2 3

परगत श�िणक महाराषटर: एक श�िणक चळवळ

ह �काशन कॉमट मीिडया फाऊडशनन MSCERT आिण यिनसफ या�या एकि�त सहयोगान कल आह

महारा�ातील िश�णाच �व�प बदल पाहणा�या गो�टी

4 5

जयषठ िश�णत� ज पी नाईक महणाल होत, समता, गणव�ा आिण �माणबदध सखयाबळ हा भारतीय िश�णवयव�चा ‘अदशय ितरकोण’ आह. महणनच शाळकरी मलाना उ�च दजाचच िश�ण िमळाव महणन शासन योजनाबदध �यतन करतय.

महारा�टात स� असललया या कायरचमाच नाव ‘�गत श�िणक महारा�ट’ अस आह. अशया �कारची वबसाईट सर करावी, याची गरज सव�त �म एमएससीईआरटी आिण यिनसफला जाणवली. आिण सागायला आनद होतो की आमही महणजच कॉमट मीिडया फाऊडशनन समानता आिण दजचदार िश�णा�या चचचला उदकत करणारी ही वबसाईट �तय� साकारली. यादार िश�क, सशोधक, �शासक, धोरणकतच आिण इतर समाजघटकाना याबाबत आपापल अनभव, िवचार, मत माडणयासाठी आमही एक वयासपीठ दऊ करतोय.

या ई प�तका�या माधयमातन समता आिण गणवा�ा वाढवणयासाठी होणार �यतन आमही तम�यासमोर माडल आहत. आशा आह की तमहालादखील त िततकच �रणादायी वाटतील.

6 7

िश�णाची वारी...आली तम�या दारी

...आिण मल �वतःच िशकायला लागली

द पषपाडा पटनच

सघषातचन उभी रािहलली ितरवज शाळा

“वाकन पटत कॉमपयटर!”

कानमतर-भिव�यवधी पाठयप�तकासाठी

आनददायी गिणत

मलानो राग आला तरी, िशवी अिजबात दायची नाही ह!

�वपाली आिण काचनला िमळाल नवीन आय�य

िकशोरीसाठी ‘अ�य’ उजाच

…आिण ती खरच �रणा बनली

गोष फलपाख� आिण बडकमामाची!

नकोशी झाली हवीहवीशी

१

२

३

४

५

६

७

८

९

१॰

११

१२

१३

समज िवरदध घोकमपटी

शाळतच तयार होतोय ‘बायोगस’

मलाना मार दऊन सधारणा होत? िचतन: एका िश�काच

कोठाळ बदकचा, मा�टरशफ!

मलीच आतमभान जागिवताना

...आिण शाळचा र�ता िदसला!

वषचपतीच -`�गत श�िणक महारा�'ची

१४

१५

१६

१८

१८

१९

२॰

बालवाडी पण, य झाललया ‘िश�णाची वारी या �दशचनाबददलचा लख

महारा�टात �ारचनावाद कसा रजला या िवषयी

गावातील शाळच िडिजटिलकरण करणयासाठी तया शाळ�या िश�कान कललया �यतनाची का

शाळ�या इमारतीसाठी मखयाधयापक आिण गावक�याचा लढा

गिडचरोलीसारखया दगमच भागात एक िडिजटल शाळा उभारणयाची का

शालय पाठयप�तकाचा आराखडा करणयािवषयी झाललया कायचशाळचा अहवाल

गिणत कायशाचळचा अहवाल

िलगसमभावाला �ोतसाहन दणयासाठी कलल ‘िशवीबद अिभयान'

लिगक शोषणापासन आपलया िवदािचनीना वाचवणयासाठी िश�कानी िदलला लढा

िकशोरवयीन मलीना स�म बनिवणयासाठीचा कायरचम: उजाच

एका लाज�या मलीच, आशासक नतयात झालल �पातर

िनसगाचतन िव�ान : एका सरवटाच फलपाखरात होणार �पातर �तय� पाहतात िवदाीच आिण तयाची िशि�का

नकशा या नावाऐवजी सोनल या नावामळ झाललया बदलाच िचतरण

िवदाथया�ना �वतःच िवचार करायला लावन गिणतासारखा िवषय िशकिवणयाचा हा आगळा �यतन

कच�यातन वीज िनॵमती करणयासाठी शाळत बायोगस �कलप सर करणयासाठी एका िश�कान कलल �यतन

मलाना िश�त लावणया�या पधदतीमधय बदल घडवणयासाठी एका िश�कान कला �वतःत बदल.

टीवहीवरील एका �िसदघ कायचरमाचा उपयोग एका िश�कान िलगसमभाव रजवणयासाठी आपलया शाळत कसा कला तयाची ही का

मीना-राज मच एक नवी िपढी घडवताना

भटकया समाजातील दोन शाळाबाहयय मलीना शाळत भरती क�न, या िश�कानी तयाना िदली नवी िदशा

�गत श�िणक महारा�टाची वषचपतीचच: एक नजर

िश�णात गणव�ा

िश�ण आिण समाज

िश�णात गणव�ा

िश�ण आिण समाज

िश�ण आिण समाज

िश�णात गणव�ा

िश�णात गणव�ा

िश�णात गणव�ा

िश�णात समता

िश�णात समता

िश�णात समता

गिणत आिण िव�ान

िश�ण आिण समाज

8

13

20

26

30

33

35

37

38

40

42

44

47

49

51

55

59

62

65

68

गिणत आिण िव�ान

िश�ण आिण समाज

िश�णात गणव�ा

िश�णात समता

िश�णात समता

िश�ण आिण समाज

िश�णात समता

शीषरक लखाच एका वाकयात वणरन िवभाग पॎन कर.

�काशन: कॉमट मीिडया फाऊडशनन MSCERT आिण यिनसफ 2017 िडझाइन: �वाित चाडक शम�, िडझाइनमम�न, मबई

8 9

िश�णाचा दजाच सधारावा यासाठी महारा�टातील शाळामधय िशकिवणया�या जया नवया नवया पदधती व िनरिनराळ �योग कल जात आहत, तयािवषयी पणयात एक �दशचन भरिवणयात आल होत. हा अहवाल तयाच अनोखया �दशचनाचा आह. या �दशचनात एक शाळा अशी होती की िज मल दपतर आणत नाहीत आिण तयाना गहपाठही िदला जात नाही! मल गाणयातन-नाटकातन िशकतात आिण मजा करत- करत अभयास पणच करतात.

तर दस�या एका �ािमक शाळ�या �तयक िवदाथयाच�या हाती टबलट आिण तयात समार 10 हजाराहन अिधक पानाचा अभयासाचा, रजक िश�णाचा आिण गाणी, खळ, फोटोचा साठा! आता तमही महणाल ह सगळ िचतर नकीच एखादा खाजगी शाळच असल, पण नाही, चकताय तमही! ह िचतर आह महारा�टातलया िजलहा पिरषद शाळाच, ितलया उपरमशील िश�काच आिण तयातन घडणा�या ‘�गत श�िणक महारा�टाच’ महणजच ‘पीएसएम’च!

आपलया राजया�या �ािमक िश�ण िवभागान ‘पीएसएम’ची (�गत श�िणक महारा�ट) कलपना माडली. एकही मल िश�णापासन विचत राहता कामा नय, तयाच पायाभत िसदधात पक वहावत ह ‘पीएसएम’च महततवाच उिददष आह. िनयम, िसदधात, आिण वचािरक �पषता वाढवणयाचा

‘पीएसएम’चा �यतन आह. तया अनषगान मोठया वगाचतील कठीण िवषय हाताळणयाच सामथयच यणयासाठी भाषा आिण गिणत या िवषयावर ल� किदत कल गल आह.

‘�ानरचनावाद’ महणज मन�य�ाणी �वत:च आपलया अनभवातन आिण िनरी�णातन िशकत असतो, तया�कार वतचन करत असतो ह मानय करण. या ‘�ानरचनावादात’ िश�क महणज उ�च पदाचा, सवच �ान असलला, �ानदाता आिण िवदाीच महणज काहीच न यणारा मातीचा गोळा, कोरी पाटी, आिरित ही उतरडच मानय नाही. िवदाीच आपलया भवतालातन बरच काही िशकत असतात, तया�याच आधार रजक पदधतीन �ानात भर टाकणयासाठी िश�कान तयाला फकत सहकायच करायच आह. इ िश�काची भिमका आधारा�या काठीची िकवा िशडीची आह, �ानापयचत मलालाच जायच आह.

ही एक झलक होती ‘िश�णाची वारी’ �दशचनाची! महारा�ट शासनाचा शालय िश�ण िवभाग, महारा�ट राजय श�िणक सशोधन आिण �िश�ण पिरषद, पण आिण ‘शयामची आई’ फाऊडशन या�या सयकत िवदमान पणयात ‘िश�णाची वारी’ ह �दशचन भरिवणयात आल होत. 27 त 31 जानवारी 2016 दरमयान पणयातील बालवाडी रीडासकलामधय ह �दशचन आयोिजत करणयात आल होत.

राजयाच उ�च व ताितरक िश�ण मतरी रिी. िवनोद तावड, ततकालीन िश�णायकत रिी. परषो�म भापकर

आिण लोकसभा सद�य रिीमती अन आगा यानी �दशचनाच उदघाटन कल. शालय िश�ण आिण रीडा िवभागाच मखय सिचव रिी.नद कमार हदखील उदघाटनास उपि�त होत.

जालना िजलहातील भोकरदनपासन त ठाण िजलहातील पषपाडया�या िडिजटल शाळपयचत�या वगवगळया अिभनव शाळा या �दशचनात सहभागी झालया होतया. या �दशचनात अिभनव �योगा�या आधार िश�ण दणा�या िश�काच तबबल 53 �टॉलस होत. महारा�ट शासनाचा ‘�गत श�िणक महारा�ट’ हा उपरम �तय�ात आणणयासाठी �ानरचनावाद राबिवणा�या, कायाचधािरत िश�ण दणा�या आिण िवदाथयाचनाच कदिबद मानन िश�ण दणा�या तबबल 53 वगवगळया शाळा आिण तयाच िश�क या �दशचनात सहभागी झाल होत.

अशा वगवगळया अिभनव उपरमादार हसत खळत िश�ण दणार �योग पाहन इतर िश�कानीही तयाच अनकरण कराव, हा या �दशचनाचा मखय उददश होता.

तर अशा �ानरचनावादाची �तय�ात अमलबजावणी करणा�या अनक शाळा आिण तयाच उपरमशील िश�क या �दशचनात सहभागी झाल होत. महारा�टात या �ानरचनावादाची महतचमढ रोवणा�या साता�या�या कमठ बीटचा एक मखय �टॉल सवाचच ल� वधन घत होता. कमठ बीटन महारा�टात या अिभनव �योगाची सरवात कली. या बीटमधलया 39 शाळामधय आता एकही अ�गत िवदाीच नाही.

�ानरचनावाद ततवावर चालणारा एक वगच, िजलहा पिरषद �ािमक शाळा, कोसारा, िजलहा चदपर

�ाणयाच नाव, आवाज, वचन, िलग, िपललाच नाव व घर, यासाठीच शबद ओळखणयाकरता तयार कलला खळ

वाकय बनवणयासाठी तयार कलल अ�र फास, िजलहा कोलहापर

या शाळत पिहली�या मलाचा �वश 14 जन�या ऐवजी 1 माचचलाच होतो. बाकी�या शाळामधय उनहाळयाची सटी असत पण कमठ बीटमधय मातर याच अडीच मिहनयात िवदाथयाच�या िश�णाचा हसत-खळत पाया रचला जातो. यामळ ‘शाळत रोज याव लागत’ ही कलपना मला�या मनात रजत आिण जनमधय जवहा इतर मल शाळत यतात तोपयचत पिहलीतील या मलाना शाळची सवय झालली असत.

शाळत िबनखचाचत खळता यतील अस खळ असतात. उदा. काचाकवडया, सागरगोट, आबाधबी, सरपारबया इ. मलाना पािहज िततका वळ खळ िदल जात. याच खळातन मल अकओळख आिण बरजा, वजाबाकया पटापट िशकतात. खड, िचचोक, मणयाची माळ या�या आधार मलाच गिणत हसत खळत पक होत.

शबदाची ओळख मलाना असतच, पण तयातली नमकी अ�र ओळखणयासाठी अनौपचािरक गपपापासन िश�ण स� होत. मग एका अ�रापासन शबद बनवल जातात, आवडी�या शबदापासन वाकय तयार करणयाचा अभयास असतो. आपली कलपनाशकती वापरन िदललया शबदापासन मल छानशा काही तयार करतात, समान अ�रा�या जोडया लावतात, छोटी-छोटी नाटकली करतात.

इगरजी शबदासाठी कमठ बीट�या िश�कानी पाच हजारा�या वर ‘शबदिचतरकाडच’ तयार कलली आहत. तयात शबदाच इगरजी �पिलग, मराठीत अच आिण शबदा�या अाचच िचतर काढलल/ छापलल आह. उदा. डॉग-

िश�णाची वारी आली तमचया दारी

१

गिणतासाठी टच�रीन, िजलहा पिरषद िडिजटल शाळा, पषपाडा

10 11

ड�कटॉप वरचा भाषचा खळ, िजला पिरषद �ािमक शाळा, कोसारासखया माळत शोधा सखया, िजलहा पिरषद �ािमक शाळा, कोसारा

कतरा इ. तसच शबदाच पझल, इटरनट�या आधार भरपर इगरजी बडबडगीत असा भरग�च कायचरम असतो. कमठ बीट�या �ानरचनावादाच रिय ितलया िश�णिव�तारािधकारी �ितभा भराड मडम याना जात.

अशीच दसरी आणखी एक िजलहा पिरषदची आदशच शाळा महणज पण िजलहातील भोर�या कजळची शाळा. शहरातलया इगरजी माधयमा�या शाळानाही माग टाकल अस या शाळच दखण रपड. सदर इमारत, आजबाजला मलानी आिण िश�कानी जोपासलली फळ, फल आिण भाजयाची बाग.

या शाळतलया �ािमक�या (इय�ा पिहली त चौी) िवदाथयाचना शाळत दपतर आणावच लागत नाही. तयाची सगळी प�तक तया�या घरीच अभयासासाठी आिण �वय अधययनासाठी ठवलली असतात. या शाळत वगचही नाहीत आिण गणव�नसार िवभाजन करणा�या तकडयाही नाहीत बर का! आहत तया �योगशाळा महणजच लब- उदा. इगरजी लब, मथस लब, मराठीची लब इ. या सगळयात मल-मली तया�या इ�छन आिण खळा�या आधार िशकतात. उदा. एखादा पिहलीतलया िवदाथयाचची गिणताच खळ खळणयाची इ�छा असल तर तयान मथस लबमधय जाव आिण तयाच इय�तलया एखादा मलीला तयाच वळी इगरजीची बडबडगीत महणायची असतील तर ितन इिलश लबमधय जाव. िवदाीच �वत:ला हवय ित जातात, िश�क तयाना रागावत नाहीत. तया�यासाठी �तयक लबमधय कमठ बीट�माणच रजक खळ असतात.

शाळ�या िभती आिण फरशा रगिवललया आहत. तया�या

आधार िचचोक, मणी, खोटया नोटा, वगवगळी काडच, ठोकळ, इटरनट अशा सवाच�या आधार मल िशकतात. या शाळ�या अगणात आिण परसबागत िपकणा�या भाजयाचा उपयोग मला�या माधयानह भोजनासाठी कला जातो. या शाळच �वत:च ‘िवघनहताच ऊजाच पाकच’ ही आह. जयात अपारपिरक उजाच सोता�या आधार ऊजचची िनिमचती होत.

आणखी एका तळमळी�या िश�काचा �टॉल होता तो महणज कोलहापर िजलहातील गडिह लज तालकयातील महश घगर या उपरमशील िश�काचा. हा तालका कनाचटक सीमजवळचा. तयामळ बहताश मला�या घरची भाषा कानडी. िजलहा पिरषद शाळत यणारी बरीचशी मल शतमजर तसच कामगारा�या घरातली. याना मराठी िशकिवताना खपच सम�या याय�या. तसच खपशा मलाना शतावर�या िकवा घर�या कामासाठी घरीही ाबाव लागायच. या सम�यवर घगर सरानी उपाय शोधला आिण गडिह लजमधय स� झाली ‘गमत-जमत शाळा’. मलाना शाळा महणज िश�ा वाट नय, अस वातावरण आिण िशकिवणयाची नवीच पदधत या शाळत सर झाली.

महश घगर सरानी अनक मनोरजक श�िणक साधन तयार कली आहत. िलपीशी मलाची ओळख वाढावी आिण तयाच ह�ता�र सधाराव याकिरता मलाला िलिहणयाचा सराव होण आवशयक आह. पण गरीब पालकाना शदधलखना�या वहा परवडत नाहीत पण मलासाठी तया आवशयक आहत ह ल�ात आलयावर सरानी साधया पलाि�टक शीटदार ‘जादची शदधलखन पाटी’ बनिवली आह. िज�या माग वहीचा कागद पठठयावर िचकटिवलला आह आिण वरन पलाि�टक शीट िचकटिवल आह. यावर साधया �कचपनन, पमचनट नसललया

माकचर पनन शदधलखन िगरवायच, त झाल की ड�टरन पसन ही जादची पाटी दस�या मलाला दायची. झाली की नाही पशाची बचत?

या शाळत बाराखडी िशकणयासाठी सरकता चाटच आह. साधया खिलतया�या कलपनव�न हा चाटच तयार कलाय. एका लाकडी पटीला गडाळललया कागदावर ठळक अ�रात काढलली मळा�र आिण वर पलाि�टक शीटचा सरकता पडदा. जयावर फकत कान, मातरा, उकार, वलाटया िलिहललया आहत. ही शीट पािहज तया अ�रावर िवदाथयाचनी सरकवायची आिण मग क, का, िक, की िशकायच.

महणी, वाक�चार ल�ात ठवणयासाठी ‘अधच तझ-अधच माझ’ काडच बनवल आह. तयात शबदसमहाच तकड करन दोन-दोन काडच बनिवली. अशी सगळी काडच एकतर ठवन िवदाथयाचना तयातन योय महण िकवा वाक�चार तयार करायला सािगतला. उदा. ‘अितशहाणा’ आिण ‘तयाचा बल िरकामा’ ह दोन वगवगळया काडाचवर माकचर पनन िलहायच. काडपटी�या आधार बनवलल शबदाच ठोकळ, तया�या �तयक बाजला एक-एक शबद िलिहलला असतो. तया आधार मलानी वाकय तयार करायच. गडिह लज तालकयातलया सवच िजलापिरषद शाळामधय �ानरचनावाद राबिवला जातोय, ह घगर सरानी अगदी अिभमानान सािगतल.

आणखी एक शाळा होती ती सोलापर िजलहातलया माढा तालकया�या पचायत सिमतीची. या शाळच िश�क रणिजतिसह िडसल यानी बालभारतीची प�तक

‘ई-बालभारती’मधय रपातिरत कली आहत. तयासाठी तयानी पिहली त चौी�या बालभारती�या सवच प�तकाच �वखचाचन ‘कयआर कोड’ तयार कल आहत. कठलयाही �माटच फोनमधलया अपदार ह कोड �कन कल की पाठयप�तकातील धडया�या िकवा किवत�या आशया�या आधार एक िवहिडओ िकवा ऑिडओ िकलप चाल होत. मला�या डोकयाला चालना दणार काही रजक खळ स� होतात.

मलाना ऑनलाईन �शनपितरकाही िमळत, ही �शनपितरका सोडिवली की तयाचा िनकाल तया िवदाथयाच�या िकवा िश�क अवा पालका�या इमल आयडीवर लगच जातो.

आज महारा�टातील 7427 िजलहा पिरषद शाळामधील समार दीड लाख िवदाीच ही कयआर कोडआधािरत ‘ई- बालभारती’ वापरत आहत. तमही िडसल सरा�या बलॉगलाही भट दऊ शकता.www.ranjitsinhdisale.blogspot.in

यापढची शाळा आह ती महारा�टात िडिजटल �कलची महतचमढ रोवणारी ठाण िजलहातील पषपाडयाची िजलहा पिरषदची िडिजटल शाळा. सदीप गड या हरहननरी िश�कान गावा�या लोकसहभागातन एकहाती उभारलली ही शाळा. या शाळतली मलही दपतर आणत नाहीत. या शाळत �तयक िवदाथयाचकड �वत:चा टबलट आह. शाळच िश�क खड-फळया�या आधार नवह तर इटरअिकटवह बोडच�या आधार िशकिवतात. हा बोडच टच�रीनदार काम करतो.

मलाची �कन कलली प�तक तया�या तया�या टबमधय आहत. भकप, तसनामी, अननपचन यासारखया अमतच

12 13

बलॉग: �नहल बनसोड-शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करताछायािचतर: �नहल बनसोड-शलडकर आिण िगरी रतन िसग

सकलपना गड सर िवदाथयाचना इटरनट�या आधार अिनमटड िफलमस दाखवन िशकिवतात. मला�या टबमधय 10 हजार पान भरल इतक श�िणक सािहतय गाणी, खळ, िवहिडओज, गमस आहत. मल एकमकाच फोटो आिण िवहिडओ काढतात, शाळचा �वत:चा छोटखानी �टिडओ आह. जयात मलाच सा�कितक उपरम िश�क �वत: रकॉडच करन, एिडिटग करन मलाना दाखिवतात.

या शाळतही सपणच गरामीण महारा�टा�माणच भारिनयमनाची सम�या होती. तयावर मात करत शाळन �वत:ची सौरऊजचवर चालणारी बटरी बनिवली. गड सराना दोन रा�टपती पर�कारही िमळालल आहत आिण आता त अशाच शाळा महारा�टभर वहावयात यासाठी राजयभर सवाद कायच�रणा िशिबरही घत आहत.

तमहाला आठवत आपण शाळत मळा�र कशी िशकलो त? एक एक अ�र पाठ होईपयचत आपण त िगरिवत राहायचो. आजकाल मातर एका नवीन पदधतीन मळा�र िशकवतात. उदा: ’म‘ ह अ�र िशकवणयासाठी िश�क �म फळयावर एक मोठा म काढतात. तयाचा उ�चार क�न याच अ�रान चाल होणार शबद त मलाना िवचारतात. अगदी लहान मलाना सदधा मासा, मगर, मणी अस शबद मािहत असतात. मग हच अ�र बोटानी मला�या हातावर िगरवल जात. पढील काही िदवस मल त एकमका�या हातावर, पाठीवर िकवा कठही िगरवतात. मग जिमनीवर एक मोठा ‘म’ काढन मल तया�या कडकडन (बाहरखला ध�न) मणी िकवा गोटया ठवतात. आता ‘म' ह अ�र आिण तयाचा उ�चार तया�या डोकयात पक बसत.

या िश�णपदधतीचा दिषकोन असा आह की मलाना आधीपासन �ान असत, आपल �वतःच अनभव असतात. शाळत तयाना आपण ज नवीन िशकवतो, त या�याच पायावर. या िसदधाताला �ान�चारवाद िकवा �ानरचनावाद अस महणतात.

मळा�र आिण शबद िशकणयासाठी मणयाचा वापर करणारी मल

२…आिण मल सवत:च िशकायला लागली!

तर अशी ही ‘िश�णाची वारी’! या लखात सवचच �टॉलसचा आढावा घता आला नाही, परत गाणयादार, कठपतळयादार, सगीतादार िशकवणार अनक �योग आिण आपल िवदाीच सवोच�म वहावत यासाठी झटणार असखय गरजन या िशिबरात भटल. या �दशचनातन इतरानी �रणा घयावी आिण आपलीही शाळा सवोच�म बनवावी, हा या �दशचनामागचा उददश होता. हा उददश सफल झाला अस महणता यईल कारण या �दशचनाला पाच िदवसात महारा�टातील समार सात हजार िश�कानी भट िदली आिण आपलीही शाळा बदलणयाची �रणा घतली.

आज महारा�टातलया सवच िजलहा पिरषद शाळानी ही िश�णपदधती अवलबली आह. सातारा िजलहातील कमठ बीट मधय पिहलयादा अशा �कार िश�ण दणयास सरवात झाली. “मल जवहा शाळत �वश घतात तवहा तयाच मन महणज एक कोरी पाटी असत-ही कलपना चकीची आह. मल आपलया सभोवताल�या पिरसरातन सारख काहीतरी िशकत असतात. तयाची िनरी�ण �मता आिण गरहण �मता जबरद�त असत. तयाना �तयक गोषीबददल कतहल असत, आिण मदचा िवकास लहानपणी सवाचत वगान होतो.” �ानरचनावाद ही नवीन िश�णपदधती �तय�ात आणन दाखवणा�या कमठ बीट�या िव�तारअिधकारी मा. �ितभा भराड सागत होतया.

तया ह ही महणालया की, मलाच अगदी बोट ध�न चालणयाची, आिण तयाना �तयक गोष समजावणयाची जररी नसत. िश�कान कवळ मागचदशचन कराव. “िज अडळा यईल ित मदत करायला मी असन” हा िवशास मला�यात िनमाचण करावा आिण मला�या चौकस बदधीला �ोतसाहन दाव. या िश�णपदधतीमळ मल �वतः िवचार

सराईतपण टबलटस वापरणा�या िचमरडया, पषपाडा िजलहा पिरषद िडिजटल शाळा िजलहा ठाण

back to index

14 15

कमठ बीट�या िव�तारअिधकारी �ितभा भराड

करायला आिण पडललया �शनाची उ�र �वतः शोधायला िशकतात. यामळ मलाचा मानिसक आिण बौिदधक िवकास होतो.

जमतम ४० �ािमक शाळा असललया सातारा िजलहातील कमठ बीटन असा काही बदल घडवन आणला की दशातलया इतर राजयानीही याची दाखल घतली आह. या बदलाच कारण हच की आसपास�या पिरसराला अनस�न �ानरचनावाद ही िश�णपदधती इ वापरली जात. पाठातर आिण घोकपटीला बाद क�न, समजन उमजन िशकिवणयावर इ भर िदला जातो.

िव�तारािधकारी महणन �ितभा भराड याची २००३ साली साता�याला नमणक झाली. सरवातीपासनच पारपिरक िश�णाप�ा मलाना जबाबदार नागिरक आिण सवदनाशील ‘माणस’ बनवण तयाना जा�त गरजच वाटत होत. तया दषीन तयाची कमठ बीट�या पिरसरातील िश�काशी साततयान चचाच होत अस. मलाना शारीिरक िश�ा दऊ नय याबददल तया आगरही होतया.

इ काम करताना तया�या ल�ात आल की जरी िश�क आपलयापरीन मलाना िश�णाची गोडी लावायचा �यतन करत होत तरी तया �यतनाना खास यश िमळत नवहत. �ािमक िश�ण पर होणया आधीच अनक मल शाळा सोडन जात होती. तयाना ह कळन चकल की या मागच मखय कारण होत, गिरबी आिण कपोषण. शाळतील अनक मलाची कटब दािरदरय रष�या खाली होती. उपाशीपोटी शाळत यऊन अभयासाकड ल� दण तयाना जमत नवहत. िशवाय, शाळा सपलया सपलया घराला हातभार लावणयासाठी मल कामालाही जात होती.

ह ल�ात घता तयानी ‘�ािमक शाळतील मलाना नापास करायच नाही’ अशा �कारची सचना २००४ सालीच िश�काना िदली होती. महणजच महारा�ट शासनान 2009 साली ‘पिहली त आठवीपयच�या िवदाथयाचना नापास क� नय‘ हा आदश आणाय�या ५ वषच आिण आधी कमठ बीट मधय तयाची �तय� अमलबजावणी होत होत होती.“या पिरि�तीत िदवगत नरद दाभोलकरा�या पतनी डॉ. शला दाभोलकर आम�या मदतीस धावन आलया. डॉकटर असलयामळ पोषक आहाराच महतव तयाना मािहत होत. तयाचबरोबर शलाताईचा सिदय शतीचाही मोठा अभयास आह. आमही मलाना पोषक आहार कसा िमळल यावर ल� किदत करणयाच ठरवल. मलाना शाळत िमळणार दपारच जवण कस पौिषक बनवता यईल याचा आमही िवचार सर कला. जवणासाठी लागणा�या भाजया आिण फळ, ताजया आिण रासायिनक �िरया मकत असावयात यासाठी आमही शाळा - शाळातन परसबागा बनवायला सरवात कली. टोमटो, मळा, कोिबीर, गाजर, काकडी आिण पालभाजया िश�क आिण मल िमळन िपकव लागली,” �ितभा भराड सागत होतया.

तयानी पढ सािगतल की या उपरमाला ‘िनसगाचतल बालव�ािनक’ अस नाव दणयात आल. “या �योगामळ मातीही कसदार झाली आिण मलाना दररोज ताजया भाजया आिण फळ िमळ लागली. तया�या तबयतीवर याचा लगच पिरणाम िदसन आला. शाळतील अनक मलाची कटब शतीचा वयवसाय करतात. तयानी घरीही या भाजया आिण फळ लावायला सरवात कली. रोपाची हळ हळ होणारी वाढ, तयावर यऊन बसणार कीटक आिण प�ी यामधय मलाना कतहल वाट लागल. िशवाय बागकामा�या या उपरमामळ िश�क आिण मलामधली गटी वाढली. मग मलाना अभयासात िकवा इतर कोणतया अडचणी यतात, ह जाणन घणयाचा �यतन िश�क या अनौपचािरक गपपामधन करायला लागल.” भराड सागत होतया. िशवाय िवदाथयाच�याआिण काही िश�का�या अडचणी ‘मानिसक सम�या’ या �कारात मोडणा�या होतया. अशा वळी साता�यातील डॉ. हमीद दाभोलकर यासह अनक मानसोपचारतज�ानी �वतः होऊन वळ काढन मलाना मदत कली असलयाचा कत� उललख �ितभा भराड करतात.

