मराठी

इयता दहावी(द ववीय भाषा)

शासन वनरणय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ वदनाक २५.४.२०१६ अनवय सापन करणया आललया समनवय सवमीचया वद. २९.१२.२०१७ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसक सन २०१८-१९ या शकषवरक वषाणपासन वनराणरर करणयास मानया दणया आली आह.

महाराषटर राजय पाठयपसक वनवमणी व अभयासकरम सशोरन मडळ, पर ४.

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA APP द वयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q. R. Code द वयार हिहिरल पयाठयपसतक व परतक पयाठयाध असललया Q. R. Code द वयार तया पयाठयासबहित अधन अधयापनयासयाठी उपकत दक शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

परमावती ः २०१८ © महाराषटर राजय पाठयपसक वनवमणी व अभयासकरम सशोरन मडळ, पर - ४११ ००४.या पसतकयाच सवट िकक ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनह टती व अभयासकर सशोिन िळयाकि रयाितील. या पसतकयातील कोणतयािी भयाग सचयालक, ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनह टती व अभयासकर सशोिन िळ याचया लखी परवयानगीहशवया उदत करतया णयार नयािी.

मराठी भाषा अभयासगट सदसयमराठी भाषा जजञ सवमी

फयादर फयानसस हदहरिरो (सदस)िॉ. सनिया िोशी (सदस)शीती यािरी िोशी (सदस)

शी. हशवयािी तयाब (सदस)

िॉ. सियातया ियािन (सदस)शीती सहवतया अहनल वयाळ

(सदस-सहचव)

सयोजन ः शीती सहवतया अहनल वयाळ हवशषयाहिकयारी, रयाठीवितरकार ः फयारख नदयाफ

मखपषठ ः फयारख नदयाफ

अकषरजळरी ः भयाषया हवभयाग, पयाठयपसतक िळ, पण.

वनवमणी ः सनचिदयानद आफळ, ख हनह टती अहिकयारीरयािदर हचदरकर, हनह टती अहिकयारी रयािदर पयािलोसकर, सियाक हनहटती अहिकयारी

कागद ः ७० िी.एस.ए. हकरवोवि

मदररादश ः

मदरक ः

परकाशक हववक उतत गोसयावी

हनतरक पयाठयपसतक हनहटती िळ,

परभयादवी, बई - २५.

शीती सवयाती तयािफळिॉ. नदया भोरिॉ. शयारदया हनवयातशीती अनिया चवियाणशी. ोिन हशरसयारशी. परवीण खरशी. परोद ियाबशी. सयाियान हशकतोिशी. बयाप हशरसयाठशी. र लियान

परया. हवि रयाठोिशी. दहवदयास तयारशीती परयािली िोशीशीती वदिी तयारिया. सभयाष रयाठोिशी. नयानया लियानशीती परहतभया लोखिशीती ियालया ळीकिॉ. िषया सयावरकरशीती नसतया िोशी

शीती निया रयावतशीती अवया कयाणशीती सहपरया खयाहिलकरशी. सहनल बनसोििॉ. िगदीश पयारीलशी. रयाकयात दशपयािशी. नयादव एिकशी. रहवदरदयादया िोगरदवशी. हदलीप दशपयाि

परसतावनता

हपर हवदयारथी हतरयानो, इततया दियावीच ‘अकषरभयारती’ रयाठी ि पयाठयपसतक तचया ियाती दतयानया आनद िोत आि.हतरयानो! तमियालया रयाठीतन एककयाशी चयागलया परकयार सवयाद सयाितया यालया िवया. आपल हवचयार, भयावनया,

कलपनया लखनयातन अहभवकत करतया यालया िवयात. यासयाठी रयाठी भयाषया चयागलया परकयार हशकन उतत परकयार वयापरतया यालया िवी, ि हवचयारयात घऊन या पयाठयपसतकयातील पयाठयाची, सवयाधयायाची ोिनया कलली आि.

पयाठयपसतकयाचया सरवयातीलया कषतयाची यादी हदलली आि. तयावरन कोणती भयाहषक कौशल आतसयात करयाची आित याची तमियालया कलपनया ऊ शकल.

या पयाठयपसतकयाचया अतरगयात िोकयावलयावर तचया लकषयात ईल, की तयाध हवहवि सयाहितपरकयारयाचया सयावश कललया आि. गद पयाठयाध करया, लहलत, हवनोदी शलीतील पयाठ, हवजयान हवषयावरील पयाठ इतयादी परकयारचया पयाठयाचया सयावश कलया आि. तसच पद पयाठयाध परयारटनया, सतवयाणी, दशभकतीपर गीत, हनसगटवणटनपर कहवतया इतयादी कयावपरकयारयाचया सयावश करणयात आलया आि. या सवट पयाठयािील आश आहण भयाषया यािील वहवध तमियालया नककीच आविल.

या पयाठयपसतकयाच सवयाात ितवयाच वहशषटय मिणि परतक पयाठयाखयालील सवयाधयायाच सवरप आहण रचनया वहवध. ि सवयाधया तमियालया पयाठयाच अतरग सिन घणयास दत करतील. तची आकलनशकती, हवचयारशकती, कलपनयाशकती आहण सिनशीलतया हवकहसत करणयाचया ितन सवयाधयायातील कतीची रचनया ियाणीवपवटक कली आि. हशकषकयाच यागटदशटन आहण तच सवअधन यािन भयाषया हशकतयानया तमियालया अभयासयाच ओझ वयारणयार नयािी. पयाठयातरयाच दिपणिी रयािणयार नयािी.

दनहदन ववियारयात आपणयालया पयावलोपयावली रयाठी भयाषचया वयापर करयावया लयागतो. तया दषीन तची उतत तयारी वियावी, यासयाठी या पयाठयपसतकयातील उपोहित लखनयाचया सरयाव उपकत ठरल. तयाचबरोबर रोिचया ववियारयाध तमियालया ततरजयानयाचयािी वयापर करयाचया आि. तयासयाठी पयाठयघरकयाशी सबहित अहिक याहिती हळवणयासयाठी सकतसरळयाची यादीिी हदलली आि. परतक पयाठयासबिी अहिक याहिती हळवणयासयाठी ॲपचया याधयातन क. आर. कोिदयार उपकत दक शयाव सयाहित आपणयास उपलबि िोईल. तयाचया तमियालया अभयासयासयाठी हननचतच उपोग िोईल.

भयाहषक हवकयासयाबरोबरच हवचयारकषतया, अहभवकती कौशल आहण सिनशीलतया याचया हवकयासयासयाठी उपकत ठर शकणयार ि पयाठयपसतक तमियालया नककीच आविल, असया हववयास आि.

(डॉ. सवनल मगर)सचयालक

ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनहटती व अभयासकर सशोिन िळ, पण.

भाषाववषयक कषमा ः द ववीय भाषा मराठी

इयता दहावीचया अखरीस ववदारयाामधय भाषाववषयक पढील कषमा ववकवस वहावया, अशी अपकषा आह.

कषतर कषमा

१. हवहवि परसयारयाधयादयार परसयाररत िोणयाऱया चचयाट, सवयाद याबयाबत सवत:च त हननचत करतया ण. २. सयावटिहनक हठकयाणी ऐकललया सचनयानसयार आपलयाशी सबहित असललया सचनया लकषयात घण. ३. औपचयाररक व अनौपचयाररक सवयाद, सभयाषण ऐकन तयात सहकर सिभयाग घतया ण.४. हवहवि परकयारचया सयाहितयातील भयावयारट सिन घतया ण. ५. हवहवि सयाहितपरकयारयाचया धवहनहफती ऐकन तयातील सवरयाघयात, आरोि-अवरोि या वहशषटययाची ियाण िोण. ६. हवहवि सयाहितपरकयार ऐकन तयाबयाबत त ठरवतया ण.

१. हवहवि पदपरकयारयानया चयाली लयावन तयाच सयादरीकरण करतया ण.२. हवषयानरप सवत:च सवततर हवचयार परखिपण याितया ण. ३. हवहवि उपकरयाच हनोिन, आोिन करन तयात सहकर सिभयाग घतया ण.४. भयाषण-सभयाषण कौशलयातील बयारकयाव सिन घऊन तयाचया ोग वयापर करतया ण.५. परसगयानरप सोरील वकतीशी सवयाद सयािन सवत:च त परभयावीपण याितया ण.

१. पयाठयपसतक व पयाठयतर इतर सयाहितयाच सिपवटक परकर वयाचन करतया ण.२. हवरयाहचियाची दखल घऊन अरटपणट परकर वयाचन करतया ण.३. हदललया उतयाऱयाचया आशयाची धवतथी कलपनया, सयारयाश, हवचयार सिन घऊन लखन करतया ण. ४. हवहवि सयाहितपरकयारयाच सिपवटक वयाचन करन तयाचया आसवयाद घतया ण.५. आतरियालयावर उपलबि असललया सकतसरळयावरील याहितीच वयाचन करतया ण. ६. सयावटिहनक हठकयाणी हलहिललया सचनया व याहिती सिपवटक वयाचन तयाबयाबत ोग हवचयार करतया ण.

१. लखन करतयानया शदलखनयाचया हनयाच पयालन करतया ण.२. वयाचललया सयाहितयाचया आशयातील धवतथी हवचयारयाच लखन करतया ण.३. हदललया हवषयाध सवत:चया हवचयारयाची भर घयालन पनललखन करतया ण.४. मिणी, वयाकपरचयार, शबद व शबदसि, अयालकयाररक शबद, सभयाहषत याचया लखनयात उपोग करतया ण.५. सयायाहिक परनयावर अभयासपणट लखन करतया ण.६. घरनया, परसग, सवयानभव याच तलनयातक लखन करतया ण.७. ऐकललया, अनभवललया याहितीच सवत:चया शबदयात लखन करतया ण. ८. पयाठयपसतकयात सयाहवष असललया उपोहित लखन घरकयावर लखन करतया ण.

लखन

वािन

भाषर-सभाषर

शरवर

रयाठी अकषरभयारती (द हवती भयाषया) इततया दियावीच ि पयाठयपसतक अधन-अधयापनयासयाठी आपणयास दतयानया अहतश आनद िोत आि. हवदयारयाािील भयाहषक कौशल अहिकयाहिक हवकहसत िोणयाचया दषीन पयाठयपसतकयाध हवदयारयााचया भयावहववयाशी सबहित पयाठ, कहवतया, कती (सवयाधया) व आशयानरप हचतर यासयारखया अनक घरकयाचया सयावश कललया आि. हशकषकयानी पयाठयपसतकयात सयाहवष असणयाऱया भयाषयाहवषक कषतयाचया हवचयार करन हवदयारयाािील भयाहषक कषतया हवकहसत िोणयासयाठी पयाठयपसतकयातील कतीबरोबरच इतर हवहवि कती व उपकर ोिन त हवदयारयााकिन करवन घयावत.

कषतया कषतरयातील भयाषयाभयास या शीषटकयाखयाली हदललया सवट वयाकरण घरकयाची उिळणी हशकषकयानी हवदयारयााकिन करन घण अपहकषत आि. पयाठयपसतकयाध इततया नववीपात अभयासललया वयाकरण घरकयाची उिळणी िोणयासयाठी हवहवि कती ोिललया आित. वयाकरण घरकयाची व कतीची यािणी नोरिक व सोपया पदतीन कली आि. कहतपहतरकध या वयाकरण घरकयावर आियाररत कतीचया सयावश कलया ियाणयार आि. हशकषकयानी सवत: या वयाकरण घरकयाचया सरयावयासयाठी हवहवि कती ोियावयात व तया हवदयारयााकिन सोिवन घयावयात.

उपोहित लखन या हवभयागयाध हवदयारयााचया लखन कौशल हवकयासयासयाठी घरकहनिया हवहवि कती व तयाच नन हदलल आित. या वहवधपणट कतीिन हवदयारयाािील भयाहषक कौशल हवकहसत िोणयार आित. इततया दियावीतील उपोहित लखन घरकयाची यािणी इततया नववीतील उपोहित लखन घरकयाचया हवचयार करन कली आि, तयाळ हशकषकयानी इततया नववीतील उपोहित लखन घरकयाचयािी आढयावया घयावया.

हशकषकयानी सवत:चया सिनशीलतन, कलपकतन हवहवि भयाहषक कतीची रचनया करयावी, तयाचबरोबर अशया हवहवि कती तयार करणयासयाठी हवदयारयाानयािी परररत करयाव. तयातन हवदयारयााची हनरीकषणकषतया, हवचयारकषतया व कहतशीलतया यानयािी सिी हळणयार आि. आिहनक ततरजयानयाचया हवहवि याधयाचया वयापर करन अधयापनयात अहिकयाहिक सदभट दण अपहकषत आि. पयाठयपसतकयातील गद व पद पयाठयािील कठीण शबदयाच अरट पयाठयाचया शवरी हदलल आित. हशकषकयानी आवकतनसयार पयाठयातील इतर शबदयाच अरट सिन घणयासयाठी शबदकोशयाचया वयापर करयावया, तसच हवदयारयाानया सदभट मिणन शबदकोश पयािणयासयाठी परररत करयाव.

रयाठी अकषरभयारती (द हवती भयाषया) इततया दियावीच ि पयाठयपसतक तमियालया नककीच आविल, अशी आशया आि.

१. सदभयाटसयाठी शबदकोश पयाितया ण.२. हदललया हवषयाचया सखोल अभयास करन सवत याितया ण. ३. घरनया, परसग, कयाटकर याबयाबत अहभपरया याितया ण.४. शबदसि, वयाकपरचयार, मिणी याचया लखनयात व भयाषण-सभयाषणयात परभयावीपण वयापर करतया ण.

५.आतरियालयाचया वयापर करन ऑनलयाइन ववियार करतया ण. तसच सोशल ीहियाचया ोग वयापर करतया ण. ६. सगणकयावर उपलबि असणयाऱया हवहवि शकषहणक ॲनलिकशसचया अभयासयासयाठी वयापर करतया यण. ७. परसारमाधयमाद वार उपलबध होणाऱया कलाकतीचा आसवाद घता यण, तयाबाबत चचचकतसक चवचार करता यण.

८. चवचवध सामाचिक समसयाबाबत आपल मत परखडपण माडता यण.

१.इततया नववीपात अभयासललया वयाकरण घरकयाची उिळणी करण. हलग, वचन, सयानयारथी शबद, हवरदयारथी शबद, वयाकपरचयार, परत व उपसगट, शबदयाचया ियाती, हवरयाहचि, सयायारप, अवीभयाव व दद व सयास, उपया व उतपरकषया अलकयार, शबदसपतती, लखनहवषक हन इतयादी.२. रसहवचयार, वयाकरपयातर.

भाषाभयास

अधययनकौशलय

वशकषकासाठी

अ. कर. पाठ/कववा, लखक/कवी प. कर. अ. कर. पाठ/कववा, लखक/कवी प. कर.

अ. कर. पाठ/कववा, लखक/कवी प. कर.अ. कर. पाठ/कववा, लखक/कवी प. कर.

१. त बदी द (परयारटनया) १ - गर ठयाकर २. सतवयाणी- २ (अ) अहकलया ी दयास तझया-सत नयादव (आ) ोगी सवटकयाळ सखदयातया-सत एकनयार

३. शयाल ७ - रया. ग. ियािव४. उपयास १० - प. ल. दशपयािv ोठ िोत असललया लयानो... १५ (सरलवयाचन) - िॉ. अहनल कयाकोिकर

भाग - १

भाग -३ भाग -४

भाग - २

९. औकषण (कहवतया) ३३ - इहदरया सत

१०. रग सयाहितयाच ३६

११. िगल ियारी ४२ - अतल ियानकर

१२. रग िच रग उदयाच (कहवतया) ४५ - अिली कलकणथी

v िगण ककरसच ४७ (सरलवयाचन) - वसत हशरवयािकर

५. दोन हदवस (कहवतया) १७ - नयारयाण सवल ६. चिीवयालया १९

- िशी रईकर७. फरहपररस २३ - िॉ. परदीप आवर८. ऊियाटशकतीचया ियागर २८ - िॉ. रघनयार याशलकरv ियातया असतयालया ३१ (सरलवयाचन) - गरदव रवीदरनयार रयागोर

१३. हिरवगयार झयाियासयारख (कहवतया) ५० - िॉिट लोपीस१४. बीि परल गल ५२ - चद बोिल१५. खरया नयागररक ५५ - सियास बयाररकक१६. सवपन कर सयाकयार (कहवतया) ५९ - हकशोर पयाठकv वतपतती कोश ६१ (सरलवयाचन) v उपोहित लखन ६८

अनकरमणिकता

1

त बद धि द त तज द नवचतना धवशवास दज सतय सदर सववथा आजनम तयाचा धयास द

हरवल आभाळ जयाच हो तयाचा सोबती, सापडना वाट जयाना हो तयाचा सारथीसािना कररती तझी ज धनतय तव सहवास द

जाणावया दबवलाच दःख आधण वदनातवतया राहो सदा रधातनी सवदनािमनयातलया रधिरास या खल भदणयाची आस दसामरयव या शबदास आधण अथव या जगणयास द

सनमागव आधण सनमती लाभो सदा सतसगतीनीती ना ही भरषट हो जरी सकट आली धकतीपखास या बळ द नव झपावणया आकाश द

परसतत पराथवना ही कावयानदासाठी घतली असन ती धवदारयााकडन तालासरात महणवन घयावी.

शबदारथ :नवचतनदा - नवचतनय. सवथरदा - सदव, सवव अथाानी. आजनम - जनमभर. सदाररी - मागव, रसता, धदशा दाखवणारा. रधर - धिदर. रधिर - रकत. खल - दषट. नीती - सदाचाराच धनयम.

१. त बदी भदाग१

गर ठदाकर (१९६८) :परधसदध कवी, गीतकार, सतभलखक, नाटककार, कथा, पटकथा आधण सवादलखक. मराठी धचतरपटासाठी तयानी धलधहलली गीत

अधतशय लोकधपरय आहत. ‘नटरग’, ‘अग बाई अरचा’, ‘घर दोघाच’, ‘टाइमपास’, ‘डॉ. परकाश बाबा आमट’ यासारखया अनक परधसदध मराठी धचतरपटासाठी तयानी गीतलखन कल आह. सववोतककषट गीतकार महणन तयाना सन २००९ साली ‘कलागौरव’ परसकार व सन २०१० साली ‘झी गौरव’ परसकार यानी सनमाधनत करणयात आल आह.

परसतत पराथवनत सनमागव, सनमती आधण सतसगती याच महतव कवीन अिोरखखत कल आह. कायम सतयाची कास िरता यावी, सवदनशीलता जपणयासाठी ताकद धमळावी, अनाथाच नाथ होणयास बळ धमळाव व शाशवत सौदयावचा धयास लागावा, या भावना पराथवनतन वयकत झालया आहत.

2

अधनिमदाधज पड बदाळ । मदातदा िदाव कनवदाळ ।।१।।

तसदा िदाव मदाधियदा कदाजदा । अधकलदा मी दास तिदा ।।२।।

सवधच िपदाव पधषिणी । धपली पडतदाधच िरणी ।।३।।

भकल वतसरदाव । िन हबरत िदाव ।।४।।

वणवदा लदागलदास वनी । पदाडस धचतीत हरणी ।।५।।

नदामदा महण मघदा जसदा । धवनधवतो चदातक तसदा ।।६।।

सकलसतगाथा खड पधहला : शीनामदवमहाराजाची अभगगाथा अभग करमाक १६६१सपादक : परा. डॉ. र. रा. गोसावी

२. सतवदाणीसत नदामव (१२७०-१३५०) ः

वारकरी सपरदायातील थोर सतकवी. सत नामदवाची अभगरचना अधतशय उतकट असन तयाचया अभगाची भाषा सबोि, सरळ, सािी आह. तयानी धहदीतही रचना कली आह. पजाबात जाऊन तयानी भागवत िमावची पताका फडकवली. धशखाचया ‘गर गथसाहब’ या गथात तयाची एकसषट कवन समाधवषट असन ‘भकत नामदवजी की मखबानी’ या नावान ती परधसदध आहत.

परसतत अभगामधय सत नामदवानी धवधवि दषटानतातन परमशवर ककपची याचना कली आह.

(अ) अधकलदा मी दास तिदा

3

(१) पदाठदाचयदा आिदार खदालील कती कवहदा घडतदात त धलहदा.(अ) माता िावन जात.....

(अा) परवीवर पधषिणी झपावत.....

(इ) गाय हबरत िावत.....

(ई) हररणी धचधतत होत.....

(२) आकती पणथ करदा.

कधवततील मदातदा आधण हररणीच वणथन करणदार शब

माता हररणी

(३) कोण त धलहदा.(अ) परमशवराच दास- (अा) मघाला धवनवणी करणारा-

(४) कदावयसौयथ. (अ) खालील ओळीच रसगहण करा. ‘सवधच झपाव पधषिणी । धपली पडताधच िरणी ।।

भकल वतसराव । िन हबरत िाव ।।’(आ) आई, पराणी, पषिी याचया मातपरमाच कधवततन वयकत झालल वणवन तमचया शबदात सागा. (इ) सत नामदवानी परमशवराकड कलली धवनती सोदाहरण सपषट करा.(ई) पकयाचया/पराणयाचया आपलया धपलाशी असललया सबिाबाबत तमचा अनभव धलहा.

v v v

शबदारथ :कनवदाळ - दयाळ. कदाज - काम. अधकलदा - अधकत झालला. सव - लगच. वतसरदाव (वतसरव)- वासराचया आवाजान. पदाडस - हररणीच धपल.

कती

4

जवी चदरधकरण चकोरदासी । पदाखोवदा जवी धपधलयदासी ।जीवन जस कदा जीवदासी । तवी सवदाासी मतव ।।जळ वररवरी षिदाळी मळ । योधगयदा सबदाहय करी धनमथळ ।उक सखी करी एक वळ । योगी सवथकदाळ सखदातदा ।।उकदाच सख त धकती । सवधच षिण तधित होती ।योधगयदा सवदानतपी । सखदासी धवकती प नदाही ।।उकदाची ज मिरतदा । त रसनसीधच ततवतदा ।योधगयदाच गोडपण पदाहतदा । होय धनवधवतदा सववधदरयदा ।।मघमख अि:पतन । उकदाच खोधन जदाण ।अि:पदात धनवती जन । अननदान सकळदासी ।।तस योधगयदासी खदालत यण । ज इहलोकी जनम पदावण ।जन धनववी शरवणकीतथन । धनजजदान उ िरी ।।

‘एकनाथी भागवत’ शासकीय परत : अ. ७.ओवया ४६५ त ४६८, ४७३ त ४७४

२. सतवदाणीसत एकनदार (१५३३ त १५९९) :

भागवत सपरदायातील थोर सतकवी. सोळावया शतकातील महाराषटटाचया सासककधतक परबोिनाच परवतवक. ‘एकनाथी भागवत’, ‘रखमणी सवयवर’, ‘भावाथव रामायण’ इतयादी गथ, अभग, आखयान, गौळणी, पद, भारड अशी तयाची बहआयामी लखनसपदा आह. बहशतता, समनवयशीलता, सामानयाचया उद िाराची तळमळ, आलकाररकता, पौराधणक कथासदभव, सबोिता ह सत एकनाथाचया कावयाच परमख धवशष होत.

परसतत अभगात योगी परष आधण पाणयाची तलना कली असन, योगी परष हा पाणयापषिाही शषठ आह, ह धवधवि दषटानतातन सत एकनाथ यानी सपषट कल आह.

(अदा) योगी सवथकदाळ सखदातदा

5

(१) खदालील चौकटी पणथ करदा.(अ) अभगात वधणवलला चदरधकरण धपऊन जगणारा पषिी

(अा) धपलाना सरधषितता दणार

(इ) धचरकाल धटकणारा आनद

(ई) वयकतीला सदव सख दणारा

(२) खदालील आकती पणथ करदा.

शबदारथ :

जवी - जयापरमाण. चकोर - एक पषिी. हा चदरधकरण धपऊन जगतो अशी कलपना आह. पदाखोवदा - पधषिणीच पख. जीवन - पाणी. षिदाळण - िण. सबदाहय - आतन व बाहरन. उक - पाणी. तधित - तहानलला. धनवधवण - सतषट करण, शात करण. धनजजदान - आतमजान.

योगयदाच मतव सवदााशी तयदापरमदाण

धपधलयासी

जीवासी चदरधकरण

(३) खदालील तकदा पणथ करदा. योगीपरि आधण जीवन (पदाणी) यदाचयदातील फरक सपषट करदा.

योगीपरि जीवन (पदाणी)

(४) खदालील शबदासदाठी कधवततील समदानदारथी शब शोिदा.(अ) जीभ- (आ) पाणी- (इ) गोडपणा- (ई) ढग-

(५) कदावयसौयथ.(अ) खालील ओळीच रसगहण करा. तस योधगयासी खालत यण । ज इहलोकी जनम पावण । जन धनववी शवणकीतवन । धनजजान उद िरी ।।(अा) ‘योगी परष पाणयापषिा शषठ आह’ ह तमचया शबदात सपषट करा. (इ) योगी परष आधण पाणी ह दोघही सामाधजक कायव करतात, ह सपषट करा.

v v v

कती

6

मानवी जीवनात कलच महतव अननयसािारण आह. कोणतीही कलाककती पाहताना, धतचा आसवाद घताना मानवी मनात भावनाच अनक तरग उठतात. कलचा आसवाद घणयाच कौशलय परतयकाचया सवानभव षिमतवर अवलबन असत. ही अनभवषिमता शालय वयापासन वद धिगत वहावी, या दषटीन ‘रसासवाद’ ही सकलपना आपण समजन घऊया. मानवाचया अत:करणात जया भावना खसथर व शाशवत सवरपाचया असतात, तयाना ‘सथाधयभाव’ अस महणतात. उदा., राग, द:ख, आनद इतयादी.

कोणतयाही कलचा आसवाद घताना या भावना जागत होतात व तयातन रसधनषपतती होत.

साधहतयामधय गद-पद घटकाचा आसवाद घताना आपण अनक रस अनभवतो. गद-पद घटकातन चपखलपण वयकत होणारा आशय, दोन ओळीमिील गधभवताथव, रपकातमक भाषा, पद घटकातील अलकार, सचकता, परसाद, माियव ह कावयगण पदोपदी परतययास यतात. अथवपणव रचनाचा रसासवाद घणयाची कला आतमसात झाली, की तयामळ धमळणारा आनद अवणवनीय असतो. भाषासमदधीसाठी ‘रसासवाद’ या घटकाकड आवजवन लषि दऊया.

मनातील वयखकतक द:खाची भावना जर साधहतयातन अनभवाला आली तर धतथ करण रसाची धनधमवती होत. मनातलया द:खाचा धनचरा, धवरचन होऊन (कथधसवसचया धसदधातानसार) कारणयाचया सहसवदनचा अनभव घता यतो आधण या परधकरयतन कावयाचा आसवाद घता यतो. तसच वयखकतक द:खाची भावना साववधतरक होऊन धतच उदाततीकरण होत. अशा भावनाचया उदाततीकरणामळ मी व माझा या पलीकड जाऊन वयकतीचया व समाजाचया भावनाचा आदर करणयाची वतती जोपासली गली तर नातयामिील, वयकतीवयकतीमिील भावसबिाच दढीकरण होत.

कोणतीही कलाककती अभयासताना तया कलाककतीचा आसवाद घता आला तरच ती आनददायी ठरत. एखादी कलाककती धदसण, ती पाहण व ती अनभवण, ह कलाककतीचया आसवादाच टपप आहत. कवळ डोळानी नवह तर मनान कलाककती अनभवता आली पाधहज. कोणतयाही कधवतच, पाठाच आकलन होऊन सवदनशीलतन कलाककतीतील अथव, भाव, धवचार, सौदयव धटपता आल पाधहज. कवीला काय सागायच आह याधवषयी दोन ओळीमिील दडलला मधथताथव समजला तरच कधवतच पणााशान आकलन होत व तयाचया रसधनषपततीचा आनद घता यतो. आपलया पाठयपसतकातील परतयक पाठ, परतयक कधवता, परतयक घटकाकड पाहणयाचा अथव समजन घणयाची ही आसवादक दषटी धवकधसत झाली, तर भाषचा खरा आनद परापत होईल.

सथाधयभावाची उतकट खसथती महणज रस होय.सथाधयभाव रसधनषपतती

वीरकरण

रस

शगार

भयानकबीभतसहासय

रौदर

शात

अद भत

सरदाधयभदाव

भयधवसमय

कटदाळदा:ख

रदागशोक

उतसदाहआन

रसधवचदार

भदािदाभयदास

7

एकदा मी प. ल. दशपाड याचयाकड काही एक धनधमततान गलो होतो. काम झालयावर मी धनघणयाचया बतात होतो; तवढात सनीताबाईनी मला थाबवल व धवचारल, ‘‘तमहाला शाल धदली तर चालल काय?’’

मी एका पायावर ‘हो’ महटल. प. ल. व सनीताबाई यानी मला शाल दावी, हा मला मोठा गौरव वाटला. ती शाल मी माझया खोलीतलया सटकसमधय ठवन धदली. वापरली मातर किीच नाही.

पढ वाईला धवशवकोशाचा अधयषि महणन मी गलो. धतथ नदीकाठचया पराज पाठशाळचया खोलीत मी राहत अस. खोलीचया दधषिणकडील खखडया ककषणा नदीचया धचचोळा परवाहावर होतया. थडीचया धदवसात एक बाई माझया खखडकीखालील घाटाचया िोटा तटावर धतच िोट मल एका टोपलीत ठवन मास पकडणयाचया उदोगात होती. धतच बाळ कडायाचया थडीन कडकडत रडत होत; पण आई धतकड बघतही नवहती. मला मातर राहवल नाही. मी सटकसमिील ‘पलधकत’शाल काढली, पाचपनास रपयाचया नोटा काढलया व तया बाईला हाक मारली. खखडकीतन त सवव खाली धदल आधण महटल, ‘‘तया बाळाला आिी शालीत गडाळ आधण मग मास मारत बस.’’ या घटनची ऊब पलधकत शालीचया उबपषिा अधिक होती.

कधववयव नारायण सवव खप सभा, समलन गाजवत. पढ त साधहतय समलनाच अधयषिही झाल. पररणामत: तयाचया कायवकरमाना अहोरातर भरतीच अस. परतयक कायवकरमात सनमानाची शाल व शीफळ तयाना धमळत राही. एकदा त मला महणाल, ‘‘या शाली घऊन घऊन मी आता ‘शालीन’ बन लागलो आह.’’

तयाचया बोलणयातील उपरोधिक खोच माझयाच नवह तर कोणाचयाही सहजपण लषिात यणारी होती. शाल व शालीनता याचा सबि काय? खर तर, खरीखरी शालीनता शालीधवनाच शोभत! सवव मळातच शालीन. शालीचया वषाववाखाली तयाची शालीनता किी हरवली नाही, किी षिीणही झाली नाही.

मी कधववयााना महटल, ‘‘शालीमळ शालीनता यत असल तर मी कजवबाजारी होईन, धभकला लागन; पण शकडो शाली खरदी करन सवााना एकक शाल लगचच नऊन दईन.’’ यावर तो शालीन कवी मनापासन हसला.

