इयतता नववी

शतासन ननरणय करमताक ः अभयतास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ निनताक २५.४.२०१६ अनवय सतापन करणयता आललयता समनवय सनमीचयता निनताक ३.३.२०१७ रोजीचयता बठकीमधय ह पताठयपसक ननरताणरर करणयतास मतानयता िणयता आली आह.

शजारचा ‘कय आर कोड’ तसच ा पसतकात इतर ठिकाणी ठिलल ‘कय आर कोड’ सारटफोनचा वापर करन सककन करता तात. सककन कलावर अापलाला ा पाठयपसतकाचा अधन-अधापनासािी उपकत ठलक/ठलकस (URL) ठळतील.

(डॉ.सनिल मगर)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती वअभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

नवदारथी नमतािो,

इनतहास इयतता िववीचया पाठयपसतकात इ.स. १९६१ त २००० पययतचया कालावधीचा समावश असणार ह पसतक तमचया हाती दतािा आमहाला आिद वाटतो. इनतहासाचा अभयासकरम अनधकानधक अदयावत करणयाचया परयतिाचा एक भाग महणज ह पाठयपसतक आह.

या पाठयपसतकात इ.स. १९६१ ितरचया काळात भारतात झाललया, सामानजक, सासककनतक आनण अनय कतातील नवकासाचा आढावा घणयात आला आह. अरामित हा आढावा पररपणमि िाही याचही भाि बाळगण आवशयक आह. पाठयपसतकाला असणाऱया पषाची मयामिदा लकात घऊि हा साधारणपण चाळीस वरायचा धावता आढावा घणयात अाला आह. उदोग आनण शती याचा समावश असललया भारताचया आनरमिक धोरणाची नवजाि आनण ततजािातील बदलाची, मनहलाचया सकमीकरणाची आनण समाजातील शवटचया घटकाशी सबनधत अशा नवकासाचया घटिाची िोद या पसतकात आह. नशकण कताची वाटचाल आनण बदलता भारत यावर ह पसतक परकाश टाकत. हा नवरय िीट समजावा महणि िकाशा, नचत, आकडवारी आनण परक चौकटी याचा वापर कला आह. यानशवाय नवनवध उपकरम सचवलल आहत.

या पाठयपसतकादार तमही भनवषयातील सपधामि परीकाचा अभयास व इनतहासाचया कतातील उचच नशकण याचा पाया रच शकता. तमच पालक या इनतहासाच साकीदार आहत. तयाचयाकडि तमही पाठयपसतक अनधक नवसताराि समजि घऊ शकाल.

राजयशासत नवरयाचया अतगमित १९४५ पासिच जगातील परमख परवाह, भारताचया परराषटर धोरणाची वाटचाल, भारताची सरका वयवसरा व भारतीय सरका वयवसरपढील आवहाि याचा अभयास करायचा आह. भारत आनण अनय दशाच राजकीय सबध, सयकत राषटर आनण सयकत राषटराचया शाततारकण कायामित भारताच योगदाि इतयादी नवरयाची चचामि करणयात आली आह.

तसच मािवी हकक सरकण, पयामिवरण सरकण आनण दहशतवाद यासारखया काही आतरराषटरीय समसयाची ओळख परसतत पाठयपसतकात करि दणयात आली आह. आतरराषटरीय पातळीवरील सवमि परकारचया घडामोडीच आकलि करि घणयासाठी परसतत पाठयपसतकातील आशय उपयकत ठरणार आह.

इनतहासाचया अभयासाि भतकाळाच आकलि होत आनण वतमिमािाच भाि यत. राजयशासताचया अभयासाि भनवषयात आपणास कोणतया नदशि वाटचाल करायची आह ह कळत. तयासाठीच ह सयकत पाठयपसतक आधार ठरणार आह.

परसताविता

पणनदिाक : २८ एनपरल २०१७, अकयय ततीया भारतीय सौर नदिाक : ८ वशाख १९३९

सवटपरथ ी त च अठभनिन करतो की तमही इठतहास ा ठवषाच अधापन आठण अधन करत आहात. ावषणी सन १९६१ त २००० पयतचा कालखड आपणास इतता नववीचा पसतकातयन ठशकवाचा आह. ह पसतक ठशकवण तचासािी अठधक आनििाी असणार आह कारण ा पसतकातील काही घरनाच तमही साकषीिार आहात. जा घरना त चा भोवताली घडला ताच घरनाचा सावश ा पसतकात कलला आह. पनः एकिा तो काळ त चासािी ठजवत होणार आह.

हा भारताचा सवयकष इठतहास आह. पाठयपसतकाला असणाऱा पषाची ाटिा लकषात घऊन चाळीस वषायचा सलग आठण सगळा इठतहास पाठयपसतकात ाडण ह अवघड का आह. ठवदारायचा वोगर लकषात घऊन ताना भावणाऱा घरनाचा सावश ा पसतकात करणाचा परतन कला आह. काही िळक घरना आधारासािी घऊन अन घरनाची ाठहती आपण ठवदारायना आतरजालाचा साहायान सजयन घणास परवतत कर शकतो.

ा पाठयपसतकाचा धवतणी अाश-नकताच सवततर झालला िश ठवकासाकड कशी वारचाल करतो हा आह. जगातील सगळात ोिी लोकशाही तरणा राबवणारा हा िश आह. ा िशाचा वारचालीत राजकी नततव, परशासकी नततव आठण वजाठनक, ठशकषणतजज, कलावत ाच का ोगिान आह ह ाडणाचा परतन कला आह. ाचाच जोडीला भारती नागररकाची लोकशाहीवर असणारी शदा आठण ठतचा रकषणासािी थील सवटसाान जनतन ठिलला लढा हा ा पसतकातील हतवाचा भाग आह. वकतीपकषा साज शष आह. राजकी नततवापकषा िश ोिा आह. हाच सिश सवाततोततर भारतात जनतन ठिला आह. घरनाचा ाग असणारा आश ठवदारायसोर पोचवण ह एक ोि आवहान आपणासोर आह. सधाचा काळातील आधठनक ततरजानाचा साहायान ह आवहान ठशकषकवगट सहज पलय शकल असा ठवशवास वारतो.

आपण जो काळ अनभवला तोच ठशकवण ह काट परथच होणार आह. ह एक ऐठतहाठसक काट आह. सवाततोततर भारताचा जडणघडणीत आपणही ोगिान िऊ शकतो ह हतवाच ततव ठवदारायचा नावर ठबबवणासािी ह पाठयपसतक उपकत िरल. ासािी नकाशा, ठचतर, चौकरी आठण उपकर ही साधन वापराची आहत; पण आपल साध ातर ‘सार जहा स अचा ठहिोसता हारा’ हा आश ठवदारायसोर परभावीपण ाडण हच आह.

राजशासतर ठवषातगटत आपण ा इततत ‘भारत आठण जग’ ाचातील परसपरसबधाचा आढावा घणार आहोत. आधठनक काळात जागठतक आठण आतरराषटरी पातळीवरील घडाोडीचा पररणा सवटच िशावर होतो. ाठहती ततरजानाचा कषतरातील परगतीळ राषटराधील ववहार आठण िवाणघवाण वाढली आह. भारत कदरसथानी िवयन ा गतागतीचा आतरराषटरी सबधाची जाण आपणास ठवदारायना करन दाची आह. ताची सरवात अथाटतच नजीकचा इठतहासातील हतवाचा आतरराषटरी घडाोडी आठण परवाह ाचा आकलनादार करन दावी लागल. परसतत पाठयपसतकातील आश नवीन आह. ताची सहजपण उकल वहावी महणयन आशाची ाडणी जानरचनावािी दषीन कली आह. ठवषात रस ठनाटण होणासािी आश वगळा पदतीन ाडला आह. आतरराषटरी सबध सजयन घणाचा परतन ठवदाथणी परथतःच करत असलान ठशकषकानी अधापन करताना वठवधपयणट, अपारपररक अशा सोताचा आधार घावा. अशा पदतीचा पररणाकारक उपोजनाला परसतत पाठयपसतकात भरपयर वाव आह. जागठतक शातता व सरठकषततच जतन, ानवी हककाबाबतचा आिर, शाती व परसपरावरील ठवशवास ा यलावरचा आठण ता अनषगान होणाऱा कतीवरचा ठवशवास दढ करणाचा परतन ठशकषक करतील अशी अपकषा आह.

- नशकषकतासताठी -

अनकरमनरकता

सवतातयोतर भतार(इ.स.१९६१ इ.स.२०००)

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2017. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

१. इठतहासाची साधन ............................ १

२. भारत : १९६० नतरचा घडाोडी ............. ५

३. भारतापढील अतगटत आवहान .................. १०

४. आठथटक ठवकास .............................. १५

५. शकषठणक वारचाल ............................ २३

६. ठहला व अन िबटल घरकाच सकषीकरण ..... ३१

७. ठवजान व ततरजान ............................. ३७

८. उदोग व वापार ............................. ४३

९. बिलत जीवन : भाग १ ........................ ४७

१०. बिलत जीवन : भाग २ ........................ ५२

कर. पताठताच नताव पषठ कर.

कषमता नवरतान

कर. घटक कषमता

१. इठतहासाची साधन • ऐठतहाठसक साधनाच वगणीकरण करता ण.• ऐठतहाठसक साधनाचा अभासात ततकालीन घरनाची कलपना करता ण व

अिाज बाधता ण.• ऐठतहाठसक सिभायच ोग वाचन करन ताचा अथट सागता ण.• ऐठतहाठसक वसतय, कागिपतर, पसतक, नाणी व इलकरटरॉठनक ाठहती गोळा करन

सगरह करता ण. तसच ताच वगणीकरण वगवगळा पदतीनी करता ण.• ऐठतहाठसक घरनाचा अथट वसतठनष रीतीन लावता ण.

२. राषटरठनठटतीच आवहान : भाग १

• भारताचा सवाततानतरचा वारचालीतील ऐठतहाठसक घरनाचा कर ोग पदतीन सागता ण.

• भारतासोरील अतगटत आवहानाचा ठचठकतसक अभास करता ण.• भारतातील आठथटक धोरण काळानसार बिलत गली, ह सपष करता ण.• जागठतकीकरणाळ आलला आठथटक सधारणाचा पररणााचा आढावा घता

ण.• खासगीकरण, उिारीकरण व जागठतकीकरण ाळ भारती अथटववसथत

झालला बिलाची कारणीासा करता ण.

३. राषटरठनठटतीच आवहान : भाग २

• भारती ठशकषण परणालीचा ठवकासाच रपप सागता ण.• ठवठवध सााठजक ससाचा सोडवणकीसािी ठशकषण ह हतवाच ाध आह,

ह सागता ण.• साजातील िबटल घरकाचा ठवकासासािीच ठवठवध परतन व ताच हतव

ओळखण.• सवाततोततर भारतातील ठवजान व ततरजानातील परगतीची उिाहरण सागता ण.• उदोग व वापार कषतराशी सबठधत सघरनाची ाठहती ठळवयन ताचा भारती

अथटववसथवरील पररणा सागता ण.• ठवजान व ततरजानातील परगती ाठवषी अठभान बाळगण. • इररनरचा ितीन नवनवीन शोधाची ाठहती ठळवण.

४. बिलत जीवन • जनत ठनठटतीतील व नागरी साज सकरी करणातील परसाराधाची भयठका व जबाबिाऱा ओळखता ण.

• शहरीकरण व गराीण जीवनाची तलना करन सागता ण.• सााठजक सतचा परसकार करणाठवषीची जाण ठनाटण होण.• वजाठनक दचषकोनाचा अगीकार करता ण.

1

१ इतिहासाची साधन

आतापरयत आपण पाचीन, मधररगीन आणण आधणनक भारताचा इणतहास अभरासला. रावरषी आपणास सवाततरयोततर कालखडातील भारताचा इणतहास अभरासारचा आह. आधणनक काळातील इणतहासाची साधन पाचीन व मधररगीन साधनापका वगळी आहत. णलखखत साधन, भौणतक साधन, मौखखक साधन, दक -शावर माधरमातील साधन राचरा आधार इणतहास अभरासता रतयो. आधणनक काळात आपणास पादणिक, राजरसतरीर, राषटीर आणण आतरराषटीर पातळीवरील साधनाची दखल घरावी लागत. रा साधनाचरा मदतीन आपणास इणतहासाच लखन करता रत.

तिखिि साधन : खालील साधनाचा णलखखत साधनामधर समावि हयोतयो.

दणारी पमख साधनही आहत. १९६१ त २००० रा कालखडाचा णवचार कलरास सरवातीला छापील माधरमाना णविरतः वततपताना परायार नाही असच णदसत. भारतात उदारीकरण सर झाल आणण इटरनटचा (आतरजाल) सावयाणतक पसार सर झालरावर छापील माधरमाना परायार उपलबध झाला. अरायात अस झाल तरी छापील पसारमाधरमाच सामररया अजनही कारम आह.

वतिपत : वततपतामधन आपणास राषटीर व आतरराषटीर घडामयोडी, राजकारण, कला, करीडा, साणहतर, समाजकारण आणण सासककणतक घडामयोडी कळतात. मानवी जीवनािी सबणधत असणाऱरा गयोषी वततपतात रतात. राषटीर पातळीवर काम करणाऱरा वततपतानी आपलरा पादणिक आवतरा सर कललरा आहत. तराचरा णवणवध णवरराची माणहती दणाऱरा परवणरा असतात. छापील माधरमात चळवळीची मखपत, राजकरीर पकाची दणनक वा सापाणहक, माणसक, वाणरयाक महतवाची असतात.

काही वततपत वरायाचरा िवटी वरयाभरातील महतवाचरा घटनाचा आढावा घणाऱरा परवणरा काढतात. तरातन आपणास वरयाभरातील पमख घटना समजणरास मदत हयोत.

पस टरसट ऑफ इतिया (PTI) : १९५३ नतर भारतातील बहसखर वततपतासाठी सवया महतवाचरा घटनाच पारणमक तपिील, महतवाचरा णवररावरील लख रासाठी पस टटसट ऑफ इणडरा हा महतवाचा सयोत आह. पस टटसट ऑफ इणडरान वततलख, छाराणचत, आणरयाक, वजाणनक णवररावरील लख वततपताना परवलल आहत. आता पीटीआरन ऑनलाइन सवा सर कली आह. १९९०चरा दिकात पीटीआरन टणलणपटसयाऐवजी ‘उपगरह पसारण’ ततादार दिभर बातमरा पाठवारला सरवात कली. आधणनक भारताचरा इणतहासलखनासाठी हा मजकर महतवाचा आह.

वततपत णनरतकाणलककयोिवाङ मर

पतवरवहार

रयोजणनिी

सरकारी गझटअणभलखागारातील

कागदपत

तिखिि साधनटपाल णतणकट

माहीि आह का िमहािा?

ऐणतहाणसक दसतऐवज जरा णठकाणी जतन कल जातात, तरा णठकाणास ‘अणभलखागार’ अस महणतात. भारताच राषटीर अणभलखागार नवी णदली रर आह. ह आणिरा खडातील सवायत मयोठ अणभलखागार आह.

गरर

आधणनक कालखडातील वततपत ही जिी लयोकिाहीचा चौरा सतभ आहत, तिी ती माणहती

2

नाणी पारयाना सरळ राजमदा

अलकार वसतसगरहालर आधणनक सरापतर

दनणदन वापरातील वसत

पहराव

भौतिक साधन

भौतिक साधन : खाली णदललरा साधनाचा समावि भौणतक साधनात हयोतयो.

१९७७ मधर भारत सरकारन जाल कपर ह टपाल णतणकट पणसदध कल. जाल कपर ह ‘टपाल णतणकट’ रा णवररातल जागणतक पातळीवरच अभरासक हयोत. मबईत पारिी कटबात जनमललरा कपर रानी ‘इणडराज सटमप जनयाल’च सपादन कल. भारतातील पणहलरा टपाल णतणकट सगराहक बररयोच त ससरापक (First Philatelic Bureau) हयोत. तरानी ‘एमपारर ऑफ इणडरा णफलाटणलक सयोसारटी’ची सरापना कली. रा णवररावर पढ तरानी पसतक णलणहली. रा छदाला तरानी िासतीर सवरप णदल. भारतीर टपाल णतणकटाचा अभरास जागणतक पातळीवर नणरात तराचा मयोठा वाटा आह. टपाल णतणकट सगराहक अिी कारणकदषीची सरवात करन जागणतक पातळी गाठणाऱरा कपर राच रयोगदान समजणरास तराचरावर काढलल टपाल णतणकट ह महतवाच साधन आह.

माहीि आह का िमहािा?

जाि कपर टपाि तितकटटपाि तितकट : टपाल णतणकट सवतः काहीही

बयोलत नसली तरी इणतहासकार तराना बयोलक करतयो. भारत सवतत झालरापासन त आजतागारत टपाल णतणकटामधर णवणवध बदल घडन आलल आहत. णतणकटाचरा आकारातील वणवधर, णवररातील नावीनर, रगसगती रामळ टपाल णतणकट आपणास बदलतरा काळाणवररी सागत असतात.

टपाल खात राजकरीर नतरावर, फलावर, पाणी-पकरावर, एखादा घटनवर, एखादा घटनचरा रापर, सवणया, अमतमहयोतसव, ितक, द णवितक, णतितकपतषी णनणमतत णतणकट काढत. तयो इणतहासाचा मौलरवान ठवा असतयो.

छापील माधरमात भारत सरकारचरा पकािन णवभागातफफ काढणरात रणाऱरा वाणरयाकामधील माणहती णवशवसनीर असत. उदा., माणहती व पसारण खातरान ‘INDIA 2000’ हा वाणरयाक सदभयागरर पणसदध कला आह. सदर गरर ‘सियोधन, सदभया व पणिकण’ णवभागाअतगयात तरार कला आह.

रा गररात भमी, लयोक, राषटीर पतीक, राजकरीर वरवसरा, सरकण, णिकण, सासककणतक घटना, णवजान व ततजानातील घडामयोडी, परायावरण, आरयोगर व कटब कलराण, समाजकलराण, पसारमाधरम, मलभत आणरयाक माणहती, अरयापरवठा, णनरयोजन, ककरी, जलसधारण, गरामीण णवकास, अनन व नागरी परवठा, ऊजाया, उदयोग, वरापार, वाहतक, सदिवहन, शम, गहरयोजना, नरार व णवधी, रवा व करीडा णवभाग इतरादी कतामधील घटनाचा आढावा, सवयासाधारण उपरकत माणहती राचा समावि आह. अिा माणहतीचरा आधार अापणास इणतहास णलणहण िकर हयोत. वबसाईट : www.publicationsdivision.nic.in

माहीि आह का िमहािा?

3

नाणी : नाणराचरा माधरमातन आणण बदलत गललरा नयोटाचरा छपाईमधन आपणास इणतहास समजतयो. नयोटा छापणराच काम ररझवहया बक ऑफ इणडरा करत. णतच मखरालर मबई रर आह.

नाणी

करन पहा.

एखादा घटनच साणहतरात कस पणतणबब उमटत आणण कवी एखादा घटनकड कस बघतयो राच एक उदाहरण कणववरया कसमागरज राचरा ‘आवाहन’ रा भारत-चीन रदधाचरा पाशवयाभमीवर रचललरा कणवतत आह.बरफाच तट पटनि उठल सदि निवच कोसळतरकत आपल नरि आईच िभर निमवर ओघळत ! असरच पद भरषट लगिी आज सतीच पण मळ अि घडील कोण करट तटसि दर खळ कतत जवल तवषची ि कोणच हदत जळसममतर तो सर, रणची िौबत आत धडधडतरकत आपल नरि आईच िभर निमवर ओघळत !

अिाच पकारचरा अनक घटनावर आधाररत णलणहललरा साणहतराचा ियोध घरा.

१९५० पासन त आजतागारतची नाणी, तरात वापरलल धात, तराच आकार, तरावरील णवरर-वणवधर रावरन आपणास समकालीन भारतातील महतवाच पशन समजतात. उदा., लयोकसखरा णनरतणात ठवणराचा सदि दणारी नाणी, िती व ितकऱराच महतव सागणारी नाणी.

सगरहािय : भारतातील सवयाच राजरामधर तरा तरा राजराची वणिषटय सागणारी वसतसगरहालर आहत. तरावरन आपणास इणतहास समजणरास मदत हयोत. (उदा., मबई ररील छतपती णिवाजी महाराज वसतसगरहालर, ररझवहया बकच पण िहरातील सगरहालर.) सरकारी सगरहालराखरीज काही सगराहक सवतःची काही सगरहालर उभारतात. ती अतरत वणिषटयपणया असतात. उदा., नाणी, नयोटा, णवणवध आकारातील णदव, अडणकतत, णककटच साणहतर.

मौखिक साधन : रा साधनामधर लयोककरा, लयोकगीत, महणी, ओवरा इतरादीचा समावि हयोतयो. उदा., सरकत महाराषट चळवळीत लयोकिाहीर अणणाभाऊ साठ, िाहीर अमर िख राचरा पयोवाडातन कारयाकतरायना परणा णमळत अस.

दक -शावय साधन : दरदियान, णचतपट, आतरजाल इतरादी साधनाना ‘दक -शावर साधन’ अस महणतात. णवणवध दिी व परदिी वाणहनरा उदा., णहसटटी चनल, णडसकवहरी.

एफटीआयआयच बोधतचनह

तफलम ॲणि टतिखवहजन इतनसटटयट ऑफ इतिया (FTII) : भारत सरकारन पण रर १९६० साली लयोकणिकण दणराचरा हतन णफलम ॲणड टणलखवहजन इणनसटटयट ऑफ इणडरा रा ससरची सरापना कली. राजकारण, समाजकारण, कला, करीडा आणण ससककती रा णवणवध कतातील महतवाचरा घटनावर आधाररत वततपट इणडरन नरज ररवह रा ससरन तरार कल. समाजाच नततव करणाऱरा वरकती, दिासाठी रयोगदान दणाऱरा वरकती आणण महतवाचरा सरळाची माणहती दणार अनबयोधपट (डॉकरमटरीज) रा णवभागान तरार कल आहत. आधणनक भारताचा इणतहास अभरासणरासाठी ह वततपट व अनबयोधपट उपरयोगी आहत.

4

पवासात ‘पजर’ नावाच साधन सपकायासाठी आल हयोत. त जवढा वगात आल तवढाच वगात त सपषात आल. आतरजालावर (इटरनट) उपलबध असललरा पचड माणहतीचाही उपरयोग इणतहासाचरा अभरासासाठी कला जातयो; परत माणहतीची सतरता, ररारयाता तपासन घरावी लागत.

इणतहासाचा सवया साधनाचरा आधार अभरास करण सहजसाधर झाल आह. तसच ही सवया साधन आधणनक काळातील असलरान तराची उपलबधता हयोण िकर झाल आह. इणतहास हा जीवनातील सवया अगाना सपिया करणारा असलरान साधनाचरा जतनाचही परतन सवया सतरावर हयोताना णदसतात. त आपणही कररात.

२. टीपा तिहा. (१) णलखखत साधन (२) पस टटसट ऑफ इणडरा

३. कारण तिहा. (१) टपाल खात टपाल णतणकटाचरा माधरमातन

भारतीर ससककतीचा वारसा व एकातमता राचरा जतनाच परतन करत.

(२) आधणनक भारताचा इणतहास णलणहणरासाठी दक -शावर माधरम महतवाची असतात.

उपकरम

(१) िाळच हसतणलखखत/वततपट तरार करा. (२) Archaeological Survey of India रा

भारत सरकारचरा अणधककत सकतसरळावरील णवणवध माणहतीपट पहा.

(३) तमचरा गावाचा इणतहास णलणहणरासाठी कयोणती साधन वापराल ? तरा साधनाचरा साहायरान तमचरा गावाचा इणतहास णलहा.

१. (अ) तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) भारताच राषटीर अणभलखागार .......... रर आह.

(अ) पण (ब) नवी णदली (क) कयोलकता (ड) हदराबाद (२) दक -शावर साधनामधर.......... रा साधनाचा

समावि हयोतयो. (अ) वततपत (ब) दरदियान (क) आकािवाणी (ड) णनरतकाणलक (३) भौणतक साधनामधर .......... चा समावि हयोत

नाही. (अ) नाणी (ब) अलकार (क) इमारती (ड) महणी

(ब) पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा व तिहा. वयकी तवशष जाल कपर - टपाल णतणकट अभरासक कसमागरज - कवी अणणाभाऊ साठ - लयोकिाहीर अमर िख - णचतसगराहक

करन पहा.

दिभकती रा णवररािी सबणधत कयोणकयोणत णचतपट तमहाला ठाऊक आहत ? तमहाला आवडललरा एका णचतपटाच रसगरहण तमचरा िबदात णलहा.

आतापरयत आपण आधणनक भारताचरा इणतहासलखनासाठी उपरकत असणारी काही साधन बणघतली. एकणवसावरा ितकात काळ इतकरा वगान बदलत आह करी ही साधन सदधा अपरी पडतील. तरामळ आता सवाभाणवकपण नवी साधन पढ रत आहत. उदा., घरगती टणलफयोन त मयोबाइल. रा

सवाधयाय

5

२ भारि : १९६० निरचया घिामोिी

इ.स. १९४७ मधर भारत सवतत झाला. १९५० मधर सणवधानाचा सवीकार करत भारताच सावयाभौम लयोकिाही राषट णनमायाण झाल. भारतीर समाज बहणजनसी असन रा समाजात णवणवध भारा, धमया, वि आणण जातीच लयोक एकत राहात आहत.

सवाततरपापीनतरचरा सरवातीचरा काळात भारताला आणरयाक, राजकरीर आणण सामाणजक णवकासाच पशनही सयोडवारच हयोत. णनरयोजन आरयोगाची णनणमयाती आणण औदयोणगकरीकरणावर भर हा आणरयाक णवकास साधर करणराचा व दिातील दाररदराची समसरा दर करणराचा एक मागया महणन सवीकारणरात आला. णनवडणकाच रिसवी आरयोजन आणण लयोकिाही परपरावरील णवशवासामळ आपलराला राजकरीर सररया पाप करण िकर झाल. राचबरयोबर दबयाल समाज घटकासाठीचरा कारयाकमाचा आणण धयोरणाचा समावि असललरा अनक सामाणजक सधारणा पतरकात आणणराचही परतन झाल.

१९६० च िशक : भारताचरा राजकरीर पररखसरतीवर पररणाम करणाऱरा अनक घडामयोडी १९६० चरा दिकात घडलरा. पयोतयाणगजाचरा राजवटीखाली असललरा गयोवा, दमण आणण दीव रा पदिाची मकतता झाली व त भारतीर सघराजराच भाग बनल. उततरकडील सीमाररवर भारत आणण चीन राचरातील तणाव १९५० पासन वाढत हयोता. रा तणावाची पररणती अखर दयोनही दिामधील सीमाररा रदधात झाली. ह रदध मकमयोहन (१९६२) ररचरा कतात झाल.

भारताला सवाततर णमळालरानतरचरा काळात पधानमती पणडत जवाहरलाल नहरनी भारताच नततव कल. त भारताचरा परराषट धयोरणाच णिलपकार हयोत. भारताचरा सामाणजक-आणरयाक णवकासात तरानी

घातलली भर अतरत मयोलाची आह. १९६४ मधर भारताच पधानमती प. नहर राच णनधन झाल. तरानतर लालबहादर िासती भारताच पधानमती झाल. तराचरा कारणकदषीत १९६५ मधर भारत आणण पाणकसतान राचरामधर काशमीर पशनावरन पनहा एक रदध झाल. सयोखवहएत रणनरनन दयोनही दिात मधरसरी करणराचा परतन कला. ‘जर जवान, जर णकसान’ ही घयोरणा लालबहादर िासतीनीच णदली. तरादार तरानी भारतीर ितकरी व भारतीर सणनक राच महतव अधयोरखखत कल. १९६६ मधर ताशकद रर लालबहादर िासतीच णनधन झाल.

१९६६ मधर शीमती इणदरा गाधी भारताचरा पधानमती झालरा. तराचरा कारणकदषीत पाणकसतानच पवया पाणकसतानचरा सदभायातील दडपिाहीच धयोरण पवया पाणकसतानमधर मयोठ आदयोलन णनमायाण करणरास कारणीभत

ठरल. रा आदयोलनाच नततव िख मजीबर रहमान राचरा

मकती वाणहनीन कल. पवया पाणकसतानचरा रा समसरचा पररणाम भारतावरही झाला कारण कयोटयवधी णनवायाणसत तरन भारतात आल.

१९७० च िशक : १९७१ मधर भारत आणण पाणकसतान राचरात रदध झाल व तराची पररणती सवतत बागलादिाचरा णनणमयातीत झाली. िाततचरा कारणासाठी अण ऊजजचा वापर करणराचरा आपलरा धयोरणाचा एक भाग महणन भारतान १९७४ मधर राजसरान ररील पयोखरण रर जणमनीअतगयात रिसवी अणचाचणी कली. प.जवाहरिाि नहर

िािबहािर शासती

इतिरा गाधी

6

१९७५ मधर णसकरीमचरा जनतन भारतीर सघराजरात सामील हयोणराचरा बाजन मतदान कल आणण तरानसार णसकरीमला भारतीर सघराजरात राजराचा दजाया णमळाला.

रा दिकात भारतातील राजकरीर पररखसरती अखसरर झाली. १९७४ मधर शीमती इणदरा गाधी रानी णनवडणकरीतील पचारात िासकरीर रतणचा गरवापर कलराचा अलाहाबाद उचच नरारालरान णनकाल णदला. रा णवरयोधात दिवरापी सप आणण णनरध झाला. राच दरमरान जरपकाि नारारण राचरा नततवाखालील आदयोलनामळ पररखसरती अणधकच गतागतीची झाली. दिातील कारदा व सवरवसरची पररखसरती णबघडली आणण िासनान सणवधानातील आणीबाणीणवररक तरतदीचरा आधार राषटीर आणीबाणी घयोणरत कली. आणीबाणीचरा काळात भारतीर नागररकाच मलभत हक सरणगत करणरात आल. आणीबाणीमळ भारतीर पिासन वरवसरत णिसत आली, परत तराचबरयोबर मानवी हकाचाही सकयोच झाला. राषटीर आणीबाणीचा हा काळ १९७५ पासन १९७७ परयत राणहला आणण तरानतर सावयाणतक णनवडणका घणरात आलरा.

आणीबाणीचरा पाशवयाभमीवर अनक णवराधी पकानी एकत रऊन जनता पकाची णनणमयाती कली. नवरान सरापन झाललरा जनता पकाकडन शीमती इणदरा गाधीचरा नततवाखालील कागरस पकाचा दारण पराभव रा णनवडणकरीत झाला. मयोरारजी दसाई पधानमती झाल. तराचरा नततवाखालील जनता पकाच सरकार आपापसातील मतभदामळ फार काळ णटकल नाही. तरानतर चरणणसग ह पधानमती झाल. तराच सरकार अलपकाळ णटकल. १९८० मधर पनहा णनवडणका झालरा आणण शीमती इणदरा गाधी राचरा नततवाखालील कागरस पक पनहा सततवर आला.

१९८० च िशक : रा दिकात भारतीर राजकरीर वरवसरला अनक नवरा आवहानाना सामार जाव लागल. णिखानी पजाबमधर सवतत खणलसतान राजराचरा मागणीसाठी आदयोलन सर कल. रा आदयोलनान अणतिर उगर सवरप धारण कल. रा आदयोलनास पाणकसतानचा पाणठबा हयोता. १९८४ मधर अमतसर

ररील सवणया मणदरात आशर घतललरा अणतरकराना बाहर काढणरासाठी भारतीर लषकर पाठवाव लागल. शीमती इणदरा गाधीचरा सरका रकक परकातील िीख रककानीच तराची हतरा कली. राच कालखडात ईिानरकडील भारतात उलफा सघटनचरा नततवाखाली मयोठ आदयोलन झाल.

१९८४ मधर राजीव गाधी रानी पधानमती महणन सत हाती घतली. तरानी भारताचरा अरयावरवसरत आणण णवजान व ततजानाचरा कतात अनक सधारणा घडवन आणणराचा परतन कला. शीलकतील तणमळ

अलपसखराकाचरा समसरा सयोडवणरात राजीव गाधीनी पढाकार घतला. तणमळ समदाराला दिातगयात सवारततता दऊन एकसध शीलकचरा कलपनला तरानी पाणठबा णदला हयोता; परत तराचरा रा सदभायातील परतनाना रि आल नाही.

सरकण सामगरी आणण णविरत: बयोफयोसया कपनीकडन लाब पललराचरा तयोफा खरदी सदभायात झाललरा भरषाचाराचरा पकरणात तराचरावर बरीच टीका झाली. राजकरीर भरषाचार हा रा काळातील णनवडणकाचा एक महतवाचा मदा बनला आणण रा सावयाणतक णनवडणकरीत कागरस पकाचा पराभव झाला. रानतर णवणवध पक एकत रऊन जनता दलाच णवशवनार पताप णसग भारताच पधानमती झाल. इतर मागासवगषीरासाठीच आरकण धयोरण ह तराच सवायत महतवाच रयोगदान मानल जात. पकातील अतगयात वादणववादामळ त फार काळ पधानमती पदावर राह िकल नाहीत. १९९० मधर चदिखर भारताच पधानमती झाल. तराचही सरकार अलपकाळ णटकल. १९९१ मधर णनवडणक पचारादरमरान शीलकतील णलट (LTTE) रा सघटनन राजीव गाधीची हतरा कली.

१९८० चरा दिकाचरा िवटी जमम आणण काशमीर

राजीव गाधी

7

मधील असतयोराला सरवात झालराच णदसत. तरील अणतरकरी कारवारानी काखशमरी पणडताना तरन णनघन जाणरास भाग पाडल. ही समसरा अणधकाणधक वाढतच गली आणण णतन आता दहितवादाच सवरप धारण कल आह.

१९९१ निरच बिि : जगाचरा आणण भारताचरा इणतहासात १९९१ ह वरया महतवपणया बदलाच ठरल. सयोखवहएत रणनरनच रा समारास णवघटन झाल आणण जगातील िीतरदध सपल. भारतात पी. वही. नरणसहराव राचरा नततवाखालील िासनान भारतीर अरयावरवसरत अनक बदल घडवन आणल. राच काळात अरयोधरा ररील रामजनमभमीचा व बाबरी मणिदीचा पशन ऐरणीवर आला.

१९९६ त १९९९ रा काळात भारताचरा लयोकसभत कयोणतराच पकाला सपष बहमत णमळाल नाही. महणनच अनक पधानमती रा काळात सततवर आलराच णदसत. तरात अटलणबहारी वाजपरी, एच. डी. दवगौडा आणण इदकमार गजराल ह हयोत. अणतमत: १९९९ मधर भारतीर जनता पकाचरा नततवाखालील राषटीर लयोकिाही आघाडीच सरकार सततवर आल आणण अटलणबहारी वाजपरी भारताच पधानमती झाल.

अटलणबहारी वाजपरी रानी पाणकसतानबरयोबर सवाद साधणराचा परतन कला परत रि आल नाही. १९९८ मधर भारतान आणखी काही अणचाचणरा करन सवत:ला अणवसतधारी राषट महणन घयोणरत कल. १९९९ मधर कारणगल कतात भारत आणण पाणकसतान राचरात काशमीर

पशनावरन आणखी एक रदध झाल. रा रदधातही भारतान पाणकसतानचा पराभव कला.

भारिीय अरयावयवसरा : अरयावरवसरच आधणनकरीकरण, आणरयाक सवावलबन आणण सामाणजक नरारासह समाजवादी समाजरचना ही भारताचरा

सवाततरापासनच भारतीर अरयावरवसरची वणिषटय राणहली आहत. भारताला उदयोग उभारन आधणनकरीकरण आणण सवावलबन पाप करारच हयोत. णनरयोजनाचरादार सामाणजक नरारावर आधारलली अरयावरवसरा अखसततवात आणारची हयोती. महणनच रयोजना आरयोग णनमायाण करणरात आला आणण पचवाणरयाक रयोजना सर करणरात आली.

१९९१ मधर नरणसहराव िासनान आणरयाक सधारणा घडवन आणणरास पारभ कला. रा आणरयाक सधारणाना आणरयाक उदारीकरण अस महणतात. भारताची आणरयाक वरवसरा रा धयोरणामळ भरभराटीस आली. भारतातील परकरीर गतवणक वाढली. उदयोग, वजाणनक कतातील किल वरावसाणरक भारतीरानी भारतीर अरयावरवसरा सधारणरास मदत कली, माणहती ततजान कतातील उदयोगानी रयोजगाराचरा नवरा सधी णनमायाण कलरा. १९९१ नतर झाललरा रा बदलाच वणयान ‘जागणतकरीकरण’ असही कल जात.

तवजान आतण ितजान : भारतान सवावलबनासाठी ज परतन कल, तरात दयोन महतवाचरा घटनाचा समावि करता रईल. १९६५ मधर सर झाललरा हररतकातीच जनक डॉ. एम. एस. सवामीनारन हयोत. तरानी नवरा िासतीर तताचा वापर करन अननधानराच उतपादन वाढवल. डॉ. वगषीस करररन राचरा दगधयोतपादनातील सहकारी चळवळीचरा परयोगान भारतात दधाच उतपादन मयोठा पमाणावर वाढल. रालाच ‘धवलकाती’ असही महणतात.

अणिकती आणण अवकाि सियोधनाचरा कतातही भारतान अणधक पगती कली आह. डॉ. हयोमी भाभा रानी भारतातील अणिकती कारयाकमाचा पारा घातला. अणिकतीचा वापर वीजणनणमयाती, औरध आणण सरकण रासारखरा िाततचरा कारणासाठी करणरावर भारताचा भर हयोता. अवकाि ततजानातही भारतान भरीव कामणगरी कली आह. १९७५ मधर ‘आरयाभट’ हा पणहला उपगरह अवकािात सयोडणरात आला. आज भारताकड एक रिसवी अवकाि कारयाकम असन तरा अतगयात अनक उपगरह अवकािात सयोडलल आहत. दरसचार कतातही पगती झाली.

अटितबहारी वाजपयी

8

सामातजक कतािीि बिि : राच दरमरानचरा काळात भारताचरा सामाणजक कतातही अनक महतवपणया बदल झाल आहत.

रातील काही बदल ह मणहलाचरा सकमीकरणाचरा समसरिी सबणधत आहत, तर काही वणचत घटकाचरा उननतीसाठी सवीकारणरात आललरा धयोरणािी सबणधत आहत. दिातील मणहला आणण बालकाचरा सवायगीण णवकासाला चालना दणरासाठी १९८५ मधर मनषरबळ णवकास मतालराचरा अतगयात ‘मणहला आणण बाल णवकास णवभाग’ णनमायाण करणरात आला. खसतराना सामाणजक नराराची हमी णमळावी आणण रयोजनाचरा कारयावाहीस मदत वहावी महणन ज कारद करणरात आल तरात हडा पणतबध कारदा, समान वतन कारदा राचा समावि हयोता. ७३ वरा व ७४ वरा सणवधान दरसतीन सराणनक िासनससरामधर खसतरासाठी राखीव जागा ठवणरात आलरा.

सणवधानकाराना अस वाटल हयोत करी, जाणतवरवसरमळ भारतीर समाजातील काही समाजघटकाना सनमान आणण समान सधीपासन वणचत राहाव लागल. रा समसरवर उपार ियोधणरासाठी १९५३ मधर ‘काकासाहब काललकर आरयोग’ सरापन करणरात आला. १९७८ मधर बी. पी. मडल राचरा अधरकतखाली मागासवगषीराचरा समसरचा णवचार करणरासाठी आणखी एक आरयोग नमणरात आला. णवणवध सवा आणण ससरामधर मागास समाजघटकाना रयोगर पणतणनणधतव उपलबध करन दणरासाठी आरकणाच धयोरण सवीकारणरात आल. अनसणचत जाती आणण अनसणचत

जमातीचरा समाजघटकाना उचचवणषीराची भीती, णहसा आणण दडपिाही राचरापासन मकत राहन पणतषन आणण आतमसनमानान जगता राव महणन १९८९ मधर िासनान ‘अतराचार णवरयोधी’ (ॲटटाणसटी) कारदा समत कला.

जागतिकीकरण : जागणतकरीकरणान अरयाकारण, राजकारण, णवजान व ततजान, समाज आणण ससककती अिा सवया कतामधर अनक बदल घडवन आणल. रातील काही बदलाची चचाया वरील पररचछदामधर कली आह. जागणतक पातळीवरील अनक कतामधर एक महतवाचा दि महणन भारत उदरास आला आह. G-20 आणण BRICS (Brazil, Russia, India, China, South Africa) रासारखरा आतरराषटीर सघटनाचा भारत एक महतवाचा सदसर दि आह. दरसचार ततजानाचरा कतातील एक महतवाची काती भारतान अनभवली आह.

भरमणधवनी (मयोबाइल) आणण आतरजाल सवा (इटरनट), उपगरहावर आधाररत दरसचार सवा सपणया भारतभर पसरलरा आहत. राजकरीर कतातही एक खसरर लयोकिाही किी रिसवीरीतरा कारया करत आह ह भारतान जगाला दाखवन णदल आह. राचा पररणाम महणन भारतीर लयोकाचरा आणण णविरत: रवकाचरा जीवनिलीत खप बदल झाला आह. ह बदल तराचरा आहारणवररक सवरी, पयोिाख, भारा, समजती रातन णदसतात.

पढील पाठात आपण भारतापढील काही अतगयात आवहानाचा अभरास करणार आहयोत.

१. (अ) तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) शीलकतील तणमळ अलपसखराकाचा पशन सयोडवणरासाठी पढाकार घणार पधानमती ............. हयोत.

(अ) राजीव गाधी (ब) शीमती इणदरा गाधी (क) एच.डी.दवगौडा (ड) पी.वही.नरणसहराव

(२) भारतीर हररतकातीच जनक ............ हयोत. (अ) डॉ. वगषीस करीरन (ब) डॉ.हयोमी भाभा (क) डॉ. एम. एस.सवामीनारन (ड) डॉ. नॉमन बयोरलॉग

(ब) पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा. (१) इणदरा गाधी - आणीबाणी (२) राजीव गाधी - णवजान-ततजान सधारणा

सवाधयाय

9

(३) पी.वही.नरणसहराव - आणरयाक सधारणा (४) चदिखर - मडल आरयोग

२. (अ) पाठािीि आशयाचया साहाययान पधानमती व तयाचा कािावधी याचा कािानकरम िका ियार करा.

(ब) पढीि सकलपना सपषट करा. (१) जागणतकरीकरण (२) धवलकाती

३. (अ) पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) मयोरारजी दसाई राच सरकार अलपकाळच

णटकल. (२) अमतसर ररील सवणया मणदरात लषकर

पाठवाव लागल. (३) भारतात णनरयोजन आरयोग णनमायाण

करणरात आला.

(ब) पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) जग आणण भारताचरा इणतहासात १९९१

ह वरया महतवपणया बदलाच कस ठरल ? (२) भारतीर अरयावरवसरची वणिषटय कयोणती ?

४. पाठाचया मििीन भारिापढीि आवहान आतण भारिाची बिसरान याची यािी पयणया करा.

भारिापढीि आवहान बिसरानउदा., भारत-पाणकसतान रदध णवणवधततही एकता.................... ........................................ अणवसत सजजताफटीरतावाद ....................

उपकरम (१) भारत-पाणकसतान रदधात पराकम गाजवललरा

भारतीर जवानाची माणहती णमळवा. (२) कारणगल रदधातील पराकमी वीराची छाराणचत

जमा करा. (३) आतापरयत झाललरा भारतीर पधानमतराचरा

णचताचा सगरह करा. (४) डॉ.हयोमी भाभा अणसियोधन कदाची माणहती

णमळवा. (५) दगध उतपादनातन कयोणत वरवसार चालतात

तराची छाराणचतासह माणहती णमळवा.

10

३ भारिापढीि अिगयाि आवहान

रा पाठात आपण भारतापढील काही अतगयात आवहानाचा णवचार करणार आहयोत. फटीरतावादी चळवळी, ईिानर भारतातील समसरा, नकलवाद, जमातवाद, पदिवाद रा कमान भारतापढील अतगयात आवहानाचा आपण अभरास करणार आहयोत.

पजाबमधीि असिोष : पजाब राजरात अकाली दल हा पमख राजकरीर पक हयोता. १९७३ मधर अकाली दलान ‘आनदपर साणहब’ ठराव मजर कला. तरानसार चदीगढ पजाबला दाव, इतर राजरातील पजाबी भाणरक पात पजाबमधर समाणवष करावत, सनरामधील पजाबच सखरापमाण वाढवाव, पजाब राजरास अणधक सवारततता दावी अिा अनक गयोषीची मागणी रा ठरावात हयोती. १९७७ मधर अकाली दल पजाबमधर सततवर आला. अकाली दलान सतता घताना जनरा मागणराबरयोबर पजाबला नदी पाणीवाटपात पाणी वाढवन दा, अमतसर िहराला पणवत िहर णकताब दा अिा मागणरा कलरा.

