atha caturtho’dhyäyaùcaturtho’dhyäyaù – brahmärpaëa-yogaù atha caturtho’dhyäyaù...

caturtho’dhyäyaù – brahmärpaëa-yogaù

atha caturtho’dhyäyaù

Verse 1

é[q>aGavaNa( ovac wMa& ivvSvTae YaaeGa& Pa[ae¢-vaNa( AhMaVYaYaMa( )

ivvSvaNa( MaNave Pa[ah MaNauir+vak-ve_b]vqTa( ))1))

çré-bhagavän uväca imaà vivasvate yogaà proktavän aham avyayam | vivasvän manave präha manur ikñväkave’bravét ||1||

çrédharaù :

ävirbhäva-tirobhäväv äviñkartuà svayaà hariù | tattvaà pada-vivekärthaà karma-yogaà praçaàsati ||

evaà tävad adhyäya-dvayena karma-yogopäyaka-jïäna-yogo mokña-sädhanatvenoktaù | tad evaà brahmärpaëädi-guëa-vidhänena tattvaà padärtha-vivekädinä ca prapaïciñyan prathamaà tävat parasparäpräptatvena stuvan bhagavän uväca imam iti tribhiù | avyaya-phalatväd avyayam | imaà yogaà puräham vivasvata ädityäya kathitavän | sa ca sva-puträya manave çräddha-deväya | sa ca manuù sva-puträyekñväkave’bravét ||1|| madhusüdanaù : yadyapi pürvam upeyatvena jïäna-yogas tad-upäyatvena ca karma-yoga iti dvau yogau kathitau tathäpi ekaà säìkhyaà ca yogaà ca paçyati sa paçyati [Gétä 5.6] ity anayä diçä sädhya-sädhanayoù phalaikyäd aikyam upacarya sädhana-bhütaà karma-yogaà sädhya-bhütaà ca jïäna-yogam aneka-vidha-guëa-vidhänäya stauti vaàça-kathanena bhagavän | imam adhyäya-dvayenoktaà yogaà jïäna-niñöhä-lakñaëaà karma-niñöhopäya-labhyaà vivasvate sarva-kñatriya-vaàça-béja-bhütäyädityäya proktavän prakarñeëa sarva-sandehocchedädi-rüpeëoktavän ahaà bhagavän väsudevaù sarva-jagat-paripälakaù sargädi-käle räjïäà balädhänena tad-adhénaà sarvaà jagat pälayitum | katham anena balädhänam iti viçeñeëena darçayati -- avyayam avyaya-veda-mülatväd avyaya-phalatväc ca na vyeti sva-phaläd ity avyayam avyabhicäri-phalam | tathä caitädåçena balädhänaà çakyam iti bhävaù | sa ca mama çiñyo vivasvän manave vaivasvatäya sva-puträya präha | sa ca manur ikñväkave sva-puträyädi-räjäyäbravét | yadyapi prati manvantaraà sväyambhuvädi-sädhäraëo’yaà bhägavad-updeças tathäpi sämpratika-vaivasvata-manvantaräbhi-präyeëädityam ärabhya sampradäyo gaëitaù ||1|| viçvanäthaù :

turye svävirbhäva-hetor nityatvaà janma-karmaëoù | svasyoktià brahma-yajïädi-jïänotkarña-prapaïcam ||

adhyäya-dvayenoktaà niñkäma-karma-sädhyaà jïäna-yogaà stauti imam iti ||1||

of 1


baladevaù :

turye sväbhivyakti-hetuà sva-lélä- nityatvaà sat-karmasu jïäna-yogam |

jïänasyäpi präy yan-mähätmyam uccaiù präkhyad devo devakénandano’sau ||

pürvädhyäyäbhyäm uktaà jïäna-yogaà karma-yogaà caika-phalatväd ekékåtya tad-vaàçaà kértayan stauti imam iti | imaà tväà süryäyähaà proktavän | avyayaà nityaà vedärtahtvän naveyeti sva-phalädityavyabhicäri-phalatväc ca | sa ca mac-chiñyo vivasvän sva-puträya manave vaivasvatäya präha | sa ca manur ikñväkave sva-puträyäbravét ||1||

Verse 2

Wv& ParMParaPa[aáiMaMa& raJazRYaae ivdu" ) Sa k-ale/Naeh MahTaa YaaeGaae Naí" ParNTaPa ))2))

evaà paramparä-präptam imaà räjarñayo viduù |

sa käleneha mahatä yogo nañöaù parantapa ||2|| çrédharaù : evam iti | evaà räjänaç ca te åñayaç ceti | anye’pi räjarñayo nimi-pramukhäù | sva-piträdibhir ikñväku-pramukhaiù protkam imaà yogam vidur jänanti sma | adyatanänäm ajïäne käraëam äha he parantapa çatru-pätana ! sa yogaù käla-vaçäd iha loke nañöo vicchinnaù ||2|| madhusüdanaù : evam ädityam ärabhya guru-çiñya-paramparayä präptam imaà yogaà räjänaç ca ta åñayaç ceti räjarñayaù prabhutve sati sükñmärtha-nirékñaëa-kñamä nimi-pramukhäù sva-piträdi-proktaà viduù | tasmäd anädi-veda-mülatvenänanta-phalatvenänädi-guru-çiñya-paramparä-präptatvena ca kåtrimatva-çaìkänäspadatvän mahä-prabhävo’yaà yoga iti çraddhätiçayäya stüyate | sa evaà mahä-prayojano’pi yogaù kälena mahatä dérgheëa dharma-hräsa-kareëehedäném ävayor vyavahära-käle dväparänte durbalän ajitendriyän anadhikäriëaù präpya käma-krodhädibhir abhibhüyamäno nañöo vicchinna-sampradäyo jätaù | taà vinä puruñärthäpräpter aho daurbhägyaà lokasyeti çocati bhagavän | he parantapa ! paraà käma-krodhädi-rüpaà çatru-gaëaà çauryeëa balavatä vivekena tapasä ca bhänur iva täpayatéti parantapaù çatru-täpano jitendriya ity arthaù | urvaçy-upekñaëädy-adbhuta-karma-darçanät | tasmät tvaà jitendriyatväd aträdhikäréti sücayati ||2|| viçvanäthaù : Nothing. baladevaù : evaà vivasvantam ärabhya guru-çiñya-paramparayä präptam iimaà yogaà räjarñayaù sva-piträdibhir ikñväku-prabhåtibhir upadiñöaà viduù | iha loke nañöo vicchinna-sampradäyaù ||2||

of 2


Verse 3

Sa WvaYa& MaYaa Tae_Û YaaeGa" Pa[ae¢-" PauraTaNa" ) >a¢-ae_iSa Mae Sa%a ceiTa rhSYa& ùeTadutaMaMa( ))3))

sa eväyaà mayä te’dya yogaù proktaù purätanaù |

bhakto’si me sakhä ceti rahasyaà hy etad uttamam ||3|| çrédharaù : sa eväyam iti | sa eväyaà yogo’dya vicchinne sampradäye sati punaç ca te tubhyam uktaù | yatas tvaà mama bhakto’si sakhä ca | anyasmai mayä nocyate | hi yasmäd etad uttamaà rahasyam ||3|| madhusüdanaù : ya evaà pürvam upadiñöo’py adhikärya-bhäväd vicchinna-sampradäyo’bhüt | yaà vinä ca puruñärtho na labhyate | sa eväyaà purätano’nädi-guru-paramparä-gato yogo’dya sampradäya-viccheda-käle mayätisnigdhena te tubhyaà prakarñeëoktaù | na tv anyasmai kasmaicit | kasmät ? bhakto’si me sakhä ceti | iti-çabdo hetau | yasmät tvaà mama bhaktaù çaraëägatatve saty atyanta-prétimän sakhä ca samäna-vayäù snigdha-sahäyo’si sarvadä bhavasi atas tubhyam ukta ity arthaù anyasmai kuto nocyate taträha | hi yasmäd etaj jïänam uttamaà rahasyam atigopyam ||3|| viçvanäthaù : tväà praty eväsya proktatve hetuù : bhakto däsaù sakhä ceti bhäva-dvayam | anyas tu arväcénaà praty eva avaktavyatve hetü rahasyam iti ||3|| baladevaù : sa eva tadänupürvika-vacana-väcyo yogo mayä tvat-sakhenätisnigdhena te tubhyaà mat-sakhäyeti snigdhäya proktas tvaà me bhaktaù prapannaù sakhä cäséti hetor na tv anyasmai kasmaicit | tatra hetuù rahasyam iti | hi yasmäd uttamaà rahasyam iti gopyam etat ||3||

Verse 4

AJauRNa ovac APar& >avTaae JaNMa Par& JaNMa ivvSvTa" )

k-QaMaeTaiÜJaaNaqYaa& TvMaadaE Pa[ae¢-vaNa( wiTa ))4))

arjuna uväca aparaà bhavato janma paraà janma vivasvataù |

katham etad vijänéyäà tvam ädau proktavän iti ||4|| çrédharaù : bhagavato vivasvantaà prati yogopadeçäsambhavaà paçyann arjuna uväca aparam iti | aparam arväcénaà tava janma | paraà präk kälénaà vivasvato janma | tasmät tavädhunätanatvät cirantanäya vivasvate tvam ädau yogaà proktavän iti etat katham ahaà jänéyäà jïätuà çaknuyäm ||4|| madhusüdanaù : yä bhagavati väsudeve manuñyatvenäsarvajïatvänityatväçaìkä mürkhäëäà täm apanetum anuvadann arjuna äçaìkate – aparam iti | aparam alpa-kälénam idänantanaà vasudeva-gåhe bhavato janma çaréra-grahaëaà vihénaà ca manuñyatvät |

of 3


paraà bahu-kälénaà sargädi-bhavam utkåñöaà ca devatvät, vivasvato janma | aträtmano janmäbhävasya präg-vyutpäditatväd dehäbhipräyeëaivärjunasya praçnaù | ataù katham etad vijänéyäm aviruddhärthatayä | etac chabdärtham eva vivåëoti | tvam ädau yogaà proktavän iti | tvam idänéàtano manuñyo’sarvajïaù sargädau pürvatanäya sarvajïäyädityäya proktavän iti viruddhärtham etad iti bhävaù | aträyaà nirgalito’rthaù | etad dehänavacchinnasya tava dehäntarävacchedena vädityaà pratyupadeñöåtvam etad-dehena vä | nädyaù | janmäntaränubhütasyäsarvajïena smartum açakyatvät | anyathä mamäpi janmäntaränubhüta-smaraëa-prasaìgaù | tava mama ca manuñyatvenäsarvajïatväviçeñät | tad uktam abhiyuktaiù janmäntaränubhütaà ca na smaryate iti | näpi dvitéyaù sargädäv idänéàtanasya dehasyäsad-bhävät | tad evaà dehäntareëa sargädau sad-bhävänupappattir ity asarvajïatvänityatväbhyäà dväv arjunasya pürva-pakñau ||4|| viçvanäthaù : uktam artham asambhavaà påcchati aparam idänéntanam | paraà purätanam ataù katham etat pratyeméti bhävaù ||4|| baladevaù : kåñëasya sanätanatve särvajïe ca çaìkamänän anabhijïän niräkartum arjuna uväca aparam iti | aparam arväcénaà paraà paräcénaà tasmäd ädhunikas tvaà präcénäya vivasvate yogam uktavän ity etat katham ahaà vijänéyäà pratéyäm | ayam arthaù : na khalu sarveçvaratvena kåñëam arjuno na vetti tasya naräkhya-tad-avatäratvena tädrüpyät, paraà dhäma paraà dhäma ity ädi tad-ukteç ca | na tv atat-sarvajïa-viñayäm ajïa-çaìkäm apäkartum aparam ity ädi påcchati | sarveçvaraù sa yathä sva-tattvaà vetti na tathänyaù | tatas tan-mukhämbujäd eva tad-rüpa-taj-janmädi parkäçanéyaà loka-maìgaläya | tad-arthaà sva-mahimänaà pravadan vikatthanatayä sa näkñepyaù, kintu stavanéya eva kåpälutayä | tac ca manuñäkåti-para-brahmaëas tava rüpaà janmädi ca loka-vilakñaëaà kià-vidhaà kim-arthakaà kià-kälam iti vijïasyäpy äjïavat praçno’yam ajïa-çaìkä-niräsaka-prativacanärthaù ||4||

Verse 5

é[q>aGavaNa( ovac bhUiNa Mae VYaTaqTaaiNa JaNMaaiNa Tav caJauRNa )

TaaNYah& ved SavaRi<a Na Tv& veTQa ParNTaPa ))5))

çré-bhagavän uväca bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna |

täny ahaà veda sarväëi na tvaà vettha parantapa ||5|| çrédharaù : rüpäntareëopadiñöavän ity abhipräyeëottaraà çré-bhagavän uväca bahünéti | täny ahaà veda vedmi | alupta-vidyä-çaktitvät | tvaà tu na vettha na vetsi avidyävåttatvät ||5|| madhusüdanaù : tatra sarvajïatvena prathamasya parihäram äha bahünéti | janmäni lélä-deha-grahaëäni loka-dåñöy-abhipräyeëädityasyodayavan me mama bahüni vyatétäni tava cäjïäninaù karmärjitäni deha-grahaëäni | tava cety upalakñaëam itareñäm api jévänäà, jévaikyäbhipräyeëa vä | he’rjuna ! çlokenärjuna-våkña-nämnä sambodhayann ävåta-

of 4


jïänatvaà sücayati | täni janmäny ahaà sarvajïaù sarva-çaktir éçvaro veda jänämi sarväëi madéyäni tvadéyäny anyadéyäni ca | na tvam ajïo jévas tirobhüta-jïäna-çaktir vettha na jänäsi svéyäny api kià punaù parakéyäëi | he parantapa ! paraà çatruà bheda-dåñöyä parikalpya hantuà pravåtto’séti viparéta-darçitatväd bhränto’séti sücayati | tad anena sambodhana-dvayenävaraëa-vikñepau dväv apy ajïäna-dharmau darçitau ||5|| viçvanäthaù : avatäräntareëopadiñöavän ity abhipräyeëäha bahünéti | tava ceti yadä yadaiva mamävatäras tadä mat-pärñadatvät taväpy ävirbhävo’bhüd evety arthaù | veda vedmi sarveçvaratvena sarvajïatvät | tvaà na vettha mayaiva sva-lélä-siddhy-arthaà tvaj-jïänävaraëäd iti bhävaù | ataeva he parantapa ! sämpratika-kunté-putratväbhimäna-mätreëaiva parän çatrüàs täpayasi ||5|| baladevaù : eka evähaà eko’pi san bahudhä yo’vabhäti ity ädi çruty-uktäni nitya-siddhäni bahüni rüpäëi vaidüryavad ätmani dadhänaù purä rüpäntareëa taà pratyupadiñöavän iti bhävenäha bhagavän bahünéti | tava ceti mat-sakhatvät tävanti janmäni taväpy abhüvann ity arthaù | na tvaà vettheti | idänéà mayaiväcintya-çaktyä sva-lélä-siddhaye tvaj-jïänäcchädanäd iti bhävaù | etena särvajïyaà svasya darçitam | atra bhagavaj-janmanäà västavatvaà bodhyam | bahünétyädi çré-mukhoktes tava ceti dåñöäntäc ca | na ca janmäkhyo vikäras tasyägrima-vyäkhyayä pratyäkhyänät ||5||

Verse 6

AJaae_iPa SaàVYaYaaTMaa >aUTaaNaaMaqìrae_iPa SaNa( ) Pa[k*-iTa& SvaMaiDaïaYa Sa&>avaMYaaTMaMaaYaYaa ))6))

ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san |

prakåtià sväm adhiñöhäya saàbhavämy ätma-mäyayä ||6|| çrédharaù : nanu anädes tava kuto janma ? avinäçinaç ca kathaà punar janma yena bahüni me vyatétänity ucyate | éçvarasya tava puëya-päpa-vihénasya kathaà jévavaj janmeti ? ata äha ajo’péti | satyam evam | tathäpi ajo’pi janma-çünyo’pi sann aham | tathävyayätmäpy anaçvara-svabhävo’pi san | tathä – éçvaro’pi karma-päratantrya-rahito’pi san | sva-mäyayä sambhavämi samyag apracyuta-jïäna-bala-véryädi-çaktyaiva bhavämi | nanu tathäpi ñoòaça-kalätamka-liìga-deha-çünyasya ca tava kuto janmeti ? ata uktaà sväà çuddha-sattvätmikäà prakåtià adhiñöhäya svékåtya | viçuddhorjita-sattva-mürtyä svecchayävataräméty arthaù ||6|| madhusüdanaù : nanv atétäneka-janma-vattvam ätmanaù smarasi cet tarhi jäti-smaro jévas tvaà para-janma-jïänam api yoginaù särvätmyäbhimänena çästra-dåñöyä tüpadeço väma-devavat [Vs 1.1.30] iti nyäyena sambhavati | tathä cäha vämadevo jévo’pi ahaà manur abhavaà süryaç cähaà kakñévänåpir asmi vipraùity ädi däçatayyäm | ataeva na mukhyaù sarvajïas tvam | tathä ca katham ädityaà sarvajïam upadiñöavän asy anéçvaraù san | na hi jévasya mukhyaà särvajïyaà sambhavati vyañöy-upädheù paricchinnatvena sarva-sambandhitväbhävät | samañöy-upädher api viräjaù sthüla-bhütopädhitvena sükñma-bhüta-pariëäma-viñayaà mäyä-pariëäma-viñayaà ca jïänaà na sambhavati | evaà sükñma-bhütopädher api hiraëyagarbhasya tat-käraëa-mäyä-pariëämäkäçädi-sarga-kramädi-viñaya-jïänäbhävaù siddha eva | tasmäd éçvara eva käraëopäditväd atétän ägata-vartamäna-

of 5


sarvärtha-viñaya-jïänavän mukhyaù sarvajïaù | atétän ägata-vartamäna-viñayaà mäyä-våtti-trayam ekaiva vä sarva-viñayä mäyä-våttir ity anyat | tasya ca nityeçvarasya sarvajïasya dharmädharmädy-abhävena janmaivänupapannam atétäneka-janmavattvaà tu dürotsäritam eva | tathä ca jévatve särvajïyänupapattir éçvaratve ca deha-grahaëänupapattir iti çaìkä-dvayaà pariharann anityatva-pakñasyäpi parihäram äha ajo’péti | apürva-dehendriyädi-grahaëaà janma | pürva-ghéta-dehendriyädi-viyogo vyayaù | yad ubhayaà tärkikaiù prety abhäva ity ucyate | tad uktaà jätasya hi dhruvo måtyur dhruvaà janma måtasya ca [Gétä 2.27] iti | tad ubhayaà ca dharmädharma-vaçäd bhavati | dharmädharma-vaçatvaà cäjïasya jévasaya dehäbhimäninaù karmädhikäritväd bhavati | tatra yad ucyate sarvajïasyeçvarasya sarva-käraëasyedåg-deha-grahaëaà nopapadyata iti tat tathaiva | katham ? yadi tasya çaréraà sthüla-bhüta-käryaà syät tadä vyañöi-rüpatve jägrad-avasthäsmad-ädi-tulyatvam | samañöi-rüpatve ca viräò-jévatvaà tasya tad-upädhitvät | atha sükñma-bhüta-käryaà tadä vyañöi-rüpatve svapnävasthäsmad-ädi-tulyatvam | samañöi-rüpatve ca hiraëya-garbha-jévatvaà tasya tad-upädhitvät | tathä ca bhautikaà çaréraà jévänäviñöaà parameçvarasya na sambhavaty eveti siddham | na ca jéväviñöa eva tädåçe çarére tasya bhütäveçavat praveça iti väcyam | tac-charérävacchedena taj-jévasya bhogäbhyupagame’ntaryämi-rüpeëa sarva-çaréra-praveçasya vidyamänatvena çaréra-viçeñäbhyupagama-vaiyarthyät | bhogäbhäve ca jéva-çarératvänupapatteù | ato na bhautikaà çaréram éçvarasyeti pürvärdhenäìgékaroti -- ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi sann iti | ajo’pi sann ity apürva-deha-grahaëam avyayätmäpi sann iti pürva-deha-vicchedaà bhütänäà bhagava-dharmäëäà sarveñäà brahmädi-stamba-paryantänäm éçvaro’pi sann iti dharmädharma-vaçatvaà nivärayati | kathaà tarhi deha-grahaëam ity uttarärdhenäha prakåtià sväm adhiñöhäya sambhavämi | prakåtià mäyäkhyäà viciträneka-çaktim aghaöamäna-ghaöanäpaöéyaséà sväà svopädi-bhütäm adhiñöhäya cid-äbhäsena vaçékåtya sambhavämi tat-pariëäma-viçeñair eva jagat-käraëatva-sampädikä mad-icchayaiva pravartamänä viçuddha-sattva-mayatvena mama mürtis tad-viçiñöasya cäjatvam avyayatvam éçvaratvaà copapannam | ato’nena nityenaiva dehena vivasvantaà ca tväà ca pratémaà yogam upadiñöavän aham ity upapannam | tathä ca çrutiù – äkäça-çaréraà brahma iti | äkäço’nnävyäkåtam | äkäça eva tad otaà ca protaà ca [BAU 3.8.7] ity ädau tathä darçanät | äkäças tal-liìgät [Vs. 1.1.22] iti nyäyäc ca | tarhi bhautika-vigrahäbhävät tad-dharma-manuñyatvädi-pratétiù katham iti cet taträha ätma-mäyayeti | man-mäyayaiva mayi manuñyatvädi-pratétir lokänugrahäya na tu vastu-våttyeti bhävaù | tathä coktaà mokña-dharme – mäyä hy eñä mayä såñöä yan mäà paçyasi närada | sarva-bhüta-guëair yuktaà na tu mäà drañöum arhasi || [Mbh 12.326.43] iti | sarva-bhüta-guëair yuktaà käraëopädhià mäà carma-cakñuñä drañöuà närhaséty arthaù | uktaà ca bhagavatä bhäñyakäreëa – sa ca bhagavän jïänaiçvarya-çakti-bala-vérya-tejobhiù sadä sampannas triguëätmikäà vaiñëavéà sväà mäyäà prakåtià vaçékåtyäjo’vyayo bhütänäm éçvaro nitya-çuddha-buddha-mukta-svabhävo’pi san sva-mäyayä dehavän iva jäta iva ca lokänugrahaà kurvan lakñyate sva-prayojanäbhäve’pi bhütänujighåkñayä iti | vyäkhyätåbhiç coktaà svecchä-vinirmitena mäyämayena divyena rüpeëa sambabhüveti |