शालीमळ शालीनता यत की जात? या परशनाच माझ उततर ‘जात’ असच आह. सनमान करणयाचया रपान आपण खर तर एक शालीन जग गमावन बसणयाचा िोकाच मोठा आह.

मी २००४ साली मराठी साधहतय समलनाचा धबनधवरोि अधयषि झालो. ततकालीन एक-दोन वषाात माझयावर शालीचा वषावव झाला. एवढा शाली जमत गलया, की माझया आठ बाय सहाचया खोलीत तयाना ठवणच शय नवहत. मग मी सगळा शालीच गोठोड बािन त धनकटवतती धमतराकड ठवल व तया शाली वापरणयाच वगर तयाला सवावधिकार धदल. धबचारा अधतपरामाधणक! तयाचयाही िोटा खोलीत तयान त साभाळल.

हळहळ मी सगळा शाली वाटन टाकलया, गरीब शधमकाना!

३. शदालरदा. ग. जदािव (१९३२ त २०१६) :

कवी, समीषिक, लधलतलखक. साधहतयाची जाण आधण बहआयामी समीषिावतती यातन तयाची समीषिा धवकधसत झाली. वयापक वाङ मयीन दखषटकोन आधण धचतनातमकता ही तयाचया समीषिची वधशषट आहत. तयाचया समीषिाधवषयक लखनाची तीसहन अधिक पसतक आहत. तयाच ‘साधहतय आधण सामाधजक सदभव’, ‘आनदाचा डोह’, ‘धनळी पहाट’, ‘आिधनक मराठी कवधयतरीची कधवता’, ‘साठोततरी मराठी कधवता व कवी’, ‘आगळीवगळी नाटक’ ही समीषिातमक पसतक; ‘धवयोगबरहम’, ‘मावळतीचया कधवता’ ह कधवतासगह इतयादी लखन परधसदध आह. १९७० त १९९० या काळात त धवशवकोशाचया सपादनात सहभागी होत.

शालीभोवती असललया लखकाचया आठवणी या पाठातन वयकत झालया आहत. ‘शाल’ ही परतीकातमक आह. शालीमळ यणारा ‘शालीनतचा’ सदभव अतमवख करणारा अाह. पाठातील औदायावच उदाहरण ह माणसाची सवदनशीलता जपणार आह. वसतचया सदभावतील आठवणीच मोल महतवाच असत. कोणतयाही धनजतीव वसतशी धनगधडत असलल सदभव मानवी भावना तरल ठवतात. वसतशी धनगधडत कोणतीही आठवण असो अथवा परसग, तयाच मानवी सदभवच सवावथावन महतवाच ठरतात.

8

याच समारास मी शधनवार पठतील ओकारशवर मधदराचया पलावर बहिा रोज सधयाकाळी जात अस. तथील कटटावर बसण मला आवड. एक धदवस काय घडल, की कडक थडीचया धदवसात एक महातारा, अशकत धभषिकरी कटटाला लागनच धचरगट टाकन व पाघरन कडकडत बसलयाच मी पाधहल.

दसऱया धदवशी मी दोन शाली घऊन ओकारशवराचया कट टावर आलो. तो महातारा होताच. तयाला दोनही शाली धदलया. तयान थरथरतया हातानी मला नमसकार कला.

पढ चार-पाच धदवस मला काही कामामळ सधयाकाळी ओकारशवराला जाणयास उसत लाभली नाही. तयानतर मी नहमीपरमाण य-जा करत राधहलो. मग एकदम तया धभषिकरी वदधाची आठवण आली. तो नहमीचया धठकाणी नवहताच. तथील पलावर चककर मारावी महणन मी उठलो व पलावरन चाल लागलो.

पलाचया जवळपास मधयावर तो धभषिकरी महातारा धदसला. मी लगबगीन तयाचयाकड गलो. पाहतो तो काय, तीच धचरगट अगाखाली व अगावर, तच कडकडण, तच दीनवाण धजण!

मी महटल, ‘‘बाबा, तमही मला ओळखल?’’तयान नकाराथती मान हलवली.मग मीच महटल, ‘‘बाबा, पाच-सहा धदवसापवती मी तमहाला दोन शाली धदलया होतया. आठवत?’’यावर महातारा खलला व पनहा हात जोडन महणाला, ‘‘ह भलया माणसा, त लई मोठा! मयासनी शाली धदलया! पण

बाबा, मया धभकाऱयाला शाली कशा शोभतील? तया शोभपषिा पोटाची आग लई वाईट! मी शाली इकलया व दोन-तीन धदवस पोटभर जवन घतल बाबा! आमच ह असल धबकट धजण! तझ लई उपकार हायत बाबा.’’

शालीची शोभा आधण ऊब व पोटाची आग आधण अनाची ऊब!भकलयास अन दाव, तहानललयास पाणी दाव आधण हही जमल नाही, तर अभागयाना सनमानाचया शाली तरी

दावयात!

(छदातर परबोिन, ीपदावली धवशिदाक २०१२)

(१) उततर धलहदा. (अ) प. ल. व सनीताबाई यानी धदललया शालीचा लखकान पाठात कलला उलख (आ) २००४ चया मराठी साधहतय समलनाच अधयषि (इ) पाठात उलख असणारी नदी (ई) सभासमलन गाजवणार कवी (२) शदालीच पदाठदात आलल धवधवि उपयोग धलहदा.

(३) खदालील परसगी लखकदान कलली कती धलहदा.(अ) एका बाईच बाळ कडायाचया थडीन कडकडत होत. (आ) महातारा, अशकत धभषिकरी कटटाला लागनच धचरगट टाकन व पाघरन कडकडत बसलयाच पाधहल.

कती

शदालीच उपयोग

9

(४) कदारण शोिन धलहदा.(अ) एका बाईचया बाळासाठी शाल धदलयाचया घटनची ऊब पलधकत शालीचया उबपषिा जासत होती,

कारण...........

(आ) शालीचया वषाववामळ नारायण सवव याची शालीनता हरवली नाही, कारण ...........

(इ) लखकाचया मत शालीमळ शालीनता जात, कारण ...........

(५) आकती पणथ करदा.

लखकदानी भिवलली प

(६) खदालील वदाकयदातील कतीतन धकवदा धवचदारदातन कळणदार लखकदाच गण शोिदा. (अ) बाईला हाक मारन खखडकीतन शाल व नोटा धदलया. (आ) खर तर, खरीखरी शालीनता शालीधवनाच शोभत! (इ) हळहळ मी सगळा शाली वाटन टाकलया. (७) खदालील शबदातील अषिरदापदासन अरथपणथ शब तयदार करदा. (अ) जवळपास (आ) उलटतपासणी(८) अिोरखखत शबदासदाठी योगय समदानदारथी शब वदापरन वदाकय पनहदा धलहदा.

(अ) नारायण सवव याचया कायवकरमाना अहोरातर भरतीच अस.(आ) खोलीचया दधषिणकडील खखडया ककषणा नदीचया धचचोळा परवाहावर होतया.(इ) मी सगळा शालीच गाठोड बािन धनकटवतती धमतराकड ठवल.

(९) ‘पलधकत’ ह उततर यईल असदा परशन तयदार करदा.(१०) शदालीनपदासन शदालीनतदा भदाववदाचक नदाम तयदार होत. तयदापरमदाण ‘तदा’, ‘तव’,‘अदाळ’ आधण ‘पणदा’ ह परतयय

लदावन तयदार िदालली भदाववदाचक नदाम धलहदा.

- तदा - तव - आळ - पणदा

(११) अिोरखखत शबदाच धलग बलन वदाकय पनहदा धलहदा.(अ) लखक सदर लखन करतात.(आ) तो मलगा गररबाना मदत करतो.

(१२) सवमत.(अ) ‘शाल व शालीनता’ याचा पाठाचया आिार तमहाला कळलला अथव सपषट करा.(आ) ‘धभषिकऱयान कलला शालीचा उपयोग’, याधवषयी तमच मत धलहा.(इ) लखकाचया भावना जशा ‘शाल’ या वसतशी धनगधडत आहत तशा तमचया आवडीचया वसतशी धनगधडत असललया भावना, तमचया शबदात धलहा.

v v v

10

माझया खाजगी उपोषणाची हकीकत चाळीत जाहीर झाली आधण यताजाता ही माझी ‘नाही ती भानगड’ आह, उगीच ‘हात दाखवन अवलषिण’ आह, ‘पलल नाही तवहा खाजगी झाल!’ अशी वाय माझया कानावर यऊ लागली; पण मी कोणतयाही टीकला भीक घालणार नवहतो. ‘एकश एयाएशी पौड.’ रातरधदवस त काडव माझया डोळापढ नाचत होत. वजन कमी झाल पाधहज, या धवचारान माझी झोप उडाली. झोप कमी झाली तर वजन उतरत या धवचारान मला तयाचही काही वाटत नवहत. मी पवतीसारखा गाढ झोपत नाही यावर िमवपतनीचा मातर अधजबात धवशवास नवहता. ‘‘घोरत तर असता रातरभर!’’ अशासारखी दरततर ती मला करत अस.

‘‘दोन मधहनयात पनास पौड वजन कमी करन दाखवीन तर खरा!’’ अशी भीषमपरधतजा करन मी आहारशासतरावरचया पसतकात डोक घाल लागलो. परोटीनयकत पदाथव, चरबीयकत दरवय वगर शबदाबददलची माझी आसथा वाढ लागली. साऱया ताटातल पदाथव मला न धदसता नसतया ‘कलरीज’ मला धदस लागलया आधण आनदाची गोषट अशी, की वजन उतरवणयाचया शासतरात पारगत झालल तजज मला रोज डझनवारीन भट लागल. इतकच काय, परत जया आमचया चाळीतलया लोकानी माझया उपासाची अवहलना कली होती, तयानीच मला ‘डाएटचा’ सला धदला. उदाहरणाथव- सोकाजी धतरलोककर.

‘‘तला सागतो मी पत, ‘डाएट’ कर. बटाटा सोड. बटाटाच नाव काढ नकोस.’’‘‘हो! ‘महणज कठ राहाता?’ महणन धवचारल तर नसत ‘चाळीत राहातो’ महणा. ‘बटाटाची चाळ’ महण नका. वजन

वाढल! खी: खी: खी:!’’ जनोबा रग या इसमाला काय महणाव ह मला कळत नाही. नहमी धतरक बोलायच महणज काय!पण सोकाजीनी तयाला परसपर जामन टाकल. ‘‘ए इधडअट! सगळाच गोषटीत जोक काय मारतोस नमी? मी सागतो

तला पत-त बटाटा सोड.’’ मी काय काय सोडल असता माझ वजन घटल याची यादी बटाटापासन सर झाली.‘‘बटाटाच ठीक आह; पण पत, आिी भात सोडा.’’ एक सला. ‘‘भातान थोडच लठठ वहायला होत? आमचया

कोकणात सगळ भात खातात. कठ आहत लठ ठ? तमही डाळ सोडा.’’ काशीनाथ नाडकणती.‘‘मखय महणज साखर सोडा.’’‘‘मी साग का? मीठ सोडा.’’‘‘लोणी-तप सोडा-एका आठवडात दहा पौड वजन घटल नाही तर नाव बदलीन. आमचया हडकाककचया वाइफच

घटल.’’‘‘तल आधण तळलल पदाथव आिी सोडा.’’ बाबकाका.‘‘धदवसा झोपण सोडा.’’‘‘खर महणज पतत खळायच सोडा. बसन बसन वजन वाढत.’’ मी मातर या सवव जनाच एकन मनाच करायच ठरवल होत. पधहला उपाय महणन मी ‘आहारपररवतवन’ सर कल.

४. उपदासप. ल. शपदाड (१९१९ त २०००) :

थोर मराठी साधहखतयक. धवनोदी लखक, नाटककार, परवासवणवनकार, चतरसर कलावत. सकम धनरीषिण, माधमवक आधण धनमवळ धवनोद, तरल कलपनाशकती आधण भाषचा कलपक व चमतककतीपणव उपयोग करणयाच कौशलय ह तयाच लखनधवशष. ‘तका महण’, ‘तझ आह तजपाशी’, ‘अमलदार’, ‘सदर मी होणार’, ‘ती फलराणी’ इतयादी सवततर आधण रपातररत नाटक; ‘सद आधण दाद’, ‘धवठठल तो आला आला’, इतयादी एकाधकका सगह; ‘खोगीरभरती’, ‘असा मी असामी’, ‘खखली’, ‘बटाटाची चाळ’, ‘हसवणक’ इतयादी धवनादी लखसगह; ‘अपवावई’, ‘पववरग’, ‘जाव तयाचया दशा’ इतयादी परवासवणवन; ‘वयकती आधण वली’, ‘गणगोत’, ‘मतर’ इतयादी वयखकतधचतरणातमक पसतक अशी तयाची धवपल गथसपदा आह. तयाचया ‘वयकती आधण वली’ या पसतकाला साधहतय अकादमीचा परसकार धमळालला आह. भारत सरकारन ‘पद मभषण’ या परसकारान तयाना सनमाधनत कल आह.

मधयमवगतीय वयकतीचा सकलप व सकलपपततीत कस अतर पडत आधण सकलप करणार वयकती कस हासयासपद ठरतात, याच मजदार धचतरण परसतत लखात प. ल. दशपाड यानी कल आह.

11

साखरत सवाात अधिक कलरीज असतात, महणन परथम धबनसाखरचा चहा सर कला. पधहलया धदवशी धवशष फरकही वाटला नाही. घरात साखरबदी जाहीर कली. कटबाला सारी धदवाळी धतखटाधमठावर उरकायची सकत ताकीद धदली. ‘‘मलासाठी महणन काय थोड गोडािोडाच करायच त कर.’’ एवढी सवलत ठवली. पधहलया धदवशीच मला फरक जाणवायला लागला. भात अधजबात वजयव करण अवघड होत, महणन फकत पधहला भात आधण ताकभात ठवन मिला भात वजयव कला. नसती उकडलली पालभाजी खाण कस जमणार हा धवचार धकती पोकळ होता, याचा अनभव ती खाललयावर आला आधण नहमीचया भाजीत ‘ही’ धनराळ काय करत याचा अजनही अदाज आला नाही.

पधहला धदवस सरळीत गला आधण दसऱया धदवशी वरतभगाचा परसग आला. पधहलया धदवशी धनममयाहन अधिक कचरीला माझया वजन घटवणयाचया वरताची वाताव गली होती; परत दसऱया धदवशी आमचया अणणा नाडगौडाला परमोशन धमळालयाची वाताव आली आधण तयान साऱया सशनला पाटती धदली. कटीनचया आचाऱयान तर माझया ‘डायट’ वर सड घयायचा अस ठरवन पदाथव कल होत. बर, न खाव तर अणणा नाडगौडाला वाईट वाटणार! धबचारा सहा वषाानी ‘एधफधशएनसी बार’चया जाळातन बाहर पडला होता. आचाऱयान धमठाईत साखर न घालता साखरत धमठाई घालन आणली होती. घासाघासागधणक सहसराविी कलरीज पोटात चाललया होतया, तयामळ खालल गोड लागत नवहत. बटाटवड होत-महणज आणखी कलरीज. धचवडा अससल ‘वनसपती’तला, तयामळ आणखी कलरीज आधण एवढ सगळ हादडन शवटी ‘भजयाधशवाय पाटती कसली?’ या धभकोबा मसळाचया टोमणयामळ चकाळन नाडगौडान सपशल भजयाची परत ऑडवर धदली.

शवटी मला राहवना. भजयाची सहावी पट उडवलयावर, मी अतयत कधवलवाणया सवरात ‘सधया मी ‘डाएट’वर असलयाच’ साधगतलयावर सवाानी मला वडात काढल.

‘‘अर पत, खाणयाचा आधण वजनाचा काय सबि?’’ धभकोबा मसळ महणाला, ‘‘मी बघ एकवीस गलाबजाम खाल-एवढच काय, आपण तर आयषयात एसरसाईज नाही कला. तझी कभ रास धन कभ लगन आह. नसता वाय भषिण करन राधहलास तरी त असाच जाडा राहाणार. लठठपणा काय आपलया हातात आह?’’

‘‘नॉनसनस!’’ जगदाळ ओरडला, ‘‘रधनग कर रोज.’’‘‘रधनगपषिा दखील दोरीवरचया उडा मारा. बर का पत, माझया धससटरच वट चाळीस पौड उतरल दोरीवरचया

उडानी.’’ क. कमधलनी ककर महणाली.शवटी सवााचया मत मी सकाळी रधनग कराव आधण सधयाकाळी दोरीवरचया उडा मारावयात अस ठरल आधण मी

सातवया बशीमिल भज उचलल.कटबाचा मातर माझया ‘डाएटचया’ बाबतीतला उतसाह अवणवनीय होता, कारण रोज काही काही चमतकाररक पदाथव

माझया पानात पडायला लागल. एक धदवशी नसती पडवळ उकडन धतन मला खायला घातली. शवगयाचया शगा, पडवळ, भडी, चवळीचया शगा वगर सडपातळ भाजयाचा खराक धतन चाल कला. कोबी, कॉधलफॉवर वगर बाळसदार मडळीची सवयपाकघरातन हकालपटी झाली. सकाळचा चहादखील सरवातीला होता तसा राधहला नाही. धबनसाखरचा चहा इतका कड लागत असल अशी यापवती किीच कलपना आली नाही मला.

‘‘चहा सरवातीला धबनसाखरचा असनही कड लागला नाही आधण आता का लागतो तवढ साग’’, अस महटलयावर कटबाकडन खलासा धमळाला.

‘‘हच त-महटल त काय उगीच? अहा, महणज सरवातीला मी तमहाला जो धबनसाखरचा चहा धदला तो धबनसाखरचा नवहताच मळी!’’

‘‘नवहता? मग मला धबनसाखरचा चहा महणन काय साधगतलस?’’‘‘अहो, थोडीशीच राधहली होती साखर, ती सपपयात महटल घाल. काल सपली. आजपासन धबनसाखरचा चहा

कलाच की साखर न घालता.’’‘‘महणज खलास! अग, धकती लाख कलरीज गलया असतील माझया पोटात. कसल कमी होतय माझ वजन? पण

12

साधगतल का नाहीस मला?’’‘‘उगीच आरडाओरडा नका कर. वजनाच त काय मल? होईल हळहळ कमी आधण कोणाच मागन खात नाही

महणाव आमही. सवत:च कमवन खातो महणाव. वाढल तर वाढ द वजन.’’ मलाना दणयासाठी लाड काढन बशी ठवत आधण माझया वजनषिय-सकलपाला आणखी नव सरग लावीत ती उद गारली.

‘‘लाड कशाला कलस? साखर असल तयात!’’‘‘इशश! साखरधशवाय लाड आमचया नाही घराणयात कल कणी!’’तातपयव, चहा धबनसाखरचा होता ह खर; परत लाडवाचया रपान काही कलरीज पोटात गलयाच!दोरीवरचया उडाचा फकत एकदा परयतन कला व पधहली उडीच शवटची ठरली, कारण आठ गधणल दहाचया

आमचया धदवाणखानयात परथम दोरी सपणव धफरवण अवघड. एकदा डोयावरन दोरी पलीकड गली ती डटधसग टबलावरचया तलाचया व औषिाचया बाटलया खाली घऊन आली. दसऱयादा अिववट गलरी आधण अिववट घरात राहन दोरी धफरवली ती आचायव बवयााचया गळात. तयाचा माझयावर आिीच राग होता. मी उपास करतो ह कळलयावर चाळीतली सारी मडळी समाचाराला यऊन गली; परत आचायव बाबा बवव शजारचया खालीत असनही आल नाहीत, कारण ‘उपास’ ह तयाच खास राखीव करण होत.

‘‘हा दषटपणा माझया गळात दोरी अडकवन कलात ह ठीक झाल; पण तमचया वयाला न शोभणाऱया हा धिगामसतीला दसरा कोणी माझयासारख बळी पडला असता, तर तमची िडगत नवहती. मी तमहाला षिमा करतो.’’

‘‘पण... मी ह मददाम कल नाही, आचायव! अहो वजन कमी करायला दोरीचया उडा मारतोय मी.’’‘‘काही उपयोग होणार नाही!’’‘‘का?’’‘‘का महणज? धजभवर ताबा नाही तमचा. सयम हवा. मनाची एकागता हवी. तयासाठी परथम महणज काही गोषटी

सोडावया लागतील.’’‘‘आता हा उडा मारायला मी लाजदखील सोडली ह पाहता ना तमही, बाबा?’’‘‘ठीक आह. परथम बोलण सोडा.’’‘‘बोलण सोड?’’‘‘अधजबात! खाणयासाठी ताडाचा वापर कमी करायचा एवढ पाधहल तमही; पण बोलणयासाठीदखील तयाचा वापर

बद कलयाधशवाय तमची जीभ ताबयात राहाणार नाही.’’‘‘पण मला बोललच पाधहज, बाबा.’’ मी कधवलवाणया सवरात ओरडलो.‘‘का पण? एवढा सयम नाही तमचयात? मौनाच सामरयव मोठ आह. मौन ही शकती आह. मौन ही...’’उडा मारायचया माझया दोरीच एक टोक हातात िरन बाबा एक तास ‘मौनाच महतव’ या धवषयावर बडबडत होत.

शवटी तयाचा वापरवाह अडवन मी ओरडलो, ‘‘पण बाबा, मी बोललो नाही तर खाऊ काय?’’‘‘महणज? बोलणयाचा आधण खाणयाचा सबि काय?’’‘‘मी टधलफोन-ऑपरटर आह, बाबा. धदवसभर बोलावच लागत मला.’’‘‘मग कसल वजन उतरवणार तमही?’’ अतयत कारणयपववक कटाषि टाकन बाबा गल आधण तयाचया गळात

पडलली दोरी मघाशी मी गच आवळली का नाही, या धवचारान मला पशचातताप झाला.मग मातर मी धचडलो आधण धनशचय कला की बसस. यापढ उपास वजन उतरपयात उपास! मला मी काटकळा

झालयाची सवपन पड लागली. भरलया ताटावरन मी उठ लागलो. धबनसाखरचा आधण धबनदिाचाच काय; पण धबनचहाचा दखील चहा मी धपऊ लागलो. साखर पाधहली, की माझया अगाचा धतळपापड होऊ लागला. कवळ फळावर मी जग लागलो. धलबाचा रस तर मला अमतासारखा वाट लागला. िारोषण दिासाठी मी अिनमिन अिरीचया गोठयात जाऊ लागलो. दोरीवरचया उडा कवळ खालचया मजलयावरील मडळीचया ‘दषटपणान व आकसान’ कललया तकरारीमळ

13

थाबवावया लागलया. दहा उडा पाय न अडकता मारणयापयात मी पोचलो होतो. कचरी सटली, की मी धगरगाव रसतयान िावत यऊ लागलो. कवळ पौखषटक आधण साखतवक आहार सर कला. जवळजवळ दहाबारा धदवस हा करम चाल होता. माझयातला फरक मलाच कळत होता. लहान मल बी परल की रोप धकती वाढल ह रोप उपटन पाहतात तयापरमाण रोज सधयाकाळी काटावर वजन कराव अस वाटत होत मला; पण मी ती इचिा दाबन िरली. बरोबर एक मधहनयान मी वजन करणार होतो. एक मधहनाभर तपाचा थब माझया पोटात जाणार नवहता. कवळ दि! दददवान रोज गाईच िारोषण दि धमळणयाची सोय नवहती; पण एकण आहारवरत जोरात चाल ठवल.

पिरवडाभरात फकत दोन वळाच साखरभात झाला. एकदा सोकाजीन चोरन कोळबीभात चारला व खालचया मजलयावरचया भाऊजी पसरटवारानी एकदा नागपरी वडाभात पाठवला होता. एवढ अपवाद वगळलयास भाताला सपशव नाही कला. तयामळ मखयत: चरबीयकत दरवय शरीरात कमी गली. माझा एकण धनशचय पाहन चाळीतलया मडळीच आदर दणावलयाच माझया सकम नजरतन सटत नवहत. जी मडळी माझी, माझया डाएटची आधण उपासाची चषटा करत होती तयानीच ‘‘पत, फरक धदसतो ह!’’ अशी कबली दायला सरवात कली.

जनोबा रगयासारखया अतयत कजकट शजाऱयालाही ‘‘पत, भलतच काय हो रोडावलत.’’ अस मानय कराव लागल. मडळीचया परशसतीन मला भीती वाटत होती ती एकाच गोषटीची महणज मठभर मास वाढणयाची; पण असली तरळक तारीफ ऐकन मी चळणयासारखा नवहतो.

इतया असामानय मनोधनगह आधण धजवहाधनयतरणानतर कमीत कमी वीस त पचवीस पौडानी तरी माझ वजन घटल पाधहज अशी माझी खातरी होती व तया खातरीन मी आमचया ऑधफससमोरचया वजनाचया यतरावर पाय ठवला आधण आणली टाकन धतकीट काढल. मधहनयापवती याच यतरान माझ वजन एकश एयाऐशी पौड दाखवल होत. एक मधहनयाचा उपास, धनराहार, शासतरोकत आहार, दोरीवरचया उडा इतयादी उग सािना कलयावर आज धतधकटावर वजन...

धमधनटभर माझा धवशवासच बसना. एकश बयाणणव पौड आधण भधवषय होत : ‘आप बहत समझदार और गभीर ह!’हली मी वजन आधण भधवषय या दोनही गोषटीची धचता करायच सोडन धदल आह आधण धवशषत: डाएटचया आहारी

तर या जनमात जाणार नाही. ि, ि, वजनाचा मागव भलतयाच काटातन जातो. (बटदाटदाची चदाळ)

शबदारथ :

हदात दाखवन अवलषिण - आपण होऊन सकट ओढवन घण. सरग लदावण - एखादा बत उिळवन लावण. अगदाचदा धतळपदापड होण - सताप होण. मठभर मदास वदाढण- सततीन हरळन जाण. आणली - जनया काळातील एक नाण.

(१) आकतयदा पणथ करदा.

(अ)

(इ)

(अा)पतदाची आसरदा वदाढ लदागललयदा गोषटी

पतदाचयदा आहदारधनयतरणदाधवियी तयदाचयदा पतनीचयदा परधतधरियदा

पतदाचयदा आहदारतजज धमतरदानी वजयथ करदायलदा

सदाधगतललयदा आहदारदावयधतररकचयदा

गोषटी

कती

14

(२) कदारण शोिदा.(अ) वजन कमी करणयासाठी न बोलणयाचा उपाय पताना जमणार नवहता, कारण ....(अा) बाबा बवव पताचया समाचाराला आल नाहीत, कारण ....

(३) पदाठदािदार खदालील सकलपनदाचदा अरथ सपषट करदा.(अ) भीषम परधतजा- (आ) बाळसदार भाजया- (इ) वजनाचा मागव भलतयाच काटातन जातो- (ई) असामानय मनोधनगह-

(४) खदालील शबसमहदासदाठी पदाठदातन एक शब शोिदा.(अ) ठरवलल वरत मधयच सोडण (अा) वजन घटवणयासाठी आहार बदलणयाची कलपना (इ) भाषचा (नदीसारखा) परवाह

(५) अचक शब ओळखन धलहदा. (अ) वडीलासोबत/वधडलासोबत/वधडलानसोबत/वडीलानसोबत(आ) तालधमला/तालमीला/तालमीला/ताखलमला(इ) गारहाणी/गाऱहाधण/गाऱहाणी/गाहाणी

(६) खदालील वदाकपरचदार व तयदाच अरथ यदाचयदा जोडदा जळवदा.

वदाकपरचदार वदाकयदाच अरथ

(अ) हात दाखवन अवलषिण (१) खप सताप यण.

(आ) सरग लावण. (२) सततीन हरळन जाण.

(इ) अगाचा धतळपापड होण. (३) आपण होऊन सकट ओढवन घण.

(ई) मठभर मास चढण. (४) एखादा बत उिळवन लावण.

(७) सवमत.(अ) दोरीवरचया उडा मारणयाचया परसगातील तमहाला समजलला धवनोद सपषट करा.(आ) पताचया उपासाबाबत तयाचया पतनीचा अवणवनीय उतसाह तमचया शबदात वणवन करा.(इ) पाठातील तमहाला सवाात आवडलला धवनोद कोणता? तो का आवडला त सपषट करा.(ई) तमही एखादा सकलप कला आधण तो पणव कला नाही तर कटबातील वयकती कोणतया परधतधकरया वयकत

करतील, याची कलपना करन धलहा.

v v v

15

v मोठ होत असललयदा मलदानो... (सरलवदाचन)डॉ. अधनल कदाकोडकर (१९४३) :

भारतातील सपरधसदध अणशासतरज. भारतीय अणऊजाव मडळाच माजी अधयषि. भारत सरकारचया ‘पद मधवभषण’ परसकारान सनमाधनत.

मोठ होत असललया मलाना उददशन डॉ. काकोडकर यानी ह पतर धलधहल आह. तयाच ‘बाकक’मिील अनभव मलाच भावधवशव धनखशचत समदध करतील. कठलयाही मोठया कामाची सरवात असखय िोटा िोटा कामामिन होत असत, महणन कोणतही काम कमी दजावच न मानता त करायची सवय ठवली तर मोठी काम करताना अडचणी यत नाहीत, असा सदश त या पाठात दतात.

मोठ होत असललयदा मलदानो,या पतरातन मी तमहाला माझ ‘बाकक’मिील दोन अनभव सागणार आह. मला खातरी आह, माझ ह दोन अनभव तमहाला

अधिक अभयास करन तमचया भधमका धनखशचत करायला मदत करतील.तर मलानो, आिी मी माझ दोन अनभव सागतो. ह दोनही अनभव मी कॉलज सपवन ‘बाकक’मधय टटधनग सकलला गलो

तवहाच आहत. अर हो, बाकक महणज काय असा परशन तमहाला पडला असल. सागतो...‘बाकक’ ह ‘भाभा ॲटॉधमक ररसचव सटर’ महणज ‘भाभा अणसशोिन कदर’ या नावाच लघरप आह. होमी भाभा यानी भारतातील अणसशोिनाचा पाया घातला, महणन तयाच नाव या ससथला धदल आह. तर बाकक ही ससथा आता परचड मोठी आह; पण मी धतथ टटधनग सकलला गलो तवहा ती ससथा सर होऊन जमतम सात वषव झाली होती. आमही जवळपास शभर मल-मली होतो. मी टटधनग सकलला असताना होमी भाभा तीन-चार वळा आल होत. परचड सफधतवदायक वयखकतमतव होत त. एकदा आमही तयाना धवचारल, ‘‘आमही इतकी मल-मली आहोत; पण सवााना परल इतक काम कठ आह इथ?’’ त महणाल, ‘‘तमही तयाची काळजी का करता? तमही सववजण सशोिन करत रहा, तयासाठी सरकारला खचव धकती यतो याचा आतता धवचार कर नका मातर एक करा, तमही सवत:च काम धनमावण करा. आपण काय काम करायच ह तमही सवत:च ठरवा. बॉसन साधगतल तवढच काम करायच आधण साधगतल नसल तर आपलयाला कामच नाही अस समजायच, ह चक आह. ही परवतती गली पाधहज.’’ भाभानी साधगतलला हा मददा माझया मनावर कोरला गला आधण मलानो, सवानभवान सागतो एकदा ह लषिात आल ना, तर सकाय इज द धलधमट. बोट िरन चालवण धकवा धदशा दाखवण ह पधहलया आठ-दहा वषाापयात ठीक आह, आवशयकही आह; पण अधतमत: सवत:च सवत:ला सषिम करता आल पाधहज, ऊजाव धमळवता आली पाधहज आधण सवत:च मागव शोिता आल पाधहजत.

