मराठी

इयता नववीकमारभारी

महाराषटर राजय पाठयपसक नननममिी व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण ४.

शासन ननणमिय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ निनाक २५.४.२०१६ अनवय सापन करणया आललयासमनवय सनमीचया नि. ३.३.२०१७ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसक ननधामिरर करणयास मानया िणया आली आह.

शजारचा ‘कय आर कोड’ सारटफोनचा वापर करन सककन करता ता. सककन कलावर अापलाला ा पाठयपसतकाचा अधन-अधापनासाठी उपकत ललक/ललकस (URL) लळतील.

परमावती ः २०१७ © महाराषटर राजय पाठयपसक नननममिी व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण - ४११ ००४.ा पसतकाच सवट हकक हाराषटर राज पाठयपसतक लनलटती व अभासकर सशोधन डळाकड राहतील. ा पसतकातील कोणताही भाग सचालक, हाराषटर राज पाठयपसतक लनलटती व अभासकर सशोधन डळ ाचा लखी परवानगीलशवा उदधत करता णार नाही.

मराठी भाषा अभयासगट सिसयमराठी भाषाजजञ सनमी ःशी. नादव च. काबळ (अधकष)फादर फानसस लदलरिरो (सदस)डॉ. सनहा जोशी (सदस)डॉ. रोलहणी गाकवाड (सदस)शीती ाधरी जोशी (सदस)शी. अर हबीब (सदस)शीती अचटना नरसापयर (सदस)शीती सलवता अलनल वाळ(सदस-सलचव)

सयोजन ः शीती सलवता अलनल वाळ लवशषालधकारी, राठीनितरकार ः फारख नदाफ, शवत दशख

मखपषठ ः आभा भागवत

अकषरजळणी ः भाषा लवभाग, पाठयपसतक डळ, पण.

नननममिी ः सनचिदानद आफळ, ख लनल टती अलधकारीराजदर लचदरकर, लनलटती अलधकारी राजदर पाडलोसकर, लनल टती सहाक

कागि ः ७० जी.एस.ए. लकरवोवह

मदरणािश ः

मदरक ः

परकाशक लववक उतत गोसावी

लनतरक पाठयपसतक लनलटती डळ,

परभादवी, बई - २५.

शी. साधान लशकतोडशी. बापय लशरसाठशीती पराजली जोशीशीती वदही तारशी. र लहानपरा. लवज राठोडडॉ. ाधव बसवतशी. दलवदास तारशी. सदीप रोकडशीती नसता गालफाडडॉ. परोद गारोडशी. परोद डाबशी. लशवा काबळ

डा. सभाष राठोडशी. ोहन लशरसारशी. नाना लहानडॉ. शारदा लनवातशीती अनजा चवहाणशी. परवीण खरशीती परलतभा लोखडडॉ. जयषा सावरकरशीती जाला ळीकशीती सवाती ताडफळडॉ. नदा भोरडॉ. कलादवी आवरशी. हत गवहाण

ननमनतर जजञशी. लशवाजी ताब

डॉ. सजाता हाजन

लपर लवदारथी लतरानो,

तमहा सवााच इतता नववीचा वगाटत सवागत आह. ‘कारभारती’ राठी ह तचा आवडीच भाषच पसतक! इतता नववीच ह पाठयपसतक तचा हातात दताना अलतश आनद होत आह.

लतरानो, आपण एककाशी सवाद साधणासाठी राठी भाषचा वापर करतो. राठी ही आपला राजाची राजभाषा आह. आपल लवचार, कलपना, भावभावना सोरील वकतीसोर ोगपरकार आलण परभावीपण ाडाचा असतील तर भाषवर परभतव हव. ा पसतकाचा अभास कलाळ तच भाषवरील परभतव वाढाव, भाषचा लवलवध परकार वापर करण तमहाला सहज जाव अस आमहाला वारत.

ा पाठयपसतकातयन वलवधपयणट सालहतपरकाराची ओळख तमहाला करन लदली आह. हाराषटरातील लवलवध बोलीभाषाची तमहाला ओळख वहावी, महणयन बोलीभाषतील उतारही लदल आहत. त वाचयन तमहाला राठी भाषच शबदवभव लवलवधागी आह, ह लकषात ईल. भाषा ह नवलनल टतीच साधन आह. तमहाला नवलनलटतीचा आनद लळावा, महणयन ा पसतकात अनक कती लदला आहत.

पाठयपसतकात तचा लवचारशकती, कलपनाशकती व सधजनशीलतला सधी दणासाठी अनक कती लदला आहत, ता कती तमही जरर करा. भाषाभासाचा कतीतयन भाषच घरक, ताच उपोग सजावयन घा. ताचबरोबर लखनकषता व अलभवकती लवकास ासाठी लवलवध कती व नन लदल आहत, ताचा तमही अभास करा. ा कतीतयन तचातील लखनकौशल व वाङ ीन अलभरची नकककीच वाढणार आह. दनलदन ववहाराध आधलनक ततरजानाचा वापरही तमहाला करावाचा आह व ताच फादही सजयन घाच आहत. पाठयघरकाशी सबलधत पयरक ालहतीसाठी पाठयपसतकाध लदलला सदभटगर सयचीचा व सकतसरळाचा अभासासाठी वापर करावा अस आमहाला वारत.

तचा कलपकतला आलण लवचाराना चालना दणाऱा ा पाठयपसतकाबाबतच तच त आमहाला नकककी कळवा.

तमहा सवााना शभचा !

(डॉ. सननल मगर)सचालक

हाराषटर राज पाठयपसतक लनलटती व अभासकर सशोधन डळ, पण.

परसतावनता

पण लदनाक : २८ एलपरल, २०१७, अकषयतधतीाभारती सौर : ८ वशाख १९३९

भाषानवषयक कषमा ः परम भाषा मराठी

१. लवलवध परसाराधादार परसाररत होणाऱा बातमा, चचाट व सवाद सजपयवटक ऐकता ण.२. सावटजलनक लठकाणावरील सयचना सजपयवटक ऐकता ण.३. घर व पररसरातील अनौपचाररक लवषावरील सवाद ऐकता ण.४. लवनोद, गाणी, कलवता, करा व सवाद ऐकन आनद घता ण.५. गीत, सयहगीत, कलवता, वकताची भाषण व लवलवध सालहतपरकाराचा धवलनलफती सजपयवटक ऐकता ण.६. लवलवध बोलीभाषा लकषपयवटक व सजपयवटक ऐकता ण.

१. गाणी, कलवता, सयहगीत सवराघातासह महणता ण. २. लवलवध सालहतपरकाराचा सादरीकरणाच यलापन करता ण.३. परसगानरप व लवषानरप सवत:च लवचार सोरील वकतीला परवयन दता ण.४. लवलवध उपकराचा लनोजनाचा चचचत सहभाग घता ण.५. परभावी भाषण-सभाषणाचा कौशलाचा उपोग करता ण.६. लवलवध सालहतपरकाराचा ाधातयन आपल लवचार वकत करणाचा परतन करण.

१. पाठयपसतक व पाठयतर सालहताच सजपयवटक व अरट लकषात घऊन परकर वाचन करता ण.२. ोग आरोह-अवरोह व लवरालचह ाची दखल घऊन अरटपयणट परकर वाचन करता ण.३. लदलला उताऱाचा आशाची धवतथी कलपना, साराश, लवचार सजयन घऊन लखन

करता ण. ४. लवलवध सालहताच सजपयवटक वाचन करन ताचा आसवाद घता ण.५. आतरजालावर उपलबध असलला सकतसरळावरील ालहतीच वाचन करन, ता ालहतीचा उपोग करता ण. ६. सावटजलनक लठकाणचा सयचना सजपयवटक वाचयन सवत लननचत करता ण.१. शतलखन करताना शदलखनाचा लनाच कारकोरपण पालन करता ण.२. ऐकलला, वाचलला सालहताचा आशावरील काढलला लरपणाचा ददाचा लवसतार करता ण.३. लदलला लवषाध सवत:चा लवचाराची भर घालयन पनलचखन करता ण.४. महणी, वाकपरचार, शबदसयह, सभालषत ाचा वापर करन परभावी लखन करता ण.५. लदलला लवषावर सवततर व परभावी लखन करता ण.६. घरना, परसग ावर आधाररत लचलकतसक लवचार करन ताबाबत लखन करता ण. ७. घडलल परसग, काटकर, घरना ाच वधततात लखन करता ण.

इयता नववीचया अखरीस नवदारयाामधय भाषानवषयक पढील कषमा नवकनस वहावया, अशी अपकषा आह.

शरवण

भाषणसभाषण

वािन

लखन

कषतर कषमा

१. सदभाटसाठी शबदकोश पाहता ण.२. लदलला लवषावर ददसयदपण सवत सपष करता ण. ३. लवलवध काटकराचा अहवाल तार करता ण. ४. आपला व इतर बोलीभाषतील महणी, वाकपरचार ाची ादी करन लवषलनहा, अरटलनहा वगथीकरण करता ण. ५. ऑनलाइन अजट भरण, लबल भरण ासारखा सलवधाचा वापर करता ण.६. सोशल ललडाचा ोग व जबाबदार वापराबाबत जाणीव लनाटण होण.७. सगणकावरील सालहताचा वापर करताना सबलधताचा हककाच उलघन होणार नाही, ाची दकषता घण.८. परसाराध/सगणक इतादीवरन उपलबध होणाऱा कलाकतीचा आसवाद घता ण, लचलकतसक लवचार करता ण.९. सगणक/आतरजालाचा साहायान भाषातर/ललपतरण करता ण.१०. लवलवध साालजक ससाबाबत होणाऱा चचचध सहभागी होऊन आपल लवचार ाडता ण.

१. रपक, वलतरक, दषात, चतनगणोकती अलकार आळखता ण व ताचा लखनात उपोग करता ण.२. आाट, लदडी ही ातरावधतत ओळखता ण.३. नवरस ओळखता ण व ताचा लखनात उपोग करता ण, ताचा आसवाद घता ण.४. शदलखनाचा लनाचा लखनाध उपोग करता ण.

नशकषकासाठी

अधययनकौशलय

भाषाभयास

मराठी कमारभारी इयता नववी ह पाठयपसक अधयापनासाठी आपणास िाना अनशय आनि हो आह. नवदारयाामधील भानषक कौशलय अनधकानधक नवकनस होणयाचया दषीन पाठयपसकामधय नवदारयााचया भावनवशवाील पाठ, कनवा, गी, की, सवाधयाय यासारखया अनक घटकािा समावश कलला आह. सि वयाकरण घटकािी मनोरजक, सोपया व कायामितमक पदधीन माडणी कली आह. उपयोनज लखन या नवभागामधय नवदारयााचया लखन कौशलय नवकासासाठी नवनवध की व तयाि नमन निलल आह. या वनवधयपणमि कीन नवदारयाामधील भानषक कौशलयािा नवकास होणार आह. तयािबरोबर तयाचयाील ननरीकषणकषमा, नविारकषमा व कनशीला यासही सधी नमळणार आह.

नशकषकानी सव:चया सजनशीलन, कलपकन नवनवध भानषक क ीिी रिना करावी. तयािबरोबर या नवनवध क ी यार करणयासाठी नवदारयाानाही पररर कराव. आधननक तरजञानाचया नवनवध माधयमािा वापर करन अधयापना अनधकानधक सिभमि िण अपनकष आह. पाठयपसकाील गद व पद पाठामधील कठीण शबिािा अमि लकषा घणयासाठी शबिकोशािा वापर करावा व तयासाठी नवदारयाानाही पररणा दावी.

मराठी कमारभारी इयता नववी ह पाठयपसक महाला आवडल, अशी आशा आह.

अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर. अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर.

अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर.अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर.

भाग - १

भाग -३ भाग -४

भाग - २

१. वद ‘वद ातर ’ (गीत) १ - ग. लद. ाडगयळकर

२. सतवाणी (अ) जसा वधकष नण- सत नादव ३ (आ) धररला पढरीचा चोर-सत जनाबाई ६

३. ककीतथी कठीाचा दषात ८ - महाइभर

४. नाताची घटट वीण १० - ीरा लशद

५. एक होती सई १३ - उतत काबळ

| हासलचतरातली ल (सरयलवाचन) १७ - धकर धाटपरीकर

६. ा झोपडीत ाझा (कलवता) २२ - राषटरसत शी तकडोजी हाराज

७. दपार २५ - राजीव बवच

८. अलभताच दवत-डॉ. लवववरया ३० - डॉ. शवत पारण

९. ी वाचवतो (कलवता) ३४ - सतीश काळसकर

१०. तरानी कल बड ३६ - भालबा कळकर

| इगलडचा लहवाळा (सरयलवाचन) ४२ - इरावती कवच

११. ातीची सावली ४६ - सरली गोनसानलवस

१२. हाराषटरावरनी राक ओवाळन ५२ काा (पोवाडा) - अणणा भाऊ साठ

१३. रोड ‘आ’ भारलनन करा ५४ - गला गोडबोल

१४. आदशटवादी ळगावकर ५९ - गोलवद तळवलकर

१५. लनरोप (कलवता) ६३ - पद ा गोळ

| ‘लबग ५’चा सहवासात (सरयलवाचन) ६६ - जपरकाश परधान

१६. वनवासी (कलवता) ७१ - तकारा धाड

१७. ऑलललपक वतटळाचा गोफ ७३ - बाळ ज. पलडत

१८. हसर द:ख ७६ - भा. द. खर

१९. परीत ८२ - ाधरी शानभाग

२०. आपल जगण...आपली ओळख!(कलवता) ८६ - सदीप खर

| लववकोश (सरयलवाचन) ८८

  ·  उपयोनज लखन ९४

अनकरमणिकता

1

ग. दि. माडगळकर (१९१९-१९७७) : परसिदध कवी, गीतकार, लखक, पटकथालखक, कादबरीकार, गीतरामायणकार. ‘जोसगया’, ‘चतरबन’, ‘वशाखी’, ‘पररया’ इतयादी गीतिगरह; ‘गीतगोपाल’, ‘गीतिौभदर’ ही कावयसनसममिती; ‘कषणाची करगळी’, ‘तपाचा नदादीप’ ह कथािगरह; ‘आकाशाची फळ’, ‘उभ धाग आडव धाग’ या कादबऱया परसिदध. भारत िरकारन ‘पद मशी’ हा सकताब दऊन तयाचा गौरव कला.

आपलया अलौसकक परसतभमळ ‘आधसनक वालमीकी’ महणन परसिदध अिललया ग. सद. मा. याच परखर राषटरभकीन परररत होऊन सवाततयािाठी हौतातमय पतकरललया वीर भारतपतराचया कतजञतसवषयीच ह गीत आह. परसतत गीत ‘चतरबन’ या कावयिगरहातन घतल आह.

१. वदय ‘वनिद मातरम ’

वदमतराहन आमहा वदय ‘वनद मातरम ’ !

माउलीचया मकतचा यजञ झाला भारतीतयात लाखो वीर दती जीसवताचया आहतीआहतीनी सिदध कला मतर ‘वनद मातरम ’ !

याच मतरान मताच राषटर िार जागलशसतरधारी सनषठराशी शासतवादी झजलशसतरहीना एक लाभो शसतर ‘वनद मातरम ’

सनसममिला हा मतर जयानी, आचरीला झजनीत हतातम दव झाल सवगमिलोकी जाउनीगा तयाचया आरतीच गीत ‘वनद मातरम ’ !

भाग - १

परसतत गीत ह कवळ कावयानदािाठी िमासवषट कल आह. सवदयारयाा कडन तालािरात महणवन घयाव.

2

आधदिक वालममीकी-गदिमाशारदचया िासहतयरतन दरबारातील एक अगरणी नाव महणज गजानन सदगबर माडगळकर. गसदमा महणज मसतमिमत परसतभा.

गसदमा याचया िजनशील परसतभचा उदड ठवा महाराषटराला लाभला आह. ओवया-अभगापािन कावयाच अनक परकार गसदमाचया परसतभची िाकष दतातच; परत ‘गीतरामायण’ हा शीरामपरभचया जीवनकथचा कावयबदध आसवषकार व तयाचा िगीतमय परवाि. उभया महाराषटराला वड लावणार ह दीघमिकावय महणज गसदमा व यगसनमामित िगीतकार, गायक िधीर फडक यानी मराठी िासहतय कषतरात घडवलला चमतकार होय.

पण आकाशवाणीन िपणमि ‘गीतरामायण’ अखडपण वषमिभर परिाररत करन आकाशवाणीचया इसतहािात सवकरमाची नोद कली आह. गीतरामायणाचया सनसममितीमळ आधसनक वालमीकी महणन मानयता पावललया गसदमाना शबदपरभ ही उपाधी अतयत िाथमि ठरत. गीतरामायणातील एकक शबद हा चपखल शबदरचनच मतमि उदाहरण आह. मखय महणज परतयक गीताची, कसवतची एक जनमकहाणी अित. तयामाग कवीचा सवचार, कलपना, िवदनशीलता व सनिगमिदतत परसतभा अित. १.४.१९५५ ला परथम परिारण झाललया गीतरामायणातील पसहलया गीतान िवमि रसिकाना एक अनोखा शवणानभव सदला. गसदमानी तयाचया एकटाकी लखनशलीन ‘सवय शीरामपरभ ऐकती’ ह गीत सलहन हातावगळ कल. ह गीत भप रागावर आधाररत आह. या गीतािाठी बाबजीनी अपरसतम चाल तयार कली. आपलया जादमय शबदानी डोळािमोर दशय सनमामिण करणार गसदमा व रिाळ चाल लावन आपलया दवी आवाजात गाणार िधीर फडक यानी रसिकाना सजकल.

‘राम जनमला ग िखी, राम जनमला’ या गीताची जनमकथा मातर अतयत उतककठा वाढवणारा कालखड होता. मयामिदा परषोततम शीरामाचा जनम मग तयाचयािाठीचया गीताची जनमकथाही तशीच अिणार ना? जवहा ह गीत गसदमानी सलहायला घतल तवहा गसदमाना काही िचत नवहत. तवहाचा हा परिग. गसदमाच सचरजीव शीधर माडगळकर याचयाच शबदात -

‘‘गावाकडची आठवण यतीय वाटत?’’ चहाचा कप हातात घऊन इतकया वळ असवसथ गसदमाकड पाहात उभी अिलली माझी आई तयाना महणाली. तवहा तदरीतन जाग होत गसदमा सतला महणाल, ‘‘अग गीतरामायणातल पढच गाण उदयाच बाबजीना सदल पासहज; पण काही िचतच नाही बघ!’’ ‘िचल!’ एवढा , एकच आशवािक शबद उचारन आई पनहा घरात कामािाठी सनघन गली.

िधयाकाळी गसदमा एकटच लाबवर अगदी थट रजसहलिपयात पायीच सफरन आल. आलयाआलयाच आईला महणाल, ‘आज मागील दारी तळशीवदावनाचया कट टावरच माझी बठक घाल. पत बाळककदरी महाराजाचया सपशामिन पसवतर झाललया तया जागी तरी काही िचतय का त बघतो.’ तयाचया िागणयापरमाण आईन तळशीवदावनाचया कटटावरच गादी घालन तयावर पाढरीशभर चादर घातली. पाठीमाग लोड-तक ठवल. शजारी बदकाचया आकाराच तयाच पानिपारीच तबक ठवल. जवळच चदनाचया िगधाची उदबतती लावन ठवली. ‘पपा मागचया अगणात सलहायला बिलत. असजबात दगा कर नका’ अशी आमहाला तबी दऊन ती पनहा रातरीचया सवयपाकाचया तयारीला लागली. जाताना नमाकाकाला तळशीवदावनाजवळ एक टबलाईट लावन ठवायला िागायची मातर ती सविरली नाही.

िधयाकाळ उलटत चालली. तळशीवदावनावर छाया धरणाऱया अशोक वकषाची पान पशशचमकडन िटललया उनहाळी वाऱयामळ िळिळ लागली, तरी गसदमाचया पडवरील कागदावर एक शबदही सलहन झाला नवहता. आईन पनहा एकदा तयाना चहा सदला आसण ‘‘तमही खाली बिला आहात तोपयात मी वरचया मजलयावरील तमची बठकीची खोली आवरन यत. काही लागल तर हाक मारा’’ अि िागन ती सनघन गली. तयालाही आता बराच वळ झाला होता. मधयरातर उलटन गली तरी गसदमाकडन काहीच सनरोप यत नाही ह पासहलयावर थोडाशा काळजीत सतन खाली तळशीवदावनाजवळ बिललया गसदमाना सवचारल, ‘‘अहो, जवणासबवणाचा काही सवचार आह की नाही? जवळजवळ बारा वाजन गल आहत; झाल का नाही तमच सलहन?’’ ‘‘अग एवढी घाई कशाला करति? परतयकष परभ रामचदर जनमाला यायचत, तो काय अणणा माडगळकर जनमाला यतोय थोडाच? वळ हा लागणारच!’’ गीतरामायणाचया ५६ गाणयातील रामजनमाच गीत कधीतरी पहाट-पहाट पणमि झाल तवहा गसदमानी तयाचयािाठी जागत, पगळललया माझया आईला वाचन दाखवल तवहा तयाचयासवषयीचया असभमानान सतचा ऊर भरन आला.

पगळला आतपात, जागता कळा‘का का’ करत पना, ऊमलला खळा

उचचरवद वा तास, सि बोललाराम जनमला ग सखमी, राम जनमला...

3

जसा वकष नण मान अपमान । तस त सजजन वततताती ।।१।।

यऊननया पजा पानण ज करिती । तयाच सख नचतती तया नाही ।।२।।

अथवा कोणी पाणी यऊनन तोनिती। तया न महणती छद नका ।।३।।

ननदासतनत सम माननती ज सत । पणत धयतवत साध ऐस ।।४।।

नामा महण तयाची जिी होय भटी । तिी जीव निवा गाठी पिनन जाय ।।५।।

[िकलितगाथा खड पसहला : ित नामदव महाराजाची अभगगाथा अभग कर.१४७७ ]

िपादक-परा. डॉ. र. रा. गोिावी.

सत िामिदव (१२७०-१३५०) ः वारकरी िपरदायातील ितकवी. ित नामदवाची अभगरचना असतशय उतकट अिन तयाचया अभगाची भाषा िबोध, िरळ, िाधी आह. ित नामदवानी सहदीतही रचना कली आह. पजाबात जाऊन तयानी भागवत धमामिची पताका फडकवली. सशखाचया ‘गर गरथिाहब’ या गरथात तयाची एकिष कवन िमासवष अिन ‘भक नामदवजी की मखबानी’ या नावान ती परसिदध आह. नामदवाची अभगगाथा पसतकरपान १८९२ मधय परथम लोकािमोर आली.

परसतत अभगामधय िताना वकषाची उपमा दऊन तयाची महती िासगतली आह.

२. सतवाणमी-(अ) जसा वकष िदणद

4

पर. १. वकष आदण सत ाचातमील साम दलहि तका पणण करा.

पर. २. वकषावर खालमील घटिाचा ोणारा पररणाम दला.

वकष घटना पररणाम

वदन कल.

घाव घातल.

पर. ३. खालमील दवधािापकी सत दवधाि ओळखि दला. (अ) िताच वतमिन वकषापरमाण अित. (आ) िताना िनमानाची अपकषा अित. (इ) ित सनदासतती िमान मानत नाहीत. (ई) ित िख आसण दःख िमान मानतात.पर. ४. खालमील शबिाचद समािारथी शबि दला. (१) वकष (२) िख (३) िमपर. ५. कावसौिण. (अ) ‘अथवा कोणी पराणी यऊसन तोसडती । तया न महणती छद नका ।।’ या कावयपकीचा तमहाला

िमजलला अथमि िागा. (आ) ‘सनदासतसत िम मासनती ज ित । पणमि धयमिवत िाध ऐि ।।’ या कावयपकीतील सवचारिौदयमि सपष करा.पर. ६. अदभवकमी. (अ) परसतत अभगातन ित नामदवानी पयामिवरण रकषणासवषयीचा सदलला िदश तमचया शबदात िागा. (अा) परसतत अभगातन िताना सदललया वकषाचया उपमिदभामितील तमच मत सपष करा. (इ) तमहाला आवडललया कोणतयाही एखादया अभगासवषयीची मासहती सलहा.उपकरम ः ‘वकषवली आमहा िोयर वनचर....’ हा अभग वगामित वाचन तयावर चचामि करा.

सतवकष

सवाधा

खाली सदललया ककिातील शबदाना (सकरयापदाना) ‘ईव’ परतयय जोडन सवशषण तयार करा व तयाचयािाठी िमपमिक सवशषय शोधन सलहा.

उदा., आखण - आखीव - आखीव कागद. (रखण, कोरण, ऐकण, घोटण, राखण) यािारखया इतर शबदाचा शोध घया.

भाषा सौिण

5

भाषाभास

आपण जवहा कथा, कादबरी, कसवता, नाटक वगर िासहतय वाचतो, तवहा दनसदन जगणयातील भाषपकषा थोडी वगळी भाषा आपलयाला वाचायला समळत. आपलयाला िासहतय वाचनाचा आनद समळवन दणयात या भाषचा मोठा वाटा अितो. दनसदन वयवहारातील भाषपकषा िासहतयाची भाषा वगळी जया घटकामळ ठरत, तयातील एक घटक महणज अलकार.

अलकाराच शबदालकार आसण अथामिलकार ह दोन परकार आपलयाला माहीत आहत. अथामिलकारामधय जया वसतला उपमा सदलली अित सतला उपमय महणतात आसण जया वसतची उपमा सदलली अित सतला उपमान महणतात. आता उपमय आसण उपमानातील िाधमयामिवर आधाररत काही अलकाराचा आपण पररचय करन घऊया.

(१) रपक अलकार ः

l खालमील उिारण वाचा व समजि घा.

उदा., नयनकमल ह उघसडत हलक जागी हो जानकी ।

(१) वरील उदाहरणातील उपमय- (२) वरील उदाहरणातील उपमान-

l रपक अलकाराचमी वदशषटद- (१) उपमय व उपमान याचयात िामय. (२) उपमय ह उपमानच आह अि मानण. (३) अनकदा कवळ, परतयकष, िाकषात, मसतमिमत इ. िाधमयमि दशमिक शबदाचा वापर.

उपमय व उपमान (कमल व नयन) याचयातील िामयामळ दोनही गोषी एकच वाटतात महणन इथ ‘रपक’ अलकार होतो. यात नयन ह कमळािारख आहत (उपमा) सककवा नयन महणज जणकाही कमलच आह. (उतपरकषा) अि न महणता नयन हच कमल अि दशमिवल आह महणन यथ रपक अलकार झाला आह.l जदवा वाकात उपमद, उपमाि ाचातमील सामामळद िोनमी गोषमी अदभनन िशणवला जातात तदवा ‘रपक’ अलकार ोतो.l खालमील ओळमी वाचा.

ऊठ परषोततमा । वाट पाही रमा ।दासव मखचदरमा । िकसळकािी ।।उपमय उपमान

6

धरिला पढिीचा चोि । गळा बाधोननया दोि ।।१।।

हदय बनदखाना कला । आत नवठठल कोनिला ।।२।।

िबद कली जवाजिी । नवठठल पायी घातली बिी ।।३।।

सोह िबदाचा मािा कला । नवठठल काकलती आला ।।४।।

जनी महण बा नवठठला । जीव न सोिी मी तला ।।५।।

[िकलितगाथा खड पसहला : ित जनाबाईच अभग अभग कर.१८०]

िपादक-परा. डॉ. र. रा. गोिावी.

सत जिाबाई : वारकरी िपरदायातील ितकवसयतरी. तयाना ित नामदवाचया िाशनिधयात सवठठलभकीचा धयाि लागला. जनाबाईनी सवपल कावयरचना कली आह. सवशदध वातिलय, आतमिमपमिणाची भावना तयाचया अभगवाणीत ओतपरोत भरलली आह.

परसतत अभगात सवठठलाबरोबरच परमळ िखिवाद आहत, लटकी भाडण आहत.

२. सतवाणमी-(अा) धररला पढरमीचा चोर

7

पर. १. खालमी दिलदला शबिासाठमी उपमा दला.

पर. २. जोडा लावा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट (१) सवठठलाला धरल (अ) शबदरचनचया जळणीन (२) सवठठल काकलती आला (आ) भकीचया दोरान (३) सवठठलाचया पायी घातली बडी (इ) ‘त महणज मीच’ या शबदान

पर. ३. कावसौिण. (अ) ‘िोह शबदाचा मारा कला । सवठठल काकलती आला ।।’ या ओळीतील सवचार सपष करा. (अा) ‘जनी महण बा सवठठला । जीव न िोडी मी तला ।।’ या ओळीतन वयक झालला कवसयतरीचा भाव सपष करा. (इ) परसतत अभगातन कवसयतरीचया मनातील सवठठलासवषयीचया कोणतया भावभावना सदिन यतात, त िागा.

पर. ४. अदभवकमी. (अ) मानवी जीवनातील सनषा, भकी आसण परयतन याच अिलल महतव तमचया शबदात िागा.उपकरम : आतरजालाचया िाहाययान महाराषटरातील सतरी ित कवसयतरीची मासहती समळवा.

सवठठल

सवाधा

(अ)

हदय(अा)

8

डोमगरामी गोिावीयाचा ठायी उदयाच मातीकाम होत होत: त िी बाजत होत: तण भकीजनािी

वयापार होवव ना: आन भट वयापार कर लागल: नाथोबाए महणीतल: ‘‘नागदया: त किा काही

हीविी ना?’’ तव भटी महणीतल: ‘‘आमही वरागी: काइिीया हीव:’’ यावरी िवमिजञ महणीतल:

‘‘वानरया: पोरा जमीवासमी वराग दमरव आवडद: ामी एक दवकारदच की गा:’’ यावरर भटी महणीतल:

‘‘जी जी: सनववीकार तो कवण:’’ िवमिजञ महणीतल: ‘‘वानरया: पोर जमीव वमीकारावदगळा कवदळामी

जालादच िामी: मा त काइ वगळा अिसि:’’ ‘‘हो का जी:’’ यावरर गोिावी कीतवी कठीयाचा दषानत

सनरोपीला: ‘‘कवणमी एक कठमीा असद: तो भोगसरािाचमी सशषा करमी: झाडमी: सडा समाजणि करमी:

तद िदखौदि गावमीचद मणदत: ‘कठमीद ो िमीक करमीत असा: बरवद करमीत असा:’ तद आइकौदि िमीसवडमीचा

िमीसवडमी ात ात चढवमी: तादस िदवता आपलद फळ िदिमी: तादस कीतथीचददच फळ झालद:’’

३. कीतथी कठमीाचा दषानत

माइभट (तदरावद शतक) : मराठीतील पसहल चररतरकार. महानभाव पथाच परवतमिक. महातमा चकरधराच सनषावान अनयायी. चकरधराचया उततरापथ परयाणानतर नागदवाचायााचया िहकायामिन अनयायाकडन चकरधराचया आठवणीच पररशमपवमिक िकलन करन ‘लीळाचररतर’ हा मराठीतील पसहला चररतरगरथ सलसहला. नतर ‘गोसवदपरभचररतर’ही सलसहल. महानभाव पथाच ततवजञान, ततकालीन िामासजक-िासकसतक पररशसथती, भाषा व िमाजजीवन याचया अभयािाचया दषीन ‘लीळाचररतर’ हा अतयत महतवाचा गरथ आह.

कोणताही जीव सवकारापािन वगळा राहत नाही, ह सपष करणयािाठी परसतत लीळत चकरधर सवामीनी ‘कीतवी कठीयाचा दषानत’ िासगतलला आह. कोणतयाही कायामिचा आसण वरतसथपणाचा अहकार बाळगण हा िदधा सवकारच आह, ह परसतत लीळतन पटवन सदल आह.

[लीळाचररतर उततराधमि : एकाक लीळा कर. १२०]

िपादक-परा. परषोततम नागपर.

9

पर. १. कादणास उददशि मटलद आद तद दला. (१) वानरया - (२) िवमिजञ - (३) गोिावी -

पर. २. आकतमी पणण करा.

पर. ३. परसतत दषानतातमील उपिदश तमचा शबिात सागा. पर. ४. पढमील शबिािा परमाणभाषदतमील शबि सागा.

पर. ५. ‘आपलातमील गण ाच अवगण ोऊ शकतो’, ा दवचार परसतत पाठाचा आधारद सपष करा.पर. ६. पाठातमील दषानत वदगळा उिारणादारद सपष करा.

कठमीाचमी जाणवलदलमी सवभाव वदशषटद

कवहणीकठीया िी काइिीया

सवाधा

भाषाभास

(२) वदतरदक अलकार ः

खालील उदाहरण वाचा व िमजन घया.उदा., ‘अमताहसन गोड नाम तझ दवा’वरील उदाहरणातील उपमय- उपमान-l वदतरदक अलकाराचद वदशषट- उपमय ह उपमानापकषा शष अित. वरील उदाहरणात परमशवराच नाव गोडीचया बाबतीत अमतापकषाही शष आह, अि मानल आह. l जदवा कोणतामी कावात वा वाकात उपमद द उपमािापदकषा शदषठ अाद, असद मािलद जातद तदवा दतरद ‘वदतरदक’ अलकार ोतो. l खालमील उिारण अभासा व तका पणण करा. त माउलीहन मयाळ । चदराहसन शीतल । पासणयाहसन पातळ । कलोळ परमाचा ।।

उपमद उपमाि समािगण

त (परमशवर/गर) चदरपाताळपणा

10

ममीरा दशिद ः सवसवध सनयतकासलकातन व मासिकातन कथा कसवताच लखन.परतयक माणि हा अनक नातयानी परसपराशी गफलला अितो. जनमापािन िर झालला हा नातयाचा

परवाि अखरपयात चालच राहतो. एवढी नातयाची वीण घट ट अित. परसतत पाठात लशखकन नातयाच वणमिन िहजतन व पररणामकारकररतया सपष कल आह. परसतत पाठ हा ‘आवाम’ २०१० या मासिकातन घतला आह.

जनमाला आलला परतयक माणि जनमाबरोबरच सककवा नाळबरोबरच ‘नात’ नावाची एक भलीमोठी ‘माळ’ लऊन यतो. जया माळत ‘नात’ नामक मणी एकामागोमाग एक ओवलल अितात. ह मोती मग एक िदर वीण गफत जातात. आपलया िवााभोवती नकळत सवणली जाणारी आसण भटणाऱया परतयक नातयान असधकासधक मजबत होत जाणारी ही नातयाची वीण परतयकाभोवती गतली जात. नातयाला एक-एक नाव दत ती कधी जवळीक िाधत, अगदी सवकीय होऊन जात, तर कधी कधी ‘परकया’परमाण वागत. नाती जनमाबरोबर आलली अिोत वा िहवािातन सककवा वातावरणातन सनमामिण झालली अि दत, तयातही सवकीय, परकीय अिा भदाभद सदितोच!

खर तर माणि जनमाला यतो तोच मळी कणाचा तरी मलगा, कणाची तरी मलगी, कणाचा तरी भाऊ, कणाची तरी बहीण, कणाचा तरी नात महणनच! नातयाचया सवणीशी तयाची पसहली ओळख होत ती इथ आसण नतरचया परवािात भटणारी अनक नवी नाती तया सवणीला िमदध आसण िदर करन जातात.

रशमाचया धागयािारखी ही वीण एकाच वळी नाजकही अित आसण भकम मलायम आसण धारदारही. अशी ही बहरगी वीण अलगदपण नातयाच एक-एक पदर आपलयािमोर उलगडत जात. नातयाचया आठवणीन कधी डोळात पाणी जमत, तर कधी तया आठवणीिह हदयात नाती जपली जातात ती कायमचीच!

परतयक आई मलाचया जनमानतरही तयाला घडवतच राहत. अि घडवताना कधी ककचलयाचया हळठवारपण रग रखत तर कधी सछनिीच कठोरपण घाव घालत सतच काम चालच अित. आईचया घडवणयान आपण जरी घडत गलो तरी ती आपलयािाठी कायमच एक गढ बनन राहत. कधी ती आपलयािाठी ऊबदार शाल अित, तर कधी कणखर ढाल अित, बालपणीचया अगाईला लागलली िदर चाल अित.

आईन जनम सदलयानतर या जगाशी आपली ओळख होत. या ‘जग’ नावाचया भविागरात सवत:च माणिपण जपणयाची तारवरची किरत परतयकाला करावीच लागत. मलाची जगणयाची वाट थोडी कमी खडतर वहावी महणन ‘बाप’ नावाच वलह हातात धरन भविागर पार करणयाचा परयतनही कला जातो. तयािाठी मातर ‘िवाद’ नामक ित बाधला जावा लागतो, मग या िवादातन बापाच बाप अिण ठळकपण जाणवत राहत.

४. िाताचमी घटट वमीण

11

मायच आसण वातिलयाच पडद भदन हातात आलल मल मोठ होऊन बघता बघता पख पिरन कधी उडायला िरवात करत कळतही नाही; पण तयाची झप जवहा िातािमदरापलीकड जायला लागत, तवहा मातर पनहा एकदा तटणाऱया नातयाची वदना अिहय होत. आनदाचा मखवटा धारण कललया आई-वसडलाच द:ख मलाना कळणार कि अन कधी? ही आई-वसडलाचया सजवाची उलघाल कधीही न कळणारी अित मलािाठी! या सवशवातमक जगात आपण मातर पोरक होत जातो ह द:ख आई-वडील उरी बाळगन, आशीवामिदािाठी उचावलला हात तिाच ठवन मलाचया पाठीशी उभ राहणयापलीकड काय कर शकतात?

आईचया डोळातन झरणाऱया अशची कथा िाऱयानाच मासहती आह; पण ‘बाप’ नावाचया परषाचया चहऱयावरचा जबाबदारीचा मखवटा दर कलात, तर तयामाग चहऱयावरन ओघळणार दखील अशच अितात. त फक जबाबदारीचया मखवटामाग दडवल जातात सककवा तयाचयाच गळातलया उपरणयान पिल जातात, एवढ मातर खर! नवीन नाती जळण ही दोनही बाजकडन घडणारी परसकरया अित. सतची िरवात दोनहीकडन वहावी लागत. अि घडल तरच नाती जळन यतात, नाही तर अनक दव नातयातन सनखळन जातात.

‘मतरी’ ह एक अिच नात आह. असतशय तरल अि ह नात जपताना दोघानाही एकाच वळी एकच सवपन पडाव लागत, तवहाच त नात ‘अनासद अनताच, नवया असभनव िजनाच’ होत ह मातर सनसवमिवाद ितय! मतरीिारखी भावना खप िकम व तरल अित महणनच महटल जात, ‘समतर जरी िमोर सदिला तरी मतरी कधी सदित नित’. जगणयािाठी अशी अनक नाती आवशयक अितात, तयािाठी गरज भाित ती एका सहतसचतकाची, मागमिदशमिकाची, गरची! भारतीय परपरत गरकडन सशकषण घतलयानतर सशषयाला गरदसकषणा दयायची अित व गरन तयाला कानमतर दयायचा अितो. जो पढील किोटीचया काळात पररशसथतीवर मात कशी करायची त सशकवन जातो.

शजारधममि ह पण एक अिच नात अित. शजारधमामिचा एक धागा जळला अिल तर सनहाचया मयामिदा ओलाडतो आसण तटला अिल तर वराचया मयामिदा ओलाडतो. कौटठसबक वातावरणात आपलया अवतीभवती रगाळणारी काही नाती अशी अितात, की ती सविर महटल तरी सविरली जात नाहीत. अिच एक नात ‘आजी’च अित. झोपताना रोज नवी गोष िागणारी आजी आता फक आठवणीत जपावी लागत. सतला शोधणयािाठी पाय आपोआप ‘वदधाशमा’कड वळतात. अि परिग मग मन द:खी करन जातात.

जनमापािन िर झालला हा नातयाचा परवाि! तारणयाच कषण िपन वाधमिकयाकड वाटचाल कर लागता, तवहा माग वळन पाहावच लागत. सककबहना त अपररहायमिच आह. माग वळन पासहलयानतर आजपयातचा परवाि एका वगळा सवरपात िमोर यतो. पववीच मखवट गळन पडतात, अहगड, मान-अपमान, परसतषा या िाऱयाची कात टाकन एक सनखळ, सनकोप मन िमोर यत आसण आपण िाऱया गोषी मानय करतो, कारण उबरठा ओलाडन पलीकडचया जगात कवहा जाव लागल ह िागता यत नाही. सपकल पान गळल तरी नवी पालवी फटणार आह हा सनिगामिचा सनयम, यातन कोण िटणार आह? ह शाशवत ितय मानय करावच लागत आसण मग जनमापािन िर झालला नातयाचा हा परवाि सनणामियक उबरठावर यऊन थाबतो आसण आपल एक असभनि अि नात तयार होत, िाऱया नातयाचयाही पलीकड जाणार! जयाला शबदाच सकषसतजच काय; पण शबदाच आभाळही अपर पडल. आपलया हातन काही सनिटत चाललयाची ही हरहर अिली तरी तयाच शवटामधय एक िरवातही अित, आपलयाला पढ नणारी! नातयाची वीण ही अशीच अित, घटट पकडन ठवणारी!

12

पर. १. आकतमी पणण करा.

नातयाचया सवणीिाठी योजलली सवशषण नातयाचया सवणची पाठातील वसशषट

पर. २. ‘िात’ ा अमतण सकलपिदति वक ोणाऱा दवदवध भाविा दला.

पर. ३. खालमील वाकासाठमी समाि आशाचा ओळमी पाठाति शोधि दला. (अ) ‘पाररतोसषक आसण सशकषा’ या ततराचा उपयोग आई मलाला घडवताना करत. (आ) जीवनाचया परवािात वसडलाच मागमिदशमिन घतल जात.

पर. ४. वगथीकरण करा.

पर. ५. खालमी दिलदला मि दयाचा आधारद फरक सपष करा.

तारणयातील नातयाचा परवाि वाधमिकयातील नातयाचा परवाि

पर. ६. सवमत. (अ) माणिाचया जडणघडणीत अिलल नातयाच महतव िोदाहरण सपष करा. (आ) तमचया िवाात जवळचया समतराच/मसतरणीच नाव काय? मतरीच नात तमही कि सनभावता त िसवसतर सलहा. (इ) ‘समतर सदिला तरी मतरीच नात सदित नाही.’ या सवधानाबाबत तमच मत सपष करा.

जनमान परापत नाती िाशनिधयान परापत नाती(१) (१)(२) (२)(३) (३)(४) (४)(५) (५)

सवाधा

(अ) (अा)

पाठातील वाकयात परसपर सवरोधी शबद वापरन कलली रचना ह लशखकचया लखनाच वसशषट आह. ही रचना महणज िमदध भाषच उततम उदाहरण आह.

