िाही. सववकलप समाधी अवसथपयात मती साधकाला साहायय करत, ही गोषटट पराचीि भारतीयािा ठाऊक होती. धयािासाठी मती कशी हवी याचही शासतर होत. पाडरगशासतरीचया महणणयािसार धयािासाठी असणारी मती गणसौियय, भावसौियय आणण ववचारसौियायि पररपलत असावी असा पराचीि नििश होता. आज या शासतरावर धळ चढलली ठायीठायी जाणवत. िव हा मतीत महणज कवळ भौनतक पातळीवरच पादहला जातो आणण उपासिाही भौनतक पातळीवर होत.

परमसदध ऑसरमलयि फटबॉलपट माकय बि याि ‘Ancient Wisdom for Modern Health' या िावाच एक अिभवमसदध पसतक मलदहल आह. तयामधय सयायशी निगडडत असललया पराचीि भारतीय जीविशलीववरषयी अभयासपणय ऊहापोह कला आह. पराचीि भारतीय लोक कोणतया कारणामळ निरोगी व िीघाययरषी सखी जीवि जगत होत याववरषयी या गरथामधय परावयानिशी मलदहलल आह. ववशरषतः भारतीयाचया खाणयावपणयाचया सवयी, तयाचया वयायामाचया पदधती यासबधीही पषटकळ ऊहापोह आह. माकय ि पाकशचमातयािा खाणयाचया सवयी बिलणयाचा सिशही दिला आह. फासट-फड ककती घातक आह, रातरपाळया ककती निसगायववरदध आहत, या ववरषयीसदधा तयाि कळकळीि मलदहल आह. आधनिक मडडकल सायनसचया वापरापकषा िीघयकालीि आजारासाठी आयविाला जवळ करणयाचा सलला तयाि पाशचातयािा दिला आह. आपलयाकड ज आह तयािा नतलाजली िऊि आज भारतातच फासट-फड भरपर खालल जात.

सामविाति उगम पावलल पराचीि भारतीय सगीत ह िहभािाकडि आतमभािाकड ममळणारी होत. आजचा तरणवगय मोठया परमाणावर िहभाि वाढवणाऱया सगीताची कास धरत आह.दहिसथािी शासतरीय सगीताला ‘कळत िाही’ या कारणासतव तचछ मािणयाकडही बऱयाच जणाचा कल असतो. महश योगीचया अमररकतील ससथत एक परयोग झाला.कनसरचया पशी बाजला काढि िोि दठकाणी लब मधय ठवणयात आलया.एक दठकाणी तया पशीवर 24 तास मायकल जकसिचच ककवा ततसम सगीत लावणयात आल. िसऱया लबमधय भारतीय शासतरीय सगीत

लावणयात आल. ठराववक दिवसाितर िोनही लबसमधलया पररकषािळया बाहर काढणयात आलया, तवहा थकक करणार पररणाम ममळाल. जया पशीवर पॉप-रप सारख सगीत(!) आिळत होत, नतथलया कनसरचया पशीमधय कमालीची वाढ झालली होती; आणण जया दठकाणी भारतीय शासतरीय सगीत लावल होत नतथलया कनसरचया पशी पणयतः िामशरष झालया होतया! पण, अशया गोषटटीचा ववचार करायलाही आज कोणाला वळ िाही. आजच धकाधकीच जीवि जगतािा अिक जण मिाि थकि जातात. पण अपकषाभगामळ उदधवसत होतात, तणावगरसत होतात आणण िाईलाजाि अधयातमाकड वळतात. अशा लोकाचया मािमसकतचा फायिा घणारी अधयाकतमक क दरही मग सवा िणयासाठी ततपर असतात! सारच वाईट आह अस िाही; पण बहताशी क दर आज चमतकारावर आधाररत आहत; ववचारावर आधाररत िाहीत, अस दिसत. ककबहिा चमतकार ह अधयाकतमक वयकतीला ओळखणयाच पररणाम बिल आह. याउलट भगवदगीतसह पराचीि ततवजञािातील ववचार सागतात, चमतकार ह मोकषमागायत अडथळ निमायण करणार असतात. परत; आज चमतकार दिसला कक भारवलला भकत अववचाराि जीवि अपयि ितो. मसदधीिा तर पराचीि ऋरषीिी वशया महटल आह. तयाचया माग जाऊ िय अस शासतर सागत. खर जञािी पररष आतमजञािाचया आड यणाऱया या मसदधीमधय अडकि पडत िाही व भकतािाही तयात गतवत िाहीत. मसदधीचा वापर हा राजसी आणण तामसी भाव निमायण कर शकतो. या सिभायत गीति तरतरगणातमक परकतीच वववचि कल आह. जया काळात साकतवक जीविाचा परभाव समाजमिावर होता, तवहा सौखय-शाती िाित होती. वसतचा हवयास कमी होता. आज आवशयकतपकषया ककतीतरी पटीिी ममळिही सवासथय, सखशाती लाभतािा दिसत िाही. राजसी आणण तामसी भाव वयकतीच व समाजाच अध:पति करीत असतो. तयामळ साकतवकतचा अवलब करण आज ही काळाची खरी गरज आह. साकतवकतचा उतकरषय होण हाच आजचया अध:पतिाला उपाय आह. सहसा पराचीि ववचार जीविात उतरवण आज अवघड होऊि बसल आह ह खर. तथावप, काही परमाणात जरी तया ववचाराचा अवलब कला तरी जीवि सखावह होऊ शकल.

कािगोषटटीमधील मळची गोषटट जर पनहा मळ पिावर आणता आली तर ककतयक भरषटट रढी िषटट होतील. अशा अिक पराचीि ववचाराच मसचि झालयास परसपरावर परम करणारा मािवसघ निमायण होईल. निसायगायवरच अनतकरमण थाबल. मािव त मािव, मािव त निसगय आणण निसगय त परमशवर हा सतमलत जीविाचा सिर गोफ गफला जाईल.तयासाठी ‘गगोतरी’ च िशयि मातर घयाव लागल ! (समापत)

१३

शरी. राजदर खर

www.rajendrakher.net

(जयषटठ सादहशतयक क. शरी. िा. द. खर यार परसतत लखक शरी. राजनर खर ह चररजीव. राजर खरानी चरतरपट कषतरात परकाश िहरा परॉडकशनस, मसनिा शवहजनस, मसनिन इ. ननिाचतयाबरोबर सिार नऊ वर लखन-ददगदशचन, ननमिचती अशा पवपवध कषतरात काि कल आह. तयाना अनक गौरव आणण परसकार परापत झालल असन तयाचया पसतकार इगरजी, गजराती आणण दहदी िारािधय अनवाद झाल आहत. तयारी पसतक रमसकिानय ठरली आहत आणण अलीकडचया यशसवी सादहशतयकािधय तयारी गणना होत. ‘रचिा’कररता अतयत सिहभाव पाठवलली तयाची लखमामलका तीि भागात - मकर सकरात, गढी पाडवा आणण परसतत अकात परकामशत कली. तयाचया लखाकररता व एकणच असामानय कायायकररता आमच अमभवािि! – ‘रचिा’ सपादक – चति रग)

साज सरता सरता …

ती निघि गली अि जातािा वळली वा थाबली िाही आजची पावल नतची

जराही अडखळली िाही तो सर आगळा होता ती वळच परकी होती रोखताच िजर नति

तयाि िजर टाळली होती

शमत (सौ. िशतली सनपतटकी)

१४

(मागील भागात आपण इनतहास सशोधिातील घटक, आणण तयासोबतच सभाजीराजाचया यवराजपिाितर छतरपती मशवाजी महाराजाचया मतयपयात जया काही घटिा घडलया तया पादहलया. या िसऱया भागात सभाजीराजाच राजयारोहण, तयािा झालला ववरोध, रायगडावरील अतगयत राजकारण आणण अखरीस तयाचा राजयामभरषक या साऱया घटिा पाहणार आहोत. पवायधायकररता पहा – ‘रचिा -२०१९-०२ गढीपाडवा ववशरषाक’)

छतरपती मशवाजी महाराजाचया मतयसमयी तयाचया जवळ रायगडावर मोरोपताच पतर निळोपत, रामचदरपत अमातय, परलहाि निराजी नयायाधीश, राहजी सोमिाथ पतकी, बाळाजी आवजी धचटणीस, दहरोजी फजाि, सयायजी मालसर, महािजी िाईक पािसबळ वगर अिक जिी जाणती आणण मतसदिी मडळी होती. तयामशवाय राणीवशातील काही राणयाही होतया. सवतः महाराणी सोयराबाई आणण लहािग राजाराम सदधा होत. मशवाजी महाराज मतयसमयी काय महणाल ह सागणयासाठी ठोस पराव अस काही िाहीत. एक कषटणाजी अित मलणखत सभासि बखर काय ती महाराजाचया तोडची वाकय सागत. पण जर परावयाचा िीट अभयास कला तर सपषटट दिसि यत की भववषटयात पढ ज काही झाल त सभासिािी मशवाजी महाराजाचया मखी 'भववषटय' महणि घातल आह, अथायत महाराज परतयकष अस महणाल असणयाची शकयता कमी आह. धचटणीसाचया बखरीतला मजकर ववशवास ठवणयाजोगा िाही कारण जरी तयािी जिी कागिपतर पादहली अस त सवतः महणत असल तरी तयाचया वशजािा सभाजीराजािी मारलयामळ मलहार रामरावािी मिात कटता धरि मलदहणयाचीच शकयता जासत आह.

परतयकषात मशवाजी महाराजािी मतयपवी पनहाळगडावर सभाजीराजाची भट घतली तवहा राजयववभाजिाचा परसताव

ठवलला, परत सभाजीराजाचया िकाराितर महाराजािा समाधाि वाटल. पण तरीही, सोयराबाई आणण इतर सरकारकिाशी सभाजीराजाच फारस पटत िसलयाि महाराजािी हा ववचार कला की, सभाजीराजािा ततय पनहाळगडावरच राह दयाव. याकररताच राजारामाचया मजीला व लगिाला सभाजीराज रायगडावर उपकसथत िवहत, किाधचत तयािा बोलावण िसाव ककवा मशवाजी महाराजािीच वाि िकोत महणि तयािा िर थाबायला साधगतल असाव. पण अखरचया कषणीिखील मशवाजी महाराजािी सभाजीराजािा बोलावण पाठवलयाच दिसत िाही, कारण तस असत तर परतयकष महाराजाचा आिश सरकारकिही धडकाव शकल िसत. मशवाजी महाराजाचया मतयितर सरकारकिापकी अणणाजी िततो परभणीकर यािी सोयराबाईचया समतीि अथवा किाधचत तयाचयाच आजञि राजारामािा उततराधधकारी घोवरषत करायच ठरवल. बाकीचया सरकारकिािाही महाराणीचा आिश आणण अणणाजी िततोच महणण पटल. सभाजीराज ह अमभवरषकत यवराज होत, परत मशवाजी महाराजाचया हयातीतच त दिलरखािाला जाऊि ममळाल, ककबहिा तयाहिही महततवाच महणज त कवी कलशाचया कहयात गल असलयाि पढ काय करतील हा ववचार सरकारकिािी कलला दिसतो.

कवी कलश ह एक िवीिच परकरण मशवाजी महाराजाचया उततरायषटयात आणण सभाजी महाराजाचया यवराजामभरषकाितर अवतरल मळचा हा किोजी कवी बहिा मशवाजी महाराजाचया आगरा भटीत तयािा भटला असावा आणण ितर महाराषटरात यऊि तयाची सभाजीराजाशी जवळीक वाढली. वासतववक पाहता कलश हा शाकतपथीय होता. बगाली शाकताच मळ तस कोकणातही फोफावत होत. अिक कऱहाड बराहमण ह शाकतपथीय झाल होत. कवी कलशाची महततवाकाकषा ही जण काही सभाजी महाराजाचया छतरछायखाली आपण एकमव मखयमतरी बिाव अशी सपषटट दिसि यत. तयाला ककबहिा अिक गोषटटीचा गवयही असलयाच दिसि यत. उिाहरणािाखल सागतो, छतरपती मशवाजी महाराजाचया जनया जाणतया अषटटपरधाि आणण इतर सरकारकिाची पतर पादहली असता तयात कवळ तयाच ज अधधकत पि आह तच मलदहलल आढळत, उिाहरणाथय- मोरोपत पशव ह मलदहतािा "आजञापतर राजशरी मोरोपत परधाि" वगर अशा मायनयाची पतर मलहीत असत. आता कलशाचया

१५

पतराचा मायिा पहायचाय? "धमायमभमाि, कमयकाडपरायण, िवलोकनिषटठागरहीतामभमाि, सतयसध, समसत राजकाययधरधर, ववसशवासनिधी छिोगामातय". अथायत ह पतर खप ितरच जरी असल तरी तयाची ही सवमखलाशी करणयाची वतती सरकारकिापासि लपली िसणार ह उघड आह. पढ कलएखतयार पिाची कलशाची जी मदरा पतरावर आढळत तयात तो महणतो की, "सवय याचकाची इचछापती करणारी व राजयवयवहाराच नियतरण करणारी व काययमसदधीचा ठवा असलली ही मदरा कलशाच हातात आह". यावरिच तयाला सवतः एकटयाि कारभार करायची हाव आधीपासिच असणार ह उघड आह. पढही अिक परकरणात सरिार जधयाचया शकावली-कररनयातही "कवी कलशाचया बोल मागती" महणज कवळ कवी कलशाचया सागणयावरि सभाजीराजािी अिक गोषटटी कलयाचा सपषटट उललख सापडतो. राजयारोहणाितर सभाजीराजािी बाकरशासतरीिा ज ससकत िािपतर दिल आह तयात त महणतात की, "कवी कलशाचया परोतसाहिामळ जयाचया डोळयािा लाली आली आह असा (जो मी) ..." व महणिच, राजकारणततर अवगत िसललया कवळ सवाथी कलशाचया ततराि सभाजीराज चालणार असतील अशया भीतीपोटी, तयापकषा राजाराम छतरपती बिावत असा डाव सरकारकिािी आखला.

छतरपती राजाराम महाराज याच धचतर नय पलस मयणझअम कोलहापर

दि. ३ एवपरल १६८० रोजी मशवाजी महाराजाचया मतयितर आणण तयाच दिवस पणय झालयाितर दि. २१ एवपरल १६८० रोजी मोरोपत पशव आणण अणणाजी िततो यािी सोयराबाईचया उपकसथतीत राजारामािा मचकावर बसवल.

याितर लगच ह िोनही सरकारकि पनहाळयावर सभाजीराजाकड जायला निघाल. तयापवी सरकारकिािी पनहाळगडावर हवालिार बदहजी िाईक इगळ, सोमाजी िाईक बकी वगर लोकािा पतर पाठवि सभाजीराजािा कि करि ठवणयास साधगतल, आणण मशवाय सभाजीराजाचया िाव वगळ पतर मलहि मशवाजी महाराज परलोकी गलयाची वाताय मलदहली. पण ही पतर घऊि जाणारी गणोजी कावळा वगर लोक पनहाळयावर गली तवहा सभाजीराजािी तयािा तडक समोर बोलावल तयामळ तयाचयाकडि काही वळातच बातमी फटली आणण सभाजीराज सावध झाल.

छतरपती सभाजी महाराज याच धचतर सथळ: औरगाबाि वसतसगरहालय

राजाराम महाराजाचया मचकारोहणाितर अणणाजी िततो व मोरोपत पशव यािी पनहाळयाला जातािा कऱहाडजवळ तळबीडला असणाऱया सिापती हबीरराव मोदहतयाची भट घयावी अस ठरवल. पण हबीररावािा या िोघाचाही हत पटला िाही आणण जयषटठता

१६

िजरत आणि सभाजीराजच खर वारसिार असलयाि तयािा मसहासि ममळायला हव अस हबीररावािी ठरवल आणण पशव तसच सधचव या िोघािाही कि कल. पनहाळयाचा ककललिार ववठठल तरतरबक महाडकर, मरारबाजी िशपाडयाचया िात, यालाही कि करणयात आल. हबीरराव पाच हजार फौजनिशी िोनही मतरयािा कि करि घऊि आलयावर सभाजीराजािी फौजचा िोि मदहनयाचा पगार आगाऊ दिला आणण जिाियिपत हणमत वगर इतर लोकािाही अटक करि सभाजीराज सिापतीसह रायगडावर यायला निघाल.

दि. ३ जि १६८० रोजी सभाजीराज रायगडचया वाटवर असतािा परतापगडावर जाऊि भवािीच िशयि घऊि, पजा करि मग पढ रायगडावर आल. सभाजीराजाच पाय जवळपास तीि वरषाािी रायगडला लागत होत. मशवाजी महाराज िकषकषण दिकगवजयाला जातािा तयािी सभाजीराजािा कोकणात शगारपरला पाठवल होत तया साऱया आणण दिलरखािाचया परकरणाितर तीि वरषाािी सभाजीराज रायगडावर यत होत. रायगडचा हवालिार कानहोजी भाडवलकर याला सभाजी महाराजािी कि कल, खमसावत वगर इतर अिक लोकाचा कडलोट कला, आणण रायगड सभाजीराजाचया ताबयात आला. राजाराम महाराजावर िजरकि बसली. ही िजरकि बहिा गर माणसाची सगत तयाचया भवताली िसावी महणिच दिसत. जध शकावली राजाराम महाराजािा अिबखानयात महणज तरगात टाकल अस महणत त शबिशः िसाव. यसाजी ककाचया मितीि रायगडची वयवसथा लावणयात आली. याितर दि. २७ जि १६८० रोजी मशवाजी महाराजाचया एक पतिी महाराणी पतळाबाई या सती गलया. याितर सभाजीराजािी आपल मचकारोहण करायच ठरवल. ह सगळ ठरत असतािा जवळचया अिक लोकािी जनया सरकारकिािा अटकत ठवण योगय िाही अस समजावलयावरि सभाजीराजाचया आजञि मोरोपत, अणणाजी वगर लोकाचया बडया काढि तयाचया घरभवतालचया चौकयाही उठवणयात आलया.

दि. २० जल १६८० या दिवशी सभाजीराजािी मचकारोहण कल. मचकारोहण महणज कवळ मसहासिावर बसण, हा राजयमभरषक िवहता. सभाजीराजािी सवतःला अधधकतरीतया मशवाजी महाराजाचा उततराधधकारी आणण मराठयाचा 'राजा' महणि घोवरषत कल. िरमयाि सपटबर-ऑकटोबर मधय मोरोपत वारलयामळ सभाजीराजािी तयाच पतर निळोपत यािा पशवाई दिली आणण

अणणाजी िततो यािा सरनिशीऐवजी मजमिारी बहाल कली. बाळाजी आवजीची धचटणणशीही कायम कली. इ.स. १६८० मधय अखरपयात सभाजीराजािी परथम मबईकर आणण सरतकर इगरजाचा समाचार घतला आणण सोलापरचया ककललयावर हलला चढवि लटालट कली आणण मोगलािा तरसत करि सोडल.

‘मतहतरतज सभतजजरतज’ - सवराजयाच िसर छतरपती

धचतरकार: अजञात. िखखिी धचतरशली, जलरग - सवणयकाम, १७ व शतक उततराधय सथळ : तरबरटीश लायबररी (मराठा व िखखिी धचतर सगरह).

दि. १६ जािवारी १६८१ या दिवशी सभाजीराजाचा ववधधवत राजयामभरषक झाला. त आता अधधकतरीतया छतरपती झाल. याितर लगच महणज दि. ३० जािवारी १६८१ रोजी सिापती हबीरराव मोदहतयािी मोगलाच परमख ठाण बऱहाणपरावर अचािक हलला चढवला. जवळपास तीि दिवस बऱहाणपर लटत होत. अगणणत सपतती घऊि मराठी फौज चोपडयाचया मागायि सालहरला यऊि पोहोचली. फबरवारीत मराठयाचया फौजािी औरगाबािवर हलला चढला पण लटीला सरवात होताच बहािरखाि यणयास निघाला

१७

असलयाि मराठ माघारी कफरल. एवपरलमधय िळिगयभवतालीही मराठी फौजािी लटालट कली.

