atha tåtéyo’dhyäyaù - indira gandhi national centre ... · tåtéyo’dhyäyaù karma-yogaù...

tåtéyo’dhyäyaù karma-yogaù

atha tåtéyo’dhyäyaù

Verse 1

AJauRNa ovac JYaaYaSaq ceTk-MaR<aSTae MaTaa buiÖJaRNaadRNa )

TaiTk&- k-MaRi<a gaaere Maa& iNaYaaeJaYaiSa ke-Xav ))1 ))

arjuna uväca jyäyasé cet karmaëas te matä buddhir janärdana |

tat kià karmaëi ghore mäà niyojayasi keçava || 1 ||

çrédharaù :

säìkhye yoge ca vaiñamyaà matvä mugdhäya jiñëave | tayor bheda-niräsäya karma-yoge udéryate ||

evaà tävad açocyän anvaçocas tvam [Gétä 2.11] ity ädinä prathamaà mokña-sädhanatvena dehätma-viveka-buddhir uktä | tad-anantaram eñä te’bhihitä säìkhye buddhir yoge tv imäà çåëu [Gétä 2.39] ity ädinä karma coktam | na ca tayor guëa-pradhäna-bhävaù spañöaà darçitaù | tatra buddhi-yuktasya sthita-prajïasya niñkämatva-niyatendriyatva-nirahaìkäratvädy-abhidhänäd eñä brähmé sthitiù pärtha [Gétä 2.72] iti sapraçaàsam upasaàhäräc ca buddhi-karmaëor madhye buddheù çreñöhatvaà bhagavato’bhipretaà manväno’rjuna uväca jyäyasé ced iti | karmaëaù sakäçät mokñäntaraìgatvena buddhir jyäyasé adhikatarä çreñöhä cet tava saàmatä tarhi kim arthaà tasmäd yudhyasveti tasmäd uttiñöeti ca väraà väraà vadan ghore hiàsätmake karmaëi mäà niyojayasi pravartayasi ||1|| madhusüdanaù : evaà tävat prathamenädhyäyenopodghätito dvitéyenädhyäyena kåtsnaù çästrärthaù sütritaù | tathä hi—ädau niñkäma-karma-niñöhä | tato’ntaùkaraëa-çuddhiù | tataù çama-damädi-sädhana-puraùsaraù sarva-karma-saànyäsaù | tato vedänta-väkya-vicära-sahitä bhagavad-bhakti-niñöhä | tatas tattva-jïäna-niñöhä tasyäù phalaà ca triguëätmakävidyä-nivåttyä jévan-muktiù prärabdha-karma-phala-bhoga-paryantaà tad-ante ca videha-muktiù | jévan-mukti-daçäyäà ca parama-puruñärthälambanena para-vairägya-präptir daiva-sampad-äkhyä ca çubha-väsanä tad-upakäriëy-ädeyä | äsura-sampadas tu räjasé tämasé ceti heyopädeya-vibhägena kåtsna-çästrärtha-parisamäptiù | tatra yogasthaù kuru karmäëi [Gétä 2.48] ityädinä sütritä sattva-çuddhi-sädhana-bhütä niñkäma-karma-niñöhä sämänya-viçeña-rüpeëa tåtéya-caturthäbhyäà prapaïcyate | tataù çuddhäntaùkaraëasya çama-damädi-sädhana-sampatti-puraùsarä vihäya kämän yaù sarvän [Gétä 2.71] ity ädinä sütritä sarva-karma-saànyäsa-niñöhä saìkñepa-vistara-rüpeëa païcama-ñañöhäbhyäm | etävatä ca tvaà-padärtho’pi nirüpitaù | tato vedänta-väkya-vicära-sahitä yukta äséta mat-paraù [Gétä 2.61] ity ädinä sütritäneka-prakärä bhagavad-bhakti-niñöhädhyäya-ñaökena pratipädyate | tävatä ca tat-padärtho’pi nirüpitaù | praty adhyäyaà cäväntara-saìgatim aväntara-prayojana-bhedaà ca tatra tatra pradarçayiñyämaù | tatas tattvaà-padärthaikya-jïäna-rüpä vedävinäçinaà nityaà [Gétä 2.21] ity ädinä sütritä

of 1


tattva-jïäna-niñöhä trayodaçe prakåti-puruña-viveka-dvärä prapaïcitä | jïäna-niñöhäyäà ca phalaà traiguëya-viñayä vedä nistraiguëyo bhavärjuna [Gétä 2.45] ity ädinä sütritä traiguëya-nivåttiç caturdaçe saiva jévan-muktir iti guëätéta-lakñaëa-kathanena prapaïcitä | tadä gantäsi nirvedaà [Gétä 2.52] ity ädinä sütritä para-vairägya-niñöhä saàsära-våkña-ccheda-dväreëa païca-daçe | duùkheñv anudvigna-manäù [Gétä 2.56] ity ädinä sthita-prajïa-lakñaëena sütritä para-vairägyopakäriëé daivé sampad ädeyä yäm imäà puñpitäà väcaà [Gétä 2.42] ity ädinä sütritä tad-virodhiny äsuré sampac ca heyä ñoòaçe | daiva-sampado ’sädhäraëaà käraëaà ca sättviké çraddhä nirdvandvo nitya-sattva-stho [Gétä 2.45] ity ädinä sütritä tad-virodhi-parihäreëa saptadaçe | evaà saphalä jïäna-niñöhädhyäya-païcakena pratipäditä | añöädaçena ca pürvokta-sarvopasaàhära iti kåtsna-gétärtha-saìgatiù | tatra pürvädhyäye säìkhya-buddhim äçritya jïäna-niñöhä bhagavatoktä eñä te’bhihitä säìkhye buddhiù [Gétä 2.39] iti | tathä yoga-buddhim äçritya karma-niñöhoktä yoge tv imäà çåëu ity ärabhya karmaëy evädhikäras te ... mä te saìgo’stv akarmaëi [Gétä 2.47] ity antena | na cänayor niñöhayor adhikäri-bhedaù spañöam upadiñöo bhagavatä | na caikädhikärikatvam evobhayoù samuccayasya vivakñitatväd iti väcyam | düreëa hy avaraà karam buddhi-yogäd dhanaïjaya [Gétä 2.49] iti karma-niñöhäyä buddhi-niñöhäpekñayä nikåñöatväbhidhänät | yävän artha udapäne [Gétä 2.46] ity atra ca jïäna-phale sarva-karma-phaläntarbhävasya darçitatvät | sthita-prajïa-lakñaëam uktvä ca eñä brähmé sthitiù pärtha [Gétä 2.72] iti sapraçaàsam jïäna-phalopasaàhärät | yä niçä sarva-bhütänäà [Gétä 2.69] ity ädau jïänino dvaita-darçanäbhävena karmänuñöhänäsambhavasya coktatvät | avidyä-nivåtti-lakñaëe mokña-phale jïäna-mätrasyaiva lokänusäreëa sädhanatva-kalpanät | tam eva viditvätimåtyum eti nänyaù panthä vidyate’nayanäya [ÇvetU 3.8] iti çruteç ca | nanu tarhi tejas-timirayor iva virodhinor jïäna-karmaëoù samuccayäsambhaväd bhinnädhikärikatvam evästu | satyam | naivaà sambhavati ekam arjunaà prati tübhayopadeço na yuktaù | nahi karmädhikäriëaà prati jïäna-niñöhopadeñöum ucitä na vä jïänädhikäriëaà prati karma-niñöhä | ekam eva prati vikalpenobhayopadeça iti cet, na | utkåñöa-nikåñöayor vikalpänupapatteù | avidyä-nivåtty-upalakñitätma-svarüpe mokñe täratamyäsambhaväc ca | tasmäj jïäna-karma-niñöhayor bhinnädhikärikatve ekaà pratyupadeçäyogäd ekädhikärikatve ca viruddhayoù samuccayäsambhavät karmäpekñayä jïäna-praçastyänupapatteç ca vikalpäbhyupagame cotkåñöam anäyäsa-sädhyaà jïänaà vihäya nikåñöam anekäyäsa-bahulaà karmänuñöhätum ayogyam iti matvä paryäkulébhüta-buddhir arjuna uväca jyäyasé ced iti | he janärdana ! sarvair janair ardyate yäcyate sväbhilañita-siddhaya iti tvaà tathäbhüto mayäpi çreyo’niçcayärthaà yäcyasa iti naivänucitam iti sambodhanäbhipräyaù | karmaëo niñkämäd api buddhir ätma-tattva-viñayä jyäyasé praçastatarä ced yadi te tava matä tat tadä kià karmaëi ghore hiàsädy-anekäyäsa-bahule mäm atibhaktaà niyojayasi karmaëy evädhikäras ta ity ädinä viçeñeëa prerayasi | he keçava sarveçvara | sarveçvarasya sarveñöa-däyinas tava mäà bhaktaà çiñyas te’haà çädhi mäm ity ädinä tvad-eka-çaraëatayopasannaà prati pratäraëä noicitety abhipräyaù ||1|| viçvanäthaù : niñkämam arpitaà karma tåtéye tu prapaïcyate | käma-krodha-jigéñäyäà viveko’pi pradarçyate ||

of 2


pürva-väkyeñu jïäna-yogän niñkäma-karma-yogäc ca nistraiguëya-präpakasya guëätéta-bhakti-yogasya utkarñam äkalayya tatraiva svautsukyam abhivyaïjan sva-dharme saàgräme pravartakaà bhagavantaà sakhya-bhävenopälabhate | jyäyasé çreñöhä buddhir vyavasäyätmikä guëätétä bhaktir ity arthaù | ghore yuddha-rüpe karmaëi kià niyojayasi pravartayasi | he janärdana janän svajanän sväjïayä péòayaséty arthaù | na ca taväjïä kenäpi anyathä kartuà çakyata ity äha | he keçava ko brahmä éço mahädevaù | täv api vayase vaçékaroñi ||1|| baladevaù : tåtéye karma-niñkämaà vistareëopavarëitam | kämäder vijayopäyo durjayasyäpi darçitaù || pürvatra kåpäluù pärthasärathir ajïäna-kardama-nimagnaà jagat svätma-jïänopäsanopadeçena samuddidhérñus tad-aìga-bhütäà jévätma-yäthätmya-buddhim upadiçya tad-upäyatayä niñkämakam abuddhim upadiñöavän | ayam evärtho viniçcayäya caturbhir adhyäyair vidhäntarair varëyate | tatra karma-buddhi-niñpädyatväj jévätma-buddheù çreñöhaà sthitam | taträrjunaù påcchati jyäyaséti | karmaëä niñkämäd api cet tava tat-sädhyatvät jévätma-buddhir jyäyasé çreñöhä matä | tarhi tat-siddhaye mäà ghore hiàsädy-anekäyäse karmaëi kià niyojayasi tasmäd yuddhasvety ädinä kathaà prerayasi | ätmänubhava-hetu-bhütä khalu sä buddhir nikhilendriya-vyäpära-virati-sädhyä tad-arthaà tat-svajätéyäù çamädaya eva yujyeran na tu sarvendriya-vyäpära-rüpäëi tad-vijätéyäni karmäëéti bhävaù | he janärdana çreyo’rthi-jana-yäcanéya, he keçava vidhi-rudra-vaça-kärin |

ka iti brahmaëo näma éço’haà sarva-dehinäm | äväà taväìga-sambhütau tasmät keçava-näma-bhäg ||

iti hari-vaàçe kåñëaà prati rudroktiù | durlaìghyäjïas tvaà çreyo’rthinä mayäbhyarthito mama çreyo niçcitya brühéti bhävaù ||1||

Verse 2

VYaaiMaé[e<aEv vaKYaeNa buiÖ& MaaehYaSaqv Mae ) Tadek&- vd iNaiêTYa YaeNa é[eYaae_hMaaPanuYaaMa( ))2))

vyämiçreëaiva väkyena buddhià mohayaséva me |

tad ekaà vada niçcitya yena çreyo’ham äpnuyäm ||2||

çrédharaù : nanu dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyata ity ädinä karmaëo’pi çreñöhatvm uktam eva ity äçaìkyäha vyämiçreëeti | kvacit karma-praçaàsä kvacit jïäna-praçaàsä ity evaà vyämiçraà sandeho’pädakam iva yad väkyaà tena me mama buddhià matim ubhayatra doläyitäà kurvan mohayaséva | ata ubhayor madhye yad bhadraà tad ekaà niçcitya vadeti | yad vä, idam eva çreyaù-sädhanam iti niçcitya yenänuñöhitena çreyo mokñam aham äpnuyäà präpsyämi tad evaikaà niçcitya vadety arthaù ||2||

of 3


madhusüdanaù : nanu nähaà kaàcid api pratärayämi kià punas tväm atipriyam | tvaà tu kià me pratäraëä-cihnaà paçyaséti cet taträha vyämiçreëeti | tava vacanaà vyämiçraà na bhavaty eva mama tv ekädhikärikatva-bhinnädhikärikatva-sandehäd vyämiçraà saìkérëärtham iva te yad väkyaà mäà prati jïäna-karma-niñöhä-dvaya-pratipädakaà tvaà me mama manda-buddher väkya-tätparyäparijïänäd buddhim antaùkaraëaà mohayaséva bhräntyä yojayaséva | parama-käruëikatvät tvaà na mohayasy eva mama tu sväçaya-doñän moho bhavatétévaça-çabdärthaù | ekädhikäritve viruddhayoù samuccayänupapatter ekärthatväbhävena ca vikalpänupapatteù präg-ukter yady adhikäri-bhedaà manyase tadaikaà mäà prati viruddhayor niñöhayor upadeçaäyogät taj jïänaà vä karma vaikam evädhikäraà me niçcitya vada | yenädhikära-niçcaya-puraùsaram uktena tvayä mayä cänuñöhitena jïänena karmaëä vaikena çreyo mokñam aham äpnuyäà präptuà yogyaù syäm | evaà jïäna-karma-niñöhayor ekädhikäritve vikalpa-samuccayayor asambhaväd adhikäri-bheda-jïänäyärjunasya praçna iti sthitam |

ihetareñäà kumataà samastaà çruti-småti-nyäya-balän nirastam | punaù punar bhäñya-kåtätiyatnäd ato na tat kartum ahaà pravåttaù || bhäñya-kära-mata-sära-darçinä grantha-mätram iha yojyate mayä | äçayo bhagavataù prakäçyate kevalaà sva-vacaso viçuddhaye ||2||

viçvanäthaù : bho vayasya arjuna ! satyaà guëätétä bhaktiù sarvotkåñöaiva | kintu sä yädåcchika-mad-aikäntaika-mahä-bhakta-kåpaika-labhyatvät purusodyama-sädhyä na bhavati | ataeva nistraiguëyo bhava guëätétayä mad-bhaktyä tvaà nistraiguëyo bhüyä ity äçérväda eva dattaù | sa ca yadä phaliñyati tadä tädåça-yädåcchikaikäntika-bhakta-kåpayä präptäm api lapsyase | sämprataà tu karmaëy evädhikäras te iti mayoktaà cet, satyam | tarhi karmaiva niçcitya kathaà na brüñe | kim iti sandeha-sindhau mäà kñipaséty äha vyämiçreëeti | viçeñataù ä samyaktayä miçraëaà nänä-vidhärtha-milanaà yatra tena väkyena me buddhià mohayasi | tathä hi karmaëy evädhikäras te [Gétä 2.47], siddhyasiddhyoù samo bhütvä samatvaà yoga ucyate [Gétä 2.48],

buddhi-yukto jahätéha ubhe sukåta-duñkåte | tasmäd yogäya yujyasva yogaù karmasu kauçalam || [Gétä 2.50]

iti yoga-çabda-väcyaà jïänam api bravéñi | yadä te moha-kalilaà [Gétä 2.52] ity anena jïänaà kevalam api bravéñi | kià cätra iva-çabdena tvad-väkyasya vastuto nästi nänärtha-miçritatvam | näpi kåpälos tava man-mohanecchä | näpi mama tat-tad-arthänabhijïatvam iti bhävaù | ayaà güòho’bhipräyaù räjasät karmaëaù sakäçät sättvikaà karma çreñöhaà, tac ca sättvikam eva | nirguëa-bhaktiç ca tasmädn atiçreñöhaiva | tatra sä yadi mayi na sambhaved iti brüñe, tadä sättvikaà jïänam evaikaà mäm upadiça | tata eva duùkha-mayät saàsära-bandhanän mukto bhaveyam iti ||2||

of 4


baladevaù : vyämiçreëeti | säìkhya-buddhi-yoga-buddhyor indriya-nivåtti-rüpayoù sädhya-sädhakatvävarodhi yad väkyaà tad vyämiçram ucyate | tena me buddhià mohayaséva | vastutas tu sarveçvarasya mat-sakhasya ca me man-mohakatä nästy eva | mad-buddhi-doñäd evaà prayemy aham atévaçabdärthaù | tat tasmäd ekam avyämiçraà väkyaà vada | na karmaëä na prajayä dhanena tyägenaikenämåtatvam änaçur nästy akåtaù kåtena iti çrutivat | yenäham anuñöheyaà niçcityätmanaù çreyaù präpnuyäm ||2||

Verse 3

é[q>aGavaNa( ovac l/aeke-_iSMaNa( iÜivDaa iNaïa Paura Pa[ae¢-a MaYaaNaga ) jaNaYaaeGaeNa Saa&:YaaNaa& k-MaRYaaeGaeNa YaaeiGaNaaMa( ))3))

çré-bhagavän uväca

loke’smin dvividhä niñöhä purä proktä mayänagha | jïäna-yogena säàkhyänäà karma-yogena yoginäm ||3||

çrédharaù : atrottaraà çré-bhagavän uväca loke’sminn iti | ayam arthaù | yadi mayä paraspara-nirapekñaà mokña-sädhanatvena karma-jïäna-yoga-rüpaà niñöhä-dvayam uktaà syät tarhi dvayor madhye yad bhadraà syät tad ekaà vada iti tvadéya-praçnaù saàgacchate | na tu mayä tathoktam | dväbhyäm ekaiva brahma-niñöhä uktä | guëa-pradhäna-bhütayos tayoù svätantryänupapatteù ekasyä eva tu prakära-bheda-mätram adhikäri-bhedenoktam iti | asmin çuddhäçuddhäntaù karaëatayä dvividhe loke adhikäri-jane dve vidhe prakärau yasyäù sä | dvi-vidhä niñöhä mokña-paratä pürvädhyäye mayä särvajïena proktä spañöam evoktä | prakära-dvayam eva nirdiçati jïäna-yogenety ädi | säìkhyänäà çuddhäntaùkaraëänäà jïäna-bhümikäm ärüòhänäà jïäna-paripäkärthaà jïäna-yogena dhyänädinä niñöhä brahma-paratoktä | täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat-para ity ädinä | säìkhya-bhümikäm ärurukñüëäà tv antaùkaraëa-çuddhi-dvärä tad-ärohaëärthaà tad-upäya-bhüta-karma-yogädhikäriëäà yoginäà karma-yogena niñöhoktä dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyata ity ädinä | ataeva tava citta-çuddhi-rüpävasthä-bhedena dvi-vidhäpi niñöhoktä | eñä te’bhihitä säìkhye buddhir yoge tv imäà çåëv iti ||3|| madhusüdanaù : evam adhikäri-bhede’rjunena påñöe tad-anurüpaà prativacanaà çré-bhagavän uväca loke’sminn iti | asminn adhikäritväbhimate loke çuddhäçuddhäntaùkaraëa-bhedena dvividhe jane dvividhä dviprakärä niñöhä sthitar jïäna-paratä karma-paratä ca purä pürvädhyäye mayä tavätyanta-hita-käriëä proktä prakarñeëa spañöatva-lakñaëenoktä | tathä cädhikäry-aikya-çaìkayä mä gläsér iti bhävaù | he’naghäpäpeti sambodhayann upadeçayogyatäm arjunasya sücayati | ekaiva niñöhä sädhya-sädhanävasthä-bhedena dvi-prakärä na tu dve eva svatantre niñöhe iti kathayituà niñöhety eka-vacanam | tathä ca vakñyati – ekaà säàkhyaà ca yogaà ca yaù paçyati sa paçyati [Gétä 5.5] iti | täm eva niñöhäà dvaividhyena darçayati säìkhyeti | saìkhyä samyag-ätma-buddhis täà präptavatäà brahmacaryäd eva kåta-saànyäsänäà vedänta-vijïäna-suniçcitärthänäà jïäna-bhümim ärüòhänäà çuddhäntaùkaraëänäà säìkhyänäà jïäna-yogena jïänam eva yujyate brahmaëäneneti vyutpattyä yogas tena niñöhoktä täni sarväëi saàyamya yukta