उदा., (१) कधी आई आपलयािाठी ऊबदार शाल अित, तर कधी कणखर ढाल अित. (२) शजारधमामिचा एक धागा जळला तर सनहाचया मयामिदा ओलाडतो आसण धागा तटला अिल तर

वराचया मयामिदा ओलाडतो. (३) आपलया हातन काही सनिटत चाललयाची ही हरहर अिली तरी तयाच शवटामधय एक िरवातही

अित आपलयाला पढ नणारी.अशा उदाहरणातन तमही तमच लखन कौशलय वाढव शकता, भाषा िमदध कर शकता. तयातन तमच भासषक

कौशलय सवकसित होणार आह. यापरमाण इतर वाकयाचा शोध घया. या परकारची वाकय सवत: तयार करा.

आई गरभाऊ

वडील समतर

बहीण

शजारी

आजी

सहतसचतक

मतरीण

13

काही माणि वादळ झलतात आसण पचवतात, पढ सवशाल िागराच रप धारण करतात, काही माणि वादळामळ कोलमडन पडतात, तर काही माणि वादळ पचवणयाच धड दिऱयाकडन घतात. आयषयभर आसदवािीिाठी जवहारमधील कोिबाडचया टकडीवर जञानयजञ तवत ठवणाऱया थोर िमाजिसवका आसण सशकषणतजजञ अनताई वाघ याचा िमावश यापकी पसहलया शणीत करावा लागल. तयाचया सनधनान कोिबाडची टकडी हळहळली आसण पररिरातील िवमि आसदवािीना हदक फटल. अनताईचया सनधनान एका वरतसथ जीवनाची अखर झाली. थोर सशकषणतजजञ ताराबाई मोडक याचया िहवािात वाढललया अनताईच एकण जीवनच तयाग, कष आसण सनःसवाथवी िवा याचा िरख समलाफ होता. वयाचया कवळ तरावया वषवी तयाचा सववाह झाला. सववाह अितो तरी काय ह िमजणयापववीच, महणज कवळ िहा मसहनयातच तयाचया इवलयाशा कपाळावरील ककक सनयतीन कायमचच पिन टाकल. भातकलीचा खळ मोडला; पण छोटा अनन आभाळाएवढ दःख पचवल. कोलमडन टाकणार वादळ पचवल. ताराबाईनी तयाचया डोळातील अश पिल. दःखाचा डोगर टाचखाली सचरडत अनताई मोठा सजदीन उभया रासहलया, तया कधीही पराभत न होणयािाठी. तयानी सवतः सशकषण घण िर कल. बाहरन अभयाि करन तयानी पदवी समळवली. िमाजवयवसथत सपचललया अिखय आसदवािीचया घरोघरी जञानगगा नणयाच वरत सवीकारल. बाल गरामसशकषण कदरान िर कललया पवमिपराथसमक शाळत कायमिकतवी महणन कामाि परारभ कला आसण ताराबाईचया सनधनानतर तया िसथचया िचालक झालया. ताराबाईचया रोपटाच तयानी पढ वटवकषात रपातर कल. वगवगळा कलपना, सशकषणािाठी वगवगळी कषतर आसण िाततयान नवनव परयोग ही तयाचया कामाची सतरितरी होती. भाकरीचया शोधात आयषय गमावणाऱया आसण दाररदराचा शाप कपाळावर घऊन सफरणाऱया अिखय आसदवािी बालकाना अनताईनी आपलया कतमितवाचया पखाखाली आशय सदला. मायची ऊब सदली आसण अिखय मनामधय जञानाची जयोत पटवली. सशकषक, मागमिदशमिक, कायमिकतयामि, सवचारवत, लशखका अशी सवसवध रप वयक करत तयानी आसदवािीमधय चागल सथान समळवल.

रानावनात भटकणाऱया आसदवािीना वयावहाररक सशकषण दण ति खप िोप; पण जाणीवपवमिक आसण आयषयात उपयक ठरणार औपचाररक सशकषण दण खप अवघड. तयािाठी आवशयक अित भसवषयाचा वध घणारी दरदषी आसण धडपड, या दोनहीही गोषी अनताईकड होतया. तयामळ तयाना वगवगळ परयोग करताना किलीच अडचण भािली नाही, की पाशशचमातयाचा अभयािकरम भाषातररत करावा लागला नाही. पराथसमक सशकषण महणज एकणच सशकषणाचा आसण आयषयाचा भकम पाया अिावा लागतो, याच भान तया कधीच सविरलया नाहीत, की सशकषणाचया सदशाहीन परिाराचा धयाि तयानी धरला नाही. आपलया मद परकाशात

उततम काबळद (१९५६) : परसिद ध लखक. ‘शाद ध’, ‘असवसथ नायक’, ‘शवटन आला माणि’ इतयादी कादबऱया; ‘रग माणिाच’, ‘कथा माणिाचया’, ‘कावळ आसण माणि’, ‘न सदिणारी लढाई’, ‘परतया’ इतयादी कथािगरह; ‘थोडि वगळ’, ‘सफरसती’, ‘जगणयाचया जळतया वाटा’, ‘पावलानच बनत वाट’ इतयादी लसलतलखन; ‘पाचवया बोटावर ितय’, ‘सकनाऱयावरचा कालपरष’, ‘खप दर पोहोचलो आपण’ इतयादी कसवतािगरह परसिदध. िासहतयसनसममितीिाठी तिच पतरकाररतिाठी सवसवध परसकारानी िनमासनत.

आसदवािी भागात पवमिपराथसमक सशकषण कषतरातील सशकषणाची गगा घरोघरी पोहचवणयािाठी जयानी आपल अवघ आयषय वचल अशा िमाजिसवका व सशकषणतजजञ अनताई वाघ याचया कायामिचा पररचय परसतत पाठातन लखकानी करन सदला आह. परसतत पाठ ‘डोगरािाठी काही फल’ या पसतकातन घतला आह.

५. एक ोतमी समई

14

मसदर उजळन टाकणाऱया िमईपरमाण अनताईनी काम कल. परसिद धीचा झगमगाट समळवणयाचा हवयाि तयानी धरला नाही, कारण तया आसण तयाच कायमिच सवयपरकासशत होत. अनकानी या लोभि उजडात आपलया आयषयातील अधार िपवणयाचा परयतन कला. परसिद धी आसण मानिनमान तयाचयापयात चालत आल आसण तयानी सवतःचही भागय उजळन घतल. तयानी कललया अजोड कामाला कोणाचया सशफारिपतराची गरज नवहती सककवा एखादया परसकाराची आवशयकता नवहती. परसकाराला छद दऊन पढ जाणार तयाच कायमि होत, महणनच आदशमि सशकषक, पदमशी, दसलतसमतर यािारख मानिनमान नहमीच अनताईचया शोधात भटकत रासहल.

सशकषणाचया अनषगान अनय कषतरातही अनताईनी फार मोठ काम कल आह. सशकषणाबरोबरच तयानी बालकलयाण, मक-बसधरािाठी सशकषण, मसहला सवकाि कायमिकरम, अधशद धा सनममिलन, सवचछता, कटठबकलयाण, आरोगय आदी सवषयावरही खप कष घतल. एक चागला नागररक सनमामिण होणयािाठी जया जया गोषी आवशयक आहत, तया िवमि तयानी कलया. एकाच वळला अनक परयोग, अिही तयाचया कामाच सवरप होत. तयामळच कवळ दशातील नवह, तर परदशातील िसथा आसण सशकषणकषतरातील कायमिकतयााना कोिबाडचया टकडीच िाततयान आकषमिण रासहल. सशकषणकषतरात आसण तयािाठी आसदवािी कषतर सनवडन काम करण ह असतशय अवघड अित. जयाचयािाठी सशकषणाच वरत चालवायच तयाचाही अशा कामाला पराथसमक अवसथत सवरोध होतो. रढी, परपरा, अजञान आसण अधशद धा ही तयामागची कारण अितात. सशवाय शसथसतशील िमाजही या कायामित वारवार अडथळ आणत अितो. या िवमि गोषीवर मात करन जञानाचा सदवा जपणयाच आसण अनकाचया मनातील सवसवध परकारचा अधार दर करणयाच काम अनताईनी सनरपकष वततीन कल. सवतःचया बळावर तयानी सशकषणकषतरात एक िरख सवपन पासहल. त परतयकषात उतरवल. कधी झाडाखाली, कधी गोठात, कधी बोडकया माळावर, तर कधी झोपडीत वगमि चालवन तयानी मोठा सजदीन जञानपरिार कला. जञानाचा सदवा घरोघरी लावा, अिा परचार कधी तयानी कला नाही, तर सवतःलाच सदवा बनवल. तयात आपलया शमाच तल ओतल, कतमितवान तो पटवला आसण आयषयभर तो तवतच ठवला. पाच-िहा तपाचया असवरत धडपडीनतर कोिबाडचया टकडीवरील ही िमई आता सवझली आह. तयामळ अवघी टकडी हळहळली अिल, आसदवािीच डोळ पाणावल अितील, तर या िवाानी अनताईचया पाऊलखणा जपन ठवण हीच तयाना आदराजली ठरल.

���

15

पर. १. चौकटमी पणण करा. (अ) कोिबाडचया टकडीवरील िमई महणन ओळख - (आ) रोपटाचा वटवकष झालली िसथा - (इ) आयषयाचा पाया भकम करणार -

(ई) भाकरीचया शोधात आयषय गमावणार - पर. २. खालमील घटिाचद पररणाम दला.

घटिा पररणाम (अ) अनताईच सनधन. (आ) ताराबाईनी अनताईच अश पिल. (इ) ताराबाईच सनधन.

पर. ३. काणकषदतर दला.

पर. ४. का तद दला. (अ) सशकषणकषतरातील कायमिकतयााना कोिबाडचया टकडीच िाततयान आकषमिण रासहल. (आ) अनताईचया कामाला पराथसमक अवसथत सवरोध झाला.पर. ५. खालमील शबिामधमील कलपिा सपष करा. भातकलीचा खळ, जञानयजञ, जञानगगा, पाऊलखणापर. ६. खालमील शबिसमासाठमी एक शबि दला.

(अ) वरतान सवत:ला बाधणाऱया- (आ) नमान सवत:ला बाधणारा- (इ) गावातील रसहवािी- (ई) सतऱहाइताचया भसमकतन बघणारा-

दशकषणकषदतरावदतररक असलदलमी अिताईचमी काणकषदतरद

सवाधा

16

पर. ७. खालमी दिलदला शबिाचा उपसगण बिलि दवरि धारथी शबि दला. उदा., (१) िापकष Ï सनरपकष (२) अनावषी Ï असतवषी (१) अनाथ Ï (४) एकमत Ï (७) सवजातीय Ï (२) दशशचनह Ï (५) परोगामी Ï (८) आरोह Ï (३) िपीक Ï (६) सवदशी Ï (९) दीघामियषी Ï पर. ८. सवमत. (१) अनताई वाघ याना सदललया िमईचया उपमची िाथमिकता तमचया शबदात सलहा. (२) ‘िमई ह िाततयाच, ियमी वततीच आसण िामरयामिच परतीक आह’. या सवधानाबाबत तमच मत सपष करा.उपकरम : आसदवािी मलाचया सशकषणािाठी कायमिरत अिणाऱया कोणतयाही एका िसथची मासहती समळवा.

भाषाभासउपमय व उपमान याचयातील िाधमयामिवर आधाररत काही अलकाराचा आपण अभयाि कला. आता इतर काही अलकार पाहया.(३) दषानत अलकार ः l खालमील उिारण वाचा व समजि घा.उदा., चदनाच हात । पायही चदन तका महण तिा । िजजनापािन पाहता अवगण । समळसचना (ित तकाराम)(१) ित तकाराम कोणतया दोन गोषीची तलना करतात?

आसण (२) (अ) चदनाचा सवशष गण-

(आ) िताचा सवशष गण- चदन िवाागान िगसधत-सतरकालाबासधत ितयिजजन वयकी अतबामिहय िजजन अित ह पटवन दणयािाठी वरील उदाहरण सदल आह.

l दषानत अलकाराचमी वदशषटद- (१) एखादी गोष पटवन दण. (२) ती पटवन दणयािाठी िमपमिक उदाहरणाचा वापर करण.l एखािमी गोष पटवि िदणासाठमी ताच अराणचद एखािद समपणक उिारण दिलद जातद, तदवा ‘दषानत’ अलकार ोतो. l खालमील ओळमी वाचा व चौकटमी पणण करा.

लहानपण दगा दवा । मगी िाखरचा रवा ।ऐरावत रतन थोर । तयािी अकशाचा मार ।।(१) ित तकाराम परमशवराजवळ ह मागण मागतात. (२) रतनािारखया थोर अिललया ऐरावताला िहन करावा लागतो. (३) मगीला ही गोष परापत होत. (४) ित तकाराम ही गोष पटवन दतात. (५) मोठपणातील यातना या उदाहरणान पटवन दतात.

17

आपण दररोज काटमिनि पाहतो, ती आपलया इतकया िवयीची झालली आहत, की काटमिनिचया ऐवजी तयाला कणी वयगसचतर सककवा हासयसचतर महटल, की आपण थबकतो. सशवाय, आपण िहिा जी पाहत अितो, ती अितात ‘सटटरीप काटमिनि’ (महणज सचतरमासलका). ‘सचट’ ह तयाच िवाात महतवाच अि उदाहरण. अशा सचतराचया पसहलया भागात कणीतरी कणाला तरी िागत अित, बोलत अित, मग तयाचया दिऱया-सतिऱया भागात तया िागणया-बोलणयातन उलगडणारी गमत अित! कधी आपलयाला एकाच भागाच काटमिन पाहायला समळत, त पाहन खदकन हि यत आपलयाला. अि सचतर ह हासयसचतर अित; पण हासयसचतर महणज काय, अि सवचारल तर आपलयाला काय िागता यईल?

कणी िागल, वडवाकड सचतर काढल, की त झाल काटमिन! कणी महणल, तयात एक जोक अितो आसण कणी िागल, तयात एक माणि अितो, तो दिऱयाला बोलतो, त वाचल की आपलयाला हि यत, वगर... ह िगळ िागण-बोलण बाजला ठवन, आपलयाला हासयसचतराची वयाखया करायची झालयाि अशी करता यईल - ‘िफाईदार रषानी काढलल गमतीदार सचतर, महणज हासयसचतर’. हासयसचतराच वसशषट काय, तर त पासहल, की आपलयाला हि यत! वयगसचतर महणज, हासयसचतराचा पढला टपपा. वयगसचतरिद धा आपलयाला हिवत, पण कवळ हिवण एवढाच तयाचा हत नितो. वयगसचतर पासहलयावर आपलयाला हिही यत आसण त आपलयाला तयासशवाय काहीतरी िाग पाहात अित. आपण जर तया सचतरापाशी थोड थाबन रासहलो, तर तयात काही गमतीदार सवचार माडलला अितो, ह आपलया लकषात यत.

मलाची हासयसचतर काढण ही िवाात अवघड गोष आह. मलाची महणज, कवळ मलािाठीच नाही, तर हासयसचतरात जी मल अितात, ती मल काढण फार अवघड अित, का ? तमही काढन पाहा, तवहा लकषात यईल. कारण, लहान मलाच सचतर-आकारान लहान काढल, तर त थोडच लहान मलाच वाटणार! एखादा उच माणि काढला, तर तो तया उच माणिाचा मलगा वाटणार का, छ! मग... दाढीसमशया निलया, की होईल का सचतरातल पोरग-नाही बवा! तिही होणार नाही. तयाला शटमि-चडी घातली, की होईल का त पोरग... सचतर काढायचा परयतन कला, की आपलया या अडचणी लकषात यतात. मोठा माणिाकड आसण मलाकड आपण बारकाईन पासहललच नाही, हही आपलया सपषपण लकषात यईल! आसण इथच वयगसचतरकाराच कौशलय लकषात यत. मलािाठी सवनोद करण एक वळ िोप; पण वयगसचतरातल मल ह मलािारख सदिण िवाात कठीण!

आपण इथ वगवगळा वयगसचतरकारानी, आपापलया वयगसचतरात-हासयसचतरात लहान मल कशी काढली आसण तयाचया बोलणयातन, वागणयातन तयाच लहानपण कि उमटल आह, त पाहया. हासयसचतर

मधकर धमाणपरमीकर (१९५४) : कथालखक, लसलत लखक आसण वयगसचतराच िगराहक - अभयािक. १९७६ पािन तयानी वयगसचतराचा िगरह करणयाि िरवात कली. कथालखनािोबतच वयगसचतराचया

आसवादाचया सनसमततान सवपल लखन. सकशोरवयीन मलािाठी सलसहललया ‘अन कॉमन मन आर. क. लकमण.’ या पसतकाला महाराषटर शािनाचा परसकार समळाला आह. आर. क. नारायण याचया ‘मालगडी डज’ आसण ‘सवामी ॲणड फडज’ या पसतकाच मराठी अनवाद कलल आहत. ‘अपरप’, ‘रप’, ‘सवशवनाथ’, ‘सचनकल’ ह कथािगरह; ‘रषालखक वित िरवट’, ‘हिऱया रषतन हिवणयाचया पलीकडल’ ही पसतक परसिदध.

हासयसचतर, वयगसचतर महणज काय? ती कशी वाचायला पासहज? ह परसतत पाठातन िासगतल आह. हासयसचतर, वयगसचतर आपलयाला हिवतात, सवचार करायला भाग पाडतात. हासयसचतर व वयगसचतर यामधील भदाभद दशमिवत लखकानी या सचतरदसनयची िफर परसतत पाठातन घडवन आणली आह. परसतत लख ‘वयम २०१६’चया सदवाळी अकातन घतला आह.

| ासदचतरातलमी मल (सरलवाचि)

18

महटल, की आधी आठवण यत, ती सश.द. फडणीि या जयष वयगसचतरकाराचया सचतराची. शाळतलया चौथी-पाचवीचया गसणताचया पसतकात फडणीिाची हासयसचतर होती, ती पाहताना गसणताचा ‘बाऊ’ कमी झाला होता मलाचा!

तयाच ह हासयसचतर पाहा. जाड रषानी खर महणज मोठी माणि काढता यतात, अिा आपला िमज. मातर या सचतरात फॉक घातलली ही मलगी लहान बाळाला दध पाजाव, तशी या

लहानगया रोपटाला पाणी घालत आह, तही सकती काळजीन-दधाचया बाटलीन!शयाम जोशी ह मराठीतल मागचया सपढीच महतवाच हासयसचतरकार. तयाची रषा ही फडणीिाचया

रषपकषा अगदी उलट-नाजक आसण लवचीक अशी! तयाचया या हासयसचतरात पाहा.

अगदी रागणार मल काढल आह, तयाची हालचाल जाणवत, नाही का! सशवाय दवाला ‘फल’ दणारा हा मलगा तया रागणाऱया बाळापकषा मोठा! हासयसचतर आसण सचतरात हाच फरक अितो. सचतरात हबहब काढायचा परयतन अितो तर हासयसचतरात सवनोदी माणि एखादयाचया वागणया-बोलणयाची जशी हबहब नकल करतो, तशी ती सचतराची गमतीदार हबहब नकल अित.

डवहीड लगडन या अमररकन वयगसचतरकाराची ही सचतर पाहा. पसहलया सचतरात चतर मलगा पशाचा गला फोडतो आह, हा तयाचा पराकरम आपलयाला सदितो आसण मग तयाचया चहऱयावरच त भाव आपलयाला जाणवतात आसण खर वाटतात.

तर दिर सचतर भोकाड पिरणाऱया मलाच; तयाला वयगसचतर महणता यईल. का बर?... सचतर पाहताना आपल लकष आधी जात, त काळा रगाकड-मलाचया मोठान रडणयाकड. आपलयाला वाटन जात, की लहान मल उगीचच रडत अितात, तिच हा रडतो आह, बाकी काही नाही; पण सचतराकड लकषपवमिक पासहलयावर आपलयाला सदित, ती िफटी सपन... आसण सवचार यतो, अर! ही सपन याला टोचत अिणार आसण महणन यान भोकाड पिरल अिणार. तिच अिाव, कारण मलाचया रडणयाला काही ‘कारण’ अित! इथ तयाच हातपाय कि काढल आहत, पाहा.

19

लहान मल लहान कशी सदितात सचतरात? तयाच नमकक काय रहसय आह ह पाहायच अिल, तर जया वयगसचतरात -हासयसचतरात मोठा माणि आसण छोटा मलगा अि दोनही आहत, अशी सचतर पाहावीत. ह आह, जागसतक कीतवीच वयगसचतरकार आर.क. लकमण याच वयगसचतर. खडात मलाच कि कापणार अिायच, मलाला जसमनीवर बिवन तयाच कि कापल जायच. इथ पाहा, तो माणि किा बिला आह, तयाचा आकार तयाचया चहऱयावरच त उतिाहाच भाव आसण कि कापन घणारा, ककटाळलला, वतागलला मलगा... तच हात-पाय, तच नाक-डोळ; पण फरक कठ आह जयामळ हा मोठा माणि वाटतो आसण ह मल, लहान मल वाटत?

आकारान लहान-मोठपण आहच; पण तयासशवाय असधक काय आह?ही सचटची सचतरमासलका पाहा. इथही हा फरक आपलयाला सदितो. सशवाय, पसहलया सचतरात तया

सचटचा परशन तयाचया बाबापरमाण आपलयालाही सपष कळत नाही, मातर सतिऱया सचतरात तयाचा ‘अथमि’ िमजतो. तया अथामिन ह उततम अि वयगसचतर आह, नाही का!

आता आणखी एक गमत पाह. हगररयन वयगसचतरकार रबर याच ह वयगसचतर. सचतर पाहताच आपलयाला वाटत, ही दोन वगवगळी सचतर आहत- एक लहान मलगा आसण एक मोठा माणि; पण सभतीवर लावलल तच सचतर आसण दोघाचया किाची ठवण पासहलयावर लकषात यत, की हा लहानपणी मोठ वहायोसलन वाजवतो आह आसण आता मोठा झालयावर लहान वहायोसलन वाजवतो आह. लहान मलाना ‘मोठा’ वसतच आकषमिण अित आसण वाढतया वयानिार आपण जपलला छद असधक खोल-िकम अिा होत जातो, बाहय आकाराच आकषमिण कमी होत अित, अि या वयगसचतरकाराला िागायच आह.

20

���

आता ह हासयसचतर. सचतरकलवर हकमत समळवली, की हासयसचतरात काय जाद करता यत, तयाच उदाहरण. सरिसटश वयगसचतरकार नॉममिन थलवल याच. मलाची कप, तयाचा शटमि आसण िॉकि - बट पाहन लकषात यत, की हा सकाउटचा मलगा आह. तयाचयाकड िवमिच उपयोगी वसत अगदी तयार अितात. इथ, तयाचया बटात अगदी मधयभागी काहीतरी घिन बिल आह अन त काढणयाचया नादात अिलला हा मलगा पाहा ना, किा वडावाकडा झालला आह, सशवाय तयाचा चहरा...आपलयाला अगदी गतवन टाकणार ह हासयसचतर.

आता आपलया लकषात आल अिल, की लहान मलाच सचतर काढताना, तया सचतराचा सककवा तया मलाचा लहान आकारच महतवाचा नितो, तर शरीराचया परतयक अवयवाचा आकार तया परमाणात लहान अिण गरजच अित. महणज, हाता-पायाची बोट, ती लहान काढली, की आपोआप नख लहान होतात. नाकाचा, ओठाचा आकार काढलयावर कळत, की लहान मलाचया भवया तशाच लहान सककवा एका रषचया अितात आसण लहान मलाना दाढी-समशया नितात, ह तमहाला िागायची गरज नाही! यापढ वयगसचतर-हासयसचतर पाहताना आसण काढताना, अशा बारीकिारीक गोषीची नोद तमहीिदधा घऊ शकाल.

पर. १. खालमील फरक दला.

वगदचतर ासदचतर

पर. २. वदशषटद दला.

पर. ३. ‘वगदचतर द वकमीचद गण-िोष माडणाचद परभावमी असतर आद’, ा दवचार सोिारण सपष करा.पर. ४. परसतत पाठातमील वगदचतरापकी तमाला आवडलदला कोणतामी एका वगदचतराचद तममी कलदलद दिरमीकषण बारकावास सवत:चा शबिात दला.पर. ५. ‘वगदचतर रदखाटणद’ मी कला आतमसात करणासाठमी कोणता गणाचमी आवशकता असतद, ासबधमी तमचद दवचार दला.पर. ६. ‘लाि मलाचमी ासदचतरद काढणद अवघड आद’, ाबाबत तमचद मत सपष करा. उपकरम : ५ म या जागसतक वयगसचतर सदनाचया सनसमततान शाळमधय सवसवध वयगसचतराच परदशमिन भरवा व तयाचा आसवाद घया.

सवाधा

वगदचतरद

21

भाषाभास

l खालमील दचतराचद दिरमीकषण करा.

(४) चदतिगणोकमी अलकार : l खालमील ओळमी वाचा व समजि घा. उदा., ‘‘ सनतयाचच द:ख होत उशागती बिलल ... तोच अवसचत आल िख ठोठावीत दार ।’’ (क. ब. सनकमब)(१) वरील ओळीमधील अचतन गोषी कोणतया? (२) अचतन गोषी कोणतया सकरया करतात? (३) अचतन गोषी जया सकरया करतात तया मानवीय आहत का? l चदतिगणोकमी अलकाराचमी वदशषटद- (१) अचतन वसतना िचतन बनवल जात. (२) तया वसत िजीव पराणयापरमाण सककवा माणिापरमाण वागतात.l अचदति वसतवर जदवा चदतिदचा दकवा मािवदतर पराणावर मािवमी गणधमाणचा आरोप कला जातो, तदवा ‘चदतिगणोकमी’ अलकार ोतो. l खालमील वाक वाचि दिलदला चौकटीत उततरद दला. मगल मगल गीत महण, असफट रजनी मकपण. (१) परसतत उदाहरणातील अचतन गोष- (२) अचतन गोषीन कलली कती- (३) अचतन गोषीन कलली कती कशी आह?

पाणमी दवकरी कदर

³ शजारील चितात कोणती समसा परचतचिचित होत?

³ ही समसा का चिमामाण झाली असावी?

³ पाणासाठी पसा व वळ खिमा करावा लागला तर... कलपिा करा व चलहा.

³ ही समसा दर करणासाठी तमही कोणत उपा सिवाल?

³ ा समससदरामात घोषवाक तार करा.

दवचार करा. सागा.

22

राजाि जी महाली, िौखय कधी समळालीती िवमि परापत झाली, या झोपडीत माझया

भमीवरी पडाव, ताऱयाकड पहावपरभनाम सनतय गाव, या झोपडीत माझया

पहार आसण सतजोऱया, तयातसन होती चोऱयादाराि नाही दोऱया, या झोपडीत माझया

जाता तया महाला, ‘मजजाव’ शबद आलाभीती न यावयाला, या झोपडीत माझया

महाली मऊ सबछान, ककदील शामदानआमहा जमीन मान, या झोपडीत माझया

यता तरी िख या, जाता तरी िख जाकोणावरी न बोजा, या झोपडीत माझया

पाहसन िौखय मात, दवदर तोसह लाजशाती िदा सवराज, या झोपडीत माझया

राषटरसत शमी तकडोजमी माराज - मासणक बडोजी ठाकर (१९०९-१९६८) : ितकवी, िमाजिधारक. अधशदधा, जासतभद, धममिभद यािारखया िमाजसवघातक गोषीवर हल चढवन तयानी दशभकी, असहिा व आतमियम याच पाठ सदल. गावागावातन ‘गरदव िवा मडळ’ सथापन कली. या कायामिबदल जनतन तयाना ‘राषटरित’ ही उपाधी दऊन तयाचा गौरव कला. ‘अनभविागर’, ‘भजनावली’, ‘िवासवधममि’, ‘राषटरीय भजनावली’ इतयादी पसतक परकासशत आहत. सशकषण, भदाभद व असपशयता सनममिलन, अधशदधा सनममिलन, सवचछता, िवमिधममििमभाव यासवषयी कळकळीच आवाहन करणारा व अजञानी जनतला वातिलययक भसमकतन लोकसशकषण दणारा तयाचा ‘गरामगीता’ हा गरथ खडोपाडी आदरान वाचला जातो.

िख आसण आसथमिक िबतता याचा काही िबध नितो, कारण िख-द:ख या मानवी मनाचया भावभावना आहत. लहानशा झोपडीतही शासतिखाचा अनभव व आनद िदव किा समळतो, याच वणमिन परसतत कसवततन कल आह.

६. ा झोपडमीत माझा भाग - २

23

पर. १. कदवतदत आलदला आशािसार पढमील मि दयातमील फरक सागा. झोपडमीतमील सखद मालातमील सखद (१) .................... (१) .................... (२) .................... (२) ....................

पर. २. आकतमी पणण करा.

पर. ३. ‘झोपडमीत दिसगाणचद सानननध आद’, द पटवि िदणारमी उिारणद दला.पर. ४. ‘दतजोरमी’ द उततर दईल असा परशि तार करा.पर. ५. कावसौिण.

(अ) ‘पाहसन िौखय मात, दवदर तोसह लाज शाती िदा सवराज, या झोपडीत माझया’ या कावयपकीतील सवचारिौदयमि सपष करा.(आ) ‘दाराि नाही दोऱया, या झोपडीत माझया’ या कावयपकीतील आशयिौदयमि सपष करा.

l झोपडमी व माल ाचातमील सवािाचमी कलपिा करि सवािलदखि करा.

झोपडमी : ..................................................................................

माल : ....................................................................................

झोपडमी : ..................................................................................

माल : ....................................................................................

झोपडमी : ..................................................................................

माल : ....................................................................................

झोपडमी : ..................................................................................

माल : ....................................................................................

सवाधा

झोपडमीत दणाऱासाठमी कवमीिद वक कलदला भाविा.

24

l उजळणमी- तका पणण करा.

उपमद-आईच परम उपमाि-िागर उपमद-आबा उपमाि-िाखरउपमा आईच परम िागरािारख अित.उतपरकषा आईच परम महणज जण िागरच.रपक वातिलयसिध आई.

‘महण’ महणज लकषात ठवणयाि योगय अि

जञानवचन. उदा., ‘सदवयाखाली अधार’ यािारखया महणीतन जञान

िाठवलल आह. अनभव आसण शहाणपण या महणीचया अथामितन डोकावतच.

‘महणीचा’ पराण आह ‘लोकिमती’, महणीचा वारवार उपयोग करण हच तया

वचनातील जञानाचया खरपणाच सनदशमिक आह. उदा.,‘थब थब तळ िाच’ या महणीतील अथमि

लोकाना कबल आह महणनच बोलताना सलसहताना सतचा वापर महणज ‘जनिमती,

‘जनिमती’महणज सशका अिलल नाणच जण.

‘महण’ चटकदार पदधतीन जञान दत. सतचया शबदात खमारी व अत:करणावर

छाप पाडणयाची मोहकता अित. उदा.,‘चोराला चावला सवच चोर करीना ह की च’ सनदय कममि करणाऱयावर एखाद िकट आल तर त बाहर िागता यत नाही.

‘महणीत’अथामिचया मानान शबद थोड अितात. महणीतील अथमििकोच वारवार वापरान असशसकषतालाही

कळतो व ती िवमिशत होत. उदा., ‘मठभर समया आसण हातभर

दाढी’ एखादयान आपलया योगयतपकषा असधक डामडौल कला

तर तो हासयासपद होतो.

l मण मणजद का?‘महण’ हा सवषय मनोरजक आह. आपण वयवहारात वापरलया जाणाऱया महणी - उदा. -‘कराव ति भराव’ सककवा

‘गाढवाला गळाची चव काय’ यािारखया महणीचा अभयाि कला तर, ‘महण महणज शहाणपणान भरलल वचन.’ या जञानाचा आपलयाला बोलताना, सलसहताना अनक परिगी उपयोग करता यतो आसण आपल बोलण, सलसहण असधक परभावशाली करता यत. भाषला िौदयमि परापत होत, सककबहना तया भाषची ती भषण आहत. शबद महणज वजाहनही कठीण अितात आसण फलाहनही कोमल अितात. अि महटल जात त शबदाचया अथामििाठी.

महणजमहणी

अनभवाचया खाणी

महण

25

िकाळचया उलहािानतर अन परिनितनतर ियामिचया तजान तळपत अित परवी आसण परवीवरील माणि, पराणी, पश, पकषी, झाड, वली. ियमि सदविाचया मधयानहावर आलला अितो आसण िर होत या सवशवाची, या जगाची दपार. तया परखर ियामिचया तजान तजाळन जातो िगळा आिमत. ‘माझयाकड डोळ वटारन पासहलि तर डोळ जाळन टाकीन’, अि तया ियामिच रौदर रप, ियमिनारायणाकड न बघताही सदित दपारीच. आपलया कतमितवान तयान सदपवन टाकलल अित परवीला-इतकक, की तयाचयाकड पाहणयाची िदधा सहमत होऊ नय.

अशी ही दपार होत अित एखादया शतावर. तया तळपतया ियामिला िाकषी ठवन िकाळपािन कललया कामाचा सशणवटा घालवणयािाठी परशसत अशा वडाचया नाही तर सपपळाचया झाडाचया िावलीत

सविावलला अितो कोणी शतकरी. िकाळपािन नागरन अन घाम गाळन झालयावर घरचया लकमीन आणलला भाकर-तकडा, सतचयाच बरोबर दोन-चार िख-द:खाचया गोषी करत नकताच खाऊन झालला अितो. आपलया धनयाचया कषाकड मोठा कौतकान पाहत अित ती. दपार कतकतय होऊन मोठा आदरान पाहत अित तया

दोघाकड. तयाचया डोईवरचया वडाचया झाडावरचया पकयाचा सकलसबलाटही आता थाबलला अितो आसण फादीवरच उनह लागणार नाही अशा झाडाचया िावलीत सबचार पकषीदखील थोडीशीच; पण छानशी डठलकी काढत अितात. लाबवर भटकणार, शकडो मलाची रपट करणार पकषीदखील समळल तया वकषावर थोडी सवशाती घत अितात. िकाळपािन परयतन करन थोड दाणा-पाणी समळालयावर छोट-छोट पकषीदखील कठ तरी सविावत अितात अन घराचया आशयान राहणारी कबतरदखील गटरमिग थाबवन कठ तरी छपराचया िादीत थोडी िलावलली अितात. ‘आणखी उतिाहान काम करणयािाठी, िजज होणयािाठी थोडी सवशाती घया’ महणत अित पश-पकषी अन पराणयानादखील ही दपार. जगलातल पराणीदखील भकय समळवणयािाठीची भटककती आता बद करन, नाही तर िकाळी-िकाळीच ताव मारलल आपल भकय आता पचवणयािाठीची पायपीट बद करन एखादया ढोलीत, नाही तर गहत अमळ पाय ताणन सविावलल अितात. जगाची िगळी काळजी अन उदयाची भरात तया दखणया जनावरानी दपारवर टाकन सदलली अित-दपारनही ही काळजी घतलली अित अन ‘छान आराम करा’ महणत अित ती तयाना!

राजमीव बवव (१९५८) : परसिदध लखक, सनमामिता व सदगदशमिक. ‘मनबहर’, ‘मगजळ’, ‘मोहरलल कषण’, ‘रगसनशच’, ‘मनात आल महणन’, ‘मन:सपशमि’ इतयादी पसतक परसिदध. ‘दवाशपथ खर िागन’, ‘बोला दासजबा’, ‘दधडक बधडक’, ‘िािर झाल माहर’ या मराठी सचतरपटाची सनसममिती.

दपारचया परहराच मनोहारी सचतरण परसतत लसलतलखातन लखकान वयक कल आह. परसतत पाठ ‘मनात आल महणन’ या पसतकातन घतला आह.

७. िपार

26

खडोपाडी गाव िसतावलली अितात, शतावर न गललया घरातलया बाया िगळी घरकाम करन ‘दोन घटका जरा डोळ समटया’- महणन सविावललया अितात अन घराचया दरवाजावर टागललया सपजऱयातला पोपटदखील छानपकी पगत अिता. या िगळाची काही कषणाची सवशाती अित दपार; परत ताजतवान होणयाकररता कायमिरत अित ती!

दपार होत एखादया शहरात, नाही तर महानगरीत. काबाडकष करन दमलला कोणी गाडीवान आपलीच हातगाडी थोडाशा िावलीत लावन आतापयात बऱयापकी कमाई समळाली, पण एखादी आणखी चागली वदवी ‘यईल का?’- या सववचनत थोडा पहडलला अितो अन कोणी शठ तवढात तयाला ‘ऊठ र’ करन उठवतोही. थोडी लाबवरची वदवी समळालली अित, तयानही फारशी घािाघीि न करता हमाली कबल कलली अित आसण तो कपाळावर उपरण बाधन तातडीन गाडी ओढायला, दपारचा आळि कषणात बाजला िारन तयार झालला अितो. नागपरचया नाही तर अमरावतीचया, नाही तर लखनौचया वा कानपरचया तळपतया उनहात, जरा कठ डठलकी काढ-सविाव महणणाऱया िायकलररकषावालयाना कोणी लाबची वदवी सदलली अित अन घाम पित सनघतात सबचार रातरीची पोटाची खळगी भरणयाकररता भर दपारी िायकल मारत. दपार िलाम करत या गाडीवानाना अन ही िायकल ओढणाऱया कषकऱयाला!

कोणतयाशा कारखानयात पहाट आललया कामगाराची पसहली पाळी िपलली अित. हात धऊन हातातला ररकामा डबा िावरत लोकल नाही तर बि पकडणयािाठी, डोळावर आलली झापड दर िारणयाचा परयतन करत धावत-पळत घराचया आढीन सनघालल अितात ह शसमक अन तयाच वळी दपारपािन रातरीपयात अवयाहत काम करणयाकररता आलल अितात तयाच िाथीदार. धडधडणार त अवाढवय मशीन थाबवायच नित अन ही िगळी कायमिशीलता कौतकान पाहत अित दपार अन कायमिरत राहणयाचा आशीवामिदही दत अित तयाना!

मधलया िटटीत वगामितन आरडत-ओरडत धम ठोकणाऱया पोराना कोण आनद झालला अितो, या छोटाशा िटीचा अन आईन काय डबयात सदलय याची उतिकता तर आता अगदी सशगला पोहोचलली अित. नमका आज तयाचा आवडता डबा अितो अन तो पटापट खाऊन, हात धऊन वगमि िर वहायचया रासहललया थोडा वळात तयान थोडा खळ आसण मसतीही कलली अित. दपार मोठा गमतीन रोज-रोज ही शाळतलया मधलया िटटीचा आनद घत अित.

शहरातलया सनरसनराळा कायामिलयातलया लखसनकाच अन सहशोबतपािसनिाच लकष हातातलया नाही तर सभतीवरचया घडाळाकड लागलल अित-कवहाच दीड-दोन होतायत. पोटात भका लागलयायत. आता एवढात काही नव काम िमोर न यवो महणज डबा खाता यईल थोडा सनवातपण, अिा सवचार यत-यतच जवायची िटटी होत. िगणक काही समसनटाकररता बद होतात अन िहकाऱयाशी सजवाभावाचया गपपा मारत िख-द:ख ‘शअर’ करत करत ताजतवान होणयाकररता, पोटाला आधार दणयािाठी एकमकाचया डबयातलया पदाथााचीही थोडीशी चव चाखत एखाद कायामिलय काही समसनटाकररता कि शात-शात झालल अित. जवणाची िटटी िपत. िगणक िर होतात. दपार महणत, ‘उठा-आराम बाि’ अन पन िरिावत, नाही तर िगणकाचा की-बोडमि िमोर ओढन घत अितात...हही आधसनक शमजीवीच! कायामिलयात काम करता-करता, ‘हळच खचवीतच थोडीशी डठलकी काढ’ या सवचारान कोणी डठलकी काढतोही आसण दपार हित हित तयालाही थोड माफ करन टाकत. काही कषणानी हलकच उठवत तयाला अन मग तो कर लागतो असधक जोमान टबलावरच तयाच काम!

दरवर अथाग पिरललया िमदरावरही दपार झालली अित. मलोगणती पिरलल िमदराच खार पाणी चकाकत अित-डोळ सदपवन टाकत अित भर दपारी अन दपार खणावत अित, बोलावत अित या पाणयालाच आपलया कवत घयायला. गरम झालल तळपणार पाणी मातर परचड ओढीन वाफ होऊन

27

आकाशाकड झपावत अन मग दपार िखावत ह दशय पाहन! िषीच ह चकर अिच अवयाहत चाल अित अन तयातली महतवाची भसमका पार पाडत अित दपार!

कतयामि घरातली कतवी माणि आपलया आयषयाचया परशनावर-महणजच आयषयाचया दपारीच कतमितवान चार पि आपलयािाठी अन पढचया सपढीिाठी गाठी बाधत अितात...तया उदयोजकाची आयषयातली िकाळ, सशकणयाचा काळ आता िपलला अितो अन आयषयाची िधयाकाळ वहायचया आत तयाला आपलया आयषयाचया िधयाकाळची बगमी याच आपलया चाळीि-पनिाि वषााचया काळात, आपलया आयषयाचया दपारीच करन ठवायची अित. ह िदधा चकर अिच चाल अित घरोघरी. घरातली वदध माणि सबछानयावर पडन वामककषी करता-करता दपारी सवचार करत अितात माग बघत. तया दपारचया शाततत आपण कमावलयाचया-गमावलयाचया बाबीची मनात कठ तरी पहडलया-पहडलया उजळणी चाल अित. कठ-तरी भीतीची एखादी लकरही मनात यऊन जात-भसवषयाबदल; पण मग ‘रोज राज हा सवचार करायची तरी काय गरज? उदयाची दपार पाहायला समळणार आह का नाही, याचाही नको करायला सवचार...जवहा ज वहायच त होणारच आह, आपण फक या दपारच परसतसनधी!’ अिा सवचार करन मन शात कलयावर दपार मग तया दमलया-भागलया जीवाला परपर सवशातीही घऊ दत.

सहमालयातली, नाही तर दर कठ तरी आलपिचया पवमिताची बफामिचछासदत सगररसशखर तजान नहाऊन सनघतात. दपारचया कासहलीन िर होत सवघटन... एक सनराळच काम दपार करत अित. िमदराचया पाणयाची वाफ अन आता डोगरावरचया बफामिच परत पाणी-जण दपारचया रौदररपान अचसबत होऊन डौलदार सगररसशखर धापाच टाक लागतात अन परिव लागतो तो डोगरमारयावरन थबाथबाचया रपान खाली धरतीकड. िगळीकडन यणाऱया तया पाणयाचा मग ओहोळ, ओहोळातन पढ नदीला समळत त पाणी अन पाविाचा थबही न पाडता ही जादगार दपार दथडी भरन धावायला लावत तया नदीला. शतकरी िखावतो. गह नाही तर तादळाच आता दाणदार पीक यईल महणन धनयवाद दतो. दपारन आपल काम चोख बजावलल अित.