या िरमयािच शाहजािा अकबराच परकरण उदभवल. उियपरचया राजपताचया झगडयात औरगजबाि उियपर जपत करणयाचा डाव आखला आणण दि. १६ जािवारी १६८१ ला बािशाह औरगजबाचया पाच पतरापकी एक - शाहजािा मोहमि अकबर हा फौजसह धचतोडवर चालि गला. पण उियपरची महाराणी आणण िगायिास राठोडि अकबरालाच तयाचया मिाचया कमकवतपणाचा फायिा घऊि, तयाला दिललीचा बािशाह करणयाच आशवासि िऊि, बापाववरदध कफतवि राजपताचया बाजला आणल. अकबराि बापालाच आवहाि दिल तवहा औरगजबाि कवळ एका पतराचया आधारावर अकबराचया मागचा साऱया राजपताचा आधार काढि घतला आणण अकबर एकटा पडला. तो थट िकषकषणकड सभाजीराजाचया आशरयाला आला. दि. ११ म १६८१ रोजी अकबराि सभाजीराजािा पतर पाठवि औरगाजबाववरदध साहायय माधगतल, आणण या पतराच उततर यायचया आत दि. २० म रोजी िसर पतरही पाठवल. या सगळयामळ अखरीस सभाजीराजािी अकबराला आशरय िऊि सधागड ककललयाचया खाली असललया धोडस या गावात तयाची वयवसथा कली. तयाचया बिोबसतासाठी ितोजी पालकर यािा ठवल.

ऑगसट १६८१ मधय पनहाळयावर असतािा सभाजीराजाचया ववरोधात िसरा एक कट उघड झाला. तयािा मतसय भोजिाति ववरषपरयोग करणयात आलयाची बातमी मबईकर इगरजाचया एका पतरात आह. एका मलाि सभाजीराजािा आधीच सावध कलयाि शवटी एका िोकराला आणण कतरयाला त जवण िणयात आल व काही तासातच त मतय पावल. अणणाजी िततो व कशव पडडत परोदहत याचा यामाग हात असलयाच इगरज महणतात. या कटात पनहाळयावरच असललया सोमाजी िाईक बकी, सयाय निकम, बाप माळी वगर कटातील सशनयत लोकािा नतथच ठार मारणयात आल. पण मबईकर इगरजाचया सरतकर इगरजािा मलदहललया एका पतरािसार याितर लगच आणखी एक कट झाला तो महणज अणणाजी िततो, दहरोजी फजाि व राजमाता सोयराबाईिी अकबराची माधगतलली कधथत मित. या नतघािीही अकबराची मित घऊि सभाजीराजािा पकडणयाचा डाव आखला पण अकबराि ह सभाजीराजािा कळवल, जया बिलयात तयाला सभाजीराजाकडि बऱहाणपरावर हलला करणयासाठी तीस हजार सवार ममळणार होत.

अकबराि ही पतर थट सभाजीराजािा िाखवलयाि लगच अणणाजी िततो, बाळाजी आवजी वगर लोकािा पकडल.

या िसऱया कटाववरषयी वासतववक पाहता अिक मदि सशय घणयाजोग आहत. महणज खरच हा कट झाला होता का इथपासि शकला वाव आह. कारण अणणाजी िततो वगर मडळीिी आधीच सभाजीराजाचया ववरोधात जाऊि पकडल गल असलयाि पनहा त ह धाडस करतील का, मशवाय जर धाडस करायचच तर मळात सवतः पळि आललया राजयहीि अकबराशी त सधाि साधतील का थट औरगजबाशी गपत मसलती करतील इतयािी अिक गोषटटी आहत. मशवाय, जध शकावली "कवी कलशाचया बोल मागती" अस महणत, तयावरि हा सगळा बिाव कलशाि घडवि आणला असावा अस सपषटट धवनित होत. यात कलशाचा एक हत साधय झाला तो महणज पतपरधािादि मखय मखय सरकारकि अिायस तयाचया मागायति िाहीस झाल आणण तयाला 'कलएखतयार' महणज सगळया कामकाजाची अखतयारी ममळाली. पण या सगळया गोषटटीत राजदरोहाचा ठपका ठऊि अणणाजी िततो, सोमाजी िततो, दहरोजी फजाि, बाळाजी आवजी धचटणीस वगर लोकािा सधागडपलीकडील परळीजवळ औढा गावािजीक दि. १६ सपटबर १६८१ रोजी हततीचया पायी िऊि ठार मारणयात आल. यात एकिर वीस असामी मतय पावलया. ह जवहा सभाजीराजाचया पतिी, महाराणी यसबाईिा समजल तवहा यसबाईिी, “बाळाजी परभ माररल ह उधचत ि कल. बहता दिवसाच इतबारी व पोखत. थोरल महाराज कपाळ (तयाच) सवय अतरग तयाचपाशी होत. ... तयािी काही अपराध कला िाही लहािाच (कलशाचया) सागणयावरि ही गोषटट कली ...” अस सागि सभाजीराजाची चागलीच कािउघाडणी कलयाच मलहार रामरावािी तयाचया बखरीत मलदहल आह. अखरीस बाळाजी आवजीचया पतरािा सभाजीराजािी पनहा कारभारात िाखल करि तया घराणयाकड धचटणणशी कायम ठवली. या ितर जवळपास दिड मदहनयात, दि. २७ ऑकटोबर १६८१ रोजी महाराणी सोयराबाईिी ववरष पराशि करि आपल जीवि सपवल. एकिरच, कवी कलशाचया आतयनतक महततवाकाकषमळ अिक गोषटटी घडत होतया.

ह सवय घडत असतािा सजजिगडावर समथय रामिाससवामीिा दिसत िवहत अस िाही. पण वरागय पतकरलयाि परतयकष कोणतयाही गोषटटीत सहभागी होण तयािा शकय िवहत. तरी

१८

मशवाजी महाराजाचया या पतराला उपिश करणयाकररता डडसबर १६८१ समथाािी मधय सभाजीराजािा तयािी एक पतर मलदहल.

सहयादरीधगरीचा ववभाग ववलस मिारशगापरी |

िाम सजजि जो िप वसववला शरीउवयशीच नतरी | साकताधधपती, कपी, भगवती ह िव जयाच मशरी | तथ जागत रामिास ववलस, जो या जिा उदधरी ||

या सपरमसदध अशा हया सपणय पतरात समथाािी राजयकारभाराची दिशा वगर कशी ठवावी, लोकािा राजी कस ठवाव, उगाच राग आला तरी कोणालाही िखाव िय आणण मागी लावाव वगर अिक उपिश आहत, पण मखय उपिश महणज "मशवाजी महाराजाकड पहा, तयािा आठवा. तयाचा साकषप कसा होता, परताप कसा होता, तयाच बोलण-चालण कस होत, लोकािा सलगी िऊि त तयािा जवळ कस करत" इतयािी सागि "मशवाजी महाराजािी ज कल तयाहिही आणखी काही करि िाखवाव, मगच पररष महणवाव" अस समथय महणतात. ह पतर महणज अकषरशः सभाजी महाराजासाठी ििािीपच होता. आपलया सवााचया दषटटीि िखील ह सपणय पतर मागयिशयक आह. एकणच, सभाजी महाराजाचया राजयामभरषकापयात जी काही अतगयत राजकारण सर होती तयाचा

शवट हा असा झाला, आपलया आबासाहबापरमाणच, सभाजीराजािीही पढ समथााचा आणण सपरिायाचा योगय परकार परामशय घतला. महाबळशवरकरािा दिललया एका सिित तर परतयकष सभाजी महाराजाच वाकय आह, "राजशरी आबासाहबाच सककलपत तच करण आमहास अगतय". … आणण सभाजीराज पढील बाहरचया राजकारणात गतल.

समथय शरीरामिाससवामीिी शरीशभराजािा पतर पाठवि "मशवरायािा आठवाव, तयाचयापरमाण वागाव" असा उपिश कला:

अखड सावधाि असाव | िकशचतत किावप िसाव | तजववजा करीत बसाव | एकात सथळी ||१||

काही उगर कसथती साडावी | काही सौमयता धरावी | धचता लागावी परावी | अतयायमी ||२||

मागील अपराध कषमाव | कारभारी हाती धराव | सखी करनि सोडाव | कामाकड ||३||

पाटवणी तब निघिा | तरी मग पाणी चालिा | तस सजजिाचया मिा | कळल पादहज ||४||

जिाचा परवाह चामलला | महणज काययभाग आटोपला | जि ठायी ठायी तबला | महाणणज खोटा ||५||

शरषटठीज ज ममळववल | तयासाठी भाडत बसल | मग जाणाव फावल | गलीमासी ||६||

ऐस सहसा कर िय | िोघ भाडता नतसऱयासी जय | धीर धरिी महतकायय | समजोिी कराव ||७||

आधीच पडला धासती | महणज काययभाग होय िासती | याकारण समसती | बदधध शोधावी ||८||

राजी राखीता जग | मग काययभागाची लगबग | ऐस जाणोनिया साग | समाधाि राखाव ||९||

सकळ लोक एक कराव | गलीम निपटि काढाव | ऐस कररता कीनतय धाव | दिगतरी ||१०||

आधी गाजवाव तडाक | मग भमडळ धाक | ऐस ि होता धकक | राजयास होती ||११||

समय परसग वोळखावा | राग निपटि काढावा | आला तरी कळो ििावा | जिामधय ||१२||

राजयामधय सकळ लोक | सलगी िवि कराव सवक | लोकाच मिामधय धाक | उपजोधच िय ||१३||

बहत लोक मळवाव | एक ववचार भराव | कषटट करोिी घसराव | मलचछावरी ||१४||

१९

आह नततक जति कराव | पढ आणणक मळवाव | महाराषटरराजय कराव | कजकड नतकड ||१५||

लोकी दहमत धरावी | शतीची तरवार करावी | चढती वाढती पिवी | पावाल यण ||१६||

मशवराजास आठवाव | जीववतव तणवत मािाव | इहलोकी परलोकी राहाव | कीनतयरप ||१७||

मशवरायाच आठवाव सवरप | मशवरायाचा आठवावा साकषप | मशवरायाचा आठवावा परताप | भमडळी ||१८||

मशवरायाच कस चालण | मशवरायाच कस बोलण | मशवरायाची सलगी िण | कस अस ||१९||

सकळ सखाचा तयाग | करिी साधधज तो योग | राजयसाधिाची लगबग | कसी अस ||२०||

तयाहनि कराव ववशरष | तरीच महणाव पररष | याउपरी आता ववशरष | काय मलहाव ||२१||

सरन: कशवपडडत मलणखत राजारामचाररतम सभाजी महाराजाच बाकरशासतरीिा दिलल िािपतर भीमसि सकसिा कत ताररख दिलकशा बसातीिससलातीि अथवा ववजापरची आदिलशाही सभाजीकालीि पतरसारसगरह सभासि बखर धचटणीस बखर परमाििकावयम जध शकावली ९१ कलमी बखर (समापत)

शरी. कौसतभ कसतर

www.kaustubhkasture.in

(परसतत लखक ह कौसतभ कसतर इनतहासाच गाढ अभयासक असि गलया काही वरषाात तयािी महततवाच सशोधि करि महाराषटराचया सतय आणण सपरमाण इनतहासावरील सादहतय सपित मोलाची भर घातली आह आणण पढही घालत राहणार आहत. राफटर पकबलकशनस दवार परकामशत झालली तयाची अभयासपणय गरथसपिा: ‘पशवाई’, ‘इनतहासाचया पाऊलखणा भाग १ व २’, ‘परिर’, सकलराजकाययधरधर सिामशवरावभाऊ’ आणण ‘समथय’. वरील लखातील धचतर ही ववरषयािरप ववककपीडडया व गगल वरि साभार सकमलत कली आहत - सपािक)

शरीसमथाािी शरीशभराजािा पाठवललया पतराच हसतमलखीत

२०

अरता: गणपती पजिा परािीन इततहास आणण गणिोतसव

आजकाल आपण सवचजण खप िोठया उतसाहान आणण आनदान गणशोतसव साजरा करत आहोत. गणशोतसव हा आपणा सवारा एक परिख सण झाला आह. ‘गणपती बापपा िोरया, पढचया वरी लवकर या’ असा जयघोर कलयामशवाय आपलयाला रनर पडत नाही. आपलया आयषटयारा खप िोठा सािाशजक आणण धामिचक िाग वयापि टाकणाऱया या गणशोतसवाबददल थोड अचधक जाणन घऊयात.

१८९२ िधय लोकिानय दटळकानी गणशोतसव सावचजननक करन ततकालीन बरिदटश राजयकतयााववरोधात सािाशजक आणण धामिचक सलोखा व एकसधता आणणयारा सततय परयतन कला व तो अनतशय पररणािकारक व यशसवी ठरला. या घटनचया आधीही गणपतीरी पजाअराच होत अस परत ती खाजगी-कौटबरबक ककवा राजा-िहाराजाचया खाजगी सिारिापरती ियाचददत होती. गणशपजरी सरवात कशी झाली? - या पवरयाबददल अनक ितपरवाह आहत.

परातततविरण क. इनतहासारायच पवमवनाथ कामशनाथ राजवाड यानी १९०५ साली (अशमवन िाघ शक १८२७) सरसवती िददर या तरिामसकात एक लख मलहन गणपती ह दवत शामलवाहन शकाचया पदहलया शतकात अशसततवात होत अस परनतपादन कल आह. सदर ननषटकराचपयत पोहोरणयासाठी तयानी 'हाल सातवाहनारी गाथासपतशती' या िळ पराकत िारत मलदहललया गरथारा सदिच घतला आह. या पसतकातील गाथिधय सकल िनोकािना परपवणाऱया दवतरा महणज गणपतीरा उललख आढळतो. हाल या सातवाहन राजान सवतः मलदहलल आणण सकमलत कलल ह पराकत िारतील पसतक आह. यारा अथच गणपतीरी पजा ही अगदी पदहलया शतकापासन ककवा तयाचयाही आधीपासन आपल पवयज करीत आल आहत. या पदहलया शतकातील सदिाचनतर िारतािधय बरीर राजकीय आणण सािाशजक आकरिण तसर शसथतयतर झाली परत गणपतीरी पजा अखडपण रालर रादहलयार ददसन यत. पदहलया शतकापासन त पढील १०-१५ शतक िारतीय वयापारी आणण परवासी रोि, इराण, पमशचया पासन पवकड रीन, इडोनमशया, सिातरा या दशापयत खप िोठया परिाणावर वयापारउदीि करीत

होत. या वयापारी िडळीनी गणपतीला आपली आचथचक परगती करणारा दव िानल असलयािळ, तयानीसधदा गणशपजरा पररार आणण परसार खप िरपयत कलला आपलयाला ददसन यतो. जन आणण बौदध धमाािधयही गणपतीला पवशर सथान दऊन तयारी पवपवध रपात पजा-अरचना कली जात. नपाळी, नतबटीयन आणण इतर पौवाचतय धामिचक गरथािधय गणपतीचया पवपवध रपातील पजनार िरपर पराव आढळन यतात.

जपानचया दहरोमशिा जवळील तसकमशिा बटावरील दयामयो-इन िददरािधील कागी-तनर चरतर - (歓喜天 गॉड ऑफ शललस).

जपानिधील वजरयान बौदध धिाचचया मशगॉन पथािधय गणपतीर ह रप ‘बोचधसततव अवलोककतमवर’ या नावानही ओळखल जात. वजरबोधी व अिोघवजर या िारतीय परवासी धिचपरसारकानी रीनिधय वजरयान बौदध धिाचरा परसार कला. ककाई (Kukai - 空海 इ.स. ७७४-८३५) या जपानी बौदध मिकषन रीनिधय जाऊन या पथाचा अभयास व परसार कला. जपानिधय परत यऊन तयान मशगॉन (ितर) पथारी सथापना कली.

ता परोहम (उचचार prasat taprohm),

अगकोर वाट, कबोडडया मधील गणशमशलप

२१

(वरील धचतर): इडोिमशयातील सराबया या जावा पराताचया राजधािीमधय

‘कलनतग सगर आगग’चया मदिरातील गणशमती. हया मदिरात महायाि बौदध, चीिी, ताओ दहि, णिसती व मसलीम अशया अिक

धाममयक परपराच लोक एकतर यतात.

थायलडच महाराज भमीबोल अिलयिज (King Bhumibol Adulyadej) याचया अतयषटटीसाठी कललया phra merumat वरील गणशमती (खालील धचतर):

बाली, इडोिमशया मधील मजागि बटावरील गणश मदिर

िसलीि आकरमणानतर िारतारी आचथचक, धामिचक आणण सािाशजक बठक खप िोठया परिाणात पवसकळीत झालली ददसन यत. यादरमयानचया काही कालखडािधय तर आपलया दवारी पजाअराच करणही दरापासत झालल ददसन यत. अशापरसगी तयाकाळात राजय करीत असललया ककवा आपल राजय दटकपवणयासाठी झज दत असललया राजानी आपलया रयतला धीर दणयासाठी व तयाना एकजट करन एका छतराखाली आणणयासाठी दवदवतारा, परादमशक अशसितरा तसर सिान िारा/ससकतीरा योगय रीतीन वापर कला आह. या राणाकष राजा-िहाराजानी सिाजािधय एकोपा ननिाचण करणयासाठी व रयतरा आपापसातील

२२

ससवाद वाढपवणयासाठी आवमयक असललया सािाशजक ससथा उभया करणयारा परािाणणक परयतन कला आह. ह उदददषटटय साधय करणयाचया हतन सािानय लोकारी आसथा व शरधदासथान असललया पवपवध सत-िहातमयाना आणण धामिचक सथळाना योगय तया सवरपारी आचथचक, सरकषकषतता व इतर िदत कलली आढळन यत. या सदिाचतील िरपर दाखल इनतहासात उपललध आहत.

गणपती ह सिाजातील सवच सतरातील लोकार शरधदासथान आह. पवपवध गणपती िददराना ततकालीन राजयकतयातफ भरपर िदत मिळत अस. या धोरणाला अनसरनर पणयार गरािदवत असललया कसबा गणपती िददराला राजिाता शजजाऊनी िरीव िदत कलयार ननदशचनास यत.

शरी कसबा गणपती सौजनय: http://www.kasbaganpati.org

याच सदिाचतील एक अससल परावा आपणास छतरपती शरीमशवाजी िहाराजाचया सवतःचया हसताकषरात १९ िारच १६४७ रोजी िोडी िारत मलदहललया पतराचया रपात मिळतो.

ह अससल खियखत दविापरक फिाचन असन तयातील सरवातीरा िजकर फारशीत आह. ह पतर आठ ओळीर असि यावर “परनतपचरर” ही अषटटकोनी मशविरा अतयत ससपषटट ददसन यत. पतरारी सरवात 'शरी िोरया' अशी असन अखरीस “मयायिय ववराजत” ही िोतचब आह.

पण परगणयाचया कऱहयात िावळातील िाणतफ गावाति रोज अधाच शर तल वजनी ह नदादीपास दणयात याव असा शरीमशवाजी िहाराजानी िावळचया कारकिास काढलला हा हकि आह. कसबा गणपतीला ननजािशाहीत ददलया गललया सनिर पतर आजही उपललध आह. ननजािशाहीतील ह फिाचन असन ह फिाचन लढाई, आकरिण यातदखील कधीही िोडल गल नाही व शरी िोरयास यारी झळ कधीर पोरली नाही. ह मशककयार फिाचन यारी िळ परत असन, परतयक वरी त पढ राल करणयास “दिाला” सागि फिाचन िाग नका, नकल “तालीक” करा असा आशय तयात आह. ननजािशाहीतील ह अससल पतर मदराककत असन ही िमीळ सनद, दवसथानर अकसतततव ककती जन आह हयारा एक िककि परावा आह. (सौजनय: सदर िादहती गरािदवत कसबा गणपती दवसथान याचया फसबक पजवरन घतलली आह.) या वयनतररकत अशार

२३

परकाररा आणखी एक सदिच आपलयाला आढळतो. १६ ि १६७५ रोजी मशवाजी िहाराजाचया सनयान गोवयातील फोडा ककलला तालयात घतला. तयानतर फोडा ककललयारी डागडजी करन ककललयाचया िखय दरवाजयावर गणपतीरी मती बसपवणयात आली असा उललख डॉ. पपससलकर याचया 'पोतचगीज िराठ सबध' या पसतकािधय (पषटठ करिाक ६५ वर) करणयात आलला आह. ही काळया दगडात कोरलली सदर अशी पटटी डॉ. पपससलकराना फोडा ककललयाचया आसपास गाडललया अवसथत मिळाली. सधया ही दगडी पटटी गोवा मयशजयििधय ठवणयात आलली आह.