१९८० मधर पजाबमधर ‘सवतत खणलसतान’ रा चळवळीन मळ धरल. रा काळात अकाली दलाच नततव सत हरचरणणसग लोगयोवाल करत हयोत. त सवणया मणदरात बसन आपलरा कारयाकतरायना णनदियान करणराचरा सचना दत हयोत. सवणयामणदराचरा दसऱरा बाजस कटर खणलसतानवादी जनजलणसग णभदानवाल राचराभयोवती सिसत अनरारी गयोळा हयोऊ लागल. रा काळात दहितवादी अणतरकरी कारवाराना सरवात झाली. १९८१ मधर सपादक लाला जगतनारारण राचरा खन पकरणी णभदानवाल रास अटक झाली. ररन पढ वातावरण अणधक णचघळत गल. रातनच १९८३ मधर पजाबमधर राषटपती राजवट लाग करणरात आली. णभदानवाल अकाल तखत रा धाणमयाक सरळी राहारला गला. णभदानवालचरा अनरारानी सवणयामणदर पररसर आपलरा ताबरात घऊन तर वाळची पयोती रचली. पररसराला णकललराच सवरप आल. रामळ पजाबातील िातता धयोकरात आली. लयोकिाहीसमयोर ह मयोठ आवहान हयोत.

ऑपरशन बिय सटार : सवणयामणदरातन दहितवादाना बाहर काढण ही पमख कामणगरी मजर जनरल कलदीपणसग बार राचराकड सयोपवली. ३ जन १९८४ रयोजी सकाळी ‘आपरिन बल सटार’ मयोणहमला पारभ झाला. ६ जन राजी कारवाई सपली. रा लषकरी कारवाईत भारतीर सनरान णवलकण सरम राखन कामणगरी कली. णभदानवाल राचरासह अनर दहितवादी मारल गल आणण ही कारवाई सपली. तरानतर १९८६ मधर सवणयामणदरात पनहा एकदा दहितवादाणवरदध कारवाई करावी लागली. तराला ‘ऑपरिन बलक रडर’ अस महणतात. ररन पढ पजाबमधर िातता पसरापनस गती णमळाली.

माहीि आह का िमहािा?

णवणिष उद णदष ठवन कललरा लषकरी कारवाईला ऑपरिन महणतात. ऑपरिन बल सटार महणज सवणयामणदरात लपललरा दहितवादाना बाहर काढणराची सणनकरी कारवाई हयोर.

ईशानय भारि समसया ईिानर भारत महटल करी आपलरा डयोळासमयोर आठ राजराचा समह रतयो. आसाम, अरणाचल पदि, मणणपर, मघालर, णमझयोरम, नागालड, णसकरीम आणण णतपरा ही आठ राजर महणज ईिानर भारत हयोर. रा आठ राजराना आतरराषटीर सरहद दीन कमी-अणधक पमाणात सपिया कला आह. वि, भारा, सासककणतक वणवधर अिा णवणवध पातळावर रर वगळपण णदसन रत. रा भागातील जनजातीना भारताचरा मखर पवाहािी जयोडन घणराचरा कामी सवतत भारताच पणहल पधानमती प. नहर रानी पढाकार घतला. १९५४ मधर तरानी नफा (नॉरया- ईसट फटीरर एजनसी अरायात पवायचल) असा भाग णनमायाण कला. भारत-चीन सीमवरील पदि आणण आसामचरा उततरकडील जनजातीचा हा पदि हयोर. रा भागातील िकडयो जमातीचा णवकास तराची ससककती जपनच साधणराची भणमका प.नहर रानी

11

भाग अिा पररसरात नागा रा जमातीची वसती हयोती. १९४६ मधर काही सणिणकत नागा रवकानी ‘नागा निनल कौखनसल’ (NNC) रा सघटनची सरापना कली. पढ तरानी ‘नागालड’ रा सवतत राषटाची मागणी कली. तराच नततव अगामी झाप णफझयो ह करत हयोत. १९५४ मधर ‘एनएनसी’न नागालडचरा सवतत सघराजराचरा सरापनची घयोरणा कली. १९५५ मधर आसाम रारफलसच सणनक आणण सराणनक राचरात चकमकरी उडालरा. चकमकरी दडपणरासाठी लषकरी कारवाई करणरात आली.

कद सरकार आणण ‘एनएनसी’ राचरात चचजचरा अनक फऱरा झालरा. कद सरकारन नागाबहल भागाला कदिाणसत पदिाचा दजाया दणराच ठरवल. नफामधील नागाबहल भाग आणण तसएनसागचा भाग एकत करन १ णडसबर १९६३ रयोजी ‘नागालड’ ह राजर अखसततवात आल. आसाम ः १९८३ साली आसाममधर बगालीभारक सरालातररताचरा वचयासवावर ऑल आसाम सटडट स रणनरन आणण आसाम गणसगराम परररद रानी उगर आदयोलन उभारल हयोत. १९८५ मधर पधानमती राजीव गाधी, कदीर गहमती िकरराव चवहाण, आसामी नत पफलकमार महनतयो राचरात करार झाला. आसाममधर घसखयोर असणाऱरा बागलादिी नागररकाना परत मळ णठकाणी पाठवणराच ठरल. १९८६ मधर आसाम णवधानसभचरा णनवडणका हयोऊन आसाम गणपरररदच पफलकमार महनतयो मखरमती झाल. रा लयोकिाही पणकरमळ आसाममधर िातता पसराणपत हयोणरास मदत झाली. अरणाचि पिश : १९५४ मधर नफा णवभागाची णनणमयाती झाली. तराला १९७२ साली अरणाचल पदि (उगवतरा सरायाचा पदि) सबयोधणरात रऊ लागल. २० फबवारी १९८७ रयोजी रा भागास घटकराजराचा दजाया दणरात आला. १९६० त २००० रा कालखडात ईिानर भारताचा पवास लयोकिाही अणधक पगलभ हयोणरात झाला. कद सरकारचरा खास रयोजना, औदयोणगकरण, णिकणाचा पसार रामळ हा भाग णवकासाचरा मागायावर चालत आह.

घतली. सणवधानाचरा सहावरा अनसचीमधर रा भागाणवररी खास तरतदी करणरात आलरा आहत. १९६५ मधर रा भागाची जबाबदारी परराषट मतालराकड दणरात आली. ईिानरकडील रा पदिाना मखर पवाहात सामील करन घणरासाठी १९७१ मधर ‘ईिानरीर परररद कारदा’ करणरात आला. रा कारदानसार ईिानरीर परररदची काम सपष करणरात आली. आणरयाक व सामाणजक कतातील समान णहताचरा बाबी, आतरराजर वाहतक, वीज आणण पर णनरतण इतरादी सबधी कद सरकारला सला दणराच काम रा परररदच हयोत.

तमझोरम : ईिानर भारतातील जनजमातीना पाचीन इणतहास आह. भारत सवतत झालरावर सरकारन णमझयोबहल लिाई टकडाचरा भागातील णजलहाना पिासकरीर सवारततता णदली. कद सरकारन १९५४ मधर भारावार पातरचना आरयोग नमलरावर तरील जनतचरा अपका वाढलरा. णमझोचरा नतरानी सवारतत ‘णमझयो’ पाताची मागणी करणरास सरवात कली. १९५९मधर णमझयोरम पदिात तीवर दषकाळ पडला. रा दषकाळाचरा काळात णमझयो नत लालडगा रानी सामानर जनतसाठी कारया कल.

१९६१ मधर लालडगा रानी ‘णमझयो निनल फट’ (MNF) रा सघटनची सरापना कली. णतपरा, मणणपर आणण लिाई टकडामधील णमझयोबहल पातासाठी ‘गरटर णमझयोरम’ची अरायात सवतत राषटाची मागणी लालडगा रानी कली. माचया १९६६ मधर णमझयो निनल फटन ‘सवतत णमझयोरम’ राषट अखसततवात आलराची घयोरणा कली. पधानमती इणदरा गाधी रानी पररखसरती कठयोरपण हाताळन बड मयोडन काढल. १९७२ मधर पररखसरती णनवळलरावर णमझयोबहल भागाला कदिाणसत पदिाचा दजाया दणरात आला. १९८५ मधर पधानमती राजीव गाधी आणण फट राचरात तडजयोड हयोऊन णमझयोरमला घटकराजराचा दजाया दणरात आला. लालडगा राजराच मखरमती झाल.

नागािि : ईिानर भारतातील नागा जमात ही लढाऊ जमात महणन ओळखली जात. पवया णहमालर, नागा टकडा, आसाम आणण मरानमारचा सीमावतषी

12

धमायच लयोक ितकानितकापासन गणरागयोणवदान राहत आल आहत. एखादा समाजात णभनन-णभनन धमायचरा लयोकाच वासतवर असण व तरानी आपापलरा धमायाचा रयोगर तयो अणभमान बाळगण रात वावग काहीच नाही. पण जवहा रा धमायाचरा अणभमानाचा अणतरक हयोतयो तवहा तराच रपातर दरणभमानात झालरावाचन राहत नाही. पतरकाला मग आपलाच धमया शष आणण बाकरीच सवया तचछ वाटतात. रातन धमायधता रत.

धमायधता हा जमातवादाचा पारा आह. धमायधतमळ वरापक राषटीर णहताचा णवसर पडतयो. णभननधमषीराचा एकमकावरचा णवशवास उडतयो. परसपराणवररी तराना सिर वाट लागतयो. परधमषीर दिबाधवाना ित लखल जात. एकमकाचरा सणासदीचरा पसगी एकत रणही कमी हयोऊ लागत. नागररक महणन सवायनी रासत मागणरासाठी व हकासाठी सघणटत हयोणही अिकर हयोऊन बसत. धमायधतमळ भयोवतालचरा घटनाकड, माणसाकड बघणराची दषीच कलणरत हयोऊन जात.

काही लयोक आणरयाक व सामाणजक पशनाचा णवचारही आपापलरा धमायाचरा चौकटीतच कर लागतात. आपण णवणिष धमायाच असलरामळ राजकारणात पभाविनर आहयोत अस सवयाच धमायतील काही वरकतीना वाटत. आपलरावर सतत अनरार हयोतयो आह अिी तराची समजत हयोत. आपलरा समाजाबाबत सरकार पकपातच करत आह अिी भावना बळावत. अिा अवसरत त आपलरा धमायाणवररी, धमयाबाधवाणवररी हळव बनतात. आपलरा धमायाचरा लयोकाबाबत कयोणी काही बयोलल णकवा धाणमयाक पतीकाचा कळत-नकळत कयोणी अपमान कला तर रातनच दगली पटतात. िकडयो णनरपराध जीव मारल जातात. कयोटयवधी रपराचरा सावयाजणनक मालमततच नकसान हयोत. सावयाजणनक िातता नष हयोत. दगलीतील कट आठवणीमळ माणसाची मन दरावतात आणण एकमकाबदलचरा णवशवासाला तडा जातयो.

माणसामाणसातील णवशवास हाच सहजीवनाचा आधार असतयो. तयो तटला करी सामाणजक ऐकरास

नकिवािनकिवािी चळवळ : पखशचम बगालमधील

दाणजयाणलग णजलहातील नकलबारी रर ही चळवळ सर झाली. अलपभधारक ितकरी व ितमजराना सघणटत करन १९६७ मधर नकलबारी भागातील काही ितजणमनीचराभयोवती लाल झड रावन णपकाचा ताबा घतला व तराला मकत पदि महणन नकलवादानी घयोणरत कल. रा उठावापासन परणा घऊन जरा चळवळी झालरा तरास ‘नकलवादी’ चळवळी महणतात.

जमीनदाराचरा आणरयाक ियोरणाणवरदध आवाज उठवणरासाठी ककरी सणमतरा सरापण, मयोठा जमीनदाराचरा जणमनी बळकावण, तराच कळामधर वाटप करण ही रा चळवळीची सरवातीची उद णदष हयोती. पढ ही चळवळ आपलरा उद णदषापासन दर गली. िासनाच कयोणतही उपकम णकवा कलराणकारी रयोजना जनतपरयत पयोहच न दण रासाठी नकलवादी चळवळीन दहितवादाचा आशर घतला. लयोकिाही वरवसरा अमानर करन समातर वरवसरा णनमायाण करणराचा परतन नकलवादी कर लागल. रातनच नकलवाद हा दिाचरा अतगयात सरकपढील आवहान ठर लागला.

नकलवादी चळवळीच सरवातीच पमख कद पखशचम बगाल हयोत. पढ ती चळवळ आधर पदिातील पवया गयोदावरी, णविाखापटणमचा काही भाग, तलगणामधील करीमनगर, अणदलाबाद, छततीसगढमधील बसतर, राजनादगाव, सकमा, महाराषटातील गडणचरयोली, भडारा, चदपरमधील काही भाग, मधरपदिातील बालाघाट, मडला, ओणडिातील कयोरापट रर पसरली. आपला पभाव कारम राहावा महणन सिसत अिी ‘पीपलस णलबरिन गररला आमषी’ (PLGA) रा सघटनची सरापना कली. हा सघरया अदापही चाल आह. जमािवाि

जमातवाद ह आपलरा दिाचरा ऐकरापढील एक गभीर आवहान आह. सकणचत धाणमयाक अणभमानातन जमातवाद णनमायाण हयोतयो. णबणटिानी आपलरा दिात जमातवादाच बीज परल. आपलरा दिात णवणवध

13

तडा जातयो. सामाणजक ऐकराणिवार राषटीर ऐकर कस साधणार? महणनच आपणा सवायनी रा धाणमयाक जमातवादाचा सवयािकतीणनिी मकाबला करण आवशरक आह. तरासाठी णभननधमषीर लयोकात आपण णमसळल पाणहज. परसपराचरा सण-उतसवात सहभागी झाल पाणहज. एकमकाचरा चागलरा चालीरीती, सद णवचार आपण सवीकारल पाणहजत. आपलरा सामाणजक वा आणरयाक पशनाकड आपणास तककिदध पदधतीन पाहता आल पाणहज. रा पशनाची धमायािी गलत करता कामा नर. धाणमयाक सलयोखा का णबघडतयो ? तराला आणरयाक, राजकरीर, ऐणतहाणसक अिी कयोणती कारण आहत अिा पशनाचा आपण ियोध घतला पाणहज. जमातवाद नष करन राषटीर ऐकरास बळकटी आणणराचा हाच एक मागया आह. पिशवाि

‘पदिवाद’ महणज आपलरा पदिाणवररी अवाजवी अणभमान बाळगण हयोर. उदा., मी बगाली, मी मराठी अिी आपली ओळख सागण वगळ; पण मी बगाली, मी मराठी महणन इतर पातीरापका शष आह अिी भावना हयोण हा अवाजवी पाताणभमान झाला. आपलरा पदिाणवररी वाटणाऱरा आतमीरतला अिा अवाजवी पाताणभमानामळ णवककत सवरप पाप हयोत. आपलरा पातावर आपल पम असण सवाभाणवक आह - पण तराच णवककतीकरण नसाव.

णवकासातील असमतयोलामळ पदिवादाला खतपाणी णमळत. सवाततरानतर दिाचा आणरयाक णवकास साधताना सरवातीला काही राजराची अणधक पगती झाली तर इतर राजर आणरयाकदषटया मागासच राणहली. उदा., महाराषट, गजरात, पजाब, तणमळनाड ही राजर आणरयाक व औदयोणगकदषटया बरीच णवकणसत झाली; तर ओणडिा, णबहार, आसामसारखी राजर आणरयाक तसच औदयोणगकदषटया अपगत राणहली. आणरयाक णवकास व सधारणा हा पगतीचा पारा असलरान जरा राजरात आणरयाक णवकास हयोतयो ती राजर णिकण, आरयोगर, ससककती रा अनर कतातही पगती साध िकतात. जरा राजरात असा णवकास झालला नसतयो ती राजर मात िकणणक तसच नागरी

सणवधाचरा बाबतीच खपच माग राहतात. पगत राजरातील लयोकाना उपलबध हयोणाऱरा णवकासाचरा सधी अिा राजराना णमळत नाहीत. िकणणक मागासलपणा, बरयोजगारी, दाररदर अिा पशनानी त गाजल जातात. आपली फसवणक हयोत आह, आपलराला णवकासाचरा लाभापासन दर ठवल जात आह, अिी भावना तराचरा मनात बळावत. रातनच मग राजराराजरातील सलयोखा नष हयोतयो. हा सलयोखा नष झाला तर तराचा णवपरीत पररणाम राषटीर ऐकरावर हयोतयो. तरासाठी हा सलयोखा जरामळ नष हयोतयो, तरा आणरयाक असमतयोलाचा पशन आपण तातडीन सयोडवारला हवा. आपल सरकार तरा दषीन परतनिील आह.

पदिवाद हा पगत व अपगत अिा दयोनही पकारचरा राजराना झपाट िकतयो. आपण पगत आहयोत कारण आपलरा पदिाचा इणतहास, ससककती हीच मळात शष आह, असा शषतवाचा गड णवकणसत राजराचरा लयोकामधर णनमायाण हयोतयो व मग त अणवकणसत राजरातील लयोकाना कमी लख लागतात. आपलरा णवकासाचरा लाभात तराना वाटकरी करन घणरास तराची तरारी नसत. राउलट मागास भागातील लयोकाना आपली सघणटत िकती उभी करणरासाठी पादणिक अखसमता जागवावी लागत. तरासाठी त सराणनक परपरा, ससककती राचा अनाठारी गौरव करन सवतःच वगळपण णसदध करारचा परतन करतात. रातन पदिवाद बळावतयो. तरामळ राषटीर ऐकरास बाधा रत. णवकासातील असमतयोल कमी करन अणनष पदिवाद णनकालात काढला जाऊ िकतयो.

भारतापढील काही मयोजकरा अतगयात आवहानाचा आपण अभरास कला. राचराच जयोडीला लयोकसखरा, सवचछता, िती व ितकऱराचरा समसरा, गररबी, राहणरासाठी घर आणण दयोन वळच भयोजन अिा णकतीतरी समसरा आजही आहत. आपण रा आवहानावर मात करन पढ जाणरासाठी परतन करत आहयोत. पगतीचरा णदिन वाटचाल करत आहयोत. पढील पाठात आणरयाक कतातील पगतीबाबत अभरास करणार आहयोत.

14

१. रोिकयाि उतिर तिहा. (१) ‘आनदपर साणहब’ रा ठरावात अकाली दलान

कयोणतरा मागणरा कलरा? (२) जमातवाद नष करणरासाठी कार कल पाणहज ? (३) पदिवाद कवहा बळावतयो ?२. पढीि सकलपना िमचया शबिाि सपषट करा. (१) जमातवाद (२) पदिवाद

३. का ि तिहा. (१) ‘ऑपरिन बल सटार’ कराव लागल. (२) जमातवादाचा सवयािकतीणनिी मकाबला करण

आवशरक आह.

४. पढीि सतकपत रपाच पयणया रप तिहा. (१) MNF (२) NNC (३) PLGA

उपकरम

१. घटकराजर/कदिाणसत पदि व तराचरा राजधानरा राचा तकता तरार करा व नकािात तराच णनरीकण करा.

२. मणणपर, मघालर, णतपरा आणण णसकरीम रा राजराची माणहती आतरजालाचरा साहायरान णमळवा.

सवाधयाय

15

४ आतरयाक तवकास

भारताचरा आणरयाक धयोरणाचा अभरास आपण रा पकरणात करणार आहयोत. णमश अरयावरवसरचा सवीकार, पचवाणरयाक रयोजना व तराच रिापरि, बकाच राषटीरीकरण, वीस कलमी कारयाकम, णगरणी कामगाराचा सप, १९९१ च नव आणरयाक धयोरण राचा णविरतवान अभरास करणार आहयोत.

तमश अरयावयवसरा : भारताला सवाततर णमळणरापवषीच आपण कयोणतरा पकारचरा अरयावरवसरचा सवीकार करारचा राणवररी णवचारमरन चाल हयोत. पधानमती पणडत नहर रानी कयोणताही टयोकाचा मागया सवीकारणराऐवजी मधरम मागायाचा अवलब कला. काही दिामधर भाडवलिाही अरयावरवसरा हयोती, तर काही दिामधर समाजवादी अरयावरवसरा हयोती. पतरक अरयावरवसरच काही फारद आणण काही तयोट असतात.

भाडवलिाही अरयावरवसरत उतपादनाची साधन खासगी मालकरीची असतात. समाजवादी अरयावरवसरत उतपादनाची साधन समाजाचरा महणजच िासनाचरा मालकरीची असतात. णमश अरयावरवसरा खासगी आणण सामाणजक अिा दयोनही कतात कारया करत. आधणनक भारताचा आणरयाक णवकास साधणरासाठी दयोनही अरयावरवसरापका ‘णमश अरयावरवसर’ला भारतान पाधानर णदल. रा अरयावरवसरत आपणास तीन भाग णदसन रतात.

(१) सावयाजतनक कत : रा कतातील उदयोगधद पणयापण सरकारचरा णनरतणाखाली व वरवसरापनाखाली असतात. उदा., सरकण साणहतर उतपादन.

(२) िासगी कत : रा कतातील उदयोगधद पणयापण खासगी उदयोजकाचरा मालकरीच असतात. अरायात तरावर सरकारी दखरख व णनरतण असत. उदा., उपभयोगर वसत.

(३) सयक कत : रा कतात काही उदयोग खासगी उदयोजकाचरा मालकरीच, तर काही सरकारी

वरवसरापनाखाली चालवल जातात.णमश अरयावरवसरा सरळीत चालणरासाठी

खासगी व सावयाजणनक कत रात ससवाद असण गरजच असत. रा वरवसरच एकच उद णदष आह त महणज अणधकाणधक उतपादन आणण मयोठा पमाणावर लयोकसहभाग. रा वरवसरत भाडवलिाही व समाजवादी अरयावरवसरतील चागल गण एकत आणणराचा परतन कला आह. नफराची परणा, उपकमिीलता, णनरमपालन, कालबदध णनरयोजन इतरादी गयोषी णमश अरयावरवसरत दलयाकन चालत नाही.

रा वरवसरत दिणहताला पाधानर दणराची पवतती असत. दीघयाकालीन णवकासावर अणधक भर दणरात रतयो. सरकण, िासतीर सियोधन, णिकण, रसत, रलव, कालव, बदर आणण णवमानतळ उभारणी ही कत भरपर भाडवल गतवणक लागणारी पण फळ मात उणिरा दणारी आहत. रा कतात खासगी उदयोजक मयोठा पमाणात पढ रत नाहीत. अिा वळी सरकारलाच पढाकार घरावा लागतयो.

वरील पदधतीन णमश अरयावरवसरच पारप वापरन आणण पचवाणरयाक रयोजनाचा सवीकार करन भारतान णवकासाची वाटचाल सर कली. १९७३ चरा औदयोणगक धयोरणान णवकासाची गती वाढली. रा धारणानसार अवजड उदयोग, उदयोजक घराणी व परकरीर उदयोग राचा पभाव आटयोकरात आणण आणण पादणिक णवकासाचा समतयोल साधण रा गयोषीना पाधानर णदल गल. लघउदयोग, गरामयोदयोग, घरगती उदयोग राचरा णवकासावर लक दणरात आल. सहकार कताकड णविर लक दणरास सरवात झाली. पचवातषयाक योजना

भारत सवतत हयोईपरयत परकरीर राजवटीन भारताच परपर आणरयाक ियोरण कलल हयोत. दाररदर, बकारी, लयोकसखरा वाढ, णनककष राहणीमान, िती व

16

उदयोगधद राची अलप उतपादनकमता तसच जान, णवजान आणण ततजान रासबधीच मागासलपण अिा णबकट समसरा दिासमयोर हयोतरा. तरा सयोडवणरासाठी णनरयोजनाची गरज हयोती.

१९५० मधर भारत सरकारन णनरयोजन मडळाची सरापना कली. पधानमती प.जवाहरलाल नहर ह रा मडळाच अधरक हयोत.

रा मडळान ककरी आणण गरामीण णवकास, सतणलत उदयोगीकरण, णकमान जीवनमानाची तरतद, लयोकिाहीिी ससगत असा आणरयाक णवकास, णनरयोजनाची आखणी व अमलबजावणी रामधर लयोकाचा सहभाग आणण वरकतीचा णवकास करणारी पाच वरायची रयोजना तरार कली. ही रयोजना महणजच ‘पचवाणरयाक रयोजना’ हयोर.

तनयोजनाच मयिभयि ितव : एखादा दिातील साधनसामगरीच पमाणिीर वाटप व तरील मनषरबळाचा रयोगर वापर तरा दिातील जनतचरा गरजा भागवणरासाठी झाला पाणहज ह णनरयोजनाच सवयामानर ततव आह.

योजनाची उि तिषट भारताचरा आणरयाक णनरयोजनाची सवयासाधारणपण

उद णदष पढीलपमाण आहत.(१) राषटीर उतपननात वाढ.(२) मलभत उदयोगधदावर भर दऊन झपाटयान

उदयोगीकरण घडवन आणण.(३) अननधानराचरा बाबतीत दि सवावलबी बनावा

महणन ककरी उतपादनात वाढ घडवन आणण.(४) वाढतरा पमाणावर रयोजगार उपलबध करन

दऊन, दिातील मनषरबळाचा परपर उपरयोग करन घण.

(५) पापी आणण सपतती रामधील णवरमता दर करण.

(६) वसतचरा णकमती खसरर पातळीवर ठवण.(७) कटबणनरयोजन करन वाढतरा लयोकसखरला

आळा घालण.(८) दाररदरणनवारण करन राहणीमान उचावण.

(९) सामाणजक सवाचा णवकास करण.(१०) आणरयाक कत सवावलबी करण.

पतहिी पचवातषयाक योजना (१९५१-१९५६) : रा रयोजनत िती, सामाणजक णवकास, जलणसचन व परणनरतण, ऊजाया साधन, गरामीण व छयोट उदयोग, मयोठ उदयोग व खणनज, वाहतक व दळणवळण, णिकण, आरयोगर रावर खचया करणरात आला. णनरयोजनबदध आणरयाक णवकासाची पाराभरणी करणारी ही रयोजना हयोती.

िसरी पचवातषयाक योजना (१९५६-१९६१) : रा रयोजनत औदयोणगकरीकरणाच महतवाकाकी उद णदष साधर करारच हयोत. दगायापर, णभलाई, राऊरकला ररील पयोलादाच कारखान, णसदी ररील रासारणनक खताचा कारखाना, णचततरजन ररील रलव इणजनाचा कारखाना, पराबरचा आगगाडीचरा डबराचा कारखाना, णविाखापटणमचा जहाज बाधणीचा कारखाना इतरादी पचड व अवजड उदयोगधदाच कारखान सावयाजणनक कतात उभारणरात आल. ितीला पाणीपरवठा करणरासाठी भाका-नागल, दामयोदर रासारखी पचड धरण उभारणरात आली. रा रयोजनमळ राषटीर उतपननात वाढ झाली.

तिसरी पचवातषयाक योजना (१९६१-१९६६) : रा रयोजनत उदयोग व ककरीणवकासाच सतलन साधर करारच हयोत. दरसाल राषटीर उतपननात वाढ घडवन

तभिाई पोिाि कारिाना

17

आणण, अवजड उदयोग, वाहतक व खणनज उदयोग णवकास, णवरमतच णनमयालन करण आणण रयोजगार सधी णवसतार हा मखर हत हयोता.

णतसऱरा पचवाणरयाक रयोजननतर तीन एकवाणरयाक रयोजना (१९६६ त १९६९) हाती घणरात आलरा. रा काळात तीवर दषकाळाचा सामना करावा लागला. चीनच आकमण आणण पाणकसतानिी रदध रामळ णवकासाचरा कामापका सरकणाकड व दषकाळ णनवारणाकड सरकारला अणधक लक दाव लागल. रा गयोषीमळ भारताचरा अरयावरवसरवर फार ताण पडला.

चौरी पचवातषयाक योजना (१९६९-१९७४) : रा रयोजनची उद णदष ठरवताना भारत सवावलबी बनावा, मलभत उदयोगाचा सरकारन णवकास करावा, आणरयाक णवकासाचा वग वाढावा आणण समाजवादी समाजरचना णनमायाण करणराकड लक परवाव अस ठरवणरात आल. रा रयोजनचरा काळात दिातील १४ पमख बकाच राषटीरीकरण करणरात आल. ही रयोजना अपकइतकरी रिसवी झाली नाही. चौररा रयोजनाकाळात बागलादि रदधाच पररणाम भारतीर अरयावरवसरला सहन कराव लागल. णनवायाणसतावरील खचया सहन करावा लागला. सरकारी नयोकराची पगारवाढ, रलव कमयाचारी वतनवाढ, आतरराषटीर बाजारातील पटटयोलच वाढत भाव रामळ भारतीर अरयावरवसरला धक सहन कराव लागल.

पाचवी पचवातषयाक योजना (१९७४-१९७९) : गररबी दर करन दि आणरयाकदषटया सवावलबी बनवणराच पमख उद णदष डयोळासमयोर ठवन ही रयोजना तरार करणरात आली. रा रयोजनत राषटीर उतपननात वाढ करण, मयोठा पमाणावर रयोजगार उपलबध करन दण, णिकण, सकस आहार, णपणराचरा पाणराचा परवठा करण, वदकरीर उपचाराचरा सणवधा गरामीण भागाला परवण, गरामीण भागात वीजपरवठा व दळणवळणाची साधन परवणरासाठी रसत बाधण, समाजकलराणाचरा रयोजना वरापक पमाणावर राबवण, ककरी णवकास घडवन

आणण, मलभत उदयोगधद वाढवण, अननधानर व इतर जीवनयोपरयोगी वसतची खरदी एकाणधकार पदधतीन करन तरा सावयाजणनक णवतरण वरवसरादारा गररबाना रासत णकमतीत परवण अिी उद णदष नमद करणरात आली आहत.

पाचवरा पचवाणरयाक रयोजनचरा काळात दाररदरणनवारण व रयोजगार वाढवण िकर झाल नाही.

१९७७ मधर लयोकसभचरा णनवडणकरीमधर कागरस पकाचा पराभव झाला. जनता पक सततवर आला. नवरा सरकारन पाचवी पचवाणरयाक रयोजना १९७८ चरा माचया अखर समाप करन एणपल १९७८ पासन साखळी रयोजना सर कली परत ती अपरिी ठरली. १९८० मधर लयोकसभचरा मधरवतषी णनवडणका हयोऊन कागरस पक सततवर आला. रा सरकारन साखळी रयोजना बद करन पनहा जनरा पदधतीच णनरयोजन सर कल.

सहावी पचवातषयाक योजना (१९८०-१९८५) : रा रयोजनचा भर दाररदरणनमयालन व रयोजगार णनणमयाती रावर हयोता. रयोजनची उद णदष पढीलपमाण हयोती. अरयावरवसरचरा णवकासदरात लकणीर वाढ करण, गररबी व बकारी राचरा पमाणात घट करण, लयोक छयोटी कटब पदधती सवचछन सवीकारतील अस धयोरण ठवन लयोकसखरा वाढीवर णनरतण ठवण.

सहावरा पचवाणरयाक रयोजनत पढील कारयाकम राबवणरात आल.* एकाखतमक गरामीण णवकास कारयाकम (IRDP)* गरामीण भणमहीन णवकास कारयाकम (RLEGP)* राषटीर गरामीण रयोजगार कारयाकम (NREP)* सलम पयोलाद पकलप

सािवी पचवातषयाक योजना (१९८५-१९९०) : रा रयोजनचा भर अनन, रयोजगार आणण उतपादकता रावर हयोता. णवकास, आधणनकरीकरण, आतमणनभयारता, सामाणजक नरार रावर भर दण, उतपादनाचरा ततामधर सधारणा करण, राषटीर उतपननात दरवरषी ५% वाढ करण, अननधानराचरा उतपादनात वाढ

18

रा रयोजनत सपकक वरवसरा आणण सवा कताची पगती अपणकत पमाणात साधर झाली. बाधकाम, दळणवळण रा कतात वाढ झाली. बकाच राषटरीयीकरण

पणडत नहर आणण लालबहादर िासती रा पधानमतराचरा काळात भारतातील बणकग वरवसार खासगी कताचरा मकतदारीचा वरवसार हयोता. रा बका उदयोग समहाच पणतणनणधतव करत हयोतरा. रा बकाच सचालक मडळ उदयोगाचा णवकास व नफा वाढवणरासाठी कारयारत हयोत. राला छद दणरासाठी सरकारन १९५५ मधर ‘इखमपरररल बक’च राषटीरीकरण कल आणण णतच रपातर ‘भारतीर सटट बक’त झाल. रा बकन अलपावधीत आपलरा िाखा दिभर उघडन िासकरीर णवकासात महतवाची भणमका बजावणरास सरवात कली.

राषटरीयीकरणाची पाशवयाभयमी : भारतान सवाततरयोततर कालखडात णमश अरयावरवसरा सवीकारली हयोती. रयोजना राबवताना तट णनमायाण झालरास ती भरन काढणरासाठी बकाच राषटीरीकरण हयोण गरजच हयोत. राषटीरीकरण झालरावर रा बकाना णमळणारा

करण ही रा रयोजनची उद णदष हयोती.रा रयोजनत पढील कारयाकम सर करणरात

आल. * जवाहर रयोजगार रयोजना * इणदरा आवास

रयोजना * दिलक णवणहरीची रयोजनारयोजगार णनणमयातीचरा दषीन सातवी पचवाणरयाक

रयोजना महतवपणया ठरली.आठवी पचवातषयाक योजना (१९९२-१९९७) :

रा रयोजनत खासगी कताला वाव दणरात आला. रयोजनची वणिषटय पढीलपमाण हयोती. राषटीर

उतपनन वाढीचा दर ६.५% इतका राखण, लयोकसखरा वाढीला आळा घालण, कटब णनरयोजनाचरा कारयाकमाला उततजन दण, पारणमक णिकणाचा सावयाजणनक णवसतार करन णनरकरतच उचचाटन करण.

रा रयोजनत पढील कारयाकम सर करणरात आल.

* पधानमती रयोजगार रयोजना * मणहला समदधी रयोजना * राषटीर सामाणजक, आणरयाक साहायर रयोजना * मधरानह आहार रयोजना * इणदरा मणहला रयोजना * गगा कलराण रयोजना.

आठवरा पचवाणरयाक रयोजनत खासगी कताच महतव वाढल. १९९१ मधर सवीकारललरा उदार व मकत धयोरणाच पणतणबब रा रयोजनत णदसत.

नववी पचवातषयाक योजना (१९९७-२००२) : ककरी व गरामीण णवकास रावर रा रयोजनत भर दणरात आला. आणरयाक णवकासाचा दर वाढवण, पाराभत कतात णनकयोप सपधाया णनमायाण करण, परकरीर गतवणकरीसाठी अौदयोणगक धयोरणाला नवी णदिा दण ही रा रयोजनची उद णदष हयोती.

रा रयोजनत सवणयाजरती िहरी रयोजगार रयोजना, भागरशी बालकलराण रयोजना, राजराजशवरी मणहला कलराण रयोजना, सवणयाजरती गरामसवरयोजगार रयोजना, जवाहर गराम समदधी रयोजना, अतरयोदर अनन रयोजना, पधानमती गरामसडक रयोजना इतरादी कारयाकम सर करणरात आल.

माहीि आह का िमहािा?

पधानमती इणदरा गाधी रानी १९ जल १९६९ रयोजी १४ बकाच राषटीरीकरण कल. रात अलाहाबाद बक, बक ऑफ बडयोदा, बक ऑफ इणडरा, बक ऑफ महाराषट, कनरा बक, सटटल बक ऑफ इणडरा, दना बक, इणडरन बक, इणडरन ओवहरसीज बक, पजाब निनल बक, णसणडकट बक, रनारटड बक ऑफ इणडरा, रनारटड कमणियारल बक (रकयो बक), रणनरन बक ऑफ इणडरा रा १४ बकाचा समावि हयोता. १९८० मधर आणखी सहा बकाच राषटीरीकरण करणरात आल.

19

नफा सरकारी खणजनरात जमा हयोणार हयोता. राचराच जयोडीला लघ व मधरम उदयोगाच णवकासधयोरण राबवण आवशरक हयोत. लालबहादर िासतीनी अननधानर टचाई आणण दषकाळावर मात करणरासाठी हररतकातीचा परयोग हाती घतला हयोता. पधानमती इणदरा गाधी राचरा कारयाकाळात कागरस पकातील समाजवादी णवचारानी पररत झाललरा ‘कागरस फयोरम फॉर सयोिणलसट ॲकिन’ रा गटान वरापारी बकाच राषटीरीकरण कराव अिी मागणी कली. कमरणनसट पकाचाही रा णनणयाराला पाणठबा हयोता.

वीस किमी काययाकरम : १ जल १९७५ रयोजी पधानमती इणदरा गाधी रानी वीस कलमी कारयाकमाची घयोरणा करन णवकणसत राषटाचरा णदिन वगवान वाटचाल करणराचरा परतनाचा सकलप सयोडला. रातील पमख तरतदी पढीलपमाण -

(१) िती आणण िहरी भागातील कमाल जमीन धारणा, सपततीची समान वाटणी, ितमजराना णकमान वतन, जलसधारण रयोजनात वाढ करण.

(२) कामगाराचा उदयोगकतात सहभाग, राषटीर पणिकण रयोजना आणण वठणबगार मकती करण.

(३) करचकवणगरी, आणरयाक गनह व तसकरी रयोखण.

(४) जीवनावशरक वसतच दरणनरतण, रिणनग वरवसरत सधारणा करण.

(५) हातमाग कत णवकासादार उततम वसतयोदयोग णनणमयाती, दबयाल घटकाची कजयामकती, घरबाधणी, दळणवळण सणवधा, िाळासाठी िकणणक साणहतर उपलबध करन दण.

कामगार समसया : ११ जल १८५१ रयोजी मबईत पणहली कापड णगरणी कावसजी दावर रानी सर कली. पढ दादर, परळ, भारखळा, णिवडी, पभादवी आणण वरळी रर कापडणगरणरा सर झालरा. हा भाग णगरणगाव महणन ओळखला जाऊ लागला.

८० चरा दिकात कामगारामधर असतयोर णनमायाण हयोणरास अनर कतातील आणरयाक पररखसरती कारणीभत

माहीि आह का िमहािा?

महातमा जयोतीराव फल राच सहकारी नारारण मघाजी लयोखड राचरा परतनामळ १ जानवारी १८८२ पासन णगरणी कामगाराना आठवडातन एक णदवस ‘रणववारी’ सटी दणरात रावी असा णनणयार झाला.

कापि तगरणी

हयोती. काही उदयोगात कामगाराच पगार वाढत हयोत. तराना बयोनसची रकम जासत णमळत हयोती. णगरणी कामगारापका तराना जासतीचरा सणवधा णमळत हयोतरा.

१९८१ चरा णदवाळीत कामगाराना २०% बयोनसची अपका हयोती. कामगाराच पणतणनणधतव करणाऱरा राषटीर णमल मजदर सघान मालकवगायािी वाटाघाटी करन, कामगार वगायाला णवशवासात न घता ८ त १७% वर तडजयोड कली. बयोनसमधील कपात ही असतयोराची णठणगी ठरली. काही कामगार डॉ. दतता सामत राचराकड गल. तरानी डॉकटराना नततव सवीकारणराची णवनती कली. ६५ णगरणरामधील कामगार एकत आल आणण दतता सामत सपाच नततव कर लागल. १८ जानवारी १९८२ रयोजी मबईत अडीच लाख कामगार सपावर गल. णगरणगावची धडधड राबली जण मबईच हदरच बद पडल.

20

राषटीरीकरण कल. समसरा सयोडवणरासाठी लवाद नमल गल पण तयो रिसवी झाला नाही.

नव आतरयाक धोरण : आधणनक भारताचरा इणतहासात १९९१ साल महतवाच आह. दहावरा लयोकसभा णनवडणकानतर कदात पी. वही. नरणसहराव पधानमती झाल. तरानी अरयामती

डॉ.मनमयोहन णसग राचरा सहकारायान भारताची अरयावरवसरा जागणतक अरयावरवसरिी जयोडणरासाठी नव आणरयाक धयोरण सवीकारल. रासाठी भारतीर

मखरमती ब.अ.रा.अतल रानी ही समसरा सयोडवणरासाठी णतपकीर सणमती नमली. पढ बाबासाहब भयोसल मखरमती झाल. कारदानसार सरकार राषटीर णमल मजदर सघािीच बयोलण करल अिी भणमका तरानी घतली. डॉ. दतता सामत रानी हा कारदा रद करणराची मागणी कली.

सपाचरा सरवातीचरा काळात कामगाराना गावाकडन मदत सर झाली. सरवातीला एकमकाना मदत करण कामगाराना फारस अवघड गल नाही. णवभागीर सणमतरा सरापन करन तरानी अननधानर, मदतणनधी राच वाटप कल. डावरा पकानी सपाला पाणठबा णदला हयोता. सप रगाळारला लागताच कामगारामधर फट पाडणराच परतन सर झाल. सपाला ६ मणहन पणया झाल. कद सरकारन सपाकड पणया दलयाक कल. कामगारानी ‘जल भरयो आदयोलन’ सर कल. सपटबर १९८२ मधर महाराषट णवधानसभवर दीड लाख कामगाराचा मयोचाया गला. तराचा उपरयोग झाला नाही. सपाला एक वरया पणया झाल. एवढा पदीघया काळ चाललला हा पणहलाच सप हयोता. रा कालावधीत समार दीड लाख कामगार बकार झाल.

कापडापका पॉणलएसटरला महतव आलरान मळातच णगरणीतील कापडाचरा खपावर पररणाम झाला हयोताच. मबईतन कापड णगरणरा सरत आणण गजरातमधर गलरा. कद सरकारन १३ णगरणराच

माहीि आह का िमहािा?

सासककणतकदषटयाही लयोकनाटय, लयोककला, साणहतर रा कतात कामगारवगायान मयोठ रयोगदान णदलल आह. अणणाभाऊ साठ, िाहीर अमर िख, िाहीर साबळ इतरादी अनक लयोकिाहीर पबयोधनकारी कारयाकमामळ लयोकणपर हयोत. नारारण सवज, नामदव ढसाळ इतरादी कवीनी शणमकाच वासतव दियान आपलरा कणवतादार घडवल हयोत. पी.वही. नरतसहराव

अरयावरवसरत मलभत सवरपाच बदल घडवल. भारतीर अरयावरवसरला जागणतक पवाहात आणल.

रा काळात भारताची आणरयाक अवसरा णबकट झाली हयोती. पी.वही.नरणसहराव राचरा अगयोदर चदिखर राच सरकार हयोत. रा सरकारचरा काळात चलनवाढीचा दर १७ टक हयोता. आणरयाक वदधी दर १.१ टककरानी घटला हयोता. आरातीसाठी आठवडाभर परल एवढच परकरीर चलन भारताकड हयोत. परकरीर कजायाची परतफड करण आणण तरावरील वराज दण कठीण झाल हयोत. म १९९१ मधर चदिखर राचरा काळात सरकारन काही सयोन णवकन तर काही सयोन गहाण टाकन पररखसरती आटयोकरात आणणराचा परतन कला हयोता. चदिखर राचरा अगयोदर णवशवनार पताप णसग राचरा सरकारन सगळा ितकऱराना सरसकट कजयामाफरी दऊन १० हजार कयोटी रपरापका जासत बयोजा अरयावरवसरवर टाकला हयोता. कद व राजर सरकाराच एकणतत अतगयात कजायाच सरल राषटीर उतपननािी असलल पमाण समार ५५ टक एवढ झाल. १९८०-८१ मधर परकरीर कजया २३५० कयोटी डॉलसया हयोत. त १९९०-९१ मधर ८३८० कयोटी डॉलसयापरयत वाढल. रा वळस भारताचा परकरीर चलनसाठा फकत १०० कयोटी डॉलसया हयोता. राला इराकन कवतवर आकमण

21

करन तलाचरा वाढललरा णकमतीची पाशवयाभमी हयोती. भारताला परकरीर कजया उभारण अवघड झाल. अणनवासी भारतीरानी आपलरा परकरीर चलनातील ठवी काढन घणरास सरवात कली.

उपाययोजना : रा पररखसरतीतन मागया काढणरासाठी पी.वही.नरणसह राव रानी डॉ.मनमयोहन णसग राना अरयामती नमल. डॉ.मनमयोहन णसग रानी दयोरदरसती उपाररयोजना (करखकटवह मजसया) कलरा. पररखसरती बदलणरास सरवात झाली.

तरानी परकरीर गतवणकरीवरच णनबयध उठवल. उदयोग कतातील परवाना पदधती १८ उदयोगापरती मरायाणदत कली. सावयाजणनक उदयोगामधील वाढता तयोटा व कारयाकमता लकात घऊन सावयाजणनक कत खासगी उदयोगाकररता खली कली. िअर बाजारावर णनरतण आणणरासाठी १९९२ मधर सबीची (सकरररणटज ॲणड एकसचज बयोडया आफ इणडरा) सरापना कली. निनल सटॉक एकसचजच सगणकरीकरण करणरात आल. मदीच सावट दर करणरास पाधानर णदल.