of 5


äséta mat-paraù [Gétä 2.61] ity ädinä | açuddhäntaù-karaëänäà tu jïäna-bhümim anärüòhänäà yoginäà karmädhikära-yoginäà karma-yogena karmaiva yujyate’ntaù-karaëa-çuddhyäneneti vyutpattyä yogas tena niñöhoktäntaù-karaëa-çuddhi-dvärä jïäna-bhümikärohaëärthaà dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyate [Gétä 2.31] ity ädinä | ataeva na jïäna-karmaëoù samuccayo vikalpo vä | kintu niñkäma-karmaëä çuddhäntaù-karaëänäà sarva-karma-saànyäsenaiva jïänam iti citta-çuddhy-açuddhi-rüpävasthä-bhedenaikam eva tväà prati dvividhä niñöhoktä | eñä te’bhihitä säàkhye buddhir yoge tv imäà çåëu [Gétä 2.39] iti | ato bhümikä-bhedenaikam eva praty ubhayopayogän nädhikära-bhede’py upadeça-vaiyarthyam ity abhipräyaù | etad eva darçayitum açuddha-cittasya citta-çuddhi-paryantaà karmänuñöhänaà na karmaëäm anärambhät [Gétä 3.4] ity ädibhir moghaà prätha sa jévati [Gétä 3.16] ity antais trayodaçabhir darçayati | çuddha-cittasya tu jïänino na kiàcid api karmäpekñitam iti darçayati yas tv ätma-ratir [Gétä 3.17] iti dväbhyäm | tasmäd asaktaù ity ärabhya tu bandha-hetor api karmaeo mokña-hetutvaà sattva-çuddhi-jïänotpatti-dväreëa sambhavati phaläbhisandhi-rähitya-rüpa-kauçaleneti darçayiñyati | tataù paraà tv atha keneti praçnam utthäpya käma-doñeëaiva kärya-karmaëaù çuddhi-hetutvaà nästi | ataù käma-rähityenaiva karmäëi kurvann antaù-karaëa-çuddhyä jïänädhikäré bhaviñyaséti yävad-adhyäya-samäpti vadiñyati bhagavän ||3|| viçvanäthaù : atrottaram | yadi mayä paraspara-nirapekñäv eva mokña-sädhanatvena karma-yoga-jïäna-yogäv uktau syätäm | tadä tad ekaà vada niçcityeti tvat-praçno ghaöate | mayä tu karmänuñöhä-jïäna-niñöhävattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pürvottara-daçä-bhedäd eva, na tu vastuto mokñaà praty adhikäri-dvaidham ity äha loke iti dväbhyäm | dvividhä dvi-prakärä niñöhä nitaräà sthiti-maryädety arthaù | purä proktä pürvädhyäye kathitä | täm eväha säìkhyänäà säìkhaà jïänaà tad-vatäm | teñäà çuddhäntaù-karaëatvena jïäna-bhümikäm adhirüòhänäà jïäna-yogenaiva niñöhä tenaiva maryädä sthäpitä | atra loke tu jïänitvenaiva khyäpitä ity arthaù – täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat-paraù [Gétä 2.61] ity ädinä | tathä çuddhäntaùkaraëatväbhävena jïäna-bhümikäm adhiroòhum asamarthänäà yoginäà tad-ärohaëärtham upäyavatäà karma-yogena mad-arpita-niñkäma-karmaëä niñöhä maryädä sthäpitä | te khalu karmitvenaiva khyäpitety arthaù – dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyate [Gétä 2.31] ity ädinä | tena karmiëaù jïäninaù iti näma-mätreëaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiëa eva karmibhiù çuddha-cittä jïänino bhavanti | jïänina eva bhaktyä mucyanta iti mad-väkya-samudäyärtha iti bhävaù ||3|| viçvanäthaù : atrottaram | yadi mayä paraspara-nirapekñäv eva mokña-sädhanatvena karma-yoga-jïäna-yogäv uktau syätäm | tadä tad ekaà vada niçcityeti tvat-praçno ghaöate | mayä tu karmänuñöhä-jïäna-niñöhävattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pürvottara-daçä-bhedäd eva, na tu vastuto mokñaà praty adhikäri-dvaidham ity äha loke iti dväbhyäm | dvividhä dvi-prakärä niñöhä nitaräà sthiti-maryädety arthaù | purä proktä pürvädhyäye kathitä | täm eväha säìkhyänäà säìkhaà jïänaà tad-vatäm | teñäà çuddhäntaù-karaëatvena jïäna-bhümikäm adhirüòhänäà jïäna-yogenaiva niñöhä tenaiva maryädä sthäpitä | atra loke tu jïänitvenaiva khyäpitä ity arthaù – täni sarväëi saàyamya yukta äséta mat-paraù [Gétä 2.61] ity ädinä | tathä çuddhäntaùkaraëatväbhävena jïäna-bhümikäm adhiroòhum asamarthänäà yoginäà tad-ärohaëärtham upäyavatäà karma-yogena mad-arpita-niñkäma-karmaëä niñöhä maryädä sthäpitä | te khalu karmitvenaiva khyäpitety arthaù – dharmyäd dhi yuddhäc chreyo’nyat kñatriyasya na vidyate [Gétä 2.31]

of 6


ity ädinä | tena karmiëaù jïäninaù iti näma-mätreëaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiëa eva karmibhiù çuddha-cittä jïänino bhavanti | jïänina eva bhaktyä mucyanta iti mad-väkya-samudäyärtha iti bhävaù ||3|| baladevaù : evaà påñöo bhagavän uväca loke’sminn iti | he anagha nirmala-buddhe pärtha jyäyasé ced iti karma-buddhi-säìkhya-buddhyor guëa-pradhäna-bhävaà jänann api tamas-tejasor iva viruddhayos tayoù katham ekädhikäritvam iti çaìkayä preritaù påcchaséti bhävaù | asmin mumukñutayäbhimate çuddhäçuddha-cittatayä dvividhe loke jane dvividhä niñöhä sthitir mayä sarveçvareëa purä pürvädhyäye proktä | niñöhety eka-vacanena ekätmoddeçyatväd ekaiva niñöhä sädhya-sädhana-daçä-dvaya-bhedena dvi-prakärä na tu dve niñöhe iti sücyate | evam evägre vakñyati ekaà säìkhyaà ca yogaà ca [Gétä 5.5] iti | täà niñöhäà dvaividhyena darçayati jïäneti | säìkhya-jïäna arha ädyac | tad-vatäà jïäninäà jïäna-yogena niñöhä-sthitir uktä prajahäti yadä kämän [Gétä 2.55] ity ädinä | jïänam eva yogo yujyate ätmanäneneti-vyutpatteù | yoginäà niñkäma-karmavatäà karma-yogena niñöhä sthitir uktä karmaëy evädhikäras te [Gétä 2.47] ity ädinä | karmaiva yogo yujyate jïäna-garbhayä citta-çuddhayäneneti vyutpatteù | etad uktaà bhavati – na khalu mumukñur janas tadaiva çamädy-aìgikäà jïäna-niñöhäà labhate | kintu säcäreëa karma-yogena citta-mälinyaà nirdhüyaivety etad eva mayä präg abhäëi eñä te’bhihitä säìkhye [Gétä 2.39] ity ädinä |

Verse 4

Na k-MaR<aaMaNaarM>aaNa( NaEZk-MYa| Pauåzae_énuTae ) Na c Sa&NYaSaNaadev iSaiÖ& SaMaiDaGaC^iTa ))4))

na karmaëäm anärambhän naiñkarmyaà puruño’çnute | na ca saànyasanäd eva siddhià samadhigacchati || 4 ||

çrédharaù : ataù samyak-citta-çuddhyä jïänotpatti-paryantaà varëäçramocitäni karmäëi kartavyäni | anyathä citta-çuddhy-abhävena jïänänutpatter ity äha na karmaëäm iti | karmaëäm anärambhäd ananuñöhänän naiñkarmyaà jïänaà näçnute na präpnoti | nanu caitam eva pravräjino lokam icchantaù pravrajantéti çrutyä saànyäsasya mokñäd aìgatva-çruteù saànyasanäd eva mokño bhaviñyati | kià karmabhiù ? ity äçaìkyoktaà na ceti | citta-çuddhià vinä kåtät saànyasanäd eva jïäna-çünyät siddhià mokñaà na samadhigacchati na präpnoti ||4|| madhusüdanaù : tatra käraëäbhäve käryänupapatter äha na karmaëäm iti | karmaëä tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena dänena tapasänäçakena iti çrutyätma-jïäne viniyuktänäm anärambhäd ananuñöhänäc citta-çuddhy-abhävena jïänäyogyo bahirmukhaù puruño naiñkarmyaà sarva-karma-çünyatvaà jïäna-yogena niñöhäm iti yävat näçnute na präpnoti | nanu etam eva pravräjino lokam icchantaù pravrajanti iti çruteù sarva-karma-saànyäsäd eva jïäna-niñöhopapatteù kåtaà karmabhir ity ata äha na ca saànyasanäd eva citta-çuddhià vinä kåtät siddhià jïäna-niñöhä-lakñaëäà samyak-phala-paryavasäyitvenädhigacchati naiva präpnotéty arthaù | karma-janyäà citta-çuddhim antareëa saànyäsa eva na sambhavati | yathä-kathaàcid autsukya-mätreëa kåto’pi na phala-paryavasäyéti bhävaù ||4||

of 7


viçvanäthaù : citta-çuddhy-abhäve jïänänutpattim äha neti | çästréya-karmaëäm anärambhäd ananuñöhänän naiñkarmyaà jïänaà na präpnoti na cäçuddha-cittaù | saànyasanäc chästréya-karma-tyägät ||4|| baladevaù : ato’çuddha-cittena citta-çuddheù sva-vihitäni karmäëy evänuñöheyänéty äha na karmaëäm ity ädibhis trayodaçabhiù | karmaëäà tam etam iti väkyena jïänäìgatayä vihitänäm anärambhäd ananuñöhänäd aviçuddha-cittaù puruño naiñkarmyaà nikhilendriya-vyäpära-rüpa-karma-viratià jïäna-niñöhäm iti yävat näçnute na labhate | na ca sa teñäà karmaëäà saànyäsät parityägät siddhià muktià samadhigacchati ||4||

Verse 5

Na ih k-iêT+a<aMaiPa JaaTau iTaïTYak-MaRk*-Ta( ) k-aYaRTae ùvXa" k-MaR SavR" Pa[k*-iTaJaEGauR<aE" ))5))

na hi kaçcit kñaëam api jätu tiñöhaty akarma-kåt |

käryate hy avaçaù karma sarvaù prakåtijair guëaiù || 5 ||

çrédharaù : karmaëäà ca saànyäsas teñv anäsakti-mätram | na tu svarüpeëa | açakyatväd iti | äha na hi kaçcid iti | jätu kasyäàcid apy avasthäyäà kñaëa-mätram api kaçcid api jïäny-ajïäno vä akarma-kåt karmäëy akurväëo na tiñöhati | atra hetuù -- prakåtijair svabhäva-prabhavai räga-dveñädibhir guëaiù sarvo’pi janaù karma käryate | karmaëi pravartyate | avaço’svatantraù san ||5|| madhusüdanaù : tatra karma-janya-çuddhy-abhäve bahirmukhaù | hi yasmät kñaëam api kälaà jätu kadäcit kaçcid apy ajitendriyo’karma-kåt san na tiñöhati | api tu laukika-vaidikakarmänuñöhäna-vyagra eva tiñöhati tasmäd açuddha-cittasya saànyäso na sambhavatéty arthaù | kasmät punar avidvän karmäëy akurväëo na tiñöhati | hi yasmät | sarvaù präëé citta-çuddhi-rahito’vaço’svatantra eva san prakåtijaiù prakåtito jätair abhivyaktaiù käryäkäreëa sattva-rajas-tamobhiù svabhäva-prabhavair vä räga-dveñädibhir guëaiù karma laukikaà vaidikaà vä käryate | ataù karmäëy akurväëo na kaçcid api tiñöhatéty arthaù | yataù sväbhävikä guëäç cälakä ataù para-vaçatayä sarvadä karmäëi kurvato’çuddha-buddheù sarva-karma-saànyäso na sambhavatéti na saànyäsa-nibandhanä jïäna-niñöhä sambhavatéty arthaù ||5|| viçvanäthaù : kintv açuddha-cittaù kåta-saànyäsaù çästréyaà karma parityajya vyavahärike karmaëi nimajjatéty äha na héti | nanu saànyäsa eva tasya vaidika-laukika-karma-pravåttir-virodhé ? taträha käryata iti | avaço’svatantraù ||5|| baladevaù : aviçuddha-cittaù kåta-vaidika-karma-saànyäso laukike’pi karmaëi nimajjatéty äha nahéti | nanu saànyäsa eva tasya sarva-karma-virodhéti cet taträha käryata iti | prakåtijaiù svabhävodbhavair guëai räga-dveñädibhiù, käryate pravartyate avaçaù parädhénaù syät ||5||

Verse 6

of 8


k-MaeRiNd]Yaai<a Sa&YaMYa Ya AaSTae MaNaSaa SMarNa( ) wiNd]YaaQaaRNa( ivMaU!aTMaa iMaQYaacar" Sa oCYaTae ))6))

karmendriyäëi saàyamya ya äste manasä smaran |

indriyärthän vimüòhätmä mithyäcäraù sa ucyate ||6||

çrédharaù : ato’jïaà karma-tyäginaà nindati karmendriyäëéti | väk-päëy-ädéni karmendriyäëi | saàyamya bhagavad-dhyäna-cchalena indriyärthän viñayän smarann äste aviçuddhatayä manasä ätmani sthairyäbhävät, sa mithyäcäraù kapaöäcäro dämbhika ucyata ity arthaù ||6|| madhusüdanaù : yathä-kathaàcid autsukya-mätreëa kåta-saànyäsas tv açuddha-cittas tat-phala-bhäì na bhavati yataù | yo vimüòhätmä räga-dveñädi-düñitäntaù-karaëa autsukya-mätreëa karmendriyäëi väk-päëy-ädéni saàyamya nigåhya bahir-indriyaiù karmäëy akurvann iti yävat | manasä rägädi-preritendriyärthän çabdädén na tv ätma-tattvaà smarann äste kåta-saànyäso’ham ity abhimänena karma-çünyas tiñöhati sa mithyäcäraù sattva-çuddhy-abhävena phaläyogyatvät päpäcära ucyate | tvaà-padärtha-vivekäya saànyäsaù sarva-karmaëäm | çrutyeha vihito yasmät tat-tyägé patito bhavet || ity ädi-dharma-çästreëa | ata upapannaà na ca saànyasanäd eväçuddhäntaù-karaëaù siddhià samadhigacchatéti ||6|| viçvanäthaù : nanu tädåço’pi sannyäsé kaçcit | kaçcid indriya-vyäpära-çünyo mudritäkño dåçyate ? taträha karmendriyäëi, väk-päëy-ädéni nigåhya yo manasä dhyäna-cchalena viñayän smarann äste, sa mithyäcäro dämbhikaù ||6|| baladevaù : nanu räga-divyäpära-çünyo mudrita-çroträdiù kaçcit kaçcid yadi dåçyate taträha karmendriyäëéti | yo yatiù karmendriyäëi väg-ädéni saàyamya manasä dhyäna-chadmanä indriyärthän çabda-sparçädén smarann äste sa vimüòhätmä mürkho mithyäcäraù kathyate | sa ca niruddha-rägäder ajïasya niñkäma-karmänuñöhänena manaù-çuddher anudayät çroträdy-aprasäre’py açuddhatvän manasä tad-viñayäëäà sma raëäj jïänäyodyatasyäpi tasya jïäna-läbhät mithyäcäro vyartha-väg-ädi-niyama-kriyo dämbhika ity arthaù ||6||

Verse 7

YaiSTviNd]Yaai<a MaNaSaa iNaYaMYaar>aTae_JauRNa k-MaeRiNd]YaE" k-MaRYaaeGaMaSa¢-" Sa iviXaZYaTae ))7))

yas tv indriyäëi manasä niyamyärabhate’rjuna

karmendriyaiù karma-yogam asaktaù sa viçiñyate ||7||

çrédharaù : etad-viparétaù karma-kartä tu çreñöha ity äha yas tv indriyäëéti | yas tv indriyäëi manasä niyamya éçvara-paräëi kåtvä karmendriyaiù karma-rüpaà yogam

of 9


upäyam ärabhate’nutiñöhati | asaktaù phaläbhiläña-rahitaù san | sa viçiñyate viçiñöo bhavati citta-çuddhyä jïänavän bhavatéty arthaù ||7|| madhusüdanaù : autsukya-mätreëa sarva-karmäëy asaànyasya citta-çuddhaye niñkäma-karmäëy eva yathä-çästraà kuryät | tasmät yas tv iti | tu-çabdo’çuddhäntaù-karaëa-saànyäsi-vyatirekärthaù | indriyäëi jïänendriyäei çroträdéni manasä saha niyamya päpa-hetu-çabdädi-viñayäsakter nivartya manasä viveka-yuktena niyamyeti vä | karmendriyair väk-päëy-ädibhiù karma-yogaà çuddhi-hetutayä vihitaà karmärabhate karoty asaktaù phaläbhiläña-çünyaù san yo viveké sa itarasmän mithyäcäräd viçiñyate | pariçrama-sämye’pi phalätiçaya-bhäktvena çreñöho bhavati | he’rjunäçcaryam idaà paçya yad ekaù karmendriyäëi nigåhëan jïänendriyäëi vyäpärayan puruñärtha-çünyo’paras tu jïänendriyäëi nigåhya karmendriyäëi vyäpärayan parama-puruñärtha-bhäg bhavatéti ||7|| viçvanäthaù : etad-viparétaù çästréya-karma-kartä gåhasthas tu çreñöha ity äha yas tv iti | karma-yogaà çästra-vihitam | asakto’phaläkäìkñé viçiñyate | asambhävita-prasäditvena jïäna-niñöhäd api puruñäd viçiñöaù iti çré-rämänujäcärya-caraëäù ||7|| baladevaù : etad-vaiparétyena sva-vihita-karma-kartä gåhastho’pi çreñöha ity äha yas tv iti | ätmänubhava-pravåttena manasendriyäëi çroträdéni niyamyäsaktaù phaläbhiläña-çünyaù san yaù karmendriyaiù karma-rüpaà yogam upäyam ärabhate’nutiñöhati sa viçiñyate | sambhävyamäna-jïänatvät pürvataù çreñöho bhavatéty arthaù ||7||

Verse 8

iNaYaTa& ku-å k-MaR Tv& k-MaR JYaaYaae ùk-MaR<a" ) XarqrYaa}aaiPa c Tae Na Pa[iSaDYaedk-MaR<a" ))8))

niyataà kuru karma tvaà karma jyäyo hy akarmaëaù |

çarérayäträpi ca te na prasidhyed akarmaëaù ||8||

çrédharaù : niyatam iti | yasmäd evaà tasmän niyataà nityaà karma sandhyopäsanädi kuru | hi yasmät | sarva-karmaëo’karaëät sakäçät karma-karaëaà jyäyo’dhikataram | anyathäkarmaëaù sarva-karma-çünyasya tava çaréra-yäträ çaréra-nirväho’pi na prasidhyen na bhavet ||8|| madhusüdanaù : yasmäd evaà tasmän manasä jïänendriyäëi nigåhya karmendriyais tvaà präg ananuñöhita-çuddhi-hetu-karmä niyataà vidhy-uddeçe phala-sambandha-çünyatayä niyata-nimittena vihitaà karma çrautaà smärtaà ca nityam iti prasiddhaà kuru | kurv iti madhyama-puruña-prayogeëaiva tvam iti labdhe tvam iti padam arthäntare saàkramitam | kasmäd açuddhäntaù-karaëena karmaiva kartavyaà hi yasmäd akarmaëo’karaëät karmaiva jyäyaù praçasyataram | na kevalaà karmäbhäve taväntaù-karaëa-çuddhir eva na sidhyet | kintu akarmaëo yuddhädi-karma-rahitasya te tava çaréra-yäträ çaréra-sthitir api na prakarñeëa kñätra-våtti-kåtatva-lakñaëena sidhyet | tathä ca präg uktam | api cety antaù-karaëa-çuddhi-samuccayärthaù ||8||

of 10


viçvanäthaù : tasmät tvaà niyataà nityaà sandhyopäsanädi# akarmaëaù karma-sannyäsät sakäçäj jyäyaù çreñöham | sannyäsa-sarva-karmaëas tava çaréra-nirväho’pi na sidhyet ||8|| baladevaù : niyatam iti tasmät tvam aviçuddha-citto niyatam ävaçyaka-karam kuru citta-viçuddhaye niñkämatayä sva-vihitaà karmäcarety arthaù | akarmaëam autsukya-mätreëa sarva-karma-saànyäsa-sakäçät karmaiva jyäyaù praçastataraà krama-sopäna-nyäyena jïänotpädakatvät | autsukya-mätreëa karma tyajator maline hådi jïäna-prakäçät | kià cäkarmaëaù saànyasta-sarva-karmaëas tava çaréra-yäträ deha-nirväho’pi na sidhyet | yävat sädhana-pürti-deha-dhäraëasyävaçyakatvät tad-arthaà jïäné bhikñäöanädi-karmänutiñöhati | tac ca kñatriyasya tavänucitam | tasmät sva-vihitena yuddha-prajä-pälanädi-karmaëä çulkäni vittäny upärjya tair nirvyüha-deha-yätraù svätmänam anusandhehéti ||8||

Verse 9

YajaQaaRTk-MaR<aae_NYa}a l/aek-ae_Ya& k-MaRbNDaNa" ) TadQa| k-MaR k-aENTaeYa Mau¢-Sa® " SaMaacr ))9))

yajïärthät karmaëo’nyatra loko’yaà karma-bandhanaù | tad-arthaà karma kaunteya mukta-saìgaù samäcara ||9||

çrédharaù : säìkhyäs tu sarvam api karma-bandhaktavän na käryam ity ähuù | tanniräkurvann äha yajïärthäd iti | yajïo’tra viñëuù | yajïo vai viñëur iti çruteù | tad-ärädhanärthät karmaëo |nyatra tad ekaà loko’yaà karma-bandhanaù karmabhir vadhyate | na tu éçvarärädhanärthena karmaëä | atas tad-arthaà viñëu-préty-arthaà mukta-saìgo niñkämaù san karma samyag äcara ||9|| madhusüdanaù : karmaëä badhyate jantuù [Mbh 12.241.7] iti småteù sarvaà karma bandhätmakatvän mumukñuëä na kartavyam iti matvä tasyottaram äha yajïärthäd iti | yajïaù parameçvaraù yajïo vai viñëur [TaittS 1.7.4] iti çruteù | tad-ärädhanärthaà yat kriyate karma tad-yajïärthaà tasmät karmaëo’nyatra karmaëi pravåtto’yaà lokaù karmädhikäré karma-bandhanaù karmaëä badhyate na tv éçvarärädhnärthena | atas tad-arthaà yajïärthaà karma he kaunteya ! tvaà karmaëy adhikåto mukta-saìgaù san samäcara samyak-çraddhädi-puraùsaram äcara ||9|| viçvanäthaù : nanu tarhi karmaëä badhyate jantuù iti småteù | karmaëi kåte bandhaù syäd iti cen na | parameçvarärpitaà karma na bandhakam ity äha yajïärthäd iti | viñëv-arpito niñkämo dharma eva yajïa ucyate | yad-arthaà yat karma tato’nyatraiväyaà lokaù karma-bandhanaù karmaëä badhyamäno bhavati | tasmät tvaà tad-arthaà tädåça-dharma-siddhy-arthaà karma samäcara | nanu viñëv-arpito’pi dharmaù kämanäm uddiçya kåtaç ced bandhako bhavaty evety äha mukta-saìgaù phaläkäìkñä-rahitaù | evam evoddhavaà praty api çré-bhagavatoktam –

sva-dharma-stho yajan yajïair anäçéù-käma uddhava | na yäti svarga-narakau yady anyan na samäcaret ||

of 11


asmin loke vartamänaù sva-dharma-stho’naghaù çuciù | jïänaà viçuddham äpnoti mad-bhaktià vä yadåcchayä || [BhP 11.20.10-1] iti ||9||

baladevaù : nanu karmaëi kåte bandho bhavet | karmaëä badhyate jantur ity ädi-smaraëäc ceti taträha yajïärthäd iti | yajïaù parameçvaraù yajïo vai viñëur iti çruteù | tad-arthät tat-toña-phalät karmaëo’nyatra svasukha-phalaka-karmaëi kriyamäëe’yaà lokaù präëé karma-bandhanaù karmaëä badhyate | tasmät tad-arthaà viñëu-toñärthaà karma samäcara | he kaunteya mukta-saìgas tyakta-sukhäbhiläñaù san nyäyopärjita-dravya-siddhena yajïädinä viñëur ärädhya tac-cheñeëa deha-yäträà kurvan na badhyata ity arthaù ||9||