आता दसरा अनभव सागतो. टटधनग सकलमिील परधशषिण सपवन मी बाककमधय इधजधनयर महणन जॉईन झालो. तवहा धतथ मटलायधझग परधकरयवर मला काम करायला सागणयात आल. आमचयाकड तयासाठी यतरसामगी होती; पण कोणीही ती वापरली नवहती, महणन मी महणालो, ‘‘मी यावर काम करतो; पण यासाठी मला एक वलडर व एक फोरमन याची गरज आह.’’ तवहा मला सागणयात आल, ‘‘तला आता काहीच मदत धमळणार नाही, तला सवत:लाच सवव कराव लागल.’’ वररषठाची आजा महणन मी सरवात कली आधण बरीच िडपड करन त काम पणव कल, मग तयानी तया कायवकरमाची वयापती वाढवली. ‘ह करया, त करया’, अस बरच काय काय महणाल आधण मग धवचारल, ‘‘आता साग, तला काय पाधहज? तला वलडर धमळल, फोरमन धमळल, आणखी ज हव असल त सवव धमळल.’’ यावर मी महणालो, ‘‘आता मला काहीच नको. मी सवत: सवव करीन.’’ तवहा त महणाल, ‘‘काम सर करणयाआिीच लोक काय काय मागणया करतात आधण या वततीमळच आतापयात त काम झालल नवहत, महणन आमही तला वलडर व फोरमन दायला ‘नाही’ महणालो होतो. मातर आता तझया हाताखाली पाधहज तवढ लोक घ, आता त तझ ऐकतील, कारण तयानी पाधहलय, त ह कर शकतोस आधण आता हही लषिात घ, की एकटा माणस जासत काम कर शकत नाही.’’ थोडयात काय, तर तमही कर शकता ह आिी दाखवा, मग इतराना काम सागा. आपलयाला यत नसताना दसऱयाना काम सागण योगय नाही. हा िडा तया दसऱया अनभवातन मी धशकलो.

तर मलानो, जवळपास ५० वषाापवतीच ह दोन अनभव मला आजही खप महतवाच वाटतात. यातील आशय तमही आताच नीट समजन घतला तर मोठ होणयाचया परधकरयत तमहाला तयाचा फायदाच होईल, याची मला खातरी आह.

16

(१) धटपदा धलहदा. (अ) बाकक. (अा) डॉ. होमी भाभा.

(२) ‘सकदाय इज धलधमट’ ही पररखसरती कवहदा धनमदाथण होऊ शकत त पदाठदाचयदा आिदार धलहदा.

(३) मटलदायधिग परधरियवर कदाम न होणयदामदागची कदारण कोणती असदावीत अस तमहदास वदाटत?(४) ‘आिी कल मग सदाधगतल’, यदा उकीची यरदारथतदा सपषट करदा.(५) ‘परतयषि अनभवदातन धशकण ह अधिक पररणदामकदारक असत’, ह धविदान सवदानभवदातन सपषट करदा. उपरिम : आतरजालाचया साहाययान कोणतयाही दोन भारतीय शासतरजाची माधहती धमळवा.

l उतदारदा वदाचन तयदावरील कती करदा.(अ) वधशषट धलहा.

धवदवतता कोणाकडही असो ती षिणात धमळवता यणारी बाब नाही. जयापरमाण झाडाची मळ एकदम खोल-खोल जाऊ शकत नाहीत, तयासाठी मधहन-वषव लागतात; परत जवढी खोल मळ असतात, तवढा तया झाडाचा पाया भककम असतो. तसच धवदवततचही आह. जवढा परयतनान ती धमळवाल तवढ परभावी तमच वयखकतमतव असल. आपलयाला एकदाच धवजसारख चमकायच, की सयावसारख साततयान परकाधशत राहायच, ह ठरवायच आह. धवदवतता ही अशी बाब आह, जी कवळ वळचया सदपयोगान धमळत. बर, धतला कोणी तमचयाकडन काढन धकवा चोरन घऊ शकत नाही. ती धमळवणयात खप िनसपतती खचती घालावी लागत नाही; पण एकदा ती तमचयाजवळ आली, की सपणव राषटट तमचया लखलखतया परकाशात धदपन जात. आपला कोणी सनमान करावा अशी भावनाच मनातन धनघन जात, सववजण तमचया सहवासात यणयासाठी, तमच आदराधतरय करणयासाठी आतर असतात. थोडयात, धवदवतता तमहाला सवव धमळवन दत, जयाची तमही सवपनातही अपषिा कलली नसत.

(अा) खालील घटनचा धकवा ककतीचा पररणाम धलहा. घटनदा/कती पररणदाम (१) झाडाची मळ खोल जाण. (१) ................. (२) परयतनानी धवदा धमळवण. (२) .................

(इ) खालील शबदसमहाचा तमहाला कळलला अथव धलहा. (१) धवजसारख चमकण- (२) सयावसारख परकाशण-

l खदालील वदाकयदातील अिोरखखत शबदाची जदात ओळखदा.(१) सपणव राषटट तमचया लखलखतया परकाशान धदपन जाईल.

l वयकीलदा धवददा परदाप िदालयदानतर कोणकोणतयदा गोषटी धमळ शकतदात त सपषट करदा.

धवदवततची वधशषट

कती

अपधठत गद आकलन

17

दोन धदवस वाट पाहणयात गल; दोन द:खात गल.धहशोब करतो आह धकती राधहलत डोईवर उनहाळशकडो वळा चदर आला; तार फलल, रातर िद झाली;भाकरीचा चदर शोिणयातच धजदगी बरबाद झाली.

ह हात माझ सववसव; दाररदराकड गहाणच राधहलकिी माना उचावलल, किी कलम झालल पाधहलहरघडी अश वाळधवल नाहीत; पण असही षिण आलतवहा अशच धमतर होऊन साहाययास िावन आल.

दधनयचा धवचार हरघडी कला, अगा जगमय झालोद:ख पलाव कस, पनहा जगाव कस, याच शाळत धशकलोझोतभटीत शकाव पोलाद तस आयषय िान शकलदोन धदवस वाट पाहणयात गल; दोन द:खात गल.

(ऐसा गा मी बरहम!)

५. ोन धवस भदाग २

नदारदायण सवव (१९२६ त २०१०) : परधथतयश कवी. ‘ऐसा गा मी बरहम’, ‘माझ धवदापीठ’, ‘जाहीरनामा’, ‘सनद’, ‘नवया माणसाच आगमन’ इतयादी

कधवतासगह परधसदध आहत. सवत:चया परककतीशी जळणारी, धनवदनातमक, सवादाचा वापर परभावीपण करणारी, बोलीभाषशी जवळीक असणारी, गदाचया अगान जाणारी धवधशषट शली सवव यानी धनमावण कली. कामगार जीवनाची सखद:ख तयाचया कावयलखनाचया पररणासथानी असतात. माणसावरील अपार शदधतन तयाची कधवता साकारली आह.

या कधवततन ‘दोन धदवस वाट पाहणयात गल; दोन द:खात गल’ अस जीवनाच वासतव धचतर रखाटताना ‘भाकरीचा चदर शोिणयातच धजदगी बरबाद झाली’ अस भीषण जीवनसतय कवीन माडल आह; पण ह सतय माडताना जगाचया या शाळत द:ख पचवन जगणयाची धशकवण आपलयाला धमळालयाच त सधचत करतात.

18

(१) कती पणथ करदा.

(अ) ‘रोजची भक भागवणयासाठी करावया लागणाऱया कषटामळ आयषयाच धदवस वाया गलत’ या आशयाची कधवततील ओळ शोिा.

(आ) कवीचा परयतनवाद आधण आशावाद दाखवणारी ओळ धलहा.(२) एकदा शबदात उततर धलहदा. (अ) कवीच सववसव असलली गोषट (आ) कवीचा जवळचा धमतर (३) खदालील शबसमहदाचदा तमहदालदा कळललदा अरथ धलहदा. (अ) माना उचावलल हात (आ) कलम कलल हात (इ) दाररदराकड गहाण पडलल हात (४) कदावयसौयथ.

(अ) खालील ओळीच रसगहण करा. ‘दोन धदवस वाट पाहणयात गल; दोन द:खात गल धहशोब करतो आह धकती राधहलत डोईवर उनहाळ’(आ) ‘द:ख पलाव आधण पनहा जगाव’, या वायामागील तमहाला जाणवलला धवचार तमचया शबदात

सपषट करा.(इ) कधवतत वयकत झाललया कषटकऱयाचया जीवनाधवषयी तमचया भावना धलहा.(ई) ‘कधवतत वयकत झालल जीवनसतय’, याबाबत तमच धवचार सपषट करा.

v v v

शबदारथ :

बरबदा होण - वाया जाण. हरघडी - परतयक वळी. शकण - तापण.

कती

19

‘‘अबबाजान, आज मत जाओ ना तपोवनको.’’‘‘य बट?’’‘‘जान द, जान द अनवर. काही बोलन फायदा आह का? आजचा धदवस महणज तर तयाचयासाठी पववणीच! एवढ

काय आह तया तपोवनात कोण जाण.’’ अबदलची बायको शन नाराजीचया सरात आपलया मलाची समजत काढत महणाली. ‘‘मी लवकर यईन बटा.’’ आपलया वधडलाच ह बोलण ऐकन अनवर खळायला धनघन गला.

‘‘आज शकरात. तयात मगळवार. धकतीतरी बायका बागडा भरायला आधण दवीचया दशवनाला यतील आधण आपल दकान बद. रघभयाचा िदा तजीत चालणार आज आधण उदा लगच नवीन वसत यईल रघभयाचया घरात आधण तमही? तमही जाऊन बसा तया तपोवनात.’’

‘‘शन, चप बठ अभी.’’एका हातात बागडाची पटी आधण एका हातात धपशवी घऊन अबदलन पायात चपला सरकवलया. ‘‘ह बघा,

रसतयान कोणी भटल तर साग नका तपोवनात जातो महणन. िदावर पररणाम होतो तयाचा. समजल?’’अबदलन एकवार धतचयाकड बधघतल. धतचया डोळातला करोि तयाचया पररचयाचा होता; पण धतचयाकड बघन

आज तयाला धतचा राग आला नाही, तर कीव आली.अबदल बससटॉपवर आला. अनक धठकाणी उसवललया सवटरमिन थडी चागलीच जाणवत होती. बस आली.

बागडाची पटी आधण धपशवी साभाळत अबदल बसमधय चढला. अगदी खखडकीजवळ बसला. पटी अलगद उचलन तयान आपलया माडीवर ठवली. गदतीत कणाचा िकका लागला तर...? लाल, धहरवया, धनळा रगीबरगी बागडाकड मोठया कौतकान तयान बधघतल. बस सर होताच थडगार वाऱयाचा झोत अधिकच तरासदायक वाट लागला. अबदलन मफलर कानाला घट लपटन घतला. धजलहाधिकारी कचरीजवळ पाऊण बस ररकामी झाली. तपोवनाकड कोण जातोय कशाला? जमतम पाच-सहाच उतार राधहल बसमधय. तपोवनाचया तया गोलाकार कमानीकड अबदलच लषि गल. गलया सहा मधहनयात कवढी फलली आह धतचयावरती वल. माग आलो तवहा जमतम हातभर होती. अबदल गटजवळ आला आधण लहान लहान मलीनी एकदम गलका करायला सरवात कली.

‘‘चडीवाऽला आऽऽला, चडीऽऽवाला आला.’’आबयाचया झाडाखाली असललया चौथऱयावर अबदल बसला आधण षिणातच सारा कामिदा सोडन खसतरयाची गदती

अबदलचया आजबाजला जमली. ‘‘तया लाल रगाचया मला...तया धहरवया मला...चडीवाला, माझयासाठी आरसा आणला? मागचया वळी मी साधगतल होत न?’’

अबदलचया आजबाजला गदतीच गदती झाली आधण गोिळ सर झाला. परतयकीला परथम बागडा भरायचया होतया.अबदल एककीचया हातात बागडा भर लागला. तयाना हवया तशा; तयाचया मनपसत. तयाना बागडा भरण महणज

एक धदवयच; पण अबदलला ती कला सािली होती. बागडा भरलयानतरचा तयाचया चहऱयावरचा आनद अबदलला लाखमोलाचा वाट. दोन-तीन तास बागडा भरणयाचा कायवकरम सर होता. साऱया तपोवनातील तो एक आनदाचा आधण

६. चडीवदालदाजयशरी रईकर (१९३९) :

परधसदध लखखका. तयाची ‘जयपराजय’, ‘वदनला फल आल’ या कादबऱया; ‘मगजळ’, ‘अतमवन’, ह कथासगह; ‘सवपनातील धवहीर’ ही बालकादबरी इतयादी पसतक परकाधशत आहत.

परसतत पाठात कषठरोगयाची वसाहत धनमावण करणार डॉ. धशवाजीराव उफक दाजीसाहब पटविवन याचया अमरावती यथील तपोवनामधय सकरात आधण जयषठ पौधणवमला कषठरोगी खसतरया आधण मलीना बागडा भरणाऱया अबदलचया सवदनशील वततीच वणवन कल आह. या पाठात समाजऋण या मलयाबरोबरच माणसकीच दशवनही लखखकन घडवल आह.

20

चतनयाचा धदवस! आवाज, गडबड, गोिळ, चहऱयावरचा आनद आधण ह सार वातावरण धनमावण करणारा चडीवाला अबदल महणज तपोवनातील खसतरयाना, मलीना अगदी दवदतासारखा वाट. वषावतन दोनदा, सकरातीला आधण जयषठ पौधणवमला तपोवनातील खसतरया चडीवालयाची आतरतन वाट पाहत आधण अबदललाही तो आनद बघन धवलषिण समािान लाभ.

असच काही धदवस गल. एक धदवस रघभया आला. तयाचया हाती पोसटमनन धदलल पतर होत.‘‘अबदलधमया, तपोवन स धचठठी आयी ह आपको.’’‘‘धदखाव... धदखाव.’’‘‘अर, पण धचठठी मराठीतन आह.’’‘‘मग वाचन दाखव न तच.’’रघभयान धचठठी मोठयान वाचली. धचठठीतला मजकर ऐकन अबदल आधण शन याना खपच आनद झाला. तपोवनात

होणाऱया समलनाचया परसगी अबदलचा खास सतकार होणार होता आधण तयासाठी पतर पाठवन दाजीसाहबानी तयाला धनमतरण धदल होत. दोन धदवसानीच सतकार समारभ होता. किीही लाभणार नाही अस सतकाराच भागय तयाचया वाटाला आल होत. पतर आलयापासन तो तयाच आनदात होता. पनहा पनहा तो सवत:च सवत:ला धवचारत होता, सतकार करणयाएवढ मी काय कल आह तपोवनासाठी?

अबदल तपोवनात आला तवहा कायवकरम सर झाला होता. सटजचया समोर, बाजला माडललया खचयाावर काही धनमधतरत पाहणमडळी बसली होती. अबदलला तयाचयाबरोबर बसायला सकोच वाटला. तो तसाच उभा राधहला. तवढात खदद दाजीसाहबानीच तयाला बोलावन जवळचया खचतीवर बसायला लावल. सतकार समारभाचया कायवकरमाला सरवात झाली. सरवातीच अधयषिाच सवागत वगर औपचाररक झालयावर दाजीसाहबानी बोलायला सरवात कली. अबदल बघतच राधहला, चौऱयाऐशी वषााचया वद िाचा ताठपणा, उच सडसडीत दहयषटी, तज:पज चहरा, गौरवणव, पाढरसवचि िोतर, तयावर बद गळाचा कोट आधण डोयाला कशरी फटा. या वयातही आवाजातला खणखणीतपणा आधण बोलणयातली ऐट यामळ अबदल भारावन बघत राधहला. दाजीसाहब बोलत होत-

‘‘रामान सतबिन कल; पण तयासाठी अनकाचा हातभार लागला. अगदी लहानशी खार; पण धतनसद िा आपलया शकतीपरमाण सतबिनाला मदत कली. तशीच मदत या तपोवनासाठी दणाऱया काही वयकती आमहाला सदवान लाभलया आहत. सकरातीला आधण जयषठ पौधणवमला बागडा भरणयाचा परसताव जवहा समोर आला होता तवहा अनक बागडीवालयाना भटन इथ यणयाबददल धवनती कली; पण कणीही माझया धवनतीचा सवीकार कला नाही. अबदलधमयानी मातर सवत:हन इथ

यणयाच आशवासन धदल आधण दरवषती न चकता अबदलधमया इथ यतात. यथील भधगनीचया जीवनात आनदाचा वषावव करतात. वषावतल दोन धदवस तपोवनात अधतशय आनदाच आधण उतसाहाच असतात. कठलयाही मोबदलयाची अपषिा न करता अबदलधमया न बोलावता दरवषती यतात. तपोवनातील खसतरया, मलीबाळी तयाचया यणयाकड डोळ लावन बसललया असतात. अबदलधमयाच ह समाजकायव, ही मानवसवा खरोखर फार फार मोठी आह. अनमोल आह आधण महणनच आज तयाच सतकार करणयाच ठरवल आह. तवहा तया सतकाराचा सवीकार अबदलधमयानी इथ यऊन करावा.’’

अबदल सटजवर चढला. दाजीसाहबानी फलाचा गचि आधण तपोवनातील लोकानी तयार कलली सदर फलदाणी तयाला धदली. टाळाचा कडकडाट झाला. अबदल अधतशय भारावन गला. तयान चटकन दाजीसाहबाचया पायाना सपशव

21

कला. बराच उशीर झाला होता. अमरावतीहन आलली धनमधतरत मडळी मोटारीतन जाणार होती. दाजीसाहबानी अबदलला तयात बसवल. मोटार िावत होती. अबदल धवचार करत होता, आज शनला आणायला हव होत. धतचा घससा तरी कमी झाला असता. आकाशात अषटमीचा चदर हसत होता. आकाश मघरधहत धनळा धनतळाईन नटल होत. वातावरण अतबावह परसन वाटत होत. अबादवीचया चौकात मोटार थाबली. अबदल खाली उतरला. घरी आला. अबदल यताच शन उठली. थाळीत चपाती आधण वागयाची भाजी घऊन धतन थाळी अबदलसमोर ठवली. अबदल एखादा अपराधयासारखा मान खाली घालन जव लागला.

‘‘त नही खायगी?’’‘‘नही, जी नही चाहता खानक ।’’‘‘अनवर जवला?’’‘‘जवला, पण खखमयासाठी हट िरन बसला होता.’’अबदलचया हातातला घास हातातच राधहला. एकाएकी जवणावरची इचिाच मरन गली. तोडात घास घोळ लागला.‘‘धकतीदा साधगतल हा िदा सोडन दसरा िदा सर करा; पण...’’शनच पढच बोलण अबदलन ऐकलच नाही. तो चटकन उठला. हात िऊन अनवरचया शजारी यऊन पडला. शनच

बोलण, तयातला शबदन शबद तयाला पाठ होता. धकतीदा तरी तच तच त बोलन झाल होत.‘‘नवीन िदा...नवीन िदा...भाडवल नको? कठन आणणार?’’ तो थोडासा जोरान पण शनला ऐकायला जाईल अशा

आवाजात बोलला; पण भाडवलापषिाही तयाला अबबाजानपासन चालत आलला हा बागडाचा िदा सोडवत नवहता....नवरातर सपल होत. तयात िदा चागला झाला. लोक आता धदवाळीचया तयारीला लागल होत. रघभययान

दकानाला रग दणयाच काम काढल होत. अबदल दकानावर आला. तयाचा चहरा उदास धदसत होता. रघभययान तयाला आवाज धदला, ‘‘य, आज दकान नही खोलता?’’

‘‘नाही रघभया...ह तपोवनच आता दाजीसाहबाचया हाती राधहल नाही. ह कळल, तवहापासन मन नाही लागत िदा करायला. आता तपोवनाच काय होईल र रघभया? कवढी मोठी वसाहत! धकती रोगी! आता तयाची कशी काळजी घतली जाईल र? आधण आयषयाच मोल दऊन तन-मन-िनान फलवलली ती कमवभमी सोडणयाचया कलपनन दाजीसाहबाना काय वाटल असल बर?’’ अबदल धवलषिण हळवा झाला.

दवळातलया पहारकऱयान दोनच टोल धदल. शन घोरत होती. अनवर गाढ झोपला होता. अबदल उठला. अगदी हलकच. कोपऱयात बागडाचया पटीवर ठवललया धपशवीतील एकक वसत बाहर काढ लागला. पावडरचा डबा, रमाल, ररधबनी, धपना, सोनरी बागडा, साधया बागडा, नायलॉनचया बागडा...सकरातीला ह सार तपोवनात नणार होता. धतथ ‘चडीवाला...चडीवाला...’ महणन खसतरया, मलीबाळी िावतिावत तयाचयाजवळ जमणार होतया. काही काळ तरी सार धवसरन हसणार होतया आधण तयाच हस बघन अबदल मनोमन सखावणार होता; पण आता...आता सार सपल होत.सवत:साठी सारच जगतात; पण दसऱयासाठी जगणयातला आनद? तया आनदाच सख वषावतन फकत दोनदाच अबदल अनभवायचा. पण आता? आता तही धमळणार नवहत. एखादा वसतराचा एकाएकी रग उडन जावा तशी तयाची जीवनचिा एकाएकी उडन गली.

तया साऱया वसतकड बघता बघता अबदलच डोळ पाणयान काठोकाठ भरन आल. तयात तपोवनाचा पररसर धवरघळत होता...हळहळ...रातर उतरणीला लागली होती.

शबदारथ :

पवथणी - दमतीळ सिी, शभकाल. तजी - भरभराट. िोत - वाऱयाचा वगवान परवाह. गलकदा करण - गोगाट करण. सकोच वदाटण - मोकळपणा न वाटण. हदातभदार लदावण - मदत करण. भदारदावन जदाण - परभाधवत होण.

22

(१) खदालील वयकीचयदा सवभदाववधशषटदाची तलनदा करदा.

अबल रघभयदा

(२) खदालील धविदानदामदागील कदारण धलहदा.(अ) रसतयान कोणी भटल तर साग नका तपोवनात जातो महणन. (आ) आजचा धदवस महणज तयाचयासाठी पववणीच.

(३) गणधवशि धलहदा.

(४) खदालील वदाकयदातील अवयय शोिदा व तयदाच परकदार धलहदा.

वदाकय अवयय परकदार

(अ) अबदल धजलहाधिकारी कचरीजवळ आला.(अा) तो एक आनदाचा आधण चतनयाचा धदवस.(इ) बापर! कवढी मोठी वसाहत.(ई) रघभयान धचठठी भरभर वाचली.

(५) धवरदामधचनह ओळखदा व तयदाची नदाव धलहदा.

धवरदामधचनह नदाव

(अ) ‘‘अर, पण धचठठी मराठीतन आह.’’(अा) ‘‘अनवर जवला?’’

(६) खदालील उदाहरणदाचदा अभयदास करदा व ोनही अलकदारदाचयदा रचनतील फरक समजन घयदा. अशदा उदाहरणदाचदा शदाि घऊन तयदाचदा सरदाव करदा.

अबदल हा तपोवनातील खसतरयाना दवदतासारखा वाटतो. (उपमा अलकार) अबदल हा तपोवनातील खसतरयासाठी जण दवदतच. (उतपरषिा अलकार)(७) सवमत.

(अ) सतयता पटवन दा- ‘अबदल एक थोर समाजसवक’(आ) शनचया वागणयामागील धतचा धवचार काय असावा, याधवषयी तमच मत धलहा.(इ) ततरजानाची जोड दऊन अबदलचा मलगा बागडाचा वयवसाय कसा वाढव शकल, याधवषयी तमच धवचार सपषट करा. (ई) दसऱयाला मदत करणयातला अानद जया परसगातन धमळ शकतो, असा परसग धलहा.

उपरिम : ‘चडीवाला’ यासारखया इतर वयवसाय करणाऱया एखादा वयावसाधयकाची मलाखत घया.

v v v

शननोची सवभदाववधशषट

कती

(अ) (अा)दाजीसदाहब

23

७. फटधपरनटसडॉ. परीप आवट (१९६६) :

परधसदध कवी, गीतकार, कथाकार, नाटककार. तयाची ‘माझया आभाळाची गोषट’, ‘िममिारा’, ‘या अनाम शहरात’ ह कावयसगह; ‘जगगभयया धझदाबाद’, ‘जाद की झपपी’, ‘आणखी एक सवलपधवराम’ या धकशोरासाठीचया कथा, कादबऱया; ‘अडीच अषिराची गोषट’ हा लधलत लखसगह इतयादी पसतक परकाधशत आहत. ‘माझया आभाळाची गोषट’ या कावयसगहाला साधहतय कला यातरी या ससथचा परसकार, गीतलखनासाठी सामाधजक वनीकरण खातयाचा परसकार, राजयसतरीय नाट सपिवत सववोतककषट लखनाचा परसकार यासारख परसकार परापत.

गलाबल वॉधमागमिन आपलया िरणीमातला वाचवणयासाठी वषिसविवनाबरोबरच, वयखकतक वाहनाऐवजी साववजधनक वाहतक वयवसथचा अधिकाधिक वापर करावा, तयासाठी आपली जीवनशली बदलावी असा सदश परसतत पाठात लखकान धदला आह. पयाववरण सविवनाच महतव धवशद करन, ततरजानाची गमत सागणारी ही धवजानकथा अतयावमी धवचार करायला लावणारी आह.

अधभषकन दार उघडल आधण कामवालया रखामावशी आत आलया. आलया आलया तयानी धकचनमिील धसकमधय वाट पाहणाऱया भाडाकड आपला मोचाव वळवला. अधभषकला आज उठायला उशीरच झाला होता. काल तयाचयाकड सधमत आला होता कानपरहन. सधमत महणज अधभषकचा आतभाऊ. तो आय. आय. टी. कानपरला धशकत होता. काल सधयाकाळी सधमत आलयापासन गपपासोबत सधमतचया लपटॉपवर तयान कलल नव परोजट अधभषक पाहत होता. तयामळ रातरी झोपायला दोन वाजल. ‘‘काय हो ह, तमहीच फरशी पसता आधण तमहीच ती घाण करता?’’ हॉलमिन सनहलचा आवाज आला. अधभषक हॉलमधय आला तर रखामावशी फरशी पसत होतया; पण माग तयाचया पायाच काळ मळकट ठस पसललया फरशीवर उमटल होत. सवचितची भोकती असलली सनहल तयामळ तरासली होती. रखामावशीही धबचाऱया वरमलया होतया.

‘‘अवो, सनहाताई, मी कठ एसीत बसनशान काम करतय बाई. शनामातीत काम कराव लागत! आन आमचया वसतीचा रसता बी समदा उखणलाय. समदी िळ लागती पायासनी. आन िा-िा धमनटाला हातपाय िोयाला यळ बी नाय आन पानी तरी कठ हाय बककळ?’’

‘‘सॉरी, मावशी खरच सॉरी,’’ आपण तयाचया मळकट पायाबददल बोललो याच सनहललाही कसतरी वाटल. धतला टाचला फाटलली, अगदी पातळ झालली तयाची चपपल आठवली. रखामावशीचया खणखणीत आवाजान सधमतही जागा झाला आधण हॉलमधय आला. सगळा परकार तयाचया लषिात आला. तवढात पावडकाकाही आल. आज बाबा आधण पावडकाका कठलयाशा कायवकरमाला जाणार होत. सनहलन पावडकाकाना पाणी धदल. फरशी पसणाऱया रखामावशीच लषि पावडकाकाचया तळवयाकड गल. एकदम गोधजरा, गलाबी तळवा. कठ धचरणया नाहीत की काही नाही! ‘एकदम लोनयागत पाय हाय काकाचा’, रखामावशी सवत:शीच पटपटलया. तयानी सवत:चया पायाकड पाहल... पायाला धकती तरी धचरणया पडलया होतया.. माती िळ बसन तया काळा पडलया होतया. अधभषक-सनहलच बाबाही तयार होऊन हॉलमधय आल.

‘‘मामा, मी एक ॲप तयार कल आह. तया ॲपचया साहान आपण कोणाच पाय धकती सवचि आहत, ह साग शकतो’’, सधमतन साधगतल.

‘‘सधमत, अर, पाय सवचि आहत की नाही, ह सागायला ॲपची काय गरज आह? तमहा टनोसवही लोकाना कशाचही ॲप करणयाधशवाय काही सचत की नाही? अर, सगळात भारी ॲप डोयाचया कवटीत आह, ह धवसरलात की काय तमही लोक?’’ बाबानी अनाठायी टनॉलॉजीबददलची आपली मळमळ वयकत कली.

‘‘मामा, गमत तर बघ त माझया ॲपची...तयाच नाव आह फटधपरनटस’’, अस महणत सधमतन आपला समाटवफोन काढला.

‘‘सरवात करया रखामावशीपासन. जयाचया पायाबददल सनहलदीदीन नोदवला होता आषिप...!’’ सनहलचा चहरा पडला. धतला सवत:चाच राग आला. सधमतन आपलया एडटॉईड मोबाईलमिल ॲप उघडल आधण रखामावशीना काही परशन धवचारायला सरवात कली.

24

‘‘मावशी, तमही राहता कठ?’’‘‘तया टकडीपलयाड’’, मावशी महणालया. ‘‘इथन धकती धक. मी. आह?’’‘‘तीन.’’‘‘तमही कशा आलात इथपयात?’’‘‘गलया मयनयापतर चालतच यत हत; पन आता माजया लकान एक सायकल धदलीया मला. तवा आता सायकलन

यत’’, अशी अजन बरीच माधहती तयान भरली. आठवडातन सरासरी धकती धकलोमीटर धफरती होत? ही धफरसती तमही कशी करता? आतापयात धकती झाड तमही लावली आहत?

रखामावशी धफरायचया पायीच, किीतरी सायकलन! तयाचया इवलयाशा झोपडीपढही तयानी दोन झाड लावली होती. तयातल एक धलबोणीच होत; पण एवढी सगळी माधहती सधमत का घतोय, तच कणाला कळना. रखामावशी तर फार गडबडन गलया. ‘‘आधण आता पाहा, या आहत रखामावशीचया फटधपरनटस...! अस महणत तयान मोबाईलच कसलस बटन दाबल आधण सकरीनवर पायपसणीचया आकाराचा एक धनळा चौकोन उमटला, अगदी आभाळाचया धनरभर तकडासारखा! सगळ ‘आ’ वासन पाहत होत आधण तया धनळा तकडाचया मिोमि दोन पावल उमटली...एकदम चदरी वखावत मढलली आधण खाली इगजीत शबद उमटल...‘धसलवहर फटधपरनटस! धद मोसट खकन फटधपरनटस!!’