या उपरमासोबत, मलाना दजचदार िश�ण कस दता यईल यावरही िवचार चाल होता. २०१०-२०११ �या दरमयान पणयातील िवदा �ािधकरण (एम एस सी इ आर टी) य अभयासरमा�या पनरचचनच काम चाल होत. �ितभा भराडना ित भाषाचा अभयास करणयासाठी िनमितरत कल गल. इच तयाची �ानरचनावादाशी ओळख झाली. ही सकलपना अमिरकतील एक गिणत�, सगणक शा�तर� आिण िश�क समर पपटच आिण तया�या सहका�यानी िवकिसत कली, आिण िश�ण पदधतीत बदल घडवन आणणा�या या कलपनन जागितक चळवळीच �प धारण कल. ही अिभनव सकलपना भराडना फारच भावली.

आपण जया �कार�या अधययन पदधती�या शोधात होतो, ती �वतःहन आपलयासमोर आली आह अस तयाना वाटल.

तयानी या िवषयाशी िनगिडत भरपर वाचन सर कल. यातन वारवार एक कलपना समोर यत होती. ती महणज,

�वतःच वाढवललया भाजयापासन बनवलल पौिषक अननशाळ�या बागतील िहरवयागार ताजया भाजया

�वततरपण िवचार करणयासाठी �ानरचनावादामधन मलाना आपोआपच �ोतसाहन िमळत

मलाला सभोवताल�या जगाची जाणीव असत आिण तयातन त सारख काहीतरी िशकत असत. जरी ही कलपना तयाना खप भावली, तरी मल �वतःहन कणा�या मदतीिशवाय िशक शकत, या बददल तया साशक होतया. याच समारास तयानी ‘भारत िवदालय’ या खाजगी शाळबददल ऐकल.

16 17

इ �ानरचनावादाला अनस�न िश�ण िदल जात ह तयाना समजल. साता�याजवळ�या वाईतलया या शाळला भट दणयाच तयानी ठरवल.

इलया अिभनव िश�णपदधती बददल जाणन घयायला तया इतकया उतसक होतया की, तीन िदवस शाळत राहन �तय� अनभव घयायच तयानी ठरवल आिण शाळच सचालक अरण िकलोच�कर याची परवानगीही िमळवली. “त तीन िदवस माझयासाठी अिव�मरणीय ठरल. वगाच�या िभती आिण फरशा रगिवललया होतया. छडी नाही, अगठ धरणयाची, बाकावर उभ राहणयाची अशी कठलीच िश�ा नाही. आिण तरीही मल अगदी मन लावन अभयास करत होती. मल गोलात बसली होती आिण िश�क खड घऊन फळयाजवळ उभ न राहता, मला�या बरोबर होत. काही मल िभतीवर िलहीत िकवा िचतर काढत होती, तर काही मणी, चमच घऊन �वतः�या �वतः िशकत होती. वगाचत अिजबात कठलयाही �कारचा ताण तर जाणवत नवहताच, उलट वातावरण अगदी खळीमळीच आिण आनदी होत.”

भारत िवदालयान अवलबललया �ानरचनावादावर आधािरत िश�णपदधतीन �ितभा भराड अगदी भारावन गलया. िजलहा पिरषद�या शाळामधय हीच पदधत वापरली जावी याबददल तयाची खातरी पटली. २०१२ मधय तयानी कमठ बीट मधलया िश�कासाठी ‘�ान�चारवाद आिण मलाची मानिसक वाढ’ या िवषयावर दोन वयाखान आयोिजत कली. या वयाखयानादार तयानी या िसदधाताची िश�काशी ओळख क�न िदली. “मलाना अगदी आयता घास भरवायची आिण तया�याकडन घोकपटी क�न घयायची ज�री नसत. ती �वतःहन खप काही िशकशकतात. िश�कानी तयाना फकत मागचदशचन कराव,” तया महणालया. मला�या आजबाज�या वयकतीच वतचन आिण मला�या मदचा िवकास या गोषीचा खप सबध असतो ह ही तयानी िश�का�या िनदशचनास आणन िदल.

जनमतः समार १०० अबज मजजापशी मदत असतात. वया�या बारा वषाचपयचत मदची वाढ पणच होत. सखद अनभवानी मजजापशी वाढतात तर

दःखद अनभवानी तया नष होतात. तयामळ या वयात मलाना लागल अस बोलण, चकीच वागलयास िश�ा करण, याप�ा समजावन सागण, तयाना सतत �ोतसाहन दण जररी आह. कायचशाळा घऊन आिण वयाखयानादार ह िश�कापयचत पोचवणयात आल.

आिण मग वळ आली �तय� अमलबजावणीची. २०१२ साली पिहलीचा वगच दरवषीच�माण १४ जनला सर करणयाऐवजी १ माचचलाच घयायचा ठरला. िश�कासोबत चचाच क�नच हा िनणचय घणयात आला. मनात ोडी भीती होती, पण सरवातीला २ मिहन या पदधतीन िशकवायच ठरवल. जर �योग फसला तर जन पासन पनहा जनया पदधतीकड वळायच ठरल. शाळचही �प पणचपण बदलन टाकल. िभतीना पाढरा रग िदला. तयावर वगवगळया रगात बाराखडी, इगरजीची मळा�र, अकगिणतातलया गमती आिण रगीबरगी िचतर रगवली. शाळत परसबागा होतयाच. आता, पढील दशचनी भागातसदधा फलाची रोप आिण झाड लावणयात आली.

गिणताच िसदधात सहज समजणयासाठी कलला जिमनीचा कलपक उपयोग

अगदी लहान मलाना एका जागी बसन रहायला आवडत नाही. तयाना सतत काहीतरी नव हव असत. सभोवताल�या गोषीबददल तयाना कतहल असत. महणन आमही ठरवल, की मलाना खळ दायच, आिण खळातनच िशकवायच. मग शाळत सागरगोट, काचाकवडया, गोटया, सरपारबया, आबाधबी, िठकरी यासारख खळ मल दररोज खळ लागली. याचा खचच काहीच नवहता आिण मलाना खप मजा यत होती. आता मलाना शाळा आवडायला लागली. खरतर, मल एकीकड खळत होती तर दसरीकड तयाचा शारीिरक आिण बौिदधक िवकासही होत होता. या खळामधन लविचकता, शरीराचा तोल साधण, िखलाडव�ी, सािघक बळ, ह�तनतरसमनवय, तकचबदधीचा वापर अशा अनक गोषी घडन यत होतया.

मलाची शाळशी खरी ओळख होऊ लागली. आता िश�काची भीती तर वाटत नवहतीच, उलट मतरी झाली होती.

पिहल दोन मिहन पिहली�या िश�कानी मलाना आपलस करणयात घालवल. खळ, गपपा, गोषी, गाणी यािशवाय शाळ�या पिरसरात मलाना िफरायला नण - ह करता करता मलाना शाळा आिण िश�क दोनही आवड लागल. शाळ�या पटागणातील झाड, तयावर राहणार प�ी, लहान �ाणी या�याशी मलाची ओळख झाली.

“मग जन मिहनयापासन हळहळ अक ओळख आिण अ�र ओळख सर कल. खड, िचचोक, मणी, साध लाकडी चमच वाप�न आमही तयाना बरीज, वजाबाकी िशकवली. िशकता िशकता मल खळतही होती. तयाना गमत यत होती. आपला अभयास चालला आह हच मल िवस�न गली होती. काहीतरी जमत नाही अस एखादाला वाटल तर इतर मल आपणहन मदत करत होती,” �ितभा भराड �ानरचनावाद पदधतीन िशकवललया पिहलयाच बच बददल सागत होतया.

वगवगळया िवषयासाठी िश�कानी वगवगळ �योग कल. भाषसाठी �म मलाना िचतराची प�तक दतात. मग तया िचतरािवषयी�या गपपा होतात. मल या िचतराबददल बोलतात. मग मळा�राशी ओळख क�न दणयात यत. नतर तयाना शबद आिण िचतर असलली वगवगळी काडच िदली जातात. मल तया�या जोडया लावतात. यािशवाय, शबदचर, शबदा�या भडया, शबदाच डोगर, एका शबदापासन पाच वाकयाची गोष तयार करण, बाराखडीवाचन अस अनक उपरम घतल जातात. या�याप�ा वयानी मोठी असणारी मल गोषी, पतर, िलिहतात, किवता करतात आिण शबदकोशही वापरायला िशकतात.

गिणत महणज मलाचा नावडता िवषय. पण गिणताशीही

साध आिण बनवणयास सोप अस �ानरचनावादी श�िणक सािहतय

18 19

शबद िचतरामधन भाषची ओळख कली जात

दो�ती वहावी अस अिभनव �योग कमठ बीट मधय सर आहत. यात मणी, खड, िचचोक आिण �वतःच अवयव मोजणयान सरवात होत. कधी िश�क सागतील तया नबराची आगगाडी बनवण, तर कधी दोन िवदाथयाचनी िमळन दोन अकी सखया तयार करण अस खळ घतल जातात. उदा: २८ हा आकडा बनवायचा असल तर, एक मल दशक बनत तर दसर एकक. दशक झाललया मलान दोन बोट दाखवायची, तयाचवळी एकक झाललया मलान ८ बोट दाखवायची. यािशवाय मल माळवर मणी मोजन सखया सागतात, अका�या गोषी तयार करतात, बरजच उभी आडवी माडणी करतात, खोटया पशा�या आधार वयवहार िशकतात आिण गिणताच इतरही अनक रजक खळ खळतात.

इगरजी िशकवणयासाठी िश�कानी अनक शबदिचतर काडच तयार कली आहत. उदा: कतयाच िचतर असललया काडच वर इगरजीत `डॉग’ अस िलिहल आह. पिहलयादा मलाना या शबदाचा अच समजावला जातो. अनकवळा िचतर बघन मल तो ओळखतातच. मग तयाना शबद वगळया काडाचवर आिण िचतर वगळया काडाचवर अस दणयात यत. मल तया�याजोडया लावतात. िशवाय मलाबरोबर साध सोप सभाषणही इगरजीतन कल जात. बहतक िश�काचा हा अनभव आह की मल सभाषणातन भाषा चटकन िशकतात. माय �कल, माय सलफ, माय फड, माय फिमली या िवषयावर ती सहजपण बोलतात. िशवाय, इटरनटव�न इगरजीतन अनक गोषी, बडबडगीत, काटचनस, डाउनलोड क�न मलाना दाखवली जातात. यामळ मलाचा शबदसगरह खपच वाढतो.

ह सगळ घड लागल आिण मग कमठ बीटन माग वळन पिहलच नाही. कोणताही िवदाीच ‘ढ‘ नाही, कोणािवषयीही नकारातमक बोलायच नाही ही ततव यील िश�क कटा�ान पाळतात. अगदी पिहलीतलया मलालासदधा जाण असत. आपलया जवळ�या वयकतीपासन आिण पिरसरातन तो बराच काही िशकलला असतो. आिण याच पायावर तयाला पढील िशकवण िदली जावी. मलाना आपलया मातभाषत िकवा बोली भाषत बोल दाव. अगदी शदध वयाकरण असलच पािहज असा आगरह ध� नय ही सतर य पाळली जातात. यामळ अनकदा अस होत की इली मल प�तकी बोलत नाहीत. ठोकळबाज िनबध िलहीत नाहीत. िश�कानाही माहीत नसलल अनक शबद ही मल वापरतात. �वतः�या शलीत भावना वयकत करतात.

कमठ बीटमधय हा �योग यश�वी ठरला आिण मग महारा�टातलया अनक शाळानी ह मॉडल �वीकारल. आजवर इलया शाळला हजारो िश�कानी आिण अिधका�यानी भट यऊन या पदधती�या िश�णाच पिरणाम बिघतल आहत आिण

भोवतालचा पिरसर आिण तील व�तपासन मल बरच काही िशकतात

एकक आिण दशक पदधती समजावणयाची �ानरचनावादी पदधत

िश�क आिण मल या�यातील मतरीपणच नातसबध

बलॉग: �नहल बनसोड शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करताछायािचतर: �ितभा भराड या�या सौजनयान

�िश�णही घतल आह. कमठ बीट �माण आपलया शाळत आपणही ह �योग यश�वी क�न दाखव हा िवशास तया�यात िनमाचण झाला आह. अशा �कार ‘�गत श�िणक महारा�ट’ च उिददष गाठणयासाठी कमठ बीटन मागच दाखवला आह.

�ानरचनावादी पदधतीन गिणत िशकणारी मल

back to index

20 21

नव ततर�ान कौशलयान हाताळताना नवया िपढीच �वतचक

एक छोटीशी शाळा, छान रगीबरगी िचतरानी नटललया िभती. मला�या पाठीव�न दपतराच ओझ गायब. �तयक िवदाथयाच�या हाती �वत:चा टब. कणी तया टबवर अक िगरवतय, तर कोणी तसनामी कशी यत, तयासाठी काय सावधिगरी बाळगावी याचा िवहिडओ पाहतय. एका िचमरडीन �वत:�या टबवर इगरजी �हाईमसचा िवहिडओ लावलाय आिण तयासोबत ती आिण ित�या मितरणी गणगणत आहत. दसरा एक छोट टबवरन �वत:चा सलफी काढतोय. ोडया वळान सर यतात आिण तयाचा इटरअिकटवह फळा स� करतात. सराना खड वगर काही लागतच नाही. फळयावर तयाची बोट िफरताच अ�र आिण अक उमटतात.

ोडयाच वळात सर वगाचत गिणताची एक छोटीशी परी�ाघतात. तया परी�त �तयक िवदाीच वगाचसमोर यऊन तया फळयावर सरानी सािगतलल गिणत सोडवन दाखिवतो. आिण आशययच महणज सर �तयक िवदाथयाचन सोडिवलली गिणत तया�या नावान पटापट रकॉडच करतात. महणज ना �शनपितरका- उ�रपितरका, ना पन- पिनसल, ना लाल शाईचा पन! सर या �शनपितरकासदधा ट ऑनलाईनच

द पषटपाडा पटरन

३

तपासणार आहत. आिण �तयकाला िकती गण िमळाल त तया तया िवदाथयाच�या इमल आयडीवर कळिवणार आहत.

एकदम परदशातली वाटत ना ही शाळा, िनदान भरमसाठ फी घणारी एखादी खाजगी शाळा तरी! पण नाही िमतरानो, ह वणचन आह आिदवासी भागातील एका िजलहा पिरषद�या शाळच. शाळच नाव आह पषपाडा िजलहा पिरषद िडिजटल शाळा, तालका शहापर, िजलहा ठाण. गळकया छपरा�या शाळपासन सर झालला �वास आज अशा टकोसवही शाळपयचत आलाय. शाळचा हा मकओवहर घडवन आणणयात तया शाळच िश�क सदीप गड सर याचा मोलाचा वाटा आह.

�ान तया�या हातात: दपतरा�या जागी आता टब

या शाळ�या �वासाची कहाणीही मोठी रोचक आह. या िडिजटल शाळच िशलपकार सदीप गड सर, 2009 साली जवहा या शाळत रज झाल, तवहाची पिरि�ती िनराशाजनक होती. अगदी छपरा�या दर�तीचीही गरज होती. शाळत जबरद�तीन बसवन ठवलय अस भाव चह�यावर असलली 8-10 मल, िभतीचा उडालला रग, कसलयाच सोयी सिवधा नाहीत, अशी शाळची दरव�ा झालली होती. गड सराची तवहा या शाळत िश�णसवक महणन नमणक झाली होती.

गड सर सागतात, “ िश�क महणन काही �वप मी घऊन आलो होतो, पण खर सागायच तर ही शाळा बघन मी फारच िनराश झालो. मला खप चागल काम करणयाची इ�छा होती, तयासाठी मला चागली शाळा हवी होती. आिण या शाळची पिरि�ती बघन तसच ठाण शहरापासन इतकया दर असलली शाळा बघन माझ �वप कधीच पणच होणार नाही अस वाटायला लागल. मी इतका वतागलो की ट िश�णािधका�याना भटलो आिण तयाना सािगतल, ‘मला या शाळत काम करायच नाही, मला दसरी शाळा दा. मला चागल काम करायच आह, तयासाठी मला चागली शाळा हवी आह’; िश�णािधका�यानी माझयाकड रोखन पािहल आिण तीन वळा एकच �शन िवचारला, ‘तला नकी चागल काम करायच आह?’ माझ उ�र �तयक वळला ‘होय’ असच होत. मग तयानी मला एकच सािगतल ‘तला चागल काम करायच असल तर पषपाडयासारखी दसरी शाळा नाही. चागल काम करायला ‘चागली’ शाळा कशाला हवी, जी शाळा िमळाली आह ती चागली बनवन दाखव’ आिण मग माझ डोळ उघडल.

महारा�टातील िडिजटल शाळाच �वतचक सदीप गड

22 23

याच काळात कद�मख महद िधमत सरानीही माझा ह�प वाढवला. त �वत: जया िठकाणी होडीचीही सोय नवहती अशा शाळत पोहन जायच, आिण ितलया शाळच �प तयानी पालटन दाखिवलल होत, िधमत सराच आदशच उदाहरणही माझया डोळयासमोर होतच"

तयानतर गड सर पषपाडयाला परतल त शाळा बदलणयाचा पका िनधाचर करनच. गड सर अगदी जीव ओतन मलाना िशकवायला लागल. मलाचा अभयासातील रस वाढावा यासाठी �यतनही करायला लागल.

पण तया�या ल�ात आल, की मलाना मळात शाळत यायलाच आवडत नवहत. बहताश मल सतत गरहजर असायची. तयामळ तया�यासमोरच सगळयात पिहल आवहान होत त मलाना शाळत परत आणणयाच! मल शाळत का यत नाहीत याचा शोध घयायला गड सरानी सरवात कली. तयासाठी त शाळ�या बाहर

सदीप गड सरासोबत गपपा मारताना िवदाीच

गावातही रमायला लागल. पालकाशी ओळख-पाळख झाली, पालकाना िवशासात घयायच तयानी ठरवल. गावक�याशी ओळख करन घतली, तया�याशी मतरी करणयाचा �यतन कला. शाळत िशकवायला यणारा मा�तर ‘कस काय? बर आह ना?’ महणन गावक�याशी गपपा मारतोय ह ही गावक�यासाठी नवीनच होत.

शाळा बडवन मल नमकी करतात काय, याचा शोध घता-घता गड सरा�या ल�ात आल की मलाना टीवही बघायला फार आवडतो. शाळा बडवन बरीच मल गाव�या पाटला�या घरी जातात. तया�याच घरात तया काळी गावातला एकमव टीवही होता आिण मलाना तया टीवहीच भयकर आकषचण होत. टीवहीवर काहीही चाल असल तरी मल भारावलयासारखी तया टीवहीला िचकटन बसलली असायची. अगदी न कळणारी तिमळ, तलग गाणी, इगरजी बातमया अस काहीही चाल असल तरी मल तयाकड टक लावन बघत बसायची. तसच मलाना

�चड आवडणारी दसरी गोष महणज मोबाईल! गड सराकड तयावळी आज�यासारखा �माटचफोन नवहता. साधाच मोबाईल फोन होता. पण मोबाईलला हात लावायला, तयावर फोटो काढायला, फोटो पाहायला आिण गम खळायला मलाना खपच आवडायच. मलाच ‘�रीन’ साठीच वड गड सरा�या ल�ात आल. मलाना शाळत रमिवणयासाठी याच आवडीचा उपयोग करन घयायच तयानी ठरवल. आिण अशा�कार पषपाडया�या शाळत पिहला सगणक आला.

गड सराची कॉमपयटरची यकती चागलीच यश�वी ठरली. साधया टीवहीच अ�प असणा�या तया गावातील शाळत चक सगणक आला होता. गड सरानी मलाना मकतपण कॉमपयटरला हात लावायची आिण तयावर वगवगळ �योग करणयाची मभा िदली होती. पटसारख साध सॉफटवअर, वगवगळ श�िणक गमस, मराठी आिण इगरजी बडबडगीत तयानी डाऊनलोड करन घतली. मलाना ह सगळ हाताळायला

खपच आवडायच. पण एवढयापरतच मयाचिदत राहायला नको, याचही भान सराना होत. िशवाय गड सराना �वत:लाही मािहती ततर�ानाची आवड होती. मग मलाचा यातला रस वाढावा यासाठी काय-काय करता यईल, यादषीन तयानी �यतन सर कल. तयानसार इटरनटदार त मािहती काढ लागल, वाचन कर लागल. इटरनटचा वापर करन मलाचा अभयास जा�तीत जा�त रजक आिण �भावी कसा बनिवता यईल, याचा त साततयान शोध घत होत. तयासाठी तयानी पिहली त पाचवी�या अभयासरमाला परक ठरतील अस िवहिडओज, गम, इटरअिकटवह सॉफटवअसच तयानी ह�न ठवल. गाणया- गोषीच धमाल िवहिडओ डाऊनलोड कल. आिण गड सर शाळतलया मलाना ह सवच हाताळायला दऊ लागल.

मलाची अभयासातील गोडी तर चागलीच वाढत होती. सगणकाला हाताळण मलाना सहज जमत होत, मल �वत:हन अनक कलपना लढव लागली. तयाचसोबत शाळचा सवाचगीण िवकास करणही गड सराना महततवाच वाटत होत, तयासदभाचत सर गावक�याशी बोलत होत. शाळत काहीतरी नवीन घडतय आिण आपली मल आता नवया काळाच �ितक असलला सगणकसदधा चागलया �कार हाताळत आहत, अभयासात रस घतायत ह पाहन पालकाना समाधान वाटत होत. शाळ�या िवकासा�या भावी योजनाबददल एका सभदार गराम�ाशी बोलायच गड सरानी ठरवल. शाळत नमक कोणत नवीन बदल होतायत, त कलयान मलाना भिव�यात काय फायदा होणार आह, आगामी काळासाठी सगणकाच महततव ह सगळ गड सर तया सभदार गावक�याना समजावन सागत होत. आपण आपलया मलाचा भिव�यकाळ उजजवल क�या, तयासाठी एकतर �यतन क�या,

अस त सागत होत.

सराच बोलण सपलयावर गावातलया एक आजीबाई उभया रािहलया आिण महणालया “बाळा त शाळा िडिजटल करायची अस काहीतरी सागत होतास, त काही मला नीट कळालल नाही. पण एवढच समजल की त काहीतरी चागल काम करतोयस, तयादार या गावाच भल होणार आह, या गावातली मल-मली खप पढ जाणार आहत, तयामळ माझयाकडन तझया कामासाठी ही एक हजार रपयाची मदत घ” अस महणत तयानी आपलया कमरला खोचललया बटवयातन ब�याच चरगळललया शभर-पननास�या नोटा काढन बरोबर हजार रपय गड सरा�या टबलवर आणन ठवल.

गड सर सागतात, “आजीबाई�या या दानशरपणान मी कच झालो, कारण या आजीबाई�या घरातल कोणीच तवहा शाळत िशकत नवहत. तरीही गावा�या िवकासासाठी महणन या मजरी करणा�या बाईन चक एक हजार रपय िदल. आजीबाईची कती फारच �भावी ठरली. आपणही शाळसाठी काहीतरी करायला हव ह �तयक गावक�याला वाटायला लागल. जयाना पशाची मदत शकय होती तयानी ती कली, जयाना त शकय नवहत तयानी शाळच रप पालटणयासाठी रिमदानातन मदत कली. िश�क या नातयान मीही माझ �वत:च काही हजार रपय घातल. शाळची अतगचत दर�ती कली, तसच शाळला नवयान रग दणही गरजच होत, आमही तया कामासाठी िकती खचच यईल याचा अदाज घतला, तो खचच जवळपास 50 हजारा�या घरात जात होता. एवढा पसा आम�याकड नवहता, तवहा गावातल पटर लोक एकतर आल आिण महणाल, “सर तमही काळजी कर नका, आमही तमहाला शाळा रगवन दतो,

नवया िपढीतील वाढता आतमिवशास

24 25

तयासाठी आमही एक रपयाही घणार नाही, तवढीच आमची शाळला मदत!” ह पटर िदवसभर मबईत रगकाम करायच आिण रातरी पषपाडयाची शाळा रगवन दायच. तयानी अ�रश: आठवडयाभरात शाळा सदर रगवन िदली. मलाना आवडणारी त�हत�हची िचतर, पाणयाखालची दिनया, मास-ऑकटोपस, काटचनस, किवता, एबीसीडी रखाटनानी शाळ�या िभती आता सजललया आहत.”

मातर गड सराना एवढयावरच ाबायच नवहत, शाळत आणखी बरच काही करणयाची गरज तयाना �व� बस दत नवहती. तयासाठी तयानी मािहतीपतरक छापन घतली आिण सोशल मीिडयाचाही चागला वापर कला. या माधयमातन गड सर शाळ�या िवकासाचा ��ताव माडायच आिण नागिरकाना मदतीच आवाहन करायच. गड सर सागतात. “फसबकवर मी पषपाडया�या शाळच अकाऊट काढल आिण ित शाळच आधीच फोटो, सधयाच �व�प, मलाच छोट-छोट िवहिडओ तसच मािहतीही टाकत होतो. यातन पषपाडया�या शाळला �िसदधी िमळायला लागली आिण आमहाला मदतही िमळ लागली”.

पणया�या रिदधा शहा यानी �वत:�या लनाच िरसपशन रदद करन समार चार लाखाची मदत पषपाडया�या शाळला िदली. तयानी िदललया पशामधनच गड सरानी शाळतलया �तयक मलासाठी �वततर टबलट खरदी कल. महारा�टभरातन अनकानी शाळला मदत कली, तयातन शाळसाठी इटरअिकटवह बोडच खरदी कला आिण फळया�या जागी तो लावला. तया बोडचच विश�टय अस की तो टच�रीन बोडच आह. तयावर बोट िफरवताच अ�र आिण िचतर उमटतात, तो बोडच रकॉडचही कर शकतो, तसच गड सरानी तया बोडचलाच इटरनटची जोडणीही क�न घतलली आह. सर सागतात “इटरनटमळ अभयासरमाशी परक अस

काही दाखवायच असल तर त आमही ट बोडचवरनच मलाना दाखिवतो. िशवाय �तयक मला�या टबलटमधय तया�या अभयासरमाच �तयक प�तक इ-बक�या �वरपात घातलल आह. तया�या इय�शी िनगिडत अस परक अभयासरमाच िवहिडओ, गाणी, इगरजी �हाईमस, गोषीच िवहिडओ, कोडी अस भरपर सािहतय तया�या टबलटमधय डाऊनलोड क�न िदल. आम�या शाळतली मल याचमळ दपतरा�या ओझयान वाकलली नाहीत, �तयकजण घ�न कवळ खाणयाचा डबा आिण पाणी घऊन यतो. टबलट शाळतच असतात आिण शाळत आलयावर त आपापल टबलट उघडन अभयास करतात ”

पषपाडयाची िचमकली शाळा कात टाकत होती. पण तया�यासमोर आणखी एक सम�या उभी रािहली ती महणज िवज�या लपडावाची! �तयक खडया�माण पषपाडयातही मोठया �माणावर भारिनयमन होत होत. गड सर ज सगळ ततर�ान मलासाठी आण इि�छत होत, तयासाठी िवजचा परवठा होण गरजच होत. खरतर ही साधन चालिवणयासाठी अगदी ोडकया यिनटची वीज लागणार होती. िवज�या सम�यवर मात करणयासाठी काय करता यईल यासाठी गड सरानी पनहा एकदा िमतर इटरनटचीच मदत घतली. पयाचयी ऊजाचसाधनादार िवजचा �शन सोडवता यईल अस तयाना वाटत होत. तयानसार पषपाडया�या शाळला सोलर पनल वीज परवल अस तयाना वाटल. गड सर सागतात “तो सोलर पनल आपणच तयार क�या असा आगरह मलानी धरला. आमही पनहा गगलला शरण गलो आिण अभयास करन मािहती काढत, चकत-माकत आमही आमचा �वत:चा सोलर पनल स� कला. सागायला आनद होतो की आज आमही िवजसाठी सरकारवर अवलबन नाहीत, तर आमही आम�या सोलर पनलदार शाळतल सवच टबलट आिण सगणक चालिवतो”

सदीप गड सरा�या या अनोखया �योगाबददल तयाना माजी रा�टपती एपीज अबदल कलाम या�या ह�त रा�टपती पदक िमळालल आह. एवढच नवह तर पषपाडयाची शाळा महारा�टातली पिहली यश�वी िडिजटल शाळा ठरलयान तयाना रा�टपती �णव मखजीच�या ह�त दसर रा�टपती पदक िमळालल आह.