ह ‘दपार, त कतमितववान आहि-कायामिची-कामाची पररणा दणारी आहि-िवमि िषीला कायमिरत करणारी आहि-आपलया कतमितवाचया तजान तळपवन टाकणारी आहि. दपार, त मानवाची सहतकतवी आहि-रकषणकतवी आहि. आपलया तजान त नाश करति, हवतल कीटक सन जत अन सवचछ करन टाकति आिमत. त उदाि नाहीि तर उलहाि आहि, त अचतन नाहीि तर चतना आहि, िकाळनतर यणारी त दीघमि कतमितववासहनी आहि...िषीला कायमिपरवण करणयाची सवलकषण शकी तझयात आह. उतिाहान कायमिरत ठवणारी, वभवाची वाट दाखवणारी, ‘िधयाकाळ चागली जावी’ महणन झटायला लावणारी, तजान अशभ-अमगल-सकडीचा नाश करणारी त तला शतश: परणाम...शतश: परणाम!

���

28

पर. १. तलिा करा.

कषकऱाचमी िपार लदखदिकाचमी िपार(१)(२)(३)(४)

पर. २. कोण तद दला. (अ) दपारला असभमान वाटणारा मानवी घटक- (आ) दपारला आनद दणारा घटक- (इ) दपारचया दषीन एकसविावया शतकातील शमजीवी- (ई) िशषचकरातील महतवाच काम करणारा घटक- (उ) मानवी जीवनकरमातील दपार- (ऊ) वदध वयकी दररोज आपलया आयषयाच सिहावलोकन करतात तो काळ-पर. ३. आकदतबध पणण करा.

पर. ४. ‘डौलिार दगररदशखरद धापाच टाक लागतात’ ा दवधािातमील अलकार ओळखि सपष करा.

पर. ५. खालमी कामी शबिाचद गट दिलद आदत. ता गटाति वदगळा अराणचा शबि शोधा. उदा., समतर - दोसत, मतरी, िखा, िोबती = मतरी (१) रसता - वाट, मागमि, पादचारी, पथ (२) पवमित - नग, सगरी, शल, डोगर (३) जञानी - िजञ, िकर, डोळि, जाणकार (४) डौल - जोम, ऐट, सदमाख, रबाब (५) काळजी - सचता, जबाबदारी, सववचना, सफकीरपर. ६. सवमत. (अ) ‘माझी म मसहनयातील दपार’ यासवषयी आठ त दहा वाकय सलहा.

(आ) ‘दपार’ या लसलत लखातील कोणता परिग तमहाला असधक आवडला, त िसवसतर सलहा.

पर. ७. अदभवकमी. (अ) तीनही ऋततील तमही अनभवललया िकाळ व िधयाकाळच वणमिन करा. (आ) पाठात आललया ‘दपार’चया सवसवध रपाच वणमिन करा.

िपारचमी मािवमी गणवदशषटद

सवाधा

29

भाषाभास

मानवी जीवनात कलच महतव अननयिाधारण आह. कोणतीही कलाकती पाहताना, तयाचा आसवाद घताना मानवी मनात भावनाच अनक तरग उठतात. कलचा आसवाद घणयाच कौशलय परतयकाचया सवानभव कषमतवर अवलबन अित. ही अनभवकषमता शालय वयापािन वद सधगत वहावी, यादषीन ‘रिासवाद’ ही िकलपना आपण िमजन घऊया. मानवाचया अत:करणात जया भावना शसथर व शाशवत सवरपाचया अितात, तयाना ‘सथासयभाव’ अि महणतात. उदा., राग, द:ख, आनद इ.

कोणतयाही कलचा आसवाद घताना या भावना जागत होतात व तयातन रिसनषपतती होत.

िासहतयामधय गदय-पदय घटकाचा आसवाद घताना आपण अनक रि अनभवतो. गदय-पदय घटकातन चपखलपण वयक होणारा आशय, दोन ओळीमधल गसभमिताथमि, रपकातमक भाषा, पदय घटकातील अलकार, िचकता, परिाद, माधयमि ह कावयगण पदोपदी परतययाि यतात. अथमिपणमि रचनाचा रिासवाद घणयाची कला आतमिात झाली, की तयामळ समळणारा आनद अवणमिनीय अितो. भाषािमदधीिाठी ‘रिासवाद’ या घटकाकड आवजमिन लकष दऊया.

मनातील वयशकक द:खाची भावना जर िासहतयातन अनभवाला आली तर सतथ करण रिाची सनसममिती होत. मनातलया द:खाचा सनचरा सवरचन होऊन (कथसिमििचया सिदधातानिार) कारणयाचया िहिवदनचा अनभव घता यतो.आसण या परसकरयतन कावयाचा आसवाद घता यतो. तिच वयशकक द:खाची भावना िावमिसतरक होऊन सतच उदाततीकरण होत. अशा भावनाचया उदाततीकरणामळ मी व माझा यापसलकड जाऊन वयकी, माणि, िमाजाचया भावनाचा आदर करणयाची वतती जोपािली गली तर नातयामधील, वयकीवयकीमधील भाविबधाच दढीकरण होत.

कोणतीही कलाकती अभयािताना तया कलाकतीचा आसवाद घता आला तरच ती आनददायी ठरत. एखादी कलाकती सदिण, ती पाहण व ती अनभवण ह कलाकतीचया आसवादाच टपप आहत. कवळ डोळानी नवह तर कलाकती मनान अनभवता आली पासहज. कोणतयाही कसवतच, पाठाच वाचयाथमि, भावाथमि व गसभमिताथमि याच आकलन होऊन िवदनशीलतन कलाकतीतील अथमि, भाव, सवचार, िौदयमि सटपता आल पासहज. कवीला काय िागायच आह यासवषयी दोन ओळीमधील दडलला मसथताथमि िमजला तरच कसवतच पणााशान आकलन होत व तयाचया रिसनषपततीचा आनद घता यतो. आपलया पाठपसतकातील परतयक पाठ, परतयक कसवता, परतयक घटकाकड पाहणयाचा अथमि िमजन घणयाची ही आसवादक दषी सवकसित झाली, तर भाषचा खरा आनद परापत होईल.

सथासयभावाची उतकट शसथती महणज रि होय.सथासयभाव रिसनषपतती

वीरकरण

रस

शगार

भयानकबीभतिहासय

रौदर

शात

अद भत

सरादभाव

भदवसम

कटाळाि:ख

रागशोक

उतसाआिि

रसदवचार

30

या सवशवाचा पिारा अफाट आह. ईशवर तयाचा सनयता आह. तोच परवीच नदनवन करणयािाठी ‘सवशवशवरयया’याचयािारख असभयत पाठवत अितो. महिरच ‘वदावन उदयान’ ही या असभयतयाची अदभत सनसममिती! १५ िपटबर १८६१ त १४ एसपरल १९६२ अि शतकोततर आयषय लाभललया सवशवशवरययाचया पवमिजाच गाव होत आधरपरदशातील मोकषगडम. तयाच जनमगाव होत कनामिटकातील मदनहळ ली. तयाचया असभयासतरकी सशकषणाचा व नोकरीचा परारभ झाला महाराषटरातील नासशक सजलहयात! अशी ही नावातली सवशवातमकता तयाचया परतयकष जीवनातही अवतरली होती.

आशावादी मनषय नहमी एक नवी सफतवी व शकी घऊन वावरत अितो. तो शाततापणमि व िफल जीवनािाठी शरीरापकषा मनाला असधक महतव दतो. सवशवशवरयया यानी िसनयसतरत आचरण, कठोर पररशम, परिनिता, ियम व परचड आशावाद ही आपलया दीघमिजीवनाची पचितरी िासगतली आह.

शालय सशकषण घत अितानाच सवशवशवरयया आपलया ििसकत सपतयाला पारख झाल. पररशसथती बताची होती; पण आई मनाची शीमत होती, सजदी होती. तरीही सशकषणाचा भार आईवर पड नय, महणन सवशवशवरययानी सशकवणया करन पि उभ कल. पषकळ कष घतल. कषाचया कमाईतन महासवदयालयाची पदवी परथम शणीत िपादन कली. पढ पराचायााचया िललयानिार पण गाठल. तथ असभयासतरकी महासवदयालयात परवश घतला. १८८३ मधय त असभयासतरकी पदवी परीकषत मबई परातात परथम शणीत आल.

मबई िरकारचया नासशक सवभागात िावमिजसनक बाधकामखातयात िाहाययक असभयता पदावर तयाना सनयक करणयात आल. तयाच वषवी तयानी खानदशामधलया एका नालयावर पाइप बिवणयाच अशकयपराय व आवहानातमक काम मोठा कौशलयान करन दाखवल. तयाचया कामावर वररष मडळी बहद खश झाली व तयाचीच फलशती, महणन सिध परातातील िकर शहराचया पाणीपरवठाची शलिष जबाबदारी तयाचयावर िोपवणयात आली.

झाल अि, िकर नगरपासलकन गावाला पाणीपरवठा करणयािाठी सिध नदीचया सकनाऱयाजवळील एका उच डोगरावर एक जलाशय बाधला होता. नदीच पाणी मोठा पपान खचन तया जलाशयात िाठवल जाई, मग वाळसमसशत गढळ घाणरड पाणी मकपण नागररकाना परवल जाई. सबचाऱया नागररकाना पाणी िोिवत नवहत आसण परचड खचामिमळ पाणी सफलटर करण नगरपासलकला झपत नवहत. सवशवशवरययानी ह आवहान सवीकारल व तयानी अतयत वयावहाररक व अलपखसचमिक तोडगा काढला. नदीचया काठाजवळ

डॉ. शवत पाटणद (१९५८) : परसिदध लखक. ‘शकोटी’, ‘िदर जगणयािाठी’, ‘चतनयाच चादण’, ‘जगाचया कलयाणा’, ‘सवरगगचया काठी’, ‘गरथ आमच िाथी’, ‘उदयाचया अानदािाठी’, ‘चदनाच हात’, ‘सवयसशलपी’, ‘िहाव िख’, ‘ितयशोधक तडठलकर’ इतयादी पसतकाच लखन.

सवजञानयगातील सवशवकमामि व आपलया सवषयातील अचक जञानािाठी सवखयात अिलल डॉ. सवशवशवरयया याचया जीवनाचा व कायामिचा पररचय लखकानी परसतत पाठातन करन सदला आह. परसतत पाठ ‘चतनयाच चादण’ या पसतकातन घतला आह.

८.अदभताचद िवत - डॉ.दवशवदशवरया

31

पातरातच एक गोल व खोल सवहीर खोदन काढायला लावली. सवसहरीचया तळापािन नदीचया परवाहाखाली एक बोगदा खणला. निसगमिक पद धतीन सवसहरीमधय सवचछ व शद ध पाणी िाच लागल. सवपनातही सदिणार नाही अि जलामत आपलया अगणात आलल पाहन िकरकराचया डोळात आनदाच पाणी आल. तो िाऱया भारतीयाचया कतहलाचा, कौतकाचा सवषय झाला.

तयानी १९०७ मधय सवचछासनवतती सवीकारली. तयाचया िवचा गौरव, महणन मबई िरकारन तयाना पनशन सदली. तयानी गरजपरत पि ठवन िारी पनशन गरीब सवदयारयााचया सशकषणािाठी व शकषसणक िसथाचया उभारणीिाठी खचमि कली. इचछा एकच-आपलयािारखा कोणी परसतकल पररशसथतीशी झजत अिल, तर तयाला परोतिाहन लाभाव! मानवतच मलय कतीन जोपािणाऱया सवशवशवरययानी आपलयातलया माणिकीच अि लोभि दशमिन घडवल.

सनवततीनतर सथापतयशासतरातील परगतीच अवलोकन करणयािाठी सवशवशवरयया यरोपचया दौऱयावर गल होत. दौऱयावर अितानाच तयाना अचानक एक तार आली होती. तार होती हदराबादचया सनजामाची -‘तातडीन या.’ हदराबादचया मिा नदीन रौदररप धारण कल होत. िार शहर पाणयाखाली जाणयाचा जबरदसत धोका सनमामिण झाला होता. खवळललया जलाशी िामना करणयािाठी सवशवशवरयया नावाच आधसनक अगसती यरोपचा दौरा अधमिवट िोडन हदराबादला आल. तबबल िहा-िात मसहन झज दऊन मिा नदी मानवाचया ताबयात राहील, अशी तयानी कायमची वयवसथा कली.

ही सकमया महिर िसथानचया महाराजाना िमजली. तयानी तातकाळ सवशवशवरययाचया हाती मखय असभयतयाची ितर िोपवली.आपलया कारसकदवीचया परारभकाळातच तयानी कावरी बधाऱयाची योजना िाकार कली. महिरजवळ कषणिागर नावाच अजसर धरण उभ करन िाऱया जगाच लकष आपलया कामसगरीकड वधन घतल. महातमा गाधी ह धरण बघन चसकत झाल. ८६०० फट लाब, १०१ फट रकद, १०४ फट उच अशा या धरणाचया मारयावर ५० फट रकदीचा रसता व धरणातील पाणी िोडणयािाठी आपोआप उघडझाप करणार १७१ दरवाज आहत. धरणाचया डावया बाजला अिलला ६० मल लाबीचा कालवा ‘सवशवशवरयया कालवा’ नावान गौरवला जातो. या कालवयािाठी डोगर खोदन ३९६० लाबीचा बोगदा तयार कलला आह. या धरणातन ठरावीक पाणी सशविमदरम धबधबयात िोडल जात व पाणयाचया सनयसमत परवठावर सवदयतसनसममिती कदर चालवल जात. यथील ऊजजचया बळावर सवदयत रोषणाईन उजळन सनघतो महिरचा राजवाडा आसण वदावन उदयान. ही खरी सवशवशवरययाची अजरामर समारक आहत. मोठी माणि आपलया कायामिचया रपान जगतात ती अशी!

आपलया कतमितवाचया जोरावर सवशवशवरयया महिरच सदवाण झाल. महिर सवदयापीठ, पोलाद कारखाना, सिमट कारखाना, रशीम, चदन, तल, िाबण उतपादन कदर उभारणयात तयाचा मोठा वाटा होता. सशकषण, उदयोग, शती इतयादी कषतरातही तयानी नतरदीपक कामसगरी कली. मबई औदयोसगक सशकषण िसमतीच अधयकष, मबई महानगरपासलका काटकिर िसमतीच अधयकष, भारतीय अथमिसवषयक िसमतीच अधयकष, नवी सदली राजधानी िसमतीच िलागार अशी सवसवध पद तयानी भषवली. कराची, बडोदा, िागली, नागपर, राजकोट, गोवा इतयादी नगरपासलकाना तिच इदौर, भोपाळ, कोलहापर, फलटण इतयादी िसथानाना तयानी अडचणीचया काळात मौसलक मागमिदशमिन कल.

आपलया सवषयातील अचक जञानािाठी सवशवशवरयया सवशवसवखयात होत. एकदा रलवतन परवाि करत अिताना या असभयतयाचया कानाला रलवचया आवाजाची लय चकलयाची जाणीव झाली. रलव थाबवणयाचा तयानी आदश सदला. रलव थाबली आसण मग िमजल, पढ दीड सकलोमीटर अतरावर रलवच रळ उखडल गल आहत. एका असभयतयाचया हशारीन हजारो परवाशाच पराण वाचल.

राषटरबाधणीिाठी आपल उभ आयषय वचणाऱया सवशवशवरययाना सरिसटश िरकारन ‘िर’ सकताब सदला,

32

तर मबई, कोलकाता, पाटणा, अलाहाबाद, महिर सवदयापीठानी डी.सलट. पदवी दऊन िनमासनत कल. भारत िरकारन १९५५ मधय ‘भारतरतन’ पदवी दऊन तयाना मानवदना सदली. तयाचया समरणाथमि पोसटाच सतकीट काढल. आता सवशवशवरययाचा जनमसदन ‘असभयता सदन’ महणन िाजरा होतो.

सवशवशवरयया ह सवजञानयगातील सवशवकमामि होत. ‘सझजलात तरी चालल पण गज नका’ हा तयानी तरण सपढीला िदश सदला होता. वयाची नववदी ओलाडली तरी त तरणाला लाजवतील एवढ उतिाही होत. १५ िपटबर १९६१ या सदवशी िाऱया दशान तयाची जनमशताबदी िाजरी कली. पसडत नहर यानी सवशवशवरययाचा गौरव करताना महटल, ‘

He is an engineer of integrity, character and broad outlook. परवीवर परकाशपवमि उभारणाऱया या महान असभयतयाची पराणजयोत १४ एसपरल १९६२ रोजी मालवली.

सवशवशवरययाचया जनमगावातच एका भवय उदयानात तयाचा पतळा उभारणयात आला आह. तयानी सवतः बाधलल िदर घर ‘राषटरीय समारक’ महणन सदमाखान झळकत आह. असभयतयाच दवत महणन िार सवशवच सवशवशवरययाना वदन करत.

पर. १. समपणक उिारण दला. (अ) सवशवशवरयया यानी घतलल कठोर पररशम - (अा) माणिकीच दशमिन -पर. २. खालमील परतदक वाकाति दवशवदशवरया ाचा कोणता गण परकट ोताद तद दला. (१) आवाजाची लय चकलयाची जाणीव तयाना झाली. (२) िफल जीवनािाठी शरीरापकषा मनाला महतव दण. (३) सशकवणया करन तयानी पि उभ कल. (४) असभयासतरकी पदवी परीकषत मबई परातात परथम आल. (५) वयाचया नववदीतही तरणाना लाजवल एवढ उतिाही होत. (६) िारी पनशन गरीब सवदयारयााचया सशकषणािाठी खचमि कली.

पर. ३. मादतमी दला. (१)

सवाधा

���

सवशवशवरययाची अजरामर समारक

सवशवशवरयया यानी भषवलली सवसवध पद(२)

33

पर. ४. खालमील शबिाचा अराातमील फरक समजि घा व ताचा सवततर वाकात उपोग करा. (अ) आवहान-आवाहन (आ) कतजञ-कतघन (इ) आभार-असभनदन (ई) सवनती-तकरार पर. ५. खालमील वाकाचा मराठमी भाषदत अिवाि करा. He is an engineer of integrity, character and broad outlook. पर. ६. सवमत.

(अ) ‘सवशवशवरययाचया दीघमि जीवनाचया पचितरीतन तमहाला होणारा बोध सलहा. (आ) ‘सवपनातही सदिणार नाही अि जलामत आपलया अगणात आलल पाहन िकरकराचया डोळात पाणी

आल’, या वाकयाचा भावाथमि सपष करा. (इ) सवशवशवरययामधील तमचयावर परभाव टाकणाऱया गणसवशषाच तमचया शबदात वणमिन करा. (ई) ‘सझजलात तरी चालल पण गज नका’, या सवचारातन तमहाला समळालला िदश िसवसतर सलहा.

रि महणज चव सककवा रची. आपलया दनसदन जीवनात गोड, कड, आबट, सतखट, तरट, खारट िहा परकारच रि अनभवतो. कावयाचा आसवाद घताना आपण वगवगळ रि अनभवतो. तयातील भावभावनामळ िाधारणपण नऊ परकारच रि आपलयाला अनभवायला समळतात.

करण शोक, द:ख, सवयोग, दनय, लिशदायक घटना याच िासहतयातील वणमिन.

शगार सतरी-परषाना एकमकासवषयी वाटणाऱया आकषमिणाच, परमाच, भटीची तळमळ, सवरह, वयाकळ मन याच िासहतयातील वणमिन.

वमीररस पराकरम, शौयमि, धाडि, लढाऊ वतती याच िासहतयातील वणमिन.

ास सविगती, सवडबन, अिबदध घटना, चषा-मसकरी याच िासहतयातील वणमिन.

रौदर करोधाची तीवर भावना, सनिगामिच परलयकारी रप याच िासहतयातील वणमिन.

भािक भयानक वणमिन, भीसतदायक वणमिन, मतय, भतपरत, समशान, हतया याच िासहतयातील वणमिन.

बमीभतस सकळि, सतरसकार जागत करणाऱया भावनाच िासहतयातील वणमिन.

अि भत अद भतरमय, सवसमयजनक, आशचयमिकारक भावनाच िासहतयातील वणमिन.

शात भशकभाव व शात सवरपातील सनिगामिच िासहतयातील वणमिन.

रि ही िकलपना िसकत िासहतयातन आलली आह. रि कलपना सशकवताना परामखयान कसवताची उदाहरण सदली जातात. याचा अथमि रि फक कावयातच अितो अि नाही तर तो िवमि परकारचया िासहतयात अितो. तिच कधीकधी या नऊ रिावयसतररक अनक वगवगळा परकारचया भावभावनाही अि शकतात. िासहतयामधय एक सककवा असधक रि अि शकतात. कसवततील रि हा सवसशष शबदात नितो. उदाहरणाथमि, कसवतत ‘वीर’ हा शबद आला महणज तया कसवतत वीररि अिलच अि नाही. तिच ‘हदका’ शबद आला महणज सतथ करण रि अिलच अि नाही.

भाषाभास

34

९. ममी वाचवतो

सतमीश काळसदकर (१९४३) : परसिदध कवी. ‘इसदरयोपसनषद’, ‘िाकषात’, ‘सवलसबत’ ह कसवतािगरह; ‘कसवता लसननिाठी’ या लसननवरचया जगभरातील कसवताचया अनवादाचया िगरहाच िपादन. ‘तातपयमि’, ‘मागोवा’, ‘लोकवाङ मय’ या सनयतकासलकाचया िपादनात िहभाग.

वगान बदलत जाणाऱया िमाजाच वासतव सचतर परसतत कसवततन कवीन वयक कल आह. कवी तयाचया सवततर अशसततवाचया गोषी वाच इशचछतात. महानगरी जीवनातील अशसततवाचया अवकळच, भोवतालचया िामासजक शसथतीच सचतरण काळिकर याचया कसवतत आह. परसतत कसवताही िाधना सदवाळी अक २००७ या मासिकातन घतल आह.

हाकतन हद दपार होतय आईहबरायचया थाबलयायत गोठातलया गाईहरवत चाललाय सकराणा आसण भिारिपर माककटचया झगमगाटात झरझरलोहाराचा भाता आसण ककभाराचा आवासनघन चाललाय गावगाडािोबत मकाटकलहईची सझलई सवसतवािोबत सनघन गलीमागचया धगीवर रटरटणारी आमटीराखिसहत दरावत गली गिचया शगडीवरबोलाचालीतन सनघन चाललीय माझया आईची बोलीिटीत आता खळत नाहीत मलसवटीदाड आसण लगोऱयाथाबन गलाय तयाचा दगा,आटापाटा आसण सपगापरकऱया मली खळत नाहीत आताआधीच मातीतल खळपोर आता दग अितात दरदशमिनचया चनलवरबघत सकरकटची मचआसण उलगडत कराइम-सरिलरसलसहत हात आता रासहल नाहीत सलसहतशबद बापड कवळ वाराति सवरन जातायतमी वाचवतोय माझी कसवताआसण माझी आईआसण माझी बोलीआसण माझी भमीकसवतिोबत

35

सवाधा

पर. १. कोषक पणण करा.

पर. २. आकतमी पणण करा.

पर. ३. सकारण दला.

पर. ४. कावसौिण. (अ) तमहाला जाणवलली कवीचया मनातील खत सपष करा. (आ) ‘शबद बापड कवळ वारा’ या कावयपकीतील आशयिौदयमि शबदबदध करा. (इ) िामासजक बदलाबाबत कसवततन वयक झालला सवचार सपष करा.

पर. ५. सवमत. (अ) ‘माझी बोली’ या िकलपनतन तमहाला िमजलला कवीचा दशषकोन सवभाषत माडा. (आ) ‘मॉलचया असतकरमणामळ छोटा दकानदाराना फटका बितो’ याबाबत तमच मत सपष करा.उपकरम : तमचया अवतीभवती घडणाऱया िामासजक बदलाची खालील मद दयाचया आधार नोद करा व कोषक तयार करा. बदल पररणाम तमच मत

पवथीचद ववसा

जना गोषीपकी वाचावा वाटणाऱा गोषमी ता गोषमी वाचवणाचमी तमचा मतद कारणद

पवथीचद खदळ

(अ)

कालच सवरप

मनोरजनाच घटक

आजच सवरप

36

दीपक फार चौकि मलगा खर. तयाला खळायला महणन आणलल, कठलही नव खळण, तो पसहलयादा थोडा वळ कतहलान रगन खळायचा; पण सदविाचया शवटी त खळण मोडन त कि चालत याचा शोध घणयात तो मगन वहायचा. तयाचा आनद अि तो खळणयाचया आतली रचना िमजावन घणयात. यासतरक हालतयाचालतया खळणयाचया बाबतीत तर तयाचा उतिाह सवचार नका. दीपकला तयाच वडील नहमी महणायच दखील, ‘‘दीपक! यतराचया वाटला जाऊ नकोि. खळणयाची मोडतोड करन तयाना िताव नकोि. एखादया सदवशी यतर रागावली महणज कळल, मग पळता भई थोडी होईल. त मोडललया खळणयातली यतर पहा कशी तझयाकड सचडन पाहताहत.’’

दीपकला या बोलणयाच हि यायच. तयाला वसडलाच यतराच वड आसण यतराबदलच परम मासहती होत. आपलया कचरीतला कारकनाचा फड हळहळ कमी करत, असधकाऱयाना रजा दत, दीपकचया वसडलानी तयाची काम करायला यतर आणली, ह दीपकला माहीत होत आसण ती यतर दीपकचया वसडलानी मदाम तयानी नमललया िशोधकाकडन करवन घतली होती, हही तयानी मदाम दीपकला िासगतल होत. तयामळच ती यतर दीपकचही ऐकत अित, तयान िासगतलल काम करत अित. तयामळच दीपकला तयाचयाबदल जवळीकही फार वाटत अि.

एक सदवि दीपक आपलया यासतरक खळणयाची मोडतोड करन तया खळणयातली यतररचना अभयाित होता. यतरात काय फरक कला महणज ही खळणी िजीव वाटतील, वागतील याबदल तो सवचार करत होता. वसडलानी तयाला मदाम सदलला एक यतरमानव तयाचया जवळ बिन तयाचा उपद वयाप पाहत होता. तवढात दीपकला आपलया गहपाठाची आठवण झाली. तयान आपलया यतरमानव समतराला महटल, ‘‘समतरा! जरा माझा गहपाठ करन दतोि का?’’ यतराची मोडतोड करता-करताच दीपक बोलत होता. तयाच तयाचया यतरसमतराकड लकष नवहत.

‘‘नाही! मळीच नाही! तझा गलाम नाही मी!’’ अि उदधट उद गार दीपकचया कानी पडल आसण तयान चमकन वर पासहल. तयाचा यतरसमतर तयाचयाकड आपलया जळजळीत भािणाऱया सभगडोळानी पाहत होता. दीपकचया हातातलया मोडकया यतराकड पाहत द:खाची सकककाळी फोडन तो यतरसमतर चालता झाला.

दीपक आशचयामिन पाहतच बिला. आपण यतराची मोडतोड चालवलली पाहन आपला यतरसमतर रागावला, द:खान सककचाळला ह दीपकचया लकषात आल. तयाला वाटल, आज माझा यतरसमतर माझयाशी उदधटपणान बोलला. ‘‘गलाम नाही’’, अि महणाला. उदया जर बाबाचया कचरीतलया िगळा यतरानी अिच सचडन अिहकार पकारला तर? तर... दीपकला या कलपनन काही िचना.

भालबा कळकर- भालचदर वामन कळकर (१९२०-१९८७) : सवजञानलखक, अनवादक, नाटवाङ मयाच अभयािक, नाटसदगदशमिक व असभनत. सवजञानसवषयक दशषकोन यावा महणन कललया सलखाणाची पसतीिहन असधक पसतक परसिदध, तयाचबरोबर ‘शरलॉक होमिचया चातयमिकथा’, ‘सबचारा डायरकटर’, ‘शकिपीयरचया नाटछटा’ इतयादी लखन परसिदध.

यतरमानवान मानवी जीवनावर असतकरमण कल, तर सनमामिण होणाऱया गमती व धोक याच वणमिन रजक पदधतीन पाठात लखकान कल आह. परसतत सवजञानकथा ‘मराठीतील सनवडक सवजञानकथा-िपादन-सनरजन घाट’ या पसतकातन घतली आह.

१०. तरािमी कल बड

37

तो तिाच उठला आसण गहपाठ करन, जवन शाळत गला. तयाचया डोकयात िारख यतराचच सवचार चाल होत. वगामितल समतर यतर झाल तर? सशकषकच यतर झाल तर? तयाच अग शहारल आसण उदया िाऱया यतरानी आपलयाला यतरािारख वागायला भाग पाडल तर? या कलपनन तो सवत:च यतरािारखया हालचाली कर लागला. सशकषक आसण मल आशचयामिन पाहतच रासहली. शवटी सशकषक महणाल, ‘‘दीपक! काय चाललय?’’ मल हिली. सशकषकानाही हि आवरना. मलाचा हशा ऐकन दीपक भानावर आला. ‘हि नका! हि नका! यतरानी मोठादा हिण बर नाही!’ अि बोलन गला आसण आणखीनच मोठा हशा उिळला. दीपक लाजन चर झाला आसण आपली पसतकक उचलन आपलया घराकड पळत िटला. तवढात शाळा िटलयाची घटा झाली महणन बर. दीपकला मातर पनहा पनहा भाि होत होता, की आपल यतरसमतरच हिताहत ‘घण! घण! घण!’

दीपकच वडील आपलया शॉटमिहड-टायसपसटला पतर सलहन घयायला िागत होत. ‘‘ह! झाल? पढ मग नहमीचच....आपला आभारी आह, काम लवकर वहाव ही इचछा, आपला िदव कपासभलाषी इतयादी...जा! समि अययगार! लवकर टाइप करन आणा पतर. आज गलच पासहज.’’ दीपकन समि अययगारकड पासहल आसण तो ओरडलाच, ‘‘समि अययगार! ह तमच अि कि झाल? ही तोडावर जाळी का धातची? आसण सपपात का घातलत आपल शरीर? हातापायात ह कठल मोज आसण बट सटनलिच?’’ दीपकच वडील मोठादा हि लागल. तया चमतकाररक समि अययगारचाही ‘सकण सकण सकण सकण ’ अिा हिणयाचा आवाज आला. शवटी हि आवरन दीपककड बघन वडील महणाल, ‘‘खरच दीपक! मी तला िागायला सविरलोच. या माझया ऑसफिमधील नवया सटनोटायसपसट. सवयचसलत यतर मसहला. नाव ठवलय समि अययगार, कारण िवय आह ना मला तया नावाची. ‘‘समि अययगार! तमही जा कामाला, चल दीपक, मी तला जरा कचरीतलया िधारणा दाखवतो.’’ अि महणन त दोघ सनघणार तवढात तया यासतरक समि अययगार आलया आसण तयानी टाइप कललया डझनभर पतराचा गठठा दीपकचया बाबाचया हातात सदला. तो घत दीपकच वडील महणाल, ‘‘पहा दीपक! पाच िककदात बारा पतर टाइप करन सदली यानी.’’

दीपक सतसभत होऊन पाहतच रासहला.‘‘बघतोि काय दीपक? अर ही कवळ िरवातच आह,’’ वडील हित महणाल आसण तयाला घऊन दिऱया खोलीत गल. ‘‘हा रोबो फोन! कवळ धवसनलहरीवर काम करतो.’’ वडील महणाल. ‘‘महणज? मी जर नित महटल, की मला तमचयाशी बोलायच आह, तर लगच हा काम करतो?’’ दीपकन सवचारल. ‘‘बरोबबर! माझयाकडचया फोनचा लाइट लागतो, दहा िककदात माझयाकडन काहीच परसतिाद समळाला नाही, तर बझर वाज लागतो. मी सतथ निलो, तर रोबो फोन जो काय सनरोप अिल तो धवसनमसदरत करतो आसण मी आला की मला तो सनरोप दतो.’’ वडील महणाल.

रातरी जवण झालयावर दीपक अथरणावर पडला तो याच सवचारात. ‘छ:! चन नाही पडत. या अमानष यतरानी अगदी असवसथ कल आह. झोप काही नीट लागल अि वाटत नाही!’ अि मनाशी महणत दीपक या कशीवरन तया कशीवर तळमळत होता. कधी डोळा लागला ह तयाच तयालाही कळल नाही. तवढात तयाचया कानावर शबद पडल, ‘िहयाजी, दीपकचया वसडलाचया नावान मी सलसहललया पतरावर तयाची िही कर. शाबबाि! िहयाजी! आता आपलयाला तयाचया िाऱया इसटटीचा ताबा समळालाच महणन िमज!’ दीपक घाईघाईन उठला आसण शजारचया खोलीत तयान डोकावन बसघतल. तयाला सतथ मनषयिदशय यतर सदिली. यतरमानव वसडलाचया खाजगी कचरीत काम करत होत. तयातील िहयाजी महणज िहयाची हबहब नकल करणार यतर, यतरमानव. दीपक तावातावान आत गला आसण महणाला, ‘‘काय चाललय काय इथ? दिऱयाची, परतयकष मालकाची

38

िही करन पतर पाठवता! ही उघड उघड दरोडखोरी झाली.’’ ‘‘माझा आता तझया वसडलाचया िवमि इसटटीवर ताबा आह. तो मी समळवला आह.’’ तो यतरमानव उद धटपण महणाला. ‘‘त या इसटटीचा मालक झाला आहि हा तझा भरम आह.’’ दीपक सचडन महणाला. ‘‘तझ बाबाच याला कारण आहत. तयानी अगदी पररपणमि मनोवयापार करणाऱया, सवचार कर शकणाऱया अशा आमहा यतरमानवाना तयार करवन घतल आह, आता आमही बड करन जगच ताबयात घयायच ठरवल आह.’’ तो िहयाजी, हकमत गाजवणारा यतरमानव महणाला.

‘‘यतरमानवाना, यतराना कधीही जगाचा ताबा समळणार नाही. हा काय वाहयातपणा माडला आह? तमहाला चागल वठणीवर आणतो.’’ अि महणन दीपक सतथन सनघाला, जाता जाता तयाचया कानावर यतरमानवाच शबद पडलच, ‘‘दीपक! उगीच िताप नकोि. तझ बाबा या बाबतीत काहीच कर शकणार नाहीत, कारण त आता आमचच...’’ दीपकही त ऐकन तडकन महणाला, ‘‘तमहा बडखोराच गलाम झाल आहत ना? बघतो ना! तयाचयावर तमचा असधकार चालणार नाही.’’ दीपक अि महणत वसडलाचया खाजगी खोलीत सशरला. बाबा पाठमोर उभ होत. दीपक ओरडन महणाला, ‘‘बाबा! सवसथ काय उभ रासहलात? तमचया कचरीत काम करणाऱया यतराबदल मला तमचयाकड तकरार करायची आह.’’

‘‘नाही, तमही माझ बाबा नाही. तमही ति सदिता; पण तमही माझ बाबा नाही.’’ अि दीपक सककचाळत ओरडत होता; पण बाबानी आपलया लोखडी पकडीत तयाचा हात धरला तो िोडला नाही. तयानी दीपकला टबलाशी नऊन तयाचया खचवीत कोबला आसण महटल, ‘‘नीट ताठ बि! नयाहारी कर झटपट. िमोर ठवलल िार नीट पटापट चावन खा.’’ ‘‘मला भक नाही. मी आता खळायला जातो.’’ अि महणन दीपक खचवीवरन उठला. तयाचया खादयावर लोखडी गजाच ठोक बिलयािारख ठोक बिल. तयान पासहल तर तयाच बाबा तयाचया माग उभ. त खणखणीत आवाजात महणाल, ‘‘दीपक! खळायला जायच नाही. मी तझा गहपाठ तपािला आह. त चक कली आहि. पनहा िगळा गहपाठ कर....’’ ‘‘पनहा गहपाठ? झालली चक दरसत करतो की.’’ दीपक महणाला. ‘‘नाही. िगळा पनहा. नाहीतर समतराना भटायला जाता यणार नाही. खळण बद’’, बाबा महणाल. दीपक मकाटान गहपाठ

39

करायला गला. गहपाठ कला आसण तो आपलया वगामितलया मसतरणीकड खळायला गला. सतथ तयाची मतरीण जयली तयाला सदिना, तो सतचया बगलयाभोवती सहडला, बागत सतला शोधत बिला, शवटी हताश होऊन एका पायरीवर बिला, धापा टाकत. तवढात लाबन कणीतरी खणखण करत यताना सदिल, जवळ आलयावर तयाचया लकषात आल, की एक यतरमानव तयाचया मसतरणीला-जयलीला कडवर घऊन यत होता, ती ओरडत होती, ‘‘िोड मला! खाली उतरव मला! मला चालता यतय! मी पळणार नाही!’’

दीपकजवळ तो यतरमानव सतला तिाच घऊन आला, तवहा ती ओरडली, ‘‘दीपक, त कवहा आलाि? सकती उसशरा आलाि खळायला आसण हा लोखडी राकषि बघ मला खाली िोडतच नाही. िोड की मला! ठव खाली!’’ ‘‘जयली! उगाच सधगामसती कर नकोि. काही उपयोग नाही. या लोखडी राकषिाशी सधगामसती कलीि तर तलाच खरचटल, लागल. मकाटान वागवतोय ति वागवन घ. कारण, आता जगातलया यतरानी बड करन जगाचा ताबा समळवलाय. यतर आता जगावर राजय करतात.’’ अि महणन तया यतरमानवान सतला खाली िोडल. जयली महणाली, ‘‘दीपक! आपण िटलो!’’ दीपक महणाला, ‘‘अि नाही महणता यणार. तयाचा मद गसणती यतराचा आह. आपण कठ आहोत ह तयाला कळ शकल. तो आला बघ! थाब! तयाची पाठ आपलयाकड आह. तयाचया डोकयाचया मागचया बाजला एक बटण सदितय. हळच जाऊन त दाबतो. बघया काय होतय त.’’ अि महणन दीपक हळच तया यतर रकषकामाग गला आसण तयान तयाचया डोकयाचया मागचया बाजला अिलल बटण दाबल आसण एकदम घडाळाचया गजरािारखा गजर झाला. दीपक जागा होऊन ताडकन उठन बिला. तयान पासहल तर िकाळचा िातचा गजर झाला होता. दीपकन आजबाजला पासहल आसण तो पटपटला, ‘‘भयानक सवपन!’’

दीपक एकदम काही आठवण झालयािारखा ओरडला, ‘‘अर बापर! बाबा!’’ आसण पळत िटला. वाटत तयाला तयाचा सवयपाकी भटला. तो तयाचयाकडच चहा घऊन सनघाला होता. दीपकन तयाला सवचारल, ‘‘बाबा कठ आहत?’’ तो महणाला, ‘‘आज लवकर नयाहारी करन कचरीत गल!’’ दीपक सतकड धावला आसण बाबाचया खोलीत जाऊन ओरडला, ‘‘बाबा! तमही तमचया यतर असधकाऱयाना काढन टाका. पववीची माणि कामावर घया नाहीतर...नाहीतर,’’आसण हदक दऊन तो रड लागला.

वसडलानी तयाला जवळ घतल आसण तयाचया पाठीवरन हात सफरवत महटल, ‘‘दीपक! अर मलाही तिच वाटायला लागल होत. एकट एकट आसण िन िन वाटायला लागल होत. उदाि, शषक आसण सनजवीव वाटायला लागल होत. महणन मी कालच ठरवल होत, की आपली िगळी ऑसफिची माणि परत बोलवायची. यतर-कममिचाऱयाची हकालपटटी करायची, महणन तया िवााना काल रातरी फोन कल, तारा कलया आसण सवमानान इथ बोलावन घतल.’’ दीपकला घऊन दीपकच बाबा कचरीत सहडल. कचरीत पनहा सनमामिण झालला सजवतपणा, गजबज, हासयसवनोद, कामाची धावपळ पाहन दीपक िखावला, आनदान हि लागला. त पाहन दीपकच बाबा तयाला महणाल, ‘‘दीपक! काहीही झाल तरी माणि ती माणि. माणि आह सतथ सजवहाळा आह. माणिकी आह, परम आह. यतर कधीही माणिाची जागा घऊ शकणार नाहीत.’’ आसण त खरच नवहत का?

���

40

पर. १. फरक सागा.तरादारद कलमी जाणारमी कामद माणसादारद कलमी जाणारमी कामद

(१) (१)(२) (२)(३) (३)(४) (४)

पर. २. पाठात खालमील तरद कोणतमी काव करतात?

तर काण(१) रोबो फोन (१)(२) यतरमानव (२)(३) िहयाजी (३)

पर. ३. िातदसबध दला. (अ) दीपक व जयली (आ) दीपकच बाबा व समि अययगार

पर. ४. िमीपकला पडलदला सवपिात तरािमी ताबा घदतलावर तराबाबत िमीपकिद कलदलमी भादकतद. (१) ....................... (२) ....................... (३) .......................

पर. ५. खालमील शबिाचमी दवशदषणद, दवशदष शोधा व दला.

-उद गार -यतर हबहब - पररपणमि -

पर. ६. खालमील वाकपरचार व ताचद अरण ाचा जोडा जळवा.

‘अ’ गट ‘ब’ गट (१) पळता भई थोडी होण. (अ) खप द:ख वयक करण. (२) द:खाची सकककाळी फोडण. (आ) योगय मागामिवर आणण. (३) चर होण. (इ) फसजती होण. (४) वठणीवर आणण. (ई) मगन होण.

पर. ७. खालमी कामी शबिाचमी ािमी दिलमी आद. तातमील शबिाचद उपसगणघदटत व परतघदटत शबि असद वगथीकरण करा व दला.

अवलकषण, भाडखोर, दाडगाई, पहारकरी, पचनामा, दरमहा, सवद वतत, नाराज, सनधमिन, गावकी, दररोज, सबनतकरार, दगाबाज, परसतसदन

सवाधा

41

l खालमी दिलदलमी उिारणद वाचा. तातमील भाव समजि घा व तातमील रसाचद िाव दला.

(१) ‘‘सदवा जळ मम वयथा घउनी अिसशल जागी तही शयनी पराग समटलया अनरागाच उिाशात वचनी गफनी ’’

(२) ‘‘जोवरती ह जीणमि झोपड अपल दवान नाही पडल तोवरती त झोप घत जा बाळा काळजी पढ दवाला’’

(३) ‘‘लाडका बाळ एकलता फाशीची सशकषा होता कवटाळठसन तयाला माता। असत आकरोश, रडत कसवलवाणी भटन नऊ मसहनयानी ’’

(४) ही बोट चघळत काय बिल ह राम र लाळ ही ...शी! शी! तोड अती अमगळ अि आधीच ह शबड आसण काजळ ओघळ वरसन ह, तयातसन ही ह रड।

भाषाभास

(५) आमही कोण महणनी काय पिता, दाताड वगाडठनी फोटो मासिक, पसतकात न तमही का आमचा पासहला?

