atha païcamo’dhyäyaù · jïeyaù sa nitya-saànyäsé yo na dveñöi na käìkñati |...

païcamo’dhyäyaù sannyäsa-yogaù

atha païcamo’dhyäyaù

Verse 1

AJauRNa ovac Sa&NYaaSa& k-MaR


tyajataiva hi taj jïeyaà tyuktuù pratyak paraà padam, satyänåte sukha-duùkhe vedän imaà lokam amuà ca parityajyätmänam anvicchet ity ädau | tatra karma tat-tyägayor äräd upakäraka-saànipatyopakärakayoù prayäjävaghätayor iva na samuccayaù sambhavati viruddhatvena yaugapadyäbhävät | näpi karma-tat-tyägayor ätma-jïäna-mätra-phalatvenaikärthatväd atirätrayoù ñoòaçi-grahaëägrahaëayor iva vikalpaù syät | dvära-bhedenaikärthatväbhävät | karmaëo hi päpa-kñaya-rüpam adåñöam eva dväraà, saànyäsasya tu sarva-vikñepäbhävena vicärävasara-däna-rüpaà dåñöam eva dväram | niyamäpürvaà tu dåñöa-samaväyitväd avaghätädäv iva na prayojakam | tathä cädåñöärtha-dåñöärthayor äräd upakäraka-saànipätyopakärakayor eka-pradhänärthatve’pi vikalpo nästy eva | prayäjävaghätädénäm api tat-prasaìgät | tasmät krameëobhayam apy anñöheyam | taträpi saànyäsänantaraà karmänuñöhänaà cet tadä parityakta-pürväçrama-svékäreëärüòha-patitatvät karmänadhikäritvaà präktana-saànyäsa-vaiyarthyaà ca tasyädåñöärthatväbhävät | prathama-kåta-saànyäsenaiva jïänädhikära-läbhe tad-uttara-käle karmänuñöhäna-vaiyarthyaà ca | tasmäd ädau bhagavad-arpaëa-buddhyä niñkäma-karmänuñöhänäd antaù-karaëa-çuddhau tévreëa vairägyeëa vividiñäyäà dåòhäyäà sarva-karma-saànyäsaù çravaëa-mananädi-rüpa-vedänta-väkya-vicäräya kartavya iti bhagavato matam | tathä coktam – na karmaëäm anärambhän naiñkarmyaà puruño’çnute iti | vakñyate ca –

ärurukñor muner yogaà karma käraëam ucyate | yogärüòhasya tasyaiva çamaù käraëam ucyate || [Gétä 6.3] iti |

yogo’tra tévra-vairägya-pürvikä vividiñä | tad uktaà värtika-käraiù – pratyag vividiñäsiddhyai vedänuvacanädayaù | brahmäväptyai tu tat-tyäga épsantéti çruter balät || iti | småtiç ca – kañäya-paìktiù karmäëi jïänaà tu paramä gatiù | kañäye karmabhiù pakve tato jïänaà pravartate || iti | mokña-dharme – kañäyaà päcayitvä ca çreëé-sthäneñu ca triñu | pravrajec ca paraà sthänaà pärivräjyam anuttamam || bhävinaù karaëaiç cäyaà bahu-saàsära-yoniñu | äsädayati çuddhätmä mokñaà vai prathamäçrame || tam äsädya tu muktasya dåñöärthasya vipaçcitaù | triñv äçrameñu ko nv artho bhavet paramäbhépsitaù || iti | mokñaà vairägyam | etena kramäkrama-saànyäso dväv api darçinau | tathä ca çrutiù – brahmacaryaà samäpya gåhé bhaved gåhäd vané bhütvä pravrajed yadi vetarathä brahmacaryäd eva pravrajed gåhäd vä vanäd vä yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet iti | tasmäd ajïasyäviraktatä-daçäyäà karmänuñöhänam eva | tasyaiva viraktatä-daçäyäà saànyäsaù çravaëädy-avasara-dänena jïänärthaà iti daçä-bhedenäjïam adhikåtyaiva


karma-tat-tyägau vyäkhyätuà païcama-ñañöhäv adhyäyäv ärabhyete | vidvat-saànyäsas tu jïäna-baläd artha-siddha eveti sandehäbhävän na vicäryate | tatraikam eva jijïäsum ajïaà prati jïänärthatvena karma-tat-tyägayor vigdhänät tayoç ca viruddhayor yugapad anuñöhänäsambhavän mayä jijïäsunä kim idäném anuñöheyam iti sandihäno’rjuna uväca saànyäsam iti | he kåñëa ! sadänanda-rüpa bhakta-duùkha-karñaëeti vä | karmaëäà yävaj-jévädi-çruti-vihitänäà nityänäà naimittikänäà ca saànyäsaà tyägaà jijïäsum ajïaà prati kathayasi veda-mukhena punas tad-viruddhaà yogaà ca karmänuñöhäna-rüpaà çaàsasi | etam eva pravräjino lokam icchantaù pravrajanti, tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena ity ädi-väkya-dvayena –

niräçér yata-cittätmä tyakta-sarva-parigrahaù | çäréraà kevalaà karma kurvann äpnoti kilbiñam || [Gétä 4.21]

chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata iti gétä-väkya-dvayena vä | tatraikam ajïaà prati karma-tat-tyägayor vidhänäd yugapad ubhayänuñöhänasambhaväd etayoù karma-tat-tyägayor madhye yad ekaà çreyaù praçasyataraà manyase karma vä tat-tyägaà vä tan me brühi suniçcitaà tava matam anuñöhänäya ||1|| viçvanäthaù :

proktaà jïänäd api çreñöhaà karma tad-däåòhya-siddhaye | tat-padärthasya ca jïänaà sämyäd yä api païcame ||

pürvädhyäyänte çrutena väkya-dväreëa virodham äçaìkamänaù påcchati sannyäsam iti |

yoga-saànyasta-karmäëaà jïäna-saàchinna-saàçayam | ätmavantaà na karmäëi nibadhnanti dhanaàjaya || [Gétä 4.41]

iti väkyena tvaà karma-yogenotpanna-jïänasya karma-saànyäsaà brüñe |

tasmäd ajïäna-saàbhütaà håt-sthaà jïänäsinätmanaù | chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata || [Gétä 4.42]

ity anena punas tasyaiva karma-yogaà ca brüñe | na ca karma-saànyäsaù karma-yogaç ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataù, sthiti-gativat viruddha-svarüpatvät | tasmäj jïäné karma-saànyäsaà kuryät, karma-yogaà vä kuryäd iti tvad-abhipräyam anavagato |haà påcchämi etayor madhye yad ekaà çreyas tvayä suniçcitam tan me brühi ||1|| baladevaù :

jïänataù karmaëaù çraiñöhyaà sukaratvädinä hariù | çuddhasya tad-akartåtvaà tvety ädi präha païcame ||

dvitéye mumukñuà praty ätma-vijïänaà mocakam abhidhäya tad-upäyayä niñkämaà karma kartavyam abhyadhät | labdha-vijïänasya na kiàcit karmästéti yas tv ätma-ratir eva syät iti tåtéye, sarvaà karmäkhilaà pärtha iti caturthe cävädét | ante tu tasmäd ajïäna-saàbhütaà [Gétä 4.42] ity ädinä tasyaiva punaù karma-yogaà prävocat | taträrjunaù


påcchati saànyäsam iti | he kåñëa ! karmaëäà sannyäsaà sarvendriya-vyäpära-virati-rüpaà jïäna-yogam ity arthaù | punar yogaà karmänuñöhänaà ca sarvendriya-vyäpära-rüpaà çaàsasi | na caikasya yugapat tau sambhavetäà, sthiti-gativat tamas-tejovac ca viruddha-svarüpatvät | tasmäl labdha-jïänaù karma sannyased anutiñöhed veti bhavad-abhimataà vettum açakto’haà påcchämi | etayoù karma-sannyäsa-karmänuñöhänayor yad ekaà çreyas tvayä suniçcitaà tattvaà me brühéti ||1||

Verse 2

é[q>aGavaNa( ovac Sa&NYaaSa" k-MaRYaaeGaê iNa"é[eYaSak-ravu>aaE )

TaYaaeSTau k-MaRSa&NYaaSaaTk-MaRYaaeGaae iviXaZYaTae ))2))

çré-bhagavän uväca saànyäsaù karma-yogaç ca niùçreyasa-karäv ubhau | tayos tu karma-saànyäsät karma-yogo viçiñyate ||2||

çrédharaù : atrottaraà çré-bhagavän uväca saànyäsa iti | ayaà bhävaù – na hi vedänta-vedyätma-tattvajïaà prati karma-yogam ahaà bravémi | yataù pürvoktena saànyäsena virodhaù syät | api tu dehätmäbhimäninaà tväà bandhu-vadhädi-nimitta-çoka-mohädi-kåtam enaà saàçayaà dehätma-viveka-jïänäsinä chittvä paramätma-jïänopäya-bhütaà karma-yogam ätiñöheti bravémi | karma-yogena çuddha-cittasyätma-tattva-jïäne jäte sati tat-paripäkärthaà jïäna-niñöhäìgatvena saànyäsaù pürvam uktaù | evaà saty aìga-pradhänayor vikalpa-yogät saànyäsaù karma-yogaç cety etäv ubhäv api bhümikä-bhedena samuccitäv eva niùçreyasaà sädhayataù | tathäpi tu tayor madhye tu karma-saànyäsät sakäçät karma-yogo viçiñöo bhavatéti ||2|| madhusüdanaù : evam arjunasya praçne tad-uttaram çré-bhagavän uväca saànyäsa iti | niùçreyasa-karau jïänotpatti-hetutvena mokñopayoginau | tayos tu karma-saànyäsäd anadhikäri-kåtät karma-yogo viçiñyate çreyän adhikära-sampädakatvena ||2|| viçvanäthaù : karma-yogo viçiñyata iti jïäninaù karma-karaëe na ko’pi doñaù | pratyuta niñkäma-karmaëä citta-çuddhi-däròhyäj jïäna-däròhyam eva syät | saànyäsinas tu kadäcit citta-vaiguëye sati tad-upaçamanärthaà kià karma niñiddham ? jïänäbhyäsa-pratibandhakaà tu citta-vaiguëyam eva | viñaya-grahaëe tu väntäçitvam eva syäd iti bhävaù ||2|| baladevaù : evaà påñöo çré-bhagavän uväca saànyäsa iti | niùçreyasa-karau mukti-hetü | karma-saànyäsäj jïäna-yogäd viçiñyate çreñöho bhavati | ayaà bhävaù – na khalu labdha-jïänasyäpi karma-yogo doñävahaù | kintu jïäna-garbhatväj jïäna-däròhya-kåd eva | jïäna-niñöhatayä karma-sannyäsinas tu citta-doñe sati tad-doña-vinäçäya karmänuñöheyaà pratiñedhaka-çästrät | karma-tyäga-väkyäni tv ätmani ratau satyäà karmäëi taà svayaà tjayantéty ähuù | tasmät sukaratväd apramädatväj jïäna-garbhatväc ca karma-yogaù çreyän iti ||2||

Verse 3


jeYa" Sa iNaTYaSa&NYaaSaq Yaae Na Üeií Na k-a¿iTa ) iNaÜRNÜae ih Mahabahae Sau%& bNDaaTPa[MauCYaTae ))3))

jïeyaù sa nitya-saànyäsé yo na dveñöi na käìkñati |

nirdvandvo hi mahä-bäho sukhaà bandhät pramucyate ||3||

çrédharaù : kuta ity apekñäyäà saànyäsitvena karma-yoginaà stuvaàs tasya çreñöhatvaà darçayati jïeya iti | räga-dveñädi-rähityena parameçvarärthaà karmäëi yo’nutiñöhati sa nityaà karmänuñöhäna-käle’pi saànyäséty evaà jïeyaù | tatra hetuù nirdvandvo räga-dveñädi-dvandva-çünyo hi çuddha-citto jïäna-dvärä sukham anäyäsenaiva bandhät saàsärät pramucyate ||3|| madhusüdanaù : tam eva karma-yogaà stauti jïeya iti tribhiù | sa karmaëi pravåtto’pi nityaà saànyäséti jïeyaù | ko’sau ? yo na dveñöi bhagavad-arpaëa-buddhyä kriyamäëaà karma niñphalatva-çaìkayä | na käìkñati svargädikam | nirdvandvo räga-dveña-rahito hi yasmät sukham anäyäsena he mahäbäho bandhäd antaùkaraëäçuddhi-rüpäj jïäna-pratibandhät pramucyate nityänitya-vastu-vivekädi-prakarñeëa mukto bhavati ||3|| viçvanäthaù : na ca sannyäsa-präpyo mokño’kåta-saànyäsenaiva tena na präpya iti väcyam ity äha jïeya iti | sa tu çuddha-cittaù karmé nitya-saànyäsé eva jïeyaù | he mahäbäho iti mukti-nagaréà jetuà sa eva mahävéra iti bhävaù ||3|| baladevaù : kuto viçiñyate taträha jïeya iti | sa viçuddha-cittaù karma-yogé nitya-saànyäsé | sa sarvadä jïäna-yoga-niñöho jïeyaù | yaù karmäntargatätmänubhavänanda-paritåptas tato’nyat kiàcit na käìkñati na ca dveñöi | nirdvandvo dvandva-sahiñëuù sukham anäyäsena sukara-karma-niñöhayety arthaù ||3||