Verse 10

SahYaja" Pa[Jaa" Sa*îa Pauraevac Pa[JaaPaiTa" ) ANaeNa Pa[SaivZYaßMaez vae_iSTvík-aMaDauk( ))10))

saha-yajïäù prajäù såñövä puroväca prajäpatiù |

anena prasaviñyadhvam eña vo’stv iñöa-käma-dhuk ||10||

çrédharaù : prajäpati-vacanäd api karma-kartaiva çreñöha ity äha sahayajïä iti | yaïena saha vartanta iti sahayajïäù yajïädhikåtä brähmaëädi-prajäù purä sargädau såñövä idam uväca brahmä anena yajïena prasaviñyadhvam | prasavo hi våddhiù | uttarottaräbhivåddhià labhadhvam ity arthaù | tatra hetuù | eña yajïo vo yuñmäkam iñöa-käma-dhuk | iñöän dogdhéti tathä | abhéñöa-bhoga-prado’stu ity arthaù | atra ca yajïa-grahaëam ävaçyaka-karmopalakñaëärtham | kämya-karma-praçaàsä tu prakaraëe’saìgatäpi sämänyato’karmaëaù karma çreñöham ity etad artham ity adoñaù ||10|| madhusüdanaù : prajäpati-vacanäd apy adhikåtena karma kartavyam ity äha sahayajïä ity-ädi-caturbhiù | saha yajïena vihita-karma-kaläpena vartanta iti sahayajïä samädhikåtä iti yävat | vopasarjanasya [Päë 6.3.82] iti pakñe sädeçäbhävaù | prajäs trén varëän purä kalpädau såñövoväca prajänäà patiù srañöä | kim uväcety äha -- anena yajïena sväçramocita-dharmeëa prasaviñyadhvam prasüyadhvam | prasavo våddhiù | uttarottaräm abhivåddhià labhadhvam ity arthaù | katham anena våddhiù syäd ity äha eña yajïäkhyo dharmo vo yuñmäkam iñöa-käma-dhuk | iñöän abhimatän kämän kämyäni phaläni dogdhi präpayatéti tathä | abhéñöa-bhoga-prado’stv ity arthaù | atra yadyapi yajïa-grahaëam ävaçyaka-karmopalakñaëärtham akaraëe pratyaväyasyägre kathanät | kämya-karmaëäà ca prakåte prastävo nästy eva mä karma-phala-hetur bhür ity anena niräkåtatvät | tathäi nitya-karmaëäm änuñaìgika-phala-sadbhävät | eña vo’stv iñöa-käma-dhuk ity upapadyate | tathä ca äpastambaù smarati tad yathämre phalärthe nimitte chäyä-gandhäv anütpadyete evaà dharmaà caryamäëam arthä anütpadyante no ced anütpadyante na dharma-hänir bhavati iti | phala-sad-bhäve’pi tad-abhisandhy-anabhisandhibhyäà kämya-nityayor viçeñaù | anabhisaàhitasyäpi vastu-svabhäväd utpattau na viçeñaù | vistareëa cägre pratipädayiñyate ||10||

of 12


viçvanäthaù : tad eväçuddha-cittau niñkämaà karmaiva kuryän na tu sannyäsam ity uktam | idänéà yadi ca niñkämo’pi bhavituà na çaknuyät tadä sakämam api dharmaà viñëv-arpitaà kuryän na tu karma-tyägam ity äha saheti saptabhiù | yajïena sahitäù saha-yajïäù vopasarjanasya iti sahasyädeçäbhävaù | purä viñëv-arpita-dharma-käriëéù prajäù såñövä brahmoväca anena dharmeëa prasaviñyadhvaà prasavo våddhir uttarottaram ativåddhià labhadhvam ity arthaù | täsäà sa-kämatvam abhilakñyäha eña yajïo va iñöa-käma-dhug-abhéñöa-bhoga-prado’stv ity arthaù ||10|| baladevaù : ayajïeçeñeëa deha-yäträà kurvato doñam äha saheti | prajäpatiù sarveçvaro viñëuù patià viçvasyätmeçvaram ity ädi-çruteù | brahma prajänäà patir acyuto’säv ity ädi-smaraëäc ca | purä ädi-sarge saha-yajïä yajïaiù sahitä deva-mänavädi-rüpäù prajäù såñövä näma-rüpa-vibhäga-çünyäù prakåti-çaktike svasmin vilénäù puruñärthäyogyäs täs tat-sampädaka-näma-rüpa-bhäjo vidhäya yajïaà tan-nirüpakaà vedaà ca prakäçyety arthaù | täù pratédam uväca käruëikaù | anena vedoktena mad-arpitena yajïena yüyaà prasaviñyadhvam | prasavo våddhiù sva-våddhià bhajadhvam ity arthaù | eña mad-arpito yajïo vo yuñmäkam iñöa-käma-dhuk håd-viçuddhy-ätma-jïäna-deha-yäträ-sampädana-dvärä väïchita-mokña-prado’stu ||10||

Verse 11

devaNa( >aavYaTaaNaeNa Tae deva >aavYaNTau v" ) ParSPar& >aavYaNTa" é[eYa" ParMavaPSYaQa ))11))

devän bhävayatänena te devä bhävayantu vaù |

parasparaà bhävayantaù çreyaù param aväpsyatha ||11||

çrédharaù : katham iñöa-käma-dogdhä yajïo bhaved iti ? taträha devän iti | anena yajïena devän bhävayata | havir bhägaiù saàvardhayata te ca devä vo yuñmän saàvardhayantu våñöy-ädinä annotpatti-dväreëa | evam anyonyaà saàvardhayanto deväç ca yüyaà ca parasparaà çreyo’bhéñëam artham aväpsyatha präpsyatha ||11|| madhusüdanaù : katham iñöa-käma-dogdhåtvaà yajïasyeti tad äha devän iti | anena yajïena yüyaà yajamänä devän indrädén bhävayata havir-bhogaiù saàvardhayata tarpayatety arthaù | te devä yuñmäbhir bhävitäù santo vo yuñmän bhävayantu våñöy-ädinännotpatti-dväreëa saàvardhayantu | evam anyonyaà saàvardhayanto deväç ca yüyaà ca varaà çreyo’bhimatam arthaà präpsyatha deväs tåptià präpsyanti yüyaà ca svargäkhyaà paraà çreyaù präpsyathety arthaù ||11|| viçvanäthaù : katham iñöa-käma-prado yajïo bhavet taträha devän iti | anena yajïena devän bhävayata | bhävavataù kuruta | bhävaù prétis tad-yuktän kuruta préëayan ity arthaù | te devä api vaù préëayatu ||11|| baladevaù : idaà ca prajäù prayuktäù anena yajïena mad-aìga-bhütä-nindädén bhävayata tat-tad-dhavir-dänena prétän yüyaà kuruta | te devä vo yuñmäàs tad-vara-dänena bhävayantu prétän kurvantu | itthaà çuddhähäreëa mitho bhävatäs te yüyaà paraà mokña-lakñaëaà çreyaù präpsyathaù taträhära-çuddhir hi jïäna-nisöhäìgaà, taträhära-çuddhau sattva-çuddhiù sattva-çuddhau dhruvä småtiù småti-labdhe sarva-granthénäà vipramokñaù iti çruteù ||11||

of 13


Verse 12

wíaNa( >aaeGaaNa( ih vae deva daSYaNTae Yaj>aaivTaa" ) TaEdRtaaNa( APa[daYaE>Yaae Yaae >au»e STaeNa Wv Sa" ))12))

iñöän bhogän hi vo devä däsyante yajïa-bhävitäù |

tair dattän apradäyaibhyo yo bhuìkte stena eva saù ||12||

çrédharaù : etad eva spañöékurvan karmäkaraëe doñam äha iñöän iti | yajïair bhävitäù santo devä våñöy-ädi-dväreëa vo yuñmabhyaà bhogän däsyante hi | ato devair dattän annädén ebhyo devebhyaù païca-yajïädibhir adattvä yo bhuìkte, sa stenaç caura eva jïeyaù ||12|| madhusüdanaù : na kevalaà päratrikam eva phalaà yajïät, kintv aihikam apéty äha iñöän iti | abhilañitän bhogän paçv-anna-hiraëyädén vo yuñmabhyaà devä däsyante vitariñyanti | hi yasmäd yajïair bhävitäs toñitäs te | yasmät tair åëavad bhavadbhyo dattä bhogäs tasmät tair devair dattän bhogän ebhyo devebhyo’pradäya yajïeñu devodeçenähutérasampädya yo bhuìkte dehendriyäëy eva tarpayati stena eva taskara eva sa deva-sväpahäré devärëapäkaraëät ||12|| viçvanäthaù : etad eva spañöékurvan karmäkaraëe doñam äha iñöän iti | tair dattän våñöy-ädi-dväreëännädén nädén utpädety arthaù | ebhyo devebhyaù païca-mahä-yajïädibhir adattvä yo bhuìkte, sa tu caura eva ||12|| baladevaù : etad eva viçadayan karmänuñöhänena doñam äha iñöän iti | pürva-bhävita-mad-aìga-bhütä devä vo yuñmabhyam iñöän mumukñu-kämyän uttarottara-yajïäpekñän bhogän däsyanti våñöy-ädi-dvärä vréhy-ädén utpädyety arthaù | svärcanärthaà tair devair dattäàs tän bhogän ebhyaù païca-yajïädibhir apradäya kevalätma-tåpti-karo yo bhuìkte sa stenaç caura eva | devas täny apahåtya tair ätmanaù poñät | cauro bhüpäd iva sa yamäd daëòam arhati pumarthänarhaù ||12||

Verse 13

YajiXaíaiXaNa" SaNTaae MauCYaNTae SavRik-iLbzE" ) >auÅTae Tae Tvga& PaaPaa Yae PacNTYaaTMak-ar<aaTa( ))13))

yajïa-çiñöäçinaù santo mucyante sarva-kilbiñaiù |

bhuïjate te tv aghaà päpä ye pacanty ätma-käraëät ||13||

çrédharaù : ataç ca yajanta eva çreñöhäù | netara ity äha yajïa-çiñöäçina iti | vaiçva-devädi-yajïävaçiñöaà ye’çnanti te païcasünäkåtaiù sarvaiù kilbiñair mucyante | païca-sünäç ca småtäv uktäù –

kaëòané peñaëé cullé udakumbhé ca märjané | païca-sünä gåhasthasya täbhiù svargaà na vindati || iti ||

of 14


ye ätmano bhojanärtham eva pacanti, na tu vaiçvadevädy-arthaà te päpä duräcärä agham eva bhuïjate ||13|| madhusüdanaù : ye tu vaiçvadevädi-yajïävaçiñöam amåtaà ye’çnanti te santaù çiñöä vedokta-käritvena devädy-åëäpäkaraëät atas te mucyante sarvair vihitäkaraëa-nimittaiù pürva-kåtaiç ca païca-sünä-nimittaiù kilbiñaiù | bhüta-bhävi-pätakä-saàsargiëas te bhavantéty arthaù | evam anvaye bhüta-bhävi-päpäbhäväm uktvä vyatireke doñam äha bhuïjate te vaiçvadevädy-akäriëo’ghaà päpam eva | tu-çabdo’vadhäraëe | ye päpäù païca-sünä-nimittaà pramäda-kåta-hiàsä-nimittaà ca kåta-päpäù santa ätma-käraëäd eva pacanti na tu vaiçvadevädy-artham | tathä ca pâïca-sünädi-kåta-päpe vidyamäna eva vaiçvadevädi-nitya-karmäkaraëa-nimittam aparaà päpam äpnuvantéti bhuïjate te tv aghaà päpä ity uktam | tathä ca småtiù –

kaëòané peñaëé cullé udakumbhé ca märjané | païca-sünä gåhasthasya täbhiù svargaà na vindati ||iti |

païca-sünäkåtaà päpaà païca-yajïair vyapohati iti ca | çrutiç ca idam eväsya tat-sädhäraëam annaà yad idam adyate | sa ya etad upäste na sa päpnamo vyävartate miçraà hy etat iti | mantra-varëo’pi –

mogham annaà vindate agra-cetäù satyaà bravémi vadha itsa tasya | näryamäëaà puñyati no sakhäyaà kevalädho bhavati kevalädé ||iti |

idaà copalakñaëaà païca-mahä-yajïänäà smärtänäà çrautänäà ca nitya-karmaëäm | adhikåtena nityäni karmäëy avaçyam anuñöheyänéti prajäpati-vacanärthaù ||13|| viçvanäthaù : vaiçvadevädi-yajïävaçiñöam annaà ye’çnanti te païca-sünäkåtaiù sarvaiù päpair mucyante | païca-sünäç ca småty-uktäù –

kaëòané peñaëé cullé udakumbhé ca märjané | païca-sünä gåhasthasya täbhiù svargaà na vindati || iti ||13||

baladevaù : ye indrädy-aìgatayävasthitaà yajïaà sarveçvaraà viñëum abhyarcya tac-cheñam açnanti tena tad-deha-yäträà sampädayanti te santaù sarveçvarasya yajïa-puruñasya bhaktäù sarva-kilbiñair anädi-käla-vivåddhair ätmänubhava-pratibandhakair nikhilaiù päpair vimucyante | te tu päpäù päpa-grastäù agham eva bhuïjate | ye tat-tad-devatäìgatayävasthitena yajïa-puruñeëa svärcanäya dattaà vréhy-ädy-ätma-käraëät pacanti tad vipacyätma-poñaëaà kurvantéty arthaù | pakvasya vréhy-äder agha-rüpeëa pariëämäd aghatvam uktam ||13||

Verse 14

AMaÙviNTa >aUTaaiNa PaJaRNYaadMSa&>av" )

of 15


YajaÙviTa PaJaRNYaae Yaj" k-MaRSaMauÙv" ))14))

annäd bhavanti bhütäni parjanyäd anna-saàbhavaù | yajïäd bhavati parjanyo yajïaù karma-samudbhavaù ||14||

çrédharaù : jagac-cakra-pravåtti-hetutväd api karma kartavyam ity äha annäd iti tribhiù | annät çukra-çoëita-rüpeëa pariëatäd bhütäny utpadyante | annasya ca sambhavaù parjanyäd våñöeù | sa ca parjanyo yajïäd bhavati | sa ca yajïaù karma-samudbhavaù | karmaëä yajamänädi-vyäpäreëa samyak sampadyata ity arthaù |

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate | ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajäù ||14||

madhusüdanaù : na kevalaà prajäpati-vacanäd eva karma kartavyam api tu jagac-cakra-pravåtti-hetutväd apéty äha annäd iti tribhiù | annäd bhuktäd reto-lohita-rüpeëa pariëatäd bhütäni präëi-çaréräëi bhavanti jäyante | annasya sambhavo janmänna-sambhavaù parjanyäd våñöeù | pratyakña-siddham evaitat | atra karmopayogam äha yajïät kärér yäder agnihoträdeç cäpürväkhyäd dharmäd bhavati parjanyaù | yathä cägnihoträhuter våñöi-janakatvaà tathä vyäkhyätam añöädhyäyé-käëòe janaka-yäjïavalkya-saàväda-rüpäyäà ñaö-praçnyäm | manunä coktam –

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate | ädityäj jäyate våñtir våñter annaà tataù prajäù ||[Manu 3.76] iti |

sa ca yajïo dharmäkhyaù sükñmaù karma-samudbhava åtvig-yajamäna-vyäpära-sädhyaù | yajïasya hi apürvasya vihitaà karma käraëam ||14|| viçvanäthaù : jagac-cakra-pravåtti-hetutväd api yajïaà kuryäd evety äha annäd bhütäni präëino bhavantéti bhütänäà hetur annam | annäd eva çukra-çoëita-rüpeëa pariëatät präëi-çaréra-siddhes tasyännasya hetuù parjanyaù | våñöibhir evänna-siddhes tasya parjanyasya hetur yajïaù | lokaiù kåtena yajïenaiva samucita-våñöi-prada-megha-siddhes tasya yajïasya hetuù karma-åtvig-yajamäna-vyäpärätmakatvät karmaëa eva yajïa-siddheù ||14|| baladevaù : prajäpatinä pareçena prajäù såñövä tad-upajévanäya tadaiva yajïaù såñöas tataù pareçänubartinävaçyaà sakärya ity äha annäd iti dväbhyäm | bhütäni präëino’nnäd vréhy-äder bhavanti | çukra-çoëita-rüpeëa pariëatäs tasmät tad-dehänäà siddheù | tasyännasya sambhavaù parjanyäd våñöer bhavati | parjanyaç ca yajïäd bhavati sidhyatéty arthaù |

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate | ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajäù || iti manu-småteù ||14||

Verse 15

k-MaR b]øaeÙv& iviÖ b]øa+arSaMauÙvMa( ) TaSMaaTSavRGaTa& b]ø iNaTYa& Yaje Pa[iTaiïTaMa( ))15))

of 16


karma brahmodbhavaà viddhi brahmäkñara-samudbhavam tasmät sarva-gataà brahma nityaà yajïe pratiñöhitam ||15||

çrédharaù : tathä karmeti | tac ca yajamänädi-vyäpära-rüpaà karma brahmodbhavaà viddhi | brahma vedaù | tasmät pravåttaà jänéhi | asya mahato bhütasya niùçvasitam etad åg-vedo yajur-veaù säma-vedo |thäìgérasaù iti çruteù | yata evam akñaräd eva yajïa-pravåtter atyantam abhipreto yajïaù, tasmät sarva-gatam apy akñaraà brahma nityaà sarvadä yajïe pratiñöhitam | yajïenopäya-bhütena präpyata iti yajïe pratiñöhitam ucyata iti | udyama-sthä sadä lakñmér itivat | yad vä, jagac-cakrasya mülaà karma tasmät sarva-gataà manträrtha-vädaiù sarveñu siddhärtha-pratipädakeñu bhütärthäkhyänädiñu gataà sthitam api vedäkhyaà brahma sarvadä yajïe tätparya-rüpeëa pratiñöhitam | ato yajïädi karma kartavyam ity arthaù ||15|| madhusüdanaù : tac cäpürvotpädakam | brahmodbhavaà brahma vedaù sa evodbhavaù pramäëaà yasya tat tathä | veda-vihitam eva karmäpürva-sädhanaà jänéhi | na tv anyat-päñaëòa-pratipäditam ity arthaù | nanu päñaëòa-çästräpekñayä vedasya kià vailakñaëyaà yato veda-pratipädita eva dharmo nänya ity ata äha brahma vedäkhyam akñara-samudbhavam akñarät paramätmano nirdoñät puruña-niùçväsa-nyäyenäbuddhi-pürvaà samudbhava ävirbhävo yasya tad-akñara-samudbhavam | tathä cäpauruñeyatvena nirasta-samasta-doñäçaìkaà veda-väkyaà pramiti-janakam iti bhävaù | tathä ca çrutiù -- asya mahato bhütasya niùçvasitam etad åg-vedo yajur-veaù säma-vedo’thäìgérasa itihäsaù puräëaà vidyä upaniñadaù çlokäù süträëy anuvyäkhänäni vyäkhyänäny asyaivaitäni niùçvasitäni [BAU 2.4.10] iti | tasmät säkñät paramätma-samudbhavatayä sarva-gataà sarva-prakäçakaà nityam avinäçi ca brahma vedäkhyaà yajïe dharmäkhye’téndriye pratiñöhitaà tätparyeëa | ataù päñaëòa-pratipäditopadharma-parityägena veda-bodhita eva dharmo’nuñöheya ity arthaù ||15|| viçvanäthaù : tasya karmaëo hetur brahma vedaù | vedokta-vidhi-väkya-çravaëäd eva yajïaà prati vyäpärotpattes tasya vedasya hetur akñaraà brahma | brahmata eva vedotpatteù | tathä ca çrutiù – asya mahato bhütasya niùçvasitam etad åg-vedo yajur-veaù säma-vedo |thäìgérasaù iti | tasmät sarva-gataà brahma yajïe pratiñöhitam iti yajïena brahmäpi präpyata iti bhävaù | atra yadyapi kärya-käraëa-bhävenännädyä brahma-paryantäù padärtho uktäs tad api teñu madhye yajïa eta vidheyatvena çästreëocyata iti | sa eva prastutaù –

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate | ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajäù || iti småteù ||15||

baladevaù : tac ca åtvig-ädi-vyäpära-rüpa-karma-brahmodbhavaà viddhi | brahma-vedas tasmät tat pravåttià jänéhéty arthaù | tac ca veda-rüpaà brahma akñarät pareçät samudbhavaà prakaöaà viddhi | asya mahato bhütasya niùçvasitam etad åg-vedo yajur-veaù säma-vedo |thäìgérasaù ity ädi-çravaëät | yasmät sva-såñöa-prajopajévanäti-priyo yajïas tasmät sarva-gataà nikhila-vyäpakam api brahma nityaà sarvadä yajïe pratiñöhitaà tenaiva tat präpyata ity arthaù ||15||

