atha daçamo’dhyäyaù

Verse 1

é[q>aGavaNa( ovac >aUYa Wv Mahabahae Xa*<au Mae ParMa& vc" )

Yatae_h& Pa[qYaMaa<aaYa v+YaaiMa ihTak-aMYaYaa ))1))

çré-bhagavän uväca bhüya eva mahäbäho çåëu me paramaà vacaù |

yat te’haà préyamäëäya vakñyämi hitakämyayä ||1|| çrédharaù :

uktäù saìkñepataù pürvaà saptamädau vibhütayaù | daçame tä vitanyante sarvatreçvara-dåñöaye ||

evaà tävat saptamädibhir adhyäyair bhajanéyaà parameçvara-tattvaà nirüpitam | tad-vibhütayaç ca saptame raso’ham apsu kaunteya [Gétä 7.8] ity ädinä saìkñepato darçitäù | añöame ca adhiyajïo’ham evätra [Gétä 8.4] ity ädinä | navame ca ahaà kratur ahaà yajïa [Gétä 9.16] ity ädinä | idänéà tä eva vibhütéù prapaïcayiñyan sva-bhakteç cävaçya-karaëéyatvaà varëayiñyan bhagavän uväca bhüya eveti | mahäntau yuddhädi-svadharmänuñöhäne mahat-paricaryäyäà vä kuçalau bähü yasya tathä he mahäbäho ! bhüya eva punar api me vacaù çåëu | kathambhütam ? paramaà paramätma-niñöham | mad-vacanämåtenaiva prétià präpunvate te tubhyaà hita-kämyayä hitecchayä yad ahaà vakñyämi ||1|| madhusüdanaù : evaà saptamäñöama-navamais tat-padärthasya bhagavatas tattvaà sopädhikaà nirupädhikaà ca darçitam | tasya ca vibhütayaù sopädhikasya dhyäne nirupädhikasya jïäne copäya-bhütä raso’ham apsu kaunteya [Gétä 7.8] ity ädinä saptame, ahaà kratur ahaà yajïa [Gétä 9.16] ity ädinä navame ca saìkñepeëoktäù | athedänéà täsäà vistaro vaktavyo bhagavato dhyänäya tattvam api durvijëiyatvät punas tasya vaktavyaà jïänäyeti daçamo’dhyäya ärabhyate | tatra prathamam arjunaà protsähayitum bhüya eveti | bhüya eva punar api he mahäbäho çåëu me mama paramaà prakåñöaà vacaù | yat te tubhyaà préyamäëäya mad-vacanäd amåta-pänäd iva prétam anubhavate vakñyämy ahaà paramäptas tava hita-kämyayeñöa-präptécchayä ||1|| viçvanäthaù :

aiçvaraà jïäpayitvoce bhaktià yat saptamädiñu | sa-rahasyaà tad evoktaà daçame sa-vibhütikam ||

ärädhyatva-jïäna-käraëam aiçvaryaà yad eva pürvatra saptamädiñüktam | tad eva sa-viçeñaà bhakti-matäm änandärthaà prapaïcayiñyan parokña-vädä åñayaù parokñaà ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti nyäyena kiïcid durbodhatayaiväha bhüya iti | punar api räja-vidyä-räja-guhyam idam ucyate ity arthaù | he mahäbäho ! iti yathä bähu-balaù sarvädhikyena tvayä prakäçitaà, tathaivaitad buddhyä buddhi-balam api savärdhikyena prakäçayitavyam iti bhävaù | çåëv iti çåëvantam api taà vakñyamäëe’rthe samyag avadhäraëärtham | paramaà pürvoktäd apy utkåñöam | te tväm ativismitékartuà kriyärthopapadasya ca [Päë 2.3.14] iti caturthé | yataù préyamäëäya premavate ||1|| baladevaù :

saptamädau nijaiçvaryaà bhakti-hetuà yad éritam | vibhüti-kathanenätra daçame tat prapuñyate ||

pürva-pürvatra svaiçvarya-nirüpaëa-saàbhinnä saparikarä sva-bhaktir upadiñöä | idänéà tasyä utpattaye vivåddhaye ca sväsädharaëéù präk saàkñipyoktäù sva-vibhüti-vistareëa varëayiñyan bhagavän uväca bhüya iti | he mahäbäho ! bhüya eva punar api me paramaà vacaù çåëu | çåëvantaà prati çåëv ity uktir upadeçye’rthe samavadhänäya | paramaà çrémat mad-divya-vibhüti-viñayakaà yad vacas te tubhyam ahaà hita-kämyayä vakñyämi | kriyärthopapada ity ädi süträc caturthé | vijïam api tväà vismitaà kartum ity arthaù | hita-kämyayä mad-bhakty-utpatti-tad-våddhi-rüpa-tvat-kalyäëa-väïchä | te kédåçäyety äha préyamäëäyeti péyüña-pänäd iva mad-väkyät prétià vindate ||1||

Verse 2

Na Mae ivdu" SaurGa<aa" Pa[>av& Na MahzRYa"

AhMaaidihR devaNaa& Mahzs<aa& c SavRXa" ))2))

na me viduù sura-gaëäù prabhavaà na maharñayaù aham ädir hi devänäà maharñéëäà ca sarvaçaù ||2||

çrédharaù : uktasyäpi punar vacane durjïeyatvaà hetum äha na me vidur iti | me mama prakåñöaà bhavaà janma-rahitasyäpi nänä-vibhütibhir ävirbhävaà sura-gaëä api maharñayo’pi bhågv-ädayo na jänanti | tatra hetuù -- ahaà hi sarva-devänäà maharñéëäà cädiù käraëam | sarvaçaù sarvaiù prakäraiù utpädakatvena buddhy-ädi-pravartakatvena ca | ato mad-anugrahaà vinä mäà ke’pi na jänantéty arthaù ||2|| madhusüdanaù : präg-bahudhoktam eva kim arthaà punar vakñyaséty ata äha na me vidur iti | prabhavaà prabhävaà prabhu-çakty-atiçayaà prabhavanam utpattim aneka-vibhütibhir ävirbhävaà vä sura-gaëä indrädayo maharñayaç ca bhågv-ädayaù sarvajïä

api na me viduù | teñäà tad-ajïäne hetum äha ahaà hi yasmät sarveñäà devänäà maharñéëäà ca sarvaçaù sarvaiù prakärair utpädakatvena buddhyädi-pravartakatvena ca nimittatvenopädänatvena ceti vädiù käraëät | ato mad-vikäräs te mat-prabhävaà na jänantéty arthaù ||2|| viçvanäthaù : etac ca kevalaà mad-anugrahätiçayenaiva vedyaà nänyathety äha na me iti | mama prabhavaà prakåñöaà sarvaà vilakñaëaà bhavaà devakyäà janma deva-gaëä na jänanti, te viñayäviñöatvän na jänantu | åñayas tu jänéyus taträha na maharñayo’pi | tatra hetuù aham ädiù käraëaà sarvaçaù sarvair eva prakäraiù | na hi pitur janma-tattvaà puträ jänantéti bhävaù | na hi te bhagavan vyaktià vidur devä na dänavä [Gétä 10.14] ity agrimänuvädäd atra prabhava-çabdasyänyärthatä na kalpyä ||2|| baladevaù : etac ca mad-bhaktänukampäà vinä durvijïänam iti bhävavän äha na me iti | sura-gaëä brahmädayo maharñayaç ca sanakädayaù me prabhavaà prabhutvena bhavam anädi-divya-svarüpa-guëa-vibhüti-mattayävartanam iti yävat na vidur na jänanti | kuta ity äha aham ädir iti | yad ahaà teñäm ädiù pürva-käraëaà sarvaçaù sarvaiù prakärair utpädakatayä buddhy-ädi-dätåtayä cety arthaù | devatvädikam aiçvaryädikaà ca mayaiva tebhyas tat-tad-ärädhana-tuñöena datta-mataù sva-pürva-siddhaà mäà mad-aiçvaryaà ca te na viduù | çrutiç caivam äha –

ko addhä veda ka iha prävocat kuta ä jätä kuta iyaà visåñöiù | arväg-devä asya visarjanäya athä ko veda yata äbabhüva [Rv 8.7.17, Taitt.Br. 2.8.9.76] iti,

naitad devä äpnuvan pürvam arçat iti caivam ädyä ||2||

Verse 3

Yaae MaaMaJaMaNaaid& c veita l/aek-MaheìrMa(

ASa&MaU!" Sa MaTYaeRzu SavRPaaPaE" Pa[MauCYaTae ))3))

yo mäm ajam anädià ca vetti lokamaheçvaram asaàmüòhaù sa martyeñu sarvapäpaiù pramucyate ||3||

çrédharaù : evambhütätma-jïäne phalam äha yo mäm iti | sarva-käraëatväd eva na vidyata ädiù käraëaà yasya tam anädim | ataeväjaà janma-çünyaà lokänäà maheçvaraà ca mäà yo vetti sa manuñyeñv asaàmüòhaù saàmoha-rahitaù san sarva-päpaiù pramucyate ||3|| madhusüdanaù : mahäphalatväc ca kaçcid eva bhagavataù prabhävaà vettéty äha yo mäm iti | sarva-käraëatvän na vidyata ädiù käraëaà yasya tam anädim anäditväd ajaà janma-çünyaà lokänäà mahäntam éçvaraà ca mäà yo vetti sa martyeñu

madhye’saàmüòhaù saàmoha-varjitaù sarvaiù päpair mati-pürva-kåtair api pramucyate prakarñeëa käraëocchedät tat-saàskäräbhäva-rüpeëa mucyate mukto bhavati ||3|| viçvanäthaù : nanu para-brahmaëaù sarva-deça-käläparicchinnasya tavaitad dehasyaiva janma devä åñayaç ca jänanty eva | tatra sva-tarjanyä sva-vakñaù spåñöväha yo mäm iti | yo mäm ajaà vetti | kià parameñöhinaà na anädià satyaà tarhi anäditväd ajam ajanyaà parmätmänaà tväà vetty eva taträha ceti | ajam ajanyaà vasudeva-janyaà ca mäm anädim eva yo vetti ity arthaù | mäm iti padena vasudeva-janyatvaà budhyate janma karma ca me divyam [Gétä 4.9] iti mad-ukteù | mama janmavattvaà paramätmatvät sadaiväjatvaà ca ity ubhayam api me paramaà satyaà acintya-çakti-siddham eva | yad uktaà ajo’pi sann avyayätmä… sambhavämi [Gétä 4.6] iti | tathä coddhava-väkyaà karmäëy anéhasya bhavo’bhavasya te ity ädy-anantaraà khidyati dhér vidäm iha [BhP 3.4.16] iti | atra çré-bhägavatämåta-kärikä ca—

tat tan na västavaà cet syäd vidäà buddhi-bhramas tadä | na syäd evety ato’cintyä çaktir léläsu käraëam || [LBhäg 1.5.119]

tasmäd yathä mama bälye dämodaratva-léläyäm ekadaiva kiìkiëyä bandhanät paricchinnatvaà dämnä sväbandhäd aparicchinnatvaà cätarkyam eva tathaiva mamäjatva-janmavattve cätarkye eva | durbodham aiçvaryaà cäha loka-maheçvaraà tava särathim api sarveñäà lokänäà mahäntam éçvaraà yo veda sa eva martyeñu madhye asaàmüòhaù | sarva-päpair bhakti-virodhibhiù | yas tu ajatvänäditva-sarveçvaratväny eva västaväni syur janmavattvädéni tu anukaraëa-mätra-siddhänéti vyäcañöe | sa saàmüòha eva sarva-päpair na pramucyata ity arthaù ||3|| baladevaù : idaà tädåça-mad-viñayakaà jïänaà kasyacid eva bhavatéti bhävenäha yo mäm iti | martyeñu yatamäneñv api sahasreñu madhye yo yädåcchika-mattatvavit sat-prasaìgé kaçcij jano mäm anädim ajaà loka-maheçvaraà ca vetti | so’saàmüòhaù sarva-päpaiù pramucyata iti sambandhaù | atra ajam ity anena pradhänäd acid-vargät saàsäri-vargäc ca bhedaù | ädyasya sva-pariëämenäntasya deha-janmanä ca janmitvät | anädim ity anena viçesite tu mukta-cid-vargäc ca bhedas tasyäjatvam ädima-deva-deha-sambandhena janmitvasya pürva-våttitvät loka-maheçvaram ity anena nitya-mukta-cid-vargät prakåti-käläbhyäà ca bhedas teñäm anädy-ajatve saty api loka-maheçvaratväbhävät | punar anädima ity anena viçeñite vidhi-rudrädibhyäà ca bhedas tayor loka-maheçvaratäyäù säditvät sarvaiçvareëaiva tayoù sety anyatra vistaraù | itthaà ca sarvadä heya-sambandhäbhävän nitya-siddha-särvaiçvaryäc ca sarvetara-vilakñaëaà yo vetti, sa mad-bhakty-utpatti-pratépair nikhilaiù karmabhir vimukto mad-bhaktià vindati | asaàmüòho’nya-sajätéyatayä maj-jïänaà saamohas tena vivarjitaù | na ca devakyäà jätasya te katham ajatvaà tasyäm ajatvam avihäyaiva jätatvät ||3||

Verses 4-5

buiÖjaRNaMaSa&Maaeh" +aMaa SaTYa& dMa" XaMa"

Sau%& du"%& >avae_>aavae >aYa& ca>aYaMaev c ))4)) Aih&Saa SaMaTaa TauiíSTaPaae daNa& YaXaae_YaXa" )

>aviNTa >aava >aUTaaNaa& Mata Wv Pa*QaiGvDaa" ))5))

buddhir jïänam asaàmohaù kñamä satyaà damaù çamaù sukhaà duùkhaà bhavo’bhävo bhayaà cäbhayam eva ca ||4||

ahiàsä samatä tuñöis tapo dänaà yaço’yaçaù | bhavanti bhävä bhütänäà matta eva påthagvidhäù ||5||