ठाण िजलहातील पषपाडयाची ही शाळा महारा�टातली अदयावत िडिजटल शाळा आह. पण एवढच करन गड सर �व� बसलल नाहीत. आपलया शाळ�माण इतर शाळाचाही िवकास वहावा, महारा�टातील िजलहा- िजलहातलया शाळा िडिजटल वहावयात, ितलया मलापयचत �ानगगा पोहोचावी, इटरनट�या दार जगाची दार मलाना खली वहावीत अस तयाना वाटत होत. तयानसार तयानी 2013 पासन आजबाज�या शाळामधय जाऊन वयाखयान आिण पषपाडया�या शाळची यशोगाा सागायला सरवात कली.

तयात त िश�काच तसच पालकाचही �बोधन करतात.

िश�काना त शाळच िडिजटलीकरण कस करता यईल याच �िश�ण दतात, तर शाळा िडिजटल करण का आवशयक आह, तम�या मलाचा यादार कसा फायदा होईल, तयासाठी तमही शाळला आिचक योगदान कस दऊ शकता याबददल पालकाना मागचदशचन करतात. लोकसहभागातन गावाचा आिण शाळचा िवकास सहज शकय आह, ह गड सर सोदाहरण पटिवतात. तम�या लोक�ितिनधीकडन िनधी िमळवा, आजबाज�या उदोगाकडन सीएसआर�या (कॉपोचरट सोशल िर�पॉिनसिबिलटी�या) माधयमातन िनधी िमळवा, अशा अनक िटपस सर दतात. या सभला तयानी ‘�रणा सहिवचार सभा’ अस नाव िदलल आह.

सदीप गड सरानी आजवर जवळपास सपणच महारा�टात िश�का�या कायचशाळा घतललया आहत. अनक

िशकणयाचा आनद लटणार हसर चहर ‘�रणा सहिवचार सभा’: मला�या उजजवल भिव�याची चाहल लागलल पालक

बलॉग: �नहल बनसोड-शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करतािवशष आभार: सदीप गडछायािचतर: सकत पवार

िठकाणी तयानी गावक�यासाठी�या �रणा सहिवचार सभाही घतललया आहत. गड सराच यश या�यात आह की पषपाडयासारखया छोटयाशा आिदवासी पाडयावरची शाळा तयानी �वयपणच कलीच, पण तया�या मागचदशचनातन आज राजयभरातलया 11,200 शाळा िडिजटल झाललया आहत. आिण ह सगळ काम �ािनक लोकसहभागातन उभारलल आह.

ोड-ोडक नवह तर तबबल 110 कोटीच ह िडिजटल शाळाच काम महारा�टभरात लोकसहभागातन झालल आह. मनात इ�छा असल तर माणस सगळया अडचणीवर मात करन खप मलभत बदल घडवन आण शकतो, याच सदीप सर मितचमत उदाहरण आहत.

सदीप गड सराशी सपकच साधायचा असल तर तयाचा इमल आयडी po-ransathikaypan@gmail.com

back to index

26 27

चदपरातला भदावती तालका. पायथया पोटाशी कोळशा�या खाणी घऊन िमरिवणार तयाच तालकयातल एक छोटस गाव ितरवज. आज या शाळची बठी इमारत वगवगळया �कार�या फला फळा�या बागा आिण मोठ मदान घऊन िदमाखात उभी आह. �तयक इय�तील िवदाथयाचनी आपापली वगळी बाग बनवलली आह. रोप लावणयापासन त फळ- फल काढणयापयचत तया बागची सवचच िनगा िवदाीचच राखतात. शाळ�या िभती बोलकया आहत. िभती वगवगळया िचतरानी आिण गिणता�या खळानी, मराठी- िहदी इगरजी�या शबदखळानी सजललया आहत. शाळ�या आवारात गावाचा नकाशाही आह, तो मलानीच तयार कलला, जयावर मल �वत: चालन �वत:च घर, गावातल मिदर, िविहरी, शत दाखवतात. ही िजलहा पिरषदची शाळा भदावती तालकयातली ‘मॉडल �कल’ महणन गौरिवली गली आह.

पण पाच वषाचपवीच ही अशी पिरि�ती नवहती. मळात शाळची आजची जी इमारत िदमाखान उभी आह, ती अधचवट बाधन पडन होती, शाळवर पोलीस कसही दाखल झालली! सातवीपयचतची मल िशकायची ती अवघया दोन कोदट खोलयामधय. उरलली मल मिदराजवळ�या िकचनशडमधयही बसायची. मग ही पिरि�ती बदलन आजची ितरवज गावची आदशच शाळा तयार झाली तरी कशी?

मलीचा बड, िजलहा पिरषद उ�च �ािमक शाळा, ितरवज, िजलहा चदपर

४ सघषारतन उभी रािहलली ितरवज शाळा

तर या क�या नाियका आहत शाळ�या मखयाधयािपका- अलका ठाकर मडम. घडल अस की उ�च रिणी मखयाधयािपका महणन 1 माचच 2012 रोजी मडमची या शाळवर िनयकती झाली. मडम बढतीच पतर घऊन गावात दाखल झालया आिण शाळा शोध लागलया. शाळची कोदट, कबट अव�ा आिण कशी- बशी िशकणारी मल पाहन तया क झालया. मातर या मलाना िश�णाचा हक आह, आिण तयानी िश�ण घतल तरच तयाची पिरि�ती काहीशी बदलणयाची शकयता आह, ह मडमना जाणवल.

ठाकर मडमनी आधी शाळची मािहती घयायचा �यतन कला. मािहती िमळाली ती अशी, की या शाळला चार खोलया�या बाधकामासाठी ‘सवच िश�ा योजन’ तन 11 लाखाचा िनधी मजर झालला आह. भदावती िजलहातल ितरवज गाव ह ‘व�टनच कोलिफलड’ या कोळसा खाण �कलपापासन हाक�या अतरावर आह. या व�टनच कोलिफलडन महणजच डबलयसीएल कपनीन गावातील बहताश सवच मोकळया जागा िवकत घतललया आहत.

या कपनीन अशीच एक जागा पािकचगसाठीही िवकत घतली होती. मातर तयाचा काहीच वापर होत नवहता आिण ती तशीच पडन रािहलली होती. गावातलया शाळत मल खपच कोदट आिण अधा�या जागत िशकत होती.

तया�यासाठी नवीन वगचखोलया उभया करण आवशयक होत, तयामळ याच पडीक जागत मजर झाललया िनधीतन शाळा उभी करणयाचा िनणचय गराम�ानी घतला. तया�माण एका िश�कानी पढाकार घतला आिण बाधकाम स� झाल, शाळचा पाया बाधला गला, वगचखोलया उभारलया जाऊ लागलया. तबबल 2 लाख 90 हजार रपय या बाधकामावर खचच झाल. आिण गावातल अतगचत राजकारण स� झाल. गावातलयाच कणीतरी डबलयसीएलकड चहाडी कली आिण कपनीन पोिलसात एफआयआर दाखल कला आिण बाधकाम ाबवल. झाल, पसा असनही शाळा पनहा ‘जस ’ �माण कोदट खोलयातच भ� लागली! दरमयान शाळसाठी �यतन करणार िश�कही अडचणीत आल. ‘परवानगी नसललया जागवर तमही बाधकाम करताच कस? एकतर खचच झालल 2 लाख 90 हजार रपय परत करा िकवा तमहाला िनलिबत कराव लागल’ असा दम तया िश�काला ततकालीन बीडीओकडन िमळाला. तयामळ पनहा कठलयाही िश�कान तया चार खोलया�या बाधकामाकड ढकनही पािहल नाही.

1 माचच 2012 रोजी शाळत मखयाधयािपका महणन रज झाललया ठाकर मडमनी ही पिरि�ती पािहली आिण या पिरि�तीत बदल घडिवणयाचा तयानी ठाम िनशचय कला. गावातलया गरज, गरीब शतमजर आिण कामगारा�या मलासाठी िश�ण ह अतयावशयक होत. फकत िश�णामळच या मलाचा भिव�यकाळ उजजवल ठर शकतो, ह तयाना �पष िदसत होत. तयामळ िमळाललया िनधीचा वापर करन शाळच अधचवट बाधकाम पणचतवाला नयायचच, अस ठाकर मडमनी ठरिवल. तयासाठी गावक�याना मला�या िश�णाच महततव समजावन दण आवशयक होत. ठाकर मडमनी यातही शकल लढवली. घरातलया बाईला एखादा गोषीच महततव पटवल की मग तया �वत:हन ती गोष घडवन आणणयासाठी उभया राहतात, यावर मडमचा ठाम िवशास! तयामळ िवदाथयाच�या घर�या आया- बिहणीना िवशासात घयायच तयानी ठरवल.

“8 माचच रोजी मिहलािदनी सवच िवदाथयाच�या आई, बिहणी आिण आजीसाठी एक कायचरम शाळन घतला. तयात मिहला�या �पधाच घतलया, तयाना बि�स िदली आिण मग ठाकर मडम वयाखयानासाठी उभया रािहलया. ‘�तयक आईला वाटत की आपलया मलान खप िशकाव, मोठ वहाव आिण सखात राहाव. पण आपलया गावातलया शाळची अव�ा तमही पाहतच आहात. अशा कोदट, अधा�या वगाचत बसन अभयास होणार तरी कसा? मला- मलीच अभयासात ल� कस लागणार? आिण मग पायाच क�चा झाला, तर उदा तमची मल मोठया पदावर, चागलया नोकरीवर कशी लागणार?” असा �शन िवचारत ठाकर मडमनी उपि�त मिहला�या मातहदयालाच आवाहन कल. याच सभत तयानी ह सदधा सािगतल की ‘आपलयाला शासनाकडन अनदान िमळालल आह, आपण नवी शाळा उभा� शकतो. तयासाठी आपलयाला डबलयसीएल कपनीशी आिण सरकारशी वाटाघाटी करावया लागतील, बोलाव लागल. तयासाठी मला तमची

मदत हवी आह.’

अलका ठाकर मडमनी घतललया या सभन चागलीच वातावरण िनिमचती झाली. नवयान रज झाललया मखाधयापक बाई चागलया आहत, आपलया मलाचा िवकास वहावा यासाठी �यतन करीत आहत, आपण तयाना सा िदली पािहज ह मिहलाना पटल. गावात पनहा तयाच वादगर�त जागी शाळा उभारणयाबाबतच िवचार स� झाला. तयानतर शाळला उनहाळयाची सटी होती. एि�ल, म मिहनया�या काळात मडम, गरामपचायत सद�य आिण काही पालकासह साततयान चदपर िजलहाच पालकमतरी सजय दवतळ�या भटीला जात होतया. ितरवजपासन समार 50 िकमी अतरावर असणा�या वरो�याला जाऊन शाळा उभारणयासाठी परवानगी िमळावी महणन ठाकर मडम पाठपरावा करत होतया. दवतळना सम�यची तीवरता जाणवली आिण तयानी ततकालीन िजलहािधका�याना या �करणात ल� घालणयाच आदश िदल. मग ठाकर मडम िजलहािधका�या�या भटीला जाऊ लागलया. िजलहािधका�यानीही डबलयसीएल कपनीशी वाटाघाटी करणयाचा �यतन कला पण तो फारसा सफल ठरला नाही.

शवटी वतागललया गराम� आिण पालकानी ठाकर मडम�या मागचदशचनाखाली आदोलनाचा मागच �वीकारणयाच ठरवल. ‘आपलया ितरवज गावातनच डबलयसीएल�या गाडयाची य- जा चाल असत, आपलयाच गावातील कामगार तया खाणीवर कामाला आहत आिण ही कपनी आपलया गावात साधी शाळा उभी करायला परवानगी दत नाही महणज काय?’ अशी लोकभावना तयार झाली आिण कायदशीररीतया डबलयसीएल कपनी आिण िजलहा �शासनाला नोटीस दऊन ‘रा�ता रोको’ आदोलन करणयाच ठरल. उललखनीय बाब महणज या आदोलनातही गावातलया मिहलाच आघाडीवर होतया. 2012 साली झाललया या आदोलनान चदपर िजलहाच ल� या छोटयाशा गावाकड वधल गल. गावात दगािनयतरण पक आिण मोठा पोलीस फौजफाटा दाखल झाला, तहसीलदार आिण इतर मडळीही गावात आली. मिहलानी पढाकार घत डबलयसीएल कपनी�या गाडया अडवलया. कोळसा खाणीतन गावाबाहर जाणारा कोळसा गावातच अडकला. गावाबाहरन कपनीत जाणा�या अिधकारी वगाचला गावक�यानी गावात यऊच िदल नाही. शवटी डबलयसीएल कपनीच �शासन नमल आिण कपनीच मखय एिरया मनजर गराम� आिण ठाकर मडमसोबत वाटाघाटी करायला पढ आल.

वाटाघाटीत अस ठरल की ‘डबलयसीएल�या जया जागवर शाळच ोडस बाधकाम झालल आह, तीच जागा शाळसाठी गावाला हवी आह. कारण गावात दसरी कोणतीच मोकळी जागा शाळच बाधकाम करणयासाठी उपलबध नाही. ती जागा डबलयसीएल�या पािकचगची असलयाचा दावा कला जात असला तरी �तय�ात तया जागचा काहीच वापर होत नाही. तयामळ डबलयसीएल�या सचननसार कपनीन ही जागा शाळला दावी, तशी परवानगी तयानी तया�या कोलकातया�या मखय ऑिफसकडन मागवावी. याकिरता कपनीन 3 मिहन मागन घतल. तयाकाळात तया जागवर कसलही नवीन

28 29

बाधकाम कर नय, मातर तीन मिहनयात काहीच हालचाल न झालयास शाळन पढील बाधकाम तयाच जागी स� कराव. परत तयानतर डबलयसीएल तयावर कसलीच हरकत घऊ शकणार नाही’ तहसीलदार, पोलीस पाटील, डबलयसीएलच अिधकारी, िश�क आिण गरामपचायत सद�यासमोर हा ठराव झाला.

यानतर तबबल तीन मिहन लोटल. डबलयसीएल कपनीकडन परवानगीही आली नाही िकवा बाधकाम कर नका अशा कसलयाच सचना आलया नाहीत. तयामळ िजलािधकारी कायाचलयान बीडीओ ऑिफसला िनरोप पाठिवला की, शाळन बाधकाम स� कराव, डबलयसीएल कपनी आता कसलाच आ�प घऊ शकत नाही.

ितरवज गावान अशा �कार �वत:ची शाळची इमारत बाधणयाची बलाढय कपनीिवरोधातली लढाई िजकली. गराम�ाना आनद झाला, ठाकर मडमच तर जण �वपच पणच होणार होत. पण आणखी ोडी लढाई बाकी होती. कारण आता �तय� चार खोलयाच बाधकाम पणच करायच होत. तयासाठी कवळ सात त साडसात लाख रपयच

िशललक होत. दोन वषाचपवीच मजर झालला िनधी नवया बाधकामासाठी परणारा नवहता. तयामळ पिहली लढाई िनधी उभारणीची होती. शासनाकडन वाढीव िनधी मजर होऊ शकल का, याची ठाकर मडमनी चाचपणी कली, पण तयात तयाना अपयश आल. तवहा पदरमोड करन आपण शाळा उभी क� असा िनशचय तयानी कला. �वत: मखयाधयािपका ठाकर मडमनी 10 हजार रपयाची दणगी शाळ�या बाधकामासाठी िदली, दस�या एका िशि�कन पाच हजार रपय िदल, अशा �कार �टाफन जमल िततकी मदत ‘शाळा उभारणी फडा’ साठी िदली. त पाहन गावातील मिहलाही पढ सरसावलया आिण �तयकान जमल तवढ अगदी 200 रपय दर मिहनयाला दऊन शाळला मदत कली.

पसाही हळहळ जम लागला. आता शाळच बाधकाम स� करायच होत, मातर कोणीच ठकदार काम घयायला तयार होईना. झाल अस की, आदोलनामळ शाळिवरदध एफआयआरही दाखल झालला! तयामळ गावातल बरचस लोक या बाधकामाला ‘भानगडीच काम’ महणायच. आिण ठकदाराना ह काम घऊ नका, अस

औषधी वन�पतीची लागवड

सागायच. शवटी कसाबसा एक ठकदार 10 लाखात काम करायला तयार झाला. शाळच बाधकाम स� झाल. पण गावातल राजकारणी गपप बसलल नवहत, त रोज या ठकदाराला िफतवायच ‘तझ पस बडणार’ अस सागायच. अशातच ठाकर मडम�या विडलाच अचानक िनधन झाल, मडम द:खात बडालया आिण मलिरयान फणफणलया. तयात वडील गलयानतर ितस�याच िदवशी तो ठकदार पस मागणयासाठी मडम�या दारात हजर झाला. मडमना एकाच वळला रड कोसळल आिण सतापही आला, तरीही पती�या मदतीन तया अवघड �णीही घरातन बाहर पडन मडमनी तया ठकदाराला पस िदल आिण बाधकाम पढ स� ठवल.

अखर 2014 साली ठाकर मडमच �वप पणचतवाला गल आिण शाळच बाधकाम पणच झाल. छोटीशी पण सदर इमारत उभी रािहली. 2013 सालीच पावसाळयात मडमनी काही झाड शाळ�या पिरसरात लावन घतली होती. ती झाडही आता छान मोठी झाली. नव श�िणक वषच नवीन शाळ�या इमारतीत स� करायच ठरल. मलही खप आनदात होती, पण आता

बलॉग: �नहल बनसोड-शलडकर आिण तज�वी मोमया, कॉमट मीिडया फाउडशन करता छायािचतर: �नहल बनसोड-शलडकर, िगरी रतन िसग आिण तज�वी मोमया

रिमदानातन उभारलल वाचनालय

फावलया वळात वाचनात रमलल िवदाीच

उदघाटनाला कोणाला बोलवायच, यावरन नव रसवफगव सर झाल. तवहा मडमनी िश�कासोबत िवचारिविनमय क�न िनणचय घतला आिण पिहलीत नवयान दाखल झाललया मला�या हातन फीत कापन शाळच उदघाटन कल आिण कोणतयाही वादािवना समारभ पार पडला.

ठाकर मडम महणतात, “शाळची इमारत पणच होईपयचत मला दोन वषच शात झोपही लागायची नाही. एकच धयास घतलयासारख झाल होत. याकाळात गावातलया मिहलानी मला जी अनमोल सा िदली, तयाचच फिलत महणन ही शाळा उभी रािहली. खर तर गावातलया बहताश मिहला कमी िशकललया आिण घरकाम करणा�या आहत. पण तयाना िश�णाच महततव कळत होत आिण महणनच तयानी मला �तयक पावलावर सा िदली. या कामात अडळ आणणयाचही �यतन झाल, पण आमही धयया�या िदशन पढ जातच रािहलो. एका कायचरमाला �मख पाहण महणन बोलावल नाही महणन नाराज होऊन एकदा ततकालीन सरपचानी माझी बदली करणयाचा ठरावही क�न घतला होता, पण मिहलानी तस होऊ िदल नाही. शाळा उभी रािहली आिण गणव�ापणच िश�णाकड आमची वाटचाल सर झाली”

ितरवज शाळच बाह�प िजतक सदर आह, िततकीच इली िश�णपदधतीही आनददायी आह. शाळत मलानी फलवललया इय�ावार बागा आहत, महान वयिकतमततवाची रगीबरगी िचतर आिण मािहती आह, मलानीच तयार कललया डोगर- द�या आिण गावाचा थीडी नकाशा आह. शाळचा �वत:चा गाडऴखत �कलप आह, �वत: िपकिवललया बाबपासन उभ कलल मोठया चदमौळी झोपडीतल वाचनालय आह. इ लिनचग आह, शाळ�या िभती सिवचार, समानाीच शबद, इगरजी वाकय आिण गिणता�या कोडयानी रगललया आहत.

इ मल �ानरचनावादानसार िशकतात. या शाळची मल �तयक �पधचत पढ असतात, चदपर िजलहात होणा�या �ितषठ�या नवरतन �पधचत आिण रोटरी�या �पधचत ही मल मोठया मोठया खाजगी शाळा�या िवदाथयाचना माग टाकतात. ही ितरवज शाळा मॉडल �कल ठरलली आह, तसच ‘गरामीण भागातील गणव�ा िवकास’ कायचरमात तालकयातन �म आलली आह. अलका ठाकर मडमची नकतीच जपानमधय

झाललया ‘आतररा�टीय �काऊट- गाईड मळावयात’ ‘इटरनशनल सिवहचस टीम मबर’ महणन िनवड झाली होती, तसच या मळावयादरमयान तयाची िहरोिशमा अण�फोटा�या �मती कायचरमात भारता�या शातीदत महणनही कामिगरी बजावली.

अशया या हरहननरी शाळला आिण धडाडी�या िशि�कला सलाम आिणशभ�छा!

back to index

30 31

गोिदया िजलहातील दवरी तालकयातील जठभावडा नावाच एक न�लगर�त गाव. इ आजही एसटी यत नाही, साधी मोबाईलची रजही यत नाही. गावात यणयासाठी पका र�ता नाही, गावा�या आजबाजला घनदाट जगल आह. पावसाळयात तर या गावाचा आिण जगाचा सपकचच तटतो.

याच गावात उभी रािहली आह एक िडिजटल शाळा, िजलया �तयक मला�या हाती �वत:चा टब आह, शाळत फळयाऐवजी इटरअिकटवह बोडच आहत. या शाळची �वत:ची मोठी बाग आह, छानस मदान आह आिण महततवाच महणज ही शाळा तयाना लागणारी वीज �वत:च सौरऊजाच आिण पवनचकीदार तयार करत. एवढच नवह तर जठभावडा शाळला आयएसओ नामाकनदखील िमळालल आह.

या शाळच रप अतबाचह बदलवणयात महततवाचा िह�सा आह, तो शाळच सधयाच मखयाधयापक िकशोर गजच याचा. या शाळची, गावा�या िवकासाची आिण खदद गजच सरा�या �वासाची कहाणी रजक आह आिण �रणादायीही!! गजच सर मळच बीड िजलहातील आषी तालकयातील एका छोटयाशा गावच आहत. घरची गिरबी, शतात राबणा�या तया�या आई-विडलाची इ�छा की आपलया मलानी चागली नोकरी करावी. तयानसार अभयास करन गजच सरानी उ�म गणही िमळवल. अगदी तयाचा मिडकलसाठीही नबर लागला होता, पण नाजक आिचक पिरि�तीपायी त वदकीय िश�ण घऊ शकल नाहीत. शवटी तयानी डी.एड कल आिण डी. एड होताच तयाना नोकरीची पिहली सधी िमळाली ती गोिदया िजलहा पिरषद�या जठभावडा शाळसाठी.

मागचा पढचा कोणताच िवचार न करता गजच सर शाळत �ज होणयासाठी िनघाल. सरा�या आई- विडलानी तर गोिदया िजलहाच नाव ऐकल होत- त फकत न�लगर�त िजलहा महणन! आई- विडलाना काळजी वाटतच होती. तयाना समजावन सागन आिण चागलच काम करणयाच वचन दऊन गजच सर दवरी तालकयात िडसबर 2003 मधय दाखल झाल.

सर सागतात ‘’मी या िजलहात दाखल झालो तवहा सरवातीला ोडी भीतीच वाटायची. एकतर मी बीडमधय कधी जगल पािहलल नवहत आिण गोिदयात िजकड-ितकड जगलच जगल! जगलातन एखादा िह�तर �ाणी यईल आिण आपलयावर हलला करल अशी भीती सरवातीला फारच वाटायची. नतर नतर मातर या वातावरणाची सवय झाली, िनसगचसौदयाचन भान हरप लागल.

५"वाकन पटत कॉमपयटर!”

जठभावडा ह आिदवासीबहल लोकसखयच गाव आह. या गावात �ामखयान ‘गोडी’ ही बोलीभाषा बोलली जात. शाळत रज झालयानतर माझयासमोर दसरा महततवाचा �शन होता तो मलाशी सवाद साधणयाचा! कारण मल आपापसात गोडीतच बोलायची आिण मला तया�याशी जवळीक साधायची असल तर तयासाठीचा एकमव मागच होता तो महणज, तया�या भाषत बोलण. शवटी वगाचतलया हशार मला�या मदतीन मी हळहळ गोडी भाषा िशकन घतली आिण मलाशी गपपा मारायला सरवात कली’’

गजच सर जस िवदाथयाचमधय रमत होत, तसच त गावक�यामधयही िमळन िमसळन राह लागल. या छोटया गावातील लोकाचा िवकास होण गरजच आह ह तयाना जाणवत होत. गोडी भाषत गराम�ाशी सवाद साधत तया�या सम�या सर जाणन घत होत. लोकोपयोगी सरकारी योजनाची मािहती त गावक�याना दत होत.

गजच सराचा सलला आिण गराम�ाचा उतसाह यातन सत गाडगबाबा गराम�व�छता अिभयान, जल�वराजय �कलप अशा वगवगळया योजना गावात सर झालया. िशवाय रकतदान िशिबर, अधरिदधा िनमचलनाच कायचरम, पनाटय, �भातफ�या या माधयमातन गावात एक�कारच नवचतनय िनमाचण झाल.

सरानी कलल दसर महततवाच कायच महणज ‘माडोदारी’ या �साठी होणारी झाडाची क�ल ाबवली. जठभावडा गावातील आिदवासी समाजात �ा होती की, जया घरात लन असल तया घरा�या पिरसरातील 25-30 झाड तोडायची आिण तया मोकळया जागत लन लावायच. खर तर गोिदया हा जगलानी सपनन असलला िजला, पण याच िजलहात लना�या नावाखाली दरवषीच चारकश झाडावर चालणारी क�हाड पाहन गजच सर अ�व� झाल. याबददल त साततयान गराम�ाशी बोलत होत.

2013 साली तयानी गावापढ ��ताव ठवला, ‘’याच वगान जर व�तोड होत गली, तर गोिदयाच उजाड माळरान वहायला वळ लागणार नाही. तयामळ आपण ही �ा जरा बदलया. जठभावडा�या पिरसरात वनिवभागान व�ारोपण कलय, तया�या िविडगच काम बाकी आह. िविडग महणज �जललया रोपाभोवती गोल खडडा करायचा आिण मळावर, बधयाखाली भरपर काळी माती टाकायची. ह काम करण आपलयाला शकय आह, त काम आपण सगळ गराम� िमळन रिमदानान क�या आिण तयातन िमळणा�या पशादार ‘माडोदारी’ साठी रिडमड मडप घऊयात.’’

आनदाची गोष अशी की आिदवासी जातपचायतीचा िवरोध फटाळन सार आिदवासी बाधव या बदलासाठी तयार झाल आिण सवाचनी रिमदान कल. आज तया पशातन गावान खरदी कलल सहा रगीबरगी, सदर मडप गावात आहत. गावातलया �तयक तरण जोडपयाच लन आता याच मडपात होत, जयामळ झाडावर िवनाकारण क�हाड चालण बद झालय आिण गावा�या आजबाजची वनराईही सरि�त आह.

गावा�या इतकच सराच शाळवरही जीवापाड �म आह. आपलया आिदवासी गावातली मल िशकावीत, खप पढ जावीत अस तयाच �वप आह. जठभावडयाची शाळा फकत चार िभतीत िश�ण दत नाही. शाळत रज झालयावर सरा�या ल�ात आल की शाळतल बहताश िवदाीच आिदवासी आहत. तयामळ चार िभतीत कोडन राहणयाप�ा तयाना जगलाची, झाडाची, मोकळया आवाराची जा�त आवड आह. तयामळ मलाची आवड जोपासत शाळा ब�याचदा झाडाखालीच भरत. इ मोकळया हवत, मला�या बोलीभाषत, हसत-खळत िश�ण िदल जात. िशवाय मलाना शाळत यायला आवडाव यासाठी शाळ�या िभती सदर िचतरानी आिण मराठी-इगरजी किवतानी

रगवललया आहत. शाळत मलाना खळता-खळता िशकणयासाठी कमी खचाचत ‘�ानरचनावाद’ डोळयासमोर ठवन भरपर सािहतय तयार कलय.

एवढच नवह तर शाळ�या आवारात जठभावडा�या गराम�ा�या लोकसहभागातन छानस बालोदान साकारल आह. मलाना खळायला मदान, िहरवळ, वगवगळी फला-फळाची आिण औषधी वन�पतीची झाड या बागत आहत. या बालोदानासाठी गराम�ानी आिण िश�कानी िमळन दीड लाख रपयाचा िनधी उभारला आह. शाळा आता एवढी सदर झाली आह की, शाळत िवदाथयाचची 100 टक उपि�ती असत. एखादा िवदाीच जर शाळला यऊ शकत नसल, तर सर �वत: तयामागच कारण जाणन तयावर उपाययोजना करतात.

एकदा िनिखल नावाचा एक मलगा साततयान शाळा बडवतोय अस सरा�या ल�ात आल. तो वीटभटी कामगाराचा मलगा आह. आई- बाबासोबत तयालाही कामाला वीटभटीवर जाव लाग. ह कळताच सरानी तया�या पालकाशी सवाद साधला आिण तयाच िश�ण घण िकती महततवाच आह, ह पटवन

झाडाखाली बसन िनवात वाचन करणार जठभावडा िज.प. शाळच िवदाीच

िदल. पण गजच सर एवढयावरच ाबल नाहीत तर िनिखललाही शाळची आवड लागावी महणन तयानी आठवडाभर शाळा चक वीटभटीवरच भरवली. तयामळ िनिखलला िश�णाची ओढ लागली तर बाकी�या मलाना िवटा कशा बनतात, तयासाठी िकती कष घयाव लागतात, हही �तय� पाहायला िमळाल.

