તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017....

31
Tarka Sangraha 1-8 તકસંહ અʱયાય ૧ - Document Information Text title : tarkasangraha File name : tarkasangraha.itx Category : major_works Location : doc_z_misc_major_works Author : Annambhatta Transliterated by : Ashish Chandra ashish_chandr70 at hotmail.com Proofread by : Ashish Chandra ashish_chandr70 at hotmail.com Description-comments : Stepping stone for understanding the Nyaya-Vaisheshika systems of logic. Latest update : July 18, 2021 Send corrections to : [email protected] This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study and research. The file is not to be copied or reposted without permission, for promotion of any website or individuals or for commercial purpose. Please help to maintain respect for volunteer spirit. Please note that proofreading is done using Devanagari version and other language/scripts are generated using sanscript. July 18, 2021 sanskritdocuments.org

Upload: others

Post on 13-Mar-2021

8 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

Tarka Sangraha 1-8

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

Document Information

Text title : tarkasangraha

File name : tarkasangraha.itx

Category : major_works

Location : doc_z_misc_major_works

Author : Annambhatta

Transliterated by : Ashish Chandra ashish_chandr70 at hotmail.com

Proofread by : Ashish Chandra ashish_chandr70 at hotmail.com

Description-comments : Stepping stone for understanding the Nyaya-Vaisheshika systems of

logic.

Latest update : July 18, 2021

Send corrections to : [email protected]

This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study and research. The

file is not to be copied or reposted without permission, for promotion of any website or

individuals or for commercial purpose.

Please help to maintain respect for volunteer spirit.

Please note that proofreading is done using Devanagari version and other language/scripts

are generated using sanscript.

July 18, 2021

sanskritdocuments.org

Page 2: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

Tarka Sangraha 1-8

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

અથ પ્રથમાેઽ યાય ।િનધાય હૃિદ િવશ્વેશં િવધાય ગુ વ દનમ્ ।બાલાનાં સખુબાેધાય િક્રયતે તકર્સગં્રહ॥ ૧॥

દ િપકાિવશ્વેશ્વરં સા બમૂ ત પ્ર ણપત્ય ગરાં ગુ મ્ ।ટ કાં શશિુહતાં કુવ તકર્સગં્રહદ િપકામ્॥ચક ષતસ્ય ગ્રનથસ્ય િનિવઘ્નપિરસમા યથશષ્ટાચારાનુ મતશ્રુ તબાેિધતકતર્વ્યતાક્-ઇષ્ટદેવતાનમસ્કારાત્મકંમઙ્ગલં શ ય શક્ષાયૈ ગ્ર થતાે િનબધં્ન શ્ચક ષતં પ્ર ત નીતે ।િનધાયે ત । નનુ મઙ્ગલસ્ય સમા પ્તસાધન વં ના ત । મઙ્ગલે કૃતેઽિપિકરણવલ્યાદાૈ સમા યદશર્નાત,્ મઙ્ગલાભાવેઽિપ કાદ બમાર્દાૈસમા પ્તદશર્નાચ્ચ અ વયવ્ય તરેકા યાં વ્ય ભચારાિદ ત ચેત્ ન ।િકરણાવલ્યાદાૈ િવઘ્નબાહુલ્યા સમા યભાવઃ । કાદ બયાર્દાૈ ગ્ર થાદ્વિહરેવમઙ્ગલં કૃત્મતાે ન વ્ય ભચારઃ । નનુ મઙ્ગલસ્ય (ગ્ર થાદાૈ)કતર્વ્ય વે િક પ્રમાણ મ ત ચેત્ ન । શષ્ટાચારાનુ મતશ્રુતેરેવ્પ્રમાણ વાત્ । તથા િહ મઙ્ગલંવેદ-બાેિધ કતર્વ્યતાકમલાૈિકકાિવગીત શષ્ટાચારિવષય વાદ્દશાર્િદવત્ ।ભાજેનાદાૈ વ્ય ભચાર વારણાય અલાૈિકકે ત । રાિત્રશ્રાદ્ધાદાૈવ્ય ભચારવારણાય અિવગીતે ત । શષ્ટપદં પષ્ટાથર્મ્ । નકુયાર્િન્ન ફલં કમર્ ઇ ત જલતાડનાદેરિપ િન ષદ્ધ વાત્ । તક્યર્ તેપ્ર તપાદ્ય તે ઇ ત તકાર્ઃ દ્રવ્યાિદપદાથાર્ તષેાં સગં્રહઃ સકં્ષપેેણવ પકથનં િક્રયત ઇત્યથર્ઃ । ક મૈ પ્રયાજેનાયેત્યતઆહ ।સખુબાેધાયે ત । સખુનેાનાયાસને યાે બાેધઃ પદાથર્જ્ઞાનં ત મા ઇત્યથર્ઃ ।

1

Page 3: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

નનુ બહુષુ તકર્ગ્રથષેુ સ સુ િકમથર્ પવૂાઽયં ગ્ર થઃ િક્રયતઇત્યતઆહ । બાલાના મ ત । તષેામ તિવ ત વાદ્વાલાનાં બાેધાે ન યતઇત્યથર્ઃ । ગ્રહણધારણપુટુબાર્લઃ ન તુ તન ધયઃ । િક કૃ વાિક્રયત ઇત્યતઆહ । િનધાયે ત । િવશ્વેશં જગિન્નય તારમ્ । હૃિદ િનધાયિનતરાં સ્થાપિય વા સદા તદ્ધયાનપરાે ભૂ વેત્યથર્ઃ । ગુ ણાંિવદ્યાગુ ણાં,વ દનં ન સ્કારં, િવધાય કૃ વેત્યથર્ઃ॥દ્રવ્યગુણકમર્સામા યિવશષેસમવાયાઽભાવાઃ સપ્તપદાથાર્ઃ॥ ૨॥

દ િપકાપદાથાર્ન્ િવ જતે । દ્રવ્યે ત । પદસ્યાથર્ઃ પદાથર્ઃ ઇ તવ્યુ પત્ત્યા ભધેય વં પદાથર્સામા યલક્ષણમ્ (લ યત)ે । નનુિવભાગાદેવ સપ્ત વે સદ્ધે સપ્ત (પદ) ગ્રહણં વ્યથર્ મ ત ચેત,્ન અિધકસખં્યાવ્યવચ્છેદાથર્ક વાત્ । ન વ તિરક્તઃ પદાથર્ઃપ્ર મતાે વા ન વા । નાઽદ્યઃ પ્ર મતસ્ય િનષેધાયાેગાત્ । ન દ્વતીયઃપ્ર તયાે ગપ્ર મ ત િવના િનષેધાનપુપત્તેિર ત ચેત,્ ન । પદાથર્ વંદ્રવ્યાિદસપ્તા યતમ વવ્યા ય મ ત વ્યવચ્છેદાથર્ક વાત્(સપ્તગ્રહણમ)્ । નનુ સપ્તા યતમ વં સપ્ત ભન્ન ભન્ન વ મ તવક્તવ્યમ્ । સપ્ત ભન્નસ્યાપ્ર સદ્ધયા કથં સપ્તા યતમ વવ્યા પ્તિનશ્ચયઇ ત ચેત,્ ન । દ્રવ્યાિદસપ્તા યતમ વં નામદ્રવ્યાિદભેદસપ્તકાભાવવ વમ્ । અતાે દાષેિવરહાત્ । અેવમગ્રેઽિપદ્રષ્ટવ્યમ્॥તત્ર દ્રવ્યાણી થવ્યપ્તે વેા વાકાશકાલિદગાત્મમનાં સ નવવૈ॥ ૩॥

દ િપકાદવં્ય (દ્રવ્યા ણ) િવભજતે । તત્રે ત । તત્ર દ્રવ્યાિદમ યે ।દ્રવ્યા ણ નવવૈેત્ય વયઃ । કાિન તાિન ઇત્યતઆહ । થવી ત । નનુ તમસાેદશમદ્રવ્યસ્ય િવદ્યમાન વા કથં નવવૈ દ્રવ્યાણી ત । તથા િહ । નીલંતમશ્ચલતીત્યબાિધતપ્રતી તબલાન્નીલ પાધારતયા િક્રયાધારતયા ચતમસાે દ્રવ્ય વં તા ત્ સદ્ધમ્ । તત્ર તમસાે નાકાશાિદપ ચકેઽ તભાર્વઃપવ વાત્ । અત અેવ ન વાયાૈ, પશાર્ભાવાત્ સદાગ તમ વાભાવાચ્ચ ।નાિપ તજે સ, ભા વ પાભાવાત્ ઉ ણ પશાર્ભાવાચ્ચ । નાિપ જલ,ેશીત પશાર્ભાવાત્ નીલ પવ વાચ્ચ । નાિપ થવ્યાં, ગ ધાભાવાત્

2 sanskritdocuments.org

Page 4: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

પશર્રિહત વાચ્ચ । ત માત્તમાે દશમદ્રવ્ય મ ત ચેત,્ ન ।તમસ તે ેઽભાવ પ વાત્ । તથા િહ । તમાે નિપદ્રવ્યમાલાેકાસહકૃતચ ગ્રાર્હ્ય વાદાલાેકાભાવવત્ ।િપદ્રવ્યચા ષપ્રમાયામાલાેકસ્ય કારણ વાત્ । ત માત્પ્રાૈઢપ્રકાશકતજે સામા યાભાવ તમઃ, તત્ર નીલં તમશ્ચલ ત ઇ તપ્રત્યયાે ભ્રમઃ । અતાે નવ દ્રવ્યાણી ત સદ્ધમ્ । દ્રવ્ય વ તમ વંગુણવ વં વા દ્રવ્યસામા યલક્ષણમ્ । લકૈ્ષ્યકદેશા ત્ત વમવ્યા પ્તઃ ।યથા ગાેઃ કિપલ વમ્ । અલકે્ષ્ય લક્ષણસ્ય વતર્નમ તવ્યા પ્તઃ । યથા ગાેઃશ ◌ૃઙ્ ગ વમ્ । લક્ષ્યમાત્રા ત્ત વમસભંવઃ । યથાગાેરેકશફવ વમ્ । અેતદ્દષૂણત્રયરિહતધમા લક્ષણમ્ । સઅેવાસાધારણધમર્ ઇત્યુચ્યતે ।લક્ષયતાવચ્છેદકસમિનયત વમસાધારણ વમ્ । વ્યાવતર્કસ્યવૈલક્ષણ વે વ્યા ત્તાવ ભદેય વાદાૈ ચા તવ્યા પ્તરત તદ્વારણાયતદ્ ભન્ન વં ધમર્િવશષેણં દેયમ્ । વ્યવહારસ્યાિપ લક્ષણપ્રયાજેન વેતન્ન દેયમ્ । વ્યા ત્તેરિપ વ્યવહારસાધન વાત્ । નનુ ગુણવ વં નદ્રવ્યલક્ષણમ,્આદ્યક્ષણાવ ચ્છન્નઘટે ઉ પન્નિવિનષ્ટઘટેચાવ્યાપ્તેિર ત ચેત,્ ન । ગુણસમાનાિધકરણસત્તા ભન્ન તમ વસ્યિવવ ક્ષત વાત્ । ન વવેમિપ અેકં પં રસા થક્ ઇ તવ્યવહારાદૂ્રપાદાવ તવ્યા પ્તિર ત ચેત,્ ન । અેકાથર્સમવાયાદેવતાદશૃવ્યવહારાપેપત્તાૈ ગુણે ગુણાનઙ્ગીકારાત્ ।પ-રસ-ગ ધ- પશર્-સખં્યા-પિરમાણ- થ વ-સયંાેગ-િવભાગ-પર્અ વા-ઽપર વ-ગુ વ-દ્રવ વ- નેહ-શ દ-બુ દ્ધ-સખુ-દુઃખેચ્છાદ્વષે-પ્રયત્ન-ધમાર્ધમર્-સસં્કારાઃ ચતુિવશ તગુર્ણાઃ॥ ૪॥

દ િપકાગુણા વભજતે । પે ત । દ્રવ્યકમર્ ભન્ન વે સ ત સામા યવાન્ ગુણઃ ।ગુણ વ તમા વા । નનુ લઘુ વકિઠન વ દુ વાદ નાં િવદ્યમાન વાત્કથં ચતુિવશ તગુર્ણા ઇ ત ચેત,્ ન । લઘુ વસ્યગુ વાભાવ પ વા દુ વકિઠન વયાેઃ અવયવસયંાેગિવશષે વાત્ ।ઉ ક્ષપેણાપક્ષપેણાકુ ચનપ્રસારણગમનાિન પ ચ કમાર્ ણ॥ ૫॥

દ િપકાકમર્ િવભજતે । ઉ ક્ષપેણે ત । સયંાેગ ભન્ન વે સ ત

tarkasangraha.pdf 3

Page 5: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

સયંાેગાસમવાિયકારણં કમર્ કમર્ વ તમદ્વા । ભ્રમણાદ નામિપ ગમનેઅ તભાર્વાન્ન પ ચ વિવરાેધઃ॥પરમપરં ચે ત દ્વિવધં સામા યમ્॥ ૬॥