çrédharaù : loka-maheçvaratäm eva sphuöayati buddhir iti tribhiù | buddhiù säräsära-viveka-naipuëyam | jïänam ätma-viñayam | asaàmoho vyäkulatväbhävaù | kñamä sahiñëutvam | satyaà yathärtha-bhäñaëam | damo bähyendriya-saàyamaù | çamo’ntaùkaraëa-saàyamaù | sukhaà mano’nuküla-saàvedanéyam | duùkhaà ca tad-viparétam | bhava udbhavaù | abhävas tad-viparétam | bhayaà träsaù | abhayaà tad-viparétam | asya çlokasya matta eva bhavatéty uttareëänvayaù ||4|| kià ca ahiàseti | ahiàsä para-péòäniviåttiù | samatä räga-dveñädi-rähityam | tuñöir daiva-labdhena santoñaù | tapaù çästréyädi-vakñyamäëam | dänaà nyäyärjitasya dhanädeù pätre’rpaëam | yaçaù sat-kértiù | ayaço duñkértiù | ete buddhir jïänam ity ädayas tad-viparétäç cäbuddhy-ädayo nänä-vidhä bhäväù präëinäà matto mat-sakäçäd eva bhavanti ||5|| madhusüdanaù : ätmano loka-maheçvaratvaà prapaïcayati buddhir iti dväbhyäm | buddhir antaùkaraëasya sükmärtha-viveka-sämarthaym | jïänam ätmänätma-sarva-padärthävabodhaù | asaàmohaù pratyutpanneñu bodhavyeñu kartavyeñu vyäkulatayä vivekena pravåttiù | kñamäkruñöasya täòitasya vä nirvikära-cittatä | satyaà pramäëenävabuddhasyärthasya tathaiva bhäñaëam | damo bähyendriyäëäà sva-viñayebhyo nivåttiù | çamo’ntaùkaraëasya çamatä | sukhaà dharmäsädhäraëa-käraëakam anuküla-vedanéyam | duùkham adharmäsädhäraëa-käraëakaà pratiküla-vedanéyam | bhava utpattiù | bhävaù sattä | abhävo’satteti vä | bhayaà ca träsas tad-viparétam abhayam | eva ca ekaç ca-kära ukta-samuccayärthaù | aparo’nuktäbuddhy-ajïänädi-samuccayärthaù | evety ete sarva-loka-prasiddhä evety arthaù | matta eva bhavatéty uttareëänvayaù ||4|| ahiàsä präëinäà péòäyä niviåttiù | samatä cittasya räga-dveñädi-rahitävasthä | tuñöir bhogyeñv etävatälam iti buddhiù | tapaù çästréya-märgeëa käyendriya-çoñaëam | dänaà deçe käle çraddhayä yathä-çakty-arthänäà sat-pätre samarpaëam | yaço dharma-nimittä loka-çläghä-rüpä prasiddhiù | ayaças tv adharma-nimittä loka-nindä-rüpä prasiddhiù | ete buddhy-ädayo bhäväù kärya-viçeñäù sa-käraëakäù påthag-vidhä dharmädharmädi-sädhana-vaicitryeëa nänä-vidhä bhütänäà sarveñäà präëinäà

mattaù parameçvaräd eva bhavanti nänyasmät tasmät kià väcyaà mama loka-maheçvaratvam ity arthaù ||5|| viçvanäthaù : na ca çästra-jïäù sva-buddhy-ädibhir mattatvaà jïätuà çaknuvanti, yato buddhy-ädénäà sattvädivan-mäyä-guëa-janyatvän matta eva jätänäm api guëätéte mayi nästi svataù praveçayogyatety äha buddhiù sükñmärtha-niçcaya-sämarthyam | jïänam ätmänätma-vivekaù | asaàmoho vaiyagryäbhävaù | ete trayo bhävä mat-tattva-jïäna-hetutvena sambhävyamänä iva, na tu hetavaù | prasaìgäd anyän api bhävän lokeñu dåñöän na svata evodbhütän äha kñamä sahiñëutvam | satyaà yathärtha-bhäñaëam | damo bähyendriya-nigrahaù | çamo’ntarindriya-nigrahaù | ete sättvikäù | sukhaà sättvikam | duùkhaà tämasam | bhaväbhävau janma-måtyu-duùkha-viçeñau, bhayaà tämasam abhayaà jïänotthaà sättvikam | räjasädy-utthaà räjasam | samatätmaupamyena sarvatra sukha-duùkhädi-darçanam ahiàsä samate sättvikyau | tuñöiù santuñöiù | sä nirupädhiù sättviké | sopädhis tu räjasé | tapo-däne’pi sopädhi-nirupäditväbhyäà sättvika-räjase, yaço’yaçasy api tathä | matta iti ete man-mäyäto bhavanto’pi çakti-çaktimator aikyät matta eva ||4-5|| baladevaù : athätmanaù sarväditvaà sarveçvaratvaà ca prapaïcayati buddhir iti dväbhyäm | buddhiù sükñmärtha-vivecana-sämarthyam | jïänam cid-acid-vastu-vivecanam | asaàmoho vyagratväbhävaù | kñamä sahiñëutä | satyaà yathä-dåñöärtha-viñayaà para-hita-bhäñaëam | damo’nartha-viñayäc chokäder niyamanam | çamas tasmän manasaù | sukhaà änukülyena vedyam | duùkhaà tu prätikülyena vedyam | bhavo janma | abhävo måtyuù | bhayam ägämi-duùkha-käraëa-vékñaëäd viträsaù san nivåttiù | abhayam ahiàsä parapéòanäjanakatä | samatä räga-dveña-çünyatä | tuñöiù adåñöa-labdhena santoñaù | tapaù vedokta-käya-kleçaù | dänaà svabhogyasya sat-pätre’rpaëam | yaçaù sädguëya-khyätiù | tad-viparétaà ayaçaù evam ädayo bhävä bhütänäà deva-mänavädénäà matto mat-saìkalpäd eva bhavantéty aham eva teñäà hetur ity arthaù | påthag-vidhä bhinna-lakñaëä ||4-5||

Verse 6

MahzRYa" Saá PaUveR cTvarae MaNavSTaQaa

MaaNaSaa JaaTaa Yaeza& l/aek- wMaa" Pa[Jaa" ))6))

maharñayaù sapta pürve catväro manavas tathä mänasä jätä yeñäà loka imäù prajäù ||6||

çrédharaù : kià ca maharñaya iti | sapta maharñayo bhågv-ädayaù sapta brahmäëa ity ete puräëe niçcayaà gatäù [Mbh 12.201.5] ity ädi puräëa-prasiddhäù | tebhyo’pi pürve anye catväro maharñayaù sanakädayaù | tathä manavaù sväyambhuvädayaù | mad-bhävä madéyo bhävaù prabhävo yeñu te | hiraëyagarbhätmano mamaiva manasaù saìkalpa-mäträj jätäù | prabhävam eväha yeñäm iti | yeñäà bhågv-ädénäà sanakädénäà

manünäà cemä brähmaëädyä loke vardhamänä yathäyathaà putra-pauträdi-rüpäù çiña-praçiñyädi-rüpäç ca prajä jätäù pravartante ||6|| madhusüdanaù : itaç caitad evam maharñaya iti | maharñayo veda-tad-artha-drañöäraù sarvajïä vidyä-sampradäya-pravartakä bhågv-ädyäù sapta pürve sargädya-kälävirbhütäù | tathä ca puräëe – bhåguà marécim atrià ca pulastyaà pulahaà kratum | vasiñöhaà ca mahätejäù so’såjan manasä sutän | sapta brahmaëa ity ete puräëe niçcayaà gatäù || iti |1 [Mbh 12.201.4-5] tathä catväro manavaù sävarëä iti prasiddhäù | athavä maharñayaù sapta bhågv-ädyäù | tebhyo’pi pürve prathamäç catväraù sanakädyä maharñayaù | manavas tathä sväyambhuvädayaç caturdaça mayi parameçvare bhävo bhävanä yeñäà te mad-bhävä mac-cintana-parä mad-bhävanävaçäd ävéribhüta-madéya-jïänaiçvarya-çaktaya ity arthaù | mänasä manasaù saìkalpäd evotpannä na tu yonijäù | ato viçuddha-janmatvena sarva-präëi-çreñöhä matta eva hiraëyagarbhätmano jätäù sargädya-käle prädurbhütäù | yeñäà maharñéëäà saptänäà bhågv-ädénäà catürëäà ca sanakädénäà manünäà ca caturdaçänäm asmin loke janmanä ca vidyayä ca santati-bhütä imä brähmaëädyäù sarväù prajäù ||6|| viçvanäthaù : buddhi-jïänäsaàmohän sva-tattva-jïäne’samarthänuktvä tattvato’pi taträsamarthän äha maharñayaù sapta marécy-ädayas tebhyo’pi pürve’nye catväraù sanakädayo manavaç caturdaça sväyambhuvädayo matta eva hiraëyagarbhätmanaù sakäçäd bhavo janma yeñäà marécy-ädénäà sanakädénäà cemä brähmaëädyä loke vartamänäù prajäù putra-pauträdi-rüpäù çiñya-praçiñya-rüpäç ca ||6|| baladevaù : itaç caitad evam ity äha maharñaya iti | sapta bhågv-ädayas tebhyo’pi pürve prathamäç catväraù sanakädaya ekädaçaite maharñayas tathä manavaç caturdaça sväyambhuvädaya evaà païcaviàçatir ete mänasä hiraëyagarbhätmano mama manaù-prabhåtyebhyo jätä mad-bhävä mac-cintana-paräs tat-prabhävenopalabdha-maj-jïänaiçvarya-çaktaya ity arthaù | yeñäà bhågv-ädénäà païcaviàçater imä brähmaëa-kñatriyädayaù prajä janmanä vidyayä ca santati-rüpä bhavanti ||6||

Verse 7

WTaa& iv>aUiTa& YaaeGa& c MaMa Yaae veita TatvTa" ) Saae_ivk-MPaeNa YaaeGaeNa YauJYaTae Naa}a Sa&XaYa" ))7))

1 marécir atry-aìgirasau pulastyaù pulahaù kratuù | vasiñöhaç ca mahäbhägaù sadåçä vai svayambhuvä || sapta brahmäëa ity eña puräëe niçcayo gataù || [Mbh 12.201.4-5 (or 12.335.28-29]

etäà vibhütià yogaà ca mama yo vetti tattvataù | so’vikampena yogena yujyate nätra saàçayaù ||7||

çrédharaù : yathokta-vibhüty-ädi-tattva-jïänasya phalam äha etäm iti | etäà bhågv-ädi-lakñaëäà mama vibhütim | yogaà caiçvarya-lakñaëam | tattvato yo vetti, so’vikalpena niùsaàçayena yogena samyag-darçanena yukto bhavati nästy atra saàçayaù ||7|| madhusüdanaù : evaà sopädhikasya bhagavataù prabhävam uktvä taj-jïäna-phalam äha etäm iti | etäà präg uktäà buddhy-ädi-maharñy-ädi-rüpäà vibhütià vividha-bhävaà tat-tad-rüpeëävasthitià yogaà ca tat-tad-artha-nirmäëa-sämarthyaà paramaiçvaryam iti yävat | mama yo vetti tattvato yathävat so’vikampenäpracalitena yogena samyag-jïäna-sthairya-lakñaëena samädhinä yujyate nätra saàçayaù pratibandhaù kaçcit ||7|| viçvanäthaù : kintu bhaktyäham ekayä grähyaù [BhP 11.14.11] iti mad-ukter mad-ananya-bhakta eva mat-prasädän mad-väci dåòham ästikyaà dadhäno mat-tattvaà vettéty äha etäà saìkñepeëaiva vakñyamäëäà vibhütià yogaà bhakti-yogaà ca yas tattvato vetti | mat-prabhoù çré-kåñëasya väkyatväd idam eva paramaà tattvam iti dåòhatarästikyavän eva yo vetti saù | avikalpena niçcalena yogena mat-tattva-jïäna-lakñaëena yujyate yukto bhaved atra nästi ko’pi sandehaù ||7|| baladevaù : uktärtha-jïäna-phalam äha etäm iti | etäà vidhi-rudrädi-devatä-sanakädi-maharñi-sväyambhuvädi-manu-pramukhaù kåtsn-prapaïco mad-adhéna-sthiti-pravåtti-jïänaiçvarya-çaktiko bhavatéty evaà päramaiçvarya-lakñaëäà vibhütim | yogam anädy-ajatvädibhiù kalyäëa-guëa-ratnair mama sambandhaà ca yo vetti sarveçvareëa sarvajïena väsudevenopadiñöam idaà tättvikaà bhavatéti dåòha-viçväsena yo gåhëäti sa avikalpena sthireëa yogena mad-bhakti-lakñaëena yujyate sampanno bhavati | etädåçatayä maj-jïänaà mad-bhakter utpädakaà vivardhakaà ceti bhävaù ||7||

Verse 8

Ah& SavRSYa Pa[>avae Mata" Sav| Pa[vTaRTae )

MaTva >aJaNTae Maa& buDaa >aavSaMaiNvTaa" ))8))

ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate | matvä bhajante mäà budhä bhäva-samanvitäù ||8||

çrédharaù : yathä ca vibhüti-yogayor jïänena samyag-jïänäväptis tad darçayati aham ity ädi-caturbhiù | ahaà sarvasya jagataù prabhavo bhågv-ädi-manv-ädi-rüpa-vibhüti-dväreëotpatti-hetuù | matta eva ca sarvasya buddhir jïänam asaàmoha ity ädi sarvaà pravartata iti | evaà matvävabudhya budhä vivekino bhäva-samanvitäù préti-yuktä mäà bhajante ||8||

madhusüdanaù : yädåçena vibhüti-yogayor jïänenävikampa-yoga-präptis tad darçayati aham ity ädi-caturbhiù | ahaà paraà brahma väsudeväkhyaà sarvasya jagataù prabhava utpatti-käraëam upädänaà nimittaà ca sthiti-näçädi ca sarvaà satta eva pravartate bhavati | mayaiväntaryämiëä sarvajïena sarva-çaktinä preryamäëaà sva-sva-maryädäm anatikramya sarvaà jagat pravartate ceñöata iti vä | ity evaà matvä budhä vivekenävagata-tattva-bhävena paramärtha-tattva-grahaëaa-rüpeëa premëä samanvitäù santo mäà bhajante ||8|| viçvanäthaù : tatra mahaiçvarya-lakñaëäà vibhütim äha ahaà sarvasya präkåtäpräkåta-vastu-mätrasya prabhavaù utpatti-prädurbhävayor hetuù | matta eväntaryämi-svarüpät sarvaà jagat pravartate cesöate | tathä matta eva näradädy-avatarätmakät sarvaà bhakti-jïäna-tapaù-karmädikaà sädhanaà tat tat sädhyaà ca pravåttaà bhavati | aikäntika-bhakti-lakñaëaà yogam äha iti matvä ästikyato jïänena niçcitya ity arthaù | bhävo däsya-sakhyädis tad-yuktäù ||8|| baladevaù : atha catuùçlokyä paramaikäntinäà bhaktià bruvan tasyä janakaà poñakaà cätma-yäthätmyaà tävad äha aham iti | svayaà bhagavän kåñëo’haà sarvasyäsya vidhi-rudra-pramukhasya prapaïcasya prabhavo hetuù | evam evätharvasu paöhyate – yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo vai vedäàç ca gäpayati sma kåñëaù [GTU 1.22] iti | atha puruño ha vai näräyaëo’kämayata prajäù såjaye ity upakramya näräyaëäd brahmä jäyate näräyaëät prajäpatiù prajäyate näräyaëäd indro jäyate näräyaëäd añöau vasavo jäyante näräyaëäd ekädaça rudrä jäyante näräyaëäd dvädaçädityäù ity ädi | eña näräyaëaù kåñëo bodhyaù brahmaëyo devaké-putraù ity ädy-uttara-päöhät | tad ähuù – eko vai näräyaëa äsén na brahmä na éçäno näpo nägé samau neme dyäv-äpåthivé na nakñaträëi na süryaù sa ekäké na ramate tasya dhyänäntaùsthasya yatra chändogaiù kriyamäëäñöakädi-saàjïakä stuti-stomaù stomam ucyate ity ädy upakramya pradhänädi-såñöim abhidhäyätha punar eva näräyaëaù so’nyat kämo manasä dhyäyata tasya dhyänätaùsthasya tal-laläöättrakñyaù çülapäëiù puruño’jäyata bibhrac chriyaà satyaà brahmacaryaà tapo-vairägyam iti | tatra catur-mukho jäyate ity ädi ca | åkñu ca yaà kämaye taà tam ugraà kåñëomi taà brahmäëaà tam åñià taà sumedhasam ity ädi | mokña-dharme ca –

prajäpatià ca rudraà câpy aham eva såjämi vai | tau hi mäà vijänéto mama mäyä-vimohitau || iti |

värähe ca –

näräyaëaù paro devas tasmäj jätaç caturmukhaù | tasmäd rudro’bhavad devaù sa ca sarvajïatäà gataù || iti |

mad-anya-nikhila-niyantä cäham ity uktam | iti matvä mamedåçatvaà sad-guru-mukhän niçcitya bhävena premëä samanvitäù santo budhä mäà bhajante ||8||