‘‘वाऽ पाहलत रखामावशीच पाय चदरी आहत. एकदम सवचि. झऱयाचया सफधटक सवचि पाणयासारख,’’ सधमत ओरडला. ‘‘हाऽ ह भलतच!’’ रखामावशीचया पायाकड पाहत पावडकाका महणाल.

सधमतन हलकच पावडकाकाचया गोधजऱया तळवयाकड पाधहल आधण महणाला, ‘‘काका, आपण तमचया पायाच पाहया का?’’

‘‘तयात पाहच काय? ह बघ, माझ पाय धकती सवचि आधण मऊसत आहत...!’’ पावडकाका पाय सगळाना दाखवत महणाल. ‘‘पण चला काय सागतय तमच ॲप, त तरी पाहया,’’ तयानी पसती जोडली.

सधमतन पावडकाकाचा डटा ॲपमधय भरायला सर कला.‘‘काका, आता तमही कठन आलात?’’‘‘धवशातवाडीहन.’’‘‘कस?’’‘‘अथावतच, कारन.’’‘‘वीस धकलोमीटर कारन. तमही एकटच...!’ सधमतची

शका‘‘हो, का?’’‘‘अचिा, पण काका आठवडातन तमच धफरण धकती

होत?’’‘‘अर, माझ ऑधफसच माझया घरापासन १६ धकलोमीटर

आह. रोजच पसतीस-चाळीस धकलोमीटर तर नककीच होतात.’’‘‘आधण ह सगळ कारन... तमही एकटच य-जा करता?’’

25

‘‘हो, नाही तर काय बसला लटकत जाऊ महणतोस?’’ काका धचडन महणाल. ‘‘काका, तमही काही झाड लावली आहत का?’’‘‘पावडकाकनी कडीतलया रोपाकररता माती माधगतली तर ती आणन दण होत नाही काकाना, त झाड काय

लावणार?’’ सनहलन एकदम सटटट डटाईवह लगावला. सधमतन पावडकाकाची आणखी काही माधहती घतली आधण ॲपवर भरली. पनहा धनळा तकडा चमकला आधण काही षिणातच तया धनळा तकडावर पावडकाकाची पावल उमटली.

दोन काळीकट पाऊलधचनह!! आधण खाली शबद आल‘सॉरी, य हव डटतीएसट फटधपरनटस. परफट बलक फटधपरनटस.’ पावडकाकाचा चहरा एकदम पडला. ‘‘काय नाटक

आह ह? असलया वहचयवअल गोषटी नका साग मला’’, पावडकाका रागान महणाल. सधमतन तयाचया नाराज चहऱयाकड पाधहल आधण तो समजावणीचया सरात महणाला, ‘‘माफ करा, काका; पण ही पावल वहचयवअल नाहीत, उलटपषिी ती अधिक खरीखरी आहत. काका, ह ॲप आपलया दनधदन वयवहारात आपण धकती काबवन वातावरणात सोडतो, ह मोजत. थोडयात आपलया जीवनशलीतन उमटणाऱया आपलया काबवन धपरनटस रखाटत. तया आपलयाला उघडा डोळाना धदसत नाहीत. आता तमही वीस धक. मी. अतर तमचया कारन यता, तवहा तमही धकमान एक लीटर पटटोल जाळता महणजच तयाचया दपटीहन अधिक काबवन डायॉसाईड वातावरणात सोडता!’’

‘‘काहीतरीच! मला नाही पटत,’’ काका महणाल.‘‘काका, ह एक शासतरीय सतय आह. तमचया काबवन सोडणयाचया परमाणावरन तमचया पावलाचा काळा रग ठरतो.

रखामावशीचया रोजचया जगणयात काबवन उतसजवनाला वावच नाही, महणन तर तयाची पावल आपलयापषिा अधिक सदर, चदरी आहत’’, सधमत बोलत होता. ‘‘बापर, आपण फरशी घाण होणयाची गोषट करतो; पण आपण तर अवघ वातावरणच घाण, परदधषत करत असतो. धकती परचड काबवन धचकटलला असतो, आपलया पायाना! गलोबल वॉधमागला हातभार लावतो आपण. तापान फणफणलीय आपली िरती, आपलया पायाला धचकटलला हा काबवन आपलयाला िवायला हवा. मी ठरवलय, मी कॉलजला जाताना सायकल वापरणार. मला माझ पाय रखामावशीसारख चदरी हवत’’, सनहल गधहवरन महणाली.

अधभषक भारावन महणाला, ‘‘माझया तर कॉलजसमोरच बससटॉप आह. आजपासन मी बसनच य-जा करणार. ठरल एकदम!’’

‘‘खरय पोरानो, आजकाल चालण, सायकल वापरण धवसरनच गलोय आपण. अगदी कोपऱयावरन भाजी जरी आणायची असली तरी आपण बाईकला धकक मारतो आधण पनहा वयायामाकररता वगळ मॉधनाग वॉकच नाटक करतो. बसन परवास करण तर आपलयाला कमीपणाच वाटत; पण आपलया पायाना धचकटलला काबवन परमाणात ठवणयाकररता पखबलक टटानसपोटव इज अ मसट’’, अधभषकच बाबा महणाल.

रखामावशी सगळाच बोलण लषि दऊन ऐकत होतया. बोलता बोलता हलकच तयानी आपलया पायाच फरशीवरच ठस ओलया फडयान पसन घतल.

‘‘पाहलत, धकती सहजपण पसल आपलया मळललया पायाच ठस रखामावशीनी’’, सधमत महणाला.‘‘पण आपलया पायाच वातावरणावर उमटलल ठस मातर, आपलयाला इतया सहजतन नाही बर पसता यणार. तया

करता आपलयाला झाड लावावी लागतील... या धहरवयागदव झाडानी आपली काळीकट पावल थोडी तरी उजळ होतील,’’ सधमत भरभरन बोलत होता. ‘‘हो ना, नाही तर आपण तसच िावत राह. मळललया पायाची माणस बनन!’’ पावडकाका बोलल आधण तया धनळाशार तकडावर चादण उमललयाचा तयाना भास झाला.

(जदा की िपपी)

26

(१) आकती पणथ करदा.

(२) कदारण धलहदा.(अ) सनहल तरासली, कारण..............

(अा) पावडकाकाचा चहरा पडला, कारण..............

(इ) रखामावशीची पावल अधिक सदर आहत, कारण..............

(ई) सधमत महणतो, पखबलक टटानसपोटव इज अ मसट, कारण ..............

(३) उततर धलहदा.(अ) सनहलन कलला धनशचय-(आ) अधभषकन कलला धनशचय-

(४) पदाठदातील पदातरदाची खदालील बदाबतीत मदाधहती भरन कोषटक पणथ करदा.

वयकी अधभिक सधमत सनहल पदावडकदाकदा रखदामदावशी

सवभाववधशषट

(५) खदालील वदाकयदातील अलकदार ओळखदा.(अ) रखामावशीच पाय झऱयाचया सफधटक सवचि पाणयासारख.(आ) पायपसणीचया आकाराचा एक धनळा चौकोन उमटला, अगदी आभाळाचया धनरभर तकडासारखा.

(६) खदालील शबदाच परचधलत मरदाठीत अरथ धलहदा.(अ) वहचयवअल ररॲधलटी (आ) टनोसवही

(७) खदालील वदाकयदातील धवरदामधचनह शोिन तयदाची नदाव धलहदा. ‘‘मावशी, तमही राहता कठ?’’

रखदामदावशीचयदा पदावलदाची वधशषट पदावडकदाकदाचयदा पदावलदाची वधशषट(अ) (अा)

शबदारथ :

समदा - सवव. भोकदा - आवड असणारा. बककळ - पषकळ. अनदाठदायी - अयोगय धठकाणी. टकनोसवही - ततरसनही धनरभर - ढग नसलल. वखथ - अधतशय पातळ पतरा. उतसजथन - बाहर टाकण. अवघ - सपणव, सगळ. मळमळ वयक करण - नाराजी वयकत करण.

कती

धवरामधचनह नाव

27

(८) खदालील शबदाचयदा जदाती ओळखन धलहदा.(१) सनहल (२) धतच (३) चदरी (४) करण

(९) खदालील तकदा पणथ करदा.

एकवचन शहर नदी पाऊल डोगर

अनकवचन

(१०) सवमत.(अ) ‘आपलया पायाच वातावरणावर उमटलल ठस, आपलयाला सहजतन पसता यत नाहीत’, या धविानाचा

तमहाला कळलला अथव सपषट करा. (आ) ‘तापान फणफणलीय आपली िरती’ ही खसथती बदलणयासाठी उपाय सचवा.

उपरिम : (अ) आठवडातन एक धदवस सायकलचा धकवा साववजधनक वाहनाचा वापर करा.(आ) ‘गलोबल वॉधमागच दषपररणाम’, या धवषयावर धशषिकाचया मदतीन चचाव करा.

(१) धविदानदारथी वदाकय ही वाय वाचा. (अ) माझ घर दवाखानयाजवळ आह.(आ) तो रोज वयायाम करत नाही.

या परकारचया वायात कवळ धविान कलल असत.

(२) परशनदारथी वदाकय ही वाय वाचा. (अ) तला लाड आवडतो का?(आ) तमही सकाळी किी उठता?

या परकारचया वायात परशन धवचारलला असतो.

(३) उ गदारदारथी वदाकय ही वाय वाचा. (अ) अरर ! फार वाईट झाल.(आ) शाबास ! चागल काम कलस.

या परकारचया वायात भावनचा उद गार काढलला असतो.

(४) आजदारथी वदाकय ही वाय वाचा. (अ) मलानो, रागत चला.(अा) उततम आरोगयासाठी वयायाम करा.या परकारचया वायात आजा धकवा आदश असतो.

l वर धललयदा चदारही परकदारदातील वदाकयदाच नमन तयदार करदा.

l वदाकय महणज कदाय, ह आपण अभयदासल आह. वदाकयदाच धवधवि परकदार आहत. तयदातील कदाही वदाकयपरकदारदाची मदाधहती आपण करन घणदार आहोत.

v v v

भदािदाभयदास

28

८. ऊजदाथशकीचदा जदागरडॉ. रघनदार मदाशलकर (१९४३) :

आतरराषटटीय खयातीच जयषठ वजाधनक. गलोबल ररसचव अलायनसच अधयषि, रॉयल सोसायटी लडनच फलो. वजाधनक व औदोधगक सशोिन ससथच (सीएसआयआर) अधयषि या नातयान ससथचया कायावची वयापती वाढवणयात तयाच मोलाच योगदान आह. पद मधवभषण या परसकारान सनमाधनत. तयाची ‘शोि नवया भारताचा’, ‘पचशील : नवया यगाच’, ‘टाईमलस इधनसपरटर’, ‘धतलक इन अवर टाइमस’, ‘ररइनवहधटग इधडया’ इतयादी पसतक परकाधशत आहत. भारतातील मलभत परशन सोडवणयासाठी बौद धिक षिमतचया आिार जानाच अथवपणव धनयोजन करणार डा. रघनाथ माशलकर आघाडीच भारतीय शासतरज आहत. परचड कषट करणयाची वतती, सकारातमकता, धशसत, सशोिक वतती, नततवगण व परखर दशधनषठा ह तयाचया वयखकतमतवाच धवलोभनीय पल आहत.

परसतत पाठात लखकान तयाचया धवदाथती दशतील आठवणी साधगतलया आहत. लहानपणीच धपतयाच ितर हरपललया माशलकराना तयाचया आईन अतयत परधतकल पररखसथतीतन धजददीन धशषिण घणयास कस परवतत कल, याच वणवन या पाठात आल आह.

शाळा आधण धशषिक असा धवषय धनघाला, की मला माझी मबईतील शाळा आधण शालय जीवनातील धशषिकाची आठवण यत. धगरगावातील यधनयन हायसकल आधण माझया शाळकरी वयात आपलकीन ससकार करणार भाव सर, जोशी सर, धशकक सर या साऱयाच माझयावर फार मोठ ऋण आह; पण तयाचवळी हही साधगतल पाधहज, की या शाळशी आधण या ससकार दणाऱया धशषिकाशी माझा जो सपकक आला, तो धजचयामळ आला ती माझी परमधपरय आई आधण माझ मामा याच ऋण मी कस वयकत करणार? आई हीच परतयक मलाची पधहली धशषिक असत. माझया बाबतीत तर आई ही माझी कवळ धशषिक नवहती, तर माझ सववसव होती.

आमच मळ गाव दधषिण गोवयातील माशल. माझ बालपण धतथच गल. माझ मामाही याच गावातल. धतथलया एका मदानावर खळलयाचया आधण धपपळकटटावर बसन धनवातपणा अनभवलयाचया पसटशा आठवणी माझया मनात अिनमिन वाऱयाचया लहरीसारखया यत असतात. माझया वयाचया सहावया वषती माझ वडील वारल आधण आमहाला उदरधनवावहासाठी आमच माशल ह गाव सोडाव लागल. मी आधण माझी आई मबईत यऊन पोहोचलो. धगरगावातलया खतवाडीतील दशमख गलीमधय ‘मालती धनवासा’तील पधहलया माळावर िोटाशा खोलयामधय आमही मायलक राहात होतो. आधथवक पररखसथती पणवपण खालावलली. दाररदराशी सघषव करणारी माझी अलपधशधषित आई आधण धशषिणासाठी आससलला; पण कोणतीच फी भरण शय नसलयान ‘शाळत कसा जाऊ?’ अस परशनधचनह घऊन वावरणारा मी. तयावळच वातावरण ह अस होत!

पण माझया आईन िीर सोडला नाही. ती खचली नाही. वगवगळी कषटाची काम ती करत होती. तयातच माशलहन मबईत आलल माझ मामाही मदतीला आल. तयाचयामळ मला खतवाडीतील पराथधमक शाळत परवश धमळ शकला. ही शाळा महापाधलकची होती. माझयापरमाणच शाळचीही पररखसथती बताचीच होती; पण इथल धशषिक मातर मनान खप शीमत होत. पायात चपपलही घालायला नवहती अशा पररखसथतीत माझी शाळा सर होती. वयाचया बारावया वषावपयात मला अनवाणीच राहाव लागल.

शालय धशषिण पणव कलयानतर जवहा हायसकलमधय परवश घणयाची वळ आली तयावळी तर आणखी एक मोठ सकट समोर आल. तयावळची हायसकलची परवश फी एकवीस रपय होती; पण आमचयाजवळ एवढ पस कठन यणार? परवश फी भरण शय नसलयामळ आता माझ धशषिण थाबणार अस वाट लागल; पण माझया आईन िीर सोडला नाही. आजबाजचया धबऱहाडातील काही काम करन धतन पस जमवणयास सरवात कली. तयाच वळी धतचया पररचयातील एक माऊली मदतीला िावली आधण माझया परवश फीची वयवसथा झाली; पण तोपयात धगरगावातील तयावळचया नामाधकत शाळामिल परवश बद झाल होत.

अखर यधनयन हायसकलमधय मला परवश धमळाला आधण माधयधमक धशषिणाचा पढील टपपा सर झाला. अनक अडीअडचणीमिन मी जमल तवढा अभयास करत होतोच; पण तया िोटाशा खोलीतील जागा अपरी पडायची.

29

अभयासाला परक वातावरण नवहत. मातर तयाही वातावरणात मी धजद दीन अभयास करत राधहलो आधण परीषित चागल यश धमळत गल. या यधनयन हायसकलमिल धशषिक, तयाची सवाभावी वतती, धवदारयााना धशकवताना तयामधय तयाच सवत:ला झोकन दण आधण धनरपषि भावनन कलल मागवदशवन यामळ माझया कवळ शालय अभयासाचाच पाया पकका झाला अस नाही, तर आयषयाचाच पाया पकका झाला. धशषिणाबददल एक आतररक ओढ वाट लागली.

आमचया हायसकलमधय दर शधनवारी चाचणी परीषिा घणयात यत अस. आमच हायसकलही गरीब होत, तयामळ उततरपधतरका घरन नयावी लागायची. तयावळी धतची धकमत फकत तीन पस असायची. आपलयाला कदाधचत पटणार नाही; पण तवहा दर आठवडाला ह तीन पस उभ करताना दखील माझया आईचया डोळात पाणी उभ राहायच. आजही ह आठवल, की माझया अगावर काटा उभा राहतो. धतन माझयासाठी परचड कषट कल. पडल त काम कल. कागस हाऊसजवळ काही काम धमळणार आह, अस समजलयान एकदा ती धतकड गली. रागत उभी राधहली, तशीच ताटकळत; पण तयावळी धतला सागणयात आल, की फकत धतसरी धकवा तयापषिा अधिक धशकललयानाच काम धदल जाईल. ह ऐकन अथावतच ती नाराज झाली, घराकड माग धफरली. तयाच वळी धतन ठरवल, की ‘मी माझया मलाला खप धशकवीन, कारण धशषिणाधशवाय या जगात मान नाही.’

धतन परतयषिात कलही तसच. माझयासाठी धतन घतलल कषट मी कोणतया शबदातन साग? कोर, पाठकोर, धलहन उरलल कागद ती एकतर जमवायची आधण तयाचया वहा करन दायची. अखड पखनसल मला धमळण अवघड होत. तयामळ जमतम हातात िरता यईल अशा पखनसलनच धलहाव लाग.

याच हायसकलमधय मला भाव सर भटल. त आमहाला भौधतकशासतर धशकवत. धवजानातील हा धवषय धशकवताना तयानी कवळ शासतर धशकवल नाही, तर तया धवषयाची गाडी लावली आधण तयाचबरोबर जीवनाच फार मोठ ततवजान धशकवल.

एक धदवशी शाळत तयानी एक परयोग करन दाखवला. धभगाचया साहाययान सयवधकरणाची शकती कागदावर एकतर कलयास कागद जळतो ह तयानी दाखवल आधण माझयाकड बघन त महणाल, ‘‘माशलकर, तमची ऊजावशकती एकतर करा, काहीही जाळता यईल.’’ एकीकड मला एकागतचा मतर धमळाला आधण दसरीकड धवजान समजल.

आयषयाच फार मोठ ततवजान मला भाव सराचया या धशकवणकीतन गवसल. तयाना मी कसा धवसर शकन? भाव सरापरमाणच माझया शालय आधण पढील शषिधणक जीवनात जोशी सर, धशकक सर, शी. मालगाववाला या सवाानीच माझया वयखकतमतवाचया जडणघडणीसाठी उततम

मागवदशवन कल, ससकार कल. आयषयाचया उभारणीसाठी मला याच शाळन आधण याच धशषिकानी भरपर धशदोरी धदली. सघषावसाठी आतमधवशवास धमळवन धदला. जगणयाच भान धदल. आजही धफरन त शाळच धदवस आठवताना एकीकड, परचड दाररदराचा सामना करतानाच षिण न षिण आठवतात आधण तयाचवळी माझी आई, माझ धशषिक, माझी शाळा ह ‘माझ ससकार कदर’ डोळासमोर उभ राहत. मी पनहा मनोमनी शाळत जाऊ लागतो.

शबदारथ :

आससण - एखादा गोषटीची तीवर इचिा बाळगण. अनवदाणी - पायात चपपल न घालता. धनरपषि - अपषिारधहत. ऋण असण - उपकार असण. िोकन ण - पणवपण सहभागी होण.

(आठवणीतील शदाळदा आधण धशषिक)

30

(१) खदालील तकतयदात मदाधहती भरन तो पणथ करदा.

१ २ ३ ४ ५लखकदाची

मदाधयधमक शदाळदालखकदालदा

घडवणदार धशषिकलखकदाच जनमगदाव

ऋण वयक न करतदा यणदाऱयदा

वयकी

मबईतील घरदाच नदाव

(२) आकती पणथ करदा.

(अ)

(अा)

यधनयन हदायसकलमिील धशषिकदाची वधशषट

लखकदाचयदा आईच वयखकमतव धवशि

(३) कदारण धलहदा.(अ) लखकाला धशषिणाबददल आतररक ओढ धनमावण झाली, कारण..............

(अा) लखकाचया आईला कागस हाऊसमधय काम धमळाल नाही, कारण..............

(इ) लखकाला धगरगावातील नामाधकत शाळामधय परवश धमळाला नाही, कारण..............

(४) कसदातील शबदालदा योगय धवभकी परतयय लदावन ररकदामयदा जदागत भरदा.(अ) आपण सगळानी ............. मदत कली पाधहज. (आई)(आ) आमचया बाईनी परमख ............. आभार मानल. (पाहण)(इ) धशषिण पणव झालयावर मोहन सरकारी ............. रज झाला. (नोकरी)

(५) ‘पसटशदा आठवणी मदाझयदा मनदात अिनमिन वदाऱयदाचयदा लहरीसदारखयदा यत असतदात.’ परसतत वायातील अलकार (१)

(१) उपमय (२) उपमान

(६) सवमत.(अ) ‘भाव सराच शबद हीच खरी माशलकराची ऊजाव’, या धविानाचा तमहाला समजलला अथव धलहा. (अा) शालय धवदारयावचया भधमकतील डॉ. माशलकर याच तमहाला जाणवलल गणधवशष सोदाहरण धलहा.(इ) डॉ. माशलकर याची मातभकती जया परसगातन ठळकपण जाणवत,

त परसग पाठािार धलहा.(ई) ‘माझया जीवनातील धशषिकाच सथान’, या धवषयावर तमच धवचार धलहा.

v v v

कती

31

जदातदा असतदालदाजाता असताला सयावचडोळ पाणावलजाईन मी जर या धवशवाचहोईल कस भलअिारामधय बडन जाईललगच सारी िराकणी वाचवा या परवीलाकरा करा हो तवराकणी न उठतीय ना पढतीकणास ना शाशवतीइकड धतकड बघत हळधचपणती य पढतीधवनमर भाव लवन महण तीतजोमय भासकरामम तजान जमल तसीउजळन टाकीन िरावच ह ऐकधन तया तजाचडोळ ओलावलतपत मनान आधण रधव तोझकला असताकड

- शयदामलदा कलकणथी

कल व मौर कायवकह सधया रधवसधनया जगत रह धनरततरमाधटर परदवीप धिलि कधहल सवामीआमार ह टककररब ता अधभ

- गरव रवीदरनदार टदागोर

गरव रवीदरनदार टदागोर (१८६१ त १९४१) :धवशवधवखयात बगाली महाकवी. कथाकार, कादबरीकार, नाटककार, धचतरकार, धशषिणतजज आधण मानवतावादी धवचारवत.

सवततर भारताचया राषटटगीताच रचनाकार. जागधतक कीततीचया नोबल परसकाराच भारतच नवह तर आधशयातील पधहल धवजत. तयाच लखन अनक भाषामधय अनवाधदत झाल आह. ‘शाधतधनकतन’ आधण ‘धवशवभारती’ या तयानी सथापन कललया शषिधणक, सासककधतक ससथानी जगभरात कीतती धमळवली. रवीदर सगीत ही तयानी भारतीय सगीताला धदलली मौलयवान भट आह. तयाच ‘कधवकाधहली’, ‘सधयासगीत’, ‘परभातसगीत’, ‘जीवनसमधत’, ‘िलबला’ नोबल परसकार धवजता ‘गीताजली’ यासारख कावयसगह; ‘धवसजवन’, ‘नौकाडबी’, ‘गोरा’, ‘चतरग’ आदी कादबऱया; ‘वनफल’, ‘शशवसगीत’ ही खडकावय; ‘राजा’, ‘डाकघर’ इतयादी नाटक यासारख धवपल लखन परधसदध आह.

परसतत बगाली कधवतच मराठीत सवर रपातर शयामला कलकणती यानी कल आह. या कधवतत महाकवी टागोर यानी सयव आधणपणतीचया परतीकादवार अगदी िोटा जीवातही जगाला काहीतरी दणयाची, जग सदर करणयाची षिमता असत ह साधगतल आह.

v जदातदा असतदालदा (सरलवदाचन)

32

(१) तमहदालदा समजलली कधवततील सयदाथची भधमकदा सपषट करदा.(२) पणतीचयदा उदाहरणदातन कधवतत वयक िदाललदा धवचदार सपषट करदा.(३) सयदाथसतदाचयदा शथनदान मनदात धनमदाथण होणदाऱयदा मदानवी भदावभदावनदा शबबद करदा.(४) कधवततील सयथ आधण पणती यदा परतीकदाचदा तमहदालदा समजललदा अरथ सधवसतर धलहदा.l सयथ आधण पणती यदाचयदातील सवदा सवत:चयदा कलपनन धलहदा.

सयथ : ..................................................................................

पणती : ..................................................................................

सयथ : ..................................................................................

पणती : ..................................................................................

सयथ : ..................................................................................

पणती : ..................................................................................

सयथ : ..................................................................................

पणती : ..................................................................................

सयथ : ..................................................................................

पणती : ..................................................................................

v v v

कती

33(इधरदा सत यदाची समगर कधवतदा)

नाही मठीमि दरवयनाही धशरमधय रकत,

काय कराव कळनानाही कषटाच सामरयव;

जीव ओवाळावा तरीजीव धकती हा लहान;

तझया शौयवगाथपढ तयाची कवढीशी शान;

वर घोघाव बबारा,पढ कलोळ िराच,

िडाडतया तोफातनतझ पाऊल धजददीच;

तझी धवजयाची दौडडोळ भरन पहावी;

डोळातील आसवाचीजयोत जयोत पाजळावी

अशा असखय जयोतीचीतझयामागन राखण;

दीनदबळाच असतला एकच औषिण.

९. औषिण भदाग ३

इधरदा सत (१९१४ त २०००) :सपरधसदध कवधयतरी, कथाकार, लधलत लखखका. धवशदध भावकधवता धलधहणारी कवधयतरी महणन ततकालीन समीषिकानी इधदरा

बाईचया कधवतला मकत दाद धदली. परीती, धवरह, एकाकीपणाच द:ख आधण भावनाचा कलोळ धनसगवपरधतमातन भावोतकटतन आधण नमया शबदामिन अधभवयकत करणयाची शली ह तयाचया कावयाच वधशषट होय. तयाच ‘मदी’ आधण ‘मगजळ’ ‘रगबावरी’, ‘बाहलया’, ‘गभवरशीम’, ‘धचतकळा’, ‘वशकसम’, ‘धनराकार’ ह कधवतासगह; ‘शयामली’, ‘कदली’, ‘चत’ ह कथासगह अस धवपल लखन परधसदध आह. तयाचया ‘गभवरशीम’ या सगहाला साधहतय अकादमीचा परसकार धमळालला आह.

सीमवर लढायला जाणयासाठी ससजज झाललया जवानाला साऱया दशवासीयाकडन कल जाणार ह औषिण आह. औषिण करताना मनात यणाऱया धवधवि भावनाच वणवन कवधयतरीन परसतत कधवततन वयकत कल आह.

34

(१) खदालील परशनदाची परतयकी एकदा वदाकयदात उततर धलहदा.(अ) कषटाच सामरयव अपर कवहा वाटत?(आ) सधनकाच पाऊल धजददीच का वाटत?(इ) डोळ भरन पाहाव अस दशय कोणत?

(२) योगय पयदाथय धनवडदा. (अ) सधनकाच औषिण कल जात.....

(१) भरललया डोळानी/भरललया अत:करणान(२) डोळातील आसवाचया जयोतीनी(३) तबकातील धनराजनान(४) भाकरीचया तकडान

(अा) कधवततील ‘दीनदबळ’ महणज .....(१) कषटाच, पस नसलल.(२) सधनकाबरोबर लढणार.(३) शारीररकदषटा सषिम नसलल.(४) सधनकाचया कायावचा अधभमान बाळगणार दशवासीय.

(३) कदावयसौयथ. (अ) खालील ओळीच रसगहण करा.

‘अशा असखय जयोतीचीतझयामागन राखण;

दीनदबळाच असतला एकच औषिण.’

(अा) ‘सधनक सीमवर तनात असतो, महणन आपण सरधषित राहतो’, या धविानातील भाव सपषट करा.(इ) कधवतचया सदभावत ‘दीनदबळ’ याचा कवधयतरीला अधभपरत असलला अथव सपषट करा.(ई) ‘दशसवा हीच ईशवरसवा’ अस समजन कायव करणाऱया सधनकासाठी तमहाला काय करावस वाटत त धलहा.

उपरिम :(१) सधनकाची मलाखत घणयासाठी दहा परशन तयार करा.(२) एखादा माजी सधनकाची मलाखत घऊन तयाच अनभव जाणन घया.(३) ‘सधनक’ या धवषयावरील गीताच सकलन करन तयाचा सगह करा.

शबदारथ :

औषिण - ओवाळण. दरवय - िन, पसा, सपतती. बबदारदा -बदकीचया गोळाचा/तोफगोळाचा भधडमार. कलोळ - लोळ. पदाजळण - पटवण, चतवण.

कती

35

रस महणज चव धकवा रची. आपण गोड, कड, आबट, धतखट, तरट, खारट अस सहा परकारच रस अनभवतो. तयाचपरमाण कावयाचा आसवाद घताना वगवगळ रस आपण अनभवतो. तयातील भावनामळ सािारणपण नऊ परकारच रस आपलयाला दनधदन जीवनात आधण साधहतयात अनभवायला धमळतात.

करण शोक, द:ख, धवयोग, दनय, कशदायक घटना.

शगदार सतरी-परषाना एकमकाधवषयी वाटणाऱया आकषवणाच, परमाच, भटीची तळमळ, धवरह, वयाकळ मन.

वीररस पराकरम, शौयव, िाडस, लढाऊ वतती.

हदासय धवसगती, धवडबन, असबदध घटना, चषटा-मसकरी.

रौदर करोिाची तीवर भावना, धनसगावच परलयकारी रप.

भयदानक भयानक वणवन, भीधतदायक वणवन, मतय, भतपरत, समशान, हतया.

बीभतस धकळस, धतरसकार जागत करणाऱया भावना.

अ भत अद भतरमय, धवसमयजनक, आशचयवकारक भावना.

शदात भखकतभाव व शात सवरपातील धनसगावच वणवन.