हीच परपरा पढ पशवाईचया काळातही राल रादहलली आह. शरीित बाजीराव पशव, शरीित नानासाहब पशव आणण शरीित सवाई िाधवराव पशव याचया कारकीदीतही या दवसथानार महततव अबाचधत रादहल आह. एका पतरािधय दवारी पजाअराच व इतर खराचसाठी दरिहा ८ रपय ५ आण ३ पस यापरिाण दरसाल १०० रपय दणयात यावत अस फिाचन आढळि यत. शरीित नानासाहब पशव याचयातफ िारपद उतसवाला मिळणारी रपय १५६ ही िदत आजही पवचती दवसथान याजकडन राल आह.

उततर पशवाईत महणज १७९२ साली, सवाई माधवराव पशव १८ वरषााच असतािा, शनिवारवाडयातलया गणश महालात खपच भवय असा गणशोतसव होत अस. उतसवाचया खचायचया काही िोिी पशव िपतरात आहत. ििवाि १८२८ साली लागललया आगीत सपणय शनिवार वाडा जाळि खाक झाला आणण गणश महाल आणण तयातला गणशोतसव िककी कसा होता ककवा गणश महाल कसा होता याची काही मादहती आपलयापयात आज पोचलली िवहती. परत, मधयतरी इनतहास अभयासक शरी. मिोज िाणी यािा शनिवार वाडयाचया गणशोतसवावर परकाश टाकणारी काही िवीि कागिपतर अमररकत यल ववदयापीठाचया सगरहालयात सापडली आहत. तयाचया आधार आपलयाला आता १७९२ साली शनिवार वाडयात बसवललया गणपतीच परतयकषिशी वणयि आणण िकाशाधचतर उपलबध झाल आहत. जमस वलस िावाचया इकगलश धचतरकाराची भट सर चालसय मलट या सवाई माधवराव पशवयाचया िरबारी असललया इगरज वककलाशी झाली आणण मलटि वलसला पणयाला यायच आमतरण दिल. जमसि आपलया डायरीत २४ ऑगसट १७९२ या दिवसाखाली िोिवल आह. तयातिच आपलयाला शनिवार वाडा आणण गणपती उतसव याबाबत खालील िवी मादहती ममळत. जमस वलस आपलया रोजनिशीत महणतो - "पण, २४

ऑगसट १७९२, आज आमहाला गणशोतसवानिममतत िरबारात यणयाच आमतरण आल होत. आमही नतथ पोचलयावर एका मोठया खोलीत आमहाला घऊि जाणयात आल. तया खोलीची एक बाज एखादया िवळाचया परवशदवारापरमाण सजवली होती. नतथ एक िारही होत आणण तया िाराति आमहाला दिवयाचया जळणाऱया जयोती आणण पजा करणार बराहमण दिसत होत. िाराबाहर िोि सवक तलम अशया लाल रशमी वसतराच पख घऊि उभ होत - वलसचया मतापरमाण त माशया आत जाऊ ियत महणि नतथ रशमी वसतर घऊि उभ होत." पजा करणाऱया बराहमणाची सखया पषटकळ होती आणण तयाच कपड आणण एकण आववभायव भवय व िीटिटका असा कौतक करणयाजोगा असा वलसला वाटला. नतथ असललया इतर लोकामधय वलसला अिक पदधतीच भरजरी पोशाख दिसल. ववशरषतः वलसला तयाचया मशरसतराण आणण पगडयामधय इतका फरक पाहि खप आशचयय वाटल. ववशरष महणज वलसि तयाचया धचतरात काही रघाचया साहयाि पशवयाला मजरा करणयाचा आणण गणशाला विि करि ववड घऊि बाहर जाणयाचा करम मधयभागी िाखवला आह.

वलसचया िकाशामधय खालील िाव मलदहली आहत. A. िवळाचा िरवाजा B. लाल रशमी वसतर घतलल िोि सवक C. अिक पषटपगचछ, बागत ठवललल, खालि काडयािी तोलि धरलल D. (िाव मलहायच ववसरल आह, बहिा पजची निराजि, समई इतयािी) E. गणश F. पशवा G. मतरी (महणज बहिा िािा फडणीस) H. सर चालसय मलट I. ममसटर लॉकहाटय J. पािाचया ववडयाच तबक K. वलस (सवतः या िोिीचा लखक) L. डॉ. कफडल (इगरज वककलानततला सजयि) M. ममसटर ईमािएल N. कियल लडी याचा सवायत मोठा मलगा O. कियल लडी याचा सवायत लहाि मलगा P. सवक Q. अिक (गणशवििा) िाचणाऱया कसतरया R. (गणशवििा) िाचणाऱया कसतरयाचा एक गट S. पशवयाचया शजारी आणण समोर अिक उचच िजायच सरिार

२४

१७९२ साली शनिवारवाडयातलया गणपती उतसवाच जमस वलसच परतयकषिशी वणयि व िकाशाधचतर (सौजनय: जमस वलसच धचतर व मादहती इनतहास अभयासक शरी. मिोज िाणी याचया फसबक पजवरि साभार – सपािक)

१८६६ िधय लडनिध परकामशत झाललया सर एडवडच समलवहन मलणखत The Conquerors, Warriors, and Statesmen of India या ऐनतहामसकदषटटया महततवाचया िानलया गललया पसतकािधय ततकालीन धामिचक बाबीरा उललख आलला आह. तयाचया नोदीनसार गणश ककवा गणपती हा बदधीरा दव असि दखखनवामसयाच त ववशरष लाडक दवत आह. सर एडवडच समलवहन यानी िारत आणण मसलोनरा परदीघच परवास कलयानतर आपल ह ननरीकषण नोदपवल आह.

पवशरतः िारतावर झाललया िशसलि आकरिणानतर दीघचकालीन असा एक अनतशय जीवघणा आणण पवधवसक सघरच घडलला आपणास पाहावयास मिळतो. औरगजबासारखा धमााध बादशाह यनकनपरकारण िशसलि धिाचरा पररार आणण परसार करत होता. दसऱया बाजला तयाला परनतकार करणाऱया राजानीही आपल अकसतततव आणण राजय सािाळणयार आटोकाट परयतन कल. यािधय दोन अनतशय पवरदध डावपर राबवलल ददसन यतात.

दहद धिाचर खचरीकरण करणयासाठी, तयाचया अनयायावर अतोनात अतयारार करणयात आलल ददसतात. आपलया पाशवी बळाचा वापर दहि धमायची सामथययसथळ असललया मदिरािा, धाममयक सथळािा िसतिाबत, बधचराख करणयासाठी आणण तथील सवय मती फोडि टाकणयासाठी कलला दिसि यतो. मसलमाि सरिार बतमशकि (मतीभजक) हा एक मािाचा ककताब मोठया अमभमािाि ममरवत असत. िशसलितर नागररकार िानमसक सािरथयच िोडन काढणयासाठी आणण तयाना िशसलि धिाचरा सवीकार करणयासाठी परवतत करणयासाठी ह सवच हातखड वापरणयात आल. या नीतीला तोडीस तोड महणि छतरपती शरीमशवाजी िहाराजासारखया जाणतया राजयकतयानी आपलया रयतर िनोधयच वाढपवणयासाठी आणण तयाचया िनािधय या परकीय आकरिणापवरदध आतिपवमवासान उि राहन आपल, आपलया सिाजार आणण आपलया धिाचर सरकषण करणायरी शजदद आणण उिी जागत करणयासाठी पवपवध धामिचक व

२५

सािाशजक रढी-परपरारा अतयत कौशलयान वापर कलला ददसन यतो. यार धोरणारा वापर पढील काळात लोकिानय बाळ गगाधर दटळक व इतर नतयानी गणश पजर रपातर गणशोतसवासारखया एका अपरनति अशा सवचसिावशक सािाशजक उपकरिािधय करन ततकालीन शतरशी महणजच बरिदटश सततशी दोन हात करणयासाठी कला आह.

या व अशा अनक सदिातन आपलयाला एक गोषटट परकराचन जाणपवत की, गलया दोन हजार वरािधय गणशाचया पजन आता गणशोतसवाचया रपात एक अनतशय पवलोिनीय आणण सवचसिावशक रप धारण कल आह व त ददवसददवस अचधकच वयापक होत आह.

गणपती बापपा िोरया !

शरी. नलश कतजळ www.missingthebus.co.in

(परसतत लखक ह एक परधथतयश लखक, वकत आणण परफॉमयनस कोच आहत. तयािी मलदहललया ‘मममसग ि बस’ या पसतक समहाला जगभराति उतसफतय परनतसाि लाभलला आह. तयािी छतरपती मशवाजी महाराजाचया कारककिीचा अभयास करि, तयाचा आपलया वयककतक आणण वयावसानयक आयषटयामधय परगती करणयासाठी कसा वापर करता यईल या ववरषयावर वयाखाि दिलली आहत. – ‘रचिा’ सपािक)

आलया आलया शरावणधारा आसमती इदरधिचा फल वपसारा

अमत वपऊिी हसली धरा रग नतचा दहरवा गदहरा ।

फला-फलातिी िवतरबि लपती रग तरबलोरी उधळत यती वाऱयासग तरषार उडती

अण, रणची होता पखरणी उमलत धरची शगारलणी ।

सागरतटी लाटा उसळती मौककतकमाला जण गकफती पाऊल रागोळी रती मधली

उधळिी लाटा खळत खळी ।

डोगर-िरीचया पाऊलवाटा रािफलाचा फल ताटवा

ववझिी गला वशाख वणवा हळच गभायतिी अकर फटावा ।

बाधावरली ओली माती मखमल जण गवताची पाती झळक यता सळसळ करती सवर खगाच तया ममसळती ।

भग वची मकत गध िाि वचीतस कण कण आमोि गध, िाि, रस, रगाच िण सषटटीच अस अमोल िण

ियिसखाच कफट पारण ।।

शरीमी सहलत झनळ

२०१८ गणशोतसव महाराषटर महाराषटर माडळ सशकागो – छायाधचतर सकलि : सौ. उलका िगरकर

२६

रचिाचया मागील एका अकात सौ. अलकाचया वडडलाचा महणजच क. डॉ. मो. ग. िीकषकषत याचा सवाकषरी सगरह परकामशत झाला होता. तया सगरहात एक सवाकषरी परामखयाि दिसत िवहती. ती महणज महातमा गाधीजीची. ही सतय कथा तया हरवललया सवाकषरीची आह.

क. डॉ. मो. ग. िीकषकषत

महातमा गाधीजी एकिा पणयात आलयावर ववमाितळाजवळ असणाऱया आगा खाि पलसमधय राहायला आल होत. ही गोषटट समजलयावर लगचच, डॉ. िीकषकषत आणण तयाच एक ममतर शरी. पाटणकर, सायकलीवर सवार होऊि गाधीजीची सवाकषरी ममळववणयासाठी पणयाहि गाधीजीचया आशरमात गल. गाधीजी तयाची सवाकषरी िणयासाठी परतयकी िोि आण हररजिाची घर सवचछ करणयाचा कायायत मित महणि घत असत. तयाचबरोबर त परतयका कडि फकत खािी कपड घालणयाच वचि पण घत असत. िोघा ममतरािी आििाि िोि आण दिल आणण खािी घालणयाच वचि िऊि महातमाजीची सवाकषरी ममळवली.

सवाकषरी ममळवि घरी परत आलयावर मातर डॉकटर साहबािा काही कलया दिवसभर चि पडत िवहती. रातरीिखील त शातपण झोप शकल िाहीत. िसऱया दिवशी भलया पहाट पनहा सायकलीवर सवार होऊि त गाधीजीचया आशरमात गल. तयािी पनहा आलल पाहि गाधीजीिाही आशचयय वाटल. तयािी पनहा यणयाच कारण ववचारल. डॉ. िीकषकषतािी मग महातमाजीिा परणाम करि साधगतल की, “मी तमची सवाकषरी तमहाला परत करायला आलो आह. मी काल तमहाला खोट वचि िऊि तमची सवाकषरी ममळवली. मी लवकरच मशकषणासाठी परिशी जाणार आह. तयामळ नतकड गलयावर मी खािी कपड घाल शकणार िाही. आपण ही सवाकषरी परत घऊि मला वचि मकत कराव.” गाधीजी ममकशकलपण हसत महणाल की, “मी तझ िोि आण मातर तला

परत करणार िाही. त ही सवाकषरी तझया ममतराजवळ ठव. त परिशाति परत आलयावर खािी वसतर घातलयावर तो ही सवाकषरी तला परत करल.”

तया परसगाितर, बराच काळ लोटला. सौ. अलका आणण मी अमरीकत यऊि सथानयक झालो होतो. एक दिवस अचािक शरी. पाटणकर काका आणण सौ. काक आमचया घरी आल. तयािी ही गोषटट आमहाला साधगतली. तयािी ही कथा माग पणयात एका ततकालीि मामसकात परकामशतही कली होती. तयाच कातरण तयािी आमहाला दिल. तयािी साधगतल की, गाधीजीची ‘ती सवाकषरी’ तयाचया जवळ सखरप आह. पढचया वळी सौ. अलका पणयाला आलयावर त सवाकषरी नतला ितील. िभायगयाि आमच लवकर भारतात जाण जमल िाही आणण काळाि घात कला. शरी. पाटणकर काका आणण सौ. काक लवकरच सवगयवासी झाल. तयािा काही मलबाळ िवहत. तयाचा सवाकषरी सगरह कठ आह ह कोणाला पण मादहत िाही. सौ. अलकाची मातर पणय खातरी आह की ती सवाकषरी कोणाजवळ तरी निकशचतच सरकषकषत असल आणण एक दिवस ती नतला परत ममळल.

... तोपयात मातर डॉ. िीकषकषताचा सवाकषरी सगरह अपणयच राहणार!

महातमा गाधीजीचया ‘तया’ सवाकषरीचया परतीकषतील अपणय पाि

सौ. अलकत आणि ॉ. सभतष ितईकर

२७

२८

।। ॐ ।। सिजसशरी गितयकन गजमखन मनरशिर ससजधददः । बललतळस वितयकसिर मढ चच तमणिसरिर । लणयतदरौ चगररजतमज सिरदन विघशिरशचनझर ।

गरतम रतजिसजसरन गिपनः कयता सदत मङमगलम ।।

शरीमनरशिर (शरीमयरशिर)

मनरगति, पि

शरीगणशाकडि मसिरासराचा वध. गाणपतय सापरिायाच मळपीठ. मळ िाव ‘भसवाििभवि’.

शरीससदचधवितयक

ससदधटक, अहमदगर मध-कटभ राकषसािा मारणयापवी शरीववषटणकडि शरीगणशाची आराधिा. अषटटवविायकातील एकमव उजवया सोडचा गणपती.

शरीबललतळशिर पतली, रतयग

बललाळ िावाचया भकत बालकाच शरीगणशाकडि रकषण.

शरीिरदवितयक

मह, रतयग

अखड िनिािीप आणण गतसमि ऋरषीिी यथ कलली िीघय तपशचयाय.

शरीचच तमणि

रऊर, पि

गण िामक राकषसाचा शरीगणशाकडि वध व कवपल मिीिा ‘धचतामणण’ रति परिाि.

शरीचगररजतमज

लणयतदरी, पि

शरीगणश पतर पोटी जनमावा महणि पावयतीची तपशचयाय.

शरीविघशिर ओझर, पि

ववघिासराचा वध करणयासाठी शरीगणशाि घतलल रप.

शरीमहतगिपन

रतजिगति, पि

तरतरपर वधापवी शरीशकराि शरीगणशाची कलली उपासिा व आराधिा.

विदयतितचसपन

शरी. िकर अभयकर

(परसतत ‘महाराषटरातील अषटटवविायक’ िशयि - ह महाराषटराच आघाडीच वयाखयात, परवचिकार व भकतीकोशकार शरी. शकर वासिव अभयकर मलणखत ‘शरीगणपनत अथवयशीरषय’ या एकमवादववतीय अशा गरथाति घतल आह. गरिव अभयकर ह ‘अणखल भारतीय सत ववदयापीठाच ससथापक व परवतयक आहत. त ववदयावाचसपनत, पडडत, परवचिभासकर, परवचिवाचसपती अशया ववववध पिवयासह असखय राजयीय, राषटरीय व आतरराषटरीय परसकारानी सनिाननत आहत.

‘ररना’चया दषटटीन महदभागयाची गोषटट महणज खास सवणचिहोतसवी वराच ननमितत ‘ररना’ कररता तयानी आशीवाचदरपी ह मादहतीपर िशयि पाठवल आह. तयाचया परखयात व पररणादायी कायाचला ‘ररना’ कडन ‘निन’ - सपादक - रतन रग)

*वरील महाराषटराचया अषटटवविायकाची छायाधचतर - http://ashtavinayaktemples.com वरि साभार – सपािक

२९

।। ॐ ।। िकरण महतकतय सयाकनहटसमपरभ।

नविाघ कर म दि सिाकतयष सिादत ॥

एकदनताय विदमह िकरणताय धीमहह ।

नना दनीी परचनीदयता ॥

शरीगिश महदर

सशकतगन, इसलॉय

मति सित महदर

बनसजहहल, इसलॉय

जलतरतम महदर

शॉमबगा, इसलॉय*

रतध-शयतम महदर

बलसमगलस, इसलॉय

दिो (हहॉ) कत रतजत, हहॉ एहहनय, सशकतगन*

हमत महदर

गल हहय, इसलॉय*

शरीबतलतजी महदर अरनरत, इसलॉय*

हहद महदर गरटर सशकतगन

लमॉणट, इसलॉय

सौजनय: * धचनहाककत छायाधचतर तया-तया मदिराचया वबसाईट वरि सौ. सोिल यािी सकमलत कलली आहत.

मशकागो पररसरातील अषटटवविायकाची छायाधचतर व सकलि - सौ. सोिल व शरी. चतनय आगाश याचयाकडि साभार - ‘ररना’ सपादक - रतन रग)

सौ. सनल ि शरी. चनय आगतश

३०

“... कमतर दनघ एक ियतच सजीि पळ रघरतयतच पतर सतगी चरर वपयतच, जयनी जतची आरी

कश-लि रतमतयि गती ...”

सजीव पतळ रघरायाच ... जयोतीि तजाची आरती .. या शबिातली ककमया जयाला समजली तो गदिमा आणण बाबजी याचा आजनम ऋणी राहील! मीही तयातलीच एक!

आधनिक वालमीकक, ग. दि. मा. महणज गजािि दिगबर माडगळकर आणण बाबजी महणजच सपरमसदध गायक, सगीतकार सधीर फडक, या िोहोच जनमशताबिी वरषय चाल आह. नियतीि अगिी ठरवि एकाच वरषी या िोघािा जनमाला घातल असाव. कारण या िोघाचया हाति इतक भवयदिवय काम होणार आह ह नतला आधीच समजल असाव.