Verse 9

MaiÀtaa MaÓTaPa[a<aa baeDaYaNTa" ParSParMa( )

k-QaYaNTaê Maa& iNaTYa& TauZYaiNTa c rMaiNTa c ))9))

mac-cittä mad-gata-präëä bodhayantaù parasparam | kathayantaç ca mäà nityaà tuñyanti ca ramanti ca ||9||

çrédharaù : préti-pürvakaà bhajanam äha mac-cittä iti | mayy eva cittaà yeñäà te mac-cittäù | mäm eva gatäù präptäù präëä indriyäëi yeñäà te mad-gata-präëäù | mad-arpita-jévanä iti vä | evaàbhütäs te budhä anyonyaà mäà nyäyopetaiù çruty-ädi-pramäëair bodhayanto buddhyä ca mäà kathayantaù saìkértayantaù santas te nityaà tuñyanty anumodanena tuñöià yänti | ramanti ca nirvåtià yänti ||9|| madhusüdanaù : prema-pürvakaà bhajanam eva vivåëoti mac-cittä iti | mayi bhagavati cittaà yeñäà te mac-cittäù | tathä mad-gatä mäà präptäù präëäç cakñur-ädayo yeñäà te mad-gata-präëäù mad-bhajana-nimitta-cakñur-ädi-vyäpärä mayy upasaàhåta-sarva-karaëä vä | athavä mad-gata-präëä mad-bhajanärtha-jévanä mad-bhajanätirikta-prayojana-çünya-jévanä iti yävat | vidvad-goñöhéñu parasparam anyonyaà çrutibhir yuktibhiç ca mäm eva bodhayantas tattva-bubhutsu-kathayä jïäpayantaù | tathä sva-çiñyebhyaç ca mäm eva kathayanta upadiçantaç ca | mayi cittärpaëaà tathä bähya-karaëärpaëaà tathä jévanärpaëam evaà samänäm anyonyaà mad-bodhanaà sva-nyünebhyaç ca mad-upadeçanam ity evaà rüpaà yan mad-bhajanaà tenaiva tuñyanti ca | etävataiva labdha-sarväthä vayam alam anyena labdhavyenety evaà-pratyaya-rüpaà santoñaà präpnuvanti ca | tena santoñeëa ramanti ca raante ca priya-saàgamenevottamaà sukham anubhavanti ca | tad uktaà pataïjalinä santoñäd anuttamaù sukha-läbhaù [Ys 2.42] iti | uktaà ca puräëe –

yac ca käma-sukhaà loke yac ca divyaà mahat sukham | tåñëä-kñaya-sukhäyaite närhataù ñoòaçéà kaläm || iti ||

tåñëä-kñayaù santoñaù ||9|| viçvanäthaù : etädåçä ananya-bhaktä eva mat-prasädäl labdha-buddhi-yogaù pürvokta-lakñaëaà durbodham api mat-tattva-jïänaà präpnuvantéty äha mac-cittä mad-rüpa-näma-guëa-lélä-mädhuryäsvädeñv eva lubdha-manaso, mad-gata-präëä mäà vinä präëän dhartum asamarthä anna-gata-präëä narä itivat | bodhayantaù bhakti-svarüpa-prakärädikaà sauhärdena jïäpayantaù | mäà mahä-madhura-rüpa-guëa-lélä-mahodadhià kathayanto mad-rüpädi-vyäkhyänenot-kértanädikaà kurvanta ity evaà sarva-bhaktiñv atiçraiñöhyät smaraëa-çravaëa-kértanäny uktäni | tuñyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoñaç ca ramaëaà ceti rahasyam | yad vä sädhana-daçäyäm api bhägya-vaçät bhajane nirvighne sampadyamäne sati tuñyanti | tadaiva bhävi-svéya-sädhya-daçäm anusmåtya ramanti ca manasä sva-prabhuëä saha ramanti ceti rägänugä bhaktir dyotitä ||9||

baladevaù : bhaktiù prakäram äha mac-cittä iti | mac-cittä mat-småti-parä mad-gata-präëä mäà vinä präëän dhartum akñamä ménä vinämbhaù | parasparaà mad-rüpa-guëa-lävaëyädi bodhayantas tathä mäà sva-bhakta-vätsalya-néradhim ativicitra-caritaà kathayantaç cety evaà smaraëa-çravaëa-kértana-lakñaëair bhajanaiù sudhäpänair iva tuñyanti | tathaiva teñv eva ramante ca yuvati-smita-kaöäkñäny uktäni | tuñyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoñaç ca ramaëaà ceti rahasyam | yad vä sädhana-daçäyäm api bhägya-vaçät bhajane nirvighne sampadyamäne sati tuñyanti | tadaiva bhävi-svéya-sädhya-daçäm anusmåtya ramanti ca manasä sva-prabhuëä saha ramanti ceti rägänugä bhaktir dyotitä ||9||

Verse 10

Taeza& SaTaTaYau¢-aNaa& >aJaTaa& Pa[qiTaPaUvRk-Ma( )

ddaiMa buiÖYaaeGa& Ta& YaeNa MaaMauPaYaaiNTa Tae ))10))

teñäà satata-yuktänäà bhajatäà préti-pürvakam | dadämi buddhi-yogaà taà yena mäm upayänti te ||10||

çrédharaù : evaàbhütänäà ca samyag-jïänam ahaà dadäméty äha teñäm iti | evaà satata-yuktänäà mayy äsakta-cittänäà préti-pürvakaà bhajatäà teñäà taà buddhi-rüpaà yogam upäyaà dadämi | tam iti kam ? yenopäyena te mad-bhaktä mäà präpnuvanti ||10|| madhusüdanaù : ye yathoktena prakäreëa bhajante mäà teñäm iti | satataà sarvadä yuktänäà bhagavaty ekägra-buddhénäm | ataeva läbha-püjä-khyäty-ädy anabhisandhäya préti-pürvakam eva bhajatäà sevamänänäà teñäm avikampena yogeneti yaù präg uktas taà buddhi-yogaà mattatva-viñayaà samyag-darçanaà dadämi utpädayämi | yena buddhi-yogena mäm éçvaram ätmatvenopayänti ye mac-cittatvädi-prakärair mäà bhajante te ||10|| viçvanäthaù : nanu tuñyanti ca ramanti ca iti tvad-uktyä tvad-bhaktänäà bhaktyaiva paramänando guëätéta ity avagataà, kintu teñäà tvat-säkñät-präptau kaù prakäraù ? sa ca kutaù sakäçät tair avagantavya ity apekñäyäm äha teñäm iti | satata-yuktänäà nityam eva mat-saàyogäkäìkñaëäà taà buddhi-yogaà dadämi teñäà håd-våttiñv aham eva udbhävayäméti | sa buddhi-yogaù svato’nyasmäc ca kutaçcid apy adhigantum açakyaù kintu mad-eka-deyas tad-eka-grähya iti bhävaù | mäm upayänti mäm upalabhante säkñän man-nikaöaà präpnuvanti ||10|| baladevaù : nanu svarüpeëa guëair vibhütibhiç cänantaà tväà kathaà gurüpadeça-mätreëa te grahétuà kñamerann iti cet taträha teñäm iti | satata-yuktänäà nityaà mad-yogaà väïchatäà préti-pürvakaà mama yäthätmya-jïänajena ruci-bhareëa bhajatäà

taà buddhi-yogaà sva-bhakti-rasiko dadämy arpayämi | yena te mäm upayänti tad-buddhià tathäham udbhävayämi yathänanta-guëa-vibhütià mäm gåhétvopäsya ca präpnuvanti ||10||

Verse 11

TaezaMaevaNauk-MPaaQaRMahMajaNaJa& TaMa" )

NaaXaYaaMYaaTMa>aavSQaae jaNadqPaeNa >aaSvTaa ))11))

teñäm evänukampärtham aham ajïänajaà tamaù | näçayämy ätma-bhäva-stho jïäna-dépena bhäsvatä ||11||

çrédharaù : buddhi-yogaà dattvä ca tasyänubhava-paryantaà tam äviñkåtyävidyä-kåtaà saàsäraà näçayäméty äha teñäm iti | teñäm anukampärtham anugrahärtham eväjïänäj jätaà tamaù saàsäräkhyaà näçayämi | kutra sthitaù san kena vä sädhanena tamo näçayasi ? ata äha ätma-bhäva-stho buddhi-våttau sthitaù san | bhäsvatä visphuratä jïäna-lakñaëena dépena näçayämi ||11|| madhusüdanaù : déyamänasya buddhi-yogasyätma-präptau phalaà madhya-vartinaà vyäpäram äha teñäm iti | teñäm eva kathaà çreyaù syäd ity anugrahärtham ätma-bhävasya ätmäkäräntaù-karaëa-våttau viñayatvena sthito’haà sva-prakäça-caitanyänandädvaya-lakñaëa ätmä tenaiva mad-viñayäntaùkaraëa-pariëäma-rüpeëa jïäna-dépena dépa-sadåçena jïänena bhäsvatä cid-äbhäsa-yuktenäpratibaddhena ajïäna-jam ajïänopädänakaà tamo mithyä-pratyaya-lakñaëaà sva-viñayävaraëam andhakäraà tad-upädänäjïäna-näçena näçayämi sarva-bhramopädänasyäjïänasya jïäna-nivartyatväd upädäna-näça-nivartyatväc copädeyasya | yathä dépenändhakäre nivartanéye dépotpattim antareëa na karmaëo’bhyäsasya väpekñä vidyamänasyaivaa ca vastuno’bhivyaktis tato nänutpannasya kasyacid utpattis tathä jïänenäjïäne nivartanéye na jïänotpattim antareëänyasya karmaëo’bhyäsasya väpekñä vidyamänasyaiva ca brahma-bhävasya mokñasyäbhivyaktis tato nänutpannasyotpattir yena kñayitvaà karmädi-säpekñatvaà vä bhaved iti rüpakälaìkäreëa sücito’rthaù | bhäsvatety anena tévra-pavanäder iväsaàbhävanädeù pratibandhakasyäbhävaù sücitaù | jïänasya ca dépa-sädharmyaà sva-viñayävaraëa-nivartakatvaà sva-vyavahäre sajätéya-paränapekñatvaà svotpatty-atirikta-sahakäry-anapekñatvam ity ädi rüpaka-béjaà drañöavyam ||11|| viçvanäthaù : nanu ca vidyädi-våttià vinä kathaà tvad-adhigamaù ? tasmät tair api tad-arthaà yatanéyam eva ? tatra nahi nahéty äha teñäm eva na tv anyeñäà yoginäm anukapärthaà mad-anukampä yena prakäreëa syät tad-artham ity arthaù | tair mad-anukampä-präptau käpi cintä na käryä yatas teñäà mad-anukampä-präpty-artham aham eva yatamäno varta eveti bhävaù | ätma-bhävasthas teñäà buddhi-våttaau sthitaù | jïänaà mad-eka-prakäçyatvän na sättvikaà nirguëatve’pi bhakty-uttha-

jïänato’pi vilakñaëaà yat tad eva dépas tena | aham eva näçayäméti taiù kathaà tad-arthaà prayatanéyam ? teñäà nityäbhiyuktänäà yoga-kñemaà vahämy ahaà [Gétä 9.22] iti mad-uktes teñäà vyavahärikaù päramärthikaç ca sarvo’pi bhäro mayä voòham aìgékåta eveti bhävaù |

çrémad-gétä sarva-sära-bhütä bhütäpatäpa-håt | catuù-çlokéyam äkhyätä khyätä sarva-niçarma-kåt ||11||

baladevaù : nanu cirantanasyävidyä-timirasya sattvät teñäà hådi kathaà tat-prakäçaù syäd iti cet taträha teñäm eveti | teñäm eva mäà vinä präëän dhartum asamarthänäà mad-ekäntinäm eva, na tu sa-niñöhänäm anukampärthaà mat-kåpä-pätratvärtham | aham evätma-bhävastho’ravinda-koñe bhåìga iva tad-bhäve sthito divya-svarüpa-guëäàs tatra prakäçayaàs tad-viñayaka-jïäna-rüpeëa bhäsvatä dépena jïäna-virodhy-anädi-karma-rüpäjïäna-jaà mad-anya-viñaya-spåhä-rüpaà tamo näçayämi | teñäm ekänta-bhävena prasädito’haà yoga-kñemavad buddhi-våtter udbhävanaà tad-varti-tamo-vinäçaà ca karométi tat-sarva-nirväha-bhäro mamaiveti na taiù kuträpy arthe prayatitavyam ity uktam |

navamädi-dvaye gétä-garbhe’smin yat prakértitam |

tad eva gétä-çästrärtha-säraà bodhyaà vicakñaëaiù ||11||

Verse 12-13

AJauRNa ovac

Par& b]ø Par& DaaMa Paiv}a& ParMa& >avaNa( ) Pauåz& XaaìTa& idVYaMaaiddevMaJa& iv>auMa( ))12)) AahuSTvaMa*zYa" SaveR devizRNaaRrdSTaQaa )

AiSaTaae devl/ae VYaaSa" SvYa& cEv b]vqiz Mae ))13))

arjuna uväca paraà brahma paraà dhäma pavitraà paramaà bhavän | puruñaà çäçvataà divyam ädidevam ajaà vibhum ||12||

ähus tväm åñayaù sarve devarñir näradas tathä | asito devalo vyäsaù svayaà caiva bravéñi me ||13||