Verse 4

Saa&:YaYaaeGaaE Pa*QaGbal/a" Pa[vdiNTa Na PaiaYaaeivRNdTae f-l/Ma( ))4))

säàkhya-yogau påthag bäläù pravadanti na paëòitäù |

ekam apy ästhitaù samyag ubhayor vindate phalam ||4||

çrédharaù : yasmäd evam aìga-pradhänatvenobhayor avasthä-bhedena krama-samuccayaù | ato vikalpam aìgékåtyobhayoù kaù çreñöha iti praçno’jïäninäm evocitaù | na vivekinäm ity äha säìkhya-yogäv iti | säìkhya-çabdena jïäna-niñöhä-väcinä tad-aìgaà saànyäsaà lakñayati | saànyäsa-karma-yogau eka-phalau santau påthak svatanträv iti bälä ajïä eva pravadanti na tu paëòitäù | tatra hetuù – anayor ekam apy samyag ästhita äçritavän ubhayor api phalam äpnoti | tathä hi karma-yogaà samyag anutiñöhan çuddha-cittaù san jïäna-dvärä yad ubhayoù phalaà kaivalyaà tad vindati | saànyäsaà samyag ästhito’pi pürvam anuñöhitasya karma-yogasyäpi paramparayä jïäna-dvärä yad ubhayoù phalaà kaivalyaà tad vindatéti na påthak phalatvam anayor ity arthaù ||4||


madhusüdanaù : nanu yaù karmaëi pravåttaù sa kathaà saànyäséti jïätavyaù karma-tat-tyägayoù svarüpa-virodhät phalaikyät tatheti cet, na | svarüpato viruddhayoù phale’pi virodhasyaucityät | tathä ca niùçreyasa-karäv ubhäv ity anupapannam ity äçaìkyäha säàkhya-yogäv iti | saàkhyä samyag ätma-buddhis täà vahatéti jïänäntaraìga-sädhanatayä säìkhyaù saànyäsaù | yogaù pürvokta-karma-yogaù | tau påthag viruddha-phalau bäläù çästrärtha-viveka-jïäna-çünyäù pravadanti, na paëòitäù | kià tarhi paëòitänäà matam ? ucyate – ekam apy saànyäsa-karmaëor madhye samyag ästhitaù svädhikäränurüpeëa samyag yathä-çästraà kåtavän sann ubhayor vindate phalam jïänotpatti-dväreëa niùçreyasam ekam eva ||4|| viçvanäthaù : tasmäd yac chreya evaitayor iti tvad-uktam api vastuto na ghaöate | vivekibhir ubhayoù pärthakyäbhävasya dåñöatväd ity äha säàkhya-yogäv iti | säàkhya-çabdena jïäna-niñöhä-väcinä tad-aìgaù saànyäso lakñyate | saànyäsa-karma-yogau påthak svatanträv iti bäläù vadanti, na tu vijïäù jïeyaù sa nitya-saànyäsé iti pürvokteù | ata ekam apéty ädi ||4|| baladevaù : yaù çreya etayor ekam iti tvad-väkyaà ca na ghaöata ity äha säàkhyeti | jïäna-yoga-karma-yogau phala-bhedät påthag-bhütäv iti bäläù pravadanti, na tu paëòitäù | ataeva ekam ity ädi phalam ätmävaloka-lakñaëam ||4||

Verse 5

YaTSaa&:YaE" Pa[aPYaTae SQaaNa& TaÛaeGaEriPa GaMYaTae )

Wk&- Saa&:Ya& c YaaeGa& c Ya" PaXYaiTa Sa PaXYaiTa ))5))

yat säàkhyaiù präpyate sthänaà tad yogair api gamyate | ekaà säàkhyaà ca yogaà ca yaù paçyati sa paçyati ||5||

çrédharaù : etad eva sphuöayati yat säàkhyair iti | säàkhyair jïäna-niñöhaiù saànyäsibhir yat sthänaà mokñäkhyaà prakarñeëa säkñäd aväpyate, yogair ity ärça äditvän matv-arthéyo’c-pratyayo drañöavyaù | tena karma-yogibhir api tad eva jïäna-dväreëa gamyate’väpyate | ataù säàkhyaà ca yogaà ca ekaphalatvena ekaà yaù paçyati sa eva samyak paçyati ||5|| madhusüdanaù : ekasyänuñöhänät katham ubhayoù phalaà vindate tathäha yat säàkhyair iti | säìkhyair jïäna-niñöhaiù saànyäsibhir aihika-karmänuñöhäna-çünyatve’pi präg-bhavéya-karmabhir eva saàskåtäntaù-karaëaiù çravaëädi-pürvikayä jïäna-niñöhayä yat prasiddhaà sthänaà tiñöhaty eväsmin na tu kadäpi cyavata iti vyutpattyä mokñäkhyaà präpyata ävaraëäbhäva-mätreëa labhyata iva nitya-präptatvät, yogair api bhagavad-arpaëa-buddhyä phaläbhisandhi-rähityena kåtäni karmäëi çästréyäëi yogäs te yeñäà santi te’pi yogäù | arça-äditvän matv-arthéyo’c-pratyayaù | tair yogibhir api sattva-çuddhyä saàhyäsa-pürvaka-çravaëädi-puraù-sarayä jïäna-niñöhayä vartamäne bhaviñyati vä janmani sampatsyamänayä tat sthänaà gamyate | ata eka-phalatväd ekaà säàkhyaà ca yogaà ca yaù paçyati sa eva samyak paçyati nänyaù |


ayaà bhävaù yeñäà saànyäsa-pürvikä jïäna-niñöhä dåçyate teñäà tayaiva liìgena präg-janmasu bhagavad-arpita-karma-niñöhänuméyate | käraëam antareëa käryotpatty-ayogät | tad uktam – yäny ato’nyäni janmäni teñu nünaà kåtaà bhavet | yat kåtyaà puruñeëeha nänyathä brahmaëi sthitiù || iti | evaà yeñäà bhagavad-arpita-karma-niñöhä dåçyate teñäà tayaiva liìgena bhäviné saànyäsa-pürvajïäna-niñöhänuméyate sämagryäù käryävyabhicäritvät | tasmäd ajïena mumukñuëäntaùkaraëa-çuddhaye prathamaà karma-yogo’nuñöheyo na tu saànyäsaù | sa tu vairägya-tévratäyäà svayam eva bhaviñyatéti ||5|| viçvanäthaù : etad eva spañöayati yad iti | säàkhyaiù sannyäsena yogair niñkäma-karmaëä | bahu-vacanaà gauraveëa | ataeva tad dvayaà påthag-bhütam api yo vivekenaikam eva paçyati sa paçyati, cakñuñmän paëòita ity arthaù ||5|| baladevaù : etad viçadayati yad iti | säàkhyair jïäna-yogibhir yogaiù niñkäma-karmabhiù | arça ädy ac | sthänaà ätmävaloka-lakñaëam | ataeva tad dvayaà nivåtti-pravåtti-rüpatayä bhinna-rüpam api phalaikyäd ekaà yaù paçyati vetti, sa paçyati sa cakñuñmän paëòita ity arthaù ||5||

Verse 6

Sa&NYaaSaSTau Mahabahae du"%MaaáuMaYaaeGaTa" )

YaaeGaYau¢-ae MauiNab]Rø Naicre


saànyäsé bhütvä brahma satya-jïänädi-lakñaëam ätmänaà na cireëa çéghram evädhigacchati säkñätkaroti pratibandhakäbhävät | etac coktaà präg eva —

na karmaëäm anärambhän naiñkarmyaà puruño’çnute | na ca saànyasanäd eva siddhià samadhigacchati || [Gétä 3.4] iti |

ata eka-phalatve’pi karma-saànyäsät karma-yogo viçiñyata iti yat präg uktaà tad upapannam ||6|| viçvanäthaù : kintu samyak-citta-çuddhim anirdhärayato jïäninaù saànyäso duùkhadaù karma-yogas tu sukhada eveti pürva-vyaïjitam arthaà spañöam eväha saànyäsas tv iti | citta-vaiguëye satéti çeñaù | ayogataù karma-yogäbhäväc citta-vaiguëya-praçämaka-karma-yogasya saànyäsiny abhävät tatra anadhikäräd ity arthaù | saànyäso duùkham eva präptuà bhavati | tad uktaà värttika-kådbhiù –

pramädino bahiç cittäù piçunäù kalahotsukäù | sannyäsino’pi dåçyante daiva-sandüñitäçrayäù || iti |

çrutir api –yadi na samuddharanti yatayo hådi käma-jaöä iti | bhagavatäpi yas tva saàyata-ñaò-vargaù [BhP 11.18.40] ity ädy uktam | tasmäd yoga-yuktaù niñkäma-karmavän munir jïäné san brahma çéghraà präpnoti ||6|| baladevaù : jïäna-yogasya duñkaratvät sukara-karma-yogaù çreyän ity äha saànyäsas tv iti | saànyäsaù sarvendriya-vyäpära-vinivåtti-rüpo jïäna-yogaù | ayogataù karma-yogaà vinä duùkhaà präptum bhavati | duñkaratvät sapramädatväc ca duùkha-hetur eva syäd ity arthaù | yoga-yukta-niñkäma-karmé tu munir ätma-manana-çélaù sann acireëa çéghram eva brahmädhigacchati ||6||

Verse 7

YaaeGaYau¢-ae ivXauÖaTMaa iviJaTaaTMaa iJaTaeiNd]Ya" ) SavR>aUTaaTMa>aUTaaTMaa ku-vRà( AiPa Na il/PYaTae ))7))

yoga-yukto viçuddhätmä vijitätmä jitendriyaù |

sarva-bhütätma-bhütätmä kurvann api na lipyate ||7||

çrédharaù : karma-yogädi-krameëa brahmädhigame saty api tad-uparitanena karmaëä bandhaù syäd evety äçaìkyäha yoga-yukta iti | yogena yuktaù | ataeva viçuddha ätmä cittaà yasya saù | ataeva vijita ätmä çaréraà yena | ataeva jitänéndriyäëi yena | tataç ca sarveñäà bhütänäm ätma-bhüta ätmä yasya sa loka-saìgrahärthaà sväbhävikaà vä karma kurvann api na lipyate ||7|| madhusüdanaù : nanu karmaëo bandha-hetutväd yoga-yukto munir brahmädhigacchatéty anupapannam ity ata äha yoga-yukta iti | bhagavad-arpaëa-phaläbhisandhi-rähityädi-guëa-yuktaà çästréyaà karma yoga ity ucyate | tena yogena yuktaù puruñaù prathamaà viçuddhätmä viçuddho rajas-tamo-bhyäm akaluñita ätmäntaùkaraëa-rüpaà sattvaà yasya


sa tathä | nirmaläntaù-karaëaù san vijitätmä sva-vaçékåta-dehaù | tato jitendriyaù sva-vaçékåta-sarva-bähyendriyaù | etena manüktas tridaëòé kathitaù –

väg-daëòo’tha mano-daëòaù käya-daëòas tathaiva ca | yasyaite nityatä daëòäù sa tridaëòéti kathyata || iti |

väg iti bähyendriyopalakñaëam | etädåçasya tattva-jïänam avaçyaà bhavatéty äha sarva-bhütätma-bhütätmä sarva-bhüta ätma-bhütaç cätmä svarüpaà yasya sa tathä | jaòäjaòätmakaà sarva ätma-mätraà paçyann ity arthaù | sarveñäà bhütänäm ätma-bhüta ätmä yasyeti vyäkhyäne tu sarva-bhütätmety etävataivärtah-läbhäd ätma-bhütety adhikaà syät | sarvätma-padayor jaòäjaòa-paratve tu samaïjasam | etädåçaù paramärtha-darçé kurvann api karmäëi para-dåñöyä na lipyate taiù karmabhiù sva-dåñöyä tad-abhäväd ity arthaù ||7|| viçvanäthaù : kåtenäpi karmaëä jïäninas tasya na lepa ity äha yogeti | yoga-yukto jïäné trividhaù – viçuddhätmä vijita-buddhir ekaù | vijitätmä viçuddha-citto dvitéyaù | jitendriyas tåtéya iti | pürva-pürveñäà sädhana-täratamyäd utkarñaù | etädåçe gåhasthe tu sarve’pi jévä anurajyantéty äha sarveñäm api bhütänäm ätma-bhütaù premäspadébhüta ätmä deho yasya saù ||7|| baladevaù : édåçé mumukñuù sarveñäà preyän ity äha yogeti | yoge niñkäme karmaëi yukto nirataù | ataeva viçuddhätmä nirmala-buddhiù | ataeva vijitätmä vaçékåta-manäù | ataeva jitendriyaù çabdädi-viñaya-räga-çünyaù | ataeva sarveñäà bhütänäà jévänäm ätma-bhütaù premäspadatäm gata ätmä deho yasya saù | na cätra pärtha-särathinä sarvätmaikyam abhimatam – na tv eväham ity ädinä sarvätmanäà mitho bhedasya tenäbhidhänät | tad-vädinäpi vijïäjïäbhedasya vaktum açaktyatväc ca | evambhütaù kurvann api viviktätmänusandhänäd anätmany ätmäbhimänena na lipyate acireëätmänam adhigacchati | ataù karma-yogaù çreyän ||7||

