bhagavad gita 18

Bhagavad-gé tä – chapter 18

Chapter 18

Verse 1

AJauRNa ovac Sa&NYaaSaSYa Mahabahae TatviMaC^aiMa veidTauMa( ) TYaaGaSYa c ôzqke-Xa Pa*Qak( ke-iXaiNazUdNa ))1))

Ç ré dhara : nyäsa-tyäga-vibhägena sarva-gé tärtha-saìgraham | spañ ö am añ ö ädaçe präha paramärtha-vinirëaye || atra ca – sarva-karmäëi manasä sannyasyäste sukhaà vaçé | (Gé tä 5.13) sannyäsa-yoga-yuktätmä (Gé tä 9.28) ity ädiñ u karma-sannyäsa upadiñ ö aù | tathä – tyaktvä karma-phaläsaìgaà nitya-tå pto niräçrayaù | sarva-karma-phala-tyägaà tataù kuru yatätmavän || (Gé tä 4.20) ity ädiñ u ca phala-mätra-tyägena karmänuñ ö hänam upadiñ ö am | na ca paraspara-viruddhaà sarvajïaù parama-käruëiko bhagavän upadiçet | ataù karma-sannyäsasya tad-anuñ ö hänasya cävirodha-prakäraà bubhutsur arjuna uväca sannyäsasyeti | bho hå ñ é keça sarvendriya-niyämaka | he keçé -nisüdana keçé -nämno mahato hayäkå teù daityasya yuddhe mukhaà vyädäya bhakñ ayitum ägacchato atyantaà vyätte mukhe väma-bähuà praveçya tat-kñ aëam eva vivå ddhena tenaiva bähunä karkaö ikä-phalavat taà vidärya nisüditavän | ataeva he mahäbäho iti sambodhanam | sannyäsasya tyägasya ca tattvaà på thag vivekena veditum icchämi ||1|| Viçvanä tha : sannyäsa-jïäna-karmädes traividhyaà mukti-nirëayaù | guhya-säratamä bhaktir ity añ ö ädaça ucyate || anantarädhyäye – tad ity anabhisandhäya phalaà yajïa-tapaù-kriyäù | däna-kriyäç ca vividhäù kriyante mokñ a-käìkñ ibhiù || (Gé tä 17.25) ity atra bhagavad-väkye mokñ a-käìkñ i-çabdena sannyäsina eva ucyante | anye vä yady anya eva te, tarhi – sarva-karma-phala-tyägaà tataù kuru yatätmavän iti (Gé tä 12.11) tvad-uktänäà sarva-karma-phala-tyäginäà teñ äà sa tyägaù kaù | sannyäsinäà ca ko sa sannyäsa iti vivekato jijïäsur äha sannyäsasyeti | på thag iti yadi sannyäsa-tyäga-çabdau

1


bhinnärthau tadä sannyäsasya tyägasya ca tattvaà på thag veditum icchämi | yadi tv ekärthau täv api tvan-mate anya-mate vä tayor aikyärtham arthäd ekärthatvam iti på thag veditum icchämi | he hå ñ é keçeti mad-buddheù pravartakatvät tvam eva imaà sandeha-mukhäpayasi | keçi-nisüdana iti taà ca sandehaà tvam eva keçinam iva vidärayasé ti bhävaù | mahäbäho iti tvaà mahä-bähu-balänvito’haà kiïcid bähubalänvita ity etad aàçenaiva mayä saha sakhyaà tava | na tu särvajïyädibhir aàçair atas tvad-datta-kiïcit-sakhya-bhäväd eva praçne mama niùçaìkateti bhävaù ||1|| Baladeva : gé tärthän iha saìgå hëan harir añ ö ädaçe’khilän | bhaktes tatra prapatteç ca so’bravé d atigopyatäm || sarva-karmäëi manasä sannyasyäste sukhaà vaçé | (Gé tä 5.13) ity ädau sannyäsa-çabdena kim uktam -- tyaktvä karma-phaläsaìgaà (Gé tä 4.20) ityädau tyäga-çabdena ca kim uktaà bhagavatä tatra sandihäno’rjunaù på cchati sannyäsasyeti | sannyäsa-tyäga-çabdau çaila-taru-çabdäv iva vijäté yärthau kià vä kuru-päëòava-çabdäv iva sajäté yärthau | yady ädyas tarhi sannyäsasya tyägasya ca tattvaà på thag-veditum icchämi | yadyantas tarhi taträväntaropädhi-mätraà bhedakaà bhävi, tac ca veditum icchämi | he mahäbäho kå ñ ëa hå ñ é keçeti dhé -vå tti-prerakatvät tvam eva mat-sandeham utpädayasi | keçi-nisüdaneti tvaà mat-sandehaà keçinam iva vinäçayeti ||1||

Verse 2

é[q>aGavaNa( ovac k-aMYaaNaa& k-MaR<aa& NYaaSa& Sa&NYaaSa& k-vYaae ivdu" ) SavRk-MaRf-l/TYaaGa& Pa[ahuSTYaaGa& ivc+a<aa" ))2))

Ç ré dhara : tatrottaraà çré -bhagavän uväca – kämyänäm iti | kämyänäà putra-kämo yajeta svarga-kämo yajetety evam ädi kämopabandhena vihitänäà karmaëäà nyäsaà parityägaà sannyäsaà kavayo viduù | samyak-phalaiùsaha sarva-karmaëäm api nyäsaà sannyäsaà paëòitä vidur jänanté ty arthaù | sarveñ äà kämyänäà nitya-naimittikänäà ca karmaëäà phala-mätra-tyägaà prähus tyägaà prähus tyägaà vicakñ aëä nipuëäù | na tu svarüpataù karma-tyägam | nanu nitya-naimittikänäà phaläçravaëäd avidyamänasya phalasya kathaà tyägaù syät | nahi bandhyäyäù putra-tyägaù sambhavanti | ucyate yadyapi svarga-kämaù paçukäma ity ädivad aharahaù sandhyäm upäsé ta yävaj-jé vam agnihotraà juhoté ty ädiñ u phala-viçeñ o na çrüyate tathäpy apuruñ ärthe vyäpäre prekñ ävantaà pravartayitum açaknuvan vidhir viçvajitä yajetety ädiñ v iva sämänyataù kim api phalam äkñ ipaty eva | na cäté va-gurum ataù çraddhayä sva-siddhir eva vidheù prayojanam iti mantavyam | puruñ a-pravå tty-anupapatter duñ paraharatvät | çrüyate ca nityädiñ v api phalam – sarva ete puëya-lokä bhavaté ti | karmaëä pitå -loka iti | dharmeëa päpam apanudanti ity evam ädiñ u | tasmäd yuktam uktaà sarva-karma-phala-tyägaà prähus tyägaà vicakñ aëä iti | nanu phala-tyägena punar pai niñ phaleñ u karmasu pravå ttir eva na syät | tan na, sarveñ äm api karmaëäà saàyoga-på thaktvena vividiñ ärthatayä viniyogät | tathä ca çrutiù – tam etaà vedänuvacanena brähmaëä vividiñ anti yajïena dänena tapasänäçakeneti | tataç ca çruti-padoktaà sarvaà phalaà bandhakatvena tyaktvä vividiñ ärthaà sarva-karmänuñ ö hänaà

2


ghaö ata eva | vividiñ ä ca nityänitya-vastu-vivekena nivå tta-dehädy-abhimänatayä buddheù pratyak-pravaëatä | tävat paryantaà ca sattva-çuddhy-arthaà jïänäviruddhaà yathocitam avaçyakaà karma kurvatas tat-phala-tyäga eva karma-tyägo näma | na svarüpeëa | tathä ca çrutiù kurvann eveha karmäëi jijé viñ ec chatäà samäù (É ço 2) iti | tataù parantu sarva-karma-nivå ttiù svata eva bhavati | tad uktaà naiñ karmya-siddhau – pratyak-pravaëatäà buddheù karmäëi utpädya çuddhitaù | kå tärthänyastam äyänti prävå òaste ghanä iva || uktaà ca bhagavatä – yas tv ätma-ratir eva syäd ity ädi | vaçiñ ö hena coktam – na karmäëi tyajed yogé karmabhis tyajyate hy asau | karmaëo müla-bhütasya saìkalpasyaiva näçataù || iti | jïäna-niñ ö hä-vikñ epakatvam älakñ ya tyajed vä | tad uktaà çré -bhägavate – tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate || (BhP 11.20.9) jïäna-niñ ö ho virakto vä mad-bhakto vänapekñ akaù | saliìgänäçramäàs tyaktvä cared avidhi-gocaraù || (BhP 11.18.28) ity ädi | alam atiprasaìgena prakå tam anusarämaù ||2|| Viçvanä tha : prathamaà präcyaà matam äçritya sannyäsa-tyäga-çabdayor bhinna-jäté yärthatvam äha kämyänäm iti | putra-kämo yajeta svarga-kämo yajeta ity evaà kämopabandhena vihitänäà kämyänäà karmaëäà nyäsaà svarüpeëaiva tyägaà sannyäsaà vidur na tu nityänäm api sandhyopästädé näm iti bhävaù | sarveñ äà kämyänäà nityänäm api karmaëäà phalaà karmaëä pitå lokaù iti | dharmeëa päpam upanudati ity ädyäù çrutayaù pratipädayanty eva ity atas tyäge phaläbhisandhi-rahitaà sarva-karma-karaëam | sannyäse tu phaläbhisandhi-rahitaà nitya-karma-karaëam | kämya-karmaëäà tu svarüpeëaiva tyäga iti bhedo jïeyaù ||2|| Baladeva : evaà på ñ ö o bhagavän uväca kämyänäm iti | putra-kämo yajeta svarga-kämo yajeta ity evaà kämopanibandhena vihitänäà putreñ ö i-jyotiñ ö omädé näà karmaëäà nyäsaà svarüpeëatyägaà kavayaù paëòitäù sannyäsaà vidur na tu nityänäm agnihoträdé näm ity arthaù | teñ u vicakñ aëäs tu sarveñ äà kämyänäà nityänäà ca karmaëäà phala-tyägam eva, na tu svarüpatas tyägaà sannyäsa-lakñ aëaà tyägaà prähuù | nitya-karmaëäà ca phalam asti – karmaëäà pitå -loko dharmeëa päpam apanudati ity ädi çravaëät | yadyapi aharahaù sandhyäm upäsé ta, yävaj-jé vanam agnihotraà juhoti ity ädau, putra-kämo yajeta ity ädäv iva phala-viçeñ o na çrutayas tathäpi viçvajitä yajeta ity ädäv iva vidhiù kiïcit phalam äkñ iped eva | itarathä puruñ a-pravå tty-anupapatter duñ pariharatäpattiù | tathä ca kämya-karmaëäà svarüpatas tyägo, nitya-karmaëäà tu phala-tyägaù sannyäsa-çabdärthaù | sarveñ äà karmaëäà phalecchäà tyaktvänuñ ö hänaà khalu tyäga-çabdärthaù | pürvokta-ré tyä jïänodaya-phalasya sattväd apravå tter duñ pariharatvaà pratyuktam ||2||

3


Verse 3

TYaaJYa& daezvidTYaeke- k-MaR Pa[ahuMaRNaqiz<a" ) YajdaNaTaPa"k-MaR Na TYaaJYaiMaiTa caPare ))3))

Ç ré dhara : aviduñ aù phala-tyäga-mätram eva tyäga-çabdärthaù | na karma-tyäga iti | etad eva matäntara-niräsena då òhé kartuà mata-bhedaà darçayati tyäjyam iti | doñ avad dhiàsädi-doñ akatvena kevalaà bandhakam iti hetoù sarveñ äm api karma tyäjyam iti eke säìkhyäù prähur mané ñ iëa iti | asyäyaà bhävaù – mä hiàsyät sarva-bhütäné ti niñ edhaù puruñ asyänartha-hetur hiàsä ity äha | agné ñ omé yaà paçum älabhetety ädi-präkaraëiko vidhis tu hiàsäyäù kratüpakärakatvam äha | ato bhinna-viñ ayakatvena sämänya-viçeñ a-nyäyägocaratväd vädhyavädhakatä nästi | dravya-sädhyeñ u ca sarveñ v api karmasu hiàsädeù sambhavät sarvam api karma tyäjyam eveti | tad uktaà – då ñ ö avad änuçravikaù sa hy aviçuddhi-kñ ayätiçaya-yukta iti | asyärthaù guru-päö häd anuçrüyata iti anuçravo vedaù | tad bodhita upäyo jyotiñ ö homädir änuçravikaù | taträviçuddhir hiàsä | tathä kñ ayo vinäçaù | agnihotra-jyotiñ ö homädi-janyeñ u svargeñ u täratamyaà ca vartate | parotkarñ as tu sarvän duùkhé karoti | apare tu mé mäàsakä yajïädikaà karma na tyäjyam iti prähuù | ayaà bhävaù kratv-arthäpi saté yaà hiàsä puruñ eëa kartavyä | sä cänyoddeçenäpi kå tä puruñ asya pratyaväya-hetur eva | yathä hi vidhir vidheyasya tad-uddeçyenänuñ ö hänaà vidhatte | tädarthya-lakñ aëatväc cheñ atvasya | na tv evaà niñ edho niñ edhasya tädarthyam apekñ ate präpti-mäträpekñ itatvät | anyathäjïäna-pramädädi-kå te doñ äbhäva-prasaìgät | tad evaà samäna-viñ ayakatvena sämänya-çästrasya viçeñ eëa bädhän nästi doñ avattvam | ato nityaà yajïädi-karma na tyäjyam iti | anena vidhi-niñ edhayoù samäna-balatä bädhyate sämänya-viçeñ a-nyäyaà sampädayitum ||3|| Viçvanä tha : tyäge punar api mata-bhedam upakñ ipati tyäjyam iti | doñ avat hiàsädi-doñ avattvät karma svarüpata eva tyäjyäm ity eke säìkhyäù | pare mé mäàsakä yajïädikaà karma çästre vihitatvän na tyäjyam ity ähuù ||3|| Baladeva : tyäge punar api mata-bhedam äha tyäjyam iti | eke mané ñ iëo doñ avat na hiàsyät sarva-bhütäné ti çruti-nidarçinaù käpiläù karma-doñ avat paçu-hiàsädi-doñ a-yuktaà bhavaty atas tyäjyaà svarüpato heyam ity ähuù | agné ñ omé yaà paçum älabheteti çrutis tu hiàsäyäù kratv-aìgatvam äha tv anartha-hetutvaà tasyä nivärayati | tathä ca dravya-sädhyatvena hiàsäyäù sambhavät | sarvaà karma tyäjyam iti | apare jaiminé yäs tu yajïädikarma na tyäjyaà tasya veda-vihitatvena nirdoñ atväd ity ähuù – yadyapi hiàsänugrahätmakaà karma tathäpi tasya vedena dharmatväbhidhänän na doñ avattvam ataù käryam evety arthaù | na hiàsyät iti sämänyato niñ edhas tu krator anyatra tasyäù päpatäm äheti na kiïcid avadyam ||3||

Verse 4

iNaëYa& Xa*<au Mae Ta}a TYaaGae >arTaSataMa ) TYaaGaae ih PauåzVYaaga] i}aivDa" Sa&Pa[k-IiTaRTa" ))4))

Ç ré dhara : evaà mata-bhedam upanyasya svamataà kathayitum äha niçcayam iti | tatraivaà vipratipanne tyäge niçcayaà ye vacanät çå ëu | tyägasya loka-prasiddhatvät kim atra çrotavym iti mävamaàsthä ity äha he puruñ a-vyäghra puruñ a-çreñ ö ha | tyägo’yaà durbodhaù | hi yasmäd ayaà karma-tyägas tattvavidhbis tämasädi-bhedena trividhaù

4


samyag-vivekena praké rtitaù | traividhyaà ca niyatasya tu sannyäsaù karmaëa ity ädinä vakñ yati ||4|| Viçvanä tha : svamatam äha niçcayam iti | trividhaù sättviko räjasas tämasaç ceti | atra tyägasya traividhyam uktramya niyatasya tu sannyäsaù karmaëo nopapadyate | mohät tasya parityägas tämasaù pariké rtitaù || iti tasya eva tämasa-bhedaiù sannyäsa-çabda-prayogäd bhagavan-mate tyäga-sannyäsa-çabdayor aikyärtham evety avagamyate ||4|| Baladeva : evaà mata-bhedam upavarëya svamatam äha niçcayam iti | mata-bheda-graste tyäge me parameçvarasya sarvajïasya niçcayaà çå ëu | nanu tyägasya khyätatvät tatra çrotavyaà kim asti | taträha tyägo hé ti | hi yatas tyägas tämasädi-bhedena vijïais trividhaù sampraké rtito vivicyoktaù | tathä ca durbodho’sau çrotavya iti tyäga-traividhyam | niyatasya tu ity ädibhir agre väcyam ||4||

Verse 5

YajdaNaTaPa"k-MaR Na TYaaJYa& k-aYaRMaev TaTa( ) Yajae daNa& TaPaëEv PaavNaaiNa MaNaqiz<aaMa( ))5))

Ç ré dhara : prathamaà tävan niçcayam äha yajïeti dväbhyäm | mané ñ iëäà vivekinäà pävanäni citta-çuddhi-karäëi ||5|| Viçvanä tha : kämyänäm api madhye bhagavan-mate sättvikäni yajïa-däna-tapäàsi phaläkäìkñ ä-rahitaiù kartavyäné ty äha yajïädikaà kartavyam eva | tatra hetuù pävanäné ti citta-çuddhikaratväd ity arthaù ||5|| Baladeva : prathamaà tasmin svaniçcayam äha yajïeti dväbhyäm | yajïädé ni mané ñ iëäà käryäëy eva na tyäjyäni yad amüni viñ a-tantuvad antarabhyudita-jïäna-dvärä pävanäni saàså ti-doñ a-vinäçakäni bhavanti ||5||

Verse 6

WTaaNYaiPa Tau k-MaaRi<a Sa® & TYa¤-a f-l/aiNa c ) k-TaRVYaaNaqiTa Mae PaaQaR iNaiëTa& MaTaMautaMaMa( ))6))

Ç ré dhara : yena prakäreëa kå täny etäni pävanäni bhavanti taà prakäraà darçayann äha etäné ti | yäni yajïädé ni karmäëi mayä pävanäné ty uktam etäny apy eva kartavyäni | katham? saìgaà kartå tväbhiniveçaà tyaktvä kevalam é çvarärädhantayä kartavyäné ti | phaläni ca tyaktvä kartavyäni iti ca me mataà niçcitam | ata evottamam ||6|| Viçvanä tha : yena prakäreëa kå täny etäni pävanäni bhavanti taà prakäraà darçayati etäny apé ti | saìgaà kartå tväbhiniveçaà phaläbhisandhià ca | phaläbhisandhi-kartå tväbhiniveçayos tyäga eva tyägaù sannyäsaç cocyata ity bhävaù ||6|| Baladeva : yajïädé näà pävanatä-prakäram äha etäny apé ti | saìgaà kartå tväbhiniveçaà phaläni ca pratipaoktäni pitå -lokädé ni ca sarväëi tyaktvä kevalam é çvarärcana-dhiyä kartavyäné ti me mayä niçcitam ata uttamam idaà matam | kartå tväbhiniveça-tyägasyäpi praveçät pärtha-särather mataà varé yaù ||6||

Verse 7

5


iNaYaTaSYa Tau Sa&NYaaSa" k-MaR<aae NaaePaPaÛTae ) MaaehataSYa PairTYaaGaSTaaMaSa" Pairk-IiTaRTa" ))7))

Ç ré dhara : pratijïätaà tyägasya traividhyam idäné à darçayati niyatasyeti tribhiù | kämyasya karmaëo bandhakatvät sannyäso yuktam | niyatasya tu nityasya punaù karmaëaù sannyäsas tyägo nopapadyate | sattva-çuddhi-dvärä mokñ a-hetutvät | atas tasya parityäga upädeyatve’pi tyäjyam ity evaà lakñ aëän mohäd eva bhavet | sa ca mohasya tämasatvät tämasaù pariké rtitaù ||7|| Viçvanä tha : prakräntasya trividha-tyägasya tämasaà bhedam äha niyatasya nityasya | mohät çästra-tätparyäjïänät | sannyäsé kämya-karmaëy ävaçyakatväbhävät parityajatu näma, nityasya tu karmaëas tyägo nopapadyate iti tu çabdärthaù | mohäd ajïänät | tämasa iti tämasa-tyägasya phalam ajïäna-präptir eva | na tv abhé psita-jïäna-präptir iti bhävaù ||7|| Baladeva : pratijïätaà tyäga-traividhyam äha niyatasyeti tribhiù | kämyasya karmaëo bandhakatvät tyägo yuktaù | niyatasya nitya-naimittikasya mahä-yajïädeù karmaëaù sannyäsas tyägo nopapadyate | ätmoddeçäd viçé rëädivad antargata-jïänasya tasya mocakatväd dehayäträ-sädhakatväc ca tat-tyägo na yuktaù | tena hi devatä-bhagavad-vibhütir arcatäà tac-cheñ aiù pütaiù siddhä deha-yäträ tattva-jïänäya sampadyate | vaiparé tye pürvam abhihitaà nityataà kuru karma tvam ity ädibhis tå té yae tasyäpi mohäd bandhakam idam ity ajïänät paritaù svarüpeëa tyägas tämaso bhavati – mohasya tamo-dharmatvät ||7||