દ િપકાસામા યં િવભજતે । પર મ ત । પરમિધકદેશ ત્ત । અપરંયનૂદેશ ત્ત । સામા યાિદચતુષ્ટયે તનાર્ ત॥િનત્યદ્રવ્ય ત્તયાે િવશષેા વન તા અેવ॥ ૭॥

દ િપકાિવશષેં િવભજતે । િનત્યે ત । થવ્યાિદચતુષ્ટયપરમાણવઃઆકાશાિદપ ચકં ચ િનત્યદ્રવ્યા ણ ।સમવાય વેક અેવ॥ ૮॥

દ િપકાસમવાયસ્ય ભેદાે ના તીત્યાહ । સમવાયિ વ ત ।અભાવશ્ચતુિવધઃ - પ્રાગભાવઃ, પ્ર વંસાભાવઃ,અત્ય તાભાવઃ, અ યાે યાભાવશ્ચે ત॥ ૯॥

દ િપકાઅભાવં િવભજતે । પ્રાગભાવે ત ।

અથ દ્વતીયાેઽ યાય ।તત્ર ગ ધવતી થવી । સા દ્વિવધા-િનત્યાઽિનત્યા ચ । િનત્યાઃપરમા પાઃ । અિનત્યાઃ કાયર્ પાઃ । પનુ સ્ત્રિવધા શર રે દ્રય િવષયભેદાત્ ।શર રમ મદાદ નામ્ । ઇ દ્રયં ગ ધગ્રાહકં ઘ્રાણમ્ । તચ્ચ નાસાગ્રવ ત ।િવષયાે પાષાણાિદઃ॥ ૧॥

દ િપકાતત્રાેદે્દશક્રમાનુસારાત્ પ્રથમં થવ્યા લક્ષણમાહ । તત્રે ત । નાનાપદાથર્સકં તર્નમુદે્દશઃ । ઉદે્દશક્રમે ચ સરવત્રેચ્છૈવં િનયા મકા ।નનુ સરુ યસરુ યવયવાખ્ધે દ્રવ્યે પર પરિવરાેધનેગ ધાનુ પાદાદવ્યા પ્તઃ । ન ચ તત્ર ગ ધપ્રતીત્યનપુપ ત્તિર ત વાચ્યમ્ ।અવયવગ ધસ્યવૈ તત્ર પ્રતી તસભંવને ચત્રગ ધાનઙ્ગીકારાત્ િક

4 sanskritdocuments.org

Page 6: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

ચાે પન્નિવનષ્ટઘટાદાવવ્યા પ્તિર ત ચેત્ ન ।ગ ધસમાનાિધકરણદ્રવ્ય વાપર તમ વસ્ય િવવ ક્ષત વાત્ । નનુજલાદાવિપ ગ ધપ્રતી તિર ત ચેત્ ન । અ વયવ્ય તરેકા યાંથવીગ ધસ્યવૈ તત્ર ભાનાઙ્ગીકારાત્ । નનુ કાલસ્ય સવાર્ધારતયા

સવષાં લક્ષણાનાં કાલેઽ તવ્યા પ્તિર ત ચેત્ ન ।સવાર્ધારતાપ્રયાજેક ભન્નસબં ધને લક્ષણ વસ્ય િવવ ક્ષત વાત્ ।થવી ં િવભજતે । સા દ્વિવધે ત । િનત્ય વં વંસાપ્ર તયાે ગ વમ્ ।

અિનત્ય વં વંસપ્ર તયાે ગ વમ્ । પ્રકારા તરેણ િવભજતે । પનુિર ત । આત્મનાે

ભાેગાયતનં શર રમ્ । યદવ ચ્છન્નાત્મિન ભાેગાે યતે તદ્ભાેગાયતનમ્ ।સખુદુઃખસાક્ષા કારાે ભાેગઃ । શ દેતરાેદ્ભૂતિવશષેગુણાનાશ્રય વે સ તજ્ઞાનકારણમનઃ સયંાેગાશ્રય વ મ દ્રય વમ્ । શર રે દ્રય ભન્નાેિવષયઃ । અેવં ચ ગ ધવચ્છર રં પા થવશર રમ્,ગ ધવિદ દ્રયં પા થવે દ્રયમ્, ગ ધવાન્ િવષયઃ પા થવિવષયઇ ત તત્ત લક્ષણં બાે યમ્ । પા થવશર રં દશર્ય ત । શર ર મ ત ।ઇ દ્રયં દશર્ય ત । ઇ દ્રય મ ત । ગ ધગ્રાહક મ ત પ્રયાજેનમ્ । ઘ્રાણ મ તસજં્ઞા । નાસાગ્રેત્યાશ્રયાે ક્તઃ । અેવમુત્તરત્ર જ્ઞેયમ્ । પા થવિવષયંદશર્ય ત । તપાષાણાદ ત ।શીત પશર્વત્યઃ આપઃ । તા દ્વિવધાઃ િનત્યા અિનત્યાશ્ચ । િનત્યાઃપરમા પાઃ । અિનત્યાઃ કાયર્ પાઃ । પનુઃ િત્રિવધાઃશર રે દ્રયિવષયભેદાત્ । શર રં વ ણલાેકે । ઇ દ્રયં રસગ્રાહકંરસનં જહ્વાગ્રવ ત । િવષયઃ સિરત્ સમુદ્રાિદઃ॥ ૨॥

દ િપકાઅપાં લક્ષણમાહ । શીતે ત । ઉતપન્નિવિનષ્ટજલેઽવ્યા પ્તવારણાયશીત પશર્સમાનાિધકરણદ્રવ્ય વાપર તમ વમ્ । “શીતંશલાતલમ્ ᳚ ઇત્યાદાૈ જલસબં ધાદેવ શીત પશર્ભાન મ તના તવ્યા પ્તઃ । અ ય સવ પવૂર્ર ત્યા વ્યાખ્યયેમ્॥ઉ ણ પશર્વત્ તજેઃ । તચ્ચ દ્વિવધં, િનત્યમિનતં્ય ચ । િનતં્યપરમા પમ્ । અિનતં્ય કાયર્ પમ્ । પનુઃ િત્રિવધંશર રે દ્રયિવષયભેદાત્ । શર રં આિદત્યલાેકે પ્ર સદ્ધમ્ । ઇ દ્રયંપગ્રાહકં ચ ઃ કૃ ણતારાગ્રવ ત । િવષયઃ ચતુિવધઃ,

tarkasangraha.pdf 5

Page 7: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

ભાૈમ-િદવ્ય-આૈદયર્-આકરજ ભેદાત્ । ભાૈમં વહ્નયાિદકમ્ । અ બ ધનંિદવં્ય િવદ્યુદાિદ । ભુક્તસ્ય પિરણામહેતુરાૈદયર્મ્ । આકરજં સવુણાર્િદ॥ ૩॥

દ િપકાતજેસાે લક્ષણમાહ । ઉ ણ પશર્વિદ ત । ‘ઉ ણં જલમ’્ ઇ તપ્રતીતે તજેઃ સયંાેગાનુિવધાિય વાન્ના તવ્યા પ્તઃ । િવષયં િવભજતે ।ભાૈમે ત । નનુ ‘સવુણં પા થવં’ પીત વાદુ્ગ વાત્ હિરદ્રાવત્ ઇ તચેત્ ન । અત્ય તાનલસયંાેગે સ ત ઘ્ તાદાૈ દ્ર વનાશદશર્નને,જલમ યસ્થઘ્ તાદાૈ તન્નાશાદશર્નને ચ અસ ત પ્ર તબ ધકેપા થવદ્રવ વનાશા ગ્ સયંાેગયાેઃ કાયર્કારણભાવાવધારણા સવુણર્સ્યઅત્ય તાનલસયંાેગે સત્યનુ ચ્છદ્યમાનદ્રવ વાિધકરણ વનેપા થવ વાઽનપુપત્તેઃ પીતદ્રવ્યદ્રવ વનાશપ્ર તબ ધકતયાદ્રવદ્રવ્યા તર સદ્ધાૈ નૈ મ ત્તકદ્રવ વાિધકરણતયા જલ વાનપુપત્તેઃપવત્તયા વા વાિદ વન તભાર્વાત્તજેસ વ સ દ્ધઃ ।તસ્યાે ણ પશર્ભા વર પયાે પષ્ટ ભક પા થવ પ પશાર્ યાંપ્ર તબ ધાદનપુલ ધઃ । ત માત્ સવુણ તજૈસ મ ત સદ્ધમ્ ।પરિહતઃ પશર્વાન્ વાયુઃ । સ દ્વિવધઃ િનત્યઃ અિનત્યશ્ચ । િનત્યઃપરમા પઃ । અિનત્યઃ કાયર્ પઃ । પનુઃ િત્રિવધઃ શર રે દ્રયિવષયભેદાત્ । શર રં વાયુલાેકે । ઇ દ્રયં પશર્ગ્રાહકં વક્ સવર્શર રવ ત ।િવષયાે ક્ષાિદક પનહેતુઃ । શર રા તઃસચંાર વાયુઃ પ્રાણઃ । સ ચઅેકાેઽિપ ઉપાિધભેદાત્ પ્રાણાપાનાિદસજં્ઞાં લભતે॥ ૪॥

દ િપકાવાયું લક્ષય ત । પરિહતે ત । આકાશાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય પશર્વાિન ત ।થવ્યાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય પરિહતે ત । પ્રાણસ્ય કુત્રા તભાર્વ ઇત્યત

આહ । શર રે ત । સ ચે ત । અેક અેવઃ પ્રાણઃ સ્થાનભેદા પ્રાણાપાનાિદશ દૈઃવ્યવિહ્રયત ઇત્યથર્ઃ । પશાર્નુમેયાે વાયુઃ । તથા િહ - યાેઽયં વાયાૈવા ત સ ત અનુ ણાશીત પશર્ ઉપલ યતે સ ક્ક ચદા શ્રતઃગુણ વાદૂ્રપવત્ । ન ચાસ્યઆશ્રયઃ થવીઉદ્ભૂત પશર્વ પા થવસ્યાેદ્ભૂત પ વિનયમાત્ । ન જલ તજે સઅનુ ણાશીત પશર્વ વાત્ । ન િવભુચતુષ્ટયમ્ સવર્ત્રાપેલ ધપ્રસઙ્ગાત્ ।ન મનઃ પરમા પશર્સ્યાતી દ્રય વાત્ । ત માદ્યઃ પ્રતીયમાન પશાર્શ્રયઃ

6 sanskritdocuments.org

Page 8: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

સ વાયુઃ (અેવ) । નનુ વાયુઃ પ્રત્યક્ષઃ પ્રત્યક્ષાશ્રય વાત્ ઘટવત્ઇ ત ચેત્ ન । ઉદ્ભૂત પસ્યાપેાિધ વાત્ । “યત્ર દ્રવ્ય વે સ તબિહિર દ્રયજ યપ્રત્યક્ષ વં, તત્ર ઉદ્ભૂત પવ વમ”્ ઇ તસા યવ્યાપક વમ્ । પક્ષે સાધનાવ્યાપક વમ્ । ન ચવૈંતપ્તવાિરસ્થતજેસાેઽિપ અપ્રત્યક્ષ વાપ ત્તઃ ઇષ્ટ વાત્ ।ત માદૂ્રપરિહત વાદ્વાયુરપ્રત્યક્ષઃ । ઇદાની ંકાયર્ પ થવ્યાિદચતુષ્ટયસ્યાે પ ત્તિવનાશક્રમઃ ક યતે । ઈશ્વરસ્યચક ષાર્વશા પરમા ષુ િક્રયા યતે । તતઃ પરમા દ્વયસયંાેગેદ્વય કમુ પદ્યતે । િત્ર ભરેવ દ્વય કૈસ્ત્રય કમુ પદ્યતે । અેવંચતુર કાિદક્રમેણ મહતી થવીઃ, મહત્યઆપઃ, મહત્તજેઃ,

મહા વાયુ પદ્યતે । અેવમુ પન્નસ્ય કાયર્દ્રવ્યસ્ય સં જહીષાર્વશાત્િક્રયયા પરમા દ્વયિવભાગે દ્વય કનાશઃ । ઇત્યેવં થવ્યાિદનાશઃ ।અસમવાિયકારણાશાત્ દ્વય કનાશઃ । સમવાિયકારણાશાત્ ય કનાશ ઇ તસપં્રદાયઃ સવર્ત્રાસમવાિયકારણનાશાત્ દ્રવ્યનાશ ઇ ત નવીનાઃ । િક પનુઃપરમા સદ્ભાવે પ્રમાણમ્ । ઉચ્યતે – લસયૂર્મર ચસં્થ સવર્તઃસકૂ્ષમતમં યત્ દ્રવં્ય ઉપલ યતે ત સાવયવંચા ષદ્રવ્ય વાદ્ધટવત્ । ય કાવયવાેઽિપ સાવયવઃમહદાર ભક વા કપાલવત્ । યાે દ્વય કાવયવઃ સ પરમા ઃ । સ ચિનતં્ય, તસ્યાિપ કાયર્ વે અનવસ્થાપ્રસઙ્ગાત્ । ષ્ટપ્રલયસદ્ભાવે“ધાતા યથાપવૂર્મક પયત્ ।” ઇ ત શ્રુ તરેવ પ્રમાણમ્ ।‘સવર્કાયર્દ્રવ્ય વંસાેઽવા તરપ્રલયઃ । સવર્ભાવકાયર્ વંસાેમહાપ્રલયઃ’ ઇ ત િવવેકઃ ।શ દગુણકમાકાશમ્ । તચ્ચૈકં િનત્ય ચ॥ ૫॥