of 6


nityo yaù käraëopädhir mäyäkhyo’neka-çaktimän | sa eva bhagavad-deha iti bhäñya-kåtäà matam ||

anye tu parameçvare deha-dehi-bhävaà na manyante | kià yaç ca nityo vibhuù sac-cid-änanda-ghano bhagavän väsudevaù paripürëo nirguëaù paramätmä sa eva tad-vigraho nänyaù kaçcid bhautiko mäyiko veti | asmin pakñe yojanä – äkäçavat sarva-gataç ca nityaù, avinäçé vä are’yam ätmänucchitti-dharmä ity ädi çruteù, asaàbhavas tu sato’nupaptteù [Vs. 2.3.8], nätmäçruter nityatväc ca täbhyaù [Vs. 2.3.16] ity ädi nyäyäc ca vastu-gatyä janma-vinäça-rahitaù sarva-bhäsakaù sarva-käraëa-mäyädhiñöhänatvena sarva-bhüteçvaro’pi sann ahaà prakåtià svabhävaà sac-cid-änanda-ghanaika-rasam | mäyäà vyävartayati sväm iti | nija-svarüpam ity arthaù | sa bhagavaù kasmin pratiñöhitaù sve mahimni [ChäU 7.24.1] iti çruteù | sva-svarüpam adhiñöhäya svarüpävasthita eva san sambhavämi deha-dehi-bhävam antareëaiva dehivad vyavaharämi | kathaà tarhy adehe sac-cid-änanda-ghane dehatva-pratétir ata äha ätma-mäyayeti | nirguëe çuddhe sac-cid-änanda-ghane mayi bhagavati väsudeve deha-dehi-bhäva-çünye tad-rüpeëa pratétir mäyä-mätram ity arthaù | tad uktam –

kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm | jagad-dhitäya so’py atra dehéväbhäti mäyayä || iti [BhP 10.14.55] aho bhägyam aho bhägyaà nanda-gopa-vrajaukasäm yan-mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam || [BhP 11.14.32] iti ca |

kecit tu nityasya niravayavasya nirvikärasyäpi paramänandasyävayaväya-vibhävaà västavam evecchanti te niryuktikaà bruväëas tu näsmäbhir viniväryate iti nyäyena näpavädyäù | yadi sambhavet tathaivästu kim atipallavitenety uparamyate ||5|| viçvanäthaù : svasya janma-prakäram äha – ajo’pi janma-rahito’pi san sambhavämi, deva-manuñya-tiryag-ädiñu ävirbhavämi | nanu kim atra citram ? jévo’pi vastuto’ja eva sthüla-deha-näçänantaraà jäyata eva ? taträha savyayätmänaçvara-çaréraù | kià ca, jévasya sva-deha-bhinna-sva-svarüpeëäjatvam eva, ävidyakena deha-sambandhenaiva tasya janmavattvam, mama tv éçvaratvät sva-dehäbhinnasyäjatvaà janmavattvam ity ubhayam api svarüpa-siddham | tac ca durghaöatvät citram atarkyam eva | ataù puëya-päpädimato jévasyeva sad-asad-yoniñu na me janmäçaìkety äha – bhütänäm éçvaro’pi san karma-päratantrya-rahito’pi bhütvety arthaù | nanu jévo hi liìga-çaréreëa sva-bandhakena karma-präpyän devädi-dehän präpnoti | tvaà parameçvaro liìga-rahitaù sarva-vyäpakaù karma-kälädi-niyantä | bahu syäm iti çruteù sarva-jagad-rüpo bhavaty eva | tad api yad viçeñata evambhüto’py ahaà sambhaväméti brüñe, tan manye sarva-jagad-vilakñaëän deha-viçeñän nityän eva loke prakäçayituà tvaj-janmety avagamyate | tat khalu katham ity ata äha prakåtià sväm adhiñöhäyeti | atra prakåti-çabdena yadi bahiraìgä mäyä-çaktir ucyate, tadä tad-adhiñöhätä parameçvaras tad-dvärä jagad-rüpo bhavaty eveti na viçeñopalabdhiù | tasmät saàsiddhi-prakåté tv ime svarüpaà ca svabhävaç ca ity abhidhänäd atra prakåti-çabdena svarüpam evocyate | na tat svarüpa-bhütä mäyä-çaktiù | svarüpaà ca tasya sac-cid-änanda eva | ataveva tväà çuddha-sattvätmikäà prakåtim iti çré-svämi-caraëäù | prakåtià svabhävaà svam eva svabhävam adhiñöhäya svarüpeëa svecchayä sambhaväméty arthaù iti çré-rämänujäcärya-caraëäù |

of 7


prakåtià svabhävaà sac-cid-änanda-ghanaika-rasam | mäyäà vyävartayati sväm iti nija-svarüpam ity arthaù | sa bhagavaà kasmin pratiñöhitaù sva-mahimni iti çruteù | sva-svarüpam adhiñöhäya svarüpävasthita eva sambhavämi deha-dehi-bhävam antareëaiva dehivad vyavaharämi iti çré-madhusüdana-sarasvaté-pädäù | nanu yady avyayätmä anaçvara-matsya-kürmädi-svarüpa eva bhavasi, tarhi tava prädurbhavat-svarüpaà pürva-prädurbhüta-svarüpäëi ca yugapad eva kià nopalabhyanta ? taträha ätma-bhütä yä mäyä tayä sva-svarüpävaraëa-prakäçana-karma ca yayä cic-chakti-våttyäyoga-mäyayety arthaù | tayä hi pürva-kälävatérëa-svarüpäëi pürvam evävåtya vartamäna-svarüpaà prakäçya sambhavämi | ätma-mäyayä samyag apracyuta-jïäna-bala-véryädi-çaktyaiva bhavämi iti çré-svämi-caraëäù | ätma-mäyayätma-jïänena mäyä vayunaà jïänam iti jïäna-paryäyo’tra mäyä-çabdaù | tathä cäbhiyukta-prayogaù mäyayä satataà vetti präcénänäà çubhäçubham iti çré-rämänujäcärya-caraëäù | mayi bhagavati väsudeve deha-dehi-bhäva-çünye tad-rüpeëa pratétiù mäyä-mätram iti çré-madhusüdana-sarasvaté-pädäù ||6|| baladevaù : loka-vilakñaëatayä svarüpaà sva-janma ca vadan sanätanatvaà svasyäha ajo’péti | atra svarüpa-svabhäva-paryäyaù prakåti-çabdaù | sväà prakåtià svaà svarüpaà adhiñöhäyälambya sambhavämi ävirbhavämi | saàsiddhi-prakåté tv ime | svarüpaà ca svabhävaç ca ity amaraù | svarüpeëaiva sambhaväméti | etam arthaà vicarituà viçinañöi ajo’péty ädinä | api avadhäraëe | apürva-deha-yogo janma | tad-rahita eva san | avyayätmäpi san avyayaù pariëäma-çünya ätmä buddhyädir yasya tädåça eva san | ätmä puàsi ity ädy ukteù | bhütänäm éçvaro’pi san svetareñäà jévänäà niyantaiva san ity arthaù | ajatvädi-guëakaà yad vibhu-jïäna-sukha-ghanaà rüpaà tenaivävataräméti svarüpeëaiva sambhaväméty asya vivaraëaà tädåçasya svarüpasya raver iväbhiyakti-mätram eva janmeti tat-svarüpasya taj-janmanaç ca loka-vilakñaëatvaà tena sanätanatvaà ca vyaktam | karma-tantratvaà nirastam | çrutiç caivam äha ajäyamäno bahudhä vijäyate iti | småtiç ca pratyakñaà ca harer janma na vikäraù kathaàcana ity ädyä | ataeva sütikä-gåhe divyäyudha-bhüñaëasya divya-rüpasya ñaò-aiçvarya-sampannasya tasya vékñaëaà smaryate | prayojanam äha ätma-mäyayeti | bhajaj-jévänukampayä hetunä tad-uddhäräyety arthaù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçvaù | ätma-mäyayä sva-särvajïena sva-saìkalpeneti kecit | mäyä vayunaà jïänaà ca iti nirghaëöu-koñät | lokaù khalu räjädiù pürva-dehädéni vihäyäpürva-dehädéni bhajan niranusandhir ajïo janmébhavati tad-vailakñaëyaà harer janminaù prasphuöam | bhütänäm éçvaro’pi sann ity anena labdha-siddhayo yogi-prabhåtayo’pi vyävåttäù | sukha-cid-ghano harir deha-dehi-bhedena guëa-guëi-bhedena ca çünyo’pi viçeña-balät tat-tad-bhävena viduñäà pratétir äséd iti ||6||

Verse 7

Yada Yada ih DaMaRSYa Gl/aiNa>aRviTa >aarTa ) A>YauTQaaNaMaDaMaRSYa TadaTMaaNa& Sa*JaaMYahMa( ))7))

yadä yadä hi dharmasya glänir bhavati bhärata |

abhyutthänam adharmasya tadätmänaà såjämy aham ||7|| çrédharaù : kadä sambhavaséty apekñäyäm äha yadä yadeti | glänir häniù | abhyutthänam ädhikyam ||7||

of 8


madhusüdanaù : evaà sac-cid-änanda-ghanasya tava kadä kim-arthaà vä dehivad vyavahära iti tatrocyate yadä yadeti | dharmasya veda-vihitasya präëinäm abhyudaya-niùçreyasa-sädhanasya pravåtti-nivåtti-lakñaëasya varëäçrama-tad-äcära-vyaìgyasya yadä yadä glänir hänir bhavati he bhärata bharata-vaàçodbhavatvena bhä jïänaà tatra ratatvena vä tvaà na dharma-hänià soòhuà çaknoñéti sambodhanärthaù | evaà yadä yadäbhyutthänam udbhavo’dharmasya veda-niñiddhasya nänä-vidha-duùkha-sädhanasya dharma-virodhinas tadä tadätmänaà dehaà såjämi nitya-siddham eva såñöam iva darçayämi mäyayä ||7|| viçvanäthaù : kadä sambhaväméty apekñäyäm äha yadeti | dharmasya glänir hänir adharmasyäbhyutthänaà våddhis te dve soòhum açaknuvan tayor vaiparétyaà kartum iti bhävaù | ätmänaà dehaà såjämi nity siddham eva taà såñöam iva darçayämi mäyayä iti çré-madhusüdana-sarasvaté-pädäù ||7|| baladevaù : atha sambhava-kälam äha yadeti | dharmasya vedoktasya glänir vinäçaù adharmasya tad-viruddhasyäbhyutthänam abhuyudayas tadäham ätmänaà såjämi prakaöayämi | na tu nirmame tasya pürva-siddhatväd iti nästi mat-sambhava-käla-niyamaù ||7||

Verse 8

Pair}aa<aaYa SaaDaUNaa& ivNaaXaaYa c duZk*-TaaMa( ) DaMaRSa&SQaaPaNaaQaaRYa Sa&>avaiMa YauGae YauGae ))8))

pariträëäya sädhünäà vinäçäya ca duñkåtäm |

dharma-saàsthäpanärthäya saàbhavämi yuge yuge ||8|| çrédharaù : kim-artham ? ity apekñäyäm äha pariträëäyeti | sädhünäà sva-dharma-vartinäà rakñaëäya | duñöaà karma kurvantéti duñkåtaù | teñäà vadhäya ca | evaà dharma-saàsthäpanärthäya sädhu-rakñaëena duñöa-vadhena ca dharmaà sthirékartum | yuge yuge tat-tad-avasare sambhaväméty arthaù | na caivaà duñöa-nigrahaà kurvato’pi nairghåëyaà çaìkanéyam | yathähuù – lälane täòane mätur näkäruëyaà yathärbhake | tat tad eva maheçasya niyantur guëa-doñayoù ||8|| madhusüdanaù : tat kià dharmasya hänir adharmasya ca våddhis tava paritoña-käraëaà yena tasminn eva käla ävirbhavaséti tathä cänarthävaha eva tavävatäraù syät ? iti nety äha pariträëäyeti | dharma-hänyä héyamänänäà sädhünäà puëya-käriëäà veda-märga-sthänäà pariträëäya paritaù sarvato rakñaëäya | tathädharma-våddhyä vardhamänänäà duñkåtäà päpa-käriëäà veda-märga-virodhinäà vinäçäya ca | tad ubhayaà kathaà syäd iti tad äha dharma-saàsthäpanärthäya dharmasya samyag-adharma-niväraëena sthäpanaà veda-märga-parirakñaëaà dharma-saàsthäpanaà tad-arthaà sambhavämi pürvavat | yuge yuge pratiyugam ||8|| viçvanäthaù : nanu tvad-bhaktä räjarñayo brahmarñayo’pi vä dharma-häny-adharma-våddhé dürékartuà çaknuvanty eva | etävad artham eva kià tavävatäreëa ? iti cet, satyam | anyad api anya-duñkaraà karma kartuà sambhaväméty äha paréti | sädhünäà pariträëäya mad-ekänta-bhaktänäà mad-darçanotkaëöhä-sphuöa-cittänäà yad vaiyägrya-rüpaà duùkham | tasmät träëäya | tathä duñkåtäà mad-bhakta-loka-duùkha-däyinäà mad-anyair

of 9


avadhyänäà rävaëa-kaàsa-keçy-ädénäà vinäçäya | tathä dharma-saàsthäpanärthäya madéya-dhyäna-yajana-paricaryä-saìkértana-lakñaëaà parama-dharmaà mad-anyaiù pravartayitum açakyaà samyak prakäreëa sthäpayitum ity arthaù | yuge yuge prati-yugaà pratikalpaà vä | na caivaà duñöa-nigraha-kåto bhagavato vaiñamyam äçaìkanéyam | duñöänäm apy asuräëäà sva-kartå-vadhena vividha-duñkåta-phalän naraka-saha-praëipätät saàsäräc ca pariträëatas tasya sa khalu nigraho’py anugraha eva nirëétaù ||8|| baladevaù : nanu tvad-bhaktä räjarñayo’pi dharma-glänim adharmäbhyutthänaà cäpanetuà prabhavanti tävate’rthäya kià sambhaväméty äha paréti | sädhünäà mad-rüpa-guëa-niratänäà mat-säkñät-käram äkäìkñyatäà tena vinätivyagräëäà tad-vaiyagrya-rüpäd duùkhät pariträëäyätimanojïa-svarüpa-säkñät-käreëa | tathä duñkåtäà duñöa-karma-käriëäà mad-anyair avadhyänäà daçagréva-kaàsädénäà tädåg-bhakta-drohiëäà vinäçäya dharmasya mad-ekärcana-dhyänädi-lakñaëasya çuddha-bhakti-yogasya vaidikasyäpi mad-itaraiù pracärayitum açakyasya saàsthäpanärthäya sampracäräyety etat trayaà mat-sambhavasya käraëam iti | yuge yuge tat-tat-samayena ca duñöa-vadhena harau vaiñamyaà, tena duñöänäà mokñänanda-läbhe sati tasyänugraha-rüpatvena pariëämät ||8||

Verse 9

JaNMa k-MaR c Mae idVYaMaev& Yaae veita TatvTa" ) TYa¤-a deh& PauNaJaRNMa NaEiTa MaaMaeiTa Saae_JauRNa ))9))

janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù |

tyaktvä dehaà punar janma naiti mäm eti so’rjuna ||9|| çrédharaù : evaà-vidhänäm éçvara-janma-karmaëäà jïäne phalam äha janmeti | svecchayä kåtaà mama janma karma ca dharma-pälana-rüpaà divyam alaukikaà tattvataù paränugrahärtham eveti yo vetti sa dehäbhimänaà tyaktvä punar janma saàsäraà naiti na präpnoti | kintu mäm eva präpnoti ||9|| madhusüdanaù : janma nitya-siddhasyaiva mama sac-cid-änanda-ghanasya lélayä tathänukaraëam | karma ca dharma-saàsthäpanena jagat-paripälanaà me mama nitya-siddheçvarasya divyam apräkåtam anyaiù kartum açakyam éçvarasyaiväsädharaëam | evam ajo’pi sann ity ädinä pratipäditaà yo vetti tattvato bhrama-nivartanena | müòhair hi mauñyatva-bhräntyä bhagavato’pi garbha-väsädi-rüpam eva janma sva-bhogärtham eva karmety äropitam | paramärthataù çuddha-sac-cid-änanda-rüpatva-jïänena tad-apanudyäjasyäpi mäyayä janmänukaraëam akartur api paränugrahäya karmänukaraëam iy evaà yo vetti sa ätmano’pi tattva-sphuraëät tyaktvä deham imaà punar janma naiti | kintu mäà bhagavantaà väsudevam eva sac-cid-änanda-ghanam eti saàsärän mucyata ity arthaù ||9|| viçvanäthaù : ukta-lakñaëasya maj-janmanas tathä janmänantaraà mat-karmaëaç ca tattvato jïäna-mätreëaiva kåtärthaù syäd ity äha janmeti | divyam apräkåtaà iti çré-rämänujäcärya-caraëäù çré-madhusüdana-sarasvaté-pädäç ca | divyam alaukikaà iti çré-svämi-caraëäù | lokänäà prakåti-såñöatväd alaukika-çabdasya apräkåtatvam evärthas teñäm apy abhipretaù | ataeväpräkåtatvena guëätétatväd bhagavaj-janma-karmaëo nityatvam | tac ca bhagavat-sandarbhe na vidyate yasya ca janma karma vä [BhP 8.3.8] ity atra çloke çré-jéva-gosvämi-caraëair upapäditam | yad vä yukty-anupapannam api çruti-småti-väkya-

of 10


baläd atarkam evedaà mantavyam | tatra pippaläda-çäkhäyäà puruña-bodhiné-çrutiù – eko devo nitya-lélänurakto bhakta-vyäpé bhakta-hådayäntarätmä iti | tathä janma-karmaëo nityatvaà çré-bhägavatämåte bahuça eva prapaïcitam | evaà yo vetti tattvata iti ajo’pi sann avyayatätmä ity asmiàs tathä janma karma ca me divyam ity asmiàç ca mad-väkya evästikatayä maj-janma-karmaëor nityatvam eva yo jänäti, na tu tayor nityatve käïcid yuktim apy apekñamäëo bhavatéty arthaù | yad vä tattvataù oà tat sad iti nirdeço brahmaëas trividhaù småtaù [Gétä 17.18] ity agrimoktes tac-chabdena brahmocyate tasya bhävas tattvaà tena brahma-svarüpatvena yo vettéty arthaù | sa vartamänaà dehaà tyaktvä punar janma naiti kintu mäm evaiti | atra dehaà tyaktvä ity asyädhikyäd evaà vyäcakñate sma | sa dehaà tyaktvä punar janma naiti kintu deham atyaktvaiva mäm eti | madéya-divya-janma-ceñöita-yäthätmya-vijïänena vidhvasta-samasta-mat-samäçrayaëa-virodhi-päpmäsminn eva janmani yathodita-prakäreëa mäm äçritya mad-eka-priyo mad-eka-citto mäm eva präpnoti iti çré-rämänujäcärya-caraëäù ||9|| baladevaù : bahuläyäsaiù sädhana-sahasrair api durlabho mokño maj-janma-carita-çravaëena mad-ekänti-pathänuvartinäà sulabho’stv ity etad arthaà ca sambhaväméty äçayä bhagavän äha janmeti | mama sarveçvarasya satyecchasya vaidüryavan nitya-siddha-nåsiàha-raghunäthädi-bahula-rüpasya tatra tatrokta-lakñëaà janma tathä karma ca tat-tad-bhakta-sambandhaà caritaà tad ubhayaà divyam apräkåtaà nityaà bhavatéty evam evaitad iti yas tattvato vetti yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca eko devo nitya-lélänurakto bhakta-vyäpé bhakta-hådy antarätmä iti çrutyä divyam iti mad-uktyä ca dåòha-çraddho yukti-nirapekñaù san | he arjuna ! sa vartamänaà dehaà tyaktvä punaù präpaïcikaà janma naiti | kintu mäm eva tat-tat-karma-manojïam eti mukto bhavatéty arthaù | yad vä mocakatva-liìgena tat tvam asi iti çruteç ca me janma-karmaëé tattvato brahmatvena yo vettéti vyäkhyeyam | itarathä tam eva viditvätimåtyum eti nänyaù panthä vidyate’yanäya [ÇvetU 3.8] iti çrutir vyäkupyet | samänam anyat | janmädi-nityatäyäà yuktayas tv anyatra viståtä drañöavyäù ||9||

