२०१९

इयतता अकरतावी

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo.

शासन ननरणय करमाक ः अभयास - २११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ निनाक २५.४.२०१६ अनवय सापन करणयात आललया समनवय सनमतीचया निनाक 20.06.२०१९ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सन २०१९-२० या शकषनरक वराणपासन ननधारीत करणयास मानयता िणयात आली आह.

अरथशतासतर

महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती व अभयासकरम सशोधन मडळाकड या पसतकाच सवण हकक राहतील. या पसतकातील कोरताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती व अभयासकरम सशोधन मडळ याचया लखी परवानगीनशवाय उि धत करता यरार नाही.

अरथशतासतर अभयतास गट :

शी. सभार राजधर पाटील, जळगाव

शीमती. उरा भासकर काळ, कोलहापर

शीमती. शोभा सभार नागर, नानशक

शीमती. सवाती नमनलि वाघ, मबई

शी. रघना नारायर पाटील, कोलहापर

शी. शरिकमार उततम शट, नसधिगण

शीमती. विना निलीप पाटील, पर

शीमती. कनवता नवलास पोळ, कोलहापर

डॉ. सधाकर रामकषर कट, औरगाबाि

शी. कानशराम परशराम बानवसान, बलढारा

© महतारताषटर रताजय पताठयपसक निनमथी व अभयतासकरम सशोधि मडळ, पण ४११००४.पररमतावती : २०१९

नितरकतार : शी. भट रामिास बागल

मखपषठ व सजतावट : शीमती अनघा िशपाड

िकताशताकतार : शी. रनवनकरर जाधव

अकषरजळणी : मदा नवभाग, पाठयपसतक मडळ, पर.

कतागद : ७० जी.एस.एम. करीमवोवह

मदरणतादश :

मदरक :

निनमथी :

शी. सचचितानि आफळ, मखय नननमणती अनधकारी

शी. नललाधर आÌmम, नननमणती अनधकारी

परकताशक

शी. नववक उततम गोसावीननयतरक

पाठयपसतक नननमणती मडळ, परभािवी, मबई-२५.

अरथशतासतर नवषय सनमी :डॉ. मजरा मसमाड (अधयकष), परशीमती सननता सननल कामट, मबईशी. राजद फनकर वखड, ठारशी. अकश लनलतपरसाि शाह, नागपरशीमती. नशतल सपत ननमस, अहमिनगरशीमती. अचणना शीननवास, मबईशी. रनवनकरर जाधव सिसय-सनचव

मखय समनवयक

शीमती. पराची adr§Ð साठ

(डॉ. सननल मगर)सितालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती वअभयासकरम सशोधन मडळ, पर.

nwUo{XZm§H$ … 20 OyZ 2019, ^maVr¶ gm¡a … 30 Á¶oîR> 1941.

नवदाथी नमतरानो, अकरावीचया वगाणत तमच सवागत आह. अणशासतर हा नवरय अकरावीत परमच सवततर नवरय महरन आपलयापढ यत आह. आपर अणशासतरातील काही सकलपना इयतता पाचवीपासन भगोल व गनरत या शालय नवरयामधय अभयासलया आहत. भारतीय अणवयवसतील अनक महतवाचया बिलाची मानहती या पाठयपसतकातन होईल. राषटरीय अभयासकरम आराखडा-२००५ आनर राजय अभयासकरम आराखडा-२०१० मधय तयार करणयात आला, तयाला अनसरन २०१९-२०२० या शकषनरक वराणपासन पनरणनचत अभयासकरम व पाठयकरमाची नननमणती करणयात आली आह. तयावर आधाररत ह पाठयपसतक महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती व अभयासकरम सशोधन मडळ, (बालभारती), पर याचयातफफ आपरापढ ठवत आहोत. इयतता ११ वी चया सतरावर ‘अणशासतर’ या नवरयाची सवततर ओळख पाठयपसतकादार करणयात यरार आह. या नवरयाचा सदानतक पाया मजबत करणयाचा परयतन यातन साधय होईल. पाठयकरमाचा वयावहाररक जीवनाशी सागड घालणयाचा परयतन करणयात आला आह. िननिन वयवहारात वापरलया जाराऱया अणशासतरीय सकलपना उिाहरराण, पसा, आनणक वदी व नवकास, आनणक सधाररा, आनणक ननयोजन, सखयाशासतर इतयािीचा ऊहापोह करणयात आला आह. यानशवाय भारतीय अणवयवससमोर असराऱया नवनवध आवहानाचा सारासार नवचार कला आह. या अनरगान इयतता ११ वी पनरणनचत अणशासतर नवरयाचया अधययन-अधयापनाची सवणसाधारर उचदिष ही जानरचनावािाचा वापर करन ननचचत कली आहत. पनरणनचत अभयासकरम आनर पाठयकरमाची माडरी करताना मताणकडन-अमताणकड, जाताकडन-अजाताकड, अशातन-परणतवाकड या अधययन-अधयापन सतराचा वापर कला आह. अणशासतर नवरयाचया पाठयकरमात परमतःच आशयाबरोबर नवनवध कतीचा समावश कला आह. या कतीमधन आशयजानाबरोबर परक आनर अनधक जान परापत करणयाची सधी उपलबध करन निली आह. तयासाठी कय.आर.कोडचया माधयमातन ई-लननिगचा समावश कला आह. तसच कनतयकत अधययन, गटातन अधययन, चचाण, सवयअधययनास परशी सधी नमळल याचाही नवचार करणयात आला आह. या पाठयपसतकाची माडरी ही अणशासतरीय भारशी कोरतीही तडजोड न करता सोपया व साधया भाराशलीचा वापर करन कली आह. अणशासतराचया सकलपना सपष होणयासाठी आवयक त नवनवध नचतराकती, आलख, तकत इतयािीचा वापर कला आह. तयाचा तमहाला अभयासासाठी ननचचतच उपयोग होईल. अणशासतर नवरयातील अवघड सकलपना, शबि यासाठी पाठयपसतकाचया शवटी पररनशषही िणयात आल आह, तयाचा उपयोग नवदारयािपरमारच नशकषक, पालक व सपधाण परीकषाचया उमिवारासाठीही नककीच होईल. या पाठयपसतकाच नवदाथी आनर नशकषक ननचचतच सवागत करतील, असा नववास आह. आपलया सवािना मनःपवणक शभचा!

परसताविता

इयतता अकरतावी अरथशतासतरकषमता नवधताि

• नसनगणक शासतर व सामानजक शासतर यातील भि सागतो.• नवनवध अणतजजाचया नवचारातील दचषकोनाचा वध घऊन नभननता सपष करतो.• अणशासतराचया नवनवध वयाखयाच नवलरर करतो.• सकम व सल अणशासतरातील नवनवध सकलपना उिाहररासह सपष करतो.

• वसतनवननमयातील अडचरी समजन घऊन पशाचया उियाची आवयकता सपष करतो.• पशाचया नवनवध वयाखया सपष करतो.• पशाचया उतकरातीच टपप सागतो.• चागलया पशाच गरधमण सपष करतो.• पशाची परानमक, िययम आनरनगक कायय समजन घतो.• काळा पशाबाबत ननमाणर होराऱया समसयावर चचाण करतो.

• मधयगा, चतणक, िशमक, शतमक याचा अण सपष करतो.• नवभाजन मलयाची गरज सपष करतो आनर सरासरीचया तलनत नवभाजन मलयाच शषठतव सपष करतो.• वयचकतक, खनडत व अखनडत शरीचया आधार चतणक, िशमक, शतमक शोधणयासाठी सखयाशासतरीय कौशलयाचा वापर करतो.

• महाराषटराचया अणवयवसची रचना सपष करतो.• इतर राजयाशी तलना करन महाराषटराचया अणवयवसचया वनशषटाची चचाण करतो.• महाराषटराचया आनणक नवकासातील नवनवध कषतराच योगिान सपष करतो.• महाराषटरातील करी, औदोनगक व सवा कषतरातील नवनवध समसया सपष करतो.• महाराषटर सरकारकडन अमलात आरललया नवनवध उपाययोजनाचा आढावा घतो.

• गामीर नवकासाचा अण, वयाखया व महतव सागतो.• कजाणचा हत व कालावधीचया आधार करी पतपरवठा रचनच वगथीकरर करतो.• ससातमक व नबगर ससातमक पतपरवठा सोतातील फरक सागतो.• नवनवध करी पतपरवठा ससाची भनमका सपष करतो.

• भारतातील लोकसखया वाढीचया परवाहाबाबत चचाण करतो.• भारतातील लोकसखया नवसफोटावर पररराम करराऱया नवनवध घटकाच नवलरर करतो.• सरकारन कललया उपाययोजनाच मलयमापन करतो.• भारतातील मानवी ससाधनाच महतव सपष करतो.

• बरोजगारीची सकलपना सपष करतो.• गामीर व शहरी बरोजगारीच परकार सपष करतो.• बरोजगारीची कारर सपष करतो.• सरकारन कललया नवनवध रोजगार नननमणती योजनाची मानहती जमा करन समजन घतो.

• बहआयामी िाररदराची मानहती सागतो.• सापकष व ननरपकष िाररदरातील फरक सागतो.• िाररदरररचा अण सागन उि निष सपष करतो.• गामीर व शहरी िाररदर यातील फरक सागतो.• िाररदराची परमख कारर सपष करतो.• िाररदर नवसताराबाबत आढावा घतो.• िाररदरररची सकलपना सपष करतो.• िाररदर ननमणलनाचया उपाययोजनाच मलयमापन करतो.

• १९९१ चया आनणक धोरराची उि निष सपष करतो.• उिारीकरर, खाजगीकरर, जागनतकीकरराची वयाखया सागतो.• १९९१चया धोररातगणत उिारीकरर, खाजगीकरर, जागनतकीकरर यासाठी कललया नवनवध उपाययोजनाच नवलरर करतो.• १९९१ चया आनणक धोरराच मलयमापन करतो.

• आनणक ननयोजनाचा अण व वयाखया सागतो.• आनणक ननयोजनाची वनशषट सपष करतो.• नवनवध पचवानरणक योजनाची उि निष व यशपतथीबाबत नवलरर करतो.• बारावया पचवानरणक योजनच नवलरर करतो.• ननती आयोगाची रचना व कायणपि धती सपष करतो.• ननयोजन आयोग व ननती आयोग याचया आराखडाची तलना करतो.

इयतता ११ वी च पनरणनचत पाठयपसतक आपलया हातात िताना आमहाला आनि होत आह. पाठयपसतक बनवताना अधययन-अधयापन सतराचा वापर कला आह. तयाचबरोबर जानरचना वािाचा उपयोग करन अधययन कषमता वाढवणयाचा परयतन कला आह. कतीयकत, परायोनगक व नानवनयपरण नशकषर ही काळाची गरज आह. अभयासकरम आराखडा हा नवदारयाणला काय नशकवल जात व नवदाथी बाहरील जगातन काय अनभव घतात यातील एक िवा आह. अधययन-अधयापन परनकरया समि ध करर आनर अपनकषत अधययन पररराम साधय करर यासाठी खाली निललया मागणिशणक ततवाचा उपयोग होईल.

Pपाठयपसतक परम सवतः समजन घयाव.

Pसिर पाठयपसतक रचनातमक पि धतीन व कतीयकत अधयापनासाठी तयार कलल आह.

Pनवदारयािमधय आवड ननमाणर करणयासाठी व वचारीक कतीला परोतसाहन िणयासाठी नशकषकानी परतयक पाठातील कतीच कौशलयपवणक ननयोजन कराव.

Pयोगय ननयोजन करन पाठाच अधयापन कराव.

Pनवरयाचया आकलनासाठी सयोगय शकषनरक साधनाचा वापर करावा.

Pपाठाच नवरय-नववचन सनवसतर कराव.

Pअनकरमनरकत निलयापरमार पाठाच अधयापन कराव कारर जान सवधणन सलभतन होणयासाठी घटकाच ननयोजन करमबि ध कलल आह.

Pसखयाशासतराशी सबनधत नतसऱया परकररामधय आतरनकरयातमक दषटीकोनाचया आधार अधयापन कराव. नवदारयािना तयापढील परकररामधील अणवयवससबधीचया समसया सोडनवणयासाठी सखयाशासतरीय जानाचा वापर करता यईल.

Pसखयाशासतरीय मानहतीवर आधारीत परन नवचारावत. तयाचया कल व परकारानसार पयाणयी परन नवचारावत. अदयावत मानहती उपलबध करन िणयाचा परयतन करावा. नशकषकानी नवदारयािना तरय सकलन व तरय नवलरराच महततव समजावन सागाव.

- नशकषकतासताठी -

Pअणशासतराचया बहताश सकलपना या शासतरीय आधारावर व अमतण बाबीवर अवलबन असतात. गटकायण, परसपर सहकायाणन नशकर इतयािीना परोतसाहन दाव तयासाठी आवयकतनसार वगणरचनत बिल करावा.

Pअधययन-अधयापनातील अतरनकरया, परनकरया यामधय सवण नवदारयािसह आपला सकरीय सहभाग असावा.

Pअधययन-अधयापनामधय अतरनकरया, परनकरया यामधय सवण नवदारयािचा सहभाग आवयक आह आनर तयासाठी आपल सकरीय मागणिशणन आवयक आह.

P‘महतालता मताही आह कता?’ हा भाग मलयमापनासाठी नवचारात घऊ नय व तयाबि िल नवदाथी अनधक मानहती नमळवतील याची खातरजमा नशकषकानी करावी.

P‘महतालता मताही हव’ हा भाग मलयमापनासाठी नवचारात घयावा.

Pपाठातील सवाधयाय वगवगळा ननकरानसार बनवलल आहत. उिा. ननरीकषर, सह-सबध, नटकातमक नववचन, नवलररातमक तकक इतयािी. परतयक पाठाला समान भाराक आहत. मलयमापन योजना ही निललया ननकरावर आधारीत असावी. परनाचया सवरपामधय वनवधयपरण सयकतीकरर असाव. तयाचपरमार एकाच परकारचया परनाची पनरावतती टाळावी.

Pपाठयपसतकात निललया QR कोडचा वापर करावा. अदयावत मानहती नमळनवणयासाठी QR कोड सतत तपासत रहावा.

Pसिभाणसाठी सकतसळ निलली आहत व तयाचपरमार सिभणगाची यािी िखील निलली आह. याचा उपयोग नशकषकानी व नवदारयािनी अवातर वाचनासाठी आनर नवरय सखोल समजणयासाठी करावा.

Pपाररभानरक शबिसचीमधील शबि पाठयपसतकातील परतयक परकररात ननळा शाईन अधोरखीत कलल आहत.

Pअणशासतरात वापरलया जाराऱया सनकषपत रपाची यािी पाठयपसतकात शवटी निलली आह, तयाचा उपयोग अनधक सपषीकररासाठी करावा.

अधयापन अनभतीसाठी हानिणक शभचा!

अनकरमणिका

कर. परकरणताि िताव पषठकरमताक अपनकष/सभतावय तानसकता

१. अरथशतासतरताील मलभ सकलपिता १-८ १४

२. पसता ९-१३ १०

३. नवभताजि मलय १४-२३ १६

४. महतारताषटरतािी अरथवयवसरता २४-३० १४

५. भतारताील गतामीण नवकतास ३१-३५ १०

६. भतारताील लोकसखयता ३६-४२ १४

७. भतारताील बरोजगतारी ४३-४९ १४

८. भतारताील दताररदरय ५०-५६ १४

९. भतारताि १९९१ पतासिि आनरथक धोरण ५७-६३ १४

१०. भतारताील आनरथक नियोजि ६४-६९ १०

--• अरथशतासतरीय सजताि पररनशष• सनकषपत रपतािी यतादी• सदभथ सिी, महतवतािी सक सरळ/दव

७०-७८ १३०

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2019. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them. We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

मखपषठ : इयतता िहावीतन नवदाथी आता इयतता अकरावीला आलल आहत. ‘अणशासतर’ हा सवततर नवरय महरन त अभयासरार आहत. मखपषठावर अणशासतराच महतव सागराऱया सवण वय समावशक समहाच दषय सािरीकरर कलल आह. जयामधय दषय परनतमाच सािरीकरर ह आनणक गरजाचया पिानकरमा परमार व वयोगटा परमार कलल आह.

मलपषठ : नवनवध आनणक नकरयाकलप

1

परसताविता : नवनवीन वजाननक शोध व नवीन गोषटी शोधन काढर या बाबीचा ठसा आजचया जगावर उमटलला आह. शासतरातील लकषरीय परगतीमळ शासतर महरज नमक काय या परनाचा शोध लावणयाचा आपर परयतन कर लागतो. शासतर ही एक पि धतशीर माडरीची जात शाखा आह. शासतराच मखय िोन परकार आहत.• नसनगणक शासतर • सामानजक शासतर• जया शासतरातील ननयमाना वचवक मानयता आह आनर या ननयमाची सतयता बनिसत परयोगशाळत ननयतररातगणत पडताळन पाहता यत अशा शासतराला नसनगणक शासतर महरतात. परयोग व अनमान यावर आधाररत अभयासामळ या शासतराला ततोतत शासतर महरनही ओळखल जात. उिा. गनरत, पिाणनवजान, रसायन शासतर इतयािी.• सामानजक शासतरास वतणरक शासतर नकवा अमतण शासतर महरतात. या शासतरात मानवी वतणरकीचया कोरतया न कोरतया पलचा अभयास कला जातो. उिा. ‘मानसशासतर’ ह मानवी मनाचया वतणरकीशी सबनधत जान ित. सामानजक शासतर ह मानव समहातील एक घटक असन तया सिभाणन तयाचया सामानजक घटकाबाबत जान ित. मानवी वतणरक ही बनिसत परयोगशाळत तपासता यत नाही तसच ती ननयनतरत पि धतीनही अभयासता यत नाही. सामानजक शासतराचया ननयमाना वचवक मानयता नसत. मातर ह ननयम मानवी परवततीचया सिभाणन कलली सवणसाधारर नवधान असतात. अरथशतासतरतािता अरथ : अणशासतर ह सामानजक शासतर आह. ‘अणशासतर’ ( ) हा शबि मळ गीक शबि ‘ इकोनोनमया’ ( ) यापासन आला आह. याचा अण ‘‘कौटनबक वयवसापन’’ असा आह. पॉल समयलसन यानी अणशासतराच वरणन ‘सामानजक शासतराची रारी’ अस कल आह. अणशासतर ह मानवाचया आनणक वतणरकीचया अभयासाशी ननगनडत आह. या शासतरातन मानव आपलया अमयाणि गरजा मयाणनित साधनाि वार कशा परण करतो ह हाताळल आह. अणशासतराचया काही परनसि ध वयाखयाचा अभयास करन या नवरयाची अनधक मानहती नमळवयात.

रोड आठवता : खालील सबोध तमही कठ नशकला आहात आनणक

परकरण - १ : अरथशतासतरताील मलभ सकलपिता

पररालीच परकार, भाडवलशाही, समाजवाि आनर नमश अणवयवसा इतयािी.

क नटलय यतािी अरथशतासतरीय षीकोि :

कौनटलय याचया मत अण महरज ‘सपतती’ आनर शासतर महरज ‘नवजान’, महरनच अणशासतर महरज सपततीच सपािन आनर वयवसापन. मलत कौनटलय याचा अ णशासतर हा राजकीय अणवयवसवरील वयापक ग आह.

क नटलय यता यता अरथशतासतरीय षीकोिताि महततवताि मद द : १) सरकार नकवा राजयाची महततवपरण भनमका. २) सपतती ननमाणर करणयावर लकय कनदत करन

राजयाच कलयार. ३) सशासनासाठी कायणकषम परशासन यतररची आवयकता. ४) अणशासतरामधय राजकीय कलपनाच सकलन.

महतालता मताही आह कता? कौनटलय ह मौयण कालखडातील एक महान राजकाररी, ततवजानी, अ णशासतरज व राजकीय सललागार होत. तसच तयाना चारकय नकवा नवषरगपत महरन ओळखल जात. तयानी पराचीन भारतातील अणवयवसवर ‘अणशासतर’ हा राजकीय ग नलनहला आह.

अरथशतासतरता यता वयताखयता :१ डम नसमर यतािी सपती सबनध अरथशतासतरतािी वयताखयता :

डम नसम याना सनातनवािी अणशासतरज तसच ‘‘अणशासतराच जनक’’ अस मानल जात. तयानी अणशासतराची सपततीनवरयक वयाखया १७७६ मधय परकानशत कललया ‘राषटटराची सपतती’ (

आकी १.१ क नटलय

आकी १.२ डम नसमर

2

३ नल िल र नबनस यतािी दनमथळवर आधतारर अरथशतासतरतािी वयताखयता :

अणशासतराची ही अनतशय परनसि ध वयाखया आह. रॉनबनस यानी १९३२ साली ‘‘अणशासतराच सवरप व महततव’’ (

) ह पसतक परकानशत कल.

यात तयानी अ णशासतराची िनमणळतवर आधाररत वयाखया सानगतली.

‘‘अमयाणि गरजा आनर मयाणनित परत िनमणळ व पयाणयी उपयोगाची साधन याचा मळ घालताना करणयात यराऱया मानवी वतणनाचा अभयास कररार शासतर महरज अणशासतर होय’’.

र नबनस यता यता वयताखयि महततवताि मद द : १) अमयाणि गरजा/साधय २) मयाणनित साधन ३) गरजाचा पराधानयकरम ४) साधनाच पयाणयी उपयोग

महतालता मताही आह कता?

नवितार अरथशतासतरजतािी ितावसनातन सपरिाय - १ व शतक

डम चसम, डचवहड ररकाड , ज.एस .नमल, टी.आर .मालस इतयािी.

नव सनातन सपरिाय - १९ व शतक व २० वया शतकाचया सरवातीचा अधाण भाग

आल ड माशणल, ए.सी.नपग, आयनविग नफशर इतयािी.

आधननक सपरिाय - २० वया शतका पासन आज पयित.

ज.एम.कनस, नलओनल रॉनबनस, पॉल समयलसन इतयािी.

अरथशतासतरता यता शताखता : सर रगनर न श, यानी १९३३ साली अणशासतराची िोन शाखामधय नवभागरी कली. तया शाखा महरज सकम अणशासतर व सल अणशासतर होय. ह शबि गीक शबि ‘मायकरोस’ ( ) व ‘मकरोस’ ( ) यापासन आल आहत.

अ स म अरथशतासतर : ‘सकम’ महरज लहान. सकम अणशासतरात वयनकतक घटकाचया आनणक वतणनाचा अभयास कला जातो. उिा. कटब, कामगार, फमण, उदोग इतयािी.

. ) या ग ात माडली. डम नसम याचया मत,

‘‘अणशासतर ह सपततीच शासतर आह.’’

डम नसमर यता यता वयताखयि महततवताि मद द : १) ननहणसतकषपाच धोरर २) भाडवल व सापततीचा साठा ३) आनणक घडामोडीमधय नसनगणक ननयम ४) वि धीचया नसि धातामधय ‘शम नवभाजन’ या नवनशषट पलला महततव

महतालता मताही आह कता?

‘पॉल रोमर’ आनर ‘नवलयम नॉरधॉस’ याना २०१ सालचा अणशासतरासाठी नोबल समती परसकार परापत

ाला आह. पॉल रोमर ह आनणक वि धीच अभयासक आहत. नॉरधॉस यानी पयाणवररीय अणशासतरामधय उललखनीय योगिान निल आह.

शोधता पता अणशासतरातील इतर नोबल पाररतोनरक नवजत.

२ परता. अताल ड मताशथल यतािी कलयताणकतारी अरथशतासतरतािी वयताखयता : परा. आल ड माशणल यानी

कलयारकारी अणशासतराची वयाखया माडली. त नवसनातनवािी अ णशासतरज असन तयानी ‘‘अणशासतराची मलततव’’ (

) ह पसतक १ ९० साली परकानशत कल.

आल ड माशणल याचया मत ‘‘अ णशासतर ह मानवी कलयाराचा अभयास कररार शासतर आह, या शासतरात परापती व अावयकतनसार उपलबध साधनाचा पयाणपत वापर यासबनधत वयचकतक व सामानजक वतणरकीचा अभयास कला जातो.’’

मताशथल यता यता वयताखयि महततवताि मद द : १) अणशासतर महरज सामानय मारसाचा अभयास. २) अणशासतर महरज आनणक वतणनाच शासतर. ३) अणशासतर महरज भौनतक कलयाराचा अभयास. ४) अणशासतर कवळ सपततीचा अभयास नाही.

आकी १.३ परता.आल ड मताशथल

आकी १.४ नल िल र नबनस

3

किर बतालड ग यतािी स म अरथशतासतरतािी वयताखयता : ‘‘नवनशषट उतपािन ससा, नवनशषट कटब, वयनकतक नकमती, वतन, उतपनन, वयचकतक उदोग आनर नवनशषट वसतचा अभयास कररार शासतर महरज सकम अ णशासतर होय’’.

स म अरथशतासतरता यता मलभ सकलपिता :

१ गरजता : मोजकया शबिामधय गरजची वयाखया करर कठीर आह, पर अणशासतरीयदषीन समाधानाचया अभावाची जारीव महरज ‘गरज’ होय. या जारीवतन मानव वयचकतक गरज परण करणयाचा परयतन करतो.

मानवी गरजा वाढणयाची मखय िोन कारर आहत.

• नवीन शोध आनर नवपरवतणनामळ राहरीमानाचा िजाण सधारणयाची इचा.

• लोकसखयमधय ालली वाढ.

गरजतािी वनश :

अमयताथनद गरजता : गरजा या पनहा पनहा ननमाणर होत असन, तया कधीही न सपराऱया असतात. एक गरज परण करपयित िसरी गरज पनहा ननमाणर होत. गरजा साततयान ननमाणर होतात.

गरजता यता पि द भवी असता : काही गरजा पनहापनहा ननमाणर होतात. तर काही गरजा परसगानरप ननमाणर होतात.

गरजता वयतािसतार बदलता : वगवगळा गरजा व तयाच समाधान वयोपरतव बिलत असत.

(आकती १.५ अ, ब, क) गरजता नलगभदतािसतार बदलता : सतरी-प राचया गरजा

आवयकतनसार बिलतात. गरजता पसीकरमतािसतार बदलता : परतयक वयकती

आपापलया सवयी, आवडीननवडी आनर पसतीनसार गरजाची ननवड करतो.

आकी १.६ आनण गरजता

क

अब

आकी १.५ अ, ब, क वय आनण गरज

4

गरजता हवतामताितािसतार बदलता : गरजा या वगवगळा हवामानानसार, तमानानसार बिलत असतात. (आकती १.६)

गरजता ससकीिसतार बदलता : गरजा या ससकतीनसार बिलत असतात. गरजाचया ननवडीवर ससकतीचा परभाव पडतो. नवशरत आहार, वशभरा इतयािी.

गरजताि वग करण : गरजाच वगथीकरर खालील परकार करता यत. आनरथक आनण आनरथकतर गरजता : • जया गरजाची पतणता पशाचया साहाययान कली जात तयाना

आनणक गरजा अस महरतात. वयचकतकररतया तयाचा मोबिला पशाचया सवरपात निला जातो. उिा. अनन , औरध इतयािी.

• जया गरजा पशानशवाय परण करता यतात तया महरज आनणकततर गरजा होय. उिा. हवा, सयणपरकाश इतयािी.

वयन क गरजता आनण सतामनहक गरजता : • जया गरजा वयनकतक पातळीवर परण कलया जातात तयाना

वयनकतक गरजा अस महरतात. उिा. डॉकटराचा सटसासकोप, नयायानधशाचा कोट.

• सामनहक गरजा या सामानजक गरजा आहत ज गरजाची सामनहक पतणता होत. उिा. रलव परवास.

जीविताव यक, सखसोयी यता आनण ििी यता गरजता : • मलभत गरजा महरज जीवनावयक गरजा होय. उिा.

अनन, वसतर, ननवारा, नशकषर, आरोगय इतयािी. • जया गरजा वयकतीला जीवनामधय सखसमाधान ितात

तयाना सखसोयीचया गरजा अस महरतात. उिा. धलाई यतर, नमकसर, परशर ककर इतयािी.

• जया गरजामळ वयकतीला आनि व सामानजक परनतषठा नमळत तयाना चनीचया गरजा अस महरतात. दता. वातानकनलत गाडी, फननणचरयकत घर.

२ वस आनण सवता : ही एक अणशासतरामधील परनसि ध सकलपना आह. • जया घटकाि वार मानवी गरज परण कली जात तयास

वसत अस महरतात. वसतना भौनतक अचसततव असत. उिा. नशकषकान वापरलला खड.

• सवािखील मानवी गरजा भागवतात. परत सवाना भौनतक अनसततव नसत. उिा. नशकषकाच नशकवर.

३ पयोनगता : वसत व सवामधय असरारी मानवी गरज भागवणयाची कषमता महरज उपयोनगता होय.

४ मलय : अणशासतरामधय ‘मलय’ िोन परकार सानगतल जात. उपयोनगता मलय व नवननमय मलय. • पयोनगता मलय उपयोनगता मलय ह एखादा

वसतचया मलयाशी सबनधत आह. सोपया शबिात सागायच ालयास एखादा वसतची उपयकतता महरज तया वसतच उपयोनगता मलय होय. उिा. कोरालाही सयणपरकाशासाठी नकमत दावी लागत नाही, परत परतयकासाठी तो आवयक आह. अणशासतरीय पररभारत सयणपरकाशाला उपयोनगता मलय आह. ह नवनामलय वसतच उिाहरर आह.

• नवनिमय मलय ः नवननमय मलय महरज एखादा वसतच िसऱया वसतचया नकवा सवचया रपात वयकत कलल मलय होय. ह मलय पशाचया सवरपात सानगतल की ती वसतची नकमत असत. जया वसतला पशात नकमत मोजावी लागत तयाला आनणक वसत महरतात.

उिा. टीवही, कार इतयािी.

• नहर-पताणी नवरोधताभतास काही वसतच उपयोनगता मलय जासत तर नवननमय मलय कमी असत. उिा. पारी तसच काही वसतच उपयोनगता मलय कमी, पर िनमणळतमळ नवननमय मलय जासत असत. उिा. नहरा.

(आकती १.७)

आकी १.७ नहर-पताणी नवरोधताभतास

शोधता पता :

खतालील दताहरणतावरि नवितामलय वस नकवता आनरथक वस शोधता.•निीच पारी• चकसजन नसलडर•सयणपरकाश•शि धीकरर कलल नपणयाच पारी•हवा

5

असत व तयाच वसतची िवारघवार करता यत अशा वसतना सपतती अस महरतात.’’सपततीची वनशषट

) उपयोनगता ) िनमणळता ) नवननमयता ) मनषयबा ता

पयोनगता : वसतमधय मानवाची गरज परण करणयाची कषमता असली पानहज. उिा. फननणचर, न ज इतयािी.

दनमथळता : मागरीचया तलनत वसतचा परवठा िनमणळ असल तरच तयाचा समावश सपततीमधय होतो. उिा. सवण आनणक वसत, जया वसतसाठी नकमत मोजली जात.

नवनिमयता : वसतचा नवननमय एका वयकतीकडन िसऱया वयकतीकड, एका नठकाराहन िसऱया नठकारी करता आला पानहज. जया वसत मतण असतात तयाचच हसतातरर एका नठकाराहन िसऱया नठकारी होत. उिा. वाहन, िागिानगन इतयािी.

मि यबता ता : वसत ही कवळ मानवी शरीरबा असल तरच ती हसतातरीत कली जाऊ शकत. ह तयाचया बा आनर वयनकतक गरधमाणनसार ाल पानहज. उिा. नपशवी, खचथी इतयािी.

महतालता मताही आह कता? जनमजात नमळराऱया गरवततचा समावश सपततीत होत नाही. उिा. स ियण, आवाज इतयािी. ह एका वयकतीकडन िसऱया वयकतीकड हसतातरर करता यत नाही.

करि पहता. भौनतक हसतातरर कषमता व मालकी हसतातरर कषमतनसार वसतची यािी तयार करा.

महतालता मताही आह कता?भ नक हसतारण कषमता : यामधय परतयकष वसत एका वयकतीकडन िसऱया वयकतीकड आनर एका नठकाराहन िसऱया नठकारी हसतातररत कली जात. उिा. वाहनमतालक हसतारणकषमता : यामधय काही बिल कर शकत नाही, परत तयाचया मालकी हककाच हसतातर करता यत. उिा. जमीन

६ वय क तप : वयकतीला तयाचया सवण सतरोताकडन नमळरार मोबिल महरज तयाच वयनकतक उतपनन होय.

७ वयन क वययश य तप : वयनकतक उतपननातील असा भाग जो परतयकष कर महरज उतपनन कर, वयनकतक सपतती कर इतयािी, भरलयानतर उरतो तयाला वयनकतक वययशकय उतपनन महरतात.

महतालता मताही हव:

तप ताि खतालील परमताण नवनवध परकतार आह.

अ नसरर तप : नवनशषट कालावधीत नसर असरार उतपनन होय. उिा. भाड, वतन इतयािी.

ब अनसरर तप : नवनशषट कालावधीत अनसर असरार उतपनन होय. उिा. नफा. नफा हा धनातमक, रातमक व शनय अस शकतो.

क पशताील तप परतापती : ज उतपनन िशाचया चलनात परापत होत. तयाला पशातील उतपनन नकवा मौदीक उतपनन महरतात. उिा. ` ५००० उतपनन.

ड वतासव तप : परतयकष खचण करणयायोगय उतपनन होय. उिा. पशाचया मोबिलयात वसतची खरिी.

इ करतारतातमक तप : नवनशषट ननयम व शतथीनसार नमळरार उतपनन होय. उिा. खड, मजरी इतयािी.

वथरर/शष तप : उतपािन घटकाना सवण मोबिल निलयानतर नशललक राहरार उतपनन महरज उवणररत उतपनन होय. उिा. नफा.

अनजथ तप : उतपािन परनकरयत सहभागी ालयानतर नमळराऱया उतपननास अनजणत उतपनन महरतात. उिा. खड, वतन, वयाज, नफा इतयािीपासन नमळरार उतपनन.

अिनजथ तप : कोरतयाही उतपािन परनकरयत सहभागी न होता इतर मागाणन परापत होरार उतपनन महरज अननजणत उतपनन होय. उिा. लॉटरी, अनपनकषत लाभ इतयािी.

८ आनरथक नकरयता : आनणक नकरयाच वगथीकरर चार परकार कल जात, जयामधय उतपािन, नवतरर, नवननमय व उपभोग याचा समावश होतो.

५ सपती : ‘‘सपतती महरज जया वसतला बाजार मलय

6

आकी १.८ आनरथक नकरयता

अ तपतादि : ‘‘उपयोनगताची नननमणती महरज उतपािन होय’’. भमी, शम, भाडवल आनर सयोजक ह चार उतपािनाच परमख घटक आहत.

ह िहमी लकषता ठवता. अणशासतरीयदषटा जया वयवसायातन कोरतयाही परकारची आनणक उलाढाल होत नाही. कवळ मानवी जीवनात समाधान व मोठया परमारावर जीवनमलयाची नननमणती होत. अस वयवसाय उतपािन शरीत महततवाच नाहीत. उिा. ि.

तपतादिताि ितार टक : १ भमी : ‘भमी’ हा उतपािनाचा नसनगणक घटक असन नवनामलय

िरगी आह. ‘‘भ पषठालगत, भपषठाचयावर व भपषठाचया खाली उपलबध असललया नसनगणक साधनसपततीस अणशासतरामधय ‘भमी’ अस महरतात’’. उिा. खननज ही भपषठाखाली नमळतात, मिा व पारी ह भ पषठालगत नमळत तर हवा व सयणपरकाश भ पषठावर नमळतात. महरज अणशासतरात भमी ही वयापक सकलपना आह. उतपािन कायाणत सहभागी ालयाबि िल भमीला खड नमळतो.

२ म : उतपािन परनकरयत शम हा मानवी घटक आह. आनणक मोबिला नमळनवणयाचया हतन मानवान कलल कोरतही शारीररक व बौि नधक काम महरज ‘शम’ होय. शम या उतपािन घटकाला वतन, मजरी या सवरपात मोबिला नमळतो. उिा. सतार, लखननक, अनभयता इतयािीची काम.

३ भताडवल : पढील उतपािन वाढीसाठी भाडवलाची नननमणती कली जात. भाडवल हा उतपािनाचा मानवनननमणत घटक आह. भाडवल या उतपािन घटकाला वयाजाचया सवरपात मोबिला नमळतो. उिा. यतरसामगी, ततरजान, कारखानयाची इमारत इतयािी.

४ सयोजक : ‘‘उदोगाचा परमख वयवसापक व कपतान महरजच सयोजक होय’’. उतपािन परनकरयतील सयोजन कौशलयाबि िल तयाला न याचया सवरपात मोबिला नमळतो.

आ नवरण : उतपािनाच समाजाचया नवनवध भागामधय नवतरर होत. उतपािन घटकाच मोबिल खड, वतन, वयाज, नफा या सवरपात नवतरर वयवस ि वार नवतरीत कल जातात.

इ नवनिमय : ‘‘नवननमय महरज आनणक वसत व सवाची िवार-घवार नकवा खरिी-नवकरी होय’’. अणशासतरामधय नवननमय हा परामखयान आनणक वयवहाराशी सबनधत आह.

पभोग : ‘‘उपभोग महरज मानवी गरजा परण करणयासाठी वसत व सवाचा उपयोग करर होय’’.

ब सरल अरथशतासतर : सल महरज मोठ नकवा एकर. सल अणशासतरामधय एकर घटकाचा महरजच एकर रोजगार, राषटटरीय उतपािन, एकर गतवरक, एकर बचत, एकर उपभोग, एकर परवठा व एकर मागरी, सामानय नकमत पातळी इतयािीचा अभयास कला जातो.

किर बोलड ग यतािी सरल अरथशतासतरतािी वयताखयता : ‘‘सल अणशासतराचा सबध वयनकतक पररमाराशी नसन एकर पररमाराशी यतो, वयचकतक उतपननाशी नसन राषटटरीय उतपनाशी यतो, वयचकतक नकमतीशी नसन सवणसाधारर नकमत पातळीशी यतो. तसच वयनकतक उतपािनाशी नसन राषटटरीय उतपािनाशी यतो.’’

सरल अरथशतासतरता यता मलभ सकलपिता :

१ रता टटरीय तप : राषटरीय उतपनन ह िशाचया आनणक वयवहाराशी सबधीत असत तयाला िशाच एकर उतपनन असही महरतात. ‘‘एका आनणक वराणत अणवयवसमधय उतपानित

ाललया अनतम वसत व सवाची बाजारभावानसार कलली गरना महरज राषटटरीय उतपनन होय’’.

7

रता टटरीय तप सनमीि नदलली वयताखयता : ‘‘राषटटरीय उतपनन महरज एखादा नवनशषट कालखडात उतपानित करणयात आललया वसत व सवाची िहरी गरना टाळन कलल मापन होय’’.

२ बि : उतपननाचा असा भाग, जो भनवषयातलया गरजा परण करणयासाठी सधयाचया उपभोगाचा तयाग करन नशललक राहतो तयास बचत महरतात. तसच बचत महरज उतपननाचा असा भाग, जो चाल उपभोगावर खचण कला जात नाही.

३ गवणक : बचतीतन भाडवलाची नननमणती होत आनर भाडवलाचा वापर उतपािन परनकरयसाठी करर महरज गतवरक होय. उिा. यतरसामगी, उपकरर इतयािी.

४ वयतापतार िकर : अणवयवसत घडन यराऱया आनणक चढ-उतारामळ ज वयापारात बिल घडन यतात तयाना वयापारचकर अस महरतात. त परामखयान आनणक नकरयामधील चढ-उतारामळ ननमाणर होतात.

ि आनण तार महरज तजी व मिी होय.

• जी : साततयान सामानय नकमत पातळीत होरारी वाढ महरज तजी होय.

• मदी : साततयान सामानय नकमत पातळीत होरारी घट महरज मिी होय.

महतालता मताही आह कता?

वयापारातील चकरीय बिलामळ ननमाणर होराऱया बकारीस ‘चकरीय बकारी’ अस महरतात.

५ आनरथक वद धी : आनणक वि धी या सकलपनला सखयातमक दनषटकोन आह. सोपया शबिात सागायच तर आनणक वि धी महरज िीघणकाळात िशाचया वासतव उतपननात

ालली सखयातमक वाढ होय.

६ आनरथक नवकतास : आनणक नवकास ही वयापक सकलपना असन यात एक गरातमक दनषटकोन आह. आनणक नवकास महरज आनणक वि धीसोबत मानवाचया कलयारासाठी आवयक असराऱया घटकामधय गरातमक बिल घडवन आरर होय. उिा. नशकषर, आरोगय इतयािी.

शोधता पता :

खतालीलपक कोणतयता सजता स म अरथशतासतर आनण सरल अरथशतासतरता यता आह . • जागनतक िाररदर • वसतची नकमत• वयवहार तोल• उदोगाचा नफा• राषटरीय उतपनन

कतायम लकषता ठवता

आनरथक वद धी आनरथक नवकतास

१) आनणक वि धी महरज िशाचया वासतव उतपननात होरारी वाढ.

१) आनणक नवकास महरज आनणक वि धीबरोबरच महतवपरण आनणक घटकात पररवतणनशील बिल ज लोकाचया कलयारात वाढ करतात.

२) ही सकलपना सकनचत व सखयातमक आह.

२) ही सकलपना वयापक व गरातमक आह.

३) आनणक वि धी आनणक नवकासानशवाय शकय आह.

३) आनणक नवकास आनणक वि धीनशवाय शकय नाही.

४) आनणक वि धी ही एकागी सकलपना आह.

४) आनणक नवकास सवणसमावशक सकलपना आह.

५) आनणक वि धी ही सवयसफतण आनर परनतगामी होरारा बिल आह.

५) आनणक नवकास हा सहतक व परोगामी होरारा बिल आह.

६) आनणक वि धी ही राषटरीय उतपनन व िरडोई उतपननाि वार मोजली जात.

६) आनणक नवकास हा करी उतपािकता, औदोनगक उतपािकता, जीवनमान िजाण इतयािीि वार मोजला जात.

ता १.१

8

पर.१. यो य पयताथय निवडता : १ अरथशतासतरता यता बताबी प ील नवधताि लताग होता. अ) अणशासतर ह एक सामानजक शासतर आह. ब) अणशासतर या सकलपनच मळ गीक शबि

‘ इकोनोनमया’( ) पासन आल आह. क) अणशासतर ह मानवाचया आनणक वतणरकीचया

अभयासाशी ननगनडत आह. ड) अणशासतर ह कौटनबक वा सपततीच वयवसापन कररार

शासतर आह.

पयताथय : १) अ, ब, क २) अ आनर ब ३) ब आनर क ४) अ, ब, क आनर ड

२ डम नसमर यता यताबताबी कोण नवधताि नकवता नवधताि लताग हो िताही.

अ) डम नसम याना सनातनवािी अणशासतरज महरतात. ब) डम नसम यानी ‘राषटटराची सपतती’ हा ग नलनहला. क) ‘अणशासतर’ ह सपततीच शासतर आह. ड) अणशासतर ह सामानय मारसाचा अभयास करत.

पयताथय : १) ड २) अ,ब आनर क ३) अ आनर ड ४) क आनर ड

३ नल िल र नबनस यता यता वयताखय प ील मद तािता नवितार कलता आह.

अ) अमयाणि गरजा ब) मयाणनित साधन क) गरजाना अगकरम नसतो ड) साधनाच पयाणयी उपयोग

पयताथय : १) अ आनर ब २) ब आनर क ३) अ, ब, क आनर ड ४) अ, ब आनर ड

४ सपती यता बताबी खतालील नवधताि लताग होता. अ) सपतती महरज अशी कोरतीही वसत नजला बाजारमलय

आह आनर तयाची िवारघवार करत. ब) सपततीत मनषयबा ता आह. क) सपततीत उपयोनगता नसत. ड) सपततीत िनमणळता आनर नवननमयता आह.

पयताथय : १) अ, ब, ड २) अ, क आनर ड ३) ब, क आनर ड ४) यापकी नाही.

५ रता टटरीय तप ता खतालील टकतािता नवितार कलता जताो. अ) राषटटरीय उतपननात अनतम वसत व सवाचा समावश होतो. ब) यात आनणक वराणतील उतपानित वसत व सवाचा

समावश होतो. क) िहरी मोजिाि टाळली जात. ड) बाजारभावानसार मलय नवचारात घतल जात.

पयताथय : १) अ आनर क २) ब आनर क ३) अ, ब आनर ड ४) अ, ब, क आनर ड

पर. २. सहसबध पणथ करता : १) नसनगणक शासतर ततोतत शासतर सामानजक शासतर २) भौनतक शासतर मानसशासतर सामानजक शासतर ३) अणशासतर कौनटलय राषटराची सपतती ४) आवयक गरजा सखसोयीचया गरजा

धलाई यतर ५) नवनामलय वसत उपयोनगता मलय आनणक वसत

पर. ३. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता १) वनडलानी मला िचाकी गाडी नवकत घऊन निली. तयामळ

मा ी रोजचया परवासाची गरज भागत. २) रमशचया कटबाचया वानरणक उतपननाचा अभयास. ३) आनणक वरण २०१ -१९ नसार िशाचया उतपािनात वसत व

सवामधय २० टकक वदी ाली. ४) क राची आई नतचया पगारातन िरमहा ` १००० वाचवत. ५) रामचया वनडलानी तयाना नमळालला परॉवहीडट फड

नकरारामालाच िकान ाटणयासाठी वापरला.

पर.४. खतालील पर ितािी तर नलहता : १) सपततीची वनशषट सपषट करा. २) मानवी गरजाची वनशषट सपषट करा.

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम/असहम आहता कताय? सकतारण सप ट करता : १) सवणच गरजा एकाच वळी परण होत असतात. २) मानवी गरजा ा हवामान व पसतीकरमानसार बिलत

असतात. ३) उपयोनगता मलय व नवननमय मलय िोनही एकच आहत.

पर.६. सनवसर तर नलहता : १) सल अणशासतराचया मलभत सकलपना सपषट करा.

सवता यताय

9

परसताविता :

मानव हा बि नधमान परारी आह. पशाचा शोध हा जगातील अनक महतवपरण व मलभत शोधापकी एक आह. कराऊर याचया मत जानाचया परतयक शाखत काही मलभत सशोधन असत. उिा.नवजानात अ ीचा शोध, यानतरक शासतरात चाकाचा शोध इतयािी. पशाचा शोध हा असाच एक महतवपरण शोध असन, तयान मानवाचया आनणक आयषयात करानतकारी बिल घडवन आरला आह. पशादार नवनवध वसत व सवाची खरिी-नवकरी करता यत. पशामळ गरजाच समाधान होत. आधननक अणवयवसा पशावर अवलबन आह. िननिन वयवहारात पसा हा वसतनवननमयातील समसया िर करतो.

आकी २.१ वसनवनिमय

वसनवनिमय : वसतचया बिलयात वसत िर-घर महरज वसत नवननमय होय.

वसनवनिमयताील अडिणी :

१ गरजता यता दहरी सयोगतािता अभताव : वसतनवननमय वयवसची मखय मयाणिा महरज गरजाचया िहरी सयोगाचा अभाव होय. उिा. ‘अ’ वयकतीकड कापड आह तयाबिलयात तयाला तािळ हवा आह. ‘ब’ वयकतीकड तािळ आह पर तयाला ‘अ’ वयकतीकडन कापड नको आह यामधय िहरी सयोगाचा अभाव असलयान वसतनवननमय शकय नाही.

२ मलयता यता सतामतानयक मतापदडतािता अभताव : वसतनवननमय पदतीत वसतच मलय मोजणयासाठी परमानरत मापकाचा अभाव होता. उिा. िोन लीटर िधाची तलना िोन नकलो तािळाबरोबर करता यत नाही.

३ वसिता सताठता कर यताील अडिण : भनवषयाचया उपभोगासाठी वसत साठवर गरजच असत. परत नाशवत वसतचा साठा करर अवघड होत. उिा. िध, अडी, मास, भाजीपाला इतयािी, तसच जागचया अभावामळ अवजड वसत साठवर कठीर होत.

४ वस यता नवभताजयिी अडिण : परारी, घर इतयािीच ोटा भागात नवभाजन करर गरसोयीच होत, तयामळ एका वसतचा िसऱया वसतशी नवननमय करर अवघड होत. उिा. ‘अ’ या वयकतीकड गवहाच पोत आह. तयाला नवननमयात शळी हवी आह. ‘ब’ या वयकतीकड शळी आह, तयाला गवहाच अधयच पोत हव आह. अशा वळस गवहाच अधय पोत अस नवभाजन करर शकय आह, परत नजवत शळीच नवभाजन करर शकय नाही. नवभाजयतची अडचर ननमाणर ालयामळ नवननमय होऊ शकत नाही.

५ नवलनब दणी द यताील अडिण : नवलनबत िरी महरज भनवषयातील िरी व कजाणची परतफड होय, परत वसत नवननमयात वसतरपान कजण परत करर ह अवघड होत.

वसतचा साठा करणयातील अडचर

गरजाचया िहरी सयोगाचा अभाव

मलयाचया सामाईक मापिडाचा अभाव

नवभाजयतची अडचर

नवलनबत िरी िणयातील अडचर

वसनवनिमयताील अडिणी

परकरण २ : पसता

10

उिा. भनवषयात नाशवत वसतची तयाच सवरपात परतफड करर अवघड होत.

पशतािी वयताखयता : १ परता. करता रर : ‘‘जी वसत नवननमय माधयम महरन सवणसाधाररपर सवीकायण असत

आनर तयाचबरोबर जी वसत मलयमापनाच व मलयसचयनाच कायण करत अशी कोरतीही वसत महरज पसा’’.

२ परता. व कर : ‘‘जो पशाची कायय करतो तो पसा होय’’.

पशतािी तकरताी : ‘पसा’ अचसततवात यणयाच कारर ‘उतकराती’ आह ‘कराती’ नवह. पशाच सवरप काळाची गरज व ससकतीचा नवकास यानसार सतत बिलल आह.

आजचया आधननक काळात वापरलया जाराऱया पशाच सवरप हा काळापरमार

ाललया बिलाचा पररराम आह.

पशाचया उतकरातीनसार चलनाच नवनवध परकार खालीलपरमार आहत. (आकती २.२)

पशताि परकतार : १ पश पसता : इनतहास पवणकाळात िवारघवारीच माधयम महरन पशपसा वापरला जात होता.

उिा. गायी, शळा, म ा इतयािी. परत नवभाजनाचया अडचरीमळ वसत पसा अचसततवात आला.

२ वस पसता : जनया काळात जया वसत पसा िवारघवारीच माधयम महरन वापरलया जात होतया तया हवामानाची चसती व ससकती यावर अवलबन होतया. उिा. पराणयाची कातडी, धानय, नशपल, पीस, हचसतित, मीठ, िगड व िनमणळ वसत ह नवननमयाच माधयम महरन वापरल जात होत, परत वसतचा साठा करणयाचया अडचरीमळ धात पसा अचसततवात आला.

३ धता पसता : धात पसा तयार करताना सोन, चािी, ताब, लयनमननअम, ननकल इतयािी धातचा वापर कला जात होता. परत मौलयवान धात व धातचया तकडातील समानतचया अभावामळ धातचया नाणयाचा शोध लागला.

४ धतािी िताणी : पवथीचया काळी नवनवध राजयाच राज तयाची मदा असलली नारी बनवत असत. काळपरतव शासकीय धोररानसार मौदीक नाणयामधय एकवाकयता व कायिशीर चसरता आरणयाचया उि िशान परराली ननचचत कली गली. नाणयाच वगथीकरर खालीलपरमार-

अ परमतानण नकवता परधताि िताणी : परमानरत नारी महरज जयाच िशणनी मलय व अतररक मलय सारख असत. अनधकत यतररि वार िशणनी मलयाच नवनीमय मलय ननचचत कल जात. ही नारी सोन, चािी, इतयािी धातपासन बननवलली असतात. न नटश कालखडात काही निवस परमानरत नारी वापरली जात होती.

ब ग ण िताणी नकवता लताकषनणक िताणी : लाकषनरक नारी महरज जयाच िशणनी मलय ह अतररक

) इलकटटरॉननक पसा

७) चसटक पसा६) पत पसा

५) कागिी पसा

४) धातची नारी

३) धात पसा

२) वसत पसा

१) पश पसा

आकी २.२ पशतािी तकरताी

आक ी २.२

इनहतासपवथकताळ

स : सरी

11

मलयापकषा जासत असत. ही नारी लयनमननअम, ननकल यासारखया कमी िजाणचया धातपासन बननवलली असतात. भारताचया चलनातील सवण नारी लाकषनरक नकवा गौर नारी आहत. गौर नारी ही कमी मलयाची असलयान तलनन कमी रकमचया वयवहारामधय वापरली जातात. गौर नाणयाचया वहननयतचया अडचरीमळ कागिी पसा अनसततवात आला.

५ कतागदी पसता : कागिी पसा हा धातचया पशाला पयाणय आह. भारतात नोटा चलनात आरणयाचा एकानधकार मधयवतथी बककड आह. भारत सरकार व मधयवतथी बककडन अमलात आरललया कागिी चलनाचा समावश कागिी पशात होतो.

भारतामधय एक पयाची नोट व सवण परकारची नारी भारत सरकारकडन चलनात आरली जातात व तयापढील चलनाचया नननमणतीच अनधकार मधयवतथी बककड (रर वहण बक फ इनडया) आहत. कागिी पसा हाताळणयातील गरसोय व पसा साठवणयातील जोखीम या काररामळ बक पसा अचसततवात आला.

६ पपसता नकवता बक पसता : पतपसा महरज बक पसा होय. बका लोकाकडन ठवललया ठवीचया आधार पतपसा ननमाणर करतात. तयाचा वापर पतपसा नननमणतीसाठी कला जातो. हा कवहाही काढता यता, नकवा जयाच िसऱया वयकतीकड धनािश, धनाकरण इतयािीचया साहाययान हसतातरर करता यत. हा धनािश, धनाकरण इतयािी पशासारख कायण करतो. परत पसा नवह, तर ठवी हसतातररत करणयाच पतसाधन आह. पतपसा िशाचया आनणक नवकासासाठी महतवाची भनमका पार पाडतो. आजचया जागनतकीकरराचया काळात पसानवरनहत िवारघवार अनधक महतवाची असलयान

चसटक पसा अचसततवात आला.

७ सटक पसता : चसटक पसा वापरर आधननक ततरजानामळ सोप ाल आह. डनबट व करनडट काडणस

चसटक पसा महरन वापरल जातात. नवनवीन शोधाच पढच पाऊल महरजच इलकटटरॉननक पसा होय.

शोधता पता : चसटक पशाचया सरनकषत वापरासाठी कललया नवीन सधाररा.

८ इल टटर निक पसता : इ-पसा नकवा इलकटटरॉननक पशाला मौदीक मलय असन त इलकटटरॉननक यतररचया साहाययान हसतातररत कल जात. उिा. मोबाईल फोन, टबलट, समाटण काडण स, सगरक इतयािी. इलकटटरॉननक पशाला मधयवतथी बकच पाठबळ असत. इलकटटरॉननक पसा जागनतक वयवहारामधय वापरला जातो. अका तमक नकवा सगरकीय पाकीट ( ) हा िखील साठनवललया इलकटटरॉननक पशाचा परकार आह.

शोधता पता : अकीय (नडनजटल) िवारघवार करणयासाठी वापरलया जाराऱया नवनवध साधनाची यािी तयार करा.

महतालता मताही हव :

अ नवनधगता पसता : या पशाला कायदाच पाठबळ असलयामळ कोरतयाही वयवहारात सवीकारला जातो. भारतातील सवण नारी व चलनी नोटा इतयािी.

ब अनवनधगता पसता : हा पसा लोक अनतम िवारघवार करणयासाठी वापरतात. कोरतही कायिशीर पाठबळ नसलयान हा पसा नाकारता यतो. याला पयाणयी पसा नकवा चचक पसा असही महरतात. धनािश, नवननमय पतर

इतयािी.

पशाच गणधरम :

१ सतावथनतरक सवीकतायथता : पसा या वसतमधय सावणनतरक सवीकायणता हा गरधमण असलयान तो नवननमयाच माधयम महरन वापरला जातो.

२ नवभताजयता : ोटा वयवहारामधय पशाच ोटा मलयात नवभाजन करर सोप जात.

३ नटकता पणता : पशाचया अगी नटकाऊपरा हा गरधमण असलयान चलनी नोटा व नार िीघणकाळात पनहा पनहा वापरता यतात.

४ सजयता : पसा ही वसत सलभतन ओळखता यत. िवारघवार करराऱया वयकतीकडन ननमाणर होरारी सनिगधता टाळता यत.

५ वहिीयता : एका नठकाराहन िसऱया नठकारी सहजगतया, सोयीनसार वाहन नता यत. उिा. चलनी नोटा.

12

६ कनजिसीपणता : एखादा नवनशष पररमाराच पस गरवनशषटामळ एक नजनसी निसतात.

७ सररता : पशाला चसर मौनदक मलय आह. त वसत व सवाच नवननमय मलय मोजणयासाठी वापरतात. या वसतची िवारघवार भनवषयातील गरजानसार कली जात.

पशतािी कताय :अ परतारनमक कताय :

१ नवनिमयताि मता यम : पशाच सवाित महतवाच कायण महरज नवननयमाच माधयम होय. पशाचया आधार वसतची खरिी नवकरी कली जात.

२ मलयमतापिताि सताधि नकवता नहशोबताि पररमताण : वसत व सवाची नकमत पशात वयकत कली जात. पशामळ वसतचया नकमतीची तलना करता यत. नवनवध चलनादार नवनवध िशातील वसतच मलय वयकत करता यत. उिा. भारतातील पया, सयकत अमररकचया ससानामधील डॉलर,

यनायटड नकगडमच प ड, जपानच यन इतयािी. तसच सवण परकारच उतपनन, खचण, मालमतता, िरी पशाचया सवरपात वयकत करता यतात.

ब द यम कताय :

१ नवलनब दणी द यताि सताधि : वसतनवननमय वयवसत कजण घर सोप होत पर तयाची परतफड करर अवघड होत. उिा. धानय, गर या सवरपातील कजण. जी िरी भनवषयात दावी लागतात तयाला नवलनबत िरी अस महरतात. पसा ह िरी िणयाच साधन आह. पशामळ कजण िर व कजण घर सोप जात. पशान ही समसया सोडनवली आह.

२ मलयसियिताि सताधि : पसा मलयसचयनाच कायण करतो. पसा वतणमानकाळातील गरजाची पतणता करणयाबरोबरच भनवषयकाळातील गरजाची पतणता करणयासाठी वापरला जातो. ह बचतीमळ शकय होत. लॉडण. ज. एम कनस याचया मत ‘‘पसा वतणमानकाळ व भनवषयकाळ याचयातील िवा आह’’.

३ मलय हसतारणताि सताधि : पशामळ एका वयकतीकडन िसऱया वयकतीकड व एका नठकाराहन िसऱया नठकारी मलयाच हसतातरर कल जात. सावर मालमतता, इमारत,

ॉट, िकान, शतजमीन इतयािीची एका नठकाराहन िसऱया नठकारी खरिी नवकरी करता यत.

क अिषनगक कताय :

परा. नकनल याचया मत, आधननक काळात पसा परतयक आनणक वयवहारात महतवाची भनमका पार पाडतो.

१ रताषटरीय तप ताि मतापि : राषटटरीय उतपनन ह पशाचया सवरपात मोजल जात. राषटटरीय उतपननाच नवतरर उतपािनाचया चार घटकामधय मौदीक मोबिलयाचया सवरपात कल जात. उिा. खड, वतन, वयाज, नफा इतयािी.

२ पपशतािता आधतार : वयापारी बका परानमक ठवीचया आधारावर पतपसा ननमाणर करतात. पसा हा पत नननमणतीसाठी रोखतचा आधार आह.

३ सपतीि रोख रपतारण : पसा ही सवाित मोठी तरल सपतती आह. ती कोरतयाही मालमततत रपातररत करता यत आनर कोरतीही मालमतता पशात रपातरीत करता यत. उिा. एखािी वयकती सोन खरिी करन परत नवक शकत तयातन सरकारी कजणरोख खरिी कर शकत.

४ सरल आनरथक िलताि मतापि : सल राषटरीय उतपािन( ), एकर बचत, एकर गतवरक इतयािीसारखया सल आनणक चलाची मोजिाि मौदीक चलनाचया रपात पशामळ करता यत. तसच पशामळ शासकीय कर आकाररी व अणसकलप बाधरी करर सोईच होत.

कताळता पसता सकलपिता : उतपननावरील कर न भरलयान काळा पशाची नननमणती होत. हा पसा कायिशीर, बकायिशीर पदतीन व कर चकवनगरी करन नमळवला जातो. काळा पशामळ षाचार, लाच, काळाबाजार, साठवरक इतयािीत वाढ होत. काळा पशामळ अशा बकायिशीर घडामोडीना चालना नमळत. तयामळ आनणक नवकासात अडळ ननमाणर होतात. काळा पशामळ आनणक, राजकीय व सामानजक अचसरता ननमाणर होत. काळा पशावर ननयतरर आरराऱया नवनवध साधनापकी नवमदीकरर ह एक साधन आह. जागनतक सतरावर अनक राषटटरानी या मागाणचा अवलब कला आह.

13

पर. १. सहसबध पणथ करता :

१) पशाच परानमक कायण नवननमयाच साधन मलय हसतातरर

२) पतपशाचा आधार पशाची िययम कायय नवलनबत िरी िणयाच साधन

३) वसतपसा शख-नशपल करडीट काडण

४) नवभाजयता कमी मलयामधय नवभागरी पशाच सलातरर करर सोप होत

५) वसतनवननमय वसत आधननक अणवयवसा

पर. २. यो य आनरथक पताररभतानषक श द सतागता : १) वसतची वसतशी कलली िवारघवारीची नकरया.......... २) भनवषयात परतफड करणयाची तरति.......... ३) अशी यतररा जयामधय चलनाि वार फड करणयाची सोय

आह.......... ४) तारर या साधनाचा वापर करन खातयावरील रकमच

सानातरर करता यत.......... ५) पशाच मलय सगरकाचया सहाययान हाडण डटराईवह नकवा सवहणर

वर साठवता यर व इलकटटरॉननकन सानातरीत करता यर..........

६) असा पसा जो खाती जमा नाही व सरकारला ही याबाबत मानहती निलली नाही..........

पर. ३. यो य पयताथय निवडता : १ पशता यता तकरताीिसतार करम लतावता. अ) धात पसा आ) पश पसा इ) धातची नारी ई) वसत पसापयताथय : १) अ, आ, इ, ई २) आ, ई, अ, इ ३) ई, इ, अ, आ ४) इ, अ, आ, ई

२ पशता यता तकरताीिसतार करम लतावता. अ) चसटक पसा आ) कागिी पसा इ) इलकटटरॉननक पसा ई) पत पसापयताथय : १) आ, ई, अ, इ २) अ, आ, इ, ई ३) ई, इ,आ, अ ४) इ, आ, अ, ई

पर. ४. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता :

१) वसतशट तयाचया िकानातील कोळसा शतकऱयाना तयाचया धानयाचया बिलयात ितो.

२) बबनराव तयाच पस राषटरीयकत बकत ठवतात.

३) चारन नतचया लहान भावासाठी डबीट काडण वापरन शटण खरिी कला.

४) मालतीन मधयसामाफकत घर खरिी कल. मधयसान नतचयाकडन मधयसीच पस रोख घतल आनर तयाची पावती निली नाही.

५) राषटरीय चलनाचा अपवयय/अयोगय वापर टाळणयासाठी काही वळस परचनलत चलन परनतबनधत करणयात यत.

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम/असहम आहता कताय सकतारण सप ट करता :

१) वसतनवननमयात कोरतयाही अडचरी निसन यत नाही.

२) आधननक चलनाची अनक चागली गरधमण निसन यतात.

३) पशाि वार अनक कायय परण कली जातात.

४) पसा इलकटटरॉननक माधयमाि वार कठही सहज सानातरीत करता यतो.

पर. ६. खतालील तारता वतािि तयतावरील पर ितािी तर नलहता :

गरश बसन मॉलला गला. तयान नतनकट काढणयासाठी वाहकाला िहा रपयाच नार निल. मॉल मधन तयान अनक वसत घतलया.

घतललया वसतच पस िणयासाठी तयान करनडट काडण वापरल. परत पस घराऱया मारसान तयाला आमही फकत डनबट काडण घतो अस सानगतल. गरशच डनबट काडण घरी रानहलयान तयान रोख पशान ियक भरल.

१) वरील वयवहारात कोरकोरतया परकारच पस वापरल त सागा.

२) तयापकी कोरतही िोन परकारच पस सपषट करा.

सवता यताय

14

परकरण - ३ : नवभताजि मलय

आठवि पता यता :

•‘सरासरी’ ा शबिाशी तमही परीनचत आहात काय

•वयचकतक खनडत आनर अखनडत शरी याचा अण सागता यईल का

•तमही पवथी नशकललया नसतीमधय सरासरी परकाराची नाव सागा.

सरतासरीि परकतार वय क णी खनड णी अखनड णी

१) अकगनरतीय मधय x = xn x

= fi x

i

n परतयकष पि धत x = fi x

i

n

२) बहलकपिमालत सवाित जासत वळा यरारी सखया

सवाणनधक वारवारतच मलयबहलक = l + [ f१ – f०

२f१ –

f०

– f२

] × h

३) मधयगा M = n + १

२ चया पिाच मलय M =

n + १२ चया पिाच मलय

M = l + ( n२

– cf

f) × h

महतालता मतानह आह कता? सखयताशतासतर नदि : परा. परसनत चद महालनोबीस ह भारतीय सखयाशासतरज होत. तयानी भारताचा िसऱया पचवानरणक योजनत (१९५६-६१) औदोनगकरराची रचना तयार कली. यालाच ‘महालनोबीस परारप’ ( ) अस महरतात. पी. सी. महालनोबीस यानी िोन सामगी सचाची तलनातमक गरना करणयासाठी मापन तयार कल. यालाच ‘महालोबनीस अतर गरना’ अस महटल जात. तसच तयानी वगवगळा गटातील लोकाचया सामानजक व आनणक पररचसतीची तलना करणयासाठी ‘भाजक आलखी नवलरर’ ही सखयाशासतरीय पदत तयार कली. आनणक ननयोजन व सखयाशासतरीय नवकास या कषतरातील तयाचया उ खनीय योगिानाची िखल घऊन भारत सरकारन २९ जन हा तयाचा जनमनिन ‘सखयाशासतर निन’ महरन घोनरत कला. राषटरीय पातळीवर िरवरथी हा निवस ‘सखयाशासतर निन’ महरन नवशर निन साजरा कला जातो.

परसताविता :

‘सामगीची समान भागामधय नवभागरी करर महरज नवभाजन होय’. सामगीची नवभागरी करताना आवयक सखया समान परमारात नवभागर याला ‘नवभाजन मलय’ अस महरतात.

कदीय परवततीची मापक महरजच सरासरी-अकगनरय मधय, मधयक व बहलक याचा अभयास यापवथी िहावी इयततत कलला आह. निलली सामगी चढतया नकवा उतरतया करमान माडन मधयभागी यराऱया ननरीकषराच मलय महरज मधयक होय. ‘मधयक’ ह नवशर परकारच नवभाजन मलय आह. मधयकाचया िोनही बाजला ननरीकषराची सखया समान असत. मधयकापरमारच चतणक, िशमक व शतमक ही सदा नवभाजन मलय आहत. या मलयामधयही ननरीकषराची सखया समान भागात नवभागली जात. सवणसाधाररपर नवभाजनमलय ही भागक(भाजक) महरन ओळखली जातात. नवभाजन मलय हा वरणनातमक सखयाशासतरातील एक भाग आह.

लोकसखया, बकारी, िाररदर या परकररामधय आनणक सामगीच नवलरर करताना नवभाजन मलयाचा वापर कसा करता यईल याची ओळख नवदारयािना या परकररात करन ित आहोत.

15

नवभताजि मलयतािी गरज मोठया परमारावरील साचखयनकय मानहतीमधय जया वळस नकमान व कमाल नकमतीतील अतर जासत असत तयाना बा वधणक मलय महरन ओळखल जात. अशा नकमती वगळा पडतात. तयामळ अशा साचखयनकय मानहतीच सरासरीन कलल वाचन बहधा चकीच होत. यावर मात करणयासाठी नवभाजनमलयाचा वापर कला जातो. जस की मधयक, चतणक, िशमक आनर शतमक.

ह कतायम लकषता ठवता :िसर चतणक (Q

2) = पाचव िशमक (D

5) =

पननासाव शतमक (P50

) = मधयगा

महतालता मताही हव :िरथक, दशमक आनण शमक यतािी अरथशतासतरताील वयवहताररक पयोग • चतणकाचा उपयोग सवण परकारचया अणशासतरीय

साचखयकीय आकडवारीशी सबनधत आनणक मानहती गोळा करणयासाठी होतो.

• रोजगारातील चढउतार, चलनवाढ अशा आनणक बिलामधील वयनकतक उतपनन गटामधील बिलाचा तौलननक अभयास करणयासाठी उतपनन चतणक काढर ही अनतशय वसतननषठ पि धती आह.

• नवतत आनर अ णशासतरामधय िशमकाची वयावहाररक उपयकतता भरपर आह. आनणक नवरमता, िाररदरररच मोजमाप, िषकाळजनय पररचसती इतयािीचा अभयास करणयासाठी शासनाकडन ‘िशमक पि धती’ वापरली जात.

• िशमकाचा वापर गतवरक कषतरामधय नवशरकरन मयचयअल फडासारखया पोटणफोलीओ गतवरक कषतराची कामनगरी अभयासणयासाठी कला जातो.

• मलयमापन चाचणया, आरोगय ननियशाक, कौटनबक उतपनन, कौटनबक सपतती, शतमक रोजगार इतयािीचया मापनासाठी शतमक वापरली जातात.

• शतमकाचा उपयोग नवनवध मापिड तसच आधारभत हतची आखरी करणयासाठी होतो.

ह नशकयता :िरथक : अरथ : जया सखया सपरण ननरीकषराच समान चार भाग करतात तयाना ‘चत णक’ अस महरतात. चत णक ह तीन असतात. निलली सखयाशरीची चढतया नकवा उतरतया करमान माडरी कलयानतर त

सखया शरीच समान चार भाग करतात. या तीन मलयाना अनकरम पनहल चत णक, िसर चत णक आनर नतसर चत णक अस महरतात. िसर चत णक महरज मधयक/मधयगा असत.

Q१(१) (२) (३) (४)Q२ Q३

अ) सामानयतः वनयचकतक शरी आनर खनडत शरीसाठी खालील सतर वापरली जातात.

Qi = i( n + १

४ ) i = १, २, ३

ब) अखनडत वारवाररता नवतरर निल असताना खालील सतराचा वापर कला जातो.

Qi = l + ( in

४ – cf

f) × h i = १, २, ३

l = चतणक वगाणची कननषठ मयाणिाf = चतणक वगाणची वारवारताcf = चतणक वगाणचया अाधीचया वगाणची सनचत वारवारताn = एकर वारवारताh चतणक वगाणची वररषठ मयाणिा - चतणक वगाणची कननषठ मयाणिा

िरथकतािी गणितासोडवलल दताहरणतारथ अ वय क णी : १) परम सतरातील परीकषत नवदारयािना नमळालल गर पढीलपरमार. तयावरन पनहल चतणक व नतसर चतणक काढा. ४०, ५, ४, ३, २, ६९, ६ , ६५, ६४, ५५, ४५ री : परम सखया चढतया करमान माड ४०, ४५, ५५, ६४, ६५, ६ , ६९, २, ३, ४, ५ n = एकर सखयच ननरीकषर n = ११

Q१ = ( n + १४ ) चया पिाच मलय

Q१ = ( ११ + १४ ) चया पिाच मलय

Q१ = ( १२४

) चया पिाच मलय

Q१ = ३ चया पिाच मलयQ१ = नतसऱया करमाकाची सखया ५५ आह.

पनहल िरथक (Q१) = ५५

À`m nXmMo _yë`

16

नसर िरथक :

Q३ = ३( n + १४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३( ११ + १४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३(१२४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३ × ३ चया पिाच मलय

Q३ = ९ करमाकावर ३ सखया आह.

नसर िरथक (Q३) = ८३

तर : पनहल िरथक (Q१) = ५५, नसर िरथक (Q३) = ८३

२ खतालील मतानही यता आधतार नसर िरथक (Q३) कता ता.२०, २ , ३१, १ , १९, १७, ३२, ३३, २२, २१री : परम सखया चढतया करमार माड या१७, १ , १९, २०, २१, २२, २ , ३१, ३२, ३३एकर सखया (n) १०

Q३ = ३( n + १४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३( १० + १४ ) चया पिाच मलय

Q३ = (३ × ११४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ( ३३४ ) चया पिाच मलय

Q३ = .२५ पिाच मलयQ३ = वया पिाच मलय + ०.२५ (९ वया पिाच मलय – वया पिाच मलय).Q३ ३१ + ०.२५ (३२ – ३१)Q३ ३१ + ०.२५ × १

Q३ ३१.२५

तर : नसर िरथक Q३ ३१.२५

ब खनड णी : चढतया नकवा उतरतया करमान निललया ननरीकषराची माडरी करन खडीत शरीची चतणक काढली जातात.Q

i = i( n + १

४ ) चया पिाच मलय i १, २, ३

१) खालील सामगीवरन पनहल चतणक (Q१) व नतसर चतणक (Q३) काढा.

तप लताख ` ५ ४ ९ १२ १५ ६ १०वय िी सखयता ६ १२ ६ ९ १०

री : परम सखया चढतया करमान माडन तयाची सनचत वारवाररता काढा.

तप लताख ` (x)

वय िी सखयता(f)

सनि वतारवतारता(cf)

४ ६ ६५ १४६ ९ २३९ १२ ३५

१० १० ४५१२ ५३१५ ६ ५९

n = ५९

Q१ = ( n + १४ ) चया पिाच मलय

Q१ = ( ५९ + १४ ) चया पिाच मलय

Q१ = ( ६०४ ) चया पिाच मलय

Q१ = १५ चया पिाच मलय

सनचत वारवारता १५ ही सनचत वारवारतचया २३ या गटामधय यत आनर याच मलय ६ लाख ` आह.

पनहल िरथक (Q१) ६ लताख `

Q३ = ३( n + १४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३( ५९ + १४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३( ६०४ ) चया पिाच मलय

Q३ = (३ × १५) चया पिाच मलयQ३ = ४५ सनचत वारवारता ४५ ही सनचत वारवारतचया ४५ या गटामधय यत आनर याच मलय १० लाख ` आह.नतसर चतणक (Q३) = १० लाख `

(Q३ ) १० लताख `

तर : पनहल िरथक १ ६ लताख `, नसर िरथक (Q३ ) १० लताख `

क अखनड णी : अखनडत शरीनसार पनहल चतणक (Q१) व नतसर चतणक (Q३) काढताना खालील पायऱया वापरलया जातात.

17

१) परम सखया चढतया व उतरतया करमान माडावी. २) परतयक गटाची वारवारता तया-तया गटासमोर नलहा. ३) सनचत वारवारता काढा. ४) चतणक वगण ननचचत करा.

पतायरी - I : परम चतणक वगण ननचचत करा.

Q१ = ( n४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ( ३n४ ) चया पिाच मलय

पतायरी - II :

Q1 = l + ( in

४ – cf

f ) × h i = १, २, ३

l = चतणक वगाणची कननषठ मयाणिाf = चतणक वगाणची वारवारताcf = चतणक वगाणचया अाधीचया वगाणची सनचत वारवारताn = एकर वारवारता

h = चतणक वगाणची वररषठ मयाणिा - चतणक वगाणची कननषठ मयाणिा

१) खालील सामगीच पनहल चतणक (Q१) आनर नतसर चतणक (Q३) काढा.

पता स - समी २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६०वषतािी सखयता ७ २० १७ ६

पता स - समीवगतार (x)

वतारवताररता वषतािी सखयता (f)

सनि वतारवतारता (cf)

२०-३०३०-४०४०-५०५०-६०

७२०१७६

७२७४४५०

n = ५०

Q१ = ( n४ ) चया पिाच मलय

Q१ = ( ५०४ ) चया पिाच मलय

Q१ = (१२.५) चया पिाच मलय

१२.५ या पिाच मलय २७ या सनचत वारवाररता गटात यत महरन तयाचा गट ३०-४० या वगाणमधय यत.l = ३०, f = २०, cf = ७, n = ५०, h = १०

Q१ = l + ( n४ – cf

f) × h

Q१ = ३० + ( ५०४ – ७

२० ) × १०

Q१ = ३० + ( १२.५ – ७२० ) × १०

Q१ = ३० + (५.५२० )× १०

Q१ = ३० + (५५२० )

Q१ = ३० + २.७५Q१ = ३२.७५

पनहल िरथक (Q१) ३२.७५

Q३ = ( ३n४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ( ३ × ५०४ ) चया पिाच मलय

Q३ = (१५०४ ) चया पिाच मलय

Q३ = ३७.५ चया पिाच मलयQ३ = ३७.५ चया पिाच मलय ४०-५० या वगाणमधय होत.

l = ४०, f = १७, cf = २७, n = ५०, h = १०

Q३ = l + ( ३n४ – cf

f ) × h

Q३ = ४० + ( ३× ५०४ – २७

१७ ) × १०

Q३ = ४० + ( ३७.५ – २७१७ ) × १०

Q३ = ४० + ( १०.५१७ ) × १०

Q३ = ४० + १०५१७

Q३ = ४० + ६.१Q३ = ४६.१

३ ४६.१८

तर : पनहल िरथक १ ३२.७५, नसर िरथक

३ ४६.१८

18

दशमक :

जया सखया सपरण ननरीकषराच समान िहा भाग करतात, तयाना ‘िशमक’ अस महरतात. िशमक ह नऊ असतात. निललया सामगीचया चढतया नकवा उतरतया करमान माडन तयाच िहा समान भाग कल असता िशमक नम त. िशमकाच एकर नऊ भाग असतात. िशमक ही D१ त D९

अशी मोजली जातात.अ) वयचकतक शरी व खनडत शरी निलली असताना िशमक

खालील सतरा नसार काढली जातात.

Dj = j( n + १

१० ) चया पिाच मलय j १, २...९

ब) अखनडत वारवारता नवतरर निलल असताना खालील सतराचा वापर कला जातो.

Dj = l + ( jn

१० – cf

f ) × h j = १, २...९

D = िशमकl = िशमक वगाणची कननषठ मयाणिाf = िशमक वगाणची वारवारताcf = िशमक वगाणचया आधीचया वगाणची सनचत वारवारताh = िशमक वगाणची वररषठ मयाणिा - िशमक वगाणची कननषठ मयाणिा

दशमकतािी गणितासोडवलल दताहरणअ वय क णी :१) खालील सामगीचा चौ िशमक (D४)

आनर आठव िशमक (D )

शोधा.

१०, १५, ७, , १२, १३, १४, ११, ९

री : सखया परम चढतया करमान माड.७, , ९, १०, ११, १२, १३, १४, १५

D४ = ४( n + १

१० ) चया पिाच मलय

D४ = ४( ९ + १

१० ) चया पिाच मलय

D४ = ४( १०

१० ) चया पिाच मलय

D४ = ४ × १ चया पिाच मलय

D४ = ४ चया पिाच मलय

D४ = चौरया िशमकाच मलय (D४)

= १०

D४ १०

आठवयता दशमकतािी गणिता

D = ( n + १

१० ) चया पिाच मलय

D = ( ९ + १

१० ) चया पिाच मलय

D = × ( १०

१० ) चया पिाच मलय

D = ( ०

१० ) चया पिाच मलय

D = ( × १) चया पिाच मलय

D = चया पिाच मलय = १४ D८ १४

तर : ि र दशमक (D४) १०, आठव दशमक (D ) १४

२) खालील मानहतीचया आधार आठव िशमक (D ) काढा.दताहरण : १४, १३, १२, ११, १५, १६, १ , १७, १९, २०

रीत परम सखया चढतया करमार माड या११, १२, १३, १४, १५, १६, १७, १ , १९, २०पिाची एकर सखया (n) १०

D = ( n + ११० ) चया पिाच मलय

D = ( १० + ११० ) चया पिाच मलय

D = ( १११० ) चया पिाच मलय

D = ( × १.१) चया पिाच मलय

D = ( . ) पिाच मलय

D = वया पिाच मलय + ०. (९ वया पिाच मलय – वया पिाच मलय).D = १ + ०. (१९ – १ )D = १ + ०. × १

D८ १८.८

तर : आठव दशमक D८ १८.८

ब खनड णी : १) खालील सामगीवरन िसर िशमक (D२) व चौ िशमक (D४) काढा.

गण १० २० ३० ४० ५० ६०नव तार सखयता ५ ६ ४ ५ १० ९

19

गण नव तार सखयता (f) सनि वतारवतारता cf

१०२०३०४०५०६०

५६४५

१०९

५१११५२०३०३९

n = ३९

दस यता दशमकतािी २ गणिता :

D२ = २( n + १

१० ) चया पिाच मलय

D२ = २( ३९ + १

१० ) चया पिाच मलय

D२ = २( ४०

१० ) चया पिाच मलय

D२ = २ × ४ चया पिाच मलय

D२ = चया पिाच मलय

ही सखया सनचत वारवारतचया ११ या सखयचया जवळ यत तयामळ तयाच मलय सल शरी २० मधय यत.

िसर िशमक D२ = २० गर

D२ २०

४ गणिता :

४ = ४( n + १

१० ) चया पिाच मलय

४ = ४( ३९ + १

१० ) चया पिाच मलय

४ = ४( ४०

१० ) चया पिाच मलय

४ = ४ × ४ चया पिाच मलय

१६ ही सखया सनचत वारवारता २० या सखयचया जवळ यत तयामळ तयास सल शरी मलय ४० यतचौ िशमक (D४)

= ४० गर D४ ४०

तर दसर दशमक D२ २०, ि र दशमक D४ ४०

क अखनड णी : १) वगण चाचरीमधय १०० नवदारयािचया गराचया मानहतीवरन पाचव िशमक (D५) आनर सातव िशमक (D७) काढा.

गण ०-१० १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५०नव तार सखयता

१० १० ४० २० २०

गण नव तार सखयता सनि वतारवतारता०-१० १० १०

१०-२० १० २०२०-३० ४० ६०३०-४० २० ०४०-५० २० १००

n = १००

पतािवयता दशमकतािी ५ गणिता :

D५ = ( ५n१० ) चया पिाच मलय

D५ = ( ५ × १००१० ) चया पिाच मलय

D५ = ( ५००१० ) चया पिाच मलय

D५ = ५० चया पिाच मलय५० ही सखया सनचत वारवारता ६० चया अतगणत यत. तयाचा गर वगण २०-३० आह.

l = २० f = ४० cf = २० n = १०० h = १०

D५ = l + ( ५n१० – cf

f) × h

D५ = २० + ( ५ × १००१० – २०

४० ) × १०

D५ = २० + ( ५००१० – २०

४० ) × १०

D५ = २० + ( ५० – २०४० ) × १०

D५ = २० + ( ३०४० ) × १०

D५ = २० + ३००४०

D५ = २० + ७.५D५ = २७.५

D५ २७.५

सतावयता दशमकतािी D७ गणिता :

D७ = ( ७n१० ) चया पिाच मलय

D७ = ( ७ × १००१० ) चया पिाच मलय

20

D७ = ( ७००१० ) चया पिाच मलय

D७ = ७० चया पिाच मलय

७० ही सखया सनचत वारवारता ० चया अतगणत यत. तयाचा गर वगण ३० - ४० हा आह.

l = ३० f = २० cf = ६० n = १०० h = १०

D७ = l + ( ७n१० – cf

f) × h

D७ = ३० + ( ७ × १००१० – ६०

२० ) × १०

D७ = ३० + ( ७००१० – ६०

२० ) × १०

D७ = ३० + ( ७० – ६०२० ) × १०

D७ = ३० + ( १०२० ) × १०

D७ = ३० + ( १००२० )

D७ = ३० + ५D७ = ३५ गर

D७ ३५ गण

तर : पतािव दशमक D५ २७.५ गण, पतािव दशमक D७ ३५ गण

शमक : जया सखया सपरण ननरीकषराच समान शभर भाग करतात. तयाना ‘शतमक’ अस महरतात. शतमक ही ९९ असतात. निलली सामगी चढतया नकवा उतरतया करमान माडन तयाच १०० समान भाग कल असता शतमक नमळतात. महरजच ९९ नबिचया परतयक मलयाला शतमक अस महरतात. ती P१, P२, ..... P९९ अशी िशणनवतात. अ) वयचकतक शरी व खनडत शरी निलली असताना शतमक खालील सतरानसार काढली जातात.

Pk = k ( n + १

१०० ) चया पिाच मलय k १,२,३....९९

ब) अखनडत वारवाररता नवतरर निलल असताना खालील सतराचा वापर कला जातो.

Pk = l + ( kn

१०० – cf

f) × h k १,२,३....९९

P = शतमक

l = शतमक वगाणची कननषठ मयाणिा

f = शतमक वगाणची वारवारता

cf = शतमक वगाणचया आधीचया वगाणची सनचत वारवारता

h = शतमक वगाणची वररषठ मयाणिा - शतमक वगाणची कननषठ

मयाणिा

अ वय क पदमतालता खालील मानहतीवरन चाळीसाव

शतमक (P४०) काढा.

१०, १५, , १६, १९, ११, १२, १४, ९

री : परम निलली मानहती चढतया करमान माडा.

, ९, १०,११, १२, १४, १५, १६, १९

n = ९

P४० = ४०( ९ + ११०० ) चया पिाच मलय

P४० = ४०× ( १०१०० ) चया पिाच मलय

P४० = ( ४० × १०१०० ) चया पिाच मलय

P४० = ( ४००१०० ) चया पिाच मलय

P४० = ४ करमाकाची सखया ११ यत.

P४० ११

तर : िताळीसताव शमक P४० ११

२) खालील मानहतीचया आधार पचया शीवाव शतमक ( ५)

काढा.

७९, २, ३६, ३ , ५१, ७२, ६ , ७०, ६४, ६३

री : परम सखया चढतया करमान माड या

३६, ३ , ५१, ६३, ६४, ६ , ७०, ७२, ७९, २

पिाची एकर सखय (n) १०

P ५ ५( n + ११०० ) चया पिाच मलय

P ५ ५( १० + ११०० ) चया पिाच मलय

21

P ५ = ५( १११०० ) चया पिाच मलय

P ५ = ( ५ × ०.११) चया पिाच मलय

P ५ = (९.३५) पिाच मलय

P ५ = ९ वया पिाच मलय + ०.३५ (१० वया पिाच मलय – ९

वया पिाच मलय).

P ५ = ७९ + ०.३५ ( २ – ७९)

P ५ = ७९ + ०.३५ × ३

P ५ = ७९ + १.०५

P८५ ८०.०५

तर : प यता शीवताव शमक P८५ ८०.०५

ब खनड णी :

१) खालील सामगीवरन P२० आनर P६० शतमक काढा.

िी - इिताम य ५ ५९ ६० ६१ ६२ ६३ ६४वय िी सखयता ४ ५ ६ १० १२ ०२ ०१

री : परम सखया चढतया करमान माड या

िी - इिताम य (x) वय िी सखयता (f) सनि वतारवतारता (cf)

५ ४ ४५९ ५ ९६० ६ १५६१ १० २५६२ १२ ३७६३ ०२ ३९६४ ०१ ४०

n = ४०

P२० = २०( n + ११०० ) चया पिाच मलय

P२० = २०( ४० + ११०० ) चया पिाच मलय

P२० = २०( ४११०० ) चया पिाच मलय

P२० = ( २० × ४११०० ) चया पिाच मलय

P२० = ( २०१०० ) चया पिाच मलय

P२० = .२

.२ ह ९ या सनचत वारवारतचया गटात यत. तयाच मलय ५९

इच उची यत.

P२० ५९

सताठतावयता शमकतािी P६० गणिता :

P६० = ६०( n + ११०० ) चया पिाच मलय

P६० = ६०( ४० + ११०० ) चया पिाच मलय

P६० = ६०( ४११०० ) चया पिाच मलय

P६० = ( ६० × ४११०० ) चया पिाच मलय

P६० = ( २४६०१०० ) चया पिाच मलय

२४.६ ह २५ या सनचत वारवारतचया गटात यत. तयाच मलय ६१

इच उची यत.

P६० ६१

तर : नवसताव शमक P२० ५९, सताठताव शमक P६० ६१

क अखनड णी :

१) खालील मानहतीवरन पासषठाव शतमक (P६५) काढा.

गण ०-५ ५-१० १०-१५ १५-२० २०-२५नव तार सखयता

३ ७ २० १२ ०

गण नव तार सखयता (f) सनि वतारवतारता (cf)

०-५ ३ ३५-१० ७ १०

१०-१५ २० ३०१५-२० १२ ४२२०-२५ ५०

n = ५०

22

P६५ = ( ६५n१०० ) चया पिाच मलय

P६५ = ( ६५ × ५०१०० ) चया पिाच मलय

P६५ = ( ३२५०१०० ) चया पिाच मलय

P६५ = ३२.५३२.५ हा सनचत वारवारतचया ४२ मधय यतो. याचा गर वगण १५-२० यतो.l = १५ f = १२ cf = ३० n = ५० h = ५

P६५ = l + ( ६५n१०० – cf

f ) × h

P६५ = १५ + ( ६५ × ५०१०० – ३०

१२ ) × ५

पर. १. यो य पयताथय निवडता : १ खतालील नवधताि िरथकतासताठी लताग हो िताही. अ) परम सखया चढतया नकवा उतरतया करमान माडन घयावी. ब) यात ननरीकषराच समान ४ भाग करता यतात. क) त Q१, Q२, Q३अस साकनतक िाखनवतात. ड) Q२ हा साररीचा मधयगा असत.

पयताथय : १) अ २) ब आनर क

३) अ, ब आनर क ४) यापकी नाही

२ खतालील सतारणीि सताव दशमक ७ कोण? साररी - ४, ५, ६, ७, , ९, १०, ११, १२

पयताथय : १) ७ २) ९ ३) १० ४)१२

३ कोणी नवधताि बरोबर निवडता. अ) शतमकात साररीच १०० समान भाग करन एकर ९९

नबि यतात. ब) िशमकाच एकर ९ भाग होतात. क) चतणक Q१, Q२, Q३अस िशणनवली जातात. ड) शतमक आनर िशमक अनकरम आनर न िशणनवतात.

पयताथय : १) अ आनर क २) अ आनर ब ३) अ, ब आनर क ४) अ, क आनर ड

पर.२. यो य पयताथय निवडता :

‘अ’ गट ‘ब’ गट

१) चतणक अ) j = j( n + १

१० ) चया पिाच मलय

२) िशमक ब) k = l + ( kn

१०० – cf

f) × h

३) शतमक क) Qi = l + ( in

४ – cf

f ) × h

पयताथय : १) १-ब, २-क, ३-अ २) १-क, २-अ, ३-ब ३) १-क, २-ब, ३-अ ४) १-अ, २-ब, ३-क

पर. ३. अरथशतासतरीय पररभतानष श द सििता :

१) समान भागामधय मानहतीच/आकडवारीच नवभाजन करणयाची परनकरया....

२) ज मलय निललया सामगीच िहा समान भागामधय नवभागरी करत....

३) ज मलय सपरण ननरीकषराच चार समान भागामधय नवभागरी करत....

P६५ = १५ + ( ३२५०१०० – ३०

१२ ) × ५

P६५ = १५ + ( ३२.५ – ३०१२ ) × ५

P६५ = १५ + ( २.५१२ ) × ५

P६५ = १५ + ( २.५ × ५१२ )

P६५ = १५ + ( १२.५१२ )

P६५ = १५ + १.०४

P६५ = १६.०४

तर : P६५ १६.०४

सवता यताय

23

पर. ४. खतालील दताहरण सोडवता : १) खालील आकडवारी वरन पनहल चतणक (Q१), चौ

िशमक ( ४) व सववीसाव शतमक ( २६) काढा.

१ , २४, ४५, २९, ४, ७, २ , ४९, १६, २६, २५, १२, १०, ९,

२) खालील आकडवारी वरन नतसर चत णक (Q३), पाचव िशमक ( ५) आनर पसतीसाव शतमक ( ३५) काढा.

तप (`) १ २ ३ ४ ५ ६कटबतािी सखयता २ ५ २० २५ १५ १२

३) खालील आकडवारी वरन पननासाव शतमक ( ५०) काढा.

वि (`) कतामगतार सखयता

०-२० ४२०-४० ६४०-६० १०६०- ० २५०-१०० १५

४) खालील आकडवारी वरन नतसर चतणक (Q३) काढा.

नवकर सखयता १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ६०-७०

ोगसखयता २० ३० ७० ४ ३२ ५०

५) खालील आकडवारी वरन सातव िशमक ( ७) काढा.

ि ता (`) १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ६०-७०

ोगसखयता २० ३० ७० ४ ३२ ५०

६) खालील आकडवारी वरन पधराव शतमक ( १५) काढा.

ग वणक (`)

०-१० १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६०

ोगतािीसखयता

५ १० २५ ३० २० १०

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम/असहम आहता कताय? सकतारण

सप ट करता :

१) नवभाजन मलयाचा वापर फकत सि धानतकदषटा कला जातो,

परत वयावहाररक दषटा नाही.

२) सरासरी मलय ह परानतनननधक मलयाच अयोगय परनतनननधतव

कर शकत.

३) ‘मधयगला’ ‘िसर चतणक’ असही महरतात.

पर. ६. नदललयता मतानही यता आधतार खतालील पर ितािी तर नलहता :

गण ३० १० २० ४० ५०

नव तार सखयता १३ ४ ७ ६

१) पनहल चतणक (Q१) आनर नतसर चतणक (Q३) याची सतर

नलहा.

२) वरील मानहतीचया आधार वारवाररतच मधयक शोधा.

३) निललया मानहतीचया आधार शरीतील शवटचया मलयाची

सनचत वारवाररता शोधा.

४) वरील मानहतीचया आधार एकर वारवाररता ( ) शोधा.

24

परसताविता : महाराषटटर राजयाची नननमणती १ म १९६० रोजी ाली. लोकाचया सघनटत परयतनामळ राजयाचया अणवयवसला एक वगळा िजाण परापता ाला आह.

महतारता टटरताि परशतासक य नवभताग : महाराषटटराचया आनणक सवयकषर पाहरी २०१७-१ चया अहवालानसार, महाराषटटर राजयाच परशासकीय काररासाठी मबई, पर, नानशक, औरगाबाि, अमरावती व नागपर अस सहा महसल नवभाग असन तयामधय ३६ नजलह समानवषट आहत.

महतारता टटरता यता अरथवयवसरिी परमख वनश : १) महाराषटटर ह िशात िसऱया करमाकाच सवािनधक

लोकसखया असलल राजय आह. राजयाची लोकसखया २०११ मधय ११.२४ कोटी होती.

२) महाराषटटर राजय भौगोनलकदषटा िशातील नतसर मोठ राजय असन तयाच कषतरफळ ३.० लाख चौ.नकमी. आह.

३) महाराषटटर ह नागरीकरर ालल राजय असन ४५.२० लोकसखया नागरी भागात राहात आह.

४) जनगरना २०११ चया अहवालानसार महाराषटटरातील नलग-गरोततर परमार िरहजारी प रामाग ९२९ नसतरया इतक आह.

५) २०११ चया जनगरननसार राजयाचा साकषरता िर २.३ होता.

६) महाराषटटर आनणक पाहरी २०१६-१७ नसार इतर राजयाचया तलनत महाराषटटराच सल राजयातगणत उतपािन ( ) आनर िरडोई उतपनन ( ) सवाणनधक आह.

७) महाराषटटराचया अणवयवसची वनशषट पढील परमार

परकरण - ४ : महतारता टटरतािी अरथवयवसरता

25

) नवपल नसनगणक साधन सपतती. ) कशल मनषयबळाची उपलबधता. ) अदयावत तानतरक सधाररा. ) नवकनसत पायाभत सनवधा. ) महाराषटटर ह नवनननमणती, कौशलयनवकास, गतवरक व

पयणटन यासाठी लोकनपरय आह.

महतारता टटरतािता आनरथक नवकतास :

आकी ४.१ : महतारताषटरतािी अरथवयवसरता

अ कषी कषतर : करी कषतर व सलगन कषतर राजयाचया आनणक नवकासामधय परमख भनमका पार पाडतात. महाराषटटराचया आनणक सवयकषरानसार करी व सलगन कषतरातील राजयाच एकर उतपािनाच मलयवनधणत परमार २००१-२००२ मधय १५.३ टकक इतक होत. या तलनत २०१६-१७ मधय ह परमार १२.२ टकक इतक कमी ालयाच निसन यत.

आकी ४.२ : कषी

कषी कषतरताील सवथसताधतारण समसयता :

) जमीनधाररचा कमी आकार व कमी उतपािकता.

) सीमात अलपभधारक व सीमात शतकऱयाचया सखयत ालली वाढ.

) रासायननक खत व कीटकनाशकाचया अनत वापरामळ शतजनमनीची अवनती.

) शतकऱयाचा कजणबाजारीपरा

) भ-सधाररा कायिा व पीक पि धती याची सिोर अमलबजावरी

) कोरडवाह जमीन आनर जलनसचन सनवधाचा अभाव.

) भाडवलाची कमतरता

) गामीर नवकास योजनाची अयोगय अमलबजावरी.

) नवपरन वयवसची कमतरता

) हवामान बिलाचा पररराम.

यतािता नवितार करता : शतकऱयान आपला माल मधयसानशवाय ट गाहकाना नवकलयास काय होईल

महतारता टटर आनरथक पहताणी २०१७-१८ िसतार कनषकषतरता यता नवकतासतासताठी सरकतारि कललयता पताययोजिता :

१) वाजवी िरात िजयिार बी-नबयाराच नवतरर.

२) खत व कीटकनाशकाचया नवतरर कदात ालली वाढ.

३) जलनसचन सोयीचा नवकास.

४) शती पपाच नवदतीकरर व मागरीनसार वीजपरवठा.

५) आवयकतनसार पतपरवठा.

६) करी उतपनन बाजार सनमती ( ), करी उतपािन ननयाणत कषतर, फलोतपािन परनशकषर कद, परभावी नवतररासाठी शरीकरर व बाधरी सनवधाची उपलबधतता.

७) परसार माधयमाचया ि वार कनरनवरयक मानहतीचा परसार करन करी वयवसाय हा नफा िरारा वयवसाय आह अशा दनषटकोनाची नननमणती.

ब ोग कषतर : महाराषटटर ह औदोनगकदषटा परगत राजय आह. वानरणक औदोनगक पाहरी ( )

26

२०१६-१७ नसार महाराषटटर ह आदोनगक कषतरात अगसर आह. महाराषटटराचया तसच िशाचया आनणक नवकासात राजयाचया औदोनगक कषतराचा मोठा वाटा आह. उदोग कषतरामधय शती कषतरातील अनतररकत कामगार सामावन घणयाची कषमता आह. यामळ बाजारामधय नवनवधता, उचि उतपनन व उचि उतपािकता ननमाणर होत. भारताचया ननववळ मलय जमा वनधणत ( ) उतपािनात महाराषटटराचा वाटा समार १ आह. परािनशक व नविशी गतवरकिार महाराषटटरातील उदोगात गतवरक करणयास पराधयानय ितात.

आकी ४.३ ोग

शोधता पता : महाराषटरातील खालील उतपािन कषतरासाठी असराऱया परतयकी पाच उदोगाची नाव शोधा. उिा. रसायन, अननपरनकरया, कापडनननमणती, मानहतीततर, औरध नननमणती.

परतयकष नवदशी गवणक : १९९० चया स वातीस भारत सरकारन नवनशषट कषतरात परतयकष नविशी गतवरक आरणयास स वात कली. १९९१ चया उिारीकरराचया कायदान परतयकष नविशी गतवरकीचा मागण मोकळा ाला. भारतात महाराषटटर ह गतवरकीबाबत पनहलया करमाकाच राजय आह. महाराषटटर राजय ह परतयकष नविशी गतवरकीबाबतीत ( ) अगसर आह. परतयकष नविशी गतवरकीच परमार एनपरल २००० पासन सपटबर २०१७ पयित ६,११,७६० कोटी इतक होत. ह परमार भारतातील एकर परतयकष नविशी गतवरकीचया ३१ आह.

ोनगक कषतरताील सवथसताधतारण समसयता :१) शासकीय ि तर निरगाई२) कौशलय नवकासाचया सधीची कमतरता३) सधाररत ततरजानाचा अभाव.

४) पायाभत सनवधाचा अभाव.५) नवीन उदोजकाना परोतसाहनाचा अभाव६) नवकास कायणकरमाचा अभाव७) परािनशक असमतोल

महतारता टटर आनरथक पताहणी २०१७-१८ िसतार ोनगक नवकतासताकररता सरकतारि कललयता पताययोजिता :

१) सभावय गतवरकिाराना सवण परकारचया मानयता िणयासाठी एक चखडकी योजना सर करणयात आली.

२) महाराषटटर उदोग, वयापार व गतवरक सनवधा कदामाफकत ( R ) - गतवरकिाराना आवयक असललया सनवधा व मानहती परनवली जात.

३) लघ उदोगाचा आतरराषटटरीय परिशणनात सहभाग वाढावा महरन ननयाणतीस परोतसाहन व जागचया भाडासाठी अनिानाची उपलबधतता करन निली.

४) औदोनगक वि धीसाठी नवशर आनणक कषतराची ( ) नननमणती करणयात आली.

५) महाराषटटर राजय औदोनगक समह नवकास कायणकरम ( ) लघ, मधयम व सकम उदोजकासाठी सर करणयात आला.

क सवता कषतर : या कषतरात नवमा, पयणटन, बनकग,नशकषर व सामानजक सवा इतयािीचा समावश होतो, तसच वयावसानयक सवा व अनतम गाहक सवा याचाही समावश होतो.

सवा कषतर ह मोठया परमारात रोजगार परनवरार व वगान वाढरार कषतर आह. महाराषटटराचया अणवयवसत या कषतराच योगिान मोठ आह. इतर कषतराचया तलनत सल राजयातगणत उतपािनात ( ) सवा कषतराच योगिान, सवाित जासत असन २०१७-१ मधय ५४.५ इतक होत.

सवा कषतराचया वाढीस चालना िरार काही परमख उदोग आहत तया मधय परामखयान अणततर, मानहती ततर / , सटाटणअपस, ाऊड कॉमपयटीग, वीज वरील वाहन, सरकषर, पयणटन व खाजगी नवदापीठ होय. शासनातफफ सवा कषतरातील वाढ ि नवतीय शरीचया शहरामधयही करणयाचा परयतन सर आह. तयासाठी नवनवध कायणकरम हाती घतलल आहत.

27

करि पहता :

मागील पररचिातील सवाच वगथीकरर वयावसानयक व अनतम गाहक सवामधय करा.

सवता कषतरताि मखय टक :

• पतायताभ सरििता :

आनणक नवकासासाठी पायाभत सनवधा या अतयत गरजचया आहत. सशकत पायाभत सनवधा या राजयाचया सामानजक आनणक नवकासाची ग नकलली आह. तयामळ इतर राजयाचया तलनत अनधक गतवरकिार आकनरणत होऊन सपधाणतमक वातावरराची नननमणती होत. परशा पायाभत सनवधा या वगवान व शावत आनणक वि धीसाठी अतयत गरजचया आहत.

पतायताभ सनवधताि वग करण

आनणक पायाभत सनवधा सामानजक पायाभत सनवधा

ऊजाण वाहतक सिशवहन आरोगय नशकषर

अ आनरथक पतायताभ सनवधता : आनणक पायाभत सनवधामळ नवकासासाठी वसत व सवाच उतपािन व नवतरर करर सोयीच होत.

आनरथक पतायताभ सनवधता यता नवकतासतासताठी योजलल पताय :

१) वीजनननमणतीची कषमता वाढनवर.

२) गामीर नवदतीकरर, नटवकक सधाररा, ऊजाण सवधणनासाठी कायणकरम.

३) राजयातील गाहकाना सधाररत एल.पी.जी. गस योजनाचा ट लाभ.

४) राजयात रसता नवकास योजनची (२००१-२०२१) अमलबजावरी ाली असन ३.३ लाख नक. मी. रसत नवकनसत करर ह या योजनच लकय आह.

५) मबई, नागपर यरो मटटरो रलव सर ाली आह.

६) बिराचया सवािगीर नवकासाकररता महाराषटटर बिर नवकास धोरर सर करणयात आल. या धोररातगणत कदशासनाचया सागरमाला कायणकरमाला परोतसाहन निल आह.

७) ३० सपटबर २०१७ रोजी महाराषटटरात नोिरीकत इटरनट गाहकाची सखया ५.४५ कोटी इतकी असन ह परमार इतर राजयापकषा सवाणनधक आह.

ब सतामतानजक पतायताभ सनवधता : सामानजक पायाभत सनवधा हा अणवयवसचा एक महततवाचा घटक आह कारर मानवी जीवनाचा िजाण सधारणयासाठी तसच आनणक नवकासाला गती िणयासाठी तयाची आवयकता असत. कवळ िजाण सधाररच नवह तर जानसवधणनासाठीही तयाची गरज असत. सामानजक पायाभत सनवधातगणता साकषरता अनभयान कायणकरम, नशकषर, सावणजननक आरोगय, गहननमाणर, नपणयाचा पाणयाचा परवठा आनर सवचता सनवधा इतयािीचा समावश होतो.

सतामतानजक पतायताभ सनवधता यता नवकतासतासताठी योजलल पताय :

१ नशकषण : नशकषर ही मानवाची मलभत गरज आह. कठलयाही िशाचया आनणक व सामानजक नवकासाचा नशकषर हा करा आह. तसच मानवी ससाधनाचया नवकासासाठी ( R ) तो आतयनतक महततवाचा घटक आह. सदचसतीत भारतात त राची सखया सवाणनधक आह. लोकसखयचया ा लाभाशामळ नशकषराला पराधानय िर राषटटरीय आनर राजय पातळीवर गरजच ठरत. भारतात नशकषराच चार सतर आहत. १) परानमक २) माधयनमक ३) उचि माधयनमक ४) उचि नशकषर

अ परतारनमक नशकषण : महाराषटटर राजय सरकारन कद सरकारचया सवण नशकषा अनभयानातगणत ( ) ६ त १४ वयोगटातील मलाना मोफत व सकतीचया नशकषराचा अनधकार (R ) परिान कला आह. २०१६-१७ या आनणक वराणत परानमक नशकषरावरील राजय सरकारचा खचण ` १९,४ ६ कोटी इतका होता.

परतारनमक नशकषण इयतता १ ली ८ वी शकषनणक ससरता व ि दणी

वरण शाळाची सखया

एकर नोिरी

(लाखात)

नशकषक सखया

(लाखात)

नशकषक नवदाथी परमार

२०१६-१७ १०,४९७१ १५९. ६ ५.३० ३०ः१

सदभथ महाराषटटर आनणक पाहरी २०१७-१

28

ब मता यनमक व मता यनमक नशकषण : माधयनमक नशकषराचा िजाण सधारावा तसच परवश सखया वाढावी या उि िशान राषटटरीय माधयनमक नशकषा अनभयानाची (R ) स वात २००९ मधय करणयात आली. २०१६-१७ मधय राजय सरकारचा माधयनमक व उचि माधयनमक नशकषरावरील खचण ` १६,० ९ कोटी इतका होता.

मता यनमक व मता यनमक नशकषण इयतता ९ वी १२ वी शकषनणक ससरता व ि दणी

वरण शाळाची सखया

एकर नोिरी

(लाखात)

नशकषक सखया

(लाखात)

नशकषक नवदाथी परमार

२०१६-१७ २५,७३७ ६६.१५ २.१३ ३१ः१

सदभथ महाराषटटर आनणक पाहरी २०१७-१ क नशकषण : परानमक नशकषराचया सावणनतरकीकररा

बरोबरच महाराषटटर सरकार उचि नशकषराचया सधी नवसतारणयासाठी परयतनशील आह. उचि नशकषरामळ सधारीत ततर व कशल मनषयबळाचया नननमणतीसाठी मित ाली आह. उचि नशकषर िणयासाठी २२ नवदापीठ असन तयापकी ४ करी नवदापीठ, १ आरोगयनवजान नवदापीठ, पश- वदकीय नवदापीठ, १ ततरजान नवदापीठ व १५ सामानय नवदापीठ आहत. यानशवाय २१ अनभमत नवदापीठ, १ कदीय नवदापीठ, ४ खाजगी अनभमत नवदापीठ व राषटटरीय पातळीवर कायण करराऱया महततवाचया ५ ससा राजयात आहत.

राजयान उिारीकरर, खाजगीकरर व जागनतकीकरराची आवहान परण करणयासाठी महाराषटटर राजय सावणजननक नवदापीठ कायिा २०१६ अनधननयनमत कला. उचि नशकषरात लोकशाही ततवाचा वापर करन शकषनरक सवायततता, गरवततापरण व कौशलयानधनषठत नशकषर याचा समावश करर ह या कायदाच परमख धयय आह.

राषटटरीय उचिसतर नशकषा अनभयानातगणत सशोधन, नवोपकरम, गरवततापरण सधाररा, नवोनमर व आधननक ततर सकलाची सापना यासाठी २० कोटी रपयाच अनिान नमळनवरार महाराषटटर ह पनहल राजय आह. भारत सरकारन २०१३ साली उचिततर नशकषा अनभयान (R ) सर कल.

ड इर : १ सवथसमतावशक नशकषण : नवशर गरजाची तरति व

गरातमक नशकषर उपलबध करन िणयाचया उि िशान नवशर निवयागासाठी सवणसमावशक कायणकरमाची राजय सरकारन अमलबजावरी कली.

२ मल ि नशकषण : मलीचया नशकषरास परोतसाहन नमळाव महरन उचि माधयनमक सतरापयित मोफत नशकषर, गामीर भागातील मलीना एस.टी. परवास मोफत सवा, शाळपासन ५ नकलोमीटर अतरापयित राहराऱया गरज मलीना सायकलीच वाटप यासारखया योजना महाराषटटर शासनान राबनवलया आहत.

३ पर सताकषरता : परौढ साकषरता वाढावी महरन परतयकासाठी नशकषर, साकषर भारत अनभयान यासारखया योजना लोकाचया सहभागातन राजय सरकारचया पढाकारान राबनवणयात आलया.

४ आनदवतास ि नशकषण : राजयाचा ककषत यराऱया आनिवासी कषतरात महाराषटटर शासनान ननवासी आशम शाळा सर कलया. आनिवासी नवदारयािना मोफत ननवासाची सनवधा, आहार, गरवश, शकषनरक सानहतय आनर अनय सवलती उपलबध करन निलया आहत. राजयात सधया ५५६ अनिानीत आशम शाळा आहत. आनिवासी नवदारयािचया उचि नशकषराला परोतसाहन नमळाव महरन सरकारन नवभागीय, नजलहा व तालका पातळीवर वसनतगहाची सनवधा उपलबध करन निली आह.

शोधता पता : खालील अनभयानाची साकनतक नचनह ( ) • सवण नशकषा अनभयान - • राषटटरीय माधयनमक नशकषा अनभयान - R• परौढ साकषरता अनभयान -

२ आरो य सवता :

३१ माचण २०१७ पयित महाराषटटरामधय एकर १ १४ परानमक आरोगय कद व ३६० सावणजननक आरोगय कद होती. महाराषटटर सरकारन राषटटरीय गामीर आरोगय अनभयान ( R ) आनर राषटटरीय शहरी आरोगय अनभयान ( ) या माधयमातन गामीर व शहरी भागातील आरोगय वयवसा सधारणयावर भर निला. या कायणकरमातगणता सरनकषत

29

(कर शीप), आरामिायी आनर अनलशान रलव परवास (डककन ओनडशी), उपहार गह, सामानय पयणटन व कायणकरमाच वयवसापन इतयािी सवा परनवतात.

• मिोरजि ोग :

जगाचया तलनत भारतामधय सवाित जासता नचतरपट नननमणती कली जात. यात महाराषटटराची वनशषटपरण भनमका आह. महराषटटरातील मनोरजन कषतर अनकाना रोजगार सधी उपलबध करन ित. कोलहापर ह शहर नवशर परािनशक नसनमासाठी परनसधि आह. जागनतक नसनमा उदोगात मबई ‘बॉनलवड’ महरन परनसि ध असलल शहर आह.

महतारता टटरताील सहकतार िळवळ : सहकार चळवळ ह महाराषटटरान िशाला निलल एक मोठ योगिान आह.मोठ योगिामोठ योगिामोठ योगि न आह.ान आह.ा

आकी ४.४ सहकतार िळवळ

महाराषटटरातील गामीर भागाचया आनणक व सामानजक नवकासासाठी सहकार चळवळ ह एक परभावी साधन आह. सहकारी ससाची परमख ततव ही सवयसहाययता, लोकशाही, समता व एकता इतयािीना परोतसाहन िरारी आहत. स वातीला महाराषटटरात सहकार चळवळ ही मखयातव करी कषतरातील पतपरवठयापयित मयाणनित होती, परत नतर इतर कषतरातही या चळवळीचा नवसतार ाला. उिा.

करी परनकरया करी नवपरन

सहकारी साखर कारखानमतसयवयवसाय सहकारी ससासहकारी िध उतपािक ससाकापड उदोग

पयजल, पोरक आहार, आरोगय आनर सवचता या बाबीवर सवाित जासता भर निला आह. महाराषटटर सरकारन वयापक आरोगय सवा परनवणयासाठी नतरसतरीय पायाभत सनवधाची नननमणती कली. परानमक सतरावर परानमक आरोगय कद व सावणजननक आरोगय कद. िययम सतारावर उपनजलहा गरालय व नजलहा गरालय याचा समावश असतो.

ततीय सतरावर ससजजा वदकीय महानवदालय व परमख शहरातील सपर सपशनलटी िवाखान इतयािीचा समावश होतो.

• पयथटि :

महाराषटटरात वगवगळा राजयातन पयणटक व नविशी पयणटक आकनरणत होतात. महाराषटटरात पयणटनाचा नवकास वहावा महरन राजय सरकारन महाराषटटर पयणटन धोरर-२०१६ अमलात आरल. पयथटि धोरणता खतालील नदद टतािता समतावश होो : २०२५ पयित महाराषटटराला अगगणय पयणटन सळ बननवर. पयणटनातील गतवरकिाराना आकनरणत करन `

३०,००० कोटीपयित रककम वाढनवर. पयणटन उदोगामधय िहा लाख अनधक रोजगाराची

नननमणती करर. महाराषटटर पयणटन नवकास महामडळ ही एक नोडल ससा असन ती या धोरराची अमलबजावरी करत. महाराषटटर पयणटन नवकास महामडळ ( ) नवनवध कायणकरम आयोनजत करत उिा. वरळ महोतसव (एलोरा फनसटवल), घारापरी महोतसव (एलीफटा फसटीवल) इतयािी. महाराषटटर पयणटन नवकास महामडळाकडन ( ) ‘महा मर’ ही योजना कायाणनवीत करणयात आली. या अतगणत करी पयणटन, गामीर पयणटन, अनन पयणटन, वन नवहार, आनिवासी जीवनशली इतयािी परकलप एकाच अनधपतयाखाली राबनवल जातात.

• आन य सवता :

आनतरय सवा उदोग हा इतर उदोगापकषा खप नवसताररत आह. महाराषटटरात आनतरय सवा ापाटान वाढणयाच कारर पयणटन कषतरात होरारी वाढ ह आह. ा उदोगाचा महततवाचा उि िश महरज गाहकाच समाधान. उपहारगह ह अानतरय उदोगाचा एक भाग असन पयणटकाना वाहतकीची सवा परवतात. तसच हवाई परवास, जलपरवास मबई-गोवा

30

गहननमाणर सहकारी ससा

गाहक भाडार

३१ माचण २०१७ नसार राजयात १.९५ लाख सहकारी ससा असन तयाच ५.२५ लाख सभासि आहत.

सवता यताय

पर. १. अरथशतासतरीय पताररभतानष श द सिवता : १) परकीय/नविशी कपनयानी आपलया िशात कलली गतवरक २) लघ, मधयम आनर सकम उदोजकासाठी सर करणयात

आलला नवकास कायणकरम. ३) आनणक नवकासासाठी वसत व सवाच उतपािन व नवभाजन

सलभ करर. ४) सवयसाहाययतच मलय परोतसानहत करर, लोकशाही, समता

आनर एकता जपर.

पर.२. खतालील पयताथयताम य नवसग श द ळखता : १) शतकऱयाचा कजणबाजारीपरा, कोरडवाह जमीन, भाडवलाची

कमतरता, अनभयानतरकी. २) पयणटन, बनकग, वाहन उतपािन, नवमा. ३) पर, हदाबाि, नानशक, नागपर. ४) महाराषटर पयणटन नवकास महामडळ ( ), महाराषटर

उदोग वयापार व गतवरक सलभ कद ( R ), नवशर आनणक कषतर ( ), महाराषटर औदोनगक नवकास महामडळ ( ).

५) परानमक नशकषर, आनतरय सवा, उचि नशकषर, कौशलयनधचषठत नशकषर.

पर.३. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता : १) यतरमानव ततरातील सशोधनासाठी जपानन भारतात एक हजार

कोटी पयाची गतवरक कली आह. २) पराजकता व नतच कटब निवाळीचया स ीत आठ निवस समद

नकनारी नफरणयासाठी गल. ३) लातरचा परनवर मबई य नचतरपटसषीत ततरज महरन काम

करतो. ४) चदपरची रारीगोि ही मबई-गोवा जहाजावर (कर शीप)

जहाजसिरी महरन काम करत.

पर.४. रक सप ट करता : १) आनणक पायाभत सनवधा आनर सामानजक पायाभत सनवधा. २) शती कषतर आनर सवा कषतर. ३) पयणटन आनर आनतरय सवा. ४) नशकषर आनर आरोगय सवा.

पर. ५. खतालील पर ितािी तर नलहता : १) महाराषटरातील सहकारी चळवळीची भनमका सपष करा. २) महाराषटटरातील करीकषतराचया नवकासासाठी महाराषटर सरकारन

कललया उपाययोजना सपष करा. ३) महाराषटराचया उियोग कषतरातील समसया सपष करा. ४) महाराषटरातील सामानजक पायाभत सनवधामधील नवकासासाठी

महाराषटर शासनान कललया उपाययोजना सपष करा.

पर. ६. नदललयता मतानही यता आधतार खतालील पर ितािी तर नलहता : आधननक यगाची कास धरत िशातील गामीर भाग हायसपीड

ॉडबड इटरनट सवचया माधयमातन जोडणयासाठी कद शासनान ‘भारतनट’ हा महततवाकाकषी कायणकरम हाती घतला आह. िशातील एक लाखाहन अनधक गामपचायती ‘भारतनट’ चया पनहलया टपपयात हायसपीड ॉडबडविार जोडणयात आलया आहत. गामपचायतीना हायसपीड ॉडबडविार जोडणयाचया कामात महाराषटटर उतकषट राजय ठरल आह. १२ हजार ३७ गामपचायतीमधय इटरनट सवा उपलबध

ाली आह. महाराषटटराबरोबर उततरपरिश (पवण), मधय परिश, ततीसगड, राजसान आनर ारखड ही राजयसधिा भारत नटचया पनहलया टपपयात उतकषट ठरली आहत.

१) कद शासनान ‘भारतनट’ हा कायणकरम का हाती घतला

२) िशातील नकती गामपचायतीमधय इटरनट सवा उपलबध ाली आह

३) महाराषटटरानशवाय इतर कोरती राजय भारतनट मधय उतकषट ठरली आहत

४) ‘इटरनटमळ जग जवळ आल आह’ याबि िल तमच मत सागा.

31

परसताविता : भारतीय अ णवयवसा ही परामखयान गामीर अणवयवसा आह. िशाची आन णक वदी ही गामीर नवकासाला गनतशील करत. भारत हा खडाचा िश आह. गामीर नवकास हा नवकासाचया नवसतत सकलपनचा एक महतवाचा घटक आह. गामीर नवकासाचा अण गामीर भागाचा एकर नवकास जयामळ जीवनमानाचया गरवततत सधाररा होत. २०११ चया जनगरननसार, िशातील गामीर लोकसखया ३.२५ कोटी (एकर लोकसखयतील ६ . ) इतकी आह. गामीर नवकास हा सवणसाधाररपर िाररदराच ननमणलन कररारा सवणसमावशक व शावत असावा.

गतामीण नवकतास : ‘गामीर नवकास’ या सकलपनचा उिय करी कषतराशी ननगनडत असन भारतातील िीघणकालीन करी नवकासाशी सबनधत आह.

श ी कषी१) यानतरकीकरर२) उचि उतपािन िरारी नबयार३) पत व वाहतक४) नवपरन

गतामीण नवकतास

नशकषण :१)तानतरक२) कौशलय ३) शती

सवता :१)आरोगय२) कटबाच कलयार३) बक ग४) सपररर

गतामीण ोग :१) अाधननकीकरर २) तानतरक परनशकषर ३) नवपरन

जतागनक बक : गामीर नवकास ही एक अशी वयहरचना आह की जयामळ गामीर भागातील नवनशष लोकाच आनणक व सामानजक जीवनमान उचावणयास मित होत. उिरननवाणहाची पातळी उचावणयास मित होत. यामधय कळ, अलपभधारक, भनमहीन शतमजर इतयािीचा समावश होतो.

गतामीण लोकसखयि वयतावसतानयक वग करण

अ) करी कषतर

ब) औदोनगककषतर

क) सवा कषतर

परकरण - ५ : भतारताील गतामीण नवकतास

अ कषी कषतर : भारतातील गामीर लोकसखयच करी कषतरात नवभाजन होत. तसच शती व सल उपकरमात नवभागरी होत. शतीमधय अलपभधारक, सीमात शतकरी व मोठया शतकऱयाचा समावश होतो. शतीशी सबनधत कषतरात वकषारोपर, वनीकरर, मतसयवयवसाय, िगधवयवसाय आनर बागायती शती याचा समावश होतो.

ब ोनगक कषतर : औदोनगक कषतर महरज कचचया मालावर परनकरया करन वसतच उतपािन करराऱया आन णक नकरयाचा समावश असरार कषतर होय. याच वगथीकरर लघउदोग, कटीरोदोग व गामीर उदोग या परकार आह.

क सवता कषतर : या कषतराला ततीय कषतर अस महटल जात. तयामधय वयापार व अनतम गाहक सवाचा समावश होतो. उिा. लखाकमण सवा ( ), वयापार सवा, सगरक सवा, उपहारगह, पयणटन, तसच नकरकोळ व घाऊक वयापार, वाहतक यतररा इतयािी.

भतारताील गतामीण नवकतास :

भारतात गामीर नवकासासाठी सरकारी व ननमसरकारी सतरावर नवनवध योजना व धोरर राबनवली आहत. गामीर नवकासाचया वयहरचनमळ िशात आन णक वि धी व आनणक नवकास शकय होईल.

गतामीण नवकतासताि महततव

१ सतावथजनिक आरो य व सव ता : आरोगय आनर सवचतानवरयक सवा-सनवधा, शि ध पारीपरवठा, आनर माफक आरोगयनवरयक सनवधामळ गामीर नवकासात सधाररा होतात. यामळ गामीर भागातील जीवनमानाचा सतर उचावला जातो.

२ गतामीण सताकषरता परमताण : सामानजक व आनणक बिल घडनवणयासाठी साकषरता ह अतयत महततवाच साधन आह. नागरी व गामीर भागात साकषरतचया परमारात फारच मोठी तफावत आढळत. गामीर नवकासाचया माधयमातन नवनवध

32

शकषनरक योजनाची अमलबजावरी करन ही तफावत कमी करता यत.

३ मनहलता सकषमीकरण : गामीर नवकासाि वार नलग भिभाव कमी करर, गामीर मनहलाचया नवनवध गरजाची पतणता करर, सामानजक नवकासाचया कायणकरमात मनहलाच योगिान वाढनवर इतयािीमळ मनहला सकषमीकरराला परोतसाहन नमळत.

४ कतायदता आनण सवयवसरिी अमलबजतावणी : सामाजातील वनचत गटाचया अनधकाराची सरकषा गामीर नवकासामळ साधय करता यत. गामीर नवकासामळ कायिा आनर सवयवसची योगय परकार अमलबजावरी करता यत.

५ भ-सधतारणता : गामीर नवकासातगणता भ-सधाररा कायदाची परररामकारक अमलबजावरी करता यत. उिा. कमाल भ-धाररा, जनमनीची मालकी, खडाबाबतच ननयमन व भधारकाची सरकषा यामळ गामीर भागातील नवरमता कमी करता यत.

६. पतायताभ सनवधतािता नवकतास : गामीर नवकासाि वार पायाभत सनवधामधय सधाररा करता यतात. नवशरतः वीजपरवठा, रसत नवकास, जलनसचनाचया सोई इतयािी.

७ पपरवठयतािी पल धता : गामीर नवकासातगणत नवतत परवठा करराऱया ससामधय वाढ करता यत. जयामळ गामीर भागात नवतत/पतपरवठा सलभतन होऊ शकतो. उिा. परानमक सहकारी करी पतपरवठा ससा, सहकारी बक इतयािी. या ससाि वार शतकऱयाना सवलतीचया िरात पतपरवठा करर शकय होत.

८ दताररदरय निमथलि : गामीर नवकासाि वार वयकतीच उतपनन व जीवनमान उचावणयास मित होत. यामळ गामीर भागातील िाररदराच ननमणलन करर शकय होत.

आकी ५.१ : कषी कषतरताील बदल

भतारताील कषी पपरवठता :

करीमधील उतपािन वाढीसाठी करी कषतराला निला जारारा पतपरवठा ह अतयत महतवाच आह. मबलक व वळत नवततसहायय नमळणयासाठी शतीनवरयक धोररामधय वळोवळी पनरणचना कली आह. गामीर पतपरवठा परनकरयत अस गहीत धरल आह की, बहताश भारतीय गामीर कटबाकड बचतीचा अभाव असन शती व इतर आनणक कायाणसाठी परसा नवततपरवठा नसतो.

िीघणकालीन

अलपकालीन

कषी पपरवठयतािपरकतार

मधयमकालीन

काळानसार करीपतपरवठा

हतनसार करी पतपरवठा

उतपािक

अनतपािक

कषी पपरवठयताि परकतार :

करी कषतरातील पतपरवठयाच वगथीकरर खालील गोषीवर आधाररत आह.

१ कतालतावधीिसतार कषी पपरवठता : ह कालावधीनसार निल जारार कजण असन याच तीन परकार वगथीकरर कल जात.

अ अलपकतालीि पपरवठता : ह कजण िोन वरािपयितचया कालावधीसाठी निल जात. शतकऱयाचया ततकालीन गरजासाठी ह कजण निल जात. उिा. खत, िजयिार बी-नबयार खरिी, धानमणक व सामानजक समारभ इतयािी.

33

२ ससरतातमक मतागथ : करी पतपरवठा करणयासाठी ससातमक मागण ह एक परगनतशील धोरर आह. वळत व मबलक परमारात पतपरवठा करर, शतीतील उतपािन व उतपािनकषमता वाढवर ह परमख धोरर आह. ससातमक मागाणन लहान व नकरकोळ शतकऱयाना आनर इतर िबणल घटकाना कजण उपलबध करन िर, तसच आधननक ततरजान व आधननक शती पदती हा या धोरराचा परमख भाग आह.

भारतातील करी पतपरवठा करराऱया काही ससा खालीलपरमार

अ रताषटरीय कषी आनण गतामीण नवकतास बक िताबताडथ - : करी व गामीर नवकासाला नवततपरवठा

कररारी नाबाडण ही सव चि नवततससा आह. नाबाडणची सापना १२ जल १९ २ रोजी ाली. नाबाडणच स वातीच भाडवल ` १०० कोटी असन तयामधय भारत सरकार व मधयवतथी बक (रर वहण बक फ इनडया) च ५० ५० अस योगिान आह. ही एक सव चि ससा असन शती, लघ उदोग, कटीर व गामीर उदोग, हसतवयवसाय इतयािीचया नवकासाला परोतसाहन ित.

३१ माचण २०१ रोजी नाबाडणच भाडवल `१०,५ ० कोटी इतक होत. भारत सरकार आनर मधयवतथी बक (रर वहण बक फ इनडया) याचयातील भागभाडवलाचया रचननसार नाबाडण ही एक परणपर भारत सरकारचया आनधपतयाखालील ससा आह.

ब गतामीण सहकतारी पपरवठता ससरता : गामीर पतपरवठा हा अलपकालीन सहकारी पतससा व िीघणकालीन सहकारी पतससा यात नवभागला आह.

१ अलपकतालीि सहकतारी पससरता : अलपकालीन पतससा या अलपकाळासाठी कजण परनवतात. तयाची नतरसतरीय रचना खालीलपरमार आह.

• परानमक करी पतससा ( )

• नजलहा मधयवतथी सहकारी बका ( )

• राजय सहकारी बक ( )

ब म यमकतालीि पपरवठता : ह कजण िोन त पाच वराणपयित निल जात. ह कजण जनमनीत सधाररा करर, पशधन व शतीची उपकरर खरिी करर, कालवा बाधरी, नाला ( ) बनडग इतयािी नवततीय गरजासाठी निल जात.

क दी थकतालीि पपरवठता : ह कजण पाच वरािपकषा जासत कालावधीसाठी निल जात. सामानयत टटरकटर खरिी करर, जनमनीवरील कायमसवरपी सधाररा करर इतयािीसाठी निल जात.

२ हिसतार कषी पपरवठता : नवनशषट हतनसार निल जारार कजण असन याच िोन परकार वगथीकरर कल जात.

अ तपतादक : उतपािक कजण ह शतीतील उतपािनाशी सबनधत असन आनणकदषटा नयायय असतात. उिा. टटरकटर, जमीन, नबयार इतयािी खरिी करर.

ब अितपतादक : अनतपािक कजण ह वयचकतक उपभोगासाठी असन तयाचा उतपािक उपकरमाशी सबध नसतो. उिा. ल कायाणसाठी खचण, धानमणक सर-समारभासाठी खचण इतयािी.

भतारताील कषी पपरवठयताि मतागथ : १) नबगर ससातमक मागण २) ससातमक मागण

१ नबगर ससरतातमक मतागथ : भारतातील गामीर

पतपरवठयामधय, नबगर ससातमक नवतत हा एक महतवपरण घटक असन, जवळजवळ भारतातील ४० पतपरवठा हा नबगर ससातमक आह. नबगर ससातमक कजाणचा वयाजिर खप उचि असतो. जमीन व इतर सपतती तारर महरन ठवली जात. नबगर ससातमक मागण खालीलपरमार आहत.

अ सतावकतार : गामीर भागात सावकारी हा सवणसामानय वयवसाय आह. सावकार भरपर वयाज िरान कजण ितात व शतकऱयाची जमीन तारर ठवतात.

ब इर वय क मतागथ :

अ) वयापारी, जमीनिार, अडत इतयािी.

ब) नातवाईक, नमतरमडळी इतयािी कडन घतल जारार कजण.

34

२ दी थकतालीि गतामीण सहकतारी पपरवठता ससरता : या सहकारी ससा शतकऱयाना िीघणकालीन पतपरवठा करन तयाचया गरजा परण करतात. या ससा िोन सतरावर कायण करतात.

• परतारनमक सहकतारी शी व गतामीण नवकतास बक : या बका सवततरपर गामीर पातळीवर कायण करतात.

• रताजय सहकतारी शी व गतामीण नवकतास बकता : या बका तयाचया शाखाि वार राजय पातळीवर खडामधय कायण करतात.

क वयतापतारी बकता : वयापारी बका गामीर भागात आपलया शाखा सापन करन गामीर पतपरवठा करणयाच काम करतात.

ड परतादनशक गतामीण बकता : परािनशक अनधननयम, १९७६ अतगणत परािनशक गामीर बकाची नननमणती करणयात

आली. या नवनशष बका असन गामीर भागातील िबणल घटकाचया गरजा परण करतात. परािनशक गामीर बका गामीर भागात सापन ाललया व वयापारी बकाच वयावसानयक अनशासन असललया बका आहत.

इ स म नवतपरवठता ससरता : सकम नवततपरवठा ससा या सवलतीचया वयाजिरान गामीर पतपरवठा करतात, परत कजण पि धतीत कमी उतपािकता, कजण नमळणयासाठी नवलब, कजण परनकरया खचण या सवण काररामळ लहान शतकऱयाना या सवलतीचया कजाणचा लाभ घता यत नाही. महरन अशासकीय ससानी १९७० पासन ( ) िबणल घटकाना कटबाना कजण परवठा करणयाच पयाणयी मागण उपलबध करन निल आहत.

शोधता पता : नाबाडणचया अलीकडचया कामनगरीची मानहती नमळवा.

पर.१. खतालील नवधताि पणथ करता : १ गतामीण पपरवठता महतवपणथ मतािलता जताो, कतारण ..... अ) गामीर भागातील उतपनन वाढणयास मित होत. ब) बचतीचा अभाव असन शती व इतर आनणक कायाणसाठी

परसा नवततपरवठा नसतो. क) यामळ गामीर भागाचा सवािगीर नवकास होतो. ड) गामीर भागातील असमानता कमी होत.

२ तपतादक कजथ ही आनरथक ता नयता य असता, कतारण ..... अ) त शती उतपािनाशी सबनधत आह. ब) तयाचा वापर वयनकतक उपभोगासाठी कला जातो. क) त िाररदर ननमणलनास मित करतात. ड) त जीवनमान िजाण उचावणयास मित करतात.

३ ोट शकरी बकताकडि द यता यणता यता कजताथसताठी अपतातर ठरता, कतारण .....

अ) सावकाराची उपचसती ब) गामीर भागात बकाचया शाखा नसर. क) उचि वयवहार खचण/परनकरया खचण जासत ड) मोठया शतकऱयाना पराधानय

४ सतामतानजक ता वनि टकताि ह क सरनकषपण सरनकष कल जता शकता कतारण .....

अ) मनहला सकषमीकरर

ब) कायिा आनर सवयवसची अमलबजावरी क) पायाभत सनवधाचया सधाररा ड) जीवनमान िजाण उचावर.

५ गतामीण लोकतािता जीविमताि दजताथ सधतारलता जता शको, कतारण .....

अ) सवच नपणयाच पारी, आरोगय आनर सवचता इतयािी सनवधा परनवर/िर.

ब) भ-सधाररा कायदाची परभावी अमलबजावरी क) अनिान उपलबध करन िर. ड) गामीर असमानता कमी करर.

पर. २. िक िी जोडी शोधता :१ ‘अ’ ‘ब’ कषी पपरवठता आव यकता १) अलपकालीन खताची खरिी २) मधयमकालीन लगनकायाणसाठी कजय ३) िीघणकालीन टटरकटर खरिी करर.

२ ‘अ’ ‘ब’ गतामीण वयतावसतानयक पकरम वग करण १) करी/शती कषतर बनकग आनर नवमा २) उदोग कषतर कचचया मालावर परनकरया ३) सवा कषतर सगरीकत सवा

सवता यताय

35

पर.३. नवधताि आनण क पर ि - खतालील पयताथयतामधील यो य पयताथय निवडता : १ नवधताि ‘अ’ : ‘‘ भारतीय अणवयवसा ही परामखयान गामीर

अणवयवसा आह.’’ क नवधताि ‘ब’ २०११ चया जनगरननसार िशातील

गामीर लोकसखया जवळपास ३.२५ कोटी (एकर लोकसखयतील ६ . ) इतकी आह.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान

ह ‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’

ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

२ नवधताि ‘अ’ : सामानजक व आनणक बिलास साकषरता ह अतयत महततवाच साधन आह.

क नवधताि ‘ब’ : मनहला सकषमीकरर ह नलग भिभाव कमी करणयास मित करत.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान

ह ‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’

ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

३ नवधताि ‘अ’ : करी पतपरवठयाचा वापर अनतपािक कायाणसाठी कला जातो.

क नवधताि ‘ब’ शतीमधील वाढीसाठी करी कषतराला निला जारारा पतपरवठा हा अतयत महततवाचा आह.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान

ह ‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’

ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

४ नवधताि ‘अ’ : भारतातील गामीर पतपरवठयामधय, नबगर ससातमक नवतत हा एक महततवपरण घटक आह.

क नवधताि ‘ब’ : असरनकषत उतपािनामळ लहान शतकऱयास बका पतपरवठा करणयास असकषम आहत.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान

ह ‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह.

४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

पर.४. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता. १) कसमता नी तयाचा वयवसाय गामीर भागामधय सर कला.

तयामळ तील लोकाना रोजगार नमळन तयाचया राहरीमानात सधाररा ाली.

२) रावजीनी कजण घऊन टटरकटर खरिी कला. ३) उचि परतीची नब-नबयार खरिी करणयासाठी बक लहान/

ोटा शतकऱयाना अनिान परनवत. ४) िामाजीनी यावळी सावकाराकडन कजण घणया वजी गावातील

पतससकडन कजण घतल. ५) रामरावजीनी शतीमधय नसचन वयवसचया उि िशान बकचया

अटी व ननयमानसार िहा वराणसाठी कजण घतल.

पर. ५. खतालील तारता वतािि तयतावरील पर ितािी तर ता :

गामीर नवकास हा परशासनाचा एक वनचत भाग आह. महातमा गाधी याचया मत भारत हा खडाचा िश आह. खडाचा नवकास

ालयानशवाय िशाचा नवकास साधय करर अशकय आह. नवकासाचया धोरराच एकतरीकरर करणयासाठी सवण गरजाच ननयोजन करर आवयक आह. तळागाळातील लोकाचया नवकासासाठी परभावी परशासनाि वार गाम पातळीवर ह शकय आह. पचायती राजयवयवसचया माधयमातन राषटरीय व राजय सरकाराचया नवकरिीकरराचया निशन पाऊल टाकणयासाठी ‘आिशण गाव’ या सकलपनचा सपरण भारतातील यशसवी यशोगााचया माधयमातन अभयास करर गरजच आह. नशकषरातील नवरमता कमी करणयासाठी आनर साकषरतचया परमारात वाढ करणयासाठी भारताची वाटचाल योगय निशन सर असली तरी अजन बरच काही करर अावयक आह. पवथीपासन वनचत असललया भारतीय नागरीकाना ननरणय परनकरयत सहभागी करन घणयाची सवयशासन हमी घत.

१) महातमा गाधीच नवचार ोडकयात सागा.

२) गामीर नवकासाबाबत शासनाचया भनमकवर परकाश टाका.

३) गामीर नवकास साधणयासाठी कोरतया उपाययोजना सचवलया आहत

४) गावाचा उतकषट नमना तमचया शबिात माडा.

36

आकी ६.१ : भतारताील लोकसखयतापरसताविता : भारत हा नवकसनशील िश आह. िशाचया आनणक नवकासाचा िर हा सखयातमक व गरातमक वि धीवर अवलबन असतो. तयाच मापन लोकसखया, राषटटरीय उतपनन, िरडोई उतपनन इतयािीनसार कल जात. लोकसखया महरज लोकाची सखया, जी एका ठरानवक कालावधीसाठी एका नवनशषट भागात वासतवय करत. भारताची लोकसखया परतयक िहा वरािनी िशकाचया शवटी मोजली जात. २०११ चया जनगरननसार भारताची लोकसखया १२१.०२ कोटी होती. लोकसखया वाढीबाबत चीननतर भारताचा िसरा करमाक लागतो. जागनतक लोकसखयचया एकर टककवारीत भारताची लोकसखया १७.५ टकक इतकी आह. जागनतक भ-भागात २.४ टकक इतका वाटा आह. लोकसखयसबधीची मानहती ही रनजसटटरार जनरल याच कायाणलय आनर भारताची जनगरना सनमती याचयामाफकत सकनलत करन परकानशत कली जात.

महतालता मताही हव : लोकसखयि वतासव

• नतसऱया शतकात कौनटलयान ‘अणशासतर’ गामधय अस नलनहल आह की, लोकसखया ही राजयाची कर परराली (धोरर) मोजणयासाठी एक घटक असतो.

• लोकसखयची पि धतशीर गरना १ ६५-१ ७२ या कालावधीत िशाचया नवनवध भागामधय करणयात

आली. भारताची पनहली जनगरना १ ७२ मधय करणयात आली.

• ११ जल १९ ७ ला सपरण जगाची लोकसखया ५०० कोटी इतकी होती. ११ जल हा जागनतक लोकसखया निवस महरन साजरा कला जातो.

सतरो : . .

समरणश ीलता ितालिता ता.इ.९ वी व १० वीचया भगोल नवरयामधय भारताचया लोकसखयची जी वनशषट अभयासली ती शोधा.(उिा. नलग गरोततर, लोकसखयची घनता, वयोगट नागरीकरर इतयािी.)

लोकसखयता वता ीील बदल भारताची लोकसखया ही आकारान खप मोठी आह. ती वगान वाढत आह. जनगरनचया सवयकषराि वार भारताचया लोकसखयचा आकार, रचना व इतर वनशषट निसन यतात. खालील तकता ६.१ वरन लोकसखया वाढीतील बिल लकषात यतो.

भतारताील लोकसखयता वता

वषथ लोकसखयताकोटीम य

सरतासरी वतानषथक वद धी दरट यताम य

१९११ २५.२ -

१९२१ २५.१ -०.०३

१९३१ २७.९ १.०

१९४१ ३१.९ १.३

१९५१ ३६.१ १.३

१९६१ ४३.९ २.०

१९७१ ५४. २.२

१९ १ ६ .३ २.२

१९९१ ४.६ २.१

२००१ १०२.७ १.९

२०११ १२१.०२ १.४

ता कर. ६.१ सदभथ : भारतातील जगनरना सवयकषर अहवाल

परकरण - ६ : भतारताील लोकसखयता

37

१ लोकसखयील अतयलप ट १९११-१९२१ : १९११-१९२१ या कालावधीत नसर लोकसखयमधय २५.२ कोटी वरन २५.१ कोटी इतकी अतयलप घट

ाली. तयामळ नत नकारातमक वि धी िर निसन यतो. याच परमख कारर महरज साीच रोग उिा. कॉलरा, लय, ग, मलररया इतयािी.

२ महतानवभताजि वषथ : १९११ त १९२१ या कालावधीत लोकसखया वाढीचा िर नकारातमक होता. १९२१ नतर लोकसखया साततयान वाढत गली, महरन भारताचया जनगरनचया आयकतानी १९२१ ह वरण ‘महानवभाजनाच वरण’ जाहीर कल.

३ सकतारतातमक वद धी दर १९३१-१९४१ : भारताचा वानरणक वि धी िर जवळपास १ त १.३ इतका नो-िनवणयात आला.

४ लोकसखय सधतारी वता १९५१ यता प : १९५१-१९७१ या काळातील कालावधीवरन लोकसखया ३६.१ कोटी त ५४. कोटी इतकी वाढली. सवात यानतर लोकसखयत परचड परमारात वाढ

ालली निसन यत.

५ लोकसखयिता नवस ोट १९७१-२००१ : या कालावधीत भारतान लोकसखयचा नवसफोट अनभवला, कारर या तीन िशकात लोकसखया वाढीचा वानरणक िर हा परनत वरण २ हन अनधक होता.

६ लोकसखयता वद धी दरता ट २००१-२०११ : लोकसखयचया वि धी िरात घट ालयाच निसन यत आह कारर ही घट २००१ मधय १.९ तर २०११ मधय १.४ इतकी आह. यावरन हा सरासरी वानरणक वि धी िर कमी होताना निसन यत आह.

लोकसखयता वता ीि नसद धता :

१ मतालरस िता लोकसखयता वता ीिता नसद धता : ॉमस रॉबटण मालस यानी १७९ मधय ‘‘

’’ आनर १ ०३ मधय नलनहललया सधारीत आवततीत काही उपाय सचनवल.

मालसचया नसि धातानसार लोकसखया ही भनमतीय गतीन वाढत (२, ४, , १६, ३२, ६४ .....) परत अननधानयाचा परवठा हा गनरतीय गतीन वाढतो (१, २,

३, ४, ५, ६, ७, , ९ ......). यामळ लोकसखया व अननपरवठा यामधय असमतोल ननमाणर होतो. हा असमतोल उशीरा नववाह, ननतक सयम यासारखया परनतबधक उपायानी कमी करता यऊ शकतो. मालसन सकारातमक नकवा नसनगणक ननयतरराची ही सकलपना सानगतली. नसनगणक आपततीमळ ही अनतररकत लोकसखया कमी होऊ शकत आनर या असमतोलावर ननयतरर आरता यत. तानप ह परनतबधातमक उपाय ह सतरी व प र या िोघावर अवलबन आहत.

लोकसखयता वता ीसबनध सकलपिता :

१ जनमदर : जनमिर महरज एका वराणत परनत १००० लोकसखयमाग जनमाला आललया बालकाची सखया होय. यालाच जननिर असही महरतात.

२ मतयदर : मतयिर महरज एका वराणत परनत १००० लोकसखयमाग मतय पावललया वयकतीची सखया होय. यालाच मतयणतािर असही महरतात.

३ जीनव परमताणदर : जनमिर व मतयिर याचयातील फरक महरज जगणयाचा िर नकवा जीनवत परमारिर होय. हा िर लोकसखयतील खरी वाढ िशणनवतो.

जीनवत परमार िर जनमिर - मतयिर

२ लोकसखयता सकरमणतािता नस दता : ए.ज. कोल व इ.एम. हवर यानी ‘लोकसखया वाढ आनर ननमन उतपनन िशातील आनणक नवकास’ (१९५ ) या पसतकात लोकसखया सकरमराचा नसि धात माडला. या नसि धातानसार परतयक िश, लोकसखया सकरमराचया तीन टपपयामधन जातो. या नसि धातामधय सकरमर ह उचि त ननमन जनम आनर मतयिर िाखवतो.

लोकसखयता सकरमणताि ट प : या नसि धातात आनणक नवकास व लोकसखयतील वाढ यामधील सबध तीन टपपयामधय सपषट कला आह. या नसि धातानसार, िश आनणकदषटा परगत होतो तवहा लोकसखया तीन टपपयामधन जात ती खालीलपरमार

अ पनहलता ट पता लोकसखयील टता दर : हा पवण औदोनगक व पराचीन टपपा होता. यात जनमिर व मतयिर िोनहीच परमार जासत होत. महरजच सवण

38

नवकसनशील िश या टपपयात होत. सामानजक व आनणक पररचसतीमळ लोकसखयत कमी वि धी ाली. उिा. जासत परमारात ननरकषरता, अधनववास, िाररदर, रढीवािी, वदकीय सनवधाचा अभाव इतयािी. १९२१ पवथी भारताचा समावश लोकसखया सकरमर नसि धाताचया पनहलया टपपयात होता.

आ दसरता ट पता लोकसखयील वता ता दर : औदोनगकरर व आनणक नवकासान िसऱया टपपयाची स वात ाली. आनणक नवकासामळ मतयिर

पाटान कमी ाला, पर जनमिर वाढतच रानहला. यामळ लोकसखयचा नवसफोट ाला. भारतासह सवण नवकसनशील िश या िसऱया टपपयात होत. भारताची वाटचाल आता नतसऱया टपपयाकड सर ाली आह.

इ नसरता ट पता कमी व नसरर लोकसखयता : वाढत औदोगीकरर, शहरीकरर, नशकषराचा नवसतार व राहरीमानातील बिल यामळ आनणक नवकासाबरोबरच जनमिर व मतयिरात घट ाली. सवण नवकनसत िश या टपपयात होत.

लोकसखया सकरमर नसि धात खाली निललया आकती ६.२ ि वार सपषट करता यतो.

भतारताील जनमदर व मतयदर

वषथ जनमदर मतयदर१९०१ ४९.२ ४२.६१९११ ४ .१ ४७.२१९२१ ४६.३ ३६.३१९३१ ४५.२ ३१.२१९४१ ३९.९ २७.४१९५१ ४१.७ २२.१९६१ ४१.२ १९.०१९७१ ३७.२ १५.०१९ १ ३२.५ १५.०१९९१ २९.५ ९.२००१ २ .३ ९.०२०११ २०.९७ ७.४

ता कर. ६.२ सदभथ भारतातील जगनरना सवयकषर अहवाल

जनमदर

मतयदर

जनमद

र मतय

दर पर

मताण

भतारताील जनमदर व मतयदर परमताण

वषथ जनमदर मतयदर

६०

५०

४०

३०

२०

१०

०

१९०१ १९११ १९२१ १९३१ १९४१ १९५१ १९६१ १९७१ १९८१ १९९१ २००१ २०११

आकी ६.२ : लोकसखयता सकरमण

ह करि पहता : ६.२ या तकतयाचया आधार लोकसखया सकरमराचा नसि धात भारतास कशापरकार लाग होतो त पहा.

भतारताील लोकसखयिता नवस ोट :

१९६१

२०११

अताकी ६.३ लोकसखयता नवस ोट

39

सतागता पता : आकती ६.३ च ननरीकषर करन अनमान काढा.

लोकसखयचा नवसफोट ही एक अशी अवसा आह की, लोकसखयतील वाढ ही अणवयवसची वि धी व नवकासापकषा वगान होत. भारतातील लोकसखयचा नवसफोट हा वाढतया जनमिरामळ व घटतया मतयिरामळ ाला आह.

वता तयता जनमदरतािी कतारण : १ निरकषरता : िशात ननर रतच परमार खप जासता आह.

ननरकषर लोकाची लगन व अपतय याचया बाबतीतील परवतती अतयत ताठर असत. नसतरयाचया ननरकषरतमळ जनमिरात वाढ ाली आह.

२ नववताहतािी सतावथनतरकता : भारतात नववाह महरज धानमणक व सामानजक कतणवय समजल जात. नशकषराचा नवसतार होऊन सि धा लोकाची नववाहाकड बघणयाची परवतती अजनही बिललली निसन यत नाही.

३ नववताहताि वय : भारतामधय इतर िशाचया तलनत लगनाच सरासरी वय कमी आह. चसतरयासाठी १ वरय व प रासाठी २१ वरय इतक आह. कमी वयात नववाह कलयान जनमिरात जलि गतीन वाढ निसन यत.

४ मलगताि हवता : अजनही अनक भारतीय पालकाचा इचचत पतरसखया परापत होईपयित मल जनमाला घालणयाकड कल असतो. याला मलासाठीच सवाणनधक पराधानय अस महरतात (मटा पराधानय).

५ सय कटब पद धी : कोरा एकावर आनणक जबाबिारी नसलयामळ एकतर कटब पि धतीत जनमिराच परमार जासता असत.

६ शीवरील अवलनबतव : भारतीय शती मनषयबळावर आधाररत आह. तयामळ कटबातील अपतयाची सखया जवढी जासत, तवढी शतात काम करराऱया वयकतीची सखया वाढत असा समज आह.

७ दताररदरय : गरीब लोकाचा कल मोठया कटबाकड जासत असतो. कारर जासता मल महरज अनधक उतपनन अशी धाररा असत.

८ कटब कलयताण कतायथकरमतानवषयीि अजताि - बहताश लोकाना कटब ननयोजनाचया नवनवध साधनाची मानहती नसत.

शोधता पता : वगवगळा िशातील सतरी-प राची कायिशीर नववाहाची वयोमयाणिा शोधा.

मताही करि यता :• नयिम लोकसखयता : नसनगणक ससाधन लोकसखया वाढीपकषा जासत आहत.

• अनधकम लोकसखयता : लोकसखया वाढ नसनगणक ससाधनापकषा जासत आह.

• पयताथपत लोकसखयता : लोकसखया वाढ व उपलबध नसनगणक ससाधन समान आहत.

मतयदर कमी हो यतािी कतारण :

१ व क य व आरो य सनवधतामधील सधतारणता : वदकीय सोयीसनवधामधय ाललया सधाररामळ

ग, पटकी, नहवताप, काजणया, कषयरोग इतयािी साीचया रोगावर ननयतरर करणयात आल आह.

२ मताता मतयदर : काळानरप आरोगय सनवधमधील सधाररामळ परसती िरमयान मतय पावराऱया चसतरयाच परमार कमी ाल.

३ बतालमतय दरताील ट : चागलया वदकीय सनवधामळ बाल मतयिरात घट ाली आह. बाल मतयिरापरमार १९५१ मधय िर हजारी १४६, २००२ मधय िर हजारी ६४ आनर २०११ मधय िर हजारी ४७ इतक कमी

ाल आह. सतरी नशकषराच परमार वाढलयान लहान मलाचया आरोगयाबाबत जागरकता ननमाणर होऊन बाल मतयिरात घट ाली आह.

४ सताकषर तालली वता : उचि नशकषरामळ साकषरतचया परमारात वाढ होवन राहरीमानाचा िजाण सधारतो. नशवाय चागलयापरकार बालसगोपन करणयास मित होत. नशकषरामळ लोकाना अधशि धा व अजानातन बाहर पडणयास मित ाली आह.

40

५ सकस आहतार वतापर : नशकषरामळ आरोगय व सकस आहार याबि िल जागती ननमाणर ाली आह. मलाच कपोरर व नसतरयाचया असवासरयामळ मतयच परमार जासत होत. सकस आहारामळ मतयिर ननयनतरत ाला आह. उिा. शालय माधयानह भोजन योजना.

६ आपती वयवसरतापि : राषटटरीय आपतती वयवसापन परानधकरर ( ) २००५ साली सापन ाल. तयामळ सवण परकारचया आपततीची ती ता कमी करणयास मित ालयान जीनवतहानी कमी ाली आह.

७ इर टक : नशकषर, सामानजक सधाररा, वाढत शहरीकरर, राहरीमानात ालली सधाररा, जनजागती मोनहम यामळ लोकामधय जागरकता ननमाणर ाली आह.

महतालता मताही हव :लोकसखयता नवस ोटताि पररणताम

•भमीवर यरारा भार

• करीवर यरारा भार

• मलभत सनवधावर यरारा तार

•अननातील मागरी व परवठा यामधील असमतोल

• पयाणवरराचया समसया

•सामानजक समसया

• कमी राषटटरीय उतपनन

लोकसखयता नवस ोटतावर परनबधतातमक पताय

लोकसखयतील नवसफोट या समसयवर खालील उपाय सचनवल आहत.

अ आनरथक पताय : आनणक उपायामळ लोकाचया राहरीमानाचा िजाण वाढन लोकसखयतील वाढ रोखली जाऊ शकत. तयातील काही महततवाच घटक खालील परमार आहत.

•औदोनगक कषतराचा नवसतार

•रोजगाराचया सधीत वाढ

•िाररदर ननमणलन

•उतपनन व सपततीच समान वाटप

ब सतामतानजक पताय : लोकसखयतील नवसफोट ही सामानजक व आनणक समसया असन ननरकषरता, अधनववास, रढी, परपरा, मनहलाना िणयात आलल ननमन सान इतयािीशी सबनधत आह. सामानजक उपाय खालीलपरमार आहत.

•नशकषराचा नवसतार•मनहलाचया िजाणत सधाररा• लगनाची नकमान वयोमयाणित वाढ

क भतारताील लोकसखयता धोरण : भारतातील लोकसखयच धोरर खालील कायणकरमाि वार राबनवल गल.

आकी ६.५ ोट कटब १ कटब नियोजि कतायथकरम : जनमिर कमी करणयाचया

उि िशान १९५२ मधय हा कायणकरम सर करणयात आला. कटब ननयोजन महरज ननयोनजत पालकतव होय. हा एक उपाय असन सतती ननयमनाबाबत ननरणय घऊन पालक होणयाची सधी घता यत. लोकामधय जागरकतचा अभाव, धानमणक गरसमज व सरकारच अचसर धोरर यामळ कटब ननयोजन कायणकरम यशसवी ाला नाही.

२ कटब कलयताण कतायथकरम : १९७९ मधय ननयोजन कायणकरमाच नामातरर कटब कलयार कायणकरम अस करणयात आल. या कायणकरमातगणत कटब ननयोजनाचया सवा, माता-बालक आरोगय व आहार सनवधा उपलबध करन िणयात आलया.

३ रता टटरीय लोकसखयता धोरण, २००० : -( ) - लोकसखयचया गरवततत वाढ

करर व लोकसखया ननयनतरत करर या उि िशान २००० मधय राषटटरीय लोकसखया धोरर अमलात आरल. या धोरराची वनशषट पढीलपरमार

41

१) १४ वरण वयापयित मोफत व सकतीच परानमक नशकषर उपलबध करन िर.

२) िर हजार बालकामाग बाल मतयिर ३० इतका कमी करर.

३) परसती िरमयान १,००,००० माता मतयिर १०० इतका कमी करर.

४) मलासाठी रोगपरनतबधक लसीकरराच सावणनतरकरर करर.

५) मलीच नववाहाच वय १ पवथीच नसाव व शकयतो २० वराणनतर नववाह कल जावत.

६) रोगपरनतबध व ननयतरर करर.

७) २०४५ पयित लोकसखया वाढीचा िर चसर ठवर.

लोकसखयता क मतािवी ससताधिपरसताविता : लोकसखया हा राषटराचा मौनलक सतरोत आह. नसनगणक िरगी ही तवहाच महततवाची असत, जवहा ती लोकाना खऱया अाणन उपयकत ठरत. उतपािक लोकसखयमळच ती ससाधन ठरत. महरन मानवी ससाधन ह अनतम सतरोत ससाधन ठरल आह. ननरोगी, सनशनकषत, कशल व परररािायी लोकामळ आवयकतनसार तयाचा नवकास करतात.

जागनतक पातळीवर लोकसखयचया नवतररात असमानता आढळत. शकषनरक पातळीत वय व नलग याबाबत नभननता निसन यत. तयाची वनशषट िखील सतत बिलत असतात.

सयकत राषटटर नवकास कायणकरमातगणत ( ) १९९० मधय मानव नवकासाची सकलपना माडली.

मानव नवकासात आनणक, सामानजक, सासकनतक व राजकीय ननवडीचा नवचार कला जातो. तसच समि ध मानवी जीवन ही समाजाची खरी सपतती आह, याचाही नवचार कला जातो.

आनरथक नवकतासताम य मतािवी ससताधितािी भनमकता : १) आनणक नवकास अनतम असन आनणक वि धीि वार

तो परापत होतो. तयामळ मानवी पररनसती सधारणयास मित होत.

२) मानवी नवकासाच योगिान समाजातील नागरी अडळ कमी करर व राजकीय सयण आरर ह आह.

३) मानवी नवकास कवळ उतपननातील ननवडी नवसतारर नसन मानवी नवकासाच आनणक, सामानजक, सासकनतक व राजकीय ह सवण पल परण करर होय.

४) मानवी नवकास शकषनरक सनवधामळ परापत होतो. मनहलामधय साकषरता िर वाढवर, जनमिर कमी करर, बाल मतयिर कमी करर, लोकसखयवर ननयतरर ठवर याकररता मानव ससाधन ह नवकासाच योगिान आह.

५) मानवी ससाधनाचया नवकासामळ आयमाणन व साकषरता िर यामधय सधाररा होत. यामळ जगणयाचा िजाण सधारतो.

६) मानवी नवकासामळ ससाधन, सशोधन व नवकास यात मित होत. शकषनरक ससामधय नवनवध सशोधनासाठी परररा नमळत.

७) मानवी नवकासामळ मानवी उतपािकता वाढत. उिा.आरोगय, नशकषरातील गतवरक इतयािी.

) मानवी नवकास ही सकलपना सावणनतरक सवरपाची आह. तो कमी नवकनसत व उचि नवकनसत िशाना उपयकत ठरतो. ोडकयात मानवी नवकासामळ परण समाज बिलतो.

महतालता मताही आह कता?

लोकसखयता नशकषण : मानवी ससाधन नवकासासाठी लोकसखया नशकषर ह अननवायण आह. यनसकोचया मत, याच धयय फकत लोकसखयबि िल जागरकता ननमाणर करर नसन लोकसखयची काळजी घणयाबरोबरच सखयातमक आनर गरातमक नवकासकषम मलय आनर दषटीकोन हही आह. लोकसखया नशकषर आनर शकषनरक कायणकरमाचया साहाययान कटबातील, समाजातील, राषटटरातील आनर जागनतक पररचसतीत नवकासाचया हतन तककसगत आनर जबाबिार वतणनाचया चसतीचा अभयास करर ह आह.

महतालता मताही हव :

लोकसखयता लताभताश :

लोकसखया लाभाश ह भारतातील सपधाणतमक फायदासाठी आह. लोकसखया लाभाश तवहा नमळतात जवहा उतपािक लोकसखयच परमार एकर लोकसखयत जासत असत. अणवयवसचया वि धीसाठी जासतीत जासत लोकाना उतपािनकषम बननवर ह ननियनशत करत.

42

पर. १. यो य पयताथय निवडता : १ लोकसखयता सकरमण नसद धताता प ील गो ट िता अभताथव

होो. अ) जनमिर व मतयिर खप जासत ब) मतयिर पाटान कमी होतो, पर जनमिर वाढतच राहतो. क) जनमिर व मतयिर कमी ालल असतात. ड) िश आनणकदषटा परगत होतो.पयताथय : १) अ आनर ब २) अ आनर क ३) अ, ब आनर क ४) अ, ब, क आनर ड

२ खतालीलपक भतारताील लोकसखयता नवस ोटताि कतारण िताही.

अ) ननरकषरता ब) नववाहाची सावणनतरकता क) एकतर कटबपि धती ड) राहरीमानातील सधाररापयताथय : १) अ आनर ब २) क आनर ड ३) अ, ब आनर क ४) ड

३ लोकसखयता नवस ोटतावर कलयता जताणता यता परनबधतातमक पतायताम य यतािता समतावश होो.

अ) रोजगाराचया सधी ननमाणर करर. ब) मनहलाचा िजाण सधारर. क) राषटटरीय लोकसखया कायणकरम ड) आपतती वयवसापनपयताथय : १) ड २) अ आनर क ३) क आनर ड ४) अ, ब आनर क

४ यो य पयताथयतािी जोडी जळवता. ‘अ’ ‘ब’ १) महानवभाजन वरण अ) २०४५ पयित नसर लोकसखया २) ए.ज.कोल आनर ब) १९२१ इ.एम.हवर ३) सामानजक उपाय क) लोकसखया वाढ आनर कमी उतपनन िशातील आन णक नवकास ४) राषटटरीय लोकसखया ड) नशकषराचा नवसतार धोरर, २०००पयताथय : १) १-ड, २-क, ३-अ, ४-ब २) १-ब, २-क, ३-ड, ४-अ ३) १-ब, २-अ, ३-क, ४-ड ४) १-क, २-ड, ३-अ, ४-ब

पर. २. आनरथक पताररभतानषक श द नलहता : १) लोकसखयतील वाढ ही अनणकवि धी व नवकासापकषा वगवान

होत. २) जनमिर आनर मतयिर याचयातील फरक.

सवता यताय

३) लोकसखया वाढ व उपलबध नसनगणक ससाधनामधय समतोल. ४) १९५२ मधय जनमिर कमी करणयाचया उि िशान सर कलला

कायणकरम.

पर. ३. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता : १) ‘अ’ िशात एका वराणत िरहजारी चाळीस बालक जनमाला

आली. २) मबईतील सावणजननक वाहतकसववर लोकसखयचा परचड

तार आह. ३) ‘ब’ िशात एका वराणत िरहजारी पधरा मतय होतात. ४) चीनमधय काही काळ ‘एक कटब एक बालक’ ह धोरर होत.

पर. ४. खतालील पर ितािी तर नलहता : १) भारतातील वाढतया जनमिराची कारर सपषट करा. २) भारतातील कमी मतयिराची कारर सपषट करा. ३) आनणक नवकासामधय मानवी ससाधनाची भनमका सपषट करा.

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम/असहम आहता कताय?सकतारण सप ट करता : १) भारतात लोकसखया नवसफोट ालला आह. २) भारतातील मतयिर वगान कमी होत आह. ३) पयाणपत लोकसखया िशाचया नवकासाला हातभार लावत. ४) आनणक नवकासात मानवी ससाधनाची भनमका महततवपरण

ठरत. ५) जनमिर राहरीमानातील बिल ालयामळ कमी ाला.

पर. ६. खतालील दताहरण सोडवता : १) खालील तकतयाचया आधारावर नतसरा चत णक (Q3) काढा. २) खालील तकतयाचया आधार लोकसखयावाढीचा वकर काढा.

वषथ लोकसखयता कोटी

१९५१ ३६.११९६१ ४३.९१९७१ ५४.१९ १ ६ .३१९९१ ४.६२००१ १०२.७२०११ १२१.०२

(सोत - जनगरना कायाणलय, भारत)

43

परसताविता : भारत हा नवकसनशील िश आह आनर जगात वगान वाढरारी एक अणवयवसा आह. भारताचया नवकासामधय बरोजगारीची समसया ह एक मोठ आवहान आह. आकती कर.७.१ वरन भारतातील बरोजगारीचया समसयची कलपना यत. बरोजगारीमळ मानवी साधनसपतती वाया घालवणयासारख आह. िीघणकालीन बरोजगारी ही मोठया परमारावर वाढरार िाररदर व स गतीन होरारा आनणक नवकास िशणनवत. बहताश त राना बरोजगारीस सामोर जाव लागत. त र वगण ही मोठी मानवी साधनसपतती, आनणक नवकास व तानतरक नवकलपनची चालकशकती व ग नकलली आह. भारत हा त राचा िश आह. महरन त रातील बरोजगारी ह २१ वया शतकातील भारतासमोरील मोठ आवहान आह. रोजगार सधी व लोकसखयतील वाढ यामधय असमतोल निसन यतो. यामळ मोठया परमारावर बरोजगारी वाढली आह. बरोजगार, अनतपािक समाज नवघातक आनर िशनवरोधी कामात गतलली निसतात.

बरोजगतारीिी अरथ : साधाररपर जयाला उतपािकीय परनकरयत कोरताही

आकी ७.१ भतारताील बरोजगतारी

परकरण - ७ : भतारताील बरोजगतारी

लाभ होत नाही तयास बरोजगारी अस महरतात. अणशासतरात बरोजगारी ही या सिभाणत अभयासता यत. अ) कामाच सवरप ब) काम कररारा वयोगट क) शमाची मागरी व परवठा ड) परचनलत वतनिर वाढतया शमाचा वग या सिभाणत अभयासता यतो. तयामळ आनणक वि धीचा िर परसा वगवान नाही.

‘बरोजगारीचा अण असा की, जया पररनसतीत १५ त ५९ वयोगटातील वयकतीना परचनलत वतनिरावर काम करणयाची इचा व पातरता असनही रोजगार नमळत नाही’. एका वयकतीस रोजगार असर महरज ती वयकती आठवडातल नकमान काही तास काम करत असली पानहज. राषटटरीय नमना सवयकषर ससचया ( . . . .) साचखयकीय मानहतीनसार,

१) भारतात एखािी वयकती िर आठवडाला १४ तासापकषा कमी काम करत. अशा वयकतीस बरोजगार महरतात.

२) ज १५-२ तास िर आठवडाला काम करतात तयाना नयन रोजगार महरतात.

रोजगारबरोजगार

44

३) जी वयकती िररोज आठ तास महरज परतयक वराणला २७३ निवस काम करत तयाना रोजगार असललया वयकती महरतात.

महतालता मताही हव :१ अि क बरोजगतारी : ही बकारी महरज अशी एक अवसा की लोकाची काम करणयाची पातरता असत आनर काम करायला तयार असतात, परत तयाना काम परापत होत नाही.

२ क बरोजगतारी : ज वयकती काम करणयासाठी पातर असत, परत तयाची काम करणयाची इचा नसत.

३ अधथबकतारी : अधणबकारी ही अशी नसती होय की ज वयकतीची काम करणयाची कषमता परणपर वापरली जात नाही नकवा कननषठ पातळीवर काम कराव लागत.

४ पणथ रोजगतार : परण रोजगार ही अशी गहीत चसती आह जयामधय सवण उपलबध ससाधन अनतशय कायणकषमतन कायणरत असतात.

बरोजगतारीि परकतार : बरोजगारीच नवनवध परकार आहत. तयाच वगथीकरर खालील परकार करता यत.

हगामी बरोजगारी

तानतरक बरोजगारी

सनशनकषत बरोजगारी

चकरीय बरोजगारी

पी/परननबरोजगारी

सघरणजनय बरोजगारी

औदोनगक बरोजगारी

सरचनातमक बरोजगारी

बरोजगतारीि परकतारगतामीण बरोजगतारी शहरी बरोजगतारी

अ गतामीण बरोजगतारी : गामीर भागातील बरोजगारीला गामीर बरोजगारी महरतात. गामीर बरोजगारीच िोन परकार आहत. १ हगतामी बरोजगतारी : हगाम नसललया काळात जवहा

लोकाना रोजगार नसतो तयाला हगामी बरोजगारी महरतात. शतकऱयाना नपकाचया लागवडीसाठी पावसावर अवलबन राहाव लागत. तयामळ शती हा हगामी वयवसाय आह. शती कषतरातील शमशकती जवळपास ५ त ७ मनहनयासाठी बरोजगार राहत. शतीनशवाय सलपरतव हगामी बरोजगारी ही पयणटन मागणिशणक, बड पक, साखर कारखाना कामगार, बफक फकटरी कामगार व मासमारी इतयािी वयवसायामधय आढळन यत.

२ पी/पर बरोजगतारी : सामानयत भारतातील खडामधय ही बरोजगारी आढळत. ही एक अशी चसती आह की जयामधय गरजपकषा जासत लोक काम करताना निसतात. तयापकी काही मजराना कामावरन कमी कल तरी उतपािनावर तयाचा पररराम होत नाही. िसऱया शबिात सागायच तर ती एका नवनशषट नसतीशी सबनधत आह, नज अनतररकत मनषयबळ असन तयामधय काही मजराची सीमात उतपािकता शनय असत.

शतजनमनीवरचा अनतररकत भार हा गामीर भागात पी बरोजगारी ननमाणर करतो. गामीर भागात जवळपास २० शमशकती पया बरोजगारीत आह. सयकत कटब पि धती, पयाणयी रोजगाराचा अभाव, शतीवरील लोकसखयचा अनतरीकतभार इतयािी पया बकारीची कारर आहत.

अ पताि कतामगतार दहता न वटल जवतारी अता सोळता कतामगतार दहता न वटल जवतारी

आकी ७.२ : पी/पर बरोजगतारीअ पताि कपताि कपता ताि कताि क मगतामगता तामगतामग र दहतार दहता तार दहतार दह न वन वन टवटव ल जटल जट वताल जवताल ज रीवतारीवता

45

ब ितागरी बरोजगतारी : शहरी भागात ज बरोजगार आढळतात, तयास नागरी बरोजगारी महरतात. खालीलपरमार नागरी बरोजगारीच परकार आहत.

१ सनशनकष बरोजगतारी : काम करणयाची इचा आनर नशकषराची पातरता असनही रोजगार नमळत नाही तयास सनशनकषत बरोजगारी महरातात. ही बरोजगारी शालानत परीकषा उततीरण, पिवीपवण नशकषर, पिवीधारक व पिवयततरामधय निसन यत. नशकषरापरती उिानसनता, पाढरपशा वयवसायाला पराधानय, वयावसानयक अभयासकरमाचा अभाव, रोजगाराचया सधी व सनशनकषतामधील असमतोल, उपलबध शकषनरक सधीची मानहती नसर ही सनशनकषत बरोजगारीची कारर आहत.

२ ोनगक बरोजगतारी : शहरातील कारखान व उदोगामधील बरोजगारीस औदोनगक बरोजगारी महरतात. ह कामगार कशल नकवा अकशल असतात. हा सामानयत खलया बरोजगारीचा परकार आह. मि औदोनगक वि धी, वगान वाढरारी लोकसखया, परनशकषर सनवधाचा अभाव, आधननक ततरजानाची कमी सवीकायणकषमता, उदोगाच गरसोयीच साननकीकरर, शमाची कमी गनतशीलता ही औदोनगक बरोजगारीची मखय कारर आहत.

ोनगक बरोजगतारीि खतालील परकतार आह :

अ तानतरक बरोजगतारी : ततरजानातील बिलामळ तानतरक बरोजगारी ननमाणर होत. आधननक ततरजान भाडवल परधान असन तयास कमी कामगार लागतात. जवहा आधननक ततरजानाचा सवीकार औदोनगक कषतरात कला

जातो. परनशकषराचा अभाव असलयान कामगार आपलया नोकरीवरन नवसानपत होतात. उिा. सगरकाचा वापर, यानतरक ततरजानाचा वापर इतयािी.

ब स षथजनय बरोजगतारी : उदोगामधील सघराणमळ ननमाणर होरारी बरोजगारी महरज सघरणजनय बरोजगारी होय. ा परकारची बरोजगारी यानतरक नबघाड, वीजटचाई, कचचया मालाचा अभाव, कामगाराचा सप इतयािीमळ ननमाणर होत. सघरणजनय बरोजगारी ही तातपरतया सवरपाची असत.

क िकर य बरोजगतारी : वयापारचकरातील तजी-मिीपकी मिीचया पररचसतीत ननमाणर होराऱया बकारीस चकरीय बकारी महरतात. मिीचया काळात परभावी मागरी घटत तयामळ उतपािकाचा नफा आनर नकमतीमधय घट होत. परररामी उतपािक गतवरक व वसतचया उतपािनात घट करतो. उतपािनात घट ालयान रोजगारात घट होत.

परररामी कामगाराना बरोजगारीस सामोर जाव लागत.

ड सरिितातमक बरोजगतारी : िशाचया आनणक सरचनत काही लकषरीय बिलामळ ही बरोजगारी ननमाणर होत. ह बिल उतपािन घटकाचया मागरी व परवठयावर पररराम कर शकतात. अ णवयवसमधील मलभत बिल, सरकारी धोररामधय ालल बिल, भाडवलाचा तटवडा, उदोगाच एका कषतरापासन िसरीकड ालल सलातर इतयािी. ही एक िीघणकालीन अवसा आह. उपलबध रोजगार व कामगाराच कौशलय यातील तफावतीमळ सरचनातमक बरोजगारी ननमाणर होत. उिा.१) घोडागाडीची जागा आता टोररकषान घतली आह. २) सगरकामळ टकलखक बरोजगार ाल कारर तयाच कौशलय व उपलबध रोजगारात तफावत आह.

भतारताील बरोजगतारीिता नवसतार : रोजगतार आनण बरोजगतारी लताख

वषथ कतामगतार श ी म श ी बरोजगतारी बरोजगतारीिता दर ट वतारी१९९३-१९९४ ३ १.९४ ३७४.४५ ७.४९ २.०१९९९-२००० ४०६. ५ ३९७. .९७ २.२२००४-२००५ ४६ .७३ ४५७.५६ ११.१७ २.४२००९-२०१० ४७२.३२ ४६२.४९ ९. ४ २.१२०११-२०१२ ४ ३.७५ ४७२.९१ १०. ४ २.२

ता कर.७.१ सतरो : इकॉनॉनमक व पोनलनटकल वीकली (७ जन २०१४)

46

महतालता मताही आह कता? रताजयतानिहताय भतारताील बरोजगतारीि दर २०१५-१६

करमताक रताजय बकतारीिता दरपरन १०००

करमताक रताजय बकतारीिता दरपरन १०००

१ नतरपरा १९७ १६ मनरपर ५७२ नसककीम १ १ १७ ओनडशा ५०३ करळ १२५ १ पचचम बगाल ४९४ नहमाचल परिश १०६ १९ मघालय ४५ आसाम ९६ २० हररयारा ४७६ अ राचल परिश ९ २१ मधयपरिश ४३७ नागालड ५ २२ तानमळनाड ४२

ारखड ७७ २३ आ परिश ३९९ उततरपरिश ७४ २४ नम ोराम ३०

१० जमम आनर कामीर ७२ २५ तलगर २११ राजसान ७१ २६ महाराषटर २११२ उततराखड ७० २७ ततीसगड १९१३ गोवा ६१ २ कनाणटक १५१४ पजाब ६० २९ गजरात ०९१५ नबहार ६०सतरो : रोजगार-बरोजगारीचा पाचवा वानरणक सवयकषर अहवाल (२०१५-१६), भारत सरकार

शोधता पता : वरील तकतयाचया करमाकाचया अाकडवारीचया आधार िसर चतणक (Q

२) काढा आनर मधयभागी यराऱया राजयाच नवभाजन मलय शोधा.

बरोजगतारीिी कतारण प ीलपरमताण : १ रोजगतारनवरनह वता : भारतातील रोजगाराचया वाढीचा

िर हा आनणक वि धीपकषा फार कमी आह. वाढतया शमशकतीला सामावन घणयाइतका तो परसा नाही. तयामळ बरोजगारी परचड वाढलली आह.

२ मश ीील वता : मतयिर वगान घटला असताना जनमिर मातर तयाच परमारात कमी न ालयान िशाची लोकसखया मातर वाढली आह. यामळ शमशकतीचा नवसतार ालला असन तयातन बरोजगारी वाढलली आह.

३ यतानतरक करणतािता अनरर वतापर : भारतात मनषयबळ मबलक परमारात उपलबध आह. कायणकषमतन काम

करराऱया मनषयबळामळ िशाकड शमपरधान उतपािनाच ततर वापरर सोईच असत. परत, उदोगाबरोबरच शतीकषतरात िखील कामगाराचया जागी भाडवलाचा वापर होत आह. नज भाडवल मोठया परमारात उपलबध आह आनर मनषयबळ मयाणनित आह नत सवयचनलत यतराचा वापर योगय ठरतो. इतर अतयाधननक ततरजानही तककसगत व नयायय आह, पर भारतासारखया िशात अशा धोररामळ बरोजगारीत वाढ होत आह.

४ क शलय नवकतास कतायथकरमतािता अभताव : भारताचया लोकसखयचा मोठा भाग अनशनकषत व अकशल मनषयबळाचा आह. भारतीय उदोगाना परक अस शकषनरक अभयासकरम मयाणनित सवरपात उपलबध आहत. वयावसानयक व कौशलय नवकास अभयासकरमाची कमतरता असलयामळ उदोगाना लागरार कशल मनषयबळ उपलबध होत नाही.

५ रोजगतारतािी अपकषता : भारतातील सनशनकषत बरोजगार

47

महतालता मताही हव :

बरोजगतारी कमी कर यताि सतामतानय पताय

१) शती कषतराचा नवकास

२) पयाणयी वयवसायाची सोय

३) पायाभत सनवधाचा नवकास

४) नशकषर पि धतीतील सधाररा

५) पयणटनाचा नवकास

६) शमपरधान उतपािन ततराचा वापर

७) मानहती ततरजान व सिशवहनाचा नवसतार

) वयावसानयक परनशकषर व कौशलय नवकासासाठी तरति

९) गामीर औदोगीकरर

१०) सवयरोजगाराला परररा

भतारताील बरोजगतारी कमी कर यतासताठी शतासिताि कललयता नवशष पताययोजिता : १ रोजगतार हमी योजिता : रोजगार हमी

योजना ही सवणपरम महाराषटटर सरकारन २ माचण १९७२ रोजी सर कली. याचा परमख उि िश गामीर जनतसाठी उतपािनकषम रोजगार परनवर असन, गामीर बरोजगाराची व िाररदराची समसया सोडनवर हा आह. या योजनअतगणत सरकारन नकमान रोजगार परनवणयाची हमी निलली आह. या योजनच महाराषटटरातील यश पाहता भारतातील इतर राजयानी ही योजना अमलात आरली आह.

२ सवणथजय ी गताम सवयरोजगतार योजिता : ही योजना एनपरल १९९९ मधय एकानतमक गामीर नवकास कायणकरम ( R ) व इतर योजनाच पनगणठन करन सर करणयात आली आह. ही गामीर भागातील गररबासाठी एकमव सवयरोजगार योजना आह.

३ सवणथजय ी शहरी रोजगतार योजिता : ही योजना नडसबर १९९७ मधय सर ाली आह. ही योजना शहरी बरोजगाराना व अधण रोजगाराना फायिशीर रोजगार परनवत. यामधय सवयरोजगार, मनहला सवय रोजगार कायणकरम, रोजगार परोतसाहनासाठी कशल परनशकषर व

पाढरपशा वयवसायात नोकरी करणयास तयार असतात. नावीनयपरण व उदमशीलतचया कमतरतमळ सवयरोजगाराचा अभाव निसन यतो. जोपयित अपनकषत पगार आनर कामाचया सवरपानसार रोजगार नमळत नाही तोपयित पिवीधारक बरोजगार राहणयास पसत करतात.

६ शीि हगतामी सवरप : भारतातील शती हा वयवसाय हगामी सवरपाचा आह. शती पावसावर अवलबन आह. जलनसचनाचया सनवधाचा अभाव, कमी परतीची सपीक जमीन, कालबा उतपािन ततर, परमानरत नबयाराची व खताची कमतरता असलयामळ शतीची उतपािकता कमी ाली आह. वराितन काही मनहनयासाठी रोजगार नमळतो आनर काही मनहन रोजगार उपलबध नसतो, तयामळ शतमजराचया शमशकतीचा वापर होत नाही.

७ आनरथक नवकतासतािता कमी दर : भारताचा एकर आनणक नवकास िर कमी आह. औदोनगक नवसताराचया अभावामळ नसचनाचया सनवधाचा अभाव, खत, पायाभत सनवधाचा अभाव ननमाणर होतो. याचा पररराम महरजच रोजगाराचया सधी गामीर कषतरात परशा परमारात उपलबध नसलयान वाढतया शमशकतीला सामावन घऊ शकत नाही.

८ गतामीण लोकसखयि सरलतार : रोजगाराचया शोधासाठी गामीर भागातन नागरी भागात लोकसखयच साततयान सलातर होत आह. तयामळ नागरी भागात बरोजगारीच परमार वाढत आह.

महतालता मताही हव :बरोजगतारीि पररणताम

आनरथक पररणताम सतामतानजक पररणताम१) मानवी ससाधनाचा १) सामानजक तराव अपवयय आनर अशातता

२) कलयारकारी योजनाचया २) मानवी मलयाचा अमलबजावरीचा अभाव ऱहास

३) िाररदर व उतपनन नवरमता ३) अगनतकता ४) अनौपचाररक कषतराची वाढ ५) अनतपािक लोकसखयचा वाढता भार

48

शहरी वतन रोजगार कायणकरम सामावलल आहत.या योजनसाठी कद सरकार ७५ व राजय सरकार २५ खचण करत.

४ परधतािमतरी रोजगतार योजिता : ही योजना १९९३ पासन लाग कली असन या योजनअतगणत लाखो सनशनकषत बरोजगार त राना शावत सवरपाचया सवय रोजगाराचया सधी उपलबध ालया आहत.

५ गतामीण यवक परनशकषण व सवयरोजगतार योजिता : गामीर त रामधय बरोजगारीची

समसया सोडनवर या उि िशान या योजनचा परारभ १९७९ साली ाला. तसच या योजनच धयय साधाररतः २ लाख गामीर यवकाना िरवरथी परनशकषर िऊन तयाना सवयरोजगारासाठी परवतत करर ह आह. R ही योजना सवरणजयती गाम सवय रोजगार योजनत १९९९ मधय नवलीन करणयात आली.

६ जवताहर रोजगतार योजिता : मागासललया १२० नजल ाना रोजगार परनवणयाचया हतन १ एनपरल १९ ९ मधय सरकारन जाहीर कलली नवीन वतन रोजगार योजना महरज जवाहर रोजगार योजना होय. एनपरल १९९९ पासन ही योजना गामीर भागासाठी मयाणनित राहन जवाहर गाम समि धी योजना ( ) या नावान ओळखली जात.

७ महतातमता गताधी रता टटरीय गतामीण रोजगतार हमी योजिता : २ कटोबर २००९ पासन राषटटरीय

गामीर रोजगार हमी योजनच नाव महातमा गाधी राषटटरीय गामीर रोजगार हमी योजना अस करणयात आल आह. या योजनअतगणता एका नवततीय वराणत गामीर भागाचया परतयक कटबातील नकमान एक परौढ वयकतीला अकशल सवरपाच काम उपलबध करन िणयाची हमी व नकमान १०० निवस वतन िणयाची हमी निली जात.

८ दीिदयताळ पता यताय गतामीण क शलय योजिता-२०१४ : गामीर नवकास मतरालयान २३ सपटबर २०१४ रोजी कौशलय परनशकषर कायणकरमाशी सलगन असलली ही एक महततवाची योजना जाहीर कली. या योजनच धयय िाररदर कमी करर, फायिशीर व शावत

रोजगार ननयनमत वतन िऊन परनवर असा आह. या कायणकरमाअतगणत गरीब कटबातील १५-३५ वयोगटाचया गामीर यवकाना तीन मनहनयाचया परनशकषरानतर ननयकती निली जात.

९ क शलय नवकतास आनण ोजकता नवकतासतासताठीि रता टटरीय धोरण २०१५ : कौशलय नवकासासाठी पनहल राषटटरीय धोरर २००९ मधय जाहीर करणयात आल. ह धारर खाजगी कषतरातील सहभागी नवउपकरमशील उपकरमाना परोतसाहन ित.

या योजनचा मखय उि िश महरज सयोजन कौशलय वाढवन नवनवध घटकाना बळकटी िर हा असन यात खालील बाबीचा समावश होतो.

१) उदोजकशील ससकतीला परोतसाहन िर.

२) उदोजकाना परोतसाहन िऊन उदोग वयवसायाच पयाणय उपलबध करन िर.

३) मनहलाना उदोगशील बनणयास परोतसाहन िर.

१० सटताटथ अप इनडयता प ताकतार : सटाटण अप इनडया पढाकार हा उपकरम शासनान जानवारी २०१६ मधय सर कला. भारतातील होतकर आनर परनतभासपनन त राना परोतसानहत करणयास व उदोग उभारणयास बळ िरारी एक नावीनयपरण आनर जनकलयारकारी बाब आह.

११ परधतािमतरी क शलय नवकतास योजिता २०१६-२०२० : या योजनचा मखय उि िश त रामधय कौशलय नवकास करर हा आह. या योजनअतगणत यवकाना यशसवीरीतया कौशलयनवकास परनशकषर कायणकरम परण कलयाबि िल मोबिला पशाचया सवरपात िऊन कौशलयनवकासास परोतसाहन निल जात. यासाठी शासनान २०२० पयित `

१२ हजार कोटीची तरति कली आह.

49

पर. १. गटता ि बसणतारता टक ळखता :

१) शहरी भागातील बकारी - सनशनकषत बकारी, औदोनगक बकारी, पी बकारी, तानतरक

बकारी

२) राजयाचा बरोजगारीचया िराचा चढता करम- गोवा, पजाब, महाराषटटर, नतरपरा

३) रोजगार हमी योजना १९७२, जवाहर रोजगार योजना १९ ९, सवरणजयती गाम सवयरोजगार योजना १९९९, पयणटनाचा नवकास

पर. २. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता :

१) हसन शख यानी तयाचया शतातील काम यावळस आधीपकषा सात मजर कमी वापरन कल तरी उतपािन तवढच रानहल.

२) नवीन ततरजानाचया वापरामळ पाई उदोगात अनक कामगाराच रोजगार कमी ाल.

३) सनतशच पिवयततर नशकषर परण ाल आह व तो आतरतन नोकरीचया परनतकषत आह.

४) महाराषटरातील काही भागात फकत खररपाची नपकच होतात तयामळ या भागातील रोजगार कटोबरपयित असतो.

पर. ३. सहसबध पणथ करता :

१) हगामी बरोजगारी पयणटन मागणिशणक पिवीधारक

२) परचनन बरोजगार नागरी बरोजगारी औदोनगक बरोजगारी

३) सघरणजनय बरोजगारी कचचया मालाचा अभाव वयवसायातील चढ-उतार

४) महातमा गाधी राषटरीय गामीर रोजगार हमी योजना ( R ) वतनाची हमी िरारा रोजगार गामीर त रासाठी सवय रोजगार व परनशकषर ( R )

५) ससाधनाचा अपवयय सामानजक पररराम मानवी मलयाचा ऱहास

पर. ४. खतालील तयताि निरीकषण करि नवितारललयता पर ितािी तर नलहता.

हगामी बरोजगारी

तानतरक बरोजगारी

सनशनकषत बरोजगारी

चकरीय बरोजगारी

पी/परननबरोजगारी

सघरणजनय बरोजगारी

औदोनगक बरोजगारी

सरचनातमक बरोजगारी

बरोजगतारीि परकतारगतामीण बरोजगतारी शहरी बरोजगतारी

१) एक जयािा कामगार कामावर घतलयान उतपािनात वाढ होत नाही आनर कामगाराला कमी कलयास उतपािनात घटही होत नाही ही कोरतया परकारची बरोजगारी आह.

२) सगरकाचया वापरामळ कामगाराला कामावरन कमी कल ही कोरतया परकारची बरोजगारी आह.

३) मानहती कषतरातील मिीमळ शरि अमररकतन भारतात परत आला. ही कोरतया परकारची बकारी आह.

४) पिवीधर असनही वसत घरी बसन आह. ५) सरचनातमक बरोजगारीच उिाहरर सागा.

पर. ५. खताली नदललयता बरोजगतारी यता दरता यता आधतार पनहल िरथक

१ आनण नसर िरथक ३ कता ता :

वषथ बरोजगतारीिता दर २००९ ३.७५२०१० ३.५४२०११ ३.५३२०१२ ३.६२१०१३ ३.४६२०१४ ३.४१२०१५ ३.४९२०१६ ३.५१२०१७ ३.५२

पर. ६. खतालील पर ितािी सनवसर तर नलहता : १) औदोनगक बरोजगारीच परकार सपषट करा. २) भारतातील बरोजगारीची कारर सपषट करा. ३) बकारी कमी करणयासाठी शासनान कललया उपाययोजना

सपषट करा.

सवता यताय

50

आकी ८.१ दताररदरय

परसताविता : िाररदर ही भारतीय अणवयवससमोरील एक परमख आवहान असन आनणक व सामानजक घटकाशी ननगनडत आह. काही वयकती नकवा समहाला समाजापासन वनचत कररारा घटक महरन िाररदराकड पानहल जात. मलभत गरजापासन वनचत राहर नकवा उपलबध सधी नाकारर यामळ समाजातील काही वयकती नकवा समह मखय परवाहापासन िर जातात. आकती .१ ही िाररदर या सकलपनची मानहती ित. भारतातील िाररदराला िीघण इनतहास आह. न नटश काळात हसत व कनटरोदोगाचा ऱहास, साधन सामगीच आनणक ननःसारर, िडपशाहीच आनणक धोरर, साततयान पडरार िषकाळ इतयािी काररामळ भारतीय लोकसखयचा मोठा भाग िाररदरात जीवन जगत होता. सवात यानतरचया काळात िाररदर ननमणलन कायणकरमावर भारत सरकारन भर निला आह. िाररदर ननमणलनासाठी भारत सरकारन आनणक ननयोजन, आनणक सधाररा, गरीबी हटाओ यासारख िाररदर ननमणलन कायणकरम राबनवल आहत. यामळ मोठया परमारावर िाररदर कमी होणयास मित ाली आह.

दताररदरयतािता अरथ : पारपररक अाणनसार िाररदर महरज समाजातील वयकती

परशा उतपननाअभावी अनन, वसतर व ननवारा या मलभत गरजा परण कर शकत नाही अशी चसती होय.

ब आयतामी दताररदरय : िाररदराची पारपररक सकलपना कवळ मलभत गरजाशी ननगनडत होती, परत आधननक यगात िाररदराचया सकलपनची वयापती वाढली. महरन बहआयामी िाररदराची सकलपना उियास आली. बहआयामी िाररदर महरज भौनतक व अभौनतक पररमारापासन वनचत राहर होय. भौनतक पररमाराचा सबध अनन, वसतर, ननवारा, आरोगय, नशकषर, वीज, रसत बाधरी, नपणयाचया शि ध पाणयाची उपलबधता याचयाशी सबनधत आह. तसच अभौनतक पररमाराचा सबध समाजातील नवनवध भिाभिाशी सबनधत आह.

महतालता मताही हव :

परता. अमतयथ सि याचया मत, ‘‘िाररदर महरज कवळ पसा कमी असर नवह तर मानवी जीवनात अनानणक कषमतचा अभाव असर होय. या कषमताचा सबध आनणक, सामानजक व राजकीय सवात याशी असतो. पौषटीक व परस अनन, आरोगयाची सनवधा, शकषनरक सनवधा, राजकीय व नागरी सवात य इतयािीचया कमतरतचा सबध िाररदराशी यतो.

महतालता मताही आह कता? भारतीय अणतजज व भारतरतन परसकार सनमाननत परा. अमतयण सन याना १९९ मधय कलयारकारी अणशासतर, सामानजक ननवडीच नसि धात, समाजातील अनतिबणल घटकाचया

समसयाबाबत ची यासारखया योगिानाबि िल अणशासतराचा ‘नोबल समती परसकार’ परिान करणयात आला. तयाचया

परकरण - ८ : भतारताील दताररदरय

परता. अमतयथ सि

51

शोधता पता .ननरपकष िाररदर असललया ५ िशाची नाव जागनतक बकचया अदयावत अहवालातन शोधा.

ब सतापकष दताररदरय : सापकष िाररदराची सकलपना सपष करर अवघड आह.

नवनवध राहारीमानाचया िजािची तलना कलयानतर सापकष िाररदराची कलपना यत. या िाररदराचा अभयास उतपनन पातळी, सपतती, उपभोग खचण, आनणक नननषकरयता (बरोजगारी, वि धतव इतयािी) याचया परसपर तलनमधन कला जातो. सापकष िाररदर ह जगातील सवण िशामधय अाढळन यत.

सापकष िाररदर परणपर ननमणलन करता यत नाही. योगय धोरर व उपाययोजनामळ सापकष िाररदराच ननमणलन काही परमारात होऊ शकत.

दताररदरयरषता : िाररदरररा ही अशी कालपननक रषाा आह जी गरीब व गरीबतर यामधय वगथीकरर करत. ती परतयक वयकतीचया िननिन खचाणशी ननगनडत असत. नवनवध सनमतया आनर अभयासगटानी िाररदरररची सकलपना नवनवध परकार सपष कली आह. ननती आयोगान िाररदर ननमणलनासाठी नमललया कायणगटाचया वयाखयनसार ‘सामानजकदषटा मलभत गरजा भागनवणयासाठी लागराऱया वसत व सवा खरिी करणयाकररता जो खचण यतो तया परारनभक खचाणचया पातळीस िाररदरररा महरतात’.

िाररदरररच परमख उि िश खालीलपरमार

१) िाररदरररचया वर ( ), िाररदरररचया खाली ( ) असरारी लोकसखया ठरनवर.

२) कटबाचया उपभोग खचाणवरन िाररदराची ओळख पटनवर.

३) वळोवळी िाररदराचा मागोवा घऊन परिशाची तलना करर.

४) िाररदर ननमणलन कायणकरमासाठी आवयक खचाणचा अिाज बाधर.

िाररदरररा ही परतयक राषटटरानसार बिलत. जागनतक बकचया अहवालानसार िाररदरररा ही २०११ चया

(१९ १) या पसतकात आनणक िबणल घटकाचया विनाचा नवचार तर आहच, तयाचबरोबर तयाचया उतपनन वाढीबाबतच नवचार माडल आहत. तसच आनणक वि धीसाठी सावणजननक आरोगय व नशकषरातील सधाररासारखया सामानजक सधाररावर भाषय कल आह.

सतागता पता :

• भारताचया अणवयवसची नवभागरी गामीर व शहरी भागामधय जारवत.

• िशात उतपनन आनर सपततीच नयायय नवतरर आह.

• सवण नागररकाना समान नशकषर, आरोगय, ऊजाण व नपणयाच पारी नमळत.

• िशामधय भक, उपासमार व कपोरर इतयािी निसन यत नाही.

• िशामधय सवचतचया सनवधाचा अभाव आह.

• सवण राजयामधय िाररदराच परमार समान आह.

दताररदरयता यता सकलपिता : भारतातील िाररदर ह बहआयामी आह. भारतात िाररदराचया ननरपकष िाररदर व सापकष िाररदर अशा परमख सकलपना आहत.

अ निरपकष दताररदरय : ननरपकष िाररदर ह नकमान उपभोगाचया गरजानसार मोजल जात. ननयोजन आयोगानसार गामीर कषतरामधय िररोज परनत वयकती उषमाकाच परमार २४०० उषमाक असन, शहरी कषतरामधय २१०० उषमाक इतक आह. परतयक वयकतीला सरासरी २२५० उषमाकाची गरज असत.

नकमान उतपननाचया अभावामळ अननामधन उषमाकाची समाधानकारक अशी पातळी परापत न ालयामळ ननरपकष िाररदर वाढत. बहताशी परमारात ह िाररदर जगातील नवकसनशील िशामधय आढळन यत. परररामकारक िाररदर उपाययोजनि वार ननरपकष िाररदराच ननमणलन होऊ शकत.

52

नकमतीनसार िरडोई िर निवशी १.९० इतकी करयशकतीचया समानतवर आधाररत आह. करयशकतीचया ( ) आधारानसार भारतातील २१.२ लोकसखया िाररदर ररखाली आह.

सतागता पता :खाली निललया उतपनन मनोऱयात वयकतीच उतपननानसार वगथीकरर करा. १) कतराटी कामगार २) िकानातील नवकरता ३) बहराषटटरीय कपनीमधील मखयानधकारी ( ) ४) कपनीमधील नवशरानधकारी

उचि मधयम उतपनन

मधयम उतपनन

कमी उतपनन

तप मिोरता

उचिाकीउतपनन

दताररदरयताि परकतार :१ गतामीण दताररदरय : गामीर भागातील नवनशषट कषतरातील लोकाना मळ गरजापासन वनचत राहर याला गामीर िाररदर अस महरतात. ह िाररदर सीमात व अलपभधारक शतकरी, भनमहीन शतमजर, कतराटी कामगार, इतयािीमधय निसन यत. शतीतील कमी उतपािकता, िषकाळ, ननकषट गामीर पायाभत सनवधा, पयाणयी रोजगाराची कमतरता, गामीर कजणबाजारीपरा, ननरकषरता इतयािीमळ गामीर िाररदरात वाढ ाली आह.

२ शहरी दताररदरय : शहरी भागातील नवनशष कषतरातील लोकसखयत मळ गरजाची कमतरता असत तयास शहरी िाररदर महरतात. शहरी िाररदर मोठया परमारात गामीर भागातील लोकाच ालल वाढत सलातर, न परवडरारी घर, ननरकषरता, मि गतीन औदोनगक वि धी व पायाभत सनवधाची कमतरता या काररामळ वाढत आह. शहरी

िाररदरामळ ोपडपट टी वाढ व अनौपचाररक कषतरात वाढ होत तसच कायिा व सवयवसचा परन ननमाणर होतो.

शोधता पता : अनौपचाररक कषतराबि िलची मानहती गोळा करा व तमचया ननरीकषरानसार काही उपकरम नमि करा.

महतालता मताही आह कता?िाररदरररचया वर राहणयासाठी खालील बाबी आवयक आहत

खता अ पदतारथ धानय, डाळी, िध, िगधजनय पिाण, मीठ व साखर, खादतल, अडी, मास व मास,

भाजया, फळ, मसाल, पय, परनकरया कलल

खाद

इर टकइधन आनर वीज,

वदकीय, करमरक, नटकाऊ वसत, कपड,

भाड, अरर-पाघरर, पाितरार, नशकषर, सवचता

परसाधनाचया वसत, परवास भतता.

ह करि पहता :

१) िर मनहनयाला तमचया घरात खरिी कलया जाराऱया खाद आनर खादतर पिाािची यािी तयार करा.

२) तमचया कटबात चाल नकमतीनसार िरमहा कला जारारा एकर उपभोग खचण िाखवा.

३) कटबाचा िरमहा यानसार खचण नकती त सागा.

भतारताील दताररदरयतािता नवसतार : एकर लोकसखयतील िाररदराच परमार ह िाररदर गरोततरान मोजल जात. तयावरन िाररदराचा नवसतार ननचचत कला जातो. भारतातील िाररदर नवसताराचा अभयास करणयासाठी वयचकतक सतरावर अणशासतरजानी, सशोधन ससानी योगिान निल आह. १९६२ पासन ननयोजन आयोगान नवनवध काम कररार कायणकषम कायणगट, तजज सनमती भारतातील िाररदराचया मोजरीसाठी नमलया आहत.

दताररदरयतािता अदताज पवथीची िाररदरररा ही उषमाकाचया उपभोगावर अवलबन होती. तयात इतर वसतचया उपभोगाचा समावश नवहता. भारत

53

सरकारन वळोवळी िाररदरररा मोजणयासाठी वगवगळा सनमतयाची ननयकती कली. डॉ. सी. रगराजन याचया अधयकषतखाली २०१२ साली तजजाचा एक गट नमला होता. या गटान २०१४ मधय सािर कललया अहवालानसार गामीर व नागरी भागाकररता िाररदरररा ननचचत कली ती पढीलपरमार तकता कर. .१ मधय रगराजन गटाचया अहवालानसार िाररदराचा अिाज िशणनवला आह.

दताररदरयतािता दर २०११-१२

दताररदरयरषता पभोग खिथ पयता

दताररदरय गणोतर

गतामीण शहर गतामीण शहर कणर.९७२/- परनत मनहनार.३२/- परनत निवसपरनत वयकती

र.१४०७/- परनत मनहनार.४७/- परनत निवसपरनत वयकती

३०.९ २६.४ २९.५

ता कर. ८.१ सतरो : भारत सरकार, ननयोजन आयोग अहवाल (जन २०१४)

रताजयनिहताय दताररदरयतािी ट कवतारी

रताजय दताररदरयतािता दर२०११-१२ ट वतारी

रताजय दताररदरयतािता दर२०११-१२ ट वतारी

आ परिश ९.२० करळ ७.१आसाम ३१.९ मधयपरिश ३१.७नबहार ३३.७ महाराषटर १७.४

ततीसगड ३९.९ ओनडसा ३२.६गजरात १६.६ पजाब .३हररयारा ११.२ राजसान १४.७

नहमाचल परिश .१ तानमळनाड ११.३जमम आनर कामीर १०.४ उततरपरिश २९.४

ारखड ३६.९ उततराखड ११.३कनाणटक २०.९ पचचम बगाल १९.९

ता कर.८.२ सतरो : आनणक पाहरी अहवाल २०१७-१

शोधता पता :

वरील मानहतीचया आधार नतसर चत णक (Q३) व िहाव शतमक ( १०) काढा व तयानसार राजयाची नाव नलहा.

दताररदरयतािी कतारण : भारतातील िाररदराची कारर खालीलपरमार आहत.

१ लोकसखयिता नवस ोट : जलिगतीन वाढराऱया लोकसखयचया मानान गरजा भागवणयासाठी असराऱया साधनसपततीच वाटप असमान आह, तयामळ मखय गरजा परण न ालयान िाररदराचा नवसतार ाला आह.

२ आनरथक वद धीिता मद वग : शती व औदोनगक कषतरातील मि गतीन होरारी वि धी आनर राषटटरीय उतपनन व िरडोई उतपननातील वि धी िर ससगत नाही. बऱयाच राजयात सरासरी राषटटरीय उतपननापकषा िरडोई उतपनन कमी आह. यामळ िाररदर ननमाणर होऊन लोकाचया राहरीमानाचा िजाण खालावलला आह.

३ बरोजगतारी व अधथ बरोजगतारी : गामीर व शहरी भागातील िाररदराच परमार वाढणयाच कारर बरोजगारी व अधण बरोजगारी आह.

४ आनरथक नवषमता : मोठया परमारातील आनणक नवरमतमळ िाररदराची वयापती वाढली आह. उिा. उतपनन, मालमतता, उपभोगखचण, कजणसनवधा, शतजनमनीच वाटप इतयािीमधय नवरमता.

५ पतायताभ सनवधतािी दलथभता : करयशकतीचया अभावामळ ऊजाण, वाहतक, सिशवहन, आरोगय व नशकषर इतयािी पायाभत सनवधा वापरता यत नाहीत. तयामळ िररदी अजन िररदी होत आहत.

६ िलिवता : चलनवाढ महरज साततयान जीवनावयक वसतचया नकमतीत होरारी वाढ होय. उिा. खाद पिाण. अननधानयाची वाढती मागरी आनर कमी परवठयामळ नकमतीत परचड वाढ होत. तयामळ करय शकती कमी होऊन गरीब आरखी गरीब होतात. अनन सकटामळ लोकामधय उपासमार, कपोरर इतयािीत वाढ ाली आह.

७ परतादनशक असलि : परािनशक असतलन ह िाररदराच एक कारर आह. ओररसा, मधयपरिश, नबहार, ततीसगड, ारखड, नसककीम, अ राचल परिश व आसाम ही राजय आनणक नवकासामधय मागासलली असन तयाच िाररदराच गरोततर जासत आह.

८ दताररदरयताि द टिकर : ही सकलपना परा. रगनर नकसण यानी माडली आह. अनक भारतीय िाररदराचया िषटचकरात

54

महतालता मताही हव :

दताररदरय

तािता अ

भताव

भकल

िताही

ितागल आरो य

सव जताथ

जबताबदतार पभोग

गहसरकषता

पता यताखतालील जीवि

जनमिीवरील जीवि

नलग समभताव

शताी आनण नयताय

ययतासताठी भतागीदतारी

शता व शहर

आनण

सपरषण

कमी अ

समताि

ता

ितागलयता रोजगतार सधी

आनण आ

नरथक नवकतास

िवनि

नमथी

व प

तायताभ

सन

वधता

दजदतार नशकषण

नप यतायो य पताणीअनसव ता

शता वनवकतासताि

यय

सयकत राषटटर ‘ससटनबल डवहलपमट गोलस’ चा अहवाल सपटबर २०१५ रोजी आतरराषटटरीय समिायान सवीकारला असन तयात परणपर सामानजक, आनणक व पयाणवररनवरयक परररामाचा समावश कला आह.

मधय वचवक करार करन िाररदराच सवरप व पररराम परणपर सपवर याचा समावश कला आह. तयामधय १७ असन १६९ धयय २०३० पयित सपानित करर अस आह. ना आकार िणयात भारताची एक मखय भनमका आह. सयकत राषटटरसघाचया दषटीन भारताला आिराच सान असलयामळ २०३० या वराणपयित िाररदर ननमणलनासाठी शावत नवकासाच धयय कनटबि ध मानल गल आह.

दताररदरय निमथलिताि सतामतानय पताय : िाररदर ननमणलनासाठी धोररामधय खालील उपाय कल आहत.

१ लोकसखयवर नियतरण : कटब कलयार कायणकरम व लोकसखयच धोरर यामळ वळोवळी लोकसखया वाढीवर ननयतरर ठवल आह.

२ शी : शतीसाठी लागरारी आिान नवकत घणयासाठी शतकऱयाना सवसत िरात करी सनवधा परनवलया जातात. सरकारन शतकऱयाना चसर उतपनन नमळाव महरन काही नपकासाठी नकमान आधारभत नकमती जाहीर कलया आहत.

अडकल असन परररामी राषटटरीय उतपननात घट, िरडोई उतपनन कमी, कमी उपभोग, कमी भाडवल नननमणती, कमी बचत, कमी उतपािन व रोजगारीत घट ाली आह. आकती कर. .२ ही िाररदराच िषटचकर सपष करत.

कमी राषटरीय उतपनन

कमी रोजगार

कमी गतवरककमी भाडवल

नननमणती

कमी िरडोई उतपनन

कमी उतपािन कमी बचत

आकी ८.२ दताररदरयताि दषिकर

९ इर टक :• नसनगणक आपततीची पनरावतती• जात, धमण, वरण व नलगभिभाव• परशासकीय अकायणकषमता व षटाचार• सावणजननक नवतरर पिधतीतील अडळ

महतालता मताही हव :दताररदरयताि पररणताम• िशाची आनणक परगती िाररदरामळ लाबरीवर पडत.• राषटटरीय उतपनन व िरडोई उतपनन कमी होत.• राहरीमान खालावलल असत.• बचत, गतवरक व भाडवल नननमणती कमी होत.• आनणक शकती ती होत व सधीची असमानता ननमाणर होत.• शीमत व गरीब वगाणता मतभि होतात.• िाररदरामळ समाज व राषटटरनवरोधी कारवाया यामधय वाढ होत.• कलयारकारी कायणकरमावरील अनिान वाढीमळ सरकारी खचाणत वाढ ालयान साधनसपततीच असमान वाटप ाल आह.• िाररदरामळ आनणक हालाखीत व कषटपरि जीवन जगाव लागत.• िाररदरामळ पयाणवरराचा ऱहास होतो.

55

३ गतामीण कताम : गामीर भागातील रसतयाची बाधरी, लघ जलनसचन सनवधा नननमणती, गामीर नवदतीकरर इतयािी कामाि वार गररबाना रोजगार उपलबध करन निलला आह.

४ गतामीण ोगीकरण : गामीर भागात रोजगार परनवणयासाठी लघउदोग व कटीर उदोगाना परोतसाहन निल आह.

५ नकमताि वि : १९४ मधय नकमान वतन कायिा समत ाला. तयाअतगणत मजराना नयायय मोबिला िणयाची तरति

करणयात आली आनर तयात वळोवळी बिल करणयात आल.

६ सतावथजनिक नवरण वयवसरता : सावणजननक नवतरर वयवसि वार गररबाना सवलतीचया िरान नशधा वाटप कदाि वार अननधानय नवतरर व अननसरकषा उपलबध

ाली आह. तयामळ गरीब कटबामधय अननधानयाची ननचचती ाली आह.

७ बकताि रता टटरीयीकरण : आनणक अतभाणव करणयाचया हतन गरीब लोकाना कमी वयाजिरात पतसनवधा उपलबध करन िणयासाठी १९६९ व १९ ० साली बकाच राषटटरीयीकरर करणयात आल.

८ परगनशील कर धोरण : उतपनन नवषामता कमी करणयासाठी परगनतशील कर पि धत अमलात आली.

९ नशकषण : परानमक नशकषर ह सगळाना मोफत व सकतीच कल आह. नवदारयािची पटनोिरी वाढनवणयासाठी शाळमधय पयजल, सवचतागह सनवधा, मलीसाठी मोफत नशकषर, माधयानह भोजन योजना ह कायणकरम सर कल आहत.

१० सवस गहनिमताथण योजिता : गामीर व नागरी भागातील गररबासाठी पनवणसन कायणकरम व सवसत िरात घर िणयाची सनवधा परनवली आह.

११ आरो यता यता सनवधता : गररबाना सवलतीचया िरात वदकीय सनवधा परनवणयासाठी परानमक आरोगय कद, सरकारी िवाखान याची सापना करणयात आली आह.

१२ क शलय नवकतास आनण सवयरोजगतार : भारतात रोजगार नननमणतीसाठी कौशलय नवकास हा महततवाचा दनषटकोन मानला जातो. यासाठी कौशलयावर आधाररत

परनशकषराची सधी उपलबध करन िर आवयक आह. या सधीमळ लोक उदोजकता नकवा सवयरोजगारासाठी परोतसाहीत होतील.

ह करि ब ता : अननसरकषचया खातरीसाठी महाराषटटर सरकारन तीन रगाच रशनकाडण सर कल आह. अननपरवठा व गाहक सरकषर नवभाग, महाराषटर सरकार याचयानसार उतपनन पातळीवर आधाररत रशनकाडणचा रग ओळखा. पता र कशरी नपवळ

ह करि ब ता : खाली निललया मि दाचया आधार िाररदर ननमणलन कायणकरमासोबत जोडा लावा. अनन सरकषा, रोजगार व सवयरोजगार, नशकषर, आरोगय, सवचता, आनणक समावशन, गहननमाणरl रोजगार हमी योजनाl सवरणजयती गाम सवरोजगार योजनाl जन धन योजनाl सवच भारत अनभयानl सवण नशकषा अनभयानl अतयोिय अनन योजनाl महातमा गाधी राषटटरीय गामीर रोजगार हमी योजनाl परधानमतरी आवास योजनाl राषटटरीय आरोगय नमशन

महतालता मताही आह कता? १७ कटोबर हा जागनतक िाररदर ननमणलन निवस मानला जातो.

िाररदरामळ आनणक नवकासात अडळा ननमाणर होतो.

िाररदर ननमणलनासाठी सरकारन सर कललया कायणकरमावर वळोवळी िखरख करर गरजच असत. तयातील तरटी व परगती कमी करराऱया घटकावर परररामकारक परभावी अमलबजावरी करायला हवी

.

56

पर. १. नवधताि आनण क पर ि : १ नवधताि ‘अ’ : करी उतपािनातील वाढीबरोबर िाररदराचया

पातळीत घट होत. क नवधताि ‘ब’ : हवामानाचया चसतीत मोठया परमारावर चढ-

उतार ालयामळ करी उतपननात घट ाली आह.पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान ह

‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’ ह

नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

२ नवधताि ‘अ’ : शहरी िाररदर मखयतव गामीर लोकामधय सलातरराचया परभावावर पररराम कररार आह.

क नवधताि ‘ब’ : गामीर लोक ह गामीर भागातील पायाभत सनवधा, पयाणयी नोकऱयाची कमतरता यामळ सलातररत ाल.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान ह

‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’ ह

नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

३ नवधताि ‘अ’ : जगातील सवण िशामधय सापकष िाररदर आढळन यत.

नवधताि क ‘ब’ : सापकष िाररदर मोजणयासाठी तलना करणयासाठी उतपनन पातळीतील फरक हा फकत एकमव ननकर आह.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान ह

‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’ ह

नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

४ नवधताि ‘अ’ : िाररदरात पशाचया कमतरतबरोबरच कायणकषमतचीही कमतरता आढळन यत.

नवधताि क ‘ब’ भकच समाधान न होर, आरोगय सवची कमतरता, राजकीय सवात य नाकारर याच रपातर िाररदरामधय होत.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान ह

‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’ ह

नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

५ नवधताि ‘अ’ : अननसरकषा, गररबाना पतपरवठा सनवधा, सामानजक सरनकषततची हमी िर.

सवता यताय

नवधताि क ‘ब’ : परशासकीय वयवसतील गळती िाररदय कायम राखत.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, पर तकक नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन ‘ब’ नवधान ह

‘अ’ नवधानाच बरोबर सपषटीकरर आह. ४) िोनही नवधान (‘अ’ आनर ‘ब’) सतय असन नवधान ‘ब’ ह

नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

पर. २. गटता ि बसणतारता टक ळखता : १) रशनकाडाणच रग - पाढर, नहरव, कशरी, नपवळ २) जासत िाररदर गरोततर - ततीसगड, ारखड, नबहार, करळ ३) उषमाक - २४००, १ ००, २१००, २२५०

पर.३. यो य तयता अरथशतासतरीय सकलपिता सिवता : १) समाजातील काही नवनशषट लोकाना सधी नाकारर.... २) िाररदराचया सकलपनत भौनतक आनर अभौनतक पररमार समानवषट

कल जातात. ३) लोकाचया राहरीमानाचया सापकष िजाणचया आधारावर िाररदराचा

अभयास कला जातो.... ४) िाररदराच परणतः ननमणलन करता यत नाही. ५) सामानजकदषटा सवीकारलया जाराऱया पातळीवर मलभत मानवी

गरजा परण करणयासाठी आवयक खचाणची गरज भासत.

पर.४. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता : १) बबनची मलगी अतयलप आहारातन नमळराऱया कमी उषमाकामळ

अशकत ाली व नतला गरालयात िाखल कल. २) धनाजीराव मोठ जनमनिार आहत परत तयाच वानरणक उतपनन

उदोजक रावबहािरापकषा कमी आह. ३) उनमणचया कटबाची अवसा एवढी हालाखीची आह की तयाना

अनन, वसतर, ननवारासारखया गरजा ही भागवता यत नाहीत. ४) सजयचया कटबाला नपवळा नशधावाटप पनतरकदार धानय

नमळत. ५) राजयामधय काही भागात भकबळी होतात, तर काही भागात

अननाची नासाडी होत अस नविारक नचतर आह.

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम नकवता असहम आहता कताय? सकतारण सप ट करता. १) लोकसखया ननयतरर िाररदर िर करणयाचा एकमव उपाय आह. २) सापकष िाररदर जगात सवणतर आढळत. ३) परािनशक असतलन ह िाररदराच एकमव कारर आह.

पर. ६. खतालील पर ितािी सनवसर तर नलहता. १) भारतातील िाररदराची कारर सपषट करा. २) भारतातील िाररदर ननमणलनाच सामानय उपाय सपषट करा.

57

१९९१ यता आनरथक धोरणतािी वनश :

१ ोनगक परवतािता धोरणता नशनरलता : कोरताही उदोग सर करणयासाठी औदोनगक परवाना धोररात नशनलता करणयात आली. नवीन आनणक धोररानसार तयावळचया सामानजक सरनकषततचया दषटीन महततवाच असलल १ उदोग वगळता इतर उदोगाना परवानामकत करणयात आल होत. सधया मातर चार उदोगाना परवाना सकतीचा करणयात आला आह. त उदोग खालीलपरमार

१) सवण परकारची सरकषर साधन २) औदोनगक सफोटक ३) धोकािायक रसायन, औरध नननमणती उदोग ४) तबाख व तबाखजनय पिाण

२ म दतारी व निबनध वयतापतार नियतरण कताय ताि ताटि : मकतिार व ननबिनधत वयापार

ननयतरर कायदाअतगणत मोठया उदोगाची सापना, नवसतार, नवलीनीकरर इतयािीसाठी कद सरकारची समती घर सकतीच होत. तयामळ उदोगाचा वि धीिर मिावला होता. आता हा कायिा रि ि ालयान उदोगाची वाढ होणयास मित ाली आह.

३ ल ोगतािता परोतसताहि : सरकारन लघ उदोगाना उतपािन, रोजगार व ननयाणत कषतरात उचि वदीिर वाढनवणयासाठी परोतसाहन निल. या उदोगातील गतवरक मयाणिा एक कोटी पयापासन पाच कोटी रपयापयित वाढनवणयात आली.

४ नवदशी गवणक लता परोतसताहि : १९९१ चया औदोनगक धोररात उचि पराधानयकरम असराऱया उदोगामधय अनधक गतवरक व नवीन ततरजान परापत होणयासाठी नविशी परतयकष गतवरकीला ( ) मानयता िणयात आली. परारभी नविशी परतयकष गतवरकीची मयाणिा ५१ टककयापयित होती. ही मयाणिा नतर ७४ टककयापयित तर बऱयाच उदोगासाठी ती १०० टककयापयित वाढनवणयात आली.

परसताविता :

भारतीय अणवयवसा आनणक सकटातन जात होती. नविशी चलनाचा साठा जन १९९१ मधय कमी

ाला. तयातन िोन आठवडापयितच आयात करर शकय होत. गसट १९९१ मधय चलनवाढ १६.७ पयित पोहोचली होती.

सरकषर वयवसवर होरारा खचण, अनिान, कजाणवरच वयाज इतयािीमळ सरकारचा खचण महसलापकषा जासत होता. समाजवािी वयवसच समाजावर होरार सकारातमक पररराम कमी होत गल. या पावणभमीवर नवीन बिल आरर गरजच होत. महरन भारत सरकारन १९९१ मधय नवीन आनणक धोरर सवीकारल.

१९ ५ मधय सर ाललया आनणक बिल सवीकारणयाचया परनकरयत १९९१ मधय चालना नमळाली. नवीन औदोनगक धोरर जाहीर करन तयामधय अामलाग बिल सचनवल गल. या नवीन धोररामळ भारतीय अणवयवसा नोकरशाहीच अनावयक ननयतरर आनर च ष शासकीय परनकरयापासन मकत ाली. नवीन औदोनगक धोररानसार शासन ननयतरकाचया आनर ननयामकाचया भनमकत न राहता सनवधा परनवरार, समनवय साधरार, परररा िरार आनर पयणवकषकाची भनमका पार पाडरार होत.

१९९१ यता आनरथक धोरणतािी मखय द नद :

१) भारतीय अणवयवसच जागनतकीकरर करर.

२) चलनवाढीचा िर कमी करर.

३) आतरराषटटरीय वयवहारतोल सधारर.

४) उचि आनणक वि धीिर परापत करर.

५) नविशी चलनाचया साठयात परशी वाढ करर.

६) नवततीय तट कमी करन आनणक सयण परापत करर.

७) कोरतयाही ननबिधानशवाय वसतचा मकत परवाह होणयाचया दषीन आतरराषटरीय वयापार सबध परसानपत करर.

) खाजगी कषतराचया सहभागात वाढ करर.

परकरण - ९ : भतारताि १९९१ पतासिि आनरथक धोरण

58

५ सतावथजनिक कषतरतािी मयताथनद भनमकता : उि निषटाचया पतथीसाठी सावणजननक कषतराचया धोररात अनक बिल करणयात आल आहत

अ) अनक कषतरातील राजय सरकारची मकतिारी सपषटात आरर

ब) सावणजननक कषतराची कायणकषमता वि धीगत करर. क) सावणजननक कषतरातील आजारी उदोगातील भाडवल

काढन घर नवीन आनणक धोररात खाजगीकरराला परोतसाहन

िणयासाठी सावणजननक धोररातील उदोगाची सखया स वातीला सतरा वरन आठवर आरणयात आली होती ती आता तीनवर आरली आह. २०१४ पासन रलव व अरऊजाण या िोन उदोगाना सावणजननक कषतरात राखीव ठवणयात आल आह.

६ वयतापतारताि दतारीकरण : आयात-ननयाणत धोररानसार आयात व ननयाणत परवानासाठी असलली ननयतरर नशनल करणयात आली. जवळजवळ सवण भाडवली वसत, कचिा माल, मधयम वसत व इतर घटकाची मकतपर आयात करणयाची परवानगी िणयात आली. नवशर आनणक कषतर ( ) ननयाणतीला परोतसाहन िणयासाठी शासनान सापन कल. तयाचपरमार करीमालाचया ननयाणतीस परोतसाहन िणयासाठी करी ननयाणत कषतर ( ) ही सकलपना आरली.

७ नवमता कषतरताील सधतारणता : नवमा कषतरात सरकारची मकतिारी होती. नवीन धोररानसार सधाररा करणयासाठी १९९९ मधय नवमा ननयतरर व नवकास परानधकरर कायिा ( R ) मजर करणयात आला. या कायदानवय खाजगी कषतरातील बहसखय कपनयाना नवमा वयवसाय सर करणयाची परवाना िणयात आला. यामळ नवमा कषतरातील शासनाची मकतिारी सपषटात आली.

८ नवतीय कषतरताील सधतारणता : स वातीला फकत सावणजननक व सहकारी बकाना नवततीय कषतरात वयवसाय करणयाची परवानगी होती. आता मातर नवीन आनणक धोररानसार खाजगी व नविशी बकाना नवततीय कषतरात वयवसाय करणयाची परवानगी िणयात आली आह.

शोधता पता खाजगी बका व नविशी बका याची परतयकी पाच नाव शोधा.

िवीि आनरथक धोरणताि टक :

जागनतकीकररखाजगीकररउिारीकरर

नवीन आनणक धोरर (NEP)

अ दतारीकरण :

आकी ९.१ दतारीकरणअरथ : अणशासतरात उिारीकरर या शबिाचा अण आनणक सवात य नकवा आनणक ननरणय घणयाच सवात य होय. उतपािक, उपभोकत, उतपािनाच घटक व मालक तयाचया सवनहतासाठी मकतपर ननरणय घऊ शकतात. अणशासतरज

डम नसम यानी तयाचया ‘राषटटराची सपती’ ( ) या पसतकात अस सानगतल की, आनणक

उिारीकरर ह एक उततम आनणक धोरर असन त आनणक वि धी व लोककलयारासाठी परोतसाहन िरार आह. बाजारयतररा आनर मकत सपधयचया कायणपररालीतील परनतबध कमी करन आनणक नवकासाला चालना िरार धोरर महरज आनणक उिारीकरर होय.

दतारीकरणतासताठीि पताय :

१ वयताजदरताील लवनिकता : उिारीकरराचया धोररातगणत वयापारी बकाना बाजारातील मागरी व परवठयानसार वयाजिर ननचचतीबाबत सवात य िणयात आल.

59

२ ोगतािता नवसतार कर यताि सवता य : उिारीकरराचया काळात उदोगाना तयाचया उतपािन कषमतत नवनवधता आरर, उतपािनाचा खचण कमी करर याबाबत मकतपर ननरणय घणयाच सवात य िणयात आल. यापवथी उतपािन कषमतचया मयाणिा ननचचत करणयाबाबत सरकारकडन ननरणय घतला जात होता. उदोगाकडन या मयाणिनसार उतपािन कल जात होत. सधया मातर उदोगाना बाजाराचया आवयकतनसार उतपािनाचया मयाणिा ननचचत करणयाच सवात य परापत ाल आह.

३ म दतारी व निबनध वयतापतार कताय ताि ताटि : जया कपनयाची मालमतता १०० कोटी

व तयापकषा जासत होती तयाना R १९६९ चया कायदानसार उदोग ससा महटल जात होत या उदोग ससावर गतवरकी सबधीच अनक ननबिध होत. आता या ससाना गतवरकीच ननरणय घणयाबाबत सवात य आह.

४ नवदशी नवनिमय नियतरण कताय ता सधतारणता : नविशी नवननमय ननयतरर कायदा वजी ( R ) नविशी नवननमय वयवसापन कायिा ( ) लाग

ाला. परनकय चलन नवननमयावरील ननयतरर कमी ालयान आतरराषटटरीय वयापाराला परोतसाहन नमळाल.

५ पतायताभ सनवधता खली करण : िशी-नविशी गतवरकिार आता रलव, रसत व वीज परकलपातील पायाभत सनवधामधय गतवरक कर शकतात.

६ नवदशी तरजताितालता परोतसताहि : उिारीकररामळ पराधानयकरम असराऱया उदोगात नविशी ततरजानाला परवानगी िणयात आली. तयामळ उतपािन खचण कमी करणयात व उदोगाची सपधाणतमकता वाढणयास मित ाली.

७ भतारीय परनभ ी नियमि मडळतािी सरतापिता : सबीची सापना १२ एनपरल १९९२ रोजी करणयात आली. गतवरकिाराच नहत व सरनकषतता जपणयासाठी परनतभती बाजाराचा नवकास करणयासाठी तसच परनतभती बाजार ननयनतरत करणयासाठी ह पाऊल उचलणयात आल.

ब खताजगीकरण :

अरथ : खाजगीकरर महरज मालकी हकक बिलन नकवा मालकी हकक न बिलता खाजगी वयवसापन व ननयतरराला मानयता िर होय. सोपया शबिात खाजगीकरर ही अशी

परनकरया आह की जी, आनणक नकरयामधील सावणजननक कषतराचा सहभाग घटवन खाजगी कषतराचया सहभागात वाढ घडवन आरत.घडवन आरत.

आकी ९.२ : खताजगीकरणखताजगीकरणतासताठीि पताय :

१ निगवणक : यामधय सावणजननक कषतराच भागभाडवल खाजगी कषतराला नवकल जात. उिा. मा ती उदोगातील ननगितवरक, हॉटलस, , इतयािी.

२ अनारकषर धोरण : १९५६ चया औदोनगक धोररामधय १७ उदोग आरनकषत ठवणयात आल. नवीन आनणक धोररान हा आकडा वरन तो हळहळ तीनवर आनर आता तीनवरन िोन वर आला. सधयाचया पररनसतीत फकत िोन उदोग, रलव वाहतक व अरऊजाण सावणजननक कषतराकड आरनकषत आहत.

३ ोनगक व नवतीय पिरथििता मडळतािी सरतापिता : नवीन आनणक धोररान औदोनगक व

नवततीय पनरणचना मडळाची सापना करन आजारी सावणजननक उदोगाबाबत ननरणय घणयाच ठरनवल. १९९६ चया शवटी १ आजारी सावणजननक उदोग, औदोनगक व नवततीय पनरणचना मडळाकड सोपनवणयात आल.

४ रता टटरीय ि िीकरण मडळतािी निनमथ ी : जवहा तोटात चालरार सावणजननक उदोग बि कल जातात तवहा तयात काम कररार कामगार बकार होतात. ही समसया सोडनवणयासाठी राषटटरीय नतनीकरर मडळाची नननमणती ाली. ह मडळ रोजगारातन काढणयात आललया कामगाराना व सवचा ननवतती घराऱयाना भरपाई ित.

60

शोधता पता : महारतन व नमनीरतन िजाण असललया कपनयाची नाव शोधन काढा.

क जतागनक करण :

आकी ९.३ जतागनक करणअरथ : नवीन आनणक धोरराच अनतम धयय जागनतकीकररच होय. अनधक काटकोरपर सागायच ाल तर उिारीकरर आनर खाजगीकररामळ अशत अणवयवसचया जागनतकीकरराला चालना नमळाली आह. जागनतकीकरर महरज जागनतक अणवयवसची नननमणतीच होय. वचवक अणवयवसा ही अशी सीमारनहत अणवयवसा असत की जरो नफा, वसत व सवा, भाडवल, शम आनर ततरजानाचा परवाह मकतपर िशाचया सीमापार जात असतो.

ोडकयात अस महरता यईल की, जागनतकीकरर महरज िशाचया अणवयवसला जागनतक अणवयवसशी एकरप करर होय. यामधय मकत वयापार आनर गतवरकीवरील सवण बधन काढन टाकली जातात.

जतागनक रणतासताठीि पताय : १ सखयतातमक नियतरणताि ताटि : आयात व

ननयाणतीवरील सवण सखयातमक ननयतरराच उचिाटन करणयात आल. परशलक िरात घट करणयात आली. औदोनगक वसतवर लावणयात यरारा आयात िर कमी करणयात आला.

२ नवदशी भताडवलतालता परोतसताहि : सरकारन आनणक कषतर परकीय गतवरकीसाठी खल कल तयामळ नवनवध कषतरात परकीय गतवरक सर ाली. भारतीय

५ िवरतितािता दजताथ : १९९७-९ मधय ९ सावणजननक

कषतर उदोगाना ननवडन तयाना ‘नवरतनाचा’ िजाण

िणयात आला. या नवरतनाना परण नवततीय व

वयवसापनाची सवायततता िणयात आली. नवरतन

खालीलपरमार आहत.

१) इनडयन ईल कॉप रशन

२) ईल अड नचरल गस कॉप रशन

३) नहिसान पटटरोनलयम कॉप रशन नलनमटड

४) भारत पटटरोनलयम कॉप रशन नलनमटड

५) इनडयन पटटरोकनमकल नलनमटड

६) नविश सचार ननगम नलनमटड

७) भारत हवी इलकटटरीकल नलनमटड

) सटील ॉररटी फ इनडया नलनमटड

९) नशनल मणल पॉवर कॉप रशन

सद चसतीत सावणजननक कषतरातील उदोग ( )

नमनीरतन आनर महारतनमधय वगथीकत कल गल आह.

• नमिीरति कपिी : भारत सरकारन २००२ मधय नमनीरतन

कपनीची सकलपना उियास आरली. नमनीरतन कपनीची

िोन भागात वगणवारी करणयात आली.

नमनीरतन शरी-१ गलया तीन वराणत या शरीतील

सावणजनीक कषतरातील कपनयानी साततयान नफा नमळनवला

पानहज, तसच तयाचया तीन वराणचया शवटचया आनणक

वराणत करपवण नफा ` ३० कोटी नकवा तयापकषा जासत

असावा.

नमनीरतन शरी-२ सावणजननक कषतरातील कपनयाना

नमनीरतन शरी िोन अस महरतात. या शरीत कपनयानी

मागील तीन वराित साततयान नफा नमळनवलला असला

पानहज, नशवाय तयाचा सकारातमक दनषटकोन असला

पानहज.

• महतारति कपिी : सावणजननक कषतरातील उदोगाचा नवसतार

वहावा, जागनतक पातळीवर तयाचा सहभाग वाढावा तसच

बहराषटटरीय कपनया महरन तयाना िजाण नमळावा या उि िशान

२००९ मधय महारतन कपनीची सकलपना उियास आली.

61

अणवयवसा जागनतकीकररास खली ाली आह.

३ पयतािी पररवथिशीलता : पयाचा नवननमय िर लवचीक करणयात आला. सवण चाल खातयावरील वयवहाराबाबत पया परणत पररवतणनशील करणयात आला.

४ नवदशी कपनयतािता सहभताग : भारतीय कपनयाना नविशी कपनयासमवत सहभागाची परवानगी िणयात आली. उिा. मा ती स की, नहरो होडा, टाटा कोरस ह लोह व सटीलमधय िनकषर आन कत वयवहार करतात.

५ दी थकतालीि वयतापतार धोरण : िीघणकालीन आतरराषटटरीय वयापारासाठी आतरराषटरीय धोररात बिल करणयात आला. या धोरराची मखय वनशषट

१) उिारीकरराच धोरर २) आतरराषटटरीय वयापारावरच ननबिधात घट. ३) नविशी सहभागाला परोतसाहन

६ नियताथीलता परोतसताहि : नवीन ननयाणत धोररानसार ननयाणतिाराना नवनवध उततजन िणयात आली. ननयाणतीला परोतसाहन िणयासाठी नवशर आनणक कषतराची ( ) नननमणती करणयात आली.

जरता आठवयता :१) उदोगाच सामानजक उततरिानयतव ( R) महरज काय२) तयाचा समाजाला कसा उपयोग होतो

१९९१ यता आनरथक धोरणतािी मलयमतापि :यश : १ मतानही तरजतािताील करताी : जागनतकीकररामळ

मानहती व ततरजान कषतरात कराती ाली आह. भारताचया सल िशातगणत उतपािनात तयाच योगिान आह. भारतीय सॉ टवअर अनभयतयाना अमररकची सयकत ससान, यनायटड नकगडम, ानस इतयािी िशात मागरी वाढली आह.

२ नवतीय सनवधताम य सधतारणता : खाजगी व नविशी बकामळ नवततीय कषतर ह अनतशय वयावसानयक व सपधाणतमक बनल आह. करनडट काडण, ई-बक ग इतयािी सवा अतयत जलिपर गाहकासाठी उपलबध ाला आहत.

३ शकषनणक दजताथ सधतारणता : जागनतकीकररामळ भारतीय नवदारयािना नविशी उचि नशकषरासाठी परोतसाहन नमळाल असन तयासाठी लागरार शकषनरक कजण, नशषयवतती व गरजचया सवा उपलबध ालया आहत.

४ नियताथी वता : भारतातील ननयाणतीत लकषरीय वाढ ाली आह. भारत फकत पारपररक वसतची ननयाणत

करत नसन यतरसामगी, रसायन, सगरक इतयािी सि धा ननयाणत करतो. तयामळ आपलया आतरराषटटरीय वयवहारतोलात सधाररा ाली आह.

५ पीक पद धीील नवनवधता : भारतीय शतकरी पवथी फकत मखय अननधानय व नगिी नपकाची लागवड करत होत. परत जागनतकीकररामळ नपकाची रचना पारपररक वसतपासन अपारपररक वसतमधय बिलली आह. त आता फळाच व फलाच उतपािन, औरधी वनसपती इतयािीची िखील लागवड करतात.

६ दनमथळ यता समसयवर मता : आयातीचया उिारीकररामळ वसत व कचचया मालाची िनमणळतची समसया सटली आह. यामळ चलनवाढीची समसया सोडनवणयास मित ाली आह.

अपयश :

१ सवयपणथिता अभताव : जो िश जागनतकीकरराचया परनकरयत आह तयाला अननाचया उतपािनामधय सवयपरणतचा अभाव आढळतो कारर तो िश अशा वसतच उतपािन करतो जयाची जागनतक पातळीवर मागरी असन त फायिशीर आहत.

२ दशता गथ बताजतारतािता द पररणताम : उिारीकरर व जागनतकीकररामळ िशानतगणत बाजारावर िषपररराम

ाला आह. आयात कललया वसतची उपलबधता जासत आह. आयातीचया उिारमतवािी धोररामळ आयात कललया वसत िशात उतपािन ाललया वसतपकषा कमी नकमतीचया असतात. तयामळ तयाना परचड मागरी असत.

३ गरीब श क यतावर पररणताम : जागनतकीकरराच फायि शीमत शतकरी अनभवत आहत. त ननयाणतयोगय नपकाची लागवड करतात, परत गरीब

Pmë`m

62

शतकऱयाची िखल घतली जात नाही. तयामळ तयाना जमीन नवकणयासाठी िबाव आरला जातो नकवा त आतमहतया करणयास परवतत होतात. तसच कजणबाजारीपरा व िाररदराला सामोर जातात.

४ निकोप सपधिता अभताव : भारतीय उदोजक बहराषटटरीय कपनयाशी सपधाण कर शकत नाहीत. याचाच पररराम ह उदोग आजारी पडतात, बि कल जातात नकवा नवकणयासाठी िबाव आरला जातो.

५ कलयताणकतारी न टकोिताकड दलथकष : न याचया हतमळ आरोगय, सपकक साधन, नशकषर याकररता परचड परमारात नवनवध शलकात वाढ ाली आह. तयामळ कलयारकारी दनषटकोन माग पडला आह.

६ बरोजगतारी : बहराषटटरीय कपनयाशी सपधाण कर शकत नसलयान बरच भारतीय उदोग बि पडल आहत महरन मोठया परमारात कामगाराना कामावरन कमी कलयामळ बरोजगारी, िाररदर व नवरमता यामधय वाढ होत आह.

सवता यताय

पर. १. यो य पयताथय निवडता : १) सवात यानतर भारतान ......... सवीकार कला. अ) समाजवािाचा ब) भाडवलशाहीचा क) नमश/सनमश अणवयवसचा ड) सामयवािाचा

२) नवीन आनणक धोररान नविशी ततरजानाला ..._mÝ`Vm [Xbr.

अ) कटीरोदोग ब) लघउदोग क) सकम एजनसी ड) उचि पराधानय उदोग

३) सदाचसतीत सावणजननक कषतरासाठी आरनकषत उदोगाची सखया ......... इतकी ाली आह.

अ) ३ ब) ५ क) ७ ड) २

पर. २. नवधताि आनण क पर ि :

१ नवधताि ‘अ’ : उिारीकररातगणत उदोगाच परवाना नवतरर करर ही एक महततवाची पायरी आह.

क ‘ब’ : अनावयक ननयतरर आनर परनतबधामळ १९९१ पवथी आनणक नसरता होती.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, परत नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, परत नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह आनर नवधान

‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर आह. ४) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह अानर नवधान

‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

२ नवधताि ‘अ’ : १९९०-९१ चया िरमयान भारताला परकीय गगाजळीचा (चलन) ती तटवडा होतो.

क ‘ब’ : आयात कोटा आनर आयात शलक यामळ आयातीमधय वाढ ाली.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, परत नवधान ‘ब’ असतय आह.

२) नवधान ‘अ’ असतय आह, परत नवधान ‘ब’ सतय आह.

३) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह आनर नवधान ‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर आह.

४) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह अानर नवधान ‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

३ नवधताि ‘अ’ : उिारीकररानतर िशातगणत वसतची नवकरी वाढली.

क ‘ब’ : उिारमतवािी धोररामळ परकीय वसतचया मागरीत वाढ होऊन आयात वाढली.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, परत नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, परत नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह आनर नवधान

‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर आह. ४) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह अानर नवधान

‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

४ नवधताि ‘अ’ : जागनतकीकररामळ िश अननधानय उतपािनामधय सवयपरणता परापत कर शकला नाही.

क ‘ब’ : जागनतकीकररामळ मानहती व ततरजान कषतरात कराती ाली आह.

पयताथय : १) नवधान ‘अ’ सतय आह, परत नवधान ‘ब’ असतय आह. २) नवधान ‘अ’ असतय आह, परत नवधान ‘ब’ सतय आह. ३) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह आनर नवधान

‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर आह. ४) नवधान ‘अ’ आनर ‘ब’ िोनही सतय आह अानर नवधान

‘ब’ ह नवधान ‘अ’ च योगय सपषटीकरर नाही.

63

पर.३. गटता ि बसणतारता टक ळखता : १) नवीन आनणक धोरर - उिारीकरर,खाजगीकरर, नवमदीकरर, जागनतकीकरर

२) उदोगाना अननवायण परवाना असरार उदोग- मािक पय, ननयाणत वसत, नसगारट स, औदोनगक सफोटक

३) नवरतनाचा िजाण असलल धोरर- , , ,

४) उिारीकरराच उपाय- R , R , ,

पर. ४. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता : १) भारतात आता अनक परकारचया आनर कपनयाचया मोटारी

सहज उपलबध होऊ लागलया आहत.

२) भारतातील काही सावणजननक कषतरातील उदोगाच भागभाडवल खाजगी कषतरास नवकणयात आल आह.

३) भारतातील उदोग कषतरात परकीय गतवरकीस आता मोठया परमारावर परोतसाहन निल आह.

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम नकवता असहम आहता कताय?सकतारण सप ट करता : १) उिारीकररामळ आतरराषटटरीय वयापाराला चालना नमळाली.

२) सरकारन खाजगी उदोगाना सावणजननक कषतरात मकत परवश निला.

३) नवमा कषतरात सरकारची मकतिारी आह.

४) राषटटरीय नतनीकरर मडळाची ( R ) नननमणती िाररदर हटनवणयासाठी करणयात आली.

५) इनडयन ईल कॉप रशन ( ) उदोग नवरतनापकी एक सावणजननक उदोग आह.

पर. ६. खतालील पर ितािी सनवसर तर नलहता :

१) नवीन आनणक धोरराची वनशषट सागा.

२) जागनतकीकररासाठी कललया उपाययोजना सपषट करा.

पर. ७. खतालील परर द कताळजीपवथक वतािि पर ितािी तर ता. िगधवयवसायावर आधाररत भारतीय आइसकरीम उदोग हा अनतशय जलिगतीन वाढरारा उदोग आह. भारतातील आइसकरीमचा िरडोई उपभोग/वापर इतर िशाचया तलनत कमी आह. भारतात िरडोई उपभोग ४०० नमली आह तर अमररकचया सयकत ससानात २२००० नमली आनर चीनमधय ३००० नमली आह. भारतातील आइसकरीमचा िरडोई उपभोग कमी असणयाच कारर भारतीय बनावटीच नमठाईच पिाण आहत. भारतात शभरपकषा जासत परकारचया नमठाई तयार होतात. परिशात मातर आइसकरीम आनर पसटटरीज अस िोनच पिाण वापरतात. जागनतकीकरराचया आजचया यगात, लोकाच मतपररवतणन साततयान होत आह. भारतात आता अनक परिशी आइसकरीम बनवराऱया उदोगानी पाय रोवल आहत. तयानी अनक िकान ाटली असन वगवगळा परकारचया व सवािाचया आइसकरीमसमळ यवावगण आकनरणत होत आह. यानशवाय परभावी नवतरर वयवसायसि धा आह. शीतगहाचया साखळीतील पायाभत सनवधामधय ालली वाढ, भारतीयाचया नकरयाशील नमळकतीत ालली वाढ आनर भारतीयाचया राहरीमानात जीवनमानात ालल बिल यामळ आइसकरीम उदोगाला चागल भनवषय लाभल आह. तानप, आइसकरीमवरील कर जासता आहत. आइसकरीमवर समार १ वसत सवाकर आह, तर बटर, नचजसारखया इतर िगध पिाािवर कवळ १२ वसत सवाकर लागतो. आइसकरीम उदोगान २०१६-१७ या आनणक वराणत १.५ अबज अमररकी डॉलर एवढा महसली वयवसाय कला आह. या वयवसायातन परतयकष व अपरतयकष कमणचाऱयाची सखया पधरा लाख आह. िगध व िगधपरनकरया उदोगापकी आइसकरीम उदोग हा सवाित मोठा कमणचारी सखया असलला उदोग आह. १) भारतात आइसकरीमचा िरडोई उपभोग कमी असणयाच कारर

कोरत २) जागनतकीकरराचा भारतीय आइसकरीम उदोगावरील

पररराम सागा ३) भारतातील आइसकरीम उदोगाचया वाढीस पोरक घटक

कोरत त शोधा. ४) भारतातील आइसकरीम उदोगावर लािललया वसतसवा

कराच पररराम तमचया शबिात माडा.

64

परसताविता : ननयोजन आयोगाची सापना १९५० मधय भारत सरकार न कली. पतपरधान ह ननयोजन आयोगाच पिनसद अधयकष असतात. ननयोजन आयोगामधय बक ग, नवतत, उदोग या नवनवध कषतरातील तजज असतात. आनणक ननयोजनाची रपररा तयार करणयाच उततरिानयतव ह ननयोजन आयोगाच असत.

मतानही गोळता करता :

१) मबई योजना २) जनता योजना

३) गाधी योजना

आनरथक नियोजितािता अरथ आनण वयताखयता : उपलबध साधनसपततीचा वापर करन ननयोनजत यतररि वार ननधाणररत उचदिषट परण करणयाचा एक कालबि ध कायणकरम महरज आनणक ननयोजन हाय.

ड . ि. डी. नडनकनसि : ‘‘अानणक ननयोजन महरज सपरण अणवयवसची तपशीलवार पाहरी करन तया आधारावर कोरतया वसतच, नकती परमारात आनर कस उतपािन करायच, नकती परमारात कवहा आनर कठ उतपािन करायच आनर तयाच नवतरर कशा परकार करायच याबाबत महतवाच ननरणय मधयवतथी सततन जारीवपवणक घर होय’’.

ीमी बताबथरता वटि : ‘‘सावणजननक सततन आनणक अगकरमाची जारीवपवणक आनर हतपरःससर कलली ननवड महरज आनणक ननयोजन होय’’.

आनरथक नियोजितािी वनश : आनणक ननयोजनाची खालील वनशषट आहत

१ म यव नियोजि सतता : परतयक िशात कदीय ननयोजन आयोग असतो व त आनणक ननयोजन करतात. भारतामधय याला ननयोजन आयोग महरतात. ननयोजन आयोगाला योजना तयार करणयाचा परण अनधकार होता. ननयोजन आयोगाची पनणरचना करन २०१५ साली ननती आयोगाची सापना करणयात आली.

२ पताहणी : नसनगणक व मानवी साधनसपतती याची उपलबधता व उपयकतता नवचारात घऊन सपरण अणवयवसची पाहरी कली जात.

३ द नदष : आनणक ननयोजन ह पवणननधाणररत व ननचचत अशा उि निषावर आधाररत असत ज वासतववािी व लवचीक असतात.

४ परताधतानयकरम आनण ल य : आनणक नवकासाला गती िणयासाठी आनणक ननयोजनात परतयक कषतराचया महततवानसार पराधानयकरम ठरनवला जातो. लकय ठरवन उचदिषट परापतीसाठी ठोस पावल उचलली जातात.

५ ससताधितािी जळवताजळव : ननयोजन करणयासाठी लागरारी नवनवध आवयक ससाधन उिा. कर आकारर, घरगती बचत, तटीचा अणभररा, बा साहायय, सावणजननक कजण याची जळवाजळव आवयक आह.

६ योजिता कतालतावधी : ननयोजनाचा कालावधी गरजनसार वगवगळा अस शकतो. भारतासारखया अनक िशामधय ननयोजनाचा काळ पाच वरय इतका असतो.

७ मलयमतापि : ननयोजनातील उचदिषट आनर परानमकता यातील होरार बिल समानवषट करणयासाठी मधयावधी पररकषर गरजच असत. तयासाठी ठरानवक कालावधीनतर योजनाच मलयमापन कल जात.

८ स ितालणतारी परनकरयता : आनणक ननयोजन ही एक साततयपरण परनकरया आह. या परनकरयि वार िशाचया आनणक नवकासाच उचदिष गाठल जात.

९ समनवय : कदापरमार राजयामधयही ननयोजन कल जात. तयाचयामधय समनवय साधणयाच काम कल जात.

१० लवनिकता : मधयवतथी ननयोजन परानधकरर आनणक ननयोजन करताना लवनचकतचा दषीकोन समोर ठवन आवयकतनसार अणवयवसतील नवनवध कषतरात समनवय साधत. तयानसार अमलबजावरीतही लवनचकता साधत.

परकरण - १० : भतारताील आनरथक नियोजि

आनरथक नियोजितािी वनश

१) मधयवतथी ननयोजन अनधकार२) पाहरी ३) उचदिषट ४) पराधानयकरम व लकय ५) ससाधनाची जळवाजळव ६) योजना कालावधी ७) मलयमापन

) सतत चालरारी परनकरया९) समनवय१०) लवनचकता

65

महतालता मताही हव :कता षकषपता पिवतानषथक योजिता

नियोजि कतालतावधी मखय /वयहरििता अपनकष ल य सता यप पनहली पचवानरणक योजना १९५१-१९५६ करी कषतराचा नवकास २.१ ३.६िसरी पचवानरणक योजना १९५६-१९६१ अवजड उदोगाचा नवकास ४.५ ४.१नतसरी पचवानरणक योजना १९६१-१९६६ उदोग व करी कषतर िोनहीचा नवकास ५.६ २.७वानरणक ननयोजन १९६६-१९६९ - - -चौी पचवानरणक योजना १९६९-१९७४ सयाणसह आनणक नवकास ५.७ ३.३पाचवी पचवानरणक योजना १९७४-१९७९ िाररदराच ननमणलन ४.४ ४.साखळी योजना १९७ -१९ ० - - -सहावी पचवानरणक योजना १९ ०-१९ ५ जीवनमानाची गरवतता सधारर ५.२ ५.७सातवी पचवानरणक योजना १९ ५-१९९० समाजकलयार आनर िाररदर ननमणलन ५.० ६.०स ीचा कालावधी १९९०-१९९२ - - -आठवी पचवानरणक योजना १९९२-१९९७ अणवयवसला गती िर ५.६ ६.नववी पचवानरणक योजना १९९७-२००२ सामानजक नयाय व समानतसह आनणक

वदी परापत करर७.० ५.६

िहावी पचवानरणक योजना २००२-२००७ िाररदर कमी करर .२ ७.अकरावी पचवानरणक योजना २००७-२०१२ जलि व सवणसमावशक वदी .१ ७.९बारावी पचवानरणक योजना २०१२-२०१७ जलि व शावत सवणसमावशक वदी .० -

तता कर.१०.१ सतरो पचवानरणक योजनाच अहवाल, ननयोजन मडळ, भारत सरकार

ह करि पहता : वरील तकतयातील साधयपतथीचया आकडवारीवरन सहाव िशमक व नवव िशमक काढा.

बतारतावी पिवतानषथक योजिता २०१२-१७ बारावया पचवानरणक योजनचा कालावधी २०१२-१७ असन ‘जलि व शावत वदीवर’ लकय कनदत कल आह. सरकारी खचाणतन भारतातील शती, नशकषर, आरोगय आनर सामानजक कलयार याचया नवकासाला परोतसाहन िर ह या योजनच अपनकषत उचदिषट आह. तसच उतपािन कषतराचया नवकासातन रोजगार नननमणती करर हही अपनकषत आह.

बतारतावयता पिवतानषथक योजििी मखय ष : १ आनरथक व ी :

• वासतनवक सल िशातगणत उतपािन वदीचा िर पयित परापत करर.

• शतीचा वदी िर ४.० पयित परापत करर.• औदोनगक व उतपािन वदीचा िर १० पयित परापत

करर.• परतयक राजयाचा सरासरी वदी िर हा अकरावया पचवानरणक

योजनपकषा बारावया पचवानरणक योजनमधय वाढनवर.

२ दताररदरय व रोजगतार :• िाररदराच िरडोई गरोततर १० पयित टककयानी कमी

करर.• शती कषतरावयनतररकत ५ कोटी नवीन रोजगाराचया सधी

उपलबध करर.

३ नशकषण :• योजनचया अखरपयित नकमान सात वराणपयित शाळत

राहणयाचा कालावधी वाढनवर.• कौशलयानधचषठत उचि नशकषराचया सधी ननमाणर करर

66

ननती आयोगाची सापना ह नावीनयपरण पाऊल आह. यामाग सघटन व नवकदीकरराची तततव अनधक मजबत करर तसच आनणक वि धी व नवकासाचा वग वाढनवर अशी उचदिषट आहत. ननती आयोगाचा ठराव १ जानवारी २०१५ साली मजर ाला, पर परतयकषात तयाची अमलबजावरी बारावी पचवानरणक योजना परण

ालयानतर सर ाली.

नरक टक कताय :

ननती आयोग हा भारत सरकारच धोरर राबनवरारा परमख

नवचारगट आह. तयाकररता राषटरीय नवकासासाठी िरदषी ठवन

तयामधय राजयाना उतसाहान सहभागी होणयाकररता तो भाग

पाडतो. तो सघराजयाना सहकायाणसाठी काम करर, सरचनातमक

आधार िऊन व धोररासाठी राजयाना सतत मागणिशणन करतो.

महतालता मताही आह कता?

नरक टकिता अरथ

नक टक हा एखादा ससन नवशरतः शासनान

एकनतरत आरललया तजजाचा असा समह आह की जो

नवनवध समसयावर चचाण करन तया समसया नवनवध मागािनी

सोडनवणयाचा परयतन करतो.

नरक टकि मखय आधतार सभ :

१) भारताचा दषी िसत वज (

.)

२) बारावया पचवानरणक योजनच मलयमापन िसत वज

३) ‘पररवतणनशील भारत’ (टटरानसफॉनमिग इनडया) या नवरयावर

ननती आयोगामाफकत वयाखयान आयोनजत करर.

४) शतकऱयाच िपपट उतपनन

५) फलशती अिाजपतरक आनर उतपािन फलशती आराखडा

६) जागनतक उदोजकाची नशखर परररि २०१७

७) मागासललया नजल ाची ननवड करन तयाना सकषम

करणयासाठी कायणकरम राबनवर.

• योजनचया अखरीस शाळतील पटनोिरीतील नलगभि व सामानजक अतर कमी करर.

४ आरो य :

• परजनन िर २.१ पयित कमी करर.

• ०-३ वयोगटातील बालकाच कपोरराच परमार योजनचया अखरीस राषटरीय कौटनबक आरोगय पाहरीचया ( ) - नतसऱया सतराचया अधयाणपयित कमी करर.

शोधता पता :

चया वगवगळया पातळाची मानहती सकनलत करा.

५ पतायताभ सनवधता :

• पायाभत सनवधामधय गतवरकीत सल िशातगणत उतपािनाचया (जीडीपी) ९ पयित वाढ घडवन आरर.

• सवण खडी पककया रसतयानी जोडर.

• गामीर िरधवनीची व िरिशणनची घनता ७० पयित वाढवर.

६ पयताथवरण व शता वता :

• बारावया पचवानरणक योजनचया काळात िरवरथी १० लाख हकटर इतक वनराई कषतर वाढनवर.

७ सवता परनवण :

• योजनचया अखरीस ९० भारतीयाना बनकग सवा परनवर. बक खातयाची जोडरी ‘आधाराशी’ करर.

• अनिान व सरकारकडन नमळराऱया लाभाची रककम लाभधारकाचया खातयात ट जमा करर.

क निी आयोग िशिल इनसटी शि र टटरतानस रनमग इनडयता : बारावी पचवानरणक योजनचा कालावधी ३१ माचण २०१७ रोजी सपला. पढील कायणपतणतसाठी या योजनस ४ कटोबर २०१७ अशी सहा मनहनयाची मितवाढ िणयात आली. या िरमयान ननयोजन आयोगा वजी ननती आयोगाची नननमणती करणयात आली.

67

निी आयोगतािी रििता : १ जानवारी २०१५ ला ठराव करन ननती आयागाची अमलबजावरी १६ फ वारी २०१५ पासन ाली. ननती आयोगाची रचना खालीलपरमार आह.

निी आयोगताि सदसय १ शतासक य पररषद : यात सवण राजयाच मखयमतरी व

कदशानसत परिशाच राजयपाल. २ परतादनशक पररषद : यात सभावय उिभवराऱया नवनशष

घटना व नवनशष महतवाच नवरय याचया ननराकररासाठी राजय नकवा परिशाचा समावश असलली परररि.

३ नवशष आमनतर : यामधय नवनशष नवरयाच जान असरार तजज व वयावसानयक याची ननवड पतपरधान करतात.

४ ससरतातमक सरििता : पतपरधानाचया वयनतररकत खालील सिसय तयात सामावलल असतात.

l अ यकष : भारताच पतपरधान

l पता यकष : पतपरधानाकडन ननयकती

परण वळ सिसय - ५

अधण वळ सिसय - २

l पदनसद ध सदसय : पतपरधानानी ननयकत कलल मनतरमडळातील जासतीत जासत चार सिसय

l मखय कतायथकतारी अनधकतारी : पतपरधानानी एका ठरानवक कालावधीसाठी ननयकत कलला भारत सरकारचया सनचव पिावरील मखय कायणकारी अनधकारी

l सनिवतालय : आवयकतनसार ननयकती

ह करि पहता :

ननती आयोगाची सधयाची रचना सागा व खालील रकानयात सिसयाची नाव नलहा.

निी आयोग

अ यकष पता यकष सदसय

निी आयोगतािी कताय :

१ रताषटरीय सवथसमतावशक नवषयपनतरकता : राजयाचया सनकरय सहभागान राषटरीय नवकासपराधानय आनर धोरराचा

सामानजक दचषकोन नवकनसत करर. पतपरधान व मखयम याना राषटरीय नवरयपनतरकची रचना परनवली गलयामळ योजनची अमलबजावरी करर सोईच होईल.

२ निी आयोग हता रताजयतािता सवता ितागलता नमतर : नवनवध समसयाचा सामना करणयासाठी तसच राजयाचया तलनातमक फायदासाठी राजयाना सहकायण करर, मनतरमडळातील नवनवध खाती आनर तयाचयाकड असललया नवनवध कलपना राबनवणयासाठी उपयकत स ा िर आनर तयाची कायणकषमता वाढनवर. यासाठी ननती आयोग हा कदातील राजयाचा सवाणत चागला नमतर आह.

३ नवकनदर नियोजि : ननयोजन कायणकरमाची पनरणचना करर तयानसार गामीर सतरापासन कदसतरापयित तयाची अमलबजावरी करर.

४ जतािताि ितावीनय कदर : राजयकारभारादार एक सशोधनकताण तसच सशोधनाच परसारक आनर सशासननवरयक सव ततम कती तयार करर. ससाधन कद ज ओळख व नवलरर करत व तयाची परनतकती सलभ करर.

५ दखरख आनण मलयमतापि : धोरराचया अमलबजावरीवर िखरख करर व तयाचया परररामाच काटकोर- पाठपरावयाननशी मलयमापन करर. सवण वयापक कायणकरम मलयाकनाि वार साधय करर. गरज असललया गोषीमधय ि सती करन तयातील िोर ओळखर आनर कालखड ठरवन धोरर अनधक कायणकषम करणयासाठी परोतसाहन िर.

६ सहकतारतातमक आनण सपधताथतमक स टि : परानमक सतरावर सहकारी सघटन कायाणचनवत करर, राजयाचा सनकरय सहभाग वाढवन राषटरीय धोरर तयार करर. पतपरधान व राजयाच मखयमतरी याचया सयकत अनधकारात सखयातमक व गरातमक उि निषाची कालबि ध अमलबजावरी व पतणता करर.

७ इर कताय :

lआतर स ागार

lनववाि ननराकरर

lततरजान अदावतीकरर

68

नियोजि आयोग व निी आयोग यताील लिता :

नियोजि आयोग निी आयोग

१) ननयोजन मडळाची सापना १५ माचण १९५० मधय ाली होती. १) ननती आयोगाची सापना १ जानवारी २०१५ मधय ाली.

२) ननयोजन आयोग मतरालय व राजय सरकारला ननधी परनवत अस.

२) ननती आयोग नक टक आह. ननधीचा परवठा नवतत मतरालयामाफकत कला जातो.

३) राजयाची भनमका राषटरीय नवकास परररि परती ( ) मयाणनित ठवन, ननयोजन बठकादार सवाि करर.

३) राजय सरकारची भनमका ननयोजन मडळापकषा जासत महतवाची असर अपनकषत आह.

४) सनचव नकवा सिसय नहमीचया परनकरयदार ननयकत होतात. ४) मखय कायणकारी अनधकारी याची ननयकती पतपरधान करतात.

५) ननयोजन आयोगाकड अधणवळ काम करराऱया सिसयाची तरति नवहती.

५) ननती आयोगाकड िोन अधणवळ सिसय गरजनसार काम करतात.

६) ननयोजन आयोगाकड असलला अधयकष, सनचव सिसय व परण वळ काम कररार सिसय होत.

६) ननती आयोगात अधयकष, उपाधयकष, परण वळ सिसय, अधणवळ सिसय, सनचव पिाच कायणकारी अनधकारी व मखय कायणकारी अनधकारी याचा समावश आह.

७) ननयोजन आयोग राजयासाठी धोरर लाग करर आनर परकलपाना मजरी िऊन ननधी वाटपाच काम करत अस.

७) ननती आयोग हा कवळ नवचार नवननमय कररारा गट असन तयास धोरर बननवणयाचा अनधकार नाही.

पर.१. यो य पयताथय निवडता : १ आनरथक नियोजिता यता बताबी खतालील बताबी बरोबर

आह. अ) ननयोजन आयोगाची सापना १९५० मधय करणयात

आली. ब) पतपरधान ह ननयोजन आयोगाच पि नसि ध अधयकष

असतात. क) आनणक ननयोजन हा एक कालबि ध कायणकरम आह. ड) आनणक ननयोजन ही सतत चालरारी परनकरया आह.पयताथय : १) अ आनर ब २) अ, ब, क आनर ड ३) अ आनर क ४) यापकी नाही.

२ खतालील पयताथयतामधि िक िता पयताथय ळखता. अ) पनहलया पचवानरणक योजनच करी कषतराचा नवकास करर

ह उनििषट होत. ब) सातवया पचवानरणक योजनत समाजकलयार आनर

िाररदरा ननमणलन यावर भर निला होता. क) बारावया पचवानरणक योजनन जलि सवणसमावशक

वि धीवर भर निला आह.

ड) नतसऱया पचवानरणक योजनचा भर करी आनर औदोनगक नवकास यावर होता.

पयताथय : १) फकत अ २) अ, ब आनर ड ३) फकत क ४) ब आनर ड ३ यो य जताडीिता पयताथय निवडता. ‘अ’ ‘ब’ १) आनणक ननयोजन अ) पतपरधानाकडन ननवड २) बारावी पचवानरणक योजना ब) भारत सरकारच धोरर राबनवरारा नवचार गट ३) ननती आयोग क) जलि व शावत वि धी ४) ननती आयोग उपाधयकष ड) कालबि ध कायणकरम

पयताथय : अ) १-क, २-अ, ३-ड, ४-ब ब) १-ड, २-ब, ३-अ, ४-क क) १-ड, २-क, ३-ब, ४-अ ड) १-ब, २-ड, ३-क, ४-अ

४ खतालीलपक यो य पयताथय निवडता.

नवधताि ‘१’ : ननती अयोगाचा ठराव हा भारतीय अणवयवसतील बिलती गनतशीलता िाखनवतो.

सवता यताय

69

पर. ४. खतालील पर ितािी तर नलहता :

१) आनणक ननयोजनाची वनशषट सपषट करा.

२) बारावया पचवानरणक योजनची मखय उनििषट सपषट करा.

३) ननती आयोगाची रचना सपषट करा.

४) ननती आयोगाची कायय सपषट करा.

५) ननयोजन आयोग आनर ननती आयोग यातील फरक सपषट करा.

पर. ५. खतालील नवधतािताशी सहम/असहम आहता कताय सकतारण सप ट करता : १) आनणक ननयोजन आयोगाची कायय आता ननती आयोगाकड

आहत. २) बारावया पचवानरणक योजनत जलि व शावत वि धी परापत

ाली. ३) ननती आयोगाचया अधयकषपिी िशाच अणमतरी असतात.

पर. ६. नदललयता मतानही यता आधतार खतालील पर ितािी तर नलहता : भारतात कदीय अ णमतरी िरवरथीचया फ वारी मनहनयात कदीय अणसकलप लोकसभत सािर करतात. फ वारीनतर यराऱया एनपरल त माचण या कालावधीत नकती महसल गोळा होईल व िशाला वरणभरात नकती खचण करावा लागल. याचा अिाज या अ णसकलपात माडला जातो. करपररालीतील बिल यात सचनवल जातात. सरकषर, नशकषर, सशोधन व नवकास आिीबाबत तरति यात कली जात. अ णसकलपाची तारीख एक मनहना अलीकड आरत १ फ वारी कली आह, जरकरन आनणक वराणचया स वातीलाच ननधी उपलबध होईल. १) भारतीय अणसकलप कोठ सािर कला जातो २) कोरतया गोषीचा अिाज अणसकलपात माडला जातो ३) अणसकलपाची तारीख १ फ वारी का कली आह ४) अणसकलपाची सकलपना सपष करा.

नवधताि ‘२’ : आनणक, सामानजक, तानतरक बिलाचा नवचार करन मागासललया नजल ाना सकषम करणयासाठी ही ससा नवनवध कायणकरमाची अमलबजावरी करत व तयातन आनणक बिल घडवन आरत.

पयताथय : १) नवधान ‘१’ सतय आह.

२) नवधान ‘२’ सतय आह.

३) नवधान ‘१’ चा पररराम नवधान ‘२’ आह.

४) नवधान ‘१’ आनर ‘२’ याचा परसपरसबध नाही.

पर. २. अरथशतासतरीय पताररभतानषक सजता सिवता :

१) सावणजननक सततन आनणक पराधानयकरमाची जारीवपवणक आनर सहतक कलली ननवड.

२) अशा तजज वयकतीचा समह, की जो शासनाि वार एकनतरत कलला असतो व जो नवनवध समसयाचा नवचार करन तया समसया नवनवध मागाणन सोडनवणयासाठी परयतन करतो.

पर. ३. खतालील दताहरणता यता आधतार सकलपिता ळखि ी सप ट करता : १) सायलीची आई घरचा नहशब लावणयासाठी वही ठवत व

तयातन सवण खचाणच ननयोजन करत.

२) रमाबा चया घरगती गसच अनिान ट तयाचया खातयात जमा होत.

३) वगाणतील समसया सोडनवणयासाठी नशकषक नवदारयािचा गट तयार करतात, हा गट समसयावर चचाण करन उपाय सचवता.

70

•अकतातमक पताक ट : पशाची िवारघवार आपर इलकटटरॉननक माधयमातन कर शकतो. ही एक सॉ टवअरवर आधाररत पि धत आह. पशाची िवारघवार करणयासाठी इटरनटचया माधयमातन लपटॉप, समाटण फोन वापरन पशाच हसतातरर करर सोप जात. तयामळ बक खातधारकाच खात अकातमक पानकटाला ( ) जोडलो जात.

•अितारकषण : नवीन आनणक सधारराचा एक भाग महरन खाजगीकरर धोरराचया अतगणत सवीकारणयात आललया महततवाचया धोररापकी ह एक धोरर होय. अनारकषर महरज खाजगी कषतरासाठी उदोग खल करर, ज कवळ शासकीय कषतरासाठी आरनकषत होत.

• आन य सवता/आदरतान य : परररिसाठी यरार परनतननधी नकवा अनधकारी, पाहर, गाहक याच मनोरजन व आिरानतरय करराऱया वयवसायाला आनतरय सवा महरतात.

• आयता-नियताथ धोरण : नविशी वयापार महाननिशालयान (

) भारतातील वसतचया आयात व ननयाणत सबनधत गोषटीसाठी सापन कलला मागणिशणनाचा व सचनाचा सच महरजच आयात-ननयाणत धोरर ( ) होय.

• नवशष आनरथक कषतर : याचा सिभण अशा कषतराशी आह, नज गतवरकीला व नवकासाला परोतसाहन िणयासाठी नवशर आनणक सवलती निलया जातात. िशातील इतर भागापकषा या भागात कमी करात सवलत निली जात.

• ल.पी.जी. गताहक : एल.पी.जी. गाहक ह सवयपाकाचया हतसाठी एल.पी.जी. नसलडरच अनतम वापरकतय असतात.

• कर िकवि नमळवलल तप : अननतक मागाणन व चकीची मानहती िऊन कर न भरता असलल उतपनन.

•कषी पयथटि : गामीर भागात नकवा शतात पयणटकाना सहलीची नकवा सट टी घालवणयाची सधी उपलबध करन िणयाचा वयवसाय महरज करी पयणटन होय. करी पयणटन ही सकलपना पयाणवरर पयणटनाचा ट नवसतार आह, जी पयणटकाना करी जीवनाचा अनभव घणयासाठी परोतसानहत करत.

•करयश ीिी समतािता : ही खरिी शकती समानता

पाररभानरत करत. एखािी सवा नकवा वसत खरिी करणयासाठी िशातगणत बाजाराच वापरलल चलन व तयाच सवा व वसत खरिीसाठी परकीय बाजारात वापरलल चलन याचयामधील समानता िशणवर महरजच करयशकतीची समानता होय.

•अ पयथटि/खता पयथटि : एखादा नवनशष परािनशक नवभागातील परानमक आनर िययम खाद उतपािकाना भटी िऊन खाद महोतसव, उपहारगह आनर नवनशष खाद उतपािनाचया गरधमाणचा अनभव घर महरजच अनन पयणटन होय.

• दताररदरय गणोतर : एकर लोकसखयचया िाररदरररखाली असललया लोकाच परमार महरज िाररदर गरोततर होय.

अरथशतासतरीय सजताि पररनशष

71

• गतामीण कजथबताजतारीपणता : गामीर भागातील लोकाचा उतपािन खचण व उपभोग खचाणसाठी आवयक असललया गरजा परण करणयासाठी कजाणची परतफड करणयाची असमणता आनर इतर सामानजक बाधीलकी यामळ एका नपढीपासन िसऱया नपढीकड हसतातररत कलल कजण व तयामळ यरारा कजणबाजारीपरा महरजच गामीर कजणबाजारीपरा होय.

• गतामीण पयथटि वहीलज टरी म : गामीर भागातील जीवन, कला, ससकती आनर वारसा याच िशणन घडनवरारी सहल महरजच गामीर पयणटन होय.

•जतागनक ोजकता : ह एक अस गरवनशषट आह, जयामधय जागनतक उदोजक आपल जान व सपकाणचया बहराषटरीय आनर सनमश ससकतीमधील सधी ओळखतात आनर नवीन मलय नननमणतीत रपातर करणयासाठी पढाकार घतात.

• जतागनक दताररदरय : जगातील काही भागामधय अतयत िाररदर आढळन यत. जागनतक बक ही जागनतक मानहतीचा मखय सोत आह. कटोबर २०१५ मधय जागनतक िाररदर ररा १.९० यापरमार परनत वयकती परनत निवस यापरमार अदयावत कली गली.

•लसीकरणताि सतावथनतरकरण : या लसीकरर कायणकरमातगणत टी.बी., पोनलओ, गोवर, रबला अशा वगवगळा आजारावर लहान मल, नवजात नशश व गभणवती नसतरयासाठी लसीकरर कल जात.

• रल सपती : एखादा मालमततची नवकरी करर सोप असल नकवा तया मालमततच रपातर रोख रकमत तयाच मळ मलय कमी न होता करता यत असल, तर तयाला तरल सपतती अस महरतात.

• रट लताभ हसतारण योजिता : ही योजना सामानजक सरकषचा एक उपाय आह, जयामधय लाभाथीचया बक खातयात सरकारन निलल अणसाहायय हसतातररत होत व यामळ नवतरर यतररतील गळती काढन टाकणयाचा उि िश सफल होतो व नवततीय समावशन वाढत.

•निगवणक : ही एक परनकरया आह, जयामधय सरकारचा सावणजननक कषतरातील नहससा सरकार काढन घत जरकरन वयवसापनाला सवात य नमळत आनर खाजगी वयवसायाचा समावश होतो.

• प सताधि : पत साधन ही नवनशषट वयकतीस पस िणयासाठी नकवा कजाणची परतफड करणयाच वचन िणयासाठी अस शकतात. सामानयपर वापरात असलली पत साधन महरज धनािश, नवननमय करारपतर, अनत काढपतरक ( ) इतयािी.

•परक य िलि नियमि कतायदता १९७३ : हा कायिा परिशी चलन, तारर पतर, आयात-ननयाणतीची चलन आनर नविशी गतवरकिाराचया अमयाणनित मालमततच अनधगहर करराऱया काही िवारघवारीचया भरणयावर ननयतरर ठवतो.

•पयताथवरणीय अरथशतासतर : ही अणशासतराची उपशाखा आह जी पयाणवररातील साधनाच वाटप अनधक कायणकषमतन होणयासाठी मखय परवाहातील सकमलकषी व समगलकषी अणशासतराची मलय व साधन याचा उपयोग करत.

• नपकतािी नवनवधता : निललया जागी नवनवध परकारचया नपकाच उतपनन कलयान उतपािनाचा नवसतार होतो नशवाय जोखीम कमी होत. भारतात नपकाचया नवनवधतमळ अस निसन आल आह, की पारपररकरीतया वाढरारी कमी उतपािनाची नपक जासत उतपािनात बिलली आहत.

72

• परगनशील कर सरििता : परगनतशील कर सरचना महरज जया परमारात कटबाच व वयकतीच वयचकतगत उतपनन वाढत तयाच परमारात कर वाढतो.

• परतादनशक असमोल : परािनशक असमतोल महरज वगवगळा परािनशक नवभागामधय िरडोई उतपनन, साकषरता िर, नशकषर, आरोगय सवा, औदोनगकरर, पायाभत सनवधा इतयािीमधय असलला असमतोल होय.

• बकताि रता टटरीकरण : ही एक अशी परनकरया आह, जयात शासन खाजगी बकची मालकी व ननयतरर आपलया हातात घत.

• बताल मतयदर/नशश मतयदर : एका वराणत एकर लोकसखयतील तया तया भौगोनलक नवभागात १००० नजवत अभणक जनमामाग असलल बाल मतयच परमार महरज बाल मतयिर होय.

• भ नक कलयताण : अनन, वसतर, ननवारा व जगणयास लागराऱया नकमान सनवधा परतयकाकड असर.

• महता मण : करी पयणटनाची जानहरात करणयासाठी व तयाचया नवकासासाठी महाराषटटर पयणटन नवकास महामडळान ही योजना आखली आह.

•मनहलता सकषमीकरण : ही एक अशी परनकरया आह, जयाि वार मनहला सशकत होतात व आपलया आयषयावर ननयतरर नमळवतात तसच डावपच नकवा वयहरचनातमक ननवड करणयाची कषमता आतमसात करतात.

•मलतासताठीि सवताथनधक मटता परताधतानय : ाचा अण पालक पतरजनमाला अनधक पराधानय ितात असा आह.

• रता टटरीय आपती वयवसरतापि परतानधकरण : ही राषटटरीय पातळीवरील जोखीम सवीकाररारी व ससाधन

वयवसापन कररारी एक यतररा आह. मानवतचया दचषकोनातन आपततीचया काळात आपततीच सावट व पररराम कमी करन मित कररारी व नकसान भरपाई िरारी आह.

•पयतािी परीवथिशीलता/नवनिमय दर : पयाला तवहा रपातरकषम महरता यईल जवहा तयाचा नवननमय मकतपर िसर चलन नकवा सोनयासोबत होईल. हा एक लवचीक नवननमय िर पररालीचा भाग आह. नज नवननमय परराली िर हा परणपर मागरी आनर परवठा ाचया परसपर परनकरयवर अवलबन आह.

• दरडो तप : िशातील एखादा राजयाच सरासरी िरडोई उतपनन याि वार ननधाणररत कल जात.

•नवतीय तरजताि : कायणकरम सामगी ( ) व आधननक ततरजान वापरन नवततीय सवाचा परवठा करर हा या वयवसायाचा हत आह.

•नवदशी परतयकष ग वणक : यामधय एका िशातन िसऱया िशात गतवरक करताना कायण सानपत करर नकवा मतण मालमतता नमळवर यासारख घटक समानवषट असतात. नविशी परतयकष गतवरक ह कवळ मालकीच हसतातर नसन भाडवलासाठी लागराऱया परक घटकाच महरजच ततरजान व सघटनातमक कौशलय याच हसतातरर आह.

• नवदशी नवनिमय वयवसरतापि कतायदता १९९९ : या कायदाची अमलबजावरी पवथीचया

R चया बिलयात करणयात आली होती जी भारतातील परकीय चलन बाजाराचया सवयवसला नवकासासाठी आनर िखभालीसाठी परोतसानहत करत.

• नवमदरीकरण : नार, नोटा नकवा मौलयवान धातचा कायिशीर नननविा महरन वापर रि ि करर होय.

73

• शता व आनरथक वद धी : याचा अण असा की वाढीचा िर जो नवशरतः भनवषयात पढचया नपढीसाठी कोरतीही आनणक समसया ननमाणर कलयानशवाय यतो.

• शकषनणक सवतायतता : नवदारयािचा परवश, शकषनरक आशय, गरवततची हमी, पिवी कायणकरमाचा पररचय, नशकषराच माधयम यासारखया नवनवध नवरयावर ननरणय घणयाची शकषनरक ससाची कषमता महरज शकषनरक सवायततता होय.

• ससरतातमक नवतपरवठता/ससरतातमक नवत : ह पतससच सोत आहत जयामधय वयावसानयक बकावयनतररकत इतर नवततीय ससा समानवषट असताना या ससा बचत कररार आनर गतवरकिार यामधील मधयस महरन कायण करतात. उिा.सावणजननक नवततीय ससा ( ) नबगर बनकग नवततीय कपनया.

• समतावशक वद धी : समावशक वि धी ही अशी सकलपना आह, की जयात समाजात साधनसामगीच समान वाटप होऊन सवािना समान सधी उपलबध करन निली जात.

• सहकतारी स टि : सहकारी सघटन ही एक अशी सकलपना आह, नज राषटटर, राजय आनर साननक शासन लोकाची जबाबिारी घत व िशाचया समसया सोडवणयासाठी व चागल कायण करणयासाठी ती सामनहकपर काम करत.

•सतागरमतालता कतायथकरम : िशातील बिराचया नवकासाला चालना नमळणयासाठी भारत सरकारन पढाकार घऊन हा कायणकरम आखला आह.

चा महरजच आयात-ननयाणतीचा रसि खचण कमी करर आनर कमीत कमी पायाभत गतवरक करन िशातगणत वयापारास चालना िर हा या कायणकरमाचा दचषकोन आह.

• सतावथजनिक नवरण वयवसरता : भारत सरकारचया अननसरकषा वयवसचा हा महततवाचा घटक आह. यामधय रशनीगचया िकानाचया माधयमातन जीवनावयक वसत वाजवी िरात उपलबध करन निलया जातात.

• सीमता शकरी : जो शतकरी मालक महरन, भाडकर महरन नकवा नहससिार महरन एक हकटर शतकी जनमनीवर शती करतो तयास नकरकोळ शतकरी अस महरतात.

• स म नवतपरवठता : सामानयतः नवकसनशील राषटटरातील जयाना परपरागत बनकग सवाचा वापर करता यत नाही अस गरीब लोक आनर नवीन उदोजक याना पतपरवठा कररारी ही एक कती आह.

•सरल रताजयतागथ तपतादि : राजयाचया भौगोनलक सीमाररत एका वराणचया कालावधीत उतपानित कललया सवण अनतम वसत व सवाच मलय महरजच सल राजयातगणत उतपािन होय.

74

• R परौढ साकषरता अनभयान

• अतयोिय अनन योजना

• R R करी ननयाणत कषतर

• R R R R करी उतपािन व नवपरन सनमती

• R िाररदर ररचया वर

• R R वानरणक औदोनगक पहारी

• R िाररदर ररचया खाली

• R R

R R भारत पटटरोनलयम महामड, मयाणनित

• RR R

R R औदोनगक व नवततीय पनरणचना मडळ

• R R

भारत अवजड नवदत, मयाणनित

• R मखय कायणकारी अनधकारी

• RR R

R सामानजक उततरिानयतव

• R R - R

नजलहा मधयवतथी सहकारी बक

• R

रोजगार हमी योजना

• R R नविशी परतयकष गतवरक

• RR R

परकीय चलन ननयमन कायिा

• R

परकीय चलन वयवसापन कायिा

• R R सल िशातगणत उतपािन

• R R सल राषटरीय उतपािन

• R R सल राजयातगणत उतपािन

सनकषपत रपतािी यतादी

75

• R राजयाच सल मलयावनधणत उतपािन

• R

R R नहिसान पटटरोनलयम मयाणनित

• R R R मानवी ससाधनाचा नवकास

• R उचि परतीची उतपािन

• RR R R

R R एकाचतमक गामीर नवकास कायणकरम

• RR R R

R भारतीय नवमा ननयामक आनर नवकास परानधकरर

• R

R R भारतीय पटटरोकनमकलस महामडळ, मयाणनित

• R R भारतीय तल महामडळ

• R मानहती ततरजान

• R

R R भारतीय पयणटन नवकास महामडळ

• R

R भारतीय ततरजान सकषम सवा

• जन धन योजना

• R R R

जवाहर गाम समि धी योजना

• R R R R जवाहर रोजगार योजना

• RR R R , R

महाराषटर उदोग, वयापार आनर गतवरक सनवधा कद

• R

R R R महातमा गाधी राषटरीय गामीर रोजगार हमी योजना

• R R R

R Rएकानधकार आनर परनतबधक वयापार पदती

• R R R

R R महाराषटर पयणटन नवकास महामडळ

76

• R R

R R R R राषटरीय करी आनर गामीर नवकास अनधकोर/बक

• R

R राषटरीय आपतती वयवसापन परानधकरर

• ननवन आनणक धोरर

•

R राषटरीय कौटनबक आरोगय पहारी

• R

R गर सरकारी ससा

• R

R R राषटटरीय भारत पररवतणन ससा

• R R R राषटरीय नतनीकरर मडळ

• R R R राषटरीय गानमर आरोगय अनभयान

• R राषटरीय शहरी आरोगय अनभयान

• R

Rराषटरीय नमना सवयकषर ससा

• R R

R R राषटरीय मणल पॉवर कॉप रशन

• ननववळ मलय जमा वनधणत

• R R R तल आनर नसनगणक वाय महामडळ

• R R R R R

परानमक करी पतपरवठा ससा

• R R परधानमतरी आवास योजना

• RR R R R

परधानमतरी रोजगार योजना

• R R R भारतीय रर वण बक

• RR R

राषटरीय माधयनमक नशकषा अनभयान

• RR R R R परािनशक गामीर बक

77

• RR R R

राषटरीय उचितर नशकषा अनभयान

• R R नशकषर हकक कायिा

• R

सटील ॉररटी फ इनडया नलनमटड

• R सवच भारत अनभयान

• - R राजय सहकारी अनधकोर/बक

• R R

भारतीय परनतभती आनर नवननमय मडळ

• नवशर आनणक कषतर

• R R R R सवरणजयती गाम रोजगार योजना

• RR R

R R सवरणजयती शहरी रोजगार योजना

• R राजय िरडाई उतपनन

• R सवण नशकषा अनभयान

• RR R R R

गामीर यवक परनशकषर व सवयरोजगार

•

R R सयकत राषटर नवकास कायणकरम

• R नविश सचार ननगम मयाणनित

78

सदभथ सिी

79

महतवतािी नटपण

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

80

महतवतािी नटपण

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................