çrédharaù :saàkñepeëoktäà vibhütià vistareëa jijïäsuù bhagavantaà stuvann arjuna uväca paraà brahmeti saptabhiù | paraà dhäma cäçrayaù | paramaà ca pavitraà ca bhavän eva | kuta iti ? ata äha yataù çäçvataà nityaà puruñam | tathä divyaà dyotanätmakaà svayaà prakäçam | ädiç cäsau devaç ceti tam | devänäm ädi-bhütam ity arthaù | tathäjam ajanmänam | vibhuà ca vyäpakam | tväm evähuù | ke ta iti ? äha ähur iti | åñayo bhågv-ädayaù sarve | devarñiç ca näradaù | asitaç ca devalaç ca vyäsaç ca svayaà tvam eva ca säkñän me mahyaà bravéñi ||12-13||

madhusüdanaù : evaà bhagavato vibhütià yogaà ca çrutvä paramotkaëöhito’rjuna uväca paraà brahmeti saptabhiù | paraà brahma paraà dhäma äçrayaù prakäço vä | paramaà pavitraà pävanaà ca bhavän eva | yataù puruñam paramätmänaà çäçvataà sadaika-rüpaà divi parame vyomni sva-svarüpe bhavaà divyaà sva-prapaïcätétam ädià ca sarva-käraëaà devaà ca dyotanätmakaà sva-prakäçam ädi-devam ata eväjaà vibhuà sarva-gataà tväm ähur iti sambandhaù ||12|| ähuù kathayanti tväm ananta-mahimänam åñayas tattva-jïäna-niñöhäù sarve bhågu-vaçiñöhädayaù | tathä devarñi-närado’sito devalaç ca dhaumyasya jyeñöho bhrätä | vyäsaç ca bhagavän kåñëa-dvaipäyanaù | ete’pi tväà pürvokta-viçeñaëaà me mahyam ähuù säkñät kim anyair vaktåbhiù svayam eva tvaà ca mahyaà bravéñi | atra åñitve’pi säkñäd-vaktèëäà näradädénäm ativiçiñöatvät påthag-grahaëam ||13|| viçvanäthaù : saìkñepeëoktam arthaà vistareëa çrotum icchan stuti-pürvakam äha param iti | paraà sarvotkåñöaà dhäma çyämasundaraà vapur eva paraà brahma | gåha-dehatviö-prabhävä dhämäni ity amaraù | tad dhämaiva bhavän bhavati | jévasyeva tava deha-dehi-vibhägo nästéti bhävaù | dhäma kédåçam ? paraà pavitraà drañöèëäm avidyä-mälinya-haram ataeva åñayo’pi tväà çäçvataà puruñam ähuù puruñäkärasyäsya nityatvaà vadanti ||12-13|| baladevaù : saìkñepeëa çrutäà vibhütià vistareëa çrotum icchann arjuna uväca param iti | bhavän eva satyaà jïänam anantaà brahma iti çrüyamäëaà paraà brahma | bhavän eva tasminn eväçritäù sarve tad u nätyeti kaçcana iti çrüyamäëaà paraà dhäma nikhiläçraya-bhütaà vastu | bhavän eva paramaà pavitraà jïätvä devaà mucyate sarva-päpaiù sarvaà päpmänaà tarati nainaà päpmä tarati ity ädi çrüyamäëaà smartur akhila-päpa-haraà vastu ity ahaà vedmi | tathä sarve tad-anukampitä åñayas teñu pradhäna-bhütä näradädayaç ca tasmät kåñëa eva paro devas taà dhyäyet taà raset taà bhajet taà yajet [GTU 1.48] iti | oà tat sat iti janma-jaräbhyäà bhinnaù sthäëur ayam acchedyo’yaà [GTU 2.22] iti çruty-artha-vidas tväà divyaà puruñam ädidevam ajaà vibhum ähus [Gétä 10.12] tat-kathä-saàvädeñu puräëeñv itihäseñu ca svayaà ca vravéñéti ajo’pi sann avyayätmä [Gétä 4.6] iti yo mäm ajam anädià ca [Gétä 10.3] iti ahaà sarvasya prabhavaù [Gétä 10.8] ity ädibhiù ||12-13||

Verse 14

SavRMaeTad*Ta& MaNYae YaNa( Maa& vdiSa ke-Xav )

Na ih Tae >aGavNa( VYai¢&- ivdudeRva Na daNava" ))14))

sarvam etad åtaà manye yan mäà vadasi keçava | na hi te bhagavan vyaktià vidur devä na dänaväù ||14||

çrédharaù : ato mamedänéà tvadéyaiçvaryo’sambhävanä nivåttety âha sarvam etad iti | etad-bhävena paraà brahmety ädi sarvam apy åtaà satyaà manye | yan mäà prati tvaà kathayasi na me viduù sura-gaëä ity ädi | tad api satyam eva manya ity äha na héti | he bhagavan tava vyaktià devä na viduù | asmad-anugrahärtham iyam abhivyaktir iti na jänanti | dänaväç cäsmin nigrahärtham iti na vidur eveti ||14|| madhusüdanaù : sarvam etad uktam åñibhiç ca tvayä ca tad-åtaà satyam evähaà manye yan mäà prati vadasi keçava | nahi tvad-vacasi mama kuträpy aprämäëya-çaìkä | tac ca sarvajïatvät tvaà jänäséti keçau brahma-rudrau sarveçäv apy anukampyayä vätyavagacchatéti vyutpattim äçritya niratiçayaiçvarya-pratipädakena keçava-padena sücitam | ato yad uktaà na me viduù sura-gaëäù prabhavaà na maharñayaù [Gétä 10.2] ity ädi tat tathaiva | hi yasmät | he bhagavan samagraiçvaryädi-sampanna te tava vyaktià prabhävaà jïänätiçaya-çälino’pi devä na vidur näpi dänavä na maharñaya ity api drañöavyam ||14|| viçvanäthaù : nätra mama ko’py aviçväsa ity äha sarvam iti | kià ca te åñayaù paraà brahma-dhämänaà tväm ajam ähur eva | na tu te vyaktià janma viduù | para-brahma-svarüpasya taväjatvaà janmavattvaà ca kià prakäram iti tu na vidur ity arthaù | ataeva na me viduù suragaëäù prabhavaà na maharñayaù [Gétä 10.2] iti yat tvayoktaà taà sarvam åtaà satyam eva manye | he keçava ! ko brahmä éço rudraç ca täv api vayase svatattväjïänena badhnäsi, kià punaù deva-dänavädyäs tväà na vidantéti väcyam iti bhävaù ||14|| baladevaù : sarvam iti | etat sarvam aham åtaà satyam eva | na tu praçaàsä-mätraà manye | he keçaveti | keçau vidhi-rudrau vayase sva-tattväparijïänena nibadhnäsi prajäpatià ca rudraà ca ity ädi tvad-uktaù | he sarveçvara ! he bhagavan ! niravadhikätiçaya-ñaò-aiçvarya-nidhe ! te vyaktià para-brahmatvädi-guëäà çré-mürtià deva-dänaväç ca na vidur yat te’nya-svajätéyatva-buddhyä tväm avajänanti druhyanti ceti bhävaù ||14||

Verse 15

SvYaMaevaTMaNaaTMaaNa& veTQa Tv& PauåzaetaMa ) >aUTa>aavNa >aUTaeXa devdev JaGaTPaTae ))15))

svayam evätmanätmänaà vettha tvaà puruñottama |

bhüta-bhävana bhüteça deva-deva jagat-pate ||15||

çrédharaù : kià tarhi ? svayam iti | svayam eva tvam ätmänaà vettha jänäsi nänyaù | tad apy ätmanä svenaiva vettha | na sädhanäntareëa | atyädareëa bahudhä sambodhayati he puruñottama ! puruñottamatve hetu-garbhäëi viçeñaëäni sambodhanäni | he bhüta-bhävana bhütotpädaka | bhütänäm éça niyantaù | devänäm ädityädénäà deva prakäçaka | jagat-pate viçva-pälaka ||15||

madhusüdanaù : yatas tvaà teñäà sarveñäm ädir açakya-jïänaç cätaù svayam iti | svayam evänyonyapadeçädikam antareëaiva tvam evätmänä svarüpeëätmänaà nirupädhikaà sopädhikaà ca | nirupädhikaà pratyaktvenäviñayatayä sopädhikaà ca niratiçaya-jïänaiçvaryädi-çaktimattvena vettha jänäsi nänyaù kaçcit | anyair jïätum açakyam ahaà kathaà jänéyäm ity äçaìkäm apanudan premautkaëöhyena bahudhä sambodhayati he puruñottama tvad-apekñayä sarve’pi puruñä apakåñöä eva | atas teñäm açakyaà sarvottamasya tava çakyam evety abhipräyaù | puruñottamatvam eva vivåëoti punaç caturbhiù sambodhanaiù | bhütäni sarväëi bhävayaty utpädayatéti he bhüta-bhävana sarva-bhüta-pitaù | pitäpi kaçcin neñöas taträha he bhüteça sarva-bhüta-niyantaù | niyantäpi kaçcin närädhyas taträha he deva-deva devänäà sarvärädhyänäm apy ärädhyaù | ärädhyo’pi kaçcin na pälayitåtvena patis taträha he jagat-pate hitähitopadeçaka-veda-praëatåtvena sarvasya jagataù pälayitaù | etädåça-sarva-viçeñaëa-viçiñöas tvaà sarveñäà pitä sarveñäà guruù sarveñäà räjätaù sarvaiù prakäraiù sarveñäm ärädhya iti kià väcyaà puruñottamas tvaà taveti bhävaù ||15|| viçvanäthaù : tasmät tvaà svayam evätmänaà vettha iti eva-käreëa tavärjatva-janmavattvädénäà durghaöänäm api västavatvam eva tvad-bhakto vetti tac ca kena prakäreëeti tu so’pi na vettéty arthaù | tad apy ätmanä svenaiva vettha na sädhanäntareëa | ataeva tvaà puruñeñu mahat-srañöädiñv api madhya uttamaù | na kevalam uttama eva, yato bhüta-bhävanaù | bhütä bhüta-bhävana-rüpä ye tad-ädayaù parameñöhy-antäs teñäm éçaù | na kevalam éça eva, yato devais tair eva devaù kréòä yasyeti tvat-kréòopakära-bhütä eva te ity arthaù | tad apy apärakäruëya-vaçäd jagad-vartinä man mädåçänäm api tvam eva patir bhavasi iti catürëäà sambodhana-padänäm arthaù | yad vä puruñottamatvam eva vivåëoti he bhüta-bhävana sarva-bhüta-pitaù ! pitäpi kaçcin neñöe ? taträha he bhüteça ! bhüteço’pi kaçcin närädhyas taträha he devadeva ! devärädhyo’pi kaçcin na pälayatéti taträha he jagat-pate ||15|| baladevaù : svayam eva tvam ätmänä svenaiva jïänenätmänaà saàvettha idam ittham iti jänäsi | ye deveñu dänaveñu ca tvad-bhaktäs te tädåçéà tvan-mürtià vastu-bhütäà jänanty eva tasyäs tathätve kathaà täà na jänantéty eva-kärät | he puruñottama sarva-puruñeçvara ! puruñottamas tvaà vivåëvan sambodhayati he bhüta-bhävana ! sarva-präëi-janaka ! bhüta-bhävano’pi kaçcin neñöo, taträha he bhüteça ! sarva-präëi-niyantaù ! bhüteço’pi kaçcin na püjyas taträha he devadeva ! sarvärädhyänäm api devänäm ärädhya ! devadevo’pi kaçcin na rakñakas taträha he jagat-pate ! hitähitopadeçena jévikärpaëena ca viçva-pälaka ! édåçasya te tattvaà susiddham iti ||15||

Verse 16

v¢u-MahRSYaXaeze<a idVYaa ùaTMaiv>aUTaYa" )

Yaai>aivR>aUiTai>al/aeRk-aNa( wMaa&STv& VYaaPYa iTaïiSa ))16))

vaktum arhasy açeñeëa divyä hy ätmavibhütayaù yäbhir vibhütibhir lokän imäàs tvaà vyäpya tiñöhasi ||16||

çrédharaù : yasmät taväbhivyaktià tvam eva vetsi na devädayaù | tasmät vaktum iti | yä ätmanas tava divyä atyadbhutä vibhütayas tä sarvä vaktuà tvam evärhasi yogyo’si | yäbhir iti vibhüténäà viçeñaëaà spañöärtham ||16|| madhusüdanaù : yasmäd anyeñäà sarveñäà jïätum açakyä avaçyaà jïätavyäç ca tava vibhütayas tasmät vaktum iti | yäbhir vibhütibhir imän sarvän lokän vyäpya tvaà tiñöhasi täs taväsädhäraëä vibhütayo divyä asarvajïair jïätum açakyä hi yasmät tasmät sarvajïas tvam eva tä açeñeëa vaktum arhasi ||16|| viçvanäthaù : tava tattvaà durgamaà tava vibhütiñv eva mama jijïäsä jäyata iti dyotayann äha vaktum iti | divyä utkåñöä yä ätma-vibhütayas tävad vaktum arhaséty anvayaù | nanv açeñeëa mad-vibhütayaù sarvä vaktum açakyä eva taträha yäbhir iti ||16|| baladevaù : tvat-svarüpa-yäthätmyaà khalu kathaà tathä durgamevätas tvad-vibhütiñv eva maj-jijïäsopajäyata iti sücayann äha vaktum iti | divyä utkåñöäs tad-asädhäraëéyätmano vibhütér açeñeëa vaktum arhasi dvitéyärthe prathamä | yäbhir viçiñöas tvam imän lokän vyäpya niyamya tiñöhasi ||16||

Verse 17

k-Qa& ivÛaMah& YaaeiGa&STva& Sada PairicNTaYaNa( )

ke-zu ke-zu c >aavezu icNTYaae_iSa >aGavNa( MaYaa ))17))

kathaà vidyäm ahaà yogiàs tväà sadä paricintayan | keñu keñu ca bhäveñu cintyo’si bhagavan mayä ||17||

çrédharaù : kathana-prayojanaà darçayan prärthayate katham iti dväbhyäm | he yogin kathaà kair vibhüti-bhedaiù sadä paricintayann ahaà tväà vidyäà jänéyäm ? vibhüti-bhedena cintyo’pi tvaà keñu keñu padärtheñu mayä cintanéyo’si ? ||17|| madhusüdanaù : kià prayojanaà tat-kathanasya tad äha katham iti dväbhyäm | yogo niratiçayaiçvaryädi-çaktiù so’syästéti he yogin niratiçaiçvaryädi-çakti-çälinn aham atisthülamatis tväà devädibhir api jïätum açakyaà kathaà vidyäà jänéyäà sadä paricintayan sarvadä dhyäyan | nanu mad-vibhütiñu mäà dhyäyan jïäsyasi taträha keñu keñu ca bhäveñu cetanäcetanätmakeñu vastuñu tvad-vibhüti-bhüteñu mayä cintyo’si he bhagavan ||17|| viçvanäthaù : yogo yoga-mäyä-çaktir vartate yasya he yogin vanamälétivat | tväm ahaà kathaà paricintayan san tväà sadä vidyäà jänéyäm ? bhaktyä mäm abhijänäti yävän

yaç cäsmi tattvataù [BhP 11.14.11] iti tvad-ukteù | tathä keñu bhäveñu padärtheñu tvaà cintyaù tvac-cintana-bhaktir mayä kartavyety arthaù ||17|| baladevaù : nanu kimarthaà tat-kathanà taträha katham iti | yogo yoga-mäyä-çaktir asty asyeti he yogin ! tväà sadä paricintayan saàsmarann ahaà kalyäëänanta-guëa-yoginaà kathaà vidyäà jänéyäm ? keñu keñu ca bhäveñu padärtheñu prakäçamänas tvaà mayä cintyo dhyeyo’si ? tad etad ubhayaà vada | tac ca vibhüty-uddeçenaiva setsyatéti täm upadiçety arthaù ||17||

Verse 18

ivSTare<aaTMaNaae YaaeGa& iv>aUiTa& c JaNaadRNa )

>aUYa" k-QaYa Ta*iáihR Xa*<vTaae NaaiSTa Mae_Ma*TaMa( ))18))

vistareëätmano yogaà vibhütià ca janärdana | bhüyaù kathaya tåptir hi çåëvato nästi me’måtam ||18||