रस ही सकलपना ससककत साधहतयातन आलली आह. ती धशकवताना परामखयान कधवताची उदाहरण धदली जातात. याचा अथव रस फकत कावयातच असतो अस नाही तर तो सवव परकारचया साधहतयात असतो. तसच किी किी या नऊ रसावयधतररकत अनक वगवगळा परकारचया भावभावनाही अस शकतात. कोणतयाही साधहतयामधय एक धकवा अधिक रस अस शकतात. कधवततील रस हा धवधशषट शबदात नसतो. उदाहरणाथव, कधवतत ‘वीर’ हा शबद आला महणज तया कधवतत वीररस असलच अस नाही. तसच ‘हदका’ शबद आला महणज धतथ करण रस असलच अस नाही.

v v v

भदािदाभयदास

36

सशरत : तमही सगळ कोण आहात?करदा : अर, असा घाबरतोस काय? ह सगळ आपलच धमतर आहत. सगळाशी चागली मतरी होईल तझी. माझी

ओळख तर तला लहानपणापासनच आह. अर, मी आह कथा. गोषट ह माझच दसर नाव. सशरत : आपली ओळख कशी काय?करदा : आईचया, आजीचया तोडन इसापनीती, पचततर, अकबर-धबरबल अशा गोषटी ऐकत ऐकत तमहाला मला

वाचायची सवय लागत ना!सशरत : होऽऽ आता आठवल आजी मला नहमी कोलहा, उदीर, ससा-कासव याचया गोषटी सागायची.करदा : बर का सशत! आकषवक सरवात आधण पररणामकारक शवट ही माझी वधशषट.सशरत : तझ काही परकार असतात का? कारण आज मराठीचया मडम महणालया, ‘‘आपण ‘साहस कथा’

धशकया.’’ करदा : अगदी बरोबर! परीकथा, बोिकथा, धवजानकथा, ऐधतहाधसक कथा ह माझच अनक उपपरकार आहत.

धशवाय नाटक, माधलका, धचतरपट या सवव लधलतकलाचा पाया महणज मी. मळ कथा दजवदार असलयाधशवाय कोणतीही कलाककती उततम होऊ शकत नाही. एवढच नाही तर उततम धनवदन ततरामळ मी खलत जात, रगत जात धकबहना उततम धनवदनततराचा वापर ह माझया यशाच रहसय.

सशरत : तला धनमावण करणाऱया लखकाची नाव मला साग ना-

सशतचया वगावची सहल धभलार या पसतकाचया गावाला नणयाच ठरल. वगावत सचना आली. दसऱया धदवशी धशषिकानी धभलार या गावाची माधहती साधगतली. तयाबाबत एक धफलम दाखवली. सशतला त खप आवडल. घरी परतलयावर तो सहलीला जाणार महणन आनदान झोपला.

काही वळान तयाला जाणवल, की काही पसतक मलामलीचा वश करन आधण हातात हात घालन आनदान गाणी गात आहत, नाचत आहत. एवढच नाही तर तयाला उठवतही आहत. सशत झोपतच महणाला ‘‘कोण र तमही, इथ काय करत आहात?’’ पसतकाचया वशातील मल सशतला महणाली, ‘‘अर आमही सवव तला भटायला अालो आहोत. आमहाला तझयाशी मतरी करायची आह.’’

१०. रग सदाधहतयदाच

आपल धवचार, भावभावना योगयपरकार आधण परभावीपण माडायचया असतील, तर भाषवर परभतव हव. मराठी भाषा धवधविसाधहतयपरकारानी समद ि आह. या साधहतयाचया वाचनान भाषवर परभतव यत आधण जीवनानभवही समदध होतो.

परसतत पाठातन धवधवि साधहतयपरकाराचा पररचय करन दणयात आला आह. या साधहतयपरकाराशी मतरी कली, तर मनोरजनाबरोबर आपल जानही वाढल असा सदशही धदला आह. नाटसवरपातील हा पाठ साधहतयातील धवधवि कलाककतीचा पररचय करन दणारा आह.

37

करदा : य. गो. जोशी, धव. स. खाडकर, धवभावरी धशररकर, वयकटश माडगळकर, व. प. काळ, शकर पाटील, अणणा भाऊ साठ, बाबराव बागल, द. मा. धमरासदार यासारखया अनक नामवत लखकानी आपलया उततमोततम कथानी मराठी वाचकाना तपत कलय.

सशरत : धकतती सदर! आता ही ताई कोण बर?कदाबरी : काय सशत, आवडली का कथा? मी कादबरी. कथची थोरली बहीणच महण हव तर. कादबरी महणज

खर तर मोठी कथाच; पण माझा आवाका कथपषिा फार मोठा!सशरत : मोठ ठा महणज धकती ग?कदाबरी : अर, माझयात खप खप पातर असतात. तयाचा परसपर सबि असतो. धवधवि घटना, परसगातन माझ

कथानक हळहळ उलगडत जात. वाचता वाचता माझयातील पातर तमहाला ओळखीची वाट लागतात, आपलयातीलच भास लागतात. अनक अनपधषित वळण घत घत मी वाचकाची उतकठा वाढवत. आता या कथानकात पढ काय होईल? याचा धवचार करत वाचक माझयात गतन जातो व रममाण होतो.

सशरत : खरच, तझा आवाका खपच मोठा आह. कदाबरी : बर का सशत, साधहतय षितरातील सववोच मानाचा ‘जानपीठ’ परसकार धव. स. खाडकर याचया ‘ययाधत’

या कादबरीला धमळाला. तवहा मराठी माणसाचा ऊर अधभमानान भरन आला. (इतयात कधवता सशतचया खादाला िरन धवचारत.)

कधवतदा : सशत, ओळखलस मला? अर, मी आह कधवता. आपली तर फार पवतीपासन चागलीच ओळख आह, नाही का? तमचया पाठयपसतकातलया सगळा कधवता तमही तालासरात महणता.

सशरत : हो ताई! मला आठवतय. ‘ही आवडत मज मनापासनी शाळा’ आधण ‘शावणमासी हषव मानसी’ या माझयाआवडतया कधवता.

कधवतदा : िान ह. सशत, माझ रप िोटस, आटोपशीर. मोजया शबदात मोठठा आशय वयकत करण ह माझ वधशषट. यमक, अनपरास अशा शबदालकारानी माझ बाहरप आधण उपमा, उतपरषिा, रपकासारखयाअथावलकारानी माझ अतरग सजवन कवी मला अधिक आशयगभव करतात.

सशरत : मडम नहमी सागतात कधवतची शबदरचना अथवपणव व चपखल असत. कलपनाचा सदर आधवषकार कधवतत असतो, ह बरोबर ना?

कधवतदा : अगदी बरोबर! आणखी काय माहीत आह सशत तला?सशरत : ताई, मला अस वाटत सगीतकारानी सवरराज चढवला, की तझ गाणयात रपातर होत, कारण तला मी

पाठयपसतकात वाचता आधण सीडीमधय, धचतरपटात ऐकतोसदधा.कधवतदा : िान धनरीषिण आह ह तझ. बर, मला एक साग तझया शाळत मराठी धदन साजरा करतात का?सशरत : हो, करतात ना.कधवतदा : कोणतया तारखला करतात?सशरत : अऽऽऽ, २७ फबवारीला.कधवतदा : अगदी बरोबर. तो कोणाचा जनमधदवस आह, माहीत आह तला?सशरत : नाही ग.कधवतदा : ‘नटसमराट’ नाटकाच लखक धव. वा. धशरवाडकर महणजच कवीवयव कसमागज याचा. तयाचया ‘धवशाखा’

या कावयसगहाला मानाचा ‘जानपीठ’ परसकार धमळाला आह.सशरत : खरच? कधवतदा : कसमागजाबरोबरच कशवसत, बालकवी, बा. भ. बोरकर, बा. सी. मढवकर, शाता शळक, इधदरा सत,

सरश भट, नामदव ढसाळ, नारायण सवव अशा अनक कवीनी मला आपलया परधतभन सजवल.

38

सतकावयापासन पतकावय, मधययगीन कावय, शाधहरी कावय अशी वळण घत आिधनक काळात मी मकत िदाच रप िारण कल आह.

नदाटक : हाय सशत, ओळखलस का मला?सशरत : त कोण आहस र?नदाटक : माझयाकड बघ महणज तला कळल.सशरत : अर, नाटकदादा तऽऽनदाटक : पातररचना, चरचरीत सवाद आधण नाटमय घटना परसग यामळ मी मराठी माणसाचया हदयात अढळ

सथान मी परापत करतो. तला माहीत आह, माझ रगमचावर सादरीकरण होणार आह याच भान ठवनच नाटककार माझी माडणी करतो. वाचनीय अन परषिणीय वहाव अशी तयाची अपषिा असत.

सशरत : मी कालच एक िमाल बालनाट बधघतल. तयाच धदगदशवन उततम होत, अस बाबा महणाल.नदाटक : वाऽऽ िान! अर, धदगदशवकासाठी मला धदगदधशवत करण हा आनददायी अनभव असतो. मराठी भाषत

गोधवद बलाळ दवल, शीपाद कोलहटकर, राम गणश गडकरी, प. ल. दशपाड, वसत कानटकर, मिसदन काललकर, पर. क. अतर अशा धदगगज लखकानी मला समथवपण हाताळल.

चररतर : ए, सशत, शक शक इकड बघ.सशरत : कोण बोलवतय मला?चररतर : अर मी! मी चररतर. मी एखादा थोर वयखकतमतवाचया वयकतीचा लखकावर परभाव पाडतो आधण तयाचया

आयषयाची गाथा धलधहणयाची पररणा लखकाला धमळत आधण तयातन मी जनमाला यतो.सशरत : मडम नहमी महणतात, की थोराची चररतर सामानयाना पररणा दतात महणन.चररतर : अगदी बरोबर, कारण मी असतोच मळी सघषवमय, कतवतववान आधण सिीच सवणवसिीत रपातर

करणारा. महणनच सामानय लोकाची मन, मत माझया सहवासात बदलतात. बाबासाहब परदर, िनजय गाडगीळ, भा. द. खर, रणधजत दसाई अशा अनक परधसदध लखकानी मला हाताळल.

सशरत : वा! सवव ताई-दादानी मला धकतती माधहती धदली. आता हा कोणता दादा बर?आतमचररतर : मी आतमचररतर. चररतराचयाच कटबातील एक. चररतर महणज एखादा वयकतीचया आयषयाच लखकान

कलल वणवन, तर मी महणज वयकतीन सवत:चया जीवनपरवासाच तटसथपण कलल वणवन. माझया आयषयात आललया धवधवि टपपयाच, वळणाच, भलयाबऱया अनभवाच कथन मी तटसथपण करतो. तयातन मी साकारला जातो. सवाततयवीर सावरकर, सनीता दशपाड, मािवी दसाई, डॉ. जयत नारळीकर, डॉ. परकाश आमट, मखलका अमर शख, दया पवार, धवशाम बडकर, लकमण गायकवाड ह माझ गाजलल लखक.

सशरत : अर, सवाात शवटी तो कोणता दादा उभा आह? आधण तो माझयाशी बोलणार नाही का?परवदासवणथन : का नाही बोलणार? जरर बोलन. अर मीच तला घरी बसन दरदरचया गावी, दशी पोहचवणार ना?सशरत : महणज? आधण त कस काय?परवदासवणथन : माझ त कायवच आह. एखादा धठकाणी परवास करन आलयानतर परवासाची, परषिणीय धठकाणाची

रोचक, मददसद आधण जशीचया तशी माधहती वाचकापयात मी पोहोचवतो. ही माधहती रटाळ, कटाळवाणी न होऊ दता रजक पदधतीन मनोविक भाषत माडण ह लखकाच कसब. लखक तया धठकाणचया माधहतीबरोबरच सवत:च अनभव, भावना, धनसगवसौदयव, वयखकतधवशष याचीही सरख माडणी करतो.

सशरत : महणज ना धतकीट, ना खवहसा, ना बस, ना धवमान मी कठही जाऊ शकतो. सवव धठकाणाना भट दायला तझया माधयमातन.

39

परवदासवणथन : अगदी बरोबर आधण हच माझ वधशषट. महणनच मला गगािर गाडगीळ, रा. धभ. जोशी, प. ल. दशपाड, रमश मतरी, मीना परभ अशा मोठया लखकानी आपलस करन परधसदध कल.

सशरत : धकतती िान आहात तमही सगळजण! तमचयाशी मतरी करायला खप आवडल मला. तमचयासारखयाधन: सवाथती धमतरामळ माझ मनोरजनही होईल, जानही वाढल आधण .... तयामळ माझ लखनही सिारल.

सगळ : आधण सगळात महतवाच महणज आमही तला किीच सोडन जाणार नाही.पसतक : (सगळ गातात)

साधहतयाच रग धवधवि ह, भलधवती साऱया रधसकजना इदरिन त सपतरगी जस, सशोधभत करत गगना

िनय आमची माय मराठी, िनय साधहतयसपदावाच आनद, धलह नमान, वाङ मयरसात नहाऊ सदा

(१) परसतत पदाठदात आललयदा सदाधहतय परकदारदाची नदाव धलहदा.

(२) आकधतबि पणथ करदा.

शबदारथ :

उतकठदा - उतसकता. रममदाण हदाण - मगन होण. भदान ठवण - जाणीव ठवण.

कवी कसमदागरजमळ गावनाटक

परापत परसकार कावयसगह

(इ)

(आ)

करच परकदार(अ)

कधवतची वधशषट

(३) फरक सपषट करदा.

चररतर आतमचररतर

कती

40

(४) खदाली धललयदा अनकवचनी नदामदाच एकवचनी रप धलहन तयदाचदा वदापर करन परतयकी एक वदाकय तयदार करदा.(अ) रसत (आ) वळा (इ) धभती (ई) धवधहरी (उ) घडाळ (ऊ) माणस

(५) खदालील शबदानदा ‘पर’ हदा एकच शब जोडन नवीन अरथपणथ शब तयदार होतदात. त बनवदा. मरदाठी भदाितील अशदा धवपल शबसपततीचदा अभयदास करदा. तयदापरमदाण वगवगळ शब तयदार करदा.

(६) खदालील सदामदाधसक शबदाचदा समदास ओळखन तकदा पणथ करदा. यथामती, परधतधदन, आईवडील, चारपाच, धतरभवन, करकचरा, भाजीपाला, चहापाणी, आजनम, गरधशसत, धवटीदाड, पापपणय, सतरीपरष

अवययीभदाव समदास वकखलपक दव व समदास इतरतर दव व समदास समदाहदार दव व समदास

(७) सवमत.(अ) पसतकाशी मतरी करणयाच फायद धलहा.(अा) तमहाला आवडललया कोणतयाही एका साधहतयपरकाराची वधशषट तमचया शबदात धलहा.(इ) ‘उततम लखक होणयासाठी उततम वाचक होण आवशयक असत’, याबाबत तमच धवचार सपषट करा.(ई) तमहाला आवडललया पसतकाबाबत खालील मद दाचा धवचार करन माधहती धलहा.

(१) पसतकाच नाव (२) लखक (३) साधहतयपरकार (४) वणयव धवषय (५) मधयवतती कलपना (६) पसतकातन धमळणारा सदश (७) मलय (८) सामाधजक महतव (९) आवडणयाची कारण

उपरिम :(१) साधहतयपरकार व तयाची वधशषट याबाबत आतरजालावरन माधहती धमळवा.(२) साधहतयपरकारानसार अनय लखकाची नाव व तयाचया साधहतयककतीची नाव आतरजालावरन शोिन धलहा.

v v v

परात भाषा

दशगह

राषटट

पर उदा.,परपरात.

41

वदाकयरपदातरवायरपातराला वायपररवतवन असही महणतात. वायरपातर महणज वायाचया रपात धकवा रचनत कलला

बदल होय. आपण बोलत असताना एकाच सवरपाची वाय बोललो तर ऐकणाऱयाला ती कटाळवाणी वाटतात. तसच लखकानी एकाच साचयाची वाय धलधहली तर वाचणाऱयाला कटाळा यतो. महणनच वायरचनतील बदल गरजचा ठरतो.

वदाकयदाच रपदातर करतदानदा रचनत बल होत असलदा तरी वदाकयदाचयदा अरदाथत अधजबदात बल होतदा कदामदा नय.यावषती आपलयाला (१) परशनाथवक (२) धविानाथती (३) उद गाराथती (४) आजाथती (५) होकाराथती (६) नकाराथती

वायाच वायरपातर धशकायच आह.(अ) परशनदारथी व धविदानदारथी वदाकयदाच परसपर रपदातर

(१) जगात सवव सखी असा कोण आह? (परशनाथवक) जगात सवव सखी असा कोणी नाही. (धविानाथती)वरील उदाहरणात होकाराथती परशनाच रपातर मातर धविानाथती रपातर नकाराथती झाल आह.(२) अपमान कलयास कणाला राग यत नाही? (नकाराथती परशन)

अपमान कलयास परतयकाला राग यतो. (होकाराथती)वरील उदाहरणात नकाराथती परशनाच रपातर मातर होकाराथती धविानात झाल आह.यदा ोनही उदाहरणदात ज परशन धवचदारल आहत त उततरदाचयदा अपषिन धवचदारलल परशन नदाहीत. अशदा परकदारचयदापरशनदामधयच तयदाच उततर डलल असत. अशदा परशनदारथक वदाकयदाच धविदानदारथी वदाकयदात रपदातर करतदानदा लषिदातठवदाव, की(१) परशन होकाराथती असल तर धविानाथती वाय नकाराथती कराव. (२) परशन नकाराथती असल तर धविानाथती वाय होकाराथती कराव.

(अदा) उ गदारदारथी व धविदानदारथी वदाकयदाच परसपर रपदातर (१) कवढी उच इमारत ही! (उद गाराथती) ही इमारत खप उच आह. (धविानाथती)(२) धकती पाऊस पडला हो काल रातरी!

काल रातरी खप पाऊस पडला.उद गाराथती वाय अधिक पररणामकारक वाटतात कारण एखादा गोषटीतील आधिय, पररणाम, मोठी सखया,

धवपलता पररणामकारक रीतीन वयकत कलली असत. धविानाथती वायात कोणतया गोषटीची धवपलता सपषट करायची आह त सपषट कराव. तयासाठी खप, परचड, भरपर यासारख शबद वापरल जातात.(इ) आजदारथी व धविदानदारथी वदाकयदाच परसपर रपदातर

उदा., त धचतर काढ. (आजाथती) त धचतर काढाव. (धविानाथती)आजाथती वायात आजा अधभपरत असत. धविानाथती वायात सरळ धविान अधभपरत असत. या परसपर वायाच

वायरपातर करताना भावाथव लषिात घयावा. (ई) होकदारदारथी व नकदारदारथी वदाकयदाच परसपर रपदातर

(१) पाचश रपय ही दखील मोठी रककम आह. (होकाराथती) पाचश रपय ही काही लहान रककम नाही. (नकाराथती)(२) ही काही वाईट कलपना नाही. (नकाराथती) ही कलपना चागली आह. (होकाराथती)वरील उदाहरणामधय ‘मोठी’ धवरदध ‘लहान’ आधण ‘वाईट’ धवरदध ‘चागली’ अस शबद वापरलयामळ वायाचा

मळ अथव बदलत नाही.

42

११. जगल डदायरीअतल िदामनकर (१९७२) :

परधसदध वनयजीव सशोिक, लखक आधण िायाधचतरकार. तयानी गलया पचवीस वषाापासन ताडोबा-अिारी वयाघरपरकलप (टीएटीआर) मधय वाघाचा अभयास कलला आह. राजसथान, पखशचम बगाल, उततराखड आधण गजरात मिील अनक उतककषट जगलाना तयानी भटी धदललया आहत. तयाची ‘वाघ’, ‘मगकथा’, ‘नवरगाच घरट’, ‘अरणयाच अतरग’, ‘महाराषटटातील वनयजीवन’, ‘ताडोबा वाघाच जगल’, ‘जगलाची डायरी’, ‘माजावरकथा’ ही वनयजीवनधवषयक पसतक परधसदध आहत.

परसतत पाठात लखकान जगलाचया डायरीतील काही अनभव सागताना जगलातील पराणयाच धनरीषिण करताना आललयाधचततथरारक परसगाच वणवन कल आह. तसच वाधघणीमधय दडललया ‘माततवाच’ रोमहषवक वणवन आलल आह.

ता.२७ म १९९७, वळ-सकाळी ६ त ९.३०, कोळसा पररषितर, ताडोबा-अिारी वयाघर परकलप, चदरपर.आज पहाटच कोळसावन धवशामगहातन बाहर पडलो.गावातन टोग वनरषिक आधण तयाचा सहकारी वनमजर यताना धदसल. वनरषिक यताच आमही डावीकड जाणारा झरी

रसता िरला. समोर चालणारा वनमजर अचानक थबकला. मी परशनाथवक नजरन पाधहल, तर तयान रसतयाकड बोट रोखल. नकतयाच गललया एका मोठया धबबळाची ताजी पावल धतथ उमटली होती. हा एक नर असन आमही पोहोचणयाचया तासाभराआिीच इथन गला असावा. मी चौफर पाधहल; पण मला तरी काही धदसल नाही.

अचानक मला जगलाचया कोपऱयावर थोडीशी हालचाल जाणवली. मी सगळाना हातानच थाबायची खण कली. दबतीण डोळाना लावलयावर ती हालचाल सपषट झाली. धतथ एका तदचया झाडाखाली, बाबमधय धबबळा बसला होता; पण तयाचा रग आसपासचया पररसराशी एवढा धमसळन गला होता, की तयाची शपट जर हलली नसती, तर तो मला मळीच धदसला नसता. तयाची पाठ आमचयाकड होती, तयामळ तयान अदाप आमहाला पाधहल नवहत; पण तवढात टोग वनरषिकाचा पाय एका वाळया काटकीवर पडला आधण ‘कट ’ असा आवाज झाला. धतखट कानाचया धबबळान तो आवाज ऐकताच वळन पाधहल आधण एकाच झपत तो जगलात अदशय झाला.

धबबळाचया धनरीषिणाची चागली सिी हातची गली महणन मी हळहळलो. टोग याना शरधमद झालयासारख वाटल. आमही लगच पढ धनघालो. थोडाच अतरावर रायबाकड जाणारा रसता उजवीकड वळत होता. तो रसता िरला आधण जगल आणखीच दाट झालयासारख वाटल. इथ दोन-तीन नाल असलयान झडपाची दाटी जासतच जाणवत. तसच तया नालयामधय थोड पाणी साचन राहात असलयान धतथ कठलाही वनयपराणी धदसणयाची शयता होती. तयामळ आता साविपण पावल टाकण आवशयक होत.

कालच सधयाकाळी धवशामगहावर गपपा मारताना टोगनी मला तया पररसरात चार धपल असललया वाधघणीबददल साधगतल होत. तवहापासनच मला किी धतथ जातो अस झाल होत. परचड उषणतच धदवस असलयान वाघासारख जनावर पाणयाचया आसपासच वावरत. तशातच लहान धपल असलयान या वाधघणीला तयाना पाणयापासन जासत दर नणदखील

शय नवहत; पण लहान धपल असणारी वाघीण ही जगलातल सगळात िोकादायक जनावर! धपलाचया सरषिणासाठी ही सजग आई, कणाचा जीवदखील घयायला माग-पढ बघत नाही. तयामळ सकललया नालयात उतरताना माझया मनावर एक अनाधमक दडपण आल होत.

दहा-बारा पावलच चाललो अस. मला नालयातील ओलसर धचखलात माजरापषिा मोठया

43

आकाराची अनक पावल उमटलली धदसली. मी झटकन पढ जाऊन वाकन बधघतल. या धपलाचयाच पाऊलखणा होतया. तया पगमासवकड बघन लषिात अाल, की त काल रातरीचच आहत. याचा अथव सपषट होता. वाघीण अदाप आपलया धपलासह याच पररसरात वावरत होती. आता मी ती धपल बघायला चागलाच अिीर झालो होतो. इथन समार शभर-सववाश पावलावर नालयात थोडस पाणी असलयाच मला माहीतच होत. ही वाघीण धतथच सापडणयाची शयता होती. तयामळ आता धतकड जाताना खपच साविधगरी बाळगण आवशयक होत. जधमनीवर सववतर पानगळीमळ पडलला वाळका पाचोळा साचन होता. तयावरन पाय न वाजवता जाण ही एक मोठीच कसरत होती.

पाणवठा जसा जवळ अाला तस माझ हदय जोरजोरात िडिड लागल. पढ काय धदसल, या जाधणवनच माझा घसा कोरडा पडला. इतराचीही अवसथा काही वगळी नवहती. आमही सगळानीच एकमकाकड बघत चौकस राहणयाची डोळानीच खण करन सचना कली. आता एकक पाऊल टाकताना मनावरच दडपण अधिकच वाढत होत. कठतरी झाडाचया बधयाआड, जाभळीचया झडपात लपलली वाघीण रागान गरगरत षिणािावत अगावर यणार, असच वाटत होत. वाऱयान हळच होणारी पानाची सळसळदखील मोठी वाटत होती. आता जण सगळा काळच थाबला असावा, अस वाटत होत.

‘‘ऑऽ वहऽऽ’’ अचानक नालयाचया पलीकडन आललया या बारीक आवाजान मी जागीच थबकलो. माझया अगावर सरसरन काटा आला. एक वषावचया वाघाचया अभयासान आधण अनभवान ह ठाऊक होत, की हा वाधघणीचा आवाज आह. ती या आवाजान आपलया धपलाना बोलवत असावी. अचानक पाणयात ‘िपकन’ काहीतरी पडलयाचा आवाज आला. मी पाणवठयाकड पाधहल आधण आशचयावन थककच झालो. एका धपलान बाजचया जाभळीचया झाडीतन थट पाणयात उडी घतली होती. लगच तयाचया पाठोपाठ उरलली तीनही धपल िपािप पाणयात उतरली. आईचा आशवासक आवाज तयाचयाकरता उतसाहाच वार भरणारा ठरला होता.

वाघीण रातरीच धपलाना नालयाकाठचया जाभळीचया दाट झडपात लपवन धशकारीसाठी गली होती. या पररसरात दसर नर वाघ, धबबळा, रानकतरी अशा धपलाचया सभावय शतरचा राबता होताच. तयामळ धतला ही खबरदारी घण आवशयकच होत. वाघाचया लहान धपलाना इतर भषिकापासन खपच िोका असतो. तयामळ वाघीण धपलाचया सरषिबददल भलतीच दषि असत. आता ती रातरभर जगलात धफरन धपलाजवळ परत आली होती. आईची हाक ऐकताच अजनवर दडन बसलली धपल खळकरपण धतचयाकड झपावली होती. तवढात नालयाचया डावीकडचया धवरळ बाबमिन मला वाघीण यताना धदसली. ती सरळ पाणयाजवळ आली आधण वळन पाणयात बसली. रातरभरचया वाटचालीन थकन ती धवशाती घत होती; पण धपलाचया उतसाहाला आई बघताच उिाण आल होत. तयातील एका धपलान तर वाधघणीचया पाठीवरच उडी घतली; पण धतथन घसरलयान त िपकन पाणयात पडल. तोडावर पाणी उडताच वाधघणीन मदपण गरगरन नापसती वयकत कली; पण धपलाना तयाचयाशी काहीच दण-घण नवहत. तयाचा आईचयाभोवती जबरदसत दगािोपा सर झाला.

सािारणत: कतयापषिा लहान आकाराची ही पाच मधहनयाची धपल होती. या वयात लहान मल जशी खळकर असतात, तशीच ही खळकर होती. एकमकाचा पाठलाग करण, मारामारी करण, पाणयात उडा घण अस खळ सर झाल. मधयच आई वळन एखादा धपलाला मायन चाटत होती. थोडा वळ बसलयावर ती पटकन उभी राधहली. डोक वळवन धतन हळच ‘ऑऽवऽ’ असा आवाज कला. हा धपलाना माग यणयाबददलचा इशारा होता. लगच वळन ती चालायला लागली. धहन जगलात कठतरी नककीच एखाद साबर, रानगवा, नीलगाय, रानडकराची धशकार सािली असावी; पण अशी धशकार जड असलयान ती उचलन धपलापयात आणण शय नसत. तयामळ धपलाजवळ यऊन घटकाभर पाणयात बसन धतन धवशाती घतली होती आधण आता ती धपलाना तया धशकारीकड घऊन जात होती. या चार धपलासोबतच सवत:च पोट भरणयासाठी धतला सतत कोणती-कोणती धशकार करण आवशयकच होत. तया कलत ही चागली पारगत होती.

वाधघणीन नाला पार करन बाबचया गजीत पाय ठवला. आत धशरणयाआिी धतन वळन धपल सोबत यताहत की नाही ह पाहन घतल. दोन धपल धतचया मागोमाग धनघाली होती; पण दोघाना अदाप भान नवहत. ती पाणयातच एकमकाशी

44

(सदापदाधहक सकदाळ, धवदाळी अक २०१६)

(१) लखकदान धबबळदाची तदाजी पदावल पदाधहलयदानतरचयदा कतीचदा घटनदारिम धलहदा.

वाळया दाट

धपलअनाधमक

दडपण काटयाधतखट

खळकर

जगल

कान

(२) कदारण धलहदा.(अ) वाधघणीन मदपण गरगरन नापसती वयकत कली, कारण.....

(अा) वाघीण धपलाचया सरषिबददल दषि होती, कारण.....

(३) धवशषय आधण धवशिण यदाचयदा जोडदा लदावदा.

खळणयात दग झाली होती. वाधघणीन परत तयाना बोलावणारा आवाज काढला. आईचया या आवाजाबरोबर दोनही धपलानी आपला खळ थाबवला आधण पळत सटली. दोनच धमधनटात धपलाना घऊन वाघीण जगलात धदसनाशी झाली. आज मी वाधघणीतलया आईची एक वगळीच झलक बधघतली होती. माझया वयाघरअनभवात मोलाची भर घालणारा हा अनभव होता.

(१) (२) (३) (४) धतथ तदचया झाडाखाली बाबमधय धबबळा बसला होता.(५) (६) (७) वनरषिकाचा पाय काटकीवर पडला.

(४) सवमत.(अ) ‘लखकाला वाधघणीतील आईची झलक जाणवली’, ह धविान पाठाचया आिार सपषट करा.(आ) वाघीण आधण धतचया धपलाची भट हा परसग शबदबदध करा. (इ) डायरी धलधहण हा िद परतयकान जोपासावा, याधवषयी तमच मत धलहा.

उपरिम :(१) सनीताबाई दशपाड याचा ‘दशवनमातर’ हा लख धमळवन वाचा.(२) ‘एका रानवडाची शोियातरा’ ह ककषणमघ कट याच पसतक धमळवन वाचा.

v v v

जगलाचया कोपऱयात हालचाल जाणवली.

शबदारथ :

आशवदासक - खातरी दणारा. उतसदाहदालदा उिदाण यण - खप आनद होण. गदािोपदा - दगामसती.

कती

45

फलाफलाच दाट ताटव, धजथ पोचत दषटीरग मजच, रग उदयाच, जपन ठव सषटी...

िानय दईना सगणक हा, काळी आई जगवमातीमधय ज हात राबती, तयास दऊ पषटी...रग मजच, रग उदयाच

उिळ, फक धबया डोगरी, रजतील दशी झाडगच माजतील रान, होईल आभाळातन वषटी...रग मजच, रग उदयाच

डोगरातन वाहात यत, खळाळत ह पाणीफनिवलशा तषारामधय, राहाल कस कषटी?रग मजच, रग उदयाच

धमळल पसा, धमळल दौलत, यतराचया सगतीआभाळाचया ितराखाली, एक अनोखी तषटी...रग मजच, रग उदयाच

धहरवी धहरवी मन भोवती, धकती िटा धहरवयाचयागभवरशमी सळसळणयाचया जगास साग गोषटी...रग मजच, रग उदयाच

शबदारथ :

सषटी - जग. पषटी - दजोरा, पाठबळ. वषटी - पाऊस. फनिवलशदा - फसापरमाण पाढऱया. अनोखी - धनराळी, वगळी. तषटी- तपती.