गजच सरा�या �यतनातन जठभावडाची शाळा पवच िवदभाचतील पिहली आयएसओ शाळा ठरलली आह. शाळ�या िवकासासाठी गजच सर साततयान वाचन करतात, इटरनटदार नवनवी मािहती घत असतात. अशाच वाचनातन तयाना ठाण िजलहातील पषपाडया�या िडिजटल शाळबददल समजल..

पषपाडयासारखया िचमकलया गावात जर इतकी उ�म शाळा उभार शकत, तर माझया शाळन का माग राहाव? या िवचारान सर झपाटन गल. जगा�या �पधचत गावातली मल कठच कमी पडायला नकोत, यासाठी मला�या हातात सगणक यायलाच हवा यावर सर ठाम होत. तयानी िडिजटलीकरणाबददलची मािहती जमा कली, पण �शन होता िनधीचा. सरानी या पिरसराच आमदार सजय पराम

32 33

याना िवनती कली आिण तया�या आमदारिनधीतन शाळा िडिजटल करन घतली.

जठभावडाची शाळा िडिजटल तर झालीच, पण सवच खडया�माण या गावातही भारिनयमनाची मोठी सम�या आह. शाळला खरतर ोडीशीच वीज लागत, पण तरीही गावात 10-12 तास भारिनयमन होत असलयान शाळचा महणावा तसा िवकास शकय नवहता. पण सरानी या सम�यवरही उपाय शोधन काढला आिण अपारपिरक ऊजाच�तरोताचा वापर करन घयायच िनिशचत कल. जठभावडाची शाळा आज िवजसाठी सरकारवर अवलबन नाही. सौरउजचदार शाळतल सगणक, पख, टब, िदव एवढच नवह तर पाणयासाठीचा सबमिसचबल पपही चालवला जातो.

आज जठभावडाची शाळा पणच िडिजटल झालली आह. �तयक िवदाथयाच�या हातात �वत:चा टब आह, शाळत फळयाऐवजी इटरअिकटवह बोडच आह. ही मल तया�या गोडी भाषत महणतायत ‘वाकन पटत कॉमपयटर, नना सजोर मानक आयका...नना इदक कॉमपयटर किरयाव तोना’. महणजच ‘मला आता टब िमळालाय.. मी मोठा माणस होणार आह, कारण मी सगणक िशकतोय!!’ जठभावडा�या मला�या नजरत जगाला कवत घणयाचा आतमिवशास आलाय आिण गजच सर महणतात तया�माण, ‘ एका िश�कासाठी याहन मोठा पर�कार दसरा कोणताच नसतो!’

बलॉग : �नहल बनसोड- शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करताछायािचतर: मिहमा चवहाण आिण िकशोर गजच

साधया पठठयान बनललया �ानरचनावादी सािहतयासोबत खळताना जठभावडा िज.प. शाळतील मल

“Text book is vastly distributed Child lit-erature, तयामळ पाठयप�तक वाचणारी, अभयासणारी मल कोण आहत, तयाचा आिचक, सामािजक �तर काय आह, ह ल�ात घऊनच प�तकाची रचना करायला हवी. पाठयप�तकामधन एक िपढी घडत असत. तयामळ पाठयप�तक ही भिव�यवधी हवीत, सिवधािनक मलयाना आिण समतला सवोच�च महततव दणारी हवीत. मलय रजिवताना पाठयप�तक रजक आिण आनददायीही हव” भारता�या मन�यबळ मतरालयाच माजी सललागार सबीर शकला बोलत होत. िनिम� होत, महारा�ट राजय श�िणक सशोधन आिण �िश�ण पिरषद आिण ‘बालभारती’न आयोिजत कललया ‘भिव�यवध कायचशाळच’!

पणयातील बालवाडी रीडा सकलामधय िद. 21 त 23 जल 2016 दरमयान ही िनवासी कायचशाळा पार पडली. या कायचशाळत पाठयप�तक िनिमचती मडळावरील राजयभरातील समार 250 िश�क, अिधवयाखयात आिण िवषयतज� सहभागी झाल होत. तयाना मागचदशचन करणयासाठी भारता�या सवच िश�ा अिभयानाच आिण ‘िश�णाचा हक’ कायदासाठीच माजी सललागार सबीर शकला, ‘इनस’ च समनवयक आिण मधय �दशात लोकसहभागातन वाचनालय उभारणार सरद �साद, ‘इनस’ आिण ‘एकलवय’ स�च तषार पाढर आिण ‘बालभारती’�या धनवती हडीचकर उपि�त होतया.

राजयभरातन आललया वगवगळया िवषया�या तज� िश�काशी सबीर शकला यानी तीनही िदवस सवाद साधला. कवळ भाषण दणयाप�ा चचाच, �शनो�र, खळ आिण �ातयि�कावर तयाचा भर होता. ‘मलाची शोधकव�ी वाढीला लागल, असा अभयासरम हवा. पाठयप�तक महणज सवच �शनाची उ�र दणार साधन नको, तर पाठयप�तकान िवचाराना, शोधाला,

भिव�यवध कायचशाळला सबोिधत करताना सबीर शकला

६कानमतर - भिवषयवधी पाठयपसतकासाठी

तकाचला चालना दायला हवी. मलानी गाईड अवा िशकवणयावर (कलासस/टयशनसवर) िवसबन राह नय, अस �शन तयार करणयाची जबाबदारी पाठयप�तक मडळावरील तमहा सवाचची आह, जणकरन मल जगाकड उघडया डोळयानी पाहायला िशकतील. इतर दशामधली पाठयप�तक कशी आहत, तयाचा अभयासरम कसा आह, याचाही तलनातमक अभयास करणयाची आवशयकता आह’

अभयासरमाची उिददष साधय करणयाच पाठयप�तक ह कवळ एक माधयम आह, अस सागत या कायचशाळदरमयान सबीर शकला यानी इतर राजयातील पाठयप�तकाची काही उदाहरणही िदली. करळमधय ‘पयाचवरण’ या िवषयाच रगीबरगी आिण सदर प�तक आह. तयात धडया�या शवटी अस काही �शन आहत, जयाची उ�र प�तकात छापलली नाहीत. उदा. तम�या पिरसरातील कावळा, िचमणी, कबतर अस ओळखीच प�ी सोडन इतर चार पकयाची नाव सागा. ित �तयक िवदाथयाचची ‘िनसगच िनरी�णा’ची वगळी वही असत. आपापलया पिरसरात िदसणारी झाड, �ाणी, प�ी, कीटक, तया�या सवयी ही मल नोदवन ठवतात. �तयकाचा पिरसर वगवगळा, तयामळ यात कणी कणाची कॉपी करणयाचा �शनच यत नाही. ‘मलाना काहीच यत नसत, हा समज आता सोडन दायला हवा. गरामीण भागात राहणा�या मलाना िकवा आिदवासी मलाना झाडाची, पकयाची नाव, औषधी वन�पती आिण तयाच उपयोग याबाबत िजतकी मािहती असत, िततकी कदािचत िश�कानाही नसत. तया�या मलभत �ानाचा आदर करा, तयाच बोट धरन �तयक गोष िशकव नका, तर तयाना कवळ िदशा दणयाच काम करा."

`िशकिवणया�या पारपिरक पदधती सोडा. एका िवषयासोबत दसरा िवषय कसा जोडन िशकिवता यईल, याचा िवचार पाठयप�तक िनिमचती करताना करा. साधया- सधया व�त�या आधार अनक गोषी िशकिवता यतात. उदा. वही. एका वही�या साहाययान तमही काय- काय िशकव शकता? तर िवरदधाीच शबद, अतर, घनता, समातर रषा अशा अनक गोषी साधया वही�या दार िशकव शकता. वही ही जिमनीपासन ‘वर’ आह पण छतापासन ‘खाली’ आह. वहीतील रषा महणज ‘समातर रषा’ ह मलाना सागता आल तर तयाची समातर रषची सकलपना अगदी �पष झालीय, ह िश�का�या ल�ात यईल’

‘िश�कानी बोलताना, उदाहरण दताना िवचारपवचक बोलण आवशयक असत. उदा. ती मलगी असनही िकती धाडसी आह! असा चकीचा आशय सागणार वाकय आपलयाकडन

back to index

34 35

आपलयाला नमन िदललया िवषयाच पाठयप�तक कस सधारता यईल यावर गटचचाच

जाणार नाही याची द�ता घया. समानता रजवायची असल तर फकत मलाकडन अप�ा नको, तम�या वतचनातही समानतच �ितिबब पडायला हव. ‘कवळ मोठयाचा आदर करा’ यासारख घासन गळगळीत झालल स�कार िशकिवणारी पाठयप�तक नकोत. वडीलधारी माणस जर कवळ मलगी आह महणन आपलया बिहणीवर अवा जाती-पातीमळ एखादावर अनयाय करीत असतील तर तयाना िवरोध करणयाची धमकसदधा आपलयात हवी, त माणस महणन जा�त महततवाच आह, ह पाठयप�तकातन िबबिवल गलच पािहज.’

तयासोबतच तयानी प�तकात अभयासरमाला साजशी िचतर आिण तकत, आकतया असणयाच महततवही िवशद कल. ‘प�तक छापायला जाणयापवीच इतर गटाना जरर वाचायला दा. प�तक छापणयाआधी खलया मनान प�तकावर टीका करा आिण ती �वीकारा, कारण मला�या उजजवल भिवतवयासाठी ही प�तक अचक असण अतयावशयक आह, तयाबाबतीत कठलीही चक आपलयाला महागात पडल’

सबीर शकला सर आिण तया�या टीमन कलल मागचदशचन, िदललया सचना आिण सलल धयानात घऊन महारा�ट राजयाची नवी भिव�यवधी पाठयप�तक तयार होतील ही आशा.

बलॉग आिण छायािचतर: �नहल बनसोड- शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करता

वहीसारख साध माधयम टबलाचा आकार कसा मोजन दाखव शकत, याच �ातयि�क

पण, 31 जल 2016- गिणत हा िवषय तसा भलयाभलयाना धडकी भरिवणारा, पण आय�यासाठी िततकाच महततवाचा! महणनच गिणताला सहज- सलभ आिण िवदाीचि�य बनिवणयासाठी पणयातील बालवाडीत एक कायचशाळा घणयात आली. या कायचशाळत राजयभरातल िश�क आिण ‘डाएट’ अिधवयाखयात िमळन समार 80 �िश�णाीच सहभागी झाल होत. 28 जल त 31 जल 2016 दरमयान झाललया या कायचशाळत िवदाथयाचचा गिणताचा पाया पका क�न तयाना गिणताची गोडी कशी लावता यईल, तसच इय�ा पाचवीपयचतच गिणत हसत- खळत, रजक पदधतीन कस िशकवता यईल याबददल गटचचाच, मागचदशचन आिण �ातयि�क झाली.

पणयातील लोणी- काळभोर�या िजलहा िश�ण आिण �िश�ण स�ा आिण महारा�ट राजय श�िणक सशोधन आिण �िश�ण पिरषद�या सयकत िवदमान या कायचशाळच आयोजन करणयात आल होत. ठोकळ, रगीबरगी मणया�या माळा आिण रगीत माती वाप�न वगवगळ आकड तयार करण, बरीज- वजाबाकी�या िरया करण, काटकोन- ितरकोण अशा वगवगळया भौिमितक रचनाच �टिनसलस, तयाच कोन मोजण, ितरजया- वयास काढण, तकतयातन अपणाचका�या गमती-जमती, मलाच गट बनवन तयाना खळादार िशकिवण अशा अनक �ातयि�काचा अतभाचव या कायचशाळत होता. ‘�ानरचनावादा’दार गिणत या िवषयाला कस सहज- सलभ बनिवता यईल, यावर राजयातलया तज� िश�कानी �िश�णाीचना मागचदशचन कल.

या कायचशाळला राजया�या शालय िश�ण िवभागाच �धान सिचव मा. नदकमार, िश�ण आयकत मा. धीरज कमार यानीही बहमोल मागचदशचन कल. ‘गिणतासारखया महततवा�या िवषयात महारा�ट पाठीमाग आह, अस सवच�णातन िदसन आलय. तयामळच ‘�गत श�िणक महारा�ट’ �या कायचरमादार गलया वषचभरापासन िवदाथयाचच गिणत पक वहाव, यासाठी ठोस �यतन स� आहत. मलानी गिणत एनजॉय करायला हव, एखादा अवघड समीकरणाच उ�र शोधणयात मजा असत, ती मजा मलाना कळ दा. ‘गिणत महणज र�, कटाळवाणा िवषय’ हा समज आधी िश�कानी बदलवायला हवा. मलाना आकडयाशी खळ दा, समाजात िनसगाचत तयाना गिणत िदस दा, िशकिवणयात वगवगळ �योग करा, मलाना कलपना लढव दा, यादार िवदाथयाचना आपोआप गिणतात रची िनमाचण होईल.

७ आनददायी गिणत

शालय िश�ण िवभागाच �धान सिचव मा. नदकमार, पण यील गिणता�या कायचशाळत िश�काशी सवाद साधताना

back to index

36 37

‘गिणताच सामािजकरण’ करणही अितशय आवशयक आह. प�तका�या पलीकड जाऊन आय�यात तकच आिण गिणताचा फार उपयोग होतो, ह आधी िश�कानी समजन घण िनकडीच आह’ अस �ितपादन मा. नदकमार साहबानी कल.

या कायचशाळसाठी मा. �धान सिचव नदकमार साहबानी सपणच िदवसाचा वळ िदला. तयानी िश�काच �योग पािहल, तया�या अडचणी जाणन घतलया आिण िश�कानी �वयिवकास करण िकती गरजच आह, ह �िश�णाीचना सािगतल. यापढ ह �िश�णाीच आपापलया िजलहातील नवोपरम राबिवणा�या शाळातील िश�काना गिणता�या सलभीकरणाच �िश�ण दणार आहत, जयायोग सपणच राजयात गिणताचा पाया पका होईल. या कायचशाळला िवदा पिरषदच सचालक गोिवद नादड, �ाचायच डॉ. कमलादवी आवट- �ीरसागर, अनपमा तावशीकर, िजतद राठी तसच राजय िव�ान स��या �मख डॉ. सावरकर या सवच मानयवरानी मागचदशचन कल.

खळा�या माधयमातन गिणत

गिणतातलया गमती समजन घताना िश�क

िश�काशी बातचीत करताना रिी नद कमार

कोलहापर: जगणया�या लढाईतन यणा�या ताणतणावात रागाला मोकळी वाट क�न दणयासाठी आधार घतला जातो तो िशवयाचा आिण मग रागा�या तीव�तनसार आिण वयकती�या स�कारानसार तया िशवया अशलील आिण िहसक बनत जातात. ब�याचदा मोठयाच वागण पाहन लहान मलही िशवया दायला िशकतात आिण मग तया िशवया तया�या वयिकतमततवाचाच भाग बनन जातात. अशा िशवयाना आवर घालन मलाना सस�कत बनिवणयासाठी कोलहापरातील महानगरपािलका शाळामधय ‘िशवीबद अिभयान’ स� झालल आह.

िशवीबद अिभयानाची शप घणार िवदाीच िजलहा पिरषद पावस गोळप �ािमक शाळा, रतनािगरी

८ मलानो, राग आला तरी िशवी अिजबात दयायची नाही ह!

�तरी- परष भद दर होऊन समानतचा जागर करणयासाठी ‘मलगा- मलगी एकसमान’चा नारा दत ‘मीना- राज मचाच’ कायच राजयभरातील शाळामधय चाल आह. याच मीना- राज मचाचा एक उपरम महणज ‘िशवीबद अिभयान’. बहताश अशलील िशवया या आई-बिहणीवरन िदललया असतात. िशवया दताना तया वयकतीचा उदधार करणयाऐवजी कसलाही सबध नसललया तया वयकती�या आई-बिहणीला अवा पतनीला अतयत गिल�छ शबदात लाखोली वािहली जात. तयामळच ‘िशवी’ हा समाजावरचा कलक आह आिण लहान वयातच िशवया न दता, योय �कार आपला राग वयकत करणयाच वळण मलाना लागाव महणन ह ‘िशवीबद अिभयान’ स� करणयात आलल आह.

जानवारी मिहनयात कोलहापर महानगरपािलक�या सवच शाळामधय ह िशवीबद अिभयान राबिवणयात आल. तयात ‘शाळा ह �ानाच मिदर आह. मी चागल बोलन, चागलच ऐकन. महणजच समोरची वयकती पण चागल बोलल. मी िशवी दणार नाही, िशवया ऐकणार नाही. िशवया दऊ नका महणन लोकाना समजिवणयाचा �यतन करन’ अशी शप

शाळतलया सवच िवदाथयाचनी घतली. दररोज�या पिरपाठात ही शप घतली जात. एवढ क�नही जो िवदाीच अवा िवदािचनी िशवी दईल, तयाला िकवा ितला 10 िदवस दररोज 10 सिवचार िलहन आणणयास सािगतल जात.

िशवयानी वाद वाढतो, हाणामा�या होतात, दखापत होत, नाती तटतात अस िशवयाच द�पिरणाम मलाना िशकिवल जातात. रागावर िनयतरण ठवण िकती महततवाच असत, त िशकिवल जात. आपलया भावना योय शबदात कशा माडावयात याच अनौपचािरक �िश�ण िदल जात. योगासन, धयान आिण आवडता छद यान आपल तन आिण मन शात आिण िनरोगी राहत, तयामळ आवजचन वयायाम करा आिण छद जोपासा असही सािगतल जात.

तरीसदधा जर एखादा िवदाथयाचची ही सवय सटत नसलयाच ल�ात आल तर तयाला समपदशन िदल जात. स�कार�म वयात �तरी- परष समानतच धड दऊन एक िपढी घडिवणयाचा �यतन ‘मीना- राज मच’ करत आह.

बलॉग: सिरता सतार, िश�ण िवभाग, कोलहापर महापािलकाछायािचतर: सोलाकी चरवतीच बलॉग आिण छायािचतर: �नहल बनसोड- शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करता

back to index

38 39

10 त 14 वषाचच वय, खळणया बागडणयाच, अभयासाच, जगाला समजन घणया�या सरवातीच! ददचवान याच अजाणतया वयात आपलया िवशासा�या समजलया जाणा�या माणसाकडन लिगक शोषणाच कट अनभव अनकाना यतात. सवचच मला-मलीना या �कार�या छळाला सामोर जाव लागत नसल तरी व�ति�ती ही आह की, वयात आललया अनक मला- मलीना नकोशा �पशाचला आिण लिगक शोषणाला सामोर जाव लागतच.

अशावळी हा तरास मला होतोय, ह सागणयासाठी एका िवशास आिण जबाबदार वयकतीची मलाना गरज असत. बहताश घरात आई-बाबाना ह सागाव इतका मोकळपणा तया�या नातयात नसतो. काही वळा शोषण करणार वडीलच असतात. अशा वळी बहताश आयाना आपला नवरा आपलयाच मलाशी अस वागतोय, यावर िवशासच ठवावा वाटत नाही. तयामळ अशा �सगात िश�काची भिमका फारच महततवाची ठरत.

िश�कानी जर मला�या मनात िवशास िनमाचण कला असल तर मल मनातल सार काही िश�काशी शअर करतात. िश�क जर जाणत असतील तर त तया मलाला अडचणीतन बाहर काढ शकतात, वळ�सगी कायदाचा आिण पोिलस यतरणचा आधारही घऊ शकतात. वधयाचतील दोन िश�कानीही नमक हच कल आिण दोन मलीचा छळ वळीच ाबवला.

पिहला �सग आह, वधयाचतील एका शाळमधला. या शाळत गलया 16 वषाचपासन िगरीजा साळव या सहाययक िशि�का महणन काम करतात. तया सागतात,’या शाळत यणारी बहताश मल ही मोलमजरी करणा�या गरीब

पालकाची मल आहत. अशा िवषम वातावरणात या मलाना िश�णाची गोडी लावण ह एक आवहानच असत.’

“2011-2012 साली आम�या शाळत �वपाली या मलीन इय�ा सहावीला �वश घतला. जवळ�याच एका गावातन ती यायची. ित ितची दोन भावड, आई आिण सावतर विडलासोबत ती राहत होती. तर अशी ही �वपाली अभयासात हशार होती, खळकर होती. वगाचत �शन िवचारायची, सगळयामधय िमळन िमसळन राहायची. मातर सातवीत गलयानतर अचानक �वपालीच वागण बदलल. ती अबोल झाली, नहमी पढ बसणारी मलगी आता माग�या बचवर जाऊन बस लागली. अभयासात माग पडली, �शनाची उ�र ितला दता यईनात. मला �वपालीची काळजी वाटत होती. मी खर तर िव�ानाची िशि�का आह, पण अचानक एक िदवशी माझयावर मराठीचा तास घणयाची वळ आली, तवहा मी सातवी�या वगाचला ‘आई’ ही किवता िशकवली. ही किवता ऐकन �वपाली रडायलाच लागली. मी ितला जवळ घतल आिण िवचारपस कली. ती काही बोलायलाच तयार नवहती, शवटी ितला वगाचतन बाहर नल. पाणी पयायलयावर मला ितन सािगतल की, जया सावतर विडलासोबत राहत, त मला खप रागावतात, मारतात. आई कामाला गली की मला नाही-नाही त करायला लावतात, माझयासोबत घाणरड वागतात. मला त अिजबात आवडत नाही.’ �वपालीन सािगतलली तरार ऐकन मला धकाच बसला.”

“मी �वपालीला समजावल, ‘अस वागण चकीच आह. याबददल त तझया आईशी बोल,ती विडलाना चागली खडसावल’ यानतर पनहा काही िदवस गल. पण �वपालीची उदासी िदवसिदवस वाढतच चालली

होती. मी पनहा ित�याशी बोलल, तर ती महणाली ‘मी आईला सगळ सािगतल, पण ती महणाली, तझ ह बाबा आपलयाला पोसतात, हच मोठ उपकार आहत आपलयावर!! तया�याबददल बाईना का सािगतलस? परत जर कोणाला सागशील तर तला आिण तझया भावडाना आमही वसितगहात टाक.’झालया �कारान �वपाली चागलीच घाबरली होती. मी ितला िदलासा िदला. ित�याजवळ ित�या मबई�या आजीचा नबर होता. माझया मोबाईलव�न मी ितच आिण ित�या आजीच, तसच ख�या विडलाच बोलण क�न िदल. घडत असललया गर�काराची मी ित�या आजीना कलपना िदली. मबईत ितच मामाही राहात होत, तया�याशीही माझ बोलण झाल. या दलदलीतन �वपालीला बाहर काढायलाच हव ह मला जाणवत होत.”

“अखर सातवीची वािषचक परी�ा सपणया�या आधी मी ित�या आजीना आिण मामाना फोन क�न वधयाचत यायला सािगतल. वधाच पोलीस अधी�क कायाचलयात मिहला आिण बालअतयाचार िवरोधी िवभागात काम करणा�या एका बाईबरोबर दखील मी सपकच साधला. वािषचक परी�ा सपताच शाळतील पयचव�का�या परवानगीन �वपालीला आिण ित�या मामा- आजीना घऊन आमही पोलीस अधी�क कायाचलयात गलो. ित मडमनी आधी �वपालीची एकटयान िवचारपस कली. आिण नतर अधी�क साहबाची भट घालन िदली. पोलीस अधी�कानी �वपाली�या विडलाना अटक करणयाच तसच �वपालीची वदकीय चाचणी करणयाचही आदश िदल.”

“ोडयाच वळात पोिलसा�या पकान ित�या विडलाना अटक

९ सवपनाली आिण पजाला िमळाल नवीन आयषय

कली. �वपाली�या वदकीय चाचणीत ित�यावर वारवार लिगक अतयाचार झालयाच �पष झाल. ितची आजी आिण मामा ितला मबईला घऊन गल आिण वधयाचत कस सर झाली.�वपालीची आई माझयावर भयकर िचडली होती. ती मला धमकया दायची, नव�याला अटक का कली? महणन जाब िवचारायची. गडाना घऊन मला घाबरवायचा �यतन करायची. पण मी पवाच कली नाही, कारण मी ज कलय त योयच आह, याची मला खातरी होती. अखर दोन वषाचनी तया कसचा िनकाल लागला आिण �वपाली�या नराधम िपतयाला दहरी जनमठपची िश�ा कोटाचन सनावली”

अशीच काहीशी का आह, वधयाचतलया पजा या सहावीत िशकणारी मलीची. अितशय गणी, कषाळ पजा, शाळतलया ‘मीना-राज मचा’ची उतसाही सभासद. ितची घरची पिरि�ती मातर हलाखीची. आई चार घरी धण-भाडी करत, तर सावतर विडलाचा दा� िवकणयाचा धदा, िशवाय घरात आणखी तीन बिहणी. कणालाच कधी पोटभर खायलासदधा िमळत नस. तरीही पजाला मातर िशकणयाची आवड होती. ित�या सावतर विडलाना ितच िशकण मानय नवहत, ितनही आईसारखच काम करन पस िमळवावत अस तयाना वाट. ितला जवहा शाळला सटटी अस तवहा पजा आईसोबत कामाला जाऊन पस िमळवायची आिणआपलया वही-पनचा खचच भागवायची.

याच शाळत मीना- राज मचाच सगमकताच महणन कमलश िशद ह िश�क काम पाहतात. त सागतात, “हसन- खळन बोलणारी पजा

अचानक उदास आिण एकटीएकटी राहायला लागली. ित�याशी बोलायचा �यतन कला तरी ती काहीच उ�र दायची नाही. ितची उदासी मला पाहवत नवहती. मी एक िदवशी मीना-राज मचातील मलाना महणालो, तमहीच तम�या मितरणीला िवचारा, नकी काय झालय त? सवच मल पजाला काय झालय? नाराज का आहस? अस गराडा घालन िवचा� लागली. तवहा पजाला हदकाच फटला आिण ती जोरजोरात रडायला लागली. काहीच बोलना, मग मी शाळच मखयाधयापक, तसच इतर िश�काना बोलवन घतल. पजाला आमही �टाफरममधय घऊन गलो. ितला शात कलयावर ितन सािगतल, ‘काल रातरी मला माझया विडलानी काठीन झोडपल, माझया िझजया ओढलया. माझया छातीवर बसन त नको ित हात लावत होत, तया�या तावडीतन मी कशीबशी सटन माझया मितरणी�या घरी गल, महणन वाचल. रातरभर मी मितरणी�या घरीच होत.”

“पजाच बोलण ऐकन आमही सगळच सनन झालो. तझया आईला ह सगळ सागयात, अस आमही महणालो तर पजान चक नकार िदला. ितन सािगतल की पाचवीपासन अशाच �कारचा छळ माझ सावतर वडील करतात. आईला सािगतल तर ती दलच� कर महणत, िकवा हसणयावर नत. मला तया घरी परत जायचच नाही, असा हकाच पजान धरला. यावर आमही िश�कानी चचाच कली आिण सवाचनमत पोिलसात तरार करायच ठरवल. पोिलसाच मिहला पक आम�या शाळत आल, तयानी ितला एकटीला नऊन चौकशी कली. पजा�या अगावरील माराच वळ

पाहन मिहला पोलीसही कळवळलया. पजा�या जबानीवरन ित�या सावतर विडलाना अटक करणयात आली.”

“पजा�या विडलाना अटक कलयानतर पजाची आई रागावली. ितन पजाला घरी नणयास साफ नकार िदला. ‘माझा नवरा तरगातन सटन आला की उदा पजाला िजवत ठवणार नाही, तयाप�ा आता तमहीच ित�या भिव�याच काय त बघा’ अस सागन आई िनघन गली. पजा�या भिवतवयाचा �शन आम�यासमोर उभा रािहला.”

“आमही पजाला तातपरत ‘चाईलड कअर’ कड सोपवल. तयानी ोडया िदवसासाठी ितची एका वसितगहावर राहणयाची सोय कली. मग आमही सवच िश�कानी एकमतान पजाला शहरातील एका आरिमशाळत पाठवायचा िनणचय घतला. वधयाच�या आमदारा�या मदतीन तया शाळसाठीची �वश�िरया पणच कली आिण तीन िदवसानी ितला ितकड रलवन पाठवल.”

“पजाला एवढया लाब पाठवायला आमहाला नकोच वाटत होत. पण ित�या चागलया भिवतवयासाठी त गरजच होत. मग कणी िशि�कानी ितला कपड घऊन िदल, कणी बगा घऊन िदलया. िमतर-मितरणीनी ित�यासाठी खाऊ आणला आिण सारिनयनानी पजाला आमही िनरोप िदला. आज पजा चागली �गती करत आह, याचा आमहाला अिभमान आह.”

(या लखातील लिगक शोषणगर�त मलीची आिण तया�या िश�काची नाव बदललली आहत.)