çrédharaù : tad evaà bahirmukho’pi citte tatra tatra vibhüti-bhedena tvac-cintaiva yathä bhavet tathä vistareëa kathayaty äha vistareëeti | ätmanas tava yogaà sarvajïatva-sarva-çaktitvädi-lakñaëaà yogaiçvaryaà vibhütià ca vistareëa punaù kathaya | hi yatas tava väkyam amåta-rüpaà çåëvato mama tåptir alaà buddhir nästi ||18|| madhusüdanaù : ataù vistareëeti | ätmanas tava yogaà sarvajïatva-sarva-çaktitvädi-lakñaëam aiçvaryätiçayaà vibhütià ca dhyänälambanaà vistareëa saàkñepeëa saptame navame coktam api bhüyaù kathaya sarvair janair abhyudaya-niùçreyasa-prayojanaà yäcyasa iti | he janärdana ! ato mamäpi yäcïä tvayy ucitaiva | uktasya punaù kathanaà kuto yäcase taträha tåptir alaà-pratyayenecchä-vicchittir nästi hi yasmäc chåëvataù çravaëena pibatas tvad-väkyam amåtam amåtavat pade pade svädu svädu | atra tvad-väkyam ity anukter apahnuty-atiçayokti-rüpaka-saìkaro’yaà mädhuryätiçayänubhavenotkaëöhätiçayaà vyanakti ||18|| viçvanäthaù : nana ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [Gétä 10.8] ity anenaiva sarve padärthä mad-vibhütayo mad-uktä eva vibhütayas tathä iti matvä bhajante mäm iti bhakti-yogaç cokta eva | taträha vistareëeti | he janärdaneti mädåça-janänäà tvam eva hitopadeça-mädhuryeëa lobham utpädyärdayase yäcayaséti vayaà kià kurma iti bhävaù | tvad-upadeça-rüpam amåtaà çåëvataù çruti-rasanayä svädayataù ||18|| baladevaù : nanu pürva-pürvatra ajo’pi sann [Gétä 4.6] ity ädinäjatvädi-kalyäëa-guëa-yogo raso’ham [Gétä 7.8] ity ädinä vibhütayaç cäsakåt kathitäù, kià punaù påcchaséti cet taträha vistareëeti | sphuöärthaà padyam | janärdaneti prägvat | tvad-väkyam

amåtaà çåëvataù çrotra-rasanayäsvädayato mama tåptir nästi | atra tvad-väkyam ity anukter apahnutiù | prathamätiçayoktir vä tayoù saìkaro välaìkäraù ||18||

Verse 19

é[q>aGavaNa( ovac

hNTa Tae k-QaiYaZYaaiMa idVYaa ùaTMaiv>aUTaYa" ) Pa[aDaaNYaTa" ku-åé[eï NaaSTYaNTaae ivSTarSYa Mae ))19))

çré-bhagavän uväca

hanta te kathayiñyämi divyä hy ätma-vibhütayaù | prädhänyataù kuru-çreñöha nästy anto vistarasya me ||19||

çrédharaù : evaà prärthitaù san bhagavän uväca hanteti | hantety anukampya sambodhanam | divyä yä mad-vibhütayas täù prädhänyena te tubhyaà kathayiñyämi yato’väntarasya vibhüti-vistarasya madéyasyänto nästi | ataù pradhäna-bhütäù katicid varëayiñyämi ||19|| madhusüdanaù : atrottaram | hantety anumatau | yat tvayä prärthitaà tat kariñyämi mä vyäkulo bhür ity arjunaà samäçväsya tad eva kartum ärabhate | kathayiñyämi prädhänyatas tä vibhütér yä divyä hi prasiddhä ätmano mamäsädhäraëä vibhütayo he kuru-çreñöha ! vistareëa tu kathanam açakyaà, yato nästy antyo vistarasya me vibhüténäm | ataù pradhäna-bhütäù käçcid eva vibhütér vakñyäméty arthaù ||19|| viçvanäthaù : hantety anukampäyäà prädhänyataù prädhänyena yatas täsäà vistarasyänto nästi | vibhütayo vibhütér divyä uttamä eva na tu tåëeñöakädyäù | atra vibhüti-çabdena präkåtäpräkåta-vastüny evocyate täni sarväëy eva bhagavac-chakti-samudbhütatväd bhagavad-rüpeëaiva täratamyena dhyeyatvenäbhimatäni jïeyäni ||19|| baladevaù : evaà påñöaù çré-bhagavän uväca hanteti | hantety anukampärthakam | divyä utkåñöäù, na tu tåëeñöakädyäù | vibhütaya iti prägvat | prädhänyataù prädhänyena yatas täsäà vistarasyänto nästi | iha vibhüti-çabdena niyämakatva-rüpäëy aiçvaryäëi bodhyäni vibhütir bhütir aiçvaryam ity amara-koñät | präkåtäpräkåtäni ca vastüni bhütitvena varëyäni | täni sarväëi sarveça-çakti-vyaìgatvät sarveçätmnaä täratamyena bhävyäni | matäni yäni säkñäd éçvara-rüpäëi tattvenoktäni | täni tu tena rüpeëa bhävanärthäny eva, na tv anyavat tac-chakty-ekadeça-rüpäëéti bodhyaà saìgater iti ||19||

Verse 20

AhMaaTMaa Gau@ake-Xa SavR>aUTaaXaYaiSQaTa" ) AhMaaidê MaDYa& c >aUTaaNaaMaNTa Wv c ))20))

aham ätmä guòäkeça sarva-bhütäçaya-sthitaù |

aham ädiç ca madhyaà ca bhütänäm anta eva ca ||20||

çrédharaù : tatra prathamam aiçvaraà rüpaà kathayati he guòäkeça ! sarveñäà bhütänäm äçayeñv antaùkaraëeñu sarvajïatvädi-guëair niyantåtvenävasthitaù paramätmäham | ädir janma | madhyaà sthitiù | antaù saàhäraù | sarva-bhütänäà janmädi-hetuç ca aham evety arthaù ||20|| madhusüdanaù : tatra prathamaà tävan mukhyaà cintanéyaà çåëu aham iti | sarva-bhütänäm äçaye håd-deçe’ntaryämi-rüpeëa pratyag-ätma-rüpeëa ca sthita ätmä caitanyänanda-ghanas tvayähaà väsudeva eveti dhyeyaù | he guòäkeça ! jitanidreti dhyäma-sämarthyaà sücayati | evaà dhyänäsämarthye tu vakñyamäëäni dhyänäni käryäëi | taträpy ädau dhyeyam äha – aham evädiç cotpattir bhütänäà präëinäà cetanatvena loke vyavahriyamäëänäà madhyaà ca sthitir antaç ca näçaù sarva-cetana-vargäëäm utpatti-sthita-näça-rüpeëa tat-käraëa-rüpeëa cäham eva dhyeya ity arthaù ||20|| viçvanäthaù : atra prathamaà mäm evaikäàçena sarva-vibhüti-käraëaà tvaà bhävayety äha aham iti | ätmä prakåty-antaryämé mahat-srañöä puruñaù paramätmä | he guòäkeça jita-nidra iti dhyäna-sämarthyaà sücayati ! sarva-bhüto yo vairäjas tasyäçaye sthita iti samañöi-viräò antaryämé | tathä sarveñäà bhütänäm äçaye sthita iti vyañöi-viräò antaryämé ca | bhütänäà ädir janma madhyaà sthitir antaù saàhäraù | tat-tad-dhetur aham ity arthaù ||20|| baladevaù : tatra tävan mäm eva tvaà mahat-srañöädi-tri-rüpeëa sväàçena nikhila-vibhüti-hetuà vicintayety äçayenäha aham ätmeti | he guòäkeçeti vijita-nidrasya tad-vicintana-kñamatvaà vyajyate | ätmä vibhüti-vijïänänando mahat-srañöädi-tri-rüpaù paramätmäham asmac-chabdärthaù sarva-bhütäçaya-sthitas tvayä vicintyaù | sarva-bhütä pradhänädi-påthivy-anta-tattva-rüpä yä müla-prakåtis tasyä äçaye’ntaù-karaëodaçaya-rüpeëäham eva prakåty-antaryämé sthitaù | tathä sarva-bhütaù sarva-jéväbhimäné yo vairäjas tasyäçaye garbhodaçaya-rüpeëäham eva samañöi-viräò-antaryämé sthitaù | sarveñäà bhütänäm jévänäm äçaye kñéroda-çaya-rüpeëäham eva vyañöi-viräò antaryämé sthita iti täni tréëi rüpäëi mad-vibhütitvena tvayä vincintyänéty arthaù | subälopaniñadi prakåty-ädi-sarva-bhütäntaryämé sarva-çeñé ca näräyaëaù paöhyate | sätvata-tantre trayaù puruñävatäräù småtäù –

viñëos tu tréëi rüpäëi puruñäkhyäny atho viduù | ekaà tu mahataù srañöå dvitéyaà tantu-saàsthitam | tåtéyaà sarva-bhütasthaà täni jïätvä vimucyate || iti |

te ca väsudevasya kåñëasyävatäräù –

yaù käraëärëava-jale bhajati sma yoga- nidräm ity ädikä brahma-saàhitä-padya-trayät | (5.47)

bhütänäm ädir utpattir madhyaà pälanam antaç ca saàhäras tat-tad-dhetur aham evokta-puruña-lakñyas tvayä bhävyaù ||20||

Verse 21

AaidTYaaNaaMah& ivZ<auJYaaeRiTaza& rivr&XauMaaNa( ) MarqicMaRåTaaMaiSMa Na+a}aa<aaMah& XaXaq ))21))

ädityänäm ahaà viñëur jyotiñäà ravir aàçumän |

marécir marutäm asmi nakñaträëäm ahaà çaçé ||21||

çrédharaù : idänéà vibhütéù kathayati ädityänäm ity ädinä yävad-adhyäya-samäptiù | ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur nämädityo’ham | jyotiñäà prakäçakänäà madhye’àçumän viçva-vyäpi-raçmi-yukto raviù süryo’ham | marutäà deva-viçeñäëäà madhye maréci-nämäham asmi | yad vä sapta marud-gaëä väyavaù | teñäà madhya iti | te ca avahaù pravaho vivahaù parävaha udvahaù saàvaha parivaha iti spata marud-gaëäù | nakñaträëäà madhye candro’ham ||21|| madhusüdanaù : etad-açaktena bähyäni dhyänäni käryäëéty äha yävad-adhyäya-samäptiù | ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur visëu-nämädityo’ham vämanävatäro vä | jyotiñäà prakäçakänäà madhye’haà ravir àçumän viçva-vyäpé prakäçakaù | marutäà sapta-saptakänäà madhye maréci-nämäham nakñaträëäm adhipatir ahaà çaçé candramäù | nirdhäraëe ñañöhé | atra präyeëa nirdhäraëe ñañöhé | kvacit sambandhe’pi yathä bhütänäm asmi cetanety ädau | vämana-rämädayaç cävatäräù sarvaiçvarya-çälino’py anena rüpeëa dhyäna-vivakñayä vibhütiñu paöhyante | våñëénäà väsudevo’sméti tena rüpeëa dhyäna-vivakñayä savasyäpi sva-vibhüti-madhye päöhavat | ataù paraà ca präyeëäyam adhyäyaù spañöärtha iti kvacit kvacid vyäkhyäsyämaù ||21|| viçvanäthaù : atha nirdhäraëa-ñañöhyä kvacit sambandha-ñañöhyä ca vibhutér äha yävad-adhyäya-samäptiù | ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur aham iti tan-nämä süryo mad-vibhütir ity arthaù | evaà sarvatra prakäçakänäà jyotiñäà madhye aàçumän mahä-kiraëa-mälé ravir aham | maréciù pavana-viçeñaù ||21|| baladevaù : ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur vämano’ham | jyotiñäà prakäçänäà madhye’àçumän viçva-vyäpi-raçmé ravir aham | marutäm üna-païcäçat-saìkhyakänäà madhye marécir aham | nakñaträëäm adhipatiù çaçé sudhä-varñé candro’ham | atra nirdhäraëe ñañöhé präyeëa kvacit sambandhe’péti bodhyam ||21||

Verse 22

vedaNaa& SaaMavedae_iSMa devaNaaMaiSMa vaSav" ) wiNd]Yaa<aa& MaNaêaiSMa >aUTaaNaaMaiSMa ceTaNaa ))22))

vedänäà sämavedo’smi devänäm asmi väsavaù |

indriyäëäà manaç cäsmi bhütänäm asmi cetanä ||22||

çrédharaù : vedänäm iti | väsava indraù | bhütänäà cetanä jïäna-çaktir aham asmi ||22|| madhusüdanaù : catürëäà vedänäà madhye gäna-mädhuryeëätiramaëéyaù sämavedo’ham asmi | väsava indraù sarva-devädhipatiù | indriyäëäm ekädaçänäà pravartakaà manaù | bhütänäà sarva-präëi-sambandhinäà pariëämänäà madhye cid-abhivyaïjikä buddher våttiç cetanäham asmi ||22|| viçvanäthaù : väsava indraù | bhütänäà sambandhiné cetanä jïäna-çaktiù ||22|| baladevaù : vedänäà madhye géta-mädhuryeëotkarñät sämavedo’ham | devänäà madhye väsavas teñäà räjä indro’ham | indriyäëäà madhye durjayaà teñäà pravartakaà ca mano’ham | bhütänäà sambandhiné cetanä jïäna-çaktir aham ||22||

Verse 23

åd]a<aa& Xa&k-rêaiSMa ivtaeXaae Ya+ar+aSaaMa( )

vSaUNaa& Paavk-êaiSMa Maeå" iXa%ir<aaMahMa( ))23))

rudräëäà çaàkaraç cäsmi vitteço yakña-rakñasäm | vasünäà pävakaç cäsmi meruù çikhariëäm aham ||23||

çrédharaù : rudräëäm iti | rakñasäm api krüratvädi-sämyäd yakñaiù sahaikékåtya nirdeçaù | teñäà madhye vitteçaù kuvero’smi | pävako’gniù | çikhariëäà çikharatäm ucchritänäà madhye meruù ||23|| madhusüdanaù : rudräëäm ekädaçänäà madhye çaìkaraù | vitteço dhanädhyakñaù kubero yakña-rakñasäà yakñänäà räkñasänäà ca | vasünäm añöänäà pävako’smi | meruù sumeruù çikhariëäm çikharavatäm atyucchritänäà parvatänäm ||23|| viçvanäthaù : vitteçaù kuveraù ||23|| baladevaù : rudräëäm ekädaçänäà madhye çaìkaräkhyo rudro’ham | yakña-rakñasäm ädhipo vitteçaù kuvero’ham | vasünäm añöänäà madhye pävako’gnir aham | çikhariëäm atyucchritänäà madhye meruù svarëäcalo’ham ||23||