डॉ. मनमयोहन णसग राचरा पणहलरा अरयामतीपदाचरा कारणकदषीत भारतातील परकरीर गतवणक वाढली. भारतान बक ऑफ इगलडमधर गहाण ठवलल सयोन परत भारतात आणल. दिातील भाडवलदारवगया व मधरमवगायाचा पाणठबा सरकारला णमळाला. सरकारन दरसचारकत खल कलरामळ मयोबाइल फयोन सवा दिभर सर झाली. डॉ. मनमयोहन णसग रानी जागणतक वरापार सघटनचरा करारावर सही करन खासगीकरण, उदारीकरण, जागणतकरीकरण रास सरवात कली.

वलिया टरि ऑगयानायझशन (जागतिक वयापार सघटना) : भारतान १९९५ मधर ‘वलडया टटड

ऑगयानारझिन’च (WTO) सदसरतव सवीकारल. रा सघटनचा उदि पढीलपमाण हयोता -

दिा-दिामधील वरापार खला करण, आतरराषटीर मकत वरापाराला अडरळा आणणार व भदाभद करणार कारद, णनबयध, णनरम व धयोरण सपषात आणण व जगभरातील वरापाराच रीतसर बहपकीर रतणचरा माधरमातन णनरमन करण.

WTO अखसततवात रणरापवषी ‘गट’ अखसततवात हयोत. ‘जनरल ॲगरीमट ऑन टररफस अड टटड’ ही सघटना आतरराषटीर सतरावर कारयारत हयोती. ती वरापार णनरमन करारची. भारतात WTO सदभायात परसपरणवरयोधी टयोकाची मत हयोती. अस असनही WTO च सदसरतव सवीकारणराचा णनणयार घतला. ‘जागणतक वरापार सघटन’चरा तरतदी अनदान, आरातणनरायात, परकरीर गतवणक सरणकत कत, िती, ततजान आणण सवा राचरािी सबणधत आहत. भारत सदसर झालरापासन वीज, पाणी, वाहतक, णिकण आणण आरयोगर रा कताच झपाटयान वरापारीकरण झाल. ‘जागणतक वरापार सघटन’ चरा वगवगळा अहवालानसार दाररदरररखालील लयोकसखरत घट, बालमतरमधर घट, णपणराच पाणी, साडपाणी राबाबतचरा सयोईसणवधा उपलबधता रात भारतान सधारणा कललरा आहत.

‘जागणतक वरापार सघटन’चरा मागायावर भारतान पढ ‘दणकण आणिराई पाधानर वरापार करार’ (साउर एणिरा पफरणिरल टटड ॲगरीमट - SAPTA) कला. भारतान साकक दिाकररता णवणवध वसतचरा आरातीवरील णनबयध उठवल. आरात िलकात सवलत णदली. भारतीर णवमा कत खासगी व परकरीर गतवणकरीला खल कल.

अिा रीतीन आपण सवाततरयोततर भारताची आणरयाक वाटचाल अभरासली. णमश अरयावरवसरा त जागणतकरीकरण असा पवास आपण कला. पढील पाठात भारताची अनर कतातील पगती पाहणार आहयोत.

िॉ.मनमोहन तसग

22

१. (अ) तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) १९ जल १९६९ साली दिातील पमख ........... बकाच राषटीरीकरण करणरात आल.

(अ) १२ (ब) १४ (क) १६ (ड) १८ (२) वीस कलमी कारयाकमाची.............

रानी घयोरणा कली. (अ) प.नहर (ब) लालबहादर िासती (क) इणदरा गाधी (ड) पी.वही.नरणसहराव

(ब) पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा व तिहा. (१) कावसजी दावर - पयोलादाचा कारखाना (२) डॉ.दतता सामत - णगरणी कामगाराच

नततव (३) ना.म.लयोखड - णगरणी कामगाराना

सटी (४) नारारण सवज - कणवतादार

शणमकाचरा जीवनाच दियान

२. (अ) िका पयणया करा.

पचवातषयाक योजना

कािावधी उि तिषट

पणहली ---- िती, सामाणजक णवकास

दसरी १९५६-१९६१ औदयोणगकरीकरणणतसरी ---- णवरमतच णनमयालन,

रयोजगार सधी णवसतार, राषटीर उतपननात वाढ

......... १९६९-१९७४ िासतीर सियोधन, आरयोगर व कटबणनरयोजन .......

पाचवी ---- ......................

(ब) सकलपना सपषट करा. (१) णमश अरयावरवसरा (२) वीस कलमी कारयाकम

३. (अ) पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) सवतत भारतान णमश अरयावरवसरचा

सवीकार कला. (२) १९६९ मधर बकाच राषटीरीकरण करणरात

आल. (३) णगरणी कामगार सपावर गल.

(ब) पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) आठवरा पचवाणरयाक रयोजनत कयोणत

कारयाकम सर करणरात आल ? (२) दसऱरा पचवाणरयाक रयोजनत कयोणत पकलप

सर करणरात आल ?

उपकरम

(१) WTO रा सघटनची माणहती इटरनटचरा मदतीन णमळवा - बयोधणचनह, सदसर दि, उद णदष, कारयाकम इतरादी.

(२) राषटीरीककत बकस/िाखस भट दऊन तराचरा कामकाजाची माणहती णमळवा.

सवाधयाय

23

५ शकतणक वाटचाि

भारतीर णिकण वरवसरतील मखर टपप आणण रयोजना राचा रयोडकरात आढावा आपण रा पाठात घणार आहयोत. पारणमक, माधरणमक व उचचणिकण राचा णवचार रात कलला आह. राचराच जयोडीला भारतातील काही पाणतणनणधक कतातील सियोधन ससराचा आढावा घतला आह. तरावरन आपणास दिभरातील णिकण वरवसरची कलपना रऊ िकल.

भारतातील णिकणाचा पशन णकती जणटल आह, राची पणचती आपणास सवतत भारतातील पणहलरा इ.स.१९५१ चरा जनगणनत आली. पणहलरा जनगणनत साकरता पमाण १७% हयोत. त पढीलपमाण वाढल.

जनगणना वषया साकरिा१९७१ ३४%१९८१ ४३%१९९१ ५२%२००१ ६४%

ह पमाण वाढवण ह भारत सरकारपढच मयोठ आवहान हयोत. रा आवहानाचा सामना करणरासाठी सरकारन अनक उपाररयोजना कलरा.

पारतमक तशकण : ६ त १४ वरयोगटातील णवदाररायना ज णिकण णदल जात तराला पारणमक णिकण महणतात. १९८८ मधर कद सरकारन पारणमक णिकणाचा पसार व िकणणक दजायामधर सधारणा करणरासाठी ‘खड-फळा’ रयोजना सर कली. ही रयोजना ‘ऑपरिन बलक बयोडया’ रा नावान ओळखली जात. िाळाचा दजाया सधारण, णकमान िकणणक गरजाची पतयाता करण, सरयोगर अिा णकमान दयोन वगयाखयोलरा, सवचछतागह, दयोन णिककापकरी एक सती णिणकका, फळा, नकािा, परयोगिाळा साणहतर, छयोटस गररालर, मदान, करीडा साणहतर रासाठी सरकारन िाळाना णनधी उपलबध करन णदला. रा रयोजनमळ पारणमक णिकण वरवसरा गणतमान हयोणरास मदत झाली.

माहीि आह का िमहािा?

महाराषट राजराची (१९६०) सरापना झालरानतर िासनान राजराकररता इरतता १ली त ७ वी चा एकसारखा अभरासकम सर करणराचा णनणयार घतला. मबईचरा एस.टी.कॉलजच पाचारया सयरद राऊफ राचराकड अभरासकमाचा मसदा तरार करणराच काम सयोपवल हयोत.

ह जमि का ? १९९१ मधर करळ राजर पणयातः साकर

ठरल. महाराषट राजर पणयातः साकर हयोणरासाठी कार उपाररयोजना करता रतील ?

१९९४ मधर रा रयोजनचा णवसतार करन १०० पका अणधक णवदारषी सखरा असणाऱरा िाळामधर एक जादा वगयाखयोली व एका जादा णिककाचरा नमणकरीची तरतद करणरात आली. मलीचरा िाळा, अनसणचत जाती-जमाती बहल असणाऱरा िाळा, गरामीण भाग रास पाधानर दणरात आल. णिककभरतीत ५०% जागावर खसतराची नमणक करणराच बधन राजर सरकारवर घालणरात आल. १९९४ मधर पारणमक णिकणाचरा सावयाणतकरीकरणासाठी ‘णजलहा पारणमक णिकण कारयाकम’ (DPEP) सर करणरात आला. महाराषटासह सात राजरात हा उपकम सर झाला. पारणमक िाळत मलाची १००% उपखसरती, णवदारषी गळती रयोखण, मलीच णिकण, णदवरागासाठी णिकण, पारणमक णिकणावर सियोधन व मलरमापन, परायारी णिकण, समाजजागती इतरादी उपकमाचा समावि रात हयोता. णवदाररायच रयोगर पयोरण वहाव महणन १९९५ मधर ‘मधरानह भयोजन रयोजना’ सर करणरात आली.

24

माहीि आह का िमहािा?

महाराषटर राजय माधयतमक व उचच माधयतमक तशकण मिळ : रा ससरची सरापना १ जानवारी १९६६ रयोजी पण रर करणरात आली. इरतता १० वी व १२ वी चरा िालानत परीका रा मडळामाफकत घतलरा जातात. ‘णिकण सकमण’ ह माणसक मडळाचरा वतीन पकाणित कल जात.

माहीि आह का िमहािा?

ताराबाई मयोडक रानी बयोडषी व कयोसबाड रर िकणणक कारायाला सरवात कली. आणदवासी मलासाठी अगणवाडा सर कलरा. पतरक ककतीतन णिकण, करणिाळा, ताणतक वरावसाणरक णिकणाचा पसार करणरासाठी तरानी खप पररशम घतल.

अनताई वाघ रानी ठाण णजलहातील कयोसबाड रर आणदवासीचरा उननतीसाठी एक ससरा सरापन कली. रा ससरला ‘कयोसबाड पकलप’ महणन ओळखल जात. आणदवासीचरा णिकणासाठी अनताई वाघ रानी पाळणाघर, बालवाडा, पारणमक िाळा, पाढ णिकण वगया, बालसणवका पणिकण महाणवदालर इतरादी िकणणक ससरा सर कलरा आहत.

माधयतमक तशकण : भारत सवतत झालरावर णिकणमती मौलाना अबल कलाम आझाद रानी णिकणकतात आमलागर बदल घडवन आणणराच ठरवल. रासाठी ‘णवदापीठ णिकण आरयोग’ नमणरात आला हयोता. रा आरयोगान माधरणमक णिकणासदभायात एक सवतत आरयोग

नमणराची णिफारस कली. तरानसार १९५२-५३ मधर ‘मदणलरार आरयोग’ नमणरात आला. रा वळी भारतात अकरावी + पढची पदवीची ४ वरज णकवा ११+१+३ असा हा णिकणाचा आककणतबध हयोता.

आयोगाच कामकाज : आरयोगान माधरणमक णिकण, अभरासकमाच सवरप, णिकणाच माधरम, अधरापन पदधती राचा अभरास करन णिफारिी

कलरा. रा आरयोगान उचच माधरणमक वगायची सकलपना माडली हयोती. सपणया दिभरात तरा वरवसरची अमलबजावणी करण अवघड झाल.

कोठारी आयोग : १९६४ मधर डॉ.डी.एस.कयोठारी राचरा अधरकतखाली एक आरयोग नमणरात आला. रा आरयोगाचरा कामकाजात ज.पी.नाईक राच मयोलाच रयोगदान आह. रा आरयोगान माधरणमक, उचच माधरणमक व णवदापीठ सतरावरील १०+२+३ रा

आककणतबधाचा परसकार कला. १९७२ पासन ही वरवसरा अमलात आली. कयोठारी आरयोगान णिकणाची एकच राषटीर पदधत असावी, मातभारा, णहदी व इगरजी भाराचा णिकणात समावि करावा, णिकण तळापरयत णझरपणरासाठी णनरतर णिकण, पौढणिकण, पतादार णिकण, मकत णवदापीठ अस उपकम सचवल. अनसणचत जाती-जमातीसारखरा उपणकत घटकास पाधानर दण,

मौिाना आझाि

िॉ.िी.एस.कोठारी

ज.पी.नाईक

25

तशकणाची उि तिषट

तशकणाच आधतनकीकरण

िोकशाहीच सरकण व सवधयान

तशकण व उतपािकिा

सामातजक, नतिक, आधयाखतमक मयलयाची

जोपासना

सामातजक व राषटरीय एकातमिा

सरकारी अदाजपतकात िकणणक खचायावरील तरतदी वाढवण अिा णिफारिी कलरा.

महाराषट राजरान १०+२+३ ही िकणणक रचना १९७२ मधर सवीकारन १९७५ मधर दहावीची पणहली िालानत परीका घतली.

कोठारी आयोगान सातगिििी तशकणाची उि तिषट

आरयोगान णवदापीठ णवकास परररदा सरापण, पदवरततर अधरापनासाठी पगत अधरापन कद, नवी णवदापीठ सरापन करण रात मयोलाच कारया कल. भारतात दरदियानच आगमन झालरावर ‘कणटटवाइड कासरम’ रा कारयाकमाच आरयोगाचरा वतीन दरदियानवरन पसारण करणरात आल.

माहीि आह का िमहािा?

१९६५ मधर महाराषटात कलाणिकणाच धयोरण आखणरासाठी व त कलाससरादार अमलात आणणरासाठी कला सचालनालराची सरापना करणरात आली. िालर पातळीवर घतलरा जाणाऱरा ‘डटॉइग गरड’ परीकाच आरयोजन करणराची जबाबदारी रा णवभागान घतली.

उचच तशकण

सवाितयोतिर कािििािीि तशकण : भारत सवतत झालरावर १९४८ मधर कद सरकारन डा. सवयापली राधाककषणन राचरा अधरकतखाली णवदापीठ णिकण आरयोगाची णनरकती कली. आरयोगाकड आणरयाक अनदान, णवदापीठाचा दजाया व समनवर ही काम दणरात आली.

काययापदधिी : आरयोगान पचवाणरयाक पदधती सवीकारली. णवदापीठाना अनदान मजर करन वाटप करणराच कारया सरकारचरा वतीन करणरास सरवात कली. णवदापीठीर णिकण णनरयोजन, अभरासकमात ससतता, णिकणादार राषटीर गरजाना पाधानर, उचच णिकणाचरा णवणवध रयोजनाची आखणी व अमलबजावणी रा गयोषी आरयोग करत आह.

िॉ.सवयापली राधाकषणन

नशनि कौखनसि ऑफ एजयकशनि ररसचया अि टरतनग (NCERT) : १ सपटबर १९६१ रयोजी णदली रर रा ससरची सरापना करणरात आली. कद सरकारला िालर णिकणाचरा बाबतीत, सवयकर धयोरणासदभायात आणण िकणणक रयोजनाचरा अमलबजावणीत मदत करण हा रा ससरचा मखर उदि आह. णिकणणवररक सियोधन, णवकास, पणिकण, णवसतार, िकणणक कारयाकम, िालर अभरासकम व पाठपसतकाची पनरयाचना राची जबाबदारी NCERT कड सयोपवणरात आली. रा ससरन कदीर माधरणमक णिकण मडळाचरा सहकारायान िालर अभरासकम व पाठपसतकाची णनणमयाती करणरात मधरवतषी भणमका बजावली. राजर िासनास पारणमक व माधरणमक णिकणाचरा सदभायत सहकारया व मागयादियान NCERT न उपलबध करन णदल. णिककासाठी मागयादणियाका, कारयापखसतका, अधरापन पणिकण, अधररन-अधरापन तताचा णवकास, राषटीर सतरावर पजाियोध परीका अस उपकम राबवल.

26

उपगरह वापर : १९७५ मधर िकणणक कारणासाठी उपगरहाचा वापर करण साधर करणरात

माहीि आह का िमहािा?

कमिातधखठिि पारतमक तशकण अभयासकरम १९९५ : पारणमक णिकण अभरासकम १९८८ कारायाखनवत हयोत असतानाच राषटीर सतरावर णकमान अधररनकमता णनखशचत करणरासाठी डॉ. आर. एच. दव राचरा अधरकतखाली सणमती गणठत करणरात आली. दव सणमतीन भारा, गणणत व पररसर अभरास रा णवररासाठी इरतता पाचवीपरयतचरा णकमान अधररन कमताच तकत णवकणसत कल. तरामधर एकाच इरततमधील कमता कयोणतरा कमान णवकणसत वहावरात ह दियावल हयोत.

NCERT चरा धतषीवर सवया राजरात SCERT ही ससरा सरापन करणरात आली.

महाराषट राजरासाठी महाराषट राजर िकणणक सियोधन व पणिकण परररद (MSCERT) ही ससरा १९६४ साली पण रर सरापन करणरात आली. पारणमक णिकणाचा दजाया उचावण, णिककासाठी सवातगयात पणिकण, अभरासकम व मलरमापन राबाबत पणिकण दण, णवदाररायना दहावी व बारावी परीकनतर कयोणत वरावसाणरक अभरासकम णनवडाव राच मागयादियान करण इतरादी िकणणक काम ही ससरा करत. रा ससरला ‘णवदा पाणधकरण’ रा नावान सबयोधणरात रत. ‘जीवन णिकण’ ह माणसक रा ससरमाफकत पकाणित कल जात.

भौगयोणलक व ऐणतहाणसक गरजानसार राषटीर अभरासकमात लवचीकता आणणरास वाव णदलला आह.

राषटीर िकणणक धयोरण १९८६ ची पररणामकारक अमलबजावणी हयोणरासाठी राषटीर सतरावर तरार करणरात आललरा ककणतकारयाकमावर आधाररत ‘पारणमक णिकण अभरासकम १९८८’ तरार करणरात आला.

माहीि आह का िमहािा?

महाराषट राजर पाठपसतक णनणमयाती व अभरासकम सियोधन मडळ (बालभारती) रा ससरची सरापना २७ जानवारी १९६७ रयोजी पण रर झाली. िालर णवदाररायसाठी पाठपसतक तरार करणराच काम बालभारती करत. मराठी, णहदी, इगरजी, उदया, कननड, णसधी, गजराती, तलग रा आठ भारामधन पाठपसतक तरार कली जातात. ‘णकियोर’ ह णवदाररायसाठीच माणसक बालभारती पकाणित करत.

राषटरीय शकतणक धोरण १९८६ : रा धयोरणानसार समाजाचरा बदलतरा गरजा लकात घऊन पारणमक, माधरणमक व उचच माधरणमक णिकणात मलभत सवरपाच बदल घडवणरात आल. रा धयोरणात सवया राजराकररता णकमान एक राषटीर अभरासकम सणचत करणरात आला. तरात भारतातील सवया णवदाररायना समान िकणणक सधी उपलबध वहावी अिी अपका आह. पतरक राजरातील तराचरा सासककणतक,

भारतान रि णमळवल. इसयोच िासतज एकनार णचटणीस रानी रात महतवाची भणमका बजावली.

एजयसट उपगरह

27

जाणयन घया.महाराषटामधर रिवतराव चवहाण महाराषट

मकत णवदापीठ नाणिक रर १९८९ साली सरापन करणरात आल. रा मकत णवदापीठाबाबत आतरजालाचरा (इटरनट) मदतीन माणहती करन घरा.

सपस ॲखलिकिन सटर रा अहमदाबाद ररील अतररक उपरयोग कदाचरा नततवाखाली ‘साईट’ (सटलाईट इनसटटकिनल टणलखवहजन एकसणपरीमट) हा िकणणक कारणासाठी परयोग करणरात आला. ‘उपगरहादार णिकणपणाली’ ही कलपना ररन पढ आली. रा उपकमात अमररकन भारताला मदत कली हयोती. रातनच गरामीण भागात दजजदार णिकणाची सयोर करण िकर झाल.

इतिरा गाधी राषटरीय मक तवदापीठ : दिातील सवयासामानराचरा घरात जानगगा नणरासाठी रा मकत णवदापीठाची सरापना करणरात आली. सरकत राषटसघान १९७० ह वरया ‘जागणतक िकणणक वरया’ घयोणरत कल हयोत. राच वरषी भारत सरकारच णिकण व समाजकलराण खात, माणहती व पसारण खात, णवदापीठ अनदान आरयोग व रनसकयो राचरा सरकत णवदमान ‘मकत णवदापीठ’ रा णवररावर नवी णदली रर चचायासत घणरात आल. रा चचायासतातन मकत णवदापीठ सरापन करणराची कलपना पढ आली.

१९७४ मधर सरकारन पी.पारयासाररी राचरा अधरकतखाली एक सणमती नमली. तराचरा सचनानसार व णिफारिीनसार २० सपटबर १९८५ रयोजी मकत णवदापीठ आकारास आल. पधानमती इणदरा गाधी राच नाव णवदापीठाला दणरात आल.

पदधतीन दरसर णिकण कारयाकम सर कला. णवदापीठान णवणवध िाखामधन एक हजाराहन अणधक अभरासकम राबवल. दिात ५८ पणिकण कद, परदिात ४१ कद सरापन करन णवदापीठान णिकणाची सयोर कली. सशोधन ससरा - तवजान

सवाततरयोततर काळात दिात वजाणनक सियोधनाला चालना दावी व तरा सियोधनाच लाभ सवायपरयत पयोहचावत महणन १९५० मधर ‘कौखनसल ऑफ सारणटणफक अड इडखसटटरल ररसचया’ रा ससरची सरापना झाली. पदारयाणवजान, रसारन, अौरध, अननपणकरा, खाणकाम अिा कतात सियोधन सर झाल. रा ससरामधील सियोधनाचा लाभ भारतातील उदयोगाना वहावा महणन औदयोणगक ससराबरयोबर करार करणरात आल. तरामळ भारताची आरात कमी हयोऊन परकरीर चलनाची बचत झाली. रा ससरन मलभत सियोधनाला चालना णदली. उचच णिकणासाठी परदिात गललरा णवदाररायना भारतात परत रणरासाठी रा ससरचरा परयोगिाळानी महतवाची भणमका बजावली.

रा ससरन मतदानाकररता बयोटाला लावणरात रणारी िाई, णहवताप, हततीरयोग, कररयोग रावरील औरध, पाणीिदधीकरण ततजान, बाब उतपादन काळात कपात रा गयोषी कलरा. डीएनए णफगर णपणटग ततजान भारतात सवयापरम वापरण, अदमानातील आणदवासीचा जनकरीर अभरास करन तरा जमाती साठ हजार वरज जनरा आहत ह णसदध करण, भकपाची आगाऊ सचना णमळवण इतरादी गयोषी रा ससरन कलरा.

कडणनबाचा करीटकनािक महणन वापर करण, जखम बरी करणरासाठी हळदीचा वापर, तादळाचरा जातीसदभायतील सवाणमतव (पटट) रा गयोषीमधर CSIR रा ससरन महतवाची भणमका बजावली. भारतीर परपरागत जानाचा णडणजटल कयोि तरार करन तयो आठ आतरराषटीर भारामधर CSIR न उपलबध करन णदला.

रा मकत णवदापीठात जराना औपचाररक पदधतीत महाणवदालरीन णिकण घता आल नाही तराना पविासाठी पातता, वर व अनर अटीमधर सट दणरात आली. णवदापीठान १९९० मधर आकािवाणी व दरदियानचरा माधरमातन दक -शावर

28

गतणि : तणमळनाडमधील ‘निनल इणनसटटयट फॉर ररसचया इन द मरमणटकल ॲणड णफणजकल सारनस’ ही ससरा १९६२ मधर सरापन झाली हयोती. गणणत णवररातील सववोचच सियोधनाला रा ससरन चालना णदली.

सगणक : १९६९ मधर आपण सवदिी बनावटीचा सगणक तरार कला. इणडरन सटणटखसटकल इणनसटटयट आणण जादवपर णवदापीठ रानी सरकतपण ‘आरएसआरजर’ हा दिी बनावटीचा पणहला सगणक तरार कला. टाटा कनसलटनसी सखवहयासस अरायात ‘टीसीएस’ रा कपनीला १९७४ मधर अमररकतन सॉफटवअर णनणमयाती कतातील कताट णमळाल आणण भारतात सॉफटवअर उदयोगाची सरवात झाली. सगणकामळ िासतीर सियोधनाचा वग वाढला.

१९८७ मधर अमररकन भारताला महासगणक दणरास नकार णदला. राजीव गाधी सरकारन सवतःच महासगणक णवकणसत करणराचा णनणयार घतला. १९८८ मधर कद सरकारन पण रर ‘सटर फॉर डवहलपमट ऑफ ॲडवहानसड कॉमपरणटग’ (सीडक) रा सियोधन ससरची सरापना कली. १९९१ मधर डॉ.णवजर भटकर राचरा नततवाखाली परम-८००० हा महासगणक तरार कला.

भाभा ॲटोतमक ररसचया सटर (BARC) : रा ससरन नरखकअर णफणजकस, सॉणलड सटट णफणजकस, सपकटटयोसकयोपी कणमकल अड लाईफ सारनसस अिा णवणवध णवररात मयोलाच सियोधन कल. अणभटी णनणमयातीसाठी िासतजाना पणिकण दणरासाठी टटणनग सकल काढणरात आल.

अतभयाततकीआयआयटी : १९५१ मधर पखशचम बगालमधील

खरगपर रर भारतातील पणहली इणडरन इणनसटटयट ऑफ टकनॉलॉजी (IIT) रा ससरची सरापना करणरात आली. भारतात अणभराणतकरीचरा सवया िाखामधील उचच व पगत णिकण उपलबध हयोऊन दिाची गरज भागावी हा रा ससरचा उदि हयोता.

पवई (मबई), चननई, कानपर नतर नवी णदली ररील अणभराणतकरी महाणवदालराच आरआरटीमधर रपातर करणरात आल. रा ससराचरा उभारणीकररता सयोखवहएत रणनरन, अमररका, जमयानी आणण रनसकयो रानी मदत कली.

भारतातील आरआरटी रा ससरला सवारतत णवदापीठाचा दजाया दऊन बी.टक व एम.टक अभरासकम सर करणरात आल. पवि परीकदार पवि आणण माफक िलक व णवदाररायसाठी आरकण ह आरआरटी रा ससरच वणिषटय आह. १९७०-८० चरा दिकात रा ससरतील णवदारषी मयोठा पमाणात परदिी जाऊ लागल. रामळ बन डटनची समसरा (महणज उचचणिणकत णवदारषी कारमसवरपी परदिात जाण) णनमायाण झाली. १९९० नतर मात ही पररखसरती बदलली. १९९४ मधर गवाहाटी (आसाम), २००१ मधर ररकरी रर आरआरटी रा ससरची सरापना करणरात आली.

इतियन इतनसटटयट ऑफ मनजमट (IIM) : आरआरटीमधन उचच दजायाच अणभरत तरार हयोऊ लागलरावर किल दजायाच वरवसरापक घडवणरासाठी कद व गजरात राजर सरकारन अहमदाबाद रर रा ससरची सरापना कली. अमररकचरा हॉवयाडया णबझनस सकल रा ससरन वरील ससरचरा उभारणीत मदत कली. कयोलकता, बगलयोर, लखनौ, कयोणझकयोड, इदर आणण णिलॉग रर इणडरन इणनसटटयट ऑफ मनजमट (IIM) रा ससरा सरापन करणरात आलरा.

माहीि आह का िमहािा?

‘णफलम अड टणलखवहजन इणनसटटयट ऑफ इणडरा’ रा ससरत णचतपटणनणमयाती सदभायातील कयोणतराही पलबाबत पदधतिीर णिकण णमळत. णदगदियान, सकलन आणण अणभनर अिा णचतपटािी णनगणडत असणाऱरा सवयाच गयोषीच िासतिदध पणिकण दणराची सयोर रा ससरत झाली. पणरातील ‘पभात णफलम कपनी’चा वारसा रा ससरला णमळाला आणण ससरा जगभर खरातकरीतया झाली.

29

माहीि आह का िमहािा?

आरवजद, णनसगवोपचार, रनानी व हयोणमओपरी रा णचणकतसा पदधतीमधर सियोधन व णवकास घडवन आणणरासाठी १९६९ मधर ‘सटटल कौखनसल फॉर ररसचया इन इणडरन मणडणसन अड हयोणमओपरी’ रा ससरची सरापना करणरात आली हयोती. १९७९ मधर रा ससरच णवसजयान करन णतचराऐवजी तीन नवरा ससरा सरापणरात आलरा. (१) सटटल कौखनसल फॉर ररसचया इन रनानी मणडणसन (२) सटटल कौखनसल फॉर ररसचया इन हयोणमओपरी (३) सटटल कौखनसल फॉर ररसचया इन रयोग अड नचर करअर.

रा ससराकड तरा तरा णचणकतसापदधतीनसार णवणवध रयोगावर सियोधन, चाचणरा, औरधाचरा पमाणीकरणाची जबाबदारी सयोपवणरात आली.

नशनि इतनसटटयट अॉफ तिझाईन (NID) : १९६१ मधर अहमदाबाद रर औदयोणगक आरखन (इडखसटटरल णडझारणनग) रा णवरराच णिकण दणरासाठी रा ससरची सरापना करणरात आली. रा ससरन १९६३-६४ मधर बणसक णडझाइन, गराणफक णडझाईन, वसतच णडझाइन, खवहजरअल कमरणनकिन ह अभरासकम सर कल. रा ससरन आकािवाणी सच (टटाखनझसटर), गणकरत (कलकरलटर) रा वसतच आरखन (णडझाइन), इणडरन एअरलाइनस व सटट बक राची बयोधणचनह तरार करण ही काम कली आहत. सशोधन ससरा - वदक कत

सवाततरयोततर कालखडात वदकरीर कतातील सियोधनासाठी १९४९ मधर ‘भारतीर वदकरीर अनसधान परररद’ची (ICMR) सरापना झाली. रा ससरवर दिातील णवदापीठ, वदकरीर महाणवदालर, िासकरीर व णबगरिासकरीर सियोधन ससरा राना सियोधनासाठी सहकारया, मागयादियान व आणरयाक साहायर उपलबध करन दणराची जबाबदारी दणरात आली. णवणवध रयोगावर सियोधन करणारी २६ कद दिभरात सर झाली. रा ससरचरा सियोधनामळ कररयोग व कषरयोगावर णनरतण णमळवण िकर झाल.

राच कतातील पगत वदकरीर णिकण व सियोधनाला चालना दणरासाठी ‘ऑल इणडरा इणनसटटयट ऑफ मणडकल सारनसस’ (AIIMS) रा ससरची सरापना झाली. रा ससरवर वदकिासताचरा पदवी व पदवरततर अभरासकमाचरा णिकणाची जबाबदारी टाकली गली. वदकिासताचरा बहताि िाखामधील पदवी व पदवरततर णिकणाचरा सणवधा असलली महाणवदालर, सियोधनाचरा चागलरा सणवधा, ससजज सावयाजणनक इखसपतळ ही रा ससरची पमख वणिषटय हयोत. सवयासामानराना माफक दरात वदकरीर उपचार उपलबध करन दण, पररचाररकाचरा पणिकणासाठी सवतत महाणवदालर, हदरणवकार, मदणवकार व नतणवकारावर उपचार करणरासाठी सपर सपिाणलटी कद रा ससरन काढली. सरकारन

कककरोग तशकण : ‘ॲडवहानसड सटर फॉर णटटटमट, ररसचया अड एजरकिन इन कनसर’ ही टाटा ममयोरररल सटरची िाखा आह. कककरयोगावरील उपचार, सियोधन आणण कककरयोगासबधीचरा णिकणासाठी राषटीर सतरावरील कद महणन ही ससरा कारयारत आह. सशोधनससरा - कषी

भारतात ककरी कतातील सियोधन १९०५ मधरच सर झाल. भारतीर ककरी सियोधन ससरला (इणडरन ॲणगरकलचरल ररसचया इणनसटटयट) १९५८ मधर णवदापीठाचा दजाया दणरात आला. ककरी कताचा

वदकरीर कताचा अणधक णवकास करणरासाठी १९५८ मधर ‘मणडकल कौखनसल ऑफ इणडरा’ रा ससरच पनगयाठन कल. रा ससरवर वदकरीर णिकणाचरा गणवततच णनकर णनखशचती व दखरख आणण तपासणीची जबाबदारी टाकली.

30

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) परम-८००० हा महासगणक तरार करणार िासतज -

(अ) डॉ.णवजर भटकर (ब) डॉ.आर.एच.दव (क) पी.पारयासारखी (ड) वरीलपकरी कयोणीही नाही. (२) जीवन णिकण ह माणसक ........ रा ससरमाफकत

पकाणित कल जात. (अ) बालभारती (ब) णवदा पाणधकरण (क) णवदापीठ णिकण आरयोग (ड) महाराषट

राजर माधरणमक व उचच माधरणमक णिकण मडळ

(३) आर.आर.टी. ही िकणणक ससरा पढील कतातील णिकण दणरासाठी पणसदध आह.

(अ) ककरी (ब) वदकरीर (क) किल दजायाच वरवसरापक (ड) अणभराणतकरी

२. तििलया सयचननसार किी करा. (१) भारतातील िकणणक कतातील पढील वरकती व

तराचरा कारायासबधी तकता पणया करा.

वयकी काययाभारताच पणहल णिकणमती ........................................ णवदापीठ णिकण

आरयोगाच अधरकपा.सयरद राऊफ .......................................... कयोसबाड पकलप

(२) ‘निनल कौखनसल ऑफ एजरकिनल ररसचया अड टटणनग’ रा ससरची माणहती आतरजालाचरा

साहायरान णमळवा व ती माणहती ओघ तकतराचरा सवरपात णलहा.

३. पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) णजलहा पारणमक णिकण कारयाकम सर करणरात

आला. (२) NCERT ची सरापना करणरात आली. (३) भारतीर ककरी सियोधन ससरदार ितकऱराना

फारदा झाला.४. टीपा तिहा. (१) इणदरा गाधी राषटीर मकत णवदापीठ (२) कयोठारी आरयोग (३) भाभा ॲटयोणमक ररसचया सटर (४) बालभारती५. पढीि पशनाची सतवसिर उतिर तिहा. (१) ‘खड-फळा’ (ऑपरिन बलक बयोडया) रा रयोजनत

कयोणतरा उपकमाचा समावि हयोता ? (२) ितीचरा णवकासात ककरी णवदालर/

महाणवदालर कयोणती भणमका बजावतात ? (३) भारताचरा वदकरीर कतातील पगती णवणवध

उदाहरणाचरा साहायरान सपष करा. (४) तमचरा िाळत आरयोणजत करणरात रणाऱरा

िालर आणण सहिालर उपकमाणवररी माणहती णलहा.

उपकरम तमचरा िाळत णवजान मळावा आरयोणजत करा. तरातन

‘पाणी िदधीकरणा’बाबत जाणीव जागतीसाठी परतन करा.

णवकास, सियोधन, ससजज परयोगिाळा, मदािासत, ककणरिासत, आणरयाक वनसपणतिासत इतरादी णवभागादार णवदापीठाच कारया सर झाल.

रा ससरचरा नवी णदली ररील मखरालरात गररालर आह. ह गररालर दिातील सवायत मयोठ ककरीणवररक गररालर आह. गह, कडधानर, गणळताची णपक, भाजीपाला अिा अनक गयोषीवर

सियोधन सर झाल. रा ससरची सवायत महतवाची कामणगरी महणज एका वरायात एकाहन अणधक णपक घणराचरा पदधतीणवररी मलभत सियोधन रर सर झाल. राचा फारदा ितकऱराना झाला.

पढील पाठात आपण मणहलाणवररीच कारद, खसतराच रयोगदान, अनर दबयाल घटकाचरा सदभायात िासनाची भणमका राणवररी अभरास करणार आहयोत.

सवाधयाय

31

६ मतहिा व अनय िबयाि घटकाच सकमीकरण

सवाततरलढात खसतरानी मयोठा पमाणात भाग घतला हयोता. सवाततरयोततर काळातही खसतराच रयोगदान सवयाच कतामधर महतवपणया आह. तराचा अभरास आपण रा पाठात करणार आहयोत. तसच खसतराचरा आणण अनर दबयाल घटकाचरा सदभायातील कारदाचा अभरास करणार आहयोत.

टचाई आणण महागाई राचा सवायाणधक सामना करणाऱरा खसतरानी १९७२ मधर महाराषटात आपली सघणटत ताकद दाखवन णदली. समाजवादी नतरा मणाल गयोर राचरा नततवाखाली मबईत मणहलानी लाटण मयोचाया काढला. ऐन णदवाळीत तल, तप,

साखर, रवा, मदा रा वसत णमळत नवहतरा. रॉकल महाग झाल हयोत. रामळ मणहलानी एकत रऊन हातात लाटण घतल आणण मयोचज काढल. रा

आदयोलनाला रि णमळाल आणण मणहलाचरा सामणहक िकतीचा आणवषकार जनतला समजला.

तचपको आिोिन : सतीिकतीचा णवधारक अाणवषकार १९७३ चरा णचपकयो आदयोलनात णदसन आला. णहमालराचरा पारररािी असणाऱरा जगलातील झाड वरापारी उदिासाठी मयोठा पमाणावर तयोडली जाणार हयोती. रा णवरयोधात चणडपसाद भट व सदरलाल बहगणा रानी आदयोलन कल. खसतरानी हातात हात घालन वकाभयोवती फर धरणराच तत अवलबल. वकतयोड हयोऊ नर महणन जगलातील झाडाना णमठी मारन तराचा बचाव करण अस आदयोलनाच सवरप असलरान तराला ‘णचपकयो आदयोलन’ महणतात. आदयोलनात खसतरानी मयोठा पमाणात सहभाग घतला. रा पररसरातील ककरी अरयावरवसरत मणहलाचा वरापक सहभाग हयोता.

भारतातील खसतराचरा पररखसरतीचा अभरास करताना अस लकात रत, करी तराचरा अनक समसराच मळ परराचरा मानणसकतत दडल आह. आज आपण एकणवसावरा ितकात आलयो तरी रा पररी मानणसकततन आपली सटका झालली नाही. महातमा गाधीजीचरा ततवजानावर णवशवास ठवन सर झाललरा भदान चळवळीत णवनयोबानी सती िकतीचा उपरयोग कला. सती कारयाकतराया भारतभर भदानाचा णवचार घऊन गलरा. णनजामिाही व सरजामी वरवसरला आवहान दणाऱरा तलगणातील ितकऱराचरा मखकतलढात खसतराचा सहभाग लकणीर हयोता. हा भाग वठणबगारमकत झालरान खसतराची रा सकटातन मकतता झाली.

सतीशकीचा आतवषकार : जीवनावशरक वसतची

ह माहीि करन घया.

िरहजारी परषामाग खसतयाच पमाणअ.कर. जनगणना वषया खसतयाच पमाण

१. १९५१ ९४६२. १९६१ ९४१३. १९७१ ९३०४. १९८१ ९३४५. १९९१ ९२७६. २००१ ९३३

दरहजारी पररामाग खसतराच पमाण का घटत आह रा कारणाचा ियोध घरा.

मणाि गोर

सिरिाि बहगणा

32

गौरादवी रा कारयाकतषीन खसतरामधर जागती कली. तराना सदिादवी, बचनीदवी राची मदत णमळाली.

मदपानतवरोधी आिोिन : १९९२ मधर आधर पदिात ‘मदपान-णवरयोधी चळवळ’ सर

झाली. पढ तराला णवणवध राजरामधर चागला पणतसाद णमळाला. मदपानाचरा वरसनामळ घरातील कताया परर अकाली मतर पावलरास घरातील अनर सदसरावर सकट ओढवत. राचा सवायाणधक फटका खसतराना बसतयो. दारमळ द:ख, दनर राचा सामना करावा लागतयो. रा आदयोलनाला आधर पदिातील ‘अरक’ णवरयोधी आदयोलन उपरयोगी पडल.

आधर पदिात सरकारी धयोरणामळ अरक (सराणनक दार) णवकतरानी गावयोगावी दकान उघडली. गावयोगावची गरीब, कषकरी जनता दारचरा आहारी गली हयोती. अिातच राजरात साकरता कारयाकम खडापाडात राबवला जात हयोता. रा कारयाकमात ‘सीतामा करा’ (सीतची गयोष) साणगतली जारची. सीता गावकऱरात जागती णनमायाण करन दारला किी अटकाव करत ह रा करत साणगतल हयोत. १९९२ मधर आधर पदिातील नलयोर णजलहातील दबागटा गावात तीन तरण दारचरा नित एका तळात बडन मरण पावल. रा घटनचरा णनणमततान गावातील मणहला एकत आलरा. तरानी अरक णवकरीच दकान बद पाडल. ही बातमी सराणनक वतयामानपतात छापन रताच गावयोगावी णतचा पररणाम झाला. राजरभर आदयोलन पसरलरान सरकारन दारणवकरी णवरयोधात कडक धयोरण सवीकारल.

आिरराषटरीय मतहिा वषया : सरकत राषटसघान १९७५ ह ‘आतरराषटीर मणहला वरया’ महणन घयोणरत कल हयोत. िातता, णवकास आणण सती-परर समानता ही रा कारयाकमाची णतसती हयोती.

भारत सरकारन १९७५ मधर डॉ. फलरण गहा राचरा अधरकतखाली मणहला आरयोगाची सरापना कली. खसतराच सामाणजक सरान, तराचा दजाया, खसतरासदभायातील घटनातमक तरतदीच पररणाम तसच खसतराच णिकण व तराची टकवारी, णिकणामळ तराचा झालला णवकास, नयोकरी करणाऱरा खसतराचरा अडचणी, खसतराची रयोजगारासदभायातील वतयामान पररखसरती, तराच वतन (परराचरा तलनत) सती-परर पमाण, जनम-मतर दर, खसतराची भणमका अिा सवयकर मद दाचरा आधार पाहणी करणरात आली.

रा सगळा पाशवयाभमीचा णवचार करन महाराषटात १९७५ मधर ‘सतीमकती सघरया सणमती’चरा वतीन खसतरासाठी राजरवरापी परररद झाली. सवयाच कतातील खसतराचा रा परररदत सहभाग हयोता. १९७८ मधर सणमतीचा जाहीरनामा पणसदध झाला. णलगभद, जाणतभद, वणयाभद रा असमान घटकाचरा णवरयोधात सघरया छडणराच धयोरण ठरल. रातनच ‘सतीमकतीची ललकारी’ हा गीतसगरह, जरयोती महापसकर राच ‘मलगी झाली हयो’ ह परनाटय, ‘परक ललकारी’ ह मखपत अस उपकम सर झाल. १९७७ मधर सौदाणमनी राव सराणपत पणरातील ‘सतीमकती आदयोलन सणमती’, ‘बारजा’ ह दमाणसक, औरगाबादमधर ‘सती उवाच’, ‘मतीण’, ‘सती अनरारणवरयोधी मच’, कयोलहापरमधर ‘मणहला दकता सणमती’, नाणिकमधर ‘मणहला हक’, लातरमधील ‘नारी पबयोधन मच’ अस गट तरार झाल. महाराषटभर हडा णवरयोधी सरकण सणमतरा सरापन झालरा. धळ िहरात सती अतराचारणवरयोधी परररद आरयोणजत करणरात आली हयोती.

णवदा बाळ राची ‘नारी समता मच’ आणण ‘णमळन साऱराजणी’ ही णनरतकाणलक, समाजवादी

िॉ.फिरणय गहा

गौरािवी

33

मणहला सभा, काणतकारी मणहला सघटना राचही कारया सती पशनाचरा सदभायात महतवाच ठरल. महाराषटातील रयोजगार हमी रयोजनन सती सबलीकरणास मदत कली.

पणमला दडवत रानी णदलीत १९७६ मधर ‘मणहला दकता सणमती’ सरापली. आधर पदि, तणमळनाड, करळ, ओणडिा, मधरपदि, उततरपदि, पजाब रा राजरातन रा सणमतीचरा िाखा णनघालरा. कमरणनसट पकान ‘अखखल भारतीर जनवादी मणहला

सघटना’ १९८० मधर सरापन कली. रा सघटनचरा िाखा भारतभर काढणराच परतन कल गल. सघटनन हडा, सती भरणहतरा, कौटणबक अतराचार रा पशनावर सघरया छडला. णवणवध पातळावर सती पशनावर सियोधन सर झाल. भारतातील पणहल मणहला णवदापीठ शीमती नारीबाई दामयोदर ठाकरसी मणहला णवदापीठ, मबई, टाटा समाज णवजान ससरा, मबई, साणवतीबाई फल पण णवदापीठ, णिवाजी णवदापीठ, कयोलहापर रर सती अभरास कद सरापणरात आली. आलयोचना व दषी रा कदानी सदधा रा पशनी महतवाची भणमका बजावली.