Verse 10

vqTaraGa>aYa§-aeDaa MaNMaYaa MaaMauPaaié[Taa" ) bhvae jaNaTaPaSaa PaUTaa MaÙavMaaGaTaa" ))10))

véta-räga-bhaya-krodhä man-mayä mäm upäçritäù | bahavo jïäna-tapasä pütä mad-bhävam ägatäù ||10||

çrédharaù : kathaà janma-karma-jïänena tvat-präptiù syäd iti ? ata äha véta-rägeti | ahaà çuddha-sattvävatäraiù dharma-pälanaà karométi madéyaà parama-käruëikatvaà jïätvä | mäm evopäçritäù santaù | mat-prasäda-labdhaà yadätma-jïänaà ca tapaç ca | tat-paripäka-hetuù sva-dharmaù | tayor dvandvaikavad bhävaù | tena jïäna-tapasä pütäù çuddhä nirastäjïäna-tat-kärya-maläù | mad-bhävaà mat-säyujyaà präptä bahavaù | na tv adhunaiva pravåtto’yaà mad-bhakti-märga ity arthaù | tad evaà täny ahaà veda sarväëéty ädinä vidyävidyopädhibhyäà tat-tvaà-padärthäv éçvara-jévau pradarçyeçvarasya cävidyäbhävena nitya-çuddhatväj jévasya ceçvara-prasäda-labdha-jïänenäjïäna-nivåtteù çuddhasya sataç cid-aàçena tadaikyam uktam iti drañöavyam ||10|| madhusüdanaù : mäm eti so’rjunety uktaà tatra svasya sarva-mukta-präpyatayä puruñärthatvam asya mokña-märgasyänädi-parasparägatatvaà ca darçayati véta-rägeti |

of 11


rägas tat-tat-phala-tåñëä | sarvän viñayän parityajya jïäna-märge kathaà jévitavyam iti träso bhayam | sarva-viñayocchedako’yaà jïäna-märgaù kathaà hitaù syäd iti dveñaù krodhaù | ta ete räga-bhaya-krodhä vétä vivekena vigatä yebhyas te véta-räga-bhaya-krodhäù çuddha-sattväù | man-mayä mäà paramätmänaà tat-padärthatvaà gatäù | bahavo’neke jïäna-tapasä jïänam eva tapaù sarva-karma-kñaya-hetutvät | na hi jïänena sadåçaà pavitram iha vidyate iti hi vakñyati | tena pütäù kñéëa-sarva-päpäù santo nirastäjïäna-tat-kärya-maläù | mad-bhävaà mad-rüpatvaà viçuddha-sac-cid-änanda-ghanaà mokñam ägatä ajïäna-mäträpanayena mokñaà präptäù | jïäna-tapasä pütä jévan-muktäù santo mad-bhävaà mad-viñayaà bhävaà raty-äkhyaà premäëam ägatä iti vä | teñäà jïäné nitya-yuktä eka-bhaktir viçiñyate iti hi vakñyati ||10|| viçvanäthaù : na kevalam eka evädhunika eva, maj-janma-karma-tattva-jïäna-mätreëaiva mäà präpnoty api tu präktanä api pürva-pürva-kalpävatérëasya mama janma-karma-tattva-jïänavanto mäm äpur evety äha véteti | jïänam ukta-lakñaëaà maj-janma-karmaëos tattvato’nubhava-rüpam eva tapas tena pütäù iti çré-rämänujäcärya-caraëäù | yad vä, jïäne maj-janma-karmaëor nityatva-niçcayänubhave yan-nänä-kumata-kutarka-yukti-sarpé-viña-däha-sahana-rüpaà tapas tena pütäù | tathä ca çré-rämänuja-dhåta-çrutiù – tasya dhéräù parijänanti yonià iti dhérä dhémanta eva tasya yonià janma-prakäraà jänantéty arthaù | vétäs tyaktäù kumata-prajalpiteñu janeñu rägädyä yais te na teñu rägaù prétir näpi tebhyo bhayaà näpi teñu krodho mad-bhaktänäm ity arthaù | kuto man-mayä maj-janma-karmänudhyäna-manana-çravaëa-kértanädi-pracuräù | mad-bhävaà mayi premäëam ||10|| baladevaù : idäném iva puräpi maj-janmädi-nityatä-jïänena bahünäà vimuktir abhüd iti tan-nityatäà draòhayitum äha véteti | bahavo janä jïäna-tapasä pütäù santaù purä mad-bhävam ägatä ity anuñaìgaù | maj-janmädi-nityatva-viñayakaà yaj jïänaà tad eva duradhigama-çruti-yukti-sampädyatvät tapas tasmin jïäne vä yad vividha-kumata-kutarkädi-niväraëa-rüpaà tapas tena pütä nirdhütävidyä ity arthaù | mayi bhävaà premäëaà vidyamänatäà vä mat-säkñät-kåtim | kédåçäs te ity äha véteti | vétäù parityaktäs tan-nityatva-virodhiñu rägädayo yais te, na teñu rägaà na bhayaà na ca krodhaà prakäçayantéty arthaù | tatra hetuù – man-mayä mad-eka-niñöhä upäçritäù saàsevamänäù ||10||

Verse 11

Yae YaQaa Maa& Pa[PaÛNTae Taa&STaQaEv >aJaaMYahMa( ) MaMa vTMaaRNauvTaRNTae MaNauZYaa" PaaQaR SavRXa" ))11))

ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham | mama vartmänuvartante manuñyäù pärtha sarvaçaù ||11||

çrédharaù : nanu tarhi kià tvayy api vaiñamyam asti ? yad evaà tvad-eka-çaraëänäm evätmäbhävaà dadäsi nänyeñäà sakämänäm iti | ata äha ya iti | yathä yena prakäreëa sakämatayä niñkämatayä vä ye mäà bhajante tän ahaà tathaiva tad-apekñita-phala-dänena bhajämi anugåhëämi, na tu sakämä mäà vihäyendrädén eva ye bhajante tän aham upekña

of 12


iti mantavyam | yataù sarvaçaù sarva-prakärair indrädi-sevakä api mamaiva vartma bhajana-märgam anuvartante | indrädi-rüpeëäpi mamaiva sevyatvät ||11|| madhusüdanaù : nanu ye jïäna-tapasä pütä niñkämäs te tvad-bhävaà gacchanti, ye tv apütäù sakämäs te na gacchantéti phala-dätus tava vaiñamya-nairghåëye syätäm iti nety äha ye yatheti | ya ärtä arthärthino jijïäsavo jïäninaç ca yathä yena prakäreëa sakämatayä niñkämatayä ca mäm éçvaraà sarva-phala-dätäraà prapadyante bhajanti täàs tathaiva tad-apekñita-phala-dänenaiva bhajämy anugåhëämy ahaà na viparyayeëa | taträmumukñün ärtän arthärthinaç cärti-haraëenärtha-dänena cänugåhëämi | jiijïäsün vividiñanti yajïenety ädi-çruti-vihita-niñkäma-karmänuñöhätèn jïäna-dänena jïäninaç ca mumukñün mokña-dänena na tv anya-kämäyänyad dadäméty arthaù | nanu tathäpi sva-bhaktänäm eva phalaà dadäsi na tv anya-deva-bhaktänäm iti vaiñamyaà sthitam eveti nety äha mama sarvätmano väsudevasya vartma bhajana-märgaà karma-jïäna-lakñaëam anuvartante he pärtha sarvajïaù sarva-prakärair indrädén apy anuvartamänä manuñyä iti karmädhikäriëaù | indraà mitraà varuëam agnim ähuù ity ädi-mantra-varëät phalam ata upapatteù [Vs. 3.2.38] iti nyäyäc ca sarva-rüpeëäpi phala-dätä bhagavän eka evety arthaù | tathä ca vakñyati ye’py anya-devatä-bhaktä [Gétä 9.23] ity ädi ||11|| viçvanäthaù : nanu tvad-ekänta-bhaktäù kilataj-janma-karmaëor nityatvaà manyanta eva | kecit tu jïänädi-siddhy-arthaà tväà prapannä jïäni-prabhåtayas tvaj-janma-karmaëor nityatvaà näpi manyanta iti taträha ya iti | yathä yena prakäreëa mäà prapadyante bhajante aham api täàs tenaiva prakäreëa bhajämi | bhajana-phalaà dadämi | ayam arthaù – ye mat-prabhor janma-karmaëé nitye eveti manasi kurväëäs tat-tal-léläyäm eva kåta-manoratha-viçeñä mäà bhajantaù sukhayanty aham apéçvaratvät kartum akartum anyathä kartum api samarthas teñäm api janma-karmaëor nityatvaà kartuà tän sva-pärñadékåtya taiù särdham eva yathä-samayam avatarann antar dadhänaç ca tän pratikñaëam anugåhëann eva tad-bhajana-phalaà premäëam eva dadämi | ye jïäni-prabhåtayo maj-janma-karmaëor naçvaratvaà mad-vigrahasya mäyä-mayatvaà ca manyamänä mäà prapadyante aham api tän punaù punar naçvara-janma-karmavato mäyä-päça-patitän eva kurväëas tat-pratiphalaà janma-måtyu-duùkham eva dadämi | ye tu maj-janma-karmaëor nityatvaà mad-vigrahasya ca sac-cid-änandatvaà manyamänä jïäninaù sva-jïäna-siddhy-arthaà mäà prapadyante, teñäà sva-deha-dvaya-bhaìgam evecchatäà mumukñüëäm anaçvaraà brahmänandam eva sampädayan bhajana-phalam ävidyaka-janma-måtyu-dhvaàsam eva dadämi | tasmän na kevalaà mad-bhaktä eva mäà prapadyante, api tu sarvaçaù sarve’pi manuñyä jïäninaù karmiëo yoginaç ca devatäntaropäsakäç ca mama vartmänuvartante mama sarva-svarüpatvät jïäna-karmädikaà sarvaà mämakam eva vartmeti bhävaù ||11|| baladevaù : nanu nitya-janmädi-manojïaù sarveçvaras tvaà mayävagata-kvacittvaìguñöha-mäträdir apéçvaro janmädi-çünyaù çrüyate | tat kià tava tvad-upäsanasya ca vaividhyaà bhaved iti ced om ity äha ye yatheti | ye bhaktä mäm ekaà vaidüryam iva bahu-rüpaà sarveçvaraà yathä yena prakäreëa bhäveneti yävat prapadyante bhajanti, tän ahaà tädåças tathaiva tad-bhävänusäriëä rüpeëa bhävena ca bhajämi säkñät bhavann anugåhëämi | nünatäm eva-käro nivartayati | ato mamaikasyaiva bahu-rüpasya vartma-

of 13


bahu-vidham upäsana-märgam anädi-pravåtta-tad-upäsaka-paramparänukampitä manuñyäù sarve’nuvartante anusaranti ||11||

Verse 12

k-a¿NTa" k-MaR<aa& iSaiÖ& YaJaNTa wh devTaa" ) i+aPa[& ih MaaNauze l/aeke- iSaiÖ>aRviTa k-MaRJaa ))12))

käìkñantaù karmaëäà siddhià yajanta iha devatäù | kñipraà hi mänuñe loke siddhir bhavati karmajä ||12||

çrédharaù : tarhi mokñärtham eva kim iti sarve tväà na bhajantéti | ata äha käìkñanta iti | karmaëäà siddhià karma-phalaà käìkñantaù präyeneha mänuñya-loke indrädi-devatä eva yajante | na tu säkñän mäm eva | hi yasmät karmajä siddhiù karmajaà phalaà çéghraà bhavati | na tu jïäna-phalaà kaivalyaà, duñpräpyatväj jïänasya ||12|| madhusüdanaù : nanu tväm eva bhagavantaà väsudevaà kim iti sarve na prapadyanta iti taträha käìkñanta iti | karmaëäà siddhià phala-niñpattià käìkñanta iha loke devatä devän indrägny-ädyän yajante püjayanti ajïäna-pratihatatvän na tu niñkämäù santo mäà bhagavantaà väsudevam iti çeñaù | kasmät ? hi yasmäd indrädi-devatä-yäjinäà tat-phala-käìkñiëäà karmajä siddhiù karma-janyaà phalaà kñipraà çéghram eva bhavati mänuñe loke | jïäna-phalaà tv antaùkaraëa-çuddhi-säpekñatvän na kñipraà bhavati | mänuñe loke karma-phalaà çéghraà bhavatéti viçeñaëäd anya-loke’pi varëäçrama-dharma-vyatirikta-karma-phala-siddhir bhagavatä sücitä | yatas tat tat kñudra-phala-siddhy-arthaà sa-kämä mokña-vimukhä anyä devatä yajante’to na mumukñava iva mäà väsudevaà säkñät te prapadyanta ity arthaù ||12|| viçvanäthaù : taträpi manuñyeñu madhye käminas tu mama säkñäd-bhütam api bhakti-märgaà parihäya çéghra-phala-sädhakaà karma-vartmaivänuvartanta ity äha käìkñanta iti | karmajä siddhiù svargädimayé ||12|| baladevaù : evaà präsaìgikaà procya prakåtasya niñkäma-karmaëo jïänäkäratvaà vadiñyaàs tad anuñöhätuà viralatvam äha käìkñanta iti | iha loke’nädi-bhoga-väsanä-niyantritäù präëinaù karmaëäà siddhià paçuputrädi-phala-niñpattià käìkñanto’nityälpa-dän apéndrädi-devän yajante sakämaiù karmabhir na tu sarva-deveçvaraà nityänanda-phala-pradam api mäà niñkämais tair yajante | hi yasmäd asmin mänuñe loke karmajä siddhiù kñipraà bhavati | niñkäma-karmärädhitän matto jïänato mokña-lakñaëä siddhis tu cireëaiva bhavatéti | sarve lokä bhoga-väsanä-grasta-sad-asad-vivekäù çéghra-bhogecchavas tad-arthaà mad-bhåtyän devän bhajanti | na tu kaçcit sad-asad-viveké saàsära-duùkha-vitrasta-duùkha-nivåttaye niñkäma-karmabhiù sarva-deveçaà mäà bhajatéti viralas tad-adhikäréti bhävaù ||12||

Verse 13

caTauvR<Ya| MaYaa Sa*í& Gau<ak-MaRiv>aaGaXa" ) TaSYa k-TaaRrMaiPa Maa& ivÖyk-TaaRrMaVYaYaMa( ))13))

of 14


cätur-varëyaà mayä såñöaà guëa-karma-vibhägaçaù |

tasya kartäram api mäà viddhy akartäram avyayam ||13||

çrédharaù : nanu kecit sakämatayä pravartante, kecit niñkämatayä iti karma-vaicitryam | tat-kartåëä ca brähmaëädénäm uttama-madhyamädi-vaicitryaà kurvatas tava kathaà vaiñamyaà nästi ? ity äçaìkyäha cäturvarëyam iti | catväro varëä eveti cäturvarëyaà svärthe ñyaï-pratyayaù | ayam arthaù -- sattva-pradhänä brähmaëäs teñäà çama-damädéni karmäëi | sattva- rajaù-pradhänäù kñatriyäs teñäà çaurya-yuddhädéni karmäëi | rajas- tamaù-pradhänä vaiçyäs teñäà kåñi-väëijyädéni karmäëi | tamaù-pradhänäù çüdräs teñäà traivarëika-çuçrüñädéni karmäëi | ity evaà guëänäà karmaëäà ca vibhägaiç cäturvarëyaà mayaiva såñöam iti satyam, tathäpy evaà tasya kartäram api phalato’kartäram eva mäà viddhi | tatra hetuù -- avyayam äsakti-rähityena çrama-rahitaà näçädi-rahitaà vä ||13|| madhusüdanaù : çarérärambhaka-guëa-vaiñamyäd api na sarve samäna-svabhävä ity äha cäturvarëyam iti | catväro varëä eva cäturvarëyaà svärthe ñyaï | mayeçvareëa såñöam utpäditaà guëa-karma-vibhägaço guëa-vibhägaçaù karma-vibhägaçaç ca | tathä hi sattva-pradhänä brähmaëäs teñäà ca sättvikäni çama-damädéni karmäëi | sattvopasarjana-rajaù-pradhänäù kñatriyäs teñäà ca tädåçäni çaurya-tejaù-prabhåténi karmäëi | tama-upasarjana-rajaù-pradhänä vaiçyäs teñäà ca kåñy-ädéni tädåçäni karmäëi | tamaù-pradhänäù çüdräs teñäà ca tämasäni traivarëika-çuçrüñädéni karmäëéti mänuñe loke vyavasthitäni | evaà tarhi viñama-svabhäva-cäturvarëya-srañöåtena tava vaiñamyaà durväram ity äçaìkya nety äha tasya viñama-svabhävasya cäturvarëyasya vyavahära-dåñöyä kartäram api mäà paramärtha-dåñöyä viddhy akartäram avyayaà nirahaìkäratvenäkñéëa-mahimänam ||13|| viçvanäthaù : nanu bhakti-jïäna-märgau mocakau, karma-märgas tu bandhaka iti sarva-märga-srañöari tvayi parameçvare vaiñamyaà prasaktam | tatra nahi nahéty äha cäturvarëyam iti | catväro varëä eva cäturvarëyam | svärthe ñyaï | atra sattva-pradhänä brähmaëäs teñäà çama-damädéni karmäëi | rajaù-sattva-pradhänäù kñatriyäs teñäà çaurya-yuddhädéni karmäëi | tamo-rajaù-pradhänä vaiçyäs teñäà kåñi-go-rakñädéni karmäëi | tamaù-pradhänäù çüdräs teñäà paricaryätmakaà karmety evaà guëa-karma-vibhägaço guëänäà karmaëäà ca vibhägaiç catväro varëä mayä dharma-märgäçritatvena såñöäù | kintu teñäà kartäraà srañöäram api mäm akartäram asrañöäram eva viddhi | teñäà prakåti-guëa-såñöatvät prakåteç ca mac-chaktitvät | srañöäram api mäà vastutas tv asrañöäram | mama prakåti-guëätéta-svarüpatväd iti bhävaù | ataevävyayam | srañöåtve’pi na sämyaà kiàcid evety arthaù ||13|| baladevaù : atha niñkäma-karmänuñöhäna-virodhi-bhoga-väsanä-vinäça-hetum äha cäturvarëyam iti dväbhyäm | catväro varëäç cäturvarëyaà svärthikaù ñyaï | sattva-pradhänäù vipräs teñäà çamädéni karmäëi | rajaù-sattva-pradhänäù kñatriyäs teñäà yuddhädéni | tamo-rajaù-pradhänä vaiçyäs teñäà kåñy-ädéni | tamaù-pradhänäù çüdräs teñäà viprädi-trika-paricaryädénéti guëa-vibhägaiù karma-vibhägaiç ca vibhaktäç catväro varëäù sarveçvareëa mayä såñöäù sthiti-saàhåtyor upalakñaëam etat | brahmädi-stambäntasya prapaïcasyäham eva sargädi-karteti | yad äha sütrakäraù – janmädy asya yataù [Vs 1.1.2] iti | tasya sargädeù kartäram api mäà tat tat karmäntaritatväd akartäraà viddhéti svasmin vaiñamyädikaà parihåtam | etat prähävyayaym iti srañöåtve’pi sämyän na vyeméty arthaù ||13||

of 15


Verse 14

Na Maa& k-MaaRi<a il/MPaiNTa Na Mae k-MaRf-le/ SPa*ha ) wiTa Maa& Yaae_i>aJaaNaaiTa k-MaRi>aNaR Sa bDYaTae ))14))

na mäà karmäëi limpanti na me karma-phale spåhä | iti mäà yo’bhijänäti karmabhir na sa badhyate ||14||