Verse 24

PauraeDaSaa& c Mau:Ya& Maa& iviÖ PaaQaR b*hSPaiTaMa( ) SaeNaaNaqNaaMah& Sk-Nd" SarSaaMaiSMa SaaGar" ))24))

purodhasäà ca mukhyaà mäà viddhi pärtha båhaspatim |

senänénäm ahaà skandaù sarasäm asmi sägaraù ||24||

çrédharaù : purodhasäm iti | purodhasäà madhye deva-purohitatvän mukhyaà båhaspatim mäà viddhi | senänénäà madhye deva-senäpatiù skando’ham asmi | sarasäm sthira-jaläçayänäà madhye samudro’smi ||24|| madhusüdanaù : indrasya sarva-räja-çreñöhatvät tat-purodhasaà båhaspatià sarveñäà purodhasäà räja-purohitänäà madhye mukhyaà çreñöhaà mäm eva he pärtha viddhi jänéhi | senänénäm senäpaténäà madhye deva-senäpatiù skando guho’ham asmi | sarasäm deva-khäta-jaläçayänäà madhye sägaraù sagara-putraiù khäto jaläçayo’ham asmi ||24|| viçvanäthaù : senänénäm ity ärñam | skandhaù kärtikeyaù ||24|| baladevaù : indrasya sarva-räja-mukhyatvät tat-purohitaà båhaspatià sarva-patià räja-purohitänäà mukhyaà mäà viddhéti so’ham ity arthaù | senänénäm iti nuòägamanas tv ärñaù | sarva-räja-senänäà madhye skandaù kärttikeyo’ham | sarasäm sthira-jalänäà madhye sägaro’ham ||24||

Verse 25

Mahzs<aa& >a*Gaurh& iGaraMaSMYaek-Ma+arMa( )

YajaNaa& JaPaYajae_iSMa SQaavra<aa& ihMaal/Ya" ))25))

maharñéëäà bhågur ahaà giräm asmy ekam akñaram | yajïänäà japa-yajïo’smi sthävaräëäà himälayaù ||25||

çrédharaù : maharñéëäm iti | giräà väcäà padätmikänäà madhye ekam akñaram oìkäräkhyaà padam asmi | yajïänäà çrauta-smärtänäà madhye japa-rüpa-yajïo’ham ||25|| madhusüdanaù : maharñéëäà sapta-brahmaëäà madhye bhågur atitejasvitväd aham | giräà väcäà pada-lakñaëänäà madhya ekam akñaram padam oàkäro’ham asmi | yajïänäà madhye japa-yajïo hiàsädi-doña-çünyatvenätyanta-çodhako’ham asmi | sthävaräëäà sthitimatäà madhye himälayo’haà | çikharavatäà madhye hi merur aham ity uktam ataù sthävaratvena çikharatvena cärtha-bhedäv adoñaù ||25||

viçvanäthaù : ekam akñaraà praëavaù ||25|| baladevaù : maharñéëäà brahma-puträëäà madhye’titejasvé bhågur aham | giräà pada-lakñaëänäà väcäà madhye ekam akñaram praëavo’ham asmi | yajïänäà madhye japa- yajïo’smi | tasyähiàsätmakatvenotkåñöatvät sthävaräëäà sthitimatäà madhye himäcalo’haà | atyuccatvenätisthairyeëa cärtha-bhedän meru-himälayayor vibhütyor bhedaù ||25||

Verse 26

AìTQa" SavRv*+aa<aa& devzs<aa& c Naard" )

GaNDavaR<aa& ic}arQa" iSaÖaNaa& k-iPal/ae MauiNa" ))26))

açvatthaù sarva-våkñäëäà devarñéëäà ca näradaù | gandharväëäà citrarathaù siddhänäà kapilo muniù ||26||

çrédharaù : açvattha iti | devä eva santo ye mantra-darçanena åñitvaà präptäs teñäà madhye närado’smi | siddhänäm utpattitaù eva adhigata-paramärtha-tattvänäà madhye kapiläkhyo munir asmi ||26|| madhusüdanaù : sarvaeñäà våkñäëäà vanaspaténäm anyeñäà ca | devä eva santo ye mantra-darçitvena åñitvaà präptäs te devarñayas teñäà madhye närado’ham asmi | gandharväëäà gäna-dharmaëäà deva-gäyakänäà madhye citraratho’ham asmi | siddhänäà janmanaiva vinä prayatnaà dharma-jïäna-vairägyaiçvaryätiçayaà präptänäm adhigata-paramärthänäà madhye kapilo munir aham ||26|| viçvanäthaù : Nothing. baladevaù : püjyatvena sarva-våkñäëäà madhye çreñöho’çvattho’haà devarñéëäà madhye parama-bhaktatvenotkåñöo närado’ham | gandharväëäà madhye’tigäyakatvenotkåñöatväc citraratho’ham | siddhänäà sväbhävikäëimädimatäà kapilaù kärdamir munir aham ||26||

Verse 27

oÀE"é[vSaMaìaNaa& iviÖ MaaMaMa*TaaeÙvMa( ) WeravTa& GaJaeNd]a<aa& Nara<aa& c NaraiDaPaMa( ))27))

uccaiùçravasam açvänäà viddhi mäm amåtodbhavam | airävataà gajendräëäà naräëäà ca narädhipam ||27||

çrédharaù : uccaiùçravasam iti | amåtärthaà kñérodadhi-manthanäd udbhütam uccaiùçravasam nämäçvaà mad-vibhütià viddhi | amåtodbhavam ity etad airävate’pi sambadhyate | narädhipaà räjänaà mäà mad-vibhütià viddhi ||27|| madhusüdanaù : açvänäà madhya uccaiùçravasam amåta-mathanodbhavam açvaà mäà viddhi | airävataà gajam amåta-mathanodbhavam gajendräëäà madhye mäà viddhi | naräëäà ca madhye narädhipaà räjänaà mäà viddhéty anuñajyate ||27|| viçvanäthaù : amåtodbhavam amåta-mathanodbhütam ||27|| baladevaù : açvänäà madhye uccaiùçravasam | gajendräëäà madhye airävataà ca mäà viddhi | amåtodbhavam amåtärthakät kñéräbdhi-mathanäj jätam iti dvayor viçeñaëam | narädhipaà räjänaà asahya-tejasaà dharmiñöham ||27||

Verse 28

AaYauDaaNaaMah& vJa]& DaeNaUNaaMaiSMa k-aMaDauk( )

Pa[JaNaêaiSMa k-NdPaR" SaPaaR<aaMaiSMa vaSauik-" ))28))

äyudhänäm ahaà vajraà dhenünäm asmi kämadhuk | prajanaç cäsmi kandarpaù sarpäëäm asmi väsukiù ||28||

çrédharaù : äyudhänäm iti | äyudhänäà madhye vajram asmi | kämän dogdhéti käma-dhuk | prajanaù prajotpatti-hetuù kandarpaù kämo’smi | na kevalaà sambhoga-mätra-pradhänaù kämo mad-vibhütir açästréyatvät | sarpäëäm savidhänäà räjä väsukir asmi ||28|| madhusüdanaù : äyudhänäà asträëäà madhye vajraà dadhécer asth-sambhavam astram aham asmi | dhenünäà dogdhréëäà madhye kämaà dogdhéti käma-dhuk | samudra-mathanodbhavä vasiñöhasya käma-dhenur aham asmi | kämänäà madhye prajanaù prajanayitä putrotpatty-artho yaù kandarpaù kämaù so’ham asmi | ca-käras tv artho rati-mätra-hetu-käma-vyävåtty-arthaù | sarpäç ca nägäç ca jäti-bhedäd bhidyante | tatra sarpäëäm madhye teñäà räjä väsukir aham asmi ||28|| viçvanäthaù : käma-dhuk käma-dhenuù | kandarpänäà madhye prajanaù prajotpatti-hetuù kandarpo’ham ||28|| baladevaù : äyudhänäà madhye vajraà pavir aham | käma-dhuk väïchita-pürayitré käma-dhenur aham | prajanaù santänotpädakaù kandarpaù kämo’ham | rati-sukha-mätra-hetuù sa näham iti ca-çabdät | sarpäëäm eka-çirasäà madhye väsukir aham ||28||

Verse 29

ANaNTaêaiSMa NaaGaaNaa& vå<aae YaadSaaMahMa( ) iPaTa›<aaMaYaRMaa caiSMa YaMa" Sa&YaMaTaaMahMa( ))29))

anantaç cäsmi nägänäà varuëo yädasäm aham |

pitèëäm aryamä cäsmi yamaù saàyamatäm aham ||29||

çrédharaù : ananta iti | nägänäà nirviñäëäà räjänantaù çeño’ham | yädasäm jala-caräëäà räjä varuëo’ham | pitèëäm räjäryamäsmi | saàyamatäm niyamanaà kurvatäà madhye yamo’smi ||29|| madhusüdanaù : nägänäà jäti-bhedänäà madhye teñäà räjänantaç ca çeñäkhyo’ham asmi | yädasäm jala-caräëäà madhye teñäà räjä varuëo’ham asmi | pitèëäm madhye’ryamä näma pitå-räjaç cäham asmi | saàyamatäm saàyamaà dharmädharma-phala-dänenänugrahaà nigrahaà ca kurvatäà madhye yamo’ham smi ||29|| viçvanäthaù : yädasäm jala-caräëäà | saàyamatäm daëòayatäm ||29|| baladevaù : nägänäm aneka-çirasäà madhye’nantaù çeño’ham | yädasäm jala-jantünäm adhipo varuëo’ham | pitèëäm räjäryamäkhyaù pitå-devo’ham | saàyamatäm daëòayatäà madhye nyäya-daëòa-kåt yamo’haà chädeçäbhäva ärñaù ||29||

Verse 30

Pa[úadêaiSMa dETYaaNaa& k-al/" k-l/YaTaaMahMa( )

Ma*Gaa<aa& c Ma*GaeNd]ae_h& vENaTaeYaê Pai+a<aaMa( ))30))

prahlädaç cäsmi daityänäà kälaù kalayatäm aham | mågäëäà ca mågendro’haà vainateyaç ca pakñiëäm ||30||

çrédharaù : prahläda iti | kalayatäà vaçékurvatäà gaëayatäà vä madhye kälo’ham asmi | mågendraù siàhaù | pakñiëäà madhye vainateyo garuòo’smi ||30|| madhusüdanaù : daityänäà diti-vaàçyänäà madhye prakarñeëa hlädayaty änandayati parama-sättvikatvena sarvän iti prahlädaç cäsmi | kalayatäà saìkhyänaà gaëanaà kurvatäà madhye kälo’ham | mågendraù siàho mågäëäà paçünäà madhye’ham | vainateyaç ca pakñiëäà vinatä-putro garuòaù ||30|| viçvanäthaù : kalayatäà vaçékurvatäm | mågendraù siàhaù | vainateyo garuòaù ||30||

baladevaù : daityänäà diti-vaàçyänäà madhye teñäm adhipatir bhagavan-niñöhätiçayäd varéyän prahlädo’ham | kalayatäà vaçékurvatäà madhye kälo’ham | mågäëäà paçünäà madhye’tivikrameëotkåñöo mågendraù siàho’ham | pakñiëäà madhye viñëu-rathatvenätiçreñöho vainateyo garuòo’ham ||30||

Verse 31

PavNa" PavTaaMaiSMa raMa" Xañ>a*TaaMahMa( ) ‡za<aa& Mak-rêaiSMa óaeTaSaaMaiSMa Jaaövq ))31))

pavanaù pavatäm asmi rämaù çastrabhåtäm aham |

jhañäëäà makaraç cäsmi srotasäm asmi jähnavé ||31||

çrédharaù : pavana iti | pavatäà pävayitèëäà vegavatäà vä madhye väyur aham asmi | çastra-bhåtäm véräëäà rämo däçarathiù | yad vä rämaù paraçurämaù | jhañäëäà matsyänäà madhye makaro näma matsya-jäti-viçeño’ham | srotasäà pravähodakänäà madhye bhägérathé ||31|| madhusüdanaù : pavatäà pävayitèëäà vegavatäà vä madhye pavano väyur aham asmi | çastrabhåtäm çastra-dhäriëäà yuddha-kuçalänäà madhye rämo däçarathir akhila-räkñasa-kula-kñaya-karaù parama-véro’ham asmi | säkñät-svarüpasyäpy anena rüpeëa cintanärthaà våñëénäà väsudevo’smétivad atra päöha iti präg uktam | jhañäëäà matsyänäà madhye makaro näma taj-jäti-viçeñaù | srotasäm vegena calaj-jalänäà nadénäà madhye sarva-nadé-çreñöhä jähnavé gaìgäham asmi ||31|| viçvanäthaù : pavatäà vegavatäà pavitrékurvatäà vä madhye rämaù paraçurämas tasyäveçävatäratväd äveçänäà ca jéva-viçeñatväd yuktam eva vibhütitvam | tathä ca bhägavatämåta-dhåta-pädma-väkyaà—

etat te kathitaà devi jämadagner mahätmanaù | çaktyäveçävatärasya caritaà çärìgiëaù prabhoù || [LBhäg 1.4.39] äviñöo bhärgave cäbhüt iti ca |

äveçävatära-lakñaëaà ca tatraiva bhägavatämåte yathä—

jïäna-çakty-ädi-kalayä yaträviñöo janärdanaù | ta äveçä nigadyante jévä eva mahattamäù || [LBhäg 1.1.18] iti |

jhañäëäà matsyänäà makaro matsya-jäti-viçeñaù | srotasäm srotasvaténäm ||31|| baladevaù : pavatäà pävanänäà vegavatäà ca madhye pavano väyur aham | rämaù paraçurämaù | jhañäëäà matsyänäà madhye makaras taj-jäti-viçeño’ham | srotasäm pravahaj-jalänäà madhye jähnavé gaìgäham ||31||