खसतयाचया सिभायािीि कायि : १९५२ चरा कारदानसार भारत सरकारन णहद खसतराना पयोटगीच अणधकार णदल. वणडलाचरा सपततीत वाटा दणरात आला. सतीधनावर णतचा अणधकार णनमायाण झाला. बहपखतनतव सपषात रऊन पररापमाणच खसतरानाही घटसफयोटाचा अणधकार दणरात आला. पढचरा दिकभरात खसतराचरा सदभायात एक पाऊल पढ टाकणारा कारदा झाला. ‘हडा पणतबधक कारदा १९६१’ अनवर हडा घण अरवा मागण हा फौजदारी सवरपाचा गनहा ठरवणरात आला. हडा परच णनमयालन करन सामाणजक चळवळीला पयोतसाहन

दणरात आल. रा कारदामळ हडासारखरा अणनष परमळ खसतराना हयोणारा तास कमी झाला. तरापढ खसतराना बाळतपणाची सटी णमळवन दणारा ‘पसती सणवधा अणधणनरम’ (मटणनयाटी बणनणफट ॲकट - १९६१) हा कारदा अखसततवात आला. रा कारदान खसतराना बाळतपणासाठी रजा णमळवणराचा अणधकार णमळाला.

हिा परचया तवरोधाि जागिी : भारतात हडा बदी कारदा असला तरी वतयामानपतातन ‘सवरपाक करताना पदर पटन मणहलचा मतर’, ‘धण धताना पार घसरन णवणहरीत पडन सतीचा मतर’ अिा बातमरा रत. राचरा खयोलवरचरा चौकिीत हडा हच कारण णकतीतरी वळा पढ आल हयोत. पयोणलस, पिासन, नरार वरवसरा राचरा भणमका समयोर आलरा. रातन जागती घडली. रामळ १९८४ मधर ‘हडाबदी सधारणा कारदा’ अखसततवात आला. १९८८ मधर २२०९ खसतरा, १९९० मधर ४८३५, १९९३ मधर ५३७७ खसतरा हडाबळी ठरलरा. रा आकडवारीवरन आपणास रा पशनाची तीवरता लकात रईल.

कौटतबक नयायािय (१९८४) : णववाहासदभायातील वाद, सासाररक समसरा व तरातन णनमायाण हयोणार पशन, पयोटगी, एकल पालकतव, णवभकत राहण, अपतराच सगयोपन व मालकरी अिा कटबवरवसरिी णनगणडत वादाची सयोडवणक करणरासाठी कौटणबक नरारालर सरापन करणरात आली. रा नरारालरात साकी, पराव तपासणरापका सामजसर आणण वणकलाऐवजी समपदिकाना पाधानर दणरात आल. पकरण वगान पण नरायर पदधतीन सयोडवणरावर भर दणरात आला.

पोटगीबाबिचा िटिा (१९८५) : एखादा णववाणहत मणहलला णतचरा नवऱरान घटसफयोट णदलरावर णतचरा उदरणनवायाहाच साधन महणन णतला दरमहा ठरावीक रकम नवऱरान दण राला पयोटगी अस महणतात. सववोचच नरारालरात मयोहममद अहमद खान णवरदध िाहबानयो बगम खटलरात िाहबानयो

पतमिा ििवि

34

रास पयोटगी मागणराचा अणधकार आह असा णनणयार नरारालरान णदला. मात धाणमयाक सघटनानी राणवरदध गदारयोळ कला. पररणामतः ससदत ‘मखसलम वमन ॲकट’ (पयोटकिन ऑफ राईट स ऑन डारवहयोसया) समत झाला.

सिी पतिबधक कायिा : ४ सपटबर १९८७ रयोजी राजसरानातील दवरा गावात रपकवर नावाची णववाणहता सती गली. ती सवचछन सती गली नाही. णतला सती जाणरासाठी पवतत करणरात आल. णतच सती जाण, सती परच उदाततीकरण करण रा सवयाच गयोषी बकारदिीर हयोतरा. मीना मनन, गीता सध, सजाता आनदन, अन जयोसफ, कलपना िमाया रा सती मखकतवादी कारयाकतराया आणण पतकार रानी रा पकरणी सतरियोधन कल. सरकारन १९८८ मधर कडक तरतदी करन ‘सती पणतबधक कारदा’ समत करणरात आला.

मानव अतधकार सरकण कायिा : सती आणण परर राचरावरील अनरार दर वहावा महणन १९९३ मधर हा कारदा करणरात आला. रासाठी राषटीर मानवाणधकार आरयोगाची नमणक करणरात आली. तराच धतषीवर काही राजरामधर ‘राजर मानवाणधकार आरयोग’ सरापन झाल. रा कारदानसार सामणहक अतराचार, घटसफयोणटत मणहलाची सामाणजक खसरती, खसतरा व सरणकत कारयासरळ अिा णवणवध गयोषीवर कारदान पभावी भणमका बजावन खसतरावरील अनरार कमी करणरास मदत कली.

मतहिासाठी आरकण : ७३ आणण ७४ वरा सणवधान दरसतीन गरामपचारत, पचारत सणमती, णजलहा परररद, नगरपाणलका, महानगरपाणलकामधर एक ततीराि जागा खसतरासाठी राखन ठवलरा आहत. सरपच, अधरक, नगराधरक, महापौर रा पदासाठीही एक ततीराि पद खसतरासाठी राखीव ठवणरात आली आहत. दिातील महाराषटासह अनर १५ राजरात मणहलासाठी ५०% आरकण दणरात आल आह. रा तरतदीमळ मणहलाना कारभारात

सहभाग घणराची सधी णमळत.

सवाततरयोततर काळात भारतीर सणवधानान सती-परर समतची ततव सवीकारली. तरामळ मतदानासारखा महतवाचा राजकरीर हक खसतराना णमळाला. परराचरा बरयोबरीन खसतराना णिकणाचरा, रयोजगाराचरा समान सधी उपलबध करन णदलरा गलरा. सती, हडा, बहपतनीतव रासारखरा दष परावर कारदान बदी घातली. खसतराचा घटसफयोटाचा अणधकार मानर करणरात आला. तराना मालमतततही कारदिीर वाटा णदला गला. राजकरीर सततत खसतराना नरायर वाटा दणराचरा हतन सराणनक िासन ससरामधर काही जागा राखन ठवणरात आलरा आहत. रा सवया तरतदीमळ आज आपलराला अस णदसत, करी खसतरा णिकण घऊन अरायाजयान कर लागलरा आहत. सती-मकतीचरा णवचारान खसतराना आतमभान रत आह. णिकण, अरायाजयान, पिासन, राजकारण रा सवया कतात खसतरा णहरीरीन भाग घऊ लागलरा आहत.

माहीि आह का िमहािा?

भारिािीि मतहिा मखयमती सचता ककपलानी (उततर पदि), नणदनी

सतपरी (ओणडिा), जरलणलता (तणमळनाड), मारावती (उततर पदि), वसधरा राज (राजसरान), ममता बनजषी (प.बगाल), राबडीदवी (णबहार), आनदीबन पटल (गजरात), िीला दीणकत (णदली), महबबा मफती सणरद (काशमीर), उमा भारती (मधर पदि), राजदकौर भटल (पजाब), सरमा सवराज (णदली), िणिकला काकयोडकर (गयोवा), सणरदा अनवर तमर (आसाम), जानकरी रामचदन (तणमळनाड) रा मणहलानी मखरमती महणन आपापलरा राजराच नततव कल.

35

माहीि आह का िमहािा?

नररॉकक िहरात ८ माचया १८५७ रयोजी एक मयोचाया णनघाला हयोता. कामाच तास कमी कराव, रयोगर मयोबदला णमळावा, पाळणाघर असावीत इतरादी मागणरासाठी णनघालला हा कामकरी मणहलाचा पणहलाच मयोचाया हयोता. राच मागणरासाठी ८ माचया १९०९ रयोजी मणहलानी सप कला. पररणामी डनमाककला झाललरा ‘वमनस सयोिणलसट इटरनिनल’चरा बठकरीत हा ‘मणहलाचरा लढाचा णदवस’ महणन जाहीर झाला. १९७५ ह ‘आतरराषटीर मणहला वरया’ महणन साजर झाल, तर १९७७ मधर ततकालीन सरकत राषटाचरा आमसभन ठराव करन ८ माचया हा णदवस ‘जागणतक मणहला णदन’ महणन जाहीर कला.

अनसयतचि जािी : सवाततरयोततर काळात आपलरा सणवधानान सवाततर, समता, बधतव व सामाणजक नरार रा मलराचा परसकार कला. तराला अनसरन असपशरतचरा रढीवर कारदान बदी आणली. सणवधानाचरा १७ वरा अनचछदानसार असपशरता नष करणरात आली आणण असपशर वगायाचा समावि अनसणचत जातीमधर करणरात आला. रा अनसणचत जातीच सामाणजक व आणरयाक मागासलपण लकात घऊन तराचा णवकास साधता रावा महणन तराना णिकणात व नयोकऱरात पणतणनणधतव दणरात आल.

अनसयतचि जमािी : अनसणचत जातीपमाणच दिाचरा दगयाम भागात राहणाऱरा आणदवासी समाजाचही काही पशन आहत. आधणनक सधारणापासन दर राणहलरामळ तराची आणरयाक व सामाणजक पररखसरती मागासलली आह. अलीकड आणदवासी जमातीचरा पररखसरतीत सधारणा हयोत असली तरी जगल उतपादन व ितीणिवार तराना

उपजीणवकच अनर साधन नाही. िती करणराची आधणनक अवजार तराचरापरयत पयोहचली नाहीत. तरामळ ितीतन तराना णमळणार उतपनन अतरलप असत. णिवार तराची िती डोगरमाररावर असत, ती सपीक नसत. णनककष व अपऱरा आहारामळ तराच पयोरण वरवखसरत हयोत नाही. दगयाम भागातील आणदवासीना वळवर वदकरीर मदत णमळण कठीण जात. रासाठी आणदवासी जमातीना णविर सरकण दणराची गरज आह.

भारतीर सणवधानात आणदवासीना ‘अनसणचत जमाती’ महणन गणल आह. तराना कारदमडळ, णिकण, सरकारी सवा, इतरादी कतात पणतणनणधतव दणरात आल.

भटकया व तवमक जािी-जमािी : उदरणनवायाहासाठी गावयोगावी णफरत राहणाऱरा जाती-जमातीचा ‘भटकरा जमाती’ रा गटात समावि हयोतयो. पिपालन व अनर सवरपाच वरवसार करन ह गट आपली उपजीणवका करतात. णबणटिानी रातील काही जमातीवर गनहगारी जमाती असा णिका मारला. णबणटिानी १८७१ सालचरा गनहगारी पणतबधक कारदातगयात रा जमातीपकरी पमख गटाचा ‘गनहगारी जमाती’ महणन उलख करणरात आला अाणण तराच वरवसार व हालचाली रावर णनबयध घालणरात आल.

सवाततरयोततर काळात हा अनरारकारक कारदा रद करणरात आला. रा जमातीवरील बधन उठवणरात आली. अिा जमातीचा समावि ‘णवमकत जमाती’ रा गटात करणरात आला. तराचरा सामाणजक व आणरयाक णवकासासाठी िासनामाफकत णविर परतन करणरात रत आहत. िकणणक ससरा व िासकरीर कतात रा जमातीना पणतणनणधतव दणरात आलल आह.

अलपसखयाक : एखादा समाजात धाणमयाक, भाणरक णकवा वाणिकदषटया सखरन कमी असललरा वरकतीचा समह हयोर. आपलरा दिात णवणवध धमया, पर आणण भारा असलरामळ भारतात सासककणतक णवणवधता आह. सासककणतक परपराही वगवगळा

36

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) इ.स.१९९२ मधर ....... रा राजरात मदपानणवरयोधी चळवळ सर करणरात आली.

(अ) महाराषट (ब) गजरात (क) आधर पदि (ड) उततराखड (२) भारत सरकारन १९७५ मधर ........ राचरा

अधरकतखाली मणहला आरयोगाची सरापना कली.

(अ) डॉ.फलरण गहा (ब) उमा भारती (क) वसधरा राज (ड) पणमला दडवत

२. पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा व तिहा. (१) सौदाणमनी राव - सतीमकती आदयोलन सणमती (२) णवदा बाळ - नारी समता मच (३) पणमला दडवत - मणहला दकता सणमती (४) जरयोती महापसकर - मणहला आरयोग

३. सकलपनातचत ियार करा. मणहलाचरा सदभायातील कारद

४. सकलपना सपषट करा. (१) पयोटगी (२) अलपसखराक

५. पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) सती मकती चळवळीस सरवात झाली.

(२) १९८४ मधर हडाबदी सधारणा कारदा करणरात आला.

(३) असपशरतचरा रढीवर कारदान बदी आणली. (४) सणवधानान अलपसखराकाना सासककणतक व

िकणणक हक णदल आहत.

६. पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) णचपकयो आदयोलनाची माणहती णलहा. (२) मानव अणधकार सरकण कारदाची माणहती

णलहा.

७. पढीि पशनाच सतवसिर उतिर तिहा. खसतराची एकणतत िकती णवणवध कतात सधारणातमक

बदल घडवन आण िकत, ह णवणवध उदाहरणानी सपष करा.

उपकरम

(१) गरामीण भागातील मणहला सभाचरा कामकाजाची माणहती णमळवा.

(२) णवणवध कतात उलखनीर कामणगरी करणाऱरा खसतराची माणहती असणारी सचाणरका (portfolio) तरार करा.

(३) मणहला बचत गटाचरा कामकाजाची माणहती णमळवन णलहा.

आहत. रा सासककणतक परपरा जपता रावरात, आपलरा वणिषटयपणया भारचा णवकास करता रावा रासाठी सणवधानान नागररकाना सासककणतक व िकणणक हक णदल आहत. अलपसखर असललरा गटाना आपापली भारा, ससककती, परपरा राच रकण आणण सवधयान करणराचा हक आह. तरासाठी सवतत

णिकण ससरा सरापन करणराचा तराना हक आह. तराची पगती साधणरासाठी िासनामाफकत णवणवध रयोजना राबवलरा जातात.

पढील पाठात आपण भारतान सवाततरयोततर काळात णवजान व ततजान कतात कललरा पगतीणवररी माणहती घणार आहयोत.

सवाधयाय

37

धव अणभटी : मबईजवळील तभज रर १९८५ मधर सपणयापण भारतीर बनावटीची धरव अणभटी सर करणरात आली. ररणनरमचरा धातचा इधन महणन वापर करणरासाठी धरव अणभटीचा मयोठा पमाणावर उपरयोग हयोतयो. तभज ररील कदात समार ३५० णकरणयोतसारी पदारायची णनणमयाती कली जात. तराचा उपरयोग उदयोग, िती व वदक कतात कला जातयो.

नययखलिअर पॉवर कॉपपोरशन ऑफ इतिया (NPCIL) : अणऊजजपासन णवदतणनणमयाती करणरासाठी १९८७ मधर रा कपनीची सरापना करणरात आली. सरणकत, सवसत आणण परायावरणीर दखषकयोनातन फारदिीर णवदतणनणमयातीच ततजान णसदध करण आणण तराचा णवकास करन दिाला सवावलबी करण ह कपनीच उद णदष आह.

अणचाचणी

पोिरण यरीि पतहिी अणचाचणी : िातता व सवरपणयातसाठी अणऊजजचा उपरयोग रा धयोरणास अनसरन भारतान १८ म १९७४ रयोजी राजसरानमधील पयोखरण रर पणहली अणचाचणी

सवाततरयोततर भारताची णवजान व ततजान कतातील कामणगरी रा पाठात आपण अभरासणार आहयोत. तसच णवजान व ततजान कतातील महतवाचरा ससरा आणण तराच रयोगदान राचाही अभरास करणार आहयोत.

भारिीय अणऊजाया आयोग : भारताच पधानमती पणडत जवाहरलाल नहर राना वजाणनक दखषकयोन

रजवन राषटाची पगती साधारची हयोती. रा णवचारातनच तरानी १० ऑगसट १९४८ रयोजी अणऊजाया आरयोगाची सरापना कली. आरयोगाच पणहल अधरक महणन डॉ.हयोमी भाभा राची नमणक झाली.

अणऊजजपासन वीजणनणमयाती, अननधानर उतपादन वाढवण व त णटकवण, रासाठीच पगत ततजान उभारण, ननयो टकनॉलॉजी णवकणसत करण अिी अणऊजाया आरयोगाची उद णदष हयोती. १९५६ मधर रा णवभागान अणऊजजवर चालणारी भारताची पणहली अणभटी ‘अपसरा’ कारायाखनवत कली.

१९६९ मधर अणऊजजपासन णवदतणनणमयाती करणरासाठी मबईजवळ तारापर रर अणिकती कदाची सरापना झाली. रयोरररमचा णवदतणनणमयातीसाठी उपरयोग साधर करणरासाठी तणमळनाड राजरात कलपकम रर ‘ररॲकटर ररसचया सटर’ सर करणरात आल. अणऊजजचरा णवकासात ररॲकटसयाची भणमका महतवाची असत.

अणिकतीचरा णनणमयातीसाठी आवशरक असणाऱरा ‘जड पाणराच‘ कारखान वडयोदरा, तालचर, तणतकयोररन, कयोटा इतरादी णठकाणी उभारल आहत. अणभट टयासाठी जड पाणराच (हवी वॉटर) दिातगयात मयोठा पमाणावर उतपादन व सियोधन करणरासाठी

‘हवी वॉटर पयोजकटस’ रा ससरची उभारणी करणरात आली. पढ राच ससरच ‘हवी वॉटर बयोडया’ अस नामकरण झाल.

िॉ. होमी भाभा

िॉ. होमी सठना

मातहिी तमळवा.२८ फबवारी हा णदवस दिभर ‘णवजान

णदन’ महणन साजरा करणरात रतयो.रा णदविी िाळत तमही कयोणत उपकम

राबवता ?

७ तवजान व ितजान

38

रिसवी कली. भारतान हा णनणयार घणरास चीनची अणवसतसजजता आणण पाणकसतानची चीनचरा मदतीन अणवसतसजज हयोणरास चाललली धडपड कारणीभत हयोती. अणऊजाया आरयोगाच अधरक डॉ.हयोमी सठना व भाभा

आखणवक सियोधन कदाच सचालक डॉ.राजा रामणणा राचा रा चाचणीत महतवाचा वाटा हाता. पधानमती इणदरा गाधी रानी ‘अणसफयोट’ चाचणीचा णनणयार घतला. मानवी वसतीपासन दर व भगभायात पाणराचा साठा जवळपास नाही अिा णनकरावर राजसरानमधील पयोखरण भागाची णनवड करणरात आली.

माहीि आह का िमहािा?

१९७४ मधर भारतान पयोखरणमधर पणहली अणचाचणी कलरावर अमररकन अतराळ सियोधन सदि रतणा व कपणासत णवकास अिा सरकण णवररािी सबणधत ततजान भारताला दणरास नकार णदला. रामळ अमररकवर णवसबन न राहता सवबळावर कपणासत णवकासाचा कारयाकम आखणराच धयोरण भारतान सवीकारल. रातनच भारत अमररका, सयोखवहएत रणनरन, फानस, चीन आणण जमयानी रा कपणासत णवकणसत करणाऱरा राषटाचरा रागत जाऊन बसला.

जाणार नाही’ अिी गवाही णदली. मात अमररकन भारतावर तातकाळ आणरयाक णनबयध लादल.कपणासत तवकास

पथवी : १९८८ मधर ‘परवी’ कपणासताची अाणण १९८९ मधर ‘अणनि’ रा कपणासताची रिसवी चाचणी झाली. जगान भारताचरा आखणवक कपणासत णवकासाचरा कारयाकमाची दखल घतली. इणटगरटट

गाइडड णमसाईल डवहलपमट पयोगरम (IGMDP) अतगयात हा कपणासत णवकासाचा कारयाकम हाती घणरात आला. तरानसार ‘सरकण सियोधन आणण णवकास ससरा’ (DRDO) रा ससरन कपणासत णनणमयातीला

सरवात कली. डॉ.ए.पी.ज.अबदल कलाम राचरा नततवाखाली रा गयोषी साधर झालरा.

‘परवी-१’ ह जणमनीवरन जणमनीवर मारा करणार कपणासत पारदळाकड, ‘परवी-२’ वारदलाकड, ‘परवी-३’ नौदलाकड सयोपवणरात आल. परवी कपणासताची पाचि त हजार णकलयो

माहीि आह का िमहािा?

भारत सरकारचरा सरकण णवभागातगयात १९५८ साली ‘सरकण सियोधन आणण णवकास ससरा’ (DRDO) सरापन झाली. सरकणाची साधन, उपकरण आणण िसतासत रा बाबतीत दिाला सवावलबी बनवण हा रा ससरचा उदि हयोता. १९८३ नतर डॉ.ए.पी.ज.अबदल कलाम राचरा नततवाखाली रा ससरन अनक कपणासत णवकणसत कली. कपणासत णनणमयातीत डॉ.कलाम रानी मयोठ रयोगदान णदल आह. डॉ.कलाम राना कपणासत कारयाकमाच जनक तसच ‘णमसाईल मन’ अस महटल जात.

िॉ.राजा रामणणा

िॉ.ए.पी.ज. अबिि किाम

िसरी अणचाचणी : ११ म १९९८ रयोजी भारतान अणवसतसजजता णसदध करणरासाठी पयोखरण रर दसरी अणसफयोट चाचणी कली. रा णदविी तीन अणचाचणरा घणरात आलरा. तरात एक हारडटयोजन बॉमबची हयोती. पधानमती अटलणबहारी वाजपरी रानी ‘भारताकडन अणवसताचा परम वापर कला

39

िासतजाना आला. इसो (Indian Space Research

Organisation) : अवकाि सियोधनातील पाराभत कारयाकम व अणनिबाणासबणधत रिसवी उपकम साधर कलरावर अवकाि कतात अणधक सियोधन करणरासाठी १५ ऑगसट १९६९ रयोजी ‘इसयो’ची सरापना करणरात आली. इसयोच मखर कारायालर बगळर रर आह. अतररकात उपगरह पकणपत करणरासाठी इसयोन आधर पदि रा राजरातील शीहरीकयोटा ररील अवकाितळ कारायाखनवत कला.

भासकर-१ : १९७९ मधर परवीचरा पषभागावरील णवणवध गाषीच णनरीकण दरसवदन ततान साधर वहाव, रासाठी इसयोन तरार कलला ‘भासकर-१’ हा दरसवदक पारयोणगक उपगरह भारतान सयोखवहएत रणनरन रा दिातन पाठवला. दिातील पाणराच साठ, खणनजाच साठ, हवामान राचा अदाज घऊन दिाचरा णवकासासाठी दरसवदन तत उपरयोगी पडणार हयोत. रा तताचरा मदतीन भगभयाणवररक, परायावरणणवररक, जगलणवररक काढलली छाराणचत महतवाची हयोती. रा उपगरहादार णमळाललरा माणहतीचा उपरयोग समदणवजान (ओिनॉगराफरी) मधर झाला. १९८१ मधर ‘भासकर-२’ हा उपगरह सयोखवहएत रणनरन रा दिातन पाठवणरात आला.

ॲपि : इसयोन पणयातः भारतात बनवलला ‘ॲपल’ हा भारताचा पणहला दरसचार उपगरह १९ जन १९८१ रयोजी ‘फच णगराना’ ररन पाठवला. ‘ॲपल’मळ णिकण कताला मदत झाली. आपतकालीन दरसचारसवा परवणराचा उदि सफल झाला.

इनसट (Indian National Satellite) : ऑगसट १९८३ मधर ‘इनसट-१ बी’ रा उपगरहाच रिसवी पकपण झाल. रामळ भारताचरा दरसचार, दरदियान, आकािवाणी, हवामानाचा अदाज वतयावण आणण अतररक णवभाग रा कतात काती घडन आली. इनसटमळ दिभरातील २०७ आकािवाणी कद एकमकाना जयोडता आली. रा रतणचा उपरयोग आपद गरसताचा ियोध व बचाव (जहाज णकवा

आखणवक णवसफयोटक वाहन नणराची कमता हयोती. नरखकअर बणलखसटक णमसाईलदार १५० त ३०० णकलयोमीटर अतरापरयतचा पला साधण परवी रा कपणासताला िकर झाल.

अगी : चीन व पाणकसतानला भारताचरा कपणासत सामररायाची कलपना रावी. भारताचरा सीमा सरणकत राहावरात महणन ‘अनिी-१’ ची चाचणी घणरात आली. रा सामररक कपणासताचा पला ७०० णकलयोमीटर इतका हयोता. पढ ‘अनिी-२’ व ‘अनिी-३’ राचीही णनणमयाती करणरात आली.

आकाश, नाग कपणासत : जणमनीवरन अाकािात मारा करणरासाठी १९९० मधर ‘आकाि’ रा कपणासताची णनणमयाती झाली. ३० णकलयोमीटर पला आणण ७२० णकलयोची णवसफयोटक सवनातीत (सपरसॉणनक) वगान नणराची रा कपणासताची कमता आह. ितच रणगाड नष करणरासाठी फारर ॲणड फरगट सवरपाच ‘नाग’ ह कपणासत तरार करणरात आल. कपणासत णनणमयातीमळ भारत लषकरदषटया सरणकत झाला आह.

अवकाश सशोधन : करळ राजरातील रबा ररील ‘रबा इखविटयोरररल लाच सटर’ वरन इणडरन निनल कणमटी फॉर सपस ररसचया रा ससरन भारताचरा पणहलरा सियोधक अणनिबाणाच १९६१ मधर रिसवी पकपण कल.

१९६९ मधर रबा रर सवदिी बनावटीचरा ‘रयोणहणी-७५’ अणनिबाणाच रिसवी पकपण कल गल. राचरा पढचा टपपा महणज १९७५ मधर सयोखवहएत रणनरनचरा सहकारायान पणहलरा भारतीर ‘आरयाभट’ उपगरहाच रिसवी पकपण कल.

रा रिामळ अतररकात सयोडणराजयोगरा उपगरहाची सरचना व णनणमयाती दिात हयोऊ िकत ह णसदध झाल. भकदाकडन उपगरहाकड सदि पाठवण, उपगरहाकडन आललरा सदिाच भकदावर गरहण करण ह ततजान णवकणसत करणरासाठी व उपगरहाचरा कारयािलीच मलरमापन करणरासाठी उचच ततजान अवगत हयोऊ िकत असा आतमणवशवास भारतीर

40

पणिकण दण सलभ झाल. १९७० मधर पणराजवळील आवषी रर आतदजिीर दरसचार सवसाठी ससजज अस भकद उभारणरात आल.

तपनकोि : १५ ऑगसट १९७२ पासन भारतीर टपाल व तार णवभागान दिात सहा आकडी पयोसटल इडकस कयोड (णपनकयोड) पदधती चाल कली. टपाल वाटपात कारयाकमता आणण हा राचा हत हाता. रा पदधतीत दिाच नऊ णवभाग पाडणरात आल. णपनकयोडमधील पणहलरा कमाकादार मखर णवभाग दियावतात. दसरा कमाक उपणवभाग, णतसरा कमाक उपणवभागातील पमख बटवडा णजलहा तर उवयारीत तीन कमाकादार सराणनक बटवडा डाकघराची सरानणनखशचती करणरात आली. महाराषटासाठी ४०,४१,४२,४३,४४ ह पणहल दयोन आकड आहत. १९८६ मधर टपाल वगान पयोहचवणरासाठी ‘सपीड पयोसट’ सवा सर झाली.

आयएसिी (इटरनशनि सबसकरायबर िायलि टतिफोन सखवहयास) : १९७२ मधर मबईत ‘ओवहरसीज कमरणनकिनस सखवहयास’ची सरापना करन आतरराषटीर दरसचार सवची वरवसरा करणराच काम सर झाल. १९७६ मधर मबई व लडन रा दयोन िहरात रट दरधवनी सपकक साधर करणारी आरएसडी सवा सर झाली. दरधवनीपमाण टलकस, टणलणपटर, रणडओ छाराणचत अिा सवा सर झालरा. १९८६ मधर णवदि सचार णनगम णलणमटडन (VSNL) रा कतात आणखी मयोठी उडी घतली. तराआधी महानगर टणलफयोन णनगम णलणमटड ही मयोठा िहरातील दरसचारसवसाठी सरापन करणरात आलली सावयाजणनक कपनी हयोती. १९९० चरा दिकात VSNL न भारतात इटरनट सवा परवणारी पमख कपनी महणन सरान णमळवल. रा कतात सम णपतयोदा राच रयोगदान लकणीर आह.

मोबाइि : २२ ऑगसट १९९४ रयोजी भारतात मयोबाइल सवा सर झाली. रावळी मयोबाइल हडसट ४५ हजार रपर आणण कॉल दर पणतणमणनट १७ रपर हयोता. १९९९ मधर रा कतात अनक खासगी

णवमानाचरा अपघातपसगी), हवामानाचा पवयाअदाज, वादळाचा ियोध व मागयोवा, टणलमणडणसन आणण िकणणक ससराना हयोत आह. इनसट पणालीतील टणलमणडसीन रा सवमळ गरामीण व दगयाम भागातील जनतला तजज डॉकटराचा सला व औरधयोपचार सहज उपलबध हयोऊ िकतात. गरामीण व छयोटया गावातील वदकरीर सवाकद मयोठा िहरातील सपर सपिाणलटी सवा असललरा रगणालरासाठी ‘इनसट’दारा जयोडली गली आहत.

ितजानािीि पगिी : रलव इणजनची णनणमयाती करणाऱरा ‘णचततरजन लयोकयोमयोणटवह वकसया’ रा कारखानराची बगालमधील बरदान णजलहातील णचततरजन रर उभारणी करणरात आली. रा कारखानरात वाफची इणजन, णडझल आणण णवदत इणजनाची णनणमयाती करणरात आली. वाराणसी ररील णडझल लयोकयोमयोणटवह वकसयामधर पणहलरा णडझल इणजनची णनणमयाती झाली. ररनच शीलका, बागलादि, टाझाणनरा आणण खवहएतनाम रर इणजनाची णनरायात सर झाली.

टिकस सवा : दिाचरा एका भागातन दसऱरा भागात जलदगतीन टकमणदत सवरपात सदिाच वहन करणारी टलकस सवा १९६३ मधर कदीर दळणवळण खातरान सर कली. १९६९ मधर दवनागरी णलपीतन टलकस सवा परम णदलीत सर झाली. पढ णतचा णवसतार भारतभर झाला. रा सवचा उपरयोग सवयाच कतात सर झाला. १९९० नतर इटरनटचरा उदरानतर रा सवच महतव सपषात आल.

उपगरहीय िरसचार कदर : ककणतम उपगरहाचरा साहायरान दिातगयात ‘सदि दळणवळण’ (सटलाईट कमरणनकिन) िकर वहाव, रासाठी उपगरहाकड सदि पाठवणरासाठी व उपगरहावरन सदि गरहण करणरासाठी आवशरक असलल दिातगयात (डयोमखसटक) उपगरहीर दरसचार भकद १९६७ मधर अहमदाबादजवळील ‘जयोधपर टकरा’ रा भागात उभारणरात आल. रामळ भारतीर िासतज व ततजाना भकद उभारणीच व तराचरा कारयापणालीच दिातगयात

41

रलव आतण ितजान : अाधणनक भारताचरा इणतहासात रलवन अगीकारललरा ततजानाचा फार मयोठा वाटा आह.

रलवपवासाचरा आरकण वरवसरत कारयाकमता, अचकता आणण ससतता रावी महणन १९८४ मधर णदलीत सवयापरम सगणकरीककत आरकण वरवसरा करणरात आली. राच वरषी कयोलकता रर मटटयो रलव सर झाली.

अिा पकार भारतान णवजान, ततजानाचरा कतात सतत पगती कली आह. नवनवीन सियोधन कलली आहत. भारत हा एकणवसावरा ितकातील एक महतवपणया दि आह. भारतान ततजानाचा उपरयोग जगात िातता णनमायाण करणरासाठीच कलला आह. भारत हा २१ वरा ितकात अगरसर हयोणराचरा उद णदषान ह कारया करत आह.

पढील पाठात आपण भारतान उदयोग व वरापार रा कतात कललरा पगतीणवररी माणहती घणार आहयोत.

माहीि आह का िमहािा?

कोकण रलव : १९९८ मधर कयोकण रलव सर झाली. समार ७६० णकलयोमीटर लाबीचरा गयोवा, कनायाटक, करळ, महाराषट रा चार राजरात पसरललरा कयोकण रलव मागायावर ततजानाच अनक णवकम आहत. रा मागायावर एकण १२ बयोगद आहत. रा मागायावरील कारबड ररील ६.५ णकमी लाबीचा बयोगदा सवायत मयोठा बयोगदा आह. १७९ मयोठ आणण १८१९ छयोट पल रा मागायावर आहत. तरापकरी हयोनावरजवळील िरावती नदीवरील २०६५.८ मीटर लाबीचा पल सवायत मयोठा आह. रतनाणगरीजवळील पनवल नदीवरील ६४ मीटर उचीचा पल सवायत उच पल आह. दरडी कयोसळणाऱरा मागायावर इणजनामधर सनससया बसवणरात आल आहत.

चचाया करा.भरमणधवनी (मयोबाइल) ततजानात

झाललरा णवणवध बदलाणवररी माणहती जाणन घरा. तराच फारद-तयोट राणवररी चचाया करा.

भारि सचार तनगम तितमटि (BSNL) : २००० मधर दरसचार णवभागाची पनरयाचना करणरात आली. धयोरणातमक णनणयाराची जबाबदारी दरसचार णवभागाकड कारम ठवन गराहकाना पतरक सवा परवणराकरता ‘भारत सचार णनगम णलणमटड’ची सरापना करणरात आली. दरधवनी सवबरयोबर सलरलर फयोन, इटरनट, बॉडबणड सवा उपलबध झालरा.

ऑईि ॲणि नचरि गस कतमशन (ओएनजीसी) : खणनज तल व नसणगयाक वारचरा साठाचा ियोध घण, तराच उतपादन वाढवण रासाठी १९५६ मधर खणनज तल व नसणगयाक वार आरयोग महणजच ‘ऑईल ॲणड नचरल गस कणमिन’ (ओएनजीसी) ची सरापना झाली. आसाम राजरातील णदगबयोईनतर गजरातमधील अकलशवर पररसरात खणनज तल साठ सापडल. पढ गजरातमधील खबारतचरा आखातात खणनजतल व नसणगयाक वारच साठ सापडल.

खणनज तल व नसणगयाक वार आरयोगान (ओएनजीसी) १९७४ मधर ‘सागरसमाट’ रा डटीलिीपदार (सागरी णछदणरत) ‘बॉमब हार’ पररसरात रणिरन सियोधकाचरा मदतीन तलणवहीर खयोदणरास पारभ कला. रर १९७५ पासन खणनज तल व नसणगयाक वार णमळणरास सरवात झाली. पढ रा भागात ८५०० पका जासत तलणवणहरी व नसणगयाक वारचरा ३३ णवणहरी खणणरात आलरा. रामळ भारतातील खणनज तलाचरा एकण उतपादनात रा कताचा वाटा ३८ टककरापरयत पयोहचला, तर दिाचरा खणनज तलाचरा एकण गरजपकरी १४ टक गरज रा कतामळ पणया झाली.

कपनरा आलरा. रामळ सवा सवसत हयोऊ लागली.

42

१. (अ) तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) अणऊजाया आरयोगाच पणहल अधरक महणन ........... राची नमणक झाली.

(अ) डॉ.हयोमी भाभा (ब) डॉ.हयोमी सठना (क) डॉ.ए.पी.ज.अबदल कलाम (ड) डॉ.राजा रामणणा (२) इसयोन पणयातः भारतात तरार कलला .........हा

पणहला दरसचार उपगरह हयोर. (अ) आरयाभट (ब) इनसट १ बी (क) रयोणहणी-७५ (ड) ॲपल

(ब) पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा. (१) परवी - जणमनीवरन जणमनीवर मारा करणार

कपणासत. (२) अनिी - जणमनीवरन पाणराखाली मारा करणार

कपणासत. (३) आकाि - जणमनीवरन अाकािात मारा करणार

कपणासत. (४) नाग - ितच रणगाड नष करणार कपणासत.

प.२ (अ) भारिाचया तवजान, ितजान कतािीि पगिीची कािरषा िशकानसार ियार करा.

१९६१ त १९७० १९७१ त १९८० १९८१ त १९९० १९९१ त २०००

१९६१

भारताचरा पणहलरा अणनिबाणाच

रिसवी पकपण

२०००

दरसचार णवभागातील

पनरयाचना

(ब) पढीि सकलपना सपषट करा. (१) अवकाि सियोधन (२) टलकस सवा

३. पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) प.नहरनी अणऊजाया आरयोगाची सरापना कली. (२) भारतान अणचाचणी घणराचा णनणयार घतला. (३) अमररकन भारतावर आणरयाक णनबयध लादल.

४. पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) पयोखरण अणचाचणीची माणहती णलहा. (२) भासकर-१ हा उपगरह कयोणतरा कतासाठी

उपरयोगी आह ?

५. पढीि पशनाची रोिकयाि उतिर तिहा. (१) तमचरा वापरात असणाऱरा कयोणकयोणतरा

सणवधामधर उपगरह ततजानाचा पभाव पडलला आढळतयो?

(२) डॉ.ए.पी.ज.अबदल कलाम राना ‘णमसाईल मन’ अस का सबयोधल जात ?

(३) सगणकरीककत रलव आरकण कस करता रत ? (४) कयोकण रलवची वणिषटय कयोणती त णलहा.

उपकरम (१) आतरजालाचरा मदतीन ‘रबा इखविटयोरररल

लाच सटर’ची माणहती णमळवा. (२) तमचरा जवळचरा आकािवाणी कदाला/

दरणचतवाणी कदाला भट दा व माणहती णमळवा.

सवाधयाय

43

८ उदोग व वयापार

रा पाठात आपण सवाततरयोततर कालखडातील उदयोग व वरापार राणवररी माणहती घणार आहयोत.

भारत सवतत झालरानतर औदयोणगक णवकासाला गती दणरासाठी १९४८ मधर ‘भारतीर औदयोणगक णवतत महामडळा’ची सरापना औदयोणगक पकलपाना दीघया मदतीच कजया उपलबध करन दण रा हतन करणरात आली. तसच १९५४ मधर औदयोणगक कताचा णवकास अणधक हयोणरासाठी भारतीर ‘औदयोणगक णवकास महामडळा’ची सरापना करणरात आली. भारिािीि काही उदोग

वसतोदोग : दिाचरा एकण औदयोणगक उतपादनात वसतयोदयोगाचा वाटा समार १४% आह.

वसतयोदयोगात रतमाग उदयोग, हातमाग उदयोग राचा समावि हयोतयो. हातमाग उदयोग शमपधान आह. ‘टकसटाईल कणमटी ॲकट १९६३’ नसार वसतयोदयोग सणमतीची सरापना करणरात आली आह. दिातगयात बाजारपठ आणण णनरायातीसाठी तरार कलरा जाणाऱरा वसताची गणवतता णनखशचत करणराच काम रा सणमतीच आह.

रशीम उदोग : वसतयोदयोग मतालराचरा अतगयात रा उदयोगाच काम चालत. रिमी णकडाचरा जाती आणण ततीचरा झाडावरील सियोधन बगळर ररील ‘सररबारयोणटक ररसचया लबयोरटरी’ मधर कल जात. हा उदयोग पामखरान कनायाटक, आधर पदि, पखशचम बगाल, जमम-काशमीर रा राजरात आह. तसच उदयोगाचा पसार आणदवासीबहल राजरात कला जात आह.

िाग उदोग : ताग उतपादनात भारत पमख दि आह. भारतातन मयोठा पमाणावर ताग उतपादनाची णनरायात हयोत. तागापासन कापड, गयोणपाट, दयोरखड इतरादी वसत णमळतात.

हसितशलप : ह शमपधान कत आह. अणधक रयोजगार कमता, कमी गतवणक, अणधक नफा, णनरायातीला पाधानर आणण अणधक परकरीर चलन रामळ हसतणिलप कतात णिलपकाराना रयोजगार णमळाला. गरामीण व िहरी कतातील काराणगराना बाजारपठ उपलबध करन दणरासाठी ‘णदली हाट’ रासारखी माकफट रतणा अनक िहरात सर कलली आह. तरातील मबई ह एक िहर आह.

वाहन उदोग : वाहन उतपादनात भारत पमख दि आह. भारतातन चाळीस दिाना वाहन णनरायात कली जातात. भारतातील वाहन उदयोगाला ‘सनराईज कत’ अस महटल जात. भारतातील टटकटर उदयोग जगात सवायत मयोठा असन जगाचरा १/३ टटकटर उतपादन भारतात हयोत. भारताच टटकटर तककसतान, मलणिरा आणण आणफका खडातील दिाना णनरायात कल जातात.

तसमट उदोग : गहणनमायाण आणण पाराभत सरचनचरा णवकासात णसमट उदयोगाची भणमका महतवाची अाह. ततजानाबाबत सवायाणधक पगत उदयोगापकरी हा एक उदयोग आह. सधरा भारत हा जगात णसमट णनणमयातीत महतवाचा दि आह.

चमपोदोग : भारतातील मयोठा उदयोग असन हा णनरायाताणभमख उदयोग आह.

मीठ उदोग : भारत हा सधरा मीठ उदयोगातील पमख दि आह. भारतात णमठाच वाणरयाक उतपादन

माहीि आह का िमहािा?

सवबचत गट व सवरसवी ससराचरा (एन.जी.ओ.) साहायरान णवणकराना मदत करणारी ‘मगा कसटर’ ही रयोजना आह. तरात कचचा माल, णडझाइन सामगरी, ततजान णवकास, णवणकराच कलराण रासाठी मदत कली जात.

44

२०० लाख टन हयोत. आरयोणडनरकत णमठाच उतपादन ६० लाख टन इतक हयोत.

सायकि उदोग : सारकल उतपादनात भारत जगात अगरसर आह. पजाब आणण तणमळनाड रा राजरात सारकलीच उतपादन हयोत. लणधराना ह िहर दिातील पमख सारकल उतपादन कद आह. भारत नारजरररा, मखकसकयो, कणनरा, रगाडा, बाझील रा दिाना सारकली णनरायात करतयो.

िािी व गरामोदोग : गरामीण भागातील औदयोणगकरीकरणास चालना दणरासाठी खादी व गरामयोदयोग आरयोगाची सरापना करणरात आली. गरामीण कतातील पारपररक उदयोग, हसतयोदयोग, कटीरयोदयोग तसच सराणनक सतरावर उपलबध असलली साधनसपतती व मनषरबळ उपरयोगात आणणाऱरा लघउदयोगाचा णवकास करावा व रयोजगारणनणमयातीचरा माधरमातन गावाना सवावलबी बनवाव ही आरयोगाचरा सरापनमागील पमख उद णदष हयोती.

शिी उदोग : भारतात पारपररक पदधतीन आणण आधणनक पदधतीन िती कली जात. ितीची अनक काम बलाचरा मदतीन कली जातात. तसच रताचा वापर नागरणी, परणीपासन-कापणी, मळणी इतरादी कामात हयोत आह.

भारताचा गरामीण भागातील पमख वरवसार िती आणण ितीवर आधाररत इतर काम हा आह. खडापाडात िती व पिपालन वरवसार चालतयो. ितीची काम व िती उतपादन रावर ७०% समाज अवलबन आह. िती उदयोगात परराचरा बरयोबरीन मणहलाचाही वाटा मयोठा आह.

भारतात िती वरवसार णवणवध हगामात चालतयो. अनक पकारची णपक ितात घतली जातात. जवारी गह, तादळ, डाळी, तलणबरा राच पामखरान उतपादन घतल जात. तराबरयोबर कापस, ऊस राचरावर पणकरा करन कापड, साखर हही उदयोग चालतात.

फळ आणण भाजीपाला राच मयोठा पमाणात उतपादन ितीतनच हयोत आह. अलीकड रावर पणकरा करणार अनक उदयोग चालत आहत. ितीमधन मानवाचरा मलभत गरजा भागवलरा जातात. िती वरवसाराला पयोतसाहन णमळाव महणन गरामीण कतात बका आणण सहकारी ससरामाफकत ितकऱराना कजया णदल जात. पचारत सणमतीमाफकत ितीणवररक सधारणासाठी पणिकण भट रयोजना, िती सहली आणण ितकरी मळाव आरयोणजत कल जातात. िती अवजार, बी-णबराण, खत राचा परवठाही कला जातयो. ककरी णवदापीठाचरा णवसतार सवा णवभागाकडन ितकऱराना माती परीकण, फळबाग रयोपवाणटका, मतसरवरवसार, ककटपालन, बणदसत िळीपालन, गाई-महिीच सगयोपन, दगधवरवसार राचही पणिकण णदल जात. णजलहा वरवसार मागयादियान ससरकडन मागयादियान हयोत. उतपाणदत माल साठवणकरीसाठी गयोदाम (वअर हाउस) बाधणीसाठी अरयासाहायर णदल जात.