çrédharaù : tad eva darçayann äha na mäm iti | karmäëi viçva-såñöy-ädény api mäà na limpanty äsaktaà na kurvanti | nirahaìkäratvän mama karma-phale spåhäbhäväc ca | mäà limpantéti kià kartavyam ? yataù karma-lepa-rahitatvena mäà yo’bhijänäti so’pi karmabhir na badhyate | mama nirlepatve käraëaà nirahaìkäratva-niùspåhatvädikaà jänatas tasyäpy ahaìkärädi-çaithilyät ||14|| madhusüdanaù : karmäëi viçva-sargädéni mäà nirahaìkäratvena kartåtvena kartåtväbhimäna-hénaà bhagavantaà na limpanti dehärambhakatvena na badhnanti | evaà kartåtvaà niräkåtya bhoktåtvaà niräkaroti na me mamäpta-kämasya karma-phale spåhä tåñëä äpta-kämasya kä spåhä iti çruteù | kartåtväbhimäna-phala-spåhäbhyäà hi karmäëi limpanti tad-abhävän na mäà karmäëi limpantéti | evaà yo’nyo’pi mäm akartäram abhoktäraà cätmatvenäbhijänäti karmabhir na sa badhyate’karträtma-jïänena mucyata ity arthaù ||14|| viçvanäthaù : nanv etat tävad ästäm, samprati tvaà kñatriya-kule’vatérëaù | kñatriya-jäty-ucitäni karmäëi pratyahaà karoñy eva | tatra kä värtä ity ata äha na mäm iti | na limpanti jévam iva na liptékurvanti | näpi jévasyeva karma-phale svargädau spåhä | parameçvaratvena svänanda-pürëatve’pi loka-pravartanärtham eva me karmädi-karaëam iti bhävaù | iti mäm iti | yas tu na jänäti sa karmabhir badhyata iti bhävaù ||14|| baladevaù : etad viçadayati na mäm iti | karmäëi viçva-sargädéni mäà na limpanti vaiñamyädi-doñeëa jévam iva liptaà na kurvanti, yat täni såjya-jéva-karma-prayuktäni na ca mat-prayuktäni na ca sargädi-karma-phale mama spåhästy ato na limpantéti | phala-spåhayä yaù karmäëi karoti sa tat-phalair lipyate | ahaà tu svarüpänanda-pürëaù prakåti-viléna-kñetrajïa-bubhukñäbhyudita-dayaù | parjanyavan nimitta-mätraù san tat-karmäëi pravartayäméti | småtiç ca –

nimitta-mätram eväsau såjyänäà sarga-karmaëi | pradhäna-käraëébhütä yato vai såjya-çaktayaù || ity ädyä |

såjyänäà deva-mänavädi-bhäva-bhäjäà kñetrajïänäà sarga-kriyäyäm asau pareço nimitta-mätram eva devädi-bhäva-vaicitryäà käraëébhütäs tu såjyänäà teñäà präcéna-karma-çaktaya eva bhavantéti tad-arthaù | evam äha sütrakåt – vaiñamya-nairghåëyena [Vs. 2.1.35] ity ädinä | evaà jïänasya phalam äha iti mäm iti | itthambhütaà mäà yo’bhijänäti, sa tad-virodhibhis tad-dhetubhiù präcéna-karmabhir na badhyate | tair vimucyata ity arthaù ||14||

Verse 15

of 16


Wv& jaTva k*-Ta& k-MaR PaUvŒ riPa MauMau+aui>a" ) ku-å k-MaŒ v TaSMaatv& PaUvŒ " PaUvRTar& k*-TaMa( ))15))

evaà jïätvä kåtaà karma pürvair api mumukñubhiù |

kuru karmaiva tasmät tvaà pürvaiù pürvataraà kåtam ||15||

çrédharaù : ye yathä mäm ity ädi caturbhiù çlokaiù präsaìgikam éçvarasya vaiñamyaà parihåtya pürvoktam eva karma-yogaà prapaïcayitum anusmärayati evam iti | ahaìkärädi-rähityena kåtaà karma bandhakaà na bhavati | ity evaà jïätvä pürvair janakädibhir api mumukñubhiù sattva-çuddhy-arthaà pürvataraà yugäntareñv api kåtam | tasmät tvam api prathamaà karmaiva kuru ||15|| madhusüdanaù : yato nähaà kartä na me karma-phala-spåheti jïänät karmabhir na badhyate’ta äha evam iti | evam ätmano’kartuù karmälepaà jïätvä kåtaà karma pürvair atikräntair api asmin yuge yayäti-yadu-prabhåtibhir mumukñubhiù | tasmät tvam api karmaiva kuru na tüñëém äsanaà näpi saànyäsam | yady atattvavit tadätma-çuddhy-arthaà tattva-vic cel loka-saìgrahärtham | pürvair janakädibhiù pürvataram atipürvaà yugäntare kåtam | etenäsmin yuge’nya-yuge ca pürva-pürvataraiù kåtatväd avaçyaà tvayä kartavyaà karmeti darçayati ||15|| viçvanäthaù : evambhütam eva mäà jïätvä pürvair janakädibhir api loka-pravartanärtham eva karma kåtam ||15|| baladevaù : evam iti | mäm eva jïätvä tad-anusäribhir mac-chiñyaiù pürvair vivasvad-ädibhir mumukñubhir niñkämaà karma kåtam | tasmät tvam api karmaiva tat kuru | na karma-saànyäsam | açuddha-cittaç cej jïäna-garbhäyai citta-çuddhyai çuddha-cittaç cel loka-saìgrahäyety arthaù | kédåçaà pürvais taiù kåtaà ? pürvataraà atipräcénam ||15||

Verse 16

ik&- k-MaR ik-Mak-MaeRiTa k-vYaae_PYa}a MaaeihTaa" ) Tatae k-MaR Pa[v+YaaiMa YaJjaTva Maae+YaSae_Xau>aaTa( ))16))

kià karma kim akarmeti kavayo’py atra mohitäù |

tat te karma pravakñyämi yaj jïätvä mokñyase’çubhät ||16|| çrédharaù : tac ca tattvavidbhiù saha vicärya kartavyam | na loka-paramparä-mätreëety äha kià karmeti | kià karma ? kédåçaà karma-karaëam | kim akarma ? kédåçaà karmäkaraëam | ity asminn arthe vivekino’pi mohitäù | ato yaj jïätä yad-anuñöhäyäçubhät saàsärän mokñyase mukto bhaviñyasi tat karmäkarma ca tubhyam ahaà pravakñyämi tac chåëu ||16|| madhusüdanaù : nanu karma-viñaye kià kaçcit saàçayo’py asti yena pürvaiù pürvataraà kåtam ity atinirbadhnäsi ? asty evety äha kià karmeti | nau-sthasya niñkriyeñv api taöastha-våkñeñu gamana-bhrama-darçanät tathä düräc cakñuù-saànikåñöeñu gacchatsv api puruñeñv agamana-bhrama-darçanät paramärthataù kià karma kià vä paramärthato’karmeti kavayo medhävino’py aträsmin viñaye mohitä mohaà

of 17


nirëayäsämarthyaà präptä atyanta-durnirüpatväd ity arthaù | tat tasmät te tubhyam ahaà karma, a-kära-praçleñeëa cchedäd akarma ca pravakñyämi prakarñeëa sandehocchedena vakñyämi | yat karmäkarma-svarüpaà jïätvä mokñyase mukto bhaviñyasy açubhät saàsärät ||16|| viçvanäthaù : kià ca karmäpi na gatänugatika-nyäyenaiva kevalaà vivekinä kartavyam | kintu tasya prakära-viçeñaà jïätvaivety atas tasya prathamaà durjïeyatvam äha ||16|| baladevaù : nanu kià karma-viñayakaù kaçcit sandeho’py asti yataù pürvaiù pürvataraà kåtam ity atinirbandhäd bravéñéti ced asty evety äha kià karmeti | mumukñubhir anuñöheyaà karma kià rüpaà syäd akarma ca karmänyat tad-antargataà jïänaà ca kià rüpam ity arthaù | tad-anyatve enaà ca | aträrthe kavayo dhémanto’pi mohitäs tad-yäthätmya-nirëayäsämarthyän mohaà präpuù | ahaà sarveçaù sarvajïas te tubhyaà tat karma a-kära-praçleñäd akarma ca pravakñyämi yaj jïätvänuñöhäya präpya cäçubhät saàsärän mokñyase ||16||

Verse 17

k-MaR<aae ùiPa baeÖVYa& baeÖVYa& c ivk-MaR<a" ) Ak-MaR<aê baeÖVYa& GahNaa k-MaR<aae GaiTa" ))17))

karmaëo hy api boddhavyaà boddhavyaà ca vikarmaëaù |

akarmaëaç ca boddhavyaà gahanä karmaëo gatiù ||17||

çrédharaù : nanu loka-prasiddham eva karma dehädi-vyäpärätmakam | akarma tad-avyäpärätmakam | ataù katham ucyate kavayo’py atra mohaà präptä iti ? taträha karmaëa iti | karmaëo vihita-vyäpärasyäpi tattvaà boddhavyam asti | na tu loka-prasiddha-mätram eva | akarmaëo’vihita-vyäpärasyäpi tattvaà boddhavyam asti | vikarmaëo niñiddha-vyäpärasyäpi tattvaà boddhavyam asti | yataù karmaëo gatir gahanä | karmaëa ity upalakñaëärtham | karmäkarma-vikarmaëäà tattvaà durvijïeyam ity arthaù ||17|| madhusüdanaù : nanu sarva-loka-prasiddhatväd aham evaitaj jänämi dehendriyädi-vyäpäraù karma tüñëém äsanam akarmeti tatra kià tvayä vaktavyam iti taträha karmaëa iti | hi yasmät karmaëaù çästra-vihitasyäpi tattvaà boddhavyam asti, vikarmaëaç ca pratiñiddhasya, akarmaëaç ca tüñëémbhävasya | atra väkya-traye’pi tattvam aséty adhyähäraù | yasmäd gahanä durjïänä | karmaëa ity upalakñaëaà karmäkarma-vikarmaëäm | gatis tattvam ity arthaù ||18|| viçvanäthaù : niñiddhäcaraëaà durgati-präpakam iti tattvam | tathäkarmaëaù karmäkaraëasyäpi sannyäsinaù kédåçaà karmäkaraëaà çubhadam iti | anyathä niùçreyasaà kathaà hasta-gataà syäd iti bhävaù | karmaëa ity upalakñaëaà karmäkarma-vikarmaëäm | gatis tattvam | gahanä durgamä ||17|| baladevaù : nanu kavayo’pi mohaà präpur iti cet taträha karmaëo héti | karmaëo niñkämasya mumukñubhir anuñöhätavyasya svarüpaà boddhavyam | vikarmaëo jïäna-viruddhasya kämya-karmaëaù svarüpaà boddhavyam | akarmaëaç ca karma-bhinnasya jïänasya ca svarüpaà boddhavyam | tat-tat-svarüpavidbhiù särdhaà vicäryam ity arthaù | karmaëo’karmaëaç ca gatir gahanä durgamä | ataù kavayo’pi tatra mohitäù ||17||

of 18


Verse 18

k-MaR<Yak-MaR Ya" PaXYaedk-MaRi<a c k-MaR Ya" ) Sa buiÖMaaNa( MaNauZYaezu Sa Yau¢-" k*-Tòk-MaRk*-Ta( ))18))

karmaëy akarma yaù paçyed akarmaëi ca karma yaù |

sa buddhimän manuñyeñu sa yuktaù kåtsna-karma-kåt ||18|| çrédharaù : tad evaà karmädénäà durvijïeyatvaà darçayann äha karmaëéti | parameçvarärädhana-lakñaëe karmaëi karma-viñaye akarma karmedaà na bhavatéti yaù paçyet | tasya jïäna-hetutvena bandhakatväbhävät | akarmaëi ca vihitäkaraëe karma yaù paçyet pratyaväyotpädakatvena bandha-hetutvät | manuñyeñu karma kurväëeñu sa buddhimän vyavasäyätmaka-buddhimattväc chreñöhaù | taà stauti sa yukto yogé | tena karmaëä jïäna-yogäväpteù | sa eva kåtsna-karma-kartä ca | sarvataù samplutodaka-sthänéye ca tasmin karmaëi sarva-karma-phalänäm antarbhävät tad evam ärurukñoù karma-yogädhikärävasthäyäà na karmaëäm anärambhäd ity ädinokta eva karma-yogaù spañöékåtaù | tat-prapaïca-rüpatväc cäsya prakaraëasya na paunaruktya-doñaù | anenaiva yogärüòhävasthäyäà yas tv ätma-ratir eva syäd ity ädinä yaù karmänupayoga uktas tasyäpy arthät prapaïcaù kåto veditavyaù | yad ärurukñor api karma bandhakaà na bhavati tad-ärüòhasya kuto bandhakaà syät ity aträpi çloko yujyate | yad vä, karmaëi dehendriyädi-vyäpäre vartamäne’py ätmano dehädi-vyatirekänubhavena akarma sväbhävikaà niañkarmyam eva yaù paçyet tathä akarmaëi ca jïäna-rahite duùkha-buddhyä karmaëäà tyäge karma yaù paçyet tasya prayatna-sädhyatvena mithyäcäratvät | tad uktaà karmendriyäëi saàyamyety ädinä | ya evambhütaù sa tu sarveñu manuñyeñu buddhimän paëòitaù | tatra hetuù – yataù kåtsnäni sarväëi yadåcchayä präptäny ähärädéni karmäëi kurvann api sa yukta eva akarträtma-jïänena samädhistha evety arthaù | anenanaiva jïäninaù svabhäväd äpannaà kalaïja-bhakñaëädikaà na doñäya | ajïasya tu rägataù kåtaà doñäya iti vikarmaëo’pi tattvaà nirüpitaà drañöavyam ||18|| madhusüdanaù : kédåçaà tarhi karmädénäà tattvam iti tad äha karmaëéti | karmaëi dehendriyädi-vyäpäre vihite pratiñiddhe cähaà karométi dharmy-adhyäsenätmany äropit## | nau-sthenäcalatsu taöastha-våkñädiñu samäropite calana iväkartätma-svarüpälocanena vastutaù karmäbhävaà taöastha-våkñädiñv iva yaù paçyet paçyati | tathä dehendriyädiñu triguëa-mäyä-pariëämatvena sarvadä savyäpäreñu nirvyäpäras tüñëéà sukham äsa ity abhimänena samäropite’karmaëi vyäpäroparame dürastha-cakñuù-saànikåñöa-puruñeñu gacchatsv apy agamana iva sarvadä sa-vyäpära-dehendriyädi-svarüpa-paryälocanena vastu-gatyä karma nivåttyäkhya-prayatna-rüpaà vyäpäraà yaù paçyed udähåta-puruñeñu gamanam iva | audäsényävasthäyäm apy udäséno’ham äsa ity abhimäna eva karma | etädåçaù paramärtha-darçé sa buddhimän ity ädinä buddhimattva-yoga-yuktatva-sarva-karma-kåttvais tribhir dharmaiù stüyate | atra prathama-pädena karma-vikarmaëos tattvaà karma-çabdasya vihita-pratiñiddha-paratvät | dvitéya-pädena cäkarmaëas tattvaà darçitam iti drañöavyam | tatra yat tvaà manyase karmaëo bandha-hetutvät tüñëém eva mayä sukhena sthätavyam iti tan måñä | asati kartåtväbhimäne vihitasya pratiñiddhasya vä karmaëo bandha-hetutväbhävät | tathä ca vyäkhyätaà na mäà karmäëi limpanti [Gétä 4.14] ity ädinä | satica kartåtväbhimäne

of 19


tüñëém aham äsa ity audäsényäbhimänätmakaà yat karma tad api bandha-hetur eva vastu-tattväparijïänät | tasmät karma-vikarmäkarmaëäà tattvam édåçaà jïätvä vikarmäkarmaëé parityajya kartåtväbhimäna-phaläbhisandhi-hänena vihitaà karmaiva kurv ity abhipräyaù | aparä vyäkhyä karmaëi jïäna-karmaëi dåçye jaòe sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa cänusyütaà sarva-bhramädhiñöhänam akarmävedyaà sva-prakäça-caitanyaà paramärtha-dåñöyä yaù paçyet | tathäkarmaëi ca sva-prakäçe dåg-vastuni kalpitaà karma dåçyaà mäyä-mayaà na paramärtha-sat | dåg-dåçyayoù sambandhänupapatteù –

yas tu sarväëi bhütäni ätmany evänupaçyati | sarva-bhüteñu cätmänaà tato na vijugupsate || [ÉçaU 6] iti çruteù |

evaà parasparädhyäse’pi çuddhaà vastu yaù paçyati manuñyeñu madhye sa eva buddhimän nänyaù | asya paramärtha-darçitväd anyasya cäparamärtha-darçitvät | sa ca buddhi-sädhana-yogya-yukto’ntaù-karaëa-çuddhy-aikägra-cittaù | ataù sa eväntaùkaraëa-çuddhi-sädhana-kåtsna-karma-kåd iti västava-dharmair eva stüyate | yasmäd evaà tasmät tvam api paramärtha-darçé bhava tävataiva kåtsna-karma-käritvopapatter ity abhipräyaù | ato yad uktaà yaj jïätvä mokñyase’çubhäd iti | yac coktaà karmädénäà tattvaà boddhavyam astéti sa buddhimän ity ädi-stutiç ca | tat sarvaà paramärtha-darçane saàgacchate | anya-jïänäd açubhät saàsärän mokñänupapatteù | atattvaà cänyan na boddhavyaà na vä yaj-jïäne buddhimattvam iti yuktaiva paramärtha-darçinäà vyäkhyä | yat tu vyäkhyänaà karmaëi nitye parameçvarärthe’nuñöhéyamäne bandha-hetutväbhäväd akarmedam iti yaù paçyet | tathäkarmaëi ca nitya-karmäkaraëe pratyaväya-hetutvena karmedam iti yaù paçyet sa buddhimän ity ädi tad asaìgatam eva | nitya-karmaëy akarmedam iti jïänasyäçubha-mokña-hetutväbhävät, mithyäjïänatvena tasyiväçubhatväc ca | na caitädåçaà mithyä-jïänaà boddhavyaà tattvaà näpy etädåça-jïäne buddhimattvädi-stuty-upapattir bhräntitvät | nitya-karmänuñöhänaà hi svarüpato’ntaùkaraëa-çuddhi-dväropayujyate na taträkarma-buddhiù kuträpy upayujyate çästreëa nämädiñu brahma-dåñöivad avihitatvät | näpédam eva väkyaà tad-vidhäyakam upakramädi-virodhasyokteù | evaà nitya-karmäkaraëam api svarüpato nitya-karma-viruddha-karma-lakñakatayopayujyate na tu tatra karma-dåñöiù kväpy upayujyate | näpi nitya-karmäkaraëät pratyaväyaù | abhäväd bhävotpatty-ayogät | anyathä tad-aviçeñeëa sarvadä käryotpatti-prasaìgät | bhävärthäù karma-çabdäs tebhyaù kriyä pratéyetaiña hy artho vidhéyata iti nyäyena bhävärthasyaiväpürva-janakatvät | atirätre ñoòaçinaà na gåhëäti ity ädäv api saìkalpa-viçeñasyaiväpürva-janakatväbhyupagamät | nekñetodyantam ädityam ity ädi-prajäpati-vratavat | ato nitya-karmänuñöhänärhe käle tad-viruddhatayä yad-upaveçanädi karma tad eva nitya-karmäkaraëopalakñitaà pratyaväya-hetur iti vaidikänäà siddhäntaù | ataeväkurvan vihitaà karmety atra lakñaëärthe çatä vyäkhyätaù | lakñaëa-hetvoù kriyäyä ity aviçeña-smaraëe’py atra hetutvänupapatteù | tasmän mithyä-darçanäpanode prastute mithyä-darçana-vyäkhyänaà na çobhatetaräm | näpi nityänuñöhäna-param evaitad väkyaà nityäni kuryäd ity arthe karmaëy akarma yaù paçyed ity ädi tad-abodhakaraà väkyaà prayuïjänasya bhagavataù pratärakatväpatter ity ädi bhäñya eva vistareëa vyäkhyätam ity uparamyate ||18||