Verse 16

of 17


Wv& Pa[viTaRTa& c§&- NaaNauvTaRYaTaqh Ya" ) AgaaYauiriNd]YaaraMaae Maaega& PaaQaR Sa JaqviTa ))16))

evaà pravartitaà cakraà nänuvartayatéha yaù |

aghäyur indriyärämo moghaà pärtha sa jévati ||16||

çrédharaù : yasmäd evaà parameçvareëaiva bhütänäà puruñärtha-siddhaye karmädi-cakraà pravartitaà tasmät tad akurvato våthaiva jévitam ity äha evam iti | parameçvara-väkya-bhütäd vedäkhyäd brahmaëaù puruñäëäà karmaëi pravåttiù | tataù karma-niñpattiù | tataù parjanyaù | tato’nnam | tato bhütäni | bhütänäà punas tathaiva karma-pravåttir iti | evaà pravartitaà cakraà yo nänuvartayati nänutiñöhati so’ghäyuù | aghaà päpa-rüpam äyur yasya saù | yata indriyair viñayeñv eväramati, na tu éçvarärädhanärthe karmaëi | ato moghaà vyarthaà sa jévati ||16|| madhusüdanaù : bhavaty evaà tataù kià phalitam ity äha evam iti | parameçvarät sarvävabhäsaka-nitya-nirdoña-vedävirbhävaù | tataù karma-parijïänaà tato’nuñöhänäd dharmotpädaù | tataù parjanyas tato’nnaà tato bhütäni punas tathaiva bhütänäà karma-pravåttir ity evaà parameçvareëa pravartitaà cakraà sarva-jagan-nirvähakaà yo nänuvartayati nänutiñöhati so’ghäyuù päpa-jévano moghaà vyartham eva jévati he pärtha tasya jévanän maraëam eva varaà janmäntare dharmänuñöhäna-sambhaväd ity arthaù | tathä ca çrutiù – atho ayaà vä ätmä sarveñäà bhütänäà lokaù sa yaj juhoti yad yajate tena devänäà loko’tha yad anubrüte tena åñéëäm atha yat-pitåbhyo nipåëäti yat prajäm icchate tena pitèëäm atha yan manuñyän väsayate yad ebhyo’çanaà dadäti tena manuñyäëäm atha yat paçubhyas tåëodakaà vindati tena paçünäà yad asya gåheñu çväpadä vayäàsyäpipélikäbhya upajévanti tena teñäà lokaù [BAU 1.4.16] iti | brahma-vidaà vyävartayati indriyäräma iti | yata indriyair viñayeñv äramati ataù karmädhikäré saàs tad-akaraëät päpam eväcinvan vyartham eva jévatéty abhipräyaù ||16|| viçvanäthaù : etad-anuñöhäne pratyaväyam äha evam iti | cakraà pürva-paçcäd-bhägena pravartitam | yajïän parjanyaù | parjanyäd annam | annät puruñaù | puruñät punar yajïaù | yajïät parjanya ity evaà cakraà yo nänuvartayati yajïänuñöhänena na parivartayati, sa aghäyuù päpa-vyäptäyuù | ko narake na maìkñyatéti bhävaù ||16|| baladevaù : yajïäkaraëe doñam ähaivam iti | parasmäd brahmaëo vedävirbhävas tasmäd brahma-pratibodhakät yajïas tataù parjanyas tato’nnaà tato bhütäni punas tathaiva bhütänäà karma-pravåttir ity evaà nikhila-jagan-nirvähakaà pareçena prajäpatinä pravartitaà cakraà yo nänuvartayati sa janaù pareça-vimukho’ghäyuù päpa-jévano moghaà vyartham eva jévati | he pärtha yad asäv indriyair viñayeñv eva ramate na tu para-brahmäbhimate yajïe tac-cheñäçane ca ||16||

Verse 17

YaSTvaTMariTarev SYaadaTMaTa*áê MaaNav" ) AaTMaNYaev c Sa&TauíSTaSYa k-aYa| Na ivÛTae ))17 ))

yas tv ätma-ratir eva syäd ätma-tåptaç ca mänavaù

of 18


ätmany eva ca saàtuñöas tasya käryaà na vidyate || 17 || çrédharaù : tad evaà na karmaëäm ärambhäd ity-ädinä ajïasya antaù-karaëa-çuddhy-arthaà karma-yogam uktvä jïäninaù karmänupayogam äha yas tv iti dväbhyäm | ätmany eva ratiù prétir yasya saù | tataç cätmany eva tåptaù svänandänubhavena nirvåtaù | ataeva ätmany eva santuñöo bhogäpekñä-rahito yas tasya kartavyaà karma nästéti ||17|| àadhusüdanaù: yas tv indriyärämo na bhavati paramärtha-darçé sa evaà jagac-cakra-prabhåti-hetu-bhütaà karmänanutiñöhann api na pratyavaiti kåtakåtyatväd ity äha dväbhyäm yas tv iti | indriyärämo hi srak-candana-vanitädiñu ratim anubhavati manojïänna-pänädiñu tåptià paçu-putra-hiraëyädi-läbhena rogädy-abhävena ca tuñöim | ukta-viñayäbhäve rägiëäm araty-atåpty-atuñöi-darçanäd rati-tåpti-tuñöyau mano-våtti-viçeñäù säkñi-siddhäù | labdha-paramätmänanas tu dvaita-darçanäbhäväd atiphalgutväc ca viñaya-sukhaà na kämayata ity uktaà yävän artha udapäne ity atra | ato’nätma-viñayaka-rati-tåpti-tuñöy-abhäväd ätmänaà paramänandam advayaà säkñätkurvann upacäräd evam ucyate – ätma-ratir ätma-tåpta ätma-santuñöa iti | tathä ca çrutiù – ätma-kréòa ätma-ratiù kriyävän eva brahma-vidäà variñöhaù iti | ätma-tåptaç ceti cakära eva-käränukarñaëärthaù | mänava iti yaù kaçcid api manuñya evambhütaù sa eva kåtakåtyo na tu brähmaëatvädi-prakarñeëeti kathayitum | ätmany eva ca santuñöa ity atra ca-käraù samuccayärthaù | ya evambhütasyädhikära-hetv-abhävät kim api käryaà vaidikaà laukikaà vä na vidyate ||17||

viçvanäthaù : tad evaà niñkämatväsämarthye sa-kämo’pi karma kuryäd evety uktam | yas tu çuddhäntaù-karaëatvät jïäna-bhümikäm ärüòhaù sa tu nityaà kämyaà ca na karotéty äha yas tv iti dväbhyäm | ätma-ratir ätmärämo yata ätma-tåptaù ätmänandänubhavena nirvåtaù | na svätmani nirvåto bahir-viñaya-bhoge’pi kiïcin nirvåto bhavatu | atra naivety ähaätmany eva na tu bahir-viñaya-bhoge tasya käryaà kartavyatvena karma nästi ||17|| baladevaù : yas tu mad-uktena niñkäma-karmaëä mad-upäsanena ca vimåñöe citta-darpaëe saïjätena dharma-bhüta-jïänenätmänam adarçat tasya na kiïcit karma kartavyam ity äha yas tv iti dväbhyäm | ätmany apahata-päpmatvädi-guëäñöaka-viçiñöe sva-svarüpe avalokite ratir yasya saù | ätmanä sva-prakäçänandenävalokitena tåpto na tv anna-pänädinä | ätmany eva ca tädåçe santuñöo na tu nåtya-gétädau | tasyaivambhütasya tad-avalokänäya kiïcit karma kartavyaà na vidyate sarvadävalokitätma-svarüpatvät ||17||

Verse 18

NaEv TaSYa k*-TaeNaaQaaeR Naak*-TaeNaeh k-êNa ) Na caSYa SavR>aUTaezu k-iêdQaRVYaPaaé[Ya" ))18 ))

naiva tasya kåtenärtho näkåteneha kaçcana |

na cäsya sarvabhüteñu kaç cid arthavyapäçrayaù || 18 || çrédharaù : tatra hetum äha naiveti | kåtena karmaëä tasya arthaù puëyaà naivästi | na cäkåtena kaçcana ko’pi pratyaväyo’sti | nirahaìkäratvena vidhi-niñedhätétatvät | tathäpi tasmät tad eñäà devänäà na priyaà yad etan manuñä vidur iti çrtuer mokñe deva-kåta-vighna-sambhavät tat-parihärärthaà karmabhir deväù sevyä ity äçaìkyoktaà sarva-bhüteñu brahmädi-sthävaränteñu kaçcid artha-vyapäçrayaù äçraya eva vyapäçrayaù | artho mokña äçrayaëéyo’sya nästéty arthaù | vighnäbhävasya çrutyaivoktatvät | tathä ca çrutiù --

of 19


tasya ha na deväç ca näbhütyä éçate ätmä hy eñäà sa bhavati iti çravaëät | hanety avyayam apy-arthe | devä api tasyätma-tattva-jïasya abhütyai brahma-bhäva-pratibandhäya neçate na çaknuvantéti çruter arthaù | deva-kåtäs tu vighnäù samyag-jïänotpatteù präg eva | yad etad brahma manuñyä vidus tad eñäà devänäà na priyam iti brahma-jïänasyaiva apriyatvoktyä tatraiva vighna-kartåtvasya sücitatvät ||18|| madhusüdanaù : nanv ätmavido’pi abhyudayärthaà niùçreyasärthaà pratyaväya-parihärärthaà vä karma syäd ity ata äha naiveti | tasyätma-rateù kåtena karmaëäbhyudaya-lakñaëo niùçreyasa-lakñaëo värthaà prayojanaà naivästi tasya svargädy-abhyudayänarthitvät | niùçreyasasya ca karmäsädhyatvät | tathä ca çrutiù – parékñya lokän karma-cittän brähmaëo nirvedam äyän nästy akåtaù kåtena iti | akåto nityo mokñaù kåtena karmaëä nästéty arthaù | jïäna-sädhyasyäpi vyävåttir eva-käreëa sücitä | ätma-rüpasya hi niùçreyasya nitya-präptasyäjïäna-mätram apräptiù | tac ca tattva-jïäna-mäträpanodyam | tasmiàs tattva-jïänenäpanunne tasyätma-vido na kiàcit karma-sädhyaà jïäna-sädhyaà vä prayojanam astéty arthaù | evaàbhütenäpi pratyaväya-parihärärthaà karmäëy anuñöheyäny evety ata äha näkåteneti | bhäve niñöhä | nitya-karmäkaraëeneha loke garhitatva-rüpaù pratyaväya-präpti-rüpo vä kaçcanärtho nästi | sarvatropapattim ähottarärdhena | co hetau | yasmäd asyätma-vidaù sarva-bhüteñu brahmädi-sthävaränteñu ko’pi artha-vyapäçrayaù prayojana-sambandho nästi | kaàcid bhüta-viçeñam äçritya ko’pi kriyä-sädhyo’rtho nästéti väkyärthaù | ato’sya kåtäkåte niñprayojanaà naiva kåtäkåte tapataù iti çruteù | tasya ha na deväç canäbhütyä éçata ätmä hy eñäà na bhavati iti çruter devä api tasya mokñäbhavanäya na samarthä ity ukter na vighnäbhävärtham api devärädhana-rüpa-karmänuñöhänam ity abhipräyaù | etädåço brahma-vid-bhümikä-saptaka-bhedena nirüpito vasiñöhena –

jïäna-bhümiù çubhecchäkhyä prathamä parikértitä | vicäraëä dvitéyä syät tåtéyä tanu-mänasä || sattväpattiç caturthé syät tato’saàsakti-näsikä | padärthäbhävané ñañöhé saptamé turyagä småtä || iti |

tatra nityänitya-vastu-vivekädi-puraùsarä phala-paryavasäyiné mokñecchä prathamä | tato gurum upasåtya vedänta-väkya-vicäraù çravaëa-mananätmako dvitéyä | tato nididhyäsanäbhyäsena manasa ekägratayä sükñma-vastu-grahaëa-yogyatvaà tåtéyä | etad bhümikä-trayaà sädhana-rüpaà jägrad-avasthocyate yogibhiù | bhedena jagato bhänät | tad uktam –

bhümikä-tritayaù tv etad räma jägrad iti sthitam | yathävad bheda-buddhyedaà jagaj jägrati dåçyate || iti |

tato vedänta-väkyän nirvikalpako brahmätmaikya-säkñätkäraç caturthé bhümikä phala-rüpä sattväpattiù svapnävasthocyate | sarvasyäpi jagato mithyätvena sphuraëät | tad uktam –

advaite sthairyam äyäte dvaite praçamam ägate | paçyanti svapnaval lokaà caturthéà bhümikäm itäù || iti |

of 20


so’yaà caturtha-bhümià präpto yogé brahmavid ity ucyate | païcamé-ñañöhé-saptamyas tu bhümikä jévanmukter eväväntara-bhedäù | tatra savikalpaka-samädhy-abhyäsena niruddhe manasi yä nirvikalpaka-samädhy-avasthä säsaàsaktir iti suñuptir iti cocyate | tataù svayam eva vyutthänät | so’yaà yogé brahma-vid-varaù | tatas tad-abhyäsa-paripäkeëa cira-kälävasthäyiné sä padärthäbhävanéti gäòha-suñuptir iti cocyate | tataù svayam anusthitasya yoginaù para-prayatnenaiva vyutthänät | so’yaà brahmavid varéyän | uktaà hi –

païcaméà bhümikäm etya suñupti-padanämikäm | ñañöhéà gäòha-suñupty-äkhyäà kramät patati bhümikäm || iti |

yasyäs tu samädhy-avasthäyä na svato na vä parato vyutthito bhavati sarvathä bheda-darçanäbhävät | kintu sarvadä tanmaya eva sva-prayatnam antareëaiva parameçvara-prerita-präëa-väyu-vaçäd anyair nirvähyamäëa-daihika-vyavahäraù paripürëa-paramänanda-ghana eva sarvatas tiñöhati | sä saptamé turéyävasthä | täà präpto brahmavid variñöha ity ucyate | uktaà hi –

ñañöhyäà bhümäm asau sthitvä saptaméà bhümikäm äpnuyät | kiàcid evaiña sampannas tv athavaiña na kiàcana || videha-muktatä tüktä saptamé yoga-bhümikä | agamyä vacasäà çäntä sä sémä yoga-bhümiñu || iti |

yäm adhikåtya çrémad-bhägavate smaryate –

dehaà ca naçvaram avasthitam utthitaà vä siddho na paçyati yato’dhyagamat svarüpam | daiväd apetam atha daiva-vaçäd upetaà väso yathä parikåtaà madirä-madändhaù || deho’pi daiva-vaça-gaù khalu karma yävat svärambhakaà pratisamékñata eva säsuù | taà sa-prapaïcam adhirüöha-samädhi-yogaù sväpnaà punar na bhajate pratibuddha-vastuù ||[BhP 11.13.36-37]

çrutiç ca – tad yathä’hinirlvyayané valméke måtä pratyastä çayétaivam evedaà çaréraà çete’thäyam açaréro’måtaù präëo brahmaiva teja eva iti | taträyaà saìgrahaù –

caturthé bhümikä jïänaà tisraù syuù sädhanaà purä | jévan-mukter avasthästu paräs tisraù prakértitäù ||

atra prathama-bhümi-trayam ärüòho’jïo’pi na karmädhikäré kià punas tattva-jïäné tad-viçiñöo jévan-mukto vety abhipräyaù ||18|| viçvanätha: kåtenänuñöhitena karmaëä närtho na phalam | akåtena kaïcana prataväyo’pi na, yasmäd asya sarva-bhüteñu brahmäëòa-sthävarädiñu madhye kaçcid apy arthäya sva-prayojanärthaà vyapäçraya äçrayaëéyo na bhavati | puräëädiñu vyapäçraya-çabdena tathaivocyate, yathä –

of 21


väsudeve bhagavati bhaktim udvahatäà nåëäm | jïäna-vairägya-véryäëäà neha kaçcid vyapäçrayaù || [BhP 6.17.31] iti |

tathä—yad-upäçrayäçrayäù çuddhyanti [BhP 2.7.46] iti | saàsthä-hetur upäçrayaù ity ädäv apy apety upasargasyänadhikärthaà dåñöam ||18||

baladevaù : kåtena tad-avalokanäyänuñöhitena karmaëärthaù phalaà naivästi | akåtena tad-avalokanäsädhanena karmaëä kaçcanänarthaç ca tad-avalokana-kñati-lakñaëa iha na bhavati | sväbhävikätmävalokanät | na tv édåço’pi deva-kåtäd vighnäd bibhyat tat-toñäya tat-püjätmakaà karma kuryät | çrutiç ca devän jïäna-dviñaù präha—tasmät tad eñäà devänäà na priyaà yad etan manuñä vidur iti | taträha na ceti | asya labdhätmävalokasya viduñaù sarva-bhüteñu deveñu mänaveñu ca madhye kaçcid apy arthäyätma-ratir nairvighnäya vyapäçrayaù karmabhiù sevyo na bhavati | jïänodayät pürvam eva deva-kåtä vighnäù tenätma-ratau satyäà tu na tat-kåtäs te tat-prabhäveëa sambhavanti | tasya ha na deväç ca näbhütyä éçate ätmä hy eñäà sambhavati iti çravaëät | hanety apy-arthe nipätaù | devä api tasyätmänubhavino |bhütyai ätma-rati-kñataye neçate | hi yasmäd eñäà sa ätmä tadvat preñöho bhavatéty arthaù ||18||

Verse 19

TaSMaadSa¢-" SaTaTa& k-aYa| k-MaR SaMaacr ) ASa¢-ae ùacrNa( k-MaR ParMaaPanaeiTa PaUåz" ))19 ))

tasmäd asaktaù satataà käryaà karma samäcara

asakto hy äcaran karma param äpnoti püruñaù ||19||

çrédharaù :yasmäd evambhütasya jïänina eva karmänupayogo nänyasya tasmät tvaà karma kurv ity äha tasmäd iti | asaktaù phala-saìga-rahitaù san käryam avaçya-kartavyatayä vihitaà nityaà naimittikaà karma samyag äcara | hi yasmäd asaktaù karmäcaran puruñaù paraà mokñaà citta-çuddhi-jïäna-dvärä präpnoti ||19|| madhusüdanaù : yasmän na tvam evaàbhüto jïäné kintu karmädhikåta eva mumukñuù | asaktaù phala-kämanä-rahitaù satataà sarvadä na tu kadäcit käryam avaçya-kartavyaà yävaj-jévädi-çruti-coditaà tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñanti yajïena dänena tapasänäçakena iti çrutyä jïäne viniyuktaà karma nitya-naimittika-lakñaëaà samyag äcara yathä-çästraà nirvartaya | asakto hi yasmäd äcarann éçvarärthaà karma kurvan sattva-çuddhi-jïäna-präpti-dväreëa paraà mokñam äpnoti püruñaù puruñaù sa eva sat-puruño nänya ity abhipräyaù ||19|| viçvanäthaù : tasmät tava jïäna-bhümikärohaëe nästi yogyatä | kämya-karmaëi tu sad-vivekavatas tava naivädhikäraù | tasmät niñkäma-karmaiva kurv ity äha tasmäd iti | käryam avaçya-kartavyatvena vihitaà paraà mokñam ||19|| baladevaù : yasmäl labdhätmävalokanasyaiva karmänupayogas tasmäd etädåktvaà käryaà kartavyatvena vihitaà karma samäcara | asaktaù phalecchä-çünyaù san | paraà dehädi-bhinnam ätmänam äpnoty avalokate yäthätmyena ||19||

of 22


Verse 20

k-MaR<aEv ih Sa&iSaiÖMaaiSQaTaa JaNak-adYa" ) l/aek-Sa&Ga]hMaevaiPa Sa&PaXYaNa( k-TauRMahRiSa ))20))

karmaëaiva hi saàsiddhim ästhitä janakädayaù

loka-saàgraham eväpi saàpaçyan kartum arhasi ||20|| çrédharaù : atra sadäcäraà pramäëayati karmaëaiveti | karmaëaiva çuddha-sattväù santaù saàsiddhià samyag-jïänaà präptä ity arthaù | yadyapi tvaà samyag-jïäninam evätmänaà manyase, tathäpi karmäcaraëaà bhadram evety äha loka-saìgraham ity ädi | lokasya saìgrahaà sva-dharme pravartanam | mayä karmaëi kåte janaù sarvo’pi kariñyati | anyathä jïäni-dåñöäntenäjïo nija-dharmaà nityaà karma tyajan patet | ity evaà loka-rakñaëam api tävat prayojanaà saàpaçyan kathaà kartum evärhasi | na tyaktum ity arthaù ||20|| madhusüdanaù : nanu vividiñor api jïäna-niñöhä-präpty-arthaà çravaëa-manana-nididhyäsanänuñöhänäya sarva-karma-tyäga-lakñaëaù saànyäso vihitaù | tathä ca na kevalaà jïänina eva karmänadhikäraù kintu jïänärthino’pi viraktasya | tathä ca mayäpi viraktena jïänärthinä karmäëi heyäny evety arjunäçaìkäà kñatriyasya saànyäsänadhikära-pratipädanenäpanudati bhagavän karmaëaiveti | janakädayo janakä-jäta-çatru-prabhåtayaù çruti-småti-prasiddhäù kñatriyä vidväàso’pi karmaëaiva saha na tu karma-tyägena sa saàsiddhià çravaëädi-sädhyäà jïäna-niñöhäm ästhitäù präptäù | hi yasmäd evaà tasmät tvam api kñatriyo vividiñur vidvän vä karma kartum arhaséty anuñaìgaù | brähmaëaù putraiñaëäyäç ca vittañaëäyäç ca lokaiñaëäyäç ca vyutthäyätha bhikñäcaryaà caranti iti saànyäsa-vidhäyake väkye brähmaëatvasya vivakñitatvät | sväräjya-kämo räjä räja-süyena yajeta ity atra kñatriyatvävat | catvära äçramä brähmaëasya trayo räjan yasya dvau vaiçyasya iti ca småteù | puräëe’pi – mukhajänämayaà dharmo yad viñëor liìga-dhäraëam |

bähu-jätoru-jätänäm näyaà dharmaù praçasyate || iti kñatriya-vaiçyayoù saànyäsäbhäva uktaù | tasmäd yuktam evoktaà bhagavatä karmaëaiva hi saàsiddhim ästhitä janakädayaù | sarve räjäçritä dharmä räjä dharmasya dhärakaù ity ädi småter varëäçrama-pravartakatvenäpi kñatriyo’vaçyaà karma kuryäd ity äha loketi | lokänäà sve sve dharme pravartanam unmärgän nivartanaà ca loka-saìgrahas taà paçyann api-çabdäj janakädi-çiñöäcäram api paçyan karma kartum arhasy evety anvayaù | kñatriya-janma-präpakeëa karmaëärabdha-çaréras tvaà vidvän api janakädivat prärabdha-karma-phalena loka-saìgrahärthaà karma kartuà yogyo bhavasi na tu tyaktuà brähmaëa-janmäläbhäd ity abhipräyaù | etädåça-bhagavad-abhipräya-vidä bhagavatä bhäñya-kåtä brähmaëasyaiva saànyäso nänyasyeti nirëétam | värtika-kåtä tu prauòhi-väda-mätreëa kñatriya-vaiçyayor api saànyäso’stéty uktam iti drañöavyam ||20||

of 23


viçvanäthaù : atra sadäcäraà pramäëayati karmaëeti | yadi vä tvam ätmänaà jïän¨dhikäriëaà manyase, tad api loke çikñä grahaëärthaà karmaiva kurv ity äha loketi ||20|| baladevaù : sadäcäram atra pramäëayati karmaëaiveti | karmaëaivopäyena viçuddha-cittäù santaù saàsiddhià svätmävalokana-lakñaëäm ästhitäù präpuù | karmaëaiveti viçeñaëa-sambandha eva-käras tasyäyogaà vyavacchinnatti çaìkha-päëòura evetivat | tena çravaëäder na vyudäsaù | karmaëä yajïädinä sahaiva çravaëädineti kecit | nanu saniñöhasyätmävalokane karmänuñöhänaà nästéty uktam | mama pariniñöhitasyävalokita-sva-parätmanaù karmopadeçaù kuta iti cet taträha loketi | satyaà tvam édåça eva tathäpi loka-saìgrahäya karma kurv iti arjune mayi karma kurväëe sarva-lokaù karma kariñyati | itarathä mad-dåñöäntenäjïo’pi lokaù karma tyajan patiñyatéti loka-saàrakñaëaà tat phalam ||20||