भारत अननधानर उतपादनात आणण पीक पदधतीत सवरपणया हयोत आह. णठबकणसचन, सदीर िती रासारखरा आधणनक पदधतीन िती करणरात रत आह.

भारि सरकारच धोरण : चौररा पचवाणरयाक रयोजनचरा धयोरण काळात कागद उदयोग, औरध उदयोग, मयोटार-टटकटर उदयोग, कातडाचरा वसत, वसतयोदयोग, खादपदारया पणकरा उदयोग, तल, रग, साखर इतरादी उदयोगावर लक कणदत करणरात आल.

१९७० चरा औदयोणगक परवाना धयोरणानसार पाच कयोटी रपराहन अणधक गतवणक लागणार सवया कारखान अवजड उदयोगकतात आणणराच ठरवल. सरकारी कतासाठी राखन न ठवललरा अवजड उदयोगात गतवणक करणराची मयोकळीक मयोठा उदयोगससरा व परकरीर कपनराना दणराच ठरल. रा धयोरणानसार १९७२ अखर सरकारी नोदणी कारायालरात ३ लाख १८ हजार लघउदयोग नोदवल गल.

45

ितनज सपतिी : दिाचरा आदयोणगक णवकासात लयोह व दगडी कयोळसा रा दयोन खणनजाचरा उपलबधतचा मयोठा वाटा असतयो. आपलरा दिात लयोह, मगनीज, कयोळसा, खणनज तल राच परस साठ सापडल आहत.

वनसपतिी : वनसपततीवर आधाररत उदयोगासाठी सरकारन काही राखीव जगल ठवली आहत. जगल जपणराच काम राजर िासन, कद िासन व सराणनक लयोक करतात. बाधकाम, कागद, वततपत कागद, रिीम, काडपटी, औरधी वनसपती, मध, लाख, रगकामासाठी लागणारा कचचा माल रावर आधाररत उदयोगासाठी जगल आवशरक आहत.

मतसयोदोग : नदा, कालव, तळी, सरयोवर रा गयोडा पाणरात णमळणार मास व सागरी पाणरात णमळणार मास रातन मतसरयोतपादन हयोत. रा वरवसाराचरा सवधयानासाठी बदर उभारणी, जनरा बदराचा णवकास, मतसरबीज उबवणी कद, मतसर वरवसार पणिकण कद तरार करणरात आली आहत.

पययाटन उदोग : भारताला समदध असा सासककणतक वारसा लाभला आह. आपलरा दिाचरा कानाकयोपऱरामधर णवणवध धमषीराची पारयानासरळ, तीरयाकत, नदाचा सगम, णकल, लणी आहत. रामळ दिा-परदिातील लयोक भारतात परयाटनासाठी वरयाभर रत असतात. परयाटन णवकास महामडळादार परयाटकाना राहणराचरा, पवासाचरा सयोई-सणवधा कलरा जातात. रा णठकाणी णवणवध वसत णवकरी आणण हॉटल वरवसार मयोठा पमाणात चालतयो.

परयाटकाना तरा भागाची माणहती दणरासाठी

काही णठकाणी मागयादियाक असतात. काही दगयाम णठकाणी वाहन पयोहच िकत नाहीत, तरा णठकाणी तरील सराणनक लयोक मयोबदला घऊन परयाटकाना मदत करतात. रातनही रयोजगार उपलबध हयोतयो.

वयापार आयाि-तनयायाि : १९५१ मधर णनरयोजनाची सरवात झालरानतर औदयोणगक वसत व तरासाठी लागणाऱरा कचचरा मालाची आरात मयोठा पमाणावर वाढली. भारताचरा आरातीत रतसामगरी, लयोखड, खणनज तल, खत, औरध इतरादी वसतचा समावि हयोता.

भारतान सवाततरपापीनतर परकरीर चलन णमळवणराचरा उदिान णनरायातीला चालना णदली. भारताचरा णनरायातीत चहा, कॉफरी, मसालराच पदारया, सती कापड, चामड, पादताण, मयोती, मौलरवान णहर इतरादी वसतचा समावि हयोतयो.

अिगयाि वयापार : भारताचा अतगयात वरापार लयोहमागया, जलमागया, रसत, हवाई वाहतक इतरादी मागायनी चालतयो. मबई, कयोलकता, कयोचीन, चननई, ही बदर महतवाची अाहत. अतगयात वरापारात कयोळसा, कापस, सती कापड, तादळ, गह, कचचा ताग, लयोखड, पयोलाद, तलणबरा, मीठ, साखर इतरादी वसतचा समावि हयोतयो.

दिातील उदयोगधदाचरा णवकासामळ राहणीमान व जीवनमानाचा दजाया उचावतयो. रयोजगाराचरा अनक सधी उपलबध हयोतात. एकणच दिाचरा पगतीला हातभार लागतयो.

पढील पाठात आपण भारतीर लयोकाच बदलत जीवन राणवररी माणहती घणार आहयोत.

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) १९४८ मधर.......... रा हतन भारतीर औदयोणगक णवतत महामडळाची सरापना करणरात आली.

(अ) औदयोणगक कताचा अणधक णवकास वहावा.

(ब) औदयोणगक पकलपाना दीघया मदतीच कजया उपलबध करन दण.

(क) रयोजगार णनणमयाती वहावी. (ड) तरार मालाची गणवतता णनखशचती वहावी.

सवाधयाय

46

(२) भारतातील ........ उदयोगाला ‘सनराईज कत’ महटल जात.

(अ) ताग (ब) वाहन (क) णसमट (ड) खादी व गरामयोदयोग (३) वसतयोदयोग सणमतीच पमख काम ...... ह आह. (अ) कापड उतपादन करण. (ब) वसताची गणवतता णनखशचत करण. (क) कापड णनरायात करण. (ड) लयोकाना रयोजगार उपलबध करन दण. (४) सारकल उतपादनात ........ ह भारतातील

पमख िहर आह. (अ) मबई (ब) लणधराना (क) कयोचीन (ड) कयोलकता

(ब) पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा व तिहा. (१) भारतीर औदयोणगक णवतत महामडळ -

औदयोणगक पकलपाना दीघया मदतीच कजया उपलबध करन दण.

(२) औदयोणगक णवकास महामडळ - औदयोणगक कताचा णवकास करण.

(३) वसतयोदयोग सणमती - णवणकराच कलराण करण. (४) खादी व गरामयोदयोग आरयोग - गरामीण भागातील

आदयोणगकरीकरणास चालना दण.

२. (अ) पाठाचया मििीन सकलपना तचत ियार करा. (१) भारतातील उदयोग (२) भारताची आरात-णनरायात

(ब) पढीि सकलपना सपषट करा. भारताचा अतगयात वरापार

३. (अ) पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) भारतात परयाटन उदयोग वाढीला लागला आह. (२) भारतीर जनतचा जीवनमान व राहणीमान दजाया

सधारतयो आह.

(ब) पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) िती वरवसाराला पयोतसाहन णमळाव महणन िासन

कयोणत परतन करत ? (२) परयाटन कतातन लयोकाना रयोजगार कसा णनमायाण

हयोतयो ? (३) भारतात वनसपततीवर आधाररत कयोणत वरवसार

चालतात ? (४) भारतातील चमवोदयोगावर टीप णलहा.

४. चौकट पयणया करा. भारिाि आयाि होणाऱया वसियभारिाियन तनयायाि होणाऱया वसिय

उपकरम (१) रिसवी उदयोजकाची छाराणचत जमा करा. (२) आपण वापरत असललरा दनणदन वसतपकरी

कयोणतरा वसत पररसरात तरार हयोतात, कयोणतरा वसत बाहरन आणलरा जातात तराचा तकता करा.

47

९ बििि जीवन : भाग १

अातापरयत आपण इ.स.१९६१ त इ.स.२००० परयतचा कालखड अभरासला. णवसावरा आणण एकणवसावरा ितकात बदलाचा वग पचड आह. मानवी जीवन झपाटयान बदलत चालल आह. पवषी आपण जराची कलपनाही कर िकलयो नसतयो तरा

गयोषी वासतवात उतरलरा आहत. पाचीन व मधररगीन काळात धमया ही माणसाची एक महतवाची ओळख हयोती. णहद, मखसलम, खरिसती, िीख, जन, बौदध, पारिी आणण जर इतरादी धमायपढ आधणनकरीकरणान आवहान उभी कली

आहत. आपलरा पारपररक णवचारसरणीत खप मयोठा बदल डॉ.बाबासाहब आबडकर रानी घडवन आणला. डॉ.बाबासाहब आबडकर रानी हा बदल भारतीर सणवधानाचरा माधरमातन कला आह.

आपलरा सणवधानापमाण कारदापढ सगळ भारतीर समान असन धमया, वि, जात, णलग णकवा जनमसरान रा कारणावरन भदभाव करणरास मनाई आह. सवया नागररकास भारण व अणभवरकती सवाततर, िाततन व णवनािसत एकत जमणराचा व सघणटत हयोणराचा, भारताचरा राजरकतात सवयात मकतपण सचार करणराचा, राहणराचा व सराणरक हयोणराचा (जमम-काशमीर सदभायात अपवाद), कयोणताही वरवसार करणराचा हक आह. भारतातील कयोणतराही भागात राहणाऱरा नागररकास आपली सवतःची वगळी भारा, णलपी व ससककती जतन करणराचा हक आह.

सणवधानातील रा तरतदीमळ जाणतवरवसरचरा चौकटीला धका बसला. विपरपरागत वरवसार ही

वरील तरतदीमळ समाजात छयोट-मयोठ बदल हळवारपण घडन रऊ लागल आहत. आता हॉटलमधर सवायना मकत पवि आह. धमया, वि, जात, णलग रा कारणावरन पवि नाकारला जाणार नाही अिा पाटया आपण बघतयो.

पवषी राजसततणवरदध मत वरकत करणरास मरायादा हयोतरा. आता भारतीर नागररक वततपत णकवा भारण आणण अनर माधरमादारा सरकारणवरदध मतपदियान कर िकतात. आपणास न पटणाऱरा गयोषी आपण बयोलन दाखव िकतयो. हा फार मयोठा बदल सवाततरयोततर कालखडात झाला आह.

कटबससरा : सवाततरपवया कालखडात कटबससरा ही भारतीर समाजाची एक पमख ओळख हयोती. भारत हा ‘एकत कटब पदधतीचा दि’ महणन

माहीि आह का िमहािा?

णबणटिाचरा काळात रलवत डबराच चार पकार हयोत. फसटया, सकड, इटर आणण रडया कास अस वगया हयोत. णतसऱरा वगायातील पवािासाठी नाममात सणवधा आणण पवािाकड बघणराचा नकारातमक दखषकयोन रामळ ह वगया जण भारतीर समाजवरवसरच पतीकच झाल हयोत. १९७८ चरा रलव अरयासकलपात मध दडवत रानी ततीर शणीची वरवसरा सपषात आणली. पढ पण-मबई दरमरान ‘णसहगड एकसपस’, मबई-कयोलकता दरमरान ‘गीताजली एकसपस’ रा वगयाणवरणहत गाडा सर झालरा.

कलपना मयोडीत णनघणरास मदत झाली. जीवनाचरा सवयात कतात बदल हयोणरास सरवात झाली. रा तरतदीचा पररणाम रतावरही कसा झाला त पढील चौकटीतन समजन रईल.

िॉ.बाबासाहब आबिकर

48

जगभर ओळखला जारचा. जागणतकरीकरणाचरा लाटत णवभकत कटबदधतीला चालना णमळाली आह.

समाजकलयाण : कलराणकारी राजर सरापन करणराच उद णदष भारताचरा सणवधानातच नमद करणरात आलल आह. अस नमद करणारा भारत हा जगातील पणहला दि आह. भारतीर नागररकाना पणया राजगार, आरयोगरसणवधा, णिकण व णवकासाची सधी उपलबध करन दण ह समाजकलराण कारयाकमाच उद णदष आह. भारतीर समाजात आणरयाक, सामाणजक, िकणणक, सासककणतक णवरमता मयोठा पमाणावर आह. खसतरा, मल, णदवराग, अनसणचत जाती व जमाती, अलपसखराक राचरापरयत णवकासाचरा सधी पयोहचण आवशरक आह. सवाततरयोततर कालखडात सरकारसमयोरील त सगळात मयोठ आवहान हयोत. रासाठी भारत सरकारन समाजकलराण खात १४ जन १९६४ साली सरापन कल. रा मतालराअतगयात पयोरण आणण बालणवकास, सामाणजक सरका व सामाणजक सरकण, सती कलराण व णवकास ह कारयाकम राबवल जातात. अिाच पकारची वरवसरा घटकराजर पातळीवर करणरात आली आह.

अनसयतचि जािी व जमािी : १९७१ चरा जनगणननसार दिात २२% लयोक अनसणचत जाती-जमातीच हयोत. रा सवायसाठी कारद करन िकणणक णिषरवतती व पणतणनणधतव दऊन ससदत व राजर णवणधमडळात आणण िासकरीर सवत काही राखीव जागा ठवणरात आलरा आहत.

सावयाजतनक आरोगय : भारतीर सणवधानात िासनाच पारणमक कतयावर महणन भारतीर जनतच राहणीमान वाढवाव, सपयोरण साधाव व सावयाजणनक आरयोगरही सधाराव अस नमद कल आह. कदिासनाच आरयोगर व समाजकलराण मतालर रा सदभायात राजरिासनास मदत करत. सहावरा पचवाणरयाक रयोजनत पारणमक सवरपाची आरयोगरसवा तसच वदकरीर सवा गरामीण भागातील लयोक, आणदवासी व गरीब लयोकाना उपलबध करन दणराच उद णदष हयोत. आरयोगराचरा सदभायात भारतात अलयोपरी,

रनानी, हयोणमओपरी, आरवजद आणण णनसगवोपचार पदधतीना मानरता दऊन लयोकाच आरयोगर चागल ठवणराचा परतन सर झाला.

आरयोगराचरा कतातील बदलामळ भारतीराच जीवन अणधकाणधक णचतारणहत हयोणरास मदत झाली. १९६२ मधर तणमळनाडमधील वलर ररील खरिशचन मणडकल कॉलजचरा इखसपतळात डॉ.एन.गयोपीनार राचरा नततवाखाली भारतात ‘ओपन हाटया िसतणकरा’ रिसवी करणरात आली. तरामळ अिा उपचारासाठी परदिी जाणराची गरज राणहली नाही.

‘जरपर फट’चरा ियोधान भारतातील णदवरागाच आरषर बदलन गल. १९६८ पवषी एखादा वरकतीला अपघात झाला आणण तरात पार जारबदी झाला तर उवयाररत आरषर अडचणीत काढाव लाग. रावर उपार महणन डॉ.पमयोद सठी रानी किल कारागीर रामचद िमाया राचरा मदतीन ककणतम हात, पार, नाक, कान तरार कल.

जरपर फट ततजान वापरन तरार कललरा ककणतम अवरवामळ णदवराग रगण अनवाणी व खडबडीत जणमनीवरन चालण, पळण, सारकल चालवण, ितातील काम करण, झाडावर चढण व णगरायारयोहण करण अिी काम सहजपण कर िकतात. रा ककणतम पारावर बट घालणराची गरज नसलरान बटाचा खचया वाचतयो. पार दमडण, माडी घालण ह रा ककणतम पारामळ िकर झाल. पाणरात वा ओलरा खसरतीत काम करणरासाठी ह पार सयोईच आहत.

मयततपि पतयारोपण (तकिनी टरानसपाट) : ही िसतणकरा भारतात साधर झालरान रगणाच पाण वाचवणरात डॉकटराना रि आल. १९७१ पवषी अिा पकारचरा िसतणकरा भारतात फारिा हयोत नवहतरा. तणमळनाडमधील वलर ररील खरिशचन मणडकल कालजचरा इखसपतळात ही िसतणकरा १९७१ मधर रिसवी झाली. डॉ.जॉनी व डॉ.मयोहन राव रानी जीणवत वरकतीन दान कललरा मतणपडाच रगणाचरा िरीरात रिसवी पतरारयोपण कल. आता अणवकणसत दिातील रगण भारतात रा िसतणकरा करवन

49

करण, गरामीण व नागरी भागात आवशरक सवा व सणवधा परवण ह उपार आहत. गरामीण भाग

सवततरीतरा णकवा सामणहक रीतीन सवतः कसत असललरा जणमनीजवळ राहणाऱरा ितकऱराचरा कारम वसतीला गाव अस महणतात. ितीचा ियोध लागला तवहापासन गाव अखसततवात आल. भारतातील खडपदधती णवरळ लयोकवसती असलली पदधती आह. भयोवताली पसरललरा ितजणमनी आणण मध दाटीवाटीन वसलली घर ह भारतीर खडगावच पमख वणिषटय आह. गरामीण समदार हा मयोठा असला तरी तयो नागरी समदाराचरा तलनत णकतीतरी लहान असतयो. गावापका छयोटा गट महणज वसती हयोर.

सपणया भारतातील गरामरचना एकसारखी नाही. पादणिक सवरपापमाण आणण सरल वणिषटयानसार रात फरक पडतयो.

सवाितयोतिर काििि : गरामणवकासाचरा दषीन सामणहक णवकास रयोजना सर करणरात आली. णतचरादार ितीतत बदलण, जलणसचन वाढवण, णिकणाचा पसार करण, भसधारणा कारद समत करण अिा रयोजना आखणरात आलरा. रा रयोजननसार ितीच उतपनन वाढवण, गरामीण भागात दळणवळण, आरयोगर आणण णिकणाचा पसार करण ह एक उद णदष हयोत. गावामधील आणरयाक णवकासास पाधानर दणराच ठरल. रासाठी सरकारन गरामपचारतीचरा माधरमातन ह कारया सर कल. गरामपचारतीचरा रचनत सवयाच जाती-जमातीमधील लयोकाना सामावन घणरास सरवात झाली. रासाठी गरामपचारती, पचारत सणमती आणण णजलहा परररद राच अणधकार वाढवणरात आल.

बििि आतरयाक जीवन : पवषी गावाच जीवन आणरयाकदषटया सवरपणया हयोत. गावातील बहसखर लयोक ितीवर अवलबन असत. ितीतील उतपादन कारागीराना तराचरा कामाचा मयोबदला महणन वाटणरात रत अस. आता ही पररखसरती बदलली आह. गरामीण भाग िती व ितीणनगणडत जयोडधदािी

घणरासाठी रतात.टसट टयब बबी : भारतीर कटबवरवसरत

पवषीपासन अपतर हयोण ही महतवाची गयोष मानली जारची. अपतर पाणहज असणाऱरा पती-पतनी राना रा समसरवर मात करणरासाठी ‘टसट टयब बबी’ रा ततजानाचा आधार १९७८ पासन उपलबध झाला. कयोलकता रर डॉ.सभार मखयोपाधरार राचरा दखरखीखाली टसट टयब बबीचा परयोग रिसवी झाला. हा पणहला ककणतम गभयाधारणतताचा रिसवी परयोग ठरला. रा ततजानादार ‘दगाया’ रा मलीचा जनम झाला. रामळ अपतर हव असललरा पालकाच पशन सटणरास मदत झाली.

िसीकरण : १९७८ पवषी भारतात दरवरषी जनमाला आललरा दहा मलापकरी सहा मल जनमानतरचरा पणहलरा वरायातच पाणघातक सकटाना सामयोरी जात हयोती. पयोणलओ, गयोवर, धनवायात, कर, घटसपया, डागरा खयोकला रावर मात करणरासाठी लसीकरणाचा कारयाकम हाती घणरात आला. १९९५ मधर ‘पलस पयोणलओ’ लसीकरणाची मयोहीम हाती घणरात आली. रामळ पयोणलओ आटयोकरात आला. शहरीकरण

िहरात णकवा नागरी कतात लयोकवसती कदीत हयोणराचरा पणकरस िहरीकरण महणतात. नागरीकरण घडन रणरास वाढीव लयोकसखरा ह एक महतवाच कारण आह. हवा, पाणी, समहजीवनासाठी आवशरक असणाऱरा आणरयाक व सामाणजक ससरा ह घटक नागरीकरणावर पररणाम घडवन आणतात.

सवाततरयोततर भारताचरा सदभायात नागरी लयोकसखरा वाढीची काही पमख कारण महणज मतरदरातील घट, आदयोणगकरीकरण, गरामीण भागातील रयोजगाराची अनपलबधता, िहरातील रयोजगार सधी व वरापार, सरलातर ही हयोत.

िहरावर रणारा हा ताण राबवारचा असलरास छयोटया-छयोटया गावामधर रयोजगार उपलबध करन दण, आणरयाक णवकासाचा समतयोल साधण, आणरयाक णवकासाला चालना दण, महानगराची वाढ णनरणतत

50

जयोडला गला आह, तर नागरी समाज णबगरिती उतपादन व सवा वरवसारािी जयोडला आह.

गरामीण तवकास : भारतात १९६१ मधर ८२% लयोक गरामीण भागात राहत हयोत तर १९७१ मधर ह पमाण ८०.१% हयोत. अननधानर व अनर कचचा माल राच उतपादन करन िहराची गरज भागवण, िहरातील औदयोणगक णवभागाना शणमक परवण, नसणगयाक साधनसपततीची दखभाल करण रा गयोषी गरामीण भाग आजवर करत आला आह. रामळ आणरयाक वरवसाराचा णवकास करण, सामाणजक गरजा व सणवधाचा णवकास करण, सासककणतक, सामाणजक व वचाररक दखषकयोनात बदल घडवन आणण ही तीन महतवाची आवहान गरामीण णवकासासदभायात आहत. जमीन सधारणा व जलणसचन पकलपास गती दण आवशरक आह.

सामातजक गरजा व सतवधा : सावयाजणनक सवचछता व आरयोगराचरा सयोईकड पाधानरकमान लक दण गरजच आह. णपणराचरा पाणराची बारमाही सयोर, सवचछतागह, झाकलली गटार, अरद रसत, अपर णवदतीकरण, औरधयोपचाराची गरसयोर रा पशनानी गरामीण भागाला आजही वढल आह. पारणमक णिकणापासन त उचच णिकणापरयतचरा दजजदार सयोईची अनपलबधता, मनयोरजन कद व वाचनालराची कमतरता रामळ गरामीण भागाकड णविर लक दणराची गरज आह.

भारत सरकारचरा पणहलरा चारही पचवाणरयाक रयोजनामधर समह णवकास रयोजनला महतवाच सरान हयोत. महाराषट राजरान रा रयोजनअतगयात पभावी कामणगरी कली. महाराषटात १९६२ मधर णजलहा परररदा सरापन करणरात आलरा. १९७०-७१ मधर महाराषटात सकस आहार रयोजना सर करणरात आली. णवणहरी खणण व नळावाट पाणीपरवठा करण रासाठी ‘गरामीण पाणीपरवठा रयोजना’ सर करणरात आली. १९७१ अखर १६७७ छयोटया पाटबधाऱराची काम पणया करणरात आली.

गरामीण तवदिीकरण : गरामीण भागात णवकासासाठी णवजची णनतात गरज असत. ितीला पाणराचा परवठा करणरासाठी सवरचणलत पप लागतात, दध व अडी रासारख नािवत पदारया णटकवण, फळ व भाजीपाला णटकवण, खत पकलप चालवण, णवदाररायना अभरासासाठी राती पकाि असण, पखा, दरदियान रा रतासाठी वीज लागत. भारतात पणहलरा पचवाणरयाक रयोजनचरा काळात तीन हजार खडाच णवदतीकरण झाल हयोत. १९७३ मधर हा आकडा १,३८,६४६ खडापरयत पयोहचला. १९६६ पासन पप व कपनणलकाना अणधक वीज दणराची रयोजना आखणरात आली. १९६९ मधर

जागतिकीकरणपयवया कािििािीि गरामीण व नागरी समाज

गरामीण समिाय नागरी समिायिती व जयोडधदाना पाधानर.

णबगरिती उतपादन व सवा वरवसार पाधानर.

आकारान लहान, भारा ससककती व परपरा एकणजनसी.

आकारान मयोठा, भारा, ससककती व परपरा बहणजनसी.

पारणमक सवरपाच वरवसार, बाहरील लयोकाना गरामीण वरवसारात सामावन घणरापका गावातन तराना िहरात पाठवणारा.

मयोठमयोठ वरवसार व उतपादन जागणतक पातळीसाठी. अनर भागातन रणाऱराना सामावन घणारा.

आनवणिक वरावसाणरक पमाण जासत.

आनवणिक वरावसाणरक पमाण दयरम.

कटबपमख व कटबवरवसरा पाधानर एकत कटबपदधती.

कटब दयरम पाधानर. वरकतीला पाधानर. एकत कटबपदधतीच णवघटन.

51

‘गरामीण णवदतीकरण णनगम’ सरापणरात आल. रातनच आधर पदि, गजरात, कनायाटक, महाराषट अाणण उततर पदि रा राजरात गरामीण णवदतीकरण सहकारी ससरा अखसततवात आलरा.

औदोतगक तवकास : गरामीण औदयोणगक णवकासाला चालना दणरासाठी ‘गरामयोदयोग णनरयोजन सणमती’ सरापन करणरात आली. १९७२ अखरपरयत रा रयोजनत एक लाख सहा हजार लयोकाना रयोजगार णमळाला.

गरामीण भागात पणतकल पररखसरतीत राहणाऱरा णविर बद णधमान णवदाररायना उतककष णिकण दणरासाठी महाराषट िासनान सातारा, औरगाबाद,

नाणिक व णचखलदरा रर णवदा णनकतन रा वसणतगहरकत माधरणमक िाळा काढलरा. कयोठारी आरयोगाचरा णिफारिीनसार महाराषटात राहरी, अकयोला, परभणी व दापयोली रर ककरी णवदापीठ सर करणरात आली. महाराषटान णिकण कतात कललरा कारायाची नोद घऊन रनसकयोन १९७२ मधर साकरता पसार गौरवाच आतरराषटीर पाररतयोणरक महाराषटाला णदल.

अिा रीतीन सवाततरयोततर काळात सरवातीला आललरा अडरळावर मात करन भारतान णवकास साधणरास सरवात कली. पढील पाठात आपण अनर कतातील पगतीचा अभरास करणार आहयोत.

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) डॉ.एन.गयोपीनार राचरा नततवाखाली भारतात ......... रा िहरात पणहली ओपन हाटया िसतणकरा रिसवी झाली.

(अ) चननई (ब) वलर (क) हदराबाद (ड) मबई (२) ‘जरपर फट’च जनक महणन ......... राना

ओळखल जात. (अ) डॉ. एन.गयोपीनार (ब) डॉ. पमयोद सठी (क) डॉ. मयोहन राव (ड) रापकरी नाही

२. पढीिपकी चकीची जोिी ओळिा व तिहा. (१) डॉ.एन.गयोपीनार - ओपन हाटया िसतणकरा (२) रामचद िमाया - किल कारागीर (३) डॉ. सभार मखयोपाधरार - टसट टयब बबी (४) डॉ. मयोहन राव - पयोणलओ

३. पढीि सकलपना सपषट करा. (१) कटबससरा (२) जरपर फट ततजान (३) िहरीकरण (४) बदलत आणरयाक जीवन

४. पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) पलस पयोणलओ लसीकरणाची मयोहीम हाती घणरात

आली. (२) गरामीण पाणीपरवठा रयोजना सर करणरात आली.

५. पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) सणवधानापमाण कयोणतरा कारणावरन भदभाव

करणरास मनाई आह ? (२) समाजकलराण कारयाकमाच कयोणत उद णदष

आह? (३) गरामीण णवकासासदभायात कयोणती आवहान आहत?

६. सावयाजतनक आरोगयाचया कताि भारिाि झािलया ठळक घिामोिीचा रोिकयाि आढावा घया.

उपकरम तमचरा पररसरातील एखादा जरष वरकतीची खालील

मद दाचरा आधार मलाखत घरा. - घराचरा रचनत झालला बदल - ितीचरा सदभायातील बदल - वाहनाची उपलबधता

सवाधयाय

52

१० बििि जीवन : भाग २

रा पाठात आपण भारा, करीडा, नाटक आणण णचतपट, वततपत आणण दरदियान रा कतात झाललरा बदलाणवररी माणहती घणार आहयोत.

भाषा : भारतात णहदी, आसामी, बगाली, गजरारी, कननड, काखशमरी, मलराळम, मराठी, उणडरा, पजाबी, ससककत, तणमळ, तलग, उदया, कोकणी, मणणपरी, नपाळी आणण णसधी रा भारा महतवाचरा आहत. तरा भारतीर भाराचरा बयोलीभारा सदधा आहत. तराची सखरा आता कमी हयोत आह. तरा वळीच जपारला हवरात. अनररा एक चागला ठवा नष हयोईल. अस असल तरी णहदी णचतपटामधन सवयात पयोहचललरा णहदी भारन भाणरकदषटया दि जयोडणराच काम कल आह.

माहीि आह का िमहािा?

१९६१ मधर नागालडच भाणरक णववरण पढीलपमाण आह.

भारा व लयोकसखरा राच पमाण अगामी-३३७६६ समा-४७४३९लयोरा-२६५६५ अओ-५५९०४रगमा-५७८६ चारवसग-३३९खझा-७२९५ सगतम पयोचरी-२७३६सगतम-१५५०८ कौणनराक-४६६५३चाग-११३२९ फयोम-१३३८५रीमचगर-१०१८७ खीमनगम-१२४३४झणलरग समी-६४७२ णलरागम-२९६९ककरी-चीर-११७५ मकवर-७६९णतखखर-२४६८

रा णवणवधतचा पररणाम कयोणहमा आकािवाणी कदावर झाला. रा कदाला २५ भारामधन पसारण कराव लागारच. रात इगरजी, णहदी, नागा बयोली आणण इतर १६ नागा भारा राचा समावि आह.

शोध घऊया.महाराषटातील बयोलीभाराची माणहती

णवणवध साधनाचरा आधार (कयोि, गगल, णवकरीणपडीरा, सियोधकाच लख) ियोधरा.

१९९० नतर सर झाललरा जागणतकरीकरणाचरा पणकरमळ भारतात ‘इगरजी’ भारच पाबलर वाढत चालल आह. इगरजी ही भाकरीची भारा हयोऊ लागली आह. नयोकरीचरा अनक सधी इगरजी भारमळ उपलबध हयोऊ लागलरा आहत. इगरजी णिकणरात भारतीर लयोक आघाडीवर आहत. तराणप रा पणकरन पादणिक भाराच अखसततव धयोकरात रऊ नर राची काळजी घरारला हवी.

करीिा : सवाततरपवयाकाळात करीडा कतात मयोजकरा खळाची नाव घतली जारची. रात बदल करणराच काम काही खळाडनी कल. तरामळ खळ आणण खळाड दयोघही मयोठ झाल. रातील एक उदाहरण महणज गीत सठी हयोर. णबणलरडया स रा खळाचरा सनकर रा पकारात सठी रानी जागणतक पावीणर णमळवल. वराचरा १५वरा वरषी णबणलरडया सची कमार राषटीर सपधाया तरानी णजकली. पढ राषटीर व आतरराषटीर सपधायत तरानी अणजकरपद णमळवली. जागणतक वरावसाणरक सपधजत पाच वळा, जागणतक हौिी णबणलरडया स सपधजत तीन वळा तरानी णवजतपद णमळवल. रा खळाला तरानी लयोकणपरता णमळवन णदली. वततपतामधर रा खळाचरा बातमरा छापन रणरास सठी राच कतयातव कारणीभत आह. भारतातील उदरयोनमख खळाडस तरानी नव कत उपलबध करन णदल.

१९८३ मधर कणपल दव राचरा नततवाखाली भारतान णककट णवशवचरक सपधजत ऐणतहाणसक णवजर णमळवला आणण रा खळाला दिभरात मयोठी लयोकणपरता णमळाली. राच वरषी सनील गावसकर

53

रानी कसयोटीमधर सवायाणधक ितकाचा णवकम कला. १९८५ मधर भारतान ‘बनसन अड हजस’ णककट सपधजत अणजकरपद णमळवल. राचा पररणाम भारतातलरा सवयाच राजरामधर कमी-अणधक पमाणात णककट हा खळ खळला जाऊ लागला. दिी खळ माग पडन णककटचा खळ आघाडीवर आला. णककट रा खळाला कदसरानी ठवन काही णचतपटाची णनणमयाती करणरात आली. दरदियानवर पणया पाच णदवस, एक णदवस अस खळाच पसारण सर झाल.

एणिराड आणण ऑणलणपक सपधायमधर भारत सहभागी हयोता. इ.स.२००० चरा ऑणलणपकमधर करनाम मलशवरी णहन भारततयोलन (वटणलखफटग)

पदक णमळवल. ऑणलणपकमधर पदक णमळवणारी ती पणहली भारतीर मणहला हयोर. हॉकरी, पयोहण, णतरदाजी, वजन उचलण, टणनस, बडणमटन रा सपधायमधर

भारताच पणतणनणधतव वाढ लागल.नाटक आतण तचतपट : नाटक आणण णचतपट

हा भारतीराचरा जीवनातील महतवाचा घटक आह. पवषी नाटक खप वळ कधी-कधी रातभर चालारची. आताचरा काळात नाटकाच सवरप, तत, वळ बदलन गल. वगवगळा कतातील लयोक नाटकामधर सामील हयोऊ लागल. सगीत रगभमीच महतव पवषीपका कमी हयोऊ लागल. पौराणणक व ऐणतहाणसक णवरराऐवजी राजकारण, समाजकारण रा णवरराना पाधानर णमळ लागल.

णचतपटाचरा कतात ककषणधवल णचतपटाचरा

नतर रगीत णचतपटाच रग आल. मनारजन कतातील णहदी णचतपटाच सरान अतलनीर आह. समकालीन पररखसरतीच णचतण णचतपटामधर उमट लागल. णचणतकरणाची सरळ दिाबाहर जाऊ लागली. दि-परदिातील वणवधरपणया जागा लयोकाना णदस लागलरा. परकरीर भारामधील णचतपट अनवाणदत हयोऊ लागल. इगरजी णचतपटाचरा पदियानावळी णहदी अनवाद पडदावर णदस लागल. णहदी णचतपट जागणतक णचतपटािी सपधाया कर लागल. णहदी णचतपट जगभर पयोहचल. राजकारण, समाजकारण, उदयोग, ततजान राच पणतणबब णचतपटामधर उमट लागल. पवषी ३-४ तास चालणारा णसनमा दीड तासावर रऊ लागला. एकच पडदा आणण एकच णचतपटगह ही सकलपना बदलली. रामळ एकच णसनमा १०० आठवड चालणराच पमाण सपन एक णचतपट एकाच वळी दिा-परदिात हजारयो णचतपटगहामधर णदस लागला. रामळ णचतपटाच अरयाकारण बदलन गल. णचतपट णनणमयातीस उदयोगाचा दजाया पाप झाला. हा उदयोग कयोटयवधी लयोकाना सामावन घऊ लागला. पादणिक भारामधील णचतपट उदयोग बहरन आला.

वतिपत : बदलतरा जीवनिलीचा पभाव वततपतावर आणण पसारमाधरमावर पडला. रा माधरमाचा पभाव वरखकतगत आणण सामणहक जीवनावर सदधा पडला. सवाततरयोततर कालखडात दनणदन घडामयोडीचरा ताजरा बातमरा दण, जाणहराती छापन उदयोग-वरवसाराला चालना दण, लयोकमत घडवण, लयोकमत णवधारक कामासाठी पभाणवत करन पसगी नततव करण, पबयोधन करण, िासन वरवसरवर अकि ठवण अिा णवणवध उद णदषानी वततपत कारयारत हयोती. रा काळात वततपत ककषणधवल रगात छापली जात हयोती.

पढ काळ बदलला आणण वततपत रगीत झाली. पवषी तालका णकवा णजलहाच मखपत महणन ओळखलरा जाणाऱरा वततपताना खप मयोठा पमाणात राजरसतरीर साखळी सवरपाचरा पतािी सपधाया करावी लागत आह. वततपत आता अणधकच सकरीर हयोऊ

सनीि गावसकर

करनाम मलशवरी

54

लागली आहत. दषकाळगरसतासाठी णनधी उभारण, परगरसतासाठी णनधी उभारण, हिार परत आणरयाकदषटया दबयाल गटातील णवदाररायना उचच णिकणासाठी मदत करण, सासककणतक कारयाकम आरयोणजत करण वा परसककत करण अिा णवणवध मागायनी वततपत आपलरा जीवनाचा अणवभाजर भाग झाली आहत.

िरिशयान : भारतात सवाततरयोततर कालखडात दरदियानच आगमन झाल. सरवातीला ककषणधवल असणार दरदियान पढ रगीत झाल. सरवातीला मयोजकच कारयाकम आणण ठरावीक वळ मनयोरजन अस दरदियानच सवरप हयोत. पढ िकणणक उपकम, वातायापत, राषटपती-पधानमतराचरा दौऱराच सणवसतर वातायकन, बातमरा अस एक-एक उपकम वाढत गल. रामारण आणण महाभारत रा माणलकाचरा काळात बहसखर लयोक दरदियानसमयोर बसन असारच. रा माधरमाचरा लयोकणपरतची चणक रा माणलकानी दाखवन णदली. १९९१ चरा इराक रदधाच णजवत दशर वातायकन सीएनएन वाणहनीन जगभर दाखवल.

रा टपपरावर भारतातील वततवाणहनराच णवशवच बदलन गल. १९९८ मधर सटार (सटलाइट टणलखवहजन एणिरा ररजन) हा खासगी उदयोगसमह भारतात आला. रामळ भारतातील सरवातीचरा काळातील नीरस, एकसरी, पचारकरी सवरपाचरा बातमराच णवशवच बदलन गल.

भारा, सादरीकरणाच तत, ततसजज सटणडओ आणण ओबी (आउटडयोअर बॉडकाखसटग) वहनसचा वापर रामळ रा वाणहनरानी णवसतार घडवन अाणला. रामळ वातायकनात खलपणा, बहणवधता आली. दिाचा कानाकयोपरा जयोडला गला. राचा पररणाम राजकारणावर सदधा झाला. सारा दि बदल लागला. आतापरयत आपण आधणनक भारताचा इणतहास अभरासला. पढील वरषी ‘इणतहास’ रा णवरराच वरवहाररक जगतात उपरयोजन कस करारच ह आपण णिकणार आहयोत. इणतहास हा दनणदन जगणराचा भाग कसा हयोऊ िकतयो ह आपण बघणार आहयोत.

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पनहा तिहा.

(१) भारतान ......... चरा नततवाखाली णवशवचरक णककट सपधाया णजकली.

(अ) सनील गावसकर (ब) कणपल दव (क) सयरद णकरमाणी (ड) सदीप पाटील (२) जागणतकरीकरणाचरा पणकरमळ भारतात.........

भारच पाबलर वाढत चालल आह. (अ) पजाबी (ब) फच (क) इगरजी (ड) णहदी२. िािीि िकतयािीि मातहिी पयणया करा.

१. भारतातील महतवाचरा भारा .................. ..................

२. ऑणलणपक सपधायमधर पदकपाप खळाड

..................

..................३. तमही पाणहलल बालणचतपट ..................

..................४. णवणवध बातमराच पसारण

करणाऱरा वततवाणहनराची नाव.................. ..................

३. पढीि तवधान सकारण सपषट करा. (१) भारतात सवयात कमी-अणधक पमाणात णककट

खळल जाऊ लागल. (२) णचतपटाच अरयाकारण बदलत आह.

४. पढीि पशनाची २५ ि ३० शबिाि उतिर तिहा. (१) भारतीर भाराचरा बयोलीभारा जपण का आवशरक

आह. (२) वततपताच बदलत सवरप सपष करा. (३) दरदियान रा माधरमात कयोणत बदलत झाल

आहत.

उपकरम (१) दादासाहब फाळक राचराणवररी माणहती

आतरजालाचरा साहायरान णमळवा. दादासाहब फाळक परसकारान सनमाणनत वरकतीची रादी तरार करा.

(२) लयोकिाहीचा चौरा सतभ ‘वततपत’ राणवररी िाळत णनबधसपधाया आरयोणजत करा.

सवाधयाय

55

इयतता आठवीपयय नतागरिकशतासतर महणन शशकवलता जताणतािता शवषय इयतता नववीपतासन िताजयशतासतर यता नतावतान आपण शशकणताि आहो. नतागरिकशतासतरतापरमताणच िताजयशतासतरताही आपण आपलयता िताजकीय जीवनताचता अभयतास किणताि आहो. हता अभयतास आता अशिक वयतापक आशण सखोल होणताि आह. िताजकीय जीवनता जयतापरमताण सताशनक शतासन, सशवितान, सशवितानताील मलभ हकक आशण मतागगदशगक तव इतयतादीचता समतावश असो, तयताचपरमताण दशताची शतासनवयवसता, िताजयकतािभताि, िोिणशनशमगी, लोकशताही, शवशवि चळवळी यताचताही समतावश असो. शतासनताच शनणगय, शतासनताची िोिण, शतासनताकडन कलता जताणतािता सतचता वतापि यताचता सतामतानय मताणसताचयता जीवनतावि परिणताम होो. िताजयशतासतर यता सवग बताबीचता शतासतरशदध व शचशकतसक िीीन अभयतास कि. िताजयशतासतरताचयता अभयतासतान महतालता िताजकीय घडतामोडी, िताजकीय परवताह आशण परशरियता यताच अशिक चतागल आकलन होईल. कोणतयताही कतरता कताम किणयतास आशण परतावीणय शमळवणयता यता आकलनताचता फतायदता होईल.

भारत आणि जग

कर. पाठाच नाव पषठ करमाक

१. महतायदधोति िताजकीय घडतामोडी ५७

२. भतािताचयता पििताषटर िोिणताची वताटचताल ६५

३. भतािताची सिकता वयवसता ७२

४. सयकत िताषटर ७७

५. भताि व अनय दश ८४

६. आििताषटरीय समसयता ९१

राजयशासतरअनकरमणिका

56

अ.क. घटक कमता१. १९४५ पासनच जग –

महतवाच पवाह• िसतासत सपधजमळ आतरराषटीर िाततला धयोका णनमायाण हयोतयो राची जाणीव

हयोण.• िीतरदधयोततर काळातील जागणतक घडामयोडीच णवशलरण करता रण.• जागणतकरीकरणाला भारतान णदललरा पणतसादाची माणहती करन घण.• जागणतकरीकरणाचरा सदभायात णवणवध दिाच परसपरावलणबतव जाणन घऊन

तराबाबत चचाया करण. २. भारताचरा परराषट धयोरणाची

वाटचाल• परराषट धयोरणाचा अरया सागता रण.• परराषट धयोरणाचरा उखदषाबाबत आदर बाळगण.• सवतत भारताच परराषट धयोरण णवणवध घटनाचरा साहायरान सपष करता

रण.• भारत आतरराषटीर िातता व सरणकततस नहमीच पाधानर दतयो, ही जाणीव

णवकणसत करण.३. भारताची सरकावरवसरा • भारतातील सरकण रतणच सवरप समजन घण.

• लषकरी व णनमलषकरी दलाचरा कारायाच वगषीकरण करता रण.• मानवी सरका ही सकलपना सपष करता रण.• अतगयात सरणकततणवररी असणाऱरा आवहानाची जाणीव असण.• एखादा आवहानाचा अभरास करन तराची सियोधनपणतका तरार करता

रण.

४. सरकत राषट • सरकत राषट ही एक महतवाची जागणतक सघटना असलराच सागता रण.• सरकत राषट िातता रकण करतात ह णविद करण.• सवया राषटाचरा णवकासासाठी िातता आवशरक असत, राची जाणीव

णवकणसत हयोण.• सरकत राषटाचरा सरका परररदत बदल हयोणराणवररीची गरज सपष करता

रण.

५. भारत आणण अनर दि • भारताच भौगयोणलक सरान व तराचा भारताचरा अतगयात व परराषट धयोरणावर हयोणारा पररणाम सपष करता रण.

• िजारी दिािी मतीपणया सबध असावत हा णवचार दढ हयोण.• पादणिक सहकारायासाठी असललरा सघटनाणवररी कारणमीमासा करण.• भारत व अनर दि राचरातील आणरयाक व वरापारी सबधात हयोत असललरा

बदलाचा आढावा घता रण.

६. आतरराषटीर समसरा • मानवी हक जगातील पतरक माणसाला पाप हयोतात हा णवचार णवकणसत हयोण.

• भारतीर सणवधान व कारद रादार मानवी हकाच सरकण कस हयोत ह जाणन घण.

• परायावरण ऱहास ही एक जागणतक समसरा आह ही जाणीव णवकणसत हयोण.• णनवायाणसत महणज कयोण ह सपष करता रण.