तस बघायला गल तर शटफळ या सागली कजलहयातलया एका गावी १ ऑकटोबर १९१९ रोजी गदिमाचा जनम झाला. जनम झाला पण जनमतः मत घोवरषत कलल ह बाळ … भववषटयात परतीवालमीकक होईल याची कोणाला कलपिाही िसल. तया छोटया मत जीवाला परणयासाठी खडडा सदधा खणला गला होता .. मातर तया सईणीला काय वाटल कोण जाण आणण नति शगडीतला निखारा तया बाळाचया बबीजवळ लावला आणण तया धगीि चटका बसि बाळ एकिम रड लागल. मराठी रमसक तया सईणीचया कायम ऋणात राहतील. सगळच अदभत!

कोलहापरात २५ जल १९१९ साली सधीर फडक याचा जनम झाला. अनतशय गरीब पररकसथतीत बालपण घालवललया बाबजीिा इकजनियर वहायच होत. पण घरची हलाखीची पररकसथती तयामळ तयािा उचच मशकषण घता आल िाही. पण एका अथायि ज होत त चागलयासाठीच होत अस महणायला हव! कारण इकजनियर होऊि पसा किाधचत खप ममळवला असता पण ज भवयदिवय काम त सगीतकषतरात कर शकल त किाधचत झाल िसत आणण आपण मराठी रमसक एका उततग आििाला मकलो असतो.

ततकालीि औध ससथािच राज शरीमत भवािराव शरीनिवास पतपरनतनिधी यािी या िरमयाि गदिमाचया मशकषणाचा खचय उचलला होता. गदिमािी राजािा एकिा तयाचीच उततम िककल

करि िाखवली आणण राज महणाल की “हा मलगा औध ससथािच िाव उजजवल करील! बाळ त टाकीत जा, मशकला िाहीस तरी चालल” .. महणजच तयािा बोलकया धचतरपटात (talky - movie) जा असा कौतकाि सलला दिला. तयािी गदिमािा आचायय अतरयाकड पाठवल धचठठी घऊि की, “हा मलगा उततम िकलाकार आह.. तझया मसिमात याला एखािी भममका ि!” अतरयािी ती धचठठी वाचली आणण तयािा मासटर वविायक याचयाकड पाठवल. मा. वविायकाकड तयािी अशापरकार िट महणि कारकीिय सर कली. पण नियतीचया मिात काहीतरी वगळच होत. िरमयाि बाबजीिी कोलहापरात वामिराव पाधयाचयाकड तोपयात सगीत मशकषण सर कल होत. िोि तार अस िोि वगवगळया दठकाणी आपल िशीब आजमावत होत, हळवार परकाशत होत!

बाबजीची आणण गदिमाची ओळख साधारण १९३८-३९ चया आसपास झाली तीही बाबजीचा एच. एम. वही. मधय काम करणारा बालममतर माधव पाटकर याचयामळ. गदिमािी मलदहललया “ियायवरी िाच करी, होडी चाल कशी मभरमभरी” या गीताला बाबजीिी चाल लावली आणण ती चाल एच. एम. वही. मधय सगळयािाच भावली. तया िरमयाि कोलहापरला सादहतय समलि भरल होत आणण आचायय अतर अधयकष होत. नतथ सवााचया आगरहाखातर ह गाण बाबजीिी गायल आणण तया गाणयाला उिड परनतसाि ममळाला. तवहापासि गदिमा आणण बाबजी ही जोडगोळी जण सरसवतीच उपासक महणि अवघया सादहतयववशवाला आणण मसिसषटटीला जञात झाली. या शतकोततर कलावताचया कायायवर वसततः कळस चढवला तो गीतरामायणाि! १९४९-५० साली गदिमाचा ‘सीता सवयवर’ हा धचतरपट खप गाजला. तयावळी औधचया राजािी हा धचतरपट पाहणयाची गदिमाजवळ इचछा वयकत कली. गदिमािी तयािा तो िाखवला मातर त इतक भारावि गल की तयािी पणयातील दटळकरोडवरची आपली एक जागा गदिमािा भट महणि िऊि टाकली. आणण गदिमािी हीच जागा पढ आपलया वपरय ममतराला महणजच बाबजीिा, तयाच पणयात घर िाही महणि भट महणि िऊि टाकली.

गदिमा आणण बाबजी ह जण एक ववलकषण समीकरण होत. १९५४ साली पण आकाशवाणीवर गीतरामायण करणयाच ठरल तवहा या परकलपाच परमख होत सीताकात लाड. गदिमा आणण बाबजी तोपयात आपापलया कामात परचड वयसत झाल होत. या

३१

काययकरमाच पदहल गीत जवहा धवनिमददरत होणार होत तया आधी तासभर तया गाणयाचा कागि हरवला. गदिमािी त गीत पाठवि दिल महणि त निवात होत आणण इकड तो कागि सापडत िवहता. अशया वळी गदिमािा बोलावण धाडल गल. गदिमा परचड धचडल होत.. पण सीताकात लाडािी साधगतल की “उदया परसारण आह, िसर गीत मलहावच लागल.” गदिमाचा राग थोडा निवळला आणण तयािी कजतक आठवल नततक आणण काही िवीि शबि घालि िव गीत मलदहल आणण त िव शबि होत.. “जयोतीि तजाची आरती..” आणण ह गाण महणजच “सवय शरीरामपरभ ऐकती”. गीतरामायणाचया ५६ गाणयापकी पदहल गाण महणि त धविीमददरत झाल आणण १ एवपरल १९५५ साली सकाळी १० वाजता परसाररत झाल ... आणण अजरामर झाल! पढच परतयक गाण रातरी रकोडय करायच आणण सकाळी परसारण. अशयाच पदधतीि तयार होत गल. लोक गाण लागणयापवी सगळी काम सपवि आतरति वाट पाहत असायची. रडडओला हळिकक, फल वाहायची! ह एक भारतीय सगीत कषतरातल आशचययच महणाव लागल.

गदिमा व बाबजी या गीतरामायणामळ महाराषटरातलया कािाकोपऱयात पोहोचल, पण तरीही त कधीही अस महणाल िाहीत, की आमही गीतरामायण कल. त िहमी असच महणत असत की, “त आमचया हाति घडल!” आपलया असामानय परनतभच शरय सवत:कड ि घणार अस कलावत आजचया काळात ममळण कठीणच. गदिमाचया मलाचया मजीचया काययकरमावळी पदहला गीतरामायणाचा जाहीर काययकरम झाला आणण मग तयाितर अिक िवया जनया गायकािी गीतरामायण सटजवर सािर करि रमसकाची वाहवा ममळवली.

गवालहरला ववभागीय सादहतय समलिाचयावळी गदिमा अधयकष होत. नतथ तयाचा मककाम परमसदध कायिपडडत वपर. करकर याचया बगलयावर होता. गीतरामायणाचया अशयापरकार जाहीर काययकरम करणयावरि चचाय झाली आणण करकर महणाल, “ह िव गायक तमच गीतरामायण सािर करतात, पस ममळवतात, तमहाला काही ‘रॉयलटी’ ितात का?” गदिमािी वसतकसथती सागताच एक कोरा कागि समोर धरत त महणाल, “सही करा यावर. मी तमच वकीलपतर घतो आह. तमहाला रॉयलटीच सगळ पस ममळवि ितो.” तयावर गदिमा िमरपण महणाल, ”मग गीतरामायण मलदहल याला काही अथयच उरणार िाही वकीलसाहब. अहो रामिामाि िगड तरल, तर गीतरामायणाि काही गायक

ममतर तरल, तर कठ तरबघडल?” अशा िवी परनतभचया माणसाि रॉयलटीसाठी वकीलपतर सही करि दिल असत तरच िवल!

‘लाखाची गोषटट’ या धचतरपटा िरमयािची हकीकत अशी की, तया धचतरपटाची सगळी गाणी मलहि तयार होती फकत एकच बाकी होत. गदिमा राजा पराजप याचयासोबत बाबजीकड गल आणण महणाल.. की “माग एकिा धचतरपटासाठी मलदहलल गाण आह.. त आपण वापरलच िाही.. त या मसचयएशि साठी योगय आह. तच घऊ. तयाला चाल तच लावली होतीस.” मातर बाबजी याला तयार झाल िाहीत. त महणाल.. “मागही आपण एका धचतरपटासाठी गाण कल आणण त वापरल िाही. मी महणालो िवीि धचतरपटासाठी वापर तवहा त महणालास, मी निमायतयाकडि पस घतल आहत याच.. एकच गाण मी िोििा ववक शकत िाही.. मग आताही मी या गाणयासाठी पस घतल आह.. मला िवीिच गाण हव!” बाबजीिी लगावलला टोला गदिमाचया कजवहारी लागला आणण रागारागाि त नतथि निघि िसऱया खोलीत गल. बरोबबर िहा ममनिटािी गदिमािी आत यऊि एक कागि बाबजीकड फकला आणण रागात महणाल.. “फडक!! घया िवीि गाण!” बाबजीिी फकत एकिा तयावर िजर कफरवली .. आणण गादिमाकड पादहल. गदिमा रागारागात निघि चालल होत, आणण बाबजी महणाल.. “अणणा ... चाल ऐकिच जा आता!” आणण त गाण होत ..”ऐकशील का र माझ अथयहीि गीत”. िोि जलधीचया समागमात ववदयललता ही जशी चमकतच तशीच, अतयत परनतभावाि वयकती एकतर आलया की खटक उडतातच, तयातलच हा परकार होता. पण त भाडण लटपटच असायच व त िरवळी िवीि गाणयाचया निममयतीसोबत ममटिही जायच. याच धचतरपटातलया “तया नतथ पलीकड नतकड, माणझया वपरयच झोपड” या गाणयाि रमसकाचया मिावर मोदहिी घातली. अतयत तलम आवाज, सपषटट उचचार व भाविापरधाि गायकी ही बाबजीचया गाणयाची वमशषटटय! आणण “ड” सारख कठोर वयजि वापरि मलदहलल अतयत हियसपशी गीत हा गदिमाचया परनतभचा पल महणावा!. यावरिच आठवल की, एकिा महाराषटराच लाडक वयककतमततव प. ल. गदिमािा महणाल की, “ळ” ह अकषर कावयात फारस आढळत िाही, त वापरि गाण मलदहण फार अवघड आह. आणण तवहाच नतथलया नतथ गदिमाचया तरल लखणीति उतरल होत .. “घिनिळा, लडडवाळा झलव िको दहिोळा”.

३२

गदिमािा लखिात वगवगळ परयोग करायला आवडायच. ककबहिा तो तयाचया निववयवाि परनतभचा भाग होता. तयािा एकिा उततर परिशाति आललया बरहमभाट िावाचया एका दहिी शायराि एक कववता ऐकवली.. “रातभर रदहयो, सबर चल जययो रातभर रदहयो सबर चाल जययो, ममलिवालो क साथ कया काम जलिवालो का?” आणण साधगतल की “या कववतमधय जी िजाकत आह, की ती गोषटट ि सागताही रमसकािा समजत अशी िजाकत तमचया मराठीमधय कठ आह?” यावर ततकषणी गदिमािी तयािा ऐकवल, “रातभर ऱहावा, झजरका तमही जावा, रातभर ऱहावा, झजरका तमही जावा. शजशी समई मी लाव कशाला? जळतया जीवाशी खळ कशाला? इषटकाचा मजा तमही घयावा.” गदिमा तयािा महणाल, “दहिी वपरयकर सकाळी निघि जातो ... सगळयािखत, पण मराठी वपरयकर झजरका महणजच, रातर सपता सपता गपचपपण जातो. आता िजाकत कशात आह सागा? झजरका सारखा िाजक शबि तमहाला दहिीत सापडणार िाही.”

मराठी भारषवर, नतचया गोकजरवाणया रपडयावर मिापासि परम करणार ह िोि कलावत महणज मराठी धचतरपटसषटटी आणण सादहतयाकषतराच िोि िीपसतभ आहत. गीतरामायणाची मोदहिी आजही रमसकािा भरळ घालत आह. आजही त शबि ऐकतािा, साकषात ‘कश-लव’ आपलयासमोर उभ राहि गीतरामायण ऐकवत आहत असा भास होतो. आजही, िवोदित गायकासाठी गीतरामायण पदहल परम आह. आजही रामजनमाचयावळी गीतरामायणच वाजवल जात! आजही नततकयाच मिोभाव या िोि सरसवतीपतरािा लोक धनयवाि ितात. जयाचया गाणयािी ककतयक सकाळी परसनि कलया, मराठीमिाला एका वगळया भावववशवात िऊि ठवल, आणण खरोखर एक इनतहास घडवला!

गीतरामायणासारख महाकावय शतकात होण िाही .. आणण अस अदववतीय कलावतही!

सौ. परतजकत पटिधा http://praaju.blogspot.com

पतर सााग ी िरर तपतयाि जयो ीन जािी आर ी

चरतरकार: सौ. पराची कलकणी

ित रचया आमरवनाात ल वसनत-वरव गा कोककल

चरतरकार: सौ. पराची कलकणी

३३

'प. ल. िशपाड सवयवयापी आणण अमर आहत’ असा माझा एक बालसलभ समज होता अशमयगात. शनिवार सधयाकाळच B&W वपचचर, कसटसवरची कथाकथि, दिवाळी अकातल लख, िवरातरीतली वयाखयाि, िरिशयिवरच “परनतभा आणण परनतमा”, बोरकर-मढकराचया कववताची वाचि, कमार गधवय-मनसराचया मलाखती … कजथ पहाव नतथ मराठी मिात प. ल. अगिी “छा गय” सारख झाल होत तयावळी. मराठी सादहतयाचा िव-वाचक असणयाचया अवसथत तर “सब-कछ प. ल.” सादहतय अधाशयासारख सपवि टाकल आणण ितर आललया उिासीितची जगबडी थोपवणयासाठी िशपाडयािाच परत पदहलयापासि वाचायला घयाव लागल. मशकषक सागायच, “प.ल.च खळाळणार पण खोल पाणी समजणयासाठी २-३ वळा तरी त वाचाव लागतील”, आमचयासारख िव-साकषर महणायच, “वाच की ३-४ वळा, आह काय तयात”. मशकषकाच उततर यायच “तस िाही र, प.ल.च सादहतय िर १०-१५ वरषाािी वगळ भावत, नतशी-चाळीशीमधय परत वाचा”. पढ कधी तरी जी.ए., खािोलकर, गरस, िळवी, तडलकर मडळीिी झपाटि टाकल, पण प.ल.कड मातर मिातलया निरागस िॉसटाकलजयाचया एका कोपरयाच सामराजय तवढ रादहल. पोटाची खळगी भरतािा प. ल. िावाच मिाच माहर अधि-मधि खणावत रादहल पण नतथ जाण मातर बिच पडल.… पण प.ल. मातर अिपकषकषतपण भटायला लागल !

मशकागो यनिवहमसयटीतला ९० वरषायचा एक मलफटमि गोड आजोबा तयाचया “गड ओलड जाझ डज” चया आठवणीिी ३० सकिात गदहवरि यायला लागला की पसतिकाका हडरड पसट असच असतील अशी खातरी पटायला लागली. ममतराबरोबर “तमहाला नययॉकय र वहायचय, मशकागोकर की सानराकनससकोकर ?” अशया चायप चचाय वहायचया तवहा तर एकिम ‘िजा-व’ झालयासारख वाटायच. बायकोबरोबरची सापतादहक खडाजगी "तला मशकवीि चागलाच धडा" चया समवर एकिा धडकली, की या गाणयाच पढच कडव ती बोलायचया आधीच ऐक यायला लागल. एडडबराचया ककललयात कफरत असतािा नतथली गाईड महणि गली, “सकॉदटश कवीि मरीि याच दठकाणी कालचयाच दिवशी सहावया जमसला जनम दिला, परावयाि शातरबत करि िाखवि”, आणण साकषात हररतातयाच समोर अवतरल. (ती गाईड यमीपकषा सहापट गोरी होती ही बात अलादहिा !). आमच मोठ काट जवहा परशिाचया माकडउडया मारायला मशकल, तवहा माझ खर िाव

धोडोपत आणण पोरटयाच िाव शकऱ या असाव अशी िाट शका मला बरच मदहि यत होती. िपरवहीलमधलया ममतराि तयाच िवीि बाधलल घर िाखवतािा “...आणण इथ मी काय मजा कलीय मादहती आह का ?” च ववगरजी पालपि सर कल, तवहा थोडया वळातच हा “माणस-कम-सताि” बिणार अशी भववषटयवाणी करायला जयोनतषटयाची गरज िवहती.

क वहातरी हावपसातलया माझया एका सहकाऱ याि भरपर सोमरस पराशिाितर तयाचया आयषटयाची जी काही धचततरकथा साधगतली तवहा तयाच खर िाव “ििा परधाि” आह का असाही ववचारायचा मोह होऊि गला होता. आजकाल तर मशकागोचया ‘-२०°फ’ थडीत घराबाहरच डराईवहव गलमशयर साफ करायला जातािा मी दहमालयातलया कडाकयाचया थडीि कडकडणाऱ या तया मराठी सनिकाच शतशः आभार माितो, जयाि प.ल.चा “माझ खादयजीवि” लख वाचलयावर 'छ! छ! ह सार खाणयासाठी तरी मला जगलच पादहज' असा आपलया मिाशी निधायर कला, आणण आमचयासारखया खािाडासाठी भीरषण थडीवरचा रामबाण उपाय सचवला.

… तर प. ल. अस अककलपतपण भटायला लागल आणण माझया मशकषकाची बततीशी वयाचया नतशी-चाळीशीत खरी वहायला लागली. लकषात आल की आपण प.ल. चया सादहतयापासि खप वरषय-मलािी जरी िर गलो असलो तरी वपडाच ह मळातिच झपाटलपण काही आपला वपचछा सोडत िाहीए. पण तयाहिही मोठी गोषटट जाणवली ती महणज प.ल.चया सादहतयाति जरी १९५०-८० चया िशकामधला मराठी माणस भटला तरी मदिलात त भाषटय करत होत माणसाचया मलभत सवभाव परवततीवर. आपण जगात कठही आणण कठचयाही िशकात पोचलो तरी प.ल.ची एखािी तरी वलली नतथ आपलया आधीच पोचलली दिसत व ‘कजकड जाव नतकड माझी भावड आहत, सवयतर खणा माझया घरचया मजला दिसताहत” या कशवसताचया ओळीसारखा अिभव ित रहात. प.ल.च सादहतय जवहढ जासत वयककतक-सामाकजक झाल, तवहढयाच पटीत वकशवक होत गल त याचमळ.

तरीसदधा सादहतयातली अमभजातता, ववशवातमकता यासारखया मोठया शबिाचया वाऱ यालाही उभ ि राहता प.ल.िी मराठी मिाला जागनतक ववचारधारचया जवळ तर आणलच, पण ससकतीसारखया वाहतया पाणयाला धरायच तरी कस हही शवटी तयािीच मशकवल. महाराषटराति आललया कलमी रोपािा मशकागोचया मातीमधय रजवायचा परयति करतािा एका िवीिच मरहठठया अममरकी ससकतीची गोडस फळ निमायण करायची

३४

रमसपी प. ल. चया भारषणा-लखामधि सापडत गली. होळीची परणपोळी ही पीच कॉबलर बरोबर खाणयात व तकोबाचया गाथला वॉलट कवहटमिच असतर लावणयात काहीही चक िाही याची खातरी पटली. आणण मग पडडत रववशकराची सीडी लईस आमयसरागचया सीडीला पाठ लावि बसायला लागली, व ममसटी कोपलडचा बल तरबरज महाराजाचया कथथकचया सगतीत धनय झाला. कधीही ि पादहललया बब रथ व योगी बराची िाव जवहा ववजय मचाट-ववजय हजारचया पकतीत आििाि िािायला लागली, तवहा ससकतीचया सरममसळीच एक वतयळ पणय झाल ... प. ल. चया कपि !