(६) ‘‘अिावा िदर चॉकलटचा बगला चॉकलटचया बगलयाला टॉफीच दार पपरसमटचया अगणात फल लाल लाल’’

(७) ‘‘ओढात भाल ओरडती वाऱयात भत बडबडती डोहात िावलया पडती’’

(८) ‘‘पाड सिहािन दष ही पालथी ओढ हततीवरसन मतत नप खालती

मकट रकाि द करसट भपातरती झाड खट खट तझ खड ग कषदरा धडधड फोड तट, रदर । य चहकड।’’

(९) ‘‘ ज खळाची वयकटी िाडो तया ितकमवी रती वाढो भता परसपर जडो। मतर जीवाच’’

पर. ८. सवमत. (अ) तमचया मत माणिाचया जागी िववोततम पयामिय ‘यतर’ ठर शकल का? िोदाहरण सपष करा. (आ) ‘मनषय करत अिलली िवमि काम यतर कर लागली तर .............’ कलपनासचतर रखाटा.उपकरम : ‘मानवाचा खरा समतर-यतरमानव’ ही लखक िबोध जावडकर याची सवजञानकथा समळवा व सतच वगामित वाचन करा.

42

िपटबर-ऑकटोबरनतर जवळजवळ रोज पाऊि पडायचा आसण माझया ओळखीच िवमि लडनवािी पाविाला सशवया दत अिायच. मला तया पाविाची मोठी मौज वाट. वाटत सचखल नाही, मजदार गारवा आसण चार-पाच मल चालनही थकवा नाही. कोणी महणाल, की तमही कशा पाविाला ककटाळत नाही, तर मी उततर दई, की जगात कोठतरी अिा पाऊि पडतो व कायम सहरवगार राहत याच मला फार कौतक वाटत.

निता पाऊिच नाही, लडनची िवमिच िषी इकडचया उलटी. आपलयाकड धक महटल, की काहीतरी मजदार िवदना मनाला होत. पाविान धऊन काढलल परिनि आकाश, िकाळची व िधयाकाळची पड लागलली थडी व दहा मल लाबच सदिाव अि सवचछ वातावरण आसण तयात काही थोडा वळ मातर राहणारा दषीला चकवणारा धकयाचा पडदा अि आपलयाकडच धक. िकाळी उठन पाहाव, तर महाबळशवरी सककवा सिहगडावर खालील दरी धकयान भरलली अित. तवढात ियमि उगवावा, की तया धकयावर इदरधनषय उमटतात आसण थोडा वळ इतसतत: पळन, ियमि वर आला, की धक पार नाहीि होऊन गवताचया पातीपातीवर अनत दवसबद कोसटियमि परसतसबसबत करतात. िधयाकाळी धक पिरल तर तही रातर सनवळली, की नाहीि होत व रातरीच आकाश िवमि ताऱयासनशी चमकत अित; पण लडनच धक महणज औरच अित. आधी वषामिच दहा सदवििदधा आकाश सनरभर नित. सतकडच आकाश आपलया आकाशाइतक उच कधी वाटतच नाही. कधीही वरती पहा, काळिर पाढठरक छत जि िवमि शहरावर घातलल अित. कोळशावर चालणार लडनमधल हजारो लहान-मोठ कारखान व कोळशावर चालणाऱया लडनचया घरातील लकषावधी चली रातरसदवि वातावरणात धर ओकत अितात. घरातही जरी अनवाणी चालल तरी पाय काळ होतात. कठलयाही झाडाला हात लावला तरी हात काळ होतात. या धरकट वातावरणात धक पिरल, महणज एरवी डोळाना न सदिणार कोळशाच कण जण दशय होतात. काळोख डोळाला सदितो व हातात धरता यतो. अि धक वषामितन एक-दोनदा तरी लडनवर पिरत. परवीचया भोवती हवच आवरण आह व आपण तया हवचया तळाशी आहोत या गोषी भगोलाचया पसतकात वाचलया होतया; पण तयाचा परतयकष अनभव लडनचया धकयात आला. िमदराचया तळाशी अिललया जीवाना काय वाटत अिल तयाची कलपना यत. या धकयान हाहाकार होतो. सरिसटश खाडीत बोटीवर बोटी आपटतात. रसतयावर गाडाच अपघात होतात. मल रसता चकतात.

इरावतमी कवव (१९०५ त १९७०) : मानववशशासतर व िमाजशासतर सवषयातील िशोसधका, लसलत सनबधकार. तयाचा ‘सकनसशप ऑगमिनायझशन इन इसडया’ हा गरथ जगनमानयता पावलला आह. तिच ‘पराजप वयाखयानमाला’ व ‘सहदची िमाजरचना’ ही पसतक परकासशत आहत. ‘भारतीय िसकती’, ‘महाराषटर िमाज व िसकती’, ‘महाभारत-रामायण’ गरथाचा िमाजशासतरीय अभयाि या सवषयाशी सनगसडत अि लखन तयानी परामखयान कल आह. ‘मराठी लोकाची िसकती’, ‘आमची िसकती’, ‘यगानत’, ‘धममि’, ‘िसकती’, ‘महाराषटर एक अभयाि’ ह तयाच महतवाच गरथ; ‘पररपतवी’, ‘भोवरा’, ‘गगाजळ’ ह तयाच लसलत लखिगरह परसिदध.

परसतत पाठात लशखकन अनभवललया इगलडमधील सहवाळाच सवलोभनीय वणमिन कल आह. परसतत पाठ ‘भोवरा’ या पसतकातन घतला आह.

| इगलडचा दवाळा (सरलवाचि)

43

सहवाळातल सकतयक आठवड यथला सदवि िसधपरकाशाइतपत उजडाचा अितो. या अधमिवट उजडात परकाशाचा जिा अभाव तिाच छायचाही. सनरसनराळा उदयानातन कवढाल पणमिहीन वकष उभ अिायच; पण एकाचीही िावली खालचया सहरवळीवर पडायची नाही. आपलयाकड रखरखीत ऊन अित व तयाबरोबरच अगदी तयाला सचकटन िावली अित. डाबरी रसता उनहान इतका चकाकतो की दषी ठरत नाही; पण परतयक चालणार माणि व धावणार वाहन आपलया िावलीसनशी चालत वा धावत अित. सदवयाचया परतयक खाबाची िावली तयाचया शजारी लाब पिरलली अित. परतयक वसतची एक बाज पोळलली आसण परकाशमय तर दिरी बाज छायची व सनवाऱयाची, अिा सवरोध ितत सदितो. आगगाडीतन परवाि करताना बघाव, उनहाचया वळी, टसलगराफचया तारावर बिताना पकषी नमक खाबाची िावली पडलली अिल तथच खाबाला सचकटन बिलल आढळतात. पायी चालणारी माणि घराची िावली जया बाजला पडली अिल तया रसतयाचया बाजन चालतात. झाडाखाली दाट छायचया काळा चदरकळवर लखख परकाशाच गोल गोल कवडि खडीिारख चमकतात; पण यथ िावली पडल इतका लखख परकाश मसहनचया मसहन पडत नाही.

एक सदवि मी या उदयानातन तया उदयानात भटकत भटकत िट जमि बसगचयात पोचल व तळातील पोहणाऱया पकयाकड पाहत होत. िगळीकड मद रपरी परकाश पडला होता. एकाएकी मला चमतकाररक वाटल, की परकाश खालन वर फाकला आह. मी परत नीट भोवताली व वर पासहल. खरच आकाश अभराचछासदत होत. अगदी

काळ जरी निल तरी ियामिचा मागमिही नवहता. खाली तळाचया पाणयावर व मधलया दगडावर बफामिचा पातळ थर िाचला होता व तयातन परावतमिन पावन परकाश िवमितर फाकला होता. यामळ परकाश खालन वर गलयािारखा वाटला. या सवसशष परकाशात िवमिच रग आधळ वाटतात. कधी एखादया सदवशी ियमिपरकाश पडला व तोही वितऋतत फलानी बहरललया ताटवयावरन व सहरवया करणावरन पडला, महणज रगान नटलली िषी डोळापढ नाचत; पण तरीही यथलया िषीतल रग व आपलयाकडचया िषीतील रग यात फरक आह. यथ िवमिच रग जरा मद व िौमय वाटतात. जशा दाट छाया; पण आपापलया भडकपणान उठन न सदिता एकमकाना परक अशा भाितात.

���

44

लदनखकला लडिचा पावसाचमी मौज वाटणाचमी कारणद

पर. १. कारणद दला.

भारतामधमील धक लडिमधमील धक

(१) (१)(२) (२)(३) (३)(४) (४)

पर. २. तलिा करा.

पर. ३. इगलडमधमील धकाचा तदरमील जिजमीविावर ोणारा पररणाम सदवसतर दला.पर. ४. सवमत. (अ) ‘सहवाळातील एक कषण’ तमचा असवसमरणीय अनभव आठ त दहा वाकयात सलहा. (आ) तमचया आवडतया ॠतची वसशषट सपष करा. (इ) तमही अनभवललया धकयातील सदविाच वणमिन तमचया शबदात सलहा.

सवाधा

तया भागातील मानवी जीवन

भौगोसलकसथान ऐसतहासिक सथळ

िासकसतक वसशषटउलखनीय बाबीनिसगमिक वसशषट

पर. ५. खालमील मि दयाचा आधारद तममी भदट दिलदला परदकषणमी सरळाचद वणणि करा.

परदकषणमी सरळद

45

अकार

अपदठत गदय आकलि.

l खालमील उतारा काळजमीपवणक वाचि ताखालमील कतमी करा.

(१) दषपररणाम सलहा.

आपल जीवन िखी, िमाधानी आसण यशसवी अिाव अि परतयक माणिाला वाटत अित; पण ति होत नाही. उलट िवमितर पासहल अिता ‘द:ख मणभर, िख कणभर’ अिाच अनभव यतो; पण अि का होत? याचा सवचार माणि करत नाही. माणिाचया जीवनात िवमि िमसया सनमामिण होतात, तयाचयामाग ‘अहकार’ राकषि अिन तोच िवमि िमसयाना कारणीभत अितो. हा अहकार डोळाना सदित नाही. तो सवत:जवळ आह ह कळतही नाही, कारण तो िकम सवरपातही अितो आसण सथल सवरपातही अितो. जोपयात माणिाचया सठकाणी अहकार आह तोपयात तयाला जञान परापत होण कठीण व िमाधान समळण तयाहनही कठीण. माणि अहकाराचा फगा कळत नकळत फगवतच अितात. अजञानाला आलला आकार महणज अहकार. या अहकाराचा नाश झालयासशवाय माणिाला ितयाचा व िखाचा िाकषातकार होण शकय नाही, महणन माणिाला िखी व िमाधानी जीवन जगायच अिल तर अहकारावर लकष कसदरत करन तयाला ताबयात ठवण सशका.

(२) अहकाराला ताबयात ठवणयािाठी तमचया मत कोणत गण जोपािावत व कोणत दोष दर ठवावत, त िसवसतर सलहा.

आपण पाठपसतकात गदय व पदय पाठाचा अभयाि करतो. सवसवध िासहतयपरकाराचया अभयािाबरोबर भासषक अगान परतयक पाठाचा अभयाि आपणाि करायचा अितो. सवदयारयााची भाषािमदधी, भासषक सवकाि ही मराठी भाषा अधययन-अधयापनाची परमख उद सदष आहत, महणनच पाठपसतकातील पाठाचया िकम अभयािान आपलयाला कोणतही िासहतय वाचलयानतर तयाच आकलन होण, आसवाद घता यण व तया भाषच ियोगय वयावहाररक उपयोजन करता यण ही उद सदष िाधय करता यतात. अशा पाठतर भाषचया आकलनाच, मलयमापन करणयाच कौशलय परापत होणयाचया दषीन पाठपसतकात अपसठत गदयउतारा हा घटक िमासवष कला आह. गदय उतारा वाचन तयाच आकलन होण व तयावरील सवाधयाय तमही सवयअधययनान करण यथ अपसकषत आह.

एकच भाव वदगवदगळा परकारािमी वक करणद-एखाद ररकाम घर पासहलयावर तमचया मनात कोणता सवचार यतो त सलहा. (१) घर उदाि वाटत. (२) घर कणाची तरी आठवण काढत. (३) घर सवत:च एककाळच वभव आठवन उदाि झाल आह. (४) घराला गाव िोडन गललया माणिाची आठवण यत. (५) एककाळी माणिानी भरलल घर आज एकाकी वाटत. सवदयारयाानो, ही यादी सकतीही वाढवता यईल. अशा सवसवध अथमिपणमि भाषचया िजनशील रचनचा अभयाि करा व

आपल लखन असधक पररणामकारक करा.

भाषा सौिण

46

फरि पाय ओढत पायरीवर यऊन बिला. आपली खरबरीत बोट तयान गळगळीत पायरीवरन सफरवली. मग दोनही पाय मडपन गडघयावर हात ठवन तो आभाळाकड बघत बिला.

‘‘उठा जरा, आत जाऊन बिा,’’ िनचा आवाज आला. दरवाजाचया चौकटीला धरन फरि उठला. तयाचया पायाची हाड कडकडली. आतलया खोलीत

यऊन तो गबगबीत खचवीवर बिला. हया खचवीवर तयाला अवघडलयािारख वाटायच. पाय वर घऊन बिल, तरी िन डाफरायची. अि बिण तयाला कधी ठाऊक नवहत. जनया घराचया पायरीवर ऐिपि बिायची तयाची तवढीच जनी िवय. दारातच सचचच पराण झाड होत. मडकयातलया पाणयािारखा गारवा घरभर भरन राहायचा. आईचया पदरािारखी सचचची िावली घरावर अिायची. मगलोरी कौलाचया नळातन फककर मारावी ति वार घमायच.

फरि पायरीवर बिायचा. वरन सभरसभरत यणारी फलपाखरी पान, झाडावर चढणाऱया खारी पाहण हा तयाचा फावलया वळचा उदयोग होता.

रातरी जवणखाण आटोपलयावर तो आसण आब उसशरापयात सचचचया मळावर बिायच. पानातन पाझरणार चादण अगावर घत तयाचया गपपा चालायचया.. गरढोर, वाडी, गावकीतली परकरण.. अि अनक सवषय. कधीमधी इनि मासतर यायच. पपरात यणाऱया बातमया त िागायच. अमररकत की कठ घडणारी ती नवल फरि व आब मोठा नवलाईन ऐकायच.

सचचचा पाला खप गोळा वहायचा. फरिचया लखी त िार खत होत. पान न पान जमा करन तो वाडीत टाकायचा. या एका झाडान तयाचया जसमनीला अशी काळी किदार बनवली होती, की तयाला कधी खत सवकत आणाव लागल नाही.

पाविाळात सहरवीगच झालली तयाची भात पाहन गावकरी मनोमन जळायच.

भाताच झळाळणार िोन घरात यऊन पडल, की वागी, दधी, कारली याची लागवड वहायची. फरि व तयाची मडळी पाठीचा कणा दखपयात राबायची. तयाची सवहीरिद धा तशीच पाणीदार होती. दिऱया

सटटनलमी गोिसानलवस (१९५५) : परसिदध लखक. ‘मातीची िावली’, ‘मरणात खरोखर जग हित’ ह कथािगरह; ‘मोझिची काठी’ हा लघकथािगरह; ‘रक नवह, परम हव’ हा बालकथािगरह; ‘बायबलमधील वयकी’, ‘हयाला जीवन ऐि नाव’ ह अनवासदत लखन परसिदध. सवसवध सनयतकासलक व सदवाळी अकातन िाततयान कथा व लसलत लखन परसिदध.

मालवणी या बोलीभाषत सलसहलली ही कथा आह. मातीवर परम करणाऱया फरिचया मनातील सवसवध भावनाच वणमिन कल आह. परसतत पाठ ‘मातीची िावली’ या कथािगरहातन घतला आह.

११. मातमीचमी सावलमी भाग - ३

47

सवतापयात दध दणाऱया गाईिारखी. भर वशाखातिद धा सतला भरपर पाणी अिायच.एका दषकाळात गावातलया िाऱया सवसहरी कोरडाठाक पडलया होतया; पण फरिचया सवसहरीतील

पाणयाला काही अत नवहता. फरि महणायचा,‘‘बापजादयाची कमायी र पोरानो ! तयाचीच पणयायी यी बावडी नय नदी हय नदी. कोणाया कामात खोडा घटला त तमशया नसशबाई वाळ जालयासशवाय रल का?.. मग या दीड एकराया तकडावर माजया घरातल उदीर तरी जगतील का?’’

तया दीड एकराचया तकडावर तयान चार पोर वाढवली. तीन पोरीची लगन करन िािरी पाठवलया. सतघीनाही गळ झाकतील एवढ दासगन करन घातल. मन शवटचा.

फरि सतिरी-चौथीचया पढ गला नवहता. मनला तयान सशकवल. कठलयाशा इगरजी नावाचया ककपनीत तो कामाला आह. मातीत बोट घालायला तो नाखश अितो, ह फरिला कधीच जाणवल होत; पण तो काहीच बोलायचा नाही. हातपाय चालतील तोवर हया मातीची चाकरी करायची, ह तयान व तयाचया मडळीन कधीच ठरवल होत. पोटचया पोराइतकयाच परमान वाढवललया झाडापानाना जीव जाईसतोवर उघडावर टाकायच नाही, हा तयाचा सनशचय होता.

‘‘बाबा, चला, जवन घया.’’ मनचा आवाज ऐकन फरि दचकला. तो उठन उभा रासहला. सककसचत थकलयागत वाटल तयाला... ह! पववी अि पाय भरन यायच नाहीत. झाडापानाना आधार दऊन वाढवताना हयात गली. आपला आधार तर कधीच तटन पडला.. आता सवतःला िाभाळायला पासहज.. आपणच आपला आधार आता..

‘‘काय िपन बगत उब रतात, कोण जाण ! अखखा सदवि रादीतच बिाव का आमी? ’’ फरिचया कानावर यईल इतकाच आवाज सवयपाकघरातन यत होता. सवतःला िावरन तो जवणाचया टबलावर यऊन बिला.

सतघही मकाट जवत होत. ही खाणावळ फरिचया घशातन घाि उतर दत नवहती. रोजच ह मक घाि तयाचया डोळात आिव आणत होत.

पववी जनया घराचया तया अधाऱया पडवीत जवण वहायची. मनची आई पराथमिना करायची.. ‘आमच बापा, त िगामित आहि.....’

एकिरात पराथमिना झालयावर जवण वहायच. मनचया आईची टकळी चालायची. मन तर जवता जवता उठन नीना, सिबलशी मसती करायचा. तािभर जायचा जवणाचया गडबडीत... मन ररती वहायची घािागसणक पोटात माया उतरायची.. जवण तरी काय अिायच.. एखादी भाजी, कधी डाळ, िक बोबील, भात आसण तादळाचया रोटा, अिच काहीतरी..

पण, तरारन वाढललया गबगबीत कळीच अखख बन एका पाऊिवाऱयात जसमनीवर झोपाव, तिा आपला ििार होतयाचा नवहता झाला. वाडीत खपताना पायाला तार की शखळा लागला आसण आठवडाभरातच बायको-कोिची मणवात सवझन गली! कोणाची नजर लागली, की पणजाची पणयाई िपली? की गलया जनमीचया पापाचा घडा आता वाहत आह? नाही, नाही.. हा मातीचाच शाप अिणार. जया मातीन हा ििार फलवला तयाच मातीला उजाड कल आपण.. कारली-वागयािारखा सतचा बाजार माडला. मनन जमीन सवकायला काढली व आपण बलािारखी मान डोलवली. ‘‘मन , अर पोरा, बोल र कायतरी.. , ’’ फरि न राहवन उमाळान बोलन गला, ‘‘ अर , त जमीन इकली मणन माजया मनात काय राग नय का तआ दसवाि नय.. आमिा जलम तया मातीत गलता मणन थोड वायीट वाटत..’’

‘‘बाबा, जमीन इकली महणन आज ओ बगला बादता आला, नय त उबा जलम तया गोठात काडाला लागलोआ. आज माणिाहारकक घर समळालय, परमिराय आभार माना.. नायतर तमि आपल, माजी जमीन गली, माजी जमीन गली, चालच.’’

48

पाल अगावर पडावी, ति मनच शबद ऐकन फरिच अग थरारल. िनबाई जवायची थाबली होती. मनचया चहऱयावर घर बाधलयाचा असभमान काठोकाठ पिरला होता. फरिला पोटात खडा पडलयािारख झाल. पढातली बशी िरकवन तो उठला. िनबाई जव लागली. मनही जव लागला.

फरि खाद पाडन, मान खाली घालन अगणात आला. सबलडरन मनला िदर, आटोपशीर बगला बाधन सदला. तयाचया िमोरच तयाची भलीमोठी इमारत

आकाराला यत होती.फरिला वाटल, जसमनीवरन टटरकटर सफरला, बागायत मातीला समळाली, मोठाल खडड खणल गल,

भलमोठ दगडसवटाच धड सतचयावर उभारल गल, तवहा तया मायला काय वाटल अिल? आसण या मातीशी नाळ तटली की माणिपण तरी कि रहाणार? पाय मातीवर अितात, तोवरच माणि माणि अितो.. पोरान मातीशी नात राखल नाही, आता बापाशीही नात िागत नाही. सिमट, दगड, धोडाशी का कधी माणिाच नात िाधल जात? मातीनच घडवलय ना आपणा िवााना? आसण शवटी सतचयाच तर कशीत सवशातीिाठी जायच आह.. सतलाच सवकन आमही या गळगळीत, चकचकीत घरात रहायला आलो..

चदरपरकाश िवमितर लखलखत होता. पववी पाविािारख चादण सचचतन सठबकायच. घरातील जनीपराणी वसत सवकावी, ति त झाडही गल. आबा, फणि, भडी, नवर.. िारी जमीनदोसत झाली.

मन एकदा महणाला, ‘‘ यी झाड मणज नसता कचरा.. उदीर कवड यतात घरात... आपलया बगलयापड यी जगली झाड असजबात शोभत नाय.. कापन मसत गलाब लाव..’’

तवहा फरि उततरला होता, ‘‘पोरा, झाड जगली नितात र कवा ! आपण माणिच जगली.. कराडी घऊन झाड कापणारी आपण माणिच जगली र, मन..’’

फरिचया जनमाआधीची ती झाड फरिचया डोळादखत तोडली गली. मनन तया सठकाणी इशगलश गलाबाची बाग फलवली.

‘‘ फरि ऽऽ, फरि अर रातचया पारा एकटाच बायर काय करत?’’ आबचा आवाज ऐकन फरि थोडा भानावर आला.

‘‘आब, बग पयली माजी बायको कोि गली.. मग जमीन गली... घर िद धा पाडन टाकील न शवटी ती सचच पण कासपली.. माजा एकटा पत.. तो िद आथ माजा नय रायला र … जजि आथ मानािद नल त बर होईल.. ’’

‘‘अर, अया रडत काय फरि ? मी.. तजा दोसत आब हय, इनि मासतर हय.. अ? न तजा पोरगा, िनबाय, पोरी, जावाय हत न? कोणी तला टाकणार नय? आमचा फरि खरि डोकरा जाला आथ..’’ आब उिन हित महणाला.

‘‘ आब, यी माया रगताई माणि.. पण जमीन इकली, पश आल न त बापाला इिरल.. आता माज कोणी नय रायल! माजी जमीन गली.. मी सतला ईकन टाकल.. मनन कागद आणला, मी ियी कली.. मी बईमानी कली.. माजया मायला फशील.. ’’

‘‘ अर यडा, सकती लोक जसमनी ईसकतात. त आपला नसता रडत बवलाय.. बग, टोपलीभर पिा समळालाय मनला.. आथ मातीत हात घालाशी गरज नय.. िखात खा मरपरत.. ’’

‘‘ तो पिा नय र आब.. त आमशा आजा, पणजाअ रगत हय.. रगताअ नात तट नय.. रगताय शाप भोगाला लागतात.. त शाप मीि भोगीन.. आथ पिा नय का िख नय.. जजि माफ कर र ! ’’

फरिन हात जोडन आकाशाकड पासहल.‘‘ यडा, फरि, लोकक जसमनी ईकन मजा करतात. गाडा घतात.. बगल बादतात.. तला आपल

49

जलमभर ढोरहारकक खपाला पाय..’’‘‘ त िद तया सबलडरहारका जाला र, आब!’’ फरिन आवाज चढवत तयाला फटकारल. मग

तयाचयाकड पाठ वळवन तो खालचया आवाजात महणाला, ‘‘ माती नयल त ढोराअ जीवन तरी काय कामाअ? आब, आमी लागल र आथ वाटल.. पण आमशी नातपण.. तयाना कायच नय रणार र.. तयाना पायाखालती जमीनच नय र..’’

‘‘पढच पढ बगन घतील त,’’ आब तयाचया खादयावर थोपटत महणाला, ‘‘ आजकालशी पोर खप हशार हायत.. तयाश पाय जसमनीवर नाय.. यी पोर बोटीवर जातात.. ईमानात जातात.. अरबसतानात, इगलड, अमररका कट कट गलयात पोर आपली… चल त, टाइम बग कवडा जाला.. जा, नीज..’’

आब सनघन गला. तयाची िावली माजरीिारखी घटमळत तयाचया माग गली.फरि पाठमोऱया आबकड पाहतच रासहला. अचानक तयाची नजर डावीकड वळली. तयाचया दीड

एकराचया तकडातन ती भलीमोठी इमारत कोभािारखी वरवर यत होती. मद चादणया परकाशात त धड अकराळसवकराळ भाित होत. इमारतीची काळी सठपपि िावली झाडझडप िपाट कललया शताला कवटाळत िसतावलयािारखी असतावयसत पिरली होती.

फरिला वाटल, ही आपलया मातीची िावली आह.

���

पर. १. खालमील ओळीतमील सकलपिा सपष करा. (अ) मडकयातलया पाणयािारखा गारवा. (आ) आईचया पदरािारखी सचचची िावली. (इ) वरन सभरसभरत यणारी फलपाखरी पान.

पर. २. खालमील घटिाचद पररणाम दला.

पर. ३. आकतमी पणण करा. (अ)

(अा) पाठाचया आधार फरिच खालील मद दयाचया आधार वणमिन करा.

घटिा पररणाम(१) फरि खचवीवर पाय वर घऊन बिला. (२) मनला फरिन सशकवल.(३) वाडीत काम करताना कोिचया पायाला तार की शखळा लागला. (४) मनन जमीन सवकायला काढली.

सवाधा

फरिचा वजञासनक दशषकोन सपष करणाऱया कती

छदमहनत फरस

द:खमाणिपण

50

मनची आई पराथमिना करायची.

घािागसणक पोटात माया उतरायची.

पर. ४. ओघतका तार करा.

पर. ५. खालमील वाकद परमाणभाषदत दला. (अ) ‘‘आमचा जलम या मातीत गला महणन थोड वायीट वाटत.’’ (आ) ‘‘तयाचीच पणयायी यी बावडी नय नदी हय नदी.’’

पर. ६. खालमील वाकपरचाराचा ोग अरण शोधा व दला. (अ) टकळी चालवण- (१) ित कातण. (२) ितत बोलण. (३) वसतर सवणण. (आ) नाळ तटण- (१) मतरी जमण. (२) िबध न राहण. (३) िबध जळण. (इ) डोळ भरन यण- (१) खप रडण. (२) द:ख होण. (३) डोळात पाणी यण.

पर. ७. खालमील अरााचमी वाकद पाठाति शोधि दला. (अ) फरिन आपलया वसडलाच ऋण दशमिवल - (आ) फरिचा ििार होतयाचा नवहता झाला - (इ) फरिच झाडाबाबतच परम -

पर. ८. सवमत.(अ) ‘मातीशी नाळ तटली, की माणिपण तरी कि राहणार?’ या फरिचया सवधानाशी तमही िहमत अिलयाि

तयाची कारण िोदाहरण सलहा.(आ) पाठात वयक झाललया फरिचया सवचाराबाबत तमच मत सपष करा.(इ) ‘मातीची िावली’ या पाठाचया शीषमिकाची िमपमिकता तमचया शबदात सलहा.

उपकरम : (१) परसतत पाठाच नाटरपातर करन वगामित िादर करा. (२) डॉ. नागनाथ कोततापल याच ‘उदयाचया िदर सदविािाठी’ ह पसतक वाचा.

51

भाषाभास

तमचया पाठपसतकामधय तमही धड वाचता, कसवता वाचता. धड आसण कसवता महणजच गदय आसण पदय याचया रचनत फरक आह, ह तमहाला माहीत आह. हा फरक अितो मखयत: लयीचा. पदय गाता यत सककवा लयीत वाचता यत. गदयाच ति नित. कसवतमधय लय सनमामिण कशी होत? कठलया गोषीमळ होत? ह आज आपण बघणार आहोत. वतत, छद यािारखया गोषीमळ कसवतला लय समळत. कसवतची लय िमजणयािाठी आपण तया गोषीचा अभयाि करणार आहोत. वतत सककवा छद महणज काय? लय सनमामिण करणयािाठी कसवतची जी सवसशष शबदरचना कली जात. ऱहसव, दीघमि सवराचा जो एक सवसशष करम वापरला जातो, तयाला ‘वतत’ महणतात. याचा अथमि कसवता एका सवसशष वततामधय रचलली अित, महणन ती आपलयाला लयीत महणता यत. गसणतात जशा बरीज, वजाबाकी, गणाकार, भागाकार या िकलपना यतात, तशा वततसवचारामधय काही िकलपना महतवाचया आहत. तया िकलपना आपण आधी िमजन घऊया.

वाकरणातमील सजा लघ गरअकषरद ऱहसव अकषर दीघमि अकषरअकषरद-सवर अ, इ, उ, ऋ आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औसवरक अकषरद क, सक, क, क का, की, क, क, को, कौसकत खण È (अधमिचदर) - (आडवी रघ)मातरा सकत १ मातरा २ मातरा

उदा., पिारा काकडी मदन पाटण वशालीलघगरकरम È - - - È - È È È - È È - - -

मातरासखा १ २ २ २ १ २ १ १ १ २ १ १ २ २ २ ५ ५ ३ ४ ६

आपली मराठी भाषा वाकपरचार, महणी व िभासषत यानी िमद ध आह. शरीर अवयव, पराणी, पकषी, मानवी भावभावना, अनि वा इतर अशा अनक गोषीवरन आपलयाला वाकपरचार व महणी पाहायला समळतात. खाली एक तका सदला आह. तकतयातील परतयक रकानयात सदललया उदाहरणापरमाण आणखी महणी व वाकपरचाराची उदाहरण सलहा.

शरमीर अववावर आधाररत

पराणमी व पकषमी ावर आधाररत

मािवमी भावभाविा अननघटक इतर घटक

चहरा काळवडण. पोटात कावळ ओरडण.

सजवाची उलघाल होण.

खाईन तर तपाशी नाहीतर उपाशी.

दगडापकषा वीट मऊ.

भाषा सौिण

52

अणणा भाऊ साठद (१९२०-१९६९) : लोकशाहीर, कथाकार, कादबरीकार, नाटककार. ‘वारणचा वाघ’, ‘फसकरा’, ‘रपा’, ‘गलाम’, ‘चदन’, ‘मधरा’, ‘सचखलातील कमळ’, ‘रानगगा’, ‘माकडीचा माळ’,

‘वजयता आवडी’, ‘वर’, ‘पाझर’, ‘सचतरा’, ‘आग’, ‘अहकार’, ‘आवडी’, ‘गऱहाळ’ इ. कादबऱया; ‘सचरानगरीची भत’, ‘सनखारा’, ‘सपिाळलला माणि’, ‘फरारी’, ‘कषणाकाठचया कथा’, ‘गजाआड’ इतयादी कथािगरह; ‘इनामदार’, ‘पगयाच लगीन’, ‘िलतान’ ही नाटक; ‘माझा रसशयाचा परवाि’ ह परवािवणमिन परसिद ध.

अणणा भाऊ िाठ यानी आपलया ओघवतया लोकभाषतन परसतत कावयरचना कली आह. महाराषटरावरील तयाच परम शबदाशबदातन वयक होत. परसतत कसवता ही ‘कसवता व माझा रसशयाचा परवाि’ या पसतकातन घतली आह.

१२. माराषटरावरिमी टाक ओवाळि काा

ककबर बाधन ऊठ घाव झलाया महाराषटरावरनी टाक आवाळन काया ।

महाराषटर मसदरापढती । पाजळ याशीची जयोती ।िवणमि धरा खालती । सनल अबर भरल वरती गड पढ पोवाड गाती । भषवी सतला महारथी तो अरबी िागर लाग जयाच पाया महाराषटरावरनी टाक ओवाळन काया ।।

ही मायभसम धीराची । शािनकतयामि वीराचीघामाची आसण शमाची । खरपयाची आसण दोरीचीिताची, शाहीराची । तयागाचया तलवारीची समरन धरधर आता तया सशवराया महाराषटरावरनी टाक ओवाळन काया ।।

पहा पवमि पातल अाजच । ियक महाराषटराचिाकार सवपन करणयाच । करी कककण बाधन िाचपवमित उलथन यतनाच । िाध या खड की तयाच या ितयासतव मदासन सशग फककाया महाराषटरावरनी टाक ओवाळन काया ।।

धर धवजा करी ऐकयाची । मनीषा जी महाराषटराचीपाऊल टाक सहमतीची । कणखर जण पोलादाचीघ आण सवाततयाची । महाराषटरासतव लढणयाची उपकार फडठनी जनमभमीच जाया महाराषटरावरनी टाक ओवाळन काया ।।

53

पर. १. वदशषटद दला.

पर. २. असत दवधाि ओळखा. (१) धरधर सशवरायाना समराव. (२) अितयासतव सशग फककाव. (३) सवाततयाची आण घयावी. (४) जनमभमीच उपकार फडाव.पर. ३. कदवतदति वक झालदलमी ‘माराषटराबदलचमी कतजता’ ा दवचार सपष करा.पर. ४. माराषटराचमी बलसरािद तमचा शबिात सागा.पर. ५. कावसौिण.

(अ) ‘धर धवजा करी ऐकयाची । मनीषा जी महाराषटराची’ या कावयपकीतील सवचारिौदयमि सलहा.(अा) कसवततन वयक होणाऱया रिाच तमचया शबदात िोदाहरण वणमिन करा.

पर. ६. अदभवकमी.(अ) तमहाला जाणवललया महाराषटरातील असभमानासपद बाबीच वणमिन करा.

माराषटराचमी सासकदतक वदशषटद कदवतदत आलदलमी माराषटर भममीतमील वनकवदशषटद

सवाधा

(अ) (अा)

भाषाभास

वततातमील लघगरकरम ठरवणाचद कामी दिम आदत.

(१) पसतक या शबदातील लघकरम (-ÈÈ) अिा आह, कारण ‘प’ ह अकषर लघ अिल, तरी पढचया ‘सत’ या जोडाकषराचा आघात मागील लघ सवरावर यतो. तयामळ तयाचया २ मातरा धरावया लागतात. जर अिा आघात यत निल, तर ज अकषर ऱहसव आह त ऱहसवच राहत.

(२) जोडाकषरातील शवटचा वणमि ऱहसव अिल, तर त जोडाकषर ऱहसव मानाव. उदा., भासकर (-ÈÈ) दीघमि अिल, तर दीघमि उदा., इचछा (--).

(३) लघ अकषरावर अनसवार यत अिल सककवा तयानतर सविगमि यत अिल तर त गर मानाव. उदा., नतर (-ÈÈ) द:खी (--).

(४) कसवतचया चरणातील शवटच अकषर लघ अिल तरी दीघमि उचारल जात. तयामळ त गर सककवा दोन मातराच मानतात.

मराठी पदयरचनत अकषरवतत, छदवतत, मातरावतत सककवा जासतवतत अि तीन परकार आढळतात.

अकषरवततद छिवततद मातरावततद

परतयक चरणातील अकषराची िखया िारखी, लघगरकरमिदधा

िारखा अितो.

चरणातील अकषराची िखया िमान अित; पण लघगरकरम नितो.

अकषराची िखया िारखी नित; पण मातराची िखया मातर िारखी

अित.

54

गोऱया िाहबाचया आसण तयाचया भाषचया परभावाखाली, दबावाखाली मोठा झाललया आमचया सपढीवर ‘गोऱयाच सशषाचार’ या गोषीची अमळ जासतच मदरा उमटली. ती माणि कशी सशषाचाराला चोख अितात, ती माणि कशी ‘थकय /पीज’चा जप करतात, तयाच वयवहार आपलया वयवहारािारख धिमिळ नितात. िाध घोटभर पय सदल तरी हातभर थकय महणतात, यािारख गण नहमी गायल गल. तयामळ थकय महणता यण हा ििसकतपणाचा कडलोट आह, अि काही काळ वाटन गल. ‘त किली ग माझी थकय ? मीच तझी थकय.’ तयाला थकय सदलि का पण? ‘तला सकतीही थकय कल तरी कमीच.’ अशी वाकय हौिन बोलणयाचा तो काळ होता; पण त कणी, कणाच, सकतीदा मानावत याला काही िमार? असत झालयान, असथानी झालयान, कसतरम झालयान त खोट वाटायला लागतात, हही लोकाचया कि लकषात यत नाही?

रोजचया वयवहारात पाहायला गल तरी माणि अगदी कषलक कारणािाठी एकमकाच आभार मानताना सदितात. नकत बोलायला लागललया मलालाही िवाात पसहलयादा थकि-थकय वगर महणायला सशकवतात. हातावर चाकलट ठवल, थकय. पापा घतला, थकय. उचावरन - सजथ तयाचा हात परत नाही - सतथली वसत काढन सदली, थकय.

तो आभार मानत होता, कारण तयाला लहानपणापािन ति सशकवलल होत. आभार न मानणयाचा मनरलिपणा तयाचया खाती रज होणार नवहता. िवमि नातयाना, िवमि सनसमतताना लाग होतील अशी आभारकाडमि आताही समळताहत, पढ ती आणखी वाढतील. जनमलया जनमलया आईबापाच आभार मानणार काडमि आसण वर गलयावर खालन वळचया वळी आपलयाला नीट वर पोचवणाऱयाच आभार काडमि अजन माझया पाहणयात आलल नाही. लवकरच ति आलयाि आशचयमि वाटायला नको.

ति आमच जन आकाशवाणीवालही बऱयापकी आभारबाज होतच. सवशषतः आपलया आवडतया कायमिकरमामधय तर आभाराचा मारा होई. गाण कळवलत महणन आभार, हव त गाण ऐकवलत महणन आभार, पतराची दखल घतली महणन आभार, आभाराचया पतराला उततर महणन परत आभार, अशी चन तही करत. िधयाचया चनलवालयानी तयाना चारीमडा चीत कलल आढळत. एककदा मनात यत, की या िवमि चनलवालयानी एक मागमि काढावा. रोज िकाळी परतयक चनलवरच कायमिकरम िर करताना आसण रोज रातरी पडदा समटवताना एकदा िवााच िवमि गोषीबदल घाऊक आभार मानन टाकावत सककवा कोणताही कायमिकरम गळत अिला, तरी ठरावीक वळानतर एक आभाराची कपशन.. तळटीप सफरवत राहावी. जि-l आजचया सदविभरात सककवा अमकअमक ितरामधय जयानी जयानी आमचया कायमिकरमामधय भाग घतला

तयाच आभार. तयानी तोड उघडलयाबदल आसण योगय वळी त बद कलयाबदल धनयवाद.l आजचया सदविभरात जयानी जयानी ितरिचालन कल तया तया िगळा ितरिचालकाच आभार. तयाना

मगला गोडबोलद (१९४९) ः परसिद ध लशखका. ‘अशी घर अशी माणि’, ‘ककपण आसण आकाश’, ‘िहवाि हा िखाचा’, ‘अळवावरच थब’, ‘िोबत’, ‘भल बर’, ‘आरभ’ इतयादी लघकथािगरह ; ‘गोदण’ ही कादबरी; ‘नीर आसण नहा’ ह बालिासहतय परसिद ध.

वरकरणी गमतीदार मातर अतयामिमी सवचार करायला लावणारा हा लख आह. कोणतयाही गोषीचा असतरक कशापरकार सवनोद सनमामिण करतो, यावर लशखकन परसतत पाठातन परकाश टाकला आह. परसतत पाठ हा ‘शभचछा’ या लसलतलखिगरहातन परसतत लख घतला आह.

१३. रोड ‘आ’ भारदिमि करा

55

नटवणाऱयाच आभार. नटलयामळ त िदरच सदित होत अि मानणाऱयाच आभार.l आजचया सदविभरात आमचया वासहनीवर जयानी जयानी नतय कल, गाणी महटली, वादय वाजवली

तयाच शतश: आभार.l आजचया सदविभरात जयानी जयानी आपापलया ररमोट ककटटरोलची बटण सफरवली आसण सकमान तीि

िककद आमचा चनल पासहला तयाना कोटी कोटी परणाम. l आजचया सदविभरात जयानी जयानी मलाखती सदलया आसण हकमी ‘माग वळन पासहल’ तयाच आमही

ऋणी आहोत. तयाचया दखऱया मानाच शतश: आभार.l आज सदविभर वीजपरवठा सनयसमत करन लोकापयात आमच कायमिकरम पोचवणाऱया वीजमडळाच

आभार.l आजचया सदविभरात आमचया वासहनीवरचया सवसवध सपधाामधय भाग घऊन पठणया, सहऱयाच हार,

घडाळ, समकिर, िसटग, मोटारी, सवमान, िटलाईट, ताजमहाल, कतबसमनार इतयादी छोटीमोठी बसकषि सजकणाऱया दशमिकाच मन:पवमिक आभार. ही बसकषि लावणाऱयाच आभार, हरणाऱयाच आभार, बघन जळणाऱयाच आभार इ. इ. इ.