Verse 8

NaEv ik&- icTk-raeMaqiTa Yau¢-ae MaNYaeTa TatvivTa( )

PaXYaHXa*


sväpo buddheù | çväsaù präëasya | pralapanaà väg-indriyasya | visargaù päyüpasthayoù | grahaëaà hastayoù | unmeñaëa-nimeñaëe kürmäkhya-präëasyeti vivekaù | etäni karmäëi kurvann api abhimänäbhäväd brahma-vin na lipyate | tathä ca parämarñaà sütram – tad-adhigama uttara-pürväghayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçäd iti ||8-9|| madhusüdanaù : etad eva vivåëoti naiveti dväbhyäm | cakñur-ädi-jïänendriyair väg-ädi-karmendriyaiù präë¨di-väyu-bhedair antaù-karaëa-catuñöayena ca tat-tac-ceñöäsu kriyamäëäsu indriyäëéndriyädény evendriyärtheñu sva-sva-viñayeñu vartante pravartante na tv aham iti dhärayann avadhärayann naiva kiàcit karométi manyeta manyate tattvavit paramärtha-darçé yuktaù samähita-cittaù | athavädau yuktaù karma-yogena paçcäd antaùkaraëa-çuddhi-dväreëa tattvavid bhütvä naiva kiàcit karométi manyata iti sambandhaù | tatra darçana-çravaëa-sparçana-ghräëäçanäni cakñuù-çrotra-tvag-ghräëa-rasanänäà païca-jïänendriyäëäà vyäpäräù paçyan çåëvan spåçaï jighrann açnann ity uktäù | gatiù pädayoù | praläpo väcaù | visargaù päyüpasthayoù | grahaëaà hastayor iti païca karmendriya-vyäpärä gacchan pralapan visåjan gåhëann ity uktäù | çvasann iti präëädi-païcakasya vyäpäropalakñaëam | unmiñan nimiñann iti näga-kürmädi-païcakasya | svapann ity antaù-karaëa-catuñöayasya | artha-krama-vaçät päöha-kramaà bhaìktvä vyäkhyätäv imau çlokau | yasmät sarva-vyäpäreñv apy ätmano’kartåtvam eva paçyati | ataù kurvann api na lipyata iti yuktam evoktam iti bhävaù ||8-9|| viçvanäthaù : yena karmaëälepas taà prakäraà çikñayati naiveti | yuktaù karma-yogé darçanädéni kurvann apéndriyäëéndriyärtheñu vartanta iti dhärayan buddhyä niçcinvan nirabhimänaù kiàcid apy ahaà naiva karométi manyate ||8-9|| baladevaù : çuddhasyätmano’dhiñöhänädi-païcäpekñita-karma-kartåtvaà nästéty upadiçati naiveti | yukto niñkäma-karmé prädhänika-dehendriyädi-saàsargäd darçanädéni karmäëi kurvann api tattva-vit viviktam ätma-tattvam anubhavan indriyärtheñu rüpädiñu indriyäëi cakñur-ädéni mad-väsanänuguëa-paramätma-preritäni vartanta iti dhärayan niçcinvann ahaà kiàcid api na karométi manyate | paçyaï çåëvan spåçaï jighrann açnann iti cakñuù-çrotra-tvag-ghräëa-rasanänäà jïänendriyäëäà darçana-çravaëa-sparçanäghränäçanäni vyäpäräù | tatra gamanaà pädayoù | praläpo väcaù | visargänandaù päyüpasthayoù | grahaëaà hastayor iti bodhyam | çvasann iti präëädénäm unmiñan nimiñann iti nägädénäà präëa-bhedänäm | svapann ity antaùkaraëänäm ity arthaù kramäd vyäkhyeyam | vijïäna-sukhaika-rasasya mamänädi-väsanä-hetuka-prädhänika-dehädi-sambandha-nimittaà tadédåça-karma-kartåtvam, na tu svarüpaika-nimittam iti manyata ity arthaù | na svarüpa-prayuktam ätmanaù kartåtvaà kiàcid api nästéti çakyam abhidhätuà nirdhäraëe manane ca tasyäbhidhänät | tat tac ca jïänam eva tac cätmano nityam | na hi vijïätur vijïäter vipariläpo vidyate iti çruteù | tat-siddhiç ca hariëä dharma-bhütena jïänena ca ity ähuù ||8-9||

Verse 10

b]ø


brahmaëy ädhäya karmäëi saìgaà tyaktvä karoti yaù | lipyate na sa päpena padma-patram ivämbhasä ||10||

çrédharaù : tarhi yasya karométi abhimäno’sti tasya karma-lepo durväraù | tathäviçuddha-cittatvät saànyäso’pi nästi iti mahat saìkaöam äpannam ity äçaìkyäha brahmaëéti | brahmaëy ädhäya parameçvare samarpya | tat-phale ca saìgaà tyaktvä | yaù karmäëi karoti asau päpena bandhu-hetutayä päpiñöhena puëya-päpätmakena karmaëä na lipyate yathä padma-patram ambhasi sthitam api tenämbhasä na lipyate tadvat ||10|| madhusüdanaù : tarhy avidvän kartåtväbhimänäl lipyetaiva tathä ca karthaà tasya saànyäsa-pürvikä jïäna-niñöhä syäd iti taträha brahmaëéti | brahmaëi parameçvara ädhäya samarpya saìgaà phaläbhiläñaà tyaktveçvarärthaà bhåtya iva svämy-arthaà sva-phala-nirapekñatayä karométy abhipräyeëa karmäëi laukikäni vaidikäni ca karoti yo lipyate na sa päpena päpa-puëyätmakena karmaëeti yävat | yathä padma-patram upari prakñiptenämbhasä na lipyate tadvat | bhagavad-arpaëa-buddhyänuñöhitaà karma buddhi-çuddhi-phalam eva syät ||10|| viçvanäthaù : kià ca brahmaëi parameçvare mayi samarpya saìgaà tyaktvä säbhimäno’pi karmäsaktià vihäya yaù karmäëi karoti | päpenety upalakñaëam | so’pi karma-mätreëaiva na lipyate ||10|| baladevaù : uktaà viçadayann äha brahmaëéti | brahma-çabdenätra triguëävasthaà pradhänam uktam | tasmäd etad brahma-näma-rüpam annaà ca jïäyata iti çravaëät | mama yonir mahad brahma iti vakñyamäëäc ca | dehendriyädéni pradhäna-pariëäma-viçeñäëi bhavanti tad-rüpatayä pariëate pradhäne darçanädéni karmäëy ädhäya tasyaivaitäni | na tu tad-viviktasya çuddhasya mameti nirdhäryety arthaù | saìgaà tat-phaläbhiläñaà tat-kartåtväbhiniveçaà ca tyaktvä | yas täni karoti sa tädåg dehädimattayä sann api dehädy-ätmäbhimänena päpena na lipyate | tathoparinikñiptenämbhasä spåñöam api padma-patraà tadvat | na ca mayi saànyasya karmäëi iti pürva-svärasyäd brahmaëi paramätmanéti vyäkhyeyam | prädhänika-dehädi-saàsåñöasyaiva jévasya darçanädi-karma-kartåtvaà, na tu tad-viviktasyety arthasya prakåtatvät ||10||

Verse 11

k-aYaeNa MaNaSaa buÖya ke-vlE/iriNd]YaEriPa )

YaaeiGaNa" k-MaR ku-vRiNTa Sa® & TYa¤-aTMaXauÖYae ))11))

käyena manasä buddhyä kevalair indriyair api | yoginaù karma kurvanti saìgaà tyaktvätma-çuddhaye ||11||

çrédharaù : kevalaà sattva-çuddhi-mätra-phalam eva tasya karmaëaù syät yasmät käyeneti | käyena dehena manasä buddhyä ca | yoginaù saìgaà tyaktvä käyena manasä buddhyä kevalair indriyair api | kevala-çabdaù käyädibhir api pratyekaà sambadhyate | sarva-vyäpäreñu mamatä-varjanäya yoginaù karmiëaù karma kurvanti | saìgaà tyaktvä phala-viñayam | ätma-çuddhaye sattva-çuddhaya ity arthaù | tasmät tatraiva tavädhikära iti ||11||


madhusüdanaù : tad eva vivåëoti käyeneti | käyena manasä buddhyendriyair api yoginaù karmiëaù phala-saìgaà tyaktvä karma kurvanti käyädénäà sarveñäà viçeñaëaà kevalair iti | éçvaräyaiva karomi na mama phaläyeti mamatä-çünyair ity arthaù | ätma-çuddhaye citta-çuddhy-artham ||11|| viçvanäthaù : kevalair indriyair iti | indräya svähä ity ädinä havir-ädy-arpaëa-käle yadyapi manaù kväpy anyatra tad apéty arthaù | ätma-viçuddhaye manaù-çuddhy-artham ||11|| baladevaù : sad-äcäraà pramäëayann etad vivåëoti käyeneti | käyädibhiù sädhyaà karma käyädy-ahaàbhäva-çünyä yoginaù kurvanti | kevalair viçuddhaiù | saìgaà tyaktveti prägvad ätma-çuddhaye anädi-dehätmäbhimäna-nivåttaye ||11||

Verse 12

Yau¢-" k-MaRf-l&/ TYa¤-a XaaiNTaMaaPanaeiTa NaEiïk-IMa( ) AYau¢-" k-aMak-are


sarva-karmäëi manasä saànyasyäste sukhaà vaçé | nava-dväre pure dehé naiva kurvan na kärayan ||13||

çrédharaù : evaà tävac citta-çuddhi-çünyasya saànyäsät karma-yogo viçiñyate ity etat prapaïcitam | idänéà çuddha-cittasya saànyäsaù çreñöha ity äha sarva-karmäëéti | vaçé yata-cittaù | sarväëi karmäëi vikñepakäni manasä viveka-yuktena saànyasya sukhaà yathä bhavaty evaà jïäna-niñöhaù sann äste | kvästa iti ? ata äha nava-dvära iti | netre näsike karëau mukhaà ceti sapta çiro-gatäni | adhogate dve päyüpastha-rüpe iti | evaà nava-dväräëi yasmiàs tasmin pure puravad ahaìkära-çünye dehe dehy avatiñöhate | ahaìkäräbhäväd eva svyaà tena dehena naiva kurvan mama-käräbhäväc ca na kärayan ity aviçuddha-cittäd vyavåttir uktä | açuddha-citto hi saànyasya punaù karoti kärayati ca | na tv ayaà tathä | antaù sukhaà ästa ity arthaù ||13|| madhusüdanaù : açuddha-cittasya kevalät saànyäsät karma-yogaù çreyän iti pürvoktaà prapaïcyädhunä çuddha-cittasya sarva-karma-saànyäsa eva çreyän ity äha sarva-karmäëéti | nityaà naimittikaà kämyaà pratiñiddhaà ceti sarväëi karmäëi manasä karmaëy akarma yaù paçyed ity atroktenäkarträtma-svarüpa-samyag-darçanena saànyasya parityajya prärabdha-karma-vaçäd äste tiñöhaty eva | kià duùkhena nety äha sukham anäyäsena | äyäsa-hetu-käya-väì-mano-vyäpära-çünyatvät | käya-väì-manäàsi svacchandäni kuto na vyäpriyante taträha vaçé sva-vaçékåta-kärya-karaëa-saìghätaù | kväste ? nava-dväre pure dve çrotre dve cakñuñé dve näsike väg eketi çirasi sapta | dve päyüpasthäkhye adha iti nava-dvära-viçiñöe dehe | dehé deha-bhinnätma-darçé praväséva para-gehe tat-püjä-paribhavädibhir aprahåñyann aviñédann ahaìkära-mamakära-çünyas tiñöhati | ajïo hi dehatädätmyäbhimänäd deha eva na tu dehé | sa ca dehädhikaraëam evätmano’dhikaraëaà manyamäno gåhe bhümävasäne väham äsa ity abhimanyate na tu dehe’ham äsa iti bheda-darçanäbhävät | saàghäta-vyatiriktätma-darçé tu sarva-karma-saànyäsé bheda-darçanäd dehe’ham äsa iti pratipadyate | ataeva dehädi-vyäpäräëäm avidyayätmany akriye samäropitänäà vidyayä bädha eva sarva-karma-saànyäsa ity ucyate | etasmäd eväjïa-vailakñaëyädy-uktaà viçeñaëaà nava-dväre pure ästa iti | nanu dehädi-vyäpäräëäm ätmany äropitänäà nau-vyäpäräëäà térastha-våkña iva vidyayä bädhe’pi sva-vyäpäreëätmanaù kartåtvaà dehädi-vyäpäreñu kärayitåtvaà ca syäd iti nety äha naiva kurvan na kärayan | ästa iti sambandhaù ||13|| viçvanäthaù : ato’näsaktaù karmäëi kurvann api jïeyaù sa nitya-saànyäsé iti pürvoktavad vastutaù saànyäsé evocyate taträha sarva-karmäëi manasä saànyasya käyädi-vyäpäreëa bahiù kurvann api vaçé jitendriyaù sukham äste | kutra ? nava-dväre pure ahaà-bhäva-çünye dehe dehy utpanna-jïäno jévo naiva kurvann iti karma-sukhasya vastutaù kartåtvaà naivästéti jänan, na kärayann iti näpi teñu prayojana-kartåtvam ity api jänann ity arthaù ||13|| baladevaù : sarveti | vivekatä manasä tädåçi pradhäne sarva-karmäëi saànyasyärpayitvä dehädinä bahis täni kurvann api vaçé jitendriyaù sukhaà äste | nava-dväre pure puravad ahaà-bhäva-varjite dehe dve netre dve näsike dve çrotre mukhaà ceti çirasi sapta dväräëi adhastät tu päyüpasthäkhye dve iti nava-dväräëi dehé labdha-jïänojévaù | naiveti dehädi-viviktasyätmanaù karmasu kartåtvaà kärayitåtvaà ca nästéti vijänann ity arthaù ||13||