१२. रग मजच रग उयदाचअजली कलकणथी (१९५८) :

परधसदध कवधयतरी, लखखका. िातरपरबोिन, धकशोर, वयम यासारखया धवधवि धनयतकाधलकातन गद व पद लखन. ‘मी-एक सतरीजातीय असवसथ आतमा’, ‘सबदध’, ‘बदलत गलली सही’, ‘रातर’, ‘द:ख आधण कधवता’ ह कधवतासगह; ‘हदयसपशती’, ‘सभरमाचया पाणयात गटागळा’ ह लधलत लखसगह; ‘सतरी सवतवाचा शोि’, ‘सतरी परशन-एक आवतव’ ह वचाररक लखसगह इतयादी पसतक परकाधशत. दोन कावयसगहाना राजय शासनाच परसकार परापत. महाराषटट साधहतय पररषद, मराठवाडा साधहतय पररषद, भधगनी धनवधदता परधतषठान, कामगार साधहतय पररषद, गधदमा परधतषठान यासारखया अनक ससथाचया परसकारानी तयाना सनमाधनत करणयात आल आह.

जागधतकीकरणाचया या काळात सगणकयग अवतरलल असल तरी माणसाचा मातीशी असलला धजवहाळाचा सबि तटता कामा नय. पयाववरणाची जोपासना कली तर माणसाला किीच काही कमी पडणार नाही. धनसगवसौदयावचया धवलोभनीय आधवषकारात जगणयाचा खराखरा आनदही धमळल असा दखषटकोन कवधयतरीन या कधवतत माडला आह.

46

(१) (अ) कधवतचयदा आिदार पदाऊस पडणयदाचयदा चरिदाचदा ओघतकदा तयदार करदा.

डोगरदावर धबयदा उिळण

कदाळी आई जगवणयदासदाठी अपधषित कदायथ

(अदा) आकती पणथ करदा.

(२) चौकटी पणथ करदा.(अ) जथ दषटी पोहोचत अस धठकाण

(अा) कवधयतरीचया मत जपायची गोषट (३) कधवतत आललयदा खदालील सकलपनदा सपषट करदा.

(अ) आभाळाच ितर .............(आ) गभवरशमी सळसळ .............

(४) कती पणथ करदा.(अ) ‘कषट करणाऱयाना मदत कर’ या आशयाची ओळ शोिा. (आ) ‘दौलत’ ह उततर यईल असा परशन तयार करा.(इ) कधवततील ‘यमक’ अलकार सािणाऱया शबदाचया जोडा शोिा.

(५) कदावयसौयथ.(अ) खालील ओळीच रसगहण करा.

‘धहरवी धहरवी मन भोवती, धकती िटा धहरवयाचयागभवरशमी सळसळणयाचया जगात साग गोषटी’

(आ) परवीला वाचवणयासाठी काय काय कराव अस कवधयतरीला वाटत. (इ) वसिरच धहरवपण जपणयासाठी उपाय सचवा.

v v v

कती

47

वाळवटी परदश महणज ठणठणीत कोरडपणा, पाणयाच दधभवषि आधण रताड जमीन. आता या तीन गोषटी जथ एकतर यतात तथ जीवन कस फलणार? पण धनसगव हा मोठा जादगार आह. वाळवटी परदशातही खास तथील अशी जीवसषटी आह; वनसपती आहत आधण या वनसपतीवर जगणार पराणी आहत. पाणयाखरीज वनसपती व पराणी जग शकत नाहीत ह तर खरच; पण वाळवटी परदशाना थोडस का होईना पाणी धमळत आधण धनसगावची बहादरी अशी, की या थोडाशा पाणयावर तो तथ वनसपती फलवतो आधण तथल पराणी जगवतो. वाळवटातली जीवनसषटी हा खरोखर परवीवरचा एक चमतकार आह.

वाळवटी परदशात वषावतन एखादाच पाऊस पडतो. किी तर दोन-दोन, तीन-तीन वषव पावसाचा धठकाणा नसतो. अवषवणाचया या परदीघव काळात हा परदश अधतशय वराण व रषि धदसतो. तथ जी काय झाड व झडप असतील तयावर तया काळात एकही पान असत नाही. जीवन सकन सकन धनषपराण झालयासारख वाटत.

मग एक धदवस पाऊस पडतो आधण एखादी जाद वहावी तयापरमाण झाडाझडपाना पालवी फटत आधण जधमनीत दीघवकाळ सपतावसथत पडन राधहललया धबयामिन रोप वर यतात. पाहता पाहता या रोपावर भरगच फल फलतात. इतक धदवस ओसाड पडलला भपरदश पानाफलाचया धहरवया, धपवळा, लाल रगानी एखादा बधगचयासारखा धचतरमय धदस लागतो. कवीनी महटलयापरमाण मरभमीच नदनवन होत; पण ह वभव पहाट पडणाऱया सवपनापरमाण थोडाच काळ धटकणार असत. लवकरच पनहा सयव आकाशातन आग ओक लागतो. हवा तापलया तवयासारखी गरम होत आधण पान, फल, गवत करपन जाऊन जधमनीत तयाचा भगा होऊन पडतो. वाळवटाच ओसाड, भकास जीवन पनहा सर होत. पण एक गोषट होत, रोपाना आललया धबया मातीत पडतात, तया पढील वषावचा पाऊस यईपयात जीव िरन मातीत धमसळन राहतात.

पाऊस आला की उगवायच आधण पाऊस सपन कोरडा हगाम आला, की धबयाचया रपान मातीत पडन राहायच हा जो वर वणवन कलला वनसपतीचा परकार आह तो ‘अवषवण टाळणारा’ आह. वाळवटी परदशात उगवणाऱया वनसपतीचा आणखी एक परकार आह, तो अवषवणाचा ‘परधतकार करणारा’ आह. या वनसपती पाऊस पडतो तवहा ज काय पाणी धमळवता यईल तवढ सवत:मधय साठवन ठवतात आधण कोरडा हगामात अगदी मद गतीन वाढत राहतात. अवषवणाचा परधतकार करणाऱया या वनसपतीमधय सवाात महतवाच क टस. कटसची तमहाला ओळख करन दायला नको. क टस आता आपलया धदवाणखानयात यऊन पोहोचला आह. क टस बागत तर लावतातच; पण मनीपटपरमाण कटसचया शोभचया कडा अनक घरातन धदसतात.

अगदी थोडाशा पाणयावर कस वाढाव याचा नमना दाखवणयासाठी धनसगावन जण काय कटसची पदास कली आह. वाळवटी परदशाचा क टस हा अगदी खास परधतधनिी आह. कटसचया अनक जाती आहत. सगवारो क टस हा क टसचा राजा. तो ५० फट उचीपयात वाढतो. महणज क टस राषिसच तो! तयाची वाढ इतकी मद असत, की ५०

v जगण ककटसच (सरलवदाचन)वसत धशरवदाडकर :

परधसदध लखक व साधहखतयक. तयाच धवधवि माधसकातन वनसपतीधवषयक लखन परधसदध आह. वाळवटी परदश महणज परचड उषणता व कोरडपणा असणारा तसच रताड आधण पाणयाच दधभवषि असणारा परदश. वाळवटी परदशातील

‘कटस’ ही काटरी आधण कमी पाणयावर जगणारी वनसपती तया परदशातील इतर वनसपतीच परधतधनधितव करणारी परमख वनसपती आह. परसतत पाठात लखकान वाळवटी परदशात उगवणाऱया ‘कटस’ या वनसपतीची वधशषट, धतच उपयोग, कमी पाणयातही धटकन राहणयाची धतची षिमता याच सकम वणवन कल आह.

48

वषाात तो फकत ३ फट वाढतो आधण २०० वषव जगतो. महणज आज उभ असलल काही सगवारो क टस दसर बाजीराव पशव याचया काळापासनच आहत. तसच सगवारोची पनास वषाात तीन फट वाढ होत या धहशबान एक माणस तयाचया सबि आयषयात सगवारो कटस फार फार तर तयाचया कमरचया थोडासा वरपयात वाढलला पाहील. सगवारो क टस हा असा राषिस, तर काही कटस तमचया हाताचया अगठयाचया पऱयाइतक धचमकल.

कटसचया झाडानी अवषवणाचा परधतकार करणयाची धनरधनराळी ततर पदा कलली आहत. तयाची सगळी अगरचना पाणी साठवणयासाठी असत महटल तरी चालल. काही कटस चडचया आकाराच तर काही खाबाचया आकाराच. आपलया अगाचा कमीत कमी भाग कोरडा हवला उघडा पड दायचा, अशी कटसची िडपड असत. बहतक क टस घडीदार असतात. या घडानी दोन गोषटी साितात. एक अशी, की घडाचया आतला भाग कोरडा गरम हवपासन सरधषित राहतो. दसरी अशी, की या घडाचा पनहाळीसारखा उपयोग होतो. जवहा कवहा पाऊस पडतो तवहा पावसाच पाणी या पनहाळामिन खाली वाहत जाऊन थट मळाना धमळत. झाडातल बरचस पाणी तयाची पान बाषपीभवनान गमावतात, महणन कटसचया झाडाच पान ही गोषट वजयवच करन टाकली आह. क टसच रोप लहान असत तवहा तयाला दोन-चार िोटी िोटी पान यतात तवढीच. नतर कटसच झाड धबनपानाच राहत. कटसचया झाडात रसदार गर असतो, तयावर पराणयाचया िाडी पडणयाचा मोठाच िोका; पण कटसचया झाडान याचाही बदोबसत कला आह. अनक कटस झाडाचया अगावर िारदार बोचर काट पसरलल असतात. काय धबशाद आह मग पराणयाची तयाला ताड लावणयाची?

कटसची ही सारी िडपड धमळल तवढ पाणी सवत:मधय साठवन ठवणयाकरता असत. ह पाणी तयाना अथावतच तयाचया मळामिन धमळत. थोडा वळात पषकळ पाणी शोषन घता यईल अशी या मळाची खास रचना असत. पाऊस पडतो तवहा सदधा उनहान भाजन धनघालली वाळवटाची जमीन फारच थोड पाणी शोषन घऊ शकत. या अडचणीवरही कटसचया झाडान मात कली आह. कटस आपली मळ लाब लाब पसरवत आधण भोवतालचया जासतीत जासत षितरातल पाणी शोषन घत. सगवारो कटसचया मळा यामळच ५० फटापयात लाब असतात.

कटस ह अमररका खडातल झाड आह. झाडासबिी आपलया जया कलपना असतात तयाचा कटसमधय सपणव अभाव असतो. झाड महटल महणज बिा, बधयाचया वर चौफर फादा, फादाना डहाळा, डहाळाना पान अस झाडाच डरदार रप आपलया दषटीसमोर असत. क टसमधय अस काही नाही. क टस महणज वरचया बाजला धनमळता होत गलला एक सरळसोट खाब. कटसला फादा असतात; पण तयासदधा या सरळसोट खाबासारखया. सगवारो क टस हा तर हात वर करन उभया राधहललया एखादा मोठया बाहलयासारखा धदसतो. क टसचया समार १००० जाती आहत. तयातील अनकाच आकार मोठ धचतरधवधचतर आहत. एका कटसच नाव आह ‘सायाळ’ कटस, कारण तो कपणाचया आशयान राहणाऱया सायाळासारखा धदसतो. दसरा एक क टस असवलासारखा धदसतो, महणन तयाला ‘असवल’ क टस अस महणतात. एक कटस थट धपपासारखा धदसतो महणन तयाला ‘धपप’ क टस महणतात. साबराचया धशगासारखया धदसणाऱया कटसला ‘साबरधशग’ क टस महणतात. क टसला सववसािारणपण पान यत नसली, तरी काही काही कटसना सदर फल व रसदार फळ यतात. सगवारो कटसला शडावर यणारी फल पषकळशी फलासारखी गददार असतात. ही फल फलली, की थोडा काळ का होईना धबचाऱया ओसाड वाळवटाला सौदयावचा सपशव होतो.

अमररकतल रड इधडयन लोक पवतीचया काळी सगवारो क टसचा अनक परकार उपयोग करन घत असत. अवषवणाचया काळात कटस चचन त तयाच पाणी काढत आधण तहान शमवणयासाठी ह पाणी पीत. सगवारो क टसला फळ यतात, तयामिला गर कधलगडाचया गरासारखा असतो. रड इधडयन लोक ही फळ चवीन खात असत. फळाचया गरात साखर घालन तो मोरावळासारखा धटकवता यतो. रड इधडयन लोकाच हही एक खाद असत. वर ‘धपप’ क टसचा उलख कला आह, तयाचा उपयोग वाळवटातन परवास करणार लोक तहान भागवणयासाठी करत असत. मातर तयाच पाणी काढण फार धजधकरीच काम आह. या कटसला फार काट असतात, त आिी तोडन काढाव लागतात. नतर क टसच घट ट साल सोलन तयाचा गर काढायचा आधण तो वचन तयाच पाणी काढायच. पाणी धमळणार त अिाव धकवा पाव वाटी आधण तयाची चवसदधा अधतशय तरट. तहानन वयाकळ झालला परवासी अगदी धनरपाय झाला तरच हा खटाटोप करी. ‘सायाळ’

49

(१) ‘धनसगथ हदा मोठदा जदागदार आह’, ह धविदान वदाळवटी परशदाचयदा सभदाथत कस लदाग पडत, त पदाठदाचयदा आिदार सधवसतर धलहदा.

(२) ‘रोडदाशदा पदाणयदावर कस वदाढदाव यदाचदा नमनदा महणज ककटस!’ यदा धविदानदाची यरदारथतदा धलहदा.(३) धटपदा धलहदा.

सगवारो कटस

सगवारो कटसच धदसण सगवारो क टसच उपयोग

(४) वदाळवटी परशदातील िदाडदानदा कदाट असणयदाची कोणकोणती कदारण असदावीत, अस तमहदालदा वदाटत त धलहदा.(५) ‘पदाणी हच जीवन!’ यदा धविदानदासबिी तमच धवचदार धलहदा.

v v v

शबदारथ :

धभथषि - अभाव, कमतरता, दषकाळ. मरभमी - वाळवट.

कटसची फळ मातर सटटॉबरीसारखी चवीला मिर असतात. वाळवटी परदशात बहतक झाडाना काट असतात तयाला खास कारण आह. ओलया परदशातही काटरी झाड जनावरानी ओरबाडन खाऊन टाकली तरी पाणयाची पचाईत नसलयान ती पनहा लवकर उगवन यतात. वाळवटी परदशात ह शय नाही. पाणयाचया दधभवषिामळ झाड एकदा गल की गल. यासाठी या परदशातलया झाडानी काटाची शसतर परजन सवसरषिणाची खबरदारी घतली आह.

(धकशोर, जदानवदारी १९८३)

कती

50

झाड बसत धयानसथ ऋधषसारख मौन वरतिारण करन तपशचयाव करत...पषिी झाडाच कणीच नसताततरीही झाड तयाच असतमळावर घाव घातला तरी झाड मकाट सहन करतझाडाचया पानावरन वहीचया पानावरअलगद उतरतात दवाच टपोर थबझाडाकड टक लावन पाधहल तरशरीरभर धवरघळतो धहरवा रगरकत होत षिणभर धहरवगारआयषय होत नकतयाच खडललया फलासारख टवटवीतझाडाच बाह सरसावलल असतात मसाधफराना कवत घणयासाठीपानझडीनतर झाड पनहा नवीन वसतर िारण करतनवया नवरीसारखझाडाला पालवी फटलयावर फटत शरीरभर पालवीअन झटकली जात मरगळपकयाचया मजळ नादात झाडाचही जीवनाचएक सथ गाण दडलल असतहसाव कस सळसळतया पानासारखमळाव मराव कस तर? झाडासारख घट ट पाय रोवीतजगाव कस तर? धहरवगार झाडासारखरोजच धचतन कराव कस तर झाडासारख!

१३. धहरवगदार िदाडदासदारख भदाग४

जॉजथ लोपीस (१९५०-२००५) :अतयत सवदनशील कवी. सतयकथा या अकातन तयाचया काही कधवता परधसदध झालया आहत. ‘रकतात धभनललया कधवता’, ‘पणव

झाल आह’ ह तयाच कधवतासगह परधसदध आहत.झाडाची सहनशीलता, दाततव, सहकायावची वतती, कठीण परसगातही घट ट पाय रोवन राहणयाची वतती इतयादीच वणवन परसतत

कधवतत कलल आह. आनदी जीवन जगणयासाठी ह सवव गण आपलया अगी बाणवावत, झाडासारख धहरवगार ताज, परफखलत राहाव, असा सदश परसतत कधवतत धदला आह.

(पणथ िदाल आह)

51

(१) चौकटी पणथ करदा.(अ) कवीन झाडाला धदलली उपमा- (अा) पानझडीनतरच, नवी वसतर िारण करणार झाड महणज- (इ) कवीचया मत उतसाही आयषय महणज- (ई) अलगद उतरणार थब- (उ) फटत शरीरभर पालवी याचा अथव-

(२) आकती पणथ करदा.

शबदारथ :

मौन वरत - न बोलणयाचा धनयम. मकदाट - शात. कवत घण - धमठीत घण.

िदाडदाकड टक लदावन पदाधहलयदानतर घडणदाऱयदा गोषटी

(३) एकदा वदाकयदात उततर धलहदा.(अ) झाडाचया जीवनाच गाण कशात दडलल असत?

(आ) झाडाचया मळावर घाव घातलयावर तयाची परधतधकरया काय असत?(४) ‘पदानिडीनतर’ ह उततर यईल असदा परशन तयदार करदा.(५) खदालील ओळीचदा तमहदालदा कळललदा अरथ धलहदा.

(अ) हसाव कस सळसळतया पानासारख. (अा) जगाव कस तर? धहरवया झाडासारख.

(६) कदावयसौयथ. (अ) खालील ओळीच रसगहण करा.

‘झाडाचया पानावरन वहीचया पानावरअलगद उतरतात दवाच टपोर थब’

(अा) ‘झाडाच मानवी जीवनातील सथान’, याधवषयी तमच धवचार धलहा. (इ) ‘झाडापासन आनदी जगण धशकाव’, या धविानातील धवचार सपषट करा.

v v v

कती

52

१४. बीज परल गलच बोडव (जनम १९३४) :

चदरकात बोडव ह भारतीय धकरकट सघातील जागधतक कीततीच खळाड आहत. धनवततीनतर तयानी धकरकट परशासकाच काम कल. राषटटीय धनवड सधमतीच त अधयषि होत. धकरकटमिील तयाचया योगदानाबददल तयाना अजवन परसकार, पद मभषण परसकार तसच सी. क. नायड जीवनगौरव परसकार यासारखया परसकारानी सनमाधनत करणयात आल आह.

परसतत पाठात चद बोडव यानी आपलया बालपणातील काही आठवणी साधगतलया असन आपलया मनात धकरकटच बीज कस परल गल ह साधगतल आह. तयातन तया काळाच हबहब धचतर आपलया डोळासमोर रखाटणयात चद बोडव ह यशसवी झालल आहत.

माझया बालधमतरानो, मी तमचयाएवढा होतो तवहा अगदी तमचयासारखाच खळकर, खोडकर व उपद वयापी होतो! माझा जनम पणयातच एका गरीब कटबात झाला. माझ वडील तया वळस पोलीसखातयामधय तटपजया पगारावर नोकरी करत होत. तवहा साहधजकच गरीब कटबाचया वाटाला यणार सार कषट व द:ख आमही भोगत होतो. अशा पररखसथतीत वधडलाना आमहा मलासाठी खळणी धवकत घण शयच नवहत. दसऱया मलाचया हातात खळणी पाहन आमहाला तयाचा हवा वाटत अस. तरी पण गलीतील मलाना जमा करन उनहातानहात धवटीदाड खळण, पतग उडवण, किीमिी कमपमिील कनॉलमधय चोरन पोहण; कऱया, पर पाडन तयाचा यथचि सवाद घण, घरात जळणासाठी आणललया लाकडातनच बट व सटप तयार करण व कठन तरी जना पराणा बॉल पदा करन धकरकट खळण असा माझा धदवसभराचा कायवकरम असायचा. सधयाकाळी घरी यईपयात माझयाबददल बऱयाच तकरारी आईचया कानावर आललया असायचया. धदवसभराचया खळान भक तर खपच लागलली असायची. घरात पाऊल ठवतो न ठवतो तोच पाठीवर िममकलाड व चापटपोळाचा यथचि वषावव वहायचा. मग मी घरात एका कोपऱयात जाऊन रडत बसायचा! धतथच झोप लागायची आधण जाग यायची ती आईचया परमळ कशीत.

नतर माझया वधडलाची बदली वडगावला झाली. तयाचा पररणाम असा झाला, की मला व माझया थोरलया भावाला शाळसाठी पणयातच काकाकड राहाव लागल. तया वळस मी अवघा नऊ-दहा वषााचा असन. तया लहान वयात आई-वधडलापासन दर राहण माझया धजवावर यई. खप रडायला यायच; पण तयाचा काही उपयोग वहायचा नाही. हटही करन बधघतला, पण वयथव. आमहाला सोडन जाण आई-वधडलाचयाही धजवावर आल होत; परत मलान चागल धशकाव, मोठा ऑधफसर वहाव व घराणयाच नाव उजवल कराव या उद दशान तयानी कसबस मन घट करन आमचा धनरोप घतला.

तयानतर माझया आयषयाला एक धनराळच वळण लागल. माझ चलत पणयाचया वाय. एम. सी. ए. चया कपाऊडमधय राहत असत. ही ससथा खळाकररता परधसदध असलयाकारणान बरच लोक या ससथच सभासद होत. रोज सकाळ-सधयाकाळ जयाना जस जमल तयापरमाण त खळायला यत असत. साहधजकच याचा पररणाम माझया बालमनावर होई. मळातच खळाची आवड जासत असलयान मी तया सभासदाचा खळ लषि दऊन पाह लागलो. अनक खळाड पाहणयाची मला रोज सिी धमळ लागली. शाळा सटली ना सटली तोच िावत यऊन मी परथम गाऊडवर हजर होत अस. सवव खळात मला धकरकटचा खळ फार आवड लागला. या खळानच मला जासत भरळ पाडली. किी किी, काही खळाड सवत:ला भरपर खळायला धमळाव महणन लवकर यत असत. कोणी नाही अस पाहन त मला चड फकायला बोलवत. मी अशा कामासाठी नहमीच तयार असायचा. आिळा मागतो एक डोळा आधण दव दतो दोन! या सिीचा परपर फायदा घऊन मी अधिक उतसाहान आधण आनदान धजतया जोरात बॉल टाकता यईल, धततया जोरात तो टाकन सभासदाची दाडी उडवणयाचा परयतन करत अस. माझा उतसाह पाहन मला उततजन धमळाव आधण तयानाही खळायला धमळाव, महणन त दखील मद दाम आऊट होत, तवहा माझी िाती आनदान फगत अस आधण मी अधिक जोरान चड फकत अस. मातर जवहा इतर सभासद यत तवहा नाइलाजान तयाना बॉल दावा लाग. तरीसदधा लाब उडालला चड िावत जाऊन अडवणयात आधण तो लगच उचलन फकणयात मी समािान मानत अस. आपणही याचयापरमाणच खळाव, अशी इचिा मनात यई.

53

पढचया आयषयात धकरकट खळाड होणयाची खणगाठ मी इथच मनाशी बािली. परखटस सपलयावर चड गोळा कर लागण, दसऱया धदवसासाठी गाऊडवर पाणी मारण इतयादी कामात मी गाऊड समनला आनदान मदत करत अस. ह सवव होत असता, रातरीच ६ त ८ वाजता माझ काका सवव मलाना एकतर बसवन पराथवना धशकवत व अभयासाला बसवत.

तयानतर एक आनदाची गोषट घडली. माझया वधडलाची बदली परत पणयास झाली. माझया आई-वधडलाना वाय. एम. सी. ए. मिील खळाडकडन माझया खळाबाबत सततीपर उद गार ऐक यऊ लागल, त ऐकन तयाना आनद वाट. माझ वडील सवत: वहॉलीबॉल चखमपयन होत. तयामळ त मला खळात नहमीच परोतसाहन दत. एकदा दपारी तयाना जवणाचा डबा घऊन गलो असताना तयानी मला दकानात नल व सहा रपयास एक जनी बट धवकत घऊन धदली. ती बट पाहन माझा आनद गगनात मावना. मी तसाच ती बट घऊन धमतराना दाखवत सटलो. तया वळस वधडलाचा माधसक पगार अवघा चोवीस रपय होता. माझ वडील अभयास व शाळा याबाबतीत फारच कडक असत. एकदा मी शाळा चकवन गाऊडवर धकरकटचा एक धमतरतवाचा सामना पाहत बसलो होतो. वडील घरी आल तवहा तयानी मला पाधहल व सतापान िडा मारत शाळत नऊन बसवल. तया षिणापासन मी शाळा मातर किीच चकवली नाही.

१९४५ साली भारतात ऑसटटधलयन सखवहवससचा एक धकरकट सघ पणयात आला होता. पना कबचया गाऊडवर तयाची एक मच झाली. या सामनयाला अथावत धतकीट होत व मदानावर गोलाकार कनात घालणयात आलली होती. तयामळ आत जाणयाच सवव मागव बद होत. ही मच तर पाहायलाच पाधहज आधण तीही फकटात, महणन माझी िडपड सर झाली. सदवान हा परशन गाऊडचया बाजला असललया मोठालया झाडानी सोडवला. माझया काही धमतरासधहत झाडावर बसन मी धदवसभर मच पाहात होतो आधण अजनही वाटत, की पनहा एकदा तसच झाडावर चढाव आधण धतथनच मनसोकत मच पाहावी. मी आधण माझ धमतर मचच वणवन आमचया बदधीपरमाण जोरजोरात हातवार करन इतराना ऐकवत अस, धदवसाचा खळ झालयावर कोणी झल कसा घतला-कसा सोडला, दाडी कशी उडाली, चौकार कसा मारला याची रसभररत चचाव करतच आमही चालत चालत घरी परतत अस. ही मच पाधहलयावर धतचा माझया मनावर फारच पररणाम झाला. धवशषत: मच सपलयावर खळाडचया सवाषिऱया घणयासाठी जी धझममड उडत, तवहाच त दशय काळजात धभडल. काही खळाड आनदान सवाषिरी दत होत, तर काही नाकारत होत. हा सवव सोहळा पाहन मनात आल, की आपणही एक मोठ खळाड वहाव. मग आपलया भोवतीही अशीच सवाषिरीसाठी गदती होईल. बस , तवहापासन सवाषिरीचया तालमीला सरवात झाली! धवशष महणज वगावत गधणताचया तासाला वहीची अनक पान माझया सवाषिरीन भर लागली. जर चकनमाकन धशषिकाच माझयाकड लषि गलच व मला परशन धवचारलाच तर न कळत माझया तोडातन, ‘हाऊज दट?’ अस उततर बाहर पड! ह उद गार ऐकन वगावत एकच हशा होई आधण माझी मान लाजन खाली होई; पण हीच लाजन खाली घातलली मान मी जवहा थोडाच धदवसानी आतरशालय सामनयात १०० िावा कलया, तवहा सवााचया डोळातील कौतकाच भाव पाहाणयासाठी अधभमानान वर झाली. माझ नाव मोठया अषिरात शाळचया बोडाववर झळकल. धवदारयाानी आधण धशषिकानी माझया पाठीवर शाबासकीची थाप धदली आधण तयाच वळी परथम मला धकरकट खळत असलयाबददल िनय-िनय वाटल.

माझया मनात धकरकटच बीज परल गल आधण उगवल त अस.

शबदारथ : भरळ पडण - एखादा गोषटीधवषयी आवड धनमावण होण. कनदात - तब, डरा, यथ धकरकटचया मदानाचया बाजन उभारलली कापडी धभत.

(धकशोर, धवदाळी अक, १९७२)

54

(१) कदारण धलहदा.(अ) लखकाचया आई-वधडलानी मन घट ट करन मलाचा धनरोप घतला, कारण.....................

(अा) लखकाला लहानपणी अनक खळाड पाहणयाची सिी धमळाली, कारण.....................

(इ) ‘आिळा मागतो एक डोळा आधण दव दतो दोन’ अस लखकास वाटल, कारण.....................

(ई) दसऱया मलाचया हातात खळणी पाहन लखकाला लहानपणी तयाचा हवा वाटत अस, कारण.................

(२) आकती पणथ करदा. लखकदाचयदा कदाळजदालदा

धभडलल दशयलखकदाचदा बदालपणीचदा

धनरिम(अ) (अा)

लाजन मान खाली

अधभमानान मान वर

(३) ओघतकदा तयदार करदा.

(४) खदालील शबदासदाठी पदाठदात आलल समदानदारथी शब शोिन धलहदा.(अ) सही (आ) धनवास (इ) करीडा (ई) परशसा

(५) खदालील वदाकयदात कसदातील वदाकपरचदारदाचदा योगय उपयोग करन वदाकय पनहदा धलहदा. (अानद गगनात न मावण, हवा वाटण, खणगाठ बािण, नाव उजवल करण)(अ) मोठ झालयावर रगणाची सवा करणयासाठी मी नसव होणयाच मनाशी धनखशचत कल.(अा) अचानक दारात मामा-मामीना बघन सवााना खप आनद झाला.(इ) आतरराषटटीय सपिाामधय कौसतभन बद धिबळ खळात शाळच नाव उचावल.(ई) मानसीन महटललया गाणयाच सवाानी कलल कौतक ऐकन मला षिणभर धतचा मतसर वाटला.

(६) सवमत.(अ) लखकाचया वधडलाची धशसत जाणवलल परसग पाठाचया आिार तमचया

शबदात धलहा.(अा) तमचया मत लखकाचया मनात धकरकटच बीज कस रजल असाव त धलहा.(इ) तमचया मत लखकाचया मनात परल गलल धकरकटच बीज कस उगवल त धलहा.(ई) परधतकल पररखसथतीवर मात करणयासाठी आवशयक असललया गणासबिी

माधहती धलहा.उपरिम : तमचया मनात रजलल बीज ओळखा व त कस उगवल यासबिीच धवचार शबदबदध करा.

कती

55

१५. खरदा नदागररकसहदास बदारटकक (१९५५) :

परधसदध लखक, पतरकार. ‘वडापाव’, ‘कोकणातलया आडवाटा’, ‘कोकणातली दवालय’, ‘कोकण धनसगव याग’, ‘साद मयराची’ इतयादी पसतक परधसदध. ‘धकशोर’, ‘लोकनाट’, ‘भटकती’, ‘वसत’ या माधसकामिन धवपल लखन. ‘उतककषट बालसाधहतय परसकार’ परापत.

परसतत पाठात लखकान शालय धवषय अभयासताना त फकत अभयासायच नसन तयातील मलय आचरणात आणायची असतात ह धनरजनचया वयखकतरखतन सपषट कल आह. धनरजनन दाखवलल परसगाविान उलखनीय आह.