Verse 32

SaGaaR<aaMaaidrNTaê MaDYa& cEvahMaJauRNa ) ADYaaTMaivÛa ivÛaNaa& vad" Pa[vdTaaMahMa( ))32))

sargäëäm ädir antaç ca madhyaà caiväham arjuna |

adhyätma-vidyä vidyänäà vädaù pravadatäm aham ||32||

çrédharaù : sargäëäm iti | såjyanta iti sargä äkäçädayaù | teñäm ädivantaç ca madhyaà caiväham | aham ädiç ca madhyaà cety atra såñöy-ädi-kartåtvaà päramaiçvaryam uktam | atra tütpatti-sthiti-pralayä mad-vibhütitvena dhyeyä ity ucyate iti viçeñaù | adhyätma-vidyätma-vidyä | pravadatäà vädinäà sambandhinyo väda-jalpa-vitaëòäkhyäs tisraù kathäù prasiddhäù | täsäà madhye vädo’ham | yatra dväbhyäm api pramäëatas tarkataç ca svapakñaù sthäpyate para-pakñaç ca cchala-jäti-nigraha-sthänais tat-pakñaà düñayati na tu sva-pakñaà sthäpayati, sä vitaëòä näma kathä | tatra jalpa-vitaëòe vijigéñamäëayor vädinoù çakti-parékñä-mätra-phale | vädas tu véta-rägayoù çiñyäcäryayor anyayor vä tattva-nirüpaëa-phalaù | ato’sau çreñöhatvän mad-vibhütir ity arthaù ||32|| madhusüdanaù : sargäëäm acetana-såñöénäm ädir antaç ca madhyaà cotpatti-sthiti-layä aham eva | he arjuna | bhütänäà jéväviñöänäà cetanatvena prasiddhänäm evädir antaç ca madhyaà cety uktam upakrame, iha tv acetana-sargäëäm iti na paunaruktyam | vidyänäà madhye’dhyätma-vidyä mokña-hetur ätma-tattva-vidyäham | pravadatäà pravadat-sambandhinäà kathä-bhedänäà väda-jalpa-vitaëòätmakänäà madhye vädo’ham | bhütänäm asmi cetanety atra yathä bhüta-çabdena tat-sambandhinaù pariëämä lakñitäs tatheha pravadac-chabdena tat-sambandhinaù kathä-bhedä lakñyante | ato nirdhäraëopapattiù | yathä çrute tübhayaträpi sambandhe ñañöhé | tatra tattva-bubhutsvor vétarägayoù sa-brahmacäriëor guru-çiñyayor vä pramäëena tarkeëa ca sädhana-düñaëätmä sa-pakña-pratipakña-parigrahas tattva-nirëaya-paryanto vädaù | tad uktaà pramäëa-tarka-sädhanopälambhaù siddhäntäviruddhaù païcävayavopapannaù pakña-pratipakña-parigraho vädaù iti | väda-phalasaya tattva-nirëayasya durdurüòha-vädi-niräkaraëena saàrakñaëärthaà vijigéñu-kathe jalpa-vitaëòe jaya-paräyaja-mätra-paryante | tad uktam tattvädhyavasäya-saàrakñaëärthaà jalpa-vitaëòe béja-praroha-saàrakñaëärthaà kaëöaka-çäkhä-prävaraëavat [NyäyaD 4.2.47] iti | chala-jäti-nigraha-sthänaiù para-pakño düñyata iti jalpe vitaëòäyäà ca samänam | tatra vitaëòäyäm ekena sva-pakñaù sthäpyata eva, anyena ca sa düñyata eva | jalpe tübhäbhyäm api sva-pakñaù sthäpyata ubhäbhyäm api para-pakño düñyata iti viçeñaù | tad uktaà yathoktopapanna-cchala-jäti-nigraha-sthäna-sädhanopalambho jalpaù sa pratipakña-sthäpanä-héno vitaëòä iti | ato vitaëòä-dvaya-çarératväj jalpo näma naikä kathä, kintu çakty-atiçaya-jïänärthaà samaya-bandha-mätreëa pravartata iti khaëòana-käräù | tattvädhyvasäya-paryavasäyitvena tu vädasya çreñöhatvam uktam eva ||32||

viçvanäthaù : såjyanta iti sargä äkäçädayas teñäm ädiù såñöir antaù saàhäraù | madhyaà pälanaà ceti såñöi-sthiti-pralayä mad-vibhütitvena dhyeyä ity arthaù | aham ädiç ca madhyaà cety atra såñöy-ädi-kartä parameçvara evoktaù | vidyänäà jïänänäà madhye aham ätma-vidyä ätma-jïänam | pravadatäà sva-pakñaà sthäpana-para-pakña-düñaëädi-rüpa-jalpa-vitaëòädi-kurvatäà vädas tattva-nirëayaù pravåtti-siddhänte yaù so’ham ||32|| baladevaù : sargäëäà mahad-ädénäà jaòa-såñöénäm ädir anto madhyaà cäham iti teñäà sarga-saàhära-pälanäni mad-vibhütitayä bhävyänéty arthaù | aham ädiç ca ity ädau mat-sväàça-cetanänäà bhütänäà sargädi-hetur mad-vibhütir ity uktamato na punaù punar-uktiù |

aìgäni vedäç catväro mémäàsä nyäya-vistaraù | dharma-çästraà puräëaà ca vidyä hy etäç caturdaça ||

ity uktänäà vidyänäà madhye’dhyätma-vidyä saparikara-paramätma-nirëetré caturlakñaëé vedänta-vidyäham evety arthaù | pravadatäà sambandhé yo vädaù so’ham | teñäà khalu väda-jalpa-vitaëòäs tisraù kathäù prasiddhäù | tatrobhaya-sädhanavaté vijigéñu-kathä jalpaù | yatrobhäbhyäà pramäëena tarkenëa sva-pakñaù sthäpyate chala-jäti-nigraha-sthänaiù para-pakño düñyate sva-pakña-sthäpana-hanä para-pakña-düñaëävasänä kathä vitaëòä | ete pravadator vijigéñvoù çakti-mätra-parékñake niñphale tattva-bubhutsu-kathä vädaù | sa ca tattva-nirëaya-phalakatvenotkåñöatvän mad-vibhütir iti ||32||

Verse 33

A+ara<aaMak-arae_iSMa ÜNÜ" SaaMaaiSak-SYa c ) AhMaeva+aYa" k-al/ae DaaTaah& ivìTaaeMau%" ))33))

akñaräëäm akäro’smi dvandvaù sämäsikasya ca |

aham eväkñayaù kälo dhätähaà viçvatomukhaù ||33||

çrédharaù : akñaräëäm iti | akñaräëäà varëänäà madhye akäro’smi | tasya sarva-väìmayatvena çreñöhatvät | tathä ca çrutiù akäro vai sarvä väk saiñä sparçoñambhir vyajyamänä bahvé nänä-rüpä bhavati [Ai.Ä. 1.3.6] iti | sämäsikasya samäsa-samühasya madhye dvandvaù räma-kåñëäv ity-ädi-sämäso’smi | ubhaya-pada-pradhänatvena çreñöhatvät | akñayaù praväha-rüpaù kälo’ham eva | kälaù kalayatäm aham ity aträyur gaëanätmakaù saàvatsara-çatädy-äyuù svarüpaù käla uktaù | sa ca tasminn äyuñi kñéëe sati kñéyate | atra tu pravähätmako’kñayaù käla ucyate iti viçeñaù | karma-phala-vidhätèëäà madhye viçvatomukho dhätä | sarva-karma-phala-vidhätähaà ity arthaù ||33||

madhusüdanaù : akñaräëäà sarveñäà varëänäà madhye’käro’ham asmi | a-käro vai sarvä väk [Ai.Ä. 1.3.6] iti çrutes tasya çreñöhatvaà prasiddham | dvandvaù samäsa ubhaya-padärtha-pradhänaù sämäsikasya samäsa-samühasya madhye’ham asmi | pürva-padärtha-pradhäno’vyayébhäva uttara-padärtha-pradhänas tatpuruño’nyapadärtha-pradhäno bahuvréhir iti teñäm ubhaya-padärtha-sämyäbhävenäpakåñöatvät | kñayi-käläbhimäny akñayaù kälaù jïaù käla-kälo guëé sarva-vidyaù ity ädi-çruti-prasiddho’ham eva | kälaù kalayatäm aham ity atra tu kñayé käla ukta iti bhedaù | karma-phala-vidhätèëäà madhye viçvatomukhaù sarvato mukho dhätä sarva-karma-phala-däteçvaro’ham ity arthaù ||33|| viçvanäthaù : sämäsikasya samäsa-samühasya madhye dvandvaù ubhaya-padärtha-pradhänatvena tasya samäseñu çraiñöhyät | akñayaù kälaù saàhartèëäà madhye mahäkälo rudro viçvatomukhaç caturbhyo’haà dhätä srañöèëäà madhye brahmä ||33|| baladevaù : akñaräëäà varëänäà madhye’ham a-käro’smi | a-käro vai sarvä väk [Ai.Ä. 1.3.6] iti çrutiç ca | sämäsikasya samäsa-samühasya madhye dvandvo’ham | avyayébhäva-tatpuruña-bahuvréhiñübhaya-padärtha-pradhänatä-virahiñu madhye tasyobhaya-padärtha-pradhänatayotkåñötatvät | saàhartèëäà madhye’kñayaù | kälaù saìkarñaëa-mukhotthaù kälägnir aham | srañöèëäà madhye viçvatomukhaç catur-vaktro dhätä vidhir aham ||33||

Verse 34

Ma*TYau" SavRhrêahMauÙvê >aivZYaTaaMa( ) k-IiTaR" é[qvaRk( c Naarq<aa& SMa*iTaMaeRDaa Da*iTa" +aMaa ))34))

måtyuù sarvaharaç cäham udbhavaç ca bhaviñyatäm |

kértiù çrér väk ca näréëäà småtir medhä dhåtiù kñamä ||34||

çrédharaù : måtyur iti | saàhärakänäà madhye sarvaharo måtyur aham | bhaviñyatäà bhävi-kalyäëänäà präëinäm udbhavo’bhudayo’ham | näréëäà madhye kérty-ädyäù spata-devatä-rüpäù striyo’ham | yäsäm äbhäsa-mätra-yogena präëinaù çläghyä bhavanti täù kérty-ädyäù striyo mad-vibhütayaù ||34|| madhusüdanaù : saàhära-käriëäà madhye sarva-haraù sarva-saàhära-käré måtyur aham | bhaviñyatäà bhävi-kalyäëänäà ya udbhava utkarñaù sa cäham eva | näréëäà madhye kértiù çrér väk småtir medhä dhåtiù kñameti ca sapta dharma-patnyo’ham eva | tatra kértir dhärmikatva-nimittä praçastatvena nänä-dig-deçéya-loka-jïäna-viñayatä-rüpä khyätiù | çrér dharmärtha-käma-sampat çaréra-çobhä vä käntir vä | väk sarasvaté sarvasyärthasya prakäçikä saàskåtä väëé | ca-kärän mürtyädayo’pi dharma-patnyo gåhyante | småtiç ciränubhütärtha-smaraëa-çaktiù | aneika-granthärtha-dhäraëä-çaktir medhä | dhåtir avasäde’pi çarérendriya-saàghätottambhana-çaktiù | ucchåìkhala-pravåtti-käraëena cäpala-präptau tan-nivartana-çaktir vä | kñamä harña-viñädayor

avikåta-cittatä | yäsäm äbhäsa-mätra-sambandhenäpi janaù sarva-lokädaraëéyo bhavati täsäà sarva-stréñüttamatvam atiprasiddham eva ||34|| viçvanäthaù : prätikñaëikänäà måtyünäà madhye sarvaharaù sarva-småti-haro måtyur ahaà yad uktaà måtyur atyanta-vismåtiù iti | bhaviñyatäà bhävinäà präëi-vikäräëäà madhye udbhavaù prathama-vikäro jagmäham | näréëäà madhye kértiù khyätiù | çréù käntiù väk saàsmåtä väëéti tisras tathä småty-ädayaç catasraù ca-kärät mürtyädayaç cänyä dharma-patnyaç cäham ||34|| baladevaù : prätikñaëikänäà måtyünäà madhye sarva-småti-haro måtyur aham | bhaviñyatäà bhävinäà präëi-vikäräëäm udbhavo janmäkhyaù prathama-vikäro’ham | näréëäà madhye kérty-ädayaù sapta mad-vibhütayaù | daivatä hy etäù | yäsäm äbhäsenäpi naräù çläghyä bhavanti | tatra kértir dhärmikatvädi-sädguëya-khyätiù | çrés tri-varga-sampat käya-dyutir vä | väk sarvärtha-vyaïjakä saàskåta-bhäñä | småtir anubhütärtha-smaraëa-çaktiù | medhä bahu-çästrärthävadhäraëa-çaktiù | dhåtiç cäpalya-präptau tan-nivartana-çaktiù | kñamä harñe viñäde ca präpte nirvikära-cittatä ||34||

Verse 35

b*hTSaaMa TaQaa SaaMNaa& GaaYa}aq ^NdSaaMahMa( ) MaaSaaNaa& MaaGaRXaqzaeR_hMa*TaUNaa& ku-SauMaak-r" ))35))

båhat-säma tathä sämnäà gäyatré chandasäm aham | mäsänäà märgaçérño’ham åtünäà kusumäkaraù ||35||

çrédharaù : båhat-sämeti | tväm iddhi havämahe [Rv 6.46.1] ity asyäm åci géyamänaà båhat-säma | tena cendraà sarveçvaratvena sthüyata iti çraiñöhyam | chanda-viçiñöänäà manträëäà madhye gäyatré mantro’ham | dvijatväpädakatvena somäharaëe ca çreñöhatvät | kusumäkaro vasantaù ||35|| madhusüdanaù : vedänäà sämavedo’sméty uktaà taträyam anyo viçeñaù sämnäm åg-akñarärüòhänäà géti-viçeñäëäà madhye tväm iddhi havämaha [Rv 6.46.1] ity asyäm åci géti-viçeño båhat-säma | tac cätirätre påñöha-stotraà sarveçvaratvenendra-stuti-rüpam anyataù çreñöhatväd aham | chandasäà niyatäkñara-pädatva-rüpa-cchando-viçiñöänäm åcäà madhye dvijäter dvitéya-janma-hetutvena prätaù-savanädi-savana-traya-vyäpitvena tirñöubh-jagatébhyäà somäharaëärthaà gatäbhyäà somo na labdho’kñaräëi ca häritäni jagatyä tréëi triñöubhaikam iti catväri tair akñaraiù saha somasyäharaëena ca sarva-çreñöhä gäyatry-åg aham | catur-akñaräëi ha vä agre chandäàsy äsutato jagaté somam acchätpat sä tréëy akñaräëi hitvä jagäm tatas triñöup somam acchäpatat saikam akñaraà hitväpatat tato gäyatré somam acchäpatat sä täni cäkñaräëi haranty ägacchat somaà ca tasmäd añöäkñarä gäyatré ity upakramya tadähur

gäyaträëi vai sarväëi savanäni gäyatré hy evaitad upasåjamänaiù iti çatapatha-çruteù | gäyatré vä idaà sarvaà bhütam ity-ädi-chändogya-çruteç ca | mäsänäà dvädaçänäà madhye’bhinivaçäli-västüka-çäkädi-çälé çértätapa-çünyatvena ca sukha-hetur märgaçérño’ham | åtünäà ñaëëäà madhye kusumäkaraù sarva-sugandhi-kusumänäm äkaro’tiramaëéyo vasantaù | vasante brähmaëam upanayéta | vasante brähmaëo’gnénäd adhéta | vasante vasante jyotiñä yajeta | tad vai vasanta eväbhyärabheta | vasanto vai brähamasya rtuù | ity ädi-çästra-prasiddho’ham asmi ||35|| viçvanäthaù : vedänäà sämavedo’sméty uktam | tatra sämnäm api madhye båhat-säma tväm iddhi havämahe [Rv 6.46.1] ity asyäm åci vigéyamänaà båhat-säma | chandasäà madhye gäyatré näma chandaù | kusumäkaro vasantaù ||35|| baladevaù : vedänäà sämavedo’sméty uktaà präk | tatränyaà viçeñam äha båhad iti | sämnäm åg-akñara-rüòhänäà géti-viçeñäëäà madhye tväm iddhi havämahe [Rv 6.46.1] ity asyäm åci gétià viçeño båhat-säma tac cätirätre påñöha-stotraà sarveçvaratvendra-stuti-rüpam anya-sämotkåñöatväd aham | chandasäà niyatäkñara-pädatva-rüpa-cchando-viçiñöänäm åcäà madhye gäyatré åg ahaà dvijäter dvitéya-janma-hetutvena tasyäù çraiñöhyät | gäyatré vä idaà sarvaà bhütaà yad idaà kià ca iti brahmävatäratva-çravaëäc ca | märgaçérño’ham ity abhinava-dhänäydi-sampattyä tasyänyebhyaù çraiñöhyät | kusumäkaro vasanto’ham iti çétätapäbhävena vividha-sugandhi-puñpamayatvena mad-utsava-hetutvena ca tasyänyebhyaù çraiñöhyät ||35||