Verse 14

Na k-Ta*RTv& Na k-MaaRiau" ) Na k-MaRf-l/Sa&YaaeGa& Sv>aavSTau Pa[vTaRTae ))14))

na kartåtvaà na karmäëi lokasya såjati prabhuù |

na karma-phala-saàyogaà svabhävas tu pravartate ||14||

çrédharaù : nanu eña hy evainaà sädhu karma kärayati taà yam ebhyo lokebhya unninéñate | eña asädhu karma kärayati taà yam adho ninéñate ity-ädi-çruteù parameçvareëaiva çubhäçubha-phaleñu karmasu kartåtvena prayujyamäno’svatantraù puruñaù kathaà täni karmäëi tyajet ? éçvareëaiva jïäna-märge prayujyamäëaù çubhäçubhani ca tyakñyatéti cet ? evaà sati vaiñamya-nairghåëyäbhyäm éçvarasyäpi prayojaka-kartåtvät puëya-päpa-sambandhaù syäd ity äçaìkyäha na kartåtvam iti dväbhyäm | prabhur éçvaro jéva-lokasya kartåtvädikaà na såjati, kintu jévasya svabhävo’vidyaiva kartåtvädi-rüpeëa pravartate | anädy-avidyä-käma-vaçät pravåtti-svabhävaà jéva-lokam éçvaraù karmasu niyuìkte | na tu svayam eva kartåtvädikam utpädayatéty arthaù ||14|| madhusüdanaù : devadattasya svagataiva gatir yathä sthitau satyäà na bhavati evam ätmano’pi kartåtvaà kärayitåtvam na svagatam eva sat-saànyäse sati na bhavati, athavä nabhasi tala-malinatädivad vastu-våttyä tatra nästy eveti sandehäpohäyäha na kartåtvam iti | lokasya dehädeù kartåtvaà prabhur ätmä svämé na såjati tvaà kurv iti niyogena tasya kärayitä na bhavatéty arthaù | näpi lokasya karmäëépsitatamäni ghaöädéni svayaà såjati kartäpi na bhavatéty arthaù | näpi lokasya karma kåtavatas tat-phala-sambandhaà såjati bhojayitäpi bhoktäpi na bhavatéty arthaù | na samänaù sann ubhau lokäv anusaàcarati dhyäyatéva leläyatéva sadhéù ity ädi çruteù | aträpi çarérastho’pi kaunteya na karoti na lipyate [Gétä 13.31] ity ukteù | yadi kiàcid api svato na kärayati na karoti cätmä kas tarhi kärayan kurvaàç ca pravartata iti taträha svabhävas tv iti | ajïänätmikä daivé mäyä prakåtiù pravartate ||14|| viçvanäthaù : nanu ca yadi jévasya vastutaù kartåtvädikaà naivästi, tarhi parameçvara-såñöe jagati sarvatra jévasya kartåtva-bhokåtvädi-darçanän manye parameçareëaiva balät tasya kartåtvädikaà såñöam | tathä sati tasmin vaiñamya-nairghåëye prasakte, tatra na hi nahéty äha na kartåtvam iti | näpi tat-kartåtvena karmäëy api, na ca karma-phalair bhogaiù saàyogam api, kintu jévasya svabhävo’nädy-avidyaiva pravartate | taà jévaà kartåtvädy-abhimänam ärohayitum iti bhävaù ||14|| baladevaù : etad dvayaà çuddhasya nästéti viçadayati neti | prabhur dehendriyädénäà svämé jévo lokasya janasya kartåtvaà na såjatéti tvaà kurv iti kärayitä na bhavati | näpi tasyepsitatamäni karmäëi mälyämbarädéni såjatéti svayaà kartäpi na bhavati | na ca karma-phalena sukhena duùkhena ca saàyogaà sambandhaà såjatéti bhojayitä bhoktä ca na bhavatéty arthaù | yady evaà, tarhi kaù kärayan kurvaàç ca pratéyate ? taträha svabhävas tv iti | anädi-pravåttä pradhäna-väsanätra svabhäva-çabdenokta-prädhänika-dehädimän jévaù kärayitä kartä ceti na viviktasya tattvam iti | çuddhe’pi kiàcit kartåtvam asty eva pürvatra sukhäsane tattvasyokteù bhänädäv ivaitad bodhyaà, dhätv-arthaù khalu kriyä, tan-mukhyatvaà hi kartåtvam uktam ||14||


Verse 15

Naadtae k-SYa icTPaaPa& Na cEv Sauk*-Ta& iv>au" ) AjaNaeNaav*Ta& jaNa& TaeNa MauùiNTa JaNTav" ))15))

nädatte kasya cit päpaà na caiva sukåtaà vibhuù |

ajïänenävåtaà jïänaà tena muhyanti jantavaù ||15||

çrédharaù : yasmäd evaà tasmät nädatta iti | prayojako’pi san prabhuù kasyacit päpaà sukåtaà ca naivädatte na bhajate | tatra hetuù – vibhuù paripürëaù | äpta-käma ity arthaù | yadi hi svärtha-kämanayä kärayet tarhi tathä syät | na tv etad asti | äpta-kämasyaiväcintya-nija-mäyayä tat-tat-pürva-karmänusäreëa pravartakatvät | nanu bhaktän anugåhëato’bhaktän nigåhëataç ca vaiñamyopalambhät katham äpta-kämatvam iti ? ata äha ajïäneneti | nigraho’pi daëòa-rüpo’nugraha eveti | evam ajïänena sarvatra samaù parameçvara ity evaàbhütaà jïänam ävåtam | tena hetunä jantavo jévä muhyanti | bhagavati vaiñamyaà manyanta ity arthaù ||15|| madhusüdanaù : nanv éçvaraù kärayitä jévaù kartä, tathä ca çrutiù – eña u hy eva sädhu karma kärayati taà yam unninéyate | eña u eväsädhu karma kärayati taà yam adho ninéñate ity ädiù | småtiç ca –

ajïo jantur anéço’yam ätmanaù sukha-duùkhayoù | éçvara-prerito gacchet svargaà väçvabhram eva ca || iti |

tathä ca jéveçvarayoù kartåtva-kärayitåtväbhyäà bhoktåtva-bhojayitåtväbhyäà ca päpa-puëya-lepa-sambhavät katham uktaà svabhävas tu pravartata iti taträha nädatta iti | paramärthataù vibhuù parameçvaraù kasyacit jévasya päpaà sukåtaà ca naivädatte paramärthato jévasya kartåtväbhävät parameçvarasya ca kärayitåtväbhävät | kathaà tarhi çrutiù småtir loka-vyavahäraç ca taträha ajïänenävaraëa-vikñepä-çaktimatä mäyäkhyenänåtena tamasävåtam äcchäditaà jïänaà jéveçvara-jagad-bheda-bhramädhiñöhäna-bhütaà nityaà sva-prakäçaà sac-cid-änanda-rüpam advitéyaà paramärtha-satyaà, tena svarüpävaraëena muhyanti pramätå-prameya-pramäëa-kartå-karma-karaëa-bhoktå-bhogya-bhogäkhya-nava-vidha-saàsära-rüpaà moham atasmiàs tad-avabhäsa-rüpaà vikñepaà gacchanti jantavo janana-çéläù saàsäriëo vastu-svarüpädarçinaù | akartr-abhoktå-paramänandädvitéyätma-svarüpädarçana-nibandhano’yaà jéveçvara-jagad-bheda-bhramaù pratéyamäno vartate müòhänäm | tasyäà cävasthäyäà müòha-pratyayänuvädinyäv ete çruti-småté västavädvaita-bodhi-väkya-çeña-bhüte iti na doñaù ||15|| viçvanäthaù : yasmäd asädhu-sädhu-karmaëäm éçvaro na kärayitä, tasmäd eva na tasya päpa-puëya-bhägitvam ity äha nädatta iti | nädatte na gåhëäti | kintu tadéyä khalu yä çaktir avidyä saiva jéva-jïänam ävåëoti ity äha ajïänenävidyayä | jïänaà jévasya sväbhävikam | tena hetunä ||15||


baladevaù : nanu yadi viçuddhasya jévasya tädåça-karma-kartåtvädi nästéti brüñe, tarhi kautukäkräntaù paramätmä pradhänaà tad-gale nipätya tat-pariëäma-dehendriyädi-matas tasya tad-racitavän ity äpadyate | yuktaà caitat | anyathä eña u hy eva sädhu karma kärayati taà yam ebhyo lokebhya unninéñate | eña u eväsädhu karma kärayati taà yam adho ninéñate iti çrutiù |

ajïo jantur anéço’yam ätmanaù sukha-duùkhayoù | éçvara-prerito gacchet svargaà väçv abhram eva ca ||

iti småtiç ca vyäkupyet | tathä ca päpa-puëya-mayém avasthäà nayati | prayojake tasmin vaiñamyädikaà päpädi-bhägitvaà ca syäd iti cet taträha nädatta iti | vibhur aparimita-vijïänänando’nanta-çakti-pürëaù svänandaika-rasikas tato’nyatrodäsénaù paramätmänädi-pradhäna-väsanä-nibandhaà bubhukñuà sva-sannidhi-mätra-pariëata-pradhäna-maya-dehädimantaà jévaà tad-väsanänusäreëa karmäëi kärayan kasyacij jévasya päpaà sukåtaà ca nädatte na gåhëäti | evam uktaà çré-vaiñëave –

yathä sannidhi-mätreëa gandhaù kñobhäya jäyate | manaso nopakartåtvät tathäsau parameçvaraù || sannidhänäd yathäkäça-kälädyäù käraëaà taroù | tathaiväpariëämena viçvasya bhagavän hariù || [ViP 1.2.30-1] iti |

audäsénya-mätre’yaà gandhädi-dåñöänto na tv icchäyä abhäve tasyäù | so’kämayata iti çrutatvät | tarhi jéväs taà viñamaà kuto vadanti, taträha ajïäneneti | anädi-tad-vaimukhyenäjïänena jévänäà nityam api jïänam ävåtaà tirohitam | tena hetunä jantavo jévä muhyanti | samam api taà vimüòhä viñamaà vadanti na vijïä ity arthaù | äha caivaà sütrakäraù – vaiñamya-nairghåëye na säpekñatvät tathä hi darçayati [Vs 2.1.35], na karmävibhägäd iti cen nänäditvät [Vs 2.1.36] iti ||15||

Verse 16

jaNaeNa Tau TadjaNa& Yaeza& NaaiXaTaMaaTMaNa" ) TaezaMaaidTYavJjaNa& Pa[k-aXaYaiTa TaTParMa( ))16))

jïänena tu tad ajïänaà yeñäà näçitam ätmanaù | teñäm ädityavaj jïänaà prakäçayati tatparam ||16||