धनरजन आज भलया पहाटस उठन अभयासाला बसला होता. आज शवटचा, नागररकशासतराचा पपर. तो झाला, की सपलीच परीषिा. इधतहास, भगोल आधण नागररकशासतर, धतनही धवषयाचा कवढा अभयास करावा लागतो. तयात ह नागररकशासतर जरा अवघडच.

पहाटची, सकाळची वळ अभयासाला योगय असत, हा भडसावळ गरजीनी धदलला सला अगदी योगय होता. सकाळचया टवटवीत आधण परसन वातावरणात अभयास खप िान होतो. शरीरही परशा धवशातीमळ ताजतवान बनलल असत. परसन वातावरणामळ मनही अभयासात चटकन लाग शकत. हवत सखद गारवा असतो. दरन एखादी भपाळी धकवा रधडओवरच आवडत भखकतगीत ऐक यत असत. त नसल तर पकयाच समिर सगीत साथीला असतच. अशा आलहाददायक वातावरणात ससककतचा एखादा शलोक चटकन पाठ होतो. एरवी न कळलल गधणत चटकन कळत. तयाची रीतही लषिात राहत, हा धनरजनचा अनभव. तयामळच भडसावळ गरजीचा हा सला तयाला मोलाचा वाट.

धनरजनची गरजीवर अपार शद िा होती. तस गरजीचही धनरजनवर खप परम होत. तो तयाचा लाडका धवदाथती होता, कारण तो अधतशय परामाधणकपण काम करायचा आधण अभयासही. या जगात तयाच अस कणी नवहतच. दरदरचया नातयातलया एका मावशीचया घरी धचपळण शहरालगतचया एका उपनगरात तो राहायचा. गावापासन दर डोगराचया पायरयाशी ह मावशीच घर होत. आईवडील लहानपणीच वारल. काही धदवस मामान साभाळ कला आधण मग कामासाठी महणन धचपळणला आणल. या मावशीकड आणन सोडल आधण तोही मबईला धनघन गला तो कायमचाच. जाताना मोलाचा सला मातर दऊन गला- ‘रडत बस नको. शण, गोठा वगर जी पडतील ती सारी काम कर. मावशी दईल त खा आधण इथच रहा. मावशी तला शाळतही घालणार आह.’

मामा गला तो पनहा परतला नाही मातर लहानगा धनरजन मावशीचया घरी परामाधणकपण काम करायचा. घरातलया सवााशी तयान जमवन घतल आधण शाळत नाव दाखल कल. मावशीची पररखसथती यथातथाच असलयान धनरजन वार लावन जवायचा. पधहलयाच वषती तयाची अभयासातली परगती पाहन भडसावळ गरजीनी तयाला थोरामोठयाचया घरी वार लावन धदल. दररोज एकाचया घरी दपारी धनरजन पाहणा महणन जवायला जायचा, मग धतथन शाळत. सधयाकाळी मातर मावशीकड ज काही धमळल तयावर राहायचा. सकाळी लवकर उठन घरातली, गोठयातली सारी काम आटपन अभयासाला बसायचा. गरजीवर शदधा ठवायचा आधण परीषित पधहला नबर पटकवायचा. तयाचया वहा-पसतकाचा खचव भडसावळ गरजीच करायच. गरजीनी तयाला साधगतल, की ‘जोपयात तझा पधहला नबर आह, तोपयातच मी सारा खचव करीन आधण वारही लावन दईन. नाहीतर नाही.’ गरजीच ह वाय लषिात ठवन धनरजन झटन अभयास करायचा.

आज नागररकशासतराचा अभयास करत असताना आिीच सगळ पपसव चागल गल असलयान तो मनोमन खश होता. नागररकाची कतववय कोणती? उततम नागररक कणाला महणाव? लोकसभा महणज काय? गामपचायतीचा परमख कोण असतो? साऱया परशनाची उततर तयाला िडािड यत होती. अभयास करता करता धकती वळ लोटला कणास ठाऊक. धनरजन ताडकन उठन उभा राधहला. नऊ वाजन गल होत. साडदहाची परीषिा. तयाआिी दशमखाकड जायच होत. कवढतरी लाब चालायच होत. भराभर आवरन तो धनघाला.

56

मावशीच घर गावाबाहर डोगरपायरयाशी. मधय एक नदीही लागायची. पवती ही नदी पाणयात उतरनच चालत चालत पार करायला लागायची; परत आता कोकण रलव आलयान रलवचा िान पल नदीवर आला. पलाचया एका बाजन लोकासाठी पायवाटही ठवली होती. या पलामळ आता जाण-यण सोप झाल होत. धनरजन अभयासाची मनातलया मनात उजळणी करत झपाझप चालला होता. वाटत तयाला भला मोठा दगड पडलला धदसला. कणीतरी कामासाठी घतला असल आधण पनहा तसाच ठवन धदला असल. धनरजनन तो दगड उचलन बाजला ठवला. तयाला लोकाचया या बधफकीर परवततीचा भयकर राग यई. तमही धवसरलात; पण दसरा ठचकाळन जीवाला मकतो तयाच काय! असच तयाच महणण. धनरजन पलावर पोहोचला तवहा साडनऊ वाजन गल असावत. आता नऊ पनासची गाडी यईल. िाड िाड आवाज करत धदमाखात पलावरन जाईल. ही कोकण गाडी धकती िान धदसत; पण धदसत न धदसत तोच लगच बोगदात धशरत. काय मजा यत असल नाही गाडीतन जायला? आपणही मोठ झालयावर गाडीतन धफर, या धवचारान तो हरळन गला. तोच तयाच लषि डावया बाजस रळाखाली पडललया भलया मोठया भगदाडाकड गल. ह धिदर कसल? रोज नसत बवा, अस महणत तयान जवळ जाऊन पाधहल तो कणीतरी काकरीट फोडन रलवच रळ वडवाकड करन ठवलयाच तयाचया धयानी आल. धनरजनला आशचयवच वाटल.

रातरी दोन वाजता शवटची गाडी इथन जात. तयानतर पहाटस कणीतरी हा उपद वयाप जाणीवपववक कला असावा. आता परवाशानी भरलली नऊ पनासची गाडी यईल. धनरजन एकदम सावि झाला. गाडी आली तर भयकर अपघात होईल, ह तयाचया लषिात आल. धनरजन नागररकशासतराचा पपर, दशमखाकडच जवण सार धवसरला. तयाचया डोळासमोर िाड िाड आवाज करत यणारी रलवगाडी धदस लागली. कानठळा बसवणारा आवाज आधण लोकाचया धककाळा कानात घम लागलया. सटशन इथन खप दर होत. तीन-चार धकलोमीटर धतथपयात सागायला जायच तर परीषिा बडणार होती. मग नापास. भडसावळ गरजीची मदत बद. धशषिणही बद. रलवन धफरायच सवपन अपरच राहणार होत; परत मन मानायला तयार नवहत. तयान षिणभर धवचार कला आधण सटशनचया धदशन िाव घतली. तो सटशनात धशरला तवहा नऊ पनासची गाडी नकतीच आली होती. आता पाच धमधनटातच ती सटणार होती.

धनरजनन िावतच सटशनमासतराना गाठल. तयाना पलावरचया खराब झाललया रळाबददल साधगतल; पण त तयाना खरच वाटना. अखर धनरजनन आजवव कली, की धनदान पाहन आलयाधशवाय तरी गाडी सोड नका. मी खोट बोलत असन, तर मला पोधलसाचया ताबयात दा. एवढ बोललयावर सटशनमासतरानाही तयाचया बोलणयात तरय वाट लागल. उगाच िोका नको महणन गाडी थाबवायला सागन त पलाकड धनघाल. धनरजनन नमकी जागा दाखवली.

फारच भयकर! कलपना करता यणार नाही, असा भयकर अपघात झाला असता. सटशनमासतरानी लगचच गाडी दीघवकाळ थाबवणयाचा आदश धदला आधण त या घटनचा पचनामा करायला लागल. घटनच गाभीयव लषिात घऊन धजलहाधिकारी, धजलहा पोलीस अिीषिक, सार अधिकारी ततकाळ तया धठकाणी जमा झाल. पधहली खबर दणारा महणन

धनरजनलाही थाबाव लागल. एवढा मोठा अपघात तयाचया चाणाषिपणामळ टळला महणन तयाच कौतकही झाल; परत तया वळी धनरजन मातर दर एका झाडाखाली बसला होता. तो धनराश झाला होता. तयाचा नागररकशासतराचा पपर चकला होता. तो नापास होणार होता. तयाला गरजीकडन धमळणाऱया सगळा सवलती रद द होणार होतया. धनरजनचया जवळ यऊन वातावहरानी तयाच नाव धवचारल. फोटोही काढला. धनरजन उदास मनान घरी परतला.

57

दसऱया धदवशीचया वतवमानपतरात धनरजनाची सतती फोटोसकट िापन आली होती. भीषण अपघात टाळलयाच शय तयालाच दणयात आल होत. तया धदवशी मावशीचया घराकड मोठमोठी माणस आली. खदद धजलहाधिकारी आल. शाळच मखयाधयापक आधण भडसावळ गरजीही आल. धनरजनन िावत पढ होऊन गरजीच पाय िरल. रडत रडत तो महणाला, ‘‘गरजी, मी नापास होणार. माझा कालचा नागररकशासतराचा पपर बडाला.’’

‘‘नाही र बाळा. त उततम नागररक आहस. शकडो माणसाचा जीव वाचवलास आधण नागररकशासतराचया खऱयाखऱया परीषित पास झालास. तझ वषव कस वाया जाईल? ह बघ, शाळच सगळ अधिकारी आलत. खास बाब महणन तझी नागररकशासतराची परीषिा उदा घतली जाणार आह, धजलहाधिकाऱयानी तला सरकारी वसधतगहात परवश दायच ठरवलय आधण वर वहापसतकाचया खचावसाठी धशषयवतती धमळणार आह. आता नको ह तला वार लावन जवायला.’’

अस महणन गरजीनी धनरजनला हदयाशी िरल, तवहा साऱयाचच डोळ पाणावल.

(सदा मयरदाची)

(१) आकती पणथ करदा.

(२) खदालील घटनदाच पररणदाम धलहदा.

घटनदा पररणदाम

(१) धनरजनचया आईवधडलाच धनिन(२) धनरजनचा परीषित पधहला नबर यायचा.

(३) धनरजनची धनचयदाथ धलहदा.

भडसदावळ गरजीचयदा मत-(अ) (अा)सकदाळची वळ अभयदासदालदा योगय असत कदारण

खऱयदा नदागररकदाची कतथवय

शबदारथ :

पचनदामदा - पचानी तयार कलला वसतखसथतीदशवक अहवाल. उप वयदाप करण - नको तया गोषटी करण. आजथव करण - धवनती करण. तथय असण - सतयता असण.

धनरजनची धनचयदाथ

कती

58

(४) खदालील शबदानदा पदाठदात आलल धवरददारथी शब शोिन धलहदा. (१) अपरामाधणक Ð (२) बसावि Ð

(३) हळहळ Ð (४) पास Ð(५) धनरजनच खदालील गण शथवणदारी कती धकवदा धवचदार वयक करणदारी वदाकय शोिदा.

(अ) सवपनाळ -(आ) ताधककक धवचार करणारा -(इ) सवदनशील -

(६) सवमत.(अ) ‘धनरजनच खरा नागररक’ ह तमचया शबदात सपषट करा.(अा) तमहाला अधभपरत असलली आदशव धवदारयावची गणवधशषट धलहा.(इ) तमहाला धनरजनशी मतरी करायला आवडणयाची वा न आवडणयाची कारण सपषट करा.

l खदालील तकदा पणथ करदा.

वदाकय वदाकयपरकदार सचननसदार बल करदा.

(अ) धकती सदर आह ताजमहाल! ............. धविानाथती करा.

(आ) तझया भटीन खप आनद झाला. ............. उद गाराथती करा.

(इ) शाळचया भलयासाठी मखयाधयापकानी खप काही कल.

............. परशनाथवक करा.

(ई) त काम खप मोठ आह. होकाराथती नकाराथती करा.

(उ) परवासात भरभरन बोलाव. ............. आजाथती करा.

(ऊ) पाढरा रग कोणाला आवडत नाही? ............. धविानाथती करा.

v v v

59

या दशाचया मातीवरती अमचा र अधिकारनवया धपढीच, नवया यगाच सवपन कर साकार ।।

फलामलातन हसतो शावण मातीच हो मगल तनमन

चतनयाच धफर सदशवनशतामिनी धपकव मोती, िन ह अपरपार ।।

या हातानी यतर डोलत शमशकतीच मतर बोलत

उदोगाच चकर चालतआभाळावर उतकरातीचा घमव या ललकार ।।

हजार आमही एकी बळकटसवााच हो एकच मनगटशकतीचीही झडत नौबतघराघरातन जनम घतस तज नवा अवतार ।।

या धवशवाची धवभव सपदाजप वाढव आमही लाखदाहसत शभकर हवा एकदाभधवषय उजवल या दशाच करया जयजयकार ।।

१६. सवपन कर सदाकदारधकशोर पदाठक (१९५२) :

परधसदध कवी. ‘पालव’, ‘धनरपण’, ‘आभाळाचा अनसवार’ ह कधवतासगह; ‘पाणयातला धदवा’ हा लधलतलखसगह परधसदध. ‘ररग ररग ररगण’ या लहान मलासाठी धलधहललया कावयसगहास बालकमार साधहतय समलनाचा ग. ह. पाटील परसकार धमळाला आह.

या कधवतत कवीन दशाचया उजवल भधवषयाच सवपन रखाटल आह. ककधषससककती, शमपरधतषठा, एकजटीच सामरयव या मलयाच महतव या कधवतदवार कवीन साधगतल आह.

60

(१) खदालील शबसमहदातील सकलपनदा सपषट करदा.(अ) शमशकतीच मतर-(अा) हसत शभकर-(इ) आभाळावर उतकरातीचा घमव या ललकार-

(२) आकधतबि पणथ करदा.

उतरिदातीचदा ललकदारघमवणदार घटक

शदाच भधवषय उजवल करणयदासदाठी आवशयक गोषटी

(अ) (अा)

(३) कदावयसौयथ.(अ) खालील कावयपकतीच रसगहण करा.

या दशाचया मातीवरती अमचा र अधिकार नवया धपढीच, नवया यगाच सवपन कर साकार ।।

(अा) खालील पकतीमिन सधचत होणारा अथव धलहा. घराघरातन जनम घतस तज नवा अवतार ।।शतामिन धपकव मोती, िन ह अपरपार ।।

(इ) या कधवतत कवीन बधघतलल सवपन तमचया शबदात धलहा.(ई) कधवतत वयकत झालला एकातमतचा धवचार सपषट करा.

v v v

शबदारथ :

ललकदारण - पकारण. नौबत - काळ, परसग, खसथती. धवभव - ऐशवयव, भागय, सपतती.

कती

61

रदािदा : आई, ह काय आह ग कोपऱयात?आई : अग, ती सतार आह. ती आजोबाना इनाम महणन धमळालीय महाराजाकडन!

गावाकड होती, ती आज आणली आह.

इनदाम न. कायमची दणगी, मोफत वतन, बषिीस Prize, gift, inam, grant[अर. इन +आम =वररषठाकडन दणगी]

रदािदा : इनाम...? इनाम महणज काय ग आई? आई : (हसन) अग, इनाम महणज बषिीस!रदािदा : अग, माझया वगावतील तनया आह ना... धतच आडनाव आह ‘इनामदार’.आई : हो...मला माहीत आह ती.रदािदा : इनाम महणज बषिीस. मग इनामदार महणज...आईऽऽ कसा झाला असल ग हा शबद तयार?आई : थाब. आजोबाचया खोलीत मराठी वयतपतती कोश आह. आपण पाहया ह तयात ‘इनाम’ शबद कसा तयार

झाला असल? तयाची वयतपतती आपलयाला तयात सापडल.

दार पर. सवाधमतवदशवक फारशी परतयय. A termination showing possession

आई : बधघतलस का रािा? ह इथ ‘अर.’ धलधहल आह ना! महणज हा अरबी भाषतला शबद आह. आता आपण -दार हा परतयय शोि.

बघ -दार हा फारसी परतयय आह. सवाधमतवदशवक महणज एखादी गोषट एखादाजवळ आह अस दशववणारा परतयय. इथ ‘इनामदार’ महणज ‘जयाचयाजवळ इनाम आह तो’ असा अथव होतो आधण दार महणज एखादी गोषट िारण करणारा असा पण अथव घता यईल. ‘जबाबदार’ हा शबद तला माहीत आह ना! जो जबाबदारी िारण करतो धकवा घतो, जयाचयाकड जबाबदारी असत तो जबाबदार. तसच ‘इनामदार’ महणज जयाचयाजवळ इनाम आह धकवा जयान इनाम िारण कलल आह महणजच जयाला इनाम धमळालल आह असा माणस.

रदािदा : आई, ही माधहती धकती िान आह! आता मी नहमी अस शबद शोित जाईन.

v वयतपतती कोश (सरलवदाचन)इयतता नववीमधय आपण धवशवकोशाची ओळख करन घतली. कोणतयाही शबदाच वगवगळ सदभव धवशवकोशातन धमळ

शकतात ह आपण अनभवल. ह शबद तयार कस होतात धकवा कस तयार झाल असावत, याची उतसकता आपलया सवााचया मनात असत. शबदाची वयतपतती पाहण ही भाषासमदधीचया दषटीन आनददायी परधकरया आह. एखादा वयकतीन आपलया मलीच नाव ‘सई’ ठवल. ‘सई’ हा शबद ससककतमिील ‘सखी’ महणज मतरीण या शबदावरन आलला आह. ह कळलयावर तयाला धकती आनद होईल! आपलया पररचयाचया शबदाची वयतपतती कळलयावर जो आनद धमळतो तो धवदारयाानाही धमळावा. वयतपतती कोशाची गरज व महतव कळाव व शबदाची वयतपतती अभयासणयाची सवय लागावी या हतन सथलवाचन धवभागात समावश असलला हा पाठ महतवपणव आह. धवदारयााना भाषचया परवाहात यणाऱया अनक शबदाचया उचाराच व अथााच मळ वयतपतती कोशाचया अभयासातन उलगडतात. शबद हा एकच असतो व तो धनरधनराळा पररखसथतीमधय धनरधनराळी रप िारण करतो व तया परतयक रपाला एक धकवा अनक अथव परापत होतात ह धवदारयााना समजण हा या पाठाचा उददश आह.

खदालील सवदा वदाचदा.

62

वयतपतती महणज शबदाचया अथावच धकवा शबदाचया मळाच जान. एखादा शबदाचया मळाधवषयी माधहती दण महणज वयतपतती सागण. अशा अनक शबदाचया वयतपततीचा सगह महणज वयतपतती कोश.

भाषत अनक कारणानी बदल होत जातात. वयतपतती कोशात या बदलाच मळ आपलयाला शोिता यत. उदा., भाषमधय इधतहासाचया दषटीन ज फरक होतात त धभन धभन काळातील भाषा बोलणाऱयाचया शबदाचया

उचाराच व समाजामधय वापरात असललया शबदाचया होणाऱया अथवोधचत बदलाच पररणाम आहत. वयतपतती कोश या बदलाच सवरप सपषट करतो.

उदा., मराठीतील ‘आग’ हा शबद ‘ससककत’मिील ‘अधगन’ पासन आला, ह आपलयाला वयतपतती कोशामळ कळत. भाषत बदल होणयामाग बऱयाचदा सलभीकरणाची महणज सोप करणयाची परवतती असत.

उदा., ‘अधगन’ पासन ‘आग’ हा शबद तयार होणयापवती पराककतमधय ‘अखगग’ हा शबद तयार झाला. हा उचार सोपा होत होत मराठी, धहदी यासारखया आिधनक भाषात तयापासन ‘आग’ हा शबद तयार झाला. कठलयाही दोन भाषा बोलणार भाषक जवहा एकमकाचया सपकावत यतात, तवहा तयाचया भाषातील शबदाची दवाणघवाण होत (किी किी वयाकरधणक घटकाचीही दवघव होत.) या सवााची नोद वयतपतती कोशामधय पाहायला सापडत. शबदधसदधीमधय आपण ह पाहतोच.

शब अनक अरथ एक वगवगळदा सभदाात वदापरवात, पवन, मरत, समीर, अधनल वारा पवनचककी ü

वातचककी Ï अधनलचककी Ïवातचकर ü समीरचकर Ï

एकाच अथावच शबद धनरधनराळा सदभाात धनरधनराळी रप िारण करतात. उदा.,

शब एक वगवगळ अरथ(१) पाठ (१) माझी ‘पाठ’ दखत आह. पाठ - शरीराचा अवयव

(२) हा ‘पाठ’ अवघड आह. पाठ-पसतकातील िडा

तसच समान धदसणाऱया शबदाच अथव वगवगळ असतात.

काळापरमाण शबदाचया सवरपात, तयाचया अथावत, तयाचया परसपरसबिात बदल होतात आधण ह बदल अपररहायव असतात. धनरीषिण करा, तमच आजी-आजोबा बोलत असलली भाषा, तमच आई-बाबा बोलत असलली भाषा, तमही आधण तमचया भावडाची भाषा, तमही आधण तमचया धमतरामिील भाषा. (उदा., वहॉटस अपची भाषा) या सगळात खप फरक आह ह तमचया लषिात आलच असल. किी किी पवती अखसततवात असललया एखादा शबदाचा अथव हळहळ बदलत जातो धकवा मळ अथावबरोबरच आणखी एखादा अथव भाषमधय खसथरावत जातो. उदा., ‘शहाणा’ या शबदाचा अथव पवती हशार, बद धिमान, चलाख असा होता. हा शबद सजान या शबदावरन आला असावा अस वयतपतती कोशावरन धदसत. आता मळ अथाववयधतररकत ‘शहाणा’चा ‘अधतशहाणा’ असा अथवसदधा रढ होत आह. काही काळान याची नोद वयतपतती कोशात धदसणयाची शयता आह.

भदािदा मळ शब मरदाठी शबससककत तणड तोडकनड तपप तपअरबी इतर अततर

63

धवदाळी सतरी. धदवयाची राग, एक सण (धदवयासबिी) A row of lights (hence) a Hindu Festival with nocturnal illuminations.[स. दीपावधल, दीपाधल; परा. धदवाली, दीवावली, ब. धदउयाली; ओ. धदआली; धह/प. धदवाली, धस. धडआरी, ग. धदवाळी]

आपलयाला एखादा शबदाबददल कतहल धनमावण झाल, तर आपण वयतपतती कोश पहातो. उदा., ‘धदवाळी’ हा शबद कठन आला असल?

‘धदवाळी’ हा शबद आपण पाधहला. मळ ससककत शबद ‘दीपावधल’पासन तो आला आह. (ससककत शबद ‘दीपावधल’चा ‘धल’ ऱहसव असला तरी मराठीत तो दीघव धलधहतात. या शबदातील ‘दी’ व ‘ली’ दोनही दीघव आहत; पण ‘धदवाळी’ हा शबद मराठी आह. तयात ‘धद’ हा ऱहसव यतो ह लषिात घण आवशयक आह.) धवशवकोशातील या शबदाची नोद पाधहलयावर कसातील मजकर पाहताना ह नककी काय आह अस तमहाला वाटल असल; पण ही शबदाची लघरप आहत ह कळलयावर आधण तयाची मळ रप समजलयावर तमहाला त सोप वाटल आधण आपलाच शबद थोडस रप बदलन इतर भाषाचया अगणातही बागडतो आह ह कळलयावर मजाही वाटल.

वयतपतती कोशात अनय भाषात तो शबद कसा आला आह, हही दाखवलल असत. वरचया उदाहरणात शबदाची लघरप आलली आहत ती जाणन घण आवशयक आह. शबदात सरवातीला शबदाची जात धलधहलली असत. नामाचया बाबतीत मातर प.-पखलगी, सतरी.- सतरीधलगी, न/नप.-नपसकधलगी अस धलधहलल असत. ‘धदवाळी’ हा सतरीधलगी शबद असलयान ‘सतरी.’ ह लघरप पाहायला धमळत. तयानतर वगवगळा भाषासाठी लघरप वापरलली धदसतात. स-ससककत, परा-पराककत, ब-बगाली, ओ-ओधडया, धह-धहदी, प-पजाबी, धस-धसिी, ग-गजराती. या वयधतररकत कोशकार किी एखादा शबदामागचा इधतहास सागतात. किी किी एखादा शबदाची अनय कोणी माडलली वगळी वयतपतती सागन ती तयाना योगय वाटत की नाही हही सागतात.

वयतपतती कोशाच काय

(१) शबदाच मळ रप दाखवण.

(३) उचारातील बदल व फरक दाखवण.

(४) बदलाच कारण सपषट करण.

(२) अथाातील बदल सपषट करण.

(यापकी पधहलया दोन बाबीचा अगदी थोडयात, सोदाहरण पररचय पाठात आला आह.

वयतपतती कोश कसदा पदाहदावदा?

64

लषिदात ठवदा.

(१) १९३८ साली मबई यथ अखखल भारतीय मराठी साधहतय समलन भरल होत.(२) सवा. सावरकर या समलनाच अधयषि होत.(३) ‘वयतपतती कोश रचनच कायव हाती घयाव’, असा ठराव या समलनात मजर करणयात आला.(४) कक. पा. कलकणती याचयावर या कायावची जबाबदारी सोपवणयात आली.(५) ब. मकदराव जयकर याचया आधथवक सहकायावमळ व शी. दाजीसाहब तळजापरकर यानी परसककत कलयामळ

वयतपतती कोश धनधमवतीस भरीव मदत झाली.(६) १९४६ साली या मराठी वयतपतती कोशाच पधहल परकाशन झाल. यानतरही वयतपतती कोशाचया आवतया

धनघाललया आहत. धवदारयाानी तया जरर पाहावयात.

शाळत नाटक बसवल जाणार होत. नाटकात काम करणाऱयामधय शरदची धनवड झाली होती. धमतर तयाचयाकडन ही बातमी काढन घणयासाठी खप परयतन करत होत; पण शरदन ताकास तर लाग धदली नाही. अशा परकारच परसग आपलयावरही अनकदा यत असतात. आपणही आपलया मनात काय आह ह लोकाना अधजबात कळ दत नाही. लोकानी धवचारललया परशनाना आपण अशी काही उततर दत राहतो, की तयाना काही कळच नय. लोकही मग महणतात, ‘‘अर, हा अगदी ताकास तर लाग दत नाही की!’’

आता ‘ताकास तर लाग न दण’ या वापरचाराचा अथव आपलयाला कळला आहच. कोशातही तयाचा अथव ‘‘(एखादा गोषटीचा दसऱयास) धबलकल थाग लाग न दण; टाळाटाळी करन सवत:चया मनातील धवचार दसऱयास न समज दण’’ अशाच परकारचा आह. पण ताकास तर लागण महणज काय? ताक महणज काय? आपण धपतो त ताक? आधण तर महणज तरी काय? आपलया मराठी लोकाचया जवणात जया तरीचया डाळीच वरण असत त तर नावाच िानय की काय? ताकाचा अन तरीचा सबि यतो तरी कठ? यथील शबद ‘ताक’ असा नसन ‘ताका’ असा आह आधण ‘ताका’ महणज ‘तागा’. ‘तागा’चा अथव ‘मराठी वयतपतती कोशा’मधय कक. पा. कलकणती यानी (१) नवया (अखड) कापडाचा गठठा; धकवा (२) (धवणकराचया) मागावरली सबि न फाडलल (कापडाच) ठाण असा धदलला आह. ‘महाराषटट शबदकोशा’चया चौरया धवभागात दखील असा अथव धदलला आह.

ताका-गा : मागावरील सबि न फाडलल कापड; (कापड इतयाधदकाच) ठाण. (२) दोरा, िागा.आता ‘तर’ या शबदाचा ‘महाराषटट शबदकोशा’तला अथव पाह. ‘तर’ महणज एक परकारच द धवदल िानय हा अथव तर आहच.

पण या शबदाला दसराही एक अथव आह. तो असा-तर : धवणलल वसतर जया लाकडाभोवती गडाळल जात त लाकड; कोषटाची दाडीकक. पा. कलकणती यानी आपलया ‘मराठी वयतपतती कोशा’त तरचा असाच अथव धदलला आह.तर ‘ताका’ (धकवा ‘तागा’) आधण ‘तर’ या शबदाच आपलयाला नहमी माहीत असलल अथव न घता इथ ह धवणकराचया

वयवसायातल अथवच धयानात घयायला हवत. कारण धवणकराचया मागावरचा ताका धकवा तागा हा वासतधवक ‘तर’वर महणजच लाकडाभोवती गडाळला जायला हवा. पण ‘ताका’चा ‘तर’ नामक वसतशी सबिच यऊ दायचा नाही. ताका व तर याचा सबि टाळायचा. महणज कापड आधण जया लाकडाभोवती त गडाळायच त लाकड याचा सबि टाळायचा; महणज ज काम खरोखर अपधषित असत, वहायला हव असत, होण रासत असत, तच मददाम होऊ दायच नाही, असा याचा अथव आह.

(‘गमत शबदाची’ डॉ. . ध. पड यदा पसतकदातन)

l तदाकदास तर लदाग न ण हदा वदाकपरचदार कसदा आलदा असदावदा ह आपण समजन घऊयदा.

65

(१) टीप धलहदा. वयतपतती कोशाच कायव

(२) खदालील म ददावर एक पररचछ तयदार करदा. (७ त ८ वदाकयदात)

(३) पदाठदाबदाहरची उदाहरण शोिन खदालील कती करदा.

वयतपतती कोश

धनधमवतीचा ठराव

धनधमवतीची जबाबदारी

धनधमवतीसाठी अथवसाहायय

तयाच परकाशन

उदा., जल, नीर, तोय, ...- पाणी

उदा., पान- झाडाच पान (पणव), पसतकाच पान (पषठ)

वयतपतती कोशशब अनक, अरथ एक शब एक, अरथ अनक

उपरिम : धशषिकाचया मदतीन वयतपतती कोशातन खालील शबदाची वयतपतती शोिन धलहा. (अ) परावीणय

(आ) धचलर

(इ) वीज

(ई) गपचप

v v v

कती

66

रसगरहण

धशशवगावत तालासरात बडबडगीत महणणारा धवदाथती जवहा मोठा होऊ लागतो तवहा लहानपणी गायललया कधवताचा अथव तयाला कळ लागतो धकबहना मोठया वगावत वतत, अलकार धशकलयानतर कधवतच ततर कळ लागत. कधवता वाचताना तयाच मन एका अनाधमक आनदान भरन जात. किी डोळात पाणी यत, किी मन अतमवख होत, किी कधवततील वयखकतधचतर, घटना, नसधगवक सौदयव डोळासमोर जसचया तस उभ राहत, तर किी समाजातील वासतवाचया दाहक धचतरणाची जाणीव तयाला होत. या सवव भावभावनाचा मनात चाललला वयापार महणजच कधवतचया आसवादाकड मन वळत आह याच धचनह होय.