Verse 21

YaÛdacriTa é[eïSTatadeveTarae JaNa" ) Sa YaTPa[Maa<a& ku-åTae l/aek-STadNauvTaRTae ))21))

yad yad äcarati çreñöhas tat tad evetaro janaù |

sa yat pramäëaà kurute lokas tad anuvartate ||21|| çrédharaù : karma-karaëe loka-saìgraho yathä syät tad äha yad iti | itaraù präkåto’pi janas tat tad eväcarati | sa çreñöho janaù karma-çästraà tan-nivåtti-çästraà vä yat pramäëaà manyate, tad eva loko’py anusarati ||21|| madhusüdanaù : nanu mayä karmaëi kriyamäëe’pi lokaù kim iti tat-saìgåhëéyäd ity äçaìkya çreñöhäcäränuvidhäyitväd ity äha yad yad iti | çreñöhaù pradhäna-bhüto räjädir yad yat karmäcarati çubham açubhaà vä tat tad eväcaratétaraù präkåtas tad-anugato janaù | na tv anyat svätantryeëety arthaù | nanu çästram avalokyäçästréyaà çreñöhäcäraà parityajya çästréyam eva kuto näcarati loka ity äçaìkyäcäravat pratipattäv api çreñöhänusäritäm itarasya darçayati sa yad iti | sa çreñöho yal laukikaà vaidikaà vä pramäëaà kurute pramäëatvena manyate tad eva loko’py anuvartate pramäëaà kurute na tu svätantryeëa kiàcid ity arthaù | tathä ca pradhäna-bhütena tvayä räjïä loka-saàrakñaëärthaà karma kartavyam eva pradhänänuyäyino jana-vyavahärä bhavantéti nyäyäd ity abhipräyaù ||21|| viçvanäthaù : loka-saìgraha-prakäram eväha yad yad iti ||21|| baladevaù : loka-saìgraha-prakäram eväha yad yad iti | çreñöho mahattamo yat karma yathäcarati tat karma tathaivetaraù kaniñöho’py äcarati | sa çresöhas tasmin karmaëi yac chästraà pramäëaà kurute manyate lokaù kaniñöho’pi tad-anuyäyé tad evänuvartate’nasarati | çästropetaà çreñöhäcaraëaà kalyäëa-lipsunä kaniñöhenänuñöheyam ity arthaù | itthaà ca tejasvinaù çreñöhasya ca yat kvacit svairäcaraëaà tad-vyävåtam | tasya çreñöha-kåtatve’pi çästropetatväbhävät ||21||

of 24


Verse 22

Na Mae PaaQaaRiSTa k-TaRVYa& i}azu l/aeke-zu ik&-cNa ) NaaNavaáMavaáVYa& vTaR Wv c k-MaRi<a ))22))

na me pärthästi kartavyaà triñu lokeñu kiàcana |

nänaväptam aväptavyaà varta eva ca karmaëi ||22|| çrédharaù : atra cähameva dåñöänta ity äha na ma iti tribhiù | he pärtha ! me kartavyaà nästi | yatas triñv api lokeñu anaväptam apräptaà sadävaptavyaà präpyaà nästi | tathäpi karmaëy ahaà varta eva karma karomy evety arthaù ||22|| madhusüdanaù : atra cäham eva dåñöänta ity äha na ma iti tribhiù | he pärtha na me mama triñv api lokeñu kim api kartavyaà nästi | yato’naväptaà phalaà kiàcin mamäväptavyaà nästi | tathäpi varta eva karmaëy ahaà karma karomy evety arthaù | pärtheti sambodhayan viçuddha-kñatriya-vaàçodbhavas tvaà çüräpatyäpatyatvena cätyantaà mat-samo’ham iva vartitum arhaséti darçayati ||22|| viçvanäthaù : aträham eva dåñöänta ity äha tribhiù ||22|| baladevaù : çreñöhaù karma-phala-nirapekño’pi loka-saìgrahäya çästroditäni karmäëy äcared ity arthe svaà dåñöäntam äha na me pärtheti tribhiù | sarveçasya satya-saìkalpasya satya-kämasya me kartavyaà nästi | phalärthinä khalu karmänuñöheyam | na ca nikhila-phaläçrayasya svayaà parama-phalätmano me karmäpekñyam ity arthaù | etad darçayati triñv iti | yataù sarveñu lokeñu karmaëä yat phalam aväptavyaà tad-anaväptam alabdhaà mama nästi sarvaà tan madéyam evety arthaù | tathäpi çästroktaà karmähaà karomy evety äha varta iti ||22||

Verse 23

Yaid ùh& Na vTaeRYa& JaaTau k-MaR<YaTaiNd]Ta" ) MaMa vTMaaRNauvTaRNTae MaNauZYaa" PaaQaR SavRXa" ))23))

yadi hy ahaà na varteyaà jätu karmaëy atandritaù |

mama vartmänuvartante manuñyäù pärtha sarvaçaù ||23|| çrédharaù : akaraëe lokasya näçaà darçayati yadi hy aham iti | jätu kadäcit | atandrito’nalasaù san yadi karmaëi na varteya karma nänutiñöheyam, tarhi mamaiva vartma märgaà manuñyä anuvartante anuverterann ity arthaù ||23|| madhusüdanaù : loka-saìgraho’pi na te kartavyo viphalatväd ity äçaìkyäha yadi hy aham iti | yadi punar aham atandrito’nalasaù san karmaëi jätu kadäcin na varteya nänutiñöheyaà karmäëi tadä mama çreñöhasya sato vartma märgaà he pärtha manuñyäù karmädhikäriëaù santo’nuvartante’nuvarteran sarvaçaù sarva-prakäraiù ||23|| viçvanäthaù : anuvartate’nuvarterann ity arthaù ||23||

of 25


baladevaù : yadéti | ahaà sarveçvaraù siddha-sarvärtho’pi yadu-kulävatérëo jätu kadäcit tat-kulocite çästrokte karmaëi na varteya tan na kuryäm atandritaù sävadhänaù san tarhi mäà dåñöäntaà kåtvä manuñyäù çreñöhasya mama vartma kula-vihitäcära-tyäga-rüpam anuvarteran tato bhraàçerann ity arthaù ||23||

Verse 24

oTSaqdeYauirMae l/aek-a Na ku-Yaa| k-MaR cedhMa( ) Sa&k-rSYa c k-TaaR SYaaMauPahNYaaiMaMaa" Pa[Jaa" ))24))

utsédeyur ime lokä na kuryäà karma ced aham |

saàkarasya ca kartä syäm upahanyäm imäù prajäù ||24|| çrédharaù : tataù kià ? ata äha utsédeyur iti | utsédeyur dharma-lopena naçyeyuù | tataç ca yo varëa-saìkaro bhavet tasyäpy aham eva kartä syäà bhaveyam | evam aham eva prajä upahanyäà malinékuryäm iti ||24|| madhusüdanaù : çreñöhasya tava märgänuvartitvaà manuñyäëäm ucitam eva anuvartitve ko doña ity ata äha utsédeyur iti | aham éçvaraç ced yadi karma na kuryäà tadä mad-anuvartinäà manv-ädénäm api karmänupapatter loka-sthiti-hetoù karmaëo lopeneme sarve lokä utsédeyur vinaçyeyuù | tataç ca varëa-saàkarasya ca kartäham eva syäm | tena cemäù sarväù prajä aham evopahanyäà dharma-lopena vinäçayeyam | kathaà ca prajänäm anugrahärthaà pravåtta éçvaro’haà täù sarvä vinäçayeyam ity abhipräyaù | yad yad äcaratéty äder aparä yojanä | na kevalaà loka-saàgrahaà sampaçyan kartum arhasy api tu çreñöhäcäratväd apéty äha yad yad iti | tathä ca mama çreñöhasya yädåça eva äcäras tädåça eva mad-anuvartinä tvayänuñöheyo na svätantryeëänya ity arthaù | kédåças taväcäro yo mayänuvartanéya ity äkäìkñäyäà na me pärthety ädibhis tribhiù çlokais tat-pradarçanam iti ||24|| viçvanäthaù : utsédeyur mäà dåñöäntékåtya dharmam akurväëä bhraàçeyuù | tataç ca varëa-saìkaro bhavet tasyäpy aham eva kartä syäm evam aham eva prajä hanyäm | malinäù kuryäm ||24|| baladevaù : tataù kià syäd ity äha utsédeyur iti | ahaà sarva-çreñöhaç cet çästroktaà karma na kuryäà tarhéme lokä utsédeyur vibhrañöa-maryädäù syuù | tad-vibhraàçe sati yaù saìkaraù syät tasyäpy aham eva kartä syäm | evaà ca prajäpatir aham imäù prajäù säìkarya-doñeëopahanyäà malinäù kuryäm | tathä ca – eña setur vidharaëa eñäà lokänäm asaàbhedäya iti çrutyä loka-maryädä-vidhärakatvena parigétasya me tan-maryädä-bhedakatvaà syäd iti | evaà upadiçato’pi harer yat kiàcit sva-bhakta-sukhecchoù svairäcaritaà dåñöaà, tat khalu vidhäyakena tad-vacasänupetatväd éçvaréyatväc cävarair naiväcaraëéyam | yad uktaà çrématä çukena –

éçvaräëäà vacaù satyaà tathaiväcaritaà kvacit | teñäà yat sva-vaco-yuktaà buddhimäàs tat samäcaret ||

of 26


naitat samäcarej jätu manasäpi hy anéçvaraù | vinaçyaty äcaran mauòhyäd yathärudro |bdhi-jaà viñam || [BhP 10.33.31-2] iti ||24||

Verse 25

Sa¢-a" k-MaR<YaivÜa&Saae YaQaa ku-vRiNTa >aarTa ) ku-YaaRiÜÜa&STaQaaSa¢-iêk-IzuRl/aeRk-Sa&Ga]hMa( ))25))

saktäù karmaëy avidväàso yathä kurvanti bhärata |

kuryäd vidväàs tathäsaktaç cikérñur loka-saàgraham ||25|| çrédharaù : tasmäd ätmavidäpi loka-saìgrahärtha tat-kåpayä karma käryam evety upasaàharati saktä iti | karmaëi saktä abhiniviñöäù santo yathäjïäù karmäëi kurvanti, asaktaù san vidvän api kuryät loka-saàgraham kartum icchuù ||25|| madhusüdanaù : nanu taveçvarasya loka-saàgrahärthaà karmäëi kurväëasyäpi kartåtväbhimänäbhävän na käpi kñatiù | mama tu jévasya loka-saàgrahärthaà karmäëi kurväëasya kartåtväbhimänena jïänäbhibhavaù syäd ity ata äha saktä iti | saktäù kartåtväbhimänena phaläbhisandhinä ca karmaëy abhiniviñöä avidväàso’jïä yathä kurvanti karma loka-saàgrahaà kartum icchur vidvän ätmavid api tathaiva kuryät | kintu asaktaù san kartåtväbhimänaà phaläbhisandhià cäkurvann ity arthaù | bhärateti bharata-vaàçodbhavatvenabhä jïänaà tasyäà ratatvena vä tvaà yathokta-çästrärtha-bodha-yogyo’séti darçayati ||25|| viçvanäthaù : tasmät pratiñöhitena jïäninäpi karma kartavyam ity upasaàharati saktä iti ||25|| baladevaù : tasmät pratiñöhite’pi tvaà loka-hitäya vedoktaà sva-karma prakurv ity äçayenäha saktä iti | ajïä yathä karmaëi saktäù phala-lipsayäbhiniviñöäs tata kurvanty evaà vidvän api kuryät | kintv asaktaù phala-lipsä-çünyaù san | sphuöam anyat ||25||

Verse 26

Na buiÖ>aed& JaNaYaedjaNaa& k-MaRSai® NaaMa( ) JaaezYaeTSavRk-MaaRi<a ivÜaNa( Yau¢-" SaMaacrNa( ))26))

na buddhi-bhedaà janayed ajïänäà karma-saìginäm | joñayet sarva-karmäëi vidvän yuktaù samäcaran ||26||

çrédharaù : nanu kåpayä tattva-jïänam evopadeñöuà yuktam | nety äha na buddhi-bhedam iti ajïänäm ataeva karma-saìginäà karmäsaktänäm akartätmeopadeçena buddher bhedam anyathätvaà na janayet | karmaëaù sakäçäd buddhi-vicälanaà na kuryät | api tu joñayet sevayet | ajïän karmäëi kärayed ity arthaù | katham ? yukto’vahito bhütvä svayam äcaran san | buddhi-vicälane kåte sati karmasu çraddhä-nivåtter jïänasya cänutpattes tesäm ubhaya-bhraàçaù syäd iti bhävaù ||26||

of 27


madhusüdanaù : nanu karmänuñöhänenaiva loka-saàgrahaù kartavyo na tu tattva-jïänopadeçeneti ko hetur ata äha na buddhéti | ajïänäm avivekinäà kartåtväbhimänena phaläbhisandhinä ca karma-saìginäà karmaëy abhiniviñöänäà yä buddhir aham etat karma kariñya etat-phalaà ca bhokñya iti tasyä bhedaà vicälanam akarträtmopadeçena na kuryät | kintu yukto’vahitaù san vidvän loka-saàgrahaà cikérñur avidvad-adhikärikäëi sarva-karmaëi samäcaraàs teñäà çraddhäm utpädya joñayet prétyä sevayet | anadhikäriëäm upadeçena buddhi-vicälane kåte karmasu çraddhä-nivåttir jïänasya cänutpatter ubhaya-bhrañöatvaà syät | tathä coktaà—

ajïasyärdha-prabuddhasya sarvaà brahmeti yo vadet | mahä-niraya-jäleñu sa tena viniyojitaù || iti ||26||

viçvanäthaù : alaà karma-jaòimnä | tvaà karma-sannyäsaà kåtvä jïänäbhyäsenäham iva kåtärthébhavaiti buddhi-bhedaà na janayet karma-saìginaà açuddhäntaùkaraëatvena karmasv eväsaktimatäm | kintu tvaà kåtärthébhaviñyan niñkäma-karmaiva kru iti karmäëy eva yojayet kärayet | atra karmäëi samäcaran svayam eva dåñöäntébhavet | nanu,

svayaà niùçreyasaà vidvän na vakty ajïäya karma hi | na räti rogiëo’pathyaà väïchato’pi bhiñaktamaù || [BhP 6.9.5]

ity ajita-väkyenaitad virudhyate | satyam | tat khalu bhakty-upadeñöåka-viñayam idaà tu jïänopadeñöåka-viñayam ity avirodhaù | jïänasyäntaùkaraëa-çuddhy-adhénatvät | tac chuddhes tu niñkäma-karmädhénatvät, bhaktes tu svataù präbalyäd antaùkaraëa-çuddhi-paryantänapekñatvät | yadi bhaktau çraddhäm utpädayituà çaknuyät, tadä karmiëäà buddhi-bhedam api janayet, bhaktau çraddhävatäà karmänadhikärät –

tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate || [BhP 11.20.9] iti | dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa tu sattamaù [BhP 11.11.32]iti, sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja [Gétä 18.66] iti, tyaktvä sva-dharmaà caraëämbujaà harer bhajann apakvo |tha patet tato yadi [BhP 1.5.17]

ity-ädi-vacanebhya iti vivecanéyam ||26|| baladevaù : kià ca loka-hitecchur jïäné sävahitaù syäd ity äha na buddhéti | vidvän pariniñöhito’pi karma-saìginäà karma-çraddhä-jäòya-bhäjäm ajïänäà buddhi-bhedaà na janayet | kià karmab hir aham iva jïänenaiva kåtärtho bhaveti karma-niñöhätas tad-buddhià näpanayed ity arthaù | kintu svayaà karmasu yuktaù sävadhänas täni samyak sarväìgopasaàhäreëäcaran sarväëi vihitäni karmäëi yoñayet prétyä sevayet ajïän karmäëi kärayed ity arthaù | buddhi-bhede sati karmasu çraddhä-nivåtte jïänasya cänudayäd ubhaya-vibhrañöäs te syur iti bhävaù |

of 28


svayaà niùçreyasaà vidvän na vakty ajïäya karma hi | na räti rogiëo’pathyaà väïchato’pi bhiñaktamaù || [BhP 6.9.5]

ity ajitoktis tu karma-saìgétara-paratayä neyä ||26||

Verse 27

Pa[k*-Tae" i§-YaMaa<aaiNa Gau<aE" k-MaaRi<a SavRXa" ) Ah&k-arivMaU!aTMaa k-TaaRhiMaiTa MaNYaTae ))27))

prakåteù kriyamäëäni guëaiù karmäëi sarvaçaù |

ahaàkära-vimüòhätmä kartäham iti manyate ||27|| çrédharaù : nanu viduño’pi cet karma kartavyaà tarhi vidvad-aviduñoù ko viçeñaù ? ity äçaìkyobhayor viçeñaà darçayati prakåter iti dväbhyäm | prakåter guëaiù prakåti-käryair indriyaiù sarva-prakäreëa kriyamäëäni karmäëi | täny aham eva kartä karométi manyate | atra hetuù – ahaàkäreëa indriyädiñv ätmädhyäsena vimüòha-buddhiù san ||27|| madhusüdanaù : vidvad-aviduñoù karmänuññöhäna-sämye’pi kartåtväbhimäna-tad-abhäväbhyäà viçeñaà darçayan saktäù karmaëéti-çlokärthaà vivåëoti dväbhyäà prakåter iti | prakåtir mäyä sattva-rajas-tamo-guëa-mayé mithyä-jïänätmikä pärameçvaré çaktiù mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaraà iti çruteù | tasyäù prakåter guëair vikäraiù kärya-käraëa-rüpaiù kriyamäëäni laukikäni vaidikäni ca karmäëi sarvaçaù sarva-prakärair ahaìkäreëa kärya-käraëa-saàghätätma-pratyayena vimüòhaù svarüpa-vivekäsamartha ätmäntaùkaraëaà yasya so’haìkära-vimüòhätmänätmany ätmäbhimäné täni karmäëi kartäham iti karomy aham iti manyate kartåtvädhyäsena | kartäham iti tån-pratyayaù | tena na lokävyaya-niñöhä-khal-artha-tåëäm [Päë 2.3.69] iti ñañöhé-pratiñedhaù ||27|| viçvanäthaù : nanu yadi vidvän api karma kuryät, tarhi vidvad-aviduñoù ko viçeñaù ? ity äçaìkya tayor viçeñaà darçayati prakåter iti dväbhyäm | prakåter guëaiù käryair indriyaiù sarvaçaù sarva-prakäreëa kriyamäëäni yäni karmäëi täny aham eva kartä karométy avidvän manyate ||27|| baladevaù : karmitva-sämye’pi vijïäjïayor viçeñam äha prakåter iti dväbhyäm | ahaàkära-vimüòhätmä jano’haà karmäëi karteti manyate | na lokävyaya-niñöhä iti süträt ñañöhé-niñedhaù | karmäëi laukikäni vaidikäni ca | täni kédåçänéty äha prakåter éça-mäyäyä guëais tat-käryair çarérendriya-präëair éçvara-pravartitaiù kriyamäëänéti | idam eva veditavyam – upakrama-vinirëayät saàvid-vapur-jévätmäsmad-arthaù kartä cänädi-käla-viñaya-bhoga-väsanäkräntas tad-bhogärthikäà sva-sannihitäà prakåtim äçliñöas tat-käryeëähaìkäreëa vimüòhätmä tädåça-sva-vijïäna-çünyaù çarérädy-ahaà-bhävavän präkåtaiù çarérädibhir éçena ca siddhäni karmäëi mayaivaikena kåtänéti manyate | kartur ätmano yat kartåtvaà tat kila dehädibhis tribhiù paramätmanä ca sarva-pravartakena ca siddhyati | na tv ekena jévenaiva | tac ca mayaiva siddhyatéti jévo yan manyate tad ahaìkära-vimauòhyäd eva – adhiñöhänaà tathä karthä [Gétä 18.14] ity ädikäc caramädhyäya-väkya-trayät | kärya-käraëa-kartåtve hetuù prakåtir ucyate [Gétä 13.18] ity atra çarérendriyädi-kartåtvaà prakåter iti yad varëayiñyate, taträpi kevaläyäs tasyäs tan na çakyaà mantum | puruña-

of 29


saàsargeëaiva tat-pravåtter aìgékärät | tataç ca puruñasya kartåtvam avarjanéyam iti vyäkhyäsyate ||27||

Verse 28

Tatvivtau Mahabahae Gau<ak-MaRiv>aaGaYaae" ) Gau<aa Gau<aezu vTaRNTa wiTa MaTva Na SaÂTae ))28))

tattvavit tu mahä-bäho guëa-karma-vibhägayoù |

guëä guëeñu vartanta iti matvä na sajjate ||28|| çrédharaù : vidväàs tu na tathä manyate ity äha tattvavid iti | nähaà guëätmaka iti guëebhya ätmano vibhägaù | na me karmäëéti karmabhyo’py ätmano vibhägaù | tayor guëa-karma-vibhägayor yas tattvaà vetti sa tu na kartåtväbhiniveçaà na karoti | tatra hetuù – guëä iti | guëä indriyäëi guëeñu viñayeñu vartante näham iti matvä ||28|| madhusüdanaù : vidväàs tu tathä na manyata ity äha tattvavid iti | tattvaà yäthätmyaà vettéti tattvavit | tu-çabdena tasyäjïäd vaiçiñöyam äha | kasya tattvam ity ata äha guëa-karma-vibhägayoù | guëä dehendriyäntaù-karaëäny ahaìkäräspadäni karmäëi ca teñäà vyäpära-bhütäni mama-käräspadänéti guëa-karmeti dvandvaikavad bhävaù | vibhajyate sarveñäà jaòänäà vikäriëäà bhäsakatvena påthag bhavatéti vibhägaù sva-prakäça-jïäna-rüpo’saìga ätmä | guëa-karma ca vibhägaç ceti dvandvaù | tayor guëa-karma-vibhägayor bhäsya-bhäsakayor jaòa-caitanyayor vikäri-nirvikärayos tattvaà yäthätmyaà yo vetti sa guëäù karaëätmakä guëeñu viñayeñu pravartante vikäritvän na tu nirvikära ätmeti matvä na sajjate saktià kartåtväbhiniveçam atattvavid iva na karoti | he mahäbäho ! iti sambodhayan sämudrikokta-sat-puruña-lakñaëa-yogitvän na påthag-jana-sädhäraëyena tvam aviveké bhavitum arhaséti sücayati | guëa-vibhägasya karma-vibhägasya ca tattvavid iti vä | asmin pakñe guëa-karmaëor ity etävataiva nirvähe vibhäga-padasya prayojanaà cintyam ||28|| viçvanäthaù : guëa-karmaëor yau vibhägau tayos tattvaà vettéti saù | tatra guëa-vibhägaù sattva-rajas-tamäàsi | karma-vibhägaù sattvädi-kärya-bhedä devatendriya-viñayäù | tayos tattvaà svarüpaà | taj-jïas tu tattva-vit | guëä devatäù prayojyänéndriyäëi cakñur-ädéni guëeñu rüpädiñu viñayeñu vartante | ahaà tu na guëaù, näpi guëa-käryaù ko’pi, näpi guëeñu guëa-käryeñu teñu me ko’pi sambandha iti matvä vidväàs tu na sajjate ||28|| baladevaù : vijïas tu na tathety äha tattva-vit tv iti | guëa-vibhägasya karma-vibhägasya ca tattva-vit | guëebhya indriyebhyaù karmabhyaç ca tat-kåtebhyo yaù svayasa vibhägo bhedas tasya tattvaà svarüpaà tat-tad-vaidharmya-paryälocanayä yo nähaà guëa-karma-vapuù iti vettéty arthaù | sa hi guëä indriyäëi guëeñu çabdädiñu viñayeñu tat-tad-devatä-preritäni pravartante tän prakäçayanti | ahaà tv asaìga-vijïänänandatvät tad-bhinno, na teñu tädrüpyeëa varte, na tän prakäçayäméti matvä teñu na sajjante | kintv ätmany eva sajjate | aträpi matvety anena kartåtvaà jévasyoktaà bodhyam ||28||