प.ल.चा अमरतवाचा पटटा जि २००० मधय ववधातयाि परत मागि घतला. पण आता लकषयात यतय की शवटचा मराठी रमसक कजवत असपयात ‘प. ल.’ िावाची ‘परवतती’ अमर राहणार आह, अगिी तया “कोको” धचतरपटातलया हकटरचया आठवणीसारखीच. प.ल.च जनमशताबिी वरषय सर झाल महणि परवाच “बटाटयाची चाळ” १७६० वयािा परत उघडल. पदहलयाच पािाचया समवर हसि हसि डोळयाति पाणी आल, पण त फकत वविोिामळच आल अस मी महणणार िाही.

शरी. परणिल िदय

तया नतथच आह िाव माझ अस फकलल ववशाल आकाश पाघरि खशाल पहडलल

तया नतथच .....

िावात होत भाि तस कधीच जखडलल सटल कधी फसवया भरमात ठस पसरलल सखात मखी अित ऐस रवथ लपलल सटता वाटत जञािाच िाि िाती अटकलल

तया नतथच .....

जमल का जगण बधिीला ह मधयच हकलल झपल का ओझ भाविाच चकि िा झकलल ठवि िव आरशात ह पसतील िाव बारशातल िात रपाचही जळता काय िावाच मोल उरलल

तया नतथच .....

िावाची िवहती ओळख िा आधी कधी पदहलल गिीचया भयाि आईि महण भाळावरी कोरलल िावावविा सवगत उरल सवाि माझ िावाजलल िईल का िाव पलनतरी िाव िावाला ि उरलल

तया नतथच .....

िाव िाही वयाकळ मि ह पातयावर बतलल सपता खळ नतकीट जस चरगाळि फकलल

तया नतथच .....

शरी. सहतस तब

३५

॥ ि चितरर ितकपदतन ॥

- शरीगणपनत अथवयशीरषय

शरीगणपनत अथवयशीरषय या सपरमसदध उपनिरषिात गणक ऋरषीिी गणपतीची सतती करतािा “तव चतवारर वाकपिानि” अस महटल आह! याचा भावाथय “चारही परकारचया जया वाणी आहत, तया तच आहस”. या चार परकारचया वाणीमधि महणज ‘परा’, ‘पशयनती’, ‘मधयमा’ आणण ‘वखरी’ याचया मधि गणश सवतः अमभवयकत होतो असा ऋरषीिा तयात अथय अमभपरत आह. अथायत, एखािा ववचार आपण शबिाति परकट करतो तयाचा परवास या चार परकारचया वाणीति होतो आणण इतरािा ऐक यतो. ‘परा’ ही अतयचच, अतरी ववचार परसवला ही जाणीव आह, ‘पशयनती’ महणज मिःपटलावर दषटयरपात ही वाणी पढ ववकमसत होत, पढ ‘मधयम’चया रपाि ती कठापयात यत आणण ‘वखरी’ महणज हया वाणीच रपातर शबिामधय परकट होत, इतरािा ती ऐक जात. परतयकष शरीगणशाशी एकरपता िशयवि वाणीच अस महततव इतकया कमी शबिात, इतकया समपयक व अथयगहि पदधतीि ऋरषीिी सपषटट कल आह! सभारषण हा तयाच वखरीचा सवायत परभावी असा परकार आह. आपल जीवि यशसवी करणयाचया दषटटीिही तो आपलयाला आवशयक असणारा असा अतयत महततवाचा गण आह.

साराश - जीवि यशसवी करणार ह सभारषण! “त कस यशसवी कराव?” – यावर माझ काही मौमलक ववचार माडतो आह.

सभारषण साधारणपण िोि ककवा अधधक लोकामधय होत असत. सभारषणाची कारण अिक अस शकतात - वविोिी, हलकया फलकया गपपा-टपपा, भाडण, वाि, सभा वगर. परत, महततवपणय सभारषण ह साधारणपण गभीर ववरषयावर असत. आता ववरषयच गभीर असल तर तया सभारषणातील लोक सवतःचया भाविा वगवगळया परकार वयकत करतात.

उिाहरणाथय - उपहास करण, रागावण, भयभीत होण, निराश होण ककवा िःखी होण. अशी सभारषण अतयत कशलति करावी लागतात. अशा सभारषणामधय एखादयाि चकीचया पदधतीि मत परिशयि कलयाि, इतर लोकाच मि िखावल जाऊ शकत ककवा लोकामळ आपल मि िखील िखावल जाऊ शकत. आपलयाला जवहा अस अवघड पण महततवाच सभारषण करायच असत, तवहा साधारणपण आपण पढील गोषटटी अिभवतो:

१. पलतय - सभारषण अवघड वाटलयाि त पणयपण टाळतो. एकिम पळच काढतो! बरचिा, रागाि आपण थट बोलणच सपवणयाचा परयति करतो, ककवा सभारषण तोडि निघि जातो.

२. मौ - सभारषणात भाग घतो पण मौि बाळगतो कारण, बोललयाि कणी तरी िखावल जाऊ शकत ही भीती असत.

३. भय - सभारषण वयवकसथतपण होऊ शकत िाही, याची सतत भीती वाटि ‘ततपप’ करतो.

४. कका - मतभि असललया इतर लोकाची तथयपणय मत सरळ िाकारतो अथवा, सवतःच मत इतर लोकािा वयवकसथतपण पटवि िता ि यतो.

अस कशामळ होत? िहमी कठीण सभारषण करतािा आपण अस का चकतो, अथवा का अस चकीच निणयय घतो? ह साधारणपण सवााचयाच जीविात अिकिा घडत असत. तयाचा मािमसक तरास िखील आपलयाला खप होत असतो. याचा िीट ववचार कलयास दिसि यत की, याची काही परमख कारण आहत:

१. पररजसरीचत दबति - कठीण ववरषयावर चचाय कराव लागणार अस समजताच, आपण सवाभाववकपण तया गोषटटीचा परचड मािमसक तणाव अिभवतो.

२. अतिशयक बचतितचत पतवितरत - आवशयकता िसली तरीही, सवतःचा पाववतरा बिलि आपण सवतःचा बचाव कसा करता यईल याचाच ववचार सतत कर लागतो.

३. हबलत - पषटकळिा आपलयाला आपली बाज पणयपण समोरचया माणसाला समजवता यत िाही कारण, समोरचया माणसाि ववचारललया परशिाची उततर आपण वयवकसथतपण िऊ शकत िाही. िसतीच निराशा पिरी पडत.

४. अजञत ि िळचत अभति - ववरषयाच पणय जञाि िसलयामळ ककवा आपण वळ अभावी सभारषणाची वयवकसथत तयारी कर ि शकलयामळ आपलयाला इतर सिसयािा योगय त परशि ववचारता यत िाहीत ककबहिा, तयाचया परशिाची सयोगय उततर िता यत िाहीत. आणण ितर ती सचलयाि िसतीच जीवाची घालमल होत, पण तवहा वळ निघि गलली असत. अिकिा तर कठीण सभारषण वयवकसथतपण ि कर शकलयाि आपलया हाति एखािी महततवपणय सधी िवडली जाऊ शकत. ककबहिा, तयामळ िसतीच धचडधचड करि आपण आपलया जवळचया िातवाईकाची, ममतराची, ऑकफसमधलया सहकाऱयाची मिही िखववणयाची शकयता असत. तसच, आपलया ऑकफसमधय,

३६

ककवा एखािी महततवपणय सामाकजक जबाबिारी ममळणयापासि आपण वधचत राह शकतो.

खर तर ह सार टाळण आपलयाला फार काही अवघड िाही आह, पण तयाकररता आपलयाला सभारषण यशसवी करणयाच रहसय जाणि घण अपररहायय ठरत.

कठीि सभतषि हयिजसर ि यशसिीपि हततळतयच रहसय:

सभारषण ककवा सवाि महणज काय? तर जवहा िोि ककवा अधधक वयकती मकतपण चचचया ववरषयावर तयाची मादहती, मत, मसदधात याची िवाण-घवण करतात. त यशसवी करणयासाठी पढील गण आपलयात असण अतयावशयक आह:

• शरिि - ‘ऐकण’ हा सभारषणातील बोलणयाइतकाच एक महततवाचा भाग असतो. जवहा आपण कठीण ववरषयावर चचाय करत असतो, तवहा आपलयाला आपलया समोरील वयकतीच ववचार पणयपण जाणि घयायला हवत. परदकषटटकोि-बदहरपणा हा िोरष जाणीवपवयक टाळावा. पषटकळिा, जवहा इर लोक आपलया मिाववरदध ववचार परकट कर लागतात, तवहा आपण तयाच महणण पणयपण ऐकिही घत िाही तयामळ तयाची बाजच आपलयाला वयवकसथतपण समज शकत िाही.

• मळ ह ि पररितम - सवयपरथम ववचार करावा की, तमहाला सभारषणाति साधय काय करायच आह, अथवा भववषटयात या सभारषणाच पररणाम काय होणार आहत. इतराचया आणण आपलया िातयामधय काय फरक पडल या गोषटटीचा ववचार आधीच करण महततवाच आह.

• सय ि सतय - यशसवी सभारषणाचया दषटटीि सतय आणण साततय यािा पयायय िाही! सवमत परिमशयत करणयाआधी आपण परथम सवहियाशी सवाि साधि त आपलया खरोखर पटत आह का ह ववचाराव. जो मदिा आपण सवतःलाच पटवि िऊ शकत िाही, तर तो मदिा आपण इतरािा कसा पटवि िणार? तयाचबरोबर आपल मसदधात, मादहती सवयमानय परावयासोबत सािर करावत. पराव कठ व कस ममळवल व त सवयमानय कस आहत, ही मादहतीही दयावी.

• सितरा यतग, दहबनली ि मयतादत - िहमी फकत सवतःचाच ववचार करण आणण इतरािा पराभत करायच आह या निरथयक भाविवर अकश ठवण अतयत आवशयक आह. समोरील सिसयाचा आतमसनमाि िखावल अस कठल वाकय, मत वापर िय. ववचार वयकत करतािा िहबोली सयममत राहील, ती आकरमक होणार िाही याची काळजी घयावी लागल. आपली िहबोली जर आकरमक झाली तर इतर

सिसय िसधगयकपण तयािा असरकषकषत वाटलयाि सवतःचा बचाव करायला परवतत होतात. तयामळ वातावरण एकिम गभीर व कलवरषत होत. िहबोलीतील आकरमकतच िोरष सामानयतः पढील परकारात दिसि यतात -

• परमतचत अतदर - अतयत आकरमक सिसय िहमीच इतरािा तयाच मत माड ित िाहीत, मधयच तयाची मत खोडतात, सतत उलट परशि ववचारतात, ववरषय भरकटवणयाचा परयति करतात.

• कजसपित - आकरमक सिसय इतराचया मताचा अिािर करि अिकिा तयािा िाव ठवतात, सभत ककवा अपरोकषपण इतराची तर उडवतात, हस करतात, जणकरि पढचया वळस इतर सिसय आपली मत माडणार िाहीत.

• आपल च खर - कजकणयाचया ईरषि आपलच मत कस खर आह ह आवाज चढवि इतरािा पटवि दयायचा परयति करतात व इतराची सगळी मत अररावीपण धडकावि लावतात. अस लोक सामानयतः टीका ही ‘ववरषयाला’ क दरसथािी धरि िवह तर ‘वयकतीला’ क दरसथािी धरि करत असतात.

• मनकळपित - आपल ववचार मोकळपणाि सागायला हवत. जर आपलयाला अधधक मादहती हवी असल तर योगय त परशि ववचारि ती घता यायला हवी. खर तर आपण जाणीवपवयक सभारषणात अस वातावरण निमायण कर शकतो की, सभारषणातील परतयक सिसय सवतःच मत, मादहती, अिभव, मसदधात निभीडपण लोकासमोर माडल. यामळ, आपलयालाही इतराच मदि वयवकसथतपण समज शकतात. सवयजण एकतरपण सामजसयाि योगय निणयय घऊ शकतात. याचया उलट सिसयािी आपलयाजवळील मादहती व अिभव सववसतरपण साधगतलच िाहीत ककवा अशतः मादहती आपलयापासि लपवि ठवली तर अस सभारषण पणयपण यशसवी महणता यत िाही.

• पिागरहनितती - सवाि करत असतािा आपण आपल अिभव, ववचार, पवयगरह या सवय बाजवर अनत ववसबि राहतो आणण इतरािी माडलल तथयपणय मत िखील धडकावि लावतो, यालाच ‘पवयगरहिोरष’ महणतात, बहताश सभारषण कवळ या एका िोरषामळ कफसकटतात. सभारषणातील परतयक सिसयाचया दषटटीि तयाच सवतःच मत ह बरोबरच असत, ह लकषात घण आवशयक आह. सवाभववकपण परतयकाचा अिभव वगळा असलयाि,

३७

परतयकाच ववचारही वगळच असणार. सवााच ववचार ऐकि मग परामाणणकपण जयात सवायत अधधक तथय आह याचा तलिातमक ववचार करि कठल त मत गराहय ठरवण हच शरयसकर ठरत. ह रहसय आपण जाणल तर आपण कठलही कठीण सभारषण यशसवीपण हाताळ शकतो.

• उसतह, परनसतह ि पनषक िततिरिनसमा ी - सभारषणातील इतर सिसयािा तयाच मत मोकळपणाि परिमशयत करता याव आणण तस करणयास तयािा सरकषकषत वाटाव यावर भर िण ककवा तस पोरषक वातावरण निमायण करण खपच महततवाच असत. आपण अनतआगरही िाही आहोत, आवशयक असलयास आपल मत, ववचार व निषटकरषय बिलणयास तयार आहोत असा सभारषणातील इतर सिसयािा ववशवास यण, जणकरि इतर सिसयही आपल ववचार, मसदधात तयाच उतसाहात सवीकारणयास तयार होतील. सभारषणातील इतर सिसय जवहा चागली मत परिमशयत करतील तवहा तयािा अिमोिि अवशय दयाव, परोतसादहत कराव, जणकरि तयाचा उतसाह वाढि त आणखी अधधक मादहती परव शकतील. आपल ववचार परभावीपण समजवणयासाठी उिाहरणािाखल एखािी समपयक गोषटट सागावी. गोषटटी ऐकण सवाािाच आवडत तयामळ परतयक जण लकषपवयक गोषटट ऐकतो व गोषटटीत गफलल आपल ववचारही सहज तयाचयापयात पोहोचतात.

• जहतल की मितळ - सतयाची कास ि सोडता टीका करण ह अतयत कठीण कायय असत. कलली टीका बहताश लोकािा पचत िसत. अशया वळी, आपली भारषा मवाळ ककवा शकयतो मधर असल तर आपण कलली टीका समोरचया वयकतीचया पचिी पडण थोड सोप होत. सभारषणाचा हत जर एखादयाच िोरषदिगिशयि असल तर अस करण उपयोगी ठरत.

मला खातरी आह की, उपरोकत ‘यशसवी सभारषणाच रहसय’ आपण जाणीवपवयक आचरणात आणि ककतीही कठीण सभारषण सहज हाताळि, तयाति इकपसत त पररणामही िककीच साध शकाल.

शरी. सजी कळकिी

गिशनसि गढीपतित

२९ सपटबर १९ आशविन श. १, परतिपदा

समापती ९.४४

घटसथापना, शारदीय

निरातरारभ

७ ऑकटोबर १९

आशविन श. १०

८ ऑकटोबर ४.२० पयि

दशमी समापती

दसरा, तिजयादशमी

१२/१३ ऑकटोबर

१९

आशविन पौतणिमा

पौतणिमा १२ ऑकटो. १४.०७ ि

१३ ऑकटो. १६.०८ पयि

कोजातिरी पौतणिमा

२४ ऑकटोबर १९ आशविन क. १२ िसबारस,

धनतरयोदशी

२७ ऑकटोबर १९ आशविन क. १४/ अमािसया नरक चिदिशी,

लकषमीपजन

२८ ऑकटोबर १९ आशविन श. १,

परतिपदा १९.४३ पयि

बतलपरतिपदा,

दीपािली पाडिा

२९ ऑकटोबर १९ कातििक श. २ भाऊबीज

०८ नोवहबर १९ कातििक श. दवादशी चािमािस समापती,

िळशी तििाहारभ

११ नोवहबर १९ कातििक पौतणिमा

ततरपरारी पौतणिमा,

िळशी तििाह

समापती

११ तडसबर १९ माििशीरि श. १४ शरीदतत जयिी

२५ तडसबर १९ माििशीरि क. १४ नािाळ

१४ जानिारी २० माघ क. ५ मकरसकािी

२१ फबरिारी २० फालिन क. १४ महातशिरातरी

८ माचि २० फालिन अमािसया होळी

९ माचि २० चतर क. परतिपदा धतलिदन

२४ माचि २० चतर श. परतिपदा

२५ माचि ६.५८ समापती िढीपाडिा

वरील दिनिदशिका दशकागोचया सथादनक वळनसार असलयान काही सण

भारतीय कालदनणियापकषा वगळ आहत हयाची कपया नोोि घयावी.

सोिभि: कालदनणिय, िात पोचाोग, दक पचाि.

सौ. वराा रा. तवसाळ

३८

आमही ममतरमडळी एकिा असच जमलो होतो आणण मि होता महाराषटराचा िवह िवह ...भारतातील सपरमसदध बगयर … अथायतच वडा-पाव! आमचा िािरचा एक ममतर सटशि समोरचया टपरीवरचया वडा-पाववालयाच भरभरि कौतक करत होता. त ऐकतािा वडापावचयाच पररणि महणा हव तर माझयातील सादहकतयक जागा झाला. मिात महटल – “िािर सटशिसमोरचया टपरीवर तयाि वडा-पाव खालला” - ही गोषटट मराठीतील ववववध सादहकतयक परकारादवार आपलयाला कशी सागता यईल?

िकतहय िािर सटशिसमोरची ती रगहीि टपरी पलाखाली झोपणाऱया महातारी सारखी अग चोरि पडलली टपरीत वड तळणाऱया माणसाचया कपाळावर तरगणार घामाच थब दठबकतायत पढयातलया कढईत टप टप टप यतोय आवाज चररय चररय टवका गललया बशीतला वडा-पाव खातािा तयाचया मिात उगाचच एक ववचार यऊि गला हीच ती खरी घामाची कमाई

लसल लख िपारची वळ, मबईतला कि, तरीही ओलया फडकयासारखा आदरयति मभजलला उनहाळा. मी िािर सटशिला उतरलो तवहा चार वाजल होत. वारळाति भराभरा बाहर पडणाऱया मगयासारखी चहबाजि माणस गाडीति निघि चहदिशािा पागली. पलाखाली कधीकाळी वपवळा रग दिलली वडा-पावची लाकडी टपरी. मागचया

मभतीचया निळया रगाचया पाशवयभमीवर ती वपवळी टपरी आणण तया माग अखड सळसळत वपपळाच झाड खपच उठि दिसत होत. अगिी वहाि गॉगचया धचतरासारखी. भारलयासारखा मी तया टपरीकड खचलो गलो आणण तोडाति आपसकच शबि बाहर आल: ‘वडा-पाव दया हो एक'.

'एक का, चार घया की', मालक हसि बोलला, आणण माझया पढयात बशी सरकवली. वडा-पाव खाता खाता एकिम लकषात आल.. सरलवरि ४:१० ची कसारा लोकल पकडायची होती ती गली.. आता बोबला!

प. ल. चयत शबदत

तमहाला िािरकर वहायच आह का? मागय अगिी सोपा आह - िािर सथािका समोरचया टपरीवर वडा-पाव खा आणण तयाच जळी-सथळी गणगाि करा. अहो मीही िािरकरच.. आणण महणिच ह छातीठोकपण साग शकतो! काय तो छाि गोल गरगरीत वडा, सोबत ती चटकिार लाल चटणी आणण बाजला दहरवीगार ममरची.. अहाहा! टपरी लहाि पण वडा-पाव महाि ही महण इथच जनमाला आली असणार! अथायत तयाची परधचती घयायला भरपर सयम हवा.. आणण इथच तमचया िािरकर असणयाची खण सापडत. चाळीस तरबऱहाडाचया चाळीतील एका सडासासमोर शातपण उभ राहणयाचया योगसाधिति कमावलला सयम हया वडवालयाचया टपरीसमोर रागत उभ राहतािा िककीच कामी यतो. मग उभयािच वडा-पाव खातािा शजारी उभ असललयाचया बरोबर कालचया ककरकट मयाच बदिल सभारषण साध शकलात की तमही िािरकर झालात बघा!