Verse 8

du"%iMaTYaev YaTk-MaR k-aYa© e-Xa>aYaatYaJaeTa( ) Sa k*-Tva raJaSa& TYaaGa& NaEv TYaaGaf-l&/ l/>aeTa( ))8))

Ç ré dhara : räjasaà tyägam äha duùkham iti | yaù kartä ätma-bodhaà vinä kevalaà duùkham ity evaà matvä çaré räyäsa-bhayät nityaà karma tyajet iti yat tädå ças tyägo räjaso duùkhasya räjasatvät | atas taà räjasaà tyägaà kå tvä sa räjasaù puruñ as tyägasya phalaà jïäna-niñ ö hä-lakñ aëaà naiva labhata ity arthaù ||8|| Viçvanä tha : duùkham ity eveti | yadyapi nitya-karmaëäm ävaçyakam eva tat-karaëe guëa eva na tu doñ a iti jänämy eva | tad apii taiù çaré raà mayä kathaà vå thä kleçayitavyam iti bhävaù | tyäga-phalaà jïänaà na labheta ||8|| Baladeva : niñ kämatayänuñ ö hitaà vihitaà karma muktihetur iti jänann api dravopyärjana-prätaù-snänädinä duùkha-rüpam iti käya-kleça-bhayäc caitan mumukñ ur api tyajet | sa tyägo räjasaù duùkhasya rajo-dharmatvät | taà tyägaà kå tväpi janas tasya phalaà jïäna-niñ ö häà na labheta ||8||

Verse 9

k-aYaRiMaTYaev YaTk-MaR iNaYaTa& i§-YaTae_JauRNa ) Sa® & TYa¤-a f-l&/ cEv Sa TYaaGa" Saaitvk-ae MaTa" ))9))

Ç ré dhara : sättvikaà tyägam äha käryam iti | käryam ity evaà niyatam avaçya-kartavyatayä vihitaà karma saìgaà phalaà ca tyaktvä kriyate iti yat tädå ças tyägaù sättviko mataù ||9||

6


Viçvanä tha : käryam avaçya-kartavyam iti buddhyä niyataà nityaà karma, sättvika iti tyägät tyäga-phalaà jïänaà sa labhetaiveti bhävaù ||9|| Baladeva : käryam avaçya-kartavyatayä vihitaà karma niyataà yathä bhavati, tathä saìgaà kartå tväbhiniveçaà phalaà ca nikhilaà tyaktvä kriyata iti yat sa tyägaù sättvikas tädå ça-jïänasya sattva-dharmatvät ||9||

Verse 10

Na Üeíyku-Xal&/ k-MaR ku-Xale/ NaaNauzÄTae ) TYaaGaq SatvSaMaaivíae MaeDaavq i^àSa&XaYa" ))10))

Ç ré dhara : evambhüta-sättvika-tyäga-pariniñ ö hitasya lakñ aëam äha na dveñ ö é ty ädi | sattva-samäviñ ö aù sattvena saàvyäptaù sättvika-tyägé | akuçalaà duùkhävahaà çiçire prätaù-snänädikaà karma na dveñ ö i | kuçale ca sukha-kare karmaëi nidäghe madhyähna-snänädau nänuñ ajjate pré tià na karoti | tatra hetuù medhävé sthira-buddhiù | yatra para-paribhavädi mahad api duùkhaà sahate svargädi-sukhaà ca tyajati tatra kiyad etat tätkälikaà sukhaà duùkhaà ca ity evam anusandhänavän ity arthaù | ataeva chinnaù saàçayo mithyä-jïänaà daihika-sukha-duùkhayor upäditsä-parijihé rñ ä-lakñ aëaà yasya saù ||10|| Viçvanä tha : evambhüta-sättvika-tyäga-pariniñ ö hitasya lakñ aëam äha na dveñ ö é ty ädi | akuçalaà asukhadaà çé te prätaù-snänädikaà na dveñ ö i | kuçale sukha-gré ñ ma-snänädau ||10|| Baladeva : sättvika-tyägino lakñ aëam äha dveñ ö é ti | akuçalaà duùkhadaà hemanta-prätaù-snänädi na dveñ ö i | kuçale sukhade nidägha-madhyähne snänädau na sajjate | yataù sattva-samäviñ ö o’tidhäro medhävé sthiradhé ç chinno vihitäni karmäëi kleçänuñ ö hitäni jïänaà janayeyur na vety evaà lakñ aëaù saàçayo yena saù || é då çaù sättvika-tyägé bodhyaù ||10||

Verse 11

Na ih deh>a*Taa XaKYa& TYa¢u-& k-MaaR<YaXaezTa" ) YaSTau k-MaRf-l/TYaaGaq Sa TYaaGaqTYai>aDaqYaTae ))11))

Ç ré dhara : nanv evambhutät karma-phala-tyägäd varaà sarva-karma-tyägaù | tathä sati karma-vikñ epäbhävena jïäna-niñ ö hä sukhaà sampadyate taträha na hé ti | deha-bhå tä dehätmäbhimänavatä niùçeñ eëa sarväëi karmäëi tyaktuà na hi cäkyam | tad uktaà na hi kaçcit kñ aëam api jätu tiñ ö haty akarma-kå d ity ädinä | tasmäd yas tu karmäëi kurvann api karma-phala-tyägé sa eva mukhas tyägé ty abhidhé yate ||11|| Viçvanä tha : ito’pi çästré yaà karma na tyäjyam ity äha na hé ti | tyaktuà na çakyaà na çakyäni | tad uktaà na hi kaçcit kñ aëam api jätu tiñ ö haty akarma-kå d iti ||11|| Baladeva : nanv é då çät phala-tyägät svarüpataù karma-tyägo varé yän vikñ epäbhävena jïäna-niñ ö hä sädhakatväd iti cet taträha na hé ti | deha-bhå tä karmäëy açeñ atas tyaktuà na hi çakyaà na çakyäni | yad uktaà na hi kaçcit kñ aëam apé tyädi | tasmäd yaù karmäëi kurvann eva tat-phala-tyägo, sa eva tyägé ty ucyate | tathä ca saniñ ö ho’dhikäré kartå tväbhiniveça-phalecchä-çünyo yathä-çakti sarväëi karmäëi jïänärthé san kuryäd iti pärtha-särather matam ||11||

7


Verse 12

AiNaíiMaí& iMaé[& c i}aivDa& k-MaR<a" f-l/Ma( ) >avTYaTYaaiGaNaa& Pa[eTYa Na Tau Sa&NYaaiSaNaa& Kv icTa( ))12))

Ç ré dhara : evambhütasya karma-phala-tyägasya phalam äha aniñ ö am iti | aniñ ö am närakitvam | iñ ö aà devatvam | miçraà manuñ yatvam | evaà trividhaà päpasya puëyasya cobhaya-miçrasya ca karmaëo yat phalaà prasiddham | tat sarvam atyäginäà sakämänäm eva pretya paratra bhavati | teñ äà trividha-karma-sambhavät | na tu sannyäsinäà kvacid api bhavati | sannyäsi-çabdenätra phala-tyäga-sämyät prakå täù karma-phala-tyägino’pi gå hyante | anäçritaù karma-phalaà käryaà karma karoti yaù | sa sannyäsé ca yogé cety evam ädau ca karma-phala-tyägiñ u sannyäsi-çabda-yoga-darçanät | teñ äà sättvikänäà päpäsambhaväd é çvarärpaëena ca puëya-phalasya tyaktatvät trividham api karma-phalaà na bhavaté ty arthaù ||12|| Viçvanä tha : evambhüta-tyägäbhäve doñ am äha – aniñ ö aà naraka-duùkhaà iñ ö aà svarga-sukhaà miçraà manuñ ya-janmani sukha-duùkham atyäginäà evambhüta-tyäga-rahitänäm eva bhavati pretya paraloke ||12|| Baladeva : é då ça-tyägäbhäve doñ am äha aniñ ö am iti | aniñ ö aà närakitvam | iñ ö aà svargitvaà miçraà manuñ yatvam | duùkha-sukha-yogé ti trividhaà karma-phalam | atyäginäm ukta-tyäga-rahitänäà pretya para-käle bhavati | na tu sannyäsinäm ukta-tyägavatäm | teñ äà tu karmäntargatena jïänena mokñ o bhavaté ti tyäga-phalam uktam ||12||

Verse 13

PaÄETaaiNa Mahabahae k-ar<aaiNa iNabaeDa Mae ) Saa&:Yae k*-TaaNTae Pa[ae¢-aiNa iSaÖYae SavRk-MaR<aaMa( ))13))

Ç ré dhara : nanu karma kurvataù karma-phalaà kathaà na bhaved ity äçaìkya saìga-tyägino nirahaìkärasya sataù karma-phalena lepo nästé ty upapädayitum äha païceti païcabhiù | sarva-karmaëäà siddhaye niñ pattaya imäni vakñ yamäëäni païca-käraëäni me vacanän nibodha jäné hi | ätmanaù kartå tväbhimäna-nivå tty-artham avaçyam etäni jïätavyäné ty evam | teñ äà stuty-artham eväha säìkhya iti | samyak khyäyate jïäyate paramätmä’neneti säìkhyaà tattva-jïänam | prakäçamäna ätma-bodhaù säìkhyam | tasmin kå taà karma tasyäntaù samäptir asminn iti säìkhyam | kå to’nto nirëaye’sminn iti kå täntaà säìkhya-çästram eva | tasmin proktäni | ataù samyaì nibodha ity arthaù | Viçvanä tha : nanu karmakurvataù karma-phalaà kathaà na bhaved ity äçaìkya nirahaìkäratve sati karma-lepo nästé ty upapädayitum äha païcamäné ti païcabhiù | sarva-karmaëäà siddhaye niñ pattaya imäni païca-käraëäni me mama vacanän nibodha jäné hi | samyak paramätmänaà khyäti kathayati iti saìkhyam eva säìkhyaà vedänta-çästraà tasmin | ké då çe kå taà karma tasyänto näço yasmät tasmin proktäni | Baladeva : nanu karmäëi kurvatäà tat-phaläni kuto na syur iti cet svasmin kartå tväbhiniveça-tyägena parameçvare mukha-kartå tva-niçcayena bhavaté ty äçayenäha païcaitäné ti païcabhiù | he mahäbäho sarva-karmaëäà siddhaye niñ pattaye etäni païca-käraëäni me matto nibodha jäné hi | pramäëam äha säìkhya iti | säìkhyaà jïänaà tat-pratipädakaà vedänta-çästram säìkhyaà tasmin | ké då çé ty äha kå tänte kå ta-nirëaye sarveñ äà karma-hetünäà pravartakaù paramätmeti nirëaya-käriëé ty arthaù | antaryämi-

8


brahmaëe viditam etat | ihäpi sarvasya cähaà hå di (Gé tä 15.15) ity ädy uktaà | vakñ yate ca é çvaraù sarva-bhütänäm (Gé tä 18.61) ity ädi ||

Verse 14

AiDaïaNa& TaQaa k-TaaR k-r<a& c Pa*QaiGvDaMa( ) ivivDaaë Pa*QaKceía dEv& cEva}a PaÄMaMa( ))14))

Ç ré dhara : täny eväha adhiñ ö hänam iti | adhiñ ö hänaà çaré ram | kartä cid-acid-granthir ahaìkäraù | på thag-vidham aneka-prakäram | karaëaà cakñ uù-çroträdi | vividhäù käryataù svarüpataç ca | på thag-bhüta-ceñ ö ä präëäpänädé näà vyäpäräù | atraitad eva païcamaà käraëaà daivam | cakñ ur-ädy-anugrähakam ädityädi-sarva-prerako’ntaryämé vä ||14|| Viçvanä tha : täny eva gaëayati adhé ti | adhiñ ö hänaà çaré raà | kartä cij-jaòa-granthir ahaìkäraù, karaëaà cakñ uù-çroträdi | på thag-vidham aneka-prakäram | på thak-ceñ ö ä präëäpänädé näà på thag-vyäpäräù | daivaà sarva-prerako’ntaryämé ca ||14|| Baladeva : täny eva gaëayati adhé ti | adhiñ ö hé yate jé venety adhiñ ö hänaà çaré raà kartä jé vaù asya jïätå tva-kartå tve çrutir äha eñ a hi drañ ö ä srañ ö ä ity (PraçnaU 4.9) ädinä | sütrakäraç ca jïo’ta eva (Vs 2.3.18) iti kartä çästrärthavattvät (Vs 2.3.26) ity ädi ca | karaëaà çroträdisamanaskam | på thag-vidhaà karma-niñ pattau på thag-vyäpäram | vividhä ca på thak-ceñ ö ä präëäpänädé näà nänä-vidhä på thag-vyäpäräù | daivaà cety atra karma-niñ pädake hetu-pracaye daivaà sarvärädhyaà paraà brahma païcamam | karma-niñ pattäv antaryämé harir mukhyo hetur ity arthaù | dehendriya-präëa-jé vopakaraëo’sau karma-pravartaka iti niçcayavatäà karma tat-phaleñ u kartå tväbhiniveça-spå hä-virahitänäà karmäëi na bandhakäné ti bhävaù | nanu jé vasya kartå tve pareçäyatte sati tasya karma sva-niyojyatväpattiù, käñ ö hädi-tulyatvät | vidhi-niñ edha-çästräëi ca vyarthäni syuù | svadhiyä pravartituà na çakto niyojyo då ñ ö aù | ucyate -- pareçena dattair dehendriyädibhis tenaivähita-çaktibhis tad-ädhära-bhüto jé vas tad-ähita-çaktibhis tad-ädhära-bhüto jé vas tad-ähita-çaktikaù san karma-siddhaye svecchayaiva dehendriyädikam adhitiñ ö hati | pareças tu tat-sarväntaù-sthas tasminn anumatià dadänas taà prerayaté ti jé vasya sva-dhiyä pravå tti-nivå ttimattvam asté ti na kiïcic codyam | evam eva sütrakäro niå ëé tavän parät tat tac chakteù (? parät tac-chruteù, 2.3.40) ity ädinä | nanu muktasya jé vasya kartå tvaà na syät, tasya dehendriya-präëänäà vigamäd iti cen na, tadä saìkalpa-siddhänäà divyänäà teñ äà sattvät ||14||

Verse 15

Xarqrvax(MaNaaei>aYaRTk-MaR Pa[ar>aTae Nar" ) NYaaYYa& va ivParqTa& va PaÄETae TaSYa heTav" ))15))

Ç ré dhara: eteñ äm eva sarva-karma-hetutvam äha çaré reti | yathoktaiù païcabhiù prärabhyamänaà karma triñ v eväntarbhävyam | çaré ra-väì-manobhir ity uktaà çäré raà väcikaà mänasaà ca trividhaà karmeti prasiddheù | çaré rädibhiù yat karma dharmyam adharmyaà vä karoti naras tasya karmaëa ete païca hetavaù | Viçvanä tha : çaré rädibhir iti çäré raà väcikaà mänasaà ceti karma trividham | tac ca sarvaà dvividham | nyäyyaà dharmyaà viparé tam anyäyyam adharmyaà | tasya sarvasyäpi karmaëa ete païca-hetavaù |

9


Baladeva : çaré reti -- nyäyyaà çästré yam, viparé tam açästré yam || 15 ||

Verse 16

Ta}aEv& SaiTa k-TaaRrMaaTMaaNa& ke-vl&/ Tau Ya" ) PaXYaTYak*-TabuiÖTvaNa( Na Sa PaXYaiTa duMaRiTa" ))16))

Ç ré dhara: tataù kià ? ata äha tatreti | tatra sarvasmin karmaëi ete païca hetava iti | evaà sati kevalaà nirupädhim asaìgam ätmänaà tu yaù kartäraà paçyati çästräcäryopadeçäbhyäm asaàskå ta-buddhitväd durmatir asau samyak na paçyati | Viçvanä tha : tataù kià ? ata äha tatreti | tatra sarvasmin karmaëi ete païcaiva hetava ity evaà sati kevalaà vastutaù niùsaìgam evätmänaà jé vaà yaù kartäraà paçyati, so’haìkå ta-buddhitväd asaàskå ta-buddhitväd durmatir naiva paçyati | so’jïäné anda evocyata iti bhävaù | Baladeva : tataù kià ? ata äha tatreti | tatreti | evaà sati jé vasya kartå tve pareçänumati-pürvake tad-datta-dehädi-säpekñ e ca sati, tatra karmaëi kevalam evätmänaà jé vam eva yaù kartäraà paçyati | sa durmatir akå ta-buddhitväd alabdha-jïänatvän na paçyati yathändhaù

Verse 17

YaSYa Naah&k*-Taae >aavae buiÖYaRSYa Na il/PyaTae )

hTvaiPa Sa wMaaç/aek-aNa( Na hiNTa Na iNabDYaTae ))17)) Ç ré dhara: kas tarhi sumatir yasya karma-lepo nästé ty uktam ity apekñ äyäm äha – yasyeti | aham iti kå to’haà kartä ity evambhüto bhävaù | yad vä ahaìkå to’haìkärasya bhävaù svabhävaù | kartå tväbhiniveço yasya nästi | çaré rädé näm eva karma-kartå tvälocanäd ity arthaù | ataeva yasya buddhir na lipyate iñ ö äniñ ö a-buddhyä karmasu na sajjate | na evambhüto dehädi-vyatiriktätma-darçé imän lokän sarvän api präëino loka-då ñ ö yä hatväpi viviktatayä sva-då ñ ö yä na hanti, na tat-phalair nibadhyate bandhaà na präpnoti | kià punaù sattva-çuddhi-dvärä parokñ a-jïänotpatti-hetubhiù karmabhis tasya baddha-çaìkety arthaù | tad uktaà – brahmaëy ädhäya karmäëi saìgaà tyaktvä karoti yaù | lipyate na sa päpena padma-patram ivämbhasä || (Gé tä 5.10) Viçvanä tha : kas tarhi sumatiç cakñ uñ män ity ata äha yasyeti | ahaìkå to ahaìkärasya bhävaù svabhävaù kartå tväbhiniveço yasya nästi ataeva yasya buddhir na lipyate iñ ö äniñ ö a-buddhyä karmasu näsajjati, sa hi karma-phalaà na präpnoté ti kià kartavyam | sa hi karma bhadräbhadraà kurvann api naiva karoté ty äha hatväpé ti, sa imän sarvän api präëino loka-då ñ ö yä hatväpi sva-då ñ ö yä naiva hanti | nirabhisandhitväd iti bhävaù | ato na badhyate karma-phalaà na präpnoté ti | Baladeva : kas tarhi cakñ uñ män sumatis taträha yasyeti | yasya puruñ asya manovå tti-lakñ aëo bhävo nähaìkå taù sva-kartå tve pareçäyatte’nusandhite sati karmäëy aham eva karomé ty abhimäna-kå to na bhavet | yasya ca buddhir na lipyate karma-phala-spå hayä, sa imäìl lokän na kevalaà bhé ñ mädé n hatväpi na hanti, na ca tena sarva-loka-hananena karmaëä nibadhyate lipyate || 17 ||

10


Verse 18

jaNa& jeYa& PairjaTaa i}aivDaa k-MaRcaedNaa ) k-r<a& k-MaR k-TaeRiTa i}aivDa" k-MaRSa&Ga]h" ))

Ç ré dhara: hatväpi na hanti na nibadhyate ity etad evopapädayituà karma-codanäyäù karmäçrayasya ca karma-phalädé näà ca triguëätmakatvän nirguëasyätmanas tat-sambandho nästé ty abhipräyeëa karma-codanäà karmäçrayaà cäha – jïänam iti | jïänam iñ ö a-sädhanam etad iti bodhaù | jïeyam iñ ö a-sädhanaà karma | parijïätä evambhüta-jïänäçrayaù | evaà trividhä karma-codanä | codyate pravartyate’nayä iti codanä | jïänädi-trayaà karma-pravå tti-hetur ity arthaù | yad vä codaneti vidhir ucyate | tad uktaà bhaö ö aiù – codanä copadeçaç ca vidhiç caikärtha-väcina iti | tataç cäyam arthaù ukta-lakñ aëaà triguëätmakaà jïänädi-trayam avalambhya karma-vidhiù pravartate iti | tad uktaà traiguëya-viñ ayä vedä iti | tathä ca karaëaà sädhakatamam | karma ca kartur é psitatamam | kartä kriyä-nirvartakaù | karma saìgå hyate’sminn iti karma-saìgrahaù | karaëädi trividhaà kärakam | kriyäçraya ity arthaù | sampradänädi käraka-trayaà tu parasparayä kriyä-pravartakam eva kevalam | na tu säkñ ät kriyäyäà äçrayaù | ataù karaëädi-trayam eva kriyäçraya ity uktam || Viçvanä tha : tad evaà bhagavan-mata ukta-lakñ aëaù sättvikas tyäga eva sannyäso jïäninäm, bhaktänäà tu karma-yogasya svarüpeëaiva tyägo’vagamyate | yad uktam ekädaçe bhagavataiva äjïäyaiva guëän doñ än mayädiñ ö än api svakän | dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa ca sattamaù || (BhP 11.11.37) iti | asyärthaù svämi-caraëair vyäkhyäto yathä – mayä veda-rüpeëädiñ ö än api svadharmän santyajya yo mäà bhajet sa ca sattama iti | kim ajïänato nästikyäd vä ? na dharmäcaraëe sattva-çuddhyädé n guëän vipakñ e doñ än pratyaväyäàç cäjïäya jïätväpi mad-dhyäna-vikñ epatayä mad-bhaktyaiva sarvaà bhaviñ yaté ti då òha-niçcayenaiva dharmän santyajya ity atra dharmän dharma-phaläni santyajyeti tu vyäkhyä na ghaö ate | na hi dharma-phala-tyäge kaçcid atra pratyaväyo bhaved ity avadheyam | ayaà bhävo bhagavad-väkyänäà tad-vyäkhyätè ëäà ca – jïänaà hi citta-çuddhim avaçyam eväpekñ ate, niñ käma-karmabhiç citta-çuddhi-täratamye vå tte eva jïänodaya-täratamyaà bhaven nänyathä | ataeva samyag jïänodaya-siddhy-arthaà sannyäsibhir api niñ käma-karma na kartavyam eva | yad uktam – ärurukñ or muner yogaà karma käraëam ucyate | yogärüòhasya tasaiva çamaù käraëam ucyate || (Gé tä 6.2) iti | yas tv ätma-ratir eva syäd ätma-tå ptaç ca mänavaù | ätmany eva ca santuñ ö as tasya käryaà na vidyate || (Gé tä 3.17) iti | bhaktis tu paramä svatanträ mahä-prabalä citta-çuddhià naiväpekñ ate, yad uktam – vikré òitaà vraja-vadhübhir idaà ca viñ ëoù çraddhänvito yaù çå ëuyäd ity ädau