Verse 36

ÛUTa& ^l/YaTaaMaiSMa TaeJaSTaeJaiSvNaaMahMa( ) JaYaae_iSMa VYavSaaYaae_iSMa Satv& SatvvTaaMahMa( ))36))

dyütaà chalayatäm asmi tejas tejasvinäm aham |

jayo’smi vyavasäyo’smi sattvaà sattvavatäm aham ||36||

çrédharaù : dyütam iti | chalayatäà anyonya-vaïcana-paräëäà sambandhi dyütam asmi | tejasvinäm prabhävavatäà tejaù prabhävo’smi | jetèëäà jayo’smi | vyavasäyinäm udyamavatäà vyavasäya udyamo’smi | sattvavatäà sättvikänäà sattvam aham ||36|| madhusüdanaù : chalayatäà chalasya para-vaïcanasya kartèëäà sambandhi dyütam akña-devanädi-lakñaëaà sarvasväpahärakäraëam aham asmi | tejasvinäm atyugra-prabhävavatäà sambandhi tejo’pratihatäjïatvam aham asmi | jetèëäà paräjitäpekñayotkarña-lakñaëo jayo’smi | vyavasäyinäà vyavasäyaù phalävyabhicäry-udyamo’ham asmi | sattvavatäà sättvikänäà dharma-jïäna-vairägyaiçvarya-lakñaëaà sattva-käryam evätra sattvam aham ||36||

viçvanäthaù : chalayatäm anyo’nya-vaïcana-paräëäà sambandhi dyütam asmi | jetèëäà jayo’smi | vyavasäyinäm udyamavatäà vyavasäyo’smi | sattvavatäm balavatäà sattvaà balam asmi ||36|| baladevaù : chalatäà mitho vaïcanäà kurvatäà sambandhi dyütaà sarvasva-haram akñadevanädy aham | tejasvinäm prabhävatäà sambandhi tejaù prabhävo’ham | asmi | jetèëäà paräjitäpekñayotkarña-lakñaëo jayo’smi | jetèëäà sambandhi jayo’ham | vyavasäyinäm udyaminäà sambandhé vyavasäyaù | phalavän udyamo’ham | sattvavatäm balinäà sambandhé sattvaà balam aham ||36||

Verse 37

v*Z<aqNaa& vaSaudevae_iSMa Paa<@vaNaa& DaNa&JaYa" )

MauNaqNaaMaPYah& VYaaSa" k-vqNaaMauXaNaa k-iv" ))37))

våñëénäà väsudevo’smi päëòavänäà dhanaàjayaù | munénäm apy ahaà vyäsaù kavénäm uçanä kaviù ||37||

çrédharaù : våñëénäm iti | väsudevo yo’haà tväm upadiçämi | dhanaïjayas tvam eva yad vibhütiù | munénäà vedärtha-manana-çélänäà veda-vyäso’ham | kavénäà kränta-darçinäm uçanä näma kaviù çukraù ||37|| madhusüdanaù : säkñäd éçvarasyäpi vibhüti-madhye päöhas tena rüpeëa cintanärtha iti präg evoktam | våñëénäà madhye väsudevo vasudeva-putratvena prasiddhas tvad-upadeñöäyam aham | tathä päëòavänäà madhye dhanaïjayas tvam eväham | munénäà manana-çélänäm api madhye veda-vyäso’ham | kavénäà kränta-darçinäà sükñmärtha-vivekinäà madhye uçanä kavir iti khyätaù çukro’ham||37|| viçvanäthaù : våñëénäà madhye väsudevo vasudevo mat-pitä mad-vibhütiù | prajïäditvät svärthiko’ë [Päë 5.4.38] våñëénäm aham eväsmi ity anukter asyänyärthatä neñöä ||37|| baladevaù : våñëénäà madhye väsudevo vasudeva-putraù saìkarñaëo’ham | na ca väsudevaù kåñëo’ham iti vyäkhyeyaà tasya svayaàrüpasya vibhütitväyogät | mahat-srañöädénäà vämana-kapilädénäà ca säkñäd éçvaratve’pi vibhütitvenoktiù sväàçävatäratvät tena rüpeëa cintyatva-vivakñayä vä yujyate | sväàçatvaà cänabhivyaïjita-sarva-çaktitvaà bodhyam | päëòavänäà madhye dhanaïjayas tvam aham asmi | nävatäratvenänyebhyaù çraiñöhyät | munénäà devärtha-manana-paräëäà madhye vyäso bädaräyaëo’ham | mad-avatäratvena tasyänyebhyaù çraiñöhyät | kavénäà sükñmärtha-vivecakänäà madhye uçanäù çukro’ham | yaù kavir iti khyätaù ||37||

Verse 38

d<@ae dMaYaTaaMaiSMa NaqiTariSMa iJaGaqzTaaMa( ) MaaENa& cEvaiSMa GauùaNaa& jaNa& jaNavTaaMahMa( ))38))

daëòo damayatäm asmi nétir asmi jigéñatäm |

maunaà caiväsmi guhyänäà jïänaà jïänavatäm aham ||38||

çrédharaù : daëòa iti | damayatäà damana-kartèëäà sambandhé daëòo’smi | yenäsaàyatä api saàyatä bhavanti sa daëòo mad-vibhütiù | jetum icchatäà sambandhiné sämäd apy upäya-rüpä nétir asmi | guhyänäà gopyänäà gopana-hetu-maunam avacanam aham asmi | na hi tüñëéà sthitasyäbhipräyo jïäyate | jïänavatäà tattva-jïäninäà yaj jïänam tad aham asmi ||38|| madhusüdanaù : damayatäm adäntän utpathän pathi pravartayatäm utpatha-pravåttau nigraha-hetur daëòo’ham asmi | jigéñatäà jetum icchatäà nétir nyäyo jayopäyasya prakäçako’ham asmi | guhyänäà gopyänäà gopana-hetur maunaà väcaà-yamatvam aham asmi | nahi tüñëéà sthitasyäbhipräyo jïäyate | guhyänäà gopyänäà madhye sa-saànyäsa-çravaëa-manana-pürvakam ätmano nididhyäsana-lakñaëaà maunaà väham asmi | jïänavatäà jïäninäà yac-chravaëa-manana-nididhyäsana-paripäka-prabhavam advitéyätma-säkñätkära-rüpaà sarväjïäna-virodhi jïänaà tad aham asmi ||38|| viçvanäthaù : damana-kartèëäà sambandhé daëòo’ham ||38|| baladevaù : damayatäà daëòa-kartèëäà sambandhé daëòo’ham | yenotpathagäù sat-pathe caranti sa daëòo mad-vibhütir ity arthaù | jigéñatäà jetum icchatäà sambandhiné nétir nyäyo’ham | guhyänäà çravaëädibhyäà tasya çraiñöhyät | jïänavatäà parävarat-tattva-vidäà sambandhé tat-tad-viñayaka-jïänam aham ||38||

Verse 39

YaÀaiPa SavR>aUTaaNaa& bqJa& TadhMaJauRNa )

Na TadiSTa ivNaa YaTSYaaNa( MaYaa >aUTa& cracrMa( ))39))

yac cäpi sarva-bhütänäà béjaà tad aham arjuna | na tad asti vinä yat syän mayä bhütaà caräcaram ||39||

çrédharaù : yac cäpéti | yad api ca sarva-bhütänäà béjaà praroha-käraëaà tad aham | tatra hetuù –mayä vinä yat syäd bhavet tac caram acaraà vä bhütaà nästy eveti ||39|| madhusüdanaù : yad api ca sarva-bhütänäà praroha-käraëaà béjaà tan-mäyopädhikaà caitanyam aham eva | he arjuna ! mayä vinä yat syäd bhave caram acaraà vä bhütaà vastu tan nästy eva yataù sarvaà mat-käryam evety arthaù ||39||

viçvanäthaù : béjaà prarohakäraëaà yat tad aham asmi | tatra hetuù -- mayä vinä yat syät caram acaraà vä tan naivästi mithyaivety arthaù ||39|| baladevaù : yac ca sarva-bhütänäà béjaà praroha-käraëaà tad apy aham | tatra hetuù – na tad iti | mayä sarva-çaktimatäà pareçena vinä yac caram acaraà ca bhütaà tattvaà syät tan nästi måñaivety arthaù ||39||

Verse 40

NaaNTaae_iSTa MaMa idVYaaNaa& iv>aUTaqNaa& Par&TaPa ) Wz TaUÕeXaTa" Pa[ae¢-ae iv>aUTaeivRSTarae MaYaa ))40))

nänto’sti mama divyänäà vibhüténäà paraàtapa | eña tüddeçataù prokto vibhüter vistaro mayä ||40||

çrédharaù : prakaraëärtham upasaàharati nänto’stéti | anantatväd vibhüténäà täù säkalyena vaktuà na çakyate | eña tu vibhüti-vistara uddeçata saìkñepataù proktaù ||40|| madhusüdanaù : prakaraëärtham upasaàharan vibhütià saàkñipati nänto’stéti | he parantapa pareñäà çatrüëäà käma-krodhya-lobhädénäà täpa-janaka ! mama divyänäà vibhüténäm anta iyattä nästi | ataù sarvajïenäpi sä na çakyate jïätuà vaktuà vä san-mätra-viñayatvät sarvajïatäyäù | eña tu tväà pratyuddeçata eka-deçena prokto vibhüter vistaro vistäro mayä ||40|| viçvanäthaù : prakaraëam upasaàharati nänto’stéti eña tu vistaro bähulyam uddeçato näma-mätrata eva kåtaù ||40|| baladevaù : prakaraëam upasaàharati nänto’stéti | vistaro vistära uddeçata eka-deçata eka-deçena proktaù ||40||

Verse 41

YaÛiÜ>aUiTaMaTSatv& é[qMadUiJaRTaMaev va )

TatadevavGaC^ Tv& MaMa TaeJaae_&XaSa&>avMa( ))41))

yad yad vibhütimat sattvaà çrémad ürjitam eva vä | tat tad evävagaccha tvaà mama tejo’àçasaàbhavam ||41||

çrédharaù : punaç ca säkaìkñaà prati kathaïcit säkalyena kathayati yad yad iti | vibhütimad aiçvarya-yuktam | çrémat sampatti-yuktam | ürjitaà kenäpi prabhäva-

balädinä guëenätiçayitam | yad yat sattvaà vastu-mätraà bhavet, tat tad eva mama tejasaù prabhävasyäàçena sambhütaà jänéhi ||41|| madhusüdanaù : anuktä api bhagavato vibhütéù saìgrahétum upalakñaëam idam ucyate yad yad iti | yad yat sattvaà präëi-vibhütimad aiçvarya-yuktam, tathä çrémat çrér lakñméù sampat, çobhä, käntir vä tayä yuktam | tayorjitaà balädy-atiçayena yuktaà tat tad eva mama tejasaù çakter aàçena sambhütaà tvam avagaccha jänéhi ||41|| viçvanäthaù : anuktä api traikälikér vibhütéù saìgrahétum äha yad yad iti | vibhütimad aiçvarya-yuktam | çrémat sampatti-yuktam ürjitaà bala-prabhävädy-adhikaà sattvaà vastu-mätram ||41|| baladevaù : anuktä vibhütéù saìgrahétum äha yad yad iti | vibhütimad aiçvarya-yuktam | çrémat saundaryeëa sampattyä vä yuktam ürjitaà balena yuktaà vä yad yat sattvaà vastu bhavati, tat tad eva mama tejo’àçena çakti-leçena sambhavaà siddham avagaccha pratéhéti sväyattatva-svavyäpyatväbhyäà sarve’bheda-nirdeçä nétä vämanädénäà tan-nirdeçäs tu saìgamitäù santi ||41||

Verse 42

AQa va bhuNaETaeNa ik&- jaTaeNa TavaJauRNa ) iví>YaahiMad& k*-TòMaek-a&XaeNa iSQaTaae JaGaTa( ))42))

atha vä bahunaitena kià jïätena tavärjuna |

viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat ||42||

çrédharaù : athavä kim etena paricchinna-vibhüti-darçanena ? sarvatra mad-dåñöim eva kurv ity äha athaveti | bahunä påthak-jïätena kià tava käryam ? yasmäd idaà sarvaà jagad ekäàçenaika-deça-mätreëa viñöabhya dhåtvä vyäpyeti vä aham eva sthitaù | mad-vyatiriktaà kiàcid asti pädo’sya viçvä bhütäni tripädayämåtaà divi [Rv 8.4.17.3] iti çruteù | tasmät kim anena paricchinna-darçanena sarvatra mad-dåñöim eva kurv ity abhipräyaù ||42||

indriya-dvärataç citte bahir dhävati saty api | éça-dåñöi-vidhänäya vibhütir daçame’bravét ||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

vibhüti-yogo näma daçamo’dhyäyaù || ||10||

madhusüdanaù : evam avayavaço vibhütim uktvä säkalyena täm äha athaveti | athaveti pakñäntare | bahunaitena sävaçeñeëa jïätena kià tava syät | he arjuna ! idaà kåtsnaà sarvaà jagad ekäàçenaikadeça-mätreëa viñöabhya vidhåtya vyäpya väham eva sthito

na mad-vyatiriktaà kiàcid asti pädo’sya viçvä bhütäni tripädayämåtaà divi iti çruteù | tasmät kim anena paricchinna-darçanena sarvatra mad-dåñöim eva kurv ity abhipräyaù ||42||

kurvanti ke’pi kåtinaù kvacid apy anante sväntaà vidhäya viñyäntara-çäntim eva |

tvat-päda-padma-vigalan-makaranda-bindum äsvädya mädyati muhur madhubhin mano me ||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-

çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-dépikäyäm adhikäri-bhedena vibhüti-yogo näma

daçamo’dhyäyaù ||10||

viçvanäthaù : bahunä påthak-påthag-jïätena kià phalaà samuditam eva jänéhéty äha viñöabhyeti | ekäàçenaikenaiväàçena prakåty-antaryäminä puruña-rüpeëaivedaà såñöaà jagad viñöabhyädhiñöhänatväd vidhåtyädhiñöhätåtväd adhiñöhäya | niyantåtvän niyamya vyäpakatväd vyäpya käraëatvät såñövä sthito’smi ||42||

viçvaà çré-kåñëa evätaù sevas tad-dattayä dhiyä | sa eväsvädya-mädhurya ity adhyäyärtha éritaù ||

iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm | gétäsu daçamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||10||

baladevaù : evam avayavaço vibhütér apavarëya sämsatyena täù präha athaveti | bahunä påthak-påthag-upadiçyamänena vibhüti-viñayakeëa jïänena tava kià prayojanam | he arjuna ! cid-acid-ätmakaà hara-viriïci-pramukhaà kåtsnaà jagad aham ekenaiva prakåtyädy-antaryämiëä puruñäkhyenäàçena viñöabhya srañöåtvät srañöä dhärakatväd dhåtvä vyäpakatväd vyäpya pälakatvät pälayitvä ca sthito’sméti sarjanädéni mad-vibhütayo mad-vyäpteñu sarveñv aiçvaryädi-sarväëi vastüni mad-vibhütitayä bodhyänéti ||42||

yac chakti-leçät süryädyä bhavanty atyugra-tejasaù | yad-aàçena dhåtaà viçvaà sa kåñëo daçame’rcayet ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye daçamo’dhyäyaù

||10||