जी ए कलकिी हहजा िािर सटशिसमोर कडमिी हाटल. काळयाकटट

कढईचया काजळमायखाली धडधडि पटलला जाळ. लाल-वपवळया लसलसतया जीभािी वढललया कढईचया डोहकामळमयात उकळणारा तलाचा समदर. एका टोकाला वाकडा झालला झारा घऊि वड तळणार त सतरा-अठरा वरषााच पोर. निळासावळा मळकट शटय घातलल. वातीसारख ककडककडीत, कपाळावर रकतचिि, डोकयावर कसाच मशपतर व डोळयाचया कोपऱयात साचि रादहलल वावभर िःख. साज शकिाचया वपगळयावळी तो माणस िकािापढलया बाकडयावर यवि बसला तवहा तया पोराि तयाचयाकड िजर उचलि िसत पदहल. तवहढयािच तयाचया काळजाला ककती घर पडली! एक िीघय ससकारा सोडत तयाि दहरवया ममचीसोबत बशीतला वडा-पाव बकाबक खाऊि टाकला.

३९

िसमरतट आितती कणी एक टपरी िता का टपरी? ...

अर बाळािो आता ह तल थकलय.. वड तळि तळि..एककाळी िािरचया फलाटावर गजयणारा तो आवाज सपरफासट एकसपरसचया गोगाटात आताशा हरवतो.. या तफािाला हॉटल िको, निऑि दिवयाची झगमगती पाटी िको, इटरिटवरची वबसाईटही िको.. बस एक छोटीशी टपरी पर आह.. कारण हा गणपतराव बलवलकर वडवाला खरडत खरडत जळकया कढईति तटकया झाऱयाि अजिही चविार वड काढतोय.. पण आता या गिीतल तझयासारख मोजकच ज परवासी इकड यतात.. तयाचयासाठी तरी मी महणि.. या वडयाला, या झाऱयाला, या कढईला आणण कढईतलया या तफािाला.. कणी टपरी िता का टपरी?

शयतमची आई हहजा 'शयाम, बाळ खा हो िािरचा छाि वडा-पाव', पाठीवरि हात कफरवत आई महणाली, 'अर, वडा-पाव खाणयात पण धमयच आह. बघ हा पाव महणज मािवी शरीर हो आणण आतला वडा महणज आतमा. वडयाचया आत बटाटयाच सारण भरलय तसा आपलया अतरगात ईशवर असला पादहज. अर वडयामशवाय का पावाला ककमत असत? तस आपल शरीर हो. आत आतमा िसला की कवळ वपठाचा गोळा!'

गरस आितती ववरषववततावरि एक सोिरी पकषी आला व एक पीस माग ठऊि गला. त पीस कफरल वडा-पावचया गाडीवर, काजळकाळया रसतयावर व नतचया रगरखलया डोळयावर. मग आलया सपशयओलया निळसर जाभळया सगधाचया लाटावर लाटा व नतचया कबतरी डोळयात उमटलया पढयातलया वडा-पावचया रपिशी परनतमा. माझया कजभवर वसतीला आल चदरमाधवीच परिश आणण वडा-पाव खातािाचया नतचया सादर आवाजात मी गलो हरवि, डोहकाळया यमित डबणाऱया रगबावऱया राधसारखा!

गन. न. दतकर हहजा दहत पडघवलीस काही ममळत िाही हो, पण मबईस ममळतो महण वडा-पाव का कायसा. आमचा आबा असतो िा, मबईस मशकावयास, तो जातो महण कधी कधी खावयास. कसली मली अभदर खाणी. गजभावजीस ववचार जाव तर त गडगडाट करीत हासतात िी महणतात, 'आगो वयिी, वडा महणज आपला बिरावर मशिअणणाचया हाटलात ममळतो तो बटाटावडाच गो'.

असल मला, आमही बायका कधी कठ गलोत हाटलात चरायला महणि आमहाला कळल?

असभजत कतहय

वडा वडा ही गमयसय तळिी भरती ज पावात या । अदभत सथाि िािरसय िती चटणी लावनिया ॥

परी तराणाम ह बिवायच वविाशाय च िषटकरतया । गमय सगतीचया चहापािाि समाधािी यग यग ॥

िकरत मबईतला कि, घामट उनहाळा. िािर सटशिवर तो उतरला तवहा सकाळी घातलला पाढराशभर शटय घामाि पार चोळा-मोळा होऊि गला होता. तयाला वाटल आपल आयषटय िखील हया शटाय सारखच मबईत पदहलयािा आलो तवहा असच परीटघडीच होत, गलया काही वरषाात इतक धकक खाऊि तही लोळा-गोळा होऊि पडलय. पाय ओढत तो पलाकड चालायला लागला. फलाटावरच गोल घडयाळ जण डोळा वटारि तयाचयाकड रागाि बघत होत. अचािक तयाला जाणवल, आपलयाला खप भक लागलीय, पोट जाळणारी, रौदर भक. लहािपणी माय कामावर गली की शाळति आलयावर लागायची तशी खवळलली भक. तो पलाखालचया वडा-पावचया टपरीवर थाबला. नतथला माणस मोठया काळयाकटट कढईत वडयाचा घाणा तळत होता. गोल, मोठठाल वड तलात तरगत होत. तयाला अचािक लहािपणी आजीि साधगतललया िरकाचया गोषटटीची आठवण झाली. आजी सागायची की यमाचया िरबारी मोठया कढया असतात, उकळतया तलाि भरललया आणण तयात पापी माणसािा तळि काढल जात. पढयातलया कढईतल वड तयाला एकिम मािवी मडकयासारख दिसायला लागल. इतका वळ पोट करतडणारी भक िाहीशी झाली, पण आपलया तया सहा-बाय-सहाचया खराडयात जाऊि काही बिवायच तराण तयाला िवहत महणि तयाि एक वडा-पाव घतला व चार घासात सपवि टाकला.

शरी. असभजज रतयरीकर

४०

आज पहाटपासि इथ सतत पाऊस

िरिशयिवाल महणाल नतथही पाऊस ...

इथला पाऊस असाच पडणारा नतथला मातर पावसाळयातला पदहला ...

अगिी सततधार लागि रादहलीय

नतकडही िककी तसच असणार ...

सगळ कस सिर दहरवगार दिसतय

नतकड धतल गलल रसत, इमारती ...

पावसाि इथल वातावरण छाि झालय

नतकडही सवछ, बर वाटतच असल ...

खारी आणण शहारणाऱया धचमणया नतकडही धचमणया, एखािी खार ...

खाली पडलल पाणी मशसतीि वाहतय

नतकड जरा साठि, रादहलल वाहतय ...

माणसच दिसत िाहीत, फारच शात

मभजणारी लोक, पळापळ, आवाज ...

इथलया णखडकीत हजारो मलावर उभा मी िरिशयि मातर मिाति नतकडच होतय ...

शरी. रतजीि शतसतरी

हियाचया तारा एक एक करि तटलया, कसा सर साध या जीविवीणचा?

जळवतािा तारा कधी एक काळी, भाविाचया सरावर तरगल होत. िा दिड दिड िा िा दिड दिड िा,

सवपिाच बोल घमल होत.

सर जळल, तालही धरला, आििाचा शरावण बरसला.

सरीचया वरषायवात तया ऊर भरि आला, ि:खाचया चटकयािा थडावा लाभला.

उच-सखल कफरनतिी रगत वाढवली,

बघता बघता आयषटयाची साज वळ झाली. िकळत कठतरी मातरा चकली,

अि रगलली मकफल बसर झाली.

तालाची चक की सराची उणीव, कािाला मातर चक चक लागली. समवर यायचा खप परयास कला, पण एकक करि ताराच तटलया!

हियाचया तारा एक एक करि तटलया,

कसा सर साध या जीविवीणचा?

मगला गडकरी

“रार ीय सागी ािा ििव! नाही र काय, एक ानसन जनमाला यणयापवीि मला!”

चरतरकार: सौ. पराची कलकणी

शरीगणश कालीबारी मादिर, गलन एसलन, इसलनॉय

छायाचरतरकार: शरी. सजीव कलकणी

४१

दतबली सतहहय (४-५ जितसतठी) १. बटतटयतच सतरि बटाट - ४ त ५ मधयम आकाराच ककसलल खोबर - २ मोठ चमचा, मलबाचा रस - १/२ मलब, िाबली मसाला - २ मोठ चमच (चवीिसार), लाल नतखट - १/४ लहाि चमचा (चवीिसार), भाजलल शगिाण - १/२ वाटी, मीठ - चवीिसार, तल - २ त ३ लहाि चमच २. लसि चटिी सतहहय लाल नतखट - २ मोठ चमच लसण - ९ त १० पाकळया खोबर - ३ त ४ मोठ चमच धिपड - १ लहाि चमचा मीठ - चवीिसार तल - १/२ लहाि चमचा ३. खजर चटिी सतहहय खजर - १५ त २० खजर धचच - मलबाएवढा धचचचा गोळा गळ - १ मोठा चमचा ककसलला गळ कजरपड - १/२ लहाि चमचा

४. इर चिीच सतहहय भाजलल शगिाण - १ वाटी डामळब - १ डामळब बारीक धचरलला कािा - १/४ त १/२ धचरलला कािा कोधथबीर - बारीक धचरलली कापलल दराकष - १५ त २० बारीक कापलल दराकष बारीक (िायलॉि) शव - १ वाटी वळ: ३० त ४० ममनिट

दतबली पतककी

१. बटतटयतच सतरि (वळ: २० ममनिट) बटाट सोलि आणण कापि एका पसरट भाडयात बडतील एवढच पाणी टाकि उकडि घण. (टीप ककर ऐवजी अशापरकार मशजवलल बटाट कोरड होत िाहीत आणण सारणाला तलही कमी लागत. उकडलल बटाट कसकरि, तयात मीठ, खोबर, थोड भाजलल शगिाण, मलबाचा रस टाकि, एकजीव करि घण. िसऱया भाडयात २ चमच तल तापवि तयामधय िाबली मसाला आणण लाल नतखट टाकि वरील एकजीव कलल बटाट मश करि सारण तयार कराव. २. लसि चटिी (वळ: ५ ममनिट) एका पि मधय १/२ चमचा तल टाकि, लसण गलाबी भाजि घयावा. ितर तयात ककसलल खोबर आणण धि-पड भाजि घयावी. भाजललया ममशरणात चवीिसार लाल-नतखट व मीठ टाकि ममकसरमधय पसट करावी. ३. खजर चटिी (वळ: ५ ममनिट) खजर आणण धचच १० ममनिट पाणयात (पाणी ४ वाटया) मभजवि ठवाव. ितर धचच तयाच पाणयात उकळि तयात जीरपड व चवीिसार गळ घालावा. ममशरण थड झालयावर तयाची ममकसरमधय पसट करावी. ४. दतबली (वळ: १० ममनिट) पावाला मधय कापि, आतील एका बाजला लसण चटणी व िसऱया बाजला खजर चटणी लावण. ितर मधय बटाटयाच सारण भरि, तया वरती डामळब, दराकषाच काप, भाजलल शगिाण, धचरलला कािा आणण कोधथबीर टाकाव.

४२

वरील परमाण तयार कलली िाबली, बटर ककवा तप लावि तवयावर भाजि घयावी. भाजलली िाबली चवीसाठी शवमधय कफरवि घयावी.

सौ. हदपतली पतटील

बर (महततवाची सचिा:

उपरोललणखत िाबली सपािकािी सवतः चाखली

आह आणण अशी अपरनतम व रचकर िाबली सपणय बहत मशकागोमधय िसरीकड कठही ममळणार िाही! महततवाची सचिा सपली! - “रचिा” सपािक) महाराषटर मिडळ तिकागो – २०१९ काराकाररण आरोतज काह काराकरम:

डॉ. जगनाथ द ति रािच तिकागो वार -

महाराषटर मिडळ तिकागो – बॉकस तकरकट सपराा –

MMC Picnic at Pottawatomie Park, St. Charles –

INDIA DAY PARADE

“सवर-आनिद” - शर . आनिद ाट (आनिद गिरवा)

२०१९ महाराषटर मिडळ तिकागो – कर डा महोतसव

४३

१. सतहहय (४ ५ जितत परल अस): - मटि - ३ पाउड (बबी गोट), - सकत ि तबत रससत मसतलत सतहहय: काि - ३ मधयम, टोमटो – २ मोठ, तीळ - २ टबल सपि, कजर - १ टबल सपि, आल - १/२ इच, लसणाचया कडया – ५ त ७ मोठ, िालधचिी - १/२ इच (हवी असलयास), काळा वलिोडा, कोधथबीर बारीक धचरलली, खोबर – (िारळ खवि /ककसि घतलला) - १/४ वाटी, मीठ - चवीिसार, तल - २ वाटया. - पतढरत रससत सतहहय: मटि सटॉक (अळणी) - २ गलास, िारळाच िध १-१/२ गलास, काज – १५ त २०, तािळ - १ टी सपि, काळ ममर – ६ त ८, पाढरी ममरी पावडर - पाव चमचा, लवग – ४ त ५, िालधचिी - २ तकड, शहाकजर- १/२ टी सपि, मसाला वलिोडा (काळा वलिोडा) - १, जायपतरी - १, तप -१ चमचा. २. मट सशजि घणयतची पदध: सवय परथम मटि छाि धवि घया. एक छोटा कािा बारीक धचरि घया. ककरमधय २ टबल सपि (३० मी.ली.) तल घया. तल गरम झालयावर तयात कािा घाला व चागला गलाबी होई पयात भाजि तयात मटि घाला, सवािािसार मीठ घाला. - मटि चागल परति घया, मटिाच पाणी सट पयात ककरला झाकण ि लावता मशजवि घया (वळ १०-१५ ममनिट). - जर मटिाला हव तया परमाणात पाणी सटल िसल तर मटि पणय बड पयात वरि गरम पाणी घाला आणण परत उकळी आलयाितर झाकण लावि, ककरचया मशटया करि मशजवि घया. मशटया झालयावर ककर थड होऊ दया.

- मशजलल मटि सककयासाठी वापरा आणण आळणी पाणी व बोनस रससयासाठी वापरा. ३. ओलत मसतलत: ओला मसाला सादहतय - तीळ, कजर, खवलल / ककसलल िारळाच खोबर, टोमटो, िालधचिी, लवग, आल, आणण लसण. - तीळ, कजर

तवयावर/पातलयात एकतर भाजि घया आणण बाजला ठवा.

- मग १ टबल सपि (ककवा आपलया अिाजाि) तल घऊि तयात उभा धचरलला कािा गलाबी होईपयात भाजि घया, आणण

भाजलला कािा बाजला ठवा. - तयाच तवयावर/पातलयात १/४ खोबर ककसि अथवा खवलल खोबर परति घया, गरजिसार वरि तल घाला. - वरील भाजलल सवय ममशरण एकतर करा. तयात २ धचरलल टोमटो, अधाय इच आल, ५ त ७ लसणाचया कडया घाला. पादहज असलयास अधाय तकडा िालधचिी आणण एक काळा वलिोडा घाल शकता. तयात अधाय

त एक वाटी पाणी घालि ममशरण ममकसरला लावा. हा मसाला सकक आणण रससयासाठी

वापरता यईल. ४. मट पर घणयतची पदध: एका मोठया भाडयात एक वाटी तल घया. तल गरम झालयावर तयात ओला मसाला तल सटपयात मधयम गसवर भाजि घया. तयात कोलहापरी चटणी (लाल नतखट) घाला, मसाला करप िऊ िय. गरजिसार वरि थोड पाणी सोडा. ममशरण ५ त १० ममनिट हलवा, तयात िोि वाटी गरम पाणी घाला आणण मसाला बारीक गसवर मशजवि घया.

४४

५. मट ‘सकक’ फनिीची पदध: वरील मसाला परतलला भाड घया, अधाय ककवा अधयायहि ककधचत थोडा मसाला रससयासाठी बाजला काढि ठवा (समार ४०%). मशजलल मऊ मटिाच तकड मसालयामधय टाका, ममशरण चागल परति घया व तयात सवािािसार मीठ घाला, गरवहीसाठी िोि वाटी गरम पाणी घालि बारीक गसवर ममशरण १० त १५ ममनिट मशजवि घया, तयािसार वरि धचरलली कोधथबीर घाला. झणझणीत मटि सकक तयार!

६. तबत मट रससत: आधी २-गलास अळणी पाणी पाढऱया रससयासाठी बाजला काढि घया. मटि मशजवललया ककरमधय बाजला काढलला (४०%) ओला मसाला घाला, ममशरण चागल हलवि घऊि, तयात ३ त ४ पल गरम पाणी घाला व मधयम गसवर उकळि घया, तयात सवािािसार मीठ घाला. उकळी आलयावर, १५ ममनिट गस बारीक करि अजि उकळि घया. झालयावर वरि कोधथबीर घाला. ७. पतढरत रससत: मटि सटॉक (अळणी), िारळाच िध, काज, तािळ, काळ ममर, पाढरी ममरी पावडर, लवग, िालधचिी, शहाकजर, मसाला वलिोडा (काळा), जायपतरी, तप. - काज आणण तािळ १ तास मभजवि मग ममकसरला वाटा. - लवग, िालधचिी, शहाकजर, वलिोडा, जायपतरी - जाडसर ममकसरला वाटि घया. - वरील जाडसर पड, पाढरी ममरी पड, २ वाटी पाणयात घालि, उकळि व गाळि घया. एका भाडयात एक चमचा तप घया, तयात काळी ममरी घाला मटणाच पाणी गाळि घाला. तयात मसालयाच पाणी घाला,

तयावर काज/तािळ पसट एक धार करि घाला व चागल मशजवि घया मग गस कमी करा िारळाच िध घालाव व उकळी ि यऊ िता उतरि मीठ घाला. पाढरा रससा ितािा मि गसवर गरम करा.

तळटीप: मटणाचया सवािात अधधक लजजत आणणयासाठी गरम भाकरी आणण िही-कादयामशवाय पयायय िाही. सोलकढीची पाककती यात समाववषटट कली िाही आह.