of 20


viçvanäthaù : tatra karmäkarmaëos tattva-bodham äha karmaëéti | çuddhäntaù-karaëasya jïänavattve’pi janakäder iväkåta-sannyäsasya karmaëy anuñöhéyamäne niñkäma-karma-yoge akarma | karmedaà na bhavatéti yaù paçyet tat-karmaëo bandhakatväbhävät iti bhävaù | tathäçuddhäntaùkaraëasya jïänäbhäve’pi çästrajïatvät jïäna-vävadükasya sannyäsino’karmaëi karmäkaraëe karma paçyet durgati-präpakaà karma-bandham evopalabhate | sa eva buddhimän | sa tu kåtsna-karmäëy eva karoti, na tu tasya jïäna-vävadükasya jïäni-mäninaù saìgenäpi tad-vacasäpi sannyäsaà na karotéti bhävaù | tathä ca bhagavad-väkyam –

yas tv asaàyata-ñaò-vargaù pracaëòendriya-särathiù | jïäna-vairägya-rahitas tri-daëòam upajévati || surän ätmänam ätma-sthaà nihnute mäà ca dharma-hä | avipakva-kañäyo 'smäd amuñmäc ca vihéyate || [BhP 11.18.40-1] iti ||18||

baladevaù : karmäkarmaëor boddhavyaà svarüpam äha karmaëéti | anuñöhéyamäne niñkäme karmaëi yo’karma prastutatvät karmaëy ätma-jïänaà paçyet, akarmaëy ätma-jïäne yaù karma paçyet | etad uktaà bhavati – yo mumukñur håd-viçuddhaye kriyamäëaà karmätma-jïänänusandhi-garbhatväj jïänäkäraà, tac ca jïänaà karma-dvärakatvät karmäkäraà paçyet | ubhayor ekätmoddeçyatväd ubhayam ekaà vidyäd ity arthaù | evam eva vakñyate säìkhya-yogau påthag bäläù ity ädineti | evam anuñöhéyamäne karmaëi ätma-yäthätmyaà yo’nusandhatte sa manuñyeñu buddhimän paëòitaù | yukto mokña-yogyaù | kåtsna-karma-kåt sarveñäà karma-phalänäm ätma-jïäna-sukhäntarbhütatvät ||18||

Verse 19

YaSYa SaveR SaMaarM>aa" k-aMaSa&k-LPaviJaRTaa" ) jaNaaiGandGDak-MaaR<a& TaMaahu" Pai<@Ta& buDaa" ))19))

yasya sarve samärambhäù käma-saàkalpa-varjitäù |

jïänägni-dagdha-karmäëaà tam ähuù paëòitaà budhäù ||19||

çrédharaù : karmaëy akarma yaù paçyed ity anena çruty-arthärthäpattibhyäà yad uktam artha-dvandvaà tad eva spañöayati yasyeti païcabhiù | samyag ärabhyanta iti samärambhäù karmäëi | kämyata iti kämaù phalam | tat-saìkalpena varjitä yasya bhavanti taà paëòitam ähuù | tatra hetur yatas taiù samärambhaiù çuddhe citte sati jätena jïänägninä dagdhäny akarmatäà nétäni karmäëi yasya tam | ärüòhävasthäyäà tu kämaù phala-hetu-viñayaù | tad-artham idaà kartavyam iti kartavya-viñayaù saìkalpaù | täbhyäà varjitäù | çeñaà spañöam ||19|| madhusüdanaù : tad etat paramärtha-darçinaù kartåtväbhimänäbhävena karmäliptatvaà prapaïcyate yasya sarva ity ädi brahma-karma-samädhinety antena | yasya pürvokta-paramärtha-darçinaù sarve yävanto vaidikä laukikä vä samärambhäù samärabhyanta iti vyutpattyä karmäëi käma-saìkalpa-varjitäù kämaù phala-tåñëä saìkalpo’haà karométi kartåtväbhimänas täbhyäà varjitäù | loka-saìgrahäthaà vä jévana-mäträrthaà vä prärabdha-karma-vegäd våthä-ceñöä-rüpä bhavanti | taà karmädäv akarmädi-darçanaà jïänaà tad evägnis tena dagdhäni çubhäçubha-lakñaëäni karmäëi yasya tad-adhigama uttara-pürvärdhayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçät [Vs 4.1.13] iti nyäyät | jïänägni-

of 21


dagdha-karmäëaà taà budhä brahma-vidaù paramärthataù paëòitam ähuù | samyag-darçé hi paëòita ucyate na tu bhränta ity arthaù ||19|| viçvanäthaù : uktam arthaà vivåëoti yasyeti païcabhiù | samyag ärabhyanta iti samärambhäù karmäëi | kämaù phalaà, tat-saìkalpena varjitäù | jïänam evägnis tena dagdhäni karmäëi kriyamäëäni vihitäni niñiddhäni ca yasya saù | etena vikarmaëaç ca boddhavyam ity api vivåtam | etädåçädhikäriëi karma yathä akarma paçyet, tathaiva vikarmäpy akarmaiva paçyed iti pürva-çlokasyaiva saìgatiù | yad agre vakñyate –

api ced asi päpebhyaù sarvebhyaù päpa-kåttamaù | sarvaà jïäna-plavenaiva våjinaà santariñyasi || yathaidhäàsi samiddho’gnir bhasmasät kurute’rjuna | jïänägniù sarva-karmäëi bhasmasät kurute tathä || [Gétä 4.36-37] iti ||19||

baladevaù : karmaëo jïänäkäram äha yasyeti païcabhiù | samärambhäù karmäëi kämyanta iti kämäù phaläni tat-saìkalpena varjitäù çünyä yasya karmabhir ätmoddeçino bhavanti | taà budhäù paëòitam ätmajïam ähuù | tatra hetuù – jïäneti | taiù samärambhair håd-viçuddhau satyäm ävirbhütenätma-jïänägninä dagdhäni saàcitäni karmäëi yasya tam ||19||

Verse 20

TYa¤-a k-MaRf-l/aSa® & iNaTYaTa*áae iNaraé[Ya" ) k-MaR<Yai>aPa[v*taae_iPa NaEv ik&-icTk-raeiTa Sa" ))20))

tyaktvä karma-phaläsaìgaà nitya-tåpto niräçrayaù |

karmaëy abhipravåtto’pi naiva kiàcit karoti saù ||20|| çrédharaù : kià ca tyaktveti | karmaëi tat-phale cäsaktià tyaktvä nityena nijänandena tåptaù | ataeva yoga-kñemärtham äçrayaëéya-rahitaù | evambhüto yaù sväbhävike vihite vä karmaëy abhitaù pravåtto’pi kiàcid eva naiva karoti | tasya karmäkarmatäm äpadyata ity arthaù ||20|| madhusüdanaù : bhavatu jïänägninä präktanänäm aprärabdha-karmaëäà däha ägäminäà cänutpattiù | jïänotpatti-käle kriyamäëaà tu pürvottarayor anantar-bhävät phaläya bhaved iti bhavet kasyacid äçaìkä täm apanudaty äha tyaktveti | karmaëi phale cäsaìgaà kartåtväbhimänaà bhogäbhiläñaà ca tyaktväkartr-abhoktr-ätma-samyag-darçanena bädhitvä nitya-tåptaù paramänanda-svarüpa-läbhena sarvatra niräkäìkñaù | niräçraya äçrayo dehendriyädir advaita-darçanena nirgato yasmät sa niräçrayo dehendriyädy-abhimäna-çünyaù | phala-kämanäyäù kartåtväbhimänasya ca nivåttau hetu-garbhaà krameëa viçeñaëa-dvayam | evambhüto jévanmukto vyutthäna-daçäyäà karmaëi vaidike laukike väbhipravåtto’pi prärabdha-karma-vaçäl loka-dåñöyäbhitaù säìgopäìgänuñöhänäya pravåtto’pi sva-dåñöyä naiva kiàcit karoti sa niñkriyätma-darçanena bädhitatväd ity arthaù ||20|| viçvanäthaù : nitya-tåpto nityaà nijänandaena tåptaù | niräçrayaù svayoga-kñemärthaà na kam apy äçrayate ||20||

of 22


baladevaù : uktam arthaà viçadayati tyaktveti | karma-phale saìgaà tyaktvä nityenätmanänubhütena tåpto niräçrayo yoga-kñemaärtahm apy äçraya-rahita édåço yo’dhikäré sa karmaëy abhitaù pravåtto’pi naiva kiàcit karoti | karmänuñöhänäpadeçena jïäna-niñöhäm eva sampädayatéty ärurukñor daçeyam | etena vikarmaëaù svarüpaà bandhakatvaà boddhavyam ity uktaà bhavati ||20||

Verse 21

iNaraXaqYaRTaictaaTMaa TYa¢-SavRPairGa]h" )

Xaarqr& ke-vl&/ k-MaR ku-vRNNaaPanaeiTa ik-iLbzMa( ))21))

niräçér yata-cittätmä tyakta-sarva-parigrahaù | çäréraà kevalaà karma kurvan näpnoti kilbiñam ||21||

çrédharaù : kià ca niräçér iti | nirgatä äçiñaù kämanä yasmät | yataà niyataà cittam ätmä çaréraà ca yasya | tyaktäù sarve parigraho yena | sa çaréraà çaréra-mätra-nirvartyaà kartåtväbhiniveça-rahitaà kurvann api kilbiñam bandhanaà na präpnoti | yogärüòha-pakñe çäréra-nirväha-mätropayogi sväbhävikaà bhikñäöanädi kurvann api kilbiñaà vihitäkaraëa-nimitta-doñaà na präpnoti ||21|| madhusüdanaù : yadätyanta-vikñepa-hetor api jyotiñöomädeù samyag-jïäna-vaçän na tat-phala-janakatvaà tadä çaréra-sthiti-mätra-hetor avikñepakasya bhikñäöanäder nästy eva bandha-hetutvam iti kaimutya-nyäyenäha niräçér iti | niräçér gata-tåñëo yata-cittätmä cittam antaùkaraëam ätmä bähyendriya-sahito dehas tau saàyatau pratyähäreëa nigåhétau yena saù | yato jitendriyo’to vigata-tåñëatvät tyakta-sarva-parigrahas tyaktäù sarve parigrahä bhogopakaraëäni yena saù | etädåço’pi prärabdha-karma-vaçäc chäréraà çaréra-sthiti-mätra-prayojanaà kaupénäcchädanädi-grahaëa-bhikñäöanädi-rüpaà yatià prati çästräbhyanujïätaà karma käyikaà väcikaà mänasaà ca, tad api kevalaà kartåtväbhimäna-çünyaà parädhyäropita-kartåtvena kurvan paramärthato’karträtma-darçanän näpnoti na präpnoti kilbiñaà dharmädharma-phala-bhütam aniñöaà saàsäraà päpavat puëyasyäpy aniñöa-phalatvena kilbiñatvam | ye tu çaréra-nirvartyaà çäréram iti vyäcakñate tan mate kevalaà karma kurvann ity ato’dhikärthäläbhäd avyävartakatvena çäréra-padasya vaiyarthyam | atha väcika-mänasika-vyävartanätham iti brüyät tadä karma-padasya vihita-mätra-paratvena çäréraà vihitaà karma kurvan näpnoti kilbiñam ity aprasakta-pratiñedho’narthakaù | pratiñiddha-sädhäraëa-paratve’py evam eva vyäghäta iti bhäñya eva vistaraù ||21|| viçvanäthaù : ätmä sthüla-dehaù | çäréraà çäréra-nirvähärthaà karmäsat-pratigrahädikaà kurvann api kilbiñaà päpaà näpnotéty etad api vikarmaëaç ca boddhavyam ity asya vivaraëam ||21|| baladevaù : athärüòhasya daçäm äha niräçér iti tribhiù | nirgatä äçéù phalecchä yasmät sa | yata-cittätmä vaçékåta-citta-dehas tyakta-sarva-parigraha ätmaikävalokanärthatvät präkåteñu vastuñu mamatva-varjitaù | çäréraà karma çaréra-nirvähärthaà karmäsat-parigrahädi kurvann api kilbiñaà päpaà näpnoti ||21||

of 23


Verse 22

Yad*C^al/a>aSaNTauíae ÜNÜaTaqTaae ivMaTSar" ) SaMa" iSaÖaviSaÖaE c k*-TvaiPa Na iNabDYaTae ))22))

yadåcchä-läbha-santuñöo dvandvätéto vimatsaraù |

samaù siddhäv asiddhau ca kåtväpi na nibadhyate ||22||

çrédharaù : kià ca yadåcchä-läbheti | aprärthitopasthito läbho yadåcchä-läbhaù | tena santuñöaù | dvandväni çétoñëädény atéto’tikräntaù | tat-sahana-çéla ity arthaù | vimatsaro nirvairaù | yadåcchä-läbhasyäpi siddhäv asiddhau ca samo harña-viñäda-rahitaù | ya evambhütaù sa pürvottara-bhümikayor yathäyathaà vihitaà sväbhävikaà vä karma kåtväpi bandhaà na präpnoti ||22|| madhusüdanaù : tyakta-sarva-parigrahasya yateù çaréra-sthiti-mätra-prayojanaà karmäbhyanujïätaà tatrännäcchädanädi-vyatirekeëa çaréra-sthiter asaàbhaväd yäcïädinäpi sva-prayatnenännädikaà sampädyam iti präpte niyamäyäha yadåcchä-läbheti | çästränanumata-prayatna-vyatireko yadåcchä tayaiva yo läbho’nnäcchädanädeù çästränumatasya sa yadåcchäläbhas tena santuñöas tad-adhika-tåñëä-rahitaù | tathä ca çästraà bhaikñaà caret iti prakåñya ayäcitam asaàkÿptam upapannaà yadåcchayä iti yäcïä-saàkalpädi-prayatnaà värayati | manur api –

na cotpäta-nimittäbhyäà na nakñaträìgavidyayä | nänuçäsana-vädäbhyäà bhikñäà lipseta karhicit || [Manu 6.50] iti |

yatayo bhikñärthaà grämaà viçantéty ädi-çästränumatas tu prayatnaù kartavya eva | evaà labdhavyam api çästra-niyatam eva – kaupéna-yugalaà väsaù kanthäà çéta-niväriëém | päduke cäpi gåhëéyät kuryän nänyasya saìgraham || ity ädi | evam anyad api vidhi-niñedha-rüpaà çästram ühyam | nanu sva-prayatnam antareëäläbhe çétoñëädi-péòitaù kathaà jéved ata äha dvandvätéta dvandväni kñut-pipäsä-çétoñëa-varñädéni atéto’tikräntaù samädhi-daçäyäà teñäm asphuraëät | vyutthäna-daçäyäà sphuraëe’pi paramänandädvitéyäkartr-abhoktr-ätma-pratyayena bädhät tair dvandvair upahanyamäno’py akñubhita-cittaù | ataeva parasya läbhe svasyäläbhe ca vimatsaraù parotkarñäsahana-pürvikä svotkarña-väïchä matsaras tad-rahito’dvitéyätma-darçanena nirvaira-buddhiù | ataeva samas tulyo yadåcchä-läbhasya siddhäv asiddhau ca siddhau na håñöo näpy asiddhau viñaëëaù sa svänubhavenäkartaiva parair äropita-kartåtvaù çaréra-sthiti-mätra-prayojanaà bhikñäöanädi-rüpaà karma kåtväpi na nibadhyate bandha-hetoù sa-hetukasya karmaëo jïänägninä dagdhatväd iti pürvoktänuvädaù ||22|| viçvanäthaù : Nothing. baladevaù : atha çaréra-nirvähärtham annäcchädanädikaà sva-prayatnena na sampädyam ity äha yadåcchayeti | yäcïäà vinaiva läbho yadåcchä-läbhas tena santuñöas tåptaù |

of 24


dvandväni çétoñëädény atétas tat-sahiñëuù | vimatsaro’nyair upadruto’pi taiù saha vairam akurvan yadåcchä-läbha-siddhau harñasya tad-asiddhau viñädasya cäbhävät sama evaàbhütaù çäréraà karma kåtväpi tena tena na badhyate jïäna-niñöhä-prabhävän na lipyate ||22||

Verse 23

GaTaSa® SYa Mau¢-SYa jaNaaviSQaTaceTaSa" ) YajaYaacrTa" k-MaR SaMaGa]& Pa[ivl/IYaTae ))23))

gata-saìgasya muktasya jïänävasthita-cetasaù |

yajïäyäcarataù karma samagraà praviléyate ||23||

çrédharaù : kià ca gata-saìgasyeti | gata-saìgasya niñkämasya rägädibhir muktasya | jïäne’vasthitaà ceto yasya tasya | yajïäya parameçvarärthaà karmäcarataù sataù samagraà saväsanaà karma praviléyate | akarma-bhävam äpadyate | arüòha-yoga-pakñe yajïäyeti | yajïäya yajïa-rakñaëärthaà loka-saàgrahärtham eva karma kurvata ity arthaù ||23|| madhusüdanaù : tyakta-sarva-parigrahasya yadåcchä-läbha-santuñöasya yater yac-charéra-sthiti-mätra-prayojanaà bhikñäöanädi-rüpaà karma tat kåtvä na nibadhyata ity ukte gåhasthasya brahma-vido janakäder yajïädi-rüpaà yat karma tad-bandha-hetuù syäd iti bhavet kasyacid äçaìkä täm apanetuà tyaktvä karma-phaläsaìgam ity ädinoktaà vivåëoti gata-saìgasyeti | gata-saìgasya phaläsaìga-çünyasya muktasya kartåtva-bhoktåtvädy-adhyäsa-çünyasya jïänävasthita-cetaso nirvikalpaka-brahmätmaikya-bodha eva sthitaà cittaà yasya tasya sthita-prajïasyety arthaù | uttarottara-viçeñaëasya pürva-pürva-hetutvenänvayo drañöavyaù | gata-saìgatvaà kuto yato’dhyäsa-hénatvaà tat kuto yataù sthita-prajïatvam iti | édåçasyäpi prärabdha-karma-vaçäd yajïäya yajïa-saàrakñaëärthaà jyotiñöomädi-yajïe çreñöhäcäratvena loka-pravåtty-arthaà yajïäya viñëave tat-préty-artham iti vä | äcarataù karma yajïa-dänädikaà samagraà sahägreëa phalena vidyata iti samagraà praviléyate prakarñeëa käraëocchedena tattva-darçanäd viléyate vinaçyatéty arthaù ||23|| viçvanäthaù : yajïo vakñyamäëa-lakñaëas tad-arthaà karmäcaratas tat karma praviléyate akarma-bhävam äpadyata ity arthaù ||23|| baladevaù : gata-saìgasya niñkämasya räga-dveñädibhir muktasya svätma-viñayaka-jïäna-niviñöa-manaso yajïäya viñëuà prasädayituà tac-cintanam äcarataù präcénaà bandhakaà karma samagraà kåtsnaà praviléyate ||23||