દ િપકાઆકાશં લક્ષય ત । શ દગુણક મ ત । ન વાકાશમિપથવ્યાિદવન્નાના, િક નેત્યાહ । તચ્ચૈક મ ત । ભેદે

પ્રમાણાભાવાિદત્યથર્ઃ । અેક વાદેવ સવર્ત્રશ દાપેલ ધેિવભુ વમઙ્ગીકતર્વ્ય મત્યાહ િવ વ ત ।સવર્મૂતર્દ્રવ્યસયંાે ગ વં િવભુ વં, મૂતર્ વંપિર ચ્છન્નપિરમાણવ વં િક્રયાવ વં વા।િવભુ વાદેવ

tarkasangraha.pdf 7

Page 9: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

આત્મવિન્નત્ય મત્યાહ । િનતં્ય ચે ત ।અતીતાિદવ્યવહારહેતુઃ કાલઃ । સ ચૈકાે િવભુિનત્યશ્ચ॥ ૬॥

દ િપકાકાલં લક્ષય ત । અતીતે ત । સવાર્ધારઃ કાલઃ સવર્કાયર્િન મત્તકારણમ્ ।પ્રાચ્યાિદવ્યવહારહેતુિદક્ । સા ચૈકા િવ વી િનત્યા ચ॥ ૭॥

દ િપકાિદશાે લક્ષણમાહ । પ્રાચી ત । િદગિપ કાયર્માત્રિન મત્તકારણમ્ ।જ્ઞાનાિધકરણમાત્મા । સ દ્વિવધઃ પરમાત્મા વાત્મા ચ । તત્રેશ્વરઃસવર્જ્ઞઃ પરમાત્મૈક અેવ । વાત્મા પ્ર તશર રં ભન્નાે િવભુિનત્યશ્ચ॥ ૮॥

દ િપકાઆત્મનાે લક્ષણમાહ । જ્ઞાને ત । આત્માનં િવભજતે । સ દ્વિવધ ઇ ત ।પરમાત્મનાે લક્ષણમાહ । તત્રે ત । િનત્યજ્ઞાનાિધકરણ વમીશ્વર વમ્ ।ન વીશ્વરસદ્ભાવે િક પ્રમાણમ્ । ન તાવ પ્રત્યક્ષમ્ । ત દ્ધ બાહ્યામા તરંવા । નાદ્યઃ અ િપદ્રવ્ય વાત્ । ન દ્વતીયઃ આત્મસખુદુઃખાિદવ્ય તિરક્ત વાત્ ।ના યનુમાનં લઙ્ગાભાવાિદ ત ચેત્ ન । અઙુ્કરાિદકં સક ર્કંકાયર્ વાદ્ધટવત્ ઇત્યનુમાનસ્યવૈ પ્રમાણ વાત્ ।ઉપાદાનગાેચરાપરાેક્ષજ્ઞાન ચક ષાર્કૃ તમ વં ક ર્ વમ્ । ઉપાદાનંસમવાિયકારણમ્ । સકલપરમા વાિદસૂ મદ શ વા સવર્જ્ઞ વમ્ । યઃસવર્જ્ઞઃ સ સવર્િવત્ ઇત્યાગમાેઽિપ તત્ર પ્રમાણમ્ । વસ્ય લક્ષણમાહ ।વ ઇ ત । સખુાદ્યાશ્રય વં વલક્ષણમ્ । નનુ મનુ યાેઽહં બ્રાહ્મણાેઽહમ્

ઇત્યાદાૈ સવર્ત્રાહંપ્રત્યયે શર રસ્યવૈ િવષય વાચ્છર રમવેાત્મે તચેત્ ન । શર રસ્યાત્મવે કરપાિદનાશે શર રનાશાદાત્મનાેઽિપનાશપ્રસગંાત્ । નાપી દ્રયાણામાત્મ વમ્ , ‘યાેઽહં ઘટમદ્રાકં્ષસાેઽહ મદાની ં શા મ’ ઇત્યનુસ ધાનાભાવપ્રસઙ્ગાત્ ।અ યાનુભૂતેઽથ અ યસ્યાનુસધંાનાયાેગાત્ । ત માદે્દહેઇ દ્રયવ્ય તિરક્તાે વઃ

સખુદુઃખાિદવૈ ચ યા પ્ર તશર રં ભન્નઃ । સ ચ ન પરમા ઃ ।સવર્શર રવ્યાિપસખુાદ્યનપુલ ધપ્રસઙ્ગાત્ । ન મ યમપિરમાણવાન્ તથાસ ત અિનત્ય વપ્રસઙ્ગને કૃથાનાકૃતા યાગમપ્રસઙ્ગાત્ । ત માિન્નત્યાેિવભુ ર્ વઃ॥

8 sanskritdocuments.org

Page 10: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

સખુાદ્યપુલ ધસાધન મ દ્રયં મનઃ । તચ્ચ પ્રત્યાત્મિનયત વાદન તંપરમા પં િનતં્ય ચ॥ ૯॥

દ િપકામનસાે લક્ષણમાહ । સખુે ત । પશર્રિહ વે સ ત િક્રયાવ વં મનસાેલક્ષણમ્ । ત દ્વભજતે । તચ્ચે ત । અેકૈકસ્યાત્મન અેકૈકં મનઇત્યાત્મનામનેક વાન્ મસાેઽ યનેક વ મત્યથર્ઃ । પરમા પ મ ત ।મ યમપિરમાણવ વે અિનત્ય વપ્રસઙ્ગાિદત્યથર્ઃ । નનુ મનાે િવભુપશર્રિહ વે સ ત દ્રવ્ય વાદાકાશાિદવિદ ત ચેત્ ન । મનસાે િવભુ વેઆત્મમનઃ સયંાેગસ્યાઽસમવાિયકારણસ્યાભાવાજ્જ્ઞાનાનુ પ ત્તપ્રસઙ્ગઃ । નચ િવભુદ્વયસયંાેગાેઽિ વ ત વાચ્યમ્ । ત સયંાેગસ્ય િનત્ય વનેસષુુ યભાવપ્રસઙ્ગાત, પુર તદ્રવ્ય તિરક્તસ્થલે આત્મમનઃસયંાેગસ્ય સવર્દા િવદ્યમાન વાત્ । અ વે તુ યદા મનઃ પુર તત્ પ્રિવશ ત

તદા સષુુ પ્તઃ યદા િન સર ત તદા જ્ઞાનાે પ ત્તિરત્ય વ સ દ્ધઃ ।

અથ તીયાેઽ યાય ।ચ માર્ત્રગ્રાહ્યાે ગુણાે પમ।્તચ્ચશકુ્લનીલપીતરક્તહિરતકિપશ ચત્ર ભેદા સપ્તિવધમ્ ।થવીજલતે ે ત્ત । તત્ર થવ્યાં સપ્તિવધમ્ । અભાવ વરશકુ્લં

જલે । ભાવ વરશકુ્લં તજે સ॥ ૧॥દ િપકા

પં લક્ષય ત । ચ િર ત । સખં્યાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય માત્રપદમ્ ।પ વેઽ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણપદમ્ । ન વવ્યા ય ત્તનીલાિદસમુદાય અેવચત્ર પ મ ત ચેત્ ન । પસ્યવ્યા ય ત્ત વિનયમાત્ । નનુ ચત્રપટેઅવયવ પસ્યવૈ પ્રતી તિર ત ચેત્ ન । પરિહત વનેપટસ્યાપ્રત્યક્ષ વપ્રસગંાત્ । ન ચ પવ સમવેત વંપ્રત્યક્ષ વપ્રયાજેકં ગાૈરવાત્ । ત મા પટસ્યપ્રત્યક્ષ વા યથાનપુપત્ત્યા ચત્ર પ સ દ્ધઃ । પસ્યાશ્રયમાહ ।થવી ત । આશ્રયં િવભજ્ય દશર્ય ત । તત્રે ત ।

રસનગ્રાહ્યાે ગુણાે રસઃ । સ ચ મધુરા લલવણકતુકષાય તક્તભેદાત્ષિડ્વધઃ । થવીજલ ત્તઃ । તત્ર થવ્યાં ષિડ્વધઃ । જલે

tarkasangraha.pdf 9

Page 11: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

મધુર અેવ॥ ૨॥દ િપકા

રસં લક્ષય ત । રસને ત । રસ વેઽ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણપદમ્ ।રસસ્યાશ્રયમાહ । થવી ત । આશ્રયં િવભજ્ય દશર્ય ત । તત્રે ત ।ઘ્રાણાગ્રાહ્યાે ગુણાે ગ ધઃ । સ દ્વિવધઃ સરુ ભરસરુ ભશ્ચ ।થવીમાત્રિવ્ર ત્તઃ॥ ૩॥દ િપકા

ગ ધં લક્ષય ત । ઘ્રાણે ત । ગ ધ વેઽ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણપદમ્ ।વ ગ દ્રયમાત્રગ્રાહ્યાે ગુણઃ પશર્ઃ । સ ચ િત્રિવધઃશીતાે ણાનુ ણાશીતભેદાત્ । થવ્યપ્તે વેાયુ ત્તઃ । તત્ર શીતાે જલે ।ઉ ણ તજે સ । અનુ ણાશીતઃ થવીવાયવ્યાેઃ॥ ૪॥

દ િપકાપશ લક્ષય ત । વ ગ ત । પશર્ વેઽ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણપદમ્ ।સયંાેગાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય માત્રપદમ્ ।પાિદચતુષ્ટયં થવ્યાં પાકજમિનતં્ય ચ । અ યત્ર અપાકજંિનત્યમિનત્યમ્ ચ । િનત્યગતં િનત્યમ્ અિનત્યગતમિનત્યમ્॥ ૫॥

દ િપકાપાકજ મ ત । પાક તજેઃ સયંાેગઃ । તને પવૂર્ પં ન ય તપા તરમુ પદ્યત ઇત્યથર્ઃ । તત્ર પરમા વવે પાકાે ન દ્વય કાદાૈ ।આમિન ક્ષપે્ત ઘટે પરમા ષુ પા તરાે પત્તાૈ યામઘટનાશેપનુદ્વયર્ કાિદક્રમેણ રક્તઘટાે પ ત્તઃ । તત્ર પરમાણવઃસમવાિયકારણમ્ । તજેઃ સયંાેગાેઽસમવાિયકારણમ્ । અદષૃ્ટાિદકંિન મત્તકારણમ્ । દ્વય કાિદ પે કારણ પસમવાિયકારણ મ ત પીલપુાકવાિદનાેવૈશે ષકાઃ । પવૂર્ઘટસ્ય નાશં િવનવૈ્ અવયિવિન અવયવષેુ ચપરમા પયર્ તષેુ યુગપદૂ્રપા તરાે પ ત્તિર ત િપઠરપાકવાિદનાે નૈયાિયકાઃ ।અત અેવ પા થવપરમા પાિદકમિનત્યમિનત્યથર્ઃ । અ યત્રજલાદાિવત્યથર્ઃ । િનત્યગત મ ત । પરમા ગત મત્યથર્ઃ । અિનત્યગત મ ત ।દ્વય કાિદગત ભત્યથર્ઃ । પાિદચતુષ્ટયમ્ ઉદ્ભૂતં પ્રત્યક્ષમ્ ।અનુદ્ભૂતમપ્રત્યક્ષમ્ । ઉદ્ભૂત વં પ્રત્યક્ષ વપ્રયાજેકાે ધમર્ઃ ।તદભાવાેઽનુદ્ભૂત વમ્ ।

10 sanskritdocuments.org

Page 12: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

અેક વાિદવ્યવહારહેતુઃ સખં્યા । સા નવદ્રવ્ય ત્તઃઅેક વાિદપરાધર્પયર્ તા । અેક વં િનત્યમિનતં્ય ચ । િનત્યગતં િનત્યમ્ ।અિનત્યગતમિનત્યમ્ । દ્વ વાિદકં તુ સવર્ત્રાઽિનત્યમવે॥ ૬॥

દ િપકાસખં્યા લક્ષય ત । અેકે ત ।માનવ્યવહારાસાધારણકારણં પિરમાણમ્ । નવદ્રવ્ય ત્તઃ । તચ્ચુિવધમ્ ।અ મહત્ દ ઘ હૃઅ વં ચે ત॥ ૭॥