िाकषात प. ल. दशपाड यानी एक सठकाणी महटलय, की आदराचा कपपा हा अगावरचया कोटावर दशमिनी भागी लावणयाची गरज नित. अादर हा मनात तडठब भरन राह शकतो आसण तशा अवसथत तो कतीत िहजािहजी उतरतो. आभाराबाबतही तयाच ह सनरीकषण बवहशी लाग पडत. मळामधय आपल िसकार आसण िसकती ही सदखाऊसगरीचया पकषातली नाही. भावना दडवन ठवावयात, अनमोल दासगनयािारखया बािनात गडाळन खोल कपपयात ठवावयात, तया मखर करणयाची गरज नाही, शबदबबाळपणा-परदशमिन असजबात नको, अि ऐकत-सशकत आपण लहानाच मोठ होतो. आईचया आजारपणात आपलया समतरमसतरणीनी मदत कली आसण आपण चकन आभार मानायला गलो, तर परतयततर महणन आपलया पाठीत एक िणिणीत धपका समळतो. ‘जादा आगाऊपणा कलाि तर याद राख’ अशी धमकीही समळत. तवहाच उभयपकषी जीव शात होतात. नाहीतर मनामधय खप वळ आभाराचया िवादाची उजळणी कली, तरी वासतवात उलटच होत अित. खप जवळचया गसहऱया नातयात शबदानी आभार मानताना उभयपकषी अवघडलपणा यतो. गसहरपणा उणावन निती औपचाररकता आलयािारखी वाटत. ‘यात नवयान काय िागायच?’, ‘ह िागायला सवसशष सदविच हवा का?’ सककवा ‘ह तर िवमिथा माझया मनामधय अितच की’ अि वाटन शबदातली ताकद सनघन जात. मग एखादा सपशमि, एखादा कटाकष हाही आभाराचया पानभर भाषणाच काम कषणात करन टाकतो. ऑपरशनचया गगीमधन नकता नकता बाहर यणारा रगण डॉकटराचा हात घटट धरतो, परीकषत भलामोठा पराकरम गाजवन आलला गणवत सवदयाथवी गरकचया पाया पडतो, तवहा त तयाचया पाठीवर थरथरतया हातान कषणभर थोपटलयािारख करतात. तवहा तया कतीत आभारच िचवल जातात. फरक एवढाच की त रढ ‘आभारपरदशमिन’ नित. हया मनान तया मनाला सदलली पोचपावती अित.

आयषयात बऱयाच गोषी या ियक वयवहारातन होत अितात. लखक आसण परकाशक, गायक-वादक, कलाकार-रसिक, सदगदशमिक आसण नटमडळी ही जोडीजोडीनच काम करत अितात, करणार अितात. वयापाराच, अथमिकारणाच टोक कदासचत दोघापकी एखादयाचया हातात जासत पकक अिल, तर हा वयवहाराचा भाग झाला. असतम उतपादन, कलाकती उततम वहायला हवी अिल, तर परतयकान आपापली भसमका चोख बजवावी लागत. तो असलशखत सनयम अितो. िहभागी झालली मडळी परौढ, िमजि अितील तर तयाना याची सपष कलपना अित. ‘आमचा’ सिनमा, ‘आपल’ पसतक, ‘आमच’ नाटक अि शबदपरयोगही त िरामिि करत अितात. तवहा चागल हसतसलशखत सदलयाबदल परकाशकान लखकाच

56

आभार मानण याची फारशी गरज नाही. लखकाला एवढीच कतजञता वाटली, तर तो पढच, याहन चागल हसतसलशखत तयाच परकाशकाला दऊ करल. आपली सनषा कतीन सिदध करल. दोघही एकमकाचया उपकाराचया ओझयाखाली दबणयापकषा नवया जोमान पढचया कामाला लागण पित करतील.

पण ह िगळ कधी? पढच काम करायच अिल तर! आभार मानण, उपचार पाळण एवढच काम जयाना करायच अित तयानी ती चन का कर नय? तशा चनीच दोन-तीन आसवषकारही मला बघायला समळालल आहत. ‘असतपररचयात अवजञा’ महणतात तशी या आभार, धनयवाद, असभनदन, शभचछा वगर शबदाची अलीकड फार फरफट झालली सदित आसण सकतयक माणि त वापरताना गलत करतात. गलयािारख िमोरचयाच काहीतरी मानन टाकायच एवढ खर. एका लगनाचया सवागतिमारभाला गल होत, तर सटजवरचया नवरदवाला खालन यणारा समतर गदागदा हलवन महणाला, ‘थकि फॉर मररग ह. लगन कलयाबदल मन:पवमिक आभार?’

अशा वळी फार वाटत. भारसनयमन खप झाल, तयासवषयी खप सलहन बोलन झाल. आता थोड (आ) भारसनयमन करायला लागया. तया शबदामधला सजवहाळा आसण भावनाची ऊब िपपयात त ताणायला नकोत. असत ताणलयान मन शषक वहायला नकोत. िगळ घाईन िपवायला नको.

नाही महणायला, तयातलया तयात आभाराची काटकिर आपण कठ करतो? तर एखाद काम पि दऊन करन घतलल अित तवहा. कारण का? तर आपण वटट पि मोजलल अितात. मग वरती आभार मानायची गरज काय? डॉकटर, वकील, आसककिटकट ि ह आपलया मत दाबन सफया घतात. तवहा तयानी काम कल तर सवशष काय झाल, अि आपलयाला वाटत अित. आजचया काळात ह कमालीच गर आह. मोबदला घणारा मनषय तरी इमानान काम करल याची आज काय हमी आह? शसतरसकरयची दाबन फी घणाऱया तजजञान आपलया पोटातला हवा तोच (महणज, खरा तर, नको तो) अवयव कापन काढला आसण वर चाक-िरी-कातरी खणिाठी आपलया पोटात माग ठवली नाही तर तयाच आठवणीन आभार मानायला नकोत? पबर, इलशकटटरसशयन ही मडळी िासगतललया वळीच घरी कामाला आली आसण तयानी जन काम करताना नवीन काम सनमामिण करन ठवल नाही, तर तयाबदल तयाची आरती ओवाळायला नको? इसतरीवालयान सदललया तारखला कपड सदल, तर तयाना घिघशीत पषपहार घालायला नको? बकमधय आपलयाच कषाचया पशातल शभर नोटाच बडल आपलयािमोर मोजन, बरोबबर शभर नोटा परवणाऱया कारकनाच तर कतजञतापवमिक चौकाचौकात पतळ उभारावत अि मला वाटत. नाहीतर आपण ती नोटाची गडी मोजायला जाणार... तरािणार... नमक आपण ितयाऐशी-अठठाऐशी सककवा एकयाणणव-बयाणणववर आलो की आपलया हातावर माशी बिणार...नाहीतर कानात खाज िटणार... शवटी आपलया नवयाणणव सककवा एकश एक नोटा हातात आलयाच मानन पनहा ‘एकी एक... दककी दोन’ िर करणार. एवढ पि मोजणयाच कष वाचवणाऱया तया अशाप सजवाला िाधी आभाराचीही पावती निावी अ? खऱयाची दसनया नाही हच खर!

कोण एक काळी माझया एका अपतयाची टॉशनिलची शसतरसकरया झाली होती. अपतय छोट, शसतरसकरया छोटी; पण आईचया नजरत मलाच कोणतच ऑपरशन सकरकोळ अिच शकत नाही, तिच माझ झाल होत. पधरा समसनटाचया शसतरसकरयवर पधरा सदवि आइसकरीमचा उतारा होता. आलयागलया िवााना आइसकरीम! सबचाऱया डॉकटराच सनदान आभार तरी मानया अिा उदातत सवचार कला आसण शसतरसकरयचया दिऱयाच सदवशी तया डॉकटराना िहज महणन, खशाली कळवायला फोन कला. त दवाखानयात नवहत. मी सनरोप ठवला. रातरी खप उसशरा तयाचा फोन आला. ‘‘फोन का कला? िगळ ठीक आह ना? तापबीप नाही ना आला पशटला? काही परॉबलम वाटतोय का? मी लगच यायला हवय का?’’

त बोलताना थाबचनात. जरा शवाि घयायला थाबल, तवहा मी भिकन िवादात घित महटल, ‘‘ति

57

काही नाहीय हो डॉकटर... उलट आमही िगळ इतकया एनजॉय करतोय ना तयाचया टॉशनिलि... िो वी थॉट, तमहाला थकि दयावत.’’

‘‘ओह नो... एवढािाठी फोन कशाला करायचा? मी कवढा हादरलो होतो... पनहा अि फोन करत जाऊ नका हो. आमहाला िवय नित... नित टनशन यत...’’ त खप खर बोलत होत, महणन मला तयाचा राग आला नाही, दया आली. अशी ना तशी, आभाराचया बाबतीत ‘परी त जागा चकलािी’ हीच आपली गत आह महणायची.

आता थोड (आ) भारसनयमन करन काही िधारणा करता आली तर बघ.

���

शबदासशवाय मानलल आभारसपशाणिद कटाकषािद

सवाधा

पर. १. का घडतद तद पाठाचा आधारद दलहि वाक पणण करा. (अ) आदर मनात तडठब भरन अिलयाि ........................

(आ) खप जवळचया गसहऱया नातयात शबदानी आभार मानलयाि ........................ (इ) समतर-मसतरणीन आभार मानलयाि........................

(ई) लखकाचया मत ‘आ’ भारसनयमन कलयाि ........................

पर. २. पाठातमील उिारणद शोधा.

पर. ३. चक की बरोबर तद ओळखा. (अ) आभार आसण असभनदन या शबदात माणि अनकदा गलत करतात. (आ) भारतीय िसकतीत भावनाच परदशमिन करण आदशमि मानल जात. (इ) मनात आदर अिल तर तो कतीत सदितो. (ई) आभार मानणयाचा असतरक चागला नवह.पर. ४. कारणद दला.

पर. ५. पाठातमील दविोि दिमाणण करणारमी वाकद शोधा.पर. ६. खालमी दिलदला शबिासाठमी मराठमी भाषदतमील शबि दला. (१) कपशन - (२) टनशन - (३) आसककिटकट - (४) ऑपरशन -

आकाशवाणमीवरमील आभारपरिशणिाचमी कारणद

58

पर. ७. खालमी दिलदला शबिाचा तमाला समजलदला अरण दला. (१) ििसकतपणाचा कडलोट (२) घाऊक आभारपर. ८. सवमत. (अ) ‘आभार मानण’, या सशषाचारासवषयीच तमच मत सलहा.

(आ) पाठाचया शीषमिकातन तमहाला िमजलला सवनोद तमचया शबदात सपष करा.उपकरम : दनसदन वयवहारात शबदाचया रचनमळ सनमामिण होणाऱया सवनोदाची उदाहरण शोधा व वगामित तयाच िादरीकरण

करा.

भाषाभास

अकषरगणवतत यापववी आपण पासहली आहत. आता आपण काही मातरावतताचा पररचय करन घऊया.

(१) दिडमी ः पसहलया चरणात ९, दिऱया चरणात १० मातरा अितात. तही ३-२-२-२, ३-३-२-२ अि मातरागणाच गट पडतात. ‘सदडी’ ह मराठीतील जन वतत आह.

उदा., घोष होता गयानबा तकाराम राऊळाची ही वाट िखाराम करी भकी सचततात नतयलीला पहा सदडी चालली पढरीला १ २ २ २ २ १ २ २ १ २ २ =९ =१०

(२) आाण ः आयामि ह दखील जन वतत आह. मोरोपताचया आयामि परसिदध आहत. आयामि वततात ३० मातरा अिन १२+१८ अि गट पडतात.

उदा., िशलोक वामनाचा अभगवाणी परसिदध तकयाची ओवी जञानशाची सककवा आयामि मयरपताची २२ २२२२ २२ २२ १२१२२२ =१२ =१८चार चरण अितील तर पसहलया आसण सतिऱया चरणात १२ मातरा; दिऱया आसण चौरया चरणात १८ मातरा

अितात.

59

आदशमिवाद ह शी. िमत मळगावकर याच धयय होत आसण तयाबाबत त तडजोड करत नित. टलकोचा कारखाना आसण तयाच उतपादन ह याच उततम उदाहरण. मळगावकर याचया सनधनान या दशाचया कारखानदारीचया कषतरातील एक िचोटीचा व अतयत कायमिकषम अिा िद गहसथ हरपला. आदशमि, िचोटी, िजजनपणा आसण कायमिकषमता ह िवमि आजचया काळात व वातावरणात सटकवण अतयत कठीण आह; पण मळगावकर यानी ह िाधय करन दाखवल. शासतर सवषयाची पदवी घतलयावर तयानी लडनचया सथापतय सवषयाची पदवी घतली. तथ पसतकी

सशकषणाबरोबरच परतयकष कारखानयात काम कराव लागत अि व मगच पदवी समळ. मळगावकर पदवी समळवन परत आल तवहा मदीची लाट होती. काही सठकाणी परयतन कलयावर,

मधयपरदशात कटणी यथ तयाना सिमट कारखानयात काम समळाल; पण पसहल िहा मसहन सवनावतन काम कराव लागल, नतर अगदी अलप वतनावर तयानी काम कल. यदध आल आसण मग यथ सिमटच असधक कारखान उभ करण सनकडीच बनल. ही जबाबदारी मळगावकरावर आली. ए. िी. िी. ची सथापना झाली होती आसण मळगावकरानी उभारलल कारखान िर झाल; पण यदधकाळातच तवहाचया िरकारन ततरजञाच एक मडळ यरोप, अमररकि धाडल. शी. ज. आर. डी. टाटा आसण मळगावकर तयात होत. सवटा एकमकाना जोडणयाचा ‘सडक’ महणज सिमट, सकती सदवि तयार करत राहणार? अि टाटानी मळगावकर

गोदवि तळवलकर (१९२५-२०१७) : इगरजी व मराठीतल पतरकार व लखक. वततपतरीय अगरलखाकररता सवशषतवान परसिदध अिलल त एक सतभलखक होत. ‘असभजात’, ‘अकषय’, ‘गरथ िागाती’, ‘सनयतीशी करार’, ‘पररकरमा’, ‘मथन’, ‘पषपाजली’ (वयशकसचतर व मतयलखिगरह) खड १ व २, ‘वचाररक वयािपीठ’, ‘वयकी आसण वाङ मय’, ‘िौरभ’ (िासहतय आसण िमीकषा) खड १ व २ इतयादी िासहतय परसिदध.

शी िमत मळगावकर याची कायमिपदधती व कायमिकतमितव याचा आढावा लखकानी परसतत लखातन घतला आह. परसतत पाठ उदयोजक िमत मळगावकर याचया अतलनीय कायामिचा पररचय करन दणारा आह. तयाचया गौरवाथमि मानवदना दणयािाठी सलसहलला हा अगरलख आह.

१४. आिशणवािमी मळगावकर

वततपतर कवळ बातमया परवत नाही, तर ितयशोधनाची व सवशलषणाची िपणमि जबाबदारी तया वततपतराचया िपादकाची अित. ‘‘फकट ि आर िकड बट कॉमट ि आर फी’’ या पॉल सकॉट याचया िपरसिदध वचनानिार घटनवरील भाषयाच सवाततय िपादकाला अगरलखात घता यत, महणनच वततपतरातील अगरलख महणज वततपतराचया िपादकान होऊन गललया बातमीवर अथवा घडामोडीवर कलल परखड भाषय होय. चाल घडामोडीच ठळक वसशषट ह रोजचया अगरलखाच सवषय ठरतात. बहशतता, सचसकतिक सवचार व सनरीकषणशकीचा कि लागतो. (१) चाल घडामोडीतील सवसशष घटना (२) राजकीय अगरलख (३) राजकीय, िामासजक शसथतयतर (४) एखादया वयकीचया कायामिचा गौरव (५) परसिदध वयकीच सनधन अशा सवषयावर परिगोसचत अगरलख सलसहल जातात.

िमाजमनावर जयाचया कायमिकतमितवाचा िखोल ठिा उमटलला अितो, अशा वयकीचया सनधनानतर िमाजमनही हलावत. अशा वयकीचयाबाबत मतयलख सलहन तयाना तयाचया िमाजमनसक वयशकमतवाला िपादक अगरलखाचया रपान मानवदना दतात. तया वयकीचया गौरवाथमि, िनमानाथमि व मखयत: तयाचया कतमितवाचा, चररतराचा, कायामिचा पररचय िामानयापयात पोहोचवण हा अगरलख लखनाचा उदश अितो.

60

याना सवचारल आसण टाटा ककपनीत यणयाची िचना कली. काही वषाानी मळगावकर यानी ती िचना मानली आसण जमशटपर यथ तयानी कामाला िरवात कली. िदवान मसिमिसडज-बनझ या नामवत जममिन ककपनीन तासतरक िाहायय करणयाच ठरवल आसण मग टलको मालमोटारी तयार कर लागली. थोडाच सदविात दशी बनावटीची मालमोटार तयार वहावयाि हवी, ही िरकारची अट होती. ती परी करणयात मळगावकर यशसवी झाल. जममिनाना मालाचया दजामिबाबत कोणतीही कमतरता चालणार नवहती. ह तर मळगावकर यानाही हव होत. यामळ टलकोचया मालमोटारी पसहलया दजामिचया तयार झालया आसण तयात ितत िधारणा होत गली. कोणताही कारखाना िसनयसतरत ठवायचा अिल, तर तयाचा वयाप सकती अिावा, याच मळगावकराच गसणत होत. यामळ जमशटपर यथील कारखाना अवाढवय वाढवन तो हाताबाहर जाणार नाही, यावर कटाकष ठवणयात आला आसण पण यथ टलकोचा कारखाना सथापन करणयाच ठरल.

आज टलकोचा पणयातील कारखाना हा उतपादन व वयवसथापन या दोनही दषीनी पसहलया दजामिचा आह. तयाचया शयाच मानकरी मळगावकर आहत. यदधकाळात व नतर मळगावकर याचया अनभवाि ह आल होत, की पसहलया परतीच ततरजञ, िट भाग आसण उतपादनात ितत िधारणा करणयािाठी िशोधन सवभाग याची आपलयाकड नहमीच कमतरता अित आसण हळिाडही होत, महणन पणयात जवहा मळगावकर यानी टलकाचा कारखाना उभारणयाच ठरवल, तवहा तयानी िवमिपरथम महतव सदल, त िवमि थरातील ततरजञ ककपनीन सशकवन तयार करणयाि. तयाचपरमाण तयानी िशोधन सवभाग सथापन कला आसण िट भाग तयार करणयाची वयवसथा कली. यामळ अि सदिल, की पणयाचा कारखाना १९६६ िाली सथापन झालयावर िाधारणत: बारा वषज मालमोटारीच उतपादन करत नवहता. कोणतयाही ककपनीचया िचालकाना ह अवघड वाटणार होत; पण ज. आर. डी. टाटा याना याच रहसय माहीत होत. त महणत, की मळगावकराना कारखाना उभा करायचा निन एक उदयोग सथापन करायचा आह. कारखाना व उदयोग यातील तफावत टाटा जाणत होत आसण महणन मळगावकर याना हा एक आदशमि उदयोग उभा करता आला. मळगावकर ह असतशय िौमय परवततीच गहसथ. त मोजक बोलणार आसण जि दखण तिच टापसटपीच. टलकोिारखा सवचछ कारखाना पाहताना आपण कारखानयात आहोत अि वाटत नाही. आपलया िवमि दजााचया वयवसथापकानी रोज कारखानयात फरी मारलीच पासहज अिा तयाचा कटाकष होता आसण टलकोत ही परपराच पडली आह. कारखानयाच अधयकषच कामगारात समिळत अिलयान इतर असधकारीही समिळतात आसण सवचाराची दवाण-घवाण होत. मळगावकर याची आणखी एक िवय होती. त दौऱयावर अिताना टलकोची मालमोटार सदिलयाि ती थाबवन त डटरायवहरशी बोलत आसण मोटार कशी चालत, अडचणी काय यतात इतयादी चौकशी करत.

कवळ एक वयविाय महणन मळगावकर आपलया कामाचा सवचार करत नवहत. तयावर तयाची शदधा होती. तयाचा तयाना धयाि होता आसण आपण जो माल काढतो तो असधकासधक िरि वहावा, यावर कटाकष अिलयान तयानी िशोधन सवभागावर लकष कसदरत कल होत. तयानी ततरजञ सशकवन तयार करण, ह आपल कतमिवय मानल होत. मोटारीचया वयविायाि तयानी सदलली ही फार मोठी दणगी आह. दशातलया या वयविायात तयाच सथान िलागार व समतर अि होत. कारखाना आदशमि ठवायचा, तर काही सनणमिय कठोरपण घयाव लागतात. िौमय परवततीच मळगावकर तिा तो घत, कारण आपलया कारखानयाची परसतषा कशात आह, एवढाच सवचार करन त सनणमिय घत अित. यामळ कठोर सनणमिय घण िोप जात, अि त महणत.

मळगावकर याना तयाचया पतनी शीमती लीलाबाई याची उततम िाथ होती आसण लीलाबाईचया िामासजक िवचया कामात मळगावकर िहभागी अित. कोयना भककप अिो वा दषकाळ, अशा वळी लीलाबाई जीव तोडन काम करत, तयाि मळगावकर याची िाथ होती. टलकोचया कारखानयाचया

61

पर. १. ोग उिारण दला.

(१) मळगावकर ाचा आिशणवाि (२) मळगावकर ाचमी सामादजक दषमी

पर. २. आकतमी पणण करा.

पर. ३. खालमी कामी उिारणद दिलमी आदत. ा उिारणावरि मळगावकराचा वनकमतवाचद तमाला जाणवलदलद पल दला.

मळगावकर ाचद गणदवशदष मळगावकर ाचमी कतणविकषता

सवाधा

मळगावकरािमी कलदलद सामादजक काण.

आिशण कारखानासाठमी मळगावकरािमी घदतलदलद दिणण.

(अ)

(अा)

पररिरातील काही खडात शतीिधारणा, सशकषण, आरोगय या िबधात गाजावाजा न होता काही वषज काम चाल आह. यामाग मळगावकर याची पररणा होती. एक काळ सशकारी अिललया मळगावकरानी सशकार िोडली आसण कमरा सवीकारला. छायासचतरण हा तयाचा छद होता आसण तयानी काढललया उतकष छायासचतराच परदशमिनही होऊ शकत. तयाचा दिरा छद झाड लावणयाचा. पणयात कारखाना सथापन करतानाच तयानी लाखएक झाड लावली आसण यामळ आज हा पररिर नयनमनोहर झाला आह. एवढी झाडी अिलयामळ अिखय पकषी यत अितात. टलकोन एक वकषपढी सथापन कली आह. तयामधन लाखावर झाड वाटली गली. मळगावकर याची ही िामासजक दषी वाखाणणयािारखी होती. एक सचनी महण अशी आह, की तमहाला तीि वषााची योजना आखायची अिल, तर झाड लावा आसण शभर वषााची योजना करायची अिल, तर माणि तयार करा. मळगावकरानी ह दोनही कल. मळगावकराच जीवन िमाधानी व कताथमि होत.

���

पर. ४. वदशषटद दला. (अ) लडनचया सथापतय सवषयाची पदवी- (आ) टलकोचा पणयातील कारखाना- (इ) टलकोची परपरा- (ई) टलकोची मालमोटार-

62

पर. ५. खालमील वाकातमील अधोरदनखत शबिाचद दवरदारथी शबि दलहि, अरण ि बिलता वाक पना दला. (अ) िौमय परकतीचया मळगावकराना परिगी कठोर सनणमिय घण शकय होत अि. (आ) मळगावकर अबोल परवततीच होत. (इ) मळगावकर पदवी घऊन आल, तवहा भारतात मदीची लाट होती. (ई) मळगावकराच जीवन अिमाधानी नवहत. पर. ६. अधोरदनखत कलदला अराणचा वाकपरचार पाठाति शोधि दला. (अ) यशन आहाराकड दलमिकष कलयामळ तो वारवार आजारी पडत होता. (आ) शतीत खप कष कलयामळ यावषवी रामरावाचया कषाला चागल फळ समळाल. (इ) आवाकयाबाहरच काम िमीरन िनमागामिन पणमि कल. (ई) सवत:चया ततवाशी िमझोता करण योगय नवह.पर. ७. सवमत. (अ) पाठात उलख अिललया सचनी महणीतील सवचार तमचया शबदात सपष करा. (आ) टलकोचया मालमोटारीचया डटरायवहरशी िवाद िाधणयामाग मळगावकराच कोणत हत अिावत,

अि तमहाि वाटत?उपकरम : तमचया पररिरातील लघउदयोजकाची मलाखत घया.

भाषाभास

ऱसव िमीघण लदखिाबाबतचद दिम :

l खालमील शबि वाचा.कसती, मकाम, पषकळ, सशसत, दषकाळ, पसतक, सचठठी, डठकर, सबला, सचकी.वरील परतयक उदाहरणात एक जोडाकषर आह. या जोडाकषरयक अकषरापववीचया अकषराच नीट सनरीकषण करा. काय आढळल? या अकषरातील उकार, इकार ह ऱहसव अाहत. मराठमी शबिात जोडाकषर असलास जोडाकषरापवथीचद इकार, उकार, सामानत: ऱसव असतात. लकषात ठदवा : ततिम शबदातील जोडाकषरापववीच इकार व उकार ऱहसव व दीघमि अशा दोनही परकारच आढळतात. उदा., पणय, तीकण, पजयवर दिलदला वणणिािसार दकमाि िा शबि दला.

l खालमील शबि वाचा.सचच, सलब, सबद, तरकग, उच, सलग, अरसवद, अरकधती, सदडी, सपड, सकककाळी, सचता, सपड, परचडी, पगी, धद, सचधीवरील शबद अनसवारयक आहत. यातील अनसवारयक अकषराकड नीट पासहलयाि काय जाणवत?शबद मराठी अिो वा ततिम. अनसवारयक अकषर ऱहसव आहत. मराठमी व ततसम शबिातमील इकारक व उकारक अकषरावर अिसवार असलास सामानत: तमी ऱसव असतात, मणजदच हा अिसवारक अकषरातमील इकार, उकार ऱसव असतात. वर दिलदला वणणिािसार दकमाि िा शबि दला.

63

पि मा गोळद (१९१३-१९९८) : परसिदध कवसयतरी. ‘नीहार’, ‘सवपनजा’, ‘परीसतपथावर’, ‘आकाशवडी’, ‘शावणमघ’ इतयादी कसवतािगरह; ‘नवी जाणीव’, ‘रायगडावरील एक रातर’, ‘सवपन’ इतयादी नासटका; ‘वाळवटातील वाट’ ही कादबरी परसिद ध.

परसतत कसवतत रणागणावर जाणाऱया आपलया मलासवषयीचया आईचया अत:करणातील सवसवध भावनाच सचतरण कवसयतरीन कसवततन कल आह.

१५. दिरोप

बाळ, चाललाि रणाघरा बासधत तोरणपचपराणाचया जयोतीनीतज कररत औकषण.

याच सवकरमी बाहनी सवततरता राखायची, खादयावरी या सविाव शासत उदयाचया जगाची.

महणसनया माझया डोळा नाही थबही द:खाचा; मीसह महाराषटरकनया धममि जाणत वीराचा.

नाही एकसह हदका मखावाट काढणार. मीच लावसन ठसवली तझया तलवारीला धार.

अशभाची िाउलीसह नाही पडणार यथ; अर मीसह िागत ना सजजा-लकषमीशी नात.

तझया शसतराना, असतराना शशक दईल भवानी, सशवरायाच सवरप आठवाव रणागणी

धनय करी माझी कि यई सवजयी होऊन, पनहा मासझया हातान दधभात भरवीन!

64

सवाधा

पर. १. ोग पाण दिवडा व दवधाि पना दला. (अ) कसवततील आई आपलया मलाला औकषण करत आह, कारण .........................

(१) मलाचा वाढसदवि आह. (२) तो रणागणावर जाणार आह. (३) तयान रणागणावर शौयमि गाजवल आह. (४) तयान करीडासपधजत नपणय परापत कल आह.

पर. २. खालमील शबिाति सदचत ोणारा अरण दला. (अ) अशभाची िाऊली (आ) पचपराणाचया जयोतीनी औकषणपर. ३. कदवतदचा आधारद खालमील तका पणण करा.

कदवतदचा दवष कदवतदचमी भाषा कदवतदतमील पातरद कदवतदत उलदख कलदला रोर वकमी

आईिद वक कलदलमी इचछा

पर. ४. कावसौिण.(अ) ‘तझया शसतराना, असतराना शशक दईल भवानी, सशवरायाच सवरप आठवाव रणागणी’, या

कावयपकीतन वयक होणारा अथमि सपष करा.(आ) ‘धनय करी माझी कि, यई सवजयी होऊन, पनहा मासझया हातान दधभात भरवीन’, या कावयपकीतील

भाविौदयमि सपष करा.पर. ५. अदभवकमी.

(अ) कसवततील वीर मातचया भावना तमचया शबदात सलहा.(आ) ‘भारतभ ही वीराची भमी आह’, याबाबत तमच मत सलहा.

उपकरम : िनयात भरती झाललया मलाचया आईची मलाखत घणयािाठी परशन तयार करा.

मलीची कनयाशाळा, किाची हअरसटाइल, ठडा कोशलडटरक, वटवकषाचया झाडाखाली, शबदाखाली अधोरशखत, हाय व रोड, रायसटगमधय सलहन दया, शवटी एनड मसत कलाय, सपवळा सपताबर.

शबदाचया या रचनची ही गमत पाहा. खर महणज भासषकदषटा व अथामिचया दषीन ही रचना चकीची आह; परत आपण बोलताना िहजगतया अशा चका वारवार करतो. इतर भाषाचया परभावामळ ह अि घडत अिल, तरी बोलणयातील भासषक चका आपण लकषात घयायलाच हवयात. आमचया घरी वतमिमानपतर दररोज यत अशा वकवयाला एखादी मलगी िहजपण आमचयाही घरी मासिक/िापतासहक रोज यत, अि महणत तवहा नकीच हशा सपकणार.

अशा सवसवध रचनातील चका शोधणयाची िवय आपण आपलयाला लावन घतली तर ियोगय भासषक रचनचा वापर आपण बोलताना कर शकतो.

भाषा सौिण

65

भाषाशदमी आदण सावरकरभाषािमदधीचा अतयत महतवाचा व परभावी सरोत महणज तया भाषतील शबदिपतती होय. भाषािमद धीिाठी

नहमीच सवसवध सतरावर परयतन होतात. तयामधय सवाततयपवमिकाळात झाललया भाषाशदधीचया चळवळीच आदय परणत होत सवाततयवीर-भाषातजजञ सवनायक दामोदर िावरकर!

भाषमधय सवसवध शबदाची भर पडत, ती इतर भाषातील शबद व िमाजाचया बदलतया रपातन आललया शबदाची! पण सवाततयवीर िावरकरानी तयाचया भाषाशदधीचया चळवळीतन असिल मराठी मातीचा वाि अिलल अथमिवाही अि मराठी शबद आपलया सवततर परसतभन आपणाि सदल आहत. मराठी भाषत परकीय भाषातन आललया अनावशयक शबदाचया जागी िावरकरानी मराठी शबद रळवणयाचा व रजवणयाचा यशसवी परयतन कला. मराठी भाषच शद धीकरण करणयािाठी िावरकरानी पढील मागााचा अवलब कला.

(१) मराठी भाषत इतर भाषातन आललया शबदाच मराठीकरण करन.(२) मराठी भाषत आललया परकीय शबदाना मराठीतच अिललया पयामियी पण मतपराय झाललया शबदाच

पनरजजीवन करन.(३) िसकत वा अनय भारतीय भाषातन मराठीत िगम शबद रळवन.(४) िवाात महतवाच महणज मराठीत आललया परकीय शबदाना सवत:चया परसतभन सवत: तयार कलल परसतशबद

दऊन मराठी भाषा िमदध करणयात िावरकराचा मोलाचा वाटा आह. भाषाशदधी चळवळीचया परभावी परचारामळ अनय काही कवी वा लखक ह िदधा भाषाशदधी चळवळीच िमथमिक

झाल व तयानी आवजमिन परकीय शबदाचया जागी मराठी परसतशबद उपयोगात आणणयाि िरवात कली. माधवराव पटवधमिनािारख कवी भाषाशदधीच िमथमिक झाल. या चळवळीमळ परभासवत होऊन अथमिवाही छटा अिणार परसतशबद बरच जण सहरररीन सनमामिण कर लागल. उदा., सवाततयवीर िावरकराच थोरल बध बाबाराव िावरकर यानी मराठी भाषत रढ अिललया ‘नबर’ या इगरजी शबदाला ‘करमाक’ हा िदर शबद िचवला. ‘रकॉडमि’ या मराठीत रढ होणयाि िरवात झाललया शबदाचा उचाक हा परसतशबद िावरकरानी सदला. ‘डट अथवा तारीख’ या दोनही परभाषा शबदाना ‘सदनाक’ हा अथमिपणमि मराठी शबद सवा. िावरकरानी सवत:च सनसममिला आसण ितत उपयोगात आणन मराठी भाषत रळवला व रजवला. ह आसण अि अनक परसतशबद िावरकरानी मराठी भाषला सदल. अि परसतशबद उपयोगात आणत आपोआप अथामिचया छटिह परचसलत हात जातील अिा िावरकराचा आगरह अि आसण त ति परसतशबद परतयकषात मराठीत रळलयाच अाज आपण पहातो आहोत.

‘मराठी भाषच शदधीकरण आसण पयामियी शबदकोश’ व ‘भाषा शदधी व सलसपिधारणा-लख’ या गरथातन मराठी भाषाशदधी चळवळीची मासहती व ततिबधी िावरकराच सवचार िमासवष आहत. दवनागरी सलपीची िधारणा हाही िावरकराचया या चळवळीचा भाग होता. इतर वणामिकषरापरमाणच ‘अ’ची बाराखडी वापरन सलपीतील िहा अकषर कमी करण, िवमि अकषर कानायक करण इतयादी सलसपिधारणचया काही िचना. ही यादी मराठी भाषा िमदधीबरोबरच सवदयारयााना भाषा िमदध करणयाि उपयक ठरल. भाषातजजञ िावरकरानी मराठी भाषला सदलल शबद-

सदनाक (तारीख), बोलपट (टॉकी), वशभषा (कॉशचयम), सदगदशमिक (डायरकटर), सचतरपट (सिनमा), मधयतर (इटवहमिल), उपशसथत (हजर), परसतवतत (ररपोटमि), नगरपासलका (मयशनिपालटी), महापासलका (कॉपवोरशन), महापौर (मयर), पयमिवकषक (िपरवायझर), सवशवसत (टटरसटी), तवररत (अजाट), गणिखया (कोरम), सतभ (कॉलम), मलय (सककमत), शलक (फी), हतातमा (शहीद), सनबाध (कायदा), सशरगणती (खानिमारी), सवशषाक (खाि अक), िावमिमत (पसबिाइट), नभोवाणी (रसडओ), दरदशमिन (टसलशवहजन), दरधवनी (टसलफोन), धवसनकषपक (लाऊडसपीकर), सवसधमडळ (अिबली), अथमििकलप (बजट), करीडागण (गराउड), पराचायमि (सपरशनिपॉल), पराधयापक (परोफिर), परीकषक (एकझासमनर), शसतरिधी (सििफायर), टपाल (पोसट), तारण (मॉगजज), िचलन (परड), नततव (लीडरसशप), िवासनवतत (ररटायर), वतन (पगार) इतयादी.

वरील लखनािाठी बाबाराव िावरकर याचयाबरोबर या भासषक कायामित िहभागी अिललया मा. चदरशखर िान यानी िहकायमि कल आह, तयाबदल िान याना धनयवाद.

66

जगलाचा फरफटका मारण, तयातील दसममिळ जनावराचा शोध घण, तयाची मासहती समळवण यात एक सनराळच ‘सरिल’ अित. काही वषाापववी दसकषण आसफकतील ‘करगर नशनल पाककि’मधील तीन सदविाचया मकामात याचा अनभव घतला होता. तयामळच या वळि कनया व सझबाबव इथल सवसवध पाकिमि (इथ जगलाना पाककि महणतात) मधय मनिोक सफरायच, ‘सब ५’ पराणयाना जासतीत जासत जवळन पाहायच यािाठी जवळजवळ बारा-तरा सदविाची िहल आयोसजत करन घतली. तयामळ आमहाला ‘जगल लाइफ’ खप जवळन पाहता व अनभवता आल.

जगल महटल महणज आपलयाकडच ज सचतर िमोर यत, त महणज घनदाट झाडी व तयात लपलली जनावर; पण आसफकत जगलाच सवरप सनरसनराळ आह. काही सठकाणी उच, घनदाट झाडाच जगल आह, तर बऱयाच सठकाणी झडपाच व िकललया गवताच. ही झडप सककवा गवतही कमरपकषा जासत उचीच अि शकत. पण घनदाट झाडीपकषा या झडपात सककवा गवतात जनावराचा शोध घण तयामानान िोप जात. अथामित जगलात सफरताना ‘सचकाटी’ आसण ‘नशीब’ या दोन बाबी फार महतवाचया अितात. चार-चार सदवि भटककती करनिदधा दसममिळ जनावर दषीिही पडत नाहीत; पण एखादा सदवि अिा उजाडतो, की सिह, लपडमि, सचतता, पाढरा गडा या िवााचच अगदी जवळन दशमिन होत. तयाचया बारीकिारीक हालचाली पाहता यतात. कमऱयात सटपता यतात. जण िाऱया शमाच चीज होत. तो कषण अकषरश: अतयानदाचा अितो.

कनयाचया नरोबी सवमानतळावर उतरलयानतर ‘आसफकन कसटर’ ककपनीचया परसतसनधीन ‘जबो’ (महणज हलो) महणत आमच सवागत कल. आमहीही तयाला ‘मिरी’ (फाइन) अि परतयततर सदल. या िफरीत आमही माउट कनया, िाबार, ॲबरडटि , लक नकर व मिाईमारा इथलया पाककिमधय सफरणार होतो. पसहला मकाम होता माउट िफारी लिबमधय. नयनरमय पररिर व माउट कनयाचया उतारावर तो अिन, ५, १९९ मीटिमि उचीवरील माउट कनयाच सशखर इथन सदित. त सशखर िर करण ही िवमिच सगयामिरोहकाची इचछा अित. गलसशअिमि, रानटी हतती, महशी याच अडथळ पार करन तयात यशसवी होणार धाडिी पयमिटकही मोठा परमाणात आढळन यतात. कनया िफारीत रोज िकाळ - िधयाकाळ परतयकी िमार चार-पाच तािाचा गम डटराइवह (जगलातील भटककती) करणयाचा कायमिकरम होता. िपणमि परवािािाठी इथ चागलया मजबत मटडोर गाडा उपलबध होतया. थोड जासत पि मोजल तर फोरवहीलिमिचीही वयवसथा होती. जगलातील खराब व अरकद रसतयावर तयामळ परवाि बराच िकर होतो. जगलात सफरताना या मोटारीच छपपर उघडणयात यत. तया छपरातन जनावराना अगदी जवळन पाहन तयाच मनिोक फोटोही काढता यतात. तिच या परतयक मोटारीत एक वायरलि िट अितो. तयामळ जगलात सफरणाऱया िवमि वाहनाचा एकमकाशी िपककि राहतो. आणीबाणीचया परिगी तर तयाचा उपयोग होतोच पण कठ काय जनावर आहत, सतथ लगच जा - अशा परकारचया िचनाही एकमकाना दता यतात.

माऊकट कनयावरन आमही वािोनरो नदीचया सकनारी विललया ‘िरोवा िाभा लॉज’मधय पोचलो. या

जपरकाश परधाि (१९५१) : परसिदध लखक. ‘ऑफबीट भटककती’ (भाग १), ‘ऑफबीट भटककती’ (भाग २), ‘ऑफबीट भटककती’ (भाग ३), ‘अनोखी िफर’, ‘बातमी मागची बातमी’ (बातमया समळसवणयामागच रजक नाट) इतयादी पसतक परसिदध. ऑफबीट भटककती यावर तयाच दक शावय कायमिकरही िादर होतात.

आसफकतील ‘सबग ५’ पराणयाची सवसवध वसशषट लखकान पाठातन वयक कली आहत. कनयाचया अथमिवयवसथसवषयीची पाठात आलली मासहती अतयत रजक आह. परसतत पाठ हा ‘ऑफबीट भटककती’ भाग १ या पसतकातन घतला आह.

| ‘दबग ५’चा सवासात (सरलवाचि)

67

वािोनरो नदीला दोन मसहनयापववी महापर आला होता. तया अनक लॉजि अकषरश: वाहन गली; पण तयातन ह िरोवा लॉज बचावल. या लॉजची रचना मोठी आकषमिक वाटली. जण झाडावर उभारलली पचतारासकत झोपडी. या लॉजचया िमोरन जी वािोनरो नदी वाहत सतच वसशषट महणज तयातील शकडो मगरी. पराचया वळि या मगरी सचखलात लपन बिलया आसण पाणी ओरलयानतर परत बाहर आलया. सकनाऱयाचया बाजला सनदान िहा फट लाबीचया अनक अिसर मगरी पडललया सदिन यतात. इथ दिऱया सकनाऱयावर सथासनक आसदवािीची वसती आह. त आसदवािी या मगरीची नजर चकवन सकनाऱयाचया कडकडन नदी ओलाडणयाच धाडि पतकरतात; पण कधीकधी मोठा बाका परिग उद भवतो. िसत वाटणारी मगर एकदम चपळ बनन नदी ओलाडणाऱयाला तोडात पकडत. अिा भयानक परिग वषामितन एखाद वळि सदितो, अि सतथलया सथासनक कममिचाऱयानी िासगतल.

िमदरिपाटीपािन िमार िात हजार फट उचावर अिलला व ७६७ चौ.सक.मी. कषतरफळाचा ॲबरडट ि नशनल पाककि हा घनदाट जगलािाठी परसिद ध.तयामळ सतथ मोठा जनावराच दशमिन ति दसममिळ आह. यािाठी इथन थोडा उचावर जगलात आककि लॉज उभारणयात आल आह. सतथ िपणमि लाकडाचया खोलया अिन, तयाचया िभोवताली पाणयाच मोठ डबकक आह. सतथ अनक जनावर पाणी सपणयािाठी यतात, तिच तयाचया जवळ परचड दलदल अिन तयात सनराळा परकारच खसनजयक मीठ मोठा परमाणात समिळणयात यत. त जनावराना आकसषमित करायला उपयक ठरत. या लॉजला बाहरचया बाजला काचचया व उघडा गलरीज अिन , सतथन जनावराच दशमिन होत व फोटोही काढता यतात. पयमिटकािाठी इथ आणखी एक चागली िोय करणयात आली आह. रातरभर बाहरचया बाजला फोकि लाइट अितात. गलरीतला बार चोवीि ताि उघडा अितो; पण तमही तमचया खोलीत झोपला आहात व दसममिळ जनावर पाणी सपणयािाठी आल तर तमहाला उठवणयािाठी बलची वयवसथा करणयात आली आह. एकदा बल वाजली तर हतती आल आहत, दोन वळा वाजली तर ऱहायनो, तीनवळा लपडमि व चार वळा बल वाजली तर काहीतरी आगळ-वगळ दशय आह अि िमजायच. मातर या डबकयात एसपरल-म मसहनयात कवळ एकदाच लपडमि आलयाची नोद होती. हतती, जगली महशी, हरण आदीचा िचार मातर मकपण होता. हतती व दसममिळ गडाचा वावर गलरीतन मसत पाहता आला. अथामित एसपरल-म मसहनयात इथ पाऊि चागला पडतो. सठकसठकाणी पाणी िाचत, झाड सहरवीगार होतात. तयामळ जनावराना पाणयािाठी, खादयािाठी फार लाब जाव लागत नाही.