11


bhaktià paräà bhagavati parilabhya kämaà hå d-rogam äçv apahinoty acireëa dhé raù || (BhP 10.33.42) iti | atra tv ätma-pratyayeëa hå d-rogavattve vädhikäriëi paramäyä bhakter api prathamam eva praveças tatas tatraiva kämädé näm apagamaç ca | tathä – praviñ ö aù karëa-randhreëa svänäà bhäva-saroruham | dhunoti çamalaà kå ñ ëaù salilasya yathä çarat || (BhP 2.8.5) iti ca ity ato bhaktyaiva yadi tädå çé citta-çuddhiù syät, tadä bhaktaiù kathaà karma kartavyam iti | atha prakå am anusarämaù – kià ca na kevalaà dehädi-vyätiriktasyätmanaù jïänam eva jïänam, tathätma-tattvam api jïeyam, tädå ça-jïänäçraya eva jïäné , kintv etat trike karma-sambandho vartate | tad api sannyäsibhir jïeyam ity äha jïänam iti | atra codanä çabdena vidhir ucyate, yad uktaà bhaö ö aiù – codanä copadeçaç ca vidhiç caikärtha-väcina iti | uktaà çlokärdhaà svayam eva vyäcañ ö e karaëam iti yaj jïänaà tat karaëa-kärakam | jïäyate’neneti jïänam iti vyutpatteù | yaj jïeyaà jé vätma-tattvaà, tad eva karma-kärakam | yas tasya parijïätä sa kartä iti trividhaù karaëaà karma kartä iti trividhaà kärakam ity arthaù | karma-saìgrahaù karmaëä niñ käma-karmänuñ ö hänenaiva saìgå hyata iti karma-codanä pada-vyäkhyä | jïänatvaà jïeyatvaà jïätå tvaà caitat trayaà niñ käma-karmänuñ ö häna-mülakam iti bhävaù ||18-19|| Baladeva : jïäna-käëòavat karma-käëòe’pi jïänädi-trayam asti | tac ca saniñ ö hena karmaö hena bodhyam iti upadiçati jïänam iti | jïänaà jïeyam parijïätety evaà trika-yuktä karma-codanä jyotiñ ö omädi-karma-vidhiù codanä copadeçaç ca vidhiç caikärtha-väcina ity abhiyuktokteù | tat trikaà svayam eva vyäkhyäti karaëam iti | yaj jïänaà tat karaëaà jïäyate’nena iti nirukteù karaëa-kärakam ity arthaù | yaj-jïeyaà kartavyaà jyotiñ ö omädi tat karma-kärakam | yas tu tasya parito’nuñ ö hänena jïätä, sa karteti kartå -kärakam | evaà karma-saìgraho jyotiñ ö omädi karma-vidhis trividhaù karaëädi-käraka-traya-sädhyaç codanä-saìgraha-çabdayor aikyärthaù || 18 ||

Verse 19

jaNa& k-MaR c k-TaaR c i}aDaEv Gau<a>aedTa" ) Pa[aeCYaTae Gau<aSa&:YaaNae YaQaavC^*<au TaaNYaiPa ))19))

Ç ré dharaù – tataù kià ? ata äha jïänam iti | guëäù samyak kärya-bhedena khyäyate pratipädyante’sminn iti guëa-saìkhyänaà säìkhya-çästram | tasmin jïänaà ca karma ca kartä ca pratyekaà sattvädi-guëa-bhedena tridhaivocyate | täny api jïänädé ni vakñ yamäëäni yathävat çå ëu | tridhaivety eva-käro guëa-trayopädhi-vyatirekeëätmanaù svataù karmäëi pratiñ edhärthaù | caturdeçe’dhyäye tatra sattvaà nirmalatväd ity ädinä guëänäà bandhakatva-prakäro nirüpitaù | saptadaçe’dhyäye yajante sättvikä devän ity ädinä guëa-kå ta-trividha-svabhäva-nirüpaëena rajas-tamaù-svabhävaà parityajya sättvikähärädi-sevayä sättvikaù svabhävaù sampädané ya ity uktam | iha tu kriyä-käraka-phalädé näm ätma-sambandho nästé ti darçayituà sarveñ äà triguëätmakatvam ucyate iti viçeñ o jïätavyaù ||19||

12


Baladevaù – jïänam iti guëa-saìkhyäne guëa-nirüpake çästre caturdaçe tatra sattvaà nirmalatväd ity ädinä guëänäà bandhakatä-prakäraù | saptadaçe yajante sättvikä devän ity ädinä guëa-kå ta-svabhäva-bhedaç coktaù | iha tu guëa-saàjïänäà jïänädé näà traividhyam ucyata iti bodhyam ||19||

Verse 20

SavR>aUTaezu YaeNaEk&- >aavMaVYaYaMaq+aTae ) Aiv>a¢&- iv>a¢e-zu TaJjaNa& iviÖ Saaitvk-Ma( ))20))

Ç ré dharaù – tatra jïänasya sättvikädi-traividhyam äha sarva-bhüteñ v iti tribhiù | sarveñ u bhüteñ u brahmädi-sthävaräs teñ u vibhakteñ u parasparaà vyavå tteñ v avibhaktam anusyutam ekam avyayaà nirvikäraà bhävaà paramätma-tattvaà yena jïänenekñ ata älocayati taj jïänaà sättvikaà viddhi || 20|| Viçvanä thaù – sättvikaà jïänam äha -- sarva-bhüteñ v iti | ekaà bhävam ekam eva jé vätmänaà nänä-vidha-phala-bhogärthaà krameëa sarva-bhüteñ u manuñ ya-deva-tiryag-ädiñ u vartamänam avyayaà naçvareñ v api teñ v anaçvaraà vibhakteñ u parasparaà vibhinneñ v apy avibhaktam eka-rüpaà yena karma-sambandhinä jïänenekñ ate tat sättvikaà jïänam ||20|| Baladevaù – sättvika-jïänam äha -- sarveti | sarva-bhüteñ u deva-manuñ yädiñ u deheñ u nänä-karma-phala-bhogät krameëa vartamäna-bhävaà jé vätmänaà yenaikaà vé kñ yate | avyayaà naçvareñ u teñ v anaçvaraà vibhakteñ u mitho-bhinneñ u teñ v avibhaktam eka-rüpaà ca yena taà vé kñ yate taj jïänaà sättvikam aupaniñ ad-aviviktätma-jïänaà tad ity arthaù ||20||

Verse 21

Pa*Qa¤e-Na Tau YaJjaNa& NaaNaa>aavaNa( Pa*QaiGvDaaNa( ) veita SaveRzu >aUTaezu TaJjaNa& iviÖ raJaSaMa( ))21))

Ç ré dhara : räjasa-jïänam äha på thaktveneti | på thaktvena tu yaj jïänam ity asyaiva vivaraëam | sarveñ u bhüteñ u nänä-bhävän vastuta evänekän kñ etrajïän på thag-vidhän sukhitva-duùkhitvädi-rüpeëa vilakñ aëän yena jïänena vetti taj jïänaà räjasaà viddhi ||21|| Viçvanä tha : räjasaà jïänam äha sarva-bhüteñ u jé vätmanaù på thaktvena yaj jïänam iti | deha-näça evätmano näça ity asuräëäà matam | ataeva på thak på thag deheñ u på thak på thag evätmeti tathä çästra-karaëät på thag-vidhän nänäbhävän nänäbhipräyän | ätmä sukha-duùkhäçraya iti | sukha-duùkhädyanäçraya itii jaòa iti cetana iti vyäpaka iti | aüu-svarüpa iti | aneka iti ityädi kalpän yena eka ityädi veda tad räjasam ||21|| Baladeva : räjasa-jïänam äha på thaktveneti | sarveñ u bhüteñ u deva-manuñ yädi-deheñ u jé vätmanaù på thaktvena yaj jïänaà deha-vinäça evätma-vinäça iti yaj jïänam ity arthaù | yena ca nänä-vidhän bhävän abhipräyän vetti | deha evätmeti dehäd anyo deha-parimäëa ätmeti | kñ aëika-vijïänam ätmeti nityävajïäna-mätra-vibhur ätmeti | dehäd anyo nava-viçeñ a-guëäçrayo’jaòo vibhur ätmety evaà lokäyatika-jaina-bauddha-mäyi-tärkikädi-vädän yena jänäti tad räjasaà jïänam ||21||

13


verse 22

Yatau k*-Tòvdek-iSMaNa( k-aYaeR Sa¢-MahETauk-Ma( ) ATatvaQaRvdLPa& c TataaMaSaMaudaôTaMa( ))22))

Ç ré dhara : tämasaà jïänam äha yad iti | ekasmin kärye dehe pratimädau yä kå tsnavat paripürëavat sattama etävän eva ätmeçvaro yä ity abhiniveça-yuktam ahaitukaà nirupapattikaà | atattvärthavat paramärthävalambana-çünyam | ataevälpaà tuccham | alpa-viñ ayatvät | alpa-phalatväc ca | yad evambhütaà jïänaà tat tämasam udähå tam ||22|| Viçvanä tha : tämasaà jïänam äha yat tu jïänam ahaitukam autpattikam eva ataeva ekasmin kärye laukika eva snäna-bhojana-päna-stré -sambhoge tat-sädhane ca karmaëi saktam | na tu vaidike karmaëi yajïa-dänädau | ataevätattvärthavat tatra tattva-rüpo’rthaù ko’pi nästé ty arthaù | alpaà paçünäm iva yat kñ udraà tat tämasaà jïänam | dehädy-atiriktatvena tat-padärtha-jïänaà sättvikam | nänäväda-pratipädakaà nyäyädi-çästra-jïänaà räjasam | snäna-bhojanädi-vyavahärika-jïänaà tämasam iti saìkñ epaù ||22|| Baladeva : tämasaà jïänam äha yat tv iti | yat tu jïänam ahaitukaà sväbhävikaà na tu çästräd dhetor jïänam | ataevaikasmin laukike snänaa-bhojana-yoñ ita-prasaìgädau kärye | na tu vaidike yäga-dänädau saktaà kå tsnavat pürëaà näto’dhikam asté ty arthaù | ataevätattvärthavad yatra tattva-rüpo’rtho nästi | alpaà paçv-ädi-sädhäraëyät tucchaà tal laukika-snäna-bhojanädi-jïänaà tämasam ||22||

Verse 23

iNaYaTa& Sa® rihTaMaraGaÜezTa" k*-TaMa( ) Af-l/Pa[ePSauNaa k-MaR YataTSaaitvk-MauCYaTae ))23))

Ç ré dhara: idäné à trividhaà karmäha – niyatam iti tribhiù | niyataà nityatayä vihitam | saìga-rahitam abhiniveça-çünyam | aräga-dveñ ataù puträdi-pré tyä väçatru-dveñ eëa vä yat kå taà na bhavati | phalaà präptum icchaté ti phala-prepsuù | tad-vilakñ aëena niñ kämeëa karträ yat kå taà karma tat sättvikam ucyate ||23|| Viçvanä tha: trividhaà jïänam uktvä trividhaà karmäha – niyataà nityatayä vihitaà saìga-rahitam abhiniveça-çünyam ataeväräga-dveñ ato räga-dveñ äbhyäà vinaiva kå tam aphalepsunä phaläkäìkñ ä-rahitenaiva karträ kå taà karma yat sättvikam ||23|| Baladevaù: atha karma-traividhyam äha – niyatam iti tribhiù | niyataà sva-varëäçrama-vihitam | saìga-rahitam kartå tväbhiniveça-varjitam | aräga-dveñ ataù kå taà ké rtau rägäd aké rtau dveñ äc ca yan na kå taà, kintv é çvarärcanatayiväphala-prepsunä phalecchä-çünyena yat karma kå taà tat sättvikam ||23||

Verse 24

Yatau k-aMaePSauNaa k-MaR Saah&k-are<a va PauNa" ) i§-YaTae bhul/aYaaSa& Tad]aJaSaMaudaôTaMa( ))24))

14


Ç ré dhara: räjasaà karmäha yad iti | yat tu karma kämepsunä phalaà präptum icchatä sähaìkäreëa mat-samaù1 ko’nyaù çrotriyo’sté ty evaà nirüòhähaìkära-yuktena ca kriyate | yac ca punar bahuläyäsam atikleça-yuktaà tat karma räjasam udähå tam ||24|| Viçvanä tha: kämepsunälpähaìkäravatety arthaù | sähaìkäreëätyahaìkäravatety arthaù ||24|| Baladevaù: yat kämepsunä phaläkäìkñ iëä sähaìkäreëa kartå tväbhiniveçinä janena bahuläyäsam atikleça-yuktaà karma kriyate tad räjasam ||24||

Text 25

ANaubNDa& +aYa& ih&SaaMaNaPae+Ya c PaaEåzMa( ) Maaehadar>YaTae k-MaR YatataaMaSaMauCYaTae ))25))

Ç ré dhara: tämasaà karmäha anubandham iti | anubadhyata iti anubandhaù paçcäd-bhävi çubhäçubham | kñ ayaà vitta-vyayam | hiàsäà para-pé òäm | pauruñ aà ca sva-sämarthyam anapekñ yäparyälocya kevalaà mohäd eva yat karmärabhyate tat tämasam ucyate ||25|| Viçvanä tha: anu karmänuñ ö hänänantaram äyatyäà bhävinaà bandhaà räja-dasyu-yama-dütädibhir bandhanaà | kñ ayaà dharma-jïänädy-apacayam | hiàsäà svasya näçaà ca anapekñ yäparyälocya pauruñ aà vyavahärika-puruñ a-mätra-kartavyaà karma mohäd ajïänäd eva yad ärabhyate tat tämasam ||25|| Baladevaù: anu karmänuñ ö hänänantaram bandhaà räja-düta-yama-düta-kå tam | kñ ayaà dharmädi-vinäçam | hiàsäà präëi-pé òäm | pauruñ aà sabalaà cänavekñ ya yat karma mohäd ärabhyate tat tämasam ||25||

Verse 26

Mau¢-Sa® ae_Nah&vadq Da*TYauTSaahSaMaiNvTa" ) iSaÖyiSaÖyaeiNaRivRk-ar" k-TaaR Saaitvk- oCYaTae ))26))

Ç ré dhara: kartäraà trividham äha mukta-saìga iti tribhiù | mukta-saìgas tyaktäbhiniveçaù | anahaàvädé garvokti-rahitaù | dhå tir dhairyam | utsäha udyamaù | täbhyäà samanvitaù saàyuktaù | ärabdhasya karmaëaù siddhäv asiddhau ca nirvikäro harñ a-viñ äda-çünyaù | evambhütaù kartä sättvika ucyate ||26|| Viçvanä tha: trividhaà karmoktam | trividhaà kartäram äha mukta-saìga iti ||26|| Baladevaù: atha kartå -traividhyam äha mukteti tribhiù | mukta-saìgaù kartå tväbhiniveça-phalecchä-çünyaù | anahaàvädé garvokti- çünyaù | dhå tir ärabdha-karma-pürti-paryantävarjané ya-duùkha-sahiñ ëutä | utsähas tad-anuñ ö hänodyata-cittatä täbhyäà samanvitaù | änuñ aìgika-phalasya siddhäv asiddhau ca nirvikäro sukhena duùkhena ca rahitaù | é då çaù kartä sättvikaù ||26||

verse 27

1 Text reads mä yat samaù.

15


raGaq k-MaRf-l/Pa[ePSaulu/RBDaae ih&SaaTMak-ae_Xauic" ) hzRXaaek-aiNvTa" k-TaaR raJaSa" Pairk-IiTaRTa" ))27))

Ç ré dhara: räjasaà kartäram äha rägé ti | rägé puträdiñ u pré timän | karma-phala-prepsuù karma-phala-kämé | lubdhaù parasväbhiläñ é | hiàsätmako märaka-svabhävaù | läbhäläbhayor harñ a-çokäbhyäm anvitaù saàyuktaù kartä räjasaù pariké rtitaù ||27|| Viçvanä tha: rägé karmaëy äsaktaù | lubdho viñ ayäsaktaù ||27|| Baladevaù: rägé stré -puträdiñ v äsaktaù | karma-phala-prepsuù paçu-putränna-svargädiñ v atispå hayäluù | lubdhaù karmäpekñ ita-dravya-vyayäkñ amaù | hiàsätmakaù parän prapé òya karma kurväëaù | açuciù karmäpekñ ita-vihita-çuddhi-çünyaù karma-phala-siddhi-tad-asiddhyor harñ a-çokäbhyäm anvitaù | é då çaù kartä räjasaù ||27||

verse 28

AYau¢-" Pa[ak*-Ta" STaBDa" Xa#=ae NaEk*-iTak-ae_l/Sa" ) ivzadq dqgaRSaU}aq c k-TaaR TaaMaSa oCYaTae ))28))

Ç ré dhara: tämasaà kartäram äha ayukta iti | ayukto’navahitaù | präkå to viveka-çünyaù | stabdho’namraù | çaö haù çakti-gühana-käré | naikå tikaù para-vå tti-chedana-paraù | alaso’pravå tti-çé laù [viñ ädé ] kartavyeñ v api sarvadä’vasanna-svabhävaù | dé rgha-sütré ca kartavyänäà dé rgha-prasäraëaù sarvadä manda-svabhävaù | yad adya çvo vä kartavyaà tan mäsenäpi na karoti | yaç caivambhütaù sa kartä tämasa ucyate ||28|| kartå -traividhyenaiva jïätur api traividhyam uktaà bhavati | karma-traividhyena ca jïeyasyäpi traividhyam uktaà jïätavyam | buddhes traividhyena karaëasyäpi traividhyam uktaà bhaviñ yati ||28|| Viçvanä thaù – ayukto’naucitya-käré präkå taù prakå tau sva-svabhäva eva vartamänaù, yad eva sva-manasi äyäti tad evänutiñ ö hati, na tu guror api vacaù pramäëayaté ty arthaù | naikå tikaù paräpamäna-kartä | tad evaà jïänibhir ukta-lakñ aëaù sättvika eva tyägaù kartavyaù sättvikam eva karma-niñ ö haà jïänam äçrayaëé yaà sättvikam eva karma kartavyaà sättvikenaiva karträ bhavitavyaà | eñ a eva sannyäso jïäninäm iti me jïänaà prakaraëärtha-niñ karñ aù | bhaktänäà tu triguëäté tam eva jïänaà triguëäté taà me karma bhakti-yogäkhyaà triguëäté tä eva kartäraù | yad uktaà bhagavataiva çré mad-bhägavate – kaivalyaà sättvikaà jïänaà rajo vaikalpikaà tu yat | präkå taà tämasaà jïänaà man-niñ ö haà nirguëaà små tam || (BhP 11.25.24) iti | lakñ aëaà bhakti-yogasya nirguëasya hy udähå tam || (BhP 3.29.11) iti | sättvikaù kärako’saìgé rägändho räjasaù små taù | tämasaù små ti-vibhrañ ö o nirguëo mad-apäçrayaù || (BhP 11.25.26) iti |

16


kià ca na kevalam etat trikam eva bhakti-mate guëäté tam api tu bhakti-sambandhi sarvam eva guëäté tam | yad uktaà tatraiva – sättvikyädhyätmiké çraddhä karma-çraddhä tu räjasé | tämasy adharme yä çraddhä mat-seväyäà tu nirguëä || (BhP 11.25.27) iti | vanaà tu sättviko väso grämo räjasa ucyate | tämasaà dyuta-sadanaà man-niketaà tu nirguëam || (BhP 11.25.25) iti | sättvikaà sukham ätmotthaà viñ ayotthaà tu räjasam | tämasaà moha-dainyotthaà nirguëaà mad-apäçrayam || (BhP 11.25.29) iti | tad evaà guëäté tänäà bhaktänäà bhakti-sambandhé ni jïäna-karma-çraddhädau sva-sukhädé ni sarväëy eva guëäté täni | sättvikänäà jïäninäà jïäna-sambandhé ni täni sarväëi sättvikäny eva | räjasänäà karmiëäà täni sarväëi räjasäny eva | tämasänäm ucchå ìkhalänäà täni sarväëi tämasäny eveti çré -gé tä-bhägavatärtha-då ñ ö yä jïeyam | jïäninäm api punar antima-daçäyäà jïäna-sannyäsänantaram urvaritayä kevalayä bhaktyaiva guëäté tatvaà caturdaçädhyäya uktam ||28|| Baladevaù : ayukto’naucitya-kå t | präkå taù prakå tau svabhäve vartamänaù sva-prakå ty-anusäreëaiva, na tu çästränusäreëa karma-kå d ity arthaù | stabdho’namraù çaö haù sva-çakti-gopana-kå t | naikå tikaù paräpamäna-kå t | alasaù prärabdhe karmaëi çithilaù | viñ ädé çokäkulaù | dé rgha-sütré divasaika-kartavyaà varñ eëäpi yo na karoti | é då çaù kartä tämasa ||28||

verse 29

buÖe>aeRd& Da*TaeëEv Gau<aTaiñivDa& Xa*<au ) Pa[aeCYaMaaNaMaXaeze<a Pa*Qa¤e-Na DaNa&JaYa ))29))