çrédharaù : jïäninas tu na muhyantéty äha jïäneneti | bhagavato jïänena yeñäà tad-vaiñamyopalambhakam ajïänaà näçitam taj jïänaà teñäm ajïänaà näçayitvä tat paraà paripürëam éçvara-svarüpaà prakäçayati | yathädityas tamo nirasya samastaà vastu-jätaà prakäçayati tadvat ||16|| madhusüdanaù : tarhi sarveñäm andädy-ajïänävåtatvät kathaà saàsära-nivåttiù syäd ? ata äha jïäneneti | tad-ävaraëa-vikñepa-çakti-madanädy-anirväcyam anåtam anarthaväta-mülam ajïänam ätmäçraya-viñayam avidyä-mäyädi-çabda-väcyam ätmano jïänena gurüpadiñöa-vedänta-mahä-väkya-janyena çravana-manana-nididhyäsana-paripäka-nirmaläntaùkaraëa-våtti-rüpeëa nirvikalpaka-säkñätkäreëa çodhita-tat-tvaà-


padärthäbheda-rüpa-çuddha-sac-cid-änandäkhaëòaika-rasa-vastu-mätra-viñayeëa näçitaà bädhitaà käla-traye’py asad eväsattayä jïätam adhiñöhäna-caitanya-mätratäà präpitaà çuktäv iva rajataà çukti-jïänena çravana-manana-nididhyäsanädi-sädhana-sampannänäà bhagavad-anugåhétänäà mumukñüëäà teñäà taj jïänaà kartå | ädityavad yathädityaù svodaya-mätreëaiva tamo niravaçeñaà nivartayati na tu kaàcit sahäyam apekñate tathä brahma-jïänam api çuddha-sattva-pariëämatväd vyäpaka-prakäça-rüpaà svotpatti-mätreëaiva sahakäryantara-nirapekñatayä sa-käryam ajïänaà nivartayat param satya-jïänaänantänanda-rüpam ekam evädvitéyaà paramätma-tattvaà prakäçayati praticchäyä-grahaëa-mätreëaiva karmatäm antareëäbhivyanakti | aträjïänenävåtaà jïänena näçitam ity ajïänansyävaraëatva-jïäna-näçyatväbhyäà jïänäbhäva-rüpatvaà vyävartitam | nahy abhävaù kiàcid ävåëoti na vä jïänäbhävo jïänena näçyate svabhävato näça-rüpatvät tasya | tasmäd aham ajïo mäm anyaà ca na jänäméty ädi-säkñi-pratyakña-siddhaà bhäva-rüpam eväjïänam iti bhagavato matam | vistaras tv advaita-siddhau drañöavyaù | yeñäm iti bahu-vacanenäniyamo darçitaù | tathä ca çrutiù – tad yo yo devänäà pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rñéëäà tathä manuñyäëäà tad idam apy etarhi ya evaà vedähaà brahmäsméti sa idaà sarvaà bhavati ity ädir yad viñayaà yad-äçrayam ajïänaà tad-viñaya-tad-äçraya-pramäëa-jïänät tan-nivåttir iti nyäya-präptam aniyamaà darçayati | taträjïäna-gatam ävaraëaà dvividham – ekaà sato’py asattväpädakam anyat tu bhäto’py abhänäpädakam | taträdyaà parokñäparokña-sädhäraëa-pramäëa-jïäna-mäträn nivartate | anumite’pi vahny-ädau parvate vahnir nästéty ädi-bhramädarçanät | tathä satyaà jïänam anantaà brahmästi iti väkyät parokña-niçcaye’pi brahma nästéti bhramo nivartata eva | asty eva brahma kintu mama na bhätéty ekaà bhrama-janakaà dvitéyam abhänävaraëaà säkñätkäräd eva nivartate | sa ca säkñätkäro vedänta-väkyenaiva janyate nirvikalpaka ity ädy advaita-siddhäv anusandheyam ||16|| viçvanäthaù : yathävidyä tasya jïänam ävåëoti, tathaiväparä tasya vidyä-çaktir avidyäà vinäçya jïänaà prakäçayatéty arthaù | jïänena vidyä-çaktyä | ajïänam avidyäm | teñäà jévänäà jïänam eva kartå ädityavad ity-äditya-prabhä yathändhakäraà vinäçya ghaöa-paöädikaà prakäçayati, tathaiva vidyayaivävidyäà vinäçya taj-jéva-niñöhaà jïänaà param apräkåtaà prakäçayati | tena parameçvaro na kam api badhnäti, näpi kam api mocayati | kintv ajïäna-jïäne prakåter eva dharmaù krameëa badhnäti mocayati ca | kartåtva-bhoktåtva-tat-prayojakatvädayor bandhakäù | anäsakti-çäntyädayo mocakäç ca prakåter eva dharmäù | kintu parameçvarasyäntaryämitva eva prakåtes te te dharmä udbudhyanta ity etad-aàçenaiva tasya prayojakatvam iti na tasya vaiñamya-nairghåëye ||16|| baladevaù : vijïä na muhyantéty etad äha jïäneneti | sarvaà jïäna-plavenaiva [Gétä 4.36] iti | jïänägniù sarva-karmäëi [Gétä 4.37], na hi jïänena sadåçaà [Gétä 4.38] iti cokta-mahimnä sad-guru-prasäda-labdhena sva-parätma-viñayakena jïänena yeñäà sat-prasaìginäà tad-vaimukhyam ajïänaà näçitaà pradhvaàsitaà teñäà taj-jïänaà kartå paraà prakäçayati | dehädeù paraà jévaà vaiñamyädi-doñät param éçvaraà ca bodhayati | ädityavat yathä ravir udita eva tamo nirasyan yathävad vastu pradarçayati, tathä sad-gurüpadeça-labdham ätma-jïänaà yathävad ätma-vastv iti | atra vinañöäjïänänäà jévänäà bahutvaà nigadatä pärtha-särathinä mokñe teñäà tad-darçitaà aupädhikatvaà tasya praty uktaà neme janädhipäù ity upakramoktaà ca tat sopapattikam abhüt ||16||


Verse 17

TaØuÖYaSTadaTMaaNaSTaiàïaSTaTParaYa


jïänaà mayi saànyaset iti bhagavad-ukteù | dehädy-atiriktätmma-jïäne’pi sättvike niñöhäà parityajya tad-eka-niñöhäù | tat-paräyaëäs tadéya-çravaëa-kértana-paräù | yad vakñyate –

bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù | tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram || [Gétä 18.55] iti |

jïäna-nirdhüta-kalmañä jïänena vidyäyaiva pürvam eva dhvasta-samastävidyäù ||17|| baladevaù : paramätmany avaiñamyädi-dhyäyatäà phalam äha tad iti | tasmiàs tad-avaiñamyädike guëa-gaëe buddhir niçcayätmikä yeñäà te | tad-ätmänas tasmin niviñöa-manasaù tan-niñöhäs tat-tätparyavantas tat-paräyaëäs tat-samäçrayäù | evam abhyastena tad-vaiñamyädi-guëa-jïänena nirdhüta-kalmañä vinañöa-tad-vaimukhyäù santa apunar-ävåttià muktià gacchantéti ||17||

Verse 18

ivÛaivNaYaSa&Paàe b]aø


baladevaù : tän stauti vidyeti | tädåçe brähmaëe çvapäke ceti karmaëaitau viñamau gavi hastini çuni ceti jätyaite viñamäù | evaà viñamatayä såñöeñu brähmaëädiñu ye paramätmänaà samaà paçyanti, ta eva paëòitäù | tat-karmänusäriëé tena teñäà tathä tathä såñöiù, na tu räga-dveñänusäriëéti parjanyavat sarvatra samaù paramätmeti ||18||

Verse 19

whEv TaEiJaRTa" SaGaaeR Yaeza& SaaMYae iSQaTa& MaNa" )

iNadaeRz& ih SaMa& b]ø TaSMaaØ]øi


doñavatsu çvapäkädiñu sthitaà doñair duñyati brahmeti müòhair vibhävyamänam api sarva-doñäsaàsåñöam eva brahma vyomavad asaìgatvät | asaìgo hy ayaà puruñaù | süryo yathä sarva-lokasya cakñur

na lipyate cäkñuñair bähya-doñaiù | ekas tathä sarva-bhütäntarätmä na lipyate loka-duùkhena bähyaù || iti çruteù |

näpi kämädi-dharmavattayä svata eva kaluñitaà kämäder antaùkaraëa-dharmatvasya çruti-småti-siddhatvät | tasmän nirdoña-brahma-rüpä yatayo jévan-muktä abhojyännädi-doña-duñöäç ceti vyähåtam | småtis tv avidvad-gåhastha-viñayaiva | tasyänna-bhojyam ity upakramät | püjäta iti madhye nirdeçät | dhanäd dharmäc ca héyata ity upasaàhäräc ceti drañöavyam ||19|| viçvanäthaù : sama-dåñöitvaà stauti | ihaiva iha loka eva såjyata iti sargaù saàsäro jitaù paräbhütaù ||19|| baladevaù : iheti | iha sädhana-daçäyäm eva taiù sargaù saàsäro jitaù paräbhütaù | kaiù ? yeñäà manaù sämye’vaiñamyäkhye brahma-dharme sthitaà niviñöam | kuto brahmäviñamam ? taträha nirdoñaà héti | hi yato brahmaëy avaiñamyädikaà niçcikyus tasmät prapaïce tiñöhanto’pi te brahmaëy eva sthitäù muktis teñäà sulabhety arthaù ||19||

Verse 20

Na Pa[ôZYaeiTPa[Ya& Pa[aPYa NaaeiÜJaeTPa[aPYa caiPa[YaMa( ) iSQarbuiÖrSa&MaU!ae b]øivØ]øi


nididhyäsanam äha – asaàmüòhaù | nididhyäsanasya vijätéya-pratyayänantarita-sajätéya-pratyaya-pravähasya paripäkeëa viparéta-bhävanäkhya-saàmoha-rahitaù | tataù sarva-pratibandhäpagamäd brahmavid brahma-säkñätkäravän | tataç ca samädhi-paripäkeëa nirdoñe same brahmaëy eva sthito nänyatreti brahmaëi sthito jévan-muktaù sthita-prajïa ity arthaù | etädåçasya dvaita-darçanäbhävät praharñodvegau na bhavata ity ucitam eva | sädhakena tu dvaita-darçane vidyamäne’pi viñaya-doña-darçanädinä praharña-viñädau tyäjyäv ity abhipräyaù ||20|| viçvanäthaù : evaà laukika-priyäpriyädiñv api teñäà sämyam äha na prahåñyed iti | na prahåñyet na prahåñyati | nodvijet nodvijate | sädhana-daçäyäm evam abhyased iti vivakñayä vä liì | asaàmüòho harña-çokädénäm abhimäna-nibandhanatvena saàmoha-mätratvät ||20|| baladevaù : brahmaëi sthitasya lakñaëam äha neti | vartamäne dehe sthitaù prärabdhäkåñöaà priyam apriyaà ca präpya na prahåñyen na codvijet | kutaù ? sthirä svätmani buddhir yasya saù | asaàmüòho’nityena dehena nityam ätmänam ekékåtya mohaà na labdhaù | brahmavit tädåçaà brahmänubhavan | evaàlakñaëo brahmaëi sthito bodhyaù ||20||