દ િપકાપિરમાણં લક્ષય ત । માને ત । પિરમાણં િવભજતે । તચ્ચે ત । ભાવપ્રધાનાેિનદશઃ । અ વં,મહ વં,દ ઘર્ વં,હ્ર વ વં ચેત્યથર્ઃ ।થગ્વ્યવહારાસાધારણકારણં થક્વ વમ્ । સવર્દ્રવ્ય ત્તઃ॥૮॥દ િપકા

સયંુક્તવ્યવહારહેતુઃ સયંાેગઃ । સવર્દ્રવ્ય ત્તઃ॥ ૯॥દ િપકા

સયંાેગં લક્ષય ત । સયંુક્તે ત । ઇમાૈ સયંુક્તાૈ ઇ તવ્યવહારહેતુિરત્યથર્ઃ । સખં્યાિદલક્ષણે સવર્ત્રિદક્કાલાદાવ તવ્ય પ્તવારણાય અસાધારાણે ત િવશષેણીયમ્ । સયંાેગાે દ્વિવધઃકમર્જઃ સયંાેગજશ્ચે ત । આદ્યાે હ તિક્રયયા હ તપુ તકસયંાેગઃ । દ્વતીયાેહ તપુ તકસયંાેગા કાયપુ તકસયંાેગઃ । અવ્યા ય ત્તઃ સયંાેગઃ ।વાત્ય તાભાવસમાનાિધકરણ વમવ્યા ય ત્ત વમ્ ।સયંાેગનાશકાે ગુણાે િવભાગઃ । સવર્દ્રવ્ય ત્તઃ॥ ૧૦॥

દ િપકાિવભાગં લક્ષય ત । સયંાેગે ત । કાલાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણ ઇ ત ।પાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય સયંાેગનાશક ઇ ત । િવભાગાેઽિપ દ્વિવધઃ કમર્ ેિવભાગજશ્ચે ત । આદ્યાે હ તપુ તકિવભાગઃ । દ્વતીયાેહ તપુ તકિવભાગા કાયપુ તકિવભાગઃ ।પરાપરવ્યવહારાસાધારણકારણે પર વાપર વે । થવ્યાિદચતુષ્ટયમનાે ત્તની । તે દ્વિવધે િદકૃ્કતે કાલકૃતે ચ । દૂરસ્થે િદકૃ્કતં

tarkasangraha.pdf 11

Page 13: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

પર વમ્ । સમીપસ્થે િદકૃ્કતમપર વમ્ । જ્યેષે્ઠ કાલકૃતં પર વમ્ ।કિનષે્ઠ કાલકૃતમપર વમ્॥ ૧૧॥

દ િપકાપર વાપર વયાેલર્ક્ષણમાહ । પરાપરે ત । પરવ્યવહારાસાધારણકારણંપર વમ્ । અપરવ્યવહારાસાધારણકારણમપર વમ્ ઇત્યથર્ઃ । તે િવભજતે ।તે દ્વિવધે ઇ ત । િદકૃ્કતયાે દાહરણમાહ । દૂરસ્થ ઇ ત । કાલકૃતેઉદાહર ત । જ્યેષ્ઠ ઇ ત ।આદ્યપતનાસમવાિયકારણં ગુ વમ્ । થવીજલ ત્ત॥ ૧૨॥

દ િપકાગુ વં લક્ષય ત । આદે્ય ત । દ્વતીયાિદપતનસ્યવેગાસમવાિયકારણ વદ્વગેેઽ તવ્યા પ્તવારણાય આદે્ય ત ।આદ્યસ્ય દનાસમવાિયકારણં દ્રવ વમ્ । થવ્યપ્તે ે ત્ત । તદ્દિ્વિવધંસાં સ દ્ધકં નૈ મ ત્તકં ચ।સાં સ દ્ધકં જલે । નૈ મ ત્તકંથવીતજેસાેઃ । થવ્યાં ઘ્ તાદાવ ગ્ સયંાેગજં દ્રવ વમ્ । તજે સ

સવુણાર્દાૈ॥ ૧૩॥દ િપકા

દ્રવ વં લક્ષય ત । આદે્ય ત । સ્ય દનં પ્રસ્રવણમ્ । તજેઃસયંાેગજંનૈ મ ત્તકમ્ । તદ્ ભન્નં સાં સ દ્ધકમ્ । થવ્યાં નૈ મ ત્તકમુદાહર ત ।ઘ્ તાદાિવ ત । તજે સ તદાહ । સવુણાર્દાિવ ત ।ચૂણાર્િદિપ ડીભાવહેતુગુર્ણઃ નેહઃ । જલમાત્ર ત્તઃ॥ ૧૪॥

દ િપકાનેહં લક્ષય ત । ચૂણ ત । કાલાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણપદમ્ ।પાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય િપ ડીભાવે ત ।શ્રાતે્રગ્રાહ્યાે ગુણઃ શ દઃ,આકાશમાત્ર ત્તઃ । સ દ્વિવધઃ,વ યાત્મકઃ વણાર્ત્મકશ્ચ । તત્ર વ યાત્મકઃ ભેયાર્દાૈ । વણાર્ત્મકઃસસૃં્કતભાષાિદ પઃ॥ ૧૫॥શ દં લક્ષય ત । શ્રાતે્રે ત । શ દ વેઽ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણપદમ્ ।પાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય શ્રાતે્રે ત । શ દા સ્ત્રિવધઃ સયંાેગજઃ,િવભાગજઃ, શ દજશ્ચે ત । તત્રઆદ્યાે ભેર દ ડસયંાેગજ યઃ ।

12 sanskritdocuments.org

Page 14: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

દ્વતીયાે વશંે પાટયમાને દળદ્વયિવભાગજ યશ્ચટાશ દઃ ।ભેયાર્િદદેશમાર ય શ્રાતે્રદેશપયર્ તં દ્વતીયાિદશ દાઃ શ દ ઃ ।સવવ્યવહારહેતુગુર્ણાે બુ દ્ધજ્ઞાર્નમ્ । સા દ્વિવધા તરનુભવશ્ચ॥ ૧૬॥

દ િપકાબુદ્ધલેર્ક્ષણમાહ । સવર્વ્યવહારે ત । કાલાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય ગુણ ઇ ત ।પાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય સવર્વ્યવહાર ઇ ત । નામીત્યનવુ્યવસાયગ યંજ્ઞાનમવે લક્ષણ મ ત ભાવઃ । બુ દ્ધ િવભજતે । સે ત ।સસં્કારમાત્રજ યં જ્ઞાનં તઃ॥ ૧૭॥

દ િપકાતેલર્ક્ષણમાઃ । સસં્કારે ત । ભાવનાખ્યઃ સસં્કારઃ ।

સસં્કાર વંસઽે તવ્યા પ્તવારણાય જ્ઞાન મ ત ।ઘટાિદપ્રત્યક્ષેઽ તવ્યા પ્તવારણાય સસં્કારજ ય મ ત । પ્રત્ય ભજ્ઞાયામ્અ તવ્યા પ્તવારણાય માત્રપદમ્ ।તદ્ ભન્નં જ્ઞાનમનુભવઃ । સ દ્વિવધઃ, યથાથાઽયથાથર્શ્ચ॥ ૧૮॥

દ િપકાઅનુભવં લક્ષય ત । તદ્ ભન્ન મ ત । ત ભન્નં જ્ઞાનમનુભવઇત્યથર્ઃ । અનુભવં િવભજતે । સ દ્વિવધ ઇ ત ।તદ્વ ત ત પ્રકારકાેઽનુભવાે યથાથર્ઃ । યથા રજતે ઇદં રજત મ તજ્ઞાનમ્ । સવૈ પ્રમેત્યુચ્યતે॥ ૧૯॥

દ િપકાયથાથાર્નુભવસ્ય લક્ષણમાહ । તદ્વતી ત । નનુ ઘટે ઘટ વમ્ ઇ તપ્રમાયામવ્યા પ્તઃ, ઘટ વે ઘટાભાવાિદ ત ચેત્ ન, યત્રય સબં ધાેઽ ત તત્ર ત સબં ધાનુભવઃ ઇત્યથાર્દ્ધટ વેઘટસબં ધાેઽ તી ત નાવ્યા પ્તઃ । સવૈે ત । યથાથાર્નુભવ અેવ શાસે્ત્રપ્રમેત્યુચ્યત ઇત્યથર્ઃ ।તદભાવવ ત ત પ્રકારકાેઽનુભવાેઽયથાથર્ઃ । યથાશકુ્તાિવદંરજત મ ત જ્ઞાનમ્ । સવૈ અપ્રમા ઇત્યુચ્યતે॥ ૨૦॥

દ િપકાઅયથાથાર્નુભવં લક્ષય ત । તદભાવવતી ત । ન વદં સયંાેગી ત

tarkasangraha.pdf 13

Page 15: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

પ્રમાયામ તવ્યા પ્તિર ત ચેત્ ન । યદવચ્છેદેનય સબં ધાભાવ તદવચ્છેદેન ત સબં ધજ્ઞાનસ્ય િવિવ ક્ષત વાત્ ।સયંાેગાભાવાવચ્છેદેન સયંાેગજ્ઞાનસ્ય ભ્રમ વા સયંાેગાવચ્છેદેનસયંાેગસબં ધસ્ય સ વાન્ના તવ્યા પ્તઃ ।યથાથાર્નુભવઃ ચતુિવધઃ પ્રત્યક્ષાનુ મત્યુપ મ તશ દાભેદાત્॥ ૨૧॥

દ િપકાયથાથાર્નુભવં િવભજતે । યથાથ ત ।તત્ કરણમિપ ચતુિવધં પ્રત્યક્ષાનુમાનાપેશ દ ભેદાત્॥ ૨૨॥

દ િપકાપ્રસઙ્ગા પ્રમાકરણં િવભજતે । ત કરણમપી ત । પ્રમાકરણ મત્યથર્ઃ ।પ્રમાકરણં પ્રમાણ મ ત પ્રમાણસામા યલક્ષણમ્ ।અસાધરણં કારણં કરણમ્॥ ૨૩॥

દ િપકાકરણલક્ષણમાહ । અસાધારણે ત । િદક્કાલાદાવ તવ્યા પ્તવારણાય અસાધારણે ત ।કાયર્િનયતપવૂર્ ત્ત કારણમ્॥ ૨૪॥

દ િપકાકારણલક્ષણમાહ । કાય ત । પવૂર્ ત્ત કારણ મત્યુક્તેરાસભાદાવ તવ્યા પ્તઃ સ્યાદતાે િનયતે ત । તાવન્માત્રે કૃતેકાયઽ તવ્યા પ્તરતઃ પવૂર્ ત્તી ત । નનુ ત તુ પમિપ પટં પ્ર ત કારણંસ્યાદ ત ચેત્ ન, અન યથા સદ્ધ વે સતી ત િવશષેણાત્ ।અન યથા સદ્ધ વમ યથા સ દ્ધરિહત વમ્ । અ યથા સ દ્ધઃ િત્રિવધા -યને સહૈવ યસ્ય યં પ્ર ત પવૂર્ ત્ત વમવગ યતે તં પ્ર ત તનેતદ યથા સદ્ધમ્ । યથા ત તનુાં ત તુ પં ત તુ વં ચ પટં પ્ર ત । તંપ્ર ત તદ યથા સદ્ધમ્ । યથા શ દં પ્ર ત પવૂર્ ત વે જ્ઞાત અેવપટં પ્રત્યાકાશસ્ય । અ યત્ર કૢપ્તિનયતપવૂર્વ તનર્ અેવ કાયર્સભંવેત સહભૂતમ યથા સદ્ધમ્ । યથા પાકજસ્થલે ગ ધં પ્ર તપપ્રાગભાવસ્ય । અેવ ચ અન યથા સદ્ધિનયતપવૂર્ ત્ત વંકારણ વમ્ ।કાય પ્રાગભાવપ્ર તયાે ગ॥ ૨૫॥

14 sanskritdocuments.org

Page 16: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

દ િપકાકાયર્લક્ષણમાહ । કાયર્ મ ત ।કારણં િત્રિવધમ્ - સમવા યસમવાિયિન મત્તભેદાત્॥ ૨૬॥યત્ સમવેતં કાય ઉ પદ્યતે તત્ સમવાિયકારણમ્ ।યથા તંતવઃ પટસ્ય, પટશ્ચ વગત પાદેઃ॥ ૨૭॥

દ િપકાકારણં િવભજતે । કારણ મ ત । સમવાિયકારણસ્ય લક્ષણમાહ——

ય સમવેત મ ત । ય મન્ સમવેત મત્યથર્ઃ । અસમવાિયકારણં લક્ષય ત—- કાયર્ણે ત । કાયણેત્યેતદુદાહર ત—– ત તુસયંાેગ ઇ ત ।કાયણ કારણને વા સહ અેક મન્નથ સમવેત વે સ ત ય કારણંતદસમવાિયકારણમ્ ।યથા તંતુસયંાેગઃ પટસ્ય, ત તુ પં પટ પસ્ય॥ ૨૮॥