Ç ré dhara: idäné à buddher dhå teç ca traividhyaà pratijäné te buddher bhedam iti | spañ ö o’rthaù ||29|| Viçvanä tha: jïänibhiù sarvam api vastu sättvikam evopädeyam iti jïäpayituà buddhy-ädé näm api traividhyam äha buddher iti ||29|| Baladeva: evaà jïäna-jïeya-parijïätè ëäà traividhyam uktvä buddhi-dhå tyos tad vaktuà pratijäné te buddher iti | sphuö ärtham ||29||

verse 30

Pa[v*ita& c iNav*ita& c k-aYaaRk-aYaeR >aYaa>aYae ) bNDa& Maae+a& c Yaa veita buiÖ" Saa PaaQaR Saaitvk-I ))30))

17


Ç ré dhara: atra buddhes traividhyam äha pravå ttià ceti tribhiù | pravå ttià dharme | nivå ttim adharme | yasmin deçe käle ca yat käryam akäryaà ca | bhayäbhaye käryäkärya-nimittau arthänarthau | kathaà bandhaù kathaà vä mokñ e iti yä buddhir antaàkaraëaà vetti sä sättviké | yayä pumän vetté ti vaktavye karaëe kartå tvopacäraù käñ ö häni pacanté tivat ||30|| Viçvanä tha: bhayäbhaye saàsäräsaàsära-hetuke ||30|| Baladeva: tatra buddhes traividhyam äha pravå ttià ceti tribhiù | yä buddhir dharme pravå ttim adharmän nivå ttià ca vetti, yayä vetté ti vaktavya yä vetté ti karaëe kartå tvam upacaritam | kuö häraç chinatté tivat | niñ kämaà karma käryaà sa-kämaà tv akäryam iti käryäkärye yä vetti açästré ya-pravå ttito bhayaà çästré ya-pravå ttitas tv abhayam iti bhayäbhaye yä vetti, bandhaà saàsära-yäthätmyaà mokñ aà tac-cheda-yäthämyaà ca yä vetti sä buddhiù sättviké ||30||

verse 31

YaYaa DaMaRMaDaMa| c k-aYa| cak-aYaRMaev c ) AYaQaavTPa[JaaNaaiTa buiÖ" Saa PaaQaR raJaSaq ))31))

Ç ré dhara: räjasé à buddhim äha yayeti | ayathävat sandehäspadatvenety arthaù | spañ ö am anyat ||31|| Viçvanä tha: ayathävat asmayaktayety arthaù ||31|| Baladeva: räjasé à buddhim äha yayeti | ayathävad asamyatvena ||31||

verse 32

ADaMa| DaMaRiMaiTa Yaa MaNYaTae TaMaSaav*Taa )

SavaRQaaRNa( ivParqTaa&ë buiÖ" Saa PaaQaR TaaMaSaq ))32)) Ç ré dhara: tämasé à buddhim äha adharmam iti | viparé ta-grähiëé buddhis tämasé ty arthaù | buddhir antaùkaraëaà pürvoktam | jïänaà tu tad-vå ttiù | dhå tir api tad-vå ttir eva | yad vä antaùkaraëasya dharmiëo buddhir apy adhyavasäya-lakñ aëä vå ttir eva | icchä-dveñ ädé näà tad-vå tté näà bahutve’pi dharmädharma-bhayäbhaya-sädhanatvena prädhänyäd etäsäà traividhyam uktam | upalakñ aëaà caitad anyäsäm ||32|| Viçvanä tha: yä manyata iti | kuö häraç chinatté tivat yayä manyata ity arthaù ||32|| Baladevaù : tämasé à buddhim äha adharmam iti | viparé ta-grähiëé buddhis tämasé ty arthaù | sarvärthän viparé täni sädhum asädhum asädhuà ca sädhuà, paraà tattvam aparam aparaà ca tattvaà param ity evaà sarvän arthän viparé tän manyata ity arthaù ||32||

verse 33

Da*TYaa YaYaa DaarYaTae MaNa"Pa[a<aeiNd]Yai§-Yaa" ) YaaeGaeNaaVYai>acair<Yaa Da*iTa" Saa PaaQaR Saaitvk-I ))33))

18


Ç ré dhara: idäné à dhå tes traividhyam äha dhå tyeti tribhiù | yogena cittaigägreëa hetunä’vyabhicäriëyä viñ ayäntaram adhärayantyä yayä dhå tyä manasaù präëänäm indriyäëäà ca kriyä dhärayate niyacchati sä dhå tiù sättviké ||33|| Viçvanä tha: dhå tes traividhyam äha dhå tyeti ||33|| Baladevaù : dhå tes traividhyam äha dhå tyeti tribhiù | yayä manaù-präëendriyäëäà yogopäya-bhütäù kriyäù puruñ o dhärayate, sä dhå tiù sättviké | ké då çety äha yogeneti | yogaù parätma-cintanaà tenävyabhicäriëyä tad anyaà viñ ayam agå hëantyety arthaù ||33||

verse 34

YaYaa Tau DaMaRk-aMaaQaaRNa( Da*TYaa DaarYaTae_JauRNa ) Pa[Sa® eNa f-l/ak-a¿q Da*iTa" Saa PaaQaR raJaSaq ))34))

Ç ré dhara: räjasé à dhå tim äha yayä tv iti | yayä tu dhå tyä dharmärtha-kämän prädhänyena dhärayate na vimuïcati | tat-saìgena phaläkäìkñ é ca bhavati sä räjasé dhå tiù | Viçvanä tha – no comment Baladevaù : sa-käma-vidvat-prasaìgena phaläkäìkñ é puruñ aù | yayä dharmädé n tat-sädhana-bhütä manaù-präëendriya-kriyä dhärayatee, sä dhå tiù räjasé |

verse 35

YaYaa SvPan& >aYa& Xaaek&- ivzad& MadMaev c ) Na ivMauÄiTa duMaeRDaa Da*iTa" Saa PaaQaR TaaMaSaq ))35))

Ç ré dhara : tämasé à dhå tim äha yayeti duñ ö äviveka-bahulä medhä yasya sa durmedhäù puruñ o yayä dhå tyä svapnädé n na vimuïcati punaù punar ävartayati | svapno’tra nidrä sä dhå tis tämasé ||35|| Viçvanä tha – no comment Baladevaù : yayä svapnädé n na vimuïcati durmedhäs tän dhärayaty eva, sä dhå tis tämasé | svapno nidrä, mado viñ aya-bhoga-jo garvaù | svapnädi-çabdais tad-dhetu-bhütä manaù-präëendriya-kriyä yayä dhärayate sä tämasé dhå tir ity arthaù ||35||

verse 36-37

Sau%& iTvdaNaq& i}aivDa& Xa*<au Mae >arTazR>a ) A>YaaSaad]MaTae Ya}a du"%aNTa& c iNaGaC^iTa ))36))

YatadGa]e ivziMav Pair<aaMae_Ma*TaaePaMaMa( ) TaTSau%& Saaitvk&- Pa[ae¢-MaaTMabuiÖPa[SaadJaMa( ))37))

Ç ré dhara: idäné à sukhasya traividhyaà pratijäné te’rdhena sukham iti | spañ ö o’rthaù ||36|| tatra sättvikaà sukham äha abhyäsäd iti särdhena | yatra yasmiàç ca sukhe’bhyäsäd atiparicayäd ramate | na tu viñ aya-sukha iva sahasä ratià präpnoti | yasmin ramamäëaç ca

19


duùkhasyäntam avasänaà nitaräà gacchati präpnoti | ké då çaà tat ? yat tat kim apy agre prathamaà viñ am iva manaù-saàyamädhé natväd duùkhävaham iva bhavati | pariëäme tv amå ta-sadå çam | ätma-viñ ayä buddhir ätma-buddhiù | tasyäù prasädo rajas-tamo-mala-tyägena svacchatayävasthänam | tato jätaà yat sukhaà tat sättvikaà proktaà yogibhiù ||37|| Viçvanä tha – sättvikaà sukham äha särdhena abhyäsät punar anuçé lanäd eva ramate, na tu viñ ayeñ v ivotpattyaiva ramata ity arthaù | duùkhäntaà nigacchati yasmin ramamäëaù saàsära-duùkhaà taraté ty arthaù ||36|| viñ am iveti indriya-mano-nirodho hi prathamaà duùkhada eva bhavaté ti bhävaù ||37|| Baladevaù : atha sukha-traividhyaà praté jäné te sukhaà tv ity ardhakena | tatra sättvikaà sukham äha abhyäsäd iti särdhakena | abhyäsät punaù punaù pariçé lanäd yatra ramate, na tu viñ ayeñ v ivotpattyä | yasmin ramamäëo duùkhäntaà nigacchati saàsäraà tarati ||36|| yac cägre prathamaà viñ am iva manaù-saàyama-kleça-sattväd viviktätma-prakäçäc cätiduùkhävaham iva bhavati | pariëäme samädhi-paripäke saty amå topamaà vivikätma-prakäçät pé yüñ a-praväha-nipätavad bhavati | yac cätma-sambandhinyä buddheù prasädäj jäyate tat sättvikaà sukham | tat-prasädaç ca viñ aya-sambaandha-mälinya-vinivå ttiù ||37||

verse 38

ivzYaeiNd]YaSa&YaaeGaaÛtadGa]e_Ma*TaaePaMaMa( ) Pair<aaMae ivziMav TaTSau%& raJaSa& SMa*TaMa( ))38))

Ç ré dhara : räjasaà sukham äha viñ ayeti viñ ayäëäm indriyäëäà ca saàyogäd yat tat prasiddhaà stré -saàsargädi-sukham amå tam upamä yasya tädå çaà bhavaty agre prathamam | pariëäme tu viñ a-tulyam ihämutra ca duùkha-hetutvät | tat sukhaà räjasaà små tam ||38|| Viçvanä tha : yad amå topamaà para-stré -sambhogädikam ||38|| Baladeva : viñ ayair yuvati-rüpa-sparçädibhiù sahendriyäëäà cakñ us tv agädé näà saàyogät sambandhät yad agre pürvam amå topamam atisvädu-pariëäme’vasäne tu niraya-hetutväd viñ opamam atiduùkhävahaà bhavati tad räjasaà sukham ||38||

verse 39

YadGa]e caNaubNDae c Sau%& MaaehNaMaaTMaNa" ) iNad]al/SYaPa[MaadaeTQa& TataaMaSaMaudaôTaMa( ))39))

Ç ré dhara : tämasaà sukham äha yad iti | agre ca prathama-kñ aëe’nubandhe ca paçcäd api yat sukham ätmano moha-karam | tad eväha nidrä älasyaà ca pramädaç ca kartavyärthävadhäraëa-rähityena mano-grähyam etebhya uttiñ ö hati yat sukhaà tat tämasam udähå tam ||39|| Viçvanä tha : no comment Baladeva : yad-agre’nubhava-käle anubandhe paçcäd vipäka-käle cätmano mohanaà vastu-yäthätmyävarakaà, yac ca nidrädibhya uttiñ ö hati jäyate tat tämasaà sukham | älasyam inidriya-vyäpäram ändyam | pramädaù käryäkäryävadhänäbhävaù ||39||

20


verse 40

Na TadiSTa Pa*iQaVYaa& va idiv devezu va PauNa" ) Satv& Pa[k*-iTaJaEMauR¢&- Yadei>a" SYaaita[i>aGauR<aE" ))40))

Ç ré dhara : anuktam api saìgå hëan prakaraëärtham upasaàharati na tad iti | ebhiù prakå ti-sambhavaiù sattvädibhis tribhir guëair muktaà präëi-jätam | anyad vä yat syät tat | på thivyäà manuñ ya-lokädiñ udivi deveñ u ca kväpi nästé ty arthaù ||40|| Viçvanä tha : anuktam api saìgå hëan prakaraëärtham upasaàharati neti tat sattvaà präëi-jätam anyac ca vastu-mätraà kväpi nästi yad ebhiù prakå tijais tribhir guëair muktaà rahitaà syäd ataù sarvam eva vastu-jätaà triguëätmakaà | tatra sättvikam evopädeyaà räjasa-tämase tu nopädeya iti prakaraëa-tätparyam ||40|| Baladevaù : prakaraëärtham upasaàhann anuktam api saìgå hëäti na tad iti | på thivyäà manuñ yädiñ u divi svargädau deveñ u ca prakå tià saàså ñ ö eñ u brahmädi-stambänteñ v ity arthaù | tat sattvaà präëi-jätam anyac ca vastu nästi | yad ebhiù prakå tijais tribhir guëair muktaà virahitaà syät | tathä ca triguëätmakeñ u vastuñ u sättvikasyaivopayogitvät tad eva grähyam anyat tu tyäjyam iti prakaraëärthaù ||40||

verse 41

b]aø<a+ai}aYaivXaa& XaUd]a<aa& c Par&TaPa ) k-MaaRi<a Pa[iv>a¢-aiNa Sv>aavPa[>avEGauR<aE" ))41))

Ç ré dhara : nanu ca yady evaà sarvam api kriyä-käraka-phalädikaà präëi-jätaà ca triguëätmakam eva tarhi katham asya mokñ a ity apekñ äyäà sva-svädhikära-vihitaiù karmabhiù parameçvarärädhanät tat-prasäda-labdha-jïänenety evaà sarva-gé tärtha-säraà saìgå hya pradarçayituà prakaraëäntaram ärabhate | brähmaëety ädi yävad adhyäya-samäpti | he parantapa he çatru-täpana | brähmaëänäà kñ atriyäëäà viçäà ca çüdräëäà ca karmäëi pravibhaktäni prakarñ eëa vibhägato vihitäni | çüdräëäà samäsät på thak-karaëaà dvijatväbhävena vailakñ aëyät | vibhägopalakñ aëam äha svabhävaù sättvikädiù prabhavati prädurbhavati yebhyas tair guëair upakakñ aëa-bhütaiù | yad vä svabhävaù pürva-janma-saàskäraù | tasmät prädurbhütair ity arthaù | sattvopasarjana-rajaù-pradhänäù kñ atriyäù | tama-upasarjana-rajaù-pradhänä vaiçyäù | raja-upasarjana-tamaù-pradhänäù çüdräù ||41|| Viçvanä tha : kià ca triguëätmakam api präëi-jätaà svädhikära-präptena vihita-karmaëä parameçvaram ärädhya kå tärthé bhivaté tyäha brähmaëeti ñ aòbhiù | sva-bhävenotpattyaiva prabhavanti prädurbhavanti ye guëäù sattvädayas taiù prakarñ eëa vibhaktäni på thak-kå täni karmäëi brähmaëädé näà vihitäni santé ty arthaù ||41|| Baladeva : yadyapi sarväëi vastüni triguëätmakäni tathäpi brähmaëädayaç cet sva-vihitäni karmäëi bhagavad-ärädhana-bhävenänutiñ ö heyus tadä täni jïäna-niñ ö häm utpädya mocakäni bhavantié ti vaktuà prakaraëam ärabhate brähmaëeti ñ aö kena | çüdräëaà samäsät på thak-karaëaà dvijatväbhävät | brähmaëädé näà caturëäà karmäëi svabhäv-prabhavair guëaiù saha çästreëa pravibhaktäni, svabhävaù präktana-saàskäras tasmät prabhavanti ye guëäù sattvädyäs taiù saha çästreëa teñ äà karmäëi vibhajyoktäni | evaà guëaka-brähmaëädayas teñ äm etäni karmäëé ti tatra sattva-pradhäno brähmaëaù praçäntatvät sattvopasarjan-rajaù-pradhänaù kñ atriya é çvara-svabhävatvät, tama-upasarjana-rajaù-pradhäno viö ihäpradhänatvät rajaupasarjanatamaùpradhänaù çüdro müòha-svabhävatvät | karmäëi tv agre väcyäni ||41||

21


verse 42

XaMaae dMaSTaPa" XaaEc& +aaiNTaraJaRvMaev c ) jaNa& ivjaNaMaaiSTaKYa& b]øk-MaR Sv>aavJaMa( ))42))

Ç ré dhara : tatra brähmaëasya sväbhävikäni karmäëy äha çama iti | çamaç cittoparamaù | damo bähyendriyoparamaù | tapaù pürvoktaà çäré tädi | çaucaà bähyäbhyantaram | kñ äntiù kñ amä | ärjavam å jutaiva ca | jïänaà vijïänaà | ästikyam ästika-bhävaù çraddadhäntägamärtheñ u | brähmyaà karma brähmaëa-jäte karma svabhävajam | yad uktaà svabhäva-prabhavair guëaiù pravibhaktäné ti tad evoktaà svabhävajam iti ||42|| Viçvanä tha : tatra sattva-pradhänänäà brähmaëänäà svabhävikäni karmäëy äha çama iti | çamo’ntarindirya-nigrahaù | damo bähyendriya-nigrahas tapaù çaré rädi jïäna-vijïäne çästränubhavotthe ästikyaà çästrärthe då òha-viçväsa evam ädi brahma-karma brähmaëasya karma svabhävajaà sväbhävikam ||42|| Baladeva : brähmaëasya sväbhävikaà karmäha çama iti | çamo’ntaù-karaëasya saàyamaù | damo bahiù-karaëasya tapaù çästré ya-käya-kleçaù | çaucaà dvividham uktam | kñ äntiù sahiñ ëutä ärjavam avakratvam | jïänaà çästrät parävara-tattvävagamaù | vijïänaà tasmäd eva tad-ekänta-dharmädhigamaù | ästikyaà sarvaveda-vedyo harir nikhilaika-karaëaà sva-vvihitaiù karmabhir ärädhitaù kevalayä bhaktyä ca santoñ itaù sva-paryantaà sarvam arpayaté ti çästrädhigate’rthe satyatva-viniçcayaù | etat sväbhävikaà brahma-karma | tathäpi sattva-prädhänyäd brähmaëasyeti bhaëitiù | evam uktaà viñ ëunä – kñ amä satyaà damaù çaucaà dänam indriya-saàyamaù | ahiàsä guru-çuçrüñ ä té rthänusaraëaà dayä || ärjavaà lobha-çünyatvaà deva-brähmaëa-püjanam | anabhyasüyä ca tathä dharma-sämänya ucyate || iti ||42||

verse 43

XaaEYa| TaeJaae Da*iTadaR+Ya& YauÖe caPYaPal/aYaNaMa( ) daNaMaqìr>aavë +aa}a& k-MaR Sv>aavJaMa( ))43))

Ç ré dhara: kñ atriyasya sväbhävikäni karmäëy äha çauryam iti | çauryaà paräkramaù | tejaù prägalbhyam | dhå tir dhairyam | däkñ yaà kauçalam | yuddhe cäpy apaläyanam aparäìmukhatä | dänam audäryam | é çvara-bhävo niyamana-çaktiù | etat kñ atriyasya sväbhävikaà karma ||43|| Viçvanä tha: sattvopasarjana-rajaù-pradhänänäà kñ atriyäëäà karmäha – çauryaà paräkramaù tejaù prägalbhyaà dhå tir dhairyaà é çvara-bhävo loka-niyantå tvam ||43|| Baladevaù: kñ atriyasyäha çauryam iti | çauryaà yuddhe nirbhayä pravå ttiù | tejaù parair adhå ñ yatvam | dhå tir mahaty api saìkaö e dehendriyänävasädaù | däkñ yaà kriyä-siddh-kauçalam | yuddhe sva-må tyu-niçcaye’py apaläyanam taträvaimukhyam | dänam

22


asaìkocaena sva-vitta-tyägaù | é çvara-bhävaù prajä-pälanärtha é çitavyeñ u çäsanätigeñ u prabhutva-çakti-prakäçaù | etat kñ atriyasya sväbhävikaà karma ||43||

verse 44

k*-izGaaer+Yavai<aJYa& vEXYak-MaR Sv>aavJaMa( ) PaircYaaRTMak&- k-MaR XaUd]SYaaiPa Sv>aavJaMa( ))44))

Ç ré dhara: vaiçya-çüdrayoù karmäëy äha kå ñ é ti | kå ñ iù karñ aëam | gä rakñ até ti gau-rakñ aù | tasya bhävo gaurakñ yam | päçupälyam ity arthaù | väëijyaà kraya-vikrayädi | etad vaiçyasya svabhävajaà karma | travarëika-paricaryätmakaà çüdrasyäpi svabhävajam ||44|| Viçvanä tha: tama-upasarjana-rajaù-pradhänänäà karmäha kå ñ é ti | gä raksaté ti go-rakñ as tasya bhävo gaurakñ yam | raja-upasarjana-tamaù-pradhänänäà çüdräëäà karmäha paricaryätmakaà brähmaëa-kñ atriya-viçäà paricaryä-rüpam ||44|| Baladevaù: vaiçyasyäha kå ñ é ti | annädy-utpattaye halädinä bhümer vilekhanaà kå ñ iù | päçupälyaà gorakñ yam | vaëik-karma väëijyaà kraya-vikraya-laksaëam | vå ddhau dhana-prayogaù kuçé dam apy aträntargatam etat svabhäva-siddhaà vaiçya-karma | atha çüdrasyäha paré ti | brähmaëädé näà dvijanmanäà paricaryä çüdrasya sväbhävikaà karma | etäni cäturäçramya-karmaëäm upalakñ aëäni ||44||

verse 45

Sve Sve k-MaR<Yai>arTa" Sa&iSaiÖ& l/>aTae Nar" ) Svk-MaRiNarTa" iSaiÖ& YaQaa ivNdiTa TaC^*<au ))45))