Verse 24

b]øaPaR<a& b]ø hivb]RøaGanaE b]ø<aa huTaMa( ) b]øEv TaeNa GaNTaVYa& b]øk-MaRSaMaaiDaNaa ))24))

brahmärpaëaà brahma havir brahmägnau brahmaëä hutam | brahmaiva tena gantavyaà brahma-karma-samädhinä ||24||

of 25


çrédharaù : tad evaà parameçvarärädhana-lakñaëaà karma jïäna-hetutvena bandhakatväbhäväd akarmaiva | äruòhävasthäyäà tu akarträtma-jïänena bädhitatvät sväbhävikam api karma-karmaiveti karmaëy akarma yaù paçyed ity anenoktaù karma-pravilayaù prapaïcitaù | idänéà karmaëi tad-aìgeñu ca brahmaivänusyütaà paçyataù karma-pravilayam äha brahmärpaëam iti | arpyate’nenety arpaëaà sruv-ädi | tad api brahmaiva | arpyamäëaà havir api ghåtädikaà brahmaiva | brahmaivägniù | tasmin brahmaëä karträ hutaà homaù | agniç ca kartä ca kriyä ca brahmaivety arthaù | evaà brahmaëy eva karmätmake samädhiç cittaikägryaà yasya tena brahmaiva gantavyaà präpyam | na tu phaläntaram ity arthaù ||24|| madhusüdanaù : nanu kriyamäëaà karma phalam ajanayitvaiva kuto naçyati brahma-bodhe tat-käraëocchedäd ity äha brahmärpaëam iti | aneka-käraka-sädhyä hi yajïädi-kriyä bhavati | devatoddeçena hi dravya-tyägo yägaù | sa eva tyajyamäna-dravyasyägnau prakñepäd dhoma ity ucyate | tatroddeçyä devatä sampradänaà, tyajyamänaà dravyaà haviù-çabda-väcyaà säkñäd-dhätv-artha-karma, tat phalaà tu svargädi vyavahitaà bhävanä-karma | evaà dhärakatvena haviño’gnau prakñepe sädhakatamatayä juhvädi karaëaà prakäçakatayä manträdéti karaëam api käraka-jïäpaka-bhedena dvividham | evaà tyägo’gnau prakñepaç ca dve kriye | taträdyäyäà yajamänaù kartä | prakñepe tu yajamäna-parikréto’dhvaryuù prakñepädhikaraëaà cägniù | evaà deça-kälädikam apy adhikaraëaà sarva-kriyä-sädhäraëaà drañöavyam | tad evaà sarveñäà kriyä-kärakädi-vyavahäräëäà brahma-jïäna-kalpitänäà rajjv-ajïäna-kalpitänäà sarpa-dhärä-daëòädénäà rajju-tattva-jïäneneva brahma-tattva-jïänena bädhe badhitänuvåttyä kriyäkärakädi-vyavhäräbhäso dåçyamäno’pi dagdha-paöa-nyäyena na phaläya kalpata ity anena çlokena pratipädyate | brahma-dåñöir eva ca sarva-yajïätmiketi stüyate | tathä hi – arpyate’neneti karaëa-vyutpattyärpaëaà juhvädi manträdi ca | evam arpyate’smä iti vyutpattyärpaëaà devatä-rüpaà sampradänam | evam arpyate’sminn iti vyutpattyärpaëam adhikaraëaà deça-kälädi | tat sarvaà brahmaëi kalpitatväd brahmaiva rajju-kalpita-bhujaìgavad adhiñöhäna-vyatirekeëäsad ity arthaù | evaà havis-tyäga-prakñepa-kriyayoù säkñät karma kärakaà tad api brahmaiva | evaà yatra prakñipyate’gnau so’pi brahmaiva | brahmägnäv iti samastaà padam | tathä yena karträ yajamänenädhvaryuëä ca tyajyate prakñipyate ca tad ubhayam api kartå-kärakaà kartari vihitayä tåtéyayänüdya brahmeti nidhéyae brahmaëeti | evaà hutam iti havanaà tyäga-kriyä prakñepa-kriyä ca tad api brahmaiva | tathä yena havanena yad gantavyaà svargädi vyavahitaà karma tad api brahmaiva | atratya eva-käraù sarvatra sambadhyate | hutam ity aträpéta eva brahmety anuñajyate | vyavadhänäbhävät säkäìkñatväc ca cit-patis tvä punätu ity ädäv acchidreëetyädi-para-väkya-çeñavat | anena rüpeëa karmaëi samädhir brahma-jïänaà yasya sa karma-samädhis tena brahma-vidä karmänuñöhäträpi brahma paramänandädvayaà gantavyam ity anuñajyate | säkäìkñatväd avyavadhänäc ca yä te agne rajäçayety ädau tanür varñiñöheyädi-pürva-väkya-çeñavat | athavärpyate’smai phaläyeti vyutpattyärpaëa-padenaiva svargädi-phalam api grähyam | tathä ca brahmaiva tena gantavyaà brahma-karma-samädhinä ity uttarärdhaà jïäna-

of 26


phala-kathanäyaiveti samaïjasam | asmin pakñe brahma-karma-samädhinety ekaà vä padam | pürvaà brahma-padaà hutam ity anena sambadhyate caramaà gantavya-padeneti bhinnaà vä padam | evaà ca nänuñaìga-dvaya-kleça iti drañöavyam | brahma gantavyam ity abhedenaiva tat-präptir upacärät | ataeva na svargädi tuccha-phalaà tena gantavyaà vidyayävidyaka-käraka-vyavahärocchedät | tad uktaà värtika-kådbhiù – käraka-vyavahäre hi çuddhaà vastu na vékñyate | çuddhe vastuni siddhe ca käraka-vyävåttiù kutaù || iti | arpaëädi-käraka-svarupänupamardenaiva tatra nämädäv iva brahma-dåñöiù kñipyate sampan-mätreëa phala-viçeñäyeti keñäàcid vyäkhyänaà bhäñyakådbhir eva niräkåtam upakramädi-virodhäd brahma-vidyä-karaëe sampan-mätrasyäprasaktatväd ity ädi yuktibhiù ||24|| viçvanäthaù :. yajïäyäcarata ity uktam | sa yajïa eva kédåçaù ? ity apekñäyäm äha brahmeti | arpyate’nenety arpaëaà juhv-ädi | tad api brahmaiva | arpyamäëaà havir api brahmaiva | brahmaivägnäv iti havanädhikaraëam agnir api brahmaiva | evaà vivekatavatä puàsä brahmaiva gantavyaà, na tu phaläntaram | kutaù ? brahmätmakaà yat karma tatraiva samädhiç cittaikägryaà yasya tena ||24|| baladevaù : evaà vivikta-jévätmänusandhi-garbhatayä sva-vihitasya karmaëo jïänäkäratäm abhidhäya säìgasya tasya parätma-rüpatänusandhinä tad-äkäratäm äha brahmärpaëam iti | arpyate’nenätmaiveti vyutpatter arpaëaà sruvaà manträdhidaivataà cendrädi tat tac ca brahmaiva | arpyamäëaà haviç cäjyädi tad api brahmaiva | tac ca havir homädhäre’gnau brahmaëi yajamänenädhvaryuëä ca brahmaëä hutaà tyaktaà prakñiptaà ca | agnir yajamäno’dhvaryuç ca brahmaivety arthaù | brahmägnäv ity atra ëi-kära-lopaç chändasaù | na ca samastaà padam iti väcyam | agnau brahma-dåñöer vidheyatväd itthaà ca brahma-rüpe säìge karmaëi samädhiç cittaikägryaà yasya tena mumukñuëä brahmaiva gantavyaà sva-svarüpaà para-svarüpaà ca labhyam avalokyam ity arthaù | vijïänaà brahma ced veda ity ädau jéve brahma-çabdaù | vijïänam änandaà brahma ity ädau paramätmani ca brahmärpaëatvädi-guëa-yogän näsya prakaraëasya paunaruktam | sruv-ädénäà brahmatvaà tad-äyatta-våttikatvät tad-väpyatväc ca iti vyäkhyätäraù | tädåçatayänusandhitaà karma-jïänäkäraà sat tad avalokanäya kalpyate ||24||

Verse 25

dEvMaevaPare Yaj& YaaeiGaNa" PaYauRPaaSaTae ) b]øaGanavPare Yaj& YajeNaEvaePaJauûiTa ))25))

daivam eväpare yajïaà yoginaù paryupäsate |

brahmägnäv apare yajïaà yajïenaivopajuhvati ||25||

çrédharaù : etad eva yajïatvena sampäditaà sarvatra brahma-darçana-lakñaëaà jïänaà sarva-yajïopäya-präpyatvät sarva-yajïebhyaù çreñöham ity evaà stotum adhikäri-bhedena jïänopäya-bhütän bahün yajïän äha daivam ity ädibhir añöabhiù | devä indra-varuëädaya ijyante yasmin | eva-käreëendrädiñu brahma-buddhi-rähityaà darçitam | taà daivam eva yajïam apare karma-yoginaù paryupäsate çraddhayänutiñöhanti | apare tu jïäna-yogino

of 27


brahma-rüpe’gnau apare yajïenaivopäyena brahmärpaëam ity ädy ukta-prakäreëa yajïam upajuhvati | yajïädi-sarva-karmäëi praviläpayantéty arthaù | so’yaà jïäna-yajïaù ||25|| madhusüdanaù : adhunä samyag-darçanasya yajïa-rüpatvena stävakatayä brahmärpaëa-mantre sthite punar api tasya stuty-artham itaräny ajïän upanyasyati daivam iti | devä indrägny-ädaya ijyante yena sa daivas tam eva yajïaà darça-pürëamäsa-jyotiñöomädi-rüpam apare yoginaù paryupäsate sarvadä kurvanti na jïäna-yajïam | evaà karma-yajïam uktväntaù-karaëa-çuddhi-dväreëa tat-phala-bhütaà jïäna-yajïam äha brahmägnau satya-jïänänantänanda-rüpaà nirasta-samasta-viçeñaà brahma tat-padärthas tasminn agnau yajïaà pratyag ätmänaà tva-padärthaà yajïenaiva | yajïa-çabda ätma-nämasu yäskena paöhitaù | itthambhüta-lakñaëe tåtéyä | eva-käro bhedäbheda-vyävåtty-arthaù | tvaà-padärthäbhedenaivopajuhvati tat-svarüpatayä paçyantéty arthaù | apare pürva-vilakñaëäs tattva-darçana-niñöhäù saànyäsina ity arthaù | jéva-brahmäbheda-darçanaà yajïatvena sampädya tat-sädhana-yajïa-madhye paöhyate çreyän dravya-mayäd yajïäj jïäna-yajïaa ity ädinä stotum ||25|| viçvanäthaù : yajïäù khalu bhedenänye’pi bahavo vartante | täàs tvaà çåëv ity äha daivam evety añöabhiù | devä indra-varuëädaya ijyante yasmin taà daivam iti | indrädiñu brahma-buddhi-rähityaà darçitam | säsya devatety aë | yoginaù karma-yoginaù | apare jïäna-yoginas tu brahma paramätmaivägnis tasmiàs tat-padärthe yajïaà haviù-sthänéyaà tvaà-padärthaà jévaà yajïena praëava-rüpeëa mantreëaiva juhvati | ayam eva jïäna-yajïo’gre stoñyate | atra yajïaà yajïena iti çabdau karma-karaëa-sädhanau prathamätiçayoktyä çuddha-jéva-praëavävähatuù ||25|| baladevaù : evaà brahmänusandhi-garbhatayä ca karmaëo jïänäkäratäà nirüpya karma-yoga-bhedän äha daivam iti | daivam indrädi-devärcana-rüpaà yajïam apare yoginaù paryupäsate tatraiva niñöhäà kurvanti | apare brahmärpaëaà ity ädi-nyäyena brahma-bhütägnäv yajïena sruvädinä yajïaà ghåtädi-havé-rüpaà juhvati homa eva niñöhäà kurvatéty arthaù ||25||

Verse 26

é[ae}aadqNaqiNd]Yaa<YaNYae Sa&YaMaaiGanzu JauûiTa ) XaBdadqNa( ivzYaaNa( ANYa wiNd]YaaiGanzu JauûiTa ))26))

çroträdénéndriyäëy anye saàyamägniñu juhvati | çabdädén viñayän anya indriyägniñu juhvati ||26||

çrédharaù : çroträdénéti | anye naiñöhiké brahmacäriëas tat-tad-indriya-saàyama-rüpeñv agniñu çroträdéni juhvati praviläpayanti | indriyäëi nirudhya saàyama-pradhänäs tiñöhantéty arthaù | indriyäëy evägnayaù | teñu çabdädén anye gåhasthä juhvati | viñaya-bhoga-samaye’py anäsaktäù santo’gnitvena bhäviteñv indriyeñu haviñövena bhävitän çabdädén prakñipantéty arthaù ||26|| madhusüdanaù : çroträdénéndriyäëy anye saàyamägniñu juhvati çabdädén viñayän anya indriyägniñu juhvati ||26||

of 28


viçvanäthaù : anye naiñöhikäù çroträdénéndriyäëi | saàyamaù saàyataà mana evägnayas teñu juhvati | çuddhe manaséndriyäëi pravläpayantéty arthaù | anye tato nyünä brahmacäriëaù çabdädén viñayäni indriyägniñv indriyäëy evägnayas teñu juhvati çabdädénéndriyeñu praviläpayantéty arthaù ||26|| baladevaù : çroträdénéty anye naiñöhika-brahmacäriëaù saàyamägniñu tat-tad-ndriya-saàyama-rüpeñv agniñu çroträdéni juhvati täni nirudhya saàyama-pradhänäs tiñöhanti | anye gåhiëa indriyägniñv agnitvena bhäviteñu çroträdiñu çabdädén upajuhvati anäsaktyä tän bhuïjänäs täni tat-pravaëäni kurvanti ||26||

Verse 27

SavaR<aqiNd]Yak-MaaRi<a Pa[a<ak-MaaRi<a caPare ) AaTMaSa&YaMaYaaeGaaGanaE JauûiTa jaNadqiPaTae ))27))

sarväëéndriya-karmäëi präëa-karmäëi cäpare |

ätma-saàyama-yogägnau juhvati jïäna-dépite ||27||

çrédharaù : kià ca sarväëéti | apare dhyäna-niñöhäù | buddhéndriyäëäà çroträdénäà karmäëi çravaëa-darçanädéni | karmendriyäëäà väk-päëy-ädénäà karmäëi vacanopädänädéni | präëänäà ca daçänäà karmäëi | präëasya bahir gamanam | apänasyädho-nayanam | vyänasya vyänayanam äkuïcana-prasäraëädi | samänasyäçitapétädénäà samunnayanam | udänasyordhva-nayanam –

udgäre näga äkhyätaù kürmas tünmélane småtaù | kåkaraù kñut-karo jïeyo devadatto vijåmbhaëe | na jahäti måte kväpi sarvavyäpé dhanaàjayaù || [Gheraëòa-saàhitä 5.64|

ity evaà rüpäëi juhvati | ätmani saàyamo dhyänaikägryam | sa eva yogaù | sa evägniù | tasmin jïänena dhyeya-viñayeëa dépite prajvalite dhyeyaà samyag jïätvä tasmin manaù saàyamya täni sarväëi karmäëy uparamayantéty arthaù ||27|| madhusüdanaù : tad ananyatvam ärambhaëa-çabdädibhyaù [Vs. 2.1.14] apare çuddha-tvaà-padärtha-vijïäù | sarväëéndriyäëi tat-karmäëi çravaëa-darçanäni sarväëéndriya-karmäëi präëa-karmäëi cäpare ätma-saàyama-yogägnau juhvati jïäna-dépite ||27|| viçvanäthaù : apare çuddha-tvaà-padärtha-vijïäù | sarväëéndriyäëi tat-karmäëi çravaëa-darçanädéni ca | präëa-karmäëi daça-präëäs tat-karmäëi ca | präëasya bahir gamanam | apänasyädho-nayanam | samänasya bhukta-pétädénäà samékaraëam | udänasyoccair nayanam | vyänasya viñvak-nayanam |

udgäre näga äkhyätaù kürmas tünmélane småtaù | kåkaraù kñut-karo jïeyo devadatto vijåmbhaëe | na jahäti måte kväpi sarvavyäpé dhanaàjayaù || [Gheraëòa-saàhitä 5.64|

ity evaà daça-präëäs tat-karmäëi | ätmanas tvaà-padärthasya saàyamaù çuddhir evägnis tasmin juhvati | mano-buddhy-ädéndriyäëi daça-präëäàç ca praviläpayanti | ekaù pratyag ätmaivästi, nänye mana ädäya iti bhävayantéty arthaù ||27||

of 29


baladevaù : sarväëéti | apare indriya-karmäëi präëa-karmäëi cätma-saàyama-yogägnau ca juhvati | ätmano manasaù saàyamaù sa eva yogas tasminn agnitvena bhävite juhvati | manasä indriyäëäà präëänäà ca karma-pravaëatäà nivärayituà prayatante | indriyäëäà çroträdénäà karmäëi çabda-grahaëädéni präëa-karmäëi präëasya bahir-gamanaà karma, apänasyädhogamanaà, vyänasya nikhila-deha-vyäpanam äkuïcana-prasäraëädi, samänasyäçita-pétädi-samékaraëam, udänasyordhva-nayanaà cety evaà bodhyäni sarväëi sämastyena jïäna-dépite ätmänusandhänojjvalite ||27||

Verse 28

d]VYaYajaSTaPaaeYaja YaaeGaYajaSTaQaaPare ) SvaDYaaYajaNaYajaê YaTaYa" Sa&iXaTav]Taa" ))28))

dravya-yajïäs tapo-yajïä yoga-yajïäs tathäpare |

svädhyäya-jïäna-yajïäç ca yatayaù saàçita-vratäù ||28|| çrédharaù : dravya-yajïä ity ädi | dravya-dänam eva yajïo yeñäà te dravya-yajïäù | kåcchra-cändräyaëädi tapa eva yajïo yeñäà te eva yajïo yeñäà te tapo-yajïäù | yogo’ñöäìga eva yajïo yeñäà te yoga-yajïäù | svädhyäyena vedena çravaëa-mananädinä yat tad artha-jïänaà tad eva yajïo yeñäà te svädhyäya-jïäna-yajïäù | yad vä veda-päöha-yajïäs tad-artha-jïäna-yajïäç ceti dvividhäù | yatayaù prayatna-çéläù | samyak çitaà tékñëékåtaà vrataà yeñäà te ||28|| madhusüdanaù : dravya-yajïäs tapo-yajïä yoga-yajïäs tathäpare svädhyäya-jïäna-yajïäç ca yatayaù saàçita-vratäù ||28|| viçvanäthaù : dravya-dänam eva yajïo yeñäà te dravya-yajïäù | tapaù kåcchra-cändräyaëädy eva yajïo yeñäà te tapo-yajïäù | yogo’ñöäìga eva yajïo yeñäà te yoga-yajïäù | svädhyäyo vedasya päöhas tad-arthasya jïänaà ca yajïo yeñäà te | yatayo yatna-paräù | sarva ete samyak çitaà tékñëékåtaà vrataà yeñäà te ||28|| baladevaù : dravyeti | kecit karma-yogino dravya-yajïä annädi-däna-paräù | kecit tapo-yajïäù kåcchra-cändräyaëädi-vrata-paräù | kecit svädhyäya-jïäna-yajïä vedäbhyäsa-paräs tad-arthäbhyäsa-paräç ca | yatayas tatra prayatna-çéläù | saàçita-vratäs tékñëa-tat-tad-äcaraëäù ||28||