દ િપકાકાયણ પટેન સહ અેક મ ત તાૈ સમવેત વાત્ત તુસયંાેગઃપટસ્યાસમવાિયકારણ મયથર્ઃ । કારણનેેત્યેતદુદાહર ત—-

ત તુ પ મ ત । કારણને પટેન સહ અેક મ ત તાૈ સમવેત વાત્ ।તદુભય ભનં્ન કારણં િન મત્તકારણમ્ ।યથા તુર વેમાિદકં પટસ્ય॥ ૨૯॥

દ િપકાત તુ પં પટ પસ્યાસમવાિયકારણ મત્યથર્ઃ । િન મત્તકારણં લક્ષય ત— તદુભયે ત । સમવા યસમવાિય ભન્નકારણં િન મત્તકારણ મત્યથર્ઃ ।તદેતિ ત્રિવધકારણમ યે યદસાધારણં કારણં તદેવ કરણમ્॥ ૩૦॥

દ િપકાકરણલક્ષણમપુસહંર ત—- તદેતિદ ત ।

અથ ચતુથાઽ યાય ।તત્ર પ્રત્યક્ષજ્ઞાનકરણં પ્રત્યક્ષમ્॥ ૩૧॥

દ િપકા

tarkasangraha.pdf 15

Page 17: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

પ્રત્યક્ષલક્ષણમાહ—— તત્રે ત । પ્રમાણચતુષ્ટયમ યેઇત્યથર્ઃ ।ઇ દ્રયાથર્સિન્નકષર્જ યં જ્ઞાનં પ્રત્યક્ષમ્ । તદ્દિ્વિવધં િનિવક પકંસિવક પકં ચે ત । તત્ર િન પ્રકારકં જ્ઞાનં િનિવક પકં યથેદંિક ચત્ । સપ્રકારકં જ્ઞાનં સિવક પકં યથા િડ થાેઽય,ંબ્રાહ્મણાેઽયં, યામાેઽયં, પાચકાેઽય મ ત॥ ૩૨॥

દ િપકાપ્રત્યક્ષજ્ઞાનસ્ય લક્ષણમાહ——– ઇ દ્રયે ત । ઇિ દ્ર્યયંચ રાિદકમ્, અથા ઘટાિદઃ, તયાેઃ સિંનકષર્ઃ સયંાેગાિદઃ,ત જ યં જ્ઞાન મત્યથર્ઃ । ત દ્વભજતે તદ્દિ્વિવધ મ ત । િનિવક પસ્યલક્ષણમાહ——- િન પ્રકારક મ ત ।િવશષેણિવશે યસબં ધાનવગાિહ જ્ઞાન મત્યથર્ઃ । નનુ િનિવક પકેિક પ્રમાણ મ ત ચેત્ ન, ગાૈિર ત િવ શષ્ટજ્ઞાનંિવશષેણજ્ઞાનજ યં, િવ શષ્ટજ્ઞાન વાત્, દ ડી ત જ્ઞાનવત્ઇત્યનુમાનસ્ય પ્રમાણ વાત્ । િવશષેણજ્ઞાનસ્યાિપસિવક પક વેઽનવસ્થાપ્રસઙ્ગાિન્નિવક પક સ દ્ધઃ । સિવક પકંલક્ષય ત । સપ્રકારક મ ત । નામ ત્યાિદિવશે યિવશષેણસબં ધાવગાિહજ્ઞાન મત્યથર્ઃ । સિવક પકમુદાહર ત । યથે ત ।પ્રત્યક્ષજ્ઞાનહેતુિર દ્રયાથર્સિંનકષર્ઃ ષિડ્વધઃ । સ યાેગઃ,સયંુક્તસમવાયઃ, સયંુક્તસમવેતસમવાયઃ, સમવાયઃ,સમવેતસમવાયઃ, િવશષેણિવશે યભાવશ્ચે ત॥ ૩૩॥

દ િપકાઇ દ્રયાથર્સિંનકષ િવભજતે । પ્રત્યક્ષે ત ।ચ ષા ઘટપ્રત્યક્ષજનને સયંાેગઃ સિન્નકષર્ઃ॥ ૩૪॥

દ િપકાસયંાેગસિંનકષર્મુદાહર ત । ચ ષે ત । દ્રવ્યપ્રત્યક્ષે સવર્ત્રસયંાેગઃ સિંનકષર્ઃ । આત્મા મનસા સયંજુ્યત,ે મન ઇ દ્રયેણ,

ઇ દ્રયમથન, તતઃ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનમુ પદ્યતે ઇત્યથર્ઃ ।ઘટ પપ્રત્યક્ષજનને સયંુક્ત સમવાયઃ સિંનકષર્ઃ ।ચ ઃ સયંુક્તે ઘટે પસ્ય સમવાયાત્॥ ૩૫॥

16 sanskritdocuments.org

Page 18: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

દ િપકાસયંુક્તસમવાયમુદાહર ત । ઘટ પે ત । તત્ર યુ ક્તમાહ । ચ ઃસયંુક્તઇ ત ।પ વસામા યપ્રત્યક્ષે સયંુક્તસમવેતસમવાયઃ સિન્નકષર્ઃ ।ચ ઃ સયંુક્તે ઘટે પં સમવેતં, તત્ર પ વસ્ય સમવાયાત્॥ ૩૬॥

દ િપકાસયંુક્તસમવેતસમવાયમુદાહર ત । પ વે ત ।શ્રાતે્રેણ શ દસાક્ષા કારે સમવાયઃ સિન્નકષર્ઃ કણર્િવવરવત્યાર્કાશસ્યશ્રાતે્ર વાત્ શ દસ્યાકાશગુણ વાત્ ગુણગુ ણનાેશ્ચ સમવાયાત્॥ ૩૭॥

દ િપકાસમવાયમુદાહર ત । શ્રાતે્રેણે ત । તદુપપાદય ત । કણ ત । નનુદૂરસ્થશ દસ્ય કથં શ્રાતે્રસ બ ધ ઇ ત ચેત્ ન,વીચીતરઙ્ગ યાયને વા શ દા તરાે પ ત્તક્રમેણ શ્રાતે્રદેશે તસ્યશ્રાતે્રેણ સબં ધા પ્રત્યક્ષસભંવઃ ।શ દ વસાક્ષા કારે સમવેતસમવાયઃ સિન્નકષર્ઃ શ્રાતે્રસમવેતે શ દેશબ વસ્ય સમવાયાત્॥ ૩૮॥

દ િપકાસમવેતસમવાયમુદાહર ત । શ દ વે ત ।અભાવપ્રત્યકે્ષ િવશષેણિવશે યભાવઃ સિન્નકષર્ઃ,ઘટાભાવવદ્ભૂતલ મત્યત્ર ચ ઃ સયંુક્તે ભૂતલે ઘટાભાવસ્યિવશષેણ વાત્॥ ૩૯॥

દ િપકાિવશષેણિવશે યાભાવમુદાહર ત । અભાવે ત । તદુપપાદય ત ।ઘટાભાવવિદ ત । ભૂતલે ઘટાે ના તીત્યત્ર અભાવસ્ય િવશે ય વંદ્રષ્ટવ્યમ્ । અેતને અનપુલ ધેઃ પ્રમાણા તર વં િનર તમ્ । યદ્યત્રઘટાેઽભિવ યત્તિહ ભૂતલ મવાદ્રક્ષ્યત, દશર્નાભાવાન્ના તી તતિકતપ્ર તયાે ગસ વિવરાે યનપુલ ધસહકૃતે દ્રયેણવૈઅભાવજ્ઞાનાે પત્તાૈ અનપુલ ધેઃ પ્રમાણા તર વાસભંવાત્ ।

tarkasangraha.pdf 17

Page 19: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

અિધકરણજ્ઞાનાથર્મપેક્ષણીયે દ્રયસ્યવૈ કરણ વાપેપત્તાવનપુલ ધેઃકરણ વયાેગાત્ । િવશષેણિવશે યભાવાે િવશષેણિવશે ય વ પમવે,ના તિરક્તઃ સબં ધઃ । પ્રત્યક્ષજ્ઞાનમપુસહંર તસ્ય કરણમાહ ।અેવ મ ત ।અેવં સિન્નકષર્ષટ્કજ યં જ્ઞાનં પ્રત્યકં્ષ, ત કરણ મ દ્રયમ્,ત માિદ દ્રયં પ્રત્યક્ષપ્રમાણ મ ત સદ્ધમ્॥ ૪૦॥

દ િપકાઅસાધારણકારણ વાિદ દ્રયં પ્રત્યક્ષજ્ઞાનકરણ મત્યથર્ઃ ।પ્રત્યક્ષપ્રમાણમપુસહંર ત ।

અથ પંચમાેઽ યાય ।અનુ મ તકરણમનુમાનમ્॥ ૧॥

દ િપકાઅનુમાનં લક્ષય ત—— અનુ મ તકરણ મ ત ।પરામશર્જ યં જ્ઞાનમનુ મ તઃ॥ ૨॥

દ િપકાઅનુ મ ત લક્ષય ત— પરામશ ત । નનુસશંયાેત્તરપ્રત્યક્ષેઽ તવ્યા પ્તઃ સ્થા પુ ષસશંયાન તરંપુ ષ વવ્યા યકરાિદમાનયમ્ ઇ ત પરામશ સ ત પુ ષ અેવ ઇ તપ્રત્યક્ષજનનાત્ । ન ચ તત્રાનુ મ તરેવે ત વાચ્યમ્ । પુ ષં સાક્ષા કરાે મઇત્યનવુ્યવસાયિવરાેધાિદ ત ચેત્ ન,પક્ષતાસહકૃતપરામશર્જ ય વસ્ય િવિવ ક્ષ વાત્ ।સષાધિયષાિવરહિવ શષ્ટ સદ્ધયભાવઃ પક્ષતા ।સા ય સ દ્ધરનુ મ તપ્ર તબ ધકા । સ દ્ધસ વેઽિપ અનુ મયુયામ્ઇતીચ્છાયામનુ મ તદશર્નાત્ । સષાધિયષાેત્તે જકા ।ત શ્ચાેત્તજેકાભાવિવ શષ્ટમ યભાવસ્યદાહકારણ વવ સષાધિયષાિવરહિવ શષ્ટ સદ્ધયભાવસ્યા યનુ મ તકારણ વમ્ ।વ્યા પ્તિવ શષ્ટપક્ષધમર્તાજ્ઞાનં પરામશર્ઃ । યથાવિહ્નવ્યા યધૂમવાનયં પવર્ત ઇ ત જ્ઞાનં પરામશર્ઃ । ત જ યં પવર્તાે

18 sanskritdocuments.org

Page 20: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

વિહ્નમાિન ત જ્ઞાનમનુ મ તઃ॥ ૩॥દ િપકા

પરામશ લક્ષય ત—–વ્યાપ્તી ત । વ્યા પ્તિવષયકંય પક્ષધમર્તાજ્ઞાનં સ પરામશર્ ઇત્યથર્ઃ । પરામશર્મ ભનીયદશર્ય ત—— યથે ત । અનુ મ તમ ભનીય દશર્ય ત——-

ત જ ય મ ત । પરામશર્જ ય મત્યથર્ઃ । વ્યા પ્તલક્ષણમાહ—-

યત્રે ત ।યત્ર યત્ર ધૂમ તત્ર તત્રા ગ્ િર ત સાહચયર્િનયમાે વ્યા પ્તઃ॥ ૪॥

દ િપકાયત્ર ધૂમ તત્રા ગ્ ઃ ઇ ત વ્યાપ્તેર ભનયઃ । સાહચયર્િનયમઃ ઇ ત લક્ષણમ્ ।સાહચય સામાનાિધકર ય,ં તસ્ય િનયમઃ ।હેતુસમાનાિધકરણાત્ય તાભાવાપ્ર તયાે ગસા યસામાનાિધકર યંવ્યાપા પ્તિરત્યથર્ઃ ।વ્યા યસ્ય પવર્તાિદ ત્ત વં પક્ષધમર્તા॥ ૫॥

દ િપકાપક્ષધમર્તા પમાહ——–વ્યા યસ્યે ત ।અનુમાનં દ્વિવધં – વાથ પરાથ ચ॥ ૬॥તત્ર વાથ વાનુ મ તહેતુઃ, તથાિહ, વયમવે ભૂયાેદશર્નનેયત્ર યત્ર ધૂમ તત્ર તત્રા ગ્ િર ત મહાનસાદાૈ વ્યા પ્ત ગ્ હી વાપવર્તસમીપં ગતઃ, તદ્ગતે ચાગ્ ાૈ સ દહાનઃ પવર્તે ધૂમં પ યન્વ્યા પ્ત મર ત યત્ર યત્ર ધૂમ તત્ર તત્રા ગ્ ઃ ઇ ત । તદ તરંવિહ્નવ્યા યધૂમવાનયં પવર્ત ઇ ત જ્ઞાનમુ પદ્યત,ે અયમવેલઙ્ગપરામશર્ ઇત્યુચ્યતે । ત માત્ પવર્તાે વિહ્નમાિન ત જ્ઞાનમનુ મ તઃઉ પદ્યતે । તદેતત્ વાથાર્નુમાનમ્॥ ૭॥