वपरयत लिकर

(महततवाची सचिा: हय “कोललापरी – ताबडा पाढरा” हाय नहव - सपािकािी सोता तबबतीत हािलय आि असल जगात भारी मटि किाय, समसत मशकागो परीसरामिी िसरीकड कटटबी जावा, गाविार नहाई! तयो इरषयच ल हाडय हाय! काटा ककरयरय, जागयाव पलटी! इरषय कट! - “रचिा” सपािक)

४५

आडव िबद

1. परनतबधक, ववरोध करणारा 4. मतिारािी उमिवार पसि करणयाची कती 7. मतयिवाची बहीण, एक परमसदध ििी 8. मलायम, िाजक, बारीक ववणीच

10. रघोटया व आकडयाचया साहाययाि भववषटय सागण, फलजयोनतरषववदया 11. कावबाज, लचचा 13. करणा, िया 15. जासतीच, फगवि साधगतलल

16. धयाि, धचति

17. आयषटय

18. गायीच वपलल

19. ठराव, तह, वचि

21. वतयमाि पतराचा उभा सतभ

23. तीि पाि असलला 25. आवरण, गाठोड

27. जगलात पटलली आग

28. मलबाळ असलला 29. रसायिा ववरषयीच

1

2

3

4

5

6

7

8 9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19 20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

उभ िबद

1. महापराची वळ, जगाचा अत होणयाचा काळ

2. इचछा, कल, मिोरथ

3. काटछाट, घट

4. कायिा, अट, ठराव

5. भराव, घराचया वा रसतयाचया पायात घालायच िगड

6. भारताि पदहलयािा ककरकट ववशवचरषक कजकला तया सघाचा कणयधार

9. वयाखया, सचक धचनह

12. वाळचया घडयाळाचया आकाराच चमयवादय

13. सवणय, सोि

14. मखय दिवाण, परधाि

15. माकड

18. लगिात वादय वाजवणार

20. असर, करर माणस

22. आपत, सोयर

24. आलाप, ताि

25. अजागळ, खळचट, वडसर

26. िौबत, मोठा ढोल, चमयवादय

27. कड, वतयळ

शरी. अशभजजत रायरीकर

चरतरकार: सौ. पराची कलकणी

४६

भौनतकशासतरामधय परारण (radiation) महणज ऊजच अवकाशातील ककवा भौनतक माधयमातील लहर ककवा कणाचया सवरपातील उतसजयि ककवा परसारण होय. परारणाला कोणतही माधयम लागत िाही. परारणाचया सवरपात सयायपासि पथवीला उजाय ममळत. िपारी सययपरकाश पथवीवर पडलयावर ती तापत व ितर रातरी ती उषटणता उतसकजयत होऊि आकाशाकड जात असत. या ककरयस उषटणतच परारण (thermal radiation) अस महणतात. पथवीस वातावरण असलयाि ही उषटणता िाहीशी होत िाही तर, वातावरणात असलला काबयि-डाय-ऑकसाईड या वायच रण या कामात महततवाची भममका बजावतात अस नििशयिास आल आह. ह रण अवरकत परारणाि (Infrared radiation ककवा IR) उततकजत होऊि त तयास गरहण करतात, व त परारण पनहा भपषटठाकड पाठववतात. यामळ पथवीवरील वातावरण रातरीिखील उबिार राहत. हा आपलया पथवीवरील एक 'िसधगयक हररतगह पररणाम' आह. काबयि-डाय-ऑकसाईड हा वाय पथवीवरील सवय जीवासाठी मितिीसाच काम करतो. परत, तो अलप परमाणात ककवा सतमलत असलयावरच तयाचया या गणधमायचा फायिा होतो. तयास 'सतमलत हररतगह पररणाम' अस महणतात.

हररतगह वाय सययपरकाशातील अवरकत परारण शोरषि तयास पथवीवर मोठया परमाणात परावतीत करतात. या वायचया िाट थरामळ ही अवरकत परारण परावतीत होऊि अवकाशात जात िाहीत. तयामळ वकशवक तापमािवाढ (Global Warming) होत असत. या पररणामास 'असतमलत हररतगह पररणाम' महणतात. तापमािवाढीमळ धरवीय परिशातील बफय ववतळत आह. तयामळ महासागराची पातळी वाढत, व ककिारपटटया पाणयाखाली जातात. तयाचपरमाण महासागराच तापमािही वाढत, व तयाचा पररणाम महणि जगभरातील पजयनयचकर तरबिसल आह. याच अिक सथानिक पररणाम दिसतात. काही दठकाणी अनतवषटटी होत, तर काही दठकाणी िषटकाळ पडतात. काही दठकाणी समदरी वािळाची वारवाररता (frequency) व तीवरता वाढत. थड परिशातील दहमवरषायवाची तीवरता वाढत. हररतगह वायमळ पथवी भोवतालच ओझोिच आवरण पातळ होत चालल आह. यातच भर महणि CFCs मळ (Chlorofluorocarbons) या ओझोिचया आवरणाला नछदर पडत आहत. या नछदरामळ सययपरकाशातील अनतिील परारण (ultraviolet radiation) अधधक परमाणात पथवीवर पोहोचतात. ववशरषतः गोऱया तवचचया लोकामधय यामळ तवचचया ककय रोगाच

परमाण वाढल आह. या पररणामास नियतरणात ठवण गरजच आह. जागनतक तापमािवाढीमळ आरोगयावर सवााचया आरोगयावर घातक पररणाम होत आहत. या सवय बिलामळ मिषटयहािी व ववततहािी होतच आह आणण एकणच पथवीच जवववववधता (biodiversity) व पररससथा (ecosystem) तरबघडत आह.

हररतगह वायच परकार पढील परमाण आहत: बाषटप (water vapor), काबयि डाय ऑकसाइड (CO2), मीथि (CH4), िायरस ऑकसाईड (N2O), ओझोि (O3) आणण फलोरीिटड वाय (CFCs, HFCs इतयािी.). तयापकी, काबयि डाय ऑकसाइड हा जीवाषटम इधिाचया जवलिामळ वातावरणात ममसळतो. मोटार-गाडया, कारखाि, आणण वीज-परकलप सवायत जासत जीवाषटम इधिाचा वापर करतात. कोळसा, िसधगयक वाय आणण तलाचया उतपािि आणण वाहतकी याचयामळ मीथि वाय उतसकजयत होतो. मीथि वाय पशधि (livestock), आणण िगर-पामलकचया उककरडयामधील जववक कचऱयामधि िखील मोठयापरमाणावर उतपनि होतो.

आकती १ - वावरषयक काबयि उतसजयि

औदयोधगकरणाला आणण तयाचबरोबर पयायवरणाचया वाताहतीला िसऱया जागनतक महायदधाितर (साधारणपण १९४५ ितर) सरवात झाली. आकती १ मधय हयाचा नििश सपषटटपण सापडतो.

आकती २ - पथवीचया पषटठभागाचया तापमािातील वाढ

४७

काबयि डाय ऑकसाइडचया उतसजयिाचया वावरषयक िराि १९४५ ितर झप घयायला सरवात कली. हयाच पयायवरणववरषयक पररणाम समार १९८० ितर दिसायला लागल. आकती २ मधय हयाच पराव सापडतात. आज २०१९ मधय आपण सवयजण हया बिलाच पररणाम सोसत आहोत. २०२० चया उनहाळयात आककटयक महासागरातील बफय पणयपण ववतळणयाच अिमाि कल जात आह. पथवीचया इनतहासात अस परथमच घडणार आह. भारतातील ६ वया करमाकाच शहर, चनिईत हयावरषी पदहलयािा पाणीपरवठा करणारी “सगळी” तळी कोरडी पडली होती. तर हयाउलट, आपलया इमलिॉय राजयात हयावरषी अनतवषटटीमळ ६० लाख एकर मकयाची लागवड झाली िाहीय. इतकच काय तर, आपण सवय मशकागोवासी हयावरषी जि मदहनयाचा शवट आला तरी सवटर घालत होतो. मातर, अशया धचताजिक पाशवयभमीवरही गलया ३-४ वरषायत झाललया काही घडामोडीमळ आशचा ककरण दिसतो आह. अिक वगवगळया आघाडयावरि निसगायची कस बिलणयाच शथीच परयति चाल आहत. तयाचा पररणाम महणि यतया १०-१५ वरषायत आपलया रोजचया आयषटयात “िककी” बिल घडतील एवढया मोठया परमाणावर या घडामोडी सर आहत.

अमररकील रतजकीय घतमनी अमररकचया डमोकरदटक पकषाचया िवनिवायधचत परनतनिधी, अलकझाडडरया ओकमसओ कॉटझ, हयािी “गरीि नय डील” िावाचा कायदयाचा मसिा परसताववत कला आह. हया महततवाकाकषी परसतावात जागनतक तापमाि औदयोधगकरणाचया पवीचया पातळीवर आणणयाचा आणण २०५० पयात जागनतक अथयवयवसथा ‘शनय उतसजयि’ धययाकड वाटचाल करणयाचा सकलप करणयात आला आह. अमररकच २०२० चया अधयकषपिाचया निवडणकीतील िाविार आणण माजी अधयकष ओबामा याचया परशासिातील उपाधयकष, जो बायिि, हयािी िखील पयायवरण कषतरात करानतकारी १.७ दरमलयि डॉलसयचा सकलप कला आह. १२ वरषय नय यॉकय मसटीच महापौर रादहलल मायकल बलमबगय यािी िकताच ५० कोटी ($५०० मममलयि) डॉलसयची “बयॉड काबयि” िावाची अतयत महततवाकाकषी मोहीम जाहीर कली आह. सागायचा मदिा हा की, एवढया मोठया परमाणावर राजकीय हालचाली पदहलयािाच राजकीय रणागणात वापरलया जात आहत.

भतरतील रतजकीय घतमनी आकती ३ िसार, २०२७ पयात, आतताचया साधारण पाचपट अकषय (renewable) ऊजाय तयार करणयाचा भारत सरकारचा मािस आह. कवळ योजिा िाही तर सरकारि परकलपािा परतयकषात

आणणयात यश िखील ममळवल आह. आकती ४ िसार, भारतात सधया जगातील िसऱया करमाकाचा, १ धगगावॉट कषमतचा, आधर परिशात सौर ऊजचा परकलप काययरत आह.

आकती ३ - भारताची २०२७ साठीची राषटरीय वीजनिममयती योजिा

आकती ४ – सधयाच जगातील सौर ऊजच परकलप

पदहलया करमाकाचा - चीिचा, १.५ धगगावॉट कषमतचा परकलप फार काळ पदहला राहणार िाहीय. आकती ५ मधय िाखववलयापरमाण सधया जगातील सवायत मोठा सौर ऊजचा परकलप उभारणयाच काम भारतातील राजसथाि हया राजयात सर आह.

आकती ५ – भववषटयातील सवायत मोठया कषमतच सौरऊजाय परकलप

आकती ६ िसार भारत सरकारच २०३० च “गरीि एिजी कॉररडॉर” परकलपाच ववशलरषण सवपिवत वाटत, परत हयातील बऱयाच कामािा आता सरवातही झाली आह.

४८

आकती ६ - भारताचा “गरीि एिजी कॉररडॉर” सकलप २०३०

जािवारी २०१९ चया टाइमस ऑफ इडडयाचया लखािसार भारत सरकारि लडाख यथ ५ धगगावॉट कषमतचा सौर ऊजचा परकलप घोवरषत कला आह. आकती ७ पहा.

आकती ७ - लडाख यथील ५ GW कषमतचा परसताववत परकलप

भतर ि अमररकील औदयनचगक घतमनी

आकती ८ - अमररकतील जीवाषटम इधि व अकषय ऊजायसरोत

वीजनिममयती

अमररकत इनतहासात पदहलयािा २०१९ मधय अकषय ऊजायसरोत कोळशयापकषा जासत वीजनिममयती करल अस सकत आहत. अमररकतील मोटारवाहि उदयोगकषतर ह सधया मोठया सकरमण काळाति जात आह. गलया पाच वरषाात हया उदयोगकषतराचया वयवसायाि कात टाकणयाची परककरया सर कली आह. २०२५ ितर आपलयापकी कणालाही जीवाषटम इधिावर चालणारी िवीि गाडी ववकत घण अवघड जाईल, ज आज अनतशय सोप आह. याच शरय जात पदहली ववकरीयोगय व वयावहाररक दषटटया फायिशीर उतपािि करता यईल, अशी ववदयतवाहि बिववणाऱया टसला (Tesla) हया कपिीला.

टसलाि शभर वरषाापासि कसथरसथावर असणाऱया व जीवाषटम इधिाचया गाडयाचा वयवसाय करणाऱया कपनयािा पालथ पाडत ववदयत वाहिाची िवी बाजारपठ निमायण कली आह. पररणामी तयाच कसथरसथावर कपनया आता िाइलाजाि टसलाचया पाऊलावर पाऊल ठवत ववदयतवाहिाचया निममयतीसाठी परयति करत आहत. टसलाि तयाच धयय कवळ ‘ववदयतशकतीवर चालणाऱया गाडया तयार करण’ एवढयावर मयायदित ि ठवता जीवाषटम इधि ऊजवर आणण ववदयत ऊजवर चालणार वाहि निमायण कषतर बिलि सौर उजवर चालणाऱया सवय वसतचया निममयतीचा ववडा उचलला आह. निवासी व औदयोधगक, अशा िोनही कषतरामधय मोठयापरमाणावर यश ममळवल आह. “समाटय गरीड” आणण “तरबग बटरी” ही िाव टसलाशी जोडली गली आहत.

आकती ९ - ववदयत मोटर गाडयाची वावरषयक ववकरी

आकती ९ मधय िाखववलयापरमाण ववदयत वाहिाची ववकरी िरवरषी िपटीि वाढत आह आणण भववषटयातही वाढत राहणयाच सकत आहत. २०२५ पयात जवळपास सवय वाहिाच उदयोजक ववदयत गाडया ववकतील. हयाचाच पररणाम महणि आजकाल आपलया आजबाजच गस सटशनस बि होतािाच आणण िवीि चाकजाग सटशनसच काम चाल असलयाच दषटय दिसत आह.

४९

आकती १० - सौर ऊजचया ककमतीतील वावरषयक घट

आकती १० िसार सौर ऊजचया उपकरणाचया ककमती आणण उपकरण बसवणयाचया ककमतीत गलया ३ वरषायत २१% घट झाली आह. एका घराला एका वळस साधारण १२ ककलोवट ऊजची गरज असत. तयािसार साधारण $३६,००० मधय तमही पणय घर सौर उजवर चालव शकता. $३६,००० महणज अजि एखािी गाडी घणयासारख आह. जयाची ५ वरषायत कजयफड होऊ शकत.

भारतातील औदयोधगक घडामोडीिाही आतताच सरवात झाली आह. सरकारचया अतयत कौतकासपि सौर परकलपाचया पढाकारामळ सौरऊजाय परवठा कषतरामधय बऱयाच कपनया सरकारी कतराटासाठी

पढ यऊ लागलया आहत. टाटा, मारती आणण मदहदरा हया कपनयािी पढील पाच वरषायत ववदयत ऊजवर चालणाऱया वाहिाचया निममयतीच सकत दिल आहत.

सतरतश तर हया सवय राजकीय व औदयोधगक घडामोडीकड एकवार िजर टाकली तर लकषात यत की, हया घडामोडी आपल रोजच जीवि यतया ५-१० वरषायत िककी बिलतील. काही वरषाात आपल मोबाइल फोि बहतक आठवडयाति एकिाच चाजय कराव लागतील. आपली िवीि घतलली गाडी ववदयत ऊजवर चालणारी असल. घराचा सवतःचा कवळ सौर ववदयत परवठाच िाही तर उरलली ऊजायशकती कॉम-एड ला बहतक परत ववकि वयवसाय िखील करता यईल. आजबाजच सवय गस सटशिच चाकजाग सटशि मधय रपातर होईल. अस एक िाही तर हजार बिल यतया काही वरषाात होतील.

शरी. सतिकमतर पतटील बर

५०

शतळत = आशचया + आद + असभमत

िमसकार मडळी! सवयपरथम ‘मशकागो मराठी शाळा’ आणण ‘महाराषटर मडळ मशकागो’ याच मिःपवयक अमभििि. जवहा मला समजल की, िपरकवहलमधय मराठी शाळा आह, तवहा मला तया गोषटटीवर ववशवासच बसला िाही. याला कारण महणज इतकया िर परिशात अस काही असल का? याचीच आधी शका आली. पण जया दिवशी मी मराठी शाळत सवयसववका महणि जायच ठरववल तया दिवशी मातर सगळी शका िर झाली. शाळमधील परतयक ववदयाथी मराठीमधय बोलत, मलहीत, आणण वाधचत होत. ही खप आशचयायची गोषटट होती. मला ह सवय पाहि खप आिि व अमभमाि वाटला की, आपण हया पररवाराच सिसय होणार आहोत. यथ फकत मराठीच मशकवल जात िाही; तर भारषबरोबर आपली ससकती, सण याची िखील मादहती दिली जात. बरच शलोक व सतोतरिखील अगिी अथायसदहत मलािा समजाऊि साधगतली जातात. या सवय उपकरमाच सचालि अगिी नियोजिबदध होत असलयाि, यथील पालक आपलया पालयािा अगिी निःसकोचपण मराठी शाळत पाठवतात. मलािा इथ आलयावर िवीि ममतर भटतात. तसच शाळतील सवयसवक / मशकषकाचया िवीि ओळखी होतात, आणण अिक पररवाराची ओळख होत. याचा एकतरतरत पररणाम पाहता सवाािी एकतर आलयामळ सवााचया ववचाराची िवाण-घवाण होऊि मलाचया मशकषणात जरर तया सधारणा करता यतात. अजि एक महतवाची बाब महणज मराठी ही ‘वविशी भारषा महणजच Foreign Language’ महणि मलािा तयाच High School Credits ममळणार ही तर फार कौतकासपि गोषटट आह. या सवय कारणामळ ‘मशकागो मराठी शाळच कौतक कराव तवढ कमी आह. मला खप अमभमाि वाटतो की, मायभमीपासि इतक िर परिशात मातभारषच “बीज” परायला मराठी शाळा सजज आह. ‘रचिा’चया अकात माझ मिोगत वयकत करणयाचया सधीकररता मी ‘MMC ची आभारी आह. धनयवाि.

सौ. अरतधत कलकिी

शतळ जळि हदली मरतठी ससकीची आणि मलतची गटटी!

मशकागो मराठी शाळा सर होऊि आता ५ वरष होतील. शाळा सर झाली तवहा आपलया मलािा मराठी मशकायची कवढी मोठी सधी … िवह िवह ... अगिी सवणयतसधीच ममळत आह हयाची परकरषायि जाणीव झाली. घरात आमही तस मराठीमधयच बोलतो, मशवाय िर उनहाळयात आजी-आजोबाची फरी असतच, तयामळ िोनही मलािा मराठी बोलता यत - बऱयापकी! पण मराठी मलहायला-वाचायला यण िखील महतवाच आह. आणण, तयाहि महतवाच आह आपलया समवयसक ममतर-मतरतरणी बरोबर मराठीत सवाि करण, मराठीशी घटट अस िात जोडण. मराठी शाळिी आपलया पोरािा ही सधी दिली. आपण मलािा मशवाजी महाराजाचया, सवाततरयवीर सावरकराचया, लोकमानय दटळकाचया गोषटटी रोज साग, पण शाळिी तयािा मशवाजी महाराजाचया लढयाचा अिभव िाटकाचया मामलकति दिला. पोवाड, लझीम, ककलल, तलवारी, मावळ अस अिक शबिही तयाचया ओळखीच झाल. मराठी ससकतीची आणण मलाची अगिी गटटीच जळवि दिली! मलािा मी भारतीय आह, आणण मी मराठी सधिा आह अस अगिी मिापासि वाटत आह, आणण माझया दषटटीि ही खप मोठी गोषटट आह. मलािा भारतात मराठीपरमाण गजराती, बगाली, तलग, तममळ अशा िसऱयाही अिक भारषा आहत, हयाची िखील जाणीव झाली आह. ह शाळतलया मशकषकाचया पररशरमाचच फळ आह अस महटल तर त वावग ठर िय.

मराठी शाळा हा उपकरम खप सिर आह हयात शकाच िाही पण तो यशसवी करणयात सौ. ववदया आणण तयाच बरोबर शाळा-पररवारातील अिकाचा हयात वाटा आह. ववदयाथी आणण तयािा सतत परोतसाहि िणाऱया पालकाचया कजदिीच ह फळ आह. शाळच काम ह सोपप अकजबात िाही. रोज अिक परशि, अडचणी समोर उभया असतात. पण शाळच सवय मशकषक व सवयसवक ममळि, हयाति मागय काढत िरवरषी शाळा अगिी निषटठि सर ठवतात. ही शाळा अशीच सर राहो आणण िर वरषी शाळची सखया वरदधधगत होवो! हीच मिोमि इचछा आह.

सवायत शवटी सवाािा मिापासि वविती, तमहाला शकय असल तर शाळसाठी थोडातरी वळ दया. तमही मलािा गोषटटी सागायला यऊ

५१

शकता, एखािा सण साजरा करायला यऊ शकता, िाहीतर, मलािा एखािा धडा मशकवायला यऊ शकता. अगिीच िाही जमल तर िसत भटायला तरी याच! शाळतलया मलाबरोबर राहि तमहाला तमच बालपण परत ममळत की िाही त बघाच!

सौ. सजयन बनरकर

शतळच हदल उततर!