Verse 29

of 30


Pa[k*-TaeGauR<aSa&MaU!a" SaÂNTae Gau<ak-MaRSau ) TaaNak*-Tòivdae MaNdaNk*-TòivNNa ivcal/YaeTa( ))29))

prakåter guëa-saàmüòhäù sajjante guëa-karmasu |

tän akåtsna-vido mandän kåtsna-vin na vicälayet ||29|| çrédharaù : na buddhi-bhedam ity upasaàharati prakåter iti | ye prakåter guëaiù sattvädibhiù saàmüòhäù santaù guëeñv indriyeñu tat-karmasu ca sajjante | tän akåtsna-vido mandän manda-matén kåtsna-vit sarvajïo na vicälayet ||29|| madhusüdanaù : tad evaà vidvad-aviduñoù karmänuñöhäna-sämyena vidvän aviduño buddhi-bhedaà na kuryäd ity uktam upasaàharati | prakåteù pürvoktäyä mäyäyä guëaiù käryatayä dharmair dehädibhir vikäraiù samyaì müòhäù svarüpäsphuraëena tän evätmatvena manyamänäs teñäm eva guëänäà dehendriyäntaù-karaëänäà karmasu vyäpäreñu sajjante saktià vayaà kurmas tat-phaläyeti dåòhataräm ätméya-buddhià kurvanti ye tän karma-saìgino’kåtsna-vido’nätmäbhimänino madnän açuddha-cittatvena jï¨nädhikäram apräptän kåtsna-vit paripürëätmavit svayaà na vicälayet karma-çraddhäto na pracyävayed ity arthaù | ye tv amandäù çuddhäntaù-karaëäs te svayam eva vivekodayena vicalanti jïänädhikäraà präptä ity abhipräyaù | kåtsnäkåtsna-çabdäv ätmänätma-paratayä çruty-arthänusäreëa värtika-kådbhir vyäkhyätau – sad evety ädi-väkyebhyaù kåtsnaà vastu yato’dvayam | sambhavas tad-viruddhasya kuto’kåtsnasya vastunaù || yasmin dåñöe’py adåñöo’rthaù sa tad anyaç ca çiñyate | tathädåñöe’pi dåñöaù syäd akåtsnas tädåg ucyate || iti | anätmanaù sävayavatväd aneka-dharmavattäc ca kenacid dharmeëa kenacid avayavena vä viçiñöe tasminn ekasmin ghaöädau jïäte’pi dharmäntareëa avayaväntareëa vä viçiñöaù sa eväjïäto’vaçiñyate | tad anyaç ca paöädir ajïäto’ vaçiñyata eva | tathä tasmin ghaöädäv ajïäte’pi paöädir jïätaù syäd iti taj-jïäne’pi tasyänyasya cäjïänät tad-ajïäne ‘py anya-jïänäc ca so’kåtsna ucyate | kåtsnas tv advaya ätmaiva taj-jïäne kasyacid avaçeñasyäbhäväd iti çloka-dvayärthaù ||29|| viçvanäthaù : nanu yadi jévä guëebhyo guëa-käryebhyaç ca påthag-bhütäs tad-asambandhäs tarhi kathaà te viñayeñu sajjanto dåçyante ? taträha prakåter guëa-saàmüòhäs tad-äveçät präpta-saàmohä yathä bhütäviñöo manuñya ätmänaà bhütam eva manyate, tathaiva prakåti-guëäviñöä jéväù svän guëän eva manyante | tato guëa-karmasu guëa-käryeñu viñayeñu sajjante | tän akåtsna-vido manda-matén kåtsna-vit sarvajïo na vicälayet | tvaà guëebhyaù påthag-bhüto jévo na tu guëaù iti vicäraà präpayituà na yatate, kintu guëäveça-nivartakaà niñkäma-karmaiva kärayet | na hi bhütäviñöo manuñyaù na tvaà bhütaù kintu manuñya eva iti çata-kåtve’py upadeçena na svästhyam äpadyate, kintu tan-nivartakauñudha-maëi-manträdi-prayogenaiveti bhävaù ||29|| baladevaù : na buddhi-bhedaà janayed ity etad upasaàharati prakåter iti | prakåter guëena tat-käryeëähaìkäreëa müòhä bhütäveça-nyäyena dehädikam evätmänaà manyamänä janä guëänäà dehendriyäëäà karmasu vyäpäreñu sajjante | tän akåtsna-

of 31


vido’lpa-jïän mandän ätma-tattva-grahaëälasän kåtsna-vit pürëätma-jïäno na vicälayet guëa-karmänyo viçuddha-caitanyänandas tvam iti tattvaà grähayituà necchet, kintu tad-rucim anusåtya vaidika-karmäëi çreëyäkramäd ätma-tattva-pravaëaà cikérsed iti bhävaù ||29||

Verse 30

MaiYa SavaRi<a k-MaaRi<a Sa&NYaSYaaDYaaTMaceTaSaa ) iNaraXaqiNaRMaRMaae >aUTva YauDYaSv ivGaTaJvr" ))30))

mayi sarväëi karmäëi saànyasyädhyätma-cetasä |

niräçér nirmamo bhütvä yudhyasva vigata-jvaraù ||30|| çrédharaù : tad evaà tattva-vido’pi karma kartavyam | tvaà tu nädyäpi tattvavit | ataù karmaiva kurv ity äha mayéti | sarväëi karmäëi mayi saànyasya samarpya | adhyätma-cetasä antaryämy-adhéno’haà karma karométi dåñöyä | niräçé niñkämaù | ataeva mat-phala-sädhanaà mad-artham idaà karmety evaà mamatä-çünyaç ca bhütvä | vigata-jvaras tyakta-çokaç ca bhütvä ||30|| madhusüdanaù : evaà karmänuñöhäna-sämye’py ajïa-vijïeyoù kartåtväbhiniveça-tad-abhäväbhyäà viçeña uktaù | idäném ajïasyäpi mumukñor amumukñv-apekñayä bhagavad-arpaëaà phaläbhisandhy-abhävaà ca viçeñaà vadann ajïatayärjunasya karmädhikäraà draòhayati mayéti | mayi bhagavati väsudeve parameçvare sarvajïe sarva-niyantari sarvätmani sarväëi karmäëi laukikäni vaidikäni ca sarva-prakäräëi adhyätma-cetasähaà kartäntaryämy-adhénas tasmä eveçvaräya räjïa iva bhåtyaù karmäëi karométy anayä buddhyä saànyasya samarpya niräçér niñkämo nirmamo deha-putra-bhräträdiñu svéyeñu mamatä-çünyo vigata-jvaraù | santäpa-hetutväc choka eva jvara-çabdenoktaù | aihika-päratrika-duryaço-naraka-pätädi-nimitta-çoka-rahitaç ca bhütvä tvaà mumukñur yudhyasva vihitäni karmäëi kurv ity abhipräyaù | atra bhagavad-arpaëaà niñkämatvaà ca sarva-karma-sädhäraëaà mumukñoù | nirmamatvaà tyakta-çokatvaà ca yuddha-mätre prakåta iti drañöavyam anyatra mamatäçokayor aprasaktatvät ||30|| viçvanäthaù : tasmät tvaà mayy adhyätma-cetasätmanéty arthaù | evam adhyätmam avyayébhäva-samäsät | tataç ca ätmani yac cetas tad-adhyätma-cetas tenätma-niñöhenaiva cetasä, na tu viñaya-niñöhenety arthaù | mayi karmäëi saànyasya samarpya niräçér niñkämo nirmamaù sarvatra mamatä-çünyo yudhyasva ||30|| baladevaù : mayéti | yasmäd evaà tasmät pariniñöhitas tvam adhyätma-cetaù svätma-tattva-viñayaka-jïänena sarväëi karmäëi räjïi bhåtya iva mayi pareçe saànyasya samarpayitvä yudhyasva | kartåtväbhiniveça-çünyaù | yathä räja-tantro bhåtyas tad-äjïayä karmäëi karoti, tathä mat-tantras tvaà mad-äjïayä täni kuru lokän saàjighåkñuù | ätmani yac cetas tad adhyätma-cetas tena | vibhakty-arthe’vyayébhävaù | niräçéù svämy-äjïayä karométi tat-phalecchä-çünyaù | ataeva mat-phala-sädhanäni mad-artham amüni karmäëéty evaà mamatva-varjjitaù | vigata-jvaras tyakta-bandhu-vadha-nimittaka-santäpaç ca bhütveti | arjunasya kñatriyatväd yudhyasvety uktam | sväçrama-vihitäni karmäëi mumukñubhiù käryäëéti väkyärthaù ||30||

Verse 31

of 32


Yae Mae MaTaiMad& iNaTYaMaNauiTaïiNTa MaaNava" ) é[ÖavNTaae_NaSaUYaNTaae MauCYaNTae Tae_iPa k-MaRi>a" ))31))

ye me matam idaà nityam anutiñöhanti mänaväù |

çraddhävanto’nasüyanto mucyante te’pi karmabhiù ||31|| çrédharaù : evaà karmänuñöhäne guëam äha ye ma iti | mad-väkye çraddhävanto |nasüyanto duùkhätmake karmaëi pravartayatéti doña-dåñöim akurvantaç ca me madéyam idaà matam anutiñöhanti te’pi çanaiù karma kurväëäù samyag jïänivat karmabhir mucyante ||31|| madhusüdanaù : phaläbhisandhi-rähityena bhagavad-arpaëa-buddhyä bhagavad-arpaëa-buddhyä vihita-karmänuñöhänaà sattva-çuddhi-jïäna-präpti-dväreëa mukti-phalam ity äha ye ma iti | idaà phaläbhisandhi-rähityena vihita-karmäcaraëa-rüpaà mama matam nityam nitya-veda-bodhitatvenänädi-paramparä-gatam ävaçyakam iti vä sarvadeti vä | mänaväù manuñyä ye kecin manuñyädhikäritvät karmaëäà çraddhävantaù çästräcäryopadiñöe’rthe’nanubhüte’py evam evaitad iti viçväsaù çraddhä tadvantaù | anasüyanto guëeñu doñäviñkaraëam asüyä | sä ca duùkhätmake karmaëi mäà pravartayann akäruëiko’yam ity evaàrüpä prakåte prasaktä täm asüyäà mayi gurau väsudeve sarva-suhådy akurvanto ye’nutiñöhanti te’pi sattva-çuddhi-jïäna-präpti-dväreëa samyag-jïänivan tmucyante karmabhir dharmädharmäkhyaiù ||31|| viçvanäthaù : sva-kåtopadeçe pravartayitum äha ye ma iti ||31|| baladevaù : çruti-rahasye svamate’nuvartinäà phalaà vadan tasya çraiñöhyaà vyaïjayati ye ma iti | nityaà sarvadä çruti-bodhitatvenänädi-präptaà vä | çraddhävanto dåòha-viçvastäù | anasüyanto mocakatva-guëavati tasmin kim amunä çrama-bahulena niñphalena karmaëety evaà doñäropa-çünyäù | te’péty apir avadhäraëe | yad vä, ye mamedaà matam anutiñöhanti ye cänuñöhätum açaknuvanto’pi tatra çraddhälavaù, ye ca çraddhälavo’pi tan näsüyante te’péty arthaù | sämpratänuñöhänäbhäve’pi tasmin çraddhayänasüyayä ca kñéëa-doñäs te kiàcit pränte tad anuñöhäya mucyante iti bhävaù ||31||

Verse 32

Yae TveTad>YaSaUYaNTaae NaaNauiTaïiNTa Mae MaTaMa( ) SavRjaNaivMaU!a&STaaNa( iviÖ NaíaNa( AceTaSa" ))32))

ye tv etad abhyasüyanto nänutiñöhanti me matam |

sarva-jïäna-vimüòhäàs tän viddhi nañöän acetasaù ||32|| çrédharaù : vipakñe doñam äha ye tv etad iti | ye tu nänutiñöhanti tän acetaso viveka-çünyän ataeva sarvasmin karmaëi brahma-viñaye ca yaj jïänaà tatra vimüòhän nañöän viddhi ||32|| madhusüdanaù : evam anvaye guëam uktvä vyatireke doñam äha ye tv iti | tu-çabdaù çraddävad-vaidharymyam açraddhäà sücayati | tena ye nästikyäd açraddadhänä

of 33


abhyasüyanto doñam udbhävayanta etan mama mataà nänuvartante tän acetaso duñöa-cittän ataeva sarva-jïäna-vimüòhän sarvatra karmaëi brahmaëi sa-guëe nirguëe ca yaj jïänaà tatra vividhaà pramäëataù prameyataù prayojanataç ca müòhän sarva-prakäreëäyogyän nañöän sarva-puruñärtha-bhrañöän viddhi jänéhi ||32|| viçvanäthaù : vipakñe doñam äha ye tv iti | baladevaù : vipakñe doñam äha ye tv etad iti | ye tu nänutiñöhanti tän acetaso viveka-çünyän ataeva sarvasmin karmaëi brahma-viñaye ca yaj jïänaà tatra vimüòhän nañöän viddhi ||32||

Verse 33

Sad*Xa& ceíTae SvSYaa" Pa[k*-TaejaRNavaNa( AiPa ) Pa[k*-iTa& YaaiNTa >aUTaaiNa iNaGa]h" ik&- k-irZYaiTa ))33))

sadåçaà ceñöate svasyäù prakåter jïänavän api |

prakåtià yänti bhütäni nigrahaù kià kariñyati ||33||

çrédharaù : nanu tarhi mahä-phalatväd indriyäëi nigåhya niñkämäù santaù sarve’pi svadharmam eva kià nänutiñöhanti ? taträha sadåçam iti | prakåtiù präcéna-karma-saàskärädhénaù svabhävaù | svasyäù svakéyäyäù prakåteù svabhävasya sadåçam anurüpam eva guëa-doña-jïänavän api ceñöate | kià punar vaktavyam ajïaç ceñöata iti | yasmäd bhütäni sarve’pi präëinaù prakåtià yänty anuvartante | evaà ca sati indriya-nigrahaù kià kariñyati ? prakåter baléyastväd ity arthaù ||33|| madhusüdanaù : nanu räjïa iva tava çäsanätikrame bhayaà paçyantaù katham asüyantas tava mataà nänuvartante kathaà vä sarva-puruñärtha-sädhane pratikülä bhavantéty ata äha sadåçam iti | prakåtir näma präg-janma-kåta-dharmädharma-jïänecchädi-saàskäro vartamäna-janmany abhivyaktaù sarvato balavän taà vidyä-karmaëé samanvärabhete pürva-prajïä ca iti çruti-pramäëakaù | tasyäù svakéyäyäù prakåteù sadåçam anurüpam eva sarvo jantur jïänavän brahmavid api paçv-ädibhiç cäviçeñät iti nyäyät | guëa-doña-jïänavän vä ceñöate kià punar mürkhaù | tasmäd bhütäni sarve präëinaù prakåtià yänty anuvartante puruñärtha-bhraàça-hetu-bhütäm api | tatra mama vä räjïo vä nigrahaù kià kariñyati | rägautkaöyena duritän nivartayituà na çaknotéty arthaù | mahä-naraka-sädhanatvaà jïätväpi durväsanä-präbalyät päpeñu pravartamänä na mac-chväsanätikrama-doñäd bibhyatéti bhävaù ||3.33|| viçvanäthaù : nanu räjïa iva tava parameçvarasya matam ananutiñöhanto räja-kåtäd iva tva-kåtän nigrahät kià na vibhäti ? satyam | ye khalu indriyäëi cärayanto vartante, te vivvekino’pi räjïaù parameçvarasya ca çäsanaà mantuà na çaknuvanti | tathaiva teñäà svabhävo’bhüd ity äha sadåçam iti | jïänavän api evaà päpe kåte saty evaà narako bhaviñyaty evaà räja-daëòo bhaviñyati | evaà duryaçaç ca bhaviñyatéti vivekavän api svasyäù prakåteù cirantana-päpäbhyäsottha-duùkha-bhärasya sadåçam anurüpam eva ceñöate | tasmät prakåtià svabhävaà yänty anusaranti | tatra nigrahas tac-chästra-dvärä mat-kåto räja-kåto vä tenäçuddha-cittän ukta-lakñaëo niñkäma-karma-yogaù çuddha-cittän jïäna-yogaç ca saàskartuà prabodhayituà ca çaknoti, na tv atyantäçuddha-cittän, kintu

of 34


tän api päpiñöha-svabhävän yädåcchika-mat-kåpottha-bhakti-yoga eva uddhartuà prabhavet | yad uktaà skände – aho dhanyo’si devarñe kåpayä yasya te kñaëät | néco’py utpulako lebhe lubdhako ratim ucyate ||33|| baladevaù : nanu sarveçvarasya te matam atikramatäà daëòaù çästreëocyate tasmät te kim u na bibhyati ity äha sadåçam iti | prakåtir anädi-käla-pravåttyä sva-durväsanä tasyäù svéyäyäù sadåçam anurüpam eva jïänavän çästroktaà daëòaà jänann api janaç ceñöate pravartate kim utäjïaù | tato bhütäni sarve janäù prakåtià puruñärtha-vibhraàça-hetu-bhütäm api täà yänty anusaranti | tatra nigrahaù çästra-jïäno’pi daëòaù sat-prasaìga-çünyasya kià kariñyati ? durväsanäyäù präbalyatäà nivartayituà na çakñyatéty arthaù | sat-prasaìga-sahitasya tu täà prabaläm api nihanti – santa eväsya chindanti mano-vyasanam uktibhiù [BhP 11.26.26] ity ädi småtibhyaù ||33||

Verse 34

wiNd]YaSYaeiNd]YaSYaaQaeR raGaÜezaE VYaviSQaTaaE ) TaYaaeNaR vXaMaaGaC^etaaE ùSYa PairPaiNQaNaaE ))34))

indriyasyendriyasyärthe räga-dveñau vyavasthitau |

tayor na vaçam ägacchet tau hy asya paripanthinau ||34|| çrédharaù : nanv evaà prakåty-adhéneva cet puruñasya pravåttis tarhi vidhi-niñedha-çästrasya vaiyarthyaà präptam ity äçaìkyäha indriyasyeti | indriyasyendriyasyeti-vépsayä sarveñäm indriyäëäà praty ekam ity uktam | arthe sva-sva-viñaye’nuküle rägaù pratiküle dveña ity evaà räga-dveñau vyavasthitäv avaçyaà bhävinau | tataç ca tad-anurüpä pravåttir iti bhütänäà prakåtiù | tathäpi tayor vaçavarté na bhaved iti çästreëa niyamyate | hi yasmäd | asya mumukños tau parinpanthinau pratipakñau | ayaà bhävaù – viñaya-smaraëädinä räga-dveñaäv utpädyänavahitaà puruñam anarthe’tigambhére srotaséva prakåtir balä pravartayati | çästraà tu tataù präg eva viñayeñu räga-dveña-pratibandhake parameçvara-bhajanädau taà pravartayati | tataç ca gambhéra-srotaù-pätät pürvam eva nävam äçrita iva nänarthaà präpnoti | tad evaà sväbhäviké paçv-ädi-sadåçéà pravåttià tyaktvä dharme pravartitavyam ity uktam ||34|| madhusüdanaù : nanu sarvasya präëi-vargasya prakåti-vaça-vartitve laukika-vaidika-puruñakära-viñayäbhäväd vidhi-niñedhärthakyaà präptaà, na ca prakåti-çünyaù kaçcid asti yaà prati tad-arthavattvaà syäd ity ata äha indriyasyendriyasyärthe iti | indriyasyendriyasyeti vépsayä sarveñäm indriyäëäm arthe viñaye çabde sparçe rüpe gandhe ca | evaà karmendriya-viñaye’pi vacanädäv anuküle çästra-niñiddhe’pi rägaù pratiküle çästra-vihite’pi dveña ity evaà praténdriyärthaà räga-dveñau vyavasthitäv änukülya-prätikülya-vyavasthayä sthitau na tv aniyamena sarvatra tau bhavataù | tatra puruñakärasya çästrasya cäyaà viñayo yat tayor vaçaà nägacched iti | kathaà yä hi puruñasya prakåtiù sä balavad aniñöänubandhitva-jïänäbhäva-sahakåteñöa-sädhanatva-jïäna-nibandhanaà rägaà puraskåtyaiva çästra-niñiddhe kalaïja-bhakñaëädau pravartayati | tathä balavad-aniñöänubandhitva-jïänäbhäva-sahakåteñöa-sädhanatva-jïäna-nibandhanaà rägaà puraskåtyaiva çästra-niñiddhe kalaïja-bhakñaëädau pravartayati | tatra çästreëa pratiñiddhasya balavad aniñöänubandhitve jïäpite sahakärya-bhävät kevalaà