Verse 21

baùSPaXaeRZvSa¢-aTMaa ivNdTYaaTMaiNa YaTSau%Ma( ) Sa b]øYaaeGaYau¢-aTMaa Sau%Ma+aYaMaénuTae ))21))

bähya-sparçeñv asaktätmä vindaty ätmani yat sukham |

sa brahma-yoga-yuktätmä sukham akñayam açnute ||21||

çrédharaù : moha-nivåttyä buddhi-sthairye hetum äha bähya-sparçeñv iti | indriyaiù spåçyanta iti sparçä viñayäù | bähyendriya-viñayeñv asaktätmänäsakta-cittaù | ätmani antaù-karaëe yad upaçamätmakaà sättvikaà sukham tad vindati labhate | sa copaçamaà sukhaà labdhvä brahmaëi yogena samädhinä yuktas tadaikyaà präpta ätmä yasya so’kñayaà sukham açnute präpnoti ||21|| madhusüdanaù : nanu bähya-viñaya-préter aneka-janmänubhütatvenätipracalatvät tad-äsakta-cittasya katham alaukike brahmaëi dåñöa-sarva-sukha-rahite sthitiù syät | paramänanda-rüpatväd iti cet, na | tad-änandasyänanubhüta-caratvena citta-sthiti-hetutväbhävät | tad uktaà värttike – apy änandaù çrutaù säkñän mänenäviñayékåtaù | dåñöänandäbhiläñaà sa na mandékartum apy alam || iti | taträha bähyeti | indriyaiù spåçyanta iti sparçäù çabdädayaù | te ca bähyä anätma-dharmatvät | teñv asaktätmänäsakta-cittas tåñëä-çünyatayä viraktaù sann ätmani antaù-karaëa eva bähya-viñaya-nirapekñaà yad upaçamätmakaà sukhaà tad vindati labhate nirmala-sattva-våttyä | tad uktaà bhärate –


yac ca käma-sukhaà loke yac ca divyaà mahat sukham | tåñëäkñaya-sukhasyaite närhataù ñoòaçéà kaläm || iti | athavä pratyag-ätmani tvaà-padärthe yat sukhaà svarüpa-bhütaà suñuptäv anubhüyamänaà bähya-viñayäsakti-pratibandhäd alambhamänaà tad eva tad-abhäväl labhate | na kevalaà tvaà-padärtha-sukham eva labhate kintu tat-padärthaikyänubhavena pürëa-sukham apéty äha sa tåñëä-çünyo brahmaëi paramätmani yogaù samädhis tena yuktas tasmin vyäpåta ätmäntaù-karaëaà yasya sa brahma-yoga-yuktätmä | athavä brahmaëi tat-padärthe yogena väkyärthänubhava-rüpeëa samädhinä yukta aikyaà präpta ätmä tvaà-padärtha-svarüpaà yasya sa tathä | sukham akñayam anantaà sva-svarüpa-bhütam açnute vyäpnoti sukhänubhava-rüpa eva sarvadä bhavatéty arthaù | nitye’pi vastuny avidyänivåtty-abhipräyeëa dhätv-artha-yoga aupacärikaù | tasmäd ätmany akñaya-sukhänubhavärthé san bähya-viñaya-préteù kñaëikäyä mahä-narakänubandhinyäù sakäçäd indriyäëi nivartayet tävataiva ca brahmaëi sthitir bhavatéty abhipräyaù ||21|| viçvanäthaù : sa ca bähya-sparçeñu viñaya-sukheñv asaktätmä anäsakta-manäù | tatra hetur ätmani jévätmani paramätmänaà vindati sati präpte yat sukhaà tad akñayaà sukham | sa eväçnute präpnoti, na hi nirantaram amåtäsvädine måttikä rocata iti bhävaù ||21|| baladevaù : paurvauttaryeëa sva-parätmänäv anubhavatéty äha bähyeti | bähya-sparçeñu çabdädi-viñayänubhaveñu asaktätmä san yadätmani sva-svarüpe’nubhüyamäne sukham tadädau vindati, tad uttaraà brahmaëi paramätmani yogaù samädhis tad-yuktätmä san yad akñayaà mahad-anubhava-lakñaëaà sukham tad açnute labhate ||21||

Verse 22

Yae ih Sa&SPaXaRJaa >aaeGaa du"%YaaeNaYa Wv Tae )

AaÛNTavNTa" k-aENTaeYa Na Taezu rMaTae buDa" ))22))

ye hi saàsparçajä bhogä duùkha-yonaya eva te | ädy-anta-vantaù kaunteya na teñu ramate budhaù ||22||

çrédharaù : nanu priya-viñaya-bhogänäm api nivåtteù kathaà mokñaù puruñärthaù syät | taträha ye héti | saàsparçä viñayäs tebhyo jätä ye bhogäù sukhäni | te hi vartamäna-käle’pi spardhäsüyädi-vyäptatväd duùkhasyaiva yonayaù käraëa-bhütäù | tathädimanto’ntavantaç ca | ato viveké teñu na ramate ||22|| madhusüdanaù : nanu bähya-viñaya-préti-nivåttäv ätmany akñaya-sukhänubhavas tasmiàç ca sati tat-prasädäd eva bähya-viñaya-préti-nivåttir itétaretaräçraya-vaçän naikam api sidhyed ity äçaìkya viñaya-doña-darçanäbhyäsenaiva tat-préti-nivåttir bhavatéti parihäram äha ye héti | hi yasmäd ye saàsparçajä viñayendriya-sambandha-jä bhogäù kñudra-sukha-lavänubhavä iha vä paratra vä räga-dveñädi-vyäptatvena duùkha-yonaya eva te | te sarve’pi brahma-loka-paryantaà duùkha-hetava eva | tad uktaà viñëu-puräëe –


yävataù kurute jantuù saàbandhän manasaù priyän | tävanto’sya nisvanyante hådaye çoka-çaìkavaù || iti | etädåçä aî na sthiräù kintu ädy-anta-vantaù | ädir viñayendriya-saàyogo’ntaç ca tad-viyoga evaà tau vidyete yeñäà te pürväparayor asattvän madhye svapnavad ävirbhütäù kñaëikä mithyä-bhütäù | tad uktaà gauòapädäcäryaiù – ädäv ante ca yat tv asti vartamäne’pi tat tathä iti | yasmäd evaà tasmät teñu budho viveké na ramate pratiküla-vedanéyatväc ca prétim anubhavati | tad uktaà bhagavatä pataïjalinä pariëäma-täpa-saàskära-duùkhair guëa-våtti-virodhäc ca duùkham eva sarvaà vivekinaù [YogS 2.15] iti | sarvam api viñaya-sukhaà dåñöam änuçravikaà ca duùkham eva pratiküla-vedanéyatvät | vivekinaù parijïäta-kleçädi-svarüpasya na tv avivekinaù | akñi-pätra-kalpo hi vidvän atyalpa-duùkha-leçenäpy udvijate yathorëa-tantur atisukumäro’py akñi-pätre nyastaù sparçena duùkhayati netareñv aìgeñu tadvad vivekina eva madhu-viña-saàpåktänna-bhojanavat sarvam api bhoga-sädhanaà käla-traye’pi kleçänubiddhatväd duùkhaà na müòhasya bahuvidha-duùkha-sahiñëor ity arthaù | tatra pariëäma-täpa-saàskära-duùkhair iti bhüta-vartamäna-bhaviñyt-käle’pi duùkhänubiddhatväd aupädhikaà duùkhatvaà viñaya-sukhasyoktaà, guëa-våtti-virodhäc cety anena svarüpato’pi duùkhatvam | tatra pariëämaç ca täpaç ca saàskäraç ca ta eva duùkhäni tair ity arthaù | itthaà-bhüta-lakñaëe tåtéyä | tathä hi – rägänubiddha eva sarvo’pi sukhänubhavaù | na hi tatra na rajyati tena sukhé ceti sambhavati | räga eva ca pürvam udbhütaù san viñaya-präptyä sukha-rüpeëa pariëamate | tasya ca pratikñaëaà vardhamänatvena sva-viñayäpräpti-nibandhana-duùkhasyäparihäryatväd duùkha-rüpataiva | yä hi bhogeñv indriyäëäm upaçäntiù paritåptatvät tat sukham | yä laulyäd anupaçäntis tad duùkham | na cendriyäëäà bhogäbhyäsena vaitåñëyaà kartuà çakyam | yato bhogäbhyäsam anu vivardhante rägäù kauçaläni cendriyäëäà | småtiç ca – na jätu kämaù kämänäm upabhogena çämyati | haviñä kåñëa-vartmaiva bhüya eväbhivardhate || iti | tasmäd duùkhätmaka-räga-pariëämatväd viñaya-sukham api duùkham eva kärya-käraëayor abhedäd iti pariëäma-duùkhatvam | tathä sukhänubhava-käle tat-pratiküläni duùkha-sädhanäni dveñöi | nänupahatya bhütäny upabhogaù sambhavatéti bhütäni ca hinasti | dveñaç ca sarväëi duùkha-sädhanäni me mä bhüvann iti saìkalpa-viçeñaù | na ca täni sarväëi kaçcid api parihartuà çaknoti | ataù sukhänubhava-käle’pi tat-paripanthinaà prati dveñasya sarvadaivävasthitatvät täpa-duùkhaà duñparihäram eva | täpo hi dveñaù | evaà duùkha-sädhanäni parihartum açakto muhyati ceti moha-duùkhatäpi vyäkhyeyä | tathä coktaà yoga-bhäñya-käraiù – sarvasya dveñänubiddhaç cetanäcetana-sädhanädhénas täpänubhava iti | taträsti dveñajaù karmäçayaù | sukha-sädhanäni ca prärthayamänaù käyena väcä manasä ca parispandate | tataù param anugåëäty upahanti ceti paränuraha-péòäbhyäà dharmädharmäv upacinoti | na karmäçayo lobhän mohäc ca bhavati ity eñä täpa-duùkhatocyate | tathä vartamänaù sukhänubhavaù sva-vinäça-käle saàskäram ädhatte | sa ca sukha-smaraëaà, tac ca rägaà, sa ca manaù-käya-vacana-ceñöäà, sä ca puëyäpuëya-karmäçayau, tau ca janmädéti saàskära-duùkhatä | evaà täpa-mohayor api saàskärau vyäkhyeyau |


evaà käla-traye’pi duùkhänuvedhäd viñaya-sukhaà duùkham evety uktvä svarüpato’pi duùkhatäm äha guëa-våtti-virodhäc ca | guëäù sattva-rajas-tamäàsi sukha-duùkha-mohätmakäù paraspara-viruddha-svabhävä api taila-varty-agnaya iva dépaà puruña-bhogopayuktatvena try-ätmakam ekaà käryam ärabhante tatraikasya prädhänye dvayor guëa-bhävät pradhäna-mätra-vyapadeçena sättvikaà räjasaà tämasam iti triguëam api käryam ekena guëena vyapadiçyate | tatra sukhopabhoga-rüpo’pi pratyaya udbhüta-sattva-käryatve’py anudbhüta-rajas-tamaù-käryatvät triguëätmaka eva | tathä ca sukhätmakatvavad duùkhätmakatvaà viñädätmakatvaà ca tasya dhruvam iti duùkham eva sarvaà vivekinaù | na caitädåço’pi pratyayaù sthiraù | yasmäc calaà ca guëa-våttam iti kñipra-pariëämi cittam uktam | nanv ekaù pratyayaù kathaà paraspara-viruddha-sukha-duùkha-mohatväny ekadä pratipadyata iti cet, na | udbhütänudbhütayor virodhäbhävät | sama-våttikänäm eva hi guëänäà yugapad virodho na viñama-våttikänäm | yathä dharma-jïäna-vairägyaiçvaryäëi labdha-våttikäni labdha-våttikair evädharmäjïänävairägyänaiçvaryaiù saha virudhyante na tu svarüpa-sadbhiù | pradhänasya pradhänena saha virodho na tu durbaleneti hi nyäyaù | evaà sattva-rajas-tamäàsy api parasparaà prädhänya-mätraà yugapan na sahante na tu sad-bhävam api | etena pariëäma-täpa-saàskära-duùkheñv api räga-dveña-mohänäà yugapat sad-bhävo vyäkhyätaù prasupta-tanu-vicchinnodära-rüpeëa kleçänäà catur-avasthatvät | tathä hi – avidyäsmitä-räga-dveñäbhiniveçäù païca-kleçäù | avidyä kñetram uttareñäà prasupta-tanu-vicchinnodäräëäm | anityäçuci-duùkhänätmasu nitya-çuci-sukhätma-khyätir avidyä | dåg-darçana-çaktyor ekätmataiväsmitä | sukhanuçayé rägaù | duùkhänuçayé dveñaù | svarasa-vähé viduño’pi tathärüòho’bhiniveçaù | te pratiprasava-heyäù sükñmäù | dhyäna-heyäs tad-våttayaù | kleça-mülaù karmäçayo dåñöädåñöa-janma-vedanéyaù | sati müle tad-vipäko jätyäyur bhogäù [YogS 2.3-13] iti pätaïjaläni süträëi | taträtasmiàs tad-buddhir viparyayo mithyä-jïänam avidyeti paryäyäù | tasyä viçeñaù saàsära-nidänam | tatränitye nitya-buddhir yathä – dhruvä påthivé dhruvä sa-candra-tärakä dyaur amåtä divaukasa iti | açucau parama-bébhatse käye çuci-buddhir yathä naveva çaçäìkalekhä kamanéyeyaà kanyä madhv-amåtävayava-nirmiteva candraà bhittvä niùsåteva jïäyate nélotpala-paträyatäkñé hävagarbhäbhyäà locanäbhyäà jéva-lokam äçväsayatéveti kasya kena sambandhaù | sthänäd béjäd upañöambhän