बलॉग: उिमचला हाडकर, अिधवयाखयाता, िजलहा िश�ण आिण �िश�ण स�ा, वधाच

back to index

40 41

वय वषच 11 त 19 तारणयाची सरवात, टीन एज, ‘िदवस तझ ह फलायच, झोपाळयावाचन झलायच’ महणणयाच वय! सळसळता उतसाह, नवया नवया गोषीचा अनभव घणाची उतसकता, कष करणयाची तयारी ह सगळ याच वयात असत; पण मलीसाठी बघायला गल तर हच वय ‘सोळाव वरीस धोकयाच’ महणत अनक गोषी करायला बधन घालणार, रोखणार आिण ‘सात�या आत घरात’ यायला लावणारही असत. अनक िठकाणी ‘आता लहान रािहलीस का ग त? काय पोरासारखी िफदीिफदी हसतस, गडीमाणसासमोर यऊ नकोस. अगभर कपड घाल, आता मदानात खळायला जाऊ नकोस, मलयाशी बोलायच नाही’.

‘ऊजाच’ �कलपातगचत मली�या सामिहक वाढिदवसासाठी मितरणीच िरगण, इदापर, िजलहा उ�मानाबाद

‘ऊजाच’ �कलपातगचत कराट �िश�णादार धाडसी होणा�या मली, िज.प. शाळा सरतगाव, ता. तळजापर, िज.उ�मानाबाद

अशा उदगारानी िकशोरीना करकचन बाधन, घाबरवन टाकणार, जीव नकोस करणारही हच त वय असत! समाजातला फार मोठा िह�सा आजही मलीना तया�या खळणया-बागडणया�या आिण हव त िशकणया�या, आतमिनभचरत�या हकापासन विचत ठवतोय, ह वारवार िदसन यत. उ�मानाबाद�या ततकालीन सीईओ समन रावत यानीही हच हरल, आिण या उमलतया कळयासाठी ‘ऊजाच’ नावा�या एका उपरमाला 2012 सालापासन �ारभ झाला. 11 त 19 वषच वयादरमयान�या मलीसाठी हा उपरम आह. या उपरमातगचत शाळत लिगक िश�ण दणा�या, ‘िकशोरी उतकषच मच’ नावा�या एका वयासपीठाची िनिमचतीही करणयात आली आह.

या िकशोरी उतकषच मचातगचत वयात यणा�या मलीना डॉकटराकडन मागचदशचन कल जात. मािसक पाळीची शा�तरीय मािहती, �व�छतची आवशयकता आिण लिगक िश�ण िदल जात. वयायाम आिण पोषक आहाराच महततव पटवन िदल जात. मली�या घटतया जनमदरािवषयी �बोधन करन मलीचा जनमदर वाढवणयासाठी जनजागती कली जात. ि�तरयाना कायदान िदलल हक, माणस महणन तयाच

असणार हक, आरोयिवषयक हक अशा सवच बाबीवर वळोवळी तज�ाकडन मागचदशचन कल जात. मलीच �बोधन करणयासाठी वगवगळया रढी परपरा आिण िविवध िवषयावर गटचचाच आयोिजत कलया जातात. िनबध, वकतततव आिण वादिववाद �पधाचही घतलया जातात. मािहतीपट, पनाटय, गाणी या�यादार हा िकशोरी उतकषच मच सामािजक जागतीच कामही करतो आह.

याचबरोबर मली�या शारीिरक िवकासासाठी खळ आिण वयायाम महततवाचा असलयाच जाणन तयाना जयडो-कराटच मोफत �िश�ण दणयात यत. तसच गली दोन वषच तयाना मोफत नयाहारी आिण दधही िदल जात होत.

�वसर�णासाठी मलीचा आतमिवशास वाढिवला जातो. मली�या िहमोलोिबनची वळोवळी चाचणी कली जात. िशवाय िकशोरीसाठी एक हलपलाईनही स� कली आह जयादार छडछाड, लिगक छळ अवा कौटिबक िहसाचाराची तरार मली कर शकतात. 180023322688 हा हलपलाईनचा नबर �तयक शाळ�या दशचनी भागात लावण बधनकारक करणयात आल आह. �तयक शाळत मलीसाठी �वततर

िकशोरीसाठी अ�यय ‘ऊजार’

१॰

�व�छतागह असाव, असा आगरह हा ‘ऊजाच’ उपरम धरतो.

या िशवाय मलीसाठी वळोवळी आनद मळाव घणयात यतात. मली�या कलागणाना वाव िमळल, अशा सा�कितक कायचरमाच आयोजन कल जात. मलीना आडनावाऐवजी �म नावानच हाक मारली जात. आपलया आय�याच सवच िनणचय घणयाचा अिधकार आपलयाला आह, याच भान �तयक मलीला िदल जात. मलीचा सामिहक वाढिदवस साजरा कला जातो, तयाना वगवगळया शासकीय स�ामधय आिण कारखानयात नऊन कामकाजाच �तय� धड िदल जातात. �तयक शाळत या ‘ऊजाच’ उपरमाची समनवयक महणन एका िशि�कची अवा िश�काची नमणक करणयात आलली आह.

सधया िजलहातील समार 180 शाळामधील िवदािचनी या उपरमात सहभागी आहत. गलया चार वषाचपासन हा उपरम अितशय उ�मरीतया चाल आह. उ�मानाबाद�या सीईओ समन रावत याची ठाणयाला बदली झाली तरी नतर आलल �शासकीय अिधकारी आिण उतसाही मलीनी हा ‘ऊजाच’ उपरम चाल ठवलला आह.

या अ�यय ऊजाच �कलपाला शभ�छा!

बलॉग: �नहल बनसोड-शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करतासकलन सहायय: रमश काबळ आिण शहनाझबानो औसकर, िजलहा उ�मानाबाद

छायािचतर: रमश काबळ

back to index

42 43

अधा�या कोप�यात ठवललया कडीतल रोप आिण घरादाराच दलच� झालल मल, दोघाचीही अव�ा सारखीच असत. कडीतलया रोपाला हवा तवढा सयच�काश, ऑिकसजन आिण परस पाणी िमळाल की रोप तरारत, तसच दलच� झाललया मलाला भरपर �म िमळाल, ‘त सगळ काही क� शकतोस/शकतस’ असा िवशास िदला की त मल आतमिवशासान झळाळन उठत. अशीच काहीशी खरीखरी कहाणी आह �रणा नावा�या िचमरडीची!

वधाच िजलहातील िहगणघाट पचायत सिमतीतील लाडकी नावाच छोटस गाव. या गावातील िजलहा पिरषद उ�च �ािमक शाळची िवदािचनी �रणा. शाळतलया मीना-राज मचाची उतसाही सद�य. �तयक उपरमात िहिररीन भाग घणारी, अभयासात आिण कामात िमतर-मितरणीना मदत करायला नहमी पढ असणारी, वगाचत उतसाहान �शन िवचारणारी! पण �रणाच ह बदललल �व�प मी तमहाला सागतय. �रणा �ािमक शाळत असताना मातर अशी नवहती. इय�ा दसरी- ितसरीपयचत �रणा वगाचतली सवाचत लाजाळ मलगी होती, ती इतर मलामधय सोडाच मलीमधयही िमसळायची नाही. सतत शात राहायची, ित�या वयाला न

शोभणारा �ौढपणा चह�यावर आणन ती िवचारामध मन असायची. ितचा लहान भाऊही आम�याच अगणवाडीत होता. तयाची शाळा सटली की ती तयाला घऊन यायची आिण तयाला सोबतच घऊन बसन राहायची. खरतर तवहा शाळ�या मधलया सटीची वळ असायची, पण इतर मलीसोबत फारस न खळता ती कोप�यात आपलया लहान भावाला घऊन बसायची.

लहानया �रणा�या मनावर सतत दडपण असायच की मी भावाला अगणवाडीतन आणन माझयासोबत ठवलय, तयामळ मला कणी रागावणार तर नाही ना? या िचमरडीकड पाहन आमहा िश�काना वाईट वाटायच. मी �रणाला यातन बाहर काढायच ठरवल. �रणाचा िवशास सपादन करणयासाठी मी ित�या भावाला ित�यासोबत वगाचतच बसणयाची परवानगी दऊन टाकली. मी ित�याशी बोलणयाचा �यतन कर लागल. ितला मददाम सोप �शन िवचा�न तयाची उ�र दता आली की ितला पणच वगाचसमोर शाबासकी दऊ लागल, ितला जवळ घऊन मी ित�या डोकयावरन हात िफरवायच. या छोटयाशा कतीन �रणाचा चहरा चमकायचा. �रणान ित�या वयाला अनसरन म�ती करावी अस मला वाटायच. महणन मी आधी ित�या छोटया भावाला, दवाशला खळात सहभागी करन घतल. तो खळायला आला की �रणा आपोआपच खळात सहभागी वहायची. हळहळ �रणा खल लागली, ित�यात ोडा आतमिवशास आला.

मी इतर सहकारी िश�क आिण ित�या मितरणी�यामाफचत ित�या घरातलया वातावरणािवषयीही जाणन घणयाचा �यतन कला. �रणा�या कटबात आई, वडील, आजी आिण एक

११ ... आिण ती खरच ‘पररणा’ बनली!

‘मीना राज मच’ मधय दाखल झाललया �रणा�या बिहणीचा, विशकाचा वाढिदवस, सोबत भाऊ दवाश

धाकटी बहीण तसच भाऊ याचा समावश होता. घरची पिरि�ती गिरबीची होती. आई आिण वडील दोघही शतमजर महणन कामाला जायच. तयामळ घरातील ‘मोठी मलगी’ या नातयान धाकटया भावडाना साभाळणयाची जबाबदारी �रणावर यऊन पडली होती. या जबाबदारीमळ ती इ�छा असली तरी शाळतलया वगवगळया उपरमात सहभागी होणयाबाबत नहमी िदधा मन:ि�तीत असायची. िशवाय ितच आई, वडील आिण आजी पारपिरक िवचाराच होत. तयामळ ताकित ‘वशाचा िदवा’ असललया ित�या धाकटया भावाच लाड वहायच आिण �रणा तसच ित�या बिहणीकड मातर ‘डोकयावर भार असणा�या मली’ या नजरन पािहल जायच. घरात तया�या मताला िकमत नवहती, तया�याकड िवशष ल� िदल जायच नाही.

�रणा�या घरची पिरि�ती गरामीण भागातलया इतर अनक गरीब कटबासारखीच होती. पण �रणामधली अभयासातली आिण नतततवगणाची चमक मला िदसत होती. तशातच कटबाकडन ित�यावर होणा�या अनयायाच मला वाईट वाटायच. महणनच ित�या घर�याना समजवायला हव, ही जाणीव मला �व� बस दईना. महणनच मी काही ना काही कारण काढन �रणा आिण ित�यासारखया मली�या घरी भट दायला िनयिमतपण जाऊ लागल. ित�या आई विडलाना �रणा�या हशारीची कलपना िदली, लहान वयातच ती दाखिवत असललया समजतदारपणाच मी कौतक कल. मलगा आिण मलीला आपण वगवगळी वागणक दायला नको. उदा हीच �रणा चागली िशकन मोठी होऊन तम�या कटबाचा आधार बनल असा िवशास मी तयाना वळोवळी दायच. हळहळ पिरि�ती बदल लागली. घर�याचा �रणा आिण ित�या धाकटया बिहणीिवषयीचा िवशास वाढीला लागला. िशवाय शाळत मी ितला �ोतसाहन दत होतच.

या सगळया �िरयला तीन-चार वषच लागली. पण आता �रणामधय खपच सकारातमक बदल झाल होत. ती वगाचत मितरणीची लाडकी बनली होती. दरमयान इय�ा पाचवीमधय ितला ‘मीना-राज मचा’ मधयही सहभागी करन घतल होत. जणकरन लहानपणापासन �तरी- परष समानतच स�कार ित�यावर िबबिवल जावत आिण ित�या आई- विडला�माण मोठपणी ितन मलगा-मलगी असा भदभाव कर नय. �रणाला ह सगळ उपरम अितशय आवडायच. ती उतसाहान वकतततव, वादिववाद, नाटक, नतय आिण कलाकसरी�या �पधाचत सहभागी वहायची. सगळ काही आता सरळीत होतय अस वाटत असतानाच पनहा �रणा�या आय�याला वगळीच कलाटणी िमळाली. दररोजच काबाडकष करणा�या �रणा�या आईला कनसरसारखया दधचर आजारान गाठल. �रणा�या घरावर पनहा द:खाच ढग साचल. �रणाच वडील ित�या आईला वारवार उपचारासाठी नागपरला घऊन जाऊ लागल. आधीच घरची नाजक आिचक पिरि�ती, तयात कनसरसारखया उपचाराला लागणारा पसा, यामळ घराच कबरडच मोडल.

ब�याचदा �रणा�या आईला मिहनोनमिहन नागपरात उपचारासाठी रणालयातच राहाव लाग. �रणाची आजीही कली होती. घरात आईही नाहीत आिण वडीलही नाहीत, तयामळ घरची सगळी जबाबदारी लहानया �रणावरच यऊन पडली. घरची साफसफाई, धण-भाडी, आजारी आजीची काळजी ह सगळ �रणालाच कराव लाग. तयातच आजीही अ रणाला िखळली तयामळ �रणावर आता �वयपाकाचीही जबाबदारी यऊन पडली. शजा�या�या मदतीन ितन �वयपाकही िशकन घतला. आता घरच �वयपाकपाणी, आवराआवर करन �रणाला शाळत याव लाग. इतकया लहान वयात जबाबदारीन वाकललया �रणाच मला कौतकही वाटत होत आिण ित�याबददल वाईटही वाटत होत. तयातही आमही िश�क

ितला जा�तीत जा�त हसत-खळत आिण बोलक ठवणयाचा �यतन करीत होतो. ितचा ताण कमी करायचा �यतन करीत होतो.

अशातच 10 फ�वारीचा तो िदवस उजाडला, आिण �रणा�या आईच िनधन झालयाची धकादायक बातमी आम�यापयचत यऊन पोहोचली. आमही सगळ िश�क तातडीन ित�या घरी पोहोचलो. �रणाची काय अव�ा झाली असल, याची मला कलपनाच करवत नवहती. पण घरी पोहोचतो तर �रणा ित�या रडणा�या दोनही भावडाना कशीत घऊन धीरान उभी होती. मी ित�या घरी पोहोचताच ितचा भाऊ दवाश माझयाकड पळत आला आिण माझया कशीत िशरला. तो अगणवाडीत होता, तवहापासन तो �रणासोबत माझया वगाचत बसायचा. आज सगमकताच महणन मी िकती जणाचा भाविनक आधार बनलय, या भावनन मला आतन हलवन टाकल. मी वयाप�ा आणखी समजतदार झाललया माझया लाडकया �रणा बटीलाही जवळ घतल. तया भावडा�या डोकयावरन �मान हात िफरवला. ित�या आईला अतयस�कारासाठी घऊन जातानाही �रणा शात होती, उलट भावडाना आिण विडलाना ती जगणयाचा धीर दत होती.

मला तया �णी �रणाचा �चड अिभमान वाटला. आपण मोठयानी सदधा �रणाकडन भरपर काही िशकणयासारख आह, ह आमहाला जाणवल. �रणा आजही शाळला िनयिमत यत, घरची सगळी जबाबदारी साभाळन! िशवाय ित�या भावडाची शाळा बड नय, तयानी द:ख िवसरन चागला अभयास करावा यावर �रणाच ल� असत. जण काही �रणा तयाची दसरी आईच बनली आह. लाज�या- बज�या �रणापासन त खबीर आिण द:खाना पचवन आशावादी राहणा�या �रणाचा �वास खरच सगळयासाठीच �रणादायी आह.

बलॉग आिण छायािचतर: सनीता चादकर, िजलहा पिरषद उ�च �ािमक शाळा, लाडकी, िजलहा वधाच

back to index

44 45

वगच इय�ा चौीचा! ‘पिरसर अभयास-1’ या पाठयप�तकातील पिहलाच पाठ, ‘�ाणयाचा जीवनरम’. या पाठातील ‘िबबळया- कडवा फलपाखरा�या जीवनाव�ा’ �तय�ात दाखिवता यतील का? हा �शन सहजच माझया मनात चमकन गला. आम�यासाठी सोप होत त - कारण गरामीण भागात, डोगरा�या कशीत वसलल आमच बीड बदक गाव. रायगड िजलहा�या कजचत तालकयातल ह छोटस, पण िनसगाचच वरदान लाभलल, जविविवधतन नटलल सपनन गाव. तयात िदवस पावसाळयाच. डोगररागाची िहरवी दलई, खळाळणा�या झ�याची मजळ अगाई आिणआकाशाची गदच िनळाई अशा जादई वातावरणात अवघड त काय असणार?

सवच�म मी मलानाच िवचारल, “शाळजवळ�या पिरसरात ‘रई’ ची झाड कठ-कठ आहत?” िवदाथयाचनी पटापट हात वर क�न उ�र िदली. मग आमही शाळबाहर �ई�या शोधात िनघालो. मलासोबत जवळच असललया �ई�या झडपाची पाहणी कली. एका झाडावर पाना�या मागील बाजला छोट-छोट िपवळसर िठपक िदसत होत. ती होती, फलपाखराची अडी! मग �ईच एक मोठ पान तोडन काळजीपवचकरीतया शाळत घऊन आलो. एका �व�छ, पारदशचक बरणीत झाकणाला जरा मोठी िछद पाडन त पान तया बरणीत ठवल. काही िदवसातच ती अडी फटली आिण ती फटलली अडी �वत:�या पायानी बरणीत िफ� लागली.

कोबडी�या िपललासारख अड फटन िपलल बाहर यत नाही, तर अडयालाच चक पाय फटल आहत, ही मलासाठी फार आशचयाचची गोष होती. मग तया अडयाचच हळहळ अळीत �पातर झाल. या अळी�या अगावर सदर िहरव- काळ पट होत. मी मलाना सािगतल, “आता ती अळी मोठी होणार आह, ितला परस खायला िमळायला हव.” तयामळ मल उतसाहान रोज तया बरणीत न चकता िहरवी पान टाक लागली. अळी आता पान�या पान फ�त करत होती. मल उतसाहान तया बरणीभोवती जमन अळीची �गती पाहत होती, इतकच नवह तर तया अळीची मोहरी�या दाणयासारखी असलली िहरवट िवषठाही साफ करत होती. अळी वाढिवताना एक सजग भान मला�या वागणयात डोकािवत होत. अळीमध होत जाणा�या बदलाच िनरी�ण मल रोज�या रोज करीत होती.

एक िदवस असा आला की पणचतवाची ओढ लागललया तया अळीन �ई�या पाना�या दठात आपल पाय खपसल आिण तोडातन िचकट साव काढन �वत:ला टागन घतल. िदवसभरात अळीन �वत: भोवती सदर जाळीदार कोष िवणला. अळीच सरवटात होणार ह �पातर मलाची उतसकता वाढवीत होत. आता पढ काय होणार, हाच िवषय मला�या चचचत असायचा.

आिण फकत दहा िदवसात मलाची �ित�ा सपली. कारण तो कोष फोडन एक काळया-िपवळया िठपकयाच चमकदार फलपाख� बाहर आल. तो �ण आमही कम�यात िटपला आिण बरणीच झाकण उघडल. �वाततयाची आस लागलल त दखण फलपाख� �णाधाचत बाहर झपावल आिण मलानी टाळयाचा कडकडाट कला.

मल मळात आजबाज�या जगाकड

शोधक व�ीन पाहातच असतात. तयाला ोड खतपाणी िदल की तया�यातला सशोधक जागा होतो, याचीही �िचती मला लवकरच आली. झाल अस की पावसाळयाला स�वात झाली आिण डोगरपायथयाजवळन अनक छोट- मोठ झर वाहायला लागल. मला�या शाळत यणया�या पायवाटजवळच एक झरा वाहतो. तया वाहणा�या झ�या�या कडला साचललया गाळात बडकाची खप ‘िडब’ आहत, अस सरज या िवदाथयाचन उतसाहान मला सािगतल. �तय�ात बडकाच िडब मीदिखल पािहल नवहत, तयामळ माझीही उतसकता ताणली गली. इतर िवदाथयाचना घऊन आमही सरज�या पाठोपाठ झ�यावर जाऊन पोहोचलो.

सरज हा आमचा वाटाडया, मागचदशचक होता. तयान िनदचश कललया िठकाणी िडब िदसत आहत का, ह आमही पाह लागलो. भईमगा�या वलाची जाळी

पानावरील फलपाखराची अडी अगावर िपवळ काळ पट असलला सरवट

आपलया कोषातन बाहर पड पाहणार फलपाख�

गोषट: फलपाख�आिण बडकमामाची

१२

बघताना, खाली िकती शगा असतील याचा काही अदाजच यत नाही. पण ती वल उपटली की खाली लगडललया शगाच घोस�या घोस बघन आपण हरखन जातो, तसच काहीस इही झाल. पाणयावर तरगणारी दोन-चार िडब असतील असा आमचा अदाज होता, पण इ पाहतोय तर काय? हजारो िडबाचा समह झ�या�या कडला वाहणा�या उळ पाणयातील गाळावर सपण झलत होता. “बापर! एवढी िडब?!!” मल आशचयाचन ओरडली. तया�या आशचयाचतन “आता िकती बडक िनमाचण होणार?” ही िज�ासा मला जाणवली.

तयामळ मी तयाना उ�र िदल, “बाळानो, इ जरी आपलयाला हजारो�या सखयन िडब िदसत असली तरीही िनसगाचतील सकटाचा सामना करत, जगणयासाठीचा सघषच करत ज जीव वाचतील तच ख�या अाचन जीवन जगतील. या हजारो िडबा�या हजार �कार�या जीवनकहाणया असतील. िडब फटन तयातन बाहर पडणारा �तयक बडकमामा झ�या�या पाणयासोबत कठलयाकठ जाऊन पोहोचल कणास ठाऊक?” माझ बोलण ऐकन वगाचतील एका समजतदार िवदािचनीन, सलोनीन मला �शन िवचारला, “बाई, हातलया एका िडबाची जीवनकहाणी आपण घडवयात का?” मला ित�या �शनाचा

अगावरच ठळक रग िमरवणार फलपाख�

अच उमगला नाही. माझया चह�यावरच �शनिचनह पाहन ती महणाली, “बाई, गलया वषीच नाही का, आपण फलपाख� तयार कल? आता बडक तयार क�या.”

सलोनी�या सरात सर िमसळन सगळीच मल आगरह क� लागली. मला मनातन फार बर वाटल, िवदाथयाचमधील शोधकव�ीला खतपाणी घालन सशोधक होणयास मदत करण हच तर ‘सलभक’ महणन माझ काम आह. “खपच चागली कलपना आह” अस महणन मी सलोनी�या ��तावाला परवानगी िदली.

आिण इन स� झाला आमचा नवीन �वास. हजारो िडबा�या साखळीतली चार- पाच िडबाची साखळी वगळी क�न आमही शाळत आणली. वाहतया झ�यातल गढळ पाणीही एका बरणीत भ�न घतल. शाळत एका टबलवर ती बरणी ठवली आिण तयात िडब सोडली. अवघया दोन िदवसातच माशा�या छोटया िपललासारख िदसणार ‘बडक मास’ बरणीत पोहायला लागल. त पाहन रोशन नावाचा िवदाीच महणाला, “बाई, झ�या�या पाणयात खप छोट मास आहत. अगदी स�वातीचा बडक सम ट सम तया माशासारखाच िदसतोय!! महणनच या अव�ला ‘बडक मासा’ महणतात ना?” �शन िवचारणारीही मलच आिण

उ�र �वत:हन शोधणारी मलच. माझी भिमका फकत तया�या कतहलात सहभागी होणा�या सह-अधयायीची.

आता या बडकमाशाची खास बडदा�त मल ठव लागली. रोज गढळ पाणयातल जीव-जत, शाळ�या िभतीवर साचलल शवाळ अशी मजवानी तयाला िमळ लागली. दर दोन िदवसानी आमही बरणीतल पाणी बदलत होतो. हळहळ माशासारखया िदसणा�या तया जीवाला पाय फट लागल. ‘बरणीत पोहणारा हा जीव तर माशासारखा िदसतो, यातन बडक कसा तयार होणार? ‘या िवदाथयाच�या मनातील शकच आपोआप िनरसन होऊ लागल. ‘पढच पाय लहान, मागच पाय मोठ’ अशा िनरी�णाची वहीत मल दररोज नोद करीत होती. आता हा बडकमाशया�या डोकयाचा आकारही बडकासारखा िदस लागला, पण शपटी काही गळन पडना.

बडकमाशाच �पातर बडका�या छोटयाशा िपललात झाल, शपटी हळहळ कमी होत गली. या शपटीच शरीरातगचत वाढीत पचन होत गल, ह मला�या ल�ात आल. मातर या पचनास मदत करणार बडका�या शरीरातील स�रक कोणत? असा �शन मलाना पडला. तयामळ मग इटरनट आिण काही प�तका�या सहाययान मी मािहती िमळिवली आिण िवदाथयाच�या

46 47

शकच िनरसन करणयाचा �यतन कला. ‘िडब-बडकमासा बडक’ या जीवनाव�ामधय बडकमाशाची शपटी गळन पडत असावी, असा माझा मनोमन अदाज होता. पण �तय� कललया �योगान माझया तकच आिण पवच�ानामधलया तरटी गळन पडलया.

बडकाची िडमब बडकमासा

बडकमामा

शपटी�या खणव�न आपलया गतजनमाशी नात सागणारा लहान बडक

आता वळ आली होती ती समारोपाची. शतातन वाहत जाणा�या पाणया�या पाटाजवळ खप बडकमास आहत, ही मािहती पनहा मलानीच परिवली. ितच आमही आम�या या ‘बरणीत जनमाला आललया बडकाला’ सोडन आलो. िनसगाच�या सािननधयात तयाची जोमान वाढ होणयासाठी!

शाळकड परत यत असताना या उपरमाची सागता झाली. मला�या हातात असललया बरणीसारखच माझ मनही िरकत झाल होत. तवढयात चालता-चालता सािहल माझयाजवळ आला आिण तयान िवचारल, “बाई, माणस माकडापासन तयार झाला ना? मग माकडालाही तर शपटी

होती. माकडापासन माणस तयार होताना ती शपटी गळन पडली की बडका�या शपटीच जस शरीरातगचत पचन झाल, तसच घडल?”

सािहल�या या �शनान एका नवीन उपरमाची पायाभरणी झाली. आता ‘माणसा�या वापर न झाललया शपटी�या सतयाचा शोध’ आमहाला घयायचा होता. तयासाठी िव�ानासोबत भतकाळातल इितहासाच जगलही पाल घालाव लागणार होत. या �शनाच उ�र शोधणयासाठी मलाना या इितहासा�या जगलात सोडायला हव, अस मनातलया मनात माझ िनयोजनही स� झाल. कारण �शनाच उ�र शवटी तयाच तयानाच शोधायच आह, तया�या या �वासात मी कवळ एक ‘सागाती’ आह.

बलॉग: सिवता अषकर, �ािमक िशि�का, रायगड िजलहा पिरषद �ािमक शाळा बीड बदक, तालका कजचत, िजलहा रायगड

सवच फोटो copyright/royalty मकत असन खालील websites मधन घतल आहत creative commons royalty-free-CCO License wikipedia

नकोशी झाली हवीहवीशी

खर तर अस महणतात, नावात काय आह? काही अशी ह िवधान खर असल तरी अनोळखी माणसाशी बोलताना आपल ‘नाव’ हीच आपली पिहली ओळख असत. तयात जर एखादाच नाव काहीस जनाट असल, ित�या/ तया�या वयिकतमततवाला न शोभणार असल तर ब�याचदा ती वयकतीही कानकोडी होऊन जात.

१३

महारा�टातही मलाची नाव अशी ठवायची �ा होती. जनया काळी जर एकापाठोपाठ एक मल मरन जात असतील तर तयाची नाव दगड, कचर, धोड अशी ठवायची �ा होती. अस नाव ठवलयान मल जगतात अशी जनया काळी समाजाची अधरिदधा होती.

एवढच नवह तर अगदी 2011 सालापयचत सातारा िजलहातही दोन मलीपाठोपाठ ितसरीही मलगीच जनमाला आली तर ितच नाव ‘नकशी’ (नकोशी) ठवायची पदधत रढ होती. �ामखयान वाई पिरसर आिण साता�यातील गरामीण आिण मागासललया पिरसरात ही �ा रढ होती. ितस�या िकवा चौथया मलीच नाव जर ‘नकोशी’ ठवल तर तयानतर जनमणार अपतय हा मलगा असतो, अशी भयकर अधरिदधा तया पिरसरात रढ होती.

मातर सातारा िजलहा �शासनातील आरोय िवभागा�या �यतनान साता�यातील अनक िचमरडयाच ह अवमानकारक नाव बदलणयात आल. बारशा�या िदवशीच जया मलीच नाव ‘नकोशी’ ठवल जात, ितला समज आलानतर �वत:�या नावाबददल काय वाटत असल? अगदी आपलया आई विडलानाही आपण नकोसच होतो, आपलया जनमान तयाना जराही आनद झाला नाही. ‘मलगी’ महणन आपण आई- बापावरचा भार बनलो, अशा अनक नकारातमक भावना तया मलीच जगण नकोस करत असतील.