of 35


dåñöeñöa-sädhanatäjïänaà madhu-viña-saàpåktänna-bhojana iva tatra na rägaà janayituà çaknoti | evaà vihitasya çästreëa balavad iñöänubandhitve bodhite sahakärya-bhävät kevalam aniñöa-sädhanatva-jïänaà bhojanädäv iva tatra na dveñaà janayituà çaknoti | tataç cäpratibaddhaà çästraà vihite puruñaà pravartayati niñiddhäc ca nivartayatéti çästréya-viveka-vijïäna-präbalyena sväbhävika-räga-dveñayoù käraëopamardenopamardän na prakåtir viparéta-märge puruñaà çästra-dåñöià pravartayituà çaknotéti na çästrasya puruñakärasya ca vaiyarthya-porasaìgaù | tayo räga-dveñayor vaçaà nägacchet tad-adhéno na pravarteta nivarteta vä kintu çästréya-tad-vipakña-jïänena tat-käraëa-vighaöana-dvärä tau näçayet | hi yasmät tau räga-dveñau sväbhävika-doña-prayuktäv asya puruñasya çreyo’rhtinaù paripanthinau çatrü çreyo-märgasya vighna-kartärau dasyü iva pathikasya | idaà ca dvayä ha präjäpatyä deväç cäsuräç ca tataù känéyasä eva devä jyäyasä asuräs ta eñu lokeñv aspardhanta ity ädi-çrutau sväbhävika-räga-dveña-nimitta-çästra-viparéta-pravåttim asuratvena çästréya-pravåttià ca devatvena nirüpya vyäkhyätam ativistareëety uparamyate ||34|| viçvanäthaù : yasmäd duùsvabhäveñu lokeñu vidhi-niñedha-çästraà na prabhavati, tasmäd yävat päpäbhyäsottha-duùsvabhävo näbhüt tävad yatheñöam indriyäëi na cärayed ity äha indriyasendriyasyeti vépsä pratyekam | sarvendriyäëäm arthe sva-sva-viñaye para-stré-mätra-gätra-darçana-sparçana-tat-sampradänaka-dravya-dänädau çästra-niñiddhe’pi rägas tathä guru-vipra-térthätithi-darçana-sparçana-paricaraëa-tat-sampradänaka-dhana-vitaraëädau çästra-vihite’pi dveña ity etau viçeñaëävasthitau vartete | tayor vaçam adhénatvaà na präpnuyät | yad vä, indriyärthe stré-darçanädau rägas tat-pratighäte kenacit kåte sati dveña ity asya puruñärtha-sädhakasya kvacit tu mano’nuküle’rthe surasa-snigdhännädau rägo manaù pratiküle’rthe virasa-rukñännädau dveñas tathä sva-puträdi-darçana-çravaëädau rägo vairi-puträdi-darçana-çravaëädau dveñaù | tayor vaçaà na gacched ity vyäcakñate ||34|| baladevaù : nanu prakåty-adhénä cet puàsäà pravåttis tarhi vidhi-niñedha-çästre vyartha iti cet tatrhä indriyasyendriyasyeti | vépsayä sarveñäm ity uktam | tataç ca jïänendriyäëäà çroträdénäm arthe viñaye çabdädau, karmendriyäëäm ca väg-ädénäm arthe vacanädau rägaù, pratiküle çästra-vihite’pi sat-sambhäñaëa-sat-sevana-sat-térthägamanädau dveña ity evaà räga-dveñau vyavasthitau cänukülya-prätikülye vyavasthayä sthitau bhavato na tv aniyamenety arthaù | yadyapi tad-anuguëä präëinäà pravåttis tathäpi çreyo-lipsur janas tayo räga-dveñayor vaçaà nägacchet | hi yasmät täv asya paripanthinau vighna-kartärau bhavataù pänthasyeva dasyü | etad uktaà bhavati – anädi-käla-pravåttä hi väsanä niñöhänubandhitva-jïänäbhäva-sahakåteneñöa-sädhanatva-jïänena niñiddhe’pi para-dära-sambhäñaëädau rägam utpädya puàsaù pravartayati | tatheñöa-sädhanatva-jïänäbhäva-sahakåtenäniñöa-sädhanatva-jïänena vihite’pi sat-sambhäñaëädau dveñam utpädya tatas tän nivartayati | çästraà kila sat-prasaìga-çrutam aniñöänubhandhitva-bodhanena niñiddhän mano’nuküläd api nivartayati dveñam utpädya | iñöänubandhitva-bodhanena vihite manaù-pratiküle’pi rägam utpädya pravartayatéti na vidhi-niñedha-çästrayor vaiyarthyam iti ||34||

Verse 35

é[eYaaNa( SvDaMaaeR ivGau<a" ParDaMaaRTSvNauiïTaaTa( ) SvDaMaeR iNaDaNa& é[eYa" ParDaMaaeR >aYaavh" ))35))

of 36


çreyän sva-dharmo viguëaù para-dharmät svanuñöhität | sva-dharme nidhanaà çreyaù para-dharmo bhayävahaù ||35||

çrédharaù : tarhi sva-dharmasya yuddhäder duùkha-rüpasya yathävat kartum açakyatvät para-dharmasya cähiàsädeù sukaratväd dharmatväviçeñäc ca tatra pravartitum icchantaù praty äha çreyän iti | kiàcid aìga-héno’pi sva-dharmaù çreyän praçasyataraù | svanuñöhität sakaläìga-sampürtyä kåtäd api para-dharmät sakäçät | tatra hetuù – sva-dharme yuddhädau pravartamänasya nidhanaà maraëam api çreñöhaà svargädi-präpakatvät | para-dharmas tu bhayävaho niñiddhatvena naraka-präpakatvät ||35|| madhusüdanaù : nanu sväbhävika-räga-dveña-prayukta-paçv-ädi-sädhäraëa-pravåtti-prahäëena çästréyam eva karma kartavyaà cet tarhi yat sukaraà bhikñäçanädi tad eva kriyatäà kim ati-duùkhävahena yuddhenety ata äha çreyän iti | çreyän praçasyataraù sva-dharmo yaà varëäçramaà vä prati yo vihitaù sa tasya sva-dharmo viguëo’pi sarväìgopasaàhäram antareëa kåto’pi para-dharmät svaà praty avihität svanuñöhität sarväìgopasaàhäreëa sampäditäd api | na hi vedätirikta-mäna-gamyo dharmaù, yena para-dharme’py anuñöheyo dharmatvät sva-dharmavad ity anumänaà tatra mänaà syät | codana-lakñaëo’rtho dharmaù iti nyäyät | ataù sva-dharme kiàcid aìga-héne’pi sthitasya nidhanaà maraëam api çreyaù praçasyataraà para-dharma-sthasya jévitäd api | sva-dharma-sthasya nidhanaà héha-loke kértyävahaà para-loke ca svargädi-präpakam | para-dharmas tu ihäkérti-karatvena paratra naraka-pradatvena ca bhayävaho yato’to räga-dveñädi-prayukta-sväbhävika-pravåttivat para-dharmo’pi heya evety arthaù | evaà tävad bhagavan-matäìgékäriëäà çreyaù-präptis tad-anaìgékäriëäà ca çreyo-märga-bhrañöatvam uktam | çreyo-märga-bhraàçena phaläbhisandhi-pürvaka-kämya-karmäcaraëe ca kevala-päpa-mäträcaraëe ca bahüni käraëäni kathitäni ye tv etad abhyasüyanta ity ädinä | taträyaà saìgraha-çlokaù – çraddhä-hänis tathäsüyä duñöa-cittatvam üòhate |

prakåter vaça-vartitvaà räga-dveñau ca puñkalau | para-dharma-rucitvaà cety uktä durmärga-vähakäù |||35||

viçvanäthaù : tataç ca yuddha-rüpasya yathävad räga-dveñädi-rähityena kartum açakyatvät para-dharmasya cähiàsädeù sukaratväd dharmatväviçeñäc ca tatra pravartitum icchantaà praty äha çreyän iti | viguëaù kiàcid doña-viçiñöo’pi samyag anuñöhätum açakyo’pi para-dharmät svanuñöhität sädhv evänuñöhätuà çakyäd api sarva-guëa-pürëäd api sakäçät çreyän | tatra hetuù – svadharma ity ädi |

vidharmaù para-dharmaç ca äbhäsa upamä chalaù | adharma-çäkhäù païcemä dharma-jïo’dharmavat tyajet || [BhP 7.15.12] iti saptamokteù ||35||

baladevaù : nanu sva-prakåti-nirmitäà räga-dveña-mayéà paçv-ädi-sädhäraëéà pravåttià vihäya çästrokteñu dharmeñu vartitavyam ity uktam | dharma-håd-viçuddhau tädåça-pravåttir nivartena, dharmäç ca yuddhädivad ahiàsädayo’pi çästreëoktäù | tasmäd räga-dveña-rähityena kartum açakyäd yuddhäder ahiàsä-çiloïcha-våtti-lakñaëo dharma uttama iti cet taträha çreyän iti |

of 37


yasya varëasyäçramasya ca yo dharmo vedena vihitaù, sa ca viguëaù kiàcid aìga-vikalo’pi svanuñöhitä sarväìgopasaàhäreëäcaritäd api para-dharmät çreyän | yathä brähmaëasyähiàsädiù sva-dharmaù kñatriyasya ca yuddhädiù | na hi dharmo vedätiriktena pramäëena gamyate | cakñur bhinnendriyeëeva rüpam | yathäha jaiminiù – codanä-lakñaëo dharmaù iti | tatra hetuù – svadharme nidhanaà maraëaà çreyaù pratyaväyäbhävät para-janmani dharmäcaraëa-sambhaväc ceñöa-sädhakam ity arthaù | para-dharmas tu bhayävaho’niñöa-janakaù | taà praty avihitatvena pratyaväya-sambhavät | na ca paraçuräme viçvämitre cavyabhicäraù | tayos tat-tat-kulotpannäv api tat tac-coru-mahimnä tat-karmodayät | tathäpi vigänaà kañöaà ca tayoù smaryate | ataeva droëädeù kñätra-dharmo’sakåd vigétaù | nanu daivarätyädeù kñatriyasya pärivräjyaà çrüyate tataù katham ahiàsädeù para-dharmatvam iti cet satyaà, pürva-pürväçrama-dharmaiù kñéëa-väsanayä pärivräjyädhikäre sati taà praty ahiàsädeù sva-dharmatvena vihitatvät | ataeva sva-dharme sthitasyeti yojyate ||35||

Verse 36

AJauRNa ovac AQa ke-Na Pa[Yau¢-ae_Ya& PaaPa& criTa PaUåz" )

AiNaC^M( AiPa vaZ<aeRYa bl/aidv iNaYaaeiJaTa" ))36))

arjuna uväca atha kena prayukto’yaà päpaà carati püruñaù | anicchann api värñëeya baläd iva niyojitaù ||36||

çrédharaù : tayor na vaçam ägacchet [Gétä 3.34] ity uktam | tad etad açakyaà manväno’rjuna uväca atheti | våñëer vaàçe avatérëo värñëeyaù | he värñëeya ! anartha-rüpaà päpaà kartum icchann api kena prayuktaù prerito’yaà puruñaù päpaà carati ? käma-krodhau viveka-balena niruddhato’pi puruñasya punaù päpe pravåtti-darçanät | anyo’pi tayor mülabhütaù kaçcit pravartako bhaved iti sambhävanayä praçnaù ||36|| madhusüdanaù : tatra kämya-pratiñiddha-karma-pravåtti-käraëam apanudya bhagavan-matam anuvartituà tat-käraëävadhäraëäya arjuna uväca atheti | dhyäyato viñayän puàsaù ity ädinä pürvam anartha-mülam uktam | sämprataà ca prakåter guëa-saàmüòhä ity ädinä bahu-vistaraà kathitam | tatra kià sarväëy api sama-prädhänyena käraëäni | athavaikam eva mukhyaà käraëam itaräëi tu tat-sahakäréëi kevalam | taträdye sarveñäà påthak påthaì niväraëe mahän prayäsaù syät | antye tv ekasminn eva niräkåte kåta-kåtyatä syäd ity ato brühi me kena hetunä prayuktaù prerito’yaà tvan-matänanuvarté sarva-jïäna-vimüòhaù puruñaù päpam anarthänubandhi sarvaà phaläbhisandhi-puraù-saraà kämyaà citrädi çatru-vadha-sädhanaà ca çyanädi pratiñiddhaà ca kalaïja-bhakñaëädi bahu-vidhaà karmäcarati svayaà kartum anicchann api na tu nivåtti-lakñaëaà parama-puruñärthänubandhi tvad-upadiñöaà karmecchann api karoti | na ca päratantryaà vinetthaà sambhavati | ato yena baläd iva niyojito räjïeva bhåtyas tvan-mata-viruddhaà sarvänarthänubandhitvaà jänann api tädåçaà karmäcarati tam anartha-märga-pravartakaà mäà prati brühi jïätvä samucchedäyety arthaù | he värñëeya våñëi-vaàçe

of 38


man-mätämaha-kule kåpayävatérëeti sambodhanena värñëeyé-suto’haà tvayä nipekñaëéya iti sücayati ||36|| viçvanäthaù : yad uktaà räga-dveñau vyavasthitäv [Gétä 3.34] ity atra çästra-niñiddhe |péndriyärthe para-stré-sambhäñaëädau räga ity atra påcchati atheti | kena prayojaka-kartränicchann api vidhi-niñedha-çästrärtha-jïänavattvät päpe pravartitum icchä-rahito’pi baläd iveti prayojaka-preraëa-vaçät prayojyasyäpécchä samyag utpadyate iti bhävaù ||36|| baladevaù : indriyasya ity ädau çästra-niñiddhe’pi para-dära-sambhäñaëädau rägo vyavasthita iti yad uktaà taträrjunaù påcchati atha keneti | he värñëeya våñëi-vaàçodbhava ! çubhädibhyaç ceti prayuktaù preritaù päpaà carati niñedha-çästrärtha-jïänät tac-caritam anicchann api baläd iveti | prayojakecchäpannatayä prayojye’pécchä prajäyate | sa kim éçvaraù, pürva-saàskäro vä ? taträdyaù säkñitvät käruëikatväc ca na päpe prerakaù | na ca paro jaòatväd iti praçnärthaù ||36||

Verse 37

é[q>aGavaNa( ovac k-aMa Wz §-aeDa Wz rJaaeGau<aSaMauÙv" )

MahaXaNaae MahaPaaPMaa ivÖyeNaiMah vEir<aMa( ))37))

çré-bhagavän uväca käma eña krodha eña rajo-guëa-samudbhavaù |

mahäçano mahä-päpmä viddhy enam iha vairiëam ||37|| çrédharaù : atrottaraà çré-bhagavän uväca käma eña krodha eña iti | yas tvayä påñöo hetur eva käma eva | nanu krodho’pi pürvaà tvayoktam indriyasyendriyasyärtha ity atra | satyam | näsau tataù påthak | kintu krodho’py eñaù | käma eva hi kenacit pratihataù krodhätmanä pariëamate | pürvaà påthaktvenokto’pi krodha-kämaja evety abhipräyeëa ekékåtyocyate | rajo-guëät samudbhavatéti tathä | anena sattva-våddhyä rajasi kñayaà néte sati kämo na jäyata iti sücitam | enaà kämam iha mokña-märge vairiëaà viddhi | ayaà ca vakñyamäëa-krameëa hantavya eva | yato näsau dänena sandhätuà çakya ity äha mahäçanaù | mahad-açanaà yasya saù | duñpüra ity arthaù | na ca sämnä sandhätuà çakyaù | yato mahä-päpmä’tyugraù ||37|| madhusüdanaù : evam arjunena påñöe atho khalv ähuù käma-maya eväyaà puruña iti, ätmaivedam agra äséd eka eva so’kämayata jäyä me syäd atha prajäyeyätha vittaà me syäd atha karma kurvéya ity ädi-çruti-siddham uttaram çré-bhagavän uväca käma iti | yas tvayä påñöo hetur baläd anartha-märge pravartakaù sa eña käma eva mahän çatruù | yan-nimittä sarvänartha-präptiù präëinäm | nanu krodho’py abhicärädau pravartako dåñöa ity ata äha krodha eñaù | käma eva kenacid dhetunä pratihataù krodhatvena pariëamate’taù krodho’py eña käma eva | etasminn eva mahä-vairiëi nivärite sarva-puruñärtha-präptir ity arthaù | tan-niväraëopäya-jïänäya tat-käraëam äha rajo-guëa-samudbhavaù | duùkha-pravåtti-balätmako rajo-guëa eva samudbhavaù käraëaà yasya | ataù käraëänuvidhäyitvät käryasya so’pi tathä | yadyapi

of 39


tamo-guëo’pi tasya käraëaà tathäpi duùkhe pravåttau ca rajasa eva prädhänyät tasyaiva nirdeçaù | etena sättvikyä våttyä rajasi kñéëe so’pi kñéyata ity uktam | athavä tasya katham anartha-märge pravartakatvam ity ata äha rajo-guëasya pravåttyädi-lakñaëasya samudbhavo yasmät | kämo hi viñayäbhiläñätmakaù svayam udbhüto rajaù pravartayan puruñaà duùkhätmake karmaëi pravartayati | tenäyam avaçyaà hantavya ity abhipräyaù | nanu säma-däna-bheda-daëòäç catvära upäyäs tatra prathama-trikasyäsambhave caturtho daëòaù prayoktavyo na tu haöhäd evety äçaìkya trayäëäm asambhavaà vaktuà viçinañöi mahäçano mahä-päpmeti | mahad açanam asyeti mahäçanaù |

yat påthivyäà vréhi-yavaà hiraëyaà paçavaù striyaù | nälam ekasya tat sarvam iti matvä çamaà vrajet || iti småteù |

ato na dänena sandhätuà çakyaù | näpi säma-bhedäbhyäà yato mahä-päpmätyugraù | tena hi balät prerito’niñöa-phalam api jänan päpaà karoti | ato viddhi jänéhi enaà kämam iha saàsäre vairiëam | tad etat sarvaà vivåtaà värtika-käraiù ätmaivedam agra äsét iti çruti-vyäkhyäne – pravåttau ca nivåttau ca yathoktasyädhikäriëaù |

svätantrye sati saàsära-såtau kasmät pravartate || na tu niùçeña-vidhvasta-saàsäränartha-vartmani | nivåtti-lakñaëe väcyaà kenäyaà preryate’vaçaù || anartha-paripäkatvam api jänan pravartate | päratantryam åte dåñöä pravåttir nedåçé kvacit || tasmäc chreyorthinaù puàsaù prerako’niñöa-karmaëi | vaktavyas tan-niräsärtham ity arthä syät parä çrutiù || anäpta-puruñärtho’yaà niùçeñänartha-saìkulaù | ity akämayatänäptän pumarthän sädhanair jaòaù || jihäsati tathänarthän avidvän ätmani çritän | avidyodbhüta-kämaù sann atho khalv iti ca çrutiù || akämataù kriyäù käçcid dåçyante neha kasyacit | yad yad dhi kurute jantus tat-tat-kämasya ceñöitam || käma eña krodha eña ity ädi-vacanaà småteù | pravartako näparo’taù kämäd anyaù pratéyate || iti |

akämata iti manu-vacanam | anyat spañöam ||37|| viçvanäthaù : eña käma eva viñayäbhiläñätmakaù puruñaà päpe pravartayati tenaiva prayuktaù puruñaù päpaà caratéty arthaù | eña käma eva påthaktvena dåçyamäna eña pratyakñaù krodho bhavati | käma eva kenacit pratihato bhütvä krodhäkäreëa pariëamatéty arthaù | kämo rajo-guëa-samudbhava iti räjasät kämäd eva tämasaù krodho jäyate ity arthaù | kämasya apekñita-püraëena nivåttiù syäd iti cen nety äha mahäçano mahad açanaà yasya saù |

yat påthivyäà vréhi-yavaà hiraëyaà paçavaù striyaù |

of 40


nälam ekasya tat sarvam iti matvä çamaà vrajet || iti småteù | kämasyäpekñitaà pürayitum açakyam eva | nanu dänena sandhätum açakyaç cet säma-bhedäbhyäà sa sva-vaçékartavyaù | taträha mahä-päpmätyugraù ||37|| baladevaù : taträha bhagavän käma iti | kämaù präktana-väsanä-hetukaù çabdädi-viñayako’bhiläñaù puruñaà päpe prerayati tad anicchum api so’sya preraka ity arthaù | nanv abhicärädau krodho’pi prerako dåñöaù sa cendriyasyety ädaubhavatäpi påthag ukta iti cet, satyam | na sa tasmät påthak, kintv eña käma eva kenacic cetanena pratihataù krodho bhavati | dugdham ivämlena yuktaà dadhi | käma-jaya eva krodha-jaya iti bhävaù | kédåçaù käma ity äha rajo-guëeti | sattva-våddhyä rajasi nirjite kämo nirjitaù syäd ity arthaù | na cäpekñita-pradänena kämasya nivåttir ity äha mahäçana iti |

yat påthivyäà vréhi-yavaà hiraëyaà paçavaù striyaù | nälam ekasya tat sarvam iti matvä çamaà vrajet || iti smaraëät |

na ca sämnä bhedena vä sa vaçébhaved ity äha mahäpäpmeti | yo’tyugro viveka-jïäna-vilopena niñiddhe’pi pravartayati tasmäd iha däna-yoge enaà vairiëaà viddhi tathä ca jïänädibhis tribhir upäyaiù sandhätum açakyatväd vakñyamäëena daëòena sa hantavya iti bhävaù | éçvaraù karmäntaritaù parjanyavat sarvatra prerakaù | kämas tu svayam eva päpmägre iti tathoktam ||37||