દ િપકાઅનુમાનં િવભજતે——– અનુમાન મ ત । વાથાર્નુમાનં દશર્ય તવયમવેે ત । નનુ પા થવ વલાેહલખે્ય વાદાૈ શતશઃસહચારદશર્નેઽિપ વજ્રમણાૈ વ્ય ભચારાપેલ ધેભૂર્યાેદશર્નને કથંવ્યા પ્તગ્રહ ઇ ત ચેત્ ન । વ્ય ભચારજ્ઞાનિવરહસહકૃતસહચારજ્ઞાનસ્ય

tarkasangraha.pdf 19

Page 21: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

વ્યા પ્તગ્રાહક વાત્ । વ્ય ભચારજ્ઞાનં િનશ્ચયઃ શઙ્કા ચ । ત દ્વરહઃક્વ ચત્તકાર્ત્, ક્વ ચ વતઃ સદ્ધ અેવ । ધૂમાગ્ યાવે્યાર્ પ્તગ્રહેકાયર્કારણભાવભઙ્ગપ્રસઙ્ગલક્ષણ તકા વ્ય ભચારશઙ્કાિનવતર્કઃ ।નનુ સકલવિહ્નધૂમયાેરસિન્નકષાર્ કથં વ્યા પ્તગ્રહ ઇ ત ચેત્ ન ।વિહ્ન વધૂમ વ પસામા યપ્રત્યાસત્ત્યાસકલવિહ્નધૂમજ્ઞાનસભંવાત્ ।ત માિદ ત । લઙ્ગપરામશાર્િદત્યથર્ઃ ।યત્તુ વયં ધૂમાદ ગ્ મનુમાય પરંપ્ર તબાેધિયતું પ ચાવયવ વાક્યંપ્રયજુ્યતે તત્ પરાથાર્નુમાનમ્ । યથા પવર્તાે વિહ્નમાન,્ ધૂમ વાત્ ,યાે યાે ધૂમવાન્ સ વિહ્નમાન્ યથા મહાનસઃ, તથા ચાયં,ત માત્તથે ત । અનને પ્ર તપાિદતાત્ લઙ્ગાત્ પરાેઽ ય ગ્ પ્ર તપદ્યતે ।

દ િપકાપરાથાર્નુમાનમાહ———- ય વ ત । યચ્છ દસ્ય ‘

ત પરાથાર્નુમાનમ”્ ઇ ત તચ્છ દેના વયઃ ।પ ચાવયવવાક્યમુદાહર ત—– યથે ત ।પ્ર તજ્ઞા - હેતુ - ઉદાહરણ - ઉપનય - િનગમનાિનપ ચાવયવાઃ । પવર્તાે વિહ્નમાિન ત પ્ર તજ્ઞા । ધૂમવ વાત્ ઇ ત હેતુઃ । યાે યાેધૂમવાન્ સ વિહ્નમાન્ યથા મહાનસ ઇત્યુદાહરણમ્ । તથા ચ અય મ તઉપનયઃ । ત માત્તથે ત િનગમનમ્॥ ૯॥

દ િપકાઅવયવ વ પમાહ——— પ્ર તજ્ઞે ત॥ ઉદાહૃ વાક્યેપ્ર તજ્ઞાિદિવભાગમાહ——- પવર્તાે વિહ્નમાિન ત॥ સા યવત્તયાપક્ષવચનં પ્ર તજ્ઞા । પ ચ ય તં લઙ્ગપ્ર તપાદકં હેતુઃ ।વ્યા પ્તપ્ર તપાદકં ઉદાહરણમ્ । વ્યા પ્તિવ શષ્ટ લઙ્ગપ્ર તપાદકંવચનમપુનયઃ । હેતુસા યવત્તયા પક્ષપ્ર તપાદકં વચનં િનગમનમ્ ।અબાિધત વાિદકં િનગમનપ્રયાજેનમ્ ।વાથાર્નુ મ તપરાથાર્નુ મત્યાેઃ લઙ્ગપરામશર્ અેવ કરણમ્ । ત માત્લઙ્ગપરામશાઽનુમાનમ્॥ ૧૦॥દ િપકા

અનુ મ તકરણમાહ— વાથ ત । નનુવ્યા પ્ત તપક્ષધમર્તાજ્ઞાના યામવે અનુ મ તસભંવે

20 sanskritdocuments.org

Page 22: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

િવ શષ્ટપરામશર્ઃ િકમથર્મઙ્ગીકતર્વ્ય ઇ ત ચેત્ ન, ‘વિહ્નવ્યા યવાનયમ્” ઇ ત શા દપરામશર્સ્થલેપરામશર્સ્યાવ યકતયા લાઘવને સવર્ત્ર પરામશર્સ્યવૈ કારણ વાત્ ।લઙ્ગં ન કરણમ,્ અતીતાદાૈ વ્ય ભચારાત્ । “વ્યાપારવ વકારણંકરણમ્” ઇ ત મતે પરામશર્દ્વારા વ્યા પ્તજ્ઞાનં કરણમ્ । ત જ ય વેસ ત ત જ યજનકાે વ્યાપારઃ । અનુમાનમપુસહંર ત - ત માિદ ત ।લઙ્ગં િત્રિવધમ્ । અ વયવ્ય તરેિક, કેવલા વિય, કેવલવ્ય તરેિકચે ત । અ વયને વ્ય તરેકેણ ચ વ્યા પ્તમદ વયવ્ય તરેિક । યથા વહ્નાૈસા યે ધૂમવ વમ્ । યત્ર ધૂમ તત્રા ગ્ યથાર્ મહાનસ ઇત્ય વયવ્યા પ્તઃ ।યત્ર વિહ્નનાર્ ત તત્ર ધૂમાેઽિપ ના ત યથા મહાહૃદ ઇ તવ્યા પ્તરેકવ્યા પ્તઃ॥ ૧૧॥

દ િપકાલઙ્ગં િવભજતે— લઙ્ગ મ ત॥ અ વયવ્ય તરેિકણં લક્ષય ત—

અ વયનેે ત॥ હેતુસા યયાવે્યાર્ પ્તર વયવ્યા પ્તઃ,તદભાવયાવે્યાર્ પ્તવ્યર્ તરેકવ્યા પ્તઃ ।અ વયમાત્રવ્યા પ્તકં કેવલા વિય । યથા ઘટઃ અ ભધેયઃ પ્રમેય વાત્પટવત્ । અત્ર પ્રમેય વા ભધેય વયાેઃ વ્ય તરેકવ્યા પ્તનાર્ ત, સવર્સ્યાિપપ્રમેય વાત્ અ ભધેય વાચ્ચ॥ ૧૨॥

દ િપકાકેવલા વિયનાે લક્ષણમાહ——– અ વયે ત॥ કેવલા વિયસા યકંલઙ્ગં કેવલા વિય । ( ત્તમત)્ અત્ય તાભાવાપ્ર તયાે ગ વંકેવલા વિય વમ્ । ઈશ્વરપ્રમાિવષય વં સવર્પદા ભધેય વં ચસવર્ત્રા તી ત વ્ય તરેકાભાવઃ ।વ્ય તરેકમાત્રવ્યા પ્તકં કેવલવ્ય તરેિક, યથા થવીતરે યાેભદ્યતે ગ ધવ વાત્ । યિદતરે યાે ન ભદ્યતે ન તદ્ગ ધવત્ યથાજલમ્ । ન ચેયં તથા । ત માન્ન તથે ત । અત્ર યદ્ગ ધવત્ તિદતર ભન્નમ્ઇત્ય વયદષૃ્ટા તાે ના ત, થવીમાત્રસ્ય પક્ષ વાત્॥ ૧૩॥

દ િપકાકેવલવ્ય તરેિકણાે લક્ષણમાહ—વ્ય તરેકે ત ।તદુદાહર ત-યથે ત । ન વતરભેદઃ પ્ર સદ્ધાે વા ન વા । આદે્ય યત્ર

tarkasangraha.pdf 21

Page 23: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

પ્ર સદ્ધ તત્ર હેતુસ વે અ વિય વમ્, અસ વે અસાધાર યમ્ । દ્વતીયેસા યજ્ઞાનાભાવા કથં ત દ્વ શષ્ટાનુ મ તઃ । િવશષેણજ્ઞાનાભાવેિવ શષ્ટજ્ઞાનાનુદયા પ્ર તયાે ગજ્ઞાનાભાવાદ્વય તરેકવ્યા પ્તજ્ઞાનમિપ નસ્યાિદ ત ચેત્ ન । જલાિદત્રયાેદશા યાે યાભાવાનાં ત્રયાેદશસુ પ્રત્યેકંપ્ર સદ્ધાનાં મેલનં થવ્યાં સા યતે । તત્રત્રયાેધ વાવ ચ્છન્નભેદાત્મક -સા યસ્યૈકાિધકરણ ત્ત વાભાવાન્ના વિય વાસાધાર યે ।પ્રત્યેકાિધકરણપ્ર સદ્ધયા સા યિવ શષ્ટાનુ મ તઃ વ્ય તરેકવ્યા પ્તિન પણંચે ત ।સ દગ્ધસા યવાન્ પક્ષઃ । યતા ધૂમવ વે હેતાૈ પવર્તઃ॥ ૧૪॥

દ િપકાપક્ષલક્ષણમાહ——- સ દગ્ધે ત॥ નનુશ્રવણા તરભાિવમનનસ્થલે અવ્યા પ્તઃ । તત્ર વેદવાક્યૈરાત્મનાેિન શ્ચ વને સ દેહાભાવાત્ । િક ચ પ્રત્યક્ષેઽિપ વહ્નાૈયત્રેચ્છયાનુ મ ત તત્રાવ્યા પ્તિર ત ચેત્ ન, ઉક્તપક્ષતાશ્રય વસ્યપક્ષલક્ષણ વાત્ ।િન શ્ચતસા યવાન્ સપક્ષઃ, યથા તત્રવૈ મહાનસમ્॥ ૧૫॥

દ િપકાસપક્ષલક્ષણમાહ——– િન શ્ચતે ત॥િન શ્ચતસા યાઽભાવવાન્ િવપક્ષઃ । યથા તત્રવૈ મહાહ્ર દઃ॥ ૧૬॥

દ િપકાિવપક્ષલક્ષણમાહ—– િન શ્ચતે ત॥સવ્ય ભચારિવ દ્ધસ પ્ર તપક્ષા સદ્ધબાિધતાઃ પ ચ હે વાભાસાઃ॥ ૧૭॥

દ િપકાઅેવં સદ્ધતેૂિન્ન ય અસદ્ધતેૂિન્ન પિયતું િવભજતે——

સવ્ય ભચારે ત॥ અનુ મ તપ્ર તબ ધકયથાથર્જ્ઞાનિવષય વંહે વાભાસ વમ્ ।સવ્ય ભચારઃ અનૈકા તકઃ । સ િત્રિવધઃસાધારણાસાધારણાનપુસહંાિરભેદાત્॥ ૧૮॥

22 sanskritdocuments.org

Page 24: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

દ િપકાસવ્ય ભચારં િવભજતે—- સ િત્રિવધ ઇ ત॥તત્ર સા યાભાવવદ્વ ૃ ત્તઃ સાધારણઃ અનૈકા તકઃ, યથા પવર્તાેવિહ્નમાન્ પ્રમેય વાત્ ઇ ત । પ્રમેય વસ્ય વહ્નયભાવવ ત હ્ર દે િવદ્યમાન વાત્॥ ૧૯॥

દ િપકાસાધારણં લક્ષય ત—– તત્રે ત॥ ઉદાહર ત—- યથે ત॥સવર્સપક્ષિવપક્ષવ્યા ત્તઃ પક્ષમાત્ર ત્તઃ અસાધારણઃ । યથાશ દાે િનત્યઃ શ દ વાત્ ઇ ત । શ દ વં િહ સવ યાેિનત્યે યાેઽિનત્યે યશ્ચ વ્યા તં્ત શ દમાત્ર ત્તઃ॥ ૨૦॥

દ િપકાઅસાધારણં લક્ષય ત—– સવ ત॥અ વયવ્ય તરેકદષૃ્ટા તરિહતાેઽનપુસહંાર । યથા સવર્મિનતં્યપ્રમેય વાિદ ત । અત્ર સવર્સ્યાિપ પક્ષ વાત્ દષૃ્ટા તાે ના ત॥ ૨૧॥

દ િપકાઅનપુસહંાિરણાે લક્ષણમાહ——– અ વયે ત॥સા યાભાવવ્યાપ્તાે હેતુિવ દ્ધઃ । યથા શ દાે િનત્યઃ કૃતક વાિદ ત ।કૃતક વં િહ િનત્ય વાભાવનેાઽિનત્ય વને વ્યાપ્તમ્॥ ૨૨॥