Ç ré dhara: evambhütasya brähmaëädi-karmaëo jïäna-hetutvam äha sve sve iti | sva-svädhikära-vihite karmaëy abhirataù pariniñ ö hito naraù saàsiddhià jïäna-yogyatäà labhate | karmaëäà jïäna-präpti-prakäram äha sva-karmeti-särdhena | sva-karma-pariniñ ö hito yathä yena prakäreëa tattva-jïänaà labhate tat prakäraà çå ëu ||45|| Viçvanä tha: no comment Baladevaù: uktänäà karmaëäà jïäna-hetutäm äha sve sve iti | sva-sva-varëäçrama-vihite karmaëy abhiratas tad-anuñ ö hätä naraù saàsiddhià viça-tantuvat karmäntargataà jïäna-niñ ö häà labhate | nanu bandhakena karmaëäà vimocikä jïäna-niñ ö hä katham iti ced buddhi-viçeñ äd ity äha sva-karmeti ||45||

verse 46

YaTa" Pa[v*ita>aURTaaNaa& YaeNa SavRiMad& TaTaMa( ) Svk-MaR<aa TaMa>YaCYaR iSaiÖ& ivNdiTa MaaNav" ))46))

Ç ré dhara: tam eväha yata iti | yato’ntathämiëaù parameçvaräd bhütänäà präëinäà pravå ttiç ceñ ö ä bhavati | yena ca käraëätmanä sarvam idaà viçvaà tataà vyäptam | tam é çvaraà sva-karmaëäbhyarcya püjayitvä siddhià labhate manuñ yaù ||46|| Viçvanä tha: yataù parameçvarät | tam eväbhyarcya ity anena karmaëä parameçaras tuñ yatv iti manasä tad-arpaëam eva tad-abhyarcanam ||46||

23


Baladevaù: yata iti | yataù parameçvaräd bhütänäà janmädi-lakñ aëä pravå ttir bhavati , yena cedaà sarvaà jagat taà vyäptaà tam indrädi-devatätmanävasthitaà sva-vihitena karmaëäbhyarcya etena karmaëä sva-prabhus tuñ yatu iti manasä tasmiàs tat samarpya mänavaù siddhià jïäna-niñ ö häà vindati ||46||

verse 47

é[eYaaNa( SvDaMaaeR ivGau<a" ParDaMaaRTSvNauiïTaaTa( ) Sv>aaviNaYaTa& k-MaR ku-vRNa( NaaPanaeiTa ik-iLbzMa( ))47))

Ç ré dhara: svakarmeti viçeñ aëasya phalam äha çreyän iti | viguëo’pi sva-dharmaù samyag-anuñ ö hitäd api para-dharmät çreyän çreñ ö haù | na ca bandhu-vadhädi-muktäd yuddhädeù svadharmäd bhikñ äö anädi para-dharmaù çreñ ö ha iti mantavyam | yataù svabhävena pürvoktena niyataà niyamenoktaà karma kurvan kilbiñ aà näpnoti ||47|| Viçvanä tha: na ca kriyä dibhiù sva-dharmaà rä jasaà ca vé kñya tatra anabhirucyä sä ttvikaà karma kartavyam ity ä ha çreyä n iti | para-dharmä t çreñ ö hä d api svanuñ ö hitä t samyag anuñ ö hitä d api svadharmo viguëo nikå ñ ö o’pi samyag-anuñ ö hä tum açakyo’pi çreñ ö haù | tena bandhu-vadhädi-doñavattä t sva-dharmaà yuddhaà tyaktvä bhikñä ö anädi-rüpa-para-dharmas tvayä nä nusö heya iti bhä vaù ||47|| Baladevaù: nanu kñ atriyädi-dharmäëäà räjasäditvät teñ u ruci-çünyaiù kñ atriyädibhiù sättviko brahma-dharma evänuñ ö heya iti cet taträha çreyän iti | sva-dharmo viguëaù nikå ñ ö o’pi samyag-anuñ ö hito’pi vä para-dharmäd utkå ñ ö ät svanuñ ö hitäc ca çreyän atipraçasto vihitatvät |

verse 48

SahJa& k-MaR k-aENTaeYa SadaezMaiPa Na TYaJaeTa( ) SavaRrM>aa ih daeze<a DaUMaeNaaiGanirvav*Taa" ))48))

Ç ré dhara: yadi punaù säìkhya-då ñ ö ya sva-dharme hiàsä-lakñ aëaà doñ aà matvä para-dharmaà çreñ ö haà manyase tarhi sadoñ atvaà para-dharme’pi tulyam ity äçayenäha sahajam iti | sahajaà svabhäva-vihitaà karma sa-doñ am api na tyajet | hi yasmät sarve’py ärambhäù då ñ ö ädå ñ ö ärthäni sarväëy api karmäëi doñ eëa kenacid ävå tä vyäptä eva | yathä sahajena dhümenägnir ävå ta itivat | ato yathägner dhüma-rüpaà doñ am apäkå tya pratäpa eva tamaù-çé tädi-nivå ttaye sevyate tathä karmaëo’pi doñ äàçaà vihäya guëäàça eva sattva-çuddhaye sevyata ity arthaù ||48|| Viçvanä tha: na ca sva-dharme eva kevalaà doñ o’sté ti mantavyam, yataù para-dharmeñ v api doñ aù kaçcid asty evety äha sahajam iti | sahajaà svabhäva-vihitaà hi yataù sarve’py ärambhäù då ñ ö ädå ñ ö a-sädhanäni karmäëi doñ eëävå tä eva | yathä dhümena doñ eëävå ta eva vahnir då çyate | ato dhüma-rüpaà doñ am apäkå tya tasya täpa eva tamaù-çé tädi-nivå ttaye yathä sevyate tathä karmaëo’pi doñ äàçaà vihäya guëäàça eva sattva-çuddhaye sevya ity bhävaù ||48|| Baladevaù: na khalu kñ atriyädi-dharmä eva yuddhädayaù sa-doñ äù | brahma-dharmäç ca tathety äha sahajam iti | sahajaà svabhäva-präptaà karma sadoñ am api hiàsädi-miçram api na tyajed api tu vihitatvät kuryäd eva | nirdoñ atva-buddhyä brahma-karmaëä cared ity arthaù yataù sarveti | sarveñ äà brähmaëädi-varëänäm ärambhäù karmäëi

24


triguëätmakatväd dravya-sädhyatväc ca sämänyataù kenacid doñ eëävå tä vyäptä eva bhavanti | dhümenevägnir iti yathägner dhümäàçam apäkå tya çé tädi-nivå ttaye täpaù sevyate | tathä karmaëäà bhagavad-arpaëena doñ äàçaà nirdhüyätma-darçanäya jïäna-janakatväàçaù sevya iti bhävaù ||48||

verse 49

ASa¢-buiÖ" SavR}a iJaTaaTMaa ivGaTaSPa*h" ) NaEZk-MYaRiSaiÖ& ParMaa& Sa&NYaaSaeNaaiDaGaC^iTa ))49))

Ç ré dhara: nanu karmaëi kriyamäëe kathaà doñ äàça-prahäëena guëäàça eva sampadyata ity apekñ äyäm äha asakta-buddhir iti | asaktä saìga-çünyä buddhir yasya | jitätmä nirahaìkäraù | vigata-spå haù vigatä spå hä phala-viñ ayecchä yasmät saù | evambhütena saìgaà tyaktvä phalaà caiva sa tyägaù sättviko mataù (Gé tä 18.9) | ity evaà pürvoktena karmäsakti-tat-phalayos tyäga-lakñ aëena sannyäsena naiñ karmyasiddhià sarva-karma-nivå tti-lakñ aëäà sattva-çuddhim adhigacchati | yadyapi saìga-phalayos tyägena karmänuñ ö hänam api naiñ karmyam eva kartå tväbhiniveçäbhävät ( yad uktam – naiva kiïcit karomé ti yukto manyeta tattvavit (Gé tä 5.8) ity ädi çloka-catuñ ö ayena ), tathäpy anenokta-lakñ aëena sannyäsena paramäà naiñ karmya-siddhià sarva-karmäëi manasä sannyasyäste sukhaà vaçé (Gé tä 5.13) ity evaà-lakñ aëa-päramahaàsyäpara-paryäyäm äpnoti ||49|| Viçvanä tha: evaà sati karmaëi doñ äàsän kartå tväbhiniveça-phaläbhisandhi-lakñ aëän tyaktavataù prathama-sannyäsinas tasya kälena sädhana-paripäkato yogärüòhatva-daçäyäà karmaëäà svarüpeëäpi tyäga-rüpaà dvité ya-sannyäsam äha asakta-buddhiù sarvaträpi präkå ta-vastuñ u na saktä äsakti-çünyä buddhir yasya saù | ato jitätmä vaçé kå ta-citto vigatä brahma-loka-paryanteñ v api sukheñ u spå hä yasya saù | tataç ca sannyäsena karmaëäà svarüpeëäpi tyägena naiñ karmyasya paramäà çreñ ö häà siddhim adhigacchati präpnoti | yogärüòha-daçäyäà tasya naiñ karmyam atiçayena siddhir bhavaté ty arthaù ||49|| Baladeva: evam ärurukñ uù san-niñ ö ho jïäna-garbhayä karma-niñ ö hayänubhüta-svarüpas tataù karma-niñ ö häà svarüpatas tyajed ity äha asakteti | sarvaträtmätirikteñ u vastuñ v asakta-buddhir yato jitätmä svätmänandäsvädena vaçé kå ta-manä ataeva vigata-spå ha ätmätirikta-vastu-sädhyeñ u nänä-vidheñ v änandeñ u spå hä-çünyaù | svätmänandäsväda-vikñ epakänäà karmaëäà sannyäsena svarüpatas tyägena paramäà naiñ karmya-lakñ aëäà siddhim adhigacchati yogärüòhaù san | evam evoktaà tå té ye yas tv ätma-ratir eva syäd (Gé tä 3.17) ity ädinä ||49||

verse 50

iSaiÖ& Pa[aáae YaQaa b]ø TaQaaPanaeiTa iNabaeDa Mae ) SaMaaSaeNaEv k-aENTaeYa iNaïa jaNaSYa Yaa Para ))50))

Ç ré dhara: evambhütasya paramahaàsasya jïäna-niñ ö häyä brahma-bhäva-prakäram äha siddhià präpta iti ñ aòbhiù | naiñ karmya-siddhià präptaù san yathä yena prakäreëa brahma präpnoti tathä taà prakäraà saìkñ epeëaiva me vacanän nibodha | pratiñ ö hitä yä brahma-präptiù täm imäà tathä darçayitum äha niñ ö hä jïänasya yä pareti | niñ ö hä paryavasänaà parisamäptir ity arthaù ||50|| Viçvanä tha: tataç ca yathä yena prakäreëa brahma präpnoti brahmänubhavaté ty arthaù | saiva jïänasya niñ ö hä parä paramo’nta ity arthaù | niñ ö hä niñ patti-näçäntäù ity amaraù |

25


avidyäyäm uparata-präyäyäà vidyäyä apy uparamärambhe yena prakäreëa jïäna-sannyäsaà kå tvä brahmänubhavet taà budhyasvety arthaù ||50|| Baladeva: siddhim iti | vihitena karmaëä harim ärädhya tat-prasäda-jäà sarva-karma-tyägäntäà ätma-dhyäna-niñ ö häà präpto yathä yena prakäreëa sthito brahma präpnoti ävirbhävita-guëäñ ö akaà svarüpam anubhavati | tathä taà prakäraà samäsena gadato me matto nibodha | jïänasya yä parä niñ ö hä pareça-viñ ayä jïäna-niñ ö hä tväà prati mayocyate täà ca çå ëu ||50||

verse 51-53

buÖya ivXauÖYaa Yau¢-ae Da*TYaaTMaaNa& iNaYaMYa c ) XaBdadqNa( ivzYaa&STYa¤-a raGaÜezaE VYaudSYa c ))51))

iviv¢-Saevq l/gvaXaq YaTava¡-aYaMaaNaSa" ) DYaaNaYaaeGaParae iNaTYa& vEraGYa& SaMauPaaié[Ta" ))52)) Ah&k-ar& bl&/ dPa| k-aMa& §-aeDa& PairGa]hMa( )

ivMauCYa iNaMaRMa" XaaNTaae b]ø>aUYaaYa k-LPaTae ))53)) Ç ré dhara: tad evam äha buddhyeti | uktena prakäreëa viçuddhayä pürvoktayä sättvikyä buddhyä yukto dhå tyä sättvikyä ätmänaà täm eva buddhià niyamya niçcaläà kå tvä çabdädé n viñ ayäàs tyaktvä tad-viñ ayau räga-dveñ au vyudasya buddhyä viçuddhayä yukta ity ädé näà brahma-bhüyäya kalpata iti tå té yenänvayaù ||51|| kià ca vivikteti | vivikta-sevé çuci-deçävasthäyé laghväçé mita-bhojé etair upäyair yata-väk-käya-mänasaù saàyata-väg-deha-citto bhütvä nityaà sarvadä dhyänena yo yogo brahma-saàsparças tat-paraù san dhyänävicchedärthaà punaù punar då òhaà vairägyaà samyag upäçrito bhütvä ||52|| tataç cähaàkäram iti | virakto’ham ity ädy ahaàkäraà balaà durägrahaà darpaà yoga-baläd unmärga-pravå tti-lakñ aëaà prärabdha-vaçät präpyamäneñ v api viñ ayeñ u kämaà krodhaà parigrahaà ca vimucya viçeñ eëa tyaktvä baläd äpanneñ u nirma maù san çäntaù paramäm upaçäntià präpto brahma-bhüyäya brahmäham iti naiçcalyenävasthänäya kalpate yogyaç ca bhavati ||53|| Viçvanä tha: buddhyä viçuddhayä sättvikyä dhå tyäpi sättvikyätmänaà mano niyamya | dhyänena bhagavac-cintanenaiva yaù paro yogas tat-paräyaëaù | balaà käma-räga-yuktaà na tu sämarthyam | ahaìkärädé n vimucyety avidyoparamaù | çäntaù sattva-guëasyäpy upaçäntimän iti kå ta-jïäna-sannyäsa ity arthaù | jïänaà ca mayi sannyaset (BhP 11.19.1) ity ekädaçokteù | ajïäna-jïänayor uparamaà vinä brahmänubhavänupattir iti bhävaù | brahma-bhüyäya brahmänubhaväya kalpate samartho bhavati ||51-53|| Baladeva: taà prakäram äha buddhyeti | viçuddhayä sättvikyä buddhyä yuktas tädå çyä dhå tyä cätmänaà mano niyamya samädhi-yogyaà kå tvä çabdädé n viñ ayäàs tyaktvä tän sannihitän vidhäya räga-dveñ au ca tad-dhetukau vyudasya dürataù parihå tya | vivikta-sevé nirjana-sthaù laghväçé mita-bhuk yatäni dhyeyäbhimukhé kå täni vägädé ni yena saù | nityaà dhyäna-yoga-paro hari-cintana-nirataù | vairägyam ätmetara-vastu-mätra-viñ ayakam | aham iti | ahaàkäro dehätmäbhimänaù | balaà tad-vardhakaà väsanä-rüpam | darpas tad-dhetukaù prärabdha-çeñ a-vaçäd upägateñ u bhogyeñ u kämo’bhiläñ aù, teñ v anyair apahå teñ u krodhaù | parigrahaç ca tat-karmakaù | tan etän ahaìkärädé n vimucya nirmamaù san brahma-bhüyäya guëäñ ö aka-viçiñ ö a-svätma-rüpatväya kalpate tad anubhavati | çänto nistaraìga-sindhur iva sthitaù ||51-53||

verse 54

26


b]ø>aUTa" Pa[SaàaTMaa Na XaaeciTa Na k-a¿iTa ) SaMa" SaveRzu >aUTaezu MaÙi¢&- l/>aTae ParaMa( ))54))

Ç ré dhara: brahmäham iti naiçcalyenävasthänasya phalam äha brahmeti | brahma-bhüto brahmaëy avasthitaù prasanna-cittaù nañ ö aà na çocati na cäpräptaà käìkñ ati dehädya-abhimänäbhävät | ataeva sarveñ v api bhüteñ u samaù san räga-dveñ am ädikå ta-vikñ epäbhävät sarva-bhüteñ u mad-bhävanä-lakñ aëàà paräà bhaktià labhate ||54|| Viçvanä tha: tataç copädhy-apagame sati brahma-bhüto’nävå tta-caitanyatvena brahma-rüpa ity arthaù | guëa-mälinyäpagamät | prasannaç cäsäv ätmä ceti saù | tataç ca pürva-daçäyäm iva nañ ö aà na çocati na cäpräptaà käìkñ ati dehädy-abhimänäbhäväd iti bhävaù | sarveñ u bhüteñ u bhadräbhadreñ u bälaka iva samaù bähyänusandhänäbhäväd iti bhävaù | tataç ca nirindhanägnäv iva jïäne çänte’py anaçvaräà jïänäntarbhütäà mad-bhaktià çravaëa-ké rtanädi-rüpäà labhate | tasyä mat-svarüpa-çakti-vå ttitvena mäyä-çakti-bhinnatväd avidyävidyayor apagame’py anapagamät | ataeva paräà jïänäd anyäà çreñ ö häà niñ käma-karma-jïänädy-urvaritatvena kevaläm ity arthaù | labhata iti pürvaà jïäna-vairägyädiñ u mokñ a-siddhy-arthaà kalayä vartamänäyä api sarva-bhüteñ v antaryämina iva tasyäù spañ ö opalabdhir näsé d iti bhävaù | ataeva kuruta ity anuktvä labhata iti prayuktam | mäñ am udgädiñ u militäà teñ u nañ ö eñ v apy anaçvaräà käïcana-maëikäm iva tebhyaù på thaktayä kevaläà labhata itivat | sampürëäyäù prema-bhaktes tu präyas tadäné à läbha-sambhavo’sti näpi tasyäù phalaà säyujyam ity ataù parä-çabdena prema-lakñ aëeti vyäkhyeyam ||54|| Baladeva: tasya brahma-bhüyottara-bhävinaà läbham äha brahmeti | brahma-bhütaù säkñ ät-kå täñ ö a-guëaka-sva-svarüpaù | prasannätmä kleça-karma-vipäkäçayänäà vigamäd atisvacchaù – nadyaù prasanna-saliläù ity ädäv ativaimalyaà prasnna-çabdärthaù | sa evambhüto mad-anyät käàçcit prati na çocati na ca tän käìkñ ati | sarveñ u mad-anyeñ üccävaceñ u bhüteñ u samaù heyatväviçeñ älloñ ö ra-käñ ö havattväni manyamänaù é då çaù san paräà mad-bhaktià niñ ö häà jïänasya yä parä ity (Gé tä 18.50) uktäà mad-anubhava-lakñ aëäà mad-vé kñ aëa-samänäkäräà sädhyäà bhaktià vindaté ty arthaù ||54||

verse 55

>a¢-ya MaaMai>aJaaNaaiTa YaavaNa( YaêaiSMa TatvTa" ) TaTaae Maa& TatvTaae jaTva ivXaTae TadNaNTarMa( ))55))

Ç ré dhara: tataç ca bhaktyeti | tathä ca parayä bhaktyä tattvato mäm abhijänäti | kathambhütam, yävän sarva-vyäpé yaç cäsmi sac-cid-änanda-ghanas tathäbhutaà | tataç ca mäm evaà tattvato jïätvä tad-anantaraà tasya jïänasya uparame sati mäà viçate paramänanda-rüpo bhavaté ty arthaù ||55|| Viçvanä tha: nanu tayä labdhayä bhaktyä tadäné à tasya kià syäd ity ato’rthäntra-nyäsenäha bhaktyeti | ahaà yävän yaç cäsmi taà mäà tat-padärthaà jïäné vä nänävidho bhakto vä bhaktyaiva tattvato’bhijänäti | bhaktyäham ekayä grähyaù iti mad-ukteù (BhP 11.14.11) | yasmäd evaà tasmät prastutaù sa jïäné tatas tayä bhaktyaiva tad-anantaraà vidyoparamäd uttara-käla eva mäà jïätvä mäà viçati mat-säyujya-sukham anubhavati | mama mäyäté tatväd avidyäyäç ca mäyätväd vidyayäpy aham avagamya2 iti bhävaù |