महणनच तयाच कागदोपतरी नाव बदलणयाचा राितकारक िनणचय सातारा िजलहा �शासनान घतला होता आिण 2011 साली समार 265 मलीच नवयान नामकरण करणयात आल.

रतनािगरी िजलहातलया एका िचमरडीच आय�यही काही मिहनयापवीच असच बदलल. ित�यावरचा ‘नकसा’चा िशका पसला गला आिण ितला नव नाव िमळाल- सोनल. ही सतयका आह रतनािगरी�या िजलहा पिरषद�या नाचण रमाक 1 या शाळत िशकणा�या हस�या िचमरडीची. या िचमरडीचा जनम एका गरीब कटबात झाला. हातावर पोट असणार, मजरी करणार मायबाप. घरात खाणारी चार तोड, आपली ‘सोनल’ तयाच चार नबरच अपतय. तयात ित�याप�ा मोठया असललया दोन बिहणी लहानवयातच अकाली गलया. तयामळ सोनलची मोठी बहीण, सोनल आिण दोन धाकट भाऊ अस तयाच कटब. चौथया वळलाही मलगीच झाली तयामळ

समाजापढ झकत, रीतीभातीनसार ितच नाव ठवल गल ‘नकसा’

खरतर आपली सोनल हशार, समजस आिण खळकर आह. ती सधया दसरीत िशकत. आपलया नावाचा अचही कळल अस ितच वय नाही. पण ितच नाव ‘नकसा’ असण हा ित�यावरचा अनयाय तर आहच, िशवाय यामळ एक अितशय चकीच उदाहरण समाजासमोर ठवल जातय, अशी जाणीव एका अिधका�याला झाली आिण मग ितच नाव बदलणयाचा िनणचय घतला गला. तया अिधका�याच नाव आह- डॉ. आय सी शख. रतनािगरी�या िजलहा िश�ण आिण �िश�ण स�च �ाचायचपद त भषिवतात.

झाल अस की कोकण िवभाग आयकतानी िदललया आदशानसार अिधका�यासाठी एक अिभनव उपरम 2016 �या जल मिहनयात घणयात आला- ‘एक िदवस शाळसाठी’. या उपरमानसार अिधकारी वाडया- व�तयातील शाळत जाऊन िश�क आिण मलासोबत एक िदवस घालिवतात. तया�याशी सवाद साधतात आिण सम�याही जाणन घतात.

तयाच�माण डॉ. शख नाचण�या शाळत आल होत. छोटया छोटया मलासोबत गपपा मारणयात त रमन गल होत. तयातच तयानी हस�या सोनललाही ितच नाव िवचारल आिणितन िनरागसपण उ�र िदल- नकसा!

ितच उ�र ऐकन डॉ. शख दोन �ण बकल, पण चह�यावर काही िदस न दता तयानी मलाशी गपपा सर ठवलया. ोडया वळान शख सरानी सोनलबाबत िश�क आिण इतर अिधका�याशी सवाद साधला आिण ‘नकसा’ या नावामागची कहाणी जाणन घतली. चौी मलगी झालयान ित�या आई- विडलानी ितच अस नामकरण कलय, ह कळलयावर ित�या पालकाशी सवाद साधन ितच नाव बदलायचा िनणचय घणयात आला, तयासाठी सोनल�या आई- विडलाना शाळत बोलावणयात आल.

शख सरानी तया गरीब कटबाची भट घतली. ‘नकसा’ ह कवढ यातना दणार नाव आह, ह तयानी ित�या पालकाना समजावन सािगतल. तयाप�ा जर ितच वगळ, छानस नाव ठवल तर त नाव भिव�यात ितला आतमिवशास दईल आिणआई- विडलाना आपण हवहवस आहोत, ही भावना ितला

back to index

48 49

बलॉग आिण छायािचतर: अिशनी काण, िवषयतज� आिण साधनवयकती, रतनािगरी

िज.प. �ािमक शाळा नाचण�या �ागणात घसरगडी खळणयात रमलली सोनल िशद, रतनािगरी

वगचमितरणीसोबत कागदी फला�या माळा करणयात रमलली सोनल िशद

‘नकसा’च नाव बदलन सोनल ठवताना डॉ. आय सी शख, सोबत सोनलच वडील नाना िशद आिण िवषयतज� अिशनी काण

नम�कार, मी रपश गसोता. मी मळात एक अिभयता आह, पण आता मी शाळकरी मलाचा लाडका गिणताचा िश�क बनलोय. गिणताच नाव काढल की अनकाची नाक मरडतात, पोटात भीतीचा गोळा यतो पण गिणता�या भीतीऐवजी तयातली मजा समजावन सागायला मला आवडत. मलाना जवहा गिणत सोडिवणयाची गरिकलली सापडत आिण तयाच डोळ आनदान लकाकतात, तो �ण माझयासाठी सवाचिधक समाधानाचा असतो. गिणत सोडिवणयातली मजा �तयकान अनभवावी, यासाठी मी िवदाीच, पालक आिण िश�काशी सतत सवाद साधत असतो.

रिीमता�या मलासाठी�या शाळात तसच खाजगी शाळामधय िश�क महणन सपशल ‘नापास’ झालयावर आता मी महानगरपािलक�या शाळासाठी काम करतोय. ित यणार बहताश िवदाीच ह ताकित आिचक मागास समजलया जाणा�या वगाचतील आहत. पण मला ह कबल करायलाच हव, की गिणत सोपप करन िशकिवणयाचा सवाचगसदर अनभव आिण खर समाधान मला याच मलानी िदलय. कदािचत गिणताबददल हव त �योग करणयाच ज �वाततय मला या शाळानी िदलय, तयामळ ही �िरया जा�तआनददायी झाली असावी. आमही कोडी सोडिवतो, खळ खळतो, गाणी महणतो, िवहिडओ बघतो, कवळ पाठयप�तका�या पलीकड जात इतर प�तकामधन आमही ‘गिणत आिण तकच’ समजन घणयाचा �यतन करतो. पटापट गिणत सोडिवता यणयाप�ा त समजन घऊन सोडवण, खोलात जाऊन गिणताचा अभयास करण ह आमच धयय आह. आमही गिणतातल एखाद अवघड समजल जाणार उदाहरण घतो, आिण पिहलयादा मलाना त तया�या पदधतीन, तया�या पवच�ानानसार सोडव दतो. ही गिणत सोडिवताना वगाचत एकमकाशी बोलणयाची, चचाच करणयाची, �शन िवचारणयाची पणच मभा असत. यातन घडत अस की काही वळा गिणत सोडवणया�या पारपिरक पदधतीप�ा नवी आिण सोपपी पदधत मल �वत:च शोधन काढतात.

आमचा वगचच मळात ‘का’ या �शनावर

चालतो. इ �तयकाच महणण ऐकन घतल जात, अमक एक हशार मलगा िकवा सर सागतात, तीच पदधत वापरन गिणत सोडवा, अस कधीच होत नाही. उलट गरज पडलयास तकाच�या आधार न पटललया मदयाला िवरोध कला जातो. मल �वत: उदाहरणासकट आपल महणण माड शकतात. तसच एखाद उदाहरण सोडिवणयाची पदधत पणचपण पटलयािशवाय, हा िनयम ‘असाच का?’ वापरायचा ह समजन घतलयािशवाय मल ती पदधत वापरात आणत नाहीत.

आता काही उदाहरण पाहया:पिहल उदाहरण

समज िव�दघ घोकमपटटी

सोडवा: -6 - (-7) = (?)सहसा िवदाीच कस सोडवन आिण िनयम वाप�न अशा �कारची उदाहरण सोडिवतात. जस की - 6 - ( - 7)= - 6 + 7 …... ऋण X ऋण = धन = + 1 ....... जर एक सखया धन असल आिण दसऱी सखया ऋण असल तर वजाबाकी करा उ�रा�या माग मोठया सखयच िचनह लावा.

पण आम�या वगाचतल िवदाीच मातर ह उदाहरण खालील दोन �कार सोडिवतात

(a) -6 (-7) = (?) ह उदाहरण उलटकल तर (-7) + (?) = (-6) असहोईल. अस माडल तर मग �पष िदसतकी (-7) मधय (+1) िमळवलयावरचउ�र वाढल महणज (-6) यईल.

b) (-6) आिण (-7) या लागोपाठयणा�या सखया आहत, तयामळतया�यातला फरक एकतर (+1) असलिकवा (-1) तरी असल. इकड मोठया

सखयतन लहान सखया वजा कली आह, तयामळ तयाच उ�र धन महणजच (+1) असन.

अाचत आम�या वगाचतील मलानी ही उ�र ताबडतोब, पटापट िदलली नाहीत. खरतर चचाच करताना तयाच पिहल उ�र ऋण महणजच (-1) अस होत. मातर चचाच करत, वगळी उदाहरण सोबत घत, हच उ�र का बरोबर यावर िवचार करायला लावत मल योय उ�रापयचत पोहोचली

दसर उदाहरण : 3/8 ÷ 1/2 (तीन अषमाश भािगल एक िदितयाश)

आता या�कार�या उदाहरणामधयही शकयतो मलाना एक िनयम िशकिवलला असतो की अपणाचकाचा भागाकार करणयासाठी दस�या अपणाचकाच वय�त क�न तयान पिहलया अपणाचकाला गणा

या िनयमानसार िरया कली तर नमक उ�र िमळत. मातर आपण असच का करतोय, याच कोणतही उ�र मलाकड नसत. मातर आमही जवहा जया मला�या अपणाचक आिण भागाकार या दोनही सकलपना �पष झाललया होतया, अशा मलाकड ह उदाहरण सोपिवल, तवहा काय घडल त आपण पाह.

या मला�या गटान दोन �कारची उ�र िदली. काही जणानी 3/4 अस उ�र िदल तर ब�याच जणानी 3/16 अस उ�र िदल. मातर ही उ�र दणयासाठी

१४

वर नमद कलली पारपिरक पदधत तयानी वापरलली नवहती, याची मला खातरी आह.

काही मलानी 3/16 अस उ�र िदल, तयामागच कारण काय असल? ोडा िवचार करा. तयानी 3/8 च िनमम कल होत महणजच 3/16. जवहा दस�या गटान 3/4 ह उ�र का िदलत, अस िवचारल तवहा तयानी पढील �पषीकरण िदल:

�िरत करत राहील, ह शख सरानी समजावल.

आनदाची गोष महणज ित�या आई- विडलानीही ितच नाव बदलणया�या ��तावाला िवरोध कला नाही. उलट ितच वडील महणाल, ‘मी मजर माणस, पदरात ही चौी मलगीच झाली. आमहाला ित�या जनमान काही वाईट वाटल नाही. सोनल जनमली तवहा मी ितला पाहायला जाऊही शकलो नवहतो, तवढयात माझया बिहणीन समाजा�या आगरहाला बळी पडन ितच नाव नकसा ठवल. आमही अडाणी माणस, साहब, जा�त िवचार कलाच नाही लकरा�या नावाबददल!’ अस महणत तयानी िदलिगरी वयकत कली.

आिण मग डॉ. शख सरा�या उपि�तीत, तया�याच माडीवर बसन ‘नकसा’ च नव नामकरण झाल- सोनल िशद. आई- विडला�या हस�या चह�यानी आिणशाळतलया िमतर- मितरणी�या टाळयानी �सगाची शोभा अिधकच वाढवली.

याआधी 2014-15 �ा श�िणक वषाचतही रतनािगरी�या गहागर तालकयातील सात ‘नकोशी’ची नाव बदलन तयाना नवीन नाव दणयात आल होत. जगातलया कठलयाच मलीला आपण फकत मलगी आहोत, महणन आई विडलाना नकोशा झाललया आहोत, या भावनला सामोर जाऊ लाग नय यासाठी नतन नामकरणाच ह पाऊल महततवाच आह.

महततवाच महणज या लखा�या लिखका आिण रतनािगरीतील िवषयतज� अिशनी काण मडम तसच रतनािगरी िजलहा �शासना�या मदतीन सरकारी गझटमध आवशयक त बदल क�न ‘सोनल िशद’ याच कायदशीर नावान नवी नोद करणयात आली आह.

back to index

50 51

तया�या मत �शन असा होता की 3/8 मधय िकती अधच (1/2) आहत? पण तयानी �म 1/8 मधय िकती अधच आहत ह शोधल. नतर भागाकाराचा �शन गणाकारान सोडवला. महणजच िकती वळा अधच घतल तर 1/8 िमळल. तयाच उ�र आह पाव (1/4) महणजच 1/2 x 1/4 = 1/8. तमही 1/4 ह कस शोधल ह िवचारलयावर तयानी उ�र िदल की:

1/2 x 1 = 1/2 (अधाच एक वळा घतल तर अधाच) तयामळ, 1/2 x 1/2 = 1/4 (अधाच ह अधाच वळा घण महणज अधयाचच िनमम महणजच पाव) आिण तयामळ 1/2 x 1/4 = 1/8 (अधाच ह पाव वळा घण महणज अधयाचच पाव महणजच आठवा भाग).

जर 1/8 मधय 1/4 अधच आहत, तर 3/8 मधय िकती अधच असतील? कारण 3/8 ह 1/8 च ितपपट आह, महणन तया�यामधय 1/8 प�ा ितपपट अधच असतील. महणजच 3 x 1/4 = 3/4

आता या पदधतीवर काही लोक आ�पही घतील, की ही पदधत वळखाऊ आह. चचाच करण, दस�याचा मददा खोडण, िनयमामागचा तकच समजन घण यासाठी खपच वळ लागतो, तयाप�ा िश�कानी सािगतलय तसच करायच, ही पारपिरक पदधत जा�त सोपी नाही का? कदािचत असलही! कारण या �िरयला खरच वळ दावा लागतो, िश�काना सयम ठवावा लागतो. पण जर गिणत समजन- उमजन सोडिवण, तयामागचा तकच ल�ात घण ह जर कणाला महततवाच वाटत असल तर तयासाठी आपलयाला पारपिरक घोकपटीची आिण फळयावर पिहलल कवळ वहीत उतरवन घणयाची पदधत सोडावीच लागल. ह उदाहरण सोडिवणया�या पदधतीच काळजीपवचक िनरी�ण कल तर तमहाला तयात ‘वय�त गणाकार’ ही वापरलला िदसल. त शोधन काढण मी तम�यावरच सोपिवतो. कदािचत त तमहाला अवघड वाटल,यासदभाचत काही मदत घयावीशी वाटली तर माझयाशी ज�र सपकच साधा

उदाहरण 3 एकसामाियक समीकरण:

काही िदवसापवीच मी सहावी�या िवदाथयाचना एक कोड सोडवायला िदल. जयात तीन समीकरणाची एकाचवळी

उकल करायची होती. िवदाथयाचनी ही समीकरण �ढ पदधतीप�ा वगळया �कार सोडिवली. तयाची समीकरणाची उकल करणयाची पदधत पारपिरक िनयमाचा आगरह धरणा�याना एक ‘दािवडी �ाणायाम’च वाटल, पण ही पदधत नकीच नवा िवचार दणारी आह. तयाचा दिषकोन तमहाला इ वाचता यईल:

भाग पिहला: www.rupeshgesota.blogspot.in/2016/07/solving-simultaneous-equations-theirभाग दसरा: www.rupeshgesota.blogspot.in/2016/07/solving-simultaneous-equa-tions-their_30

मातर मला हही मानय करायला हव की िवदाथयाचमधय िवचार करन, समजन - उमजन तकाचधािरत गिणत सोडिवणयाची पदधत रजिवण अिजबात सोप नवहत. कारण शाळामधय पारपिरक पदधतीन िश�कानी सािगतललया िनयमानसार गिणत सोडिवणयाची सवय मलाना लागलली होती. रढ पदधतीमधय उदाहरणाच फार झटपट आिण अचक उ�र िमळत, तर नवया पदधतीत उ�र िमळिवणयासाठी बरच डोक खाजवाव लागत. पारपिरक 'सागतोय तच ऐक' पदधत सोडन 'असच का करायच?' यासारख वगवगळ �शन िवचारन मलाना �वयअधययनाला �िरत कराव लागत. ह वहायला वळ नकीच लागतो, पण एकदा मलाना सर गवसला की खप समाधान िमळत.

अशया �कार�या अिभनव पदधतीन गिणत िशकणया�या वगवगळया पदधतीिवषयी, मला�या बदधीला चालना दऊन आिण मलाना योय �शन िवचा�न शोध लावणयासाठी कस �व� करायच, जणक�न त आपलया चका �वत:च शोधतील आिण दर�तही करतील. या आिण अशा अनक गोषीबददल जाणणयासाठी माझया बलॉगला जरर भट दा. बलॉगवर तमहाला वगवगळया �कारच गिणती सभाषण वाचायला िमळल.

ईमल आयडी: rupesh.gesota@gmail.comबलॉग: www.rupeshgesota.blogspot.comवबसाईट: www.supportmentor.weebly.comय टयब: https://www.youtube.com/rupeshgesota

शाळतच तयार होतोय ‘बायोगस’

आजकाल सवच सखसोई आिण सिवधा इतकया सहज उपलबध असतात, की माणस कधी कधी गरज आिण हवयास यातला फरकच िवस�न जातो. टीवही आिण इटरनट वरील झगमगीत जािहरातीना बळी पडन फकत ऐपत आह महणन तो ज�र नसललयाही गोषीमाग धावत सटतो. आपलयाला नवीन फोनची खरच गरज आह का? तो घतलयावर आधी�या फोनची िवलवाट कशी लावायची? तयामळ तयार होणार कचरा आिण तयाच द�पिरणाम याचा िवचार आपण कलाय का? या �शनाची उ�र िवचारातच घतली जात नाहीत.

मल तर काय, मोठयाच आिण िमतरमडळीच अनकरण करतात. जो तो आपलयाकड असललया महागडया व�तच �दशचन करत िफरत असतो. मलानाही तच हव असत. तयाना जरी या गोषी िमळालया नाहीत, तरी तयाच ल� मातर यावरच किदत असत.

या पढ जाणया�या आिण नवनवीन गोषी�या हवयासापाठी�या धावपळीत दीघचकालीन गरजा माग पडतात. �व�छ पाणी आिण हवा, �दषण िवरिहत ऊजाच आिण तरण िपढीच सवाचगीण िश�ण ही आज काळाची मखय गरज आह.

िज.प.�ा.शाळा, धादरफळ ख., कद- िनमगाव ब., ता.सगमनर, िज.अहमदनगर

१५

बलॉग आिण छायािचतर: रपश गसोता, गिणताच िश�क मराठी भाषातर �नहल बनसोड-शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करता

back to index

52 53

सखी आिण समदध समाज हवा असल तर या गोषीची जाणीव ठवण अतयावशयक आह. शाळतील मलाना िश�णातन या गोषीची मािहती आिण अनभव दण जररी आह.

िवजची उपकरण, पखा, टीवही, िमकसर या गोषी आजकाल आपलया मलभत गरजा बनललया आहत, पण तया साठी लागणारी वीज व इधन यासाठी लागणार नसिगचक सोत मातर मयाचिदत आहत.

मलाना ह समजावण जररी आह िक या सोताचा काळजीपवचक वापर करण आिण तयार होणा�या कच�याची योय �कार िवलवाट लावण ही �तयकाची जबाबदारी आह. यावर आपलया पढील िपढीच भिव�य अवलबन आह. यावरचा पयाचय महणज सौर ऊजाच, पवन ऊजाच, जल िवदत, बायोगस यासारख अपारपिरक सोत. आपलया भारत दशात वषाचच बारा मिहन मबलक सयच �काश असतो. या अगदी फकटात िमळणा�या ऊजचचा आपण उपयोग क�न घतला पािहज.

महारा�टातील अहमदनगर िजलहातील धादरफळ खदच ह एक छोटस गाव. इलया िजलहा पिरषद शाळतलया आमही िश�कानी ठरवल, की पारपिरक ऊजाच सोता�या टचाईची समा�या सोडवणयात आपणही हातभार लावायचा.

इतर िजलहा पिरषद शाळा�माण आम�या शाळतही ‘शालय पोषण आहार’ योजना राबवली जात. आमही दररोज जवळजवळ ११० मलासाठी जवण बनवतो.

सरवातीला LPG गस वाप�न �वयपाक कला जायचा. अनक वळा वगच चाल असताना गस िसलडर सपलयामळ नवीन िसलडर आणणयासाठी आमहा िश�काना धावपळ करावी लाग.

आमही चलीवरही जवण बनवन बिघतल, पण तयासाठी लागतात लाकड. महणज व� तोड आली. िशवाय चलीतलया धरामळ �दषण तर वहायचच, आिण �वयपाक करणा�या मिहलानाही खप तरास वहायचा.

या �शनावर चचाच करणयासाठी आमही सवच िश�क, शालय वयव�ापन सिमतीच सद�य आिण अधय� याची बठक घतली. तया�यासमोर आमही बायोगस बनवणयाचा ��ताव माडला. �वयपाकघरातल उरलल अनन, शाळतल आिण गरामपचायतीतल मलमतर आिण इतर कचरा एकतर क�न बायोगस बनवला तर दगचधी

आिण अ�व�छता ह दोनही �शन सटणार होत, आिण महतवाच महणज जवण बनवणयासाटी ह इधन महणन वापरता यणार होत.

बायोगस �कलप आपण चालवायचाच ह आमही िनिशचत कल. आमची कलपना इतरानाही आवडली. तयासाठी गरामपचायतीन आिचक

रिी.कानवड रिवद व रिी.मि�छद पावस शौचालयाच आउटलट बायोगसला जोडताना.

सहकायच दणयाच कबल कल. शाळतील िश�क आिण इतर कमचचा�यानी �वखषीन वगचणी दऊन जमा कलल १०,००० रपय आिण गरामपचायतीन िदलल १०,००० रपय अस पस एकतर क�न बायोगस �वयतर उभारणीची सरवात झाली.

तज�ा�या मागचदशचनाखाली �म बायोगसची टाकी आिण कचरापटी टाकणयासाठी इनलट हौद बाधला. मग आउटलट बनवन जिमनीत भोक पाडन तो तयात बसवला. मग गरामपचायतीच शौचालय आिण शाळच शौचालय या�यात जमा होणार मलमतर एकितरतपण बायोगसला जोडणयासाठी पाईप बसवन घतल. या पाईपची बाधणी सजय करप, रवीद कानवड आिण मी �वतः कली.

बायोगस �वयतर तर तयार होत, पण आता त कस चालत त बघणयाची उतसकता होती. गावात बहतक सवाचची शती आह, तयामळ जनावराच शण बायोगस तयार करणयासाठी वापरणयाची कलपना आली. शालय वयव�ापन सिमती अधय� सतीश खताळ यानी घरोघ�न शण गोळा करणयासाठी आपला टकटर दऊ कला.जमा झालल सगळ शण आिण शाळतल उरलल जवण, भाजयाची दठ, फळा�या साली आिण इतर पालापाचोळा इनलट मधन आत टाकणयात आला.

आठवडयाभरात आमही बायोगस �वयतराला पाईप जोडन तो शाळतील �वयपाकघरा�या चलीला जोडला आिण आनदाची गोष महणज, आमची शगडी म�त चाल लागली.

२०१३पासन सर कलला बायोगसचा उपरम अितशय उ�मिरतया चालतो आह. पवीच १८ त २० िदवसातन िसलडर आणावा लागत अस. आता आमही LPG सोबत बायोगसही वापरात असलयान तीन मिहन तरी िनिशचती असत. यामळ िश�क आिण कमचचा�याचा वळ वाया जात नाही. शौचालयातील मलमतर ट बद पाईप मधन �वयतरात जात असलयान, दगचधीही यत नाही आिण गटारही उघडी राहत नाहीत. यामळ रोगराईच �माणही कमी झाल आह.

शा.वयव�ापन सिमती अधय� रिी.सतीष खताळ व रिी.िवजय गाडकर बायोगस बघताना

शा.वय.अधय� रिी.सतीष खताळ व मदतनीस जाधावताई शगडीची जोडणी क�न गस चाल करताना.

रिी.मि�छद पावस व मदतनीस वशाली िबडव शण बायोगस मधय सोडताना

54 55

आमहाला या गोषीच खप समाधान वाटत की उरलल अनन आिण मलमतराची िवलवाट लावन ऊजाच बनवणयाचा �व�त आिण सोपा उपाय आमहाला सापडला. LPG वर वाचवलल पस आमही मलाना अिधक पोषक आहार दणयासाठी वापरतो. आम�या गावाचा आदशच ठऊन शजार�या िनमज गावातील िजलहा पिरषद शाळनही आता बायोगस �वयतर बाधन घतल आह.

हा कायचरम राबवताना आपण

पयाचवरणाच र�ण करत आहोत, �दषण टाळत आहोत याच एक अपवच समाधान आमहा िश�काना लाभल. याचबरोबर िवदाथयाचनीही ही �िरया बिघतली आिण समजन घतली. नसिगचक ऊजाच सोत काळजीपवचक वापरायला हवत, अपारपिरक ऊजाचसाधन वाप�न �दषण टाळायला हव याचा व�तपाठ आमही �तय� वतचनातन घालन िदला. याच अनषगान मलाना पाणयाच महतव, साडपाणयाच वयव�ापन,अ�वछता आिण रोगराई याचा सबध समजावन दता आला.

आता आम�या शाळतलया मलाना िनसगाचच महतव समजल आह. आजबाज�या लहान मोठया गोषीमधय दडलल िव�ान ती समजन घऊ लागली आहत. याचा आमहाला खप आनद वाटतो की आज आपलया पिरसराबददलची मलाची चौकसबदधी जागत झाली आह.

(बायोगस �कलपाची अिधक मािहती जाणन घणयासाठी मि�छद पावस सराचा फोन नबर- 7588606092)

बलॉग आिण छायािचतर: मि�छद पावस, सहिश�क, िजलहा पिरषद शाळा धादरफळ खदच, तालका सगमनर, अहमदनगर.

माधयानह भोजनापवीच हात धताना िवदाीच

तळोधी गावातील मशाल रली

माजी िवदाीच आिण तया�या पालकाना भटणयाचा आनद काही वगळाच असतो. काही िदवसापवीचच असा योग आला. सधया मी चदपर िजलहा पिरषद�या रगाव �ािमक शाळत पदवीधर िश�क महणन कायचरत आह. मातर काही वषाचपवीच मी कोरपणा तालकयातील तळोधी गावात िजलहा पिरषद उ�च �ािमक शाळचा िश�क महणन कतचवय बजािवत होतो. तयाच शाळतील माझया एका माजी िवदािचनीन, �नहान मला ित�या घरा�या वा�तशातीच आमतरण िदल.

मी शाळा सोडन गलो असलो तरी गलया सहा वषाचपासन ती सतत सपकाचत होती. माझया वाढिदवसाला ितचा फोन ठरललाच. �नहान अनकदा गावात यणयाच आमतरणही िदल होत, मातर माझया कामा�या वयापान त शकय झाल नवहत. यावळी मातर ित�या �मळ आगरहाला मी नकार दऊच शकलो नाही. सकाळची शाळा क�न मी तळोधीला जायला िनघालो.

गावात �वश करताच पाढ�या गणवशातील अनक शाळकरी मल �वागतासाठी सजज िदसली. तळोधी गरामपचायतीन तया िदवशी गावात मशाल रलीच आयोजन कल होत.‘माझ गाव, माझा िवकास’ या सकलपन�या जनजागतीसाठी ही रली काढणयात आली होती. मीदिखल या रलीत मला�यासोबत सहभागी झालो. ‘माजी िश�क’ महणन शाळन या रलीत मला अितीचा बहमान िदला. हरीश सरही आल आहत, ह समजलयावर गावातल अनक माजी िवदाीच गोळा झाल आिण तया�या घरी यणयाचा आगरह क� लागल. आपण आधी शाळकडच जाऊया, अस मी मलाना महणालो आिण आमही शाळ�या आवारात पोहोचलो.

सहा वषाचनी शाळची इमारत पाहताना खपच छान वाटत होत. शाळत बराच बदलही झाला होता. मी मलाना महणालो, “चला तमच उपरम दाखवा, शाळत काय- काय नवीन झालय त दाखवा” मल उतसाहान शाळा आिण उपरम दाखव लागली. मला एकदम काहीतरी आठवल आिण मी मलाना िवचारल, “शालय व�त भाडार आह का र शाळत?” माझया �शनान काही मल गोधळली. मग एकान महटल, “दकान र!”. मी महणालो, “हो हो दकानच, आह का र?” “हाव ना सर, आह की दकान अजन!” अस महणत मल मला ितकड घऊन गली. माझा

१६ मलाना मार दऊन सधारणा होत? िचतन, एका िश�काच

back to index

56 57

आनद गगनात मावनासा झाला. मी सहा वषाचआधी स� कलला ‘शालय व�त भाडारा’चा उपरम आजही अवयाहतपण स�च होता. मलाची िफरकी घत मी िवचारल, ‘’कार बाळानो, कोणी लावल ह दकान ?’’ मल एका सरात ओरडली ‘’तमहीच लावलय की सर’’ माझया नावासह हा उपरम जपन ठवललया मखयाधयािपका ग�वाल मडमच आभार मानाव तवढ कमीच!! तयाच वषीच िनरोप समारभात शाळला िदलली फलनल बोडच फमही तशीच िटकन होती. शाळ�या सगळया उपरमाची मािहती घऊन, काही सचना दऊन मी �नहाकड िनघालो.