Verse 38

DaUMaeNaaiv]YaTae viöYaRQaadXaaeR Male/Na c ) YaQaaeLbeNaav*Taae Ga>aRSTaQaa TaeNaedMaav*TaMa( ))38))

dhümenävriyate vahnir yathä-darço malena ca |

yatholbenävåto garbhas tathä tenedam ävåtam ||38|| çrédharaù : kämasya vairitvaà darçayati dhümeneti | dhümena sahajena yathä vahnir ävriyata äcchädyate | yathä cädarço malenägantukena | yathä colbena garbhaveñöana-carmaëä garbhaù sarvato niruddha ävåtaù | tathäprakära-trayeëäpi tena kämenävåtam idam ||38|| madhusüdanaù : tasya mahä-päpmatvena vairtvam eva dåñöäntaiù spañöayati dhümeneti | tatra çarérärambhät präg-antaù-karaëa-sthälabdha-våttikatvät sükñmaù kämaù çarérärambhakeëa karmaëä sthüla-çarérävacchinne labdha-våttike’ntaùkaraëe kåtäbhivyaktiù san sthülo bhavati | sa eva viñayasya cintyamänatävasthäyäà punaù punar udricyamänaù sthülataro bhavati | sa eva punar viñayasya bhujyamänatävasthäyäm atyantodrekaà präptaù sthülatamo bhavati | tatra prathamävasthäyäà dåñöäntaù -- yathä dhümena sahajenäprakäçätmakena prakäçätmako vahnir ävriyate | dvitéyävasthäyäà dåñöäntaù – yathädarço malenäsahajenädarçotpatty-anantaram udriktena | ca-käro’väntara-vaidharmya-sücanärtha ävriyata iti kriyänukarñaëärthaç ca | tåtéyävasthäyäà dåñöäntaù – yatholbena jaräyuëä garbha-veñöana-carmaëätisthülena sarvato nirudhyävåtas tathä prakära-trayeëäpi tena kämenedam ävåtam |

of 41


atra dhümenävåto’pi vahnir dähädi-lakñaëaà sva-käryaà karoti | malenävåtas tv ädarçaù pratibimba-grahaëa-lakñaëaà svakäryaà na karoti | svacchatä-dharma-mätra-tirodhänät svarüpatas tüpalabhyata eva | ulbenävåtas tu garbho na hasta-pädädi-prasäraëa-rüpaà sva-käryaà karoti na vä svarüpata upalabhyata iti viçeñaù ||38|| viçvanäthaù : na ca kasyacid eväyaà vairy api tu sarvasyaiveti sa-dåñöäntam äha dhümeneti | kämasyägäòhatve gäòhatve’tigäòhatve ca krameëa dåñöäntäù | dhümenävåto’pi malino vahnir dähädi-lakñaëaà sva-käryaà tu karoti | malenävåto darpaëaà tu svacchatä-dharma-tirodhänäd bimba-grahaëaà sva-käryaà na karoti svarüpatas tüpalabhyate | ulbena jaräyüëävåto garbhas tu sva-käryaà kara-caraëädi-prasäraëaà na karoti, na vä svarüpata upalabhyata iti | evaà kämasyägäòhatve paramärtha-smaraëaà kartuà çaknoti | gäòhatve na çaknotéti gäòhatve tv acetanam eva syäd idaà jagad eva ||38|| baladevaù : mådu-madhya-tévra-bhävena trividhasya kämasya dhüma-malolbaneti krameëa dåñöäntän äha dhümenet | yathä dhümenävåto’nujjvalo’pi vahnir auñëädikaà kiàcit karoti malenävåto darpaëaù svacchatä-tirodhänät pratibimbaà na çaknoti grahétum ulbena jarä-guëävåto garbhas tu pädädi-prasärarà na çaknoti kartuà na copalabhyate | tathä mådunä kämenävåtaà jïänaà kathaàcit tattvärthaà grahétuà çaknoti madhyenävåtaà na çaknoti | tévreëävåtaà tu prasartum api na çaknoti, na ca pratéyata ity arthaù ||38||

Verse 39

Aav*Ta& jaNaMaeTaeNa jaiNaNaae iNaTYavEir<aa )

k-aMaæ Pae<a k-aENTaeYa duZPaUre<aaNale/Na c ))39))

ävåtaà jïänam etena jïänino nitya-vairiëä | käma-rüpeëa kaunteya duñpüreëänalena ca ||39||

çrédharaù : idaà çabda-nirdiñöaà darçayan vairitvaà sphuöayati ävåtam iti | idaà viveka-jïänam etena ävåtam | ajïasya khalu bhoga-samaye kämaù sukha-hetur eva | pariëäme tu vairitvaà pratipadyate | jïäninaù punas tat-kälam apy anarthänusandhänäd duùkha-hetur eveti nitgya-vairiëety uktam | kià ca viñayaiù püryamäëo’pi yo duñpüraù | äpüryamäëaà tu çoka-santäpa-hetutväd anala-tulyaù | anena sarvän prati nitya-vairitvam uktam ||39|| madhusüdanaù : tathä tenedam ävåtam iti saìgraha-väkyaà vivåëoty ävåtam iti | jïäyate’neneti jïänam antaùkaraëaà viveka-vijïänaà veda-çabda-nirdiñöam etena kämenävåtam | tathäpy äpätataù sukha-hetutväd upädeyaù syäd ity ata äha jïänino nitya-vairiëä | ajïo hi viñaya-bhoga-käle kämaà mitram iva paçyaàs tat-kärye duùkhe präpte vairitvaà jänäti kämenähaà duùkhitvam äpädita iti | jïäné tu bhoga-käle’pi jänäty anenäham anarthe praveçita iti | ato viveké duùkhé bhavati bhoga-käle ca tat-pariëäme cäneneti jïänino’sau nitya-vairéti sarvathä tena hantavya evety arthaù | tarhi kià svarüo’säv ity ata äha käma-rüpeëa | käma icchä tåñëä saiva rüpaà yasya tena | he kaunteyeti sambandhäviñkäreëa premäëaà sücayati | nanu vivekino hantavyo’py avivekina upädeyaù syäd ity ata äha duñpüreëänalena ca | ca-kära upamärthaù | na vidyate’laà paryäptir yasyety analo vahniù | sa yathä haviñä pürayitum açakyas tathäyam

of 42


api bhogenety arthaù | ato nirantaraà santäpa-hetutväd vivekina ivävivekino’pi heya eväsau | tathä ca småtiù –

na jätu kämaù kämänäm upabhogena çäàyati | haviñä kåñëa-vartmeva bhüya eväbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

athavecchäyä viñaya-siddhi-nivartyatväd icchä-rüpaù kämo viñaya-bhogena svayam eva nivartiñyate kià taträti-nirbandhenety ata uktaà duñpüreëänalena ceti | viñaya-siddhyä tat-kälam icchätirodhäne’pi punaù prädurbhävän na viñaya-siddhir icchä-nivartikä | kintu viñaya-doña-dåñöir evatatheti bhävaù ||39|| viçvanäthaù : käma eva hi jévasyävidyety äha ävåtam iti | nitya-vairiëy ato’sau sarva-prakäreëa hantavya iti bhävaù | käma-rüpeëa kämäkäreëäjïänenety arthaù | ca-kära ivärthe | analo yathä haviñä pürayitum acakyas tathä kämo’pi bhogenety arthaù | yad uktam –

na jätu kämaù kämänäm upabhogena çäàyati | haviñä kåñëa-vartmeva bhüya eväbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti ||39||

baladevaù : uktam arthaà sphuöayati ävåtam iti | anena käma-rüpeëa nitya-vairiëä jïänino jévasya jïänam ävåtam iti sambandhaù | ajïasya viñaya-bhoga-samaye sukhatvät suhåd api kämas tat-kärye duùkhe sati vairù syäd vijïasya tu tat-samaye’pi duùkhänusandhänäd duùkha-hetur eveti nitya-vairiëety uktiù | tasmät sarvathä hantavya iti bhävaù | kià ca duñpüreëeti | ca-çabda ivärthaù | tatränalo yathä haviñä pürayitum açakyas tathä bhogena käma ity arthaù | småtiç caivam äha—

na jätu kämaù kämänäm upabhogena çäàyati | haviñä kåñëa-vartmeva bhüya eväbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

tasmät sarveñäà sa nitya-vairéti ||39||

Verse 40

wiNd]Yaai<a MaNaae buiÖrSYaaiDaïaNaMauCYaTae WTaEivRMaaehYaTYaez jaNaMaav*TYa deihNaMa( ))40))

indriyäëi mano buddhir asyädhiñöhänam ucyate | etair vimohayaty eña jïänam ävåtya dehinam ||40||

çrédharaù : idänéà tasyädhiñöhänaà kathayan jayopäyam äha indriyäëéti dväbhyäm | viñaya-darçana-çravaëädibhiù saàkalpenädhyavasäyena ca kämasya ävirbhäväd indriyäëi ca manaç ca buddhiç cäsyädhiñöhänam ucyate | etair indriyädibhir darçanädi-vyäpäravadbhir äçraya-bhütair viveka-jïänam ävåtya dehinaà vimohayati ||40|| madhusüdanaù : jïäte hi çatror adhiñöhäne sukhena sa jetuà çakyata iti tad-adhiñöhänam äha indriyäëéti | indriyäëi çabda-sparça-rüpa-rasa-gandha-grähakäëi çroträdéni vacanädäna-gamana-visargänanda-janakäni väg-ädéni ca | manaù saìkalpätmakaà buddhir adhyavasäyätmikä ca | asya kämasyädhiñöhänam äçraya ucyate | yata etair indriyädibhiù

of 43


sva-sva-vyäpäravadbhir äçrayair vimohayati vividhaà mohayati eña kämo jïänam viveka-jïänam ävåtyäcchädya dehinaà dehäbhimäninam ||40|| viçvanäthaù : kväsau tiñöhaty ata äha indriyäëéti | asya vairiëaù kämasyädhiñöhänaà mahä-durga-räjadhänyaù | çabdädayo viñayäs tu tasya räjïo deçä iti bhävaù | etair indriyädibhir dehinaà jévam ||40|| baladevaù : vairiëaù kämasya durgeñu nirjiteñu tasya jayaù sukara iti täny äha indriyäëéti | viñaya-çravaëädinä saìkalpenädhyavasäyena ca kämasyäbhivyakteù çroträdéni ca manaç ca buddhiç ca tasyädhiñöhänaà mahä-durga-räjadhäné-rüpaà bhavati viñayäs tu tasya tasya janapadä bodhyäù | etair viñaya-saàcäribhir indriyädibhir dehinaà prakåti-såñöa-dehavantaà jévam ätma-jïänodyatam eña kämo vimohayati ätma-jïäna-vimukhaà viñaya-rasa-pravaëaà ca karotéty arthaù ||40||

Verse 41

TaSMaatviMaiNd]Yaa<YaadaE iNaYaMYa >arTazR>a ) PaaPMaaNa& Pa[Jaih ùeNa& jaNaivjaNaNaaXaNaMa( ))41))

tasmät tvam indriyäëy ädau niyamya bharatarñabha |

päpmänaà prajahihy enaà jïäna-vijïäna-näçanam ||41|| çrédharaù : yasmäd evaà tasmäd iti | tasmäd ädau vimohät pürvam evendriyäëi mano buddhià ca niyamya päpmänaà päpa-rüpam enaà kämaà hi sphuöaà prajahi ghätaya | yad vä prajahihi parityaja | jïänam ätma-viñayaà | vijïänaà nididhyäsanajam | tam eva dhéro vijïäya prajïäà kurvéta iti çruteù ||41|| madhusüdanaù : yasmäd evam | yasmäd indriyädhiñöhänaù kämo dehinaà mohayati tasmät tvam ädau mohanät pürvaà käma-nirodhät pürvam iti vä | indriyäëi çroträdéni niyamya vaçékåtya | teñu hi vaçékåteñu mano-buddhyor api vaçékaraëaà sidhyati saìkalpädhyavasäyayor bähyendriya-pravåtti-dväraivänartha-hetutvät | ata indriyäëi mano buddhir iti pürvaà påthaì-nirdiçyäpéhendriyäëéty etävad uktam | indriyatvena tayor api saìgraho vä | he bharatarñabha mahä-vaàça-prabhütatvena samartho’si | päpmänaà sarva-päpa-müla-bhütam enaà kämaà vairiëaà prajahihi parityaja hi sphuöaà prajahi prakarñeëa märayeti vä | jahi çatrum ity upasaàhäräc ca | jïänaà çästräcäryopadeça-jaà parokñaà vijïänam aparokñaà tat-phalaà tayor jïäna-vijïänayoù çreyaù-präpti-hetvor näçanam ||41|| viçvanäthaù : vairiëaù khalv äçraye jite sati vairé jéyata iti nétir ataù kämasyäçrayeñv indriyädiñu yathottaraà durjayatvädhikyam | ataù prathama-präptänéndriyäëi durjayäny apy uttaräpekñayä sujayäni | prathamaà te jéyantäm ity äha tasmäd iti | indriyäëi niyamyena yadyapi para-stré-para-dravyädy-apaharaëe durniväraà mano gacchaty eva | tad api tatra tatra netra-çrotra-kara-caraëädéndriya-vyäpära-stha-gaëanäd indriyäëi na gamayety arthaù | päpmänam atyugraà kämaà jahéténdriya-vyäpärastha-gaëanam atikälena mano’pi kämäd vicyutaà bhavatéti bhävaù ||41|| baladevaù : yasmäd ayaà käma-rüpo vairé nikhilendriya-vyäpära-virati-rüpäyätma-jïänäyodyatasya viñaya-rasa-pravaëair indriyair jïänam ävåëoti tasmät prakåti-såñöa-

of 44


dehädimäàs tvam ädäv ätma-jïänodayäyärambha-käla evendriyäëi sarväëi tad-vyäpära-rüpe niñkäme karma-yoge niyamya pravaëäni kåtvä enaà päpmänaà kämaà çatruà prajahi vinäçaya | hi yasmäj jïänasya çästréyasya dehädi-viviktätma-viñayakasya vijïänasya ca tädåg-ätmänubhavasya näçanam ävarakam ||41||

Verse 42

wiNd]Yaai<a Para<YaahuiriNd]Yae>Ya" Par& MaNa" ) MaNaSaSTau Para buiÖYaaeR buÖe" ParTaSTau Sa" ))42))

indriyäëi paräëy ähur indriyebhyaù paraà manaù |

manasas tu parä buddhir yo buddheù paratas tu saù ||42|| çrédharaù : yatra citta-praëidhänena indriyäëi niyantuà çakyante, tad ätma-svarüpaà dehädibhyo vivicya darçayati indriyäëéti | indriyäëi dehädibhyo grähyebhyaù paräëi çreñöhäny ähuù sükñmatvät prakäçakatväc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthäd uktaà bhavati | indriyebhyaç ca saìkalpätmakaà manaù param tat-pravartakatvät | manasas tu niçcayätmikä buddhiù parä | niçcaya-pürvakatvät saìkalpasya | yas tu buddheù paratas tat-säkñitvenävasthitaù sarväntaraù sa ätmä | taà vimohayati dehinam iti dehi-çabdokta ätmä sa iti parämåçyate ||42|| madhusüdanaù : nanu yathä kathaàcid bähyendriya-niyama-sambhave’py äntara-tåñëä-tyägo’tiduñkara iti cen, na | raso’py asya paraà dåñövä nivartate [Gétä 2.59] ity atra para-darçanasya rasäbhidhänéyaka-tåñëä-tyäga-sädhanasya präg-ukteù | tarhi ko’sau paro yad-darçanät tåñëä-nivåttir ity äçaìkya çuddham ätmänaà para-çabda-väcyaà dehädibhyo vivicya darçayati indriyäëéti | çroträdéni jïänendriyäëi païca sthülaà jaòaà paricchinnaà bähyaà ca deham apekñya paräëi sükñmatvät prakäçakatväd vyäpakatväd antaùsthatväc ca prakåñöäny ähuù paëòitäù çrutayo vä | tathendriyebhyaù paraà manaù saìkalpa-vikalpätmakaà tat-pravartakatvät | tathä manasas tu parä buddhir adhyavasäyätmikä | adhyavasäyo hi niçcayas tat-pürvaka eva saìkalpädir mano-dharmaù | yas tu buddheù paratas tad-bhäsakatvenävasthito yaà dehinam indriyädibhir äçrayair yuktaù kämo jïänävaraëa-dväreëa mohayatéty uktaà sa buddher drañöä para ätmä | sa eña iha praviñöaù itivad dvyavahitasyäpi dehinas tadä parämarçaù | aträrthe çrutiù –

indriyebhyaù parä hy arthä arthebhyaç ca paraà manaù | manasas tu parä buddhir buddher ätmä mahän paraù || mahataù parama-vyaktam avyaktät puruñaù paraù | puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä sä parä gatiù || [KaöhU 1.3.10-11] iti |

aträtmanaù paratvasyaiva väkya-tätparya-viñayatväd indriyädi-paratvasyävivakñitatväd indriyebhyaù parä arthä iti sthäne’rthebhyaù paräëéndriyäëéti vivakñäbhedena bhagavad-uktaà na virudhyate | buddher asmad-ädi-vyañöi-buddheù sakäçän mahän ätmä samañöi-buddhi-rüpaù paraù mano mahän matir brahma pür buddhiù khyätir éçvaraù iti väyu-puräëa-vacanät | mahato hairaëyagarbhyä buddheù param avyaktam avyäkåtaà sarva-jagad-béjaà mäyäkhyaà mäyäà tu prakåtià vidyäd iti çruteù | tad dhedaà tarhy avyäkåtam äsét iti ca | avyaktät sakäçät sakala-jaòa-varga-prakäçakaù puruñaù pürëa ätmä paraù | tasmäd api kaçcid anyaù paraù syäd ity ata äha puruñän na paraà kiàcid iti | kuta evaà yasmät sä käñöhä samäptiù sarvädhiñöhänatvät | sä parä gatiù | so’dhvanaù päram

of 45


äpnoti tad viñëoù paramaà padam ity ädi-çruti-prasiddhä parä gatir api saivety arthaù | tad etat sarvaà yo buddheù paratas tu sa ity anenoktam ||42|| viçvanäthaù : na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanéyam açakyatväd ity äha indriyäëi paräëéti | daça-dig-vijayibhir api vérair durjayatväd atibalatvena çreñöhänéty arthaù | indriyebhyaù sakäçäd api prabalatvän manaù paraà | svapne khalv indriyeñv api nañöeñv anaçvaratväd iti bhävaù | manasaù sakäçäd api parä prabalä buddhir vijïäna-rüpä | suñuptau manasy api nañöe tasyäù sämänyäkäräyä anaçvarätväd iti bhävaù | tasya buddheù sakäçäd api parato balädhikyena yo vartate, tawsyäm api jïänäbhyäsena nañöäyäà satyäà yo viräjata ity arthaù | sa tu prasiddho jévätmä kämasya jetä | tena vastutaù sarvato’py atiprabalena jévätmanä indriyädén vijitya kämo vijetuà çakya eveti näträsambhävanä käryeti bhävaù ||42|| baladevaù : nanu mudrita-yanträmbu-nyäyena niñkäma-karma-pravaëatayendriya-niyamane käma-kñatir iti tvayä pradarçitam | atha daihika-karma-käle mukta-yanträmbu-nyäyenendriya-våtti-prasäre kämasya punar ujjévatäpattiù syäd iti tatra raso’py asya paraà dåñövä [Gétä 2.59] iti pürvopadiñöena viviktätmänubhavena niùçeñä tasya kñatiù syäd iti darçayati indriyäëéti dväbhyäm | päïcabhautikäd dehäd indriyäëi paräëy ähur paëòitäù | tac cälékatvät tato’tisükñmatvät tad-vinäçe’vinäçäc ca | indriyebhyaù manaù paraà jägare teñäà pravartakatvät svapne teñu svasmin viléneñu räjya-kartåtvena sthitatväc ca | manasas tu buddhiù parä, niçcayätmaka-buddhi-våttyaiva saìkalpätmaka-mano-våtteù prasarät | yas tu buddher api parato’sti, sa dehé jévätmä cit-svarüpo dehädi-buddhy-antar-viviktayänubhütaù san niùçeña-käma-kñati-hetur bhavatéti | kaöhäç caivaà paöhanti – indriyebhyaù parä hy arthä arthebhyaç ca paraà manaù | manasas tu parä buddhir buddher ätmä mahän paraù || ity ädi | asyärthaù – indriyebhyo’rthä viñayäs tad-äkarsiktatvät paräù pradhäna-bhütäù | viñayendriya-vyavahärasya mano-mülatväd arthebhyo manaù paraà viñaya-bhogasya niçcaya-pürvakatvät saàçayätmakän manaso manaù paraà viñaya-bhogasya niçcaya-pürvakatvät saàçayätmakän manaso niçcayätmikä buddhiù parä buddher bhogopakaraëatvät tasyäù sakäçäd bhoktätmä jévaù paraù sa cätmä mahän dehendriyäntaùkaraëa-sväméti daihikaà karma tu pürväbhyäsa-vaçäc cakra-bhramitvat setsyati ||42||

Verse 43

Wv& buÖe" Par& bud(ßa Sa&STa>YaaTMaaNaMaaTMaNaa ) Jaih Xa}au& Mahabahae k-aMaæ Pa& duraSadMa( ))43))

evaà buddheù paraà buddhvä saàstabhyätmänam ätmanä |

jahi çatruà mahä-bäho käma-rüpaà duräsadam ||43|| çrédharaù : upasaàharati evam iti | buddher eva viñayendriyädi-janyäù kämädi-vikriyäù | ätmä tu nirvikäras tat-säkñéty evaà buddheù paramätmänaà buddhvätmanaivaà tåtayä

of 46


niçciyätmikayä buddhyätmänaà manaù saàstabhya niçcalaà kåtvä käma-rüpiëaà çatruà jahi märaya | duräsadaà duùkhenäsädanéyaà durvijïeyam ity arthaù ||43||

sva-dharmeëa yam ärädhya bhaktyä muktim itä budhäù | tat kåñëaà paramänandaà toñayet sarva-karmabhiù ||

iti çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

karma-yogo näma tåtéyo’dhyäyaù ||3|| madhusüdanaù : phalitam äha evam iti | raso’py asya paraà dåñövä nivartate ity atra yaù para-çabdenoktas tam evambhütaà pürëam ätmänaà buddheù paraà buddhvä säkñätkåtya saàstabhya sthirétkåtyätmänaà mana ätmanaitädåça-niçcayätmkiayä buddhyä jahi märaya çatruà sarva-puruñärtha-çätanaà he mahäbäho mahä-bähor hi çatru-märaëaà sukaram iti yogyaà sambodhanam | käma-rüpaà tåñëä-rüpaà duräsadaà duùkhenäsädanéyaà durvijïeyäneka-viçeñam iti yatnädhikyäya viçeñaëam ||43||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-güòhärtha-

dépikäyäm karma-yogo näma tåtéyo’dhyäyaù ||3||

viçvanäthaù : upasaàharati evam iti | buddheù paraà jévätmänaà buddhvä sarvopädhibhyaù påthak-bhütaà jïätvä ätmanä svenaivämänaà svaà saàstabhya niçcalaà kåtvä duräsadaà durjayam api kämaà jahi näçaya ||43||

adhyäye’smin sädhanasya niñkämasyaiva karmaëaù | prädhänyam üce tat-sädhya-jïänasya guëatäà vadan ||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm | tåtéyaù khalu gétäsu saìgataù saìgataù satäm ||

||3||

baladevaù : evam iti | evaà mad-upadeça-vidhayä buddheç ca paraà dehädi-nikhila-jaòa-varga-pravartakatväd viviktaà sukha-cid-ghanaà jévätmänaà buddhvänubhüyety arthaù | ätmanä édåça-niçcayätmikayä buddhyätmänaà manaù saàstabhya tädåçy ätmani sthiraà kåtvä käma-rüpaà çatruà jahi näçaya | duräsadaà durdharñam api | mahä-bäho iti prägvat ||43||

niñkämaà karma mukhyaà syäd gauëaà jïänaà tad-udbhavam | jévätma-dåñöäv ity eña tåtéyo’dhyäya-nirëayaù ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye tåtéyo’dhyäyaù

||3||

of 47

atha tåtéyo’dhyäyaù - indira gandhi national centre ... · tåtéyo’dhyäyaù karma-yogaù...

Documents