niñyandän nidhanäd api | käyam ädheya-çaucatvät

paëòitä hy açucià viduù || iti ca vaiyäsaki-çlokaù | etenäpuëye puëya-pratyayo’narthe cärtha-pratyayo vyäkhyätaù | duùkhe sukha-khyätir udähåtä pariëäma-täpa-saàskära-duùkhair guëa-våtti-virodhäc ca duùkham eva sarvaà vivekina iti | anätmany ätma-khyätir yathä çarére manuñyo’ham ity ädiù | iyaà cävidyä sarva-kleça-müla-bhütä tama ity ucyate | buddhi-puruñayor abhedäbhimäno’smitä mohaù | sädhana-rahitasyäpi sarvaà sukha-jätéyaà me bhüyäd iti viparyaya-viçeño rägaù | sa eva mahä-mohaù | duùkha-sädhane vidyamäne’pi kim api duùkham me mä bhüd iti viparyaya-viçeño dveñaù | sa tämisraù | äyur-abhäve’py etaiù çarérendriyädibhir anityair api viyogo me mä bhüd ity ävidvad-aìganä-bälaà sväbhävikaù sarva-präëi-sädhäraëo maraëa-träsa-rüpo viparyaya-viçeño’bhiniveçaù | so’ndha-tämisraù | tad uktaà puräëe—


tamo moho mahä-mohas tämisro hy andha-saàjïitaù | avidyä païca-parvaiñä prädurbhütä mahätmanaù || iti | ete ca kleçäç catur avasthä bhavanti | taträsato’nutpatter anabhivyakta-rüpeëävasthänaà suptävasthä | abhivyaktasyäpi saha-kärya-läbhät käryäjanakatvaà tanv-avasthä | abhivyaktasya janita-käryasyäpi kenacid balavatäbhibhavo vicchedävasthä | abhivyaktasya präpta-sahakäri-sampatter apratibandhena sva-kärya-karatvam udärävasthä | etädåg avasthä-catuñöaya-viçiñöänäm asmitädénäà caturëäà viparyaya-rüpäëäà kleçänäm avidyaiva sämänya-rüpä kñetraà prasava-bhümiù | sarveñäm api viparyaya-rüpatvasya darçitatvät | tenävidyä-nivåttyaiva kleçänäà nivåttir ity arthaù | te ca kleçäù prasuptä yathä prakåti-lénänäà, tanavaù pratipakña-bhävanayä tanükåtä yathä yoginäm | ta ubhaye’pi sükñmäù pratiprasavena mano-nirodhenaiva nirbéja-samädhinä heyäù | ye tu sükñma-våttayas tat-kärya-bhütäù sthülä vicchinnä udähäräç ca vicchidya vicchidya tena tenätmanä punaù prädurbhavantéti vicchinnäù | yathä räga-käle krodho vidyamäno’pi na prädurbhüta iti vicchinna ucyate | evam ekasyäà striyäà caitro rakta iti nänyäsu viraktaù kintv ekasyäà rägo labdha-våttir anyäsu ca bhaviñyad-våttir iti sa tadä vicchinna ucyate, ye yadä viñayeñu labdha-våttayas te tadä sarvätmanä prädurbhütä udärä ucyante, ta ubhaye’py atisthülatväc chuddha-sattva-bhavena bhagavad-dhyänena heyä na mano-niodham apekñante | nirodha-heyäs tu sükñmä eva | tathä ca pariëäma-täpa-saàskära-duùkheñu prasupta-tanu-vicchinna-rüpeëa sarve kleçäù sarvadä santi | udäratä tu kadäcit kasyacid iti viçeñaù | ete ca bädhanä-lakñaëaà duùkham upajanayantaù kleça-çabda-väcyä bhavanti | yataù karmäçayo dharmädharmäkhyaù kleça-mülaka eva | sati ca müla-bhüte kleçe tasya karmäçayasya vipäkaù phalaà janmäyur bhogaç ceti | sa ca karmäçaya iha paratra ca sva-vipäkärambhakatvena dåñöädåñöa-janma-vedanéyaù | evaà kleça-santatir ghaöé-yantravad aniçam ävartate | ataù samécénam uktaà ye hi saàsparçajä bhogä duùkha-yonaya eva te ädyantavanta iti | duùkha-yonitvaà pariëämädibhir guëa-våtti-virodhäc ca ädyantavattvaà guëa-våttasya calatväd iti yoga-mate vyäkhyä | aupaniñadänäà tu anädi bhäva-rüpam ajïänam avidyä | ahaàkära-dharmy-adhyäso’smitä | räga-dveñäbhiniveçäs tad-våtti-viçeñä ity avidyä-mülatvät sarve’py avidyätmakatvena mithyä-bhütä rajju-bhujaìgädhyäsavan mithyätve’pi duùkha-yonayaù svapnädivad dåñöi-såñöi-mätratvenädyantavantaç ceti budho’dhiñöhäna-säkñätkäreëa nivåtta-bhramas teñu na ramate, måga-tåñëikä-svarüpa-jïänavän iva tatrodakärthé na pravartate | na saàsäre sukhasya gandha-mätram apy astéti buddhvä tataù sarväëéndriyäëi nivartayed ity arthaù ||22|| viçvanäthaù : vivekavän eva vastuto viñaya-sukhenaiva sajjatéty äha ye héti ||22|| baladevaù : adåñöäkåñöeñu viñaya-bhogeñv anityatva-viniçcayän na sajjatéty äha ye héti | saàsparçajä viñaya-janyä bhogäù sukhäni | sphuöam anyat ||22||

Verse 23

Xa¥-aeTaqhEv Ya" Saae!u& Pa[ak( XarqrivMaae+a


käma-krodhodbhavaà vegaà sa yuktaù sa sukhé naraù ||23||

çrédharaù : yasmän mokña eva paramaù puruñärthaù | tasya ca käma-krodha-vego’tipratipakñaù | atas tat-sahana-samartha eva mokña-bhäg ity äha çaknotéti | kämät kordhäc codbhavati yo vego mano-neträdi-kñobhädi-lakñaëaù | tam ihaiva tad-uttara-samaya eva yo naraù soòhuà pratiroddhuà çaknoti, tad api na kñaëa-mätram | kintu çaréra-vimokñaëät präk, yävad-deha-pätam ity arthaù | ya evaàbhütaù sa eva yuktaù samähitaù sukhé ca bhavati | nänyaù | yad vä maraëäd ürdhvaà vilapantébhir yuvatébhir äliìgyamäno’pi puträdibhir dahyamäno’pi yathä präëa-çünyaù käma-krodha-vegaà sahate tathä maraëät präg api jévann eva yaù sahate sa eva yuktaù sukhé cety arthaù | tad uktaà vaçiñöhena – präëe gate yathä dehaù sukhaà duùkhaà na vindati | tathä cet präëa-yukto’pi sa kaivalyäçrayo bhavet || iti ||23|| madhusüdanaù : sarvänartha-präpti-hetur durniväro’yaà çreyo-märga-pratipakñaù kañöatamo doño mahatä yatnena mumukñuëä niväraëéya iti yatnädhikya-vidhänäya punar äha çaknotéti | ätmano’nuküleñu sukha-hetuñu dåçyamäneñu smaryamäëeñu vä tad-guëänusandhänäbhyäsena yo raty-ätmako gardho’bhiläñas tåñëä lobhaù sa kämaù | stré-puàsayoù paraspara-vyatikaräbhiläñe tv atyanta-nirüòhaù käma-çabdaù | etad-abhiläñeëa kämaù krodhas tathä lobha ity atra dhana-tåñëä lobhaù stré-vyatikara-tåñëä käma iti käma-lobhau påthag uktau | iha tu tåñëä-sämänyäbhipräyeëa käma-çabdaù prayukta iti lobhaù påthaì noktaù | evam ätmanaù pratiküleñu duùkha-hetuñu dåçyamäneñu çrüyamäëeñu vä tad-doñänusandhänäbhyäsena yaùprajvalanätmako dveño manyuù sa krodhaù | tayor utkaöävasthä loka-veda-virodha-pratisandhäna-pratibandhakatayä loka-veda-viruddha-pravåtty-unmukhatva-rüpä nadé-vega-sämyena vega ity ucyate | yathä hi nadyä vego varñäsv atiprabalatayä loka-veda-virodha-pratisandhänenänicchantam api garte pätayitvä majjayati cädho nayati ca, tathä käma-krodhayor vego viñayäbhidhyänäbhyäsena varñä-käla-sthänéyenätiprabalo loka-veda-virodha-pratisandhänenänicchantam api viñaya-garte pätayitvä saàsära-samudre majjayati cädho mahä-narakän nayati ceti vega-pada-prayogeëa sücitam | etac cätha kena prayukto’yam ity atra nivåttam | tam etädåçaà käma-krodhodbhavaà vegam antaùkaraëa-prakñobha-rüpaà stambha-svedädy-aneka-bähya-vikära-liìgam ä-çaréra-vimokñaëäc charéra-vimokñaëa-paryantam aneka-nimitta-vaçät sarvadä sambhävyamänatvenävisrambhaëéyam antar utpanna-doña-darçanäbhyäsajena vaçékära-saàjïaka-vairägyeëa soòhuà tad-anurüpa-käryäsampädanenänarthakaà kartuà çaknoti samartho bhavati, sa eva yukto yogé, sa eva sukhé, sa eva naraù pumän puruñärtha-sampädanät | tad-itaras tv ähära-nidrä-bhaya-maithunädi-paçu-dharma-mätra-ratatvena manuñyäkäraù paçur eveti bhävaù | ä-çaréra-vimokñaëäd ity atränyad vyäkhyänam – yathä maraëäd ürdhvaà vilapantébhir yuvatébhir äliìgyamäno’pi puträdibhir dahyamäno’pi präëa-çünyatvät käma-krodha-vegaà sahate, tathä maraëät präg api jévann eva yaù sahate sa yukta ity ädi | atra yadi maraëavaj jévane’pi käma-krodhänutpatti-mätraà brüyät tadaitad yujyate | yathoktaà vaçiñöhena – präëe gate yathä dehaù sukhaà duùkhaà na vindati | tathä cet präëa-yukto’pi sa kaivalyäçrame vaset || iti |


iha tüpannayoù käma-krodhayor vega-sahane prastute tayor anutpatti-mätraà na därñöänta iti kim atinirbandhena ||23|| viçvanäthaù : saàsära-sindhau patito’py eña eva yogé eña eva sukhéty äha çaknotéti ||23|| baladevaù : çaknotéhaiva yaù soòhuà präk çaréra-vimokñaëät | käma-krodhodbhavaà vegaà sa yuktaù sa sukhé naraù ||23||

Verse 24

Yaae_NTa"Sau%ae_NTararaMaSTaQaaNTaJYaaeRiTarev Ya" )

Sa YaaeGaq b]øiNavaRaUTaae_iDaGaC^iTa ))24))

yo’ntaù-sukho’ntarärämas tathäntar-jyotir eva yaù | sa yogé brahma-nirväëaà brahma-bhüto’dhigacchati ||24||

çrédhara : na kevalaà käma-krodha-vega-saàharaëa-mätreëa mokñaà präpnoti | api tu yo’ntaù-sukha iti | antarätmany eva sukhaà yasya | na viñayeñu | antar eväräma äkréòä yasya na bahiù | antar eva jyotir dåñöir yasya | na géta-nåtyädiñu | sa evaà brahmaëi bhütaù sthitaù san brahmaëi nirväëaà layam adhigacchati präpnoti ||24|| madhusüdanaù : käma-krodha-vega-sahana-mätreëaiva mucyante iti na, kintu yo’ntar iti | antar-bähya-viñaya-nirapekñam eva svarüpa-bhütaà sukhaà yasya so’ntaù-sukho bähya-viñaya-janita-sukha-çünya ity arthaù | kuto bähya-sukhäbhävas taträha antar ätmany eva na tu stry-ädi-viñaye bähya-sukha-sädhana äräma äramaëaà kréòä yasya so’ntar-ärämas tyakta-sarva-parigrahatvena bähya-sukha-sädhana-çünya ity arthaù | nanu tyakta-sarva-parigrahasyäpi yater yadåcchopanataiù kokilädi-madhura-çabda-çravaëa-manda-pavana-sparçana-candrodaya-mayüra-nåtyädi-darçanäti-madhura-çétala-gaìgodaka-päna-ketaké-kusuma-saurabhädy-avaghräëädibhir grämyaiù sukhotpatti-sambhavät kathaà bähya-sukha-tat-sädhana-çünyatvam iti taträha tathäntar-jyotir eva yaù | yathäntar eva sukhaà na bähyair viñayais tathäntar evätmani jyotir vijïänaà na bähyair indriyair yasya so’ntar-jyotiù çroträdi-janya-çabdädi-viñaya-vijïäna-rahitaù | eva-käro viçeñaëa-traye’pi sambadhyate | samädhi-käle çabdädi-pratibhäsäbhäväd vyutthäna-käle tat-pratibhäse’pi mithyätva-niçcayän na bähya-viñayais tasya sukhotpatti-sambhava ity arthaù | ya evaà yathokta-viçeñaëa-sampannaù sa yogé samähito brahma-nirväëaà brahma paramänanda-rüpaà kalpita-dvaitopaçama-rüpatvena nirväëaà tad eva, kalpita-bhävasyädhiñöhänätmakatvät | avidyävaraëa-nivåttyädhigacchati nitya-präptam eva präpnoti | yataù sarvadaiva brahma-bhüto nänyaù | brahmaiva san brahmäpy eti iti çruteù | avasthiter iti käça-kåtsnaù iti nyäyäc ca ||24||


viçvanätha – yas tu saàsärätétas tasya tu brahmänubhava eva sukham ity äha ya iti | antarätmany eva sukhaà yasya saù | yato’ntarätmany eva ramate, ato’ntarätmany eva jyotir dåñöir yasya saù ||24|| baladeva – yat prétyä taà soòhuà çaktas tad äha yo’ntar iti | antarvartinänubhütenätmanä sukhaà yasya saù, tenaivärämaù kréòä yasya saù | tasminn eva jyotir dåñöir yasya saù | édåço yogé niñkäma-karmé brahma-bhüto labdha-çuddha-jaiva-svarüpo brahmädhigacchati paramätmänaà labhate | nirväëaà mokña-rüpaà tenaiva tal-läbhät ||24||

