1

Bhagavad-Gita Large-Print Edition

धतरा उवाचृ । धम क समवता ययवः े े े े ेु ु ु । मामकाः पाडवावै िकमकवत सजयु ं ॥१-१॥ dhÃtarÀÍÊra uvÀca | dharmakÍetre kurukÍetre samavetÀ yuyutsavaÏ | mÀmakÀÏ pÀÉËavÀÌ caiva kim akurvata saÎjaya ||1-1||

सजय उवाचं । ा त पाडवानीक ढ यधनदाु ं ंू । आचायमपसग राजा वचनमवीत ु ं ् ॥१-२॥ saÎjaya uvÀca | dÃÍÊvÀ tu pÀÉËavÀnÁkaÎ vyÂËhaÎ duryodhanas tadÀ | ÀcÀryam upasaÎgamya rÀjÀ vacanam abravÁt ||1-2||

पयतैा पाडपाणामाचाय महत चं ु ु ममू ् । ढा पदपण तव िशण धीमताू ं ु ु े े ॥१-३॥ paÌyaitÀÎ pÀÉËuputrÀÉÀm ÀcÀrya mahatÁÎ camÂm | vyÂËhÀÎ drupadaputreÉa tava ÌiÍyeÉa dhÁmatÀ ||1-3||

अ शरा महासा भीमाजनसमा यिधू े ु ु । ययधानो िवराट पद महारथःु ु ु ॥१-४॥ atra ÌÂrÀ maheÍvÀsÀ bhÁmÀrjunasamÀ yudhi | yuyudhÀno virÀÊaÌ ca drupadaÌ ca mahÀrathaÏ ||1-4||

धकतिकतानः कािशराज वीयवानृ े ेु ् । पिजिभोज शै नरपगवःु ुु ं ॥१-५॥ dhÃÍÊaketuÌ cekitÀnaÏ kÀÌirÀjaÌ ca vÁryavÀn | purujit kuntibhojaÌ ca ÌaibyaÌ ca narapuÎgavaÏ ||1-5||

2

यधाम िवा उमौजा वीयवानु ु ् । सौभो ौपदया सव एव महारथाःे ॥१-६॥ yudhÀmanyuÌ ca vikrÀnta uttamaujÀÌ ca vÁryavÀn | saubhadro draupadeyÀÌ ca sarva eva mahÀrathÀÏ ||1-6||

अाक त िविशा य तािबोध िजोमं ु े । नायका मम सै साथ तावीिम तं े॥१-७॥ asmÀkaÎ tu viÌiÍÊÀ ye tÀn nibodha dvijottama | nÀyakÀ mama sainyasya saÎjÈÀrthaÎ tÀn bravÁmi te ||1-7||

भवाी कण कप सिमितजयः ृ ं । अामा िवकण सौमदिथवै च ॥१-८॥ bhavÀn bhÁÍmaÌ ca karÉaÌ ca kÃpaÌ ca samitiÎjayaÏ | aÌvatthÀmÀ vikarÉaÌ ca saumadattis tathaiva ca ||1-8||

अ च बहवः शरा मदथ जीिवताःे ू । नानाशहरणाः सव यिवशारदाः ु ॥१-९॥ anye ca bahavaÏ ÌÂrÀ madarthe tyaktajÁvitÀÏ | nÀnÀÌastrapraharaÉÀÏ sarve yuddhaviÌÀradÀÏ ||1-9||

अपया तदाक बल भीािभरितम ं ं ं ् । पया िदमतषा बल भीमािभरितम ं ं ंे े ् ॥१-१०॥ aparyÀptaÎ tad asmÀkaÎ balaÎ bhÁÍmÀbhirakÍitam | paryÀptaÎ tv idam eteÍÀÎ balaÎ bhÁmÀbhirakÍitam ||1-10||

अयनष च सवष यथाभागमविताःे ु ु । भीमवािभर भवः सव एव िहे ु ॥१-११॥ ayaneÍu ca sarveÍu yathÀbhÀgam avasthitÀÏ | bhÁÍmam evÀbhirakÍantu bhavantaÏ sarva eva hi ||1-11||

त सजनयष कवः िपतामहःं ृ ु । िसहनाद िवनोःै श दौ तापवानं ं ं ् ॥१-१२॥ tasya saÎjanayan harÍaÎ kuruvÃddhaÏ pitÀmahaÏ | siÎhanÀdaÎ vinadyoccaiÏ ÌaÇkhaÎ dadhmau pratÀpavÀn ||1-12||

3

ततः शा भय पणवानकगोमखाःे ु । सहसवैाह स शमलो ऽभवतु ु ् ॥१-१३॥ tataÏ ÌaÇkhÀÌ ca bheryaÌ ca paÉavÀnakagomukhÀÏ | sahasaivÀbhyahanyanta sa Ìabdas tumulo 'bhavat ||1-13||

ततः तहैययै महित न ितौे े े ु । माधवः पाडववै िदौ शौ दतःु ॥१-१४॥ tataÏ Ìvetair hayair yukte mahati syandane sthitau | mÀdhavaÏ pÀÉËavaÌ caiva divyau ÌaÇkhau pradadhmatuÏ ||1-14||

पाज षीकशो दं े वेद धनजयःं ं । पौ दौ महाश भीमकमा वकोदरःं ं ृ ॥१-१५॥ pÀÈcajanyaÎ hÃÍÁkeÌo devadattaÎ dhanaÎjayaÏ | pauÉËraÎ dadhmau mahÀÌaÇkhaÎ bhÁmakarmÀ vÃkodaraÏ ||1-15||

अनिवजय राजा कीपो यिधिरःं ु ुु । नकलः सहदव सघोषमिणपकौु े ु ु ॥१-१६॥ anantavijayaÎ rÀjÀ kuntÁputro yudhiÍÊhiraÏ | nakulaÏ sahadevaÌ ca sughoÍamaÉipuÍpakau ||1-16||

काय परमासः िशखडी च महारथःे । धो िवराट सािकापरािजतःृ ु ॥१-१७॥ kÀÌyaÌ ca parameÍvÀsaÏ ÌikhaÉËÁ ca mahÀrathaÏ | dhÃÍÊadyumno virÀÊaÌ ca sÀtyakiÌ cÀparÀjitaÏ ||1-17||

पदो ौपदया सवशः पिृथवीपतु े े । सौभ महाबाः शाः पथृथृकु ्॥१-१८॥ drupado draupadeyÀÌ ca sarvaÌaÏ pÃthivÁpate | saubhadraÌ ca mahÀbÀhuÏ ÌaÇkhÀn dadhmuÏ pÃthak pÃthak ||1-18||

स घोषो धातरााणा ं दयािन दारयत ् । नभ पिृथव चवै तमलो ननादयनु ु ु ् ॥१-१९॥ sa ghoÍo dhÀrtarÀÍÊrÀÉÀÎ hÃdayÀni vyadÀrayat | nabhaÌ ca pÃthivÁÎ caiva tumulo vyanunÀdayan ||1-19||

4

अथ विताा धातराािपजः । व शसपात धन पाडवःृ ंे े ु ॥१-२०॥ atha vyavasthitÀn dÃÍÊvÀ dhÀrtarÀÍÊrÀn kapidhvajaÏ | pravÃtte ÌastrasaÎpÀte dhanur udyamya pÀÉËavaÏ ||1-20||

षीकश तदा वािमदमाह महीपते ें । सनयोभयोम रथ ापय म ऽते े े ं ु ॥१-२१॥ hÃÍÁkeÌaÎ tadÀ vÀkyam idam Àha mahÁpate | senayor ubhayor madhye rathaÎ sthÀpaya me 'cyuta ||1-21||

यावदतािरी ऽह योकामानविताने े ं ु ् । कैमया सह योमिणसमम ु े॥१-२२॥ yÀvad etÀn nirÁkÍe 'haÎ yoddhukÀmÀn avasthitÀn | kair mayÀ saha yoddhavyam asmin raÉasamudyame ||1-22||

योमानानवे ेऽह य एत ऽ समागताःं े । धातरा बय ियिचकीषवः ु ुे े ॥१-२३॥ yotsyamÀnÀn avekÍe 'haÎ ya ete 'tra samÀgatÀÏ | dhÀrtarÀÍÊrasya durbuddher yuddhe priyacikÁrÍavaÏ ||1-23||

एवमो षीकशो गडाकशन भारतु े े ेु । सनयोभयोम ापियाे े रथोमम ् ॥१-२४॥ evam ukto hÃÍÁkeÌo guËÀkeÌena bhÀrata | senayor ubhayor madhye sthÀpayitvÀ rathottamam ||1-24||

भीोणमखतः सवषा च महीितामु ं ् । उवाच पाथ पयतैामवतािनित े ु ॥१-२५॥ bhÁÍmadroÉapramukhataÏ sarveÍÀÎ ca mahÁkÍitÀm | uvÀca pÀrtha paÌyaitÀn samavetÀn kurÂn iti ||1-25||

तापयितााथः िपतनॄथ िपतामहान ् । आचायाातलाातॄाौाखथा ु ु ॥१-२६॥ tatrÀpaÌyat sthitÀn pÀrthaÏ pitÅn atha pitÀmahÀn | ÀcÀryÀn mÀtulÀn bhrÀtÅn putrÀn pautrÀn sakhÁÎs tathÀ ||1-26||

5

शरादवै सनयोभयोरिपु ु े । तामी स कौयः सवानविताने ू ् ॥१-२७॥ ÌvaÌurÀn suhÃdaÌ caiva senayor ubhayor api | tÀn samÁkÍya sa kaunteyaÏ sarvÀn bandhÂn avasthitÀn ||1-27||

कपया परयािवो िवषीदिदमवीतृ ् । मेाजना ययमवितानृ ु ु ू ् ॥१-२८॥ kÃpayÀ parayÀviÍÊo viÍÁdann idam abravÁt | dÃÍÊvemÀn svajanÀn kÃÍÉa yuyutsÂn samavasthitÀn ||1-28||

सीदि मम गाािण मख च पिरशितु ुं । वपथ शरीर म रोमहष जायते े े ेु ॥१-२९॥ sÁdanti mama gÀtrÀÉi mukhaÎ ca pariÌuÍyati | vepathuÌ ca ÌarÁre me romaharÍaÌ ca jÀyate ||1-29||

गाडीव सत हाैव पिरदतं ं े े। न च शोवात मतीव च म मनःुं े ॥१-३०॥ gÀÉËÁvaÎ sraÎsate hastÀt tvak caiva paridahyate | na ca Ìaknomy avasthÀtuÎ bhramatÁva ca me manaÏ ||1-30||

िनिमािन च पयािम िवपरीतािन कशवे । न च यो ऽनपयािम हा जनमाहवे ेु ॥१-३१॥ nimittÀni ca paÌyÀmi viparÁtÀni keÌava | na ca Ìreyo 'nupaÌyÀmi hatvÀ svajanam Àhave ||1-31||

न का िवजय क न च रा सखािन चे ं ृ ं ु । िक नो रां ने गोिव िक भोगजैिवतन वां े ॥१-३२॥ na kÀÇkÍe vijayaÎ kÃÍÉa na ca rÀjyaÎ sukhÀni ca | kiÎ no rÀjyena govinda kiÎ bhogair jÁvitena vÀ ||1-32||

यषामथ काित नो रा भोगाः सखािन चे ं ं ु । त इम ऽविता य ाणाा धनािन चे ेु ं ॥१-३३॥ yeÍÀm arthe kÀÇkÍitaÎ no rÀjyaÎ bhogÀÏ sukhÀni ca | ta ime 'vasthitÀ yuddhe prÀÉÀÎs tyaktvÀ dhanÀni ca ||1-33||

6

आचायाः िपतरः पाथवै च िपतामहाः ु । मातलाः शराः पौाः ालाः सबिनथाु ु ं ॥१-३४॥ ÀcÀryÀÏ pitaraÏ putrÀs tathaiva ca pitÀmahÀÏ | mÀtulÀÏ ÌvaÌurÀÏ pautrÀÏ syÀlÀÏ saÎbandhinas tathÀ ||1-34||

एता हिमािम तो ऽिप मधसदनु ु ू । अिप लैोरा हतोः िक न महीकते ें ृु ॥१-३५॥ etÀn na hantum icchÀmi ghnato 'pi madhusÂdana | api trailokyarÀjyasya hetoÏ kiÎ nu mahÁkÃte ||1-35||

िनह धातरााः का ीितः ानादन । पापमवायदातैानातताियनःे े ॥१-३६॥ nihatya dhÀrtarÀÍÊrÀn naÏ kÀ prÁtiÏ syÀj janÀrdana | pÀpam evÀÌrayed asmÀn hatvaitÀn ÀtatÀyinaÏ ||1-36||

तााहा वय ह धातरााबावान ं ं ु ् । जन ंिह कथ हा सिखनः ाम माधवं ु ॥१-३७॥ tasmÀn nÀrhÀ vayaÎ hantuÎ dhÀrtarÀÍÊrÀn sabÀndhavÀn | svajanaÎ hi kathaÎ hatvÀ sukhinaÏ syÀma mÀdhava ||1-37||

यत न पयि लोभोपहतचतसःे े े । कलयकत दोष िमोह च पातकमु ृ ं ं े ् ॥१-३८॥ yady apy ete na paÌyanti lobhopahatacetasaÏ | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ mitradrohe ca pÀtakam ||1-38||

कथ न यमािभः पापादािविततमं े ु ् । कलयकत दोष पयिजनादनु ृ ं ं ॥१-३९॥ kathaÎ na jÈeyam asmÀbhiÏ pÀpÀd asmÀn nivartitum | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ prapaÌyadbhir janÀrdana ||1-39||

कलय णयि कलधमाः सनातनाःु ुे । धम न कल कमधम ऽिभभवत ं ृे ु ु ॥१-४०॥ kulakÍaye praÉaÌyanti kuladharmÀÏ sanÀtanÀÏ | dharme naÍÊe kulaÎ kÃtsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||1-40||

7

अधमािभभवा ि कलि ृ ु यः । ीष ास वाय जायत वणसकरःु ु ंे ॥१-४१॥ adharmÀbhibhavÀt kÃÍÉa praduÍyanti kulastriyaÏ | strÁÍu duÍÊÀsu vÀrÍÉeya jÀyate varÉasaÎkaraÏ ||1-41||

सकरो नरकायवै कलाना कल चं ंु ु । पति िपतरो षा िपडोदकियाःे ं ॥१-४२॥ saÎkaro narakÀyaiva kulaghnÀnÀÎ kulasya ca | patanti pitaro hy eÍÀÎ luptapiÉËodakakriyÀÏ ||1-42||

दोषरैतःै कलाना वणसकरकारकैःे ु ं ं । उा जाितधमाः कलधमा शाताःे ु ॥१-४३॥ doÍair etaiÏ kulaghnÀnÀÎ varÉasaÎkarakÀrakaiÏ | utsÀdyante jÀtidharmÀÏ kuladharmÀÌ ca ÌÀÌvatÀÏ ||1-43||

उकलधमाणा मनाणा जनादनु ु ं ं । नरक िनयत वासो भवतीनशमे ं ु ु ु ॥१-४४॥ utsannakuladharmÀÉÀÎ manuÍyÀÉÀÎ janÀrdana | narake niyataÎ vÀso bhavatÁty anuÌuÌruma ||1-44||

अहो बत महाप कत विसता वयमं ु ् । यासखलोभन ह जनमताःु ु ुे ं ॥१-४५॥ aho bata mahat pÀpaÎ kartuÎ vyavasitÀ vayam | yad rÀjyasukhalobhena hantuÎ svajanam udyatÀÏ ||1-45||

यिद मामतीकारमश शपाणयःं । धातराा रण ह मतर भवत े े े ेु ं ् ॥१-४६॥ yadi mÀm apratÁkÀram aÌastraÎ ÌastrapÀÉayaÏ | dhÀrtarÀÍÊrÀ raÉe hanyus tan me kÍemataraÎ bhavet ||1-46||

एवमाजनः स रथोप उपािवशतु ु ं े ् । िवसृ सशर चाप शोकसिवमानसःं ं ं ॥१-४७॥ evam uktvÀrjunaÏ saÎkhye rathopastha upÀviÌat | visÃjya saÌaraÎ cÀpaÎ ÌokasaÎvignamÀnasaÏ ||1-47||

8

सजय उवाचं । त तथा कपयािवमपणाकलणमं ृ ु ू ु े ् । िवषीदिमद वामवाच मधसदनःं ु ु ू ॥२-१॥ saÎjaya uvÀca | taÎ tathÀ kÃpayÀviÍÊam aÌrupÂrÉÀkulekÍaÉam | viÍÁdantam idaÎ vÀkyam uvÀca madhusÂdanaÏ ||2-1||

ीभगवानवाचु । कता कमलिमद िवषमु ं ेसमपितमु ् । अनायजमयमकीितकरमजन ु ु ॥२-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kutas tvÀ kaÌmalam idaÎ viÍame samupasthitam | anÀryajuÍÊam asvargyam akÁrtikaram arjuna ||2-2||

ै मा गमः पाथ नतैपपतं ु े। दयदौब ोु ं ं ि परतपं ॥२-३॥ klaibyaÎ mÀ sma gamaÏ pÀrtha naitat tvayy upapadyate | kÍudraÎ hÃdayadaurbalyaÎ tyaktvottiÍÊha paraÎtapa ||2-3||

अजन उवाचु । कथ भीमह स ोण च मधसदनं ं ं ंे ु ू । इषिभः ितयोािम पजाहाविरसदनु ू ू ॥२-४॥ arjuna uvÀca | kathaÎ bhÁÍmam ahaÎ saÎkhye droÉaÎ ca madhusÂdana | iÍubhiÏ pratiyotsyÀmi pÂjÀrhÀv arisÂdana ||2-4||

गनहा िह महानभावाञु ु ् यो भो भैमपीह लोके ेुं । हाथकामा गिनहवै ं ु ु भीय भोगािधरिदधानु ु ् ॥२-५॥ gurÂn ahatvÀ hi mahÀnubhÀvÀÈ; Ìreyo bhoktuÎ bhaikÍam apÁha loke | hatvÀrthakÀmÀÎs tu gurÂn ihaiva; bhuÈjÁya bhogÀn rudhirapradigdhÀn ||2-5||

9

न चतैिः कतरो गरीयो या जयम यिद वा नो जययःे े ु । यानव हा न िजजीिवषामसे ् त ऽविताः मख धातरााःे ेु ॥२-६॥ na caitad vidmaÏ kataran no garÁyo; yad vÀ jayema yadi vÀ no jayeyuÏ | yÀn eva hatvÀ na jijÁviÍÀmas; te 'vasthitÀÏ pramukhe dhÀrtarÀÍÊrÀÏ ||2-6||

कापयदोषोपहतभावः पृािम ा धमसमढचताःं ं ू े । ययः ािित िह ते ें ू िश ऽह शािध मा ा पमे ं ं ं ् ॥२-७॥ kÀrpaÉyadoÍopahatasvabhÀvaÏ; pÃcchÀmi tvÀÎ dharmasaÎmÂËhacetÀÏ | yac chreyaÏ syÀn niÌcitaÎ brÂhi tan me; ÌiÍyas te 'haÎ ÌÀdhi mÀÎ tvÀÎ prapannam ||2-7||

न िह पयािम ममापनादु ् योकमोषणिमियाु णाम ् । अवा भमावसपमृू ं रा सराणामिप चािधपमं ु ् ॥२-८॥ na hi prapaÌyÀmi mamÀpanudyÀd; yac chokam ucchoÍaÉam indriyÀÉÀm | avÀpya bhÂmÀv asapatnam ÃddhaÎ; rÀjyaÎ surÀÉÀm api cÀdhipatyam ||2-8||

सजय उवाचं । एवमा षीकश गडाकशः परतपु े ें ंु । न यो इित गोिवमा त बभव हु ू ू ॥२-९॥ saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ hÃÍÁkeÌaÎ guËÀkeÌaÏ paraÎtapa | na yotsya iti govindam uktvÀ tÂÍÉÁÎ babhÂva ha ||2-9||

तमवाच षीकशः हसिव भारतु े । सनयोभयोम िवषीदिमद वचःे े ं ॥२-१०॥ tam uvÀca hÃÍÁkeÌaÏ prahasann iva bhÀrata | senayor ubhayor madhye viÍÁdantam idaÎ vacaÏ ||2-10||

10

ीभगवानवाचु । अशोानशोच ावादा भाषसं ं े। गतासनगतास नानशोचि पिडताःू ू ं ु ॥२-११॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | aÌocyÀn anvaÌocas tvaÎ prajÈÀvÀdÀÎÌ ca bhÀÍase | gatÀsÂn agatÀsÂÎÌ ca nÀnuÌocanti paÉËitÀÏ ||2-11||

न वाह जात नास न नम जनािधपाःे े ें ं ंु । न चवै न भिवामः सव वयमतः परम ् ॥२-१२॥ na tv evÀhaÎ jÀtu nÀsaÎ na tvaÎ neme janÀdhipÀÏ | na caiva na bhaviÍyÀmaÏ sarve vayam ataÏ param ||2-12||

दिेहनो ऽिथा दह कौमार यौवन जराे े ं ं । तथा दहारािधर न मिते ु ॥२-१३॥ dehino 'smin yathÀ dehe kaumÀraÎ yauvanaÎ jarÀ | tathÀ dehÀntaraprÀptir dhÁras tatra na muhyati ||2-13||

मााशा कौय शीतोसखःखदाः ु े ु । आगमापाियनो ऽिनाािित भारतं ॥२-१४॥ mÀtrÀsparÌÀs tu kaunteya ÌÁtoÍÉasukhaduÏkhadÀÏ | ÀgamÀpÀyino 'nityÀs tÀÎs titikÍasva bhÀrata ||2-14||

य िह न थयत पष पषषभं ंे े ु ु । समःखसख धीर सो ऽमतृाय कतु ं ं े॥२-१५॥ yaÎ hi na vyathayanty ete puruÍaÎ puruÍarÍabha | samaduÏkhasukhaÎ dhÁraÎ so 'mÃtatvÀya kalpate ||2-15||

नासतो िवत भावो नाभावो िवत सतःे े । उभयोरिप ो ऽनयोदिशिभः ॥२-१६॥ nÀsato vidyate bhÀvo nÀbhÀvo vidyate sataÏ | ubhayor api dÃÍÊo 'ntas tv anayos tattvadarÌibhiÏ ||2-16||

अिवनािश त तिि यन सविमद ततमु े ं ् । िवनाशमया न कितमहितु ॥२-१७॥ avinÀÌi tu tad viddhi yena sarvam idaÎ tatam | vinÀÌam avyayasyÀsya na kaÌ cit kartum arhati ||2-17||

11

अव इम दहा िनोाः शरीिरणःे े । अनािशनो ऽमय ता भारते ु ॥२-१८॥ antavanta ime dehÀ nityasyoktÀÏ ÌarÁriÉaÏ | anÀÌino 'prameyasya tasmÀd yudhyasva bhÀrata ||2-18||

य एन वि हार यनै मत हतमं ं ंे े ् । उभौ तौ न िवजानीतो नाय हि न हतं े॥२-१९॥ ya enaÎ vetti hantÀraÎ yaÌ cainaÎ manyate hatam | ubhau tau na vijÀnÁto nÀyaÎ hanti na hanyate ||2-19||

न जायत ियत वा कदा िचने े ् नाय भा भिवता वा न भयःं ू ू । अजो िनः शातो ऽय पराणों ु न हत हमान शरीरे े े॥२-२०॥ na jÀyate mriyate vÀ kadÀ cin; nÀyaÎ bhÂtvÀ bhavitÀ vÀ na bhÂyaÏ | ajo nityaÏ ÌÀÌvato 'yaÎ purÀÉo; na hanyate hanyamÀne ÌarÁre ||2-20||

वदािवनािशन िन य एनमजमयमे ं ं ् । कथ स पषः पाथ क घातयित हि कमं ंु ् ॥२-२१॥ vedÀvinÀÌinaÎ nityaÎ ya enam ajam avyayam | kathaÎ sa puruÍaÏ pÀrtha kaÎ ghÀtayati hanti kam ||2-21||

वासािस जीणािन यथा िवहायं नवािन गाित नरो ऽपरािणृ । तथा शरीरािण िवहाय जीणा ् अािन सयाित नवािन दहीं े ॥२-२२॥ vÀsÀÎsi jÁrÉÀni yathÀ vihÀya; navÀni gÃhÉÀti naro 'parÀÉi | tathÀ ÌarÁrÀÉi vihÀya jÁrÉÀny; anyÀni saÎyÀti navÀni dehÁ ||2-22||

ननै िछि शािण ननै दहित पावकःं ं । न चनै दयापो न शोषयित मातःं े ॥२-२३॥ nainaÎ chindanti ÌastrÀÉi nainaÎ dahati pÀvakaÏ | na cainaÎ kledayanty Àpo na ÌoÍayati mÀrutaÏ ||2-23||

12

अो ऽयमदाो ऽयमो ऽशो एे े व च । िनः सवगतः ाणरचलो ऽय सनातनः ु ं ॥२-२४॥ acchedyo 'yam adÀhyo 'yam akledyo 'ÌoÍya eva ca | nityaÏ sarvagataÏ sthÀÉur acalo 'yaÎ sanÀtanaÏ ||2-24||

अो ऽयमिचो ऽयमिवकाय ऽयमतु े। तादव िविदनै नानशोिचतमहिसे ं ं ु ु ॥२-२५॥ avyakto 'yam acintyo 'yam avikÀryo 'yam ucyate | tasmÀd evaÎ viditvainaÎ nÀnuÌocitum arhasi ||2-25||

अथ चनै िनजात िन वा मस मतृमं ं ं े ् । तथािप महाबाहो ननै शोिचतमहिसं ं ु ॥२-२६॥ atha cainaÎ nityajÀtaÎ nityaÎ vÀ manyase mÃtam | tathÀpi tvaÎ mahÀbÀho nainaÎ Ìocitum arhasi ||2-26||

जात िह वो मृव ज मतृ चु ुु ं । तादपिरहाय ऽथ न शोिचतमहिस ं ु ॥२-२७॥ jÀtasya hi dhruvo mÃtyur dhruvaÎ janma mÃtasya ca | tasmÀd aparihÀrye 'rthe na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-27||

अादीिन भतािनू मािन भारत । अिनधनाव त का पिरदवनाे े ॥२-२८॥ avyaktÀdÁni bhÂtÀni vyaktamadhyÀni bhÀrata | avyaktanidhanÀny eva tatra kÀ paridevanÀ ||2-28||

आयवयित किदनम े ् आयवदित तथवै चाः । आयवनैमः णोित ान वद न चवै कितु े ें ् ॥२-२९॥ ÀÌcaryavat paÌyati kaÌ cid enam; ÀÌcaryavad vadati tathaiva cÀnyaÏ | ÀÌcaryavac cainam anyaÏ ÌÃÉoti; ÌrutvÀpy enaÎ veda na caiva kaÌ cit ||2-29||

दही िनमवो ऽय दह सव भारते े ें । तावािण भतािन न ू ंशोिचतमहिसु ॥२-३०॥ dehÁ nityam avadhyo 'yaÎ dehe sarvasya bhÀrata |

13

tasmÀt sarvÀÉi bhÂtÀni na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-30||

धममिप चाव न िवकितमहिस े ु । धाि यायो ऽिय न िवत ु े े॥२-३१॥ svadharmam api cÀvekÍya na vikampitum arhasi | dharmyÀd dhi yuddhÀc chreyo 'nyat kÍatriyasya na vidyate ||2-31||

यया चोपप गारमपावतमं ृ ् । सिखनः ियाः पाथ लभ यमीशमु े ु ् ॥२-३२॥ yadÃcchayÀ copapannaÎ svargadvÀram apÀvÃtam | sukhinaÏ kÍatriyÀÏ pÀrtha labhante yuddham ÁdÃÌam ||2-32||

अथ चिमम ध साम न किरिसे ं ं ं । ततः धम कीित च िहा पापमवािस ॥२-३३॥ atha cet tvam imaÎ dharmyaÎ saÎgrÀmaÎ na kariÍyasi | tataÏ svadharmaÎ kÁrtiÎ ca hitvÀ pÀpam avÀpsyasi ||2-33||

अकीित चािप भ तूािन कथियि त ऽयामे ् । सभािवत चाकीितमरणादितिरतं े॥२-३४॥ akÁrtiÎ cÀpi bhÂtÀni kathayiÍyanti te 'vyayÀm | saÎbhÀvitasya cÀkÁrtir maraÉÀd atiricyate ||2-34||

भयाणापरत म ा महारथाःं ं ंे । यषा च बमतो भा यािस लाघवे ं ं ू म ् ॥२-३५॥ bhayÀd raÉÀd uparataÎ maÎsyante tvÀÎ mahÀrathÀÏ | yeÍÀÎ ca tvaÎ bahumato bhÂtvÀ yÀsyasi lÀghavam ||2-35||

अवावादा बिदि तवािहताःं । िनव साम ततो ःखतर न िकम ं ु ् ॥२-३६॥ avÀcyavÀdÀÎÌ ca bahÂn vadiÍyanti tavÀhitÀÏ | nindantas tava sÀmarthyaÎ tato duÏkhataraÎ nu kim ||2-36||

हतो वा ािस ग िजा वा भोस महीम े ् । ताि कौय याय कतिनयःे ु ृ ॥२-३७॥ hato vÀ prÀpsyasi svargaÎ jitvÀ vÀ bhokÍyase mahÁm | tasmÀd uttiÍÊha kaunteya yuddhÀya kÃtaniÌcayaÏ ||2-37||

14

सखःख सम का लाभालाभौ जयाजयौु े े ृ । ततो याय य नवै पापमवािसु ु ं ॥२-३८॥ sukhaduÏkhe same kÃtvÀ lÀbhÀlÀbhau jayÀjayau | tato yuddhÀya yujyasva naivaÎ pÀpam avÀpsyasi ||2-38||

एषा त ऽिभिहता सा बियग िमा णे े ें ंु ु। बा यो यया पाथ कमब हािसु ु ं ॥२-३९॥ eÍÀ te 'bhihitÀ sÀÎkhye buddhir yoge tv imÀÎ ÌÃÉu | buddhyÀ yukto yayÀ pÀrtha karmabandhaÎ prahÀsyasi ||2-39||

नहािभमनाशो ऽि वायो न िवते े। म धम ायत महतो भयात े ् ॥२-४०॥ nehÀbhikramanÀÌo 'sti pratyavÀyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÀyate mahato bhayÀt ||2-40||

वसायािका बिरकह कननु ुे े । बशाखा ना बयो ऽवसाियनामु ् ॥२-४१॥ vyavasÀyÀtmikÀ buddhir ekeha kurunandana | bahuÌÀkhÀ hy anantÀÌ ca buddhayo 'vyavasÀyinÀm ||2-41||

यािममा पिता वाच वदिवपितःं ं ंु । वदवादरताः पाथ नादीित वािदनःे ॥२-४२॥ yÀm imÀÎ puÍpitÀÎ vÀcaÎ pravadanty avipaÌcitaÏ | vedavÀdaratÀÏ pÀrtha nÀnyad astÁti vÀdinaÏ ||2-42||

कामाानः गपरा जकमफलदाम ् । ियािवशषबला भोगैयगित िते ं ं ॥२-४३॥ kÀmÀtmÀnaÏ svargaparÀ janmakarmaphalapradÀm | kriyÀviÌeÍabahulÀÎ bhogaiÌvaryagatiÎ prati ||2-43||

भोगैयसाना तयापतचतसाम ं े ् । वसायािका बिः समाधौ न िवधीयतु े॥२-४४॥ bhogaiÌvaryaprasaktÀnÀÎ tayÀpahÃtacetasÀm | vyavasÀyÀtmikÀ buddhiÏ samÀdhau na vidhÁyate ||2-44||

15

गैयिवषया वदा िनगैयो भवाजनु ुे ु । िनो िनसो िनयगम आवान े ् ॥२-४५॥ traiguÉyaviÍayÀ vedÀ nistraiguÉyo bhavÀrjuna | nirdvaÎdvo nityasattvastho niryogakÍema ÀtmavÀn ||2-45||

यावानथ उदपान सवतः सतोदक े ें ु । तावावष वदष ाण िवजानतः ु ुे े ॥२-४६॥ yÀvÀn artha udapÀne sarvataÏ saÎplutodake | tÀvÀn sarveÍu vedeÍu brÀhmaÉasya vijÀnataÏ ||2-46||

कमयवािधकार मा े े फलष कदा चने ु । मा कमफलहतभमा त सो ऽकमिण ू े ेु ॥२-४७॥ karmaÉy evÀdhikÀras te mÀ phaleÍu kadÀ cana | mÀ karmaphalahetur bhÂr mÀ te saÇgo 'stv akarmaÉi ||2-47||

योगः क कमािण स ा धनजयु ं ं । िसिसोः समो भा सम योू ं ग उत े॥२-४८॥ yogasthaÏ kuru karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ dhanaÎjaya | siddhyasiddhyoÏ samo bhÂtvÀ samatvaÎ yoga ucyate ||2-48||

रण वर कम बियोगानजये ं ं ु । बौ शरणमि कपणाः फलहतवःु ृ े ॥२-४९॥ dÂreÉa hy avaraÎ karma buddhiyogÀd dhanaÎjaya | buddhau ÌaraÉam anviccha kÃpaÉÀÏ phalahetavaÏ ||2-49||

बियो जहातीह उभ सकतृतु ु े ेु ृ । ताोगाय य योगः कमस कौशलमु ु ् ॥२-५०॥ buddhiyukto jahÀtÁha ubhe sukÃtaduÍkÃte | tasmÀd yogÀya yujyasva yogaÏ karmasu kauÌalam ||2-50||

कमज बिय ं ु ुा िह फल ा मनीिषणःं । जबिविनमाः पद गनामयमु ं ् ॥२-५१॥ karmajaÎ buddhiyuktÀ hi phalaÎ tyaktvÀ manÁÍiÉaÏ | janmabandhavinirmuktÀÏ padaÎ gacchanty anÀmayam ||2-51||

16

यदा त मोहकिलल बििततिरिते ं ु । तदा गािस िनवद ो ं त त चु ॥२-५२॥ yadÀ te mohakalilaÎ buddhir vyatitariÍyati | tadÀ gantÀsi nirvedaÎ Ìrotavyasya Ìrutasya ca ||2-52||

ितिवितपा त यदा ाित िनलाु े । समाधावचला बिदा योगमवािसु ॥२-५३॥ ÌrutivipratipannÀ te yadÀ sthÀsyati niÌcalÀ | samÀdhÀv acalÀ buddhis tadÀ yogam avÀpsyasi ||2-53||

अजन उवाचु । ित का भाषा समािध कशवे । ितधीः िक भाषत िकमासीत जत िकमं े े ् ॥२-५४॥ arjuna uvÀca | sthitaprajÈasya kÀ bhÀÍÀ samÀdhisthasya keÌava | sthitadhÁÏ kiÎ prabhÀÍeta kim ÀsÁta vrajeta kim ||2-54||

ीभगवानवाचु । जहाित यदा कामावााथ मनोगतान ् । आवाना तः ितदोते ेु ॥२-५५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prajahÀti yadÀ kÀmÀn sarvÀn pÀrtha manogatÀn | Àtmany evÀtmanÀ tuÍÊaÏ sthitaprajÈas tadocyate ||2-55||

ःखनिमनाः सखष िवगतहृःे ेु ुु । वीतरागभयोधः ितधीमिनतु े॥२-५६॥ duÏkheÍv anudvignamanÀÏ sukheÍu vigataspÃhaÏ | vÁtarÀgabhayakrodhaÏ sthitadhÁr munir ucyate ||2-56||

यः सवानिभहा शभाशभम े ु ु ् । नािभनित न ि त ा ितिताे ॥२-५७॥ yaÏ sarvatrÀnabhisnehas tat tat prÀpya ÌubhÀÌubham | nÀbhinandati na dveÍÊi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-57||

17

यदा सहरत चाय कम ऽानीव सवशःं ंे ू । इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-५८॥ yadÀ saÎharate cÀyaÎ kÂrmo 'ÇgÀnÁva sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-58||

िवषया िविनवत िनराहार दिहनः े े । रसवज रसो ऽ पर ा िनवतत ें ॥२-५९॥ viÍayÀ vinivartante nirÀhÀrasya dehinaÏ | rasavarjaÎ raso 'py asya paraÎ dÃÍÊvÀ nivartate ||2-59||

यततो िप कौय पष िवपितःे ु । इियािण माथीिन हरि सभ मनःं ॥२-६०॥ yatato hy api kaunteya puruÍasya vipaÌcitaÏ | indriyÀÉi pramÀthÁni haranti prasabhaÎ manaÏ ||2-60||

तािन सवािण सय य ं ु आसीत मरः । वश िह यियािण त ा ितिताे े ॥२-६१॥ tÀni sarvÀÉi saÎyamya yukta ÀsÁta matparaÏ | vaÌe hi yasyendriyÀÉi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-61||

ायतो िवषयासः सषपजायतुं े ेू । साजायत कामः कामाोधो ऽिभजायं े त े॥२-६२॥ dhyÀyato viÍayÀn puÎsaÏ saÇgas teÍÂpajÀyate | saÇgÀt saÎjÀyate kÀmaÏ kÀmÀt krodho 'bhijÀyate ||2-62||

ोधावित समोहः समोहािृतिवमःं ं । ितशािनाशो बिनाशाणयितृ ं ु ु ॥२-६३॥ krodhÀd bhavati saÎmohaÏ saÎmohÀt smÃtivibhramaÏ | smÃtibhraÎÌÀd buddhinÀÌo buddhinÀÌÀt praÉaÌyati ||2-63||

रागषिवयै िवषयािनियैरने ु ु ् । आवयिैवधयाा सादमिधगित े ॥२-६४॥ rÀgadveÍaviyuktais tu viÍayÀn indriyaiÌ caran | ÀtmavaÌyair vidheyÀtmÀ prasÀdam adhigacchati ||2-64||

18

साद सवःखाना हािनरोपजायते े ं । सचतसो ाश बिः पयवितते ेु ु ॥२-६५॥ prasÀde sarvaduÏkhÀnÀÎ hÀnir asyopajÀyate | prasannacetaso hy ÀÌu buddhiÏ paryavatiÍÊhate ||2-65||

नाि बिरय न चाय भावनाु ु ु । न चाभावयतः शािरशा कतः सखमु ु ् ॥२-६६॥ nÀsti buddhir ayuktasya na cÀyuktasya bhÀvanÀ | na cÀbhÀvayataÏ ÌÀntir aÌÀntasya kutaÏ sukham ||2-66||

इियाणा िह चरता यनो ऽनिवधीयतं ं ु े। तद हरित ा वायनाविमवािसं ु ॥२-६७॥ indriyÀÉÀÎ hi caratÀÎ yan mano 'nuvidhÁyate | tad asya harati prajÈÀÎ vÀyur nÀvam ivÀmbhasi ||2-67||

ता महाबाहो िनगहीतािन सवशःृ । इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-६८॥ tasmÀd yasya mahÀbÀho nigÃhÁtÀni sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-68||

या िनशा सवभताना ता जागित सयमी ू ं ं ं । या जाित भतािन सा िनशा पयतो मनःं ू ु े ॥२-६९॥ yÀ niÌÀ sarvabhÂtÀnÀÎ tasyÀÎ jÀgarti saÎyamÁ | yasyÀÎ jÀgrati bhÂtÀni sÀ niÌÀ paÌyato muneÏ ||2-69||

आपयमाणमचलितू ं सममापः िवशिु यत ् । तामा य िवशि सवं स शािमाोित न कामकामी ॥२-७०॥ ÀpÂryamÀÉam acalapratiÍÊhaÎ; samudram ÀpaÏ praviÌanti yadvat | tadvat kÀmÀ yaÎ praviÌanti sarve; sa ÌÀntim Àpnoti na kÀmakÀmÁ ||2-70||

िवहाय कामाः सवामारित िनः ु ं हृः । िनममो िनरहकारः स शािमिधगित ं ॥२-७१॥ vihÀya kÀmÀn yaÏ sarvÀn pumÀÎÌ carati niÏspÃhaÏ |

19

nirmamo nirahaÎkÀraÏ sa ÌÀntim adhigacchati ||2-71||

एषा ाी िितः पाथ ननैा ा िवमित ं ु । िाामकाल ऽिप िनवाणमृिते ॥२-७२॥ eÍÀ brÀhmÁ sthitiÏ pÀrtha nainÀÎ prÀpya vimuhyati | sthitvÀsyÀm antakÀle 'pi brahmanirvÀÉam Ãcchati ||2-72||

अजन उवाचु । ायसी चमण मता बिजनादने े ु । ति कमिण घोर मा िनयोजयिस कशवं ं े े ॥३-१॥ arjuna uvÀca | jyÀyasÁ cet karmaÉas te matÀ buddhir janÀrdana | tat kiÎ karmaÉi ghore mÀÎ niyojayasi keÌava ||3-1||

ािमणवै वान बि मोहयसीव मे े ेु ं । तदक वद िनि यन यो ऽहमायामे े ें ु ् ॥३-२॥ vyÀmiÌreÉaiva vÀkyena buddhiÎ mohayasÁva me | tad ekaÎ vada niÌcitya yena Ìreyo 'ham ÀpnuyÀm ||3-2||

ीभगवानवाचु । लोक ऽिििवधा िना परा ोा मयानघे ु । ानयोगन सााना कमयोगन योिगनामे ें ं ् ॥३-३॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | loke 'smin dvividhÀ niÍÊhÀ purÀ proktÀ mayÀnagha | jÈÀnayogena sÀÎkhyÀnÀÎ karmayogena yoginÀm ||3-3||

न कमणामनाराै पषो ऽत ेु ु । न च ससनादव िसि समिधगितं ंे ॥३-४॥ na karmaÉÀm anÀrambhÀn naiÍkarmyaÎ puruÍo 'Ìnute | na ca saÎnyasanÀd eva siddhiÎ samadhigacchati ||3-4||

न िह किणमिप जात ितकमकतु ृ ् । कायत वशः े कम सवः कितजगैणःै ृ ु ॥३-५॥ na hi kaÌ cit kÍaÉam api jÀtu tiÍÊhaty akarmakÃt | kÀryate hy avaÌaÏ karma sarvaÏ prakÃtijair guÉaiÏ ||3-5||

20

कमियािण सय य आ मनसा रन ं े ् । इियाथािमढाा िमाचारः स उत ू े॥३-६॥ karmendriyÀÉi saÎyamya ya Àste manasÀ smaran | indriyÀrthÀn vimÂËhÀtmÀ mithyÀcÀraÏ sa ucyate ||3-6||

यिियािण मनसा िनयारभत ऽजने ु । कमियःै कमयोगमसः स िविशत े॥३-७॥ yas tv indriyÀÉi manasÀ niyamyÀrabhate 'rjuna | karmendriyaiÏ karmayogam asaktaÏ sa viÌiÍyate ||3-7||

िनयत क कम कम ायो कमणःं ंु । शरीरयाािप च त न िसदकमणःे े ॥३-८॥ niyataÎ kuru karma tvaÎ karma jyÀyo hy akarmaÉaÏ | ÌarÁrayÀtrÀpi ca te na prasidhyed akarmaÉaÏ ||3-8||

याथामणो ऽ लोको ऽय ंकमबनः । तदथ कम कौय मसः समाचर े ु ॥३-९॥ yajÈÀrthÀt karmaÉo 'nyatra loko 'yaÎ karmabandhanaÏ | tadarthaÎ karma kaunteya muktasaÇgaÏ samÀcara ||3-9||

सहयाः जाः सृा परोवाच जापितःु । अनन सिवमष वो ऽिकामधके े ु ्॥३-१०॥ sahayajÈÀÏ prajÀÏ sÃÍÊvÀ purovÀca prajÀpatiÏ | anena prasaviÍyadhvam eÍa vo 'stv iÍÊakÀmadhuk ||3-10||

दवाावयतानन त दवा भावय वःे े े े ु । परर भावयः यः परमवाथं े ॥३-११॥ devÀn bhÀvayatÀnena te devÀ bhÀvayantu vaÏ | parasparaÎ bhÀvayantaÏ ÌreyaÏ param avÀpsyatha ||3-11||

इाोगाि वो दवा दा यभािवताःे े । तदैानदायैो यो भ न एव सः ु े े ॥३-१२॥ iÍÊÀn bhogÀn hi vo devÀ dÀsyante yajÈabhÀvitÀÏ | tair dattÀn apradÀyaibhyo yo bhuÇkte stena eva saÏ ||3-12||

21

यिशािशनः सो म सविकिषःैु े । भत त घ पापा य पचाकारणातु े े ें ् ॥३-१३॥ yajÈaÌiÍÊÀÌinaÏ santo mucyante sarvakilbiÍaiÏ | bhuÈjate te tv aghaÎ pÀpÀ ye pacanty ÀtmakÀraÉÀt ||3-13||

अावि भतािन पजादसभवःू ं । यावित पजो यः कमसमवः ु ॥३-१४॥ annÀd bhavanti bhÂtÀni parjanyÀd annasaÎbhavaÏ | yajÈÀd bhavati parjanyo yajÈaÏ karmasamudbhavaÏ ||3-14||

कम ोव िवि ारसमवम ं ु ् । तावगत िन य ितितम ं ं े ् ॥३-१५॥ karma brahmodbhavaÎ viddhi brahmÀkÍarasamudbhavam | tasmÀt sarvagataÎ brahma nityaÎ yajÈe pratiÍÊhitam ||3-15||

एव वितत च नानवतयतीह यःं ं ं ु । अघायिरियारामो मोघ पाथ स जीवितु ं ॥३-१६॥ evaÎ pravartitaÎ cakraÎ nÀnuvartayatÁha yaÏ | aghÀyur indriyÀrÀmo moghaÎ pÀrtha sa jÁvati ||3-16||

यारितरव ादातृ मानवःे । आव च सत काय न िवते ें ु ॥३-१७॥ yas tv Àtmaratir eva syÀd ÀtmatÃptaÌ ca mÀnavaÏ | Àtmany eva ca saÎtuÍÊas tasya kÀryaÎ na vidyate ||3-17||

नवै त कतनाथ नाकृ ृे तनह कने े । न चा सवभतष किदथपायः ू े ु ॥३-१८॥ naiva tasya kÃtenÀrtho nÀkÃteneha kaÌ cana | na cÀsya sarvabhÂteÍu kaÌ cid arthavyapÀÌrayaÏ ||3-18||

तादसः सतत काय कम समाचरं । असो ाचरम परमाोित पषः ू ॥३-१९॥ tasmÀd asaktaÏ satataÎ kÀryaÎ karma samÀcara | asakto hy Àcaran karma param Àpnoti pÂruÍaÏ ||3-19||

22

कमणवै िह सिसिमािता जनकादयः ं । लोकसहमवािप सपयतमहिसं ंे ु ॥३-२०॥ karmaÉaiva hi saÎsiddhim ÀsthitÀ janakÀdayaÏ | lokasaÎgraham evÀpi saÎpaÌyan kartum arhasi ||3-20||

यदाचरित दवतरो जनःे े े । स यमाण कत लोकदनवततं ु ुे े ॥३-२१॥ yad yad Àcarati ÌreÍÊhas tat tad evetaro janaÏ | sa yat pramÀÉaÎ kurute lokas tad anuvartate ||3-21||

न म पाथाि कत िष लोकष िक चने े ं ंु ु । नानवामवा वत एव च कमिणं ॥३-२२॥ na me pÀrthÀsti kartavyaÎ triÍu lokeÍu kiÎ cana | nÀnavÀptam avÀptavyaÎ varta eva ca karmaÉi ||3-22||

यिद ह न वतय जात कमयतितःं ं ु । मम वानवत मनाः पाथ सवशः ु ुे ॥३-२३॥ yadi hy ahaÎ na varteyaÎ jÀtu karmaÉy atandritaÏ | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||3-23||

उीदयिरम लोका न कया कम चदहमे े ेु ु ् । सकर च कता ामपहािममाः जाःं ु ॥३-२४॥ utsÁdeyur ime lokÀ na kuryÀÎ karma ced aham | saÎkarasya ca kartÀ syÀm upahanyÀm imÀÏ prajÀÏ ||3-24||

साः कमयिवासो यथा कवि भारत ं ु । कयािाथासिकीषलकसहमु ु ं ं ् ॥३-२५॥ saktÀÏ karmaÉy avidvÀÎso yathÀ kurvanti bhÀrata | kuryÀd vidvÀÎs tathÀsaktaÌ cikÁrÍur lokasaÎgraham ||3-25||

न बिभद जनयु े ें दाना कमसिनामं ् । जोषयवकमािण िवाः समाचरने ु ् ॥३-२६॥ na buddhibhedaÎ janayed ajÈÀnÀÎ karmasaÇginÀm | joÍayet sarvakarmÀÉi vidvÀn yuktaÏ samÀcaran ||3-26||

23

कतः ियमाणािन गणःै कमािण सवशःृ े ु । अहकारिवमढाा कताहिमित मतं ू े॥३-२७॥ prakÃteÏ kriyamÀÉÀni guÉaiÏ karmÀÉi sarvaÌaÏ | ahaÎkÀravimÂËhÀtmÀ kartÀham iti manyate ||3-27||

तिव महाबाहो गणकमिवभागयोःु ु । गणा गणष वत इित मा न सतु ु े ेु ॥३-२८॥ tattvavit tu mahÀbÀho guÉakarmavibhÀgayoÏ | guÉÀ guÉeÍu vartanta iti matvÀ na sajjate ||3-28||

कतगणसमढाः स गणकमसृ ंे ेु ु ू ु। तानकिवदो मािव िवचालयतृ ृ े ् ॥३-२९॥ prakÃter guÉasaÎmÂËhÀÏ sajjante guÉakarmasu | tÀn akÃtsnavido mandÀn kÃtsnavin na vicÀlayet ||3-29||

मिय सवािण कमािण सा ं ाचतसाे । िनराशीिनममो भा य िवगतरः ू ु ॥३-३०॥ mayi sarvÀÉi karmÀÉi saÎnyasyÀdhyÀtmacetasÀ | nirÀÌÁr nirmamo bhÂtvÀ yudhyasva vigatajvaraÏ ||3-30||

य म मतिमद िनमनिति मानवाःे े ं ु । ावो ऽनसयो म त ऽिप कमिभःू ु े े ॥३-३१॥ ye me matam idaÎ nityam anutiÍÊhanti mÀnavÀÏ | ÌraddhÀvanto 'nasÂyanto mucyante te 'pi karmabhiÏ ||3-31||

य तदसयो नानिति म मतमे े ेू ु ् । सवानिवमढाािि नानचतसः ू ं े ॥३-३२॥ ye tv etad abhyasÂyanto nÀnutiÍÊhanti me matam | sarvajÈÀnavimÂËhÀÎs tÀn viddhi naÍÊÀn acetasaÏ ||3-32||

सश चत ाः कतानवानिपं ृे े े । कित याि भतािन िनहः िक किरितृ ं ंू ॥३-३३॥ sadÃÌaÎ ceÍÊate svasyÀÏ prakÃter jÈÀnavÀn api | prakÃtiÎ yÀnti bhÂtÀni nigrahaÏ kiÎ kariÍyati ||3-33||

24

इियियाथ रागषौ वितौे े । तयोन वशमागौ पिरपिनौ े ॥३-३४॥ indriyasyendriyasyÀrthe rÀgadveÍau vyavasthitau | tayor na vaÌam Àgacchet tau hy asya paripanthinau ||3-34||

याधम िवगणः परधमानिताे ु ु त ् । धम िनधन यः परधम भयावहः ं े ॥३-३५॥ ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svadharme nidhanaÎ ÌreyaÏ paradharmo bhayÀvahaÏ ||3-35||

अजन उवाचु । अथ कन यो ऽय पाप चरित पषःे ु ं ं ू । अिनिप वाय बलािदव िनयोिजतः ॥३-३६॥ arjuna uvÀca | atha kena prayukto 'yaÎ pÀpaÎ carati pÂruÍaÏ | anicchann api vÀrÍÉeya balÀd iva niyojitaÏ ||3-36||

ीभगवानवाचु । काम एष ोध एष रजोगणसमवःु ु । महाशनो महापाा िवनिमह विैरणमे ् ॥३-३७॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀma eÍa krodha eÍa rajoguÉasamudbhavaÏ | mahÀÌano mahÀpÀpmÀ viddhy enam iha vairiÉam ||3-37||

धमनाियत वियथादश मलन चू े े े । यथोनावतो गभथा तनदमावतमे े ेृ ृ ् ॥३-३८॥ dhÂmenÀvriyate vahnir yathÀdarÌo malena ca | yatholbenÀvÃto garbhas tathÀ tenedam ÀvÃtam ||3-38||

आवत ानमतन ािननो िनविैरणाृ ं े े । कामपण कौय रणानलन चे े े ेू ॥३-३९॥ ÀvÃtaÎ jÈÀnam etena jÈÀnino nityavairiÉÀ | kÀmarÂpeÉa kaunteya duÍpÂreÉÀnalena ca ||3-39||

25

इियािण मनो बिरािधानमतु ु े। एतिैवमोहयष ानमाव दिहनम े ेृ ् ॥३-४०॥ indriyÀÉi mano buddhir asyÀdhiÍÊhÀnam ucyate | etair vimohayaty eÍa jÈÀnam ÀvÃtya dehinam ||3-40||

तािमियायादौ िनय भरतषभ । पाान जिहन ानिवाननाशनमं ंे ् ॥३-४१॥ tasmÀt tvam indriyÀÉy Àdau niyamya bharatarÍabha | pÀpmÀnaÎ prajahihy enaÎ jÈÀnavijÈÀnanÀÌanam ||3-41||

इियािण परायािरियः पर मनःे ं । मनस परा बिय बः परत सःु ुु ु े ॥३-४२॥ indriyÀÉi parÀÉy Àhur indriyebhyaÏ paraÎ manaÏ | manasas tu parÀ buddhir yo buddheÏ paratas tu saÏ ||3-42||

एव बः पर बा साानमानां ं ंु ुे । जिह श महाबाहो कामप रासदमुं ं ् ॥३-४३॥ evaÎ buddheÏ paraÎ buddhvÀ saÎstabhyÀtmÀnam ÀtmanÀ | jahi ÌatruÎ mahÀbÀho kÀmarÂpaÎ durÀsadam ||3-43||

ीभगवानवाचु । इम िववत योग ोवानहमयमं ंे ् । िववानव ाह मनिराकव ऽवीते ेु ् ॥४-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | imaÎ vivasvate yogaÎ proktavÀn aham avyayam | vivasvÀn manave prÀha manur ikÍvÀkave 'bravÁt ||4-1||

एव परपराािमम राजषयो िवःं ं ं । स कालनह महता योगो नः परतपे े ं ॥४-२॥ evaÎ paraÎparÀprÀptam imaÎ rÀjarÍayo viduÏ | sa kÀleneha mahatÀ yogo naÍÊaÏ paraÎtapa ||4-2||

स एवाय मया त ऽ योगः ोः परातनःं े ु । भो ऽिस म सखा चित रह तममे े ें ् ॥४-३॥ sa evÀyaÎ mayÀ te 'dya yogaÏ proktaÏ purÀtanaÏ | bhakto 'si me sakhÀ ceti rahasyaÎ hy etad uttamam ||4-3||

26

अजन उवाचु । अपर भवतो ज पर ज िववतःं ं । कथमतिजानीया मादौ ोवािनिते ं ॥४-४॥ arjuna uvÀca | aparaÎ bhavato janma paraÎ janma vivasvataÏ | katham etad vijÀnÁyÀÎ tvam Àdau proktavÀn iti ||4-4||

ीभगवानवाचु । बिन म तीतािन जािन तव चाजने ु । ताह वद सवािण न व परतपं ं ंे े ॥४-५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bahÂni me vyatÁtÀni janmÀni tava cÀrjuna | tÀny ahaÎ veda sarvÀÉi na tvaÎ vettha paraÎtapa ||4-5||

अजो ऽिप सयाा भतानामीरो ऽिप सनू ् । कित ामिधाय सभवाामाययाृ ं ं ॥४-६॥ ajo 'pi sann avyayÀtmÀ bhÂtÀnÀm ÁÌvaro 'pi san | prakÃtiÎ svÀm adhiÍÊhÀya saÎbhavÀmy ÀtmamÀyayÀ ||4-6||

यदा यदा िह धम लािनभवित भारत । अानमधम तदाान सजृाहमु ं ् ॥४-७॥ yadÀ yadÀ hi dharmasya glÀnir bhavati bhÀrata | abhyutthÀnam adharmasya tadÀtmÀnaÎ sÃjÀmy aham ||4-7||

पिराणाय साधना िवनाशाय च ृतामू ं ् । धमसापनाथाय सभवािम यग यग ं ं ु ुे े॥४-८॥ paritrÀÉÀya sÀdhÂnÀÎ vinÀÌÀya ca duÍkÃtÀm | dharmasaÎsthÀpanÀrthÀya saÎbhavÀmi yuge yuge ||4-8||

ज कम च म िदमव यो वि ततः े े ें । ा दह पनज निैत मामित सो ऽजने ें ु ु ॥४-९॥ janma karma ca me divyam evaÎ yo vetti tattvataÏ | tyaktvÀ dehaÎ punarjanma naiti mÀm eti so 'rjuna ||4-9||

27

वीतरागभयोधा मया मामपािताःु । बहवो ानतपसा पता मावमागताःू ॥४-१०॥ vÁtarÀgabhayakrodhÀ manmayÀ mÀm upÀÌritÀÏ | bahavo jÈÀnatapasÀ pÂtÀ madbhÀvam ÀgatÀÏ ||4-10||

य यथा मा प ताथवै भजाहमे ें ं ् । मम वानवत मनाः पाथ सवशः ु ुे ॥४-११॥ ye yathÀ mÀÎ prapadyante tÀÎs tathaiva bhajÀmy aham | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||4-11||

काः कमणा िसि यज इह दवताः ं ं े । ि िह मानष लोक िसिभवित कमजां ु े े ॥४-१२॥ kÀÇkÍantaÏ karmaÉÀÎ siddhiÎ yajanta iha devatÀÏ | kÍipraÎ hi mÀnuÍe loke siddhir bhavati karmajÀ ||4-12||

चातवय मया सृ गणकमिवभागशःु ं ु । त कतारमिप मा िवकतारमयम ं ् ॥४-१३॥ cÀturvarÉyaÎ mayÀ sÃÍÊaÎ guÉakarmavibhÀgaÌaÏ | tasya kartÀram api mÀÎ viddhy akartÀram avyayam ||4-13||

न मा कमािण िलिं न म कमफल हृाे े । इित मा यो ऽिभजानाित कमिभन स बतं े॥४-१४॥ na mÀÎ karmÀÉi limpanti na me karmaphale spÃhÀ | iti mÀÎ yo 'bhijÀnÀti karmabhir na sa badhyate ||4-14||

एव ाा कत कम पवरिप ममिभःं ृ ं ू ु ु ु । क कमव ता पवःु ं ू पवतर कतमू ं ृ ् ॥४-१५॥ evaÎ jÈÀtvÀ kÃtaÎ karma pÂrvair api mumukÍubhiÏ | kuru karmaiva tasmÀt tvaÎ pÂrvaiÏ pÂrvataraÎ kÃtam ||4-15||

िक कम िकमकमित कवयो ऽ मोिहताःं । त कम वािम याा मोस ऽशभाते े ु ् ॥४-१६॥ kiÎ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÀÏ | tat te karma pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||4-16||

28

कमणो िप बो बो च िवकमणः ं ं । अकमण बो गहना कमणो गितः ं ॥४-१७॥ karmaÉo hy api boddhavyaÎ boddhavyaÎ ca vikarmaÉaÏ | akarmaÉaÌ ca boddhavyaÎ gahanÀ karmaÉo gatiÏ ||4-17||

कमयकम यः पयदकमिण च कम यः े । स बिमानष स यः ककमकतु ु ु ुे ृ ृ ् ॥४-१८॥ karmaÉy akarma yaÏ paÌyed akarmaÉi ca karma yaÏ | sa buddhimÀn manuÍyeÍu sa yuktaÏ kÃtsnakarmakÃt ||4-18||

य सव समा राः कामसकविजताःं । ानािदधकमाण तमाः पिडत बधाः ं ं ु ॥४-१९॥ yasya sarve samÀrambhÀÏ kÀmasaÎkalpavarjitÀÏ | jÈÀnÀgnidagdhakarmÀÉaÎ tam ÀhuÏ paÉËitaÎ budhÀÏ ||4-19||

ा कमफलास िनतृो िनरायः ं । कमयिभवो ऽिप नवै ृ िक िचरोित सःं ॥४-२०॥ tyaktvÀ karmaphalÀsaÇgaÎ nityatÃpto nirÀÌrayaÏ | karmaÉy abhipravÃtto 'pi naiva kiÎ cit karoti saÏ ||4-20||

िनराशीयतिचाा सवपिरहः । शारीर कवल कम कवाोित िकिषमं ंे ु ् ॥४-२१॥ nirÀÌÁr yatacittÀtmÀ tyaktasarvaparigrahaÏ | ÌÀrÁraÎ kevalaÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||4-21||

यालाभसतो ातीतो िवमरःं ंु । समः िसाविसौ च कािप न िनबतृ े॥४-२२॥ yadÃcchÀlÀbhasaÎtuÍÊo dvaÎdvÀtÁto vimatsaraÏ | samaÏ siddhÀv asiddhau ca kÃtvÀpi na nibadhyate ||4-22||

गतस म ानावितचतसःु े । यायाचरतः कम सम िवलीयत ं े॥४-२३॥ gatasaÇgasya muktasya jÈÀnÀvasthitacetasaÏ | yajÈÀyÀcarataÏ karma samagraÎ pravilÁyate ||4-23||

29

ापण हिवाौ णा तम ं ् । वै तने ग कमसमािधनां ॥४-२४॥ brahmÀrpaÉaÎ brahmahavir brahmÀgnau brahmaÉÀ hutam | brahmaiva tena gantavyaÎ brahmakarmasamÀdhinÀ ||4-24||

दवैमवापर य योिगनः पयपासते े ें ु । ाावपर य यनवैोपजिते ें ु ॥४-२५॥ daivam evÀpare yajÈaÎ yoginaÏ paryupÀsate | brahmÀgnÀv apare yajÈaÎ yajÈenaivopajuhvati ||4-25||

ोादीनीियाय सयमािष जिते ं ु ु । शादीिषयान इियािष जितु ु ॥४-२६॥ ÌrotrÀdÁnÁndriyÀÉy anye saÎyamÀgniÍu juhvati | ÌabdÀdÁn viÍayÀn anya indriyÀgniÍu juhvati ||4-26||

सवाणीियकमािण ाणकमािण चापर े। आसयमयोगाौ जित ानदीिपतं ु े॥४-२७॥ sarvÀÉÁndriyakarmÀÉi prÀÉakarmÀÉi cÀpare | ÀtmasaÎyamayogÀgnau juhvati jÈÀnadÁpite ||4-27||

यापोया योगयाथापरे । ाायानया यतयः सिशतताःं ॥४-२८॥ dravyayajÈÀs tapoyajÈÀ yogayajÈÀs tathÀpare | svÀdhyÀyajÈÀnayajÈÀÌ ca yatayaÏ saÎÌitavratÀÏ ||4-28||

अपान जित ाण ाण ऽपान तथापरे े ेु ं ं । ाणापानगती ा ाणायामपरायणाः ॥४-२९॥ apÀne juhvati prÀÉaÎ prÀÉe 'pÀnaÎ tathÀpare | prÀÉÀpÀnagatÁ ruddhvÀ prÀÉÀyÀmaparÀyaÉÀÏ ||4-29||

अपर िनयताहाराः ाणााणष जिते े ु ु । सव ऽत यिवदो यिपतकषाः े े ॥४-३०॥ apare niyatÀhÀrÀÏ prÀÉÀn prÀÉeÍu juhvati | sarve 'py ete yajÈavido yajÈakÍapitakalmaÍÀÏ ||4-30||

30

यिशामतृभजो याि सनातनमु ् । नाय लोको ऽय कतो ऽः कसमं ु ु ॥४-३१॥ yajÈaÌiÍÊÀmÃtabhujo yÀnti brahma sanÀtanam | nÀyaÎ loko 'sty ayajÈasya kuto 'nyaÏ kurusattama ||4-31||

एव बिवधा या िवतता णो मखं ु े। कमजािि ता वानव ाा िवमोस े ें ॥४-३२॥ evaÎ bahuvidhÀ yajÈÀ vitatÀ brahmaÉo mukhe | karmajÀn viddhi tÀn sarvÀn evaÎ jÈÀtvÀ vimokÍyase ||4-32||

यामयााानयः परतपे ं । सव कमािखल पाथ ान पिरसमात े े ं ॥४-३३॥ ÌreyÀn dravyamayÀd yajÈÀj jÈÀnayajÈaÏ paraÎtapa | sarvaÎ karmÀkhilaÎ pÀrtha jÈÀne parisamÀpyate ||4-33||

तिि िणपातन पिरन सवयाे े े । उपदि त ान ािननदिशनःे े ं ॥४-३४॥ tad viddhi praÉipÀtena paripraÌnena sevayÀ | upadekÍyanti te jÈÀnaÎ jÈÀninas tattvadarÌinaÏ ||4-34||

याा न पनमहमव यािस पाडवु े ं । यन भताशषण ाथो मिये े ेू ॥४-३५॥ yaj jÈÀtvÀ na punar moham evaÎ yÀsyasi pÀÉËava | yena bhÂtÀny aÌeÍeÉa drakÍyasy Àtmany atho mayi ||4-35||

अिप चदिस पापः सवे े ः पापकमःृ । सव ानवनवै विजन सतिरिस े ृ ं ं ॥४-३६॥ api ced asi pÀpebhyaÏ sarvebhyaÏ pÀpakÃttamaÏ | sarvaÎ jÈÀnaplavenaiva vÃjinaÎ saÎtariÍyasi ||4-36||

यथधैािस सिमो ऽिभसात ऽजनं ु े ु । ानािः सवकमािण भसात तथा ु े ॥४-३७॥ yathaidhÀÎsi samiddho 'gnir bhasmasÀt kurute 'rjuna | jÈÀnÀgniÏ sarvakarmÀÉi bhasmasÀt kurute tathÀ ||4-37||

31

न िह ानन सश पिविमह िवते ें । तय योगसिसः कालनािन िवितं ं े ॥४-३८॥ na hi jÈÀnena sadÃÌaÎ pavitram iha vidyate | tat svayaÎ yogasaÎsiddhaÏ kÀlenÀtmani vindati ||4-38||

ावाभत ान तरः सयतियःं ं ंे े । ान ला परा शािमिचरणािधगितं ं े ॥४-३९॥ ÌraddhÀvÀÎl labhate jÈÀnaÎ tatparaÏ saÎyatendriyaÏ | jÈÀnaÎ labdhvÀ parÀÎ ÌÀntim acireÉÀdhigacchati ||4-39||

अाधान सशयाा िवनयितं । नाय लोको ऽि न परो न सख सशयानःं ं ंु ॥४-४०॥ ajÈaÌ cÀÌraddadhÀnaÌ ca saÎÌayÀtmÀ vinaÌyati | nÀyaÎ loko 'sti na paro na sukhaÎ saÎÌayÀtmanaÏ ||4-40||

योगसकमाण ानसिछसशयमं ं ं ं ् । आव न कमां िण िनबि धनजयं ॥४-४१॥ yogasaÎnyastakarmÀÉaÎ jÈÀnasaÎchinnasaÎÌayam | ÀtmavantaÎ na karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya ||4-41||

तादानसभत ानािसनानःं ं ंू । िछनै सशय योगमाितोि भारतं ं ं ॥४-४२॥ tasmÀd ajÈÀnasaÎbhÂtaÎ hÃtsthaÎ jÈÀnÀsinÀtmanaÏ | chittvainaÎ saÎÌayaÎ yogam ÀtiÍÊhottiÍÊha bhÀrata ||4-42||

अजन उवाचु । सास कमणा क पनयग च शसिसं ं ं ृ ं ं ु । यय एतयोरक त िह सिनितमे े ें ू ु ् ॥५-१॥ arjuna uvÀca | saÎnyÀsaÎ karmaÉÀÎ kÃÍÉa punar yogaÎ ca ÌaÎsasi | yac chreya etayor ekaÎ tan me brÂhi suniÌcitam ||5-1||

32

ीभगवानवाचु । सासः कमयोग िनःयसकरावभौं े ु । तयो कमसासामयोगो िविशतु ं े॥५-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | saÎnyÀsaÏ karmayogaÌ ca niÏÌreyasakarÀv ubhau | tayos tu karmasaÎnyÀsÀt karmayogo viÌiÍyate ||5-2||

यः स िनसासी यो न ि न कािते ें । िनो िह महाबाहो सख बामत ेु ुं ॥५-३॥ jÈeyaÏ sa nityasaÎnyÀsÁ yo na dveÍÊi na kÀÇkÍati | nirdvaÎdvo hi mahÀbÀho sukhaÎ bandhÀt pramucyate ||5-3||

सायोगौ पथृबालाः ं वदि न पिडताः । एकमाितः सगभयोिवत फलमु े ् ॥५-४॥ sÀÎkhyayogau pÃthag bÀlÀÏ pravadanti na paÉËitÀÏ | ekam apy ÀsthitaÏ samyag ubhayor vindate phalam ||5-4||

याःै ात ान तोगरैिप गतं ंे े। एक सा च योग च यः पयित स ं ं ं ं पयित ॥५-५॥ yat sÀÎkhyaiÏ prÀpyate sthÀnaÎ tad yogair api gamyate | ekaÎ sÀÎkhyaÎ ca yogaÎ ca yaÏ paÌyati sa paÌyati ||5-5||

सास महाबाहो ःखमामयोगतःं ु ु । योगयो मिन निचरणािधगितु ु े ॥५-६॥ saÎnyÀsas tu mahÀbÀho duÏkham Àptum ayogataÏ | yogayukto munir brahma nacireÉÀdhigacchati ||5-6||

योगयो िवशाा िविजताा िजतियःु ु े । सवभताभताा कविप न िलत ू ू ु े॥५-७॥ yogayukto viÌuddhÀtmÀ vijitÀtmÀ jitendriyaÏ | sarvabhÂtÀtmabhÂtÀtmÀ kurvann api na lipyate ||5-7||

नवै िक िचरोमीित यो मत तिवतं ु े ् । पयवशिपसनृ ् ॥५-८॥ naiva kiÎ cit karomÁti yukto manyeta tattvavit | paÌyaÈ ÌÃÉvan spÃÌaÈ jighrann aÌnan gacchan svapaÈ Ìvasan ||5-8||

33

लपिसजृिषििमषृ ु िप । इियाणीियाथष वत इित धारयन ु ् ॥५-९॥ pralapan visÃjan gÃhÉann unmiÍan nimiÍann api | indriyÀÉÁndriyÀrtheÍu vartanta iti dhÀrayan ||5-9||

याधाय कमािण स ा करोित यः ं । िलत न स पापन पपिमवासाे े ॥५-१०॥ brahmaÉy ÀdhÀya karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ karoti yaÏ | lipyate na sa pÀpena padmapatram ivÀmbhasÀ ||5-10||

कायन मनसा बा कवलिैरियरैिपे ेु । योिगनः कम कवि स ाशय ु ं ु े॥५-११॥ kÀyena manasÀ buddhyÀ kevalair indriyair api | yoginaÏ karma kurvanti saÇgaÎ tyaktvÀtmaÌuddhaye ||5-11||

यः कमफल ा शािमाोित निैकीमु ं ् । अयः कामकारण फल सो िनबतु े े े॥५-१२॥ yuktaÏ karmaphalaÎ tyaktvÀ ÌÀntim Àpnoti naiÍÊhikÁm | ayuktaÏ kÀmakÀreÉa phale sakto nibadhyate ||5-12||

सवक मािण मनसा सा सख वशी ं ंे ु । नवार पर दही नवै कव कारयने े ेु ु ् ॥५-१३॥ sarvakarmÀÉi manasÀ saÎnyasyÀste sukhaÎ vaÌÁ | navadvÀre