गलाबी रगाचया व सनदान दीड त दोन लाख फसमगोच वासतवय अिलला नकर तलाव व तयाचया आजबाजचा पाककि हा िपणमि असफकतील महतवाचया व दसममिळ पकयाचा पररिर महणन ओळखला जातो. या तलावाचया सकनाऱयाला, फसमगो पकयाची गलाबी सकनार अगदी लाबपयात पिरलली सदित. तयाचयाजवळ जाण ति कठीण. कारण त लगच उडन जातात; पण दसबमिणीतन तयाचया हालचाली, पाणयात तरतर पळण, परड खरोखरच पाहणयािारखी अित. चववचाळीि चौ.सक.मी. कषतरफळाचा नकर तलाव हा खाऱया पाणयाचा आह. तया सनळाभोर पाणयात फसमगो आपल अनि शोधत अितात. फलसमगो मळच इथलच; पण फरिवारी-माचमि मसहनयात मातर तयाच सथलातर टाझासनयात होत. तयाचयाखरीज सनदान ४५० जातीच पकषीही या पाककिमधय आढळन यतात. तयामळ पकषीपरमीचया दषीन हा पाककि महणज मोठा खसजनाच महणावा लागल.

अतयत दसममिळ अिा पाढरा गडा नकर पाककिमधय सदिणयाची शकयता आह अि गाइड फरीदन आमहाला आधीच िासगतल होत. तयाचबरोबर काळ गडही इथ आहत. फसमगो पकयाची राग पाहन परतत अिताना फरीदन अचानक गाडी झडपात घिवली. िरवातीला तीन-चार काळ गड सदिल. तयाचया माग पाढरा गडा चरत होता. तयाची कातडी अगदी पाढरी होती. ही पाढरी कातडी चागलीच उठन सदित होती. काळ व पाढर समळन जवळजवळ ८० गड या पाककिमधय आहत. पाढऱयाची िखया मातर जमतम १५ त २० इतकीच आह.

68

िपणमि आसफकत ‘सबग ५’ हा शबद परयोग फार पववीपािन पररसचत आह. ह पाच सबग कोण? सिह, लपडमि-सचतता, गडा, हतती व जगली महि. त आकारान मोठ आहत. महणन तयाना ‘सबग ५’ महटल जात नाही, तर या पाचही पराणयाची जसमनीवरन सशकार करण अतयत कठीण अित महणन तयाना ‘सबग ५’ अि िबोधल जात. तयापकी गडा, हतती व जगली महि याच मनिोक दशमिन आततापयात झाल होत. रासहललया दोन पण िवाात महतवाचया ‘सबग’च दशमिन होणार की नाही? हा महतवाचा परशन होता.

लक नकर त मिाईमारा हा जवळजवळ ३५० सक. मी. चा परवाि, आतलया अतयत खराब रसतयामळ तरािदायकच वाटला. तयात मिाईमारा यथील मारा िरोवा कमपमधय दपारच जवण घऊन आणखी िववापाच हजार फट उचीवरचया मारा िररना लॉजला आमहाला जायच होत. वसतत: सतथ जाणयािाठी नरोबीहन सवमानाची िोय आह. पण तराि झाला तरी मोटारीनच जा, कारण तया गवतात दसममिळ पराणी सदिणयाची शकयता असधक अिा िला मासहतगारानी सदला होता.

दपारच जवण आटोपन आमही मारा िररना लॉजमधय कच कल. जाता जाता फरीदन गाडी एकदम थाबवली आसण जवळजवळ कमरएवढा वाढललया िकया गवतात घिवली. ‘बहधा सतथ सिह सदितो आह’ या तयाचया वाकयान मी एकदम िावध झालो. जयतान कमरा िरिावला आसण उघडा टपातन आमही आजबाजला पाह लागलो. मोटार जोरात जात होती आसण अचानक थाबली...

िमोर वनराज गवतात मसत आराम करत होत. थोड पढ गलो तर तयाच िार कटठबच िमोर आल. दोन-तीन सिसहणी व तयाची दहा बाळ. शजारीच एक महि मारली होती. दोन सिसहणी व चार-पाच बछड अदयाप तया महशीचया िागाडातच बिन ताव मारत होत...काहीच भोजन पणमि झाल होत तर काहीची भक अदयाप भागली नवहती. फरीदचया अदाजानिार ही महि तयानी काही तािापववीच मारली अिावी. कारण सनमम कटठबीय अदयाप ताटावरन उठल नवहत...

‘आधळा मागतो एक आसण दव दतो दोन’ अशी आमची शसथती झाली होती. सकती फोटो काढ, कि शसटग कर यात आमही मगन होतो. सशकार कलयानतर खाणयाचा पसहला मान सिहाचा. तयामळ खाऊन तपत झालयान सिह िसतावला होता. तयाला बहधा ‘मी पाणी सपऊन यत. तोपयात बछडाना िाभाळ’ अि िागन एक सिहीण सनघन गली. जाताना ती सिहाचया जवळ जाऊन एक समसनटभर थाबली... तयाचयात खरोखरच अिाच िवाद झाला अिल का? आता िवमि सिह कटठबीय आमचया मोटारीचया िावलीत अगदी मोटारीला खटन पहडल. फरीदन गाडी कवहाच बद कली होती. असजबात हालचाल न करणयाचया िचना तो आमहाला खणादार करत होता. िमजा, सिह सककवा सिसहणीन जमतम दोन-तीन फट उचावरील उघडा छताचया सदशन उडी घतली अिती तर... िारच सचततथरारक होत. आमहाला लवकर पोहोचायच होत. ह तर आमही कधीच सविरन गलो होतो. एक बछडा सिहाचया आयाळीशी खळणयाचा परयतन करत होता. सिहान त थोडावळ िहन कल. पण नतर एक हलकािा पजा मारन, ‘तराि दऊ नकोि’ महणन बछडाला िनावल. ह िवमि नाट जवळजवळ अधामि-पाऊण ताि चालल होत... जण सडसकवहरी चनल...फरक एवढाच होता, की या वळी आमही कवळ सतघ तयाच िाकषीदार होतो. अखर फरीदन गाडी िर कली. सिह, दोन सिसहणी, िहा-िात बच थोड बाजला झाल. तयाना काहीही इजा पोहोचणार नाही अशा दकषतन फरीदन सतथन गाडी काढली.

पढचया परवािात जगलाचया या राजाची जी वसशषट िमजली ती फारच उद बोधक वाटली. सदविाच जवळजवळ वीि ताि सिह हा आळिटन पडलला अितो. बहतक सशकार सिसहणीच करतात. मातर कठही तया अडचणीत अितील, तर मातर तो तयाचया मदतीला धावतो. तो कसचत सशकारही करतो. वसतत: सिह तािाला ६० सक. मी. चया वगान पळ शकतो. पण तयाचा सटसमना खपच कमी अितो. तयामळ तयाला सशकार करायची अिल तर पसहलया २०० मीटिमिचया टपपयातच तो िावज पकडतो. अनयथा िोडन दतो. तयाच कटठब ह िवमििाधारणत: तीि जणाच अित व आयषय १५ त २० वषा. सिहाला जगलात तिा एकही शतर नाही. तरि (हायना) तयाची सपल पळवतात व खातात. मातर मोठा सिहावर सककवा सिसहणीवर हला

69

करणयाची कोणाचीच सहमत होत नाही. पण सवशष महणज निसगमिकरीतया मललया सिहाचा िागाडा शकयतो कधीच समळत नाही. कारण वदधतवान सककवा आजारान सिह मरायला टकला की तयाचा वाि तरिाना बरोबर यतो व त तयाचा परता फडशा पाडतात. सिहाचा एकमव शतर महणज मनषयपराणी. तया भागातही मनषयपराणयाची िखया वाढत आह. तयामळच सिहाची िखया सदविसदवि कमी होत आह....

‘सबग ५’चया दशमिनाचया बाबतीत या वळी आमच गरहमान चागल अनकल आह याची झलक तर समळाली होती. मारा िररना लॉज अगदी उचावर बाधल आह. परतयक खोलीतन िमोरचया जगलातला पररिर मसत सदितो. खोलीत पाऊल टाकल आसण थोडा अतरावर हततीचया कळपाच दशमिन झाल. बबन (अजसर माकड) पािन िावध राहणयाचया िचना आधीच दणयात आलया होतया. सतथलया तीन सदविाचया मकामात रोज सनदान पाच-िहा तािाचा गम डटराइवह करायचा होता. तयािाठी िाधारणत: पाच-िहा गाडा एकदम बाहर पडतात व शकयतो बरोबर राहतात. एखादी गाडी जगलातील सचखलात फिली, रसता चकला सककवा काही बाका परिग सनमामिण झाला तर मदत समळावी हा तयामागचा हत.

एकदा दपारचया वळि रसतयावर पाच-िहा गाडा उभया होतया व िवााच लकष थोडा दरवर अिललया झाडाकड होत. आमहीही तया ताडात िामील झालो. कमरा, दबवीण तयाच झाडाचया सदशन रोखली तर झाडाचया फादीवर एक लाबलचक लपडमि बिला होता. शजारीच तयान मारलल हररण लटकत होत. लपडमिचया मानत जबरदसत ताकद अित. तयामळच मारलल जनावर ओढत तो झाडावर चढव शकतो. लपडमि व सचतता याचयात फरक आह. लपडमिची शपटी लाब अित व टोकापािन मधयापयात तयाचयावर सठपक अितात. लपडमि िवमििाधारणपण ियामिसताचया वळि सककवा रातरीचया वळि सशकार करतो. तयाची दषी व शवणयतर फार तीकण अित. तयाच आयषय िाधारणत: वीि वषाापयात अित. तयाचया कातडाला आतरराषटरीय बाजारात जबरदसत मागणी आह.

एक सदवशी िधयाकाळचया िमाराि आमही मोटारीन लॉजचया मागचया बाजि गलो. सतथन एक छोटी नदी वाहत होती. तया सठकाणी काही जनावर सदितात का याचा शोध घयायचा होता. आमचयाबरोबर आणखी एक गाडी होती. आमही पढ सनघन जात होतो. इतकयात वायरलिवरन िदश आला, की लगच माग सफरा. िमार पाचश मीटिमि माग आलो तर िमोर सचततीण व सतची तीन बाळ उभी होती. सतचया हालचाली कमालीचया मोहक होतया. बचककपनीही आईबरोबर रबाबात उभ राहन जण आमहाला फोटोिाठी पोज दत होत. चार-पाच समसनट ह फोटो िशन झाल आसण िमोरचया गवतात िवमि कटठब गायब झाल. सचतता हा जगातील िवाात चपळ पराणी. तो तािाला १०० सक. मी. चया वगान पळतो. पण तयाचा हा वग पसहलया ५०० मीटिमिपयातच अितो. तयाच शरीर गोडि, लवचीक, छाती भरदार व मखय महणज पाय लाब अितात. सशकार करणयाची तयाची पदधत सनराळी अित. तो आपलया िावजाचया जवळ दबकत, दबकत जातो आसण एकदम हला चढवतो. तया जनावराला गदमरन टाकन तो तयाला मारतो व सशकार लगच खायची निल तर पालापाचोळान झाकन ठवतो. अनयथा तरि तया आयतया समळाललया सशकारीवर डला मारतात.

कनयाची अथमिवयवसथा परामखयान चार परकारचया उतपनिावर आधाररत आह. त महणज- (१) पयमिटन (२) कॉफी (३) चहा (४) फल (गलाब). तयात पयमिटनाचा करमाक पसहला आह. कनया िरकार पयमिटन कषतर सवकसित करायचा खपच परयतन करत आह. पयमिटकानी जगलात सफरताना काय दकषता घयावी याच सनयम करणयात आल आहत. उदा. मोटारीतन सफरताना शकयतो मखय रसता िोडन आत जाऊ नय, अगदी दसममिळ पराणी सदिला तरच झडपात सशराव, पण परत लवकरात लवकर मखय रसतयावर याव, जनावराचया जवळ बोल नय, टाळा वाजव नयत व तयाना खायलाही घाल नय. सिह, गडा, लपडमि-सचतता याचया िभोवताली पाचपकषा जासत वाहनानी थाब नय, जनावराचा पाठलाग कर नय व तयाना तराि दऊ नय इतयादी... या सनयमाच उलघन करणाऱयाना दड करन तवररत पाककिबाहर काढणयाच असधकार रजिमिना आहत. िरकार याबाबत असतशय दकष अिलयानच कनया िफरीला यणाऱया आतरराषटरीय पयमिटकाची िखया सदविसदवि वाढत आह.

70

पर. १. किा पाकसणमधद दफरणाचद दरिल खालमील मदा दवचारात घदऊि दला.

‘गम डटराइवह’

पर. २. दटपा दला. (१) कनयातील पयमिटन कषतराबाबत तथील िरकारची भसमका. (२) ‘सबग ५’च थोडकयात वणमिन.पर. ३. पाठाचा आधारद दसाचद कटब व लदखकाचद कटब ाचा भदटमीचा परसग तमचा शबिात दला.

सवाधा

परवािवणमिन महणज एखादया सथळाला भट दऊन आलयानतर तया सठकाणच घतलल अनभव व तया सठकाणी पासहललया सथळाच बारकावयािह सनरीकषण शबदबदध करण होय.

l परवासवणणि कसद दलावद?परवाि वणमिन सलसहताना तयात खालील मद दयाचा सवचार वहावा.

(१) परवासाचद दठकाण ः ठरवललया सठकाणची भौगोसलक, ऐसतहासिक वसशषट, तथील हवामान शसथती, सनयोसजत सठकाणी

पोहोचणयाच मागमि या िगळाचया पवमितयारीसवषयी थोडकयात मासहती घण आवशयक आह.(२) िदमक का पादलद ः सजथ भट दणार सतथल लोकजीवन, िसकती, वशभषा, बोलीभाषा खादयपदाथमि आसण अथामितच

सनिगमि, ऐसतहासिक, भौगोसलक महतव इतयादी.(३) सकम दिरमीकषण ः परवाि करताना सनरीकषणातन लकषात आलल छोट बारकाव, तपसशलाची नोद करन ठवावी. लख

सलसहताना अशी काही सनरीकषण नोदवलयाि आपलया सलखाणाला वगळ पररमाण समळत.(४) सज सवािातमक लदखि ः परवािवणमिनाची शली ही उतककठावधमिक तरीही िहज अिावी. सलखाणातला ओघ कायम राहील याच

भान ठवाव.(५) ससमरणमी परसग ः परवािाचा आनद घता-घता घडणाऱया अनपसकषत घटना, परिग, कसचतपरिगी आललया अडचणी,

तयावर कलली मात याचा उलख परवािवणमिन सलसहताना जरर करावा.परवािवणमिन महणज परवािाचया तयारीपािन िर होणारा हा सिलसिला परवाि िपन, मळ जागी यऊन

सवसथता समळपयात अवयाहतपण आपिक िरच अितो. परवािातील वगळपण, सनरसनराळा वयकी, आलल हटक अनभव, काही अद भत गोषी या िवााची एक िदर अनभती तयार होत. िखोल सनरीकषणातन ती उठावदार बनत. तयातन परवािवणमिन हा एक बोलका, अकषरबद ध नजारा तयार होतो. तयामळच सनरीकषण, मासहती, वसशषट, आललया अडचणी आसण सवलकषण अनभव तिच कलली धमाल, या िवमि गोषी िहजपण सलसहलया की परवािवणमिन तयार होत.

परवासवणणि दलहा.ñ

71

तकाराम धाडद (१९६१) : परसिदध कवी. सवसवध िापतासहक, मासिक, सदवाळी अकातन कथा व लसलत लखन. सनिगमि व माणि हा तयाचया लखनाचा आवडता सवषय. ‘वळीव’ हा कसवतािगरह परसिदध.

वनवािी, तयाच डोगरदऱयातील जीवन, सनिगमि, सनिगामिसवषयीच परम व तयामधील अतट नात याच वणमिन परसतत कसवततन कवीन कल आह. ‘वळीव’ या कसवतािगरहातन परसतत कसवता घतली आह.

१६. विवासमी

आमही िोगििाजाचीपोऱह कळस आईचीआमही उघिी बोिकीबाळ पिविा माईची.

घऊ हाताव भाकिवि भाजीला भोकिखाऊ खिकाव बसनदऊ खिीत ढकि.

खळ टकिी भवतीपळ वाऱयाचया सगतीवि पाघर आभाळलोळ पथवीविती.

आमही वाघाचया लवणाचआमही वादाि नळीचगाव वहाळापलयािआमही उबि माळीच.

बस सयातच रसनपह चदाक हसनबोल वाज नतनकडािीनाच घोगिी नसन.

िोई आभाळ पलीतचाल निवहाचया चालीतनहि झािा-कडाविीबोल पकयाचया बोलीत.

आमही ससयाचया वगानजाऊ िोगि यगनहात लाऊन गगनायऊ चादणया घऊन.

भाग -४

72

पर. १. खालमील शबिसमातमील अरण सपष करा. (१) पाघर आभाळ- (२) वादार नळीच- (३) आभाळ पलीत-

पर. २. शोध घा.

(अ) ‘हात लाऊन गगना यऊ चादणया घऊन’ या कावयपकीत वयक होणारा आसदवािीचा गण-

(आ) कसवतचया यमकरचनतील वगळपण-

पर. ३. कावसौिण. (१) ‘बि ियामिच रिन पह चदराकक हिन’, या कावयपकीतील भाविौदयमि सपष करा. (२) ‘डोई आभाळ पलीत चाल सशवहाचया चालीत’, या पकीतील कवीला असभपरत अिलला अथमि िागा.

पर. ४. अदभवकमी. ‘आसदवािी िमाज आसण जगल याच अतट नात अित’, यासवषयी तमच सवचार सलहा.

सवाधा

सलशखत मजकरािाठी योगय सवरामसचनहाचा वापर महतवपणमि अितो. सवरामसचनहाचया चकीचया वापरामळ िपणमि वाकयाचा अथमि बदल शकतो व भाषचा बाजही सबघड शकतो. भाषा योगय सवरपात अथमिवाही होणयािाठी सवरामसचनहाचया योगय वापराचा अभयाि व िराव होण आवशयक आह.l खालमील वाकात ोग दवरामदचनद वापरि वाकद पना दला.

(१) त बाधकाम किल आह(२) आकाशककदील पणमि झालयावर दादानी तो खाबावरचया शखळाला टागला(३) गलाब जासवद मागरा ही माझी आवडती फल आहत(४) अरर तयाचयाबाबतीत फारच वाईट झाल(५) आई महणाली िोनम चल लवकर उशीर होत आह

भाषा सौिण

73

बाळ ज. पदडत (१९२९-२०१५) : परसिदध लखक. सकरकट िामनयाच िमालोचक. ‘पसहल शतक’, ‘कमाराच खळ’, ‘सकरकटमधील नवलकथा’ इतयादी पसतक परसिदध.

ऑसलसपक िामनयाची िरवात का व कशी झाली? ह िामन भरवणयामागील उद सदष कोणती? ऑसलसपक वतमिळाचा अथमि काय? या िवााचा आढावा परसतत पाठातन लखकानी घतला आह. परसतत पाठातन जागसतक ऑसलसपक करीडासपधाासवषयीची मासहती सदली आह.

ऑसलसपक गावाकड आमची मोटार भरधाव वगान जात होती. गदवी परचड अिली तरी रहदारीला अडचण मळीच नवहती. यणयाजाणयािाठी वगवगळ रसत होत. खळाच मदान जवळ यऊ लागल, ति आमच डोळ िमोरील सकषसतजाकड लागल. खपच उच अशा सतभावर एक भलामोठा धवज फडफडत अिलला

आमहाला सदिला. ऑसलसपक िामनयाच त सवततर सनशाण होत. धवजावरील पाढऱयाशभर पाशवमिभमीवर लाल, सपवळा, सनळा, सहरवया व काळा रगाची वतमिळ एकमकात गफलली होती. जण पाच समतरच हातात हात घालन आपलया मतरीची िाकष जगाला दत होत! ही पाच वतमिळ महणज जगातील पाच खड आसण तयाची शभरधवल पाशवमिभमी महणज सवशाल अतराळ. या धवजावर ऑसलसपकच रिीदवाकय सलसहलल आह- ‘सिसटयि, ऑशलटयि, फॉसटमियि.’ महणज गसतमानता, उचता, तजशसवता. परतयक खळाडन जासतीत जासत गसतमान होणयाचा परयतन कला पासहज; असधकासधक उची गाठणयाची सशकसत कली पासहज आसण बलिवधमिनािाठी जासतीत जासत शम कल पासहजत, अिा िदश हा धवज खळाडना दत अितो. या धवजसतभाजवळ एक सफसतमिदायक मशाल ितत तवत अित. ऑसलसपक िामन महणज करीडापटिाठी आसण करीडाशौसकनािाठी एक पवमिणीच अित. परवीचया पाठीवरील िवमि राषटरातील िमार पाच त िहा हजार खळाड या िामनयामधय भाग घतात. सतरी-खळाडचीही िखया दोन हजाराचया आिपाि अित. परकषागारात िमार िततर त ऐशी हजार परकषक बिणयाची िोय अित. यासशवाय िमार पचवीि हजार लोकाना ह िामन उभ राहन पाहता यतात. पोहणयाचया शयमितीिाठी चार-पाच तलावही बाधलल अितात.

खळाच सवशाल मदान, तयाभोवतालच परचड परकषागार, रहदारीिाठी मदाम बाधललया अनक िडका, लोहमागमि, परष व सतरी-खळाड याचया सनवािािाठी बाधललया अिखय खोलया अिललया इमारती, विसतगह, परकषकाचया शमपररहारािाठी ििजज अशी सवशाल उपाहारगह-अि ह एक मोठ गावच अित! याला ‘ऑसलसपक शवहलज’ अि महणतात. ‘ऑसलसपक शवहलज’ विवणयाची कलपना इ. ि. १९५६ मधय मलबोनमि यथ माडणयात आली. पसहल ‘ऑसलसपक शवहलज’ सतथलच. ऑसलसपक

१७. ऑदलदपक वतणळाचा गोफ

मनषयाचया िवाागीण वयशकमतव सवकािात करीडच महतव अननयिाधारण आह. िवमि सतरावर खळल जाणार करीडािामन ह करीडारसिकाचच नवह तर जगभरातील करीडापरमीच लकष वधन घणार ठरतात.

िपणमि जगभरातील करीडािामनयात ‘ऑसलसपक करीडािामनयाना’ एक मानाच सथान आह. ‘ऑसलसपक २०२०’ चया सवजयाच उद सदष डोळािमोर ठऊन आपलयाला आवडणाऱया खळावर लकष कसदरत करन, तयात पारगत होऊन आपलया दशाला ‘ऑसलसपक सवजयाच मानकरी’ होणयािाठी असधकासधक परयतनशील राहया.

74

िामन दर चार वषाानी होतात. ह िामन पाच सदवि चालत. इ. ि. पवमि ७७६ मधय ह िामन झालयाची पसहली नोद गरीि दशाचया इसतहािात िापडत. तया वळी सपधजत यशसवी होणाऱया खळाडचा, ऑसलवह वकषाचया फादीची माळ घालन, गौरव करणयात यत अि. गरीि दशातील अनक शहर परसपरातील भदभाव सविरन या यशसवी सपधमिकाच परचड सवागत करत. या िामनयातील खळाडना राषटरीय िणिमारभाचया वळी मानाच सथान समळत अि. पढ गरीक िततचा ऱहाि झाला आसण तयाबरोबर इ. ि. पववी ३९४ मधय ह िामन बद पडल.

मतरीचा मतर िागणाऱया या ऑसलसपक िामनयाची तयानतर इ. ि. १८९४ िाली आधसनक जगाला आठवण झाली. तया वषवी फानि दशात एक ‘ऑसलसपक कागरि’ भरवणयात आली होती. तया कागरिला अनक राषटराच परसतसनधी हजर होत. कबर टीन नावाचया फच करीडातजजञान या कागरिमधय ऑसलसपक िामनयाच पनरजजीवन कल. शरीरिपदा वाढवणयािाठी, बलिवधमिन करणयािाठी आसण परामखयान दशादशातील मतरी वाढन तयाचयात समतरतवाची सपधामि वहावी यािाठी पराचीन ऑसलसपक िामनयापरमाणच यापढ आतरराषटरीय करीडासपधामि भरवावयात अि ठरल. १८९६ पािन ऑसलसपक िामन दर चार वषाानी वगवगळा दशात भरवल जातात. तया सनसमततान जगात िद भावना, िमता, मतरी, सवशवबधतव, सशसत व ऐकय या भावना वाढीि लागतात.

या िामनयात सनरसनराळा एकवीि खळाची तरतद आह. परषािाठी व शसतरयािाठी वगवगळ िामन होतात. या िामनयाचया वयवसथिाठी एक आतरराषटरीय ऑसलसपक िसमती नमलली अित. या सपधाात भाग घणाऱया परतयक दशाच एक त तीन परसतसनधी या िसमतीत अितात. या िसमतीमधय खळाची वयवसथा तया तया खळाचया आतरराषटरीय िघाकड अित. ऑसलसपक िामनयािाठी लागणारा खचमि फारच मोठा अितो. हा िवमि पिा सपधमिक दश उभा करतात.

करीडचया कषतरात जासतभद नाही, धममिभद नाही की वणमिभद नाही. यथ िवााना िमान िधी समळत. अमररकतील जिी ओवनि हा वशान आसफकी खळाड. १९३६ मधय बसलमिनला झाललया ऑसलसपक सपधजत तयान चार असजकयपद समळवली. इतकच नवह, तर तया चारही बाबतीत तयान नव उचाक परसथासपत कल. अमररकचया यशाचा तो मोठा सशलपकार ठरला. अमररकनच नवह, तर िाऱया जगान या खळाडचा तया वळी कवढा गौरव कला! कवढ कौतक कल! ओवनिचा वणमि, तयाचा दश ह िवमि सविरन िाऱया जगान तयाची परशिा कली.

एसमल झटोपक हा झकोसलोवहासकयाचा खळाड. १९५२ िाली तयान हलसिकीच मदान गाजवल. तथ तयान ५,००० मीटर धावण व मरथॉन या लाब पललयाचया शयमितीत नवीन सवकरम कल व नवा इसतहाि घडवला. जगातील एक ‘मानवी रलव इसजन’ अशी झटोपकन खयाती समळवली. यामळ जगातील िवमि लोकाना झटोपकबदल तर असभमान वाटलाच; पण तयाबरोबर झकोसलोवहासकया दशाबदलही तयाचया मनात आदर सनमामिण झाला.

आसफकतील इसथयोसपयाचा अबब सबसकला या खळाडन तर अनवाणी पायान मरथॉन-लाब पललयाची शयमित सजकली! एवढ मोठ अतर तयान २ ताि १५ समसनटात काटल. फनी बकिमि या सतरी-खळाडन तर १९४८ िाली ऑसलसपकच मदान दणाणन िोडल. १०० व २०० मीटरचया शयमितीत परथम करमाक समळवला. भारतान हॉकीचया सपधजत अनक वषज असजकयपद सटकवल. िपरसिदध भारतीय हॉकी खळाड धयानचद याच नाव सकतयक वषज जगात िवााचया सजभवर नाचत होत. ऑसलसपकचया मदानावर खळाड खळत अितात, तवहा खळाडना पराकरमाचा व परयतनवादाचा िदश दणारा धवज डौलान फडकत अितो. तया धवजावरील पाच खडाची पाच वतमिळ िमतचा व सवशवबधतवाचा िदश जगाला दत अितात; तर तयाचया शजारीच कषदर सवचाराचा अधकार घालवणारी जयोत तवत अित.

75

पर. १. आकतमी पणण करा.

पर. २. ोग पाण दिवडि वाकद पना दला.

(१) पसहल ऑसलसपक शवहलज......... यथ विल. (अ) गरीि (आ) मलबोनमि (इ) फानि (ई) अमररका(२) पसहल ऑसलसपक िामन......... िाली झाल. (अ) १८९४ (आ) १९५६ (इ) इ. ि. ७७६ (ई) इ. ि. पवमि ३९४

पर. ३. खालमील वाक वाचा. अधोरदनखत कलदला शबिाबाबत मादतमी भरि तका पणण करा. एखादया शबिाला खालमील मदद लाग िसतमील तर दतरद- द दचन दला. उिा., ‘व’ ासाठमी दलग, वचि, दवभकमी सगळमीकडद

- द दचन दईल. (१) परषािाठी व शसतरयािाठी वगवगळ िामन होतात.

अ. कर. शबद मळ शबद शबदजात परकार सलग वचन सवभकी(१) परषािाठी(२) व(३) शसतरयािाठी(४) वगवगळ(५) िामन(६) होतात

पर. ४. सवमत. (१) ‘ऑसलसपक महणज सवशवबधतव’ ही िकलपना सपष करा. उपकरम : िन २०१६ िाली झाललया ऑसलसपक िामनयातील िवणमि, रजत व कासयपदक समळवणाऱया खळाडची मासहती

आतरजालाचा वापर करन खालील तकतयात सलहा.

सवाधा

ऑसलसपकच रिीदवाकय

वाकयातन समळणारा िदश

(अ) (अा)ऑसलसपक िामनयातन सवकसित

होणाऱया भावना.

अ. कर. वकमीचद िाव िदश खदळाचद िाव पिक

76

रगमचावरील पडदा दर झाला. परकषागह एकदम शात झाल. वादयवदाच सवर घम लागल. परकषागहातली कजबज एकदम थाबली.

रगमचावरील परकाशाचया झगमगाटात सलली हालज एकतानतन गात उभी अिलली सदिली. तवहा िाऱया परकषागहाची नजर सतचयावर शखळन रासहली आसण वादयवदाशी जवहा सतचया ककठातल सवर एकरप झाल तवहा िार शोत सजवाचा कान करन ऐक लागल. िरल सवराची एक अलौसकक तजोमय शीमतवी िाकार झाली. िाऱया शोतयाच भान हरपन गल.

सलली हालजचा पाच वषााचा धाकटा मलगा चालवी सवगमधय उभा होता. आपलया आईचया गाणयाशी तयाची तदरी लागली होती. सतचयाकड मोठा परमान बघत तो सनशचल उभा होता.

सलली हालजच गाण ऐन रगात आल. सतचया गोड गळातन तारिपतकातल सवर िहजतन बाहर पडायला लागल. सतचया ककठमाधयामिन शोत डोल लागल. फलन गल. सलली हालजचा तारिपतकातला तो मधर सवरसवलाि चालला अितानाच सतचा आवाज एकदम सचरकला. काही कलया ककठातन आवाज फटना. सवर आतलया अात सवरन जाऊ लागल. सवरानी वादयवदाची िाथिगत िोडन सदली. काही कलया काही होईना. बिक सवर ककठातन बाहर यईनात.

आपलया ककठातन सवर परगट करणयाची सतची धडपड चालच होती. सवदध झाललया एखादया चडोल पकयान आपल पख फडफडन उच अाकाशात झप घणयाची धडपड करावी, अशािारख त कसवलवाण दशय सदित होत.

तया सदवशी सकतयक शोत परकषागहात गदवी करन बिल होत. सलली हालजच त फार चाहत हात. ‘काय झाल?... एकदम अि काय झाल?’ अशी तयाची आपापिात कजबज िर झाली.

परत सतचया आवाजाला एकदम काय झाल होत, ह सतच सतलाही कळत नवहत. मग शोतयाना कठन कळणार?

काही काळ तया शोतयानी दम धरला; परत सलली हालजचा दम आता परता सनघन गला होता.

भा. ि. खदर - भालचदर दततातरय खर (१९१७) : कथालखक, कादबरीकार. सवपल व सवसवध सवरपाची वाड ःमयीन सनसममिती. ‘िखाचा लपडाव’, ‘परायशशचतत’, ‘शभमगल’, ‘नदादीप’, ‘वादळवारा’ या कादबऱया; ‘यजञ’, ‘अमतपतर’ या चररतरातमक कादबऱया; ‘अधातरी’, ‘द सपरनिि’ ह अनवासदत िासहतय; ‘आईनिटाईनच नव सवशव’, ‘गीताजञानदवी’, ‘अपरोकषानभसत’ ह गरथलखन परसिद ध. किरी या वततपतराच २५ वषा उपिपादक, तिच िहयादरी मासिकाच वयाविासयक िपादक.

परसतत पाठात चालवी व तयाचया आईमधील परम, तिच चालवीचया रगमचावरील पदापमिणाच वणमिन कल आह. परसतत पाठ ‘हिर द:ख’ या पसतकातन घतला आह.

१८. सरद ि:ख

77

काही काळानतर शोतयाना दम धरवना. काही तरी सवपरीत घडल होत खाि !मग परकषागहातील िाऱया शोतयात कजबज िर झाली. शोत आरडाओरडा कर लागल. आरडाओरडा

वाढ लागला. सकतयक शोतयाना सतच त गाण तोडपाठ होत. त भिाडा आवाजात सतच गाण महण लागल. तयाचया तया महणणयाला सशटाची आसण आरोळाची िाथ िहजच समळाली.

सवगमधय उभया अिललया चालवीला काहीच कळना. कावऱयाबावऱया मदरन तो गोधळन आईकड बघत उभा होता. सटजवरचया परकाराची सटज मनजरलाही काही कलपना नवहती. तयामळ तो आतलया बाजला काहीतरी काम करत बिला होता. यापववी अिा परकार कधीच घडला नवहता. नतय अिो, िगीत अिो सककवा नाट अिो, सलली हालजकड कधीच बघाव लागत नि. परकषागहात, मयसझक हॉलमधय सककवा कसटनमधय सलली हालज एकदा उभी रासहली महणज मनजर सनधामिसतपणान दिरीकड बघायला मोकळा होत अि. ती उभी राहीपयात काय ती तयाला धावपळ करावी लाग. सलली नतय करणयात जशी सनषणात होती तशी सपयानो वाजवणयातही वाकबगार होती. नतय करताना सतचया पदनयािात जशी जाद होती तशीच सतचया हाताचया बोटातही एक परकारची सवलकषण जाद होती. मधयम उचीचया सलली हालजची लाबिडक बोट सपयानोचया पाढऱयाशभर पटटावर नाचायला लागली महणज सपयानोतन सवरही बहोशीन नतमिन करायला लागत आसण ती गायला लागली, की सतचया ककठातन ज सवगवीय सवर बाहर पडत त तया सपयानोतील सवरामधय एकरप होऊन जात. सकतयक सवनोदी परहिनात ती काम करायची, तवहा परकषागहात हासयलहरी उठायचया, तया मनजरचया कानावर हमखाि पडायचया. सलली हालजचया सटजवरचया कामाकड कधीच लकष दयाव लागायच नाही.

तयामळ तया सदवशी जवहा परकषागहातन आरडाओरडा आसण आरोळा याचा आवाज सटज मनजरचया कानी पडला तवहा तो धावतपळत आला आसण सवगमधय चालवीचया शजारी यऊन उभा रासहला. गोधळन जाऊन तो रगमचावरील सलली हालजकड बघत होता.

सलली हालजची मदरा पाढरी पडली होती. आजवर सतचया गोड चढा गळान सतला कधीही दगा सदला नवहता. हकमी आवाजामळ सतची ितत परगती होत गली होती. ती असधकासधक नाव समळवत चालली होती. चागलयापकी पका कमवत होती; परत सवदयलता चमकावी आसण कषणाधामित घनदाट अधकारात सवलीन होऊन जावी, अिा परकार घडला होता. आजपयात सतची एवढी अवहलना कधी झाली नवहती. तया अपमासनत अवसथत सटजवर थाबण सतला मळीच शकय नवहत.

ती मकाटान सवगमधय परतली.सटज मनजर चालवीबरोबर सतथच उभा होता. तयाला काय बोलाव ह िमजना आसण नमकक काय झाल

आह, ह चालवीला िमजना.रडवलया सवरात सलली हालजच महणाली, ‘‘माफ करा... माझा आवाज काही कलया बाहर फटला

नाही. मी तरी काय करणार? मी गाणयाचा खप परयतन करन पासहला. पववी अि कधी झाल नवहत.’’मनजरला त माहीत का नवहत?तयान ‘सपनफोर अड अयोलानध’ आसण ‘समकाडो’ या नाटकातलया सतचया भसमका बसघतलया होतया.

िलवहन ककपनीतल ऑपरा बसघतल होत. सतन गायलल शासतरीय िगीतही ऐकल होत.मग आताच सतचया आवाजाला एकदम काय झाल होत त मनजरलाही कळल नाही; परत तयाला

काहीतरी सनणमिय घण भागच होत.तो महणाला, ‘‘ठीक आह. तमही थोडी सवशाती घया.’’थोडा सवचार करन मनजर पढ महणाला, ‘‘पण मडम, आपला कायमिकरम काही झाल तरी पढ चालच

रहायला हवा! नाहीतर आपली नाचकी होईल.’’

78

सललीन मनजरकड उदािवाणया दषीन बसघतल. सतच नीलवणमि बालक नतर पाणावल होत. सतचया पाणीदार नतरात आता कारणयाची छटा सदित होती. हातात सतन आपला कोट धरन ठवला होता. जण आपला तो नाटकातला कोट सतन कायमचा आपलया अगावरन उतरवन हातात पकडन ठवला हाता.

आपलया हाताचया मठी जळवन ती मनजरकड बघत कसवलवाणया मदरन तयाला महणाली, ‘‘मी हा कायमिकरम किा काय पढ चाल ठवणार? मला तर त आता सटजवरही यऊ दणार नाहीत !’’

मनजर एकदम महणाला, ‘‘छ, छ ! तमही आता सटजवर जायची गरज नाही, परत तमच त अपर रासहलल गाण कणीतरी सटजवर जाऊन महणायला हव ! या तमचया छोटा चालवीला तमच त गाण यत. तयाला त गाण महणताना मी ऐकलय. तमची हरकत निल तर मी याला सटजवर घऊन जातो.’’

यावर सलली काहीच बोलली नाही. सतन चालवीकड एकदा सनरखन बसघतल. तयाला जवळ घतल. तयाचया काळाभोर करळा राठ किातन हात सफरवला.

चालवीला घऊन सटज मनजर कवहा सटजवर गला हही सतला कळल नाही. परकषकाना उदशन मनजर महणाला, ‘हा चालवी... सलली हालजचा मलगा. याचया अाईची परकती

एकदम सबघडली...तवहा सतच अपर रासहलल गाण आता हा पर करील ! आपण त शातपणान ऐकन घयाव...धनयवाद !’

मग चालवीकड बघन मनजर महणाला, ‘‘ह...चालवी...आता परकषकाना त जक जोनि महणन दाखव.’’एवढ बोलन मनजरन चालवीची पाठ थोपटली आसण ता सवगमधय सनघन गला.चालवी सटजवर िहजपणान उभा होता. तयाला परकषकाची यशतककसचतही भीती वाटली नाही. तशी भीती

वाटणयाच तयाच वयही नवहत. तयाचया तोडावर फटलाईट िचा झगमगीत परकाश पडला होता. तयामळ िमोरचा परकषकवगमि तयाला धिर सदित होता.

चालवीन गाण महणायला िरवात कली-‘Round about the market, don’t you see.’तयाचया तया गाणयाबरोबर वादयवदही िाथ दऊ लागला. िार सथएटर तया सवरानी भरन गल. जादची

काडी सफरवलयापरमाण िार शोत एकदम शात झाल आसण चालवीच त गाण कातकान ऐकायला लागल. तयाच गाण ऐकताना त इतक भारावल, की तयानी सटजवर पशाची उधळण िर कली.

पशाची ती बरिात पाहन चालवीन आपल गाण मधच थाबवल आसण तो परकषकाना उदशन महणाला, ‘मी आधी ह पि गोळा करतो आसण मग रासहलल गाण महणन दाखवतो.’

अि महणन तो सटजवरच पि भराभर गोळा करायला लागला.तयाचया तया सधटाईचया बोलणयान परकषकात मोठा हशा सपकला. त तयाला आणखी परोतिाहन दऊ

लागल.एवढात सटज मनजर चालवीजवळ आला आसण आपलया जवळचा हातरमाल बाहर काढन तयात तो

पि गोळा कर लागला. तो सवत:िाठीच पि गोळा करतो आह, अि चालवीला वाटल. चालवी लगच तयाचयाजवळ गला. एवहाना मनजर पि गोळा करन सवगचया सदशन सनघनही गला हाता. चालवीन ताबडतोब तयाचा पाठलाग कला.

त दशय बघन परकषकामधय हासयकलोळाची लाट उिळली.तयाच वळी मनजरन त िार पि चालवीचया आईजवळ सदल, तवहा कठ चालवीचया सजवात जीव आला.चालवी पनहा सटजवर आला आसण उरलल गाण महणायला लागला-‘Since Jack Jones has come into a little bit of cashWell, ‘e don’t know where’e are...’

79

गाण िपल तवहा परकषकानी अकषरश: सथएटर डोकयावर घतल. परकषकाशी तयाच आता चागल नात जळल होत. तयाचयावर तयान चागलीच छाप टाकली होती.

गाण िपलयावर चालवीन परकषकाना नाचनही दाखवल. नकलाही करन दाखवलया.तयाची आई ‘आयररश माचमि-िाग’ चागल महणायची. आपलया आईच त रणगीत चालवीन हबहब

महणन दाखवल. त महणताना तयान अगदी आपलया आईिारखा आवाज काढला. शोतयानीही तयाचया आवाजात आवाज समळवला. तही तयाचयाबरोबर गाऊ लागल.

त गाण गाताना तयाचया आईचा आवाज कसचत परिगी मधनच सचरकायचा. त गाण गाताना चालवीनही तिाच सचरकलला आवाज काढला. तया हबहब नकलमळ िार परकषक शसतसमत झाल आसण मग पनहा जोरदार हशा सपकला. परकषकानी ओरडन तयाला शाबािकी सदली. पनहा एकदा सटजवर पशाचा पाऊि पडला.

सलली ह िार दशय सवगमधन डोळ भरन बघत होती. सतचया पाच वषााचया लाडकया पोरान िारा कायमिकरम सनभावन नला हाता. सतचयावर आलला वाईट परिग या सचमकलयान िावरला होता. सतला आपलया या लहानगयाच अपरपार कौतक वाटल.

आपल डोळ पिन सतन िमोर बसघतल. चालवी पि गोळा करणयाचया उदयोगात मगन होता.सलली सटजवर आली आसण चालवीला बरोबर घऊन पनहा सवगमधय जायला सनघाली. सतला बघन

परकषकानी टाळाचा गजर कला.काही वळान झगमगीत सदव सवझल. सथएटर हळहळ ररत झाल. तया रातरीचया कायमिकरमावर पडदा

पडला; परत सललीचया मनावरचा पडदा काही कलया दर होत नवहता. आज ह अि काय झाल, अिा परशन ती आपलया मनाला पन: पनहा सवचारत होती; पण तया परशनाच उततर सतला दता यत नवहत. तो परशन सतचया सवचाराचया आवतामित गरगर सफरत होता; पण सतला उततर समळत नवहत.