દ િપકાિવ દં્ધ લક્ષય ત—– સા યે ત॥યસ્ય સા યાભાવસાધકં હે વ તરં િવદ્યતે સ સ પ્ર તપક્ષઃ । યથાશ દાે િનત્યઃ શ્રાવણ વાત્ શ દ વવત્ । શ દાેઽિનત્યઃ કાયર્ વાત્ ઘટવત્॥ ૨૩॥

દ િપકાસ પ્ર તપકં્ષ લક્ષય ત—- યસ્યે ત॥અ સદ્ધ સ્ત્રિવધઃ—-આશ્રયા સદ્ધઃ, વ પા સદ્ધાેવ્યા ય વા સદ્ધશ્ચે ત॥ ૨૪॥

દ િપકાઅ સદં્ધ િવભજતે— અ સદ્ધ ઇ ત॥આશ્રયા સદ્ધાે યથા ગગનારિવ દં સરુ ભ અરિવ દ વાત્ સરાે રિવ દત્ । અત્ર

tarkasangraha.pdf 23

Page 25: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

ગગનારિવ દમાશ્રયઃ સ ચ ના ત્યેવ॥ ૨૫॥દ િપકા

આશ્રયા સદ્ધમુદાહર ત— ગગને ત॥વ પા સદ્ધાે યથા શ દાે ગુણશ્ચા ષ વાત્ । અત્ર ચા ષ વં શ દંના ત શ દસ્ય શ્રાવણ વાત્॥ ૨૬॥

દ િપકાવ પા સદ્ધમુદાહર ત— યથે ત॥સાપેાિધકાે હેતુઃ વ્યા ય વા સદ્ધઃ । સા યવ્યાપક વે સ ત સાધનાવ્યાપક વંઉપાિધઃ । સા યસમાનાિધકરણાત્ય તાભાવાપ્ર તયાે ગ વં સા યવ્યાપક વમ્ ।સાધનવિન્નષ્ઠાત્ય તાભાવપ્ર તયાે ગ વં સાધનાવ્યાપક વમ્ । પવર્તાેધૂમવા વિહ્નમ વાિદત્યત્રઆદ્ર ધનસયંાેગ ઉપાિધઃ । તથાિહ । યત્રધૂમ તત્રાદ્ર ધનસયંાેગ ઇ ત સા યવ્યાપકતા । યત્રવિહ્ન તત્રાદ્ર ધનસયંાેગાે ના ત અયાેગાેલકે આદ્ર ધનસયંાેગાભાવાિદ તસાધનાવ્યાપકતા । અેવં સા યવ્યાપક વે સ તસાધનાવ્યાપક વાદાદ્ર ધનસયંાેગ ઉપાિધઃ । સાપેાિધક વાત્ વિહ્નમ વંવ્યા ય વા સદ્ધમ્॥ ૨૭॥

દ િપકાવ્યા ય વા સદ્ધસ્ય લક્ષણમાહ— સાપેાિધક ઇ ત॥ ઉપાધેલર્ક્ષણમાહ— સા યે ત॥ ઉપાિદશ્ચતુિવધઃ કેવલસા યવ્યાપકઃ,પક્ષધમાર્વ ચ્છન્નસા યવ્યાપકઃ,સાધનાવ ચ્છન્નસા યવ્યાપકઃ,ઉદાસીનધમાર્વ ચ્છન્નસા યવ્યાપકશ્ચે ત । આદ્યઃઆદ્ર ધનસયંાેગઃ ।દ્વતીયાે યથા વાયુઃ પ્રત્યક્ષઃ પ્રત્યક્ષ પશાર્શ્રય વાત્ ઇત્યત્રબિહદ્રર્વ્ય વાવ ચ્છન્નપ્રત્યક્ષ વવ્યાપકમુદ્ભૂત પવ વમ્ । તીયાેયથા— પ્રાગભાવાે િવનાશી જ ય વાિદત્યત્રજ ય વાવ ચ્છન્નાિનત્ય વવ્યાપકં ભાવ વમ્ । ચતુથા યથા—પ્રાગભાવાે િવનાશી પ્રમેય વાત્ ઇત્યત્ર જ ય વાવ ચ્છન્નાિનત્ય વવ્યાપકંભાવ વમ્ ।યસ્ય સા યાભાવઃ પ્રમાણા તરેણ િન શ્ચતઃ સ બાિધતઃ । યથાવિહ્નરનુ ણાે દ્રવ્ય વાત્ જલવત્ । અત્રાનુ ણ વં સા યં તદભાવ ઉ ણ વં

24 sanskritdocuments.org

Page 26: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

પશર્નપ્રત્યક્ષેણ ગુહ્યાત ઇ ત બાિધત વમ્॥ ૨૮॥દ િપકા

બાિધતસ્ય લક્ષણમાહ—- યસ્યે ત॥ અત્ર બાધસ્યગ્રાહ્યાભાવિનશ્ચય વને, સ પ્ર તપક્ષસ્ય િવરાેિધજ્ઞાનસામગ્રી વનેસાક્ષાદનુ મ તપ્ર તબ ધક વમ્ । ઇતરેષાં તુ પરામશર્પ્ર તબ ધક વમ્ ।તત્રાિપ સાધારણસ્યાવ્ય ભચારાભાવ પતયા, િવ દ્ધસ્યસમાનાિધકર યાભાવતયા વ્યા ય વા સદ્ધસ્ય િવ શષ્ટવ્યા યભાવતયા,અસાધારણનપુસહંાિરણાેઃ વ્યા પ્તસશંયાધાયક વનેવ્યા પ્તજ્ઞાનપ્ર તબ ધક વમ્,આશ્રયા સ દ્ધ વ પા સદ્ધયાેઃપક્ષધમર્તાજ્ઞાનપ્ર તબ ધક વમ્ । ઉપાિધ તુ વ્ય ભચારજ્ઞાનદ્વારાવ્યા પ્તજ્ઞાનપ્ર તબ ધકઃ । સદ્ધસાધનં તુ પક્ષતાિવઘટકતયાઆશ્રયા સદ્ધાવ તભર્વતી ત પ્રા ચઃ । િનગ્રહસ્થાના તર મ ત નવીનાઃ॥

અથ ષષ્ઠાેઽ યાય ।ઉપ મ તકરણમપુમાનમ્ । સજં્ઞાસં જ્ઞસ બ ધજ્ઞાનમપુ મ તઃ । ત કરણંસાદૃ યજ્ઞાનમ્ । અ તદેશવાક્યાથર્ મરણમવા તર વ્યાપારઃ । તથા િહક શ્ચદ્ગવયશ દાથર્મ નન્ કુ ત શ્ચત્ આર યકપુ ષાદ્ગાેસદશૃાેગવય ઇ ત શ્રુ વા વનં ગતાે વાક્યાથ મરન્ ગાેસદશૃં િપ દંપ ય ત । તદ તરમસાૈ ગવયશ દવાચ્ય ઇત્યુપ મ ત પદ્યતે॥ ૧॥

દ િપકાઉપમાનં લક્ષય ત—- ઉપ મ તકરણ મ ત॥

અથ સપ્તમાેઽ યાય ।આપ્તવાક્યં શ દઃ । આપ્ત તુ, યથાથર્વક્તા । વાક્યં પદસમૂહઃ । યથાગામાનયે ત । શક્તં પદમ્ । અ મા પદાત્ અયમથા બાેદ્ધવ્ય ઇતીશ્વરસકેંતઃશ ક્તઃ॥ ૧॥

દ િપકાશ દં લક્ષય ત—આપ્તે ત॥ આપં્ત લક્ષય ત—આપ્તિ વ ત॥

tarkasangraha.pdf 25

Page 27: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

વાક્યલક્ષણમાહ—- વાક્ય મ ત॥ પદલક્ષણમાહ— શક્ત મ ત॥અથર્ ત્યનુકૂલપદપદાથર્સબં ધઃ શ ક્તઃ । સા ચ પદાથાર્ તર મ તમીમાંસકાઃ । તિન્નરાસાથર્માહ— અ માિદ ત॥ િડ થાદ ના મવઘટાદ નામિપ સકેંત અેવ શ ક્તઃ ન તુ પદાથાર્ તર મત્યથર્ઃ । નનુગવાિદપદાનાં તાવવે શ ક્તઃ, િવશષેણતયા તેઃપ્રથમમપુ સ્થ વાત્ । વ્યક્તલાભા તુ આક્ષપેાિદ ત કે ચત્ । તત્ ન,ગામા યેત્યાદાૈ દ્ધવ્યવહારેણ સવર્ત્રાનયનાદેવ્યર્ક્તાવવેસભંવને, તિવ શષ્ટવ્યક્તાવવે શ ક્તક પનાત્ । શ ક્તગ્રહશ્ચદ્ધવ્યવહારેણ । વ્યુ પ સબુાર્લાે ‘ગામાનય’ઇત્યુત્તમ દ્ધવાક્યશ્રવણા તરં મ યમ દ્ધસ્યપ્ર ત્તમપુલ ય ગવાનયનં ચ દૃ ટ્વામ યમ દ્ધપ્ર ત્તજનકજ્ઞાનસ્યા વયવ્ય તરેકા યાં વાક્તજ ય વંિન શ્ચત્ય ‘અશ્વમાનય ગાં બધાન’ ઇ ત વાક્યા તરે આવાપાેદ્વાપા યાંગાપેદસ્ય ગાે વિવ શષ્ટે શ ક્તઃ, અશ્વપદસ્ય અશ્વ વિવ શષ્ટેશ ક્તિર ત વ્યુ પદ્યતે । નનુ સવર્ત્ર કાયર્પર વાદ્વયવહારસ્યકાયર્પરવાક્ય અેવ વ્યુ પ ત્તન સદ્ધપર ઇ ત ચેત્ ન । “કા યાંિત્રભવુ તલકાે ભપૂ તરા તે” ઇત્યાદાૈ સદ્ધઽેિપ વ્યવહારાત્, ‘િવક સતપદ્મે મધુકર તષ્ઠ ત” ઇત્યાદાૈપ્ર સદ્ધપદસમ ભવ્યવહારા સદ્ધઽેિપ મધુકરાિદવ્યુ પ ત્તદશર્નાચ્ચ ।લક્ષણાિપ શ દ ત્તઃ । શક્યસબં દાે લક્ષણા । ગઙ્ગાયાં ઘાષેઇત્યત્ર ગઙ્ગાપદવાચ્યપ્રવાહસબં ધાદેવ તીરાપે સ્થતાૈ તીરેઽિપશ ક્તનર્ ક યતે । સધૈવાદાૈ લવણાશ્વયાેઃપર પરસબં ધાભાવાન્નાનાશ ક્તક પનમ્ । લક્ષણા િત્રિવધા—-

જહ લક્ષણા, અજહ લક્ષણા, જહદજ લક્ષણા ચે ત । યત્રવાચ્યાથર્સ્યા વયાભાવઃ તત્ર જહ લક્ષણા । યથા મ ચાઃ ક્રાેશ તી ત ।યત્ર વાચ્યાથર્સ્યા ય વયઃ, તત્ર અજહિદ ત । યથા છિત્રણાેગચ્ચ તી ત । યત્ર વાચ્યૈકદેશત્યાગને અેકદેશા વયઃ, તત્રજહદજહિદ ત । યથા ત વમસી ત । ગાૈ યિપ લક્ષણવૈલક્ષ્યમાણગુણસબં ધ વ પા યથા અ ગ્ માર્ણવક ઇ ત । વ્ય ચનાિપશ ક્તલક્ષણા તભૂર્તા, શ દશ ક્તમૂલા અથર્શ ક્તમૂલા ચ ।અનુમાનાિદના અ યથા સદ્ધા । તા પયાર્નપુપ ત્તલર્ક્ષણાબીજમ્ ।

26 sanskritdocuments.org

Page 28: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

ત પ્રીતીતીચ્છયાેચ્ચિરત વં તા પયર્મ્ । તા પયર્જ્ઞાન ચવાક્યાથર્જ્ઞાને હેતુઃ નાનાથાર્નુરાેધાત્ । પ્રકરણાિદકં તા પયર્ગ્રાહકમ્ ।દ્વાર મત્યાદાૈ િપધેહી ત શ દા યાહારઃ । નનુઅથર્જ્ઞાનાથર્ વાચ્છ દસ્યાથર્મિવજ્ઞાયશ દા યાહારાસભંવાદથાર્ યાહાર અેવ યુક્ત ઇ ત ચેત્ ન ।પદિવશષેજ યપદાથાપ તથેઃ શા દજ્ઞાને હેતુ વાત્ । અ યથા ‘ઘટઃ કમર્ વમાનયં કૃ તઃ” ઇત્યત્રાિપ શા દજ્ઞાનપ્રસઙ્ગાત્ ।પઙ્ક િદપદેષુ યાેગ િઢઃ । અવયવશ ક્તયાગઃ । સમુદાયશક્તી િઢઃ ।િનયતપદ્મ વાિદજ્ઞાનાથ સમુદાયશ ક્તઃ । અ યથા કુમુદેઽિપપ્રયાેગપ્રસઙ્ગાત્ । “ઇતરા વતે શ ક્તઃ” ઇ ત પ્રાભાકરાઃ । અ વયસ્યવાક્યાથર્તયા ભાનસ ભવાદ વયાંશઽેિપ શ ક્તનર્ ક પનીયા ઇ તગાૈતમીયાઃ ।આકાંક્ષા યાેગ્યતા સિંનિધશ્ચ વાક્યાથર્જ્ઞાનહેતુઃ પદસ્યપદા તરવ્ય તરેકપ્રયુક્તા વયાનનુભાવક વમ્ આકાંક્ષા । અથાર્બાધાેયાેગ્યતા । પદાનામિવલ બેનાેચ્ચારણં સિંનિધઃ॥ ૨॥