Verse 25

l/>aNTae b]øiNavaRaTaae b]øiNavaR


çrédharaù : kià ca kämety ädi | käma-krodhäbhyäà viyuktänäm | yaténäà saànyäsinäm | saàyata-cittänäà jïätätma-tattvänäm abhita ubhayato jévatäà måtänäà ca | na dehänta eva teñäà brahmaëi layaù, api tu jévatäm api vartata ity arthaù ||26|| madhusüdanaù : pürvaà käma-krodhayor utpannayor api vegaù soòhavya ity uktam adhunä tu tayor utpatti-pratibandha eva kartavya ity äha kämeti | käma-krodhayor viyogas tad-anutpattir eva tad-yuktänäà käma-krodha-viyuktänäm | ataeva yata-cetasäà saàyata-cittänäà yaténäà yatna-çélänäà saànyäsinäà viditätmanäà säkñät-kåta-paramätmanäm abhita ubhayato jévatäà måtänäà ca teñäà brahma-nirväëaà mokño vartate nityatvät, na tu bhaviñyati sädhyatväbhävät ||26|| viçvanäthaù : jïätas tvaà-padärtha-näma-präpta-paramätma-jïänänäà kiyatä kälena brahma-nirväëa-sukhaà syäd ity apekñäyäm äha kämeti | yata-cetasäm uparata-manasäà kñéëa-liìga-çaréräëäm iti yävat, abhitaù sarvato-bhävenaiva vartata eveti brahma-nirväëe tasya naivätivilambam iti bhävaù ||26|| baladevaù : édåçän paramätmäpy anuvartata ity äha kämeti | yaténäà prayatnavatäà tän abhito brahma vartata ity arthaù | yad uktaà – darçana-dhyäna-saàsparçair matsya-kürma-vihaìgamäù | sväny apatyäni puñëanti tathäham api padmaja || iti ||26||

Verses 27-28

SPaXaaRNa( k*-Tva bihbaRùa&ê+auêEvaNTare >a]uvae" )

Pa[aYaNTarcair


yateti | anenopäyena yatäù saàyatä indriya-mano-buddhayo yasya | mokña eva param ayanaà präpyaà yasya | ataeva vigatä icchä-bhaya-krodhä yasya | evaàbhüto yo muniù sa sadä jévann api mukta evety arthaù ||27-28|| madhusüdanaù : pürvam éçvarärpita-sarva-bhävasya karma-yogenäntaù-karaëa-çuddhis tataù sarva-karma-saànyäsas tataù çravaëädi-parasya tattva-jïänaà mokña-sädhanam udetéty uktam | adhunä sa yogé brahma-nirväëam ity atra sücitaà dhyäna-yogaà samyag-darçana-syäntaraìga-sädhanaà vistareëa vaktuà sütra-sthänéyäàs trén çlokän äha bhagavän | eteñäm eva våtti-sthänéyaù kåtsnaù ñañöho’dhyäyo bhaviñyati | taträpi dväbhyäà saìkñepeëa yoga ucyate | tåtéyena tu tat-phalaà paramätma-jïänam iti vivekaù | sparçän çabdädén bähyän bahir bhavän api çroträdi-dvärä tat-tad-äkäräntaù-karaëa-våttibhir antaù-praviñöän punar bahir eva kåtvä para-vairägya-vaçena tat-tad-äkäräà våttim anutpädyety arthaù | yady eta äntarä bhaveyus tadopäya-sahasreëäpi bahir na syuù svabhäva-bhaìga-prasaìgät | bähyänäà tu räga-vaçäd antaù-praviñöänäà vairägyeëa bahir gamanaà sambhavatéti vadituà bähyän iti viçeñaëam | tad anena vairägyam uktväbhyäsam äha cakñuç caiväntare bhruvoù kåtvety anuñajyate | atyanta-nimélane hi nidräkhyä layätmikä våttir ekä bhavet | prasäreëa tu pramäëa-viparyaya-viveka-vikalpa-småtayaç catasro vikñepätmikä våttayo bhaveyuù | païcäpi tu våttayo niroddhavyä iti ardha-nimélanena bhrü-madhye cakñuño nidhänam | tathä präëäpänau samau tulyäv ürdhvädho-gati-vicchedena näsäbhyantara-cäriëau kumbhakeëa kåtvä, anenopäyena yatäù saàyatä indriya-mano-buddhayo yasya sa tathä | mokña-paräyaëaù sarva-viñaya-virakto munir manana-çélo bhavet | vigatecchä-bhaya-krodha iti vérta-räga-bhaya-krodha ity atra vyäkhyätam | etädåço yaù saànyäsé sadä bhavati mukta eva saù | na tu tasya mokñaù kartavyo’sti | athavä ya etädåçaù sa sadä jévann api mukta eva ||27-28|| viçvanäthaù : tad evam éçvarärpita-niñkäma-karma-yogenäntaù-karaëa-çuddhiù | tato jïänaà tvaà-padärtha-viñayakam | tatas tat-padärtha-jïänärthaà bhaktiù | tad-uttha-jïänena guëätétena brahmänubhava ity uktam | idänéà niñkäma-karma-yogena çuddhäntaùkaraëasyäñöäìga-yogaà brahmänubhava-sädhanaà jïäna-yogäd apy utkåñöatvena ñañöhädhyäye vaktuà tat-sütra-rüpaà çloka-trayam äha sparçän iti | bähyä eva çabda-sparça-rüpa-rasa-gandhäù sparça-çabda-väcyäù | manasi praviçya ye vartante tän, tasmän manasaù sakäçäd bahiñkåtya viñayebhyo manaù pratyähåtyety arthaù | cakñuñé ca bhruvor antare madhye kövä netrayoù sampürëa-nimélane nidrayä mano léyata unmélanena bahiù prasarati | tad-ubhaya-doña-parihärärtham ardha-nimélanena bhrü-madhye dåñöià nidhäyocchväsa-niçväsa-rüpeëa näsikayor abhyantare carantau präëäpänäv ürdhvädho-gati-nirodhena samau kåtvä | yatä vaçékåtä indriyädayo yena saù ||27-28|| baladevaù : atha karmaëä niñkämeëa viçuddha-manäù samuditätma-jïänas tad-darçanäya samädhià kuryäd iti säìgaà yogaà sücayann äha sparçän iti | sparçä çabdädayo viñayäs te bähyä eva småtäù santo manasi praviçanti | täàs tat-småti-parityägena bahiñkåtya viñayebhyo manaù pratyähåtyety arthaù | bhruvor antare madhye cakñuç ca kövä netrayoù saànimélane nidrayä manaso layaù | pronmélane ca bahis tasya prasäraù syät | tad-ubhaya-vinivåttaye’rdha-nimélanena bhrü-madhye dåñöià nidhäyety arthaù | tathä näsäbhyantara-cäriëau präëäpänäv ürdhvädho-gati-nirodhena samau tulyau kåtvä kumbhayitvety arthaù | etenopäyena yatä ätmävalokanäya sthäpitä indriyädayo yena saù | munir ätma-manana-


çélaù | mokña-paräyaëo mokñaika-prayojanaù | ato vigatecchädiù | édåço yaù sarvadä phala-kälavat sädhana-käle’pi mukta eva ||27-28||

Verse 29

>aae¢-ar& YajTaPaSaa& SavRl/aek-MaheìrMa( )

Sauôd& SavR>aUTaaNaa& jaTva Maa& XaaiNTaMa*C^iTa ))29))

bhoktäraà yajïa-tapasäà sarva-loka-maheçvaram | suhådaà sarva-bhütänäà jïätvä mäà çäntim åcchati ||29||

çrédharaù : nanv evam indriyädi-saàyamana-mätreëa kathaà muktiù syät ? na tan-mätreëa, kintu jïäna-dväreëety äha bhoktäram iti | yajïänäà tapasäà caiva mama bhaktaiù samarpitänäà yadåcchayä bhoktäraà pälakam iti vä | sarveñäà lokänäà mahäntam éçvaram | sarva-bhütänäà suhådaà nirapekñopakäriëam | antaryämiëaà mäà jïätvä mat-prasädena çäntià mokñam åcchati präpnoti ||29||

vikalpa-çaìkäpohena yenaivaà säìkhya-yogayoù | samuccayaù krameëoktaù sarvajïaà naumi taà harim ||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

saànyäsa-yogo näma païcamo’dhyäyaù ||5||

madhusüdanaù : evaà yoga-yuktaù kià jïätvä mucyata iti tadäha bhoktäram iti | sarveñäà yajïänäà tapasäà ca kartå-rüpeëa devatä-rüpeëa ca bhoktäraà bhoga-kartäraà pälakam iti vä | bhuja pälanäbhyavahärayoù iti dhätuù | sarveñäà lokänäà mahäntam éçvaraà hiraëyagarbhädénäm api niyantäram | sarveñäà präëinäà suhådaà pratyupakära-nirapekñatayopakäriëaà sarväntgaryämiëaà sarva-bhäsakaà paripürëa-sac-cid-änanadaika-rasaà paramärtha-satyaà sarvätmänaà näräyaëaà mäà jïätvätmatvena säkñätkåtya çäntià sarva-saàsäroparatià muktim åcchati präpnotéty arthaù | tväà paçyann api kathaà nähaà mukta ity äçaìkyäniräkaraëäya viçeñaëäni | ukta-rüpeëaiva mama jïänaà mukti-käraëam iti bhävaù ||29||

aneka-sädhanäbhyäsa-niñpannaà hariëeritam | sva-svarüpa-parijïänaà sarveñäà mukti-sädhanam ||5||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-çiñya-

çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-dépikäyäm sva-svarüpa-parijïänaà näma

païcamo’dhyäyaù ||5|| viçvanäthaù : evambhütasya yogino’pi jïänina iva bhakty-utthena paramätma-jïänenaiva mokña ity äha bhoktäram iti | yajïänäà karmi-kåtänäà tapasäà ca jïäni-kåtänäà bhoktäraà pälayitäram iti karmiëäà jïäninäà copäsyam | sarva-lokänäà maheçvaraà mahä-niyantäram antaryäminaà yoginäm upäsyam | sarva-bhütänäà suhådaà kåpayä sva-bhakta-dvärä sva-bhakty-upadeçena hita-käriëam iti bhaktänäm upäsyaà mäà jïätveti


sattva-guëa-maya-jïänena nirguëasya mamänubhaväsambhavät bhaktyäham ekayä grähyaù iti mad-ukteù | nirguëayä bhaktyaiva yogé svopäsyaà paramätmänaà mäm aparokñänubhava-gocarékåtya çäntià mokñam åcchati präpnoti ||29||

niñkäma-karmaëä jïäné yogé cätra vimucyate | jïätvätma-paramätmänäv ity adhyäyärtha éritaù || iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |

gétäsu païcamo’dhyäyaù saàgataù saìgataù satäm ||5|| baladevaù : evaà samädhi-sthaù kåta-svätmävalokanaù paramätmänam upäsyam ucyata ity äha bhoktäram iti | yajïänäà tapasäà ca bhoktäraà pälakam | sarveñäà lokänäà vidhi-rudrädénäm api maheçvaram | tam éçvaräëäà paramaà maheçvaraà [ÇvetU 6.7] ity ädi çravaëät | sarva-bhütänäà suhådaà nirapekñopakärakam | édåçaà mäà jïätvä svärädhyatayänubhüya çäntià saàsära-nivåttim åcchati labhate | sarveçvarasya suhådaç ca samärädhanaà khalu sukhävahaà sukha-sädhanam iti ||29||

niñkäma-karmaëä yoga-çiraskena vimucyate | sa-niñöho jïäna-garbheëety eña païcama-nirëayaù ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye païcamo’dhyäyaù

||5||

atha païcamo’dhyäyaù

atha païcamo’dhyäyaù · jïeyaù sa nitya-saànyäsé yo na dveñöi na käìkñati |...

Documents