मातर सतचया हकमी िरल आवाजान उलटवलला हा डाव सतचया मानी मनाला मळीच िहन होत नवहता. आपलया तया आवाजाचया बळावर ती आजवर सटजवर पाय रोवन उभी होती. परत तया सदवशी सतचा तो खबीर पाय लटपटत होता. सतचया तया लटपटणाऱया पायाला हात दऊन शसथर करायला तया सदवशीच परकषक मळीच तयार नवहत. परकषक सककवा शोत कलावत माणिाला मानत नाहीत. त मानतात फक तयाचया कलला ! ह सतरकालाबासधत ितय सलली हालजला तया सदवशी िमजल. तया वळी रगमचावरील सलली हालज लपत झाली. माग उरली ती हना चशपन ! िवमििामानय सतरी !

तया रातरी चालवीन रगमचावर पसहल पदापमिण कल त कायमच आसण तया रगमचावरन तयाचया आईचा पाय सनघाला तोही कायमचाच !

���

80

परकषागहषातील विपरीत घटनषा

प. १. आकतीत विलरलषा पसगषाबषाबत मषावहती वलहन आकवतबध परण करषा.

(१)

(२)

सिषाधषा

घटनषा परररषाम

(१) चारलीन जक जोनस महणायरा सरवात करी. (१)

(२) पकागहात वादयवदाच सवर घम रागर. (२)

(३) पकागहातीर अारोळा सज मनजरन ऐकलया. (३)

वलली हषाललचषा गषानषाचषा परकषागहषािर होरषारषा परररषाम

प. २. खषाली विलरलषा घटनषाचषा परररषाम वलहषा.

प. ३. (अ) कसषातील िषाकपचषारषाचषा खषाली विलरलषा िषाकषात ोग उपोग करषा.(अवहरना करण, चहरा पाढरा फफीत पडण, पदापपण करण, ससतममत होण)(१) आबयाचया झाडाच मारक समोरन यताना मदसताच कऱया पाडणाऱया मराचया चहऱयावर भीती

पसररी.(२) शारय सनहसमरनात पाचीन सजवर पमहर पाऊर ाकर.(३) मदवयाग मराची पदशपनातीर मचत पाहन पमख पाहण थकक झार.(४) गणवान माणसाचा अनादर कर नय.

(ब) खषालील िषाकषातील अधोररखखत शबिषाचर वलग बिलन िषाक र पनहषा वलहषा.(१) मतचयावर आररा वाई पसग या मचमकलयान सावररा.(२) मतचया गोड गळान कधीही दगा मदरा नाही.(३) नतपकीच नतय पकणीय होत.(४) सवाई गधवप महोतसव पमसद ध गायकाचया गायनान रगरा.

प. ४. सिमत.(१) चारलीचया तमहारा जाणवरलया गणाच वणपन तमचया शबदात करा.(२) सज मनजरचया जागी तमही आहात अशी कलपना करन तया पसगात तमही कस वागार त समवसतर मरहा.(३) ‘हसर दःख’ या शीरपकाचा तमहारा समजररा अथप तमचया शबदात मरहा.

प. ५. ‘हसरर ि:ख’ षा पषाठषातील पषाठषाशषाचर नषाटीकरर करन िगषाणत सषािरीकरर करषा.

81

l खालमील उतारा काळजमीपवणक वाचि ताखालमील कतमी करा. (अ) चौकटी पणमि करा. अशमयगातील माणिान दगडाचा उपयोग करन बनवललया वसत-

अशमयगात माणिान आपल जीवन िखाच करन घणयािाठी चलीिाठी तीन दगड माडणयापािन मताच थडग बाधणयापयात दगडाला नानातऱहानी वापरल. तयाची भाडीककडी कली. औत-हतयार बनवली आसण तयाच दागदासगन दखील घडवल. खडक कोरन सककवा दगडाचया सभती रचन आपलया सनवाऱयाची िोय कली. माणिाचया पराथसमक गरजा भागलयानतर तयाला आपलया िजनशीलतला आसण पजावततीला वाट करन सदलयासशवाय राहवल नाही. फरिद समळाली तशी तो लणी खोद लागला; सशलप कोर लागला, घराना कलातमक आकार दऊ लागला. सशलप आसण सथापतय या दोनही कला झऱयापरमाण अशा दगडातन फटलया आसण सवजञानाचा उगम झाला. एक िबध यग दगडान माणिाच जीवन परोपरीन िखाच कलयामळ आसण तयाचया िजनशीलतला कला आसण सवजञान याच उमाळ आलयामळ तयाला दगडच दव वाटन तयान तो पजला.

(आ) माणिाला दगडच दव वाटणयाच कारण उताऱयाचया आधार व तमचया मत सपष करा.

भाषाभास

अिसवार लदखिाबाबतचद दिम :

l खालमील शबि वाचा.‘रग’, ‘पकज’, ‘पचमी’, ‘पसडत’, ‘अबज’ ह शबद ततिम आहत. ह आपण पर-िवणामिनिदधा सलह शकतो, महणज अनसवारानतर यणाऱया अकषराचया वगामितील अननासिक वापरन सलह शकतो. उदा., रङ ग, पङ कज, पञचमी, पशणडत, अमबज अि. सवशषत: जन िासहतय वाचल तर अि लखन सदित. परत, आजकाल अशी पर-िवणामिन सलसहणयाची पदधत जनी झाली आह. तयाऐवजी अनसवारच वापरल जातात. खालील शबद बघा कि सदितात! ‘सनबनध’, ‘आमबा’, ‘खनत’, ‘िमप’, ‘दङ गा’ ह शबद बघायला सवसचतर वाटतात ना! कारण ह ततिम नाहीत. पर-िवणमि सलसहणयाची पदधत फक ततिम शबदापरती मयामिसदत आह. िसकत निलल मराठी शबद शीषमिसबद दऊनच सलहावत. मराठमीत सपषोचचाररत अििादसकाबदल शमीषणदबि दयावा.

l खालमील शबि वाचा.‘सिह’, ‘ियम’, ‘माि’, ‘िहार.’ या शबदाचा उचार खर तर खप वगळा आह ना? या शबदाच ‘सिवह’, ‘िययम’, ‘मावि’, ‘िवहार’ उचार अि होत अिल तरी सलसहताना ह शबद ति सलह नयत. , र , ल , व , श , ष , स , ाचापवथी दणाऱा अिसवाराबदल कवळ शमीषणदबि दयावा.

पर-सवणाणिद दला. अिसवार वापरि दला.घटा, मसदर, चपा, चचल, मगल जङ गल, चणड, िञच, गोनधळ, बमब

अपदठत गदय आकलि.

82

दिरीचया वगामिवरती मी नहमीपरमाण हजरी घत होत. परीतम लथरा, जोशी, कलकणवी, दशपाड, पाटील या नामावलीत ह वगळ नाव माझया चटकन लकषात आल.

‘हजर.’ एक सकरकोळ मलगा उठन उभा रासहला. सकडसकडीत अगकाठी, रया गलला यसनफॉममि आसण खाद पाडन दीनवाण भाव चहऱयावर अिलला परीतम मान खाली घालन हळच माझयाकड बघत होता.

तयाचयाकड एक दशषकषप टाकत मी पढच नाव उचारल. तया वगामिला मी पसहलयादाच वगमिसशसकषका महणन सशकवत होत. त वगळ नाव महणनच माझया लकषात रासहल. थोड सदवि गल अन उमजत गल, की परीतम अगदी एकलकोडा, घमा, अबोल, कणाशीही न समिळणारा अिा मलगा आह. तो कधीही कठलयाही उपकरमामधय भाग घत नाही. किाबिा काठावरती पाि होतो. वगामित सशकताना खपदा शखडकीबाहर ररकामया आकाशाचया तकडाकड टक लावन बघत राहतो.

एकदा तयाचया सनबधात इतकया चका सनघालया की मी तयाला थाबवन घतल अन महटल, ‘‘नीट मराठीही सलसहता यत नाही. तझया आईवसडलाना मला ताबडतोब भटायला िाग. त सदविसदवि आळशी होत चालला आहि. तझया पालकाना तझा बजबाबदारपणा कळायलाच हवा. िाध शबद सलसहता यत नाहीत.’’ घाबरत, अडखळत एकक शबद उचारत धीर एकवटन बोललयािारखा परीतम महणाला, ‘‘बाई, माझ वडील िनयात जवान आहत. त दर िरहदीवर अितात. चार वषाापववी माझी आई वारली. मग मी तयाचयाबरोबर एक वषमि बगालात होतो. तयापववी मी पजाबीत सशकलो. याच वषवी मी इथ मामा-मामीकड आलो. मला मराठी नीट यत निलयान बाकी सवषयही कळत नाहीत.’’

‘‘तला आणखी कणी नातवाईक नाहीत?’’ माझा आवाज आता एकदम खाली आला होता.‘‘नाही बाई.’’‘‘मग तझया मामानाच मला भटायला िाग.’’‘‘नको. नको. माझयाबदल तकरार गली तर मामी खप टाकन बोलत. मग मामा मला मारतात. मी

नापाि झालो, तर बाबाना िागन त मला बोसडागात ठवणार. सतकड मलाना खप तराि दतात. बाबानी वारवार सवनती कलयामळ मामानी मला ठवन घतल आह.’’ तयाच बोलक डोळ आता भीतीन भरल होत. माझयाकड याचना करत होत.

‘‘आधीच मामीची तीन लहान मल सतला खप तराि दतात. तयात माझा तराि नको.’’एरवही शबदही न बोलणारा परीतम आजबाजला मल नाहीत महणन भडाभडा बोलत िटला होता.तयाचया सवसचतर आडनावाचा, अबोलपणाचा, काही कळत निलयाचा खलािा कळला ति माझया

माधरमी शािभाग (१९५२) : परसिदध लशखका व सवजञानाचया पराधयासपका. ‘सवपनाकडन ितयाकड’, ‘ररचडमि फनमन’ एक अवसलया िशोधक, ‘िी. एन. आर. राव’ अनोखया रिायनान बनलला माणि, ‘ए. पी. ज. अबदल कलाम एक वयशकवध’, ‘ज आर डी एक चतरसर माणि’, ‘रिनववह ज’, ‘लटिमि टठ अ यग िायसटसट’ इतयादी पसतक परसिदध. तयाचया अनक सवजञानकथाही परसिदध आहत.

परसतत पाठात परीतम नावाचया मलाची कौटठसबक पररशसथती, भावसनक शसथती याच वणमिन कल आह. आई-वसडलाचया परमाला पारख झाललया परीतमला लशखकचया वातिलयान व आपलपणाचया वतमिनान उभारल. तिच सवदयाथवी व सशकषक याचयातील नात याच हदयसपशवी वणमिन परसतत पाठात आल आह.

१९. परमीतम

83

काळजात काहीतरी लकन हलल. मी चटकन तयाला जवळ घतल. कषणभर तयान अग चोरन घतलल मला कळल. िात-आठ वषााचया मानान तयाचा दह खपच सकरकोळ, िकलयािारखा होता. मी तयाचया चहऱयावरन हात सफरवत महटल, ‘‘परीतम, मला यातल काही ठाऊक नवहत. अि कर, उदयापािन दपारचया िटीत लवकर डबा खा अन खळणयाऐवजी माझयाकड य. मी तला मराठी सशकवन अन मग बाकी सवषयही तला िहज िमजतील.’’

मी तयाला सशकव लागल ति तो मन लावन सशक लागला. िटीचया सदवशी तो घरी यायचा. मी आसण आई दोघीच राहत होतो. मलाही वडील नवहत. तयामळ पोरकपणाच काही िमान धाग मला परीतमजवळ खचत होत. तयाची भाषा िधारली ति इतरही सवषय तयाला िमज लागल. तयाचा परीकषतला नबर दहाचया आिपाि यऊ लागला. ति तयाच वडील पि पाठवत महणन मामामामी तयाला खायला घालत; पण आपण एखादया घरात उपर आहोत, नको आहोत ह मलाला चटकन िमजत. ही नाकारलपणाची भावना तयाला समटवन खरटन टाकत होती. माझया चार शबदानी, अधनमधन करवाळणयान तयाला जण िजीवनी समळाली. तयाची परकतीही िधारली. माझ कठलही काम तो आनदान करायचा. सककबहना मी काम िासगतल, तर त तयाला फार आवडायच. अधनमधन एखादा खाि पदाथमि मी तयाला दयायची, वाढसदविाला लहानशी भट दयायची, तवहा तयाचा आनद वगळाच आह, ह मलाही जाणवायच.

दोन वषाानी माझ लगन ठरल. िदवान तयाच गावात मी राहणार होत. फक लगन दिऱया गावी होत. शाळतलया मलानी मी जाणयापववी एक छोटािा िमारभ करन मला भट सदली. मी जरी नोकरी िोडणार नवहत तरी तयानी िमारभपवमिक मला कळवण कल. वगामितला मॉसनटर उभा रासहला आसण जयानी जयानी पि सदल तयाची नाव तयान

वाचली. तयात अथामितच परीतमच नाव नवहत. परीतम उठन िावकाश माझयाजवळ आला आसण तयान लहानि पडक माझया हातात ठवल. मी त उघडल तर तयात दोन हदराबादी खडाचया जनया बागडा होतया. तयातल एक-दोन खड पडलल होत आसण िोबत एक सवसत, उगर वािाची अधमिवट भरलली अततराची बाटली होती. तया जनया बागडा बघन िगळीजण हिायला लागली. परीतम ओशाळवाणा झाला. मी मलाना दटावत चटकन तया बागडा हातात चढवलया अन अततराची बाटली उघडन मनगटावर फािल, वाि घतला अन हिणाऱया एक दोघाना वाि दत महटल, ‘‘बघा, सकती छान िगध आह.’’

माझया बोलणयावर तयाना ‘हो’ महणावच लागल.परीतमचा चहरा उजळला. तो हळच जवळ यऊन महणाला, ‘‘बाई, माझयाकड पि नवहत, महणन

माझया आईचया वापरललया बागडा अन अततर मी तमहाला सदल. सतची तवढीच आठवण माझयापाशी आह. खाि माझया सवत:चया वसत आहत तया.’’

मी चटकन तयाचया किावरन हात सफरवत महटल, ‘‘परीतम, तझी भट, तयामागचया भावना मला

84

िमजलया. मला आवडली तझी भट. दिर कणी हिल तरी त वाईट वाटन घऊ नको.’’तयाचया माझयातला अतट धागा अिा असधकासधक सचवट होत गला. मी कधी कधी तयाचया

वगामिला सशकवत नवहत, तरीही त धाग फलत आमचयामधय नात सवणत रासहल. तो चागलया रीतीन मसटटरक झाला अन मग होसटलला राहन बारावी झाला. तयाला एन. डी. ए. मधय

परवश समळालयाच तयान मला पतरान कळवल. दरवषवी तयाच नवया वषामिचया शभचछा दणार पतर यई. मी माझया वाढतया ििारात गरफटल होत तयामळ उततर पाठवनच अि नवहत; पण तो अगदी काटकोर होता.

टटरसनग िपवन िककड लफटनट महणन तो सनयक झाला. ‘पासिग आऊट परड’ िाठी तयान मला पणयाला यायला सवशष सनमतरण सदल. जायच यायच सतसकटही पाठवल आसण मी गल. सटशनवर फल घऊन परीतम उभा होता. इतका दखणा, भरदार सदित होता, की मीच आता तयाचया खादयाखाली यत होत. तया सदवशी आई-वसडलाना सवशष जागी बिवतात. तयाच वडील यऊ शकल नवहत. तया जागी तयान मला बिवल होत. माझया हातातलया तया बागडा तयान बसघतलया अन माझ हात हातात घत तयावर तयान डोक टकवल. तयावर पडलल पाणी मला कळल. तयाला जवहा छातीवर सबला लावला गला तवहा मी जोरान टाळा वाजवलया.

मला सनरोप दताना तो महणाला, ‘‘बाई, तमही यणार महणन मला खातरी होती. गलया जनमी मी नकीच तमचा मलगा होतो.’’

चार वषाानी तयाचया लगनाची पसतरका सतसकटािह माझया हातात पडली. मधयतरी तयाच वडील वारलयाच तयान कळवल होत. माझया िवमि अडचणी बाजला िारन मी लगनाला गल. तयाचया आयषयातला हा िवाात महतवाचा परिग मी हजर राहन पाहावा, अशी तयाची इचछा मला जण टसलपथीन कळली.

तयाचया िािरचया लोकानी तयाचया आईिाठी महणन घतलली िाडी तयान मला घयायला लावली अन माझया पढात जोडान वाकताना तयान पतनीला िासगतल, ‘‘या बाई महणज माझया एकलतया एक कटठबीय आहत. तया भटलया नितया तर कपटन लथरा नावाचा आज कणी अशसततवात निता.’’ मी दऊ कललया बागडा परत करत तो महणाला, ‘‘तया तमचयाजवळ आहत ही भावना मला परशी आह. तमचयाजवळच तया अि द. कवहाही मलगा महणन हाक मारा, मी धावत यईन.’’

���

85

पर. १. तलिा करा.

शालद वगाणतमील परमीतम सदकड लदफटिट परमीतम(१) (१)(२) (२)

पर. २. कारणद दला.(अ) परीतमला मराठी नीट यत नि, कारण....

(आ) पोरकपणाच िमान धाग लशखकला परीतमकड खचत होत कारण....

पर. ३. परदतदकरा दला.(अ) परीतमचया सनबधातील चका बघन तयाचया वगमिसशसकषकची परसतसकरया-(आ) अबोल परीतम भडभडा बोललयानतर वगमिसशसकषकची परसतसकरया-

पर. ४. लदनखकचा कतमी व दतचा कतमीति अदभवक ोणारद गण ाचमी जळणमी करा. उिारण गण (अ) बाईनी परीतमला जवळ घतल. (१) कायमिसनषा (आ) दपारचया िटटीत बाईनी परीतमला मराठी सशकवल. (२) िवदनशीलता (इ) परीतमन सदललया बागडा बाईनी हातात चढवलया. (३) सनरीकषण (ई) एका दशषकषपात बाईनी अदाज कला. (४) ममतव पर. ५. परमीतमला सवत:बदल जाणमीव असलदलमी पाठातमील वाकद शोधा व दला.पर. ६. खालमील वाकपरचाराचा ोग अरण दला.

(अ) रया जाण. (१) शोभा जाण. (२) शोभा करण. (३) शोभा दण. (आ) िजीवनी समळण. (१) जीव घण. (२) जीवदान दण. (३) जीव दण.

पर. ७. कसात दिलदला सचिदपरमाणद वाकाचद रपातर करा. (१) मलानी आईवसडलाची आजञा पाळावी. (आजञाथवी करा) (२) आईन माझयाकड सनराशन पासहल. (नकाराथवी करा) (३) बापर! रसतयावर कवढी ही गदवी! (सवधानाथवी करा) (४) नहमी खर बोलाव. (परशनाथवी करा)पर. ८. सवमत.

(अ) परीतम आसण तयाचया बाई याचयातील भावसनक नातिबधासवषयी तमच मत िसवसतर सलहा.(आ) तमचया जीवनातील सशकषकाच सथान सपष करा.

उपकरम : (१) ‘परीतम’ या कथच नाटरपातर करा. वगामित िादरीकरण करा. (२) कथची मधयवतवी कलपना तमचया शबदात सलहा.

सवाधा

86

सिमीप खरद (१९७३) : परसिदध कवी. ‘मौनाची भाषातर’, ‘नसणवची अकषर’, ‘तझयावरचया कसवता’, ‘अगगोबाईऽऽ ढगगोबाईऽऽ’ ह कावयिगरह परसिदध. सवरसचत कसवताच अनक मयसझक अलबम परसिदध व लोकसपरय आहत. सहदी व मराठी सचतरपट व मासलकािाठी गीतलखन. शािनाचया सवसवध परसकारानी िनमासनत.

दनसदन जीवनात वागताना काय कराव व काय कर नय, यासवषयीच भाषय कवीन िोपया शबदात कसवततन वयक कल आह. परसतत कसवता ‘अगगोबाईऽऽ ढगगोबाईऽऽ’ या कावयिगरहातन घतली आह.

२०. आपलद जगणद... आपलमी ओळख!

आपल जगण... आपली ओळख ! उपर, अधज जोडठ नकोसदवा होऊसन उजळ जगाला... चाक होऊन काप नको !

सनतय घडाव वाचन, लखन... कषण कायामिसवण दवडठ नको सनतय परवचा, वयायामासवण झोप घयावया पडठ नको !

पासवतयाची पाघर वसतर, होऊन पटकर पिर नकोशोभहनही शष सवचछता, आसदमतर हा सविर नको !

नमर रहाव, िौमय पहाव; उगा कणासतव अढी नको उगा कणाला शखजवायला कर तयावर कडी नको !

नको फकाची ‘हाजी हाजी’... लोचट, बळचट कासह नकोपरत सदिता उदातत काही; ताठर माथा मसळ नको !

पल शकीन गोवधमिन त, ककि होऊनी छळठ नको नको उगाचच वाद परत कसण धमकवता पळठ नको !

अपलया अपलया द:खािाठी नयनी अश ठव नकोपण दिऱयासतव वाहो करणा; वयथमि कोरडा राह नको !

तडसवत रान खशाल जाव, नवया पथाला सभउ नको जयावर शदधा पराणाआतन त कलयासवण राह नको !

जथ वाटा, तथ काटा ! उगा भदरन अडठ नकोकरता सहमत, जगात सककमत ! भकड, गळमळ रडठ नको !

कतमितवाच घडवी वरळ, कतमिवयाला मक नको मातिह मासतच दण फडायाला चक नको !

87

पर. १. खालमील कोषक पणण करा.

मािवािद कराचा गोषमी मािवािद टाळाचा गोषमी(१) (१)(२) (२)(३) (३)(४) (४)

पर. २. आकतमी पणण करा.

पर. ३. खालमील शबिसमाचा अरण सपष करा. (अ) पटकर पिर नको. (आ) वयथमि कोरडा राह नका. (इ) कतमितवाच घडवी वरळ.

पर. ४. कावसौिण. (अ) ‘पासवतयाची पाघर वसतर, होऊन पटकर पिर नको’, या ओळीतील सवचारिौदयमि सपष करा.

(आ) ‘शोभहनही शष सवचछता, आसदमतर हा सविर नको’, या ओळीत दडललया असभयानाची गरज तमचया शबदात सपष करा.

पर. ५. सवमत. (अ) सवकतमितव घडवताना कसवततील सवचार किा मागमिदशमिक ठरल, त िसवसतर सलहा. (आ) आपलया जगणयातन आपली ओळख वहावी, यािाठी पाळायची परय कसवतचया आधार सलहा.

जगणद अरणपणण ोणासाठमी दिदमत करावात अशा कतमी

सवाधा

88

तमचया शाळचया अथवा तमचया गावातील िावमिजसनक गरथालयात तमही गलात तर अनक ‘जाड-मोठठी पसतक’ अिलल काचच कपाट तमच लकष वधन घईल. मराठीचया सवसवध िासहतयिपदिोबत मराठी सवशवकोश, मराठी वयतपततीकोश, मराठी चररतरकोश अशी मराठी शबदकोश अिलली गरथिपदा हा परतयक वाचनालयाचा ‘मानसबद’! या पाठात आपण मराठी सवशवकोशाचा पररचय करन घऊया.

मानवयसवदया, सवजञान व ततरजञान यातील िवमि सवषयाच अदययावत जञान एका वयापक योजनखाली िकसलत करणारा अिा हा मराठी सवशवकोश! कोणताही एक महतवाचा सवषय अनय अनक सवषयाशी िलगन अितो. अशा अनक सवषयाची एकतर मासहती समळाली, तर तो सवषय नीट िमजन घता यतो. एखादया मखय सवषयातन अनक उपसवषय सनमामिण होतात.

उदाहरणाथमि.,

मखय सवषय व तयाच िलगन सवषयाच जञान परापत करणयािाठी मराठी सवशवकोश उपयोगी पडतो. सशकषणाचा परिार जिा झपाटान वग घऊ लागला, भाषािमदधीची वाटचाल जशी दमदार होऊ

लागली, तशी ‘भाषा’ िवामिथामिन खल लागली. भाषा-भाषामधय आदानपरदान होऊन अनक नव शबद मराठीत रढ झाल. वाढतया औदयोसगकीकरणामळ िमाजाचया वजञासनक व तासतरक गरजा वाढ लागलया. अनक नव शबद अशसततवात आल. शबदाना नवीन आयाम परापत झाल. तयाचबरोबर िवमिसवषयिगराहक सवशवकोशाची गरज सनमामिण झाली.

उच सशकषणाच माधयम महणन मराठीचा होत गलला असधकासधक सवीकार, सशकषणिसथातन उततरोततर कमी होत गलला इगरजी भाषचा वापर, मराठीमधय सनमामिण झालली िदभमिगरथाची तीवर गरज आसण शािनवयवहाराची भाषा महणन राजयपातळीवर मराठीला समळालली मानयता या पाशवमिभमीवर मराठी भाषतील िवमिसवषयिगराहक सवशवकोशाची गरज अधोरशखत झाली.

मराठी सवशवकोशाचा पररचय करन घताना जञानकोशकार डॉ. शीधर वयकटश कतकर याच कतजञतापवमिक समरण करण जरर आह. सवाततयपवमिकाळात तयानी कलली कामसगरी सवशष उलखनीय आह. तथासप तयानतरचया काळात सवशषत: सवाततयोततर काळात जञानसवकािाचया कषतराचा जया वगान सवकाि झाला, हा सवकाि लकषात घऊन सवदयमान जञानकषतराचा िवाागीण पररचय करन दणारा ‘मराठी सवशवकोश’ हा आशवािक परयतन आह.

वदयकशासतर

औषध सवजञान

जीव-रिायनशासतर

शरीरसकरयासवजञान

शरीर रोगजतशासतर

| दवशवकोश (सरलवाचि)

सवशवकोशाची ओळख करन दणारा हा पाठ आह. आपलया जञानसवषयक गरजा आसण वयावहाररक िोयी याचया दषीन िवमिसवषयिगराहक मराठी सवशवकोश असधक उपयक आह. कोणतयाही शबदाच वगवगळ िदभमि सवशवकोशातन समळ शकतात. ह िदभमि पाहण, या िदभााचा अभयाि करण या भाषािमदधीचया दषीन अतयत आनददायी परसकरया आहत. हा आनद समळावा, सवशवकोश पाहणयाची गरज कळावी व सवशवकोश अभयािणयािाठी िवय लागावी या हतन सथलवाचन सवभागात िमावश अिलला हा पाठ महतवपणमि आह.

89

l पढमील पािावरमील शबिकोडद दिलदला वाकाचा आधारद सोडवा.(१) ‘सवदगगा’ या कसवतािगरहाच कवी.(२) एका िासहशतयकाच आडनाव ‘शीपाद कषण....’(३) तरकगात अितानादखील जयाची कावयपरसतभा बहरन यई, अि िासहशतयक(दशभक).(४) ‘िधारक’ च िपादक.(५) कवी यशवत याच आडनाव.(६) एका सवनोदी िासहशतयकाच आडनाव.(७) मालतीबाई बडकर यानी वापरललया टोपणनावातील आडनाव. (८) कवी किमागरज याच आडनाव.

l दवशवकोश असा तार झाला...(१) सवषयवार तजजञाचया िसमतीची रचना कली गली.(२) परतयक सवषयाचया नोदीची शीषमिक सनशशचत कली गली.(३) मखय, मधयम, लहान नोदीतील मद दयाची टाचण तयार कली गली.(४) नोदीचया मयामिदा आखन टाचणामधय तशा िचना सदलया गलया. (५) परतयक सवषयातील मखय, मधयम, लहान व नाममातर नोदीचया यादया तयार कलया गलया.(६) अकारसवलहयानिार या यादया लावणयात आलया. १९७६ यावषवी महाराषटर राजय िासहतय िसकती मडळान मराठी सवशवकोशाचा पसहला खड परकासशत

कला. िधया सवशवकोशाच अठरा खड परसिदध आहत.l दवशवकोश ासाठमी पावा....(१) आपलया जञानसवषयक गरजा मराठीतन भागवणयािाठी.(२) जागसतक जञानकषतराच सकषसतज सवसतारताना आपलया सवसवध सवषयातील कतहलाि इष वळण

लागणयािाठी.(३) असभवयकीला योगय चालना समळणयािाठी.(४) िवमि परकारच परगलभ व िकम जञान मराठी भाषतन समळणयािाठी.l दवशवकोश असा पावा...(१) शबद अाकारसवलह (अनजञय) निार पाहावत.(२) बाराखडीतील सवर व वयजन याचया सथानानिार अनकरम सदलला शबद पाहावा. एनिायलिोपीसडया सरिटासनकापरमाण मराठी भाषतील िवमिसवषयिगराहक सवशवकोश तमचया जञानात,

तमचया भासषक िमदधीत सनशशचत भर घालणारा आह. भाषा व तयािबधीच िदभमि.... याची गमत अनभवणयािाठी सवशवकोश पाहणयाची िवय लावन घयायला हवी.

तमचया मासहतीिाठी तमहाला आवडणारी शबदकोडी व फशनिपकी कशरचना या शबदाच िदभमि सवशवकोशाचा आधार घऊन यथ दत आहोत.

तमहाला आवडणार कोणतही शबद... तयाच अथमि.... िदभमि सवशवकोशातन शोधा व भाषच अनोख अग जाणन घया. सवशवकोश आता एका शलिकवर-

https://en.wikipedia.org/wiki/Marathi_Vishwakosh

१) शबिकोडद

9090

वतमिळाकार चौकोनाची कोडीबदामाचया आकाराची सचतरचौकटी

िामयाकारीअसनयसमत आकाराची

शबदकोडाच परकारफलीचया खणचया आकाराचीशासतरीय सककवा गपत लखनाची

मलानो, सवसवध वततपतर, मासिक, िापतासहक यामधय यणारी शबदकोडी तमही िोडवता आसण भाषची गमत अनभवता.

अशा कलपनावर आधारलल अनक परकार रढ आहत. िगणकीय खळामधय सवसवध परकारचया शाशबदक कोडाचा िमावश होतो.

(१) फच भाषा शबदकोडािाठी िवाात िोईसकर भाषा.(२) कनडामधय फच व इगरजी शबद योजन द सवभासषक शबदकोड लोकसपरय.(३) रसशयामधय शबदकोडाचा वापर परचारािाठीही.(४) शबदकोडािाठी सचनी भाषचा अपवाद.

(१) परसिदध सवधान अथवा अवतरण दऊन तयाच लखक ओळखणयाि िागण.(२) एका शबदातील अकषर सफरवन नवीन शबद तयार करण. (३) काही शबदातील ररकामया अकषराचया जागा भरण.

‘आथमिर सवन’ यान २१ सडिबर १९१३ चया

नययॉककि वलडमिचया अकात अशा परकारच

पसहल शबदकोड परसिदध कल.

‘हाच तो चहा’ ह वाकय दोनहीकडन जरी शबद वाचल तरी एकिारखच बनत. अशा परकारचया शाशबदक करामतीवर आधाररत ह कोड अिाव, अिा अदाज आह.

२

३

४

५

६

७

८

१

अथमिछटा

शबदपरभतव

शबदचातयमि

भाषािमद धी

शबदजञान

शबदिपततीत भर

शबदिगरह

भाषची गमत

र

91

आकषमिकतासककवा िौदयमि

वाढवण

िामासजक िकतानिार परतीकातमक कशभषा

कशभषचा मखय उद दश

आसदम लोक किाना मातीचा लप लावन आपला पराकरम व गणवसशषट दाखवणयाकररता तयात सवजयसचनह आसण पदक लावत.

असजठा, वरळ, कोणाककि, खजराहो यथील सशलपाकतीत आढळणाऱया सतरी-परषाचया कशरचना उलखनीय आहत. या पराचीन कशरचनाच अनकरण भारतीय शसतरया करताना आढळतात.

कशभषचा िामासजक उद दश

कि कापण िरळ करणधण नीट करण सवचरण करळ करण

आजकाल किाचया वगवगळा सटाईलि करण, तमहाला िवााना आवडत; पण मलानो, तमहाला आशचयमि वाटल, की पौरासणक काळापािन आकषमिक कशरचनच आकषमिण िवमि िमाजात होत.

(२) कशभषा

कशभषचा उगम यातन झाला अिावा.

कि इतराना सदि न दणयाचया परातन सतरीचया परयतनातन कशबधाची कलपना

पढ आली अिावी.

उि िदश

कशभषदत अतभणत असणाऱा गोषमी

92

पर. १. टमीप दला. (१) सवशवकोशाचा उपयोग- (२) सवशवकोशाची सनसममितीपरसकरया-पर. २. ‘शबिकोडद सोडवलामळद भादषक कौशल वाढतद’, ादवषमी तमचद मत दला.पर. ३. दवशवकोश पाणाचद तमाला लकषात आलदलद फािद दला.पर. ४. कशभषदचद उददश सागि तात कोणता गोषीचा अतभाणव ोतो, तद सपष करा.पर. ५. दवशवकोशाचा उपोग तमाला मराठमी भाषदतमील जाि परापत करणासाठमी कसा ोऊ शकल, तद दला.

सवाधा

सवशवकोश अकारसवलहयानिार (अनजञय) पाहावा ह आपलयाला कळल. तयािाठी िपणमि बाराखडी (आता ॲ व ऑ ह सवर धरन) आपलयाला करमान मखोदगत अिायला हवी. तया वणााबाबत तयाची उचारसथान, पररपणमि आकलनही अिावयाि हव. (जि - सवर, सवरादी, वयजन, महापराण, मद वयजन, कठोर वयजन, अननासिक).

खालमील कोडद सोडवा व तातमील वणााचद दवशदष ओळखा.

(१)(२) ´

(३)(४) ´

(५)

वरील कोड वसशषटपणमि आह. तयाच उततर तमहाला िोडवायच आह. ह कोड िोडवलयावर तमहाला सनशशचतच भाषच िौदयमि व गमत लकषात यईल. अशा कोडाचा अभयाि करा. तयातील भासषक वसशषट िमजन घया व अशी सवसवध वसशषटाची कोडी तयार करणयाचा तमही सवत: परयतन करा.

भाषा सौिण

(१) पि न दता, सवनामलय.(२) पाणी िाठवणयाच मातीच गोल भाड.(३) सजचयात रतीच परमाण खप जासत अित अशी जसमनीची जात.(४) रहसयमय.(५) खाि महाराषटरीयन पकानि. पोळा, मोदक, करजया यामधय ह भरतात.

93

मतरमी ततरजािाशमी

वडमील : (िोनालीचया आईशी बोलताना.) ‘‘अग, लाइटसबल भरणयाची असतम तारीख आजच आह; पण आज माझी ऑसफिमधय महतवाची मीसटग आह. काय कराव बर?’’

सोिालमी : ‘‘अग आई, एवढ आशचयामिन काय पाहति? आपलयाकड िगणक आह, आतरजाल आह. आता आपण ऑनलाईन सबल घरचया घरी भर शकतो. चला बाबा, मी दाखवत तमहाला ऑनलाईन सबल कि भरायच त.’’

वडमील : (मलगी ऑनलाईन सबल भरत. आई-वडील सतचया कतीच

सनरीकषण करतात.) ‘‘शाबाि बाळा! सकती आतमसवशवािान िगणक हाताळति. बाजार करण, सबल भरण, खरदी करण, वसत सवकण यािारखया ऑनलाईन गोषी आमहालाही सशकव.’’

सोिालमी : ‘‘बाबा, एवढी काळजी कशाला करता, लाईट सबलच भरायचय ना? आणा इकड, मी भरत एका समसनटात, तही उनहातानहात बाहर न जाता, धावपळ न करता.’’

ä कममी वदळात, कममी कषात ऑिलाईि परदकरददारद तममी कोणकोणतमी कामद कर शकता? ताचमी ािमी करा.ä ऑिलाईि ववार करणासाठमी सधा उपलबध असलदला दवदवध ॲपस कोणतद? ताचा वापर कसा करावा ादवषमीचमी मादतमी दमळवा.

94

१. पतरलदखिआपलया मनातील भावना, सवचार, मत मद दिदपण, ििबदध पदधतीन अपसकषत वयकीपयात सलशखत

सवरपात पोहोचवणयाच उततम माधयम महणज पतरलखन होय.

यापववीचया इयततामधय अनौपचाररक व औपचाररक पतरलखनाच काही परकार तमही अभयािल आहत.

* कसतपसतरकत एखादी िचना, आवाहन, सनवदन, जासहरात इतयादी परकारापकी एक कती सदलली अिल, ती कती िमजन घऊन तमहाला पतरलखन करायच आह.

पतरलखनाचा सवषय (सनवदन), िचना, जासहरात, बातमी इतयादीपकी एक. कतीचया आकलनावरन पतरलखन.

कतीतील िवमि मद लखनात यण आवशयक.पतराचया सवषयानरप परभावी भाषाशली.

औपचाररक(वयावहाररक)

अनौपचाररक(घरगती, कौटठसबक)

मायना व सवषय

मखय मजकर िमारोप

सवषयानरप माडणी

जयाना पतर पाठवायच तयाचा पतता (सलफाफयािह)

पतर पाठवणाऱयाचापतता व सदनाक

औपचाररक पतरपरारपाचद परमख घटक

पतरलखन

सवपररचय, मागणी व तकरार या औपचाररक पतरपरकाराचा यावषवी आपण अभयाि करणार आहोत.

पतरलदखिाचद सवरप

औपचाररक पतराचमी माडणमी१. पतराचया िरवातीला उजवया कोपऱयात पतर सलसहणाऱयाच नाव, हदा, सपनकोडिह पतता, सदनाक,

ई-पतताही अिावा.२. डावीकड योगय मायना सलहावा. िबसधत वयकीच नाव, हदा, पतता सलहावा.३. कतीत सवशषनाम अिल तरच त सलहाव. अनयथा परसत, परषक यासठकाणी ‘अ. ब. क.’ अिा उलख

करावा.४. औपचाररक पतरात पतराचा ‘सवषय’ सलसहण आवशयक आह.५. महोदय/महोदया अि सलहन पतरलखनाि िरवात करावी.६. शवटी योगय त िबोधन वापरन िमारोप करावा.

लकषात घा, औपचाररक पतरलदखि मी एक कला आद, तसदच तद शासतरमी आद.

·उपोदजत लदखि

95

असभनव सवदयालय, लातर.आतरशालय करीडासपधामि

करीडासपधजतील कबड डी िघात परवश समळणबाबत

करीडा सवभाग परमख

सवपररच पतराचद मदद

(१) िपणमि नाव (६) शकषसणक पातरता(२) पतता (७) इतर आवडणार खळ (३) िपककि करमाक (८) गतवषवी परापत कलल यश (४) जनमतारीख(५) उची- वजन-

सपधामिसद.२६, २७, २८ सडिबर

िमिा १

l खालमील दिवदिि वाचा-िबसधत सवषयािाठी सव-पररचय पतर तयार करा.

िमिा २

सद.४ व

५ नोवह, २०१७

िाय-४ त ७

सरळरानड िभागह,िमथमिनगर, पण

रदसक कला मडळिमथमिनगर, पण

आकाशककदील आसण पणतयातयार करणयाची कायमिशाळा

परवश सन:शलकपरथम यणाऱयाि पराधानय

वसत खरदीची िवणमििधी उपलबध

कायमिशाळत तयार झाललया वसतची मागणी करणार पतर िबसधत मडळाला सलहा.

तमही खरदी कललया वसतमधय काही वसत िदोष सनघालया, यासवषयी तकरार करणार पतर िबसधत मडळाला सलहा.

सककवा

96

‘दर बारा कोिावर भाषा बदलत’, या उकीनिार वगवगळा परदशामधय वगवगळा बोलीचा कमी-असधक परभाव अितो.

२. बोलमीभाषाचा पररच

‘एखादया सवसशष लोकिमदायातील सककवा भौगोसलक परदशातील वयकीचया अगवळणी पडलल आसण तयामळ पराय: मद दाम सशकाव न लागणार व सवचाराची दवाण-घवाण करणयािाठी िहजगतया उपयोगी पडणार धवसनरप िाधन महणज बोली.’ परसिदध धवसनशासतरजञ ना. गो. काललकर यानी कलली बोलीभाषची ही वयाखया.

िमद ध भाषचा िसकसतक ठवा

महणी

शबदिगरह

िहज भाषचा आसवषकार

बोलमीभाषदचद पल

बोलीभाषची उपयकता

पररिरानिार बोलीभाषच पराबलय

भाषािमदधी

* पाठपसतकात आपण परासतसनसधक सवरपात पावरी व कातकरी या बोलीभाषाचा पररचय वहावा महणन तयातील गदयउतार व तयाच परमाणभाषत रपातर िमासवष कल आहत. सवदयारयाानी या बोलीभाषतील उताऱयाचया अभयािाबरोबर आपलया पररिरातील बोलीभाषाचा अभयाि करावा, तयातन भासषक िमदधी व िासहतयाचा पररचय अिा दहरी आनद समळवावा.

(१) पावरमी बोलमी (२) कातकरमी बोलमी

आधदिक काळातमील भाषदचा अभासाचा बोलमीभाषाकडद पाणाचा दनषकोि सवागतशमील.

97

पावरमी बोलमी

हाजपली टाईम. आशम शालान पटागणम पऱया खलता ओता. राजश नावान पयवो एखलज झडान खाबह लागीन बठल ओतो. तरी आई हात खतायल ओत. तर बाब, आपप सदह आशम शालाम मकीन आवल ओत. पाचवीन वगामिम तर नाव आपल ओत. सतनहा आवन सन ओतो श आयसह सवचार करीन कयत ओत, ‘‘आई, बाबाहो नाहा करीन कय... तोहो िोडीन मह सशकनह सन जाण चतहो.’’ आई मडोपर, सडलोपर आथ सफरसवन कयली, ‘‘बटा, तोहो खप मोट अयन चतह. त खप मोटठ िायब वहवन जव य आयहीन सहवण चतह... बटा. आईन सहवण पर सन कनयक? हव क... अनत खप सशकन पडह. सतनहान करता थोडा सदह आई दख िट िह? सन बटा, मी कायम तोह हातज िह. आईन -बटान इनदर नातर गारा-पानीअहाल रयतल. इन दययह कसदसह अलग अयतल दखल क? सन न..... राजश अगल कयतल, ‘‘आई म ह रट कण कहसनन खावाड ह? मह हवणीखर कण थापडीन हवाडह? मार वग कण रयह? मह पटोहात कण लागाड ह’’ खप सवचार करीन पित. आई आहती कयल, ‘‘पऱया सशकीन खप मोट अयणन करता तोहज मोट अयण पडह. आईन आगल िडीन रयण पडह. िोतान पायपर उब रयण पडह...’’ ‘‘पण आई मी एखल कहकक रयसह?’’ राजश कयतल. ‘‘त एखल काहरी शऽ बटा? दड-ददमिहव तारा भाई तोह हात अहत...उठत...जा खलणह...’’ राजश हात वगामिमादमिन ितोषह खलणह हातत ओत. राजशह तरी चक मोनद पौडी अती. डठला निला... न उठत उठत पऱया हात खलणह गायब अय गयल.