कमिा तवधान

57

चिा, रोिी उजळणी करया !रामागील इरतताचरा नागररकिासताचरा

पाठपसतकामधन आपण सराणनक िासनससरा, भारताच सणवधान आणण आपलरा दिातील राजरपदधती णकवा िासनाची रचना राचा अभरास कला. रा इरततत आपण आता भारताच जगािी असणार सबध पाहणार आहयोत. भगयोलाचरा अभरासातन तमहाला जगाची भौगयोणलक रचना समजली असल. इणतहासाचरा अभरासातन ऐणतहाणसक काळातील जागणतक घडामयोडी समजलरा असतील. राजरिासताचरा अभरासातन आपण आता भारताच जगािी असणार सबध व महतवाचरा जागणतक समसरा समजन घणार आहयोत.

आपण सवयाजण वगवगळा कारणासाठी, सयोई-सणवधासाठी समाजातील वरकती, ससरा व सघटनावर अवलबन असतयो. आपल सामाणजक जीवन परसपरावलबी असत व तरात परसपर सहकारया खप महतवाच असत, ह आपण पाणहल. ह जस वरकती आणण समाजाबाबत आह, तसच त णवणवध राषटाबाबतही आह. भारतापमाण जगात अनक सवतत दि आहत. तराचरात साततरान काही दवाण-घवाण चाललली असत, वरवहार हयोत असतात. ही सवतत राजर परसपरािी करारही करत असतात. रा सवया सवतत व सावयाभौम दिाची णमळन एक वरवसरा तरार हयोत. णतला आपण आतरराषटीर वरवसरा महणतयो. रा आतरराषटीर वरवसरची काही वणिषटय आपण जाणन घऊ.

परसपराविबन : जगातल सवया दि कयोणतरा ना कयोणतरा कारणासाठी परसपरावर अवलबन असतात. राषट णकतीही मयोठ, समदध आणण णवकणसत असयो, त कधीच सवया बाबतीत सवरपणया अस िकत नाही. मयोठा राषटानाही अनर तराचरासारखराच मयोठा आणण छयोटया राषटावर अवलबन राहाव लागत. महणन परसपरावलबन ह आतरराषटीर वरवसरच

महणजच आजचरा जागणतक वरवसरच एक महतवाच वणिषटय आह.

मिा पििि पशन...* वरकती आणण राषटाचरा परसपरावलबनात कार

फरक असतयो बर ?* शीमत दि आणण गरीब दि अिी काही

णवभागणी असत का ?* दिाचा कारभार जसा सणवधानाचरा आधार

चालतयो, तस जागणतक पातळीवर एखाद सणवधान असत का ?

* आतरराषटीर वरवसरत सववोचच सरान कयोणाला असत ?

परराषटर धोरणाचयादार आिरराषटरीय सबध : पतरक राषट आपलरा अतगयात वरवहारासाठी तराचपमाण अनर राषटािी कस वरवहार करावत, राणवररी णनखशचत धयोरण ठरवत. अिा धयोरणाला परराषट धयोरण अस महणतात. भारताचरा परराषट धयोरणाचा आपण अणधक णवसतारान पढील पकरणात अभरास करणार आहयोत.

एका मणहनराची वततपत सकणलत करन तरातील परराषटासबधीचरा बातमराच सकलन करा. खालील मद दाचरा आधार तरा बातमराच वगषीकरण करा व तराच पदियान भरवा.(अ) परराषटातील महतवाचरा पदावरील वरकतीनी

आपलरा दिाला णदललरा भटी.(ब) आपला दि व अनर दि रामधर झालल

करार.(क) आपलरा दिात भरवलली एखादी

आतरराषटीर परररद.(ड) िजारील दिाचरा सदभायातील घडामयोडी.

करन पहा.

१ महायदधोतिर राजकीय घिामोिी

58

पाशवयाभयमी : आपण आज जरा जगात राहात आहात त अनक घटना, घडामयोडीमधन आकारास आल आह. महणनच आपल आजच जग समजन घणरासाठी आपलराला रयोड इणतहासात जाव लागल. मागचरा ितकात दयोन महारदध झालराच आपणास माहीत आह. ही दयोन महारदध मागचरा ितकातील सवायत महतवाचरा घटना हयोतरा. तराचरामळ जग बदलल. जगात नवीन पवाह आल, णवचार आला. रा महारदधामळ आणखी कार झाल ह समजन घऊ.

पतहि महायदध : १९१४ त १९१८ रा कालावधीत पणहल महारदध झाल. ररयोप खडातील महतवाच दि रात सामील हयोत. एकणच आतरराषटीर णकवा जागणतक वरवसरत ररयोपला रा काळात फार महतव हयोत. पणहलरा महारदधामळ खप मयोठा पमाणावर जीणवत व णवततहानी झाली. रदधात सहभागी झाललरा राषटाना खप आणरयाक नकसान सयोसाव लागल. रदधात सहभागी नसललरानाही रदधाची झळ लागली. णजकललरा व हरललरा राषटाचरा अरयावरवसरा कयोसळलरा. पतहलया महायदधािीि सहभागी राषटर

णमत राषट मधरगत राषटणबटन, फानस, रणिरा,

इटली, अमररकाजमयान, ऑखसटटरा-हगरी, ऑटयोमन सामाजर, बलगरररा

अिा पकारच रदध पनहा हयोऊ नर, तरासाठी काहीतरी उपाररयोजना करारला हवी अस सवया राषटाना वाट लागल व तरातन राषटसघ रा आतरराषटीर सघटनची सरापना झाली. आतरराषटीर समसरा सयोडवणरासाठी चचाया व वाटाघाटी करणराच त एक महतवाच वरासपीठ बनल. रदध टाळण ही राषटसघाची मखर जबाबदारी मानणरात आली.

पणहल महारदध सपलरानतर ररयोपमधर व ररयोपबाहरही अनक महतवाच बदल घडन आल. उदा., ररयोपमधील पवषीची सामाजर कयोसळली व तरातन नवीन राषट अखसततवात आली.

ररयोपमधील अनक दिाचरा आणफका आणण आणिरा खडात वसाहती हातरा. रा वसाहतीमधर

सवाततरासाठी चळवळी सर झालरा. ररयोपीर राषटाचरा वचयासवाला रा चळवळीनी मयोठा पमाणावर आवहान णदल.

पणहलरा महारदधानतर िातता पसराणपत करणरासाठी राषटसघ णनमायाण झाला. परत राषटसघाला रदध रयोपवणरात रि आल नाही. जमयानी, इटली, सपन इतरादी दिामधर तर हकमिाही राजवटी अखसततवात आलरा. रा सवया घडामयोडीची पररणणती दसऱरा महारदधात झाली.

तवचार करा आतण तिहा.जमयानीमधर णहटलरचरा हकमिाहीचा उदर

झाला. जमयानीतील लयोकिाही परपरा बळकट असतरा तर कार झाल असत ? हकमिाही राजवटी अखसततवात रऊ नरत महणन आपण कयोणती काळजी घतली पाणहज ?

िमहािा काय वाटि ?रदधास पणतबध करणरासाठी राषटसघ

णनमायाण कला. परत रदध रयोपवणरात राषटसघ अपरिी ठरल. राषटसघान रदध टाळणरासाठी कयोणतरा उपाररयोजना करारला हवरा हयोतरा ?

िसर महायदध : १९३९ त १९४५ रा कालावधीत दसर महारदध झाल. पणहलरा महारदधापका दसर महारदध अणधक सहारक ठरल. पणहलरा महारदधाचरा तलनत त अणधक वरापक तर हयोतच; परत रा रदधात अणधक पगत ततजानाचा अवलब करणरात आला. रदधात सहभागी असललरा

पतहलया महायदधा सहभागी झािि भारिीय सतनक

59

60

िसऱया महायदधािीि सहभागी राषटर

णमत राषट णबटन, फानस, ऑसटटणलरा, कनडा, नरझीलड, भारत, सयोखवहएत रणनरन,

चीन, अमररकाअक राषट जमयानी, जपान, इटली

दसऱरा महारदधात अमररकचा महतवाचा सहभाग हयोता. अमररकन अणबॉमबची णनणमयाती कली हयोती. रदध सपवणरासाठी जपानमधील णहरयोणिमा व नागासाकरी रा दयोन िहरावर अनकम ६ ऑगसट व ९ ऑगसट १९४५ रयोजी अमररकन अणबॉमब टाकल. ररयोपमधर जमयानीचरा पराभवानतर व आणिरामधर जपानचरा पराभवानतर दसर महारदध सपल. दसऱरा महारदधानतरचरा काळात जागणतक पातळीवर जरा अनक घडामयोडी झालरा तरातील एक महतवाची घटना महणज िीतरदधाची सरवात हयोर. १९४५ त १९९१ हा पदीघया काळ िीतरदधान वरापला हयोता. रा काळातील काही बदलाचा आता आपण आढावा घऊ.

शीियदध : दसऱरा महारदधात णमत असणार अमररका व सयोखवहएत रणनरन रदध सपताच परसपराच सपधयाक बनल. तराचरातील सहकारायाची जागा सपधजन घतली. रा सपधजन जागणतक राजकारणाचा ४०-४५ वरायचा कालखड वरापला. रा दयोनही दिामधर उघड रदध झाल नाही; परत रदधाचा भडका कधीही उड िकल असा तणाव तराचरा सबधामधर हयोता. पतरक रदध नाही पण रदधाला परक अिा तणावपणया पररखसरतीच वणयान िीतरदध रा सजदार कल जात.

रा काळात अमररका तर महासतता हयोतीच पण सयोखवहएत रणनरननही अणवसताची णनणमयाती करन व आपल लषकरी सामररया वाढवन महासतता बनणराचा परतन कला. अमररका व सयोखवहएत रणनरन रा दयोन महासततामधील सघरया, सतता सपधाया, िसतसपधाया, णवचारपणालीतील भद, परसपराना िह-काटिह दणराची वतती रा सवया बाबीमळच िीतरदध सर झाल हयोत. शीियदधाच पररणाम िषकरी सघटनाची तनतमयािी : िीतरदध काळात

दयोनही महासततानी लषकरी सघटना णनमायाण कलरा. तरात सामील हयोणाऱरा राषटाचरा सरकणाची जबाबदारी तरा तरा महासततानी घतली. नाटयो (NATO : North Atlantic Treaty Organization) ही अमररकचरा पभतवाखालील लषकरी सघटना हयोती, तर वॉसाया करार ही सयोखवहएत रणनरनचरा पभतवाखालील लषकरी सघटना हयोती.

तितहि वहा...१९३९ त १९४५ रा कालावधीत दसर

महारदध चाल हयोत. राच काळात भारतात कयोणतरा घडामयोडी हयोत हयोतरा ?

महारदधाचा भारतावर कयोणता पररणाम झाला ?

िमहािा काय वाटि ?* ततजानातील पगती आणण आतरराषटीर

िातता राचरात काही सबध असतयो का ?* मानवी कलराणासाठी ततजानाचा वापर कसा

करता रईल ?

ह करन पहा.करबाचा सघरया (१९६२) ही िीतरदध

काळातील एक अतरत महतवपणया घटना हयोती. रा सघरायाणवररी अणधक माणहती णमळवा.

राषटावर पनहा एकदा आणरयाक सकट कयोसळल.

जगाच ि तवधवीकरण : िीतरदधकाळात जगातील बहतक दि दयोन महासतताचरा गटात सामील झाल हयोत. राषटाची अिी दयोन गटात णवभागणी हयोण महणज द णवधरवीकरण हयोर. िीतरदधाचा आवाका तरामळ वाढला. तणावाच कत वरापक झाल.

61

१९१७ मधर रणिरात सामरवादी काती झाली व तरातन सयोखवहएत रणनरन अखसततवात आल. अलपावधीतच सयोखवहएत रणनरन आतरराषटीर राजकारणात महासतता महणन आकारास आली. परत अमररका आणण सयोखवहएत रणनरन राचरात टयोकाच भद हयोत. उदा.,• अमररका ह भाडवलिाहीचा परसकार

करणार लयोकिाही राजर हयोत, तर सयोखवहएत रणनरन समाजवादाचा व एकपकीर हकमिाहीचा परसकार करणार राजर हयोत. दयोनही महासतताना जगात आपल वचयासव वाढवारच हयोत. अमररकला भाडवलिाहीचा पसार करारचा हयोता तर सयोखवहएत रणनरनला समाजवादाचा.

• आपल पभतव वाढाव महणन दयोनही महासततानी लहान राषटाना आपापलरा गटात खचणराचरा परतनाना सरवात कली. पररणामी ररयोपच वचाररक पातळीवर णवभाजन झाल. पखशचम ररयोप व तरील दि अमररकचरा गटात सामील झाल तर पवया ररयोपमधील दि सयोखवहएत रणनरनचरा गटात सामील झाल. आपापलरा गटातलरा राषटाना लषकरी व आणरयाक मदत दणराच धयोरण रा महासततानी सवीकारल.

माहीि आह का िमहािा?झालरामळ िसतासत णनरतणाच आणण णनःिसतीकरणाच परतनही राच काळात झाल.

पाितशक सघटनाची तनतमयािी : महासतताचरा सपधजत णवकसनिील राषटानी परसपराना मदत करणरासाठी आपापलरा पादणिक पातळावर सघटना णनमायाण कलरा. तराना आणरयाक णवकास महतवाचा वाटत हयोता. ररयोपमधील दिानी ररयोपीर आणरयाक सघ णनमायाण कला तर आनिर आणिराई दिानी (णसगापर, रारलड, मलणिरा, इडयोनणिरा, णफणलणपनस, इतरादी) अणसरान (ASEAN) सघटना णनमायाण कली.

अतिपतिावाि : िीतरदध सर झालरानतरचरा काळात एकरीकड जगाच द णवधरवीकरण हयोत हयोत पण तराचबरयोबर काही दिाना महासतताचरा सपधजत सामील वहारच नवहत. अिा राषटानी महासतताचरा सपधजपासन अणलप राहणराच ज धयोरण सवीकारल, तराला अणलपतावाद अस महणतात. अणलपतावाद ही िीतरदधकाळातील एक महतवाची चळवळ हयोती. अतिपतिावािी चळवळ : दसऱरा महारदधानतर

आणिरा व आणफका खडातील नवरान सवतत झाललरा दिानी अणलपतचरा णवचाराला पाणठबा णदला व ती एक महतवपणया चळवळ झाली. भारताच पधानमती पणडत जवाहरलाल नहर, रगयोसलाखवहराच अधरक माियाल णटटयो, इणजपच अधरक गमाल अबदल नासर, इडयोनणिराच राषटाधरक डॉ.अहमद सकानवो आणण घानाच पधानमती विाम नरिमा राचरा नततवाखाली रा चळवळीची सरवात सन १९६१ पासन झाली.

अतिपतिावािी चळवळीच मयलयमापन : अणलपतावादी चळवळीन वसाहतवाद, सामाजरवाद आणण विवाद राला णवरयोध कला आह. आतरराषटीर पशन िाततामर मागायान सयोडवणरास रा चळवळीन पयोतसाहन णदल आह. पणडत जवाहरलाल नहरचरा मागयादियानाखाली भारतान रा चळवळीच नततव कल. नतरचरा काळातही रा चळवळीला भारतान सकरीर

शसतासत सपधाया : महासतता एकमकाना िह-काटिह दणरासाठी फार मयोठा पमाणावर िसताची णनणमयाती कर लागलरा. अणधकाणधक सहारक असत बनवणराचरा सदभायात व तरास लागणार ततजान अवगत करणरासाठी सपधाया सर झाली. परत िसतासत सपधजमळ जागणतक िातता धयोकरात रईल राची जाणीव दयोनही महासतताना

62

झाल. महणजच रा कतात पनरयाचना करणरात आली. तरामळ लयोकिाहीकरणाला चालना णमळाली.

(३) पवया ररयोपमधील सयोखवहएत रणनरनचरा पभावाखालील दिानी भाडवलिाही व लयोकिाही मागायचा सवीकार कलरामळ तरील राजवटी बदललरा.

(४) सयोखवहएत रणनरनच णवघटन झाल व तरातन अनक नवी सवतत राषट णनमायाण झाली. रणिरा हा सयोखवहएत रणनरनमधील सवायत मयोठा दि हयोता.

पाणठबा णदला आह. िीतरदध सपषात आल तरीही रा चळवळीच महतव कमी झाल नाही.

मानवतावाद, जागणतक िातता व समानता रा िाशवत मलरावर अणलपतावादी चळवळ आधारलली आह. रा चळवळीन अलपणवकणसत राषटाना एकत रणरास पररत कल आह.

आतरराषटीर पशन िाततामर मागायान सयोडवणरास रा चळवळीन पयोतसाहन णदल. णनःिसतीकरण, मानवी हकाच सवधयान, राबाबत आगरही भणमका घतानाच अणलपतावादी चळवळीन गरीब व अणवकणसत राषटाचरा समसरा ठामपण माडलरा. एका नवरा आतरराषटीर आणरयाक वरवसरची (NIEO) मागणी रा चळवळीन कली.

रयोडकरात सागारच झालरास, िीतरदध सपल असल तरीही अणलपतावादी चळवळीच महतव कमी झाल नाही. रा चळवळीन अलपणवकणसत राषटाना एकत रणरास पररत कल. रा चळवळीन आणरयाक आणण सामाणजक बदलाच अनक पवाह आतरराषटीर राजकारणात आणल. रा राषटाना आतरराषटीर राजकारणात सनमानान उभ राहणराचा एक नवा णवशवास णदला.

शीियदधाची अिर : १९४५ पासन जागणतक राजकारणात पभावी असलल िीतरदध नतर सपषात आल. िीतरदधाची अखर ही एक मागील ितकाचरा िवटी झालली अतरत महतवाची घटना हयोती. िीतरदधाची अखर हयोणरास अनक बाबी कारणीभत हयोतरा. उदा.,

(१) सयोखवहएत रणनरनन आणरयाक खलपणाच धयोरण सवीकारल. राजराच अरयावरवसरवरील णनरतण णिणरल कल.

(२) सयोखवहएत रणनरनच ततकालीन अधरक णमखाईल गयोबायाचवह रानी ‘परसतयोईका’ (पनरयाचना) आणण गलासनयोसत (खलपणा) ही धयोरण अमलात आणली. रा धयोरणामळ माधरमावरील णनरतण कमी झाल. राजकरीर व आणरयाक कतात महतवपणया बदल

नाटयो ही सघटना आजही अखसततवात आह, परत णतच सवरप आता लषकरी नाही. रा सघटनत णकती दि आहत त ियोधा.

अस का ?

शबि सचवा.एकच महासतता असत व णतचरावर

जवहा अनक दि अवलबन असतात तवहा तरा आतरराषटीर वरवसरला आपण एकधरवीर वरवसरा महणता. दयोन महासततामधर झाललरा राषटाचरा णवभागणीला द णवधरवीकरण महणतात.

जवहा अनक दि महासतता महणन आतरराषटीर वरवसरत आकारास रतात तवहा तरा वरवसरला कार महणता रईल ?

‘रदधाचा फयोलपणा’ रा णवररावर णनबध णलहा. तरासाठी काही मद रर णदल आहत. रावर चचाया करा.* कयोणतराही समसरा चचाया व वाटाघाटीन

सयोडवता रतात.* रदधामळ समसरा सटत नाहीत.* रदधामळ णवकासाला खीळ बसत.

63

शीियदधानिरच जगसयोखवहएत रणनरनचरा णवघटनाबरयोबर िीतरदध

सपल. एककाळचरा रा महासततच णवघटन झालरान जागणतक राजकारणात महतवाच बदल घडन आल. उदा., जागणतक राजकारणात अमररका ही एकमव

महासतता उरली. राषटाराषटामधील वरापार व आणरयाक सबध

वाढणरास अनकल वातावरण णनमायाण झाल. भाडवल, शम, बाजारपठ, माणहती राचा जगभर पसार झाला. लयोकामधील णवचार-कलपनाचाही मकत सचार हयोऊ लागला.

सवयाच राषटानी वरापारी सबधाना पाधानर दणराच ठरवलरान अनर राषटाना ‘मदत’ करणराची कलपना माग पडली. तराएवजी आणरयाक सबध पसराणपत करणराच परतन हयोऊ लागल. महणजच पवषी आपलरा णवरयोधातील एखादा दिाला ‘ितराषट’ महणन सबयोधणराऐवजी ‘सपधयाक राषट’ ही सकलपना पढ आली.

सरकत राषट रा सघटनचरा जबाबदारीत वाढ झाली. जागणतक िातता व सरणकतता णटकवणरासाठी सरकत राषटाना अणधक ठयोस परतन कराव लागत आहत.

परायावरण रकण, मानवी हकाची जयोपासना, सती-परर समानता, नसणगयाक आपततीचा सामना रा बाबीना जागणतक सवरप पाप झाल.

जागतिकीकरण महणज काय ? : िीतरदधानतर वरापार व आणरयाक सबधामधर खलपणा आला. रापवषीच महटलरापमाण भाडवल, शम, बाजारपठा आणण माणहतीच जगभर सचरण हयोऊ लागल. जगभरचरा लयोकामधर णवचार, कलपनाची दवाणघवाण वाढली. माणहती ततजानातील कातीन जगातलरा घटना व घडामयोडी सवयात कळ लागलरा. दिाचरा सीमारराना पवषीइतक महतव राणहल नाही. रा सवया पणकराना जागणतकरीकरण अस महणतात. जागणतकरीकरणाच जस काही फारद झाल तसच काही तयोटही झाल आहत. उदा., णवणवध राषटाचरा अरयावरवसरा परसपरािी जयोडलरा गलरान वरापार वाढला, आणरयाक एकतीकरण वाढल, बाजारपठामधर मबलकता आली; परत तराचबरयोबर गरीब व शीमत राषटामधील दरी कमी झाली नाही.

रा पकरणात आपण १९४५ पासनचरा जागणतक घडामयोडीचा अभरास कला. िीतरदधकालीन जग, तरातील िसतसपधाया व णनःिसतीकरणाच परतन समजन घतल. जागणतकरीकरणाचा अरयाही अभरासला. पढील पकरणात आपण भारताचरा परराषट धयोरणाचा अभरास करणार आहयोत.

शोधा आतण सहभागी वहा !परायावरण रकणासाठीचरा कयोणतराही दयोन

जागणतक सघटनाणवररी माणहती णमळवा. तराची उद णदष तमहाला मानर असलरास तराचरातील सहभागाचरा सधी कयोणतरा आहत त ियोधा.

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पयणया करा.

(१) सवतत व सावयाभौम दिाची णमळन णनमायाण हयोणारी वरवसरा -

(अ) राजकरीर वरवसरा (ब) आतरराषटीर वरवसरा (क) सामाणजक वरवसरा

(ड) रापकरी नाही (२) राषटसघाची मखर जबाबदारी -

(अ) रदध टाळण (ब) वसाहतीच सवाततर (क) राषटाची अरयावरवसरा सावरण (ड) णन:िसतीकरण करण

सवाधयाय

64

(३) िीतरदध ........... रा घटनमळ सपल. (अ) सरकत राषटाची सरापना (ब) सयोखवहएत रणनरनच णवघटन (क) लषकरी सघटनाची णनणमयाती (ड) करबाचा सघरया२. पढीि तवधान चयक की बरोबर ि सकारण सपषट

करा. (१) पणहलरा महारदधानतर राषटसघाची णनणमयाती

झाली. (२) िीतरदधामळ जगाच एकधरवीकरण झाल. (३) णमखाईल गयोबायाचवह राचरा धयोरणामळ

लयोकिाहीकरणाला चालना णमळाली.

३. पढीि सकलपना सपषट करा. (१) िीतरदध (२) अणलपतावाद (३) परसपरावलबन (४) द णवधरवीकरण (५) जागणतकरीकरण

४. पढीि तवषयावर िमच मि वयक करा. (१) राषटसघान दसर महारदध टाळणरासाठी कयोणतरा

उपाररयोजना करारला हवरा हयोतरा? (२) िीतरदधाचरा काळात अणलपतावाद आवशरक

हयोता. (३) िीतरदधामळ मानवी कलराणाकड दलयाक झाल. (४) आजचरा काळात अमररकला पणतसपधषी महणन

कयोणतरा दिाचा महासतता महणन उदर हयोऊ िकतयो?

५. पढीि पशनाची रोिकयाि उतिर तिहा. (१) पणहल महारदध व दसर महारदध राचरात

पढील मद दाचरा आधार तलना करा.

मद पतहि महायदध

िसर महायदध

१. कालखड२. सहभागी राषट३. पररणाम - (राजकरीर व आणरयाक) ४. रदधयोततर सरापना झाललरा आतरराषटीर सघटना

(२) िीतरदधाची अखर हयोणरास कयोणतरा गयोषी कारणीभत ठरलरा?

(३) िीतरदधाचरा समापीनतर जागणतक राजकारणात कयोणत महतवाच बदल घडन आल?

उपकरम१. जगातील णवणवध राषट परसपरावर अवलबन असतात

ह उदाहरणासह सपष करा. २. ‘वसधव कटबकम ’ रा मलराची समाजात रजवणक

हयोणरासाठी तमही कार करणार आहात राची वगायात चचाया करा.

65

२ भारिाचया परराषटर धोरणाची वाटचाि

रा पकरणात आपण नवीन कार णिकणार आहयोत ?

आतरराषटीर वरवसरा, णतच सवरप आणण मागील ितकातील िीतरदध व तराच पररणाम इतरादी समजन घतलरानतर आता आपण तराचरािी सबणधत अनर णवरराची ओळख करन घणार आहयोत. तरानसार परराषट धयोरणाचा अरया, तरावर पररणाम करणार घटक तसच आपण भारताचरा परराषट धयोरणाच सवरप जाणन घणार आहयोत. परराषटर धोरण

अरया व महतव : सवयाच दि ह आतरराषटीर वरवसरच घटक असतात. तरातील कयोणतही राषट सवायारायान सवरपणया नसत, महणनच आतरराषटीर वरवसरत परसपरावलबन असत ह आपलराला समजल आह. ह परसपरावलबन मात काही मयोजकराच दिाचरा फारदाच णकवा णहताच असता कामा नर. त पतरक राषटाचरा णहताच असाव महणन परतन कराव लागतात. कयोणतरा राषटािी मती करारची, कयोणतरा गटात सामील वहारच णकवा आतरराषटीर राजकारणात कयोणती भणमका घरारची इतरादीणवररी पतरक दिाला णनणयार घराव लागतात. अस णनणयार घताना त णवचारपवयाक घराव लागतात. रा वचाररक चौकटीला परराषट धयोरण अस महणतात. पतरक सवतत व सावयाभौम राषट आपापल परराषटट धयोरण ठरवत. महणनच राषटामधील परसपरसबधाचा अभरास करणाऱरा आतरराषटीर राजकारणात परराषट धयोरणाला खप महतव असत.

राषटरीय तहिसबध : परराषट धयोरण महणज कार ह आपण रयोडकरात समजन घतल. राषटीर णहतसबध आणण परराषट धयोरण राचा अणतिर णनकटचा सबध असतयो. राषटीर णहतसबधाची जयोपासना परराषट धयोरणादार कली जात. महणनच परराषट धयोरणाचा णवसतत अभरास करणरापवषी आपलराला राषटीर णहतसबधाचा अरया व तराच महतव समजल पाणहज.

राषटीर णहतसबध महणज आपलरा दिाच सवाततर व सावयाभौमतव सरणकत ठवणरासाठी करारचरा उपाररयोजना. आपला आणरयाक णवकास साधन आपल सामररया वाढवणरासाठीचरा परतनाचाही राषटीर णहतसबधात समावि हयोतयो. आपलरा राषटासाठी फारदाच आणण रयोगर कार आह राचा णवचार करन जवहा णनणयार घतल जातात तवहा तरास आपण राषटीर णहतसबधाची जयोपासना अस महणतयो. रा अरायान कयोणतराही राषटाचरा राषटीर णहतसबधामधर पढील घटकाचा समावि हयोतयो. आपलरा दिाचरा सवाततर, सावयाभौमतव व

अखडतच रकण करण महणजच सरकण ह सववोचच राषटीर णहत असत.

आणरयाक णवकास हही एक महतवाच राषटीर णहत आह. आणरयाकदषटया दबयाल असणाऱरा राषटाला आपलरा सवाततराच जतन करण अवघड जात महणन सरकणाखालयोखाल आणरयाक णवकास ह राषटीर णहत महतवाच मानल जात.राषटरीय तहिसबध आतण परराषटर धोरण :

सरकण आणण आणरयाक णवकास रा राषटीर णहतसबधाची जयोपासना हयोईल रादषीन परराषट धयोरण आखल जात. महणनच राषटीर णहतसबध ही उद णदष मानली जातात, तर परराषट धयोरण ह ती पाप करणराच साधन ठरत. पररखसरती आणण काळानसार राषटाचरा उद णदषामधर बदल हयोत असतात. तरानसार राषटीर णहतसबधामधरही बदल हयोतात. तरा बदलाच

आपलराला जवहा एखादा दिाचा अभरास करारचा असतयो तवहा तरा दिाच सणवधान आणण परराषट धयोरण समजन घण आवशरक असत.

माहीि आह का िमहािा?

66

पणतणबब परराषट धयोरणात णदसन रत. महणनच परराषट धयोरण पवाही असत.

सघराजर वरवसरा असणाऱरा दिाना परराषट धयोरणाची आखणी करताना घटकराजराचाही णवचार करावा लागतयो. कारण िजारी राषटामधील घडामयोडीचा घटकराजरावर पररणाम हयोतयो. उदा., शीलकतील घडामयोडीचा तणमळनाडवर आणण बागलादिात काही घडलरास पखशचम बगाल आणण ईिानरकडील राजरावर तराचा पररणाम हयोतयो.

चिा, चचाया करया.पररखसरती आणण काळानसार परराषट

धयोरणात बदल हयोत असल तरी काही दिाच परराषट धयोरण काही िाशवत मलरावर आधारलल असत. उदा., भारताच परराषट धयोरण आतरराषटीर िातता, मानवी हक, सरणकतता रा मलरावर आधारलल आह. ती साधर करणरासाठी परराषट धयोरणात कयोणतरा तरतदी असलरा पाणहजत अस तमहाला वाटत ?

परराषटर धोरण तनखशचि करणार घटक : आतरराषटीर वरवसरत कयोणतरा राषटािी किा पकारच सबध ठवारच ह परराषट धयोरणाचरा आधार ठरत; परत परराषट धयोरण ठरवताना अनक घटकाचा तरावर पररणाम हयोत असतयो.

१. िशाच भौगोतिक सरान : तमही परवीगयोल पाणहला असल णकवा जगाचा राजकरीर नकािा पाणहला असल. तरावरन कयोणतराही राषटाच भौगयोणलक सरान तमहाला णदसत. काही दि अनर दिापासन दर अतरावर आहत, तर काही राषटाचरा आजबाजला अनक िजारी दि आहत. काही राषटाना मयोठा समदणकनारा लाभला आह, तर काही राषटाकड भरपर खणनजसपतती आह. रयोडकरात, दिाचा आकार, लयोकसखरा, जणमनीचा पयोत, दिाला लाभलला समदणकनारा, नसणगयाक साधनसपततीची उपलबधता रा सवयाच बाबी परराषट धयोरण ठरवताना णवचारात घरावरा लागतात.

२. राजकीय वयवसरा : लयोकिाही सवरपाचरा राजकरीर वरवसरत ससदला परराषट धयोरणाचरा णनणमयातीत महतवाच सरान असत. कारण परराषट धयोरणासबधीचरा णवररावर ससदत चचाया हयोत, णवरयोधी पक पशन णवचारन परराषट धयोरणावर णनरतण ठव पाहतात.

आपलरा दिातील िातता व सररया णजतक महतवाच णततकच त िजारी दिामधर सदधा असण महतवाच असत. महणनच िजारी राषटात लयोकिाही णनमायाण वहावी महणन भारताला परतन कराव लागतात.

अस का कराव िागि ?

३. अरयावयवसरा : आधणनक काळात कयोणतराही दिाचरा आणरयाक खसरतीला परराषट धयोरण ठरवणरात फार महतव पाप झाल आह. आणरयाक णवकास ह सवयाच राषटाच सवायत महतवाच उद णदष बनल आह. तरामळ अरयावरवसरचा परराषट धयोरणावर दयोन पकार पररणाम हयोतयो.

(१) दिाची अरयावरवसरा मजबत करणरासाठी अनर राषटािी पसराणपत करारच आणरयाक सबध, आरात-णनरायात, जागणतक वरापारात सहभाग इतरादी बाबी परराषट धयोरणाला आकार दतात.

(२) सधराचरा जागणतक वरवसरत आणरयाक सरणकततच मद राषटीर सरणकततइतकच महतवाच मानल जातात. आणरयाक सरणकतता णजतकरी भकम णततक सामररयािाली राषट महणन मानरता णमळत. अरयावरवसरा मजबत असणार दि कमी परावलबी असतात व तराना सवततपण परराषट धयोरण आखता रऊ िकत.

४. राजकीय नितव : परराषट धयोरण ठरवणरात राषटपती, पधानमती, परराषटमती, सरकणमती,

67

अरयामती, गहमती राचा वाटा असतयो. परराषट धयोरणातील साततर णटकवन त सधारणराचा परतन रा पदावरील वरकती करतात. उदा., पणडत जवाहरलाल नहरनी भारताचरा परराषट धयोरणात अणलपतावादाची भर घातली. अटलणबहारी वाजपरी रानी भारत-चीन सबध सधारणरात मयोठ रयोगदान णदल आह.

धयोरणासबधीचा अणतम णनणयार जरी पधानमती व तराच मणतमडळ घत असल तरी तरा णनणयारापरयत पयोहचणरासाठी पिासकरीर रतणा मदत करत. परराषट धयोरणास आवशरक अिी माणहती गयोळा करण, णतच णवशलरण करण, तरावर आधाररत रयोगर सला दण इतरादी काम पिासकरीर अणधकारी पार पाडतात. राचबरयोबर राषटीर सरका सलागार ही महतवाची भणमका णनभावतात.

िमहािा पटि का ? पटलयास का व न पटलयास का नाही ह तवसिारान तिहा.

राषटाच आणरयाक सामररया वाढवणरासाठी कवळ गररबी दर करणरावर भर न दता सपतती व करिकती वाढवणराच परतन कल पाणहजत.

यािी पयणया करा.खाली काही नतराची नाव व तरानी कलल

रयोगदान राबाबत माणहती णदली आह. उदा., लालबहादर िासती : ताशकद करार. रापमाण पढील रादी पणया करा.(अ) इणदरा गाधी : (ब) राजीव गाधी : (क) अटलणबहारी वाजपरी : खालील धयोरणाचा पाठपरावा करणार पधानमती कयोण आहत ?(अ) : पवजकड पहा.(ब) : आतरराषटीर पातळीवरन

भारतात गतवणक वाढवणराच परतन

िमही काय कराि ?परराषट सणचव रा पदावर तमही काम

करत आहात. पधानमती चीनला भट दणार आहत. परराषट सणचव महणन परराषट वरवहार मतालरातफफ तमही पधानमतराना चचजसाठी कयोणत णवरर सचवाल ?

भारिाच परराषटर धोरण

परराषट धयोरणाणवररी पारणमक माणहती घतलरानतर आता अापण भारताचरा परराषट धयोरणाणवररी जाणन घणार आहयोत.

१९४७ साली भारताला सवाततर णमळाल आणण तवहापासन भारतान आपल परराषट धयोरण सवततपण आखणरास सरवात कली. भारताचरा सणवधानातील मागयादियाक ततवामधर राजरान परराषट धयोरण कस अाखाव राणवररी तरतद कली आह. मागयादियाक ततवामधील कलम ५१ नसार परराषट धयोरणाची एक वरापक चौकट सपष करणरात आली आह. तरानसार भारतान आतरराषटीर िातता व सरणकततचरा जतनाला पाधानर दाव, आपलरा अातरराषटीर समसरा णकवा वाद िाततचरा मागायान सयोडवावत अस सपष कल आह. अनर राषटािी मतीपणया सबध ठवण व आतरराषटीर कारदाचा आदर करण हही आपलरा परराषट धयोरणाच उद णदष मानल आह. भारताच आतापरयतच परराषट धयोरण रा चौकटीत णवकणसत झाल आह.

५. पशासकीय घटक : परराषट धयोरणाचरा णनणमयातीत परराषट वरवहार मतालर, परराषट सणचव, परदिातील दतावास, राजनणतक अणधकारी इतरादी पिासकरीर घटकाचा समावि असतयो. परराषट

68

आतरराषटीर िातता व सरणकतता सरापन करण.राषटाराषटात नरायर व सनमाननीर सबध पसराणपत करण.आतरराषटीर वरवहारात आतरराषटीर कारदा आणण करार राबदल आदर वद णधगत करण.लवादाचरा साहायरान आतरराषटीर वादाची िाततामर सयोडवणक करण.

भारिाचया परराषटर धोरणाची आणिी काही उि तिषट पढीिपमाण :* िजारी दिािी व अनर दिािी मतीपणया सबध

जयोपासताना आपलरा दिाचरा सरकणास बाधा रणार नाही राची काळजी घण. राषटाचरा भौगयोणलक सीमाररा सरणकत राहतील राबाबत तडजयोड न करण.

* भारताचरा एकतच व एकातमतच सरकण करण.* दसऱरा दिात वासतवर करणाऱरा आपलरा

नागररकाचरा णहताच रकण करण. ही जबाबदारी तरा तरा दिातील भारतीर दतावास पार पाडतात.

* भारताचरा आणरयाक णवकासासाठी परराषटाबरयोबर आणरयाक व वरापारी सबध पसराणपत करण.भारिाचया परराषटर धोरणाचा आढावा :

भारताचरा परराषट धयोरणाचा आढावा अापण दयोन टपपरामधर घऊ. पणहला टपपा हा सवाततरापासन त १९९० परयतचा मानता रईल. दसरा टपपा १९९० नतर त आजपरयतचा असल. भारिाच परराषटर धोरण : सरवािीचा टपपा

प.नहरनी भारताचरा परराषट धारणाची आखणी सरवातीचरा काळात कली. भारताचरा परराषट धयोरणादार तरानी वसाहतवादास णवरयोध कला. आतरराषटवादी भणमका घऊन जागणतक िातता व सरणकततला पाधानर णदल. रा काळातील भारताचरा

भारिीय सतवधानाच किम ५१

परराषट धयोरणावर तीन बाबीचा पभाव हयोता. (१) सवया आतरराषटीर घडामयोडीच आकलन कयोणतराही सततचरा दबावाणिवार, सवततपण करणराचा परतन कला. िातता ह नहमीच भारताचरा परराषट धयोरणाच वणिषटय राणहल आह. (२) पाणकसतान आणण चीन रा दिाकडन असणार धयोकही णवचारात घणरात आल. (३) सवावलबनाचा आगरह व तरावर असणारा परराषट धयोरणाचा भर हही ततकालीन परराषट धयोरणाच वणिषटय हयोत.

अगदी सरवातीचरा काळात भारतान आपलरा परराषट धयोरणादार आणिरा खडातील दिाबरयोबर सबध सधारणराच परतन कल. आणिराई राषटािी सहकारया करन णवकास साधणराचा आणण आपल सवाततर अबाणधत ठवणराचा परतन रा काळात झाला. ही पादणिक णकवा कतीर णवकासाची कलपना पढ आणफकपरयत णवसतारीत झाली; परत काही आफयो-आणिराई दि अमररका व सयोखवहएत रणनरन राचरा िीतरदधकालीन लषकरी सघटनाच सदसर झाल. तरामळ पादणिक णवकासाची पणकरा राबली. तरानतर रिावकाि ज दि िीतरदधातील लषकरी सघटनामधर समाणवष झाल नाहीत तरानी अणलपतावाद सकलपनला पाणठबा णदला. िातता आणण सवाततर ही दयोन ततव अणलपतावादी धयोरणाची मलभत ततव झाली.

रा काळात भारताला िजारी राषटाबरयोबर झाललरा सघरायाला तोड दाव लागल. भारत आणण पाणकसतानमधर १९४७-४८ आणण १९६५ मधर काशमीर पशनावरन रदध झाल. १९७१ मधर झाललरा णतसऱरा रदधान पाणकसतान अलग हयोऊन सवतत बागलादिाची णनणमयाती झाली.

१९७० चरा दिकात भारताचरा परराषट धयोरणात एक पकारच सररया हयोत. दणकण आणिरामधर एक पबळ पादणिक सतता महणन भारताचा उदर झाला हयोता. १९७४ मधर भारतान अणचाचणी करन अणसियोधनाचरा कतातील आपली कमता णसदध कली. १९८० पासन मात काही बदलाना सरवात

69

भारिाचया परराषटर धोरणाि पतिि नहरच योगिान : जागणतक णकवा आतरराषटीर घडामयोडीच

आपण सवततपण आकलन कराव ही तराची भणमका हयोती.

िाततचरा धयोरणाचा तरानी पाठपरावा कला.

िमहािा शोधिा यईि का ?* आणरयाक णवकास दर महणज कार ?* भारत, नपाळ, भटान राचरा आणरयाक

णवकास दराचा तकता तरार करा.

िसरा टपपा : १९९१ ि आजपययि* भारताच दसऱरा टपपरातील परराषट धयोरण अणधक

वरापक आणण गणतिील बनल. िीतरदधयोततर काळात राजकरीर व लषकरी सबधानाच पाधानर राणहल नाही. परराषट धयोरणात अरयाकारण, वरापार, णिकण आणण ततजान अिा अनक पलचा समावि झाला. १९९१ नतर भारतान आणरयाक वरवसरवरील सरकारी णनरतण कमी करन मकत आणरयाक धयोरण सवीकारल. तरामळ साहणजकच िजारी दिाबरयोबरील वरापारात वाढ झाली. जागणतक वरापारात आपला सहभाग वाढला. आणरयाक णवकास दर वाढवणराच परतन हयोऊ लागल.

झाली. दणकण आणिराई राषटामधर सहकारया वाढीस लागाव महणन साकक ही सघटना सरापन करणरात आली. चीनबरयोबर असणार सबध सधारणरासाठी भारतान सवाद सर कला. सरणकततचरा कतातील सहकारायासाठी अमररकबरयोबर भारतान दवाण-घवाणीस सरवात कली.

पतहिा टपपा : १९४७ ि १९९०

* िीतरदधाचरा पाशवयाभमीवर भारतान अणलपतावादाचा सवीकार कला. तरामळ सवयाच राषटािी मतीपणया सबध ठवण, णवकासासाठी रयोगर ती मदत णवणवध राषटाकडन घण राला रा काळात पाधानर हयोत. अणलपतावादी धयोरणामळ भारताला आपलरा णवकासासाठी दयोनही महासतताकडन मदत णमळवण िकर झाल.

* सरकण वरवसरा बळकट करणरावर रा काळात भर हयोता. तरासाठीच ततजान आरात करणरात आल. सयोखवहएत रणनरन, फानस आणण जमयानी इतरादी दिानी रासाठी भारताला साहायर कल.रा कालखडात भारताला काही आवहानाना

सामार जाव लागल. तरामधर पाणकसतानिी सघरया आणण बागलादिाची णनणमयाती तसच चीनिी सघरया राचा समावि हयोतयो.

१९७४ मधर भारतान अणचाचणी करन आखणवक सियोधनाचरा कतातील आपली कमता णसदध कली.

* १९९० नतरचरा दिकात आनिर आणिराई राषटािी महणजच णसगापर, रारलड, खवहएतनाम, इतरादी राषटािी असणार आपल आणरयाक सबध अणधक बळकट झाल. इझाएल, जपान, चीन, ररयोपीर सघ राचरािी असणारी आपली दवाण-घवाण अणधक वाढली.

* आतरराषटीर आणण पादणिक पातळीवरील अनक आणरयाक सघटनामधर भारताचा सहभाग वाढला. उदा., जी-20 आणण BRICS (Brazil, Russia, India, China, South Africa).

तरिकस - बोधतचनह

70

* अमररकबरयोबरच आपल सबध अणधक दढ झाल आहत. परसपरावरील णवशवास वाढला. आतरराषटीर समहात भारताच सरान उचावल.

* भारताच आखणवक धयोरण भारताचरा परराषट धयोरणाचा एक महतवाचा भाग आह. अणिकतीचा अरया आणण णतच उपरयोग राचा अभरास तमही इणतहास, भगयोल णकवा रसारनिासत रा णवररामधर कला असल. अणिकतीच महतव लकात घऊन भारतान सवाततरानतर लगच अणऊजाया कारयाकमाचा पारा घातला. तरासाठी अणऊजाया णवभाग आणण अणऊजाया आरयोग सरापन कला. अणऊजाया आरयोगाच पणहल अधरक डॉ. हयोमी भाभा हयोत. ऊजजची णनणमयाती हा तरामागील मखर उदि असला तरी लषकरी कमता णनमायाण करण हही तराच एक उद णदष हयोत. तरानसार १९७४ साली भारतान पयोखरण रर पणहली अणचाचणी कली. १९९८ साली दसरी अणचाचणी करन भारतान अणवसत णनमायाण कली आहत. अणवसत वाहन नणारी कपणासतही आपण तरार कली असन तरासाठी वारदल आणण नौदलही सकम करणरात आल आहत.