आणखी काही िवदाथयाचनी पनहा र�तयातच गाठल. िकती बदलली आहत मल, कवढी मोठी झाली होती!! कणी बारावीला होत, तर कणी कॉलजला. काही िवदाीच परगावी िशकत होत तर काहीच लनही झाल होत. �नहाही बरीच बदलली होती. वय वाढत तस मलाच चहर बदलतात, लहानपणी पािहललया िवदाथयाचच चहर काही वषाचनी

िश�काना ओळखताही यत नाहीत. िवदाीच मातर आमहा िश�काना कठही भटलो तरी लगच ओळखतात. मी या शाळचा िनरोप घताना ज िवदाीच पिहलीत होत, अगदी तयानीही मला लगच ओळखल. मलाशी गपपा स�च होतया, खयालीखशाली िवचारण चाल होत. तया गपपामधनच माझी िवदािचनी बबी आजारी असलयाच कळल. मग लगच ित�या घरी गलो. ही बबी मातर बदलली नवहती, अजनही अशकतच होती. तयातन आजारी पडली होती. मी बबी�या �कतीची चौकशी कली, ितन वयवि�त खालल पािहज अस हकान दटावन सािगतल.

मला एकदम माझा शाळतला िनरोप समारभ आठवला. तळोधी�या शाळत खरतर मी फकत दोनच वषच सवा कली होती, पण शाळ�या शवट�या िदवशी मला िनरोप दताना सवच मल गिहवरली होती. बबी मातर बराच वळ ि�त�� होती. मातर मी िनघताना घरातला कोणी जवळचा नातवाईकच दर जातोय, अशा भावनन ती हमसन हमसन रडली होती. तयावळी वाटल

होत, उगीचच घतल �मोशन आिण ही शाळा सोडली. िकती लळा लावला होता मलानी मला!!

पनहा माजी िवदाथयाचशी गपपा स� झालया तयात आणखी बातमया समजलया. �वाती आिण इतर काही मलीच याचवषीच लन उरकल होत. शाळत सवाचच लाडक िवदाीच असलल ऋषी आिण तषार नागपरला िशकायला गलो होत. तयाकाळी चौीत असलला सयोग पढ आला आिण तयान आगरहान मला घरी नल. चहा पाणी झालयावर सयोग िनिभचडपण महणाला, ‘’सर तमही मला मारल होत’’ मीही लगच महणालो, ‘’हो सयोग, मला चागलच आठवतय तला मी मारलयाच, इतकच काय तवहा त कलला चहराही आठवतोय मला! ‘’तवहा सयोगची आई महणाली, ‘’सर, यान तमही जाईपयचत सािगतलच नाही मला की, तमही तयाला मारल होत’’ मला अगदी गिहव�न आल. माझया मारात या लहानयाला काय िदसल असल तवहा? तयाला मारलयाची चक आठवन वाईट वाटायला लागल.

आपलया जनया शाळ�या आवारात िवदाथयाचबरोबर एक सलफी

सयोग�या आईन हही सािगतल, की सयोग तयाचा एकलता एक मलगा आह. तयामळ तयाच खप लाड झाल होत, लहानपणी तो खप म�तीही करायचा. पण आता तो बदलला आह, िनयिमत अभयास आिण वयायाम करतो. सधया सिनकी शाळत िशकणा�या सयोगला शभ�छा दऊन मी पढ िनघालो.

सकाळपासन जी मल भटली तयापकी बहतकानी माझया हातचा मार खालललाच होता. भटलला अनक िवदाथयाचना मी िमठीच मारली. मलाना मी महणत होतो, ‘’िकती र तमच �म! मी तमहाला मारल तरी तम�या �मात, आदरात तसभरही फरक पडला नाही” एक पालक महणाल, ‘’ सर माझा मलगा तम�यामळच सधारला’’ ही �शसाही आता खष करत नवहती. मोठ शलय मनाला डाचत होत. खरच काही गरज होती का मलाना मारायची? मारललया छडयाच वळ गलही असतील, पण सयोगसारखया अनक िवदाथयाच�या मनाला झाललया जखमाच काय? हा िवचार मी तयाकाळी कलाच नवहता.

िवदाथयाचना वगळया पधदतीन समजावन सागन, चकीच काय पिरणाम घडतील याची कलपना दऊनही तया�या �वभावात पिरवतचन घडिवता आल असत, अस मला आजकाल वारवार जाणिवत होत. माझया हातचा मार खाललली मल अनकदा भटायची, तयाना पाहन मलाना शारीिरक िश�ा न करणयाबाबत मी गभीर झालो होतोच. तवहापासन मलाना मारण सोडलयागतच होत, तरी कधीमधी चकन एखाद दसरा धपाटा पडायचाच.

पण आज�या घटनन मला अगदी आतन हलवन सोडल, मी अगदी पका िनशचय कला की यापढ आपलया हातन मलाना चकनही मार पडायला नको. यासाठी मला माझी अधयापनाची पदधत बदलावी लागणार होती, पनहा एकदा मी भतकाळात डोकावल आिण मलाना शारीिरक िश�ा न दताही तया�यात मी चागला बदल घडवन आणणयात यश�वी झालो होतो, याची आठवण मला झाली.

तयातलच एक उदाहरण आह काजल जीवनदास िसडाम या सहावीतलया मलीच. माझयाकड सहावीचा वगच तवहा नवयानच आला होता. मातर याआधी वगच साभाळणा�या िश�कानी काजलिवषयी कललया तरारी माझया कानावर पडलया होतया. काजल सारखी शाळा बडिवत, वगाचतन मधच उठन जात. ितला घरचा अभयास करायला आवडत नाही, ितची वहा- प�तकही फाटलली असतात. काजल वगाचत झोप काढत, फटक मारल तर आठवडाभर शाळला यतच नाही एक ना दोन अनक तरारीचा पाढा आधी�या वगचिश�कानी माझयासमोर वाचला होता.

मी काजलला अभयासाची गोडी लावायच ठरवल. मातर अिजबात मार न दता ित�या कलान ितला समजावन सागया, असा वगळा �योग करायच मी ठरवल. काजलला मी आधी िवशासात घतल, यता जाता ित�याशी गपपा मा� लागलो. वगाचत ती झोप नय महणन गाणी आिण खळ जा�तीतजा�त घऊ लागलो. काजलला मददाम सगळयात सोपा �शन िवचा�न ितन उ�र िदल की मलाना टाळया वाजिवणयास साग लागला. ही गोष तशी बघायला गली तर फारच साधी होती. पण या साधयाच गोषीन ‘आपलयाला अभयास यतो, सर आपल कौतक करतात’ याची जाणीव काजलला झाली. खश झालली काजल दररोज शाळत यऊ लागली. काजल घरचा अभयासही न चकता िगचिमड अ�रात क� लागली आिण शाळत आलया आलया मला वही दाखव लागली. मातर ित�या अ�राबददल ितला मळीच न ओरडता मी ितला रोज शदधलखन िलहन आणणयाची सचना िदली. हळहळ काजल�या अ�राना वळण लागल.

पढ मी मलाची इगरजी आिण मराठी शबदसपदा वाढिवणयासाठी ‘शबदबक’चा उपरम स� कला होता. काजलला तो उपरमही फार आवडला. लाजरी- बजरी काजल आता सवाचसमोर यऊन मला महणायची ‘सर, मला दोन काडच दा, मला जा�त अभयास करायचा आह’. दस�या िदवशी त शबद अाचसिहत वहीत िगरवन आणायची

आिण वगाचसमोर वाचनही दाखवायची. काजलमधला बदल जसा मला सखावन गला, तसच तया बदलान मला िशकिवणयाचा नवा मागचही दाखवला.

असाच दसरा �सग आठवतोय तो अिवनाश िवलास क�लवार या िवदाथयाचचा. हा िवदाीच सातवीत िशकतोय. हा पण अधनमधन शाळत यायचा, शाळत आलयावर अभयासात ल� नाही. खोडकरपणा आिण म�ती जा�त! तयाला समजावन पािहल पण पिरणाम शनय, शवटी एकदा तया�या गालावर माझयाकडन एकदोन चापटा पडलयाच. मार पडलया�या दस�या िदवशीपासन पठा शाळतन गायब. मला आदलया िदवशीचा �सग आठवन वाईट वाट लागल, ‘जा�त लागल तर नसल ना अिवनाशला?’ या िवचारान मी हराण झालो. मला काही कलया करमना, मग वगाचतलया मलाना घऊन ट तयाच घर गाठल. तर अिवनाश म�त सायकलव�न चकरा मारत होता. तयाला आमही िवचारल, “ का र, का आला नाहीस शाळत? “ तयावर अिवच उ�र होत, “सर तमही मारल ना... “ मला अगदी गिहव�न आल. डोळयातल पाणी लपिवत मी महणालो, “अर, त शाळतन िवनाकारण सारखाच गायब राहतो, खोडया करतोस महणन राग आला होता मला “ अिवन ऐकन तर घतल पण तया�या चह�यावरचा �सवा कायम होता. तयाला वाटत होत, आता सर पनहा ओरडणार, आई बाबाकड तरार क�न शाळत जबरद�तीन घऊन जाणार. पण मी ठरवल की आपण एकदा तयाला फटक मा�न दखावलय, आता पनहा तया�या मनािव�दध कसलीच जबरद�ती करायची नाही.”बर, तला जवहा वाटल तवहा शाळत य अिव “ अस महणन आमही शाळत परत गलो

मी शाळत परतलो खरा, पण आपली पदधत चकतय ह पनहा एकदा जाणवल. मलाना मा�न �शन सटत नाहीत उलट अिधकच िबकट होतात, याची जाणीव होऊन अपराधी वाटल. अिव शाळत िनयिमत का यत नाही, याची चौकशी कली. चौकशीअती कळाल की तयाची घरची पिरि�ती

58 59

गिरबीची आह. तयाला ब�याचदा तया�या आई- विडलासोबत बक�या चरायला नयावया लागतात. तया�या घरात तया�या चलतयाची लहान मल आहत, ब�याचदा तयाना साभाळायला तयाला घरी राहाव लागत. मला माझी चक उमगली.

आधी तया�या घर�याना िश�णाच महततव समजायला हव. मग मी अिव�या िमतराना तया�या घरी पाठवायचो, अिवला शाळत पाठवा, तो खप हशार आह, छान खळतो, अस सागायला लावायचो. एक दोनदा मीही तया�या पालकाना भटन िश�णाच महततव समजवणयाचा �यतन कला. अिव िशकला तर तयाला तम�यासारख �चड कष कराव लागणार नाहीत, ह पालकाना सािगतल.

या सा�याचा सकारातमक पिरणाम झाला आिण अखर अिवनाश शाळत

यऊ लागला. दसरीकड आमचा ‘पलान बी’ तयार होताच. अिवनाश शाळत आलयावर आधी तयान शाळला का दाडी मारली, यािवषयी िवचारायच नाही ह मी िनिशचत कल होत. मलानीही काही झालच नाही, अस दाखिवत अिवला वगाचत बसवन घतल. वगाचत इगरजी, िहदी अस अिवला अवघड वाटणार िवषय सोडन गोषी आिण गाणी घतली. मदानावर मलाना खळायला नल, तयाना ‘टीम’ च महततव समजािवल. एकमकाशी िमळन- िमसळन खळा, म�ती करा पण कणाला दखापत वहायला नको ह गोषीतन सािगतल.

अिवसाठी ह सगळ नवीनच होत. तयाचा चहरा खलत होता. पढ वगाचत िशकिवताना मी अिवला सोप �शन िवचारायचो, गिणत घालताना तया�या बक�याची उदाहरण दायचो. ह सगळ अिवनाशला आवडायला लागल आिण

बलॉग आिण छायािचतर: हरीश ससनकर, पदवीधर िश�क, िजलहा पिरषद �ािमक शाळा रगाव, चदपर (राजय आदशच िश�क पर�कार िवजत 2016)

माजी िवदािचनी �नहाला प�तक, तर ित�या विडलाना झाड भट दताना हरीश ससनकर सर

िठकाण िजलहा पिरषद �ािमक शाळा कोठाळ बदक, ता. घनसावगी, िजलहा जालना. मदानात अनक चली पटललया आहत. शाळ�या गणवषातील मलग आिण मली �वयपाकात रमलया आहत. एक िवदाीच प�या लाटतोय, तर दसरा िवदाीच तलाची कढई चलीवर चढवतोय. दसरी एखादी िवदािचनी डाळीला फोडणी दतय, कोणी लाड वळतय तर कोणी कादा आिण बाकी�या भाजया िचरतय. ह दशय आह `मीना-राज मच पाककला �पधच’च. या �पधचच विश�टय अस की यात सहभागी होणयासाठी दोघाचा गट असावा लागतो. आिण तया दोघापकी एकजण िवदाीच तर दसरी िवदािचनी �पधचक असण अिनवायच असत. �पधचत तया दोघानीही िमळन शाळ�या मदानात 45 िमिनटात पदाच बनवन दाखवायचा असतो. िशवाय कललया पदााचच उ�म सादरीकरण करणयासही वगळ गण िदलल आहत.

या शाळच िश�क राज सावत गलया तीन वषाचपासन ही आगळीवगळी �पधाच आयोिजत करत आहत. सावत सर ह शाळतलया ‘मीना-राज मचा’च सगमकतचही आहत. �तरी-प�ष समानतच उिददष घऊन िश�ण िवभागातफच राजयपातळीवर ‘मीना-राज मचा’चा उपरम राबवला जातो. कोठाळ बदक�या शाळतही हा उपरम स� आह. “िलगभावसमानतच धड कवळ िशकिवणया�या पातळीवर राह नयत, तर मला�या आचरणातही यावत, असा माझा �यतन होता. �वयपाक ही अशीच एक `मिहलाची जबाबदारी’ मानली गलली गोष आह. �तय�ात आय�यात मातर �तयकाला �वयपाक यायलाच हवा, अस मला वाटत. �तयकाला भक लागत, तर �तयकाला ती �वत:हन भागिवताही आली पािहज. �वयपाक करण ही फकत मिहलाची जबाबदारी अस नय, अस मला वाटायच. िशवाय

घरातलया कामाची जबाबदारी एकटयाबाईवर टाकणही बरोबर नाही, तयात घरातलया प�षानी आिण मलानीही मदत करायला हवी, हा माझा आगरह असतो.” सावत सर आपल मत माडत होत.

सर पढ महणाल, “िवदाथयाचशी गपपा मारताना हा गण तया�यात �जिवणयाचा मी �यतन करीत होतो. पण तयादार िवदाथयाच�या आचरणात नमक बदल होतात की नाही, ह ल�ात यत नवहत. तयाचदरमयान �टार पलस या वािहनीवर `मा�टरशफ इिडया’ या �पधचची स�वात झाली. पाककलची हौस असलल अनक �तरी-प�ष या �पधचत सहभागी झाल होत. या �पधचन `�वयपाक करण’ या कलला दशात �ितषठा िमळवन िदली, अस मला वाटत. कारण िवजतयाना जवळपास एक कोटी �पयाच पािरतोिषकही होत आिण दशभर �िसदधीही िमळत होती. या �पधचन माझया डोकयात मातर एक वगळाच िवचार चमकन गला, अशाच �कारची �पधाच आपण आपलया शाळत घतली तर? िशवाय या �पधचदार जर आपण मलयानाही �वयपाक करणयासाठी �ोतसाहन िदल, तर समानतच उिददषही काही �माणात पणच होईल अस मला जाणवल”.

2012 साली सावत सरानी घनसावगी तालकयातील घोनसी बदक�या �ािमक शाळत आपली सकलपना �तय�ात आणली. शाळतलया मला-मलीसाठी तयानी ‘पाककला �पधच’च आयोजन कल. मातर या �पधचत फकत मलीनाच सहभागी होता यणार नाही, तर सोबत �पधचक महणन मलगाही गटात असावा लागल, अशी अट तयानी घातली. �पधचची घोषणा ऐकताच वगाचतील मल-मली खष झाली. पण �पधचत भाग घयायचा तर एक मलगा आिण एक मलगी

१७ कोठाळ बदरकचा, मासटरशफ!

असावीच लागल, ही अट तयाना कठीण वाट लागली. काही पालकही सावत सराना भटायला आल आिण अशी िविचतर अट घालणयाप�ा दोन मितरणी िकवा दोन िमतराचा एक गट बनवन �पधाच घया, अशी िवनती क� लागल.

मातर सरानी पालकाना आिण िवदाथयाचनाही समजावन सािगतल की, “मलगा आिण मलगी सोबत चालल तरच समाज चालतो. �तरी आिण प�ष सोबत �यतन करतात तवहाच दश पढ जातो आिण �गती होत. �वयपाकासारखया महततवा�या गोषीतही दोघाचा सहभाग असण आवशयक आह, महणनच या �पधचत मलगा आिण मलगी दोघानाही सहभागी होणयाची अट घातलली आह.” सराच महणण काही जणाना पटल, तर ब�याच जणाना आवडल नाही. तयामळ 2012 साली घतललया पिहलयाच �पधचत कवळ 7 �पधचक जोडया सहभागी झालया होतया.

पण जसजशी वषच पढ जात गली तसतशी मल उतसाहान �पधचत सहभागी होऊ लागली. तयानतर 2014 साली सावत सराची कोठाळ बदक�या शाळत बदली झाली. या शाळत आलयानतरही सरानी पाककला �पधाच घणयाचा उपरम स� कला. यावषीच महणज 2016 साली 17 मला- मली�या जोडया सहभागी झालया.

पाककला �पधचत मल-मली आता खपच आनदान सहभागी होतात. पाककला �पधच�या िनिम�ान मला-मलीची मतरी आिण सहकायच वाढीला लागल आह. या �पधचत भळ, परी-भाजी, बटाटवडा, पराठ, इडली-साबार यासारख अनक नािवनयपणच पदाच िवदाीच बनिवतात. िवदाथयाचसाठी मदानावर पदाच बनिवणयासाठी जागा

सागायला आनद होतो की आता अिवनाश िनयिमत शाळत यतो आह.

अिवनाश आिण काजलसारखी सकारातमक उदाहरण मला ऊजाच दतात. तयातन आज�या �सगानतर, यापढ चकनही मलाना शारीिरक िश�ा करायला नको, असा ठाम िनशचयच मी कला. तयासाठी मला वगवगळया यकतया वापरावया लागतील. अधयापनाची पदधत बदलावी लागल, ती मी वापरन. मला�या वाईट सवयी बदलिवणयासाठी, तयाना चागला नागिरक बनिवणयासाठी आणखी नव ततर शोधणयाच काम स� करायचा मी िनशचय कला.

�नहाला �पधाच परी�ची प�तक आिणित�या विडलाना वा�तशातीिनिम� झाडाची भट दवन िश�क महणन माझया नवया �वासासाठी मी िनघालो.

back to index

60 61

उपलबध क�न िदलली असत. ित चलीवर मल- मली �वयपाक करतात. �वयपाक करताना तयाना कसलीही इजा होऊ नय यासाठी िश�क आिण �वयसवक दखरख करीत असतात. िशवाय �मोपचाराची पटी आिण पाणयान भरललया बादलयाही बाजला ठवललया असतात. मलाना पदाच बनिवणयासाठी 45 िमिनटाचा वळ िदलला असतो. तयानतर नमन िदललया टबलवर िवदाीच आिण िवदािचनी बनिवलला पदाच परी�कासाठी छान सजवन ठवतात. आिणमग �पधचच परी�क महणजच शाळतल इतर िश�क या पदााचची चव घऊन सवोच�म तीन िवजत जाहीर करतात.

या पाककला �पधचनतर शाळत िवदाथयाचची आिण िश�काची अगतपगत होत. बनिवललया पदााचचा सगळजण िमळन आ�वाद घतात. िवजतया जोडया दरवषीच 26 जानवारीला �शि�तपतरक आिण शालोपयोगी सािहतयाच पािरतोिषक दऊन गौरिवणयात यत. “या �पधचमळ अनक फायद झालल िदसन यत आहत. पाककला �पधचमळ मलग �वयपाकात रस घयायला लागल आहत. यापवीच �वयपाकघरात कधीही न गलली मल-मली या �पधचमळ उतसाहान पदाच िशकन घतात आिण �पधचत �तय� �वयपाकात सहभागी होत आहत. पण याहीप�ा महततवाचा फायदा महणज मलग

कोठाळ बदक�या मा�टरशफ �पधचतील �पधचक

आता तया�या घरातील आई-बिहणीना �वयपाकात तसच साफसफाईत मदत करीत आहत. पढील आय�यात ही मल-मली कठही गली तरी तयाना �वयपाकासाठी इतर कणावर अवलबन राहाव लागणार नाही. मीना-राज मचाचा समानतचा उददश पणच करणयाचा आमही �यतन करतो आहोत” सावत सर अिभमानान सागत होत.

कोठाळ बदकची शाळा यािशवायही इतर अनक चागल उपरम राबिवत. 2015 साली शाळत मीना-राज मच बकचीही �ापना करणयात आली आह. या बकचा सवच वयवहार पाचवी त आठवीच िवदाीच साभाळतात. मला-मलीना बचतीची सवय लागावी, वयाजाचा वयवहार कळावा, ही बक�या �ापनमागील उिददष आहत. िशवाय गलयावषीचपासन सीमवरील सिनकाना राखी पाठिवणयाचा उपरमही शाळन स� कला आह. गलया वषीच वाघा बॉडचरवरील सिनकाना शाळन 1000 राखया पाठिवलया होतया.

सावत सरा�या मत, शाळत अशा�कारच वगवगळ उपरम चाल ठवलयान मलाना उतसाह वाटतो. शाळची ओढ लागत, शाळला सटी मारणयाप�ा शाळत यऊन

बलॉग आिण छायािचतर: �लहाद सोलाट, िवषयतज�, िजलहा िश�ण आिण �िश�ण स�ा, जालना

अनन सादरीकरणाची कलादखील मल िशकतात बनवललया पदााचनी सजवलल टबल

मलयानाही समजत आह �वयपाकाच महतव

उपरमात सहभागी होणयाची तयाना मजा वाटत. िवदाथयाचची उपि�ती वाढिवणयासाठीही ह उपरम फायदशीर ठरत आहत. कोठाळ बदकसारखया छोटयाशा गावात जया�माण सावत सरानी ह अिभनव उपरम स� कल आहत, तया�माण इतरही गावामध अस उपरम स� होऊ शकतात. आवशयकता आह ती फकत इ�छाशकतीची!

back to index

62 63

साल 2015- जालना िजलहातल रोहणवाडी नावाच एक छोटस गाव. मराठवाडयातील इतर गावासारखच द�काळान गाजलल. �ा-परपरा आवजचन पाळणार, मलालाच वशाचा िदवा मानणार आिण मली�या जनमापासन ित�या लनाची काळजी करणार गाव. हडयाची �ा कागदोपतरी िदसत नसली तरी या पिरसरात आवजचन पाळली जात आिण मग आई- बाप कमी हडयात लन ठरल तर मली�या वयाचा िवचार न करता ितच लन लावन दतात. जालना िजलहातला मलीचा जनमदर 1000 मलयामाग 937 मली इतका कमी.

तयामळ रोहणवाडीत मलगी 18 वषाचची होणया�या आतच ितच लन होण, ही तशी सराचस आढळणारी गोष. याच गावातलया कोमल नावा�या एका िचमरडीन मातर �वत:च लन लावणयाचा चाललला �यतन एकहाती उधळन लावला. झाल अस की, गरीब कटबातलया जमतम आठवीत िशकणा�या कोमलसाठी ित�या जवळ�या नातवाईकानी �ळ आणल.”पोरीच बािशगबळ जड असतया. दाखवन तरी दवयात एकडाव पावहणयाना! “ अस महणत ‘मलगी दाखिवणयाचा’ कायचरम ठरला. आठवीतलया कोमलला जबरद�तीन साडी नसवली गली, हातातलया ताटात चहाच कप िदल गल आिण पाहणयासमोर ितला नऊन उभ कल गल.

आठवीची पोर, परती बावचळन गली. नम�कार- चमतकार झालयावर ‘तझ नाव काय? िकतवीत िशकत?’ अस �शन िवचारल गल आिण कोमलला कठ फटला “ माझ नाव कोमल हाए आिण मला तम�याशी लगीन कराचच नाय” आजबाज�या मोठयानी ितला गपप बसवणयाचा �यतन कला, पण कोमलनी कणालाही जमानल नाही, “मी अजन लहान हाए, आिण आठवीत िशकत. मला इतकयात सौसार करायचा नहाय, मला साळा िशकायची हाय. इतकया लान वयात लगीन क� नगा पढ पोरीच आिण जलमाला यणा�या बाळाच लई लकसान होत अस आम�या मीना- राज मचात िशकवतयात. मी माय- बापाला लई यळा सािगतल, तरीबी ऐकनात. पावहण ऐकता का, मला आ�ाच लगीन नहाई करायच!!”

आिण महततवाच महणज पाहायला आललया पाहणयाना आिण कोमल�या आई- विडलाना तयाची चक उमजली. मलीला िशकणयाची इ�छा आह आिण एवढया लहान वयात ितच लन करण चकीच आह, ह ित�या अिशि�त आई- विडलानाही कळाल. आता कोमल नववीत िशकतय आिण िशि�का होणयाच ितच �वप आह. कोमल एकटीच िनडर झालीय अस नाही, तर ित�यासोबत�या इतरही वगचमितरणी आता पवीचसारखया लाज�या- बज�या आिण अबोल रािहललया नाहीत.

१८मलीच आतमभान जागिवताना

िलगभदभावावर िश�काशी चचाच करताना, रतनािगरीतील मावळग िजलहा पिरषद शाळ�या मीना राज मचाच सद�य

उदाहरणच दायच झाल तर कोमल�या शाळत आजबाज�या गावातनही काही मली यतात. तयाना भरपर चालन तसच एसटीन शाळला याव लागत. या �वासादरमयान एका मलीची तया�याच शाळतला एक मलगा छड काढत होता. ती मलगी िबचारी घाब�न गली होती, ितला शाळतही यायची भीती वाट लागली. तयावळी कोमलन आिण ित�या वगचमितरणीनी तया मलीला आधार िदला. ‘आमही तझयासोबत यत जाऊ आिण तया मलाला बरोबर धडा िशकव’ असा मितरणीनी चग बाधला. जया मलीची छड काढली जात होती ित�यासोबत मली बस�टडपयचत जाय�या आिण एकिदवशी तयानी तया मलाला बस�टडवरच जाब िवचारला. िशवाय तयाच नाव, प�ा याची मािहती काढन िश�कापयचत ही मािहती पोहोचवली. मग िश�कानी मला�या पालकाना बोलावन समज िदली. अशा�कार एका िवदािचनीच िश�ण चालच रािहल, ितला शाळा मधच सोडन दावी लागली नाही.

या सतयघटनिवषयी वाचताना अनकाना �शन पडला असल, हा ‘मीना- राज मच’ आह तरी काय?

2012 सालापासन महारा�टातील सरकारी उ�च �ािमक शाळामध ‘मीना- राज मच’ हा उपरम स� आह. �ामखयान िलगभावसमानता, िश�णा�या हकािवषयीची जाग�कता आिण लिगक शोषणािवषयी जनजागती करणयाच काम या उपरमादार कल जात. आज�या घडीला राजयभरात समार 23,000 शाळामध हा कायचरम राबवला जातोय. ‘यिनसफ’ तसच मबई�या ‘कोरो’ या �वयसवी स��या सहकायाचन हा उपरम चालतो. ‘िलगभावसमानता’ हा प�तकी शबद न ठवता तो िवदाीच आिण िश�का�या �तय� वतचनात आणणयाचा या उपरमाचा �यतन आह. तयासाठी मळात िश�काची मानिसकता बदलणयापासन स�वात करावी लागत.

मीना- राज मच कवळ प�तकी अभयासरम, धड या�या पलीकड जात तो मला�या मनावर कसा ठसला आह, याच उदाहरण साता�यातील भालवडी�या शाळतील सगमकतयाच ओन�वी दशपाड सागतात. तयाची भालवडी शाळा माण तालकयात यत. इतर शाळा�माण तया�याही शाळत ‘मीना- राज’ मचाचा उपरम स� आह. तयात िशवीबद अिभयान,

बालकाच अिधकार, माझ शरीर- माझा अिधकार अशी वगवगळी सतर दशपाड मडम यानी घतली होती.

‘माझ शरीर -माझा अिधकार’ ह लिगक शोषणाला िवरोध करणयाच बळ दणार सतर आह. यामध मानवी आकती�या िचतरावर मल- मली लाल आिण िहरवया रगा�या खडन खणा करतात. शरीरा�या जया भागाला इतरानी हात लावलयास सकोच वाटत नाही, ित िहरवया रगा�या खडन खणा करायचा आिण शरीरा�या जया भागास हात लावलला तमहाला आवडणार नाही, सकोच वाटल ित लाल रगान खणा कराय�या. हा उपरम मलाकडन करवन घता- घता तयाना तया�या शरीराची ओळख क�न िदली जात. शरीराच काही अवयव ह इतक खाजगी असतात की ित आई आिण �वत:िशवाय इतर कणीही �पशच कलयास नकोस वाटत. तमहाला कोणी असा �पशच करणयाचा �यतन कला तर तया वयकतीला ठाम नकार दा, ती वयकती इजा करल अशी भीती वाटली तर आरडाओरडा करा. अशा�कारचा तरास होत असल तर िवशासातील वयकतीना अवा िश�काना याची मािहती दा, अशी

मीना राज मचा�या रिडओ वरील चचचत सहभागी झालली मल आिण तयाच िश�क

64 65

िशकवण उपरमातन िदली जात.