2 Bishwas has agamya.

27


yat tu säìkhya-yogau ca vairägyaà tapo bhaktiç ca keçave | païca-parvaiva vidyä iti närada-païcarätre vidyä-vå ttitvena bhaktiù çrüyate | tat khalu hlädiné -çakti-vå tter bhakter eva kalä käcid vidyä-säphalyärthaà vidyäyäà praviñ ö ä | karma-säphalyärthaà karma-yoge’pi praviçati | tayä vinä karma-jïäna-yogädé näà çrama-mätratvokteù | yato nirguëä bhaktiù sad-guëamayyä vidyäyä vå ttir vastuto na bhavati, ato hy ajïäna-nivartakatvenaiva vidyäyäù käraëatvaà tat-padärtha-jïäne tu bhakter eva | kià ca – sattvät saïjäyate jïänam iti små teù (Gé tä 14.17) sattvajaà jïänaà sattvam eva | tac ca sattvaà vidyä-çabdenocyate yathä tathä bhakty-utthaà jïänaà bhaktir eva saiva kvacit bhakti-çabdena kvacit jïäna-çabdena cocyata iti jïänam api dvividhaà drañ ö avyam | tatra prathamaà jïänaà saànyasya dvité yena jïänena brahma-säyujyam äpnuyäd ity ekädaça-skandha-païcaviàçaty-adhyäya-då ñ ö yäpi3 jïeyam | atra kecid bhaktyä vinaiva kevalenaiva jïänena säyujyärthinas te jïäni-mäninaù kleça-mätra-phalä ativigé tä eva | anye tu bhaktyä vinä kevalena jïänena na muktir iti jïätvä bhakti-miçram eva jïänam abhasyanto bhagaväàs tu mäyopädhir eveti bhagavad-vapur guëa-mayaà manyamänä yogärüòhatva-daçäm api präptäs te’pi jïänino vimukta-mänino vigé tä eva | yad uktam – mukha-bähüru-pädebhyaù puruñ asyäçramaiù saha | catväro jajïire varëä guëair viprädayaù på thak || (BhP 11.5.2) ya evaà puruñ aà säkñ äd ätma-prabhavam é çvaram | na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañ ö äù patanty adhaù || (BhP 11.5.3) iti | asyärthaù ye na bhajanti ye ca bhajanto’py avajänanti te sannyäsino’pi vinañ ö a-vidyä apy adhaù patanti | tathä ca hy uktam – ye’nye’ravindäkñ a vimukta-mäninas tvayy asta-bhäväd aviçuddha-buddhayaù | äruhya kå cchreëa paraà padaà tataù patanty adho’nädå ta-yuñ mad-aìghrayaù || (BhP 10.2.32) iti | atra äìghri-padaà bhaktyaiva prayuktaà vivakñ itam | anädå ta-yuñ mad-aìghraya iti tanor guëa-mayatva-buddhir eva tanor anädaraù | yad uktaà – avajänanti mäà müòhä mänuñ é à tanum äçritam | (Gé tä 9.11) iti | vastutas tu mänuñ é sä tanuù saccidänandam apy eva | tasyäù då çyatvaà tu dustarkya-tadé ya-kå pä-çakti-prabhäväd eva | yad uktam näräyaëädhyätma-vacanam – nityävyakto’pi bhagavän é kñ (y)ate nija-çaktitaù | täm å te paramänandaà kaù paçyet tam imaà prabhum || iti |

3 Quoted above in Viçvanä tha’s commentaries to

28


evaà ca bhagavat-tanoù saccidänandamayatve kÿ ptaà sac-cid-änanda-vigraham çré -vå ndävana-sura-bhüruha-taläsé nam iti (GTU 1.33) | çäbdaà brahma vapur dadhat ity ädi çrutiù-små ti-para-sahasra-vacaneñ u pramäëeñ u satsv api – mäyäà tu prakå tià vidyän mäyinaà tu maheçvaram iti (Ç vetU 4.2) iti çruti-då ñ ö yaiva bhagavän api mäyopädhir iti manyante kintu svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù | ato mäya-mayaà viñ ëuà pravadanti sanätanam iti mädhva-bhäñ ya-pramäëita-çruteù | mäyäà tv ity atra mäyä-çabdena svarüpa-bhütä cic-chaktir eväbhidhé yate na tv asvarüpa-bhütä triguëa-mayy eva çaktir iti tasyäù çruter arthaà na manyante | yad vä prakå tià durgäà mäyinaà tu maheçvaraà çambhuà vidyäd ity artham api naiva manyante | ato bhagavad-aparädhena jé van-muktva-daçäà präptä api te’dhaù patanti | yad uktaà väsanä-bhäñ ya-dhå taà pariçiñ ö a-vacanam | jé van-muktä api punar yänti saàsära-väsanäm | yady acintya-mahä-çaktau bhagavaty aparädhinaù || iti | te ca phala-präptau satyäm arthät nästi sädhanopayoga iti matvä jïäna-sannyäsa-käle jïänaà tatra guëé -bhütäà bhaktim api santyajya, mithyaiväparokñ änubhavaà tv asya manyante | çré -vigrahäparädhena bhaktyä api jïänena särdham antardhänäd bhaktià te punar naiva labhante | bhaktyä vinä ca tat-padärthänanubhävän må ñ ä-samädhayo jé van-mukta-mänina eva te jïeyäù | yad uktam – ye’nye’ravindäkñ a vimukta-mäninaù iti | ye tu bhakti-miçraà jïänam abhyasyanto bhagavan-mürtià sac-cid-änandamayé m eva mänayänäù krameëävidyävidyayor uparäme paräà bhaktià labhante | te jé van-muktä dvividhäù | eke säyujyärthaà bhaktià kurvantas tayaiva tat padärtham aparokñ é kå tya tasmin säyujyaà labhante te saìgé tä eva | apare bhüribhägä yädå cchika-çänta-mahä-bhägavata-saìga-prabhävena tyakta-mumukñ äù çukädivad bhakti-rasa-mädhuryäsväda eva nimajjanti, te tu parama-saìgé tä eva | yad uktam – ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame kurvanty ahaituké à bhaktim itthambhüta-guëo hariù || (BhP 1.7.10) iti | tad evaà caturvidhä jïänino dvaye vigé täù patanti, dvaye saìgé täs taranti saàsäram iti ||55|| Baladeva: tataù kià tad äha bhaktyeti | svarüpato guëataç ca yo’haà vibhütitaç ca yävän aham asmi taà mäm parayä mad-bhaktyä tat tv abhijänäty anubhavati | tato mat-parama-bhaktito hetor ukta-lakñ aëaà mäà tattvato yäthätmyena jïätvänubhüya tad-anantaraà tata eva hetor mäà viçate mayä saha yujyate | puraà praviçati ity atra pura-saàyoga eva praté yate na tu purätmakatvam | atra tattvato’bhijïäne praveçe ca bhaktir eva hetur ukto bodhyaù | bhaktyä tv ananyayä çakyaù ity (Gé tä 11.54) ädi pürvokteù | tad-anantaram iti mat-svarüpa-guëa-vibhüti-tättvikänubhaväd uttarasmin käle ity arthaù | yad vä, parayä bhaktyä mäà tattvato jïätvä tatas täà bhaktim ädäyaiva mäà viçate | lyab-lope karmaëi païcamé | mokñ e’pi bhaktir asté ty äha sütra-kå t äpräyaëät taträpi hi då ñ ö am iti (Vs 4.1.12) äpräyaëäd ämokñ ät taträpi ca mokse bhaktir anuvartate iti çrutau då ñ ö am iti süträrthaù | bhaktyä vinañ ö ävidyänäà bhaktyäù svädo vivardhate sitayä nañ ö a-pittänäà sitäsvädavad iti rahasya-vidaù | itthaà ca sa-niñ ö hänäà sädhana-sädhya-paddhatir uktä ||55||

29


verse 56

SavRk-MaaR<YaiPa Sada ku-vaR<aae MaÜyPaaé[Ya" ) MaTPa[SaadadvaPanaeiTa XaaìTa& PadMaVYaYaMa( ))56))

Ç ré dhara: sva-karmabhiù parameçvarärädhanäd uktaà mokñ a-prakäram upasaàharati sarva-karmäëé ti | sarväëi nityäni naimittikäni ca karmäëi purvokta-krameëa sarvadä kurväëaù mad-vyapäçrayaù aham eva vyäpäçrayaù äçrayaëé yo na tu svargädi-phalaà yasya sa mat-prasädäd çäçvatam anädi sarvotkå ñ ö aà padam präpnoti ||56|| Viçvanä tha: tad evaà jïäné yathä-krameëaiva karma-phala-sannyäsa-karma-sannyäsair mat-säyujyaà präpnoté ty uktam | mad-bhaktas tu mäà yathä präpnoti tad api çå ëv ity äha sarveti | mad-vyapäçrayo mäà viçeñ ato’pakarñ eëa sakämatayäpi ya äçrayate so’pi kià punar niñ käma-bhakta ity arthaù | sarva-karmäëy api nitya-naimittika-kämyäni putra-kalaträdi-poñ aëa-lakñ aëäni vyavahärikäëy api sarväëi kurväëaù kià punas tyakta-karma-yoga-jïäna-devatäntaropäsanänya-kämäny abhakta ity arthaù | aträçrayate samyag sevata iti äò-upasargena seväyäù pradhäné bhütatvam | karmäëy apé ty api-çabdenäpakarñ a-bodhakena karmaëäà guëé bhütatvam | ato’yaà karma-miçra-bhaktimän, na tu bhakti-miçra-karmavän iti prathama-ñ aö kokte karmaëi nätivyäptiù | çäçvataà mahat-padaà mad-dhäma vaikuëö ha-mathurä-dvärakäyodhyädikam äpnoti | nanu mahä-pralaye tat tad dhäma kathaà sthäsyati | taträha – avyayaà mahä-pralaye mad-dhämnaù kim api na vyayati mad-atarkya-prabhäväd iti bhävaù | nanu jïäné khalv anekair janmabhir aneka-tapa-ädi-kleçaiù sarva-viñ ayendriyoparämeëaiva naiñ karmye saty eva yat säyujyaà präpnoti | tasya te nityaà dhäma sakarmakatve sakämakatve’pi tvad-äçrayaëa-mätreëaiva kathaà präpnoti | taträha mat-prasädäd iti mat-prasädasyätarkyam eva prabhävatvaà jäné hé ti bhävaù ||56|| Baladeva: atha pariniñ ö hitänäm äha sarveti särdha-dvayäbhyäm | mad-vyapäçrayo mad-ekänté sarväëi sva-vihitäni karmäëi yathä-yogaà kurväëaù | api-çabdäd gauëa-käle mad-ekäntinas tasya mukhya-käläbhävät | evam äha sütrakäraù – sarvathäpi tatra vobhaya-liìgät (Vs 3.4.34) iti | é då çaù sa mat-prasädän mad-atyanugrahät çäçvataà nityam avyayam apariëämi-jïänänandätmakaà padaà param-vyomäkhyam aväpnoti labhate ||56||

verse 57

ceTaSaa SavRk-MaaRi<a MaiYa Sa&NYaSYa MaTPar" ) buiÖYaaeGaMauPaaié[TYa MaiÀta" SaTaTa& >av ))57))

Ç ré dhara: yasmäd evaà tasmät cetaseti | sarväëi karmäëi | cetasä mayi saànyasya samarpya mat-paraù aham eva paraù präpyaù puruñ ärtho yasya sa vyavasäyätmikayä buddhyä yogam upäçritya satataà karmänuñ ö häna-käle’pi brahmärpaëaà brahma-havir iti (Gé tä 4.24) nyäyena mayy eva cittaà yasya tathäbhüto bhava ||57|| Viçvanä tha: nanu tarhi mäà prati tvaà niçcayena kim äjïäpayasi | kim aham ananya-bhakto bhavämi, kià vänantarokta-lakñ aëaù sakäma-bhakta eva | tatra sarva-prakå ñ ö o’nanya-bhakto bhavituà na prabhaviñ yasi | näpi sarva-bhakteñ v apakå ñ ö aù sakäma-bhakto bhava | kintu tvaà madhyama-bhakto bhavety äha cetaseti | sarva-karmäëi

30


sväçrama-dharmän vyavahärika-karmäëi ca mayi sannyasya samarpya, mat-paro’ham eva paraù präpyaù puruñ ärtho yasya sa niñ käma ity arthaù | yad uktaà pürvam eva yat karoñ i yad açnäsi yaj juhoñ i dadäsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruñ va mad-arpaëam || iti | (Gé tä 9.27) buddhi-yogaà vyavasäyätmikayä buddhyä yogaà satataà mac-cittaù karmänuñ ö häna-käle’nyadäpi mäà smaran bhava ||57|| Baladeva: tädå çatväd eva tvaà sarväëi sva-vihitäni karmäëi kartå tväbhimänädi-çünyenacetasä svämini mayi sannyasyärpayitvä mat-paro mad-eka-puruñ ärtho mäm eva buddhi-yogam upäçritya satataà karmänuñ ö häna-käle mac-citto bhava | etac ca tväà prati präg apy uktaà yat karoñ é ty ädinä arpayitvaiva karmäëi kuru, na tu kå tvärpayeti ||57||

verse 58

MaiÀta" SavRduGaaRi<a MaTPa[SaadatairZYaiSa ) AQa cetvMah&k-araNa( Na é[aeZYaiSa ivNa&+YaiSa ))58))

Ç ré dhara: tato yad bhaviñ yati tac chå ëu – mac-citta iti | mac-cittaù san mat-prasädät sarväëy api durgäëi dustaräëi säàsärika-duùkhäni tariñ yasi | vipakñ e doñ am äha -- atha cet yadi punas tvam ahaàkärän jïätå tväbhimänät mad uktam evaà na çroñ yasi tarhi vinaìkñ yasi puruñ ärthäd bhrañ ö o bhaviñ yasi ||58|| Viçvanä tha : tataù kim ata äha mac-citta iti ||58|| Baladeva : evaà mac-cittas tvaà mat-prasädäd eva sarväëi durgäëi dustaräëi saàsära-duùkhäni tariñ yasi | tatra te na cintä | täny ahaà bhakta-bandhur apaneñ yami däsyämi cätmänam iti pariniñ ö hitänäà sädhana-sädhya-paddhatir uktä | atha ced ahaìkärät kå tyäkå tya-viñ ayaka-jïänäbhimänät tvaà mad-uktaà na çroñ yasi tarhi vinaìkñ yasi svärthät vibhrañ ö o bhaviñ yasi | na hi kaçcit präëinäà kå tyäkå tyor vijïätä praçästä vä matto’nyo vartate ||58||

verse 59

Yadh&k-arMaaié[TYa Na YaaeTSYa wiTa MaNYaSae ) iMaQYaEz VYavSaaYaSTae Pa[k*-iTaSTva& iNaYaae+YaiTa ))59))

Ç ré dhara: kämaà vinaìkñ yasi na tu bandhubhir yuddhaà kariñ yämé ti cet taträha yad ahaàkäram iti | mad-uktam anädå tya kevalam ahaìkäram avalambya yuddhaà na kariñ yämé ti yan manyase tvam adhyavasyasi eñ a tava vyavasäyo mithyaiva asvatantratvät tava | tad eväha prakå tis tväà rajo-guëa-rüpeëa pariëatä saté niyokñ yati pravartayiñ yaté ti ||59|| Viçvanä tha: nanu kñ atriyasya mama4 yuddham eva paro dharmas tatra bandhu-vadha-päpäd bhé ta eva pravartituà necchämé ti tatra sa-tarjanam äha yad aham iti | prakå tiù svabhävaù | adhunä tvaà mad-vacanaà na mänayasi, yadä tu mahävé rasya tava sväbhäviko

4 mama not in Bishwas edition, who also reads necchasé ti.

31


yuddhotsäho durvära evodbhaviñ yati tadä yudhyamänaù svayam eva bhé ñ mädé n gurün haniñ yan mayä hasiñ yasa iti bhävaù ||59|| Baladeva: yadyapi kñ atriyasya yuddham eva dharmas tathäpi guru-viprädi-vadha-hetukät päpäd bhé tasya me na tatra pravå ttir iti kå tyäkå tya-vijïätå tväbhimänam ahaìkäram äçritya nähaà yotsye iti yadi tvaà manyase, tarhi tavaiñ a vyavasäyo niçcayo mithyä niñ phalo bhävé , prakå tir man-mäyä rajo-guëätmanä pariëatä mad-väkyävahelinaà tväà gurv-ädi-vadhe nimitte yuddhe niyokñ yati pravartayiñ yaty eva ||59||

verse 60

Sv>aavJaeNa k-aENTaeYa iNabÖ" SveNa k-MaR<aa ) k-Tau| NaeC^iSa YaNa( MaaehaTk-irZYaSYavXaae_iPa TaTa( ))60))

Ç ré dhara: kià ca svabhävajeneti | svabhävaù kñ atriyatva-hetuù pürva-janma-saàskäras tasmäj jätena své yena karmaëä çauryädinä pürvoktena nibaddhaù yantritas tvaà mohät yat karma yuddha-lakñ aëaà kartuà necchasi avaçaù san tat karma kariñ yasy eva ||60|| Viçvanä tha: uktam evärthaà vivå ëoti svabhävaù kñ atriyatve hetuù pürva-saàskäras tasmäj jätena své yena karmaëä nibaddho yantritaù ||60|| Baladeva: uktam upapädayati svabhäveti | yadi tvaà mohäd ajïänän mad-uktam api yuddhaà kartuà necchasi, tadä svabhävajena svena karmaëä çauryeëa man-mäyodbhäsitena nibaddho’vaças tat kariñ yasi ||60||

verse 61

wRìr" SavR>aUTaaNaa& ôÕeXae_JauRNa iTaïiTa ) >a]aMaYaNa( SavR>aUTaaiNa YaN}aaæ !aiNa MaaYaYaa ))61))5

Ç ré dhara: tad evaà çloka-dvayena säìkhyädi-mate prakå ti-päratantryaà svabhäva-päratantryaà coktam | idäné à svamatam äha é çvara iti dväbhyäm | sarva-bhütänäà hå n-madhye é çvaro’ntaryämé tiñ ö hati | kià kurvan, sarväëi bhütäni mäyayä nija-çaktyä bhrämayaàs tat-tat-karmasu pravartayan, yathä däru-yantram ärüòhäni kå trimäni bhütäni sütradhäro loke bhrämayati tadvad ity arthaù | yad vä yanträëi çaré räëi ärüòhäni bhütäni dehäbhimänino jé vän bhramayann ity arthaù | tathä ca çvetäçvatäräëäà mantraù -- eko devaù sarvabhüteñ u güòhaù sarvavyäpé sarvabhütäntarätmä | karmädhyakñ aù sarvabhütädhiväsaù säkñ é cetä kevalo nirguëaç ca || iti || (Ç vetU 6.11) antaryämi-brähmaëaà6 ca -- ya ätmani tiñ ö han ätmänam antaro yamayati yam ätmä na veda yasya ätmä çaré ram eva te ätmäntaryämy amå taù || ity ädi ||61|| Viçvanä tha: çloka-dvayena svabhäva-vädinäà matam uktvä sva-matam äha é çvaro näräyaëaù sarväntaryämé | yaù på thivyäà tiñ ö han på thivyä antaro, yaà på thivé na veda, yasya på thivé çaré raà, yaù på thivé m antaro yamayati (BAU 3.6.3) iti |

5 Verses 61-66 are commented on extensively in Kå ñ ëa-sandarbha, para. 82 and Sarva-saàvädiné . 6 This reference to the Bå had-äraëyaka Upaniñ ad. This exact text is not found there.

32


yac ca kiïcij jagaty asmin7 då çyate çrüyate’pi vä | antar-bahiç ca tat sarvaà vyäpya näräyaëaù sthitaù || (Mahänäräyaëa Upaniñ ad 13.5) ity ädi çruti-pratipädita é çvaro’ntaryämé hå di tiñ ö hati | kià kurvan? sarväëi bhütäni mäyayä nija-çaktyä bhrämayan bhramayan8 tat-tat-karmäëi pravartayan, yathä sütra-saïcärädi-yantram ärüòhäni kå trimäëi päïcälikä-rüpäëi sarva-bhütäni mäyä vibhramayati tadvad ity arthaù | yad vä yanträrüòhäni çaré rärüòhän sarva-jé vän ity arthaù ||61|| Baladeva: vijïätå tväbhimänam ivälakñ yärjunam atyäjyatväd vidhänterëopadiçati é çvara iti dväbhyäm | he arjuna tvaà cet svaà vijëaà manyase, tarhy antaryämi-brähmaëät tvayä jïäto ya é çvaraù sarva-bhütänäà brahmädi-sthävaräntänäà hå ddeçe tiñ ö hati mäyayä sva-çaktyä täni bhrämayan san | sarva-bhütäni viçinañ ö i yantreti | yat karmänuguëaà mäyä-nirmitaà dehendriya-präëa-lakñ aëaà yantraà tad-ärüòhäni | rüpakeëopamätra vyajyate – yathä sütra-dhäro däru-yanträrüòhäni kå trimäëi bhütäni bhrämayati tadvat ||61||

verse 62

TaMaev Xar<a& GaC^ SavR>aaveNa >aarTa ) TaTPa[SaadaTPara& XaaiNTa& SQaaNa& Pa[aPSYaiSa XaaìTaMa( ))62))

Ç ré dhara: tam iti | yasmäd evaà sarve jé väù parameçvara-paratanträù tasmäd ahaìkäraà parityajya sarva-bhävena sarvätmanä tam é çvaram eva çaraëaà gaccha | tataç ca tasyaiva prasädät paräà uttamäà çäntià sthänaà ca pärameçvaraà çäçvataà nityaà präpsyasi ||62|| Viçvanä tha: etaj-jïäpana-prayojanam äha tam eveti | paräm avidyävidyayor nivå ttim | tataç ca çäçvataà sthänaà vaikuëö ham | iyam antaryämi-çaraëäpattiù antaryämy-upäsakänäm eva | bhagavad-upäsakänäà tu bhagavac-charaëäpattiù | agre vakñ yata eveti kecid ähuù | anyas tu yo mad-iñ ö a-devaù çré -kå ñ ëaù sa eva mad-gurur mäà bhakti-yogam anukülaà hitaà copadeçam upadiçati ca | tam ahaà çaraëaà prapadye ity aniçaà bhävayeti | yad uktam uddhavena – naivopayanty apacitià kavayas taveça brahmayusäpi kå tam å ddha-mudaù smarantaù | yo’ntar-bahis tanu-bhå täm açubhaà vidhunvan äcärya-caittya-vapuñ ä sva-gatià vyanakti || (BhP 11.29.6) iti ||62|| Baladeva: tarhi tam eveçvaraà sarva-bhävena käyädi-vyäpäreëa çaraëaà gaccha | tataù kim iti cet taträha tad iti | paräà çäntià nikhila-kleça-viçleñ a-lakñ aëäà | çäçvataà nityaà sthänaà ca, tad viñ ëoù paramaà padam ity ädi çruti-gé taà tad dhäma präpsyasi | sa ceçvaro’ham eva tvat-sakhaù sarvasya cähaà hå di sanniviñ ö aù ity (Gé tä 15.15) ädi mat-pürvokter deva-rñ y-ädi-sammati-grähiëä tvayäpi paraà brahma paraà dhäma (Gé tä 10.12) ity-ädinä své kå tatväc ca | viçva-rüpa-darçane pratyakñ itatväc ca | tasmän mad-upadeçe tiñ ö heti ||62||

7 jagat sarvam in the text. 8 bhramayan not in Krishnadas edition.