भारत आता एक अणवसतधारी राषट आह; परत एक जबाबदार अणवसतधारी राषट अिी भणमका आपण सवीकारली आह. णनःिसतीकरणाचरा परतनाना भारत साततरान पाणठबा दत आह. कारण जगात िातता व सरणकतता असावी हीच भारताची भणमका आह.

परराषट धयोरणाचा अिा पकार आढावा घतलरानतर पढील पकरणात आपण भारताचरा सरका वरवसरचा अभरास करणार आहयोत.

भारत आणण अमररका रा दयोनही दिात अनक बाबतीत सारखपणा आह. उदा., दयोनही दिात लयोकिाही आह. अस साधमरया दाखवणाऱरा आणखी काही बाबी ियोधा व तरावर एक पकलप तरार करा.

करन पहा.अणवसत अतरत णवनािकारी असतात. महणन

तराचा कधीही वापर हयोणार नाही, रासाठी साततरान परतन करण आवशरक असत. अणवसताचा पसार रयोखणरासाठी पामखरान दयोन करार करणरात आल आहत. (१) अणवसत पसारबदी करार (NPT) (२) सवयकर अणचाचणी बदी करार (CTBT). रा दयोनही करारातील अटी कवळ बडा दिाचराच फारदाचरा असलरान व णवकसनिील दिावर जाचक णनबयध घालणाऱरा असलरान रा करारावर भारतान सवाकरी कली नाही.

माहीि आह का िमहािा?

अणवसत णनमायाण करणाऱरा दिाची सखरा अणधकाणधक हयोत आह. अणवसताचा पसार रयोखणरासाठी तमचरा वगायातफफ एक णनवदन तरार करा. वततपतात त पणसदध करणरासाठी परतन करा.

करन पहा.

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पयणया करा.

(१) अणऊजाया आरयोग सरापन करणराचा मखर

उदि........... हा हयोता. (अ) लषकरी कमता णनमायाण करण

(ब) अणचाचणी करण

सवाधयाय

71

४. अणवसत सजजिमळ जागतिक शाििस धोका तनमायाण झािा आह, यातवषयी िमहािा काय वाटि?

५. िािीि पशनाची रोिकयाि उतिर तिहा. (१) भारताच परराषट धयोरण कयोणतरा मलरावर

आधाररत आह ? (२) भारत-चीन सबध सधारणरास कयोणी कयोणी

रयोगदान णदल ? (३) भारताचरा परराषट धयोरणाची उद णदष णलहा.

६. पढीि सकलपनातचत ियार करा.

उपकरम पाचीन काळात भारताच कयोणकयोणतरा दिािी वरापारी

सबध हयोत, तराची माणहती णमळवा.

(क) अणवसताचा पसार रयोखण (ड) ऊजजची णनणमयाती (२) जगातील सवया राषटाच सवायत महतवाच उद णदष

........ बनल आह . (अ) आखणवक णवकास (ब) आणरयाक णवकास

(क) अणचाचणी (ड) सरका वरवसरा (३) भारताचरा परराषट धयोरणात पामखरान खालील

बाब महतवाची आह. (अ) मकत आणरयाक धयोरण (ब) परसपरावलबन

(क) अणलपतावाद (ड) आखणवक णवकास

(४) इ.स.१९७४ साली भारतान........... रा णठकाणी अणचाचणी कली.

(अ) शीहरीकयोटा (ब) रबा (क) पयोखरण (ड) जतापर

२. पढीि तवधान चयक की बरोबर ि सकारण सपषट करा.

(१) प. नहरनी भारत-चीन सबध सधारणरास मयोठ रयोगदान णदल.

(२) अटलणबहारी वाजपरी रानी पाणकसतानसयोबत सबध सधारणरास पढाकार घतला.

३. पढीि सकलपना सपषट करा. (१) भारताच परराषट धयोरण (२) राषटीर णहतसबध (३) जागणतक िातता

परराषट धयोरण णनखशचत करणार घटक

72

चिा, रोिी उजळणी करया !मागील पकरणात आपण भारताचरा परराषट

धयोरणासबधी अभरास कला. परकरीर आकमण आणण अतगयात अवरवसरपासन सरकण करण, सीमाररा सरणकत ठवण ह राषटाच पारणमक णहतसबध असतात हही आपलराला समजल. तरासाठी पतरक राषट, राषटीर पातळीवर एक भकम सरका वरवसरा णनमायाण करत. भारतानही अिी राषटीर सरका वरवसरा णनमायाण कली असन रा पकरणात आपण णतच सवरप आणण सरका वरवसरसमयोरील आवहान णवचारात घणार आहयोत.

राषटरीय सरका महणज काय ?आतरराषटीर वरवसरा सावयाभौम राषटाची

बनलली आह. ही सावयाभौम राषट जरी एकमकाना सहकारया करत असली तरी तराचरात काही वळस सघरयाही हयोतात. राषटाराषटामधर सीमाररसबधी वाद असतात, तर काही वळस पाणीवाटपावरन तराचरात सघरया णनमायाण हयोतात. आतरराषटीर कराराच पालन न करण, परसपरािी सतत सपधाया करण, िजारी दिातन णनवायाणसताच लोढ रण ही सघरायाची काही अनर कारण अस िकतात. राषटामधर अिा पकार परसपरणवरयोधी णहतसबध णनमायाण झालरास तराच णनराकारण तडजयोडी, चचाया राचरा आधार कल जात; परत अस परतन जवहा अपर ठरतात तवहा एखाद राषट रदधाचाही णवचार करत. एका राषटान दसऱरा राषटावर आकमण करण, राषटाचरा सावयाभौमतवाला आवहान दण रामळ राषटाचरा सरकला धयोका णनमायाण हयोतयो. आकमक राषटाचरा लषकरी सामररायामळ अिा पकारच आवहान णनमायाण हयोत. कयोणतराही पररखसरतीत राषटाचरा सावयाभौमतवाच आणण अखसततवाच रकण करण ह राजराच पणहल कतयावर आणण जबाबदारी असलरान राजराला आपली सरका वरवसरा कारम सजज आणण अदरावत

ठवावी लागत. राला राषटीर सरका अस महणतात.

राषटरीय सरकच जिन करणयाच मागया

राषटाचरा सरकचा सबध भौगयोणलकतिी जयोडलला आह. कारण भौगयोणलकदषटया अणधक णनकट असणाऱरा राषटाकडन राषटीर सरकला धयोका णनमायाण हयोणराची िकरता असत. आपलरा भौगयोणलक सीमारराना असलला धयोका कयोणता अाह व तयो कयोणाकडन आह ह ओळखण महतवाच असत.

हा धयोका दर ठवारचा असल तर तरासाठी राषटाला आपली लषकरी ताकद वाढवावी लागत. आधणनक ततजानाचा अवलब करन धयोकराणवररी अदाज बाधण, िसतासतणनणमयाती, सरकण दलाच आधणनकरीकरण व ती अदरावत करण इतरादी मागया अवलबल जातात.

रदधाचरा मागायान सघरया णनराकरण करण व राषटीर सरकची जपणक करण अणधक तणावाच आणण आतरराषटीर िातता धयोकरात आणणार असत महणन काही राषट अनर राषटाचा पाणठबा णमळवन राषटीर सरकला असणारा धयोका कमी करणराचा परतन करतात.

परसपरपरक आणण परसपरणवरयोधी णहतसबधाची काही उदाहरण भारत आणण िजारी दिाचरा सदभायत तमहाला सागता रतील का ?

सागा पाह ?

तवचार करा आतण सचवा.िसतसामररायाबाबत सवया दि समान पातळीवर

नाहीत. अिा पररखसरतीत जर आपलराला िसतकपातीच धयोरण जागणतक पातळीवर राबवारच असल तर कार कराव लागल ?

३ भारिाची सरका वयवसरा

73

भारिाची सरका यतणा : भदल, नौदल आणण वारदल रा सरकण करणाऱरा तीन दलाचा भारताचरा सरका रतणत समावि आह. भारताचरा भौगयोणलक सीमाच रकण करणराची जबाबदारी भदलावर असत, तर नौदल भारताचरा सागरी सीमाच रकण करत. भारताचरा हवाई सीमा व अवकािाच रकण करणराची जबाबदारी वारदलाची असत. रा तीनही दलावर सरकण मतालराच णनरतण असत. भारतातील भदल खप मयोठ असन त जगातील सातवरा कमाकाच

ह िमहािा पटि का ?लषकरी ताकद वाढवणराचरा परतनात राषट

परसपरािी िसतसपधाया सर करतात. िसतसपधजमळ असरणकततची भावना अणधकच वाढत. असरणकततची भावना राषटीर सरकला असणार धयोकही वाढवत. ह धयोक टाळणरासाठी िसतसपधजची नवह तर िसतकपातीची गरज आह.

पररचि वाचा आतण तयािािीि पशनाची उतिर तिहा.

आतरराषटीर सघरया िाततचरा आणण वाटाघाटीचरा माधरमातन सयोडवणराचा परतन पतरक राषटान कला पाणहज. तरासाठी राषटाराषटामधील सवाद आणण दवाणघवाण वाढली पाणहज. राषटाराषटामधर णजतक जासत परसपरावलबन, णततकरी अणधक िातता व सरणकतता वाढल. तरामळ आतरराषटीर सहकारया वाढणरास चचाया व वाटाघाटीसाठी वगवगळी माधरम आणण वरासपीठ उपलबध हयोतील. आणरयाक नकसानीचरा भीतीमळ राषट रदध टाळणराचा परतन करतील.१. वरील पररचछदातन कयोणता सदि णमळतयो ?२. राषटाराषटामधील सवाद कसा वाढल ?३. अाणरयाक नकसान आणण रदध राचरात

कयोणता सबध आह ?

मानल जात. भदलाचरा पमखाला ‘जनरल’ अस महणतात. नौदलाच पमख ‘ॲडणमरल’ असतात, तर वारदलाचरा पमखाला ‘एअर चीफ माियाल’ अस महणतात. रा तीनही पमखाची नमणक भारताच राषटपती करतात.

भारताच राषटपती सवया सरकण दलाच सरसनापती (Supreme Commander of the Defence Forces) असतात. राषटपतीचरा समतीणिवार सरकण दलाना रदध अरवा िाततसबधी णनणयार घता रत नाहीत. कारण राषटपती नागरी सततच पणतणनणधतव करतात. लयोकिाहीत नागरी नततव लषकरी नततवापका शष मानल जात.

भारताचरा सरका रतणतील तीनही सरकण दल अदरावत असावीत, रासाठी अनक उपाररयोजना कलरा जातात. तरासाठी काही सियोधन ससराही

शोधा महणज आणिी समजि...लषकरी राजवट महणज कार ?अिा राजवटीमधर लयोकिाही असत का ?

भयिि

नौिि

वायिि

74

सरापन कलरा आहत. सरकण दलातील सवया शणीचरा वरकतीना आपल काम उततम पकार पार पाडता राव रासाठी आपलरा दिात अनक पणिकण ससराही आहत. उदा., पण ररील निनल णडफनस ॲकडमी, णदली ररील निनल णडफनस कॉलज इतरादी.

तनमिषकरी िि : भारतातील सरकण दलाना मदत करणरासाठी णनमलषकरी दल असतात. ती पणयातः लषकरीही नसतात व नागरीही नसतात. महणन तराना ‘णनमलषकरी दल’ अस महटल जात. सरकण दलाना साहायर करण ह तराच पमख काम असत. सीमा सरका दल (Border Security Force), तटरकक दल (Coast Guard), कदीर राखीव पयोलीस दल (Central Reserve Police Force), जलद ककणतदल (Rapid Action Force) राचा णनमलषकरी दलात समावि हयोतयो.

रलवसरानक, तलसाठ, पाणीसाठ इतरादी महतवाचरा णठकाणाच सरकण करणराची जबाबदारी णनमलषकरी दलाची असत. तसच नसणगयाक णकवा मानवणनणमयात आपततीच वरवसरापन करणरात तराचा सहभाग असतयो. िाततचरा काळात दिाचरा आतरराषटीर सीमाच रकण करणराची जबाबदारी णनमलषकरी दलावर असत.

सीमजवळचरा भागात राहणाऱरा नागररकाचरा मनात सरणकततची भावना णनमायाण करण, तसकरी रयोखण, सीमवर गसत घालण ही काम सीमा सरका दल करत.

भारताचरा सागरी णकनाऱराच रकण करणरासाठी तटरकक दलाची णनणमयाती करणरात आली आह. भारताचरा सागरी हदीतील मचछीमारी वरवसारास सरकण दण, सागरी मागायावरील चयोरटा वरापार राबवण इतरादी काम तटरकक दल पार पाडत.

कारदा व सवरवसरा राखणराचरा कामी णवणवध राजरातील पिासनास मदत करणराच काम कदीर राखीव पयोलीस दल करत.

बाबसफयोट, दग रामळ दिाचरा सरकस धयोका णनमायाण झालरास वगवान हालचाली करन जनजीवन सरळीत करणराच काम जलद ककती दल करत.

णवदाररायमधर णिसत व लषकरी णिकणाची आवड णनमायाण वहावी रा हतन राषटीर छातसना महणज एन.सी.सी.ची सरापना करणरात आली आह. रात िाळा, महाणवदालरातील णवदारषी-णवदाणरयानीना सहभागी हयोता रत.

गहरकक िि : सवाततरपवया काळात गहरकक दल (हयोमगाडया) ही सघटना सरापन करणरात आली. गहरकक दलात सहभागी हयोऊन नागररक दिाचरा सरकणास साहायरभत ठर िकतात. वीस त पसतीस वरज वरयोगटातील कयोणतराही सती-परर नागररकास रा दलात भरती हयोता रत.

पयोणलसाचरा बरयोबरीन सावयाजणनक सरणकतता राखण, दगल व बद रा काळात दध, पाणी, इतरादी जीवनावशरक वसतचा परवठा करण, वाहतकरीची वरवसरा करण, भकप, पर अिा नसणगयाक आपततीचरा वळी लयोकाना मदत करण इतरादी काम रा दलास पार पाडावी लागतात.भारिाचया सरतकििपढीि आवहान सवाततरापासन आजपरयत भारताचरा सरणकततला

पाणकसतान आणण चीन रा राषटानी धयोका णनमायाण करणराचा परतन कला आह. भारत आणण पाणकसतान राचरात अनक वादगरसत पशन आहत. उदा., काशमीरची समसरा, पाणीवाटपाणवररीच तट, घसखयोरीची समसरा, सीमावाद, इतरादी. ह पशन चचाया आणण वाटाघाटीचरा माधरमातन सयोडवणराचा परतन भारत साततरान करत आह. (भारत-पाणकसतान सबधाणवररी तमहाला पकरण ६ मधर अणधक अभरासारला णमळणार आह.)

आणिरा खडात भारत आणण चीन ह महतवाच दि आहत. १९६२ मधर चीनबरयोबर आपल रदधही झाल आह. भारताचरा िजारी असणाऱरा

75

चचाया करा. मानवी सरकसाठी लयोकिाही िासन वरवसराच

उपरकत आह अस तमहाला वाटत का ? चचजत तमही कयोणत मद माडाल ?

मानवी सरकसाठी कौटणबक पातळीवर कयोणत परतन करता रतील ?

राषटावर आपल पभतव पसराणपत करणराचा परतन चीन करत असलरामळ भारत-चीन सबधात तणाव आह. सीमाररबाबत भारत-चीन रामधर वाद आह.

भारताचरा सरणकततला कवळ बाहरचरा राषटाकडनच धयोका आह अस नाही तर अतगयात कतातनही सरणकतता धयोकरात आणणराचा परतन हयोत आह. राषटीर सरकचरा सदभायात आता बाह सरणकतता व अतगयात सरणकतता असा फरक महतवाचा राणहला नाही. धमया, पादणिकता, वचाररक, वाणिक, आणरयाक रावर आधाररत अनक बडखयोर चळवळी, अतगयात कतात अखसररता णनमायाण करत आहत. उदा., नकलवादी चळवळ.

दहितवाद ह भारताचरा अतगयात सरकचरा सदभायातील सवायत मयोठ आवहान आह. दहितवाद ही एक जागणतक समसरा असन दहितवाद नष वहावा महणन भारत परतनिील आह.

मानवी सरकाराषटीर सरकचरा कलपनत िीतरदधानतरचरा

काळात बदल झाला असन ती अणधक वरापक झाली आह. राषटीर सरका महणज कवळ दिाची सरका नाही तर तरात राहणाऱरा माणसाचीही सरका असा नवा णवचार तरात आला आह. कारण दिाची सरका ही अणतमतः माणसासाठीच असत. महणनच माणस कदसरानी ठवन नवरान कलला सरकचा णवचार महणज मानवी सरका हयोर. मानवी सरकत माणसाच सवया पकारचरा धयोकरापासन सरकण करन तराना णिकण, आरयोगर व णवकासाचरा सधी पाप करन दण अपणकत आह.

णनरकरता, दाररदर, अधशदधा, मागासलपणा दर करन सवायना सनमानान जगणरासाठी पयोरक पररखसरती णनमायाण करण राचाही समावि मानवी सरकत हयोतयो. अलपसखर व दबयाल गटाचरा हकाच सरकणही मानवी सरकसाठी आवशरक आह.

मानवी सरकिा असणारी आवहान(१) मानवी सरकला असणार सवायत मयोठ

आवहान महणज दहितवाद. दहितवादाच लकरच सामानर, णनरपराध माणस असतात. तराचरा मनात दहित णकवा भीती णनमायाण करन तराचरामधर असरणकततची भावना णनमायाण करण हा दहितवादाचा हत असतयो. तरामळ मानवी सरकसाठी दहितवाद नष करण आवशरक आह.

िमहािा काय वाटि ?समाजातला वाढता णहसाचार मानवी सरकला

धयोका णनमायाण करत आह. णहसाचार वाढ नर महणन सवया पातळावर किापकार िातता पणकरा णनमायाण करता रतील ?

(२) परायावरणातील बदलामळ व पदरणामळही मानवी जीवनाला धयोका णनमायाण झाला आह. एड स, डगर, णचकनगणनरा, सवाईन फ, इबयोला रासारखरा रयोगानी मयोठच आवहान णनमायाण कल आह. अिा रयोगापासन मानवाच सरकण हाही मानवी सरकचा घटक मानला जातयो.

भारताचरा सरका वरवसरच सवरप आपण रा पकरणात अभरासल. राषटीर सरका त मानवी सरका असा सरकसबधीचरा कलपनत झालला बदलही आपण रा पकरणात समजन घतला. पढील पकरणात आपण सरकत राषट रा आतरराषटीर सघटनचा अभरास करणार आहयोत. मानवी सरकसाठी ती कयोणतरा उपाररयोजना करत, त समजन घऊ.

76

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पयणया करा.

(१) भारताच ........ ह सवया सरकक दलाच सरसनापती असतात.

(अ) पधानमती (ब) राषटपती (क) सरकण मती (ड) राजरपाल

(२) भारताचरा सागरी णकनाऱराचरा रकणाची जबाबदारी असणार दल -

(अ) भदल (ब) तटरकक दल (क) सीमा सरका दल (ड) जलद ककणतदल

(३) णवदाररायमधर णिसत व लषकरी णिकणाची आवड णनमायाण करणरासाठी ........ ची सरापना करणरात आली.

(अ) बी.एस.एफ. (ब) सी.आर.पी.एफ. (क) एन.सी.सी. (ड) आर.ए.एफ.

२. पढीि तवधान चयक की बरोबर ि सकारण सपषट करा.

(१) मानवी सरणकततसाठी दहितवाद नष करण आवशरक आह.

(२) पतरक राषट सवत:साठी भकम सरका वरवसरा णनमायाण करत.

(३) भारत आणण पाणकसतान राचरात कयोणतच वादगरसत पशन नाहीत.

३. टीपा तिहा. (१) जलद ककणतदलाच कारया (२) मानवी सरका (३) गहरकक दल

४. आपि मि वयक करा. (१) भारताचरा सरका वरवसरिी सबणधत कयोणतरा

दलात सहभागी वहारला तमहाला आवडल? का?

(२) ‘िाततसाठी अणिकती’ रा धयोरणाणवररी तमच मत वरकत करा.

५. रोिकयाि उतिर तिहा. (१) राषटाचरा सरकला कयोणतरा बाबीपासन धयोका

णनमायाण हयोतयो ? (२) सीमा सरका दलाची कारज णलहा. (३) मानवी सरका महणज कार?

६. तििलया सयचननसार किी करा. १. सरका दलाणवररीचा पढील तकता पणया करा.

सरका ििाच नाव

कायय पमिसधया

काययारि पमिाच नाव

भदल ------- ---- ------------ ------- ॲडणमरल ----------- भारताचरा हवाई

सीमा व अवकािाच रकण करण.

---- -------

२. भारताचरा सरकपढील आवहान पढील सकलपना णचताचरा साहायरान दाखवा.

सरका वरवसरपढील

आवहान

उपकरम ‘भारताचरा सरणकततपढील आवहान’ रा णवररावर िाळत

चचायासत आरयोणजत करा.

सवाधयाय

77

४ सयक राषटर

रा पकरणात नवीन कार णिकणार आहयोत ? आतरराषटीर पातळीवर िातता व सरणकतता असावी महणन सरकत राषट ही आतरराषटीर सघटना सरापन करणरात आली. रा सघटनची उद णदष, ततव, रचना आणण िातता रकणातील णतची भणमका राचा अभरास पसतत पकरणात करारचा आह. सयक राषटर : पाशवयाभयमी

णवसावरा ितकाचरा सरवातीला दयोन महारदध झाली. रा महारदधामळ मयोठा पमाणावर जीणवत व णवततहानी झाली. रामळ जागणतक िातता पसराणपत करणरासाठी एक रतणा णनमायाण कली पाणहज रा जाणणवतन पणहलरा महारदधानतर राषटसघ आणण दसऱरा महारदधानतर सरकत राषट रा आतरराषटीर सघटनची सरापना करणरात आली. पणहलरा महारदधानतर सरापन झाललरा राषटसघाला फारस रि णमळाल नाही. पण दसऱरा महारदधामधर अणबॉमबचा वापर झालरानतर अिा पकारची णवनािकारी रदध राबली पाणहजत आणण ही सवयाच राषटाची सामणहक जबाबदारी आह, हा णवचार पढ आला. अिी जाणीव सवया राषटामधर णनमायाण करणरासाठी सरकत राषट रा सघटनची सरापना दसर महारदध सपलरानतर करणरात आली. सयक राषटराचया सरापनचा कािानकरम

दसऱरा महारदधाचरा दरमरान १४ ऑगसट १९४१ रयोजी इगलडच पधानमती णवनसटन चणचयाल आणण अमररकच अधरक फरकलीन डी. रझवलट राचरामधर अटलाणटक करार झाला. रा करारानसार रदध सपलरानतर आतरराषटीर सरका णनमायाण करणरासाठी एक कारमसवरपी वरवसरा णनमायाण करणराचा णनणयार घणरात आला. रा णनणयारावर १९४४ आणण १९४५ मधर झाललरा दयोसत राषटाचरा परररदत णवसतत चचाया करणरात आली व तरानसार आतरराषटीर सघटना सरापन करणराचरा कराराचा

मसदा तरार कला गला. अमररकतील सनफाखनससकयो रर १९४५ मधर पननास राषटाचरा पणतणनधीनी सणवसतर चचाया करन सरकत राषटाची सनद तरार कली. रा सनदवर सवाकऱरा हयोऊन रदध सपताच २४ ऑकटयोबर १९४५ रयोजी ‘सरकत राषट’ रा सघटनची सरापना करणरात आली. सरकत राषट ही सावयाभौम राषटाची सघटना आह.

रदधकाळात झाललरा परररदामधर भारत सहभागी झाला हयोता का ?

सरकत राषट णदन महणन कयोणता णदवस साजरा कला जातयो ?

सागा पाह ?

सयक राषटर या सघटनची उि तिषटसरकत राषट ही जगातील सवायत मयोठी

आतरराषटीर सघटना आह. सरवातीस कवळ ५० दि रा सघटनच सदसर हयोत. आज ही सखरा १९३ वर गली आह. ही सवया सदसर राषट सरकत राषटाचरा वरासपीठावर एकत रतात. सरकत राषटाची काही णनखशचत उद णदष आहत. रयोडकरात सागारच झालरास, सरकत राषट जागणतक िातता णनमायाण करणरासाठी आवशरक तरा सवया उपाररयोजना करत. राषटामधर मतीपणया सबध पसराणपत करण. आतरराषटीर पशन िाततचरा मागायान सयोडवन

आतरराषटीर सरका वद णधगत करण. मानवी हकाच व सवाततराच जतन व सवधयान

करण.राचबरयोबर आतरराषटीर सतरावर आणरयाक

सहकारया वाढवण हाही सरकत राषटाचा हत आह.सावयाभौम राषटाचरा राजनणरक णविराणधकाराचा

78

आदर करण, दसऱरा दिावर आकमण न करण, आतरराषटीर कारदाच व कराराच पालन करण ह सवया सभासद राषटाच कतयावर आह.

सरकत राषट ही सावयाभौम राषटानी एकत रऊन णनमायाण कलली सघटना आह. तरामळ साहणजकच ती काही ततवावर णकवा णनरमावर आधारलली आह. ती ततव रयोडकरात पढीलपमाण आहत. सयक राषटराची ितव१. सवया सभासद राषटाचा दजाया समान असल.

भौगयोणलक आकार, आणरयाक व लषकरी ताकद रावर आधाररत राषटाराषटामधर भदभाव कला जात नाही.

२. सरकत राषटाचरा सभासद राषटानी परसपराचरा सवाततर आणण भौगयोणलक एकातमतचा आदर करावा.

३. सवया सभासद राषटानी आपल आतरराषटीर वाद, आपापसातील णववाद िाततचरा मागायान सयोडवावत.

खालील पशनाची उततर दता रतील का ? आतरराषटीर सरकला गभीर धयोका णनमायाण

झालरास सरकत राषट सिसत हसतकप कर िकत का ?

मानवी हकाच व सवाततराच सवधयान वहाव रासाठी सरकत राषटानी कार पावल उचलली आहत ?

सयक राषटराची रचना : सरकत राषटाचरा सनदमधर रा सघटनची रचना व कारयापदधती राणवररी माणहती णदलली आह.

सरकत राषटाची सहा पमख अग णकवा िाखा आहत.

(१) आमसभा (२) सरका परररद (३) आणरयाक आणण सामाणजक परररद (४) आतरराषटीर नरारालर (५) णवशवसत मडळ (६) सणचवालर.

सयक राषटर - आमसभा

79

रा सहा िाखावरणतररकत सरकत राषटाचरा कारायात मदत करणाऱरा सरकत राषटाचरा अनक सलनि ससरा आहत. तराना णविर कारायातमक ससरा अस महणतात. णवणिष कारयाकतात काम करणाऱरा रा ससरा जगातील राषटाना तरा कारायामधर मदत करतात. आतरराषटीर कामगार सघटना (ILO), अनन व िती सघटना (FAO), जागणतक आरयोगर सघटना (WHO), जागणतक बक (WB), आतरराषटीर नाणणनधी (IMF), सरकत राषटाचा बालक णनधी (UNICEF), सरकत राषटाची िकणणक, वजाणनक आणण सासककणतक सघटना (UNESCO) अिा काही महतवपणया सलनि ससरा आहत.

आमसभा : सरकत राषटाच सवया सभासद दि आमसभच सदसर असतात. दि शीमत असयो वा गरीब, मयोठा असयो वा छयोटा, सवया सदसर राषटाच सरान आणण दजाया समान असतयो. महणजच पतरक राषटाला एक मत असत. पतरक वरषी सपटबर त णडसबर रा कालावधीत आमसभच अणधविन असत. रा अणधविनात परायावरण, णनःिसतीकरण अिा महतवपणया जागणतक णवररावर चचाया हयोत. आमसभतील णनणयार बहमतान घतल जातात. ह णनणयार ठरावाचरा सवरपात असतात. महणजच आमसभा फकत ठराव करत. कारद करत नाही. सदसर राषटाचरा पणतणनधीना एकत रऊन चचाया करणरासाठी, महतवाचरा जागणतक पशनावर धयोरण ठरवणरासाठी एक वरासपीठ महणन आमसभच महतव आह. आमसभची कायय

(१) सरका सणमतीवरील असरारी सदसराची णनवड करण.

(२) सरका परररदचरा बरयोबरीन सरकत राषटाच महासणचव आणण आतरराषटीर नरारालरातील नराराधीिाची णनवड करण.

(३) सरकत राषटाचरा वाणरयाक अदाजपतकास मानरता दण.

सरकत राषटाच मखरालर नररॉकक रर आह. इगरजी, फच, रणिरन, सपणनि, णचनी आणण अरबी रा सरकत राषटाचरा अणधककत भारा आहत.

सरका पररषि : सरका परररदत एकण १५ सदसर असतात. तरापकरी ५ सदसर कारम तर १० सदसर असरारी सवरपाच असतात. असरारी सदसराची णनवडणक दर २ वरायनी आमसभा करत. अमररका, रणिरा, इगलड, फानस आणण चीन ह सरका सणमतीच कारम सदसर आहत. तराना नकाराणधकाराचा अणधकार आह. कयोणतराही महतवाचरा पशनावर णनणयार घणरासाठी ५ कारम सदसर आणण णकमान ४ असरारी सदसर राचा हयोकार असण आवशरक असत. कारम सदसरापकरी कयोणतराही एका सदसरान जरी नकाराणधकाराचा वापर कला, महणज जर णवरयोधी मत णदल तरी णनणयार घता रत नाही. सरका पररषिची कायय(१) आतरराषटीर िातता आणण सरणकतता राखण

ही सरका परररदची पमख जबाबदारी आह. आतरराषटीर सघरायाचरा पररखसरतीत सघरया णमटवन िातता पसराणपत करणरासाठी परतन करण, आणरयाक णनबयध लादण णकवा आकमक राषटाणवरयोधात लषकरी कारवाई करणराचा णनणयार घण रापकरी एक परायार सरका परररद सचवत.

(२) िसतासत णनरतणासाठी रयोजना तरार करणराच काम सरका परररद करत.

(३) आमसभचरा बरयोबरीन आतरराषटीर नरारालराच नराराधीि आणण सरकत राषटाचा महासणचव णनवडणरात सरका परररदचा सहभाग असतयो.सरका परररदचरा रचनत बदल वहावा आणण

णतच सवरप अणधक लयोकिाहीपणया वहाव रा दषीन सधरा सधारणा सचवलरा जात आहत. सरका परररदत भारताला कारम सदसरतव णमळाव महणन भारत परतनिील आह.

80

आतरयाक व सामातजक पररषि : सरकत राषटाचरा आणरयाक आणण सामाणजक धयोरणामधर समनवर साधण ह रा परररदच मखर उद णदष आह. रा परररदत एकण ५४ सदसर असतात. तराची णनवड आमसभा करत. पतरक सभासदाचा कारयाकाल ३ वरायचा असतयो व दरवरषी एक ततीराि सभासद नवरान णनवडल जातात. परररदच णनणयार बहमतान घतल जातात. कायय(१) दाररदर, बरयोजगारी, आणरयाक व सामाणजक

णवरमता अिा पशनाची जागणतक पातळीवर चचाया करण व उपाररयोजना सचवण.

(२) खसतराच पशन, सती सकमीकरण, मानवी हक, मलभत सवाततर, जागणतक वरापार, आरयोगरणवररक समसरा अिा पशनावर चचाया करन णनणयार घण.

(३) आतरराषटीर सतरावर सासककणतक व िकणणक सहकारया पसराणपत करणराचा परतन करण.

(४) सरकत राषटािी सलनि असललरा णवणवध सघटनाचरा कामात ससतता व समनवर राखण.सतचवािय : सरकत राषटाच पिासकरीर

कामकाज साभाळणराची जबाबदारी सणचवालरावर आह. सणचवालराचरा पमखास महासणचव महणतात. तराची णनवड आमसभा व सरका परररद करत. तराचा कारयाकाल पाच वरायचा असतयो.

कायय(१) हवामान बदल, मानवी हक, णनःिसतीकरण

अिा जागणतक पशनावर आतरराषटीर परररदा भरवण.

(२) आमसभचरा व सरका परररदचरा बठका आरयोणजत करण.

(३) माणहतीच सकलन करण.(४) पणसदधी माधरमाना माणहती परवण.

आिरराषटरीय नयायािय : आतरराषटीर नरारालर महणज सरकत राषटाची नरारालरीन िाखा हयोर. आतरराषटीर नरारालर नदरलड रा दिात ‘द हग’ रर आह. नरारालरात एकण १५ नराराधीि असतात. तराची णनवड आमसभा आणण सरका परररद करत. पतरक नराराधीिाचा कारयाकाल ९ वरज असतयो. कायय(१) सरकत राषटाचा सदसर दि असललरा दयोन

णकवा अणधक राषटामधील तट सयोडवण.(२) आतरराषटीर कारदाचा रयोगर अरया लावण.(३) सरकत राषटसघाचरा णवणवध िाखा णकवा सलनि

ससराना कारदािी सबणधत पशनावर सला दण.

आिरराषटरीय गनहगारी नयायािय : आतरराषटीर गनहगारी नरारालर ही आतरिासकरीर सघटना आणण एक आतरराषटीर नराराणधकरण असन तराच मखरालर नदरलड रा दिात द हग रर आह. विसहार, रदधकालीन गनह आणण मानवतावादाणवरदध गनह रा पकारचरा आतरराषटीर समदारासाठी णचतची बाब ठरणाऱरा गभीर गनहात समाणवष असललरा वरकतीवरील आरयोपाचा तपास करण आणण तराचरावरील खटला चालवणराच काम ह नरारालर करत.

तितहि वहा.* आतापरयतचरा महासणचवाची नाव णलहा.* महासणचव ह महासतताच नागररक असावत

अस बधन आह का ?* कयोणतरा राषटाचरा नागररकाना महासणचव

पदासाठी पाधानर णदल जात ?* सधराच महासणचव कयोण आहत व त

कयोणतरा दिाच आहत ?

81

णवशवसत मडळाच कारया १ नयोवहबर १९९४ रयोजी पलाऊ रा दिाला सवाततर णमळालरानतर सपषात आल. पलाऊ ह णफणलणपनस रा राषटाचरा ५०० मीटर पवजला असलल पिात महासागरातील एक बट आह.

सरकत राषटाचा बालक णनधी महणज रणनसफ (UNICEF) ही सरकत राषटाची सलनि ससरा आह. लहान मलाना सकस आहार व आरयोगर सवा परवणरासाठी रणनसफ कारया करत. रणनसफचरा मदतीन भारतामधर बाल कपयोरणाचरा समसरवर उपाररयोजना करणरासाठी णवणवध कारयािाळा आरयोणजत करणरात आलरा आहत.

UNESCO रा सरकत राषटाचरा सलनि ससरचरा मदतीन णिकण, णवजान, ससककती रामधील सहकारया वाढवन जगात िातता व सरका कारम करणराचा परतन कला आह.

तवशवसि मिळ : दसऱरा महारदधानतरचरा काळात ज पदि णकवा वसाहती अणवकणसत हयोतरा, तराचरा णवकासाची जबाबदारी काही णवकणसत राषटावर सयोपवणरात आली हयोती. तरा णवकणसत राषटानी अिा पदिाचरा णवकासात मदत करण व तराना सवाततर णमळवणरास व तर लयोकिाहीची सरापना करणरास मदत करण अपणकत हयोत आणण तराच उततरदाणरतव णवशवसत मडळावर सयोपवणरात आल हयोत. रा णवशवसत मडळाच कारया आता सपषात आल आह.

सयक राषटर आतण शाििा रकणआतरराषटीर सघरायाची िाततापणया मागायान

सयोडवणक करण ह सरकत राषटाच उद णदष आह. ह उद णदष साधर करणरासाठी कयोणत मागया वापरल जावत ह सरकत राषटाचरा सनदत साणगतल आह. जरा राषटामधर सघरया आह तरा राषटाना मानर हयोईल असा मधरसर नमण, नराणरक पणकरचा वापर करण, सघरया सयोडवणरासाठी लवाद सरापन करण, गरज पडलरास सनरबळाचा वापर करण व परत सघरया हयोणार नाही राची काळजी घण इतरादी मागायचा रामधर समावि आह. आधणनक काळात दहितवाद, वाणिक व धाणमयाक सघरया रामळ मानवी सरकला धयोका णनमायाण झाला आह. तरामळ सरकत राषटाचरा िातता रकणाचरा कारायाला महतव पाप झाल आह. सघरयागरसत पदिात परत णहसचा उदक हयोऊ नर व लवकरात लवकर सामानर खसरती णनमायाण वहावी रासाठी सरकत राषट ही सघटना परतन करत. उदा., िाळा चाल करण, जनतमधर मानवी हकाणवररी जागरकता णनमायाण करण, सामाणजक, आणरयाक, राजकरीर सणवधा णनमायाण करण, णनवडणका घण इतरादी.

सहसकाची तवकास उि तिषटसरकत राषटाचरा सदसर राषटानी २००० साली

एकत रऊन नवरा सहसकाची णवकास उद णदष णनखशचत कली. तरातील काही महतवाची उद णदष खालीलपमाण- गररबी व भक राच णनमयालन करण. पारणमक णिकणाची सणवधा उपलबध करन दण. सती सकमीकरण करण, बालमतरच पमाण कमी

करण. गरयोदर खसतराचरा आरयोगराची णविर काळजी

घण. एड स, मलरररा इतरादी रयोगािी लढा दण. परायावरणाच रकण आणण णवकणसत आणण

णवकसनिील दिामधील सहकारया वाढवण.ही उद णदष साधर करणराचा णनखशचत कालावधीही

ठरवणरात आला आह. रणनसफ आणण रनसकयो राचरा मदतीन भारतान

सहसकाची णवकास उद णदष गाठणरात उलखनीर पगती कली आह.

82

सयक राषटराच शाििा रकण : सघरयागरसत पदिामधर कारमसवरपी िातता णनमायाण वहावी महणन पयोरक पररखसरती णनमायाण करणराच काम रा उपकमादार कल जात. सरकत राषटाच िाततारकक सघरयागरसत पदिाना िाततकड वाटचाल करणरासाठी मदत करतात. सघरयागरसत पदिात सरकबरयोबरच राजकरीर आणण िातता बाधणीसाठी साहायर कल

जात. आतरराषटीर िातता व सरणकततच सपणया जगात जतन आणण सवधयान करणरासाठी सरकत राषट जी अनकणवध काम करत तरापकरी िातता रकण ह एक काम आह. रास परक अनर ककतीमधर पढील बाबीचा समावि हयोतयो.* सघरया पणतबध आणण मधरसरी.* िातता पतरक पसराणपत करण.* िातता रकणाचरा उपाररयोजनाची अमलबजावणी

करण.* िातता बाधणी. सयक राषटर आतण भारि

सरकत राषटाचरा सरापनपवषी जरा णवणवध परररदा झालरा हयोतरा तरामधर भारत सहभागी झाला हयोता. णनवयासाहतीकरण, णनःिसतीकरण, विभद अस अनक पशन सरकत राषटाचरा वरासपीठावर माडणरात भारताचा सहभाग हयोता. सरकत राषटामधर १९४६ मधर वणयाद वराचा पशन उपखसरत करणारा भारत हा पणहला दि हयोता. सरकत राषटासमयोर अणवकणसत आणण णवकसनिील राषटाचरा समसरावरील चचजमधर भारतान कारम पढाकार घतला आह. सरकत राषटाचरा िाणतसनमधर सहभागी हयोणरासाठी भारतान नहमीच आपल सनर पाठवल आह. इतकच नाही तर भारतान फकत सती सणनकाची िाणतसना दखील पाठवली आह. आतरराषटीर सघरया िाततचरा मागायान सयोडवावत रासाठी भारत परतनिील आह, हच रातन णदसन रत.

* णिककाचरा मदतीन रगयोसलाखवहरा, नाणमणबरा, कबयोणडरा, सयोमाणलरा, हती, रारलड इतरादी राषटामधर सरकत राषटानी चालवललरा िातता रकण माणहमाची माणहती णमळवा.

* सरकत राषटाचरा िाणतसनासाठी सनर पाठवणरामधर कयोणती राषट आघाडीवर आहत, राची सची तरार करा.

भारिीय शािी सतनक

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पयणया करा.

(१) पढीलपकरी कयोणत राषट सरकत राषटाचरा सरका परररदच कारमसवरपी सभासद नाही?

(अ) अमररका (ब) रणिरा (क) जमयानी (ड) चीन

(२) भारतात बाल-कपयोरण समसरवर उपाररयोजना करणरासाठी णवणवध कारयािाळा आरयोणजत करणारी आतरराषटीर ससरा.

(अ) रणनसफ (ब) रनसकयो (क) णवशवसत मडळ (ड) रडकॉस

सवाधयाय

83

(२) सरकत राषटाचरा सरापनचा कालकम पढील कालररवर दाखवा.

(३) सरकत राषटाचरा सदभायातील पढील वकतकता पणया

करा. सरकत राषट

मखरालर

उपकरम (१) सरकत राषट बालकाचरा आणण मणहलाचरा

णवकासासाठी कयोणत उपकम राबवत तराची माणहती सकणलत करा.

(२) जागणतक आरयोगर सघटनबदल माणहती सगरणहत करा.

१९४१ १९४४ १९४५

सिग ससरामखय घटक शािा

(३) सरकत राषट सघटनचरा आज सभासद असणाऱरा राषटाची सखरा -

(अ) १९० (ब) १९३ (क) १९८ (ड) १९९

२. पढीि तवधान चयक की बरोबर ि सकारण सपषट करा.

(१) आमसभा जागणतक पशनावर चचाया करणराच वरासपीठ आह.

(२) सरकत राषटामधील सवया सदसर राषटाचा दजाया समान नसतयो.

(३) चीनन सरका परररदत नकाराणधकाराचा वापर करनही ठराव समत हयोऊ िकतयो.

(४) सरकत राषटाचरा कारायात भारतान महतवाची कामणगरी बजावली आह.

३. पढीि सकलपना सपषट करा. (१) नकाराणधकार (२) रणनसफ४. रोिकयाि उतिर तिहा. (१) सरकत राषट सघटना सरापनची कारण णलहा. (२) सरकत राषटाची िाणतसना कयोणती भणमका

बजावत? (३) सरकत राषटाच उद णदष णलहा.

५. तििलया सयचननसार किी करा. (१) सरकत राषटाचरा घटकिाखाणवररी माणहती दणारा

पढील तकता पणया करा.

कर. शािासिसय सखया

कायय

१. आमसभा२. सरका सणमती३. आतरराषटीर नरारालर४. आणरयाक व सामाणजक परररद

84

चिा, रोिी उजळणी करया.मागील पकरणात आपण सरकत राषट रा

आतरराषटीर सघटनणवररी व िातता रकणातील णतचरा भणमकणवररी जाणन घतल. िातता रकणाचरा कामी भारतान सरकत राषटाना नहमीच साहायर कलराचही आपलराला समजल. पसतत पकरणात आपण भारत आणण िजारी राषट राचरा सबधाचा णचणकतसक आढावा घणार आहयोत. भारतापासन दरवर असणाऱरा काही दिािी भारताच किापकार सबध आहत, हही आपलराला समजन घरारच आह.

चिा शोधयया....* दणकण आणिराचरा नकािाचरा आधार

भारताचरा सीमाररा कयोणकयोणतरा राषटािी जयोडललरा आहत त समजन घरा.

* भारतावरणतररकत इतर कयोणतरा राषटाचरा सीमा एकमकािी जयोडलरा आहत त ियोधा.

भारि आतण शजारी राषटरभौगयोणलक आणण राजकरीरदषटया भारताच

आणिरा खडात महतवाच सरान आह. भारताचरा

भारि व शजारीि िश

५ भारि व अनय िश

85

िजारी राषटामधर अफगाणणसतान, पाणकसतान, शीलका, बागलादि, मरानमार, नपाळ, भटान, चीन, मालदीव राचा समावि हयोतयो. समानता, परसपर आदर रा मलराना भारताचरा परराषट धयोरणात महतव आह. रा मलराना अनसरनच भारतान िजारी राषटािी सबध पसराणपत कल आहत. भारतीर उपखडात भारत हा आकारान सवायत मयोठा दि आह. तसच आणरयाक आणण ततजानाचरा दषीन दखील भारत अणधक णवकणसत आह. तरामळ दणकण आणिराई राषटामधर भारताचा पभाव असण सवाभाणवक आह.

भारि आतण पातकसिान१९४७ मधर भारताची फाळणी हयोऊन भारत

आणण पाणकसतान ह दयोन सवतत दि णनमायाण झाल.