Verse 29

APaaNae JauûiTa Pa[a<a& Pa[a<ae_PaaNa& TaQaaPare ) Pa[a<aaPaaNaGaTaq åd(ßa Pa[a<aaYaaMaParaYa<aa" ))29))

apäne juhvati präëaà präëe’pänaà tathäpare |

präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù ||29||

çrédharaù : kià ca apäne iti | apäne’dho-våttau präëam ürdhva-våttià pürakeëa juhvati | püraka-käle präëam apänenaikékurvanti | tathä kumbhakena präëäpänayor ürdhvädho-

of 30


gaté ruddhvä recaka-käle’pänaà präëe juhvati | evaà püraka-kumbhaka-recakaiù präëäyäma-paräyaëä apara ity arthaù | kià ca apara iti | apare tv ähära-saìkocam abhyasyantaù svayam eva jéryamäëeñv indriyeñu tat-tad-indriya-våtti-layaà bhävayantéty arthaù | yad vä – apäne juhvati präëaà präëe’pänaà tathäpara ity anena püraka-recakayor ävartamänayor haàsaù so’ham ity anulomataù pratilomataç ca abhivyajyamänenäjapä-mantreëa tat-ttvaà-padärthaikyaà vyatéhäreëa bhävayantéty arthaù | tad uktaà yoga-çästre – sa-käreëa bahir yäti haà-käreëa viçet punaù | präëas tatra sa evähaà haàsa ity anucintayet || iti | präëäpäna-gaté ruddhvety anena tu çlokena präëäyäma-yajïä aparaiù kathyante | taträyam arthaù – dvau bhägau pürayed annair jalenaikaà prapürayet | pracärärthaà caturtham avaçeñayed iti | evam ädi-vacanokto niyata ähäro yeñäà te | kumbhakena präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù santaù präëän indriyäëi präëeñu juhvati | kumbhake hi sarve präëä ekébhavantéti tatraiva layamäneñv indriyeñu homaà bhävayantéty arthaù | tad uktaà yoga-çästre – yathä yathä sadäbhyäsän manasaù sthiratä bhavet | väyu-väk-käya-dåñöénäà sthiratä ca tathä tathä || iti ||29|| madhusüdanaù : apäne juhvati präëaà präëe’pänaà tathäpare präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù ||29|| viçvanäthaù : apare präëäyäma-niñöhäù apäne’dho-våttau präëam ürdhva-våttaà juhvati püraka-käle präëam apänenaikékurvanti | tathä recaka-käle’pänaà präëe juhvati | kumbhaka-käle präëäpänayor gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëä bhavanti | apare indriya-jaya-kämäù | niyatähärä alpähäräù präëeñv ähära-saìkocanenaiva jévyamäneñu präëän indriyäëi juhvati | indriyäëäà präëädhéna-våttitvät präëa-daurbalye sati svayam eva sva-sva-viñaya-grahaëäsamarthänéndriyäëi präëeñv evälpéyanta ity arthaù ||29|| baladevaù : kià cäpäne iti | tathäpare präëäyäma- paräyaëäs te tridhä adho-våttäv apäne präëam ürdhva-våttià juhvati | pürakeëa präëam apänena sahaikékurvanti | tathä präëe’pänaà juhvati recakenäpänaà präëena sahaikékåtya bahir nirgamayanti | yathä präëäpänayor gaté çväsa-praçväsau kumbhakena ruddhvä vartanta iti | äntarasya väyor näsäsyena bahir nirgamaù çväsaù präëasya gatiù | vinirgatasya tasyäntaù-praveçaù praçväso’pänasya gatiù | tayor nirodhaù kumbhakaù sa dvividhaù väyum äpürya çväsa-praçväsayor nirodho’ntaù-kumbhakaù | väyuà virecya tayor nirodho bhaiù kumbhakaù | apare nityatähäräù bhojana-saìkocaam abhyasyantaù präëän indriyäëi präëeñu juhvati | teñv alpähäreëa jéryamäëeñu tad-äyatta-våttikäni täni viñaya-grahaëäkñamäëi taptäyoniñiktoda-binduvat teñv eva viléyante ||29||

Verse 30

APare iNaYaTaahara" Pa[a<aaNa( Pa[a<aezu JauûiTa ) SaveR_PYaeTae Yajivdae Yaj+aiPaTak-LMaza" ))30))

of 31


apare niyatähäräù präëän präëeñu juhvati | sarve’py ete yajïa-vido yajïa-kñapita-kalmañäù ||30||

çrédharaù : tad evam uktänäà dvädaçänäà yajïa-vidäà phalam äha sarve’péti | yajïän vindanti labhanta iti yajïa-vidaù | yajïa-jïä iti vä | yajïaiù kñayitaà näçitaà kalmañaà yais te ||30|| madhusüdanaù : tad evam uktänäà dvädaçadhä yajïa-vidäà phalam äha sarve’péti | yajïän vidanti jänanti vindanti labhante veti yajïa-vido yajïänäà jïätäraù kartäraç ca | yajïaiù pürvoktaiù kñapitaà näçitaà kalmañaà päpaà yeñäà te yajïa-kñapita-kalmañäù | yajïän kåtvävaçiñöe käle’nnam amåta-çabda-väcyaà bhuïjata iti yajïa-çiñöämåta-bhujaù | te sarve’pi sattva-çuddhi-jïäna-präpti-dväreëa yänti brahma sanätanaà nityaà saàsärän mucyanta ity arthaù ||30|| viçvanäthaù : sarve’py ete yajïa-vida ukta-lakñaëän yajïän vindamänäù santo jïäna-dvärä brahma yänti | atränanusaàhitaà phalam äha yajïa-çiñöaà yajïävaçiñöaà yad amåtaà bhogaiçvarya-siddhy-ädikaà tad bhuïjata iti ||30|| baladevaù : ete khalv indirya-vijaya-kämäù sarve’péti yajïa-vidaù | pürvoktän devädi-yajïän vindamänä tair eva yajïaiù kñapita-kalmañäù ||30||

Verse 31

YajiXaíaMa*Ta>auJaae YaaiNTa b]ø SaNaaTaNaMa( ) NaaYa& l/aek-ae_STYaYajSYa ku-Taae_NYa" ku-åSataMa ))31))

yajïa-çiñöämåta-bhujo yänti brahma sanätanam |

näyaà loko’sty ayajïasya kuto’nyaù kurusattama ||31|| çrédharaù : yajïa-çiñöämåta-bhuja iti | yajïän kåtvä avaçiñöe käle’niñiddham annam amåta-rüpaà bhuïjata iti tathä | te sanätanaà nityaà brahma jïäna-dväreëa präpnuvanti | tad-akaraëe doñam äha näyam iti | ayam alpa-sukho’pi manuñya-loko’yajïasya yajïänuñöhäna-rahitasya nästi | kuto’nyo bahu-sukhaù para-lokaù | ato yajïäù sarvathä kartavyä ity arthaù ||31|| madhusüdanaù : evam anvaye guëam uktvä vyatireke doñam äha yejïety ardhena | uktänäà yajïänäà madhye’nyatamo’pi yajïo yasya nästi so’yajïas tasyäyam alpa-sukho’pi manuñya-loko nästi sarva-nindyatvät | kuto’nyo viçiñöa-sädhana-sädhyaù para-loko he kuru-sattama ||31|| viçvanäthaù : tathänusaàhitaà phalam äha brahma yäntéti | tad-akaraëe pratyaväyam äha näyam iti | ayam alpa-sukho manuña-loko’pi nästi | kuto’nyo devädi-lokas tena präptavya ity arthaù ||31|| baladevaù : ananusaàhitaà phalam äha yajïa-çiñöeti | yajïa-çiñöaà yad amåtam annädi bhogaiçvarya-siddhy-ädi ca tad-bhuïjänäù | anusaàhitaà phalam äha yäntéti | tat-sädhyena jïänena brahmeti prägvat ||30||

of 32


Verse 32

Wv& bhuivDaa Yaja ivTaTaa b]ø<aae Mau%e ) k-MaRJaaNa( iviÖ TaaNa( SavaRNaev& jaTva ivMaae+YaSae ))32))

evaà bahu-vidhä yajïä vitatä brahmaëo mukhe |

karmajän viddhi tän sarvän evaà jïätvä vimokñyase ||32||

çrédharaù : jïäna-yajïaà stotum uktän yajïän upasaàharati evaà bahu-vidhä iti | brahmaëo vedasya mukhe vitatäù | vedena säkñäd-vihitä ity arthaù | tathäpi tän sarvän väì-manaù-käya-karma-janitän ätma-svarüpa-saàsparça-rahitän viddhi jänéhi | ätmanaù karmägocaratvät | evaà jïätvä jïäna-niñöhaù san saàsäräd vimukto bhaviñyasi ||32|| madhusüdanaù : kià tvayä svotprekñä-mätreëaivam ucyate na hi veda evätra pramäëam ity äha evam iti | evaà yathoktä bahu-vidhä bahu-prakärä yajïäù sarva-vaidika-çreyaù-sädhana-rüpä vitatä viståtä brahmaëo vedasya mukhe dväre veda-dväreëaivaite’vagatä ity arthaù | veda-väkyäni tu pratyekaà vistara-bhayän nodähriyante | karmajän käyika-väcika-mänasa-karmodbhavän viddhi jänéhi tän sarvän yajïän nätmajän | nirvyäpäro hy ätmä na tad-vyäpärä ete kintu nirvyäpäro’ham udäséna ity evaà jïätvä vimokñyase’smät saàsära-bandhanäd iti çeñaù ||32|| viçvanäthaù : brahmaëo vedasya mukhena vedena svamukhenaiva spañöam uktä ity arthaù | karmajän väì-manaù-käya-karma-janitän ||32|| baladevaù : evam iti | brahmaëo vedasya mukhe vitatäù | viviktätma-präpty-upäyatayä sva-mukhenaiva tena sphuöam uktäù | karmajän väì-manaù-käya-karma-janitän ity arthaù | evaà jïätvä tad-upäyatayä tenoktän tän avabudhyänuñöhäya tad-utpanna-vijïänenävalokitätma-dvayaù saàsäräd vimokñyase ||32||

Verse 33

é[eYaaNa( d]VYaMaYaaÛjaJjaNaYaj" ParNTaPa ) Sav| k-MaaRi%l&/ PaaQaR jaNae PairSaMaaPYaTae ))33))

çreyän dravya-mayäd yajïäj jïäna-yajïaù parantapa |

sarvaà karmäkhilaà pärtha jïäne parisamäpyate ||33||

çrédharaù : karma-yajïäj jïäna-yajïas tu çreñöha ity äha çreyän iti | dravya-mayäd anätma-vyäpära-janyäd daivädi-yajïäj jïäna-yajïaù çreyän çreñöhaù | yadyapi jïäna-yajïasyäpi mano-vyäpärädhénatvam asty eva tathäpy ätma-svarüpasya jïänasya manaù-pariëäme ’bhivyakti-mätram | na taj-janyatvam iti dravya-mayäd viçeñaù | çreñöhatve hetuù -- sarvaà karmäkhilaà phala-sahitaà jïäne parisamäpyate | antarbhavatéty arthaù | sarvaà tad abhisameti yat kià ca prajäù sädhu kurvantéti çruteù ||33|| madhusüdanaù : sarveñäà tulyavan nirdeçätma-karma-jïänayoù sämya-präptäv äha çreyän iti | çreyän praçasyataraù säkñän mokña-phalatvät | dravya-mayät tad-upalakñitäj jïäna-çünyät sarvasmäd api yajïät saàsära-phaläj jïäna-yajïa eka eva | he parantapa !

of 33


kasmäd evam ? yasmät sarvaà karmeñöi-paçu-soma-cayana-rüpaà çrautam akhilaà niravaçeñaà smärtam upäsanädi-rüpaà ca yat karma taj-jïäne brahmätmaikya-säkñätkäre samäpyate pratibandha-kñaya-dväreëa paryavasyati | tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena däne tapasänäçakena iti dharmena päpam apanudati iti ca çruteù | sarväpekñä ca yajïädi-çruter açvavat [Vs. 3.4.26] iti nyäyäc cety arthaù ||33|| viçvanäthaù : teñäà madhye brahmärpaëaà brahma-havir iti lakñaëäd api dravya-mayäd yajïäd brahmägnäv ity anenokto jïäna-yajïaù çreyän | kutaù ? jïäne sati sarvaà karmäkhilam avyarthaà sat parisamäpyate samäptébhavati | jïänänantaraà karma na tiñöhatéty arthaù ||33|| baladevaù : uktäù karma-yogä viviktätmänusandhi-garbhatväd araëyäd iva ubhaya-rüpäs teñu jïäna-rüpaà saàstauti çreyän iti | dvirüpe karmaëi karma-dravya-bhayäd aàçäj jïäna-mayo’àçaù çreyän praçastaraù | dravya-mayäd ity upalakñaëäm indirya-saàyamädénäà teñäà tad-upäyatvät | etad vivåëoti – he pärtha ! jïäne sati sarvaà karmäkhilaà säìgaà parisamäpyate nivåttim eti phale jäte sädhana-nivåtter darçanät ||33||

Verse 34

TaiÜiÖ Pa[i<aPaaTaeNa PairPa[éneNa SaevYaa ) oPade+YaiNTa Tae jaNa& jaiNaNaSTatvdiXaRNa" ))34))

tad viddhi praëipätena paripraçnena sevayä |

upadekñyanti te jïänaà jïäninas tattva-darçinaù ||34||

çrédharaù : evambhütätma-jïäne sädhanam äha tad iti | tad taj jïänaà viddhi jänéhi präpnuhéty arthaù | jïäninäà praëipätena daëòavan-namaskäreëa | tataù paripraçnena | kuto’yaà me saàsäraù ? kathaà vä nivarteta ? iti paripraçnena | sevayä guru-çuçrüñayä ca | jïäninaù çästrajïäù | tattva-darçino’parokñänubhava-sampannäç ca | te tubhyaà jïänam upadeçena sampädayiñyanti ||34|| madhusüdanaù : etädåça-jïäna-präptau ko’tipratyäsanna upäya ity ucyate tad viddhéti | tat-sarva-karma-phala-bhütaà jïänaà viddhi labhasva äcäryänabhigamya teñäà praëipätena prakarñeëa nécaiù patanaà praëipäto dérgha-namaskäras tena ko’haà kathaà baddho’smi kenopäyena mucyeyam ity ädi paripraçnena bahu-viñayeëa praçnena | sevayä sarva-bhävena tad-anuküla-käritayä | evaà bhakti-çraddhätiçaya-pürvakeëävanati-viçeñeëäbhimukhäù santa upadekñyanty upadeçena sampädayiñyanti te tubhyaà jïänaà paramätma-viñayaà säkñän mokña-phalaà jïäninaù pada-väkya-nyäyädimäna-nipuëäs tattva-darçinaù kåta-säkñätkäräù | säkñätkäravadbhir upadiñöam eva jïänaà phala-paryavasäyi na tu tad-rahitaiù pada-väkya-nyäyädimäna-nipuëair apéti bhagavato matam | tad vijïänärthaà sa gurum eväbhigacchet samit-päëiù çrotriyaà brahma-niñöham iti çruti-saàvädi | taträpi çrotriyam adhéta-vedaà brahma-niñöhaà kåta-brahma-säkñätkäram iti vyäkhyänät | bahu-vacanaà cedam äcärya-viñayam ekasminn api gauravätiçayärthaà na tu bahutva-vivakñayä | ekasmäd eva tattva-säkñätkäravata äcäryät tattva-jïänodaye satyäcäryäntara-gamanasya tad-artham ayogäd iti drañöavyam ||34|| viçvanäthaù : taj-jïäna-präptaye prakäram äha tad iti | praëipätena jïänopadeñöari gurau daëòavan-namaskäreëa | bhagavan ! kuto’yaà me saàsäraù ? kathaà nivartiñyate ? iti

of 34


paripraçnena ca | sevayä tat-paricaryayä ca | tad vijïänärthaà sa gurum eväbhigacchet samit-päëiù çrotriyaà brahma-niñöham iti çruteù ||34|| baladevaù : evaà jéva-svarüpa-jïänaà tat-sädhanaà ca säìgam upadiçya para-svarüpopäsana-jïänam upadçan sat-prasaìga-labhyatvaà tasyäha tad iti | yad arthaà tad ubhayaà mayä tavopadiñöaà avinäçi tu tad viddhi [Gétä 2.17] ity ädinä tat parätma-sambandhi-jïänaà praëipätädibhiù prasäditebhyo jïänibhyaù sadbhyas tvam avagata-sva-svarüpo viddhi präpnuhi | tatra praëipäto daëòavat-praëatiù | sevä bhåtyavat teñäà paricaryä | paripraçnaù tat-svarüpa-tad-guëa-tad-vibhüti-viñayako vividhaù praçnaù | nanüdäsénäs te na vakñyantéti cet taträha upeti | te jïänino’dhigata-svarüpätmänaù praëipätädinä taj-jijïäsutäm älakñya te tubhyaà tädåçäya tat-sambandhi jïänam upadekñyanti tattva-darçinas taj-jïäna-pracärakäù käruëikä iti yävat | nanv atra tad iti jéva-jïänaà väcyaà prakåtatväd iti cen, na | na tv evähaà jätu näsaà [Gétä 2.12], yukta äséta mat-paraù [Gétä 2.61], ajo’pi sann avyayätmä [Gétä 4.6] ity ädinä parätmano’py apräkåtatvät | evam äha sütrakäraù – anyärthaç ca parämarçaù [Vs. 1.3.20] iti | anyathä çruti-süträrtha-saàvädino’grimasya jïäna-mahimno virodhaù syäd uktam eva suñöhu ||34||

Verse 35

YaJjaTva Na PauNaMaaeRhMaev& YaaSYaiSa Paa<@v ) YaeNa >aUTaaNYaXaeze<a d]+YaSYaaTMaNYaQaae MaiYa ))35))

yaj jïätvä na punar moham evaà yäsyasi päëòava |

yena bhütäny açeñeëa drakñyasy ätmany atho mayi ||35||

çrédharaù : jïäna-phalam äha yaj jïätveti särdhais tribhiù | yaj jïänaà jïätvä präpya punar bandhu-vadhädi-nimittaà moham na präpsyasi | tatra hetuù – yena jïänena bhütäni pitäputrädéni svävidyä-vijåmbhitäni svätmany eväbhedena drakñyasi | atho anantaram ätmänaà mayi paramätmany abhedena drakñyaséty arthaù ||35|| madhusüdanaù : evam atinirbandhena jïänotpädane kiàsyät ata äha yaj jïätveti | yat pürvoktaà jïänam äcäryair upadiñöaà jïätvä präpya | odana-päkaà pacatétivat tasyaiva dhätoù | sämänya-vivakñayä prayogaù | na punar moham evaà bandhu-vadhädi-nimittaà bhramaà yäsyasi | he parantapa ! kasmäd evaà yasmäd eva jïänena bhütäni pitå-puträdéni açeñeëa brahmädi-stamba-paryantäni svävidyä-vijåmbhitäni ätmani tvayi tvaà-padärthe’tho api mayi bhagavati väsudeve tat-padärthe paramärthato bheda-rahite’dhiñöhäna-bhüte drakñyasy abhedenaiva | adhiñöhänätirekeëa kalpitasyäbhävät | mäà bhagavantaà väsudevam ätmatvena säkñätkåtya sarväjïäna-näçe tat-käryäëi bhütäni na sthäsyantéti bhävaù ||35|| viçvanäthaù : jïänasya phalam äha yaj jïätveti särdhais tribhiù | yaj jïänaà dehäd atiikta evätmeti lakñaëaà jïätvaivaà moham antaù-karaëa-dharmaà na präpsyasi | yena ca moha-vigamena sväbhävika-nitya-siddhätma-jïäna-läbhäd açeñäëi bhütäni manuñya-

of 35


tiryag-ädény ätmani jévätmany upädhitvena sthitäni påthag drakñyasi | atho mayi parama-käraëe ca käryatvena sthitäni drakñyasi ||35|| baladevaù : ukta-jïäna-phalam äha yad iti | yaj-jéva-jïäna-pürvakaà paramätma-sambandhi-jïänaà jïätvopalabhya punar evaà bandhu-vadhädi-hetukaà mohaà na yäsyasi | kathaà na yäsyämétiy aträha yeneti | yena jïänena bhütäni deva-mänavädi-çaréräëi açeñeëa sämastyena sarväëéty arthaù | ätmani sva-svarüpe upädhitvena sthitäni täni påthag drakñyasi | atho mayi sarveçvare sarva-hetau käryatvena sthitäni täni drakñyaséti | etad uktaà bhavati – deha-dvaya-viviktä jévätmänas teñäà hari-vimukhänäà hari-mäyayaiva deheñu daihikteñu ca mamatväni racitäni | hantå-hantavya-bhävävabhäsaç ca tayaiva | çuddha-svarüpäëäà na tat-tat-sambaddhaù | paramätmä khalu sarveçvaraù sväçritänäà jévänäà tat-tat-karmänuguëatayä tat-tad-dehendriyäëi tat-tad-deha-yäträà lokäntareñu tat-tat-sukha-bhogäàç ca sampädayaty upäsitas tu muktim ity eva jïänino na mohävakäça iti ||35||

Verse 36

AiPa cediSa PaaPae>Ya" SaveR>Ya" PaaPak*-taMa" ) Sav| jaNaâveNaEv v*iJaNa& Sa&TairZYaiSa ))36))

api ced asi päpebhyaù sarvebhyaù päpa-kåttamaù | sarvaà jïäna-plavenaiva våjinaà santariñyasi ||36||