33


verse 63

wiTa Tae jaNaMaa:YaaTa& GauùaÓuùTar& MaYaa ) ivMa*XYaETadXaeze<a YaQaeC^iSa TaQaa ku-å ))63))

Ç ré dhara: sarva-gé tärtham upasaàharann äha ité ti | ity anena prakäreëa te tubhyaà sarvajïena parama-käruëikena mayä jïänam äkhyätam upadiñ ö am | kathambhütam | guhyäd gopyäd rahasya-mantra-yogädi-jïänäd api guhyataraà | etan mayopadiñ ö aà gé tä-çästram açeñ ato paryälocya paçcäd yathecchasi tathä kuru | etasmin paryälocite sati tava moho nivartiñ yata iti bhävaù ||63|| Viçvanä tha: sarva-gé tärtham upasaàharati ité ti | karma-yogasyäñ ö äìga-yogasya jïäna-yogasya ca jïänaà jïäyate’neneti jïänaà jïäna-çästraà guhyäd guhyataram ity atirahasyatvät kair api vaçiñ ö a-bädaräyaëa-näradädyair api sva-sva-kå ta-çästreëäprakäçitam9 | yad vä, teñ äà särvajïyam äpekñ ikaà mama tu ätyantikam ity atas te tu etad atiguhyatvän na jänanti | mayäpi atiguhyatväd eva te sarvathaiva naitad upadiñ ö ä iti bhävaù | etad açeñ eëa niùçeñ ataù eva vimå çya, yathä yena prakäreëa sväbhirucitaà, yat10 kartum icchasi tathä tat kuru, ity antyaà jïäna-ñ aö kaà sampürëam | ñ aö ka-trikam idaà sarva-vidyä-çiro-ratnaà çré -gé tä-çästraà mahänarghya-rahasyatama-bhakti-sampuö aà bhavati | prathamaà karma-ñ aö kaà yasyädhära-pidhänaà känakaà bhavati | antyaà jïäna-ñ aö kaà yasyottara-pidhänaà maëi-jaö itaà känakaà bhavati | tayor madhyavarti-ñ aö ka-gatä bhaktis trijagad-anarghyä çré -kå ñ ëa-vaçé käriëé mahämaëi-matallikä viräjate, yasyäù paricärikä tad-uttara-pidhänärdha-gatä man-manä bhava ity ädi padya-dvayé catuù-ñ añ ö hy-akñ arä çuddhä bhavaté ti budhyate ||63|| Baladeva: çästram upasaàharann äha ité ti | iti pürvokta-prakärakaà jïänaà gé tä-çästram jïäyante karma-bhakti-jïänäny anena iti nirukteù | tan-mayä te tubhyam äkhyätaà samproktam | guhyäd rahasya-manträdi-çästräd guhyataram iti gopyam | etac chästra-çeñ eëa sämastyena vimå çya paçcäd yathecchasi tathä kuru | etasmin paryälocite tava moha-vinäço mad-vacasi sthitiç ca bhaviñ yaté ti ||63||

verse 64

SavRGauùTaMa& >aUYa" Xa*<au Mae ParMa& vc" ) wíae_iSa Mae d*!iMaiTa TaTaae v+YaaiMa Tae ihTaMa( ))64))

Ç ré dhara: ati-gambhé raà gé tä-çästram açeñ ataù paryälocayitum açaknuvataù kå payä svayam eva tasya säraà saìgå hya kathayati sarva-guhyatamam iti tribhiù | sarvebhyo’pu guhyebhyo guhyatamaà me vacas tatra tatroktam api bhüyaù punar api vakñ yamaëaà çå ëu | punaù punaù kathane hetum äha då òham atyantaà me mama tvam iñ ö aù priyo’sé ti matvä tata eva hetos te hitaà vakñ yämi | yad vä tvaà mameñ ö o’si mayä vakñ yamäëaà ca då òhaà sarva-pramäëopetam iti niçcitya tatas te vakñ yämé ty arthaù | då òha-matir iti kecit paö hanti ||64|| Viçvanä tha: tataç ca atigambhé rärthaà gé tä-çästraà paryälocayitum pravartamänaà tuñ ëé mbhüyaiva sthitaà sva-priya-sakham arjunam älakñ ya kå pä-dravac-citta-nava-né to bhagavän bhoù priyavayasya arjuna sarva-çästra-säram aham eva çlokäñ ö akena bravé mi |

9 Bishwas - çästreëa prakäçitam 10 Both texts read sväbhirucitas tat, but this readings seems grammatically problematic.

34


alaà te tat-tat-paryälocana-kleçenety äha sarveti | bhüya iti räja-vidyä-räja-guhyädhyäyänte pürvam uktam | man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru | mäm evaiñ yasi yuktvaivam ätmänaà mat-paräyaëaù || (Gé tä 9.34) iti yat tad eva paramaà sarva-çästrärtha-särasya gé tä-çästrasyäpi säraà guhyatamam iti nätaù paraà kiïcana guhyam asti kvacit kutaçcit katham api akhaëòam iti bhävaù | punaù kathane hetum äha | iñ ö o’si me då òham atiçayena eva priyo me sakhä bhavasé ti tata eva hetor hitaà te iti sakhäyaà vinätirahasyaà na kam api kaçcid api brüta iti bhävaù | då òha-matir iti ca päö haù ||64|| Baladeva: atha nirapekñ äëäà sädhana-sädhya-paddhatim upadeksyann ädau täà stauti sarveti | sarveñ u guhyeñ u madhye’tiçayitaà guhyam iti sarva-guhyatamam | bhüya iti räja-vidyädhyäye man-manä bhava ity ädinä pürvam api mamätipriyatväd ante punar ucyamänaà çå ëu paramaà sarva-särasyäpi gé tä-çästrasya särabhütam | punaù kathanena hetuù iñ ö o 'sé ti | tvaà mameñ ö aù priyatamo’si | mad-väkyaà då òhaà nikhila-pramäëopetam iti niçcinoñ y atas te hitaà vakñ yämi | tathäpy etad evänuñ ö heyam iti bhävaù ||64||

verse 65

MaNMaNaa >av MaÙ¢-ae MaÛaJaq Maa& NaMaSku-å ) MaaMaevEZYaiSa SaTYa& Tae Pa[iTaJaaNae iPa[Yaae_iSa Mae ))65))

Ç ré dhara: tad evam äha man-manä iti | man-manä mac-citto bhava | mad-bhakto mad-bhajana-çé lo bhava | mad-yäjé mad-yajana-çé lo bhava | mäm eva namaskuru evaà vartamänas tvaà mat-prasädät labdha-jïänena mäm evaiñ yasi präpsyasi | atra ca saàçayaà mä kärñ é ù | tvaà hi me priyo 'si | atha satyaà yathä bhavaty evaà tubhyam ahaà pratijäne pratijïäà karomi ||65|| Viçvanä tha: manmanä bhava iti mad-bhaktaù sann eva mäà cintaya | na tu jïäné yogé vä bhütvä mad-dhyänaà kurv ity arthaù | yad vä man-manä bhava mahyaà çyämasundaräya susnigdhäkuïcita-kuntalakäya-sundara-bhrü-valli-madhura-kå pä-kaö äkñ ämå ta-varñ i-vadana-candräya své yaà deyatvena mano yasya tathäbhüto bhava | athavä çroträdé ndriyäëi dehé ty äha mad-bhakto bhava | çravaëa-ké rtana-man-mürti-darçana-man-mandira-märjana-lepana-puspäharaëa-man-mälälaìkära-cchatra-cämarädibhiù sarvendriya-karaëakaà mad-bhajanaà kuru | athavä mahyaà gandha-puñ pa-dhüpa-dé pa-naivedyäni dehé ty äha mad-yäjé bhava | mat-püjanaà kuru | athavä mahyaà namaskära-mätraà dehé ty äha mäà namaskuru bhümau nipatya añ ö äìgaà vä praëämaà kuru | eñ äà caturëäà mac-cintana-sevana-püjana-praëämäëäà samuccayam ekataraà vä tvaà kuru | mäm evaiñ yasi präpsyasi manaù-pradänaà çroträdé ndriya-pradänaà gandha-puñ pädi-pradänaà vä tvaà kuru | tubhyam aham ätmänam eva däsyämé ti satyaà | te tavaiva | nätra saàçayiñ ö hä iti bhävaù | satyaà çapatha-tathyayoù ity amaraù | nanu mäthura-deçodbhütä lokäù prativäkyam eva çapathaà kurvanti satyaà tarhi pratijäne pratijïäà kå tvä bravé mi | tvaà me priyo’si nahi priyaà ko’pi vaïcayait iti bhävaù ||65|| Baladeva: etad-vacaù präha manmanä bhaveti | vyäkhyätaà präk man-manastväd viçiñ ö o mäm eva né lotpala-çyämalatvädi-guëakaà tvad-atipriyam devaké -nandanaà kå ñ ëam eva

35


manuñ ya-sanniveçitam eñ yasi | na tu mama rüpäntaraà sahasra-çé rñ atvädi-lakñ aëam aìguñ ö ha-mätram antaryämiëaà vä nå siàha-varähädi-lakñ aëaà vety arthaù | tubhyam aham ätmänam eva tvat-sakhaà däsyämé ti te tava satyaà çapathaù satyaà çapatha-tathyayoù iti nänärthavargaù | atra na saàçayiñ ö hä iti bhävaù | nanu mäthuratvät tava çapatha-karaëäd api me na saàçaya-vinäças taträha pratijäne pratijïäà kå tväham abruvam | yat tvaà me priyo’si snigdha-manasä hi mäthuräù priyaà na pratärayanti | kià punaù preñ ö ham iti bhävaù | yasya mayy atipré tas tasmin mamäpi tathä | tad-viyogaà soòhum ahaà na çaknomé ti pürvam eva mayoktaà priyo hi ityädinä | tasmän mad-väci viçvasihi mäm eva präpsyasi ||65||

verse 66

SavRDaMaaRNa( PairTYaJYa MaaMaek&- Xar<a& v]Ja ) Ah& Tva SavRPaaPae>Yaae Maae+aiYaZYaaiMa Maa Xauc" ))66))

Ç ré dhara: tato’pi guhyatamam äha sarveti | mad-bhaktyaiva sarvaà bhaviñ yaté ti då òha-viçväsena vidhi-kaiìkaryaà tyaktvä mad-eka-çaraëaà bhava | evaà vartamänaù karma-tyäga-nimittaà päpaà syäd iti mä çucaù mokñ aà mä kärñ é ù | yatas tvaà mad-eka-çaraëaà sarva-päpebhyo’haà mokñ ayiñ yämi ||66|| Viçvanä tha: nanu tad-dhyänädikaà yat karomi tat kià sväçrama-dharmänuñ ö häna-pürvakaà vä, kevalaà vä ? taträha sarva-dharmän varëäçrama-dharmän sarvän eva parityajya ekaà mäm eva çaraëaà vraja | parityajya sannyasyeti na vyäkhyeyam arjunasya kñ atriyatvena sannyäsädhikärät na cärjunaà lakñ é kå tyänya-jana-samudäyam evopadideça bhagavän iti väcyam | lakñ yabhütam arjunaà prati upadeçaà yojayitum aucitye saty evänyasyäpi upadeñ ö avyatvaà sambhaven na, tv anyathä na ca parityjyety asya phala-tyäga eva tätparyam iti vyäkhyeyam asya väkyasya – devarñ i-bhütäpta-nè ëäà pitè ëäà näyaà kiìkaro näyam å ëé ca räjan | sarvätmanä yaù çaraëaà çaraëyaà gato mukundaà parihå tya kartam || (BhP 11.5.41) martyo yadä tyakta-samasta-karmä niveditätmä viciké rñ ito me | tadämå tatvaà pratipadyamäno mayätma-bhüyäya ca kalpate vai || (BhP 11.29.32) tävat karmäëi kurvé ta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate || (BhP 11.20.9) äjïäyaiva guëän doñ än mayädiñ ö än api svakän | dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa ca sattamaù || (BhP 11.11.37) ity ädibhir bhagavad-väkyaiùsahaikärthasyävaçya-vyäkhyeyatvät | atra ca pari-çabda-prayogäc ca | ata ekaà mäà çaraëaà vraja, na tu dharma-jïäna-yoga-devatäntarädikam ity arthaù | pürvaà hi mad-anya-bhaktau sarva-çreñ ö häyäà tavädhikäro nästé ty atas tvaà yat

36


karoñ i yad açnäsé tyädi-bruväëena mayä karma-miçräyäà bhaktau tavädhikära uktaù | samprati tv atikå payä tubhyam ananya-bhaktau evädhikäras tasyä ananya-bhakter yädå cchika-mad-aikäntika-bhakta-kå paika-labhyatva-lakñ aëaà niyamaà sva-kå tam api bhé ñ ma-yuddhe sva-pratijïäm iväpané ya datta iti bhävaù | na ca mad-äjïayä nitya-naimittika-karma-tyäge tava prayaväya-çaìkä sambhavet | veda-rüpeëa mayaiva nitya-karmänuñ ö hänam ädiñ ö am adhunä tu svarüpeëaiva tat-tyäga ädiçyate ity ataù kathaà te nitya-karmäkaraëe päpäni sambhavanti ? pratyuta ataù paraà nitya-karmaëi kå ta eva päpäni bhaviñ yanti säkñ än mad-äjïä-laìghanäd ity avadheyam | nanu yo hi yac-charaëo bhavati, sa hi mülya-kré taù paçur iva tad-adhé naù | sa taà yat kärayati, tad eva karoti | yatra sthäpayati tatraiva tiñ ö hati | yad bhojayati, tad eva bhuìkte iti çaraëäpatti-lakñ aëasya dharmasya tattvam | yad uktaà väyu-puräëe – änukülyasya saìkalpaù prätikülyasya varjanaà | rakñ iñ yaté ti viçväso goptå tve11 varaëaà tathä | niùkñ epanam akärpaëyaà12 ñ aò-vidhä çaraëägatiù || iti | bhakti-çästra-vihitä sväbhé ñ ö a-deväya rocamänä pravå ttir änukülyaà tad-viparé taà prätikülyam | goptå tve iti sa eva mama rakñ ako nänya iti yat | rakñ iñ yaté ti sva-rakñ aëa-prätikülya-vastuñ üpasthiteñ v api sa mäà rakñ iñ yaty eveti draupadé -gajendrädé näm iva viçväsaù | niùkñ epanaà své ya-sthüla-sükñ ma-deha-sahitasya eva svasya çré -kå ñ ëärtha eva viniyogaù | akärpaëyaà nänyatra kväpi sva-dainya-jïäpanam iti ñ aëëäà vastünäà vidhätr-anuñ ö hänaà yasyäà sä çaraëägatir iti | tad adyärabhya yady ahaà tväà çaraëaà gata eva varte tarhi tva-uktaà bhadram abhadraà vä yad bhavet tad eva mama kartavyam | tatra yadi tvaà mäà dharmam eva kärayasi tadä na käcic cintä | yadi tv é çvaratvät svairäcäras tvaà mäm adharmam eva kärayasi, tadä kä gatis taträha aham iti | präcé närväcé näni yävanti vartante yävanti vä ahaà kärayiñ yämi tebhyaù sarvebhya eva päpebhyo mokñ ayiñ yämi | näham anya-çaraëya iva taträsamartha iti bhävaù | tväm alambyaiva çästram idaà loka-mätram evopadiñ ö avän asmi | mä çucaù svärthaà parärthaà vä çokaà mä kärñ é ù | yuñ mad-ädikaà sarva eva lokaù sva-para-dharmän sarvän eva parityajya mac-cintanädi-paro mäà çaraëam äpadya sukhenaiva vartatäm | tasya päpa-mocana-bhäraù saàsära-mocana-bhäro’pi mayäìgé kå ta eva | ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate | teñ äà nityäbhiyuktänäà yoga-kñ emaà vahämy aham || (Gé tä 9.22) iti | hanta etävän bhäro mayä sva-prabhau nikñ ipta ity api çokaà mäkärñ é r bhakta-vatsalasya mama na taträyäsa-leço’pé ti nätaù param adhikam upadeñ ö avyam asté ti çästraà samäpté kå tam ||66|| Baladeva: nanu yajana-praëaty-ädis tava çuddhä bhaktiù präktana-karma-rüpänanta-päpa-malina-hå dä puàsä kathaù çakyä kartuà yävat tvad-bhakti-virodhé ni täny anantäni päpäni kå cchrädi-präyaçcittaiù savihitaiç ca dharmair na vinaçyeyur iti cet taträha – sarveti | präktana-päpa-präyaçcitta-bhütän kå cchrädé n sa-vihitäàç ca sarvän dharmän parityajya svarüpatas tyaktvä mäà sarveçvaraà kå ñ ëaà nå siàha-däçarathy-ädi-rüpeëa

11 Krishnadas gives bhartå tve as an alternative reading both here and further down. 12 The usual reading is ätma-nikñ epa-kärpaëye.