દ િપકાઆકાંક્ષે ત॥ આકાઙ્ક્ષાિદજ્ઞાન મત્યથર્ઃ । અ યથાઆકાંક્ષાિદભ્રમાચ્છા દભ્રમાે ન સ્યાત્ । આકાઙ્ક્ષાં લક્ષય ત—

પદસ્યે ત॥ યાેગ્યતાલક્ષણમાહ—- અથ ત॥ સિંનિધલક્ષણમાહ—- પદાના મ ત । અિવલ બેન પદાથાપ સ્થ તઃ સિંનિધઃ । ઉચ્ચારણં તુતદુપયાે ગતયાેક્તમ્ ।આકાંક્ષાિદરિહતં વાક્યપ્રમાણમ્ । યથા ગાૈરશ્વઃ પુ ષાે હ તી ત નપ્રમાણમાકાંક્ષાિવરહાત્ । અ ગ્ ના સ ચેિદ ત ન પ્રમાણં યાેગ્યતાિવરહાત્ ।પ્રહરે પ્રહરેઽસહાેચ્ચાિરતાિન ગામાનયેત્યાિદપદાિન ન પ્રમાણંસાંિન યાભાવાત્॥ ૩॥

દ િપકાગાૈરશ્વ ઇ ત॥ ઘટકમર્ વ મત્ય યનાકાંક્ષાેદાહરણં દ્રષ્ટવ્યમ્ ।વાક્યં દ્વિવધમ્ । વૈિદકં લાૈિકકં ચ । વૈિદકમીશ્વરાેક્ત વા સવર્મવેપ્રમાણમ્ । લાૈિકકં વાપ્તાેક્તં પ્રમાણમ્ । અ યદપ્રમાણમ્॥ ૪॥

દ િપકા

tarkasangraha.pdf 27

Page 29: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

વાક્યં િવભજતે— વાક્ય મ ત॥ વૈિદકસ્ય િવશષેમાહ—

વૈિદકમીશ્વરાેક્ત વાિદ ત॥ નનુ વેદસ્યાનાિદ વા કથમીશ્વરાેક્ત વ મ ત ચેત્ન । “વેદઃ પાૈ ષેયઃ વાક્યસમૂહ વાત્ ભારતાિદવત્” ઇત્યનુમાનનેપાૈ ષેય વ સદ્ધઃે । ન ચ મયર્માણક ર્ક વમપુાિધઃ,ગાૈતમાિદ ભઃ શ યપર પરયા વેદેઽિપ સક ર્ક વ મરણનેસાધનવ્યાપક વાત્ । “ત માત્તપેાના ત્રયાે વેદા અ ય ત” ઇ તશ્રુતેશ્ચ । નનુ વણાર્ િનત્યાઃ, સ અેવાયં ગકાર ઇ ત પ્રત્ય ભજ્ઞાબલાત્ ।તથા ચ કથં વેદસ્યાિનત્ય વ મ ત ચેત્ ન, “ઉ પન્નાે ગકારાેિવિનષ્ટાે ગકાર ’ ઇત્યાિદપ્રતીત્યા વણાર્નામિનત્ય વાત્, “સાેઽયંગકાર ’ ઇ ત પ્રત્ય ભજ્ઞાયાઃ “સીયં દ પ વાલા ’ઇ તવ સા ત્યાવલ બન વાત્, વણાર્નાંિનત્ય વેઽ યાનપુવૂાર્િવ શષ્ટવાક્યસ્યાિનત્ય વાચ્ચ । ત માદ શ્વરાેક્તા વેદાઃ ।મ વાિદ તીનામાચારાણાં ચ વેદમૂલકતયા પ્રમા યમ્ ।તમૂલવાક્યાના મદાનીમન યયનાત્તન્મૂલભૂતા કા ચચ્છારવાે સન્ને ત

ક યતે । નનુ પઠ્યમાનવેદવાક્યાે સાદનસ્ય ક પિયતુમશક્યતયાિવપ્રક ણર્વાદસ્યાયુક્ત વાિન્નત્યાનુમેયાે વેદાે મૂલ મ ત ચેત્ ન, તથા સ તકદાિપ વણાર્નામાનપુવૂ જ્ઞાનાસભંવને બાેધક વાસ/ ભવાત્ ।વાક્યાથર્જ્ઞાનં શા દજ્ઞાનમ્ । ત કરણં શ દઃ॥ ૫॥

દ િપકાનનુ અેતાિન પદાિન માિરતાથર્સસંગર્વ ત આકાંક્ષાિદમ પદકદ બક વાત્મદ્વાક્યવત્ ઇત્યનુમાનાદેવ સસંગર્જ્ઞાસભંવાચ્છ દાે નપ્રમાણા તર મ ત ચેન્ન । અનુ મત્યપેક્ષયા િવલક્ષણસ્ય શા દજ્ઞાનસ્ય“શા દા પ્રત્યે મ” ઇ વનવુ્યવસાયંસા ક્ષકસ્ય સવર્સમંત વાત્ ।ન વથાર્પ ત્તરિપ પ્રમાણા તરમ ત “પીનાે દેવદત્તાે િદવા ન ભુઙ્ક્તે’ ઇ ત દષૃ્ટે શ્રુતે વા પીન વા યથાનપુપત્ત્યારાિત્રભાજેનમથાર્પત્ત્યા ક યત ઇ ત ચેન્ન । “દેવદત્તાે રાત્રાૈભુઙ્ક્તે િદવાઽભુ ન વે સ ત પીન વાત્” ઇત્યનુમાનનેવૈરાિત્રભાજેનસ્ય સદ્ધ વાત્ । શતે પ ચાશિદ ત સ ભવાેઽ યનુમાનમવે ।“ઇહ વટે યક્ષ તષ્ઠ ત” ઇત્યૈ તહ્યમિપઅજ્ઞાત લવ કશ દ અેવ । ચેષ્ટાિપ શ દાનુમાનદ્વારા વ્યવહારહેતુિર તન પ્રમાણા તરમ્ । ત મા પ્રત્યક્ષાનુમાનાપેમાનશ દાશ્ચ વાયવ પ્રમાણાિન॥

28 sanskritdocuments.org

Page 30: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

અથ અષ્ટમાેઽ યાય । NaiyAyikA theory on epistemology

જ્ઞાનાનાં તદ્વ ત ત પ્રકારક વં વતાેગ્રાહ્યં પરતાે વે ત િવચાયર્તે ।તત્ર િવપ્ર તપ ત્તઃ—— જ્ઞાનપ્રામા યંતદપ્રામા યાગ્રાહકયાવજ્જ્ઞાનગ્રાહકસામગ્રીગ્રાહ્યં ન વા ઇ ત । અત્રિવિધકાેિટઃ વત વમ્ । િનષેધકાેિટઃ પરત વમ્ । અનુમાનાિદગ્રાહ્ય વનેસદ્ધસાધનવારણાય યાવિદ ત ।” ઇદં જ્ઞાનમપ્રમા “ઇ ત જ્ઞાનનેપ્રામા યાગ્રહાદ્વાધવારણાય—– અપ્રામા યાગ્રાહકે ત॥ઇદં જ્ઞાનમપ્રમા ઇત્યનવુ્યવસાયિનષ્ઠપ્રામા યગ્રાહકસ્યાિપઅપ્રામા યાગ્રાહક વાભાવા વત વં ન સ્યાદત તિદ ત ।ત મ ગ્રાહ્યપ્રામા યાશ્રયેઽપ્રામા યાગ્રાિહકેત્યથર્ઃ । ઉદાહૃતસ્થલેવ્યવસાયાપ્રામા યગ્રાહકસ્યા યનવુ્યવસાયે તદ્ગ્રાહક વા વત વ સ દ્ધઃ ।નનુ વત અેવ પ્રામા યં ગ્ હ્યત,ે “ઘટમહં ના મ ’

ઇત્યનવુ્યવસાયને ઘટઘટ વયાેિરવ ત સબં ધસ્યાિપ િવષયીકરણાત્વ્યવસાય પ પ્રત્યાસત્તે તુલ્ય વાત્ । પુરાવે તિન પ્રકારસબં ધસ્યવૈપ્રમા વપદાથર્ વાિદ ત ચેત્ ન । વતઃપ્રામા યગ્રહે “જલજ્ઞાનં પ્રમાન વા” ઇત્યન યાસદશાયાં પ્રમા વસશંયાે ન સ્યાત્ । અનવુ્યવસાયનેપ્રામાણસ્ય િન શ્ચત વાત્ । ત મા વતાેગ્રાહ્ય વાભાવા પરતાે ગ્રાહ્ય વમવે ।તથાિહ । પ્રથમં જલજ્ઞાના તરં પ્ર ત્તાૈ સત્યાં જલલાભે સ તપવૂા પન્નં જલજ્ઞાનં પ્રમા સફલપ્ર ત્તજનક વાત્ યન્નવૈંતન્નવંૈ યથા અપ્રમા ઇ ત વ્ય તરેિકણા પ્રમા વં િનશ્ચીયતે ।દ્વતીયાિદજ્ઞાનષેુ પવૂર્જ્ઞાનદષૃ્ટા તનેત સ તીય વ લઙ્ગનેા વયવ્ય તરેિકણાિપ ગ્ હ્યતે । પ્રમાયાગુણજ ય વમુ પત્તાૈ પરત વમ્ । પ્રમાસાધારણકારણં ગુણઃ,અપ્રમાસાધારણકારણં દાષેઃ । તત્ર પ્રત્યક્ષેિવશષેણવ દ્વશે યસિંનકષા ગુણઃ । અનુ મતાૈ વ્યાપકવ તવ્યા યજ્ઞાનમ્ । ઉપ મતાૈ યથાથર્સાદૃ યજ્ઞાનમ્ । શા દજ્ઞાનેયથાથર્યાેગ્યતાજ્ઞાનમ્ । ઇત્યાદ્યૂહનીયમ્ । પુરાવે તિનપ્રકારાભાવસ્યાનવુ્યવસાયનેાનપુ સ્થત વાદપ્રમા વં પરત અેવ ગ્ હ્યતે ।િપત્તાિદદાષેજ ય વમુ પત્તાૈ પરત વમ્ । નનુ સવષાં જ્ઞાનાનાંયથાથર્ વાદયથાથર્જ્ઞાનમવે ના તી ત । ન ચ “શકુ્તાિવદં રજતમ”્

tarkasangraha.pdf 29

Page 31: તર્કસંગ્રહ અધ્યાય ૧ - ૮ ॥ .. tarkasa.ngraha 1-8 ... · 2017. 11. 22. · .. tarkasa.ngraha 1-8 .. ॥તક½સંહઅયાય ૧-૮॥

તકર્સગં્રહ અ યાય ૧ - ૮

ઇ ત જ્ઞાના પ્ર ત્તદશર્નાદ યથાખ્યા ત સ દ્ધિર ત વાચ્યમ્ ।રજત તપુરાવે તજ્ઞાના યામવે પ્ર ત્તસભંવાત્ ।વત ત્રાપે સ્થતેષ્ટભેદાગ્રહસ્યવૈ સવર્ત્ર પ્રવતર્ક વને “નેદંરજતમ”્ ઇત્યાદાૈ અ તપ્રસઙ્ગાભાવાિદ ત ચેત્ ન । સત્યરજસ્થલેપુરાવે તિવશે યકરજત વપ્રકારકજ્ઞાનસ્ય લાઘવનેપ્ર ત્તજનકતયા શકુ્તાવિપ રજતા થ પ્ર ત્તજનક વનેિવ શષ્ટજ્ઞાનસ્યવૈ ક પનાત્ ।Encoded by Ashish Chandra [email protected]

The author of Tarka Sangraha, along with its Dipika is

Annambhatta . This is a very well known work and most Vedantins

today consider it as the stepping stone to understand the

Nyaya-Vaisheshika, systems of logic.

Tarka Sangraha 1-8

pdf was typeset on July 18, 2021

Please send corrections to [email protected]

30 sanskritdocuments.org