भारि-पातकसिान : भारत-पाणकसतान रा दयोनही दिाचरा सबधावर तीन समसराचा पभाव आह. (१) दयोनही राषटाचरा जागणतक दखषकयोनातील फरक (२) काशमीर समसरा (३) अणवसतणवररक सघरया.

भारत आणण पाणकसतान रा दयोनही राषटाच जगाकड पाहणराच दखषकयोन वगळ आहत. भारतीर जागणतक दखषकयोनानसार भारतान िीतरदधकालीन लषकरी सघटनाना णवरयोध कला आणण भारत-पाणकसतान सघरया द णवपकीर महणज आपापसात सयोडवणराचा परतन कला. १९७२ साली करणरात आलला ‘णसमला करार’ रा ततवावर आधारलला हयोता. राउलट पाणकसतानन इसलामी जगतािी आणण चीनिी सबध राखणराचा परतन करन अमररकचरा लषकरी सघटनत पवि कला.

पाणकसतानला भारतािी सबध पसराणपत करणराबाबत काशमीर हा सवायत महतवाचा पशन वाटतयो. पणहल भारत-पाणकसतान रदध काशमीर पशनावरन १९६५ मधर झाल. दयोनही दिातील सघरया सयोडवणरासाठी १९६६ मधर ‘ताशकद करार’ झाला; परत तरातन काही साधर झाल नाही. १९७१ च रदध ह जरी बागलादिाचरा णनणमयातीसबधी असल तरी

तरासही काशमीर पशनाची बाज हयोती. १९७२ मधील णसमला करारान भारत आणण पाणकसतान राचरातील परसपर दवाण-घवाणीसाठी एक नवा आराखडा तरार कला. १९९९ मधर भारत आणण पाणकसतान राचरात कारणगल कतातील पाणकसतानन कललरा घसखयोरीमळ पनहा सघरया णनमायाण झाला. आजही काशमीर हच दयोनही दिातील सघरायाच कारण आह. सघरायाच सवरप मात बदलल आह आणण सघरायाचरा रा नवरा पकाराच वणयान दहितवादाची समसरा अस करता रईल.

भारत आणण पाणकसतान रा दयोनही दिानी १९९८ मधर अणचाचणरा कलरा आणण तरामळ रा कतात िातता व सरणकततसबधी नवरा णचता णनमायाण झालरा आहत. रा दयोनही दिात आखणवक सघरया हयोऊ नर अस अनक राषटाना वाटत. भारत-पाणकसतान सबधातील आणखी एक समसरा महणज सर करीक कतातील सीमणवररीचा वाद हयोर.

दयोनही दिानी परसपरामधर सवाद साधणराच परतन कल आहत; परत पाणकसतान जरापकार भारताचरा णवरयोधात दहितवादाना पाणठबा दत आह आणण दहितवादी कारवारा घडवन आणत आह त पाहता सवादाच सवया परतन अरिसवी ठरत आहत.

भारि-चीन : भारत आणण चीन राचरातील सघरया दयोन पशनािी णनगणडत आह. (१) सीमापशन आणण (२) णतबटचा दजाया. भारत आणण चीन राचरात सीमवरन जयो वाद आह तयो अकसाई चीन आणण मकमयोहन ररा रा कतािी सबणधत आह. चीनचा दावा अाह करी, अकसाई चीन आणण मकमयोहन ररचरा दणकणकडील पदि (अरणाचल पदि) हा चीनचा भपदि आह. मकमयोहन ररा ही आतरराषटीर सीमाररा आह, ह चीन मानर करत नाही. हा सीमावाद सवादाचरा मागायान सटावा महणन भारतान अनक वळा परतन कल. परत तरास फारस रि आल नाही. १९६२ मधर चीनन भारतावर आकमण कल.

86

णतबट ह पारपररकदषटया एक सवारतत कत हयोत. परत चीन तरा पदिात आपल लषकरी णनरतण साततरान वाढवत असलरान णतबटचरा दलाई लामा रानी भारतात राजाशर घतला. ही बाब दयोनही दिातील सघरायाला कारणीभत ठरली आह.

चीन आणण पाणकसतान राचरातील मती, चीन पाणकसतानला करत असलला िसतपरवठा आणण कपणासत आणण अणवसताच ततजान रामळ भारताचरा सरकला असणारा धयोका अणधकच वाढत आह. तरामळ पाणकसतान आणण चीन राची मती तसच भारताचरा इतर िजारी राषटामधर वाढत असलला चीनचा पभाव ही भारतासाठी काळजीची बाब आह. अस असनही भारतान चीनिी सबध सधारणराचा कारमच परतन कला आह. रा दयोन दिामधील सीमापशन चचजचरा माधरमातन सयोडवणरासाठी सरकत कारयाकारी गटाची सरापना करणरात आली आह. चीन आणण भारत रा दयोघाचाही आणरयाक णवकासाचा वग वाढलरानतर दयोघामधील वरापारी सबध बळकट हयोणरास सरवात झाली. दयोघामधील आणरयाक व वरापारी सबध सधारलरामळ रणिरा, चीन आणण भारत राचरातील चचजचरा फऱरामळ हळहळ भारत-चीन सबधात सधारणा हयोत आह. तराचरातील सीमापशन जरी सटलला नसला तरी तयो रयोडा माग पडलला आह. आणण इतर कतातील सबधाना महतव पाप झाल आह. भारि आतण अनय शजारी राषटर

अफगातणसिान : अफगाणणसतानमधर राजकरीर अखसररता मयोठा पमाणावर आह. ताणलबान रा दहितवादी सघटनच तरील वचयासव ह तराला कारणीभत आह. अफगाणणसतानमधर िातता, सरणकतता आणण सररया आणण, तरील णहसाचाराला आळा घालण, लयोकिाही सरकार सरापन करणरास मदत करण रासाठी भारतान अफगाणणसतानला मदत दऊ कली आह. तसच रदधामळ नष झाललरा दळणवळणाचरा सणवधा णनमायाण करण, रसतबाधणी, णवजान आणण ततजान कतात सहकारया, िाळा, आरयोगर

सणवधा, णसचन पकलप राची उभारणी अिा सवयाच कतात भारत अफगाणणसतानला मदत करत आह.

बागिािश : आजचा बागलादि महणज पवषीचा पवया पाणकसतान. पाणकसतानचरा णनणमयातीचरा वळी पाणकसतानची णवभागणी पखशचम व पवया पाणकसतानमधर झाली हयोती. पखशचम पाणकसतान व पवया पाणकसतान राचरामधर भाणरक फरक हयोता. तसच अनर राजकरीर सघरयाही हयोत. तरातनच बागलादि मकती चळवळीचा उगम झाला. रा चळवळीन बागलादि पाणकसतानचरा वचयासवापासन मकत करणरात पढाकार घतला. बागलादि मकती सगरामात भारतान बागलादिीराना मदत कली हयोती. बागलादिाची णनणमयाती १९७१ मधर झाली. भारत आणण बागलादि राचरातील पाणीवाटपासबधी व सीमाररसबधी काही करार झालरामळ तराचरातील सघरया सपन आता तराचरातील वरापारी सबध अणधक वाढणरास सरवात झाली आह.

शीिका : शीलका रा आपलरा िजारी राषटािी भारताच सबध मतीपणया आहत. शीलकतील तणमळ लयोक आणण शीलकच सरकार राचरातील सघरायामळ १९८५ नतर शीलकत राजकरीर अखसररता णनमायाण झाली हयोती. तरा वळी शीलका सरकारचरा मदतीसाठी भारतान िाणतसना पाठवली हयोती. सागरी कतात सरकचरा दषीन शीलकिी असलल मतीच सबध महतवाच आहत.

नपाळ : नपाळ आणण भटान ह चारी बाजनी डोगरी भभागान वढलल दि आहत. तराचरा सीमा भारतािी आणण चीनिी जयोडललरा आहत. भारत व नपाळ राचरातील मतीपणया सबधाचा पारा १९५० साली भारत-नपाळ मती करारान घातला गला. रा करारान नपाळमधील नागररकाना भारतामधर सहज पविच नवह तर सरकारी नयोकरी आणण उदयोग करारचा परवाना णमळाला आह. नपाळमधर राजिाही हयोती. १९९० साली नपाळची लयोकिाहीचरा णदिन वाटचाल सर झाली. आणरयाक पगती, पाराभत सणवधा, अननणवररक गरजा आणण वरापार रासाठी आणण ऊजजसाठी नपाळ भारतावर अवलबन आह.

87

ितकण आतशयाई सहकायया सघटना - साककसाकक ही दणकण आणिराई राषटानी १९८५ मधर सरापन कलली

पादणिक सघटना आह. दणकण आणिराई राषटामधर आणरयाक सहकारया णनमायाण करण व तरादार सपणया दणकण आणिराचा णवकास साधण हा रा सघटनचा हत आह. साकक सघटना महणज सवया दणकण आणिराई दिानी एकत रऊन आपलरा समान पशनाची व समान णहताची चचाया करणराच वरासपीठ हयोर. दाररदर णनमयालन, ितीचा णवकास, ततजानातील काती ह दणकण आणिराई दिाच काही समान णहतसबध आहत. दणकण आणिराई

दिाना परसपरािी वरापार करण अणधक सयोप जाव महणन साककचरा वरासपीठावर काही महतवाच करार करणरात आल. तरानसार सपणया दणकण आणिराच एक मकत वरापारकत णनमायाण करणराच ठरवणरात आल आह. दणकण आणिराई राषटाचरा समान णवकासासाठी दणकण आणिराई णवशवणवदालर रासारखरा ससरा आणण दणकण आणिराई मकत वरापार कत हा करार करणरात अाला आह.

* साकक रा सघटनची सरापना करणरामागील हत कयोणता आह ? * साककमधर आज णकती सदसर दि आहत ?* दणकण आणिराई दिाच समान णहतसबध कयोणत आहत ?

मयानमार आतण आग सी कयय : मरानमारमधर लषकरी राजवटीणवरदध दीघयाकाळ लढा दऊन लयोकिाही पसराणपत करणराच शर आग सी कर राना णदल जात. तराना िाततसाठीचा नयोबल परसकार णमळाला आह.

माहीि आह का िमहािा?

मरानमारकडन भारताला नसणगयाक वारची आरात करता रईल.

माििीव : भारत आणण मालदीव राचरातील सबध सरवातीपासनच मतीपणया आहत. भारताचरा दणकणला असणार ह छयोट राषट अनक कारणासाठी भारतावर अवलबन आह. १९८१ पासन रा दयोन राषटानी वरापारी सबध पसराणपत कल आहत. पाराभत कताचा णवकास, आरयोगर, दळणवळण अिा कतामधर भारतान मालदीवला मयोठा पमाणावर आणरयाक मदत कली आह. २००६ नतर तराचरामधर सरकण कतातही सहकारायाला सरवात झाली आह. भारतान मालदीवला सरका वरवसरा बळकट करणरासाठी मदत करणरास सरवात कली आह. अवकाि सहकारया, ऐणतहाणसक वसतच जतन, परयाटन रा कतात दयोनही राषटानी करार कल आहत. तसच दहितवादासारखरा समसरिी लढणरासाठी सहकारया करारच ठरवल आह. भारि आतण अमररका

भारत आणण अमररका ही लयोकिाही वरवसरा असलली दयोन बलाढ राषट आहत. अमररका सरवातीपासनच भारताचा सवायत महतवाचा वरापारी भागीदार हयोता. अनक भारतीर लयोक णिकण आणण

नपाळमधील २०१५ मधर झाललरा भकपाचरा वळी भारतान नपाळला मदत कली हयोती.

भयटान : भटानचरा सरकणाची जबाबदारी भारतावर आह. भटानमधर पाणराचा पचड सयोत आह. रा पाणराचा वापर करन मयोठा पमाणावर वीजणनणमयाती करणराचरा पकलपात भारतान सहकारया कल आह.

मयानमार : मरानमार ह भारताचरा पवजकड असललरा आनिर आणिराई राषटाना भारतािी जयोडणार पविदार आह. रा भागात णवकणसत हयोत असललरा लयोहमागया आणण महामागायामळ दणकण आणिरा, मधर आणिरा आणण आनिर आणिरा एकमकािी जयोडल जातील. रामळ रा पदिातील वरापार व आणरयाक दवाण-घवाण वाढल.

88

माहीि आह का िमहािा ?२००५ मधर भारत आणण अमररका

राचरातील नागरी अणसहकारया कराराला भारताच ततकालीन पधानमती डॉ.मनमयोहन णसग आणण अमररकच अधरक जॉजया बि रानी मानरता णदली. २००८ मधर आतरराषटीर अणऊजाया आरयोगान रा कराराला मानरता णदली. रा करारामळ भारताला इतर दिाकडन आखणवक ततजान णमळण िकर झाल आह. चिा, शोधयया...

* ररयोपीर सघाची सरापना कधी झाली ?* ररयोपीर बाजारपठ, ररयोपीर चलन राणवररी

माणहती णमळवा.

रणिरा राचरात सरवातीपासनच मतीच सबध हयोत. िीतरदधाचरा काळात १९७१ मधर तराचरात मतीचा करार झाला व तरातन सरकणणवररक तसच आणरयाक आणण ततवजाणनक सहकारायाला मयोठी चालना णमळाली. सयोखवहएत रणनरनन भारताला मयोठा पमाणावर आणरयाक आणण लषकरी मदतही णदली हयोती.

सयोखवहएत रणनरनच णवघटन झालरानतर भारतान रणिरािी सबध वाढवणराचा परतन कला. सरवातीला रणिरातील राजकरीर व आणरयाक समसरामळ सबधामधर फारिी सधारणा झाली नाही. १९९६ नतर भारत आणण रणिरा राचरातील सबध हळहळ सधार लागल. लषकरी सामगरीच उतपादन, खणनज तल उतपादन अिा कतात भारत आणण रणिरा रानी सरकत पकलप उभारल आहत. भारि आतण यरोपीय राषटर

ररयोपीर राषट आणण भारत राचरामधर वरापारी सबध आहत. पामखरान जमयानी व फानस ही राषट भारतात ततजान कतात मयोठा पमाणावर गतवणक करतात. राणिवार भारताला िसतासत णनणमयातीच ततजानदखील ररयोपीर राषटाकडन णमळत, तर अणभराणतकरी आणण माणहती ततजान रा कतात भारत मयोठा णनरायातदार दि आह. खलरा वरापारावर भर ह दयोघाचही पमख उद णदष आह. रावरणतररकत भारत आणण ररयोणपरन राषट इतर अनक बाबतीत सहकारायाची भणमका घत आहत. हवामान बदल, सवचछ ऊजाया, सरकण उतपादन, सारबर सरका, सियोधन, रलव वरवसरापन, आपतती वरवसरापन, हवाईसरका, दहितवाद रा सदभायत अनक करार करणरात आल आहत. भारताचरा णवकासाचरा दषीन ह सहकारया अतरत महतवाच आह.

नयोकरी रा णनणमततान अमररकत जात हयोत. तरील रा अणनवासी भारतीरामळ अमररका आणण भारत राचरात सासककणतक, सामाणजक व आणरयाक सबध वाढत गल आहत. िीतरदधानतर भारत आणण अमररका राचरातील सरकाणवररक सबध मयोठा पमाणावर वाढल. भारतान मकत अरयावरवसरच धयोरण सवीकारलरानतर हळहळ भारताचा आणरयाक पगतीचा वग वाढ लागला. तराचा पररणाम भारत आणण अमररका राचरातील वरापारी सबध अणधक दढ हयोणरात झाला.

१९९८ मधर भारतान अणचाचणरा कलरानतर काही काळ भारत आणण अमररका सबधामधर तणाव णनमायाण झाला हयोता. तरानतर ह सबध सधारावत महणन भारत आणण अमररका राचरामधर चचजचरा अनक फऱरा घतलरा गलरा. चचजचरा रा अनक फऱरामधन भारत अणवसताचा जबाबदारीन वापर करल असा अमररकला णवशवास वाटला. तरानतर भारत-अमररका सबधात आमलागर पररवतयान घडन आल. २००५ मधर झालला सरकणणवररक सहकारायाचा करार आणण २००८ मधर झालला आखणवक सहकारायाचा करार ह भारत-अमररका सबधातील महतवाच टपप आहत. गलरा ५ वरायत भारत आणण अमररका राचरा दरमरान सवयाच कतात सहकारायाच सबध णनमायाण झाल आहत.

भारि आतण रतशयाभारत आणण सयोखवहएत रणनरन आणण आताचा

89

भारि आतण आतरिका ििभारत आणण आणफका खड राचरातील

सहकारायासाठी भारतान जाणीवपवयाक पावल उचलली आहत. आणफकिी जवळच सबध असण दयोघाचराही दषीन फारदाच ठरणार आह. अाणफकतील अनक दि वगान आणरयाक पगती करत आहत. आणफकत तरण वगायाचा सवायगीण णवकास हयोणरासाठी मदत करणराची तरारी भारतान दाखवली आह. णिकण, कौिलर, आरयोगर, णवजान व ततजान, िती, परयाटन अिा सगळाच कतात णवकास हयोणरासाठी भारतान आणरयाक साहायर करणराची, अनदान दणराची तरारी दाखवली आह; तर भारताची ऊजजची गरज आणफकतील ऊजायासपनन दि - इणजप, नारजरररा, अगयोला, सदान भागव िकतात. आणफकबरयोबर वरापार वाढवणरासाठी भारत परतनिील आह.

२०१५ मधर झाललरा भारत आणण आणफका णिखर परररदला आणफकतील सवया ५४ राषटाच पणतणनधी उपखसरत हयोत. रा परररदत अनक जागणतक पशनावर चचाया कली. उदा., हवामान बदल, दहितवाद, सागरी चाचणगरी, इतरादी.

भारि आतण इिो-पतसतफकइडयो-पणसणफक कतात पामखरान जपान,

ऑसटटणलरा, नरझीलड आणण आनिर आणिराई राषट राचा समावि हयोता. रा सवयाच राषटािी भारताच घणनष आणरयाक व वरापारी सबध आहत. तरील अनक कपनरानी भारतात गतवणक कली आह. भारत आणण ऑसटटणलरा राचरात सामाणजक सरका, गनहगाराच हसतातरण, अमली पदारया तसकरी णवरयोधातील मयोहीम, परयाटन, कलाससककती रा कतात णवणवध करार करणरात आल आहत; तर पाराभत सणवधा, आणरयाक सहकारया, सरकण, माणहती ततजान, अणऊजाया, रलव अिा अनक कतातील णवकासासाठी जपान भारताला सहकारया करतयो. भारताला सागरी कताचरा णवकासासाठी आणण सरकसाठी आणरयाक आणण ताणतक मदत दणराच जपानन मानर कल आह. दयोनही दिाचरा तटरकक दल आणण नौदलामधर

सरकत सराव हयोत आहत. भारि आतण आगय आतशया

इडयोनणिरा, मलणिरा, णसगापर, णफलीपाईनस, रारलड, मरानमार, खवहएतनाम, लाओस, कबयोणडरा आणण बनई रा आनिर आणिरातील राषटािी भारताच सरवातीपासनच सलयोखराच सबध आहत. १९९१ नतर भारतान अापलरा आणरयाक धयोरणात बदल करन मकत अरयावरवसरा सवीकारली. तरानतर आनिर आणिराई राषटािी असललरा वरापारी सबधात अणधक वाढ झाली आह. आनिर आणिराई राषटािी वरापार वाढवणराच ह धयोरण ‘पवजकड पहा’ (Look East)महणन ओळखल जात. २०१४ नतर ह धयोरण अणधक सकरीर करणरात आल. ‘ककती करा‘ (Act East) महणन ह धयोरण सधरा ओळखल जात.भारि आतण पखशचम आतशया : पखशचम आणिरातील दि पामखरान तल व नसणगयाक वारचा परवठा करणार दि आहत. भारताच पखशचम आणिराई राषटािी पारपररक सबध आहत. भारत हा पखशचम आणिराई राषटाकडन णमळणाऱरा तलावर अवलबन आह. इराण, बहारीन, कवत, सौदी अरणबरा, सरकत अरब अणमराती रा राषटाकडन भारत तलाची आरात करतयो; तर ितीसाठी आधणनक ततजान आपलराला इझाएल रा राषटाकडन णमळत. तराचपमाण सरकणणवररक आधणनक सामगरीदखील इझाएलकडन णमळत. णिवार नयोकरी-वरवसाराणनणमतत अनक भारतीर तर राहत आहत. तराचही आपलरा आणरयाक वरवसरतील रयोगदान महतवाच आह.

सवया राषटािी मतीपणया सबध राखण आणण सवतःबरयोबरच इतर राषटाचाही णवकास हयोईल रासाठी एकमकाना मदत करण हा भारताचरा परराषट धयोरणाचा पमख उदि आह.

भारत आणण जगातलरा महतवाचरा दिामधील सबधाचा रयोडकरात आढावा आपण इर घतला. पढील पकरणात आपण काही महतवाचरा आतरराषटीर णकवा जागणतक समसराचा अभरास करणार आहयोत.

90

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पयणया करा.

(१) भारतािी आतरराषटीर सरहद खली असणारा दि -

(अ) पाणकसतान (ब) बागलादि (क) नपाळ (ड) मरानमार (२) भारतािी तणावपणया सबध असणार दि - (अ) पाणकसतान व चीन (ब) नपाळ व भटान (क) मरानमार व मालदीव (ड) अफगाणणसतान व अमररका (३) भारत आणण पाणकसतान रा दिाचरा सबधावर

पभाव असणाऱरा बाबी - (अ) दयोनही राषटाचरा जागणतक दखषकयोनातील

फरक (ब) काशमीर समसरा (क) अणवसतणवररक सघरया (ड) वरील सवया समसरा

२. पढीि तवधान चयक की बरोबर ि सकारण सपषट करा.

(१) दणकण आणिरारी राषटामधर भारताच सरान महतवाच आह.

(२) भारत-चीन सबध मतीपणया आहत. (३) शीलका सरकारचरा मदतीसाठी भारतान िाणतसना

पाठवली.

३. तििलया सयचननसार किी करा. १. पढील तकता पणया करा.

कर. झािि करार/िवाणघवाण सबतधि िश१. .......................... भारत-पाणकसतान२. मकमयोहन ररा ..............३. .......................... भारत-बागलादि४. नसणगयाक वारची आरात ..............५. .......................... भारत-अमररका६. पाराभत कतणवकास, दळणवळण,

आरयोगर..............

७. .......................... भारत-आणफका

४. टीपा तिहा. (१) णसमला करार (२) भारत-नपाळ मती करार (३) मकमयोहन ररा (४) भारत-अफगाणणसतान सबध

५. पढीि पशनाची रोिकयाि उतिर तिहा. (१) भारत अमररका राचरात सहकारायाच सबध णनमायाण

हयोणरामागील पाशवयाभमी णविद करा. (२) िजारचरा राषटामधर लयोकिाही पसराणपत

हयोणरासाठी भारतान कललरा परतनाणवररी उदाहरणासह माणहती णलहा.

(३) दणकण आणिरारी पादणिक सहकारया सघटना कयोणत कारया करत आह?

६. िमच मि तिहा. (१) भारत पाणकसतान तणाव कमी करणरासाठी तमही

कयोणत उपार सचवाल? (२) ‘भारताच िजारचरा राषटािी तणावपणया सबध

असलरान अतगयात णवकास साधणरात अडरळ णनमायाण हयोतात’ रा णवधानािी तमही सहमत आहात का? सकारण सपष करा.

(३) भारताच अमररकिी असणार दढसबध भारताचरा आणरयाक णवकासाला पयोरक ठरतात अस तमहास वाटत का? सकारण सपष करा.

उपकरम (१) राषटपती, पधानमती राचरा परराषट दौऱराची

माणहती णमळवा. (२) णवणवध दिाचरा ‘रर एकसचज’ कारयाकमाची

माणहती णमळवा.

सवाधयाय

91

६ आिरराषटरीय समसया

चिा, रोिी उजळणी करया.मागील पकरणापरयत आपण आतरराषटीर

वरवसरतील सावयाभौम राजर, भारताच परराषट धयोरण व भारताची सरका वरवसरा राचा अभरास कला. सरकत राषट रा आतरराषटीर सघटनची उद णदष अभरासली. रा पाठात आपण काही महतवाचरा आतरराषटीर समसराचा अभरास करणार आहयोत. काही समसरा रा कवळ एकाच दिाचरा राहत नाहीत. तराचा पररणाम अनक दिावर व काही णदवसानी जगातलरा सवया दिावर हयोतयो. सपणया जगाला भडसावणाऱरा रा समसराना ‘आतरराषटीर समसरा’ अस महणतात. आतरराषटीर समसरा सयोडवणरासाठी सवया राषटानी एकणततपण परतन करणराची गरज असत. मानवी हक, परायावरण आणण दहितवाद राचरािी सबणधत समसराचा रा पकरणात आपण अभरास करणार आहयोत. णनवायाणसताच पशनही आता आतरराषटीर सवरप धारण करत आहत. तरामळ तराचाही णवचार आपण करणार आहयोत.

मानवी हकक : मानवी हक सकलपनचा उगम नसणगयाक हकाचरा सकलपनत असलराच णदसन रतयो. नसणगयाक हक महणज माणस महणन जनमाला आलरामळ ज हक पाप हयोतात त हक. तवहा मानवी हक महणज माणस महणन आणण समाजाचा एक घटक महणन जगणरासाठी आवशरक असलल हक. अमररकन आणण फच राजरकातीचरा वळी सवाततर, समता, बधता, नरार रा मानवी हकाचा परसकार करणरात आला हयोता. रा हकाची पतयाता करणरासाठी लयोकिाही िासन असण गरजच आह, रा णवचाराला बळ णमळाल. तरानतरचरा काळात ररयोपमधर अनक राषटानी लयोकिाही िासनपदधतीचा आणण सणवधानाचा सवीकार कला. तरामळ िासनाचरा अणधकारावर मरायादा आलरा. नागररकाचरा हकाच सरकण करण ही िासनाची महतवाची जबाबदारी मानली गली.

आिरराषटरीय वयवहाराि मानवी हकक या सकलपनचा उिय : सरकत राषटाची सरापना झालरानतर मानवी हकाचा वखशवक जाहीरनामा तरार करणरात आला. १० णडसबर १९४८ मधर सरकत राषटाचरा आमसभत हा जाहीरनामा बहमतान मानर करणरात आला. तरानतर १९६६ मधर नागरी आणण राजकरीर हकाचा आतरराषटीर करार आणण आणरयाक, सामाणजक व सासककणतक हकाचा करार रा दयोन कराराना सरकत राषटाचरा आमसभन मानरता णदली. ह दयोन करार आतरराषटीर कारदाचा भाग आहत. रा कराराच पालन करण सदसर राषटासाठी बधनकारक आह.

िीतरदधाचरा काळात मानवी हकाचा पशन सरकत राषटाचरा आमसभत अनक वळा माडला गला. आणफकतील वणयादर हा मानवी हकाचरा णवरयोधी आह आणण महणनच वणयादरी राजवटीवर बणहषकार घालण हा णनणयार घणरात आला. वसाहतीना सवाततर, लयोकिाही वरवसरचा आगरह ही तराचीच काही उदाहरण सागता रतील.

आधणनक काळात वाणिक सघरया, सीमावाद, दहितवाद अिा समसरामळ मानवी हकाना मयोठा पमाणावर बाधा पयोचत आह. राणिवार अनक जागणतक सवरपाच पशन जस- सारीच रयोग, परायावरणाला असलला धयोका, नसणगयाक आपतती रामळ मानवी हकाची सकलपनाही आता अणधक वरापक झाली आह. परायावरण सरकण, िाशवत

मानवी हकामधर जीणवताचा हक, अनन, वसत, णनवारा, णिकण आणण आरयोगर रा पमख हकाचा समावि हयोतयो. ह हक मलभत असतात. ह हक सवायना पाप हयोतील ह बघण ही राजराची जबाबदारी असत.

92

माहीि आह का िमहािा?

सागा पाह !सधरा भारतीर मानवी हक आरयोगाच

अधरक कयोण आहत ?

मानवी हकाचरा जाहीरनामरामधर एकण

३० कलम आहत. रा जाहीरनामरात नागरी सवाततरासबधीची कलम आहत. तराचपमाण राजगाराचा अणधकार, समान कामासाठी समान वतन अिा आणरयाक हकाचरा तरतदीदखील आहत. सवया सदसर राषटानी आपलरा नागररकाना मानवी हक दावत ह अपणकत आह. मानवी हकाचरा जाहीरनामरापमाणच बालकाचरा हकाचा जाहीरनामा २० नयोवहबर १९५९ रयोजी पसत करणरात आला.

इर काही समसरा णदलरा आहत. तराच राषटीर व आतरराषटीर अिा दयोन गटात वगषीकरण करा.

करन पहा.

मानवी हकभग

दहितवादसावयाजणनक असवचछता

णवकास राचाही समावि मानवी हकामधर कला जातयो.

‘राजर मानवी हक आरयोग’ सरापन करणरात आल आहत. मानवी हकाच उलघन झालरास तरासबधात तकारीची दखल घण आणण तराबाबत रयोगर कारवाई करण ही मानवी हक आरयोगाची जबाबदारी आह.

सावयाजणनक वाहतक कोडीगररबी, णनरकरता

अतगयात फटीरतावादओझयोन रर णवरळ हयोण

मानवी हकक आतण भारि : भारतीर सणवधानात मानवी हकाना मलभत हकाच सरान दणरात आल आह. सणवधानातील मलभत हकाबरयोबरच दबयाल घटक, खसतरा, अलपसखर राचरा सरकणाची जबाबदारी िासनावर आह. १९९३ मधर मानवी हक सरकण कारदा करणरात आला. रा कारदातगयात ‘राषटीर मानवी हक आरयोग’ व

दबयाल घटकाच सकमीकरण

अरयावरवसरच खासगीकरण

पयायावरण : सदकाळात मानवी हकाची सकलपना अणधक वरापक झाली असन सरणकत परायावरण हा एक महतवाचा मानवी हक आह अस मानल जात. आतरराषटीर सतरावर परायावरण सरकणाची जाणीव आणण गरज १९७० मधर माडली गली. मयोठा पमाणावर हात असलल आदयोणगकरीकरण, वाढत चाललली ऊजजची गरज रामळ परायावरणाला धयोका णनमायाण हयोतयो आह अस परायावरणाचा अभरास करणाऱरा णविरजाच मत हयोत. तरा कारयाकतरायनी २२ एणपल १९७० मधर पणहला वसधरा णदवस साजरा कला. ितीत मयोठा पमाणावर वापरली जाणारी रासारणनक खत आणण करीटकनािक, वाहनामळ हयोणार धवनीपदरण, अणऊजाया भटामधन हयोणारा णकरणयोतसगया, तलगळती णकवा रासारणनक वारची गळती रा सवायमळ परायावरण असरणकत बनत आणण णवणवध समसरा णनमायाण हयोतात. रा जाणणवतन परायावरण सरका हा पशन आतरराषटीर सतरावर चणचयाला जाऊ लागला.

१९९० नतर जागणतकरीकरणाची लाट आलरानतर राषटाच परसपरावलबन वाढल आणण तरामळ परायावरणीर समसरा सयोडवणरासाठी राषटानी परसपराना सहकारया करणराची गरज णनमायाण झाली. वातावरण पदणरत झालरामळ णकवा तलाचरा आणण वारगळतीमळ परायावरणाला णनमायाण हयोणारा धयोका हा एका राषटापरता मरायाणदत राहत नाही. तसच तराच पररणाम दीघयाकालीन असतात. तरामळ रा पररणामावर उपाररयोजना करणरासाठी राषटाना एकत रऊन

93

सहमतीन व सहकारायान वागण गरजच ठरत.वनसपती व पाणी राचरा पजाती नष हयोण,

मातीचा कस कमी हयोण, पाणराची टचाई, पावसाच पमाण कमी-जासत हयोण, तापमान वाढ, नदा, तलाव आटण, नदा व समदाच पदरण, नवीन रयोगाची णनणमयाती, आमलपजयानर, ओझयोन रराच णवरळ हयोण ह परायावरण ऱहासाच दशर पररणाम आहत. रापकरी काही पररणाम ह णवणिष राषटापरत मरायाणदत असल तरी तराचरा दीघयाकालीन पररणामामळ तरा पशनाना जागणतक सवरप पाप हयोत, तर काही पशन मळातच जागणतक सवरपाच असतात.

सटॉकहोम ि पररस पररषिआतरराषटीर सतरावर परायावरणणवररक ततकालीन

आणण दीघयाकालीन समसराणवररी चचाया करणरासाठी व तराचरावर उपार ियोधणरासाठी सटॉकहयोम रर ५ त १६ जन १९७२ रा कालावधीत सरकत राषटाची मानवी परायावरणणवररक परररद भरवली गली. रा परररदमधर पदरणावर मात करणरासाठी सहकारया करण ही सवया राषटाची जबाबदारी आह, रावर भर दणरात आला.

णवकणसत दि परायावरण ऱहासास अणधक पमाणात कारणीभत आहत आणण तयो ऱहास राबवणराची जबाबदारी तरानी घरावी अिी भणमका णवकसनिील राषटानी घतली. आजही णवकसनिील राषट हीच भणमका माडतात.

रा परररदत परायावरणासाठी काम करणाऱरा णबगर िासकरीर ससरा उपखसरत हयोतरा, ह रा परररदच आणखी एक वणिषटय हयोर.

रा परररदत जागणतक सामाईक सपततीचरा रकणाचा मदा माडला गला. रा साधनाचरा जतनाची जबाबदारी सवया राषटाची आह, रावर एकमत झाल.

रा परररदनतरच सरकत राषटानी ‘सरकत राषट परायावरण कारयाकम’ णनमायाण कला.

रा परररदनतर अनक आतरराषटीर परायावरणणवररक करार झाल. परायावरण सरकणासबधी णनरम तरार झाल. आतरराषटीर तसच राषटीर सतरावर परायावरणणवररक चळवळी मयोठा पमाणात सर झालरा आणण परायावरणणवररक आतरराषटीर परररदामधर णनणयारपणकरतील णबगर िासकरीर सघटनाचा सहभाग वाढला.

राचा पढचा टपपा महणज १९९२ मधर झालली ररओ ररील परायावरण परररद. रा परररदत ‘िाशवत णवकास’ रा सकलपनवर भर दणरात आला. जणवक णवणवधता, हररतगह वारमळ हयोणार वातावरणातील बदल, जगलाच रकण इतरादी णवररावर णवणवध करार करणरात आल.

इटरनटचरा साहायरान पररस परररदणवररी जाणन घरा व खालील मद दाचरा आधार माणहती सकणलत करा.

* सहभागी दिाची सखरा * चचजच णवरर* भारतान उपखसरत कलल मद.

करन पहा.

* णवणिष राषटापरतरा मरायाणदत असललरा पण जागणतक सवरपाच पशन णनमायाण करणाऱरा परायावरणीर समसराची उदाहरण दा.

करन पहा.

पयायावरणाच रकण : एका तपढीकिन िसऱया तपढीकि

94

महासागर, खयोल समद तळ, वातावरण, बाह अवकाि, जनकरीर साधनसपतती राचा समावि जागणतक साधनसपततीमधर हयोतयो. ही सपतती जगातील सवया राषटाची असलरामळ सवया राषटानी णतची दखभाल करण अपणकत आह.

माहीि आह का िमहािा?

िहशिवाि : ही आजचरा काळातील एक मयोठी समसरा आह. जगातील अनक राषटाना रा समसरला तोड दाव लागत आह. जगातील कयोणतही राषट कवळ सवबळावर दहितवादाचा सामना करणरास असमरया आह. महणनच दहितवाद ही जागणतक समसरा मानली जात.

िहशिवाि महणज काय ?

राजकरीर उद णदष साधर करणरासाठी सवयासामानर आणण णनरपराध नागररक वरवसरचरा णवरयोधात णहसचा वापर करण णकवा तिी धमकरी दण आणण तरारयोग समाजामधर भीती आणण दहित पसरवण राला ‘दहितवाद’ अस महणता रईल. दहितवाद ही सघणटत आणण णनरयोजनबदध पदधतीन कलली णहसा हयोर.

शोधा पाह !* णसरीरा रा राषटातन अनक लयोक णनवायाणसत

का हयोत आहत ?* जगातील आणखी कयोणतरा राषटामधन

णनवायाणसताच लोढ रत आहत ?

दहितवादाचा आतरराषटीर राजकारणावर दरगामी पररणाम झाला आह. गलरा दयोन दिकात णवणवध राषटामधर दहितवादी सघरया तीवर झालला णदसतयो. दहितवादी सघरया ह पारपररक रदधापका वगळ असतात. पारपररक रदध हा दयोन णकवा अणधक सावयाभौम राषटामधला सघरया असतयो. अिा रदधामधर पामखरान राषटाचरा भौगयोणलक सीमाचरा सरकला महतव असत, महणजच राषटीर सरका भौगयोणलक सीमािी णनगणडत असत; तर दहितवादी गट जगाचरा कयोणतराही कयोपऱरातन कठलराही णठकाणी णहसाचार घडव िकतात. दहितवादी हललराचा उदि भौगयोणलक सीमाना धयोका पयोहचवण हा नसन दिातील राजवटीला आवहान दण णकवा िासनाच अखसततव नाकारण हा असतयो. महणजच वाढतरा दहितवादामळ दिाचरा बाह सरकबरयोबरच अतगयात सरकलादखील धयोका णनमायाण हयोतयो.

दहितवादाला आळा घालणरासाठी णवणवध राषटाचरा सरका रतणानी परसपर सहकारायान काम करण आवशरक झाल आह.

१९९७ मधर करयोटयो रर भरललरा परररदत णवकणसत दिाना हवामान बदल रयोखणरासाठी मापदड आखन णदल गल. त मापदड १५ वरायसाठी लाग हयोत.

तरानतर नयोवहबर २०१५ मधर पररस रर हवामान बदल रा णवररावर परररद भरवली गली. सवया राषटानी हवामान बदल रयोखणरासाठी व तापमान वाढ रयोखणरासाठी परसपर सहकारायान परतन करावत व णवकसनिील दिाना तरासाठी लागणार ततजान णमळवणरास णवकणसत दिानी मदत करावी अस आवाहन रा परररदत करणरात आल.

तनवायातसिाच पशन : जरा वरकतीना अणनचछन णकवा जबरदसतीन आपली मातभमी सयोडावी लागत व आशर णमळवणरासाठी णकवा सरणकततसाठी दसऱरा राषटात जाण भाग पडत, अिा लयोकाना ‘णनवायाणसत’ अस महटल जात. णवणिष वि, धमया असललरा लयोकाचा छळ हयोण णकवा तराना हाकलन दण, रदध णकवा आपततीमळ आपलरा दिाचा तराग करणरास भाग पडण, इतरादीमळ लयोक णनवायाणसत हयोतात. अिा पररखसरतीत आपला दि सयोडन दसऱरा राषटाकड आशर मागणराची वळ रत.

95

दसऱरा महारदधापवषी जमयानीमधर जर लयोकाचा छळ झाला, तराच नागररकतव व सपतती णहरावन घतली गली. तरामळ जर लयोक णनवायाणसत झाल. १९७१ मधर पवया पाणकसतानातील जनतचा राजकरीर व धाणमयाक छळ झालरामळ तरील लयोक णनवायाणसत झाल आणण भारतात आशराला आल. गलरा काही वरायत इराक आणण णसरीरामधील रदधजनर पररखसरतीमळ तरन मयोठा पमाणावर लयोक णनवायाणसत महणन बाहर पडत आहत. णनवायाणसताची अिी अनक उदाहरण आपलराला सागता रतील.

इतर रयोजच पशन राना तोड दाव लागत. दसऱरा राषटातील भारा, ससककती णभनन असल तर तराचरािी जळवन घणरात अडचणी रतात. जरा राषटात णनवायाणसत आशर घतात तरील समाज तराना सवीकारलच, अस सागता रत नाही. उलट णनवायाणसताची सखरा वाढलरामळ राषटावरचा बयोजा अणधक वाढतयो. जीवनावशरक वसतची टचाई णनमायाण हयोत, गनहगारीच पमाण वाढत, महागाई वाढत. सराणनकाचरा नयोकऱरावर गदा रत, िातता व सवरवसरचा पशन णनमायाण हयोतयो. अिा अनक समसरा णनमायाण हयोतात. तरामळ णनवायाणसताना आसरा दणरास अाणण तराच पनवयासन करणरास अनक राषट तरार हयोत नाहीत.

णनवायाणसताचरा बाबतीत अातरराषटीर सतरावर १९५१ मधर काही तरतदी करणरात आलरा. तरानसार णनवायाणसताना तराचरा इचछणवरदध तराचरा मळचरा दिात परत पाठवता रणार नाही, अिी तरतद कली गली. तराचपमाण तराच पशन सयोडवणरासाठी सरकत राषटाचरा उचच आरकताच कारायालरही सरापन करणरात आल आह.

मानवी हकाची जयोपासना व तराच सवधयान सवयाच राषटानी कलरास अनरार, ियोरण व णहसाचार कमी हयोईल. सवया लयोकाना सरणकतपण आपला णवकास साधता रईल. परायावरणाच रकण करन आणण दहितवादाच सपणया णनमयालन कलरास मानवी हक अणधक पभावीपण अमलात आणता रतील. जगात कयोणतराच लयोकसमहाला णनवायाणसत वहाव लागणार नाही. रासाठी परतन झालरास मानवी असरणकतता दर हयोईल. रासाठी सवया राषटानी एकत रण, आपलरातील सहकारया वाढवण, ठयोस ककती करण व पतरकात बदल घडवन आणण इतरादी परतन कल पाणहजत.

पढील वरषी आपण रा आधार सवतत भारतान कयोणती वाटचाल कली आह राचा अभरास करणार आहयोत.

कयोणतराही राषटातील लयोकाना जवहा णनवायाणसत वहारची महणज आपला दि सयोडारची वळ रत तवहा तराना अनक समसराना तोड दाव लागत. महतवाची समसरा असत ती आपला दि सयोडन कठ जारच ? आणण त राषट आपलराला सवीकारल का ? ह पशन तराचरासमयोर असतात. दसर महणज आपलराबरयोबर कटबातील माणसाना सरणकतपण घऊन जाण. राचा पचड िारीररक आणण मानणसक ताण असतयो. राणिवार कठीण रसता, लपनछपन जाण, नसणगयाक समसरा जस ऊन, पाऊस, वादळवारा, अननधानराची टचाई, आजारपण, पाठलाग करणारा ित इतरादी समसरा असतातच. रामधर अनक लयोक मतर पावतात.

सरणकत णठकाणी पयोहचलरावर नवीन समसरा असतात. कामधदा ियोधण, राहणरासाठी जागा आणण

तनवायातसिाना सयक राषटराच साहायय

96

१. तििलया पयायायापकी योगय पयायाय तनविन तवधान पयणया तिहा.

(१) पढीलपकरी कयोणती समसरा अातरराषटीर सवरपाची आह.

(अ) महाराषट-कनायाटक सीमावाद (ब) कावरी पाणीवाटप (क) णनवायाणसताच पशन (ड) आधर पदिातील नकलवाद (२) पढीलपकरी कयोणतरा हकाचा समावि मानवी

हकामधर हयोत नाही. (अ) रयोजगाराचा अणधकार (ब) माणहतीचा अणधकार (क) बालकाच अणधकार (ड) समान कामासाठी समान वतन (३) पढीलपकरी कयोणता णदन आतरराषटीर सतरावर

साजरा कला जातयो ? (अ) णिकक णदन (ब) बालणदन (क) वसधरा णदन (ड) धवजणदन

२. पढीि तवधान चयक का बरोबर ह सकारण सपषट करा.

(१) परायावरणीर ऱहासावर उपाररयोजना ियोधणरासाठी सवया राषटानी सहकारया करण गरजच आह.

(२) णनवायाणसताना आशर दणरास राषट तरार हयोतात.

३. पढीि सकलपना सपषट करा. (१) मानवी हक (२) परायावरणीर ऱहास (३) दहितवाद

४. पढीि सकलपनातचत पयणया करा.

कारण दशय पररणाम १. १. २. २. ३. ३. ४. ४.

उपाययोजना१.२.३.४.

५. िमच मि नोिवा. (१) मानवी हक पसराणपत करणरातील भारताची

भणमका सपष करा. (२) दहितवादामळ कार पररणाम हयोतात ह सागन

दहितवादाला आळा घालणरासाठी उपार सचवा.

उपकरम (१) राजर बालहक आरयोगाची माणहती णिककाचरा

मदतीन णमळवा. (२) चीनमधील ‘णचमणी मारयो’ आदयोलन आणण

भारतातील ‘णचपकयो आदयोलन’ राची माणहती णमळवा.

(३) मयोठा धरणामळ समसरा णनमायाण हयोतात का ? तमच मत णलहा.

(४) िाळत साजरा झाललरा वसधरा णदनाचा अहवाल णलहा.

परायावरणीर ऱहास

सवाधयाय