37


bahudhävirbhütaà viçuddha-bhakti-gocaraà santam avidyä-paryanta-sarva-käma-vinäçam ekaà, na tu matto’nyaà çiti-kaëö hädià çaraëaà vraja prapadyasva | çaraëyaù sarveçvaro’haà sarva-päpebhyo präktana-karmabhyas tväà çaraëägataà mokñ ayiñ yämé ti mithaù-kartavyatä darçitä | tvaà mä çucaù | aciräyuñ ä mayä hå d-viçuddham icchatäticira-sädhyä duñ karäç ca te kå cchrädayaù katham anuñ ö heyä iti çokaà mä kärñ é r ity arthaù | atra mat-prapattur na bhaved ity uktam | çrutiç caivam äha – na karmaëä na prajayä dhanena tyägenaivke’må tatvam änaçuù iti | çraddhä-bhakti-dhyäna-yogäd avaité ti caivam ädyä | saniñ ö hänäà hå d-viçuddhaye pariniñ ö hitänäà ca loka-saìgrahäya yathäyathaà käryäs te dharmaù | tam etam ity ädibhyaù satyena labhyas tapasä hy eñ a ätmä ity ädibhyaç ca çrutibhyaù | na ca vihita-tyäge pratyaväya-lakñ aëaà päpaà syäd iti çokaà mä kurv iti vyäkhyeyam | veda-nideçenägni-hoträdi-tyäge yater iva pareçänideçena tat-tyäge tat-prapattus tad-ayogät | pratyuta tan-nideçätikrame doñ äpattiù syät | na ca svarüpato vihita-tyäge pratyaväyäpatteù | sarväëi dharma-phaläné ti vyäkhyeyam | phala-tyäge tad-anäpatteù | tasmät prapannasya svarüpato dharma-tyägaù | na ca na hi kvacit ity ädi nyäyena svadharmänuñ ö hänäpattis tad-yajanädi-niratasya tena nyäyena tad-anäpatteù | tathä ca sanniñ ö hasyätmänubhaväntaùpariniñ ö hitasya ca parätmänubhavänto yathä dharmäcäras tathä prapattuù çuddhäntaù sa iti evam evoktam ekädaçe – tävat karmäëi kurvé ta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate || (BhP 11.20.9) iti | eñ ä çaraëägatiù çabditä prapattiù ñ aò-aìgikä -- änukülyasya saìkalpaù prätikülyasya varjanaà | rakñ iñ yaté ti viçväso goptå tve varaëaà tathä | ätma-nikñ epa-kärpaëye ñ aò-vidhä çaraëägatiù || iti väyu-puräëät | bhakti-çästra-vihitä haraye rocamänä pravå ttir änukülyam | tad-viparé taà tu prätikülyam | ätma-nikñ epaù çaraëye tasmin sva-bhara-nyäsaù | kärpaëyam anugharñ aù | nikñ epaëam akärpaëyam iti kvacit päö haù | tatra kärpaëyaà tato’nyasmin svadainya-prakäçaù | sphuö am anyat ||66||

verse 67

wd& Tae NaaTaPaSk-aYa Naa>a¢-aYa k-dacNa ) Na caXaué[Uzve vaCYa& Na c Maa& Yaae_>YaSaUYaiTa ))67))

Ç ré dhara: evaà gé tärtha-tattvam upadiçya tat-sampradäya-pravartane niyamam äha idam iti | idaà gé tärtha-tattvaà te tvayä atapaskäya dharmänuñ ö häna-hé näya na väcyam | na ca abhaktäya guräv é çvare ca bhakti-çünyäya kadäcid api na väcyaà na cäçuçrüñ ave paricaryäm akurvate väcyam | mäà parameçvaraà yo'bhyasüyati manuñ ya-då ñ ö yä doñ äropeëa nindati tasmai na ca väcyam ||67|| Viçvanä tha: evaà gé tä-çästram upadiçya sampradäya-pravartane niyamam äha idam iti | atapaskäya asaàyatendriyäya manaç cendriyäëäà ca aikägryaà paramaà tapaù iti små teù | saàyatendriye saty api abhaktäya na väcyam | saàyatendriyatvädi-dharma-traya-vattve’pi

38


yo mäm abhyasüyati mayi nirupädhi-pürëa-brahmaëi mäyä-sävarëya-doñ am äropayati tasmai sarvathaiva na väcyam ||67|| Baladeva: atha svopadiñ ö aà gé tä-çästraà pätrebhyaù eva na tv apätrebhyo deyam iti upadiçati idam iti | idaà çästraà te tvayätapaskäya ajitendriyäya na väcyam | tapasvine’py abhaktäya çästropadeñ ö ari tvayi çästra-pratipädye mayi ca sarveça-bhakti-çünyäya na väcyam | tapasvine’pi bhaktäyäçuçrüñ ave çrotum anicchave na väcyam | yo mäà sarveçvaraà nitya-guëa-vigraham abhyasüyati mayi mäyika-guëa-vigrahatäm äropayati, tasmai tu naiva väcyam ity ato bhinnayä vibhaktyä tasya nirdeçaù | evam äha sütrakäraù anäviñ kurvann anvayät iti (Vs 3.4.50) ||67||

verse 68

Ya wd& ParMa& Gauù& MaÙ¢e-Zvi>aDaaSYaiTa ) >ai¢&- MaiYa Para& k*-Tva MaaMaevEZYaTYaSa&XaYa" ))68))

Ç ré dhara: etair doñ air virahitebhyo gé tä-çästropadeñ ö uù phalam äha ya iti | mad-bhakteñ v abhidhäsyati mad-bhaktebhyo ya vakñ yati | sa mayi paräà bhaktià karoti tato niùsaàçayaù san mäm eva präpnoté ty arthaù ||68|| Viçvanä tha: etad upadeñ ö uù phalam äha ya iti dväbhyäm | paräà bhaktià kå tveti prathamaà parama-bhakti-präptiù | tato mat-präptiù | etad upadeñ ö ur bhavati ||68|| Baladeva: çästropadeñ ö uù phalam äha ya iti | etad upadeñ ö ur ädau mat-para-bhakti-läbhas tato mat-pada-läbho bhavati ||68||

verse 69

Na c TaSMaaNa( MaNauZYaezu k-iëNa( Mae iPa[Yak*-taMa" ) >aivTaa Na c Mae TaSMaadNYa" iPa[YaTarae >auiv ))69))

Ç ré dhara: kià ca na ceti | tasmän mad-bhaktebhyo gé tä-çästra-vyäkhyätuù sakäçäd anyo manuñ yeñ u madhye kaçcid api mama priya-kå ttamo’tyantaà paritoñ a-kartä nästi | na ca käläntare bhavitä bhaviñ yati mamäpi tasmäd anyaù priyataro’dhunä bhuvi tävan nästi | na ca käläntare’pi bhaviñ yaté ty arthaù ||69|| Viçvanä tha: tasmäd upadeñ ö uù sakäçät anyo’tipriyaìkaro’tipriyaç ca nästi ||69|| Baladeva: na ceti | tasmäd gé topadeñ ö uù sakäçäd anyo manuñ yeñ u madhye mama priya-kå ttamaù paritoñ a-kartä pürvaà näbhün na ca bhaviñ yati | mama tasmäd anyaù priyataro bhuvi näbhün na ca bhaviñ yati ||69||

verse 70

ADYaeZYaTae c Ya wMa& DaMYa| Sa&vadMaavYaae" ) jaNaYajeNa TaeNaahiMaí" SYaaiMaiTa Mae MaiTa" ))70))

Ç ré dhara : paö hataù phalam äha adhyeñ yata iti | ävayoù çré -kå ñ ëärjunayor imaà dharmyaà dharmäd anapetaà saàvädaà yo’dhyeñ yate japa-rüpeëa paö hiñ yati tena puàsä sarva-yajïebhyaù çreñ ö hena jïäna-yajïena aham iñ ö aù syäà bhaveyam iti me matiù | yady apy

39


asau gé tärtham abudhyamäna eva kevalaà japati | tathäpi mama tac chå ëvato mäm eväsau prakäçayaté ti buddhir bhavati | yathä loke yaå cchayäpi yadä kaçcit kadäcit kasyacit näma gå hëäti tadäsau mäm eväyam ähavayaté ti matvä tat-pärçvam ägacchati | tathäham apitasya sannihito bhaveyam | ataeva ajämila-kñ atra-bandhu-pramukhänäà kathaïcin nämoccäraëa-mätreëa prasanno’smi | tathaiva asyäpi prasanno bhaveyam iti bhävaù ||70|| Viçvanä tha : etad adhayana-phalam äha adhyeñ yata iti ||70|| Baladeva : atha çästrädhyetuù phalam äha adhyeñ yate ceti | atra yo jïäna-yajïo varëitas tenäham etat-päö ha-mätreëaiveñ ö o’bhyarcitaù syäm iti me matirs tasyähaà sulabha ity arthaù |

verse 71

é[ÖavaNa( ANaSaUYaë Xa*<auYaadiPa Yaae Nar" ) Saae_iPa Mau¢-" Xau>aaç/aek-aNa( Pa[aPanuYaaTPau<Yak-MaR<aaMa( ))71))

Ç ré dhara : anyasya japato yo’nyaù kaçcit çå ëoti tasyäpi phalam äha çraddhävän iti | yo naraù çraddhä-yuktaù kevalaà çå ëuyäd api çraddhävän api yaù kaçcit kim artham uccair japati abaddhaù vä japaté ti vä doñ a-då ñ ö ià karoti tad-vyävå tty-artham äha anasüyaç cäsüya-rahito yaù çå ëuyät so’pi sarvaiù päpair muktaù sann açvamedhädi-puëya-kå täà lokän präpnuyät ||71|| Viçvanä tha : etac-chravaëa-phalam äha çraddhävän iti ||71|| Baladeva : çrotuù phalam äha çraddheti | yaù kevalaà çraddhayä çå ëoti anasüyaù kim artham uccair açuddhaà vä paö haté ti doñ a-då ñ ö im akurvan so’pi nikhilaiù päpair muktaù puëya-karmaëäm açvamedhädi-yäjinäà lokän präpnuyät | yad vä puëya-karmaëäà bhaktimatäà lokän dhruva-lokädé n vaikuëö ha-bhedän ity arthaù ||71||

verse 72

k-iÀdeTaC^]uTa& PaaQaR TvYaEk-aGa]e<a ceTaSaa ) k-iÀdjaNaSa&Maaeh" Pa[NaíSTae DaNa&JaYa ))72))

Ç ré dhara : samyag bodhänupapattau punar upadekñ yämé ty äçayenäha kaccid iti | kaccid it praçnärthaù | kaccid ajïäna-saàmohas tattväjïäna-kå to viparyayaù | spañ ö am anyat ||72 || Viçvanä tha : samyag bodhänupapattau punar upadekñ yämé ty äçayenäha kaccid iti ||72|| Baladeva : evaà çästraà tad-väcanädi-mähätmyaà coktam | atha çästrärthävadhäna-tad-anubhavo på cchati kaccid iti | praçnärthe’vyayam | samyag-anubhavänudaye punar apy etad upadekñ yämé ti bhävaù ||72||

verse 73

AJauRNa ovac Naíae Maaeh" SMa*iTal/RBDaa TvTPa[SaadaNa( MaYaaCYauTa )

40


iSQaTaae_iSMa GaTaSa&deh" k-irZYae vcNa& Tav ))73)) Ç ré dhara : kå tärthaù sann arjuna uväca nañ ö a iti | ätma-viñ aye moho nañ ö aù yato’yam aham asmé ti svarüpänusandhäna-rüpä små tis tvat-prasädän mayä labdhä | ataù sthito’smi yuddhäyotthito’smi, gataù dharma-viñ ayaù sandeho yasya so’haà tava äjïäà kariñ ye iti ||73|| Viçvanä tha : kim ataù paraà på cchämy ahaà tu sarva-dharmän parityajya tväà çaraëaà gato niçcinta eva tvayi viçrambhavän asmé ty äha nañ ö a iti | kariñ ya ity ataù paraà çaraëasya taväjïäyäà sthitir eva çaraëäpannasya mama dharmaù | na tu sväçrama-dharmo na tu jïäna-yogädaraù | te tv adyärabhya tyaktvä eva | tataç ca bhoù priyasakha arjuna mama bhü-bhära-haraëe kiïcid avaçiñ ö aà kå tyam asti | tat tu tad-dväraiva ciké rñ ämé ti bhagavatokte gati gäëòé va-päëir arjuno yoddhum udatiñ ö häd iti ||73|| Baladeva : evaà på ñ ö aù pärthaù çästränubhavaà phala-dväreëäha nañ ö a iti | moho viparé ta-jïäna-lakñ aëaù mama nañ ö as tvat-prasädäd eva små tiç ca yathävasthita-vastu-niñ ö hayä mayä labdhä | ahaà gata-sandehaç chinna-saàçayaù sthito’dhunäsmi | tava vacanaà kariñ ye | etad uktaà bhavati – deva-mänavädayo nikhiläù präëinaù sarve sva-sva-karmasu svatanträ dehäbhimänino mäna-vairarcitä deväs tebhyo’bhé ñ ö a-pradäù | yas tv é çvaraù ko’py asti | sa hi nirguëo niräkå tir udäsé nas tat-sannidhänät prakå tir jagad-dhetur ity evaà viparé ta-jïäna-lakñ aëo yo mohaù pürvaà mamäbhüt | sa tvad-upalabdhäd upadeçäd vinañ ö aù | paräkhya-svarüpa-çaktimän vijïänänanda-mürtiù särvajïya-särvaiçvarya-satya-saìkalpädi-guëa-ratnäkaro bhakta-suhå t sarveçvaraù prakå ti-jé va-käläkhya-çaktibhiù saìkalpa-mätreëa jé va-karmänuguëo vicitra-sarga-kå t sva-bhaktebhyaù sva-paryanta-sarva-prado’kiïcana-bhakta-vittaù | sa ca tvam eva mat-sakho vasudeva-sünur iti tättvikaà jïänaà mamäbhüt | ataù paraà tväm ahaà prapannaù sthito’smi | tvaà mäà kadäcid api na tyakñ yasé ti sandehaç ca me chinnaù | atha bhübhära-haraëaà sva-prayojanaà cet prapannena mayä ciké rñ itaà tarhi tad-vacanaà tava kariñ yämé ty arjuno dhanuù-päëir udatiñ ö had iti ||73||

verse 74

Sa&JaYa ovac wTYah& vaSaudevSYa PaaQaRSYa c MahaTMaNa" ) Sa&vadiMaMaMaé[aEzMaÙuTa& raeMahzR<aMa( ))74))

Ç ré dhara : tad evaà dhå taräñ ö raà prati çré -kå ñ ëärjuna-saàvädaà kathayitvä prastutäà kathäm anusandadhänaù saïjaya uväca ité ti | lomaharñ aëaà lomäïca-karaà saàvädam açrauñ aà çrutavän ahaà | spañ ö am anyat ||74|| Viçvanä tha : ataù paraà païca-çloka-vyäkhyä sarva-gé tärtha-tätparya-niñ karñ e’ntima-çlokä yatra vartante täà patra-dvayé à vinäyakaù sva-vähanenädhunä hå tavän ity ataù punar nälikham | täà tan-mätra-vädäm | sa prasé datu tasmai namaù | iti çré mad-bhagavad-gé tä-ö é kä särärtha-darçiné samäpté -bhütä satäà pré taye’städ iti särärthavarñ iëé viçva-jané nä bhakta-cätakän | mädhuré dhinutäd asyä mädhuré bhätu me hå di || iti särärtha-varñ iëyäà harñ iëyäà bhakta-cetasäm | gé täsv añ ö ädaço’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm || iti çré la-Viçvanä tha-cakravarti-ö hakkura-kå tä särärthavarñ iëé ö é kä samäptä ||74-78||

41


Baladeva : samäptaù çästrärthaù | atha kathä-sambandham anusandadhänaù saïjayo dhå taräñ ö ram uväca ity aham iti | adbhutaà cetaso vimaya-karaà lokeñ v asambhävyamänatvät | romaharñ aëam dehe pulaka-janakam ||74||

verse 75

VYaaSaPa[SaadaC^]uTavaNa( WTaÓuùMah& ParMa( ) YaaeGa& YaaeGaeìraTk*-Z<aaTSaa+aaTk-QaYaTa" SvYaMa( ))75))

Ç ré dhara : ätmanas tac-chravaëe sambhävanäm äha vyäsa-prasädäd iti | bhagavatä vyäsena divyaà cakñ uù çroträdi machyaà dattam ato vyäsasya prasädät etat ahaà çrutavän asmi | kià tad ity apekñ äyäm äha paraà yogaà | paratvaà äviñ karoti yogeçvarät çré -kå ñ ëät svayam eva säkñ ät kathayataù çrutavän iti ||75|| Baladeva : vyavahita-tat-saàväda-çravaëe sva-yogyatäm äha vyäseti | vyäsa-prasädät tad-datta-divya-cakñ uù-çroträdi-läbha-rüpäd etad guhyaà çrutavän | kim etad ity äha param yogam iti | karma-yogaà jïäna-yogaà bhakti-yogaà cety arthaù | paratvaà sampädayati yogeçvaräd iti | deva-mänavädi-nikhila-präëinäà svabhävya-sambandho yogaù | teñ äm adhé çän niyantuù svayaà-rüpät kå ñ ëät sva-mukhenaiva, na tu paramparayä kathayataù | çrutavän asmé ti sva-bhägyaà çläghyate ||75||

verse 76

raJaNa( Sa&SMa*TYa Sa&SMa*TYa Sa&vadiMaMaMaÙuTaMa( ) ke-XavaJauRNaYaae" Pau<Ya& ôZYaaiMa c MauhuMauRhu" ))76))

Ç ré dhara : kià ca räjann iti | hå ñ yämi romäïcito bhavämi harñ aà präpnomé ti vä | spañ ö am anyat ||76|| Baladeva : räjan dhå taräñ ö ra puëyaà çrotur avidyä-paryanta-sarva-doñ a-haram | muhur muhuù prati-kñ aëaà hå ñ yämi romäïcito’smi ||76||

verse 77

TaÀ Sa&SMa*TYa Sa&SMa*TYa æ PaMaTYaÙuTa& hre" ) ivSMaYaae Mae MahaNa( raJaNa( ôZYaaiMa c PauNa" PauNa" ))77))

Ç ré dhara : kià ca tac ceti | viçva-rüpaà niridiçati | spañ ö am anyat ||77|| Baladeva : tac ca viçva-rüpaà yad arjunäyopadiñ ö am ||77||

verse 78

Ya}a YaaeGaeìr" k*-Z<aae Ya}a PaaQaaeR DaNauDaRr" ) Ta}a é[qivRJaYaae >aUiTaDa]uRva NaqiTaMaRiTaMaRMa ))78))

Ç ré dhara : atas tvaà puträëäà räjyädi-çaìkä parityajety äçayenäha yatreti | yatra yeñ äà päëòavänäà pakñ e yogeçvaraù çré -kå ñ ëo vartate, yatra ca pärthaù gäëòé va-dhanur-dharas

42


tatraiva ca çré räja-lakñ mé s tatraiva niçciteti sambadhyate iti mama matir niçcayaù | ata idäné m api tävat saputras tvaà çré -kå ñ ëaà çaraëam upetya päëòavän prasädya sarvaà ca tebhyo nivedya putra-präëa-rakñ äà kuru iti bhävaù | bhagavad-bhakti-yuktasya tat-prasädätma-bodhataù | sukhaà bandha-vimuktiù syäd iti gé tärtha-saìgrahaù || tathä hi, puruñ aù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä | (Gé tä 8.22) bhaktyä tv ananyayä çakyas tv aham evaàvidho’rjuna | (Gé tä 11.54) ity ädau bhagavad-bhakter mokñ aà prati sädhakatamatva-çravaëät tad-ekänta-bhaktir eva tat-prasädottha-jïänäväntara-vyäpära-mätra-yukto mokñ a-hetur iti sphuö aà praté yate | jïänasya ca bhakty-aväntara-vyäpäratvam eva yuktam – teñ äà satata-yuktänäà bhajatäà pré ti-pürvakam | dadämi buddhi-yogaà taà yena mäm upayänti te || (Gé tä 10.10) mad-bhakta etad vijïäya mad-bhäväyopapadyate | prakå tià puruñ aà caiva viddhy anädé ubhäv api || (Gé tä 13.19) na ca jïänam eva bhaktir iti yuktam | samaù sarveñ u bhüteñ u mad-bhaktià labhate paräm (Gé tä 18.54) | bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù || (Gé tä 18.55) ity ädau bheda-darçanät | na caivaà sati tam eva viditvätimå tyum eti nänyaù panthä vidyate’yanäya iti çruti-virodhaù çaìkané yaù bhakty-aväntara-vyäpäratvät jïänasya | na hi käñ ö haiù pacati ity ukte jvälänäm asädhyanatvam uktaà bhavati | kià ca yasya deve parä bhaktir yathä deve tathä gurau | tasyaite kathitä hy arthäù prakäçante mahätmanaù || (Ç vetU 6.23) dehänte devaù paraà brahma tärakaà vyacañ ö e | yam evaiñ a vå ëute tena labhya ity ädi-çruti-små ti-puräëa-vacanäny evaà sati samaïjasäni bhavanti | tasmät bhagavad-bhaktir eva mokñ a-hetur iti siddham || tenaiva dattayä matyä tad-gé tä-vivå tiù kå tä | sa eva paramänandas tayä pré ëätu mädhavaù || paramänanda-pädäbja-rajaù-çré dhäriëädhunä | Ç ré dhara-svämi-yatinä kå tä gé tä-subodhiné ||

43


sva-prägalbhya-baläd vilobhya bhagavad-gé täà tad-antar-gatam tattvaà prepsur upaiti kià guru-kå pä-pé yüñ a-då ñ ö ià vinä | ambu sväïjalinä nirasya jaladher äditsur antarmaëé nävarteñ u na kià nimajjati janaù sat-karëa-dhäraà vinä || iti çré -Ç ré dhara-svämi-kå täyäà çré mad-bhagavad-gé tä-ö é käyäà subodhinyäà paramärtha-nirëayo näma añ ö ädaço’dhyäyaù ||78|| Baladeva: evaà ca sati sva-putra-vijayädi-spå häà parityajety äha yatreti | yatra yogeçvaraù pürvaà vyäkhyätaù sva-saìkalpäyatta-svetara-sarva-präëi-svarüpa-sthiti-pravå ttikaù kå ñ ëo vasudeva-sünuù särathya-paryanta-sähäyya-käritayä vartate | yatra pärthas tvat-pitå -svaså -putro narävatäraù kå ñ ëaikänté dhanurdharo’cchedya-gäëòé va-päëir vartate | tatraiva çré -kå ñ ëärjunädhiñ ö hite yudhiñ ö hira-pakñ e çré -räja-lakñ mé ù vijayaù çatru-paribhava-hetukaù paramotkarñ aù | bhütir uttarottarä räja-lakñ mé -vivå ddhiù | né tir nyäya-pravå ttir dhruvä sthireti sarvatra sambadhyate | yat tu yuddha-param etac chästram iti çaìkyate | tan na – man-manä bhava mad-bhakta ity ädeù, sarva-dharmän parityajya ity ädeç copadeças tasmäc catürëäà varëänäm äçramäëäà ca dharmä hå d-viçuddhi-hetutayä loka-saìgrahärthatayä ceha nirüpitä ity eva suñ ö hu ||78|| upäyä bahavas teñ u prapattir däsya-pürvikä | kñ ipraà prasädané viñ ëor ity añ ö ädaçato matam || pé taà yena yaçodä-stanyaà né taà pärtha-särathyam | sphé taà sad-guëa-vå ndais tad atra gé taà paraà tattvam || yad icchä-tarià präpya gé täpayodhau nyamajjaà gå hé täti-citrärtha-ratnam | na cottätum asmi prabhur harñ a-yogät sa me kautuké nanda-sünuù priyastät || çré mad-gé tä-bhüñ aëaà näma bhäñ yaà yatnäd vidyä-bhüñ aëenopacé rëam | çré -govinda-prema-mädhurya-lubdhäù käruëyärdräù sädhavaù çodhayadhvam || iti çré mad-bhagavad-gé topaniñ ad-bhäñ ye’ñ ö ädaço’dhyäyaù ||

44

bhagavad gita 18

Documents