गलया वरषी लोकसततामधय एक लख आला होता, "शहरात मराठी शाळाची घटती टककवारी" - तयात िमि कलली परमख कारण महणज - पालकाची मराठी शाळबदिल कमी झालली आसथा आणण मराठी मशकवणाऱया मशकषकाचा अभाव. वाचि मि खप असवसथ झाल. एकच परशि पडत होता, मराठी माणसाला आपलया मातभारषचा एवढा नतटकारा का? इथ साता समदरापलीकड बसि सोशल ममडडयावर या ववरषयावर तोडाची वाफ फकट घालवणयापकषा मिात ववचार आला, आपण इथ राहि या गोषटटीवर काय मित कर शकतो? ... उततर समोर होत ... इथलया मराठी शाळत मलािा आपलयाकडि जमल तवढ मशकवण आणण मराठीबदिल मलामधय रची निमायण करण.

माझी िोनही मल गलया ३ वरषाापासि इथलया मराठी शाळत जात होती, तयामळ इथ मशकवलया जाणाऱया अभयासकरमाबदिल पणय कलपिा होती. मलािा बालभारती आणण वयाकरण मशकवतािा लहािपणी शाळत बाईिी घोकि मशकवलल धड आठव लागल. एकिरीत शाळत यणाऱया मलाचा उतसाह आणण िवीि जाणि घणयाची कषमता पाहि मलाही हरप आला. डोकयात एक ववचार आला, या अभयासकरमाबरोबर मलािा आपलया राषटराचया आिशय वयकतीची ओळख िाटयरपाि करि दिली तर?. या कलपिति शाळतील इतर सहकाऱयाचया मितीि, शाळचया महाराषटरदििानिममतत आयोकजत कललया सिहसमलिात एक िाटकली सािर कली. मिात शका होती, या महाि वयकतीच ककलषटट सवाि इथली मल बोल शकतील का? मलािी माझा अिाज सपशल चकवला! अतयत सफाईिार सािरीकरणाति तयािी

परकषकाची वाहवा ममळवली. या िाटकलीति मलाचया मिात दटळकािी दिलली सवराजयाची हाक, साववतरीबाईिी सतरी-मशकषणासाठी दिलला लढा, सावरकराचा तयाग, आबडकराची मशकवण या सवय गोषटटीबदिल परचड कतहल निमायण झाल.

एक ककससा आवजयि इथ िमि करावासा वाटतो. शाळचया सरावपरीकषचया दिवशी सकाळी ६ इच बफय पडला होता, रसतयाची डराइववगचया दषटटीि अवसथा फारच वाईट होती, शाळतील आमही सवय मशकषक मडळी ववचार करत होतो, परीकषा पढ ढकलावी लागणार आह की िाही. शवटी ठरल की, बघ, जवढी मल यतील तयाची परीकषा घऊि टाक, िाही आल तयाची ितर बघ. मलािी आणण तयाचया पालकािी तया दिवशी ९९ टकक हजरी लावि आमहाला सखि धकका दिला. काही वरषाापवी इथ लावललया मराठी शाळचया रोपटयाच वकष बिवणयाच शरय शाळतलया सवयसवकाबरोबर मलाचया पालकािा िखील नततकच जात. माझी इथली काही ममतर मडळी महणतात की, अमररकत राहि मराठी मशकणयाचा कररयरमधय काय फायिा? या सवय मडळीिा मला एक परशि ववचारावासा वाटतो, आपणच आपलया मातभारषपासि जर अस िर रादहलो तर, पढचया वपढीि बदहणाबाईचया ओवयातील सरलता, बालकवीचया कववततली निरागसता, साि गरजीचया 'शयामची आई’ मधली कळकळ, प ल च खळखळि हसवणार वविोि ... ह सार कस अिभवायच? आपलया सवााचया परोतसाहिाति उदया याच शाळतलया ववदयाथयाामधि कोणी एक 'बहभारषा’ या ववरषयाला वयावसानयक कररयर निवडि, अमररकि वाणणजय ितावासात जर िभारषा महणि आला तर कणाला आशचयय िको वाटायला, िाही का?

शरी. यनगश गतयकर

यतचत िल गलत गगतिरी ...

वरषय २०१८, उनहाळयाची सटटी िकतीच सपत आली होती. आता पढचया आठवडयापासि माझा मलगा ‘अमय’ मराठी शाळत नतसरीचया वगायत परवश करणार होता. अमयचया 'Back to School' चया खरिीमधय मराठी शाळला लागणाऱया सादहतयाचीही

५२

भर पडली होती. मी पण मराठी शाळचया निममतताि सगळया पालकाचया गाठीभटी होणार महणि आििात होत. … इतकयात फोि वाजला ... ‘अदिती, यावरषी मराठी शाळत मशकवणार का?’ हया सलकषणाचया परशिाि माझया आििात भरच पडली.

माझ Shaumburg मराठी शाळशी २०१५ पासि जोडलल िात आता आणखी घटट होणार! मी आििाि होकार दिला व चौथीचया वगायची सहमशकषकषका महणि चति बरोबर शाळच काम सर कल. तस या आधी मी बालवगायला मशकवल होत. पण, चौथीचया वगायला मशकवणयाची ही पदहलीच वळ! उतसाहवजा िडपण होत. पण चति आणण इतर सहमशकषकामळ आलल िडपण कमी झाल. चौथीचया वगायला मशकवणयाचा अिभव फार छाि होता. या वगायतलया मलािा मराठी बऱयापकी समजत. तयामळ तयािा िवीि ववरषय मशकवतािा ककवा तयाच अथय सागतािा मलाच बरच परशि व शका असतात. अशा वळी फार ववरषयातर ि होता ककवा तयाच कतहल कमी होऊ ि िता, तयािा थोडकयात अथय सागायचा अशी तारवरची कसरत असत. तसच मागील वरषायपासि आमही शाळत या मलािा अवातर मराठी वाचिाची गोडी लावणयासाठी ववशरष परयति सर कल. वाचिावर भर दिलयामळ मलाच शबिोचचार सपषटट होणयास मित होत आह. तसच तयाच वाचि, शबिसगरह व ववरषयाच आकलि होणयास िककीच मित होत आह. या उपकरमाला यशसवी करणयात पालकमडळीच योगिािही अगिी भरभरि लाभल, आणणयाहि ववशरष महणज वाचायला मलािी अगिी उतसफतयपण परनतसाि दिला … तयाचा आतमववशवासही परचड वाढलयाच आमहाला सतत जाणवत होत.

आमही शाळत अभयासाचया वयनतररकत अिक उपकरम राबवतो. मराठी सणवाराचया निममतताि तया-तया सणाच महतव सागि तयाचाशी सबधधत एखािा उपकरम राबववला जातो. उिा. िवरातरात भोडला, दिवाळीत आकाशकिील बिवण, अशा ववववध उपकरमादवार व दक-शरावय माधयमादवार मलािा आपलया ससकतीची ओळख करि िणयाचा आमचा परयति असतो. या वयनतररकत पसायिाि, अथवयशीरषय, रामरकषा अस ववववध शलोक व पराथयिा पालकाचया मितीि मलािा मशकवतात. तसच मलािा मशवचररतराची मादहती होणयासाठी वगवगळया परसगावर िाटक / पोवाड बसवि मशकागो महाराषटर मडळाचया काययकरमात सािर कल जातात. यामळ मलािा सटजवर उभ राहि चारचौघापढ बोलणयाचा धीटपणा यणयास मित होत. एक पालक महणि ववचार

करता अमयचया जडणघडणीत या सवय गोषटटीचा सकारातमक बिल दिस लागला आह अस मला वाटत. सरवातीला आपण मराठीत ववचारललया परशिािा इगरजीमधय उततर िणारा अमय आता इगरजी ऐवजी चकक मराठीत परनतसाि िऊ लागला आह. मशवाय पढ Stevenson High School मधय मलािा मराठी भारषच सकड लगवज करडडट हा एक मोठा फायिा तयाला होणार आहच.

२०१३ मधय लावलल मराठी शाळच छोटस रोपट सवय सवयसवक, मशकषक व पालकाचया मितीि खपच जोमाि वाढत आह आणण “तयाचा वल” असाच उततरोततर वाढत “गगिावरी” जाऊ ित, हीच सदिचछा!

सौ. अहदी अतिदकर

“काट आपल चि ळ मासतरााचया हवाली कला आह, तयााचया हा ी सखरप आह!”

अशी तयाचया आईबापाािी ठाम समज अस. चरतरकार: सौ. पराची कलकणी

५३

True Happiness Only Through

Embracing Pain

What comes to mind when you think of one value that we should always be striving for? I would argue that the prevailing thought in our culture today is happiness. You see it everywhere—from advertisements portraying that another shiny new car purchase (Tesla anyone?) will finally make us happier. Or that experiences are the way to our soul; if only we were to retire early and spend our time traveling, we would finally hold the elusive key to perpetual happiness.

It is interesting to think that nearly all the decisions we make are to further our happiness and minimize the opposite variable—pain. And the opportunities to pursue things thought to bring us more “happiness” (education, relationships, recreational activities) are at an all-time high. Yet, so is something else: dissatisfaction with our lives. Nearly 1 in 4 people are expected to be affected by depression throughout their lives. And suicide, especially in young adults, continues to rise rapidly.

I think a big part of this is the paradigm shift in expectations in our generation compared to those of the past generations. You see—we expect to be happy. Many of us are privileged to grow up in a world where discomfort has finally become optional. This refers to physical discomfort (we don’t need to toil in farms to feed our families or walk five miles/day to get to work) as well as emotional discomfort (we have more things than ever to distract us from the emotional dullness real life can bring, including smartphones, video games, shopping, fine dining).

In fact, countless studies have shown that even when everything in your life is amazing, you will find still something that brings you pain. A study led by Harvard researcher David E. Levari tested this by recruiting thousands of subjects, sequentially showing them thousands of blue or purple dots (and later threatening or non-threatening faces) and then asking them to differentiate the choices appropriately. They found that our expectation greatly influences our perception of things; for example, when blue dots became rare, participants started calling purple dots blue, and when threatening faces became rare, participants started calling neutral faces threatening. Similarly, when discomfort or

pain in our life becomes rare, we mentally adapt our perception to create pain in our life anyways. This explains why most people have a “set level” of happiness. No matter what big life change they encounter, they fall back to their pre-set level of happiness a couple of months later again. This brings us to an interesting point: if the only universal constant in life is pain, then why are we constantly bombarded by messages that being anything less than happy at all times is wrong? Why do we instill into our children that they should follow whatever makes them the “happiest”?

Perhaps, instead of spreading the message that the purpose of life is to be happy; we should be discussing how the true goal of life is to be able to be content in our pain. And that if everything we do involves some level of pain; we should choose the pain that brings us closest to what we truly value. Constantly trying to attain happiness is exhausting and not natural for the human state. On the other hand, accepting and embracing pain can not only make us more resilient but also paradoxically enough, can lead us to living more satisfied and healthy lives.

Kritika Kulkarni

िबदकोड – उततर

1 2 3 4 5 6

पर दत का  र क दन व ड ण क

ल म पा य ब दप

7 8 9 10

य म ना त ल म र म ल

का कषम ि

11 12 13 14 15

ल बा ड क ण व वा ढी व

16 17

म न न जी व न

18 19 20 21 22

वा स र क रा र र का ना

जो कष त

23 24 25 26 27

दि ि ल बा स न व ण वा

वा क व गा ल ई

28 29

ल क र वा ळा रा सा य दन क

“अलपसा ोर हा सखी जीवनािा पाया आह, असा माझा माझयापर ा म आह. आझण

अनरवाना माझा ह म पकका झाला आह” - शरी. प. ल. दशपत

सकलि: सपािक

५४

2019 Cricket World Cup Final

The 2019 World Cup final is a match I’ll remember for the rest of my life. It was, simply put, the greatest match, greatest show, the greatest way to culminate a World Cup. Let us start with the setting. Lord’s...historic home of the sport. Fifth time any single ground had hosted the final. England: in the final for the first time since 1992. Never having lifted the trophy before, the pressure was on them as hosts. On paper they had the best team coming into the tournament. They had to live up to the bill. They nearly didn’t, but then somehow did. More on that later.

Now New Zealand: having lost the final in the last edition of the World Cup in painstaking fashion, they were on a revenge tour. About six games into the tournament, they looked to be on top of the world. New Zealand were dispatching opponents with ease. Then came the losing streak, and they waddled their way into the knockouts with little room to spare. Tournament of margins. They then beat India in the semis, in what was a two-day ODI. Rain was the theme. Guptill, with probably the most clutch throw in history, to run out one of the greatest one-day finishers ever: M.S. Dhoni. It seemed the moment was his, and could possibly make up for his lackluster performance with the bat all cup. Who knew what he had left to prove in the final.

Onto the final itself. New Zealand batting first put up what would be called a sub-par score in any other context. But this is a world cup final. 241 is not a cakewalk. Remember that scores in the 200s have only been chased in finals twice before. New Zealand had quite possibly the best bowling attack all tournament, and they backed their bowlers to defend any total. It’s a final, so runs on the board are critical. NZ had not scored 300 or more all cup but routinely defended it. On the flip side, England had the deepest batting lineup in the world. They can hit all the way down to their number 9, or even 10.

You can’t really ask for anything more: the best bowling attack vs the best batting team, in the second innings of a drama packed final! Starting off slowly but surely, England kept the required run rate at around 7.5. NZ and their strike bowler Matt Henry had the breakthrough - he got the dangerous Jason Roy out early. After key cogs Joe Root, Jonny Bairstow, and Eoin Morgan fell at crucial intervals in the context, England now relied on their two middle order stars to help them lift the trophy. Their most reliable player all tournament - Ben Stokes, and Jos Buttler, (a player who

hadn’t had the best of cups so far), convened on the pitch. These two gave the hosts a chance!

New Zealand could not catch the breaks, literally. They faced some bad luck, even counting their stunning catches off of half-chances, and astounding fielding. In what was perhaps the culmination of all of this, Trent Boult had one of his usual famous boundary catches - high leap, arms outstretched, attempting to toss it back to himself, except on this occasion he happened to step on the rope before tossing it back. A SIX for Stokes, instead of a wicket. Humongous momentum shift. If the above momentum swing was crazy, here’s possibly the least lucky bounce: Final over, England needs 9 runs from 3 balls. Not impossible, surely, but the odds of winning would have favored NZ. A throw from the infield deflected off of a diving Stokes’ bat, and the ball went into an empty area of the field and went for overthrow 4 ...leading to a 6 due to the already ran 2 runs. Absolutely wild! The equation was now at 3 from 2. New Zealand subsequently got 2 run outs which led the match to tie. A tie in a world cup final! What’s the next step? Do they share the cup? Do they play a super over? And so super over it was - each team gets 6 balls to put up the highest score, and the winner of this wins the entire cup. Fair, right? Not so fast. England bats first, scoring 15 in their attempt. Not too daunting of a task for the NZ big hitters. Jimmy Neesham cranked out a 6. NZ now needed 2 off the last ball. Martin Guptill, NZ batting icon, was able to turn away a really good Jofra Archer ball off his legs. Obviously, they had to run 2 to win it. They made one, turned back for the second and no! Guptill is run out, resulting in a tie AGAIN! How to decide now? Play another super over? Not to be. Each team had had multiple chances to win the game at various stages, but in this final, even though 2 tiebreakers could not separate these two teams...England was declared the winner by virtue of hit throughout their innings. The ICC will need to look at this ruling and move away from using such an arbitrary tiebreaker of number of boundaries. Should they have kept playing more super overs? Ask anyone, and the answer will be certainly yes. Irrespective of this decision, the 2019 World Cup final will be the greatest match ever played for a long while.

Aashay Chavan

५५

सवाततरयाचया होमकडात आपलया पराणाची आहती िणार जञात-अजञात अस बरच सवाततरयसनिक होऊि गल. तयातलाच एक होता बाल-करानतकारक मशरीरष कमार.

आपला भारत िश तरबरदटशाचया जलमी सततखाली पारततरयात असतािा सवाततरयासाठी बरीच आिोलि, सतयागरह आणण चळवळी सर होतया. कोणी करानतकारकापरमाण हातात शसतर घऊि तर कोणी गाधीजीचया अदहसा तततवाच पालि करीत तरबरदटशाचा ववरोध करीत होता. दििाक ९ ऑगसट १९४२ ला महातमा गाधीिी तरबरदटशािा 'चल जाव' चा आिश दिला आणण िशातील बहसखय कटबािी या आिोलिात उडी घतली. असच एक होत महाराषटरातील ििरबार यथील महता कटब जयात मशरीरषचा जनम झाला होता. िशभकती, सवाततरय परम ह तर तयाचया रकतातच होत. तरबरदटशाचया राजवटीत िागररकािा 'वि मातरम', 'भारत माता की जय' महणायला बिी होती. मशरीरष कमार तयावळी आठवया इयततत मशकत होता. तयाचया शाळति हातात नतरगा झडा घऊि, ‘वि मातरम’, ‘भारत माता की जय’ चया घोरषणा ित परभात फरी निघाली होती. काही वळाि नतथ पोलीस यऊि तयािी ‘घोरषणा बि करा’, असा आिश िऊि नतरगा झडा दहसकावणयाचा परयति कला पण मलािी घोरषणा िण बि कल िाही. तयातच एका पोमलसाि आिोलि करणाऱया मलीवर वपसतल रोखल. तवहा मशरीरष कमारि पढ यऊि तया पोमलसाला “दहमत असल तर माझयावर गोळी चालवि िाखवा झाडि िाखवा” अस बजावल. पोमलसाि धचडि मशरीरष कमारवर एकापाठोपाठ एक अशया तीि गोळया झाडलया. मशरीरष कमार खाली कोसळला; तयाच ममतरही गोळीबारात ठार झाल. मशरीरष कमार जरी खाली पडला होता तरी िखील तयाि नतरगा मातर सोडला िाही.

मशरीरष कमार सारखा िशभकत अशया रीतीि अतयत कोवळया वयात िशासाठी शहीि झाला. पढ तयाच ििरबारमधय समारकही बाधणयात आल. अखरीस मशरीरष कमार सारखया हतातमयाचया परयतिाच चीज होऊि आपलया भारताला १५ ऑगसट १९४७ रोजी सवाततरय ममळाल.

शरीमी शलजत जनशी (मडळ सिसय शरी. सिािि जोशी याचया मातोशरी)

२००५ गणशोतसव महाराषटर माडळ सशकागो छायाचरतरकार: शरी. हमत चवहाण

“हया माणसान आमहााला हसवल” चरतरकार: सौ. पराची कलकणी

५६

जस जीणय वसतर साडडज । मग िति वदढज । तस िहातरात सवीकाररज । चतनयिाथ ॥ - जञािशवरी २-१४४

िलया काही मतहनयाि आपलयाला सोडन िललया

तितिध कषतरािील तदगगजाना भािपणि शरदाजली!

चिदरशखर ( ातया) अभयिकर

(दमसळपाव.कॉम च सोसथापक)

गिरीश करनाड

(जयषठ अदभनत, लखक, दिगदशिक, पदमभषण, जञानपीठ दवजत)

वीर दविण

(तहदी तचतरपट फाईट मासटर, अजय दििणच िडील)

तदनयार कॉनटर कटर

(तिनोदी अतभनि)

पितड पर ाकर (बापन ) पटवरान

(जयषठ िबलािादक, तिकषक)

पगडत भनई िनयत ड

(जयषठ तबलावािक, दशकषक)

शीलन दीगित

(माजी मखयमोिी - दिलली, राजयपाल - करळ)

शर राम कोलहटकर

(मराठी नाटय-तचतर अतभनि)

स रमा सवराज

(पिि परराषटर मतरी, पिि राजय ि क दरीय मतरी,

यशसवी राजकारणी ि ससदपट)

अरण जटल

(पिि अथिमतरी, पिि राजय ि क दरीय मतरी,

तिखयाि कायदिजञ ि ससदपट)