ककधतपधतरकतील पदधवभागाचया मलयमापनामधय कधवतच रसगहण हा घटक समाधवषट कलला आह. कधवतचा आसवाद घता यण, कधवतच रसगहण करता यण, यादषटीन कधवताचा अभयास करायचा आह. ककधतपधतरकतील पदाशाच रसगहण करा, या घटकासाठी रसगहण व कावयसौदयव याच धववचन समजन घया.

कधवतच रसगहण आशयसौदयव, कावयसौदयव आधण भाधषक सौदयव (भाधषक वधशषट) या तीन परमख मद दाना िरन कल जात. या तीन मद दामधय अगदी सपषट धवभाजन रषा नसत. त एकमकामधय धमसळन गलल असतात, महणनच कधवतमधय तयाचा एकधतरतपण अनभव यतो. कधवतत अलप शबदातन मोठा आशय वयकत झालला असतो. कधवतत अचक आधण चपखल शबदधनवड असत. कलपनाचया माधयमातन, किी परधतमामिन तर किी भाधषक वधशषटामिन कधवतचा आशय उलगडायला मदत होत असत, तसच कधवता आवडणयाच वा न आवडणयाच कारणही तमहाला सागता यायला हव. याधशवाय कधवतच सवत:च अगभत गण तमहाला माधहत असायला हवत.

(१) कावयातील शबद रमणीय अथव वयकत करतात. (२) शबद उतकट भावनचा सहज उदरक करतात. (३) शबदाना आतररक लय असत तर किी रचनाच तालबदध असत. वरील सवव मदद लषिात घऊन कधवतचा अभयास कलयास कधवतचा आशय आधण भाषासौदयावचा एकधतरत

अनभव घता यतो. लषिात ठवा, की सपणव कधवतऐवजी कधवततील काही ओळीच रसगहण करायच असल, तर तही तया मद दाना िरन करता यायला हव. परतयक ओळीचया बाबतीत सगळच मदद लाग पडतील अस नाही; परत तया ओळीतील आशयाच कावयसौदयव उलगडता यायला हव ह महतवाच असत.

रसगरहणआशयसौयथ कदावयसौयथ भदाधिक वधशषट

कधवतचा धवषय, मधयवतती कलपना, सदश, उपदश, मलय, कधवततन धमळणारा एकधतरत अनभव

अथावलकार, रस, धवधवि कलपना, परधतमा, धवधवि भावना.

कवीची भाषाशली (गामीण, बोलीभाषा, सवादातमक भाषा, धनवदनातमक, धचतरदशती) शबदालकार, आतररक लय, नादमाियव, वतत (असलयास)

67

कदावयसौयथ

कावयसौदयावची अधभवयकती महणज कधवतचया वाचनान अथवा शवणान मनावर झाललया ससकाराना शबदातमक रप दण होय. कवीची मळ सकलपना, भावना, धवचार याचया सजावटीसाठी कवीन कलली धवधशषट माडणी, योजलल शबदालकार, अवलबलल वतत तयाचपरमाण कवीन धनधमवललया सषटीच आपलया मनावर झालल ससकार आधण तयावरन आठवणारी इतर षितरातील सामयसथळ याचा एकधतरत पररणाम कावयसौदयावत असतो. कधवता आवडणयाच वा न आवडणयाच कारण समपवक शबदात सकारण कथन करण महणज कावयसौदयव जाणण होय.

कावयसौदयावमधय धवचारसौदयव, आशयसौदयव आधण भावसौदयव अशा वगवगळा सकलपनाचा समावश अाह. कधवतत धवचार, आशय आधण भाव या तीन वगवगळा सकलपना असलया तरी तयाचयातील धवभाजनरषा धततकीशी सपषट नसत, कारण तया परसपराशी एकसि असतात.

परतयक कधवतचया कावयसौदयावचा धवचार करताना तयात माडलला मधयवतती धवचार समजन घण महतवाच असत. उदा., ‘औषिण’ या कधवतत राषटटाचया रषिणाथव सदव ततपर असललया सधनकाबददल सववच समाजान वयकत कलली ककतजता जाणवत. तसच ‘धहरवगार झाडासारख’ या कधवततन कोणतयाही पररखसथतीत झाडासारख आतन उमलन याव, आनदान जगता याव, असा सदश आपणाला धमळतो.

आता तमचया लषिात यईल, की कधवतचा धवषय, आशय, कधवतत माडलला धवचार, ठसवलल मलय, धदलला सदश आधण कधवततील भावभावना या सगळामिन कावयसौदयव परकट होत असत, तयामळ कावयसौदयावचा अभयास करताना परतयक मद दाचा धवचार करावा. कधवतत वयकत होणारा भाव रसधनधमवतीचा सरोत असता. तो समजन ककधतपधतरकतील कावयसौदयाातगवत यणाऱया धवचारसौदयव, भावसौदयव व अथवसौदयव यावर आिाररत ककतीचा अभयास खालील मद दाना िरन करावा.

कदावयसौयथअरथसौयथ धवचदारसौयथ भदावसौयथ

कधवतचा धवषय, कधवतची मधयवतती कलपना, आशयाला पढ नणारा धवषय इतयादी.

कधवततन वयकत होणारा धवचार, किी सववसमावशक, किी नहमीपषिा वगळा. अनभवाचा अतमवख होऊन कलला धवचार इतयादी.

सवत:चया सवततर भावनाचा आधवषकार, सवदनशीलता, भावना जागतीसाठी अतमवख धवचार इतयादी.

68

· उपयोधजत लखन

पतरलखन

अनौपचदाररक

कौटधबक जवळचया धजवहाळाचया

वयकतीला पाठवल जाणार पतर

औपचदाररक

मदागणी, धवनतीकायावलयीन व

वयावसाधयक पतर

पतरलखन ही कला आह. आपलया मनातल भाव/धवचार दसऱयापयात पोहोचवणयाच तसच आपलयाभावना/धवचाराच चागलया भाषत सकरमण करणयाच पतर ह एक उततम धलखखत सािन आह.

तमही मागील वषतीही ‘पतरलखन’ या घटकाचा अभयास कलला आह. त पतरलखन तमही पारपररक पदधतीन करत होतात. आता तमही ततरजान यगात वावरत आहात. सगणक, भरमणधवनी, इटरनट, मल यादवार तमची ततरजानाशी गट टीही झाली आह.

‘फोन’चा वापर वाढलयानतर पतरलखनाची गरज काहीशी कमी झालली आह. अस असल तरी अनौपचाररक पतरात आपलया भावना शबदात परभावीपण वयकत करता यण, ह आवशयक कौशलय आह. तसच औपचाररक पतरासाठी आपल महणण, धवचार, मागणी, तकरार, धवनती इतयादी गोषटी योगय व कमीत कमी शबदात सबधित वयकतीपयात पोहोचवण, ह आवशयक कौशलय आह. आजही पतरलखन ही कला अातमसात करण आवशयक आह. यापढ ततरजानाचया लखनपदधतीन आपल लखन कौशलय परकट वहायला हव.

पतरलखनासाठी ततरजानाचा वापर करण ही काळाची गरज आह. यापढील काळात तमहाला मल पाठवणयाच ततर अवगत कराव लागणार आह. महणनच या वषती आपण पतराच परारप ह नवीन ततरजानानसार, मल पाठवणयाचया पदधतीनसार लषिात घणार आहोत.

यदा विथी आपण खदालील पतरपरकदारदाचदा अभयदास करणदार आहोत.

१. पतरलखन

69

अौपचदाररक(१) परधत, धलधहलयानतर वयकतीचा हददा समपवक धलधहण.(२) पतराचा धवषय धलधहण.(३) अचक शबदात नमका आशय माडण. (४) पतरात शवटी डावीकड पतर पाठवणाऱयाचा

पतता धलधहण.

अनौपचदाररक(१) वयकतीचा उलख योगय/नातयापरमाण/

सनमानपववक करण.(२) वयकतीच षिमकशल धवचारण.(३) भावना परभावी शबदात माडण.(४) नातयातील धजवहाळानसार धवसतत लखन

करण.(५) पतराचा धवषय धलधहणयाची गरज नाही.(६) पतरात शवटी डावीकड पतर पाठवणाऱयाचा

पतता धलधहण आवशयक.

धदनाक

परधत, माननीय ,

धवषय :

महोदय,

मखय मजकर

आपला/आपली

पतता

(पतर पाठवणाऱयाचा पतता)

पतरदाच परदारप नमनदा

[टीप - पतराला उततर धमळणयासाठी पतर पाठवणाऱयाचा पतता धलधहण आवशयक ठरत. पाकीट काढन पतता धलधहणयाची आवशयकता नाही. (ई-मलसाठी पाकीट नसत.)]

70

पतरलखन नमनदा कती-१

पतरलखन नमनदा कती-२

l खदालील धनवन वदाचदा व तयदाखदालील कती सोडवदा.

l खदालील धनवन वदाचदा व तयदाखदालील कती सोडवदा.

‘झाड लावा... झाड जगवा’

जदागधतक पयदाथवरण धनदाधनधमततरोपदाच मोफत वदाटप

धहरवदाई टरसट, तळगदाव दाभदाड

शदाळत वषिदारोपण करणयदासदाठी रोपदाची मदागणी करणदार पतर धलहदा.

धवददारथी परधतधनिी यदा नदातयदान

चदागलयदा उपरिमदाबदाबत धहरवदाई टरसटच अधभनन करणदार पतर धलहदा.

धनदाक

५ जन

सपकक- धहरवदाई टरसट, बदालोददान मदागथ, तळगदाव दाभदाड

धवदाथती या नातयान या वगावत परवश दणयाची धवनती करणार पतर सबधित वयकतीला धलहा.

कदालदाविी

१ म त ३१ म

अ आ इ ईमराठती सयलखन वगय

धवनय ॲकडमी तफफ

सलखन वगदाथच आयोजन

सपकक :शरी. धवनय गदायकवदाड२, सोमवदार पठ, करदाड

भरमणधवनी- ८८४४००१७००

मदाफक फी

71

‘आपल महणण थोडयात सागा’, ह आजचया िावपळीचया यगातल परवलीच वाय आह. एखादा धवसतत लखनाला तयाचा सपणव आशय लषिात यईल अशा पदधतीन सधषिपत रप दण ह महतवाच कौशलय आह. ह कौशलय धवकधसत करणयाचया उद दशान ‘साराश लखन’ या घटकाचा अभयासकरमात समावश करणयात आला आह.

सदारदाश लखनदाचयदा पदायऱयदा :(१) धदललया पररचिदाच वाचन. (२) पररचिदातील आशयाच आकलन होण. (३) मधयवतती धवचार जाणन घण. (४) समजलला धवचार सवत:चया शबदात थोडयात माडण. (टीप- कमीत कमी शबदात साराश धलधहण व तयातन पररचिदातील आशयाचा पणव अथव परधतधबधबत होण

महतवाच आह.)कधतपधतरकसदाठी-(१) साराश लखन उतारा १०० त १२० शबदाचा असल. (२) धदललया पररचिदाचा थोडयात (कमीत कमी)

शबदात साराश धलधहण अपधषित आह. (३) पररचिदाचया साराशातन सपणव आशय लषिात यण अपधषित आह. (४) साराश लखनाची मधयवतती कलपना सवत:चया शबदात माडण अपधषित आह. (५) पररचिदाच वा साराशाच शबद मोजन नोद करण आवशयक नाही.

सदारदाश लखन नमनदा कती* खदालील उतदाऱयदाच सदारदाश लखन करदा.

मकल ड याचयासारखा आज जागधतक कीतती धमळवलला धचतरकार शाळतलया गधणत, वयाकरण वगर धवषयात अधजबात रमत नस. गरदवानी तयाचया हाती रग, कागद आधण बश धदल आधण साधगतल, ‘‘यात तला आवड आह ना, मग धचतर काढ.’’ शाधतदव घोषाना सराच आधण नतयाच परम. तयाना तबोरा आधण घगर धदल. धनसगावत वषिवली जशा सविमावन वाढतात तस मानवी जीवन वाढल पाधहज.नारळाचया झाडाकडन आबयाची अपषिा कली नाही. भडीचया रोपाला कळी का लटकत नाहीत याची धचता कली नाही. एकदा रोप कसल आह ह ओळखलयावर मग तयाला योगय त खतपाणी दऊन त कस फलल आधण फळ िरील त मातर पाधहल. तयापरमाण जोपासल. सगळा झाडाना पाणी, ऊन आधण माती हवीच. तयापरमाण धकमान आवशयक धशषिण दऊन जयाची धजथ गती तया षितरात तयाची मळ बीजिमावपरमाण वाढ कशी होईल त पाधहल. महणनच शाधतधनकतनात मलामलीची भरती पराथधमक शाळपासन करणयाचा गरदवाचा आगह अस.

ननसगायतील वकषवलती सवधमायन वाढा तापरमाण नवदारायन वाढाव अशती गयरदवाचती इचा असलामयळ तानती परनसदध नचतरकार मयकल ड ाना नचतरकलकड व नत परमती शानघोषाना सगती कलकड जाणासाठती परोतसाहन नदल. वकतीचती आवड व ोगा ओळखन ताला ोग नशकषण नदल की ताचती मळ बतीजधमायपरमाण वाढ हो.

२. सदारदाश लखन

72

आजचया सपिवचया यगाचा ‘जाधहरात’ हा सवावधिक महतवाचा घटक आह. तयाचया यशखसवतवर उतपादनाचया धवकरीचा आलख ठरतो, महणन एखादा उतपादनाची जाधहरात करण ही अतयत सजनशील कला आह आधण ती आतमसात करण ह वयवसायाचया यशाच महतवाच ततर आह.

आजचया सगणक व माधहती ततरजानाचया यगात इटरनट व भरमणधवनी (मोबाईल) याचयातील करातीमळ जाधहरात षितराची कषिा अधिक धवसतारत आह.

लोकाचया मनात उतपादनाबाबत आवड धनमावण करण, तयाकड लोकाच लषि विण हा जाधहरातीचा परमख उददश असतो.

या वयधतररकत वगळा पदधतीन, सजनशीलतन ककतीची माडणी कली जाऊ शकत. अशा सजनशील, वधवधयपणव ककतीचा शोि घयावा व अभयास करावा.

l जदाधहरदात लखन करतदानदा खदालील महतवदाच मद लषिदात घयदायलदा हवत.जाधहरात हा सदश सवरपाचा सवाद असतो आधण कोणतयाही सवादाच महतवाच माधयम ह भाषा हच

असत. या दषटीन जाधहरात लखनात भाषा ही पढीलपरमाण महतवाची ठरत.(१) कमीत कमी शबदात जासतीत जासत आशय ह उततम जाधहरातीच सतर आह.(२) जाधहरातीकड लषि विल जाईल अशी लषिविी शबदरचना असावी.(३) कशाची जाधहरात आह ह ठळकपण व आकषवकपण नमद कराव. (४) आलकाररक, कावयमय, परभावी शबदाचा वापर करन जाधहरात अधिक आकषवक करावी.(५) जाधहराती तयार करताना समपवक व लषिविी भाषला महतव असाव. (६) गाहकाची बदलती आवड, सवयी, फशनस व गरज याच परधतधबब जाधहरातीत धदसाव.(७) जाधहरातीमिील उतपादनाची गणवतता महतवाची असत, तयामळ सवलतीचा उलख असण

आवशयक नाही.(८) जाधहरातीमधय सपकक सथळाचा पतता, सपकक करमाक (मोबाईल नबर, ई-मल आयडी) याचा सपषट

उलख असण आवशयक आह.

* कधतपधतरकमधय - (१) जाधहरात पनन धलहावी, पखनसलचा वापर कर नय. (२) धचतर काढणयाची आवशयकता नाही.

जदाधहरदात लखनदाचयदा मलयमदापन कतीl शबदावरन जाधहरात लखन.l जाधहरात दऊन तयावरील ककती सोडवण.l धवषय दऊन जाधहरात लखन.l धदललया जाधहरातीच अधिक आकषवक पदधतीन पनलवखन करण.

३. जदाधहरदात लखन

73

(अ) खदालील जदाधहरदात वदाचदा व तयदाखदालील कती सोडवदा.

कती सोडवदा-(१) वयायामशाळच वयवसथापक - (२) वयायामशाळचया बीदवायाचा अथव - (३) वयायामशाळची वधशषट - (४) जाधहरातीतन धमळणारा सदश-

(आ) धललयदा धवियदावर जदाधहरदात लखन

l वरील धवियदावर आकिथक जदाधहरदात तयदार करदा.

l वरील शबदाचदा वदापर करन जदाधहरदात तयदार करदा.

‘आरोगम धनसमपदा’

वाळक शकती वाामशाळा

परो. धवशदाल वदाळक यदाची वयदायदामशदाळदायोगदासन व वयदायदाम हीच आरोगयदाची गरधकली

आमची वधशषट* वातानकधलत परशसत जागा * सोईसकर वळा

* आिधनक सामगी * तजज परधशषिक

सपकक पततदा - वाळक शकती वयायामशाळा, ‘पराजकत’ धहल टॉप रोड, अमरावती १४

आईसरिीम पदालथर

परवदासी बगज, मजबत, सर रग गरदाहक समदािदान

जदाधहरदात लखन नमनदा कती

(इ) शबदावरन जदाधहरदात लखन :

वळसकदाळी ५ त १०

सदाय ५ त ९

74

आजच यग ह माधहतीच यग आह. ततरजान, परसारमाधयम याचयामळ जग खरच जवळ आल आह. जगात कठही घडललया घटना, तयाची अचक माधहती आपलयाला घरात बसन वतवमानपतर, आकाशवाणी, दरदशवन या परसारमाधयमादवार सधवसतर कळत. रोजचया जीवनातील अगदी ‘जलवदाधहनी नदारसत िदालयदामळ उददा शहरदाचदा पदाणीपरवठदा ब रदाहील’ यासारखया आपलया दनधदन जीवनाशी सबधित बातमयापासन ‘भदारतदाकडन षिपणदासतरदाची चदाचणी यशसवी’ अशा राषटटीय सतरावरील महतवाचया बातमयापयात सवव बातमया आपलयाला कळतात. माधहती दण, जान दण, समाजपरबोिन करण, पररखसथतीची जाणीव करन दण, ह बातमीच परमख उददश असतात.

थोडयात ‘बातमी’ हा आजचया जीवनातला अधवभाजय घटक आह आधण महणनच वसतखसथतीच धचतरण करणारी बातमी तयार करण (बातमी लखन करण) ह आज महतवाच कौशलय ठरत. बातमी घडन गललया घटनाची तयाचपरमाण घडणाऱया धनयोधजत कायवचीही होत. जयात काय घडल? किी घडल? कोठ घडल? कस घडल? कोण-कोण उपखसथत होत? या परशनाची उततर धमळतात, ती महणज बातमी. बातमी बात-मी ‘अशी गोषट जयात ‘मी’ नाही’ महणजच बातमी लखनात जस घडल तस यथातरय वणवन करायला हव.

बातमी लखनासाठी आवशयक गण- (१) लखन कौशलय (२) भाषच उततम जान (३) वयाकरणाची जाण (४) सोपी, सटसटीत वायरचना (५) समग वाचन.

कोणतयाही घडललया घटनची बातमी तयार करताना खालील गोषटीच भान राखण महतवाच असत.(१) घटनची धवशवासाहवता.(२) तटसथ भधमकतन लखन.(३) घटनचा अचक व योगय तपशील.(४) परतयषि घडललया घटनच लखन होण महतवाच. (५) सवत:चया मनाची कोणतीही बाब तयात समाधवषट कर नय.

(१) शीषवक - बातमीचा मथळा हा सपणव बातमीचा/घटनचा आरसा असतो.(२) धदनाक, सथळ, कालाविी सबधित वयकती याचा अचक उलख असावा.(३) घटना घडन गलयानतर बातमी लखन होत असलयामळ बातमी नहमी भतकाळातच धलधहली जावी.(४) जनषिोभ वाढल, कणाचयाही भावना दखावलया जातील अशी वाय/शबद बातमीत नसावत अस सकत आहत.(५) बातमी धलधहताना परथम महतवाची मद दा नमद करन तयानतर तयाचा तपशील दावा.

l बदातमी तयदार करणयदाच धनकि :

बदातमीच षितर

सासककधतक, करीडा, राजकीय, शालय/शषिधणक, सामाधजक, वाङ मयीन, वदकीय, वजाधनक, दनधदन घटना या घटकाचया सदभाात घडललया घटनाचया बातमया तयार होतात.

l बदातमी तयदार करण - मलयमदापन कती :

(१) धदललया घटनवर बातमी तयार करण.(२) धदललया सचक शबदावरन बातमी तयार करण.(३) कायवकरमाची बातमी तयार करण.

४. बदातमी लखन

75

शहराचा परदषण पाळती वाढ

काल (१९ नोवहबर) धदवाळीतील लकमीपजनानतर शहराचया परदषण पातळीत ५० टयानी वाढ झालयाची नोद झाली. आमचया परधतधनिीनी काही जबाबदार नागररकाची भट घतली. नागररकानी आपलया परधतधकरयामधय नाराजी व धचता वयकत कली. परदषणामळ नागररकाचया सवासरयाबाबत परशनधचनह धनमावण झाल आह, सण साजर करणयाबाबत जनतच परबोिन वहायलाच हव, महानगरपाधलकचया आरोगय खातयान याची गभीर दखल घयायला हवी, कायदातील तरतदीसबिीही धवचार वहायला हवा, अशा परधतधकरया सवाानीच आमचया परधतधनिीकड नोदवलया.

जननवकासआमचयदा वदातदाथहरदाकडन धनदाक : २० नोवहबर

बदातमीलखन नमनदा कती

l खदालील धवियदावर बदातमी तयदार करदा.शहरदाचयदा परिण पदातळीत वदाढ.

l खदालील शीिथकदावरन बदातमी तयदार करदा.

शाळत वसिरा धदनाधनधमतत वषिधदडी व वषिारोपण कायवकरम, वनाधिकारी मा. शी. शधशकात राव याचया उपखसथतीत सपन.

l खदालील धवियदावर बदातमी तयदार करदा.रलव परवासात परवासी नागररकाजवळ सवओळखपतर असण अधनवायव. (आिारकाडव, पनकाडव, डटायखवहग

लायसनस, इलशन काडव यापकी कोणतही एक.)

76

कथा ऐकण व सागण हा आबालवदधाचया आनदाचा धवषय आह. धवदारयााचया कलपनाशकती, नवधनधमवती व सजनशीलतला वाव दणारा हा धवषय आह.

‘करयत इधत कथा!’ महणजच साधगतली जात ती कथा. कथाबीज हा कथचा पराण असतो. कथा ही आपलया कलपनन, धवचारान, सजनशीलतन रचली जात. ती पणवत: कालपधनक धकवा सतयघटनवर आिाररत असनही कथचया रपात माडली जाऊ शकत. कथतन आनद धमळतो तयापरमाण कथा धवचारपरवतवकही असतात. कथतन आनदाबरोबरच धवचारानाही धदशा धमळत. कथाबीजाचया धवषयाला पातर, घटना, तककसगत धवचार यानी फलवण ह लखन कौशलय आह. लखनकौशलय धवकधसत करण हा कथालखन घटकाचया अभयासाचा हत आह.

l उततम करदालखनदासदाठी खदालील बदाबी लषिदात घण आवशयक ठरत.(१) कथला योगय शीषवक दाव. (तातपयव धलधहणयाची आवशयकता नाही.)(२) शीषवकावरन कथचया धवषयाची (कथाबीजाची) कलपना यायला हवी.(३) शीषवक महणन सधवचार, महण असावी अस बिन नाही.(४) कथा भतकाळात धलहावी.(५) लखनातील घटना, परसगानसार काळाच योगय भान राखल जाण महतवाच आह.(६) कथला भाषचा, घटनाचा ओघ, कालानकरम असण आवशयक आह.(७) कथाबीजाला अनसरन पातर व तयाच सवाद, पातरानसार योगय भाषा असावी.(८) कथत परसगानसार वातावरण धनधमवती करावी.

l करदालखन मलयमदापनदाचयदा धनयोधजत कती(१) कथाबीजावरन कथालखन.(२) शीषवकावरन कथालखन.(३) धदललया शबदावरन कथालखन.(४) अपणव कथा पणव करण.

(अ) कथचा पवाविव दऊन उततरािव धलधहण.(ब) उततरािव दऊन पवाविव धलधहण.

(५) मद दावरन कथालखन.

[टीप- कथालखनासाठी वर धदललया परकारापषिा वगळा, सजनशील पदधतीन ककतीची माडणी कली जाऊ शकत. अशा वधवधयपणव ककतीचा शोि घयावा व तयाचा अभयास करावा.]

५. करदालखन

77

खदालील अपणथ करदा पणथ करदा.

धदवस किी मावळला त कळलच नाही तया धदवशी! पाहणयानी घर भरन गल होत. आजीचया वयाला ७५ वषव पणव होत होती. सववजण या धनधमततान एकतर आलल पाहन आजी तपत झाली होती. एकमकाशी रकतान व मनान जोडललया तीन धपढा एकतर जमलया होतया. धदवसभराचया कायवकरमानतर सधयाकाळी हासयधवनोदात, मनमोकळा गपपात सारजण दग होत आधण अगदी अचानक या गपपात एक अनोळखी आवाज ऐक आला. ‘धजजी...मी आलो ग!’ खप वषाानी आजीन हा आवाज ऐकला आधण ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

l खदालील शबदानदा एकतर गफन सर करदा तयदार करदा.मतरी दपतर गहपाठ रसता

करदालखननमनदा कती

78

धनबि लखन(१) परसगलखन/अनभवलखन-पाधहललया एखादा दशयाच, वयकतीच धकवा परसगाच धचतर हबहब शबदात रखाटण यालाच वणवनातमक धनबि

महणतात. धनरीषिणशकती व लखनशलीचया धवकासासाठी अनभवलखन/परसगलखन हा घटक महतवाचा आह. लखन करतदानदा लषिदात घयदायच मद :(१) परसग लखन करताना घटनाचा ताधककक धवचार करावा.

(२) भाषा परभावी व धचतरदशती (हबहब) वणवन करणारी असावी. (३) भाषा सोपी असावी. खप आलकाररक नसावी. (४) लखन परसगानरप, सवदनशील असाव.

नमनदा कती

धनबि लखनसवधवचाराच परकटीकरण ही षिमता/कौशलय आतमसात करणयासाठी धनबि लखन या घटकाचा अभयास

आवशयक असतो. धनबि लखन महणज धवचाराची धवषयानरप कलली मद दसद माडणी.यावषती आपण परसगलखन, आतमकथन आधण कलपनापरिान या धनबि लखन परकाराचा अभयास करणार आहोत.

जानगगा माधनमक नवदाल, रतनानगरती

सवदााची उपखसरती परदारथनीय आह.

धनदाक

२२ धडसबरवळसधयदाकदाळी ४ वदा.

- परमख पदाहण -शरी. महश सकपदाळ

- अधयषि -शरी. सजय शमख

वदाधिथक पदाररतोधिक धवतरण कदायथरिम २०१७-१८

l पदाररतोधिकपरदाप धमतरदाचयदा आनदात सहभदागी होणयदासदाठी तमही शदालय वदाधिथक पदाररतोधिक धवतरणकदायथरिमदास उपखसरत रदाधहलदा होतदात, अशी कलपनदा करदा व तयदा परसगदाच लखन करदा.

सरळ- शदाळच पटदागण मखयदाधयदापक

६. लखन कौशलय

79

(२) आतमकरन-आतमकरन करतदानदा लषिदात घयदायच मद : (१) सजीव आधण धनजतीव घटकाबाबत सववसमावशक धवचार करण. (२) तयाचया भावना, सखद:ख, सवयी, उपयोग, कायव याचा शोि धनरीषिणशकतीन घण. (३) आपण सवत: ती वसत आहोत अशी कलपना करण. (परकाया परवश)(४) कलपनाशकतीचया माधयमातन नाटपणव रीतीन कलपना माडण.

(५) सपणव लखन परथमपरषी एकवचनी भाषत करण.

झाड बोल लागल र...झाडाच महतव उपयोग

झाडाची खतझाडाचा आनद

नमनदा कती

नमनदा कती

मती कीडागण बोलो आजची खसथतीमहतव/गरजआनद खत

करीडागणावर अधतकरमणकरीडागणपषिा टीवहीचा परभाव

(३) कलपनदापरिदान-कलपनदापरिदान लखन करतदानदा लषिदात घयदायच मद : (१) कलपनापरिान लखनकौशलयाचा उददशच ‘कलपना करता यण’ हा आह.(२) मखय कलपना धनबिाचया शीषवकातच दडलली असत.(३) एकातन दसरी कलपना अशी कलपनाची साखळी लखनकौशलय वाढवत.(४) कलपना वासतवाला िरन धकवा गमतीदार असावी.(५) धवषयासबिी सचललया कलपनाचा धवसतार करावा.

ह शब असच धलहदा.

परधसदध सहानभती वयखकतक जीवनशली वधशषट साहाययक वखशवक धवपरीतमहतव धशरोिायव ससककती तीथवरपवयखकतमतव धनणवय सासककधतक दषकाळ

भाषातजज अधभवयकती धवशवकोश दनधदनीमहतव जीवनधयय मतरीण धनधषकरयदषटी कधनषठ मधतरणीस पारपररकदखषटकोन सवाागीण हारदिक परसकार

80

धशषिकानी पाठयपसतकात धदललया परक पसतक, सदभव गथ, सकतसथळ व धलस याचा वापर करन पाठयघटकाशी सबधित माधहती धमळवावी. तया माधहतीचा अधयापनात सदभव महणन वापर करावा.

महतवदाची सकतसरळ व धलकस

(१) ययाती- धव. स. खाडकर(२) बनगरवाडी- वयकटश माडगळकर(३) झोबी- आनद यादव(४) ऊन- शकर पाटील(५) डॉ. बाबासाहब आबडकर- शकरराव खरात(६) वपझाव- व. प. काळ(७) कोसला- भालचदर नमाड(८) गामगीता- राषटटसत तकडाजी महाराज(९) गोषटी माणसाचया- सिा मतती(१०) मराठी वयतपखतत कोश- कक. पा. कलकणती(११) कऱहच पाणी- पर. क. अतर(१२) मतयजय- धशवाजी सावत(१३) फधकरा- अणणाभाऊ साठ(१४) वाच आनद भाग १ त ४- मािरी परदर(१५) धलहाव नटक भाग १ त ३- मािरी परदर(१६) सगम मराठी वयाकरण व लखन- मो. रा. वाळब

https://mr.wikipedia.org/wiki/प.ल._दशपाडhttps://mr.wikipedia.org/wiki/नारायण_सवव

https://mr.wikipedia.org/wiki/रघनाथ_अनत_माशलकरhttps://mr.wikipedia.org/wiki/रवीदरनाथ_ठाकरhttps://mr.wikipedia.org/wiki/इधदरा_सतhttps://en.wikipedia.org/wiki/Chandu_Bordehttps://youtu.be/nSmVnQBHQkYhttps://youtu.be/E-E5jd4brXU

कदाही परक पसतक व सभथ गरर

48.00