िधयाकाळची वळ. आशम शाळचया पटागणात मल खळत होती. राजश मातर झडाचया खाबाला टकन एकटाच बिला होता. तयाचया आईवर रागावला होता. तयाच वडील, अापपानी आज दपारीच आशमशाळत पोहोचवल. पाचवीचया वगामित तयाच नाव घातल. तयाला यायच नवहत. तो आईला सवनवन महणाला, ‘‘आई... अापपाला नको महणन िाग ना... तला िोडन मला नाही जायच सशकायला...’’ आईन तयाचया पाठीवरन डोळावरन मायन हात सफरवत महणाली, ‘‘बाळ, तला खप मोठठ वहायच आह. त खप मोठठा िाहब वहावा, ह आईच सवपन आह... बाळ, आईच सवपन पणमि नाही करणार? हो ना.. मग तयािाठी खप सशकाव लागल. तयािाठी आईपािन थोड सदवि दर जाव लागल. तला काय वाटत? मी तझयापािन दर आह? नाही बाळ, मी िदव तझयाजवळच आह. माय-लकर याच नात सचखल-पाणयािारख अित या दोघाना कधी वगळ झालल पासहल आह? नाही ना...’’ राजश पढ महणाला, आई मला भाकर चरन कोण खाऊ घालणार? मला झोपताना कोण थोपटणार? माझी बाज कोण घणार? मला पोटाशी कोण धरणार?’’ अनक परशन सवचारल. आई हित महणाली, ‘‘बाळ, सशकन मोठ होणयािाठी आताच तला मोठ वहाव लागल. आईच बोट िोडन जगाव लागल, सवावलबी वहाव लागल...’’ ‘‘पण आई मी एकटा-किा राह?’’ ‘‘त एकटा कठ आहि बाळ तझ दीड-दोनश भाऊ तझया िोबत अितील... उठ बर...जा खळायला...’’ राजशचया वगामितला ितोष तयाला खळायला बोलवत होता. राजशला तयाची चक लकषात आली. डोळ पिल आसण उडा मारत खळणाऱया मलामधय गायब झाला.

- सजमीव दगरासद.

रपातर

98

कातकरी बोली

भकण मरणा य दिवस नागयाना सहन करहताहात. पण तयावर उपाय भटता नाही. काम करनी तयारी असन काम नाही. भकन दिवस काढला लागत. पदहला लढा नतरन आदथिक मदिना त पारततर दिवस दरिटीसाहन सततना, नादह मागथििरथिन, नादह दहतदितक य पररसतीत कणया िवधमथिनी कना उपास तपास, राळना तर नाव नाही. गावातलया साठी राळा, गाववालयासाठी िवला आपण फकत तयाहन साठी ढोरान सारखी काम करायिा भटना ती खायिा, नायतन आरघि भकवर दनजी जायिाय पण दिवस जातील, िागला दिवस यतील िवलातल दमदटगीत आखलल पढाऱयाही रबि तयाला आठवतात. ‘‘िाला उठा जागा हया!’’

भकन मरण ह दिवस नागयाला सहन होत नवहत; पण तयावर उपाय सित नवहता. काम करणयािी तयारी असन, काम नाही. भकल राहन दिवस काढाव लागत होत. पदहल यदध, नतर आदथिक मिी तयात पारततयाि दिवस दरिदटराचया सतति मागथििरथिन नाही, कोणी दहतदितक नाही. या पररसतीत कसल िवधमथिनी कसल उपास तापास राळि तर नावि नाही. गावातलयासाठी राळा. गाववालयासाठी मदिर. आपण फकत तयाचयासाठी जनावरासारख काम करायि, दमळल त खायि, नाहीतर अधथिपोटी झोपी जायि. ह पण दिवस जातील. िागल दिवस यतील. िवळातील सभमधय पढाऱयानी काढलल रबि तयाला आठवत होत. ‘िला ऊठा जाग वहा!’

- अनिल वाघमार.

रपातर

99

उपयोसजत लखनपरकारामधय ‘कथालखन’ हा घटक सवदयारयााचया िजनशील लखनाला वाव दणारा आह. कलपना, नवसनसममिती, सवभाषत परकटीकरण ह या वयोगटाच वसशषटपणमि पल आहत. कथालखनाचया योगय िरावान भावी कथालखक घड शकतील.

कथाबीजानिार कथाच सवसवध परकार पडतात. उदा., (१) शौयमिकथा (२) सवजञान कथा (३) बोधकथा (४) ऐसतहासिक कथा (५) रपककथा (६) सवनोदीकथा इतयादी.कथालखनाच महतवाच घटक जाणन घणयािाठी खालील मद दयाचा अभयाि करन कथालखन ततर जाणन

घऊया.

३. करालदखि

(१) कराबमीज- कथालखन ही कलपकतवर आधारलली कला आह. कथाबीज हा कथचा पराण अितो. कथालखन करताना

कथाबीजाचया सवषयाि अनिरन दनसदन सनरीकषण, वाचन, अनभव, िजनशील कलपना, तककििगत सवचार याचा सवचार करन कथाबीज फलवाव.

(२) करदचमी रचिा- कथला परारभ, मधय व शवट अिावा. कथची िरवात आकषमिक अिावी. वाकयाची रचना पालहासळक

निावी. आकलनपणमि छोटी छोटी वाकय अिावी. कथचा मजकर िाततयान उतककठावधमिक अिावा. कथतील आशयाला काहीतरी वळण अिल तर उतककठा असधक वाढत. कथा नहमी भतकाळातच सलहावी.

खालमील मि दयाचा सदवसतर दवचार करा.

करालदखि

कथाबीजकथची िरवात

कथतील घटना व सथळ

कथतील पातर

पातराच सवभाव सवशषपातरामधील िवादसवषयाला अनिरन भाषा

कथचा शवट

शीषमिक

तातपयमि (कथतन समळालला बोध, िदश, मलय)

100

(३) करदतमील घटिा व पातरद- कथाबीजानिार कथतील पातर व घटना सनवडावयात. ज कथाबीजाला पढ नऊ शकतील. घटना घडणयाच

सथळ ििगत सनवडाव. पातर, घटना व सथळाचया वसशषटाच बारकाव जाणन घऊन वणमिन कराव. वणमिन सचतरदशवी अिाव.

(४) पातराचद सवभाव दवशदष- कथतील आशयाला िमपमिक अि पातराचया सवभाव सवशषाच व तया अनषसगक वतमिनाच वणमिन कराव. उदा., राग आला तर- तयान हाताचया मठी करकचन आवळलया इतयादी.(५) करदतमील सवाि व भाषा- कथत सनवडललया पररिराला कथाबीजाला अनिरन कथची भाषा अिावी. अालकाररक भाषचा वापर

करन कथची पररणामकारकता वाढवता यत. सवरामसचनहाचा योगय वापर करावा. िवादाची पररणामकारकता सवरामसचनहामळ सनमामिण होत. पातराचया तोडी पातराचया वसशषटाचया गरजनिार गरामीण भाषा व बोलीभाषा याचा वापर िहजतन करायला हवा. कथमधय वाकपरचार, महणी याचा ियोगय वापर करावा.

(६) शमीषणक तातपण- िपणमि कथचा आशय, कथतील मलय/िदश वयक करणार शीषमिक अिाव. कथतन समळणारा िदश/मलय

सककवा कथतील वसशषटपणमि आशय परसतसबसबत करणार तातपयमि अिाव. करालदखि पणणत: सजिशमील कलपकतदवर अपददकषत आद. कराबमीज दवसतारासाठमी, अपणण करा पणण

करणासाठमी वदगळा िादवनपणण दवचार दकवा कलपिा अपददकषत आद. दवदयाराािो, तमचा सजिशमील कलपिदला खप घमारद असतात. तािा फक दिरमीकषण व कलपकतदिद

अदभवक करा.

करालदखि मलमापिाचा दिोदजत कतमी

(१) कथाबीजावरन कथालखन(२) मद दयावरन कथालखन(३) सदललया शबदावरन कथालखन(४) कथचा पवामिधमि दऊन उततराधमि सलसहण सककवा उततराधमि दऊन पवामिधमि सलसहण.

कथालखनािाठी वरीलपकषा वगळा, िजनशील पद धतीन कतीची माडणी कली जाऊ शकत. अशा वसवधयपणमि कतीचा शोध घया व तयाचा अभयाि करावा.

101

परकाश आसण अनवर जीवशचककठशच समतर. एकाच वगामित, एकाच बाकावर बिणार, एकतर डबा खाणार िच िोबती. सदवाळीची िटटी लागली आसण अनवर आईबरोबर गावाला गला.आता िटटी िपपयात ह समतर भटणार नवहत. सदवाळीची िटटी िपायला दोन सदवि होत. परकाशला अनवरचया भटीची ओढ लागली होती. िटटीतला अभयाि पणमि करणयािाठी परकाशन दपतर काढल. पसतकात तयाला अनवरन सलसहलली सचठठी समळाली. तयान उतिकतन सचठठी वाचायला घतली आसण.....

करा लदखि िमिा

l खालमील अपणण करा वाचा. तमचा दवचार व कलपिदिद करा पणण करा.

l तममी दलदलदला अपणण करदला शमीषणक दया.

l तममी गोष तार करतािा व दलदतािा कोण कोणता गोषमी दवचारात घदतला?

102

४. जादरात

‘जासहरात’ या शबदातच सतचा अथमि िामावलला आह. इगरजीत ‘जासहरात’िाठी Advertisement हा शबद आह. यातील ‘Ad’ चा अथमि ‘कड’ आसण ‘verfo’ चा अथमि ‘वळण’ सककवा ‘लकष वधन घण’ अिा आह. महणनच लोकाच लकष एखादया गोषीकड वधन घत ती जासहरात होय. यादषीन सवसवध कषतरातील सनसममित वसत, उतपादन याची गराहकाकडन मागणी सनमामिण करणारी जासहरात ही एक कला आह.

आजचया िगणक व मासहती-ततरजञानाचया यगातील इटरनट व मोबाइल करातीमळ जासहरातकषतराची ककषा असधक सवसतारत चालली आह.

कला, करीडा, सशकषण, आरोगय, वयापार, दळणवळण, परिारमाधयम, मनोरजन अशा िवमिच कषतरात जासहरातीला सवशष महतव परापत झाल आह, महणनच ‘यग’ आह जासहरातीच...’ अि महणण वावग ठरणार नाही.l जादरातकषदतरातमील भाषदचा वापर

जासहरात हा िदश सवरपाचा िवाद अितो आसण कोणतयाही िवादाच महतवाच माधयम ह भाषा हच अित. यादषीन जासहरात लखनात भाषा ही पढीलपरमाण महतवाची ठरत.

l जादरातमीचमी भाषा-

(१) आकषमिक मजकर.

(२) िाधी, िोपी, िरळ, आकषमिक व सपष, ओघवती भाषा.

(३) बदधीला फारिा ताण न दणारी.

(४) गराहकाचया मनात सवशवािाहमिता सनमामिण करणारी.

(५) शबदाचा गरवापर न कलली.

(६) लोकभावनाची जोड अिलली.

(७) वचक, अथमिपणमि, परिनि व पररणामकारक अिावी.

(८) लयबदध व वाचकाशी ििवादी अिावी.

(९) सवनोदाची झालरही अिावी.

(१०) मानवी भावभावनाची िवदनशीलता जाणणारी व जपणारी अिावी.

उदाहरणादाखल जासहरातीच काही नमन आपण पासहल, तर तयातन जासहरातकलची सवसवध रप आपलया लकषात यऊ शकतात.

103

आजचद ग जादरातमीचद ग

जादरातीसाठमी अिदक माधमद

लोकाचा मिात एखादया वसतदवषमी अावड दिमाणण करणद ा जादरातमीचा दत.

जादरातमीचा मरळा

िभासषत

उखाणा

ितवचन सककवा तशा परकारची रचना

मदराछायासचतर घोषवाकय

वसतची ओळख उतपादकाची ओळख

मथळा

उपमथळा

तपशील

ककपनीची मदरा

ककपनीच नाव

ककपनीचा पतता

जादरात तार

करतािा लकषात

घाचा बाबमी

इटरनट

सचतरपट

वततपतर

मासिक

आकाशवाणी

दरदशमिन

वसतची मागणी सनमामिण करणयाची ही कला महणज जासहरात

बोधदचनाचद मतव

जादरातमीचमी आकषणकता

जादरातलदखिाचा मलमापिाचा कतमी.l शबदावरन जासहरात लखन.l जासहरात दऊन तयावरील कती िोडसवण.l सवषय दऊन जासहरात लखन.l सदललया जासहरातीच असधक आकषमिक पदधतीन पनलजखन.

या वयसतररक वगळा, िजनशील पदधतीन कतीची माडणी कली जाऊ शकत. अशा िजनशील वसवधयपणमि कतीचा शोध घयावा व अभयाि करावा.

104

जादरात लदखि िमिा िमिा कर.१l खालमील जादरात वाचि ताखालमील कतमी करा.

ोग दवदयाधाम

ोगासि वगण

ोगासिद दशका, सदढ बिा, तणावमक वा.

दवदवध ोगासिद, पराणााम व आार ाचद मागणिशणि

वोगट - १० त १७ वषज कालावधमी - सद. २५ त २७ सडिबर

िाविोिणमी आवशक

सरळ - योग सवदयाधाम, २६ िोमवार पठ, आदमपर

(अ) कतमी करा.

ोगासिद दशकणाचद दत

(आ) शबिजाल पणण करा.

ोगासि वगाणचमी वदशषटद

(ई) वरमील जादरात अदधक आकषणक बिवणासाठमी तममी कोणकोणतद बिल सचवाल?

105

िमिा कर.२l खालमी दिलदला शबिावरि आकषणक जादरात तार करा. शबद- छतरी, रनकोट, पाऊि

लकषात घा.* कमीत कमी शबदात जासतीत जासत आशय िमजण अपसकषत.* शबदरचना व वाकयरचना िमजणयाि िोपी अिण आवशयक.* आलकाररक व कावयमय शबदाचा वापर- जासहरात आकषमिक होणयाि मदत.* काळानरप जासहरातीतील भाषा वापरण आवशयक.

दिलदला ररकामा जागमी जादरातमीचा आकषणक िमिा तार करि दला.

106

मलाखत घण, मलाखत दण, मलाखत वाचण व मलाखत ऐकण या आनददायी परसकरया आहत.

बालसमतर सचतरकला सपधजत तमचया शाळतील सच. असमत/क. असमता घोलप याि/हीि राजय पातळीवर परथम करमाक समळाला आह. तयाची/सतची मलाखत घया.

५. मलाखत

एखादया वयकीशी िवाद िाधन सतच सवचार, जीवनकायमि लोकापयात पोहोचवणयाच परभावी माधयम महणज मलाखत होय.

सवत: कमीत कमी बोलन िमोरचया वयकीला बोलत करणयाची कला मलाखतकारान िपादन करावी लागत.

मलाखतकारािद लकषात ठदवावद

पवमिजञान

मलाखतीचा हत

वयकीसवषयी मासहती

योगय आदर

शबदात जवळीकवातावरणात कसतरमता निावी.

िहज िवादकमी बोलण

मलाखतकारािद घावाचमी काळजमी

परतयकष मलाखत घण मलाखतमीचद िोि भाग शबदबदध करण

मलाखतमीचमी वदशषटदमलाखत घदतािा

(१) परशनोततर सवरपात. (२) नमर, सवशवाि, मोकळा वातावरणात.(३) िमोरचया वयकीचा मान राखत.(४) वयकीला बोलत करण.

मलाखत दलदतािा(१) िरवातीि परासतासवक/पररचछद.(२) नमक परशन-उततर िसवसतर.(३) मळ आशयाला धका न लावता आकषमिक िपादन.

107

नमसकार! आज वयिनमकी सदन. तया सनसमततान िोनगाव या गावात वयिनमकी कदर सथापन करणार मानिरोगतजजञ डॉ. शलश वाघ याचयाशी िवाद िाधायचा आह. तयाचया ‘मकानद’ वयिनमकी कदराबाबत असधक जाणन घऊया.

परशन : िर नमसकार, ‘मकानद’ ह कदर सथापन करणयाची गरज का भािली?उततर : अनक पालक नहमीच माझयाकड वयिनमकीबाबत िला घणयाि व मलावर उपचार करणयाि यत.

तयाची गरज व इचछा ओळखन मी ह कदर सथापन कल.

परशन : डॉकटर ही सकशोरवयीन मल वयिनाधीनतकड का वळलीत? उततर : छान परशन सवचारला. वयिनाधीन होणयाची कारण बरीच आहत. काही मल अबोल, आतमसवशवािाची

कमतरता, शकषसणक अपयश, कौटठसबक ताणतणाव, परमभग यामळ मानसिक नराशयाचया भावनला बळी पडन तयातन बाहर पडणयािाठी समतरपररवाराचा आधार घतात. तयात वयिनाची उपलबधता समळालयाि तयाकड आकसषमित होतात.

परशन : मल एकदम वयिनाधीन बनतात की िरवातीला दिर काही िवन करतात?उततर : खरतर, िरवातीला गमत व नतर िवय महणन वयिन कल जात. या गोषी ‘सलो पॉइझसनग’ आहत ह

तयाना कळत नाही.

परशन : डा. या मलामधय काही वगळी अशी लकषण आढळतात का?उततर : तयाना झोप यत नाही, तयाच हात-पाय थरथरतात, तयाना भीती वाटत, कायम असवसथता जाणवत

अित; पण त सवत:हन कबल करत नाही. दीघमि िवादानतरच ती वयिनाधीनता लकषात यत.

परशन : वयिनाधीनतच वयशकक आसण िामासजक दषपररणाम होतात का?उततर : सकशोरवयीन मलामधील वयिनाधीनता तयाचयािाठी व िमाजािाठीही घातक अित.

परशन : डॉकटर, या पररशसथतीत आपण कोणता िला दयाल?उततर : पालकानी मलाशी मोकळा िवाद िाधावा. सवचार, मत वयक करणयाच सवाततय अिाव. घरातील

वातावरण ििवादी व मतरीपणमि अिाव. परतयक वयकी सवततर वयशकमतव आह याची िवाानीच जाण ठवावी.

मलाखत लदखि िमिा

सवदयाथवी समतरानो,खालील मलाखत ही कालपसनक अिली, तरी तयातील सवषय व तयाच गाभीयमि महतवाच आह. वयिनाधीनता

हा िदढ व सनकोप जीवनाला लागलला शाप अितो. तयापािन जाणीवपणमिक अन सनधामिरान दर अिललया वयकीनाच िखी व सनरामय जीवनाचा िर गवितो. हा आनदी जीवनाचा मतर जाणन घया व कोणतयाही लोभाला कधीच बळी पड नका. सवत:च व पयामियान िमाजाच सनकोप मनच राषटरपरगतीिाठी आवशयक अित.

108

िवाद लखन या घटकाच परमख उद सदष सवदयारयााना ििवादी बनवण. ‘िवाद कौशलय’ हा परभावी वयशकमतवाचा अपररहायमि पल आह. उतकष िवाद िाधणारी वयकी तयाचया कायमिकषतरात सवत:च वगळपण सिदध करत. सवसशष सवषयावर वयक कलली मतमतातर, तयासवषयावरच सचतन व सवषयानरप ििगत अि िभाषण महणज िवाद होय.

(१) िवाद कोणा कोणात िर आह, याची सपष कलपना लखनातन यावी.

(२) िवादातील दोन वयकी सभनि सतरावरील (वय, वयविाय, सलग, िामासजक व िासकसतक पाशवमिभमी) अितील तर तयानिार भाषा बदलती अिावी.

(३) िवादातील वाकय िोपी, िटिटीत, अनौपचाररक अिावीत.

(४) िवादाला योगय िमारोप अिावा.(५) िवाद वाचलयावर तया सवषयावरचा

िवाागीण सवचार वाचकापयात पोहोचावा.

सवािासाठमी आवशक सवभाव वदशषटद(१) िवदनशीलता(२) गणगराहकता(३) अनागराहीवतती(४) सववकशीलता(५) भावसनकता(६) सवशवािाहमिता(७) सवागतशील रसिक वतती ही वसशषट अगी अितील तरच माणि ििवादी बनतो.

(१) हो-नाही सवरपाच िवाद निावत.(२) बोलण पालहासळक निाव.(३) मधयच बोलण थाबवलयाची भावना निावी.(४) िवाद ओढन-ताणन कलला निावा.(५) िवाद मद िोडन भरकटणारा निावा.

द असावद

सवाि

द िसावद

६. सवाि लदखि

109

सवाि लदखि िमिा

सगणकाचा मदमा

आजोबा(रघनाथराव)

नात(सशवानी)

आजोबा : बरच सदवि झाल चनिईला यऊन! मला मबईला गल पासहज.दशवािमी : आजोबा ‘तमही खप सदवि राहणार आह’, अि महणाला होतात.आजोबा : अग सदविभर मी एकटा अितो घरात. इथ मराठी वतमिमानपतरिदधा

समळत नाही. मी वळ किा घालवणार?दशवािमी : एवढच ना आजोबा! तमहाला रोज मराठी वतमिमानपतर वाचायला समळल,

मी वयवसथा करत.आजोबा : त कि काय शकय आह बवा?दशवािमी : आजोबा, ह िगणकाच यग आह. नटवरन काही िककदातच जगातील

कोणतीही गोष आपण घरबिलया उपलबध करन घऊ शकतो. आता जगात अशकय अि काहीच रासहल नाही.

आजोबा : पोरी, ह िगळ मी ऐकलय खर....दशवािमी : आजोबा, मी नट िर कलय. कोणत वतमिमानपतर वाचायचय तमहाला?आजोबा : ‘िवमिकाळ’.दशवािमी : थाबा ह, मी आता ही अकषर िगणकावर टाईप करत.आजोबा : अर ववा! िगळी पान सदिायला लागली की इथ... िगळा बातमया

वाचतो आता!दशवािमी : आजोबा, तमही आता तमचया समतराना ई-मल पण कर शकता.आजोबा : खरच पोरी, िगणकाचा मसहमा अगाध आह. या िगणकान िपणमि

जगालाच एकदम जवळ आणलय!

110

लकष दया.

वततानत लदखि

मथळासपषीकरण

घटनाचा करम

लहान वाकय व लहान पररचछद

नकारातमक भाषा नको

भाषा वासतवदशवी अिावी

सथळ, काळ, वयकी याचा अचक उलख

घटनच अचक, पररपणमि, सपष लखन

७. वततानत लदखि

घडलदला घटिदचद रातर वणणि

कलपनला असजबात वाव नाही

लकषात ठदवा ितयकथन व वसतसनषता याि महतव

* वततानत लखनात राग, आनद, द:ख, आशचयमि इतयादी तीवर भावना वयक करण अपसकषत नाही.

* सभा, समदलिद, दशदबरद, काणशाळा ाचादवषमीचा एखादया घटिदसबधमी सदवसतर व करमवार मादतमी सागणद मणजद वततानत लदखि ो.

आटोपशीर व आकषमिक पद धतीन लखन

आवशयक

तारीख, वळ, सठकाण दण आवशयक

वततानत लदखि

वततानत

111

{ मराठमी भाषा दिि उतसाात साजरा {

रतिादगरमी, ता. २८ फबवारमी : रतनासगरी यथील िमथमि सवदयामसदर यथ मराठी भाषा सदन सदनाक २७ फरिवारी रोजी उतिाहात िाजरा करणयात आला. शाळच िवासनवतत मराठी सवषयाच जयष सशकषक शी. म. िा. कलकणवी परमख पाहण महणन उपशसथत होत. िकाळी ठीक ७.३० वाजता इयतता पाचवी त इयतता िातवीमधील सवदयारयाानी गावातन गरथसदडी काढली. िकाळी ९.०० वाजता शाळतील िवमि सवदयाथवी, सशकषक शाळचया िभागहात एकतर जमल. वयािपीठावर परमख पाहण व मा. मखयाधयापक सथानापनि झाल.

िरसवतीचया पराथमिनन कायमिकरमाला िरवात झाली. कसवता वाचन, मराठी गीतगायन, कथाकथन, कादबरीतील काही अशाच असभवाचन इतयादी परकारच िदर कायमिकरम सवदयारयाानी िादर कल.

‘कसववयमि किमागरजाच मराठी भाषतील योगदान व मराठी भाषच महतव’ या सवषयावर परमख पाहणयानी उपशसथताना मागमिदशमिन कल. सवदयाथवी परसतसनधी िशात काबळ यान उपशसथताच आभार मानल. िामसहक पिायदानान कायमिकरमाची िागता झाली.

l खालमील दवषावर वततानत लदखि करा.

वततानत लदखि िमिा

िवमाराषटर दवदयालसवमाननगर, विई

जागदतक दवजािदिि सोळाजागसतक सवजञानसदनासनसमतत िपरसिदध खगोल शासतरजञ

डॉ. जयत नारळीकर याच वयाखयानपरमख उपशसथती- .........

२८ फरिवारी २०१८

वदळ

िकाळी ११ वाजता सरळ-डॉ. होमीभाभा िभागह

112

८. लदखिकौशल

दिबध लदखिइयतता नववीमधय आपण सवसवध लखनकौशलयाचया परकाराचा अभयाि करया. सनबधलखन महणज सवषयानरप

कलली सवचाराची मदिद माडणी होय. एखादया सवषयाचया अनषगान आपलया मनात यणार सवचार, भावना, कलपना, सवानभव याना परभावी भाषत मदिदपण माडण महणज सनबधलखन. सनबधलखनात सलसहणाऱयाचया सवचाराच परसतसबब पडत अित. लखनकौशलयाचा सवकाि व असभवयकीकषमतचा सवकाि ह सनबधलखन घटकाच परमख उशदष आह.

पाठपसतकातील सनबधलखन-लखनकौशलयातगमित आपण इयतता नववीिाठी परिगलखन, आतमकथन, कलपना सवसतार या सनबधपरकाराचा अभयाि करया.

कलपकता, तककििगती, सवचाराची ििगत व ििबदध माडणी ही लखनकलची काही वसशषट आहत. आपण सनबध सलसहतो महणज सवषयाचया अनषगान अिलल आपल वाचन, सचतन, सनरीकषण, सवचार व भावना याना शबदबदध करतो. आपल अनभव मद दिदपण माडतो. तयािाठी परतयक अनभवाकड िवदनशीलतन पाहता यायला हव. आपलया शबदातील अनभव इतराचया मनाला सभडल अिा माडता यायला हवा. शबदातन भाषािौदयमि वयक वहायला हव.

वाचन, आकलन, सनरीकषण, सवचार, भावना, कलपना व अनभव याची परभावी शबदात असभवयकी हा लखनकौशलय सवकािाचा गाभा आह.

सनबधलखनािाठी आवशयक कषमता, कौशलय, अभयाि घटक ह िवमिच सनबधपरकाराबाबत िमान अिल तरी परतयक सनबध परकाराच सवत:च वगळपण अित. सनबध परकार हाताळताना ती वसशषट लकषात घण, ती अभयािण, ियोगय उपयोग करण आवशयक ठरत.

परभावी भाषा सचसकतिक सवचार

बहशतता वाचन सनरीकषण कलपना भावना सचतन शबदिपतती

दिबधलदखिासाठमी आवशक गोषमी/कषमता

113

परसगलदखि िमिा

गदणत ऑदलदपाड मधद िापोलमी दजलहातमील मगल िाबक माराषटराति पररम

माििमी दशकषणादधकाऱाचा सतद मगलचा दवशदष गौरव सोळा

सशकषक, मखयाधयापक वमानयवरातफक कौतक

पालक कताथमि असभनदनाचा वषामिव व शभचछा

मगलकडन सशकषकाचया मागमिदशमिनाबदल कतजञता

वरील िोहळाला तमही उपशसथत होतात, अशी कलपना करन परिगलखन करा.

(१) परसगलदखि- आपण अनभवलली, ऐकलली, एखादी घटना, एखादा परिग, एखादा सवचार, एखादी िमसया आपलयाला नहमीच

सवचारपरवतत करीत अितो. तो परिग जर आपलया बाबतीत घडला तर आपली परसतसकरया काय अिल? अिा सवचार आपण कलयाि आपण परिगाच सवशलषण आपण तटसथपण कर शकतो. अशा सवचाराना, भावनाना, िवदनशीलतची, भावसनकतची जोड दऊन शबदबदध कल, तर तो परिग वाचणाऱयाचया मनाला सभडतो तया परिगाच शबदसचतर डोळािमोर उभ राह शकत. आपलया भावना परभावीपण माडणयाच कौशलयही वयक होऊन लखनकौशलयाचा, असभवयकी कषमतचा सवकाि िाधय होऊ शकतो.

परसगलदखि करतािा लकषात घावाचद मदद :(१) परिगाची, घटनची कलपना(२) िकमसनरीकषण(३) भावनाची असभवयकी(४) सचतरदशवी िवदनशील लखन

l खालमील बातममी वाचा.

114

आतमकरि िमिा

ममी पकषमी झालद तर.....चौकटीतील मद दयाचया आधार कलपना करन आतमकथनपर लखन करा.

शाळत उडन जाईन

वाहतक कोडीचा परशन नाही

सनिगामिच दशमिन

ÿÿ ÿÿÿ

परवािात सतसकट नको शवहिा,

पािपोटमि नको

खप भरमती

सवचछदी जीवन

खत िवाद बद याची

(२) आतमकरि- आतमलदखि करतािा लकषात घावाचद मदद : (१) िजीव आसण सनजवीव घटकाबाबत िवमििमावशक सवचार. (२) तयाचया भावना, िखद:ख, िवयी, उपयोसगता, कायमि याचा शोध सनरीकषणशकीन घण. (३) आपण सवत: ती वसत आहोत अशी कलपना कर. (परकाया परवश)(४) कलपनाशकीचया माधयमातन नाटपणमिररतीन कलपना माडण. (५) िपणमि लखन करताना भाषा परथमपरषी एकवचनी अिावी.

(३) कलपिा दवसतार कलपिा दवसतार करतािा लकषात घावाचद मदद(१) कलपनापरधान लखनकौशलयाचा उदशच कलपना करता यण हा आह. (२) मखय कलपना सनबधाचया शीषमिकातच दडलली अित. (३) एकातन दिरी कलपना अशी कलपनाची िाखळी लखनकौशलय वाढवत. (४) कलपना वासतवाला धरन सककवा गमतीदार अिावी.(५) सवषयािबधी िचललया कलपनाचा सवसतार करावा.

वगाणतमील बाक तमचाशमी बोलतो अशमी कलपिा करि ताचद आतमकरि दला.

115

l खालमील उतारा वाचा. ताचद दिरमीकषण करा. एकाच उताऱात मणमी, वाकपरचार, आलकाररक भाषा, िादवनपणण शबिसम ाचा सोग व चपखल उपोग आढळतो. ातिच मराठमी भाषदचमी भादषक समि धमी अधोरदनखत ोतद.

बड असतशय धडपडा व खळाळतया उतिाहाचा झरा. तो तयाचया धाकटा बसहणीला महणाला, ‘‘ताई तमही या खचवीवर सथानापनि वहा. मी आपलया हातावर न भतो न भसवषयसत अशी िरख महदी रखाटतो.’’ महदी महणज तायडीचा जीव की पराण. ती खचवीवर बिताच टबलावरच कोन घऊन तो सतचयाजवळ बिला. तयान जशी सतचया हातावर महदी रखाटायला िरवात कली, ति तयाला जाणवल की, महदी रखाटन आपलया आवाकयाबाहरच आह; पण ह कबल करण तयाचया सजवावर आल. यातन पळवाट काढणयािाठी तो तायडीला महणाला, ‘‘अग, नीट बि.’’ तझया हातावर मदी काढताना माझी सकती तरधासतरपीट उडत आह. तयाच ह वाकय ऐकन घरात खिखि सपकली. आजी हळच महणाली, नाचता यईना, अगण वाकड; तर सवयपाक आटोपन आजी शजारी बित, गालातलया गालात हित आई महणाली, ‘‘उथळ पाणयाला खळखळाट फार’’ ह ऐकन बडचया नाकाला समरचया झोबलया; पण करणार काय? तयाची अवसथा इकड आड सतकड सवहीर अशी झाली होती. आजी आईकड पाहत डोळ समचकावत महणाली, ‘‘अग आपला बड आहच, झाकल मासणक आसण वाकबगार.’’ िगळा कलाकौशलयात आपला हातखडा अिावा, अिच तयाला वाटत. तवढात हातातला पपर बाजला िारत तयाच बाबा महणाल, ‘‘बडराज, तायडीचया हातावर उजड पाडन तार तोडन झाल अितील, तर पानावर बिया का? पोटात कावळ ओरडायला लागलत आमचया. आधी पोटपजा करया, मग वाटलयाि तमही महदीचया मोसहमवर कच करा आसण मोसहमची इसतशी करा.’’

l खालमी दिलदला ररकामा चौकटमीत शबिसम, वाकपरचार व मणमी ाचा वापर करि उतारा तार करा.

116

‘बोलमीभाषदतमील सासकदतक ठदवा’

महाराषटरातील िवमिच बोलीभाषाचा भासषक, िासकसतक ठवा िमद ध आह तयाचबरोबर आनददायीही आह. या सवसवध बोलीतील काही परासतसनसधक उदाहरण वाचा व तयाचा आनद घया. तयाचबरोबर इतर बोलीभाषामधील भासषक िमद धीचा शोध घया.

l पावरमी बोलमी- (कोडद) (१) जगलमा रमणवाली रातला पाणी सपणारी बड इडा मकण-वाली ची कण? -जगलात राहणारी, लाल पाणी सपणारी, पाढरी अडी दणारी, ती कोण? (२) एक दाद न पटम दान - एका दादाचया पोटात अनक दात- मणमी(१) कागला काल भईला भार- खायला काळ अन भईला भार.(२) रपडा ताकली गपजया माकली- लकी बोल िन लाग.(३) करन नी तीना डरन ती- कर नाही तयाला डर काय?(४) शखिाम काय आदल नी अतती गलवतल- शखशात दमडी नाही अन चालला हतती घयायला.

l अदराणमी बोलमी- मणमी(१) उिना काम अन दानासती बोम.(२) घटा चालहना रातभर, सपट न सचमटभर.

l वऱाडमी बोलमी- मणमी(१) चली िाग मलील, दोनही पाय चलील- दिऱया िाग रिहमजञान, सवत: कोरड पाषाण

(२) काखत घतल सटचकल िार गवत इचकल- काखत कळिा अन गावाला वळिा

l झाडमी बोलमी- मणमी(१) मा तसि लक /मिला यक - एका माळच मणी(२) होता जोन द रा पानावर ता सदि त- मलाच पाय पाळणयात सदितात.

117

l द शबि असदच दला.

सवदयारयाानो, परतयक शबदाला सवत:चा अथमि अितो. वणामिचा अथमिपणमि िमह महणज शबद. ही शबदाची वयाखया हच दशमिवत. तयाचपरमाण शबदाला िदभामिनिारही अथमि परापत होतो.

उदा., (१) आज माझया आजीची पाठ खप दखत होती. (२) आज मी वदय ‘वनद मातरम ’ कसवता पाठ कली.पाठ या एकाच शबदाच दोनही वाकयातील अथमि सभनि आहत. याचपरमाण ‘शबद’ जर चकीचा सलसहला गला तरी

तयाचा अथमि बदल शकतो. अगदी वगळाच अथामिचा शबद तयार होऊ शकतो.उदा., (१) कतज- उपकाराची जाण अिलला कतघि- उपकाराची जाण न ठवणारा (२) पाणमी- सपणयाच पाणी/जल पादण- हातपाणी शबद पासण अिा सलसहलयान कवळ ऱहसव (ईकार), दीघमि (ईकार) सलसहलयान शबदाचा अथमिच बदलला. यावरन लकषात यत, की आपल महणण अपसकषत योगय अथामिवाही होणयािाठी शबदाच ियोगय महणजच

लखनसनयमानिार लखन होण आवशयक अित.खाली काही अि शबद सदलल आहत, की ज नहमी तमचया वाचनात, लखनात यतात; परत त चकणयाची

शकयताही अित. या शबदाचा अभयाि करा. तयाच उचारानिार लखन (योगय लखन सनयमानिार) िमजन घया. तयाचा िराव करा व तयाच योगय उपयोजन करा.

अत:करण गररबी परीती वयशकमतव

असनसणमित चमतकती ितकतय गरीब

अथमिशासतरजञ जीसवतकायमि महतव िामसहक

अशसततव ततवजञान मसतमिपजा िावमिजसनक

आशीवामिद दाततव मतरीण िावमिसतरक

उजवल दीपपरजवलन मसतरणीला िासहशतयक

उनमष ददमिमय वकतव िचना

ओजसवी दशषकोन वाङ मय सफतवी

औसचतय सनसममिती सवषणण िजनशीलता

ऋणसनदजश सनभमितिमिना वफलय समसतसदन

कतमितव सनसषकरय वसशषट समती

कीतवी पररशसथती हळहळ हासदमिक

कशतित परीकषा करीडागण हदय

118

l पाररभादषक शबि

जञानपरिाराचया सवसवध माधयमात आसण जीवन वयवहारात ितत बदल होत अितात. िाहसजकच तया तया जञानकषतरात वा वयवहारात परचसलत शबदाहन वगळ शबद वापरल जातात. सवसशष जञानकषतरातील मासहती, िकलपना याचया परकटीकरणाला योगय ठरतील अि शबद वापरणयाची गरज अित. भासषक वयवहाराचया या वगळपणातन जञानकषतराची वा वयवहाराची पररभाषा सिद ध होत. अशा पररभाषतन शासतरभाषचा व जञानभाषचा सवकाि होत अितो. बदलत जीवनवयवहार, वाढतया गरजा आसण सवसतारणारी जञानकषतर यानिार ‘पाररभासषक िजञा’ सनमामिण होतात.

पाररभासषक पदनामाचया वापरामळ सककवा पाररभासषक िजञाचया वापरामळ सवचार, िकलपना याचया परकटीकरणात सवसशषता, सनदवोषता यत. पाररभासषक िजञाचा मळ उदश वयवहारिापकष भाषच उपयोजन हा आह.

सशकषण, सवसवध शासतर, परशािन, आरोगय, िमाज, उदयोग, वयापार, नयाय, आसथमिक वयवहार, कला, िसकती इतयादी सवसवध कषतरामधय आवशयकतनिार पाररभासषक िजञा उपयोगात आणलया जातात. या िजञामळ जञानवयवहार असधक परभावी आसण िसपष होतात. या दषीन पाररभासषक िजञाना अननयिाधारण महतव अित.

Calligraphy िलखन Secretary िसचव, सचटणीिAcademic Qualification शकषसणक अहमिता Children's Theatre बालरगभमीAction कायमिवाही/कती Comedy िखाशतमकाCensus जनगणना Agent असभकतामि/परसतसनधीCasual Leave नसमशततक रजा Category परवगमिAnniversary वधामिपनसदन Bio-data सव-पररचय Corporation महामडळ, सनगम Bonafide Certificate वासतसवकता परमाणपतर Daily Wages दसनक वतन, रोजदारी Book Stall पसतकसवकरी कदर Lyric भावगीत Dismiss बडतफकि Magazine मासिक-पसतरका Event घटनाMedical Examination वदयकीय तपािणी Exchange दवाण-घवाण,Express Highway दरतगती महामागमि सवसनमय करणNews Agency वततिसथा Official Record कायामिलयीन असभलखExhibition परदशमिन Orientation सनदशन, उद बोधनGeneral Meeting िवमििाधारण िभा Part Time अशकालीन, अधमिवळGovernment Letter शािकीय पतर Goodwill िसदचछाProgramme कायमिकरम Handbill हसतपतरकPlumber नळ-कारागीर Honorable माननीयPocket Money हातखचमि Humanism मानवतावादIndex अनकरमसणका Registered Letter नोदणीकत पतरJunior Clerk कसनष सलसपक Receptionist सवागसतकाRefreshment अलपोपहार Journalism वततपतरकाररता

119

परक पसतक व सिभणगर ािमी

परक पसतक ािमी(१) हाती जयाचया शनय होत- िपादन अरण शवत.

(२) मिासफर- अचयत गोडबोल

(३) एक होता कावहमिर- वीणा गवाणकर

(४) मन म ह सवशवाि- सवशवाि नागर पाटील

(५) आय डअर- सकरण बदी

(६) आकाशाशी जडल नात- जयत नारळीकर

(७) िसमधा- िाधनाताई आमट

(८) खरखर आयडॉल- िधा मतवी

(९) िसकतीचया पाऊलखणा- द. ता. भोिल

(१०) वयकी आसण वली- प. ल. दशपाड

(११) झाडाझडती- सवशवाि पाटील

(१२) सवामी- रणसजत दिाई

(१३) यश तमचया हातात- सशव खरा

(१४) तोततोचान- चतना िरदशमख (अनवादक)

(१५) आई िमजन घताना- उततम काबळ

(१६) पकयाच ठि- िधीर मोघ (कसवता िगरह)

सिभण गर ािमी(१) वाच आनद- भाग १ त ४ - माधरी परदर

(२) सलहाव नटक- भाग १ व २ - माधरी परदर

(३) िगम मराठी वयाकरण व लखन - मो. रा. वाळब

120

मतवाचा सकतसरळद व दलकसचमी ािमी

https://youtu.be/NJmOlUnFK54

https://en.wikipedia.org/.../Gajanan_Digambar_Mad..

https://youtu.be/Pz2_lLpyFgY

https://en.wikipedia.org/wiki/Marathi_Vishwakosh

https://en.wikipedia.org/wiki/Charlie_Chaplin

https://en.wikipedia.org/wiki/M._Visvesvaraya

https://en.wikipedia.org/wiki/Olympic_Games

https://youtu.be/EJ9ELMcbn1w

https://www.youtube.com/watch?v=Rm4PS8O8c-A

https://www.youtube.com/watch?v=AhyCHlFF_9Q

सशकषकानी पाठपसतकात सदललया परक पसतक, िदभमि गरथ, िकतसथळ व सलकि याचा वापर करन पाठघटकाशी िबसधत असधकची मासहती समळवावी. तया मासहतीचा अधयापनात िदभमि महणन वापर करावा.