दशपाड मडम यानी हा उपरम तसच इतर अनक सतर उ�म�कार घतली होती. वळोवळी मलाच फोटो, मलानी कलल िलखाण, गटचचाचच फायिलग तयानी क�न ठवल होत. पण अचानक 2016 �या म मिहनयात भालवडी गावात अवकाळी पाऊस कोसळला आिण शाळची अव�ा दयनीय झाली. शाळचा पतरा उडन गला, फोटो आिण फाईलस िभजलया, तयावर दगड माती कोसळली. ह पाहन िवदाथयाचना आिण मडमनाही खप वाईट वाटल..

काही िदवसानी या मीना- राज मचाच काम पाहणयास काही कायचकतच आल, तवहा तयाना दाखिवणयाजोग आपलयाकड काहीच नाही, अस मडमना जाणवल. तयाचवळी मलानी मातर, ‘आमहाला मडमनी िशकिवलल सवच काही ल�ात आह, काहीही िवचारा’ अस आवाहन पाहणयाना कल.

आनदाची गोष महणज ‘माझ शरीर- माझा अिधकार’ या सतराच सार अकाताई नावा�या मलीन अगदी एका ओळीत सािगतल, "माझया शरीरावर फकत माझाच अिधकार आह, माझया परवानगीिशवाय मी कोणालाही �पशच क� दणार नाही. कोणी तरास दणयाचा �यतन कला तर तयाना मी िवरोध करन" अकाच उ�र ऐकन कायचकतचही क झाल. इतरही मलानी फार चागली उ�र िदली.

तयामळ “कसलही फायिलग उपलबध नसल, तरी तमची हशार मल हाच तम�या िशकवणयाचा सवाचत चागला परावा आह” असा शरा दऊन त िनघन गल.

‘मीना- राज मचा�या’ उपरमामळ अस छोट- मोठ बदल घडन यत आहत. मला- मलीमध आतमिवशास आिण आतमभान जागत करणयासाठी अशा उपरमाचा फायदा होतोय.

(या लखातील काही मलीची नाव बदललली आहत)

बलॉग: �नहल बनसोड-शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करता`कोरो’ �वयसवी स��या पललवी पालव आिण िनतीन काबळ या कायचकतयाच�या अनभवावर आधािरत

छायािचतर: कोरो या�या सौजनयान

गभचिलगिनदान क�न कलया जाणा�या गभचपातावर मलानी वगाचत बनवलली काही पो�टसच

महारा�टातील टोकाचा गडिचरोली िजलहा. गडिचरोलीपासन समार 128 िकलोमीटर दर असलला अहरी तालका. आिणया अहरीपासन 12 िकलोमीटर आत वसलल मोदमडग गाव. गावात एकलती एक शाळा- िजलहा पिरषद �ािमक शाळा, मोदमडग. शाळत िशकणारी जमतम 50 मल. या छोटयाशा शाळतील िश�क मनापासन िशकवणार आिण िवदाीचदखील मन लावन िशकणार होत.

तर याच मोदमडग गावात जल 2016 �या शवट�या आठवडयात एक भटकया समाजातील कटब दाखल झाल. फायबर�या टबल ख�याच, छोटी मोठी भाडी- कडी जवळ�या मोठया शहरातन िवकत आणायची आिण छोटया- छोटया गावात नऊन िवकायची हा या मावर कटबाचा वयवसाय आह. तयानी गावा�या वशीजवळच कापडाचा तब ठोकला आिण आपलया तीन मली तसच महाता�या आजीना घऊन नवरा- बायकोन नवा ससार ाटला. तब ठोकताच दस�या िदवशीपासन पोटाची खळगी भरणयासाठी तयाचा टबल खचीच आिण फायबर�या व�त िवरीचा वयवसाय स� झाला.

हळहळ मावर कटबान वयवसाय वाढिवणयाचा �यतन कला. पण मोदमडगसारखया छोटयाशा गावात तयाचा महणावा तसा वयवसाय होत नवहता. तयामळ तयानी आसपास�या गावामधय व�तची िवरी करणयासाठी जायच ठरिवल. तया�माण सकाळी लवकर नवरा-बायको मोठया बोचकयात व�त भ�न एक हातगाडी घऊन आजबाज�या तालकयामध िहडन िवरीकरायला लागल. इकड घरी आजी तीन मलीना साभाळत असाय�या. आई- बाप बाहर गल की रिवना आिण पायल

या 9-10 वषाच�या मली िदवसभर खळत बसाय�या. तयाची आणखी एक बहीण मातर तीनच वषाचची असलयान ती तबत आजी�या सोबत असायची. रिवना आिण पायल िदवसभर गावात िफराय�या, शतामध िहडन याय�या, मातीत खळन कपड आिण अग मळवन घरी याय�या.

गावात एक नवीन कटब राहायला आलय आिण तया कटबातलया मली मातर शाळत न यता गावभर उनाडकया करताना िदसत आहत, ही बाब शाळतल िश�क गौतम सर या�या ल�ात आली. तयानी ही बाब मखयाधयापक रमश चादकर या�या माफचत अहरी यील साधनवयकती सषमा खराब या�या कानावर घातली. ही बाब गभीर असलयाच खराब मडमना जाणवल आिण तयानी अहरी�या गटिश�णािधकारी िनमचला वद या�याशी सपकच साधला.

तो 2016 चा ऑग�ट मिहना होता. दशातलया �तयक बालकाला िश�णाचा अिधकार दणारा िश�णहक कायदा अि�तततवात असताना या मली मातर िश�णािवनाच भटकत आहत, ह ऐकन वद मडमनाही वाईट वाटल. दोनच िदवसात खराब मडम आिण वद मडम यानी मोदमडग गाव गाठल.

गावा�या वशीजवळच मावर कटबाचा तातपरता तब असलयान दोघीही तया�या झोपडीत लगच पोहोचलया. मली�या घरी जाऊन भट घणा�या साधनवयकती सषमा खराब आिण गटिश�णािधकारी िनमचला वद घरात गलया तवहा आजी लहान नातीला खळवत पडलया होतया आिण

१९ ...आिण शाळचा रसता िदसला!

मली�या घरी जाऊन भट घणा�या साधनवयकती सषमा खराब आिण गटिश�णािधकारी िनमचला वद

back to index

66 67

जवळच रवीना आिण पायल उनहात खळत होतया. खराब मडम आिण वद मडम तया झोपडीवजा तबत िशरलया आिण आजीना नम�कार क�न तयानी �वत:ची ओळख क�न िदली.

“आजी, तम�या नाती सारखया खळतानाच िदसतात? शाळत का यत नाहीत?" खराब मडम यानी िवषयालाच हात घातला. “साळा? आम�या पोरीनी तर जलमापासन कदी साळच तवाडच पाहल नाय, बगा. तया कदीच साळला गलया नायीत, आम�याकड यवढा पका नहाय पोटटयाना साळत पाठवाया!".

बोलता-बोलता आजीनी सािगतल की, मावर कटब मळच चदपरमधलया नागभीड तालकयातील आह. मळच बह�पी समाजाच ह कटब फकत तया कलन पोट भरत नाही महणन आता फायबर�या व�त िवकणया�या वयवसायाकड वळल होत. आजबाज�या गावागावात जाऊन व�त िवकणयाचा तयाचा वयवसाय होता.

गटिश�णािधकारी वद मडम यानीही आजीना समजावल. �तयक मला- मलीन िश�ण घतल पािहज, तो तयाचा हक आह. योय िश�ण घतल तर मोठपणी गिरबीत राहाव लागणार नाही. मलीनी अभयासात नाव काढल तर तया �वत:चा पसा �वत: कमाव शकतील ह आजीना समजािवणयाचा �यतन कला. शजारी गपप उभया असललया रिवना आिण पायल मडमच बोलण ऐकत होतया.

खराब मडम आजीना समजािवत महणालया, “आजी, मलीना शाळत पाठिवणयासाठी पस लागत नाहीत. मलीच िश�ण सरकारकडन मोफत होत. शाळत दपारी जवायलाही िमळत. मलीना गणवष, दपतर, प�तक सगळ आमहीच दऊ, तमहाला कसलाच खचच यणार नाही." आजी�या चह�यावर दोनही मडमच बोलण ऐकन आनद िदसत होता. मली�या आई- विडलाना िवचा�न तयाना शाळत पाठवत, अस आजी महणालया.

यानतर पनहा आठवडाभर तसाच गला. सपटबर मिहना उजाडला, पण मली काही शाळत यत नवहतया. पनहा एकदा खराब मडम मोदमडग गावात

मावर कटबाला भटायला आलया. मली�या आजीनी तयाच तोडभ�न �वागत कल. “काय झाल आजजी? मली शाळला का यत नाहीत?" खराब मडम�या �शनाला आजीनी उ�र िदल, “आमी तर जा महनतो बापपा साळला, पोटटयाच मायबाप बी साळत जाऊदा महऩल. पन पोटटया काय तयार नाईत साळत जायला, आवडन नहाय राहली महनतात साळा."

खराब मडमना काय कराव कळना, तयानी पायल आिण रिवनाला बोलावन घतल. मलीना शाळत चलणयाचा आगरह कला. तयावर मली महणालया, “आमाला नाय पायज साळा. ितत

खळाया िमळत नहाय. तया खोलयामध कोडन िठवतात आिन कायतर बक िदऊन अभयास-िगभयास करायला लावतयात. आमी नाय यणार साळला!

मलीच बोलण ऐकन खराब मडमनी तयाना समजावल, “मलीनो तमहाला कोणी सािगतल शाळत कोडन ठवतात त? शाळत तर खप मजा असत, मोठ मदान असत. खप सार मल- मली असतात. त तमच िमतर- मितरणी होतील. सगळ िमळन खळायला खप मजा यत. शाळत जी बक दतात, तयात गोषी असतात. तयातला अभयास िशकला की आपण शहाण (हशार) होतो. आिण शाळत

गणवष घालन तयार झाललया रिवना आिण पायल मावर, गडिचरोली

रोज दपारी गरम- गरम जवायला पण िमळत. िशवाय तमही शाळत आलात तर तमहाला नवीन कापड (गणवष) सदधा िमळल एवढच नाही तमही रोज शाळला आलात तर तमहाला उपि�ती भततया�या �पात पसही िमळतील."

खराब मडमच बोलण ऐकन मलीच डोळ लकाकायला लागल. “आमाला खरच नवीन कापड िमळतील साळत आलो तर? जर नवीन कापड िमळणार असतील तर आमी आजपासनच साळला यतो" रिवना आिण पायल एकासरात महणालया.

खराब मडमना खपच आनद झाला. तयानी ताबडतोब दकानात जाऊन दोन नव गणवष खरदी कल आिण मलीना घऊन तया शाळत आलया. योगायोगान तयािदवशी गडिचरोली�या िजलहा िश�ण आिण �िश�ण स�च �ाचायच रवीद रमतकर साहब शाळत हजर होत. तया�या कानावर या दोन मलीची कहाणी घातली. रमतकर साहबानी ताबडतोब या मलीना शाळत �ज क�न घणयाचा आदश िदला आिण रमतकर साहबा�याच ह�त गलाबाच फल आिण नवा गणवष दऊन मोदमडग�या �ािमक शाळत रवीना आिण पायल दाखल

झालया. “शाळाबाह असणा�या मलाना िश�णा�या �वाहात आणण ही आपली जबाबदारीच आह. पण तयासोबतच या मली िनयिमत शाळला यण आिण तया�या िश�णा�या �गतीत साततय राहण महततवाच आह” अस महणत रमतकर साहबानी खराब मडम याच अिभनदन कल.

नाती�या शाळा�वशा�या �सगी आजी हजर होतया. मलीच कौतक आिण तयाना िमळालला नवाकोरा गणवष पाहन आजी�या डोळयात पाणी आल. सगळया िवदाथयाचनी टाळया वाजवन रिवना आिण पायलच �वागत कल. तया�या वयानसार रिवनाला ितसरीत तर पायलला चौीत दाखल करणयात आल. स�वातीला दोघीही जरा बजलया होतया, पण हळहळ वगाचतलया मलामलीशी तयाची ओळख झाली. या मलीना वगाचत सारख बसन राहणयाप�ा मोकळया हवत वावरायला आवडत, ह कळलयापासन तया�या िश�कानी आता काही तास मदानावर झाडाखाली भरिवण स� कल आह.

रिवना आिण पायल शाळत दाखल झालया तवहा तयाना मळा�रही यत नवहती. पण आता पाच मिहनयानतर तया मळा�र िगरव शकतात, अकाचीही �ािमक ओळख झाली

आह. तयाना गाणी महणायला खप आवडत. तयाना ोडया िदवसानी दपतर तसच प�तक दणयात आली. खराब मडम जवहा कधी मोदमडग�या शाळत यतात, तवहा मली धावत तया�याकड जातात आिण भरपर गपपा मारतात. तयानी मडमकडन हटान िलिहणयासाठी वहादखील मागवलया आहत. तया वहावर काहीबाही खरडन तया जवहा िश�काना दाखिवतात, तवहा िश�काना मनापासन आनद होतो.

सधया तरी मावर कटब अहरी तालकयातील मोदमडग गावातच आह. मली�या शाळच महततव ओळखन िकमान वषचभर तरी त दस�या गावाला जाणार नाहीत. िशवाय “जरी दस�या गावाला गलात तरी शाळतन हमीपतर घऊन जा आिण तया गावातील शाळत मलीना दाखल करा, तयासाठी पस लागणार नाहीत” अस िश�क आिण खराब मडम यानी मली�या आई-विडलाना सागन ठवलच आह.

अशा�कार कतचवयद� अिधका�यामळ एका भटकया कटबातील मातीत खळणा�या मली�या हाती आता वही- पन आिण प�तक आलल आह. तयाचा भिव�यकाळ नकीच उजजवल असल, यात शका नाही.

बलॉग आिण छायािचतर: नकल लाजवार, �ािमक िश�क, िजलहा पिरषद �ािमक शाळा कोसबी, गडिचरोली.

शाळत मलीच �वागत करताना गटिश�णािधकारी िनमचला वद आिण ‘डाएट’च �ाचायच

back to index

68 69

दशभरात ‘बालकाचा मोफत व सकती�या िश�णाचा अिधकार अिधिनयम’ सन 2010 पासन लाग झाला. दशातील �तयक मल िश�णा�या �वाहात यईल याची खबरदारी जशी या कायदान घतली तशीच �तयक मलाला गणव�ापणच िश�ण िमळल याची जबाबदारीही घतली.

मातर श�िणक गणव��या अपि�त िवकिसत �तरापयचत आपण अदाप पोहोचललो नाही, ही वा�तव पिरि�ती आह. ह वा�तव बदलणयासाठीच 22 जन 2015 रोजी महारा�ट सरकारन ‘�गत श�िणक महारा�ट’चा अधयादश काढला. राजयातील एकही मल अ�गत रिणीमधय राहता कामा नय. वाचन, लखन, सखया�ान आिण सखयावरील िरयामधय राजयातील �तयक मल तरबज झाल पािहज, ह या कायचरमाच �मख उिददष आह.

राजयातील एकही शाळा माग राहता कामा नय. शाळा �गत वहायची असल तर �तयक िवदाथयाचला तया�या/ित�या वयानसार अपि�त श�िणक पातळी गाठता यायला हवी. िवदाथयाचना अशा �कार स�म बनवणयात सगळयात मोठा हात असतो तो िश�काचा! तयामळ पोषक श�िणक वातावरण तयार करण, िश�कासह िश�णवयव�तील �तयक घटकाच सबलीकरण करण, ही उिददष ‘�गत श�िणक महारा�ट’ चा कायचरम सर करताना िश�ण िवभागान डोळयासमोर ठवली होती.

िश�काच सबलीकरण करणयासाठी शालय िश�ण मतरी मा. िवनोदजी

तावड आिण िश�ण िवभागाच �धान सिचव मा. नदकमार या�या नतततवाखाली िश�ण िवभागान एक राितकारी िनणचय घतला. ‘िश�कावर कारवाई करायची नाही’ हा तो िनणचय! अपि�त गणव�ा आिण िनकाल दता आला नाही की िश�काना जबाबदार धरायच, हा िशर�ता मोडायचा िनणचय झाला. �ानरचनावादा�या नवया श�िणक �णालीच एक मखय सतर अस आह की ‘िश�मळ आिण आिमषामळ मल सधारत नाही’. हच सतर िश�कानाही लाग होत, जर िश�मळ मल सधारत नसल तर कारवाईचा बडगा उगारन िश�क कस सधारणार?

ह ल�ात घऊन िश�काना आपल काम करणयासाठी अिधक �वाततय दणयात आल. राजयातल �तयक मल �गत झाल पािहज, �गत होत जाणार �तयक मल अ�तय�पण राजय आिण दशालाही िवकिसत आिण मजबत बनवणार आह आिण मल �गत झालयास िश�क महणन सवाचाचन त तमचच यश असणार आह, हा सदश िश�कापयचत �भावी पदधतीन पोहोचवणयात आला. िश�काना �रणा आिण �ोतसाहन दण, तया�या चागलया कामाच आवजचन कौतक करण ही नवीन पदधत ‘�गत श�िणक महारा�ट’ कायचरमान रढ कली.

‘�गत श�िणक महारा�ट’ न जशी िश�काना आपली ‘�पस’ िदली, तसच साचबदध भिमकतन बाहर पडणयाच �वाततय अिधका�याना िदल. अिधका�याची भिमका बदलत ती करडी दखरख करणा�या �शासकाप�ा अिधकािधक ‘िश�क सवादी’ बनवली गली. पारपिरक

२॰ वषरपतीर - 'परगतश�िणकमहाराषटर'ची

पदधतीन िश�काची दिनक टाचण पाहण, िश�कावर दखरख करण याप�ा वगाचतील मल िकती स�म आहत? गिणत- भाष�या साधयासोपया िरया तयाना जमतात का, मल आनदी आहत का? आतमिवशासान वाव� शकतात का, शाळतल वातावरण

आनददायी आह का याची तपासणी करणयाच काम अिधका�यावर सोपिवल गल. आजवर िश�काना कागद बघायला िशकवल गल, पण अिधकारी आता सवाचाचन डोळस होऊन �गतीचा खरा िनकष असलल ‘मल’ बघायला िशकल. तयामळ एक शाळा �गत

झाली की त ितलया िश�काच यश मानल जात, पण कद �गत झाल की त अिधकारी आिण िश�क या�या सामिहक �यतनाच यश असत.

‘�गत श�िणक महारा�ट’ अतगचत िवदाथयाचची �गती तपासणयासाठीचा

िश�क आिण अिधका�याची एकितरत बठक

शाळतलया रगिवललया िभतीचा पाटी महणन वापर करणार िवदाीच, िज.प. शाळा ितरवज

70 71

एक महततवाचा टपपा महणज पायाभत चाचणयाच आयोजन. वाचन, लखन, सखया�ान आिण सखयावरील िरया या िश�णासाठी�या मलभत �मता आहत. �तयक िवदाथयाचला तया वळीच �ापत वहावयात, िवदाथयाच�या श�िणक सपादणकीचा पाया पका वहावा, हा ‘�गत श�िणक महारा�ट’ चा उददश आह. तयाचमळ �तयक िवदाथयाचला जया�या- तया�या वयोगटानसार या मलभत �मता िकती �माणात �ापत झाललया आहत, याची पडताळणी या पायाभत चाचणयादार होत. राजयातील सवच माधयमा�या आिण सवच वयव�ापना�या शाळामधय इय�ा पिहली त आठवी�या िवदाथयाचसाठी �म भाषा आिण गिणत या िवषया�या चाचणया 2015-2016 या श�िणक वषाचत घणयात आलया.

या चाचणयाच विश�टय अस की कवळ िवदाथयाचच वयिकतक मलयमापन िकवा तयान/ितन िकती गण िमळवल, ह तपासन पाहण ह या चाचणयाच उिददषच नवहत. तर िवदाथयाचला नमक िकती समजलल आह, तयाला कोणता भाग अिजबातच कळलला नाही, एखादा िवषयातला नमका कोणता भाग मलाना समजायला अवघड जातोय, कोणता भाग जा�त सलभ करन िशकवण आवशयक आह, ह िश�काना या पायाभत चाचणया�या मलयमापनातन कळाव, अशया �कार या चाचणया�या �शनपितरका तयार करणयात आलया. या चाचणी�या उ�रपितरका तपासताना बोलीभाषतील उ�राचा �वीकार करावा, �व- अिभवयकतीमधय लखना�या चका न दाखवण, कवळ �मरणावर आधािरत �शन न िवचारता आकलन आिण �ानाचा �तय�ात वापर कसा करावा, यावर भर दणयात आला.

या चाचणया सोडवतानाही मलाच िशकण वहाव, यासाठी काही नमना �शन उदाहरण, �शनपितरकतच सोडवन िदलली होती. उदा.

भाष�माणच गिणता�या �शनपितरकच �वरपही विवधयपणच आह. बालकाची गिणताची समज आिण िशकलली सकलपना वापरणयाच कौशलय (उपयोजन) तपासता याव यासाठी गिणता�या चाचणीमधय �ातयि�क, मनातलया मनात िवचार करन उ�र काढण आिण लखी चाचणी या तीन �कार�या �शनाचा समावश करणयात आला. अभयासरमातील तया- तया इय��या उिददषानसार सखया�ान, सखयावरील िरया, भिमती, मापन, मािहतीच वयव�ापन इ. िवषयावर �शन काढणयात आल. या मलयमापनाबरोबरच चाचणी सोडवता सोडवता मलानी िशकाव, अशयाही �कारच काही �शन

काढणयात आल होत. उदा.

या चाचणयाची आखणी आिण अमलबजावणी अनक कारणासाठी विश�टयपणच ठरली. राजयातील सवच दहाही माधयमा�या आिण सवच वयव�ापना�या शाळातील सवच �कार�या बोडाच�या िवदाथयाचसाठी या चाचणयाच आयोजन करणयात आल. समार एक कोटी साठ लाख िवदाथयाचसाठी राजय�तरावरन चाचणी आयोजनाची ही पिहलीच वळ होती. पायाभत चाचणयाची फलिन�प�ी उतसाहवधचक आह.

या चाचणयाच मलयमापन करताना िश�काना िवषयिनहाय, िवदाीचिनहाय, वयोगटा�या �मतािनहाय इ. �कार मलयमापन करणया�या सचना दणयात आलया होतया. तयामळ �तयक िवदाथयाच�या िशकणयातील नमकया अडचणी काय आहत, वयोगटानसार �तयक िवदाीच मलभत �मता�या कोणतया टपपयावर आह, कोणतया िविशष �कारात मल माग आहत या सोबतच वगाचतला कोणता िवदाीच इतर मला�या तलनत सपादणकीमधय माग आह, कोणतया िवदाथयाचवर जा�त ल� दण आवशयक आह, ह ही िश�काना कळत. आिण यातनच मला�या �गती�या िदशन िश�काची वाटचाल सर झालली आह.

िश�क �वत:हन चागलया आिण �गत शाळाना भटी दत आहत, श�िणक सािहतयाची आिण अधयापना�या नवनवयापदधतीची दवाणघवाण करत आहत.

�तयक मल िशकाव आिण शाळा �गत वहावी, ह या ‘�गत श�िणक महारा�ट’ कायचरमाच धयय आह. ह धयय कस गाठावयाच याच �वाततय अाचतच िश�काना आह. पारपिरक िश�णपदधती�या तलनत ‘�ानरचनावादी’ िश�णपदधती िह िनिशचतच अिधक पिरणामकारक असलयाच िदसन आल आह. याला कितयकत िश�णाची जोड दऊन मल, आजबाज�या िनसगाचचही महतव जाण लागतात. उदा. �वतः भाजया उगवण. वतचनवादाची पारपािरक पदधत माग टाकन अनक शाळा आता ‘�ानरचनावादी’ अधयापन पदधती �वीकारत आहत.

पायाभत चाचणी: भाषा िवषय

पायाभत चाचणी: गिणत िवषय

�ानरचनावाद समजन घणयासाठी िश�क �वखचाचन ‘�गत’ शाळाना अभयासभटी दऊ लागल आहत. तयात �ामखयान सातारा िजलहातील कमठ बीटचा समावश आह. तसच चदपरमधील ताडाळी, नािशक िजलहातील िनफाड, पण िजलहातील हवली, सागली िजलहातील िमरज, कोलहापर िजलहातील गडिह लज, सातारा िजलहातील वाई, लातर िजलहातील लातर तसच रतनािगरी िजलहातील िचपळणला भट दणा�या िश�काची सखया सवाचिधक आह.

या भटी �ानरचनावादी शाळा बघणयासाठी, ितलया िश�क आिण मलाशी सवाद साधणयासाठी िदलया जात आहत. या भटीनतर बहसखय िश�क आपलीही शाळा ‘�गत’ करणयाची �रणा आिण 100 टक मल िशक शकतात हा आतमिवशास घऊन घरी परतत आहत.

िवदाथयाचची भाषा आिण गिणत या िवषयातली कामिगरी उचावणयासाठी ‘�गत श�िणक महारा�ट’ या कायचरमाची अमलबजावणी होत आह. मल खरोखरच िशकत आहत का, �गत होत आहत का, ह तपासणयासाठी शासनान �गत शाळाच 25 िनकष तयार कल आहत. �तयक शाळन तयानसार �वयमलयाकन करन शासना�या िलकवर मािहती भरायची आह. माह एि�ल 2016 पयचत 13996 शाळानी �गत झालयाची �वयघोिषत नोदणी कलली आह. मातर शाळा �गत झालयाचा िनणचय पारदशचकतन आिण �ामािणकपण वहावा, अशी शासनाची भिमका आह. तयामळ �वयघोिषत नोदणी कललया शाळाची तपासणी करन मगच �माणीकरण करणयात णार आह. डाएट �ाचायच आिण िश�णािधकारी या�याकडन या नोदणीची वधता तपासली जाणार आह, तयानतर राजय पातळीवरन पाहणी करन मगच तयाना �मािणत कल जाईल. महणजच घाई- गडबड न करता, श�िणक गणव�चा �तर काटकोरपण तपासन मगच शाळा �गत झालयाच घोिषत कल जाईल.

हसत खळत सखया मलय िशकणारी मल

गाडळखता�या �कलपातन मल िशकतात सिदय खतिनिमचती

मला�या उजजवल भिवतवयात िश�क पालकाचा एकितरत सहभाग

72 73

‘�गत श�िणक महारा�ट’ �या अतगचत िजलहा पिरषद�या शाळाच �वरप अतबाचह पालटन गल आह. वतचनवादाची पारपािरक पदधत माग टाकन शाळा आता ‘�ानरचनावादी’ अधयापन पदधती �वीकारत आहत. ‘�ानरचनावादा’तन �तयक मलाच िशकण अिधक आनददायी आिण अचपणच करणयासाठी िश�क धडपडत आहत, िश�क आता हातात छडी धरणार पतोजी रािहल नाहीत तर त ‘सलभक’ बनल आहत, मलानी �वत:हन िशकण आिण िश�कानी कवळ मागचदशचन करण अपि�त आह.

शाळा आता िडिजटल होत आहत, ब�याचशया शाळानी ई लिनचग दार िशकवण सर कल आह. पवीच�या पारपािरक िपवळया रगान रगललया िभती जाऊन मलाना आवडतील अशया िचतरानी आिण गाणी तसच अकानी िभती नटलया आहत. राजयातलया ब�याच शाळानी शाळ�या आवारात �वत:ची बाग िवकिसत कलली आह. मलाच िशकण आता फकत वगच आिण प�तकापरतच मयाचिदत नाही तर त मदान, परसबाग, सगणक, मोबाईल आिण शाळ�या आवारात आिण घरी गलयावर खळता- खळताही मलाच िश�ण िनरतर सर आह.

बलॉग आिण फोटो: �नहल बनसोड-शलडकर, कॉमट मीिडया फाउडशन करता(साभार: ‘जीवन िश�ण’ मािसका�या जन- जल 2016 अकामधील मािहतीच सकलन)

सदभाचसाठी लख आिण लखकाची नाव-

‘�गत’-च �गितप�तक नदकमार, �धान सिचव, शालय िश�ण आिण रीडा िवभाग‘�गत श�िणक महारा�ट’ कायचरम दिष�प- िसदधश वाडकरपायाभत चाचणी व सकिलत मलयमापन- रमाकात काठमोर

आमहाला आशा आह की तमहालादखील या गोषी वाचायला आवडलया असतील. िश�ण �तरातील गणव�ा वाढीसाठी तसच समाजात समता रजवणयासाठी ज �यतन सर असतात तयािवषयी इतराना कळवणयास आमही नहमीच उतसक असतो.

अस काही सर असलल �यतन जर तमहाला समजल, तर तयािवषयी ज�र इ िलहा िकवा आमहाला कळवा. आमही नकीच तयािवषयी िलह.

back to index