çrédharaù : kià ca api ced iti | sarvebhyaù päpa-käribhyo yadyapy atiçayena päpa-käré tvam asi, tathäpi sarvaà päpa-samudraà jïäna-plavenaiva jïäna-potenaiva samyag-anäyäsena tariñyasi ||36|| madhusüdanaù : kià ca çåëu jïänasya mähätmyam api ced iti | api ced ity asambhävitäbhyupagama-pradarçanärthau nipätau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathäpi jïäna-phala-kathanäyäbhyupetyocyate | yadyapi tvaà päpa-käribhyaù sarvebhyo’py atiçayena päpa-käré päpa-kåttamaù syäs tathäpi sarvaà våjinaà päpam atidustaratvenärëava-sadåçaà jïäna-plavenaiva nänyena jïänam eva plavaà potaà kåtvä santariñyasi samyag anäyäsena punar ävåtti-varjitatvena ca tariñyasi atikramiñyasi | våjina-çabdenätra dharmädharma-rüpaà karma saàsära-phalam abhipretaà mumukñoù päpavat puëyasyäpy aniñöatvät ||36|| viçvanäthaù : jïänasya mähätmyam äha api ced iti | päpibhyaù päpa-kådbhyo’pi sakäçäd yadyapy atiçayena päpakäré tvam asi, tathäpi atraitävat päpa-sattve katham antaù-karaëa-çuddhiù ? tad-abhäve ca kathaà jïänotpattiù ? näpy utpanna-jïänasyaitad duräcäratvaà sambhaved ato’tra vyäkhyä çré-madhusüdana-sarasvaté-pädänäm – api ced ity asambhävitäbhyupagama-pradarçanärthau nipätau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathäpi jïäna-phala-kathanäyäbhyupetyocyate ity eñä ||36|| baladevaù : jïäna-prabhävam äha api ced iti | yadyapi sarvebhyaù päpa-kartåbhyas tvam atiçayena päpa-kåd asi, tathäpi sarvaà våjinaà nikhilaà päpaà dustaratvenärëava-tulyam ukta-lakñaëa-jïäna-plavena santariñyasi ||36||

Verse 37

of 36


YaQaEDaa&iSa SaiMaÖae_iGan>aRSMaSaaTku-åTae_JauRNa )

jaNaaiGan" SavRk-MaaRi<a >aSMaSaaTku-åTae TaQaa ))37))

yathaidhäàsi samiddho’gnir bhasmasät kurute’rjuna | jïänägniù sarva-karmäëi bhasmasät kurute tathä ||37||

çrédharaù : samudravat sthitasyaiva päpasyätilaìghana-mätraà, na tu päpasya näçaù | iti bhräntià dåñöäntena värayann äha yathaidhäàséti | edhäàsi käñöhäni pradépto’gnir yathä bhasmébhävaà nayati tathätma-jïänam äpanno mumukñuù kälena mahatätmani vindati labhata ity arthaù ||37|| madhusüdanaù : nanu samudravat taraëe karmaëäà näço na syäd ity äçaìkya dåñöäntaram äha yathaidhäàséti | yathaidhäàsi käñöhäni samiddhaù prajvalito’gnir bhasmasät kurute bhasmébhävaà nayati he’rjuna jïänägniù sarva-karmäëi päpäni puëyäni cäviçeñeëa prärabdha-phala-bhinnäni bhasmasät kurute tathä tat-käraëäjïäna-vinäçena vinäçayatéty arthaù | tathä ca çrutiù –

bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarvasaàçayäù | kñéyante cäsya karmäëi tasmin dåñöe parävare || [MuëòU 2.2.8] iti |

tad-adhigama uttara-pürvärdhayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçät | itarasyäpy evam asaàçleñaù päte tu [Vs. 4.1.13-14] iti ca sütre | anärabdhe puëya-päpe naçyata evety atra sütram anärabdha-kärya eva tu pürve tad-avadheù [Vs. 4.1.15] iti | jïänotpädaka-dehärambhakäëäà tu tad-dehänta eva vinäçaù | tasya tävad eva ciraà yävan na vimokñye [ChändU 6.14.2] iti çruteù | bhogena tv itare kñapayitvä sampadyate [Vs. 4.1.19] iti süträc ca | ädhikärikäëäà tu yäny eva jïänotpädaka-dehärambhakäëi täny eva dehäntarärambhakäëy api | yathä vasiñöäpäntara-tamaù-prabhåténäm | tathä ca sütraà yävad-adhikäram avasthitir ädhikärikäëäm [Vs. 3.3.32] iti | adhikäro’neka-dehärambhakaà balavat-prärabdha-phalaà karma | tac copäsakänäm eva nänyeñäà | anärabdha-phaläni naçyanti ärabdha-phaläni tu yävad-bhoga-samäpti tiñöhanti | bhogaç caikena dehenänekena veti na viçeñaù | vistaras tv äkara drañöavyaù ||37|| viçvanäthaù : çuddhäntaùkaraëasyotpannaà tu prärabdha-bhinnaà karma-mätraà vinäçayatéti sa-dåñöäntam äha yatheti | samiddhaù prajvalitaù ||37|| baladevaù : brahma-vidyayä päpa-karmäëi naçyantéty uktam | idänéà puëya-karmäëy api naçyantéty äha yatheti | edhäàsi käñöhäni samiddhaù prajvalito’gnir yathä bhasmasät kurute, tathä jïänägniù sva-parätmänubhava-vahniù sarväëi karmäëi puëyäni päpäni ca prärabdhetaräëi bhasmasät kurute | tatra saïcitäni prärabdhetaräëépékatulavan nirdahati kriyamäëäni padma-paträmbu-binduvad viçeñayati prärabdhäni tu tat-prabhävenätijérëäny api sat-patha-pracärärthayä harer icchayaivätmänubhaviny avasthäpayatéti | çrutiç ca –ubhe uhaivaiña ete taraty amåtaù sädhvasädhuné iti | eña brahmänubhavé ubhe saàcitya kriyamäëe ete sädhvasädhuné puëya-päpe karmaëé tarati krämatéty arthaù | evam äha sütrakäraù tad-adhigama uttara-pürvärdhayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçät [Vs. 4.1.13] ity ädibhiù ||37||

of 37


Verse 38

Na ih jaNaeNa Sad*Xa& Paiv}aiMah ivÛTae ) TaTSvYa& YaaeGaSa&iSaÖ" k-ale/NaaTMaiNa ivNdiTa ))38))

na hi jïänena sadåçaà pavitram iha vidyate |

tat svayaà yoga-saàsiddhaù kälenätmani vindati ||38||

çrédharaù : tatra hetum äha na héti | pavitraà çuddhi-karam | iha tapo-yogädiñu madhye jïäna-tulyaà nästy eva | tarhi sarve’pi kim ity ätma-jïänam eva näbhyasanta iti ? ata äha tat svayam iti särdhena | tad ätmani viñaye jïänaà kälena mahatä karma-yogena saàsiddho yogyatäà präptaù san svayam evänäyäsena labhate | na tu karma-yogaà vinety arthaù ||38|| madhusüdanaù : yasmäd evaà tasmät na héti | na hi jïänena sadåçaà pavitram pävanaà çuddhi-karam anyad iha vede loka-vyavahäre vä vidyate, jïäna-bhinnasya ajïänänivartakatvena samüla-päpa-nivartakatväbhävät käraëa-sad-bhävena punaù päpodayäc ca | jïänena tv ajïäna-nivåttyä samüla-päpa-nivåttir iti tat-samam anyac ca vidyate | tad ätma-viñayaà jïänaà sarveñäà kim iti jhaöiti notpadyate ? taträha taj jïänaà kälena mahatä yoga-saàsiddho yogena pürvokta-karma-yogena saàsiddhaù saàskåto yogyatäm äpannaù svayam ätmany antaù-karaëe vindati labhate na tu yogayatäm äpanno’nya-dattaà sva-niñöhatayä na vä para-niñöhaà svéyatayä vindatéty arthaù ||38|| viçvanäthaù : iha tapo-yogädi-yukteñu madhye jïänena sadåçaà pavitraà kim api nästi | taj jïänaà na sarva-sulabham | kintu yogena niñkäma-karma-yogena samyak siddha eva, na tv aparipakvaù | so’pi kälenaiva, na tu sadyaù | ätmani svasmin svayaà präptaà vindati | na tu sannyäsa-grahaëa-mätreëaiveti bhävaù ||38|| baladevaù : na héti | hi yato jïänena sadåçaà pavitraà çuddhi-karaà tapas térthäöanädikaà nästi | atas tat sarva-päpa-näçakaà taj jïänaà na sarva-sulabhaà, kintu yogena niñkäma-karmaëä saàsiddhaù paripakva eva kälenaiva, na tu sadyaù | ätmani svasmin svayaà labdhaà vindati | na tu pärivräjya-grahaëa-mätreëeti ||38||

Verse 39

é[Öava&ç/>aTae jaNa& TaTPar" Sa&YaTaeiNd]Ya" ) jaNa& l/Bßa Para& XaaiNTaMaicre<aaiDaGaC^iTa ))39))

çraddhäväàl labhate jïänaà tatparaù saàyatendriyaù | jïänaà labdhvä paräà çäntim acireëädhigacchati ||39||

çrédharaù : kià ca çraddhävän iti | çraddhävän gurüpadiñöe’rthe ästikya-buddhimän | tat-paras tad-eka-niñöhaù | saàyatendriyaç ca | taj jïänaà labhate | nänyaù | ataù çraddhädi-sampattyä jïäna-läbhät präk karma-yoga eva çuddhy-artham anuñöheyaù | jïäna-

of 38


läbhänantaraà tu na tasya kiàcit kartavyam ity äha jïänaà labdhvä tu mokñam acireëa präpnoti ||39|| madhusüdanaù : yenaikäntena jïäna-präptir bhavati sa upäyaù pürvokta-praëipätädy-apekñayäpy äsannatara ucyate çraddhävän iti | guru-vedänta-väkyeñv idam ittham veti pramä-rüpästikya-buddhiù çraddhä tadvän puruño labhate jïänam | etädåço’pi kaçcid alasaù syät taträha tat-paraù | gurüpäsanädau jïänopäye’tyantäbhiyuktaù | çraddhäväàs tat-paro’pi kaçcid ajitendriyaù syäd ata äha saàyatendriyaù | saàyatäni viñayebhyo nivartitänéndriyäëi yena sa saàyatendriyaù | ya evaà viçeñaëa-traya-yuktaù so’vaçyaà jïänaà labhate | praëipätädis tu bähyo mäyävitvädi-sambhaväd anaikäntiko’pi | çraddhävattvädis tv aikäntika upäya ity arthaù | édåçenopäyena jïänaà labdhvä paräà caramäà çäntim avidyä-tat-kärya-nivåtti-rüpäà muktim acireëa tad-avyavadhänenaivädhigacchati labhate | yathä hi dépaù svotpatti-mätreëaivändhakära-nivåttià karoti na tu kaàcit sahakäriëam apekñate tathä jïänam api svotpatti-mätreëaiväjïäna-nivåttià karoti na tu kiàcit prasaìkhyänädikam apekñata iti bhävaù ||39|| viçvanäthaù : tarhi kédåçaù san kadä präpnotéty ata äha çraddhävän iti | çraddhä niñkäma-karmaëaiväntaùkaraëa-çuddhyaiva jïänaà syäd iti çästrärthaà ästikya-buddhis tadvän eva | tat-paras tad-anuñöhäna-niñöhas tädåço’pi yadä saàyatendriyaù syät tadä paräà çäntim saàsära-näçam ||39|| baladevaù : kédåçaù san kadä vindatéty äha çraddhävän iti | niñkämena karmaëä håd-viçuddhau jïänaà syäd iti | dåòha-viçväsaù çraddhä tadvän | tat-paras tad-anuñöhäna-niñöhas tädåg api yadä saàyatendriyas tadä paräà çäntim muktim ||39||

Verse 40

Ajêaé[ÕDaaNaê Sa&XaYaaTMaa ivNaXYaiTa ) NaaYa& l/aek-ae_iSTa Na Parae Na Sau%& Sa&XaYaaTMaNa" ))40))

ajïaç cäçraddadhänaç ca saàçayätmä vinaçyati |

näyaà loko’sti na paro na sukhaà saàçayätmanaù ||40|| çrédharaù : jïänädhikäriëam uktvä tad-viparétam anadhikäriëam äha ajïaç ceti | ajïo gurüpadiñöärthänabhijïaù | kathaàcij jïäne jäte’pi taträçraddadhänaç ca | jätäyäm api çraddhäyäà mamedaà siddhen na veti aàçayäkränta-cittaç ca vinaçyate | svärthäd bhraçyati | eteñu triñv api saàçayätmä sarvathä naçyati | yatas tasyäyaà loko nästi dhanärjana-vivähädy-asiddheù | na ca para-loko dharmasyäniñpatteù | na ca sukhaà saàçayenaaiva bhogasyäpy asambhavät ||40|| madhusüdanaù : atra ca saàçayo na kartavyaù, kasmät ? ajïa iti | ajïo’nadhéta-çästratvenätma-jïäna-çünyaù | guru-vedänta-väkyärtha idam evaà na bhavaty eveti viparyaya-rüpä nästikya-buddhir açraddhä tadvän açraddadhänaù | idam evaà bhavati na veti sarvatra saàçayäkränta-cittaù saàçayätmä vinaçyati svärthäd bhrañöo bhavati | ajïaç cäçraddadhänaç ca vinaçyatéti saàçayätmäpekñayä nyünatva-kathanärthaà cakäräbhyäà tayoù prayogaù | kutaù ? saàçayätmä hi sarvataù päpéyän yato näyaà manuñya-loko’sti

of 39


vittärjanädy-abhävät, na paro lokaù svarga-mokñädi-dharma-jïänädy-abhävät | na sukhaà bhojanädi-kåtaà saàçayätmanaù sarvatra sandehäkränta-cittasya | ajïaç cäçraddadhänaç ca paro loko nästi manuñya-loko bhojanädi-sukhaà ca vartate | saàçayätmä tu tritaya-hénatvena sarvataù päpéyän ity arthaù ||40|| viçvanäthaù : jïänädhikäriëam uktvä tad-viparétädhikäriëam äha ajïaç ceti | ajïaù paçv-ädivan müòhaù | açraddadhänaù çästra-jïänavattve’pi nänä-vädinäà paraspara-vipratipattià dåñövä na kväpi viçvastaù | çraddhävattve’pi saàçayätmä mamaitat sidhyen na veti sandehäkränt-matiù | teñv api madhye saàçayätmänaà viçeñato nindati näyam iti ||40|| baladevaù : jïänädhikäriëaà tat-phalaà cäbhidhäya tad-viparétaà tat-phalaà cäha ajïaç ceti | ajïaù paçv-ädivac chästra-jïäna-hénaù | açraddadhänaù çästra-jïäne saty api vivädi-pratipattibhir na kväpi viçvastaù, çraddadhänatve’pi saàçayätmä mamaitat siddhyen na veti sandihäna-manä vinaçyati svärthäd vicyavate | teñv api madhye saàçayätmänaà vinindati näyam iti | ayaà präkåto lokaù paro’präkåtaù saàçayätmanaù kiàcid api sukhaà nästi | çästréya-karma-janyaà hi sukhaà, tac ca karma viviktätma-jïäna-pürvakam | tatra sandihänasya kutas tad ity arthaù ||40||

Verse 41

YaaeGaSa&NYaSTak-MaaR<a& jaNaSa&i^àSa&XaYaMa( ) AaTMavNTa& Na k-MaaRi<a iNabDNaiNTa DaNaÅYa ))41))

yoga-saànyasta-karmäëaà jïäna-saàchinna-saàçayam |

ätmavantaà na karmäëi nibadhnanti dhanaïjaya ||41|| çrédharaù : adhyäya-dvayoktäà pürväpara-bhümikä-bhedena karma-jïäna-mayéà dvividhäà brahma-niñöhäm upasaàharati yogeti dväbhyäm | yogena parameçvarärädhana-rüpeëa tasmin saànyastäni karmäëi yena taà karmäëi sva-phalair na nibadhnanti | tataç ca jïänena ätma-bodhena karträ saàchinnaù saàsäro dehädy-atimäna-lakñaëo yasya tam ätmavantam apramädinaà karmäëi loka-saìgrahärthäni svätävikäni vä na nibadhnanti ||41|| madhusüdanaù : etädåçaysya sarvänartha-mülasya saàçayasya niräkaraëäyätma-niçcayam upäyaà vadann adhyäya-dvayoktäà pürväpara-bhümikä-bhedena karma-jïäna-mayéà dvividhäà brahma-niñöhäm upasaàharati yogeti dväbhyäm | yogena bhagavad-ärädhana-lakñaëa-samatva-buddhi-rüpeëa saànyastäni bhagavati samarpitäni karmäëi yena | yad vä paramärtha-darçana-lakñaëena yogena saànyastäni tyaktäni karmäëi yena taà yoga-saànyasta-karmäëam | saàçaye sati kathaà yoga-saànyasta-karmatvam ata äha jïäna-saàchinna-saàçayaà jïänenätma-niçcaya-lakñaëena cchinnaù saàçayo yena tam | viñaya-para-vaçatva-svarüpa-prasäde sati kuto jïänotpattir ity ata äha ätmavantam apramädinaà sarvadä sävadhänam | etädåçam apramäditvena jïänavantaà jïäna-saàchinna-saàçayatvena yoga-saànyasta-karmäëaà karmäëi loka-saìgrahärthäni våthä-ceñöä-rüpäëi vä na nibadhnanti aniñöam iñöaà miçraà vä çaréraà närabhante he dhanaàjaya ||41|| viçvanäthaù : naiñkarmyaà tv etädåçasya syäd ity äha yogän niñkäma-karma-yogänantaram eva saànyasta-karmäëaà saànyäsena tyakta-karmäëam | tataç ca

of 40


jïänäbhyäsänantaraà chinna-saàçayam | ätmavantaà präpta-pratyag-ätmänaà karmäëi na nibadhnanti ||41|| baladevaù : édåçasya naiñkarmya-lakñaëä siddhiù syäd ity äha yogeti | yogena yoga-sthaù kuru karmäëi ity atroktena saànyastäni jïänäkäratäpannäni karmäëi yasya tam | mad-upadiñöena jïänena chinna-saàçayo yasya tam | ätmavantam avalokitätmänaà karmäëi na nibadhnanti | teñäà jïänena vigamät ||42||

Verse 42

TaSMaadjaNaSa&>aUTa& ôTSQa& jaNaaiSaNaaTMaNa" ) i^tvENa& Sa&XaYa& YaaeGaMaaiTaïaeitaï >aarTa ))42))

tasmäd ajïäna-saàbhütaà håt-sthaà jïänäsinätmanaù | chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata ||42||

çrédharaù : tasmäd iti | yasmäd evaà tasmäd ätmano’jïänena saàbhütaà hådi-sthitam enaà saàçayaà çokädi-nimittaà dehätma-viveka-khaògena chittvä paramätma-jïänopäya-bhütaà karma-yogam ätiñöhäçraya | tatra ca prathamaà prastutäya yuddhäyottiñöha | he bhärateti kñatriyatvena yuddhasya dharmatvaà darçitam ||42||

pum-avasthädi-bhedena karma-jïäna-mayé dvidhä | niñöhoktä yena taà vande çaurià saàçaya-saàchidam ||

iti çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

jïäna-yogo näma caturtho’dhyäyaù ||4|| madhusüdanaù : tasmäd ajïäna-saàbhütaà håt-sthaà jïänäsinätmanaù chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata ||42||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-

dépikäyäm jïäna-yogo näma caturtho’dhyäyaù ||4||

viçvanäthaù : upasaàharati tasmäd iti | håt-sthaà håd-gataà saàçayaà chittvä yogaà niñkäma-karma-yogam ätiñöhäçraya | uttiñöha yuddhaà kartum iti bhävaù ||42||

ukteñu mukty-upäyeñu jïänam atra praçasyate | jïänopäyaà tu karmaivety adhyäyärtho nirüpitaù || iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |

gétäsv ayaà caturtho hi saìgataù saìgataù satäm ||4|| baladevaù : tasmäd iti | håt-sthaà håd-gatam ätma-viñayakaà saàçayaà mad-upadiñöena jïänäsinä chittvä yogaà niñkämaà karma mayopadiñöam ätiñöha | tad-artham uttiñöheti ||42||

dvy-aàçakaà dhänyavat karma tuñäàçäd iva taëòulaù |

of 41


çreñöhaà dravyäàçato jïänam iti turyasya nirëayaù ||4||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye caturtho’dhyäyaù ||4||

of 42

atha caturtho’dhyäyaùcaturtho’dhyäyaù – brahmärpaëa-yogaù atha caturtho’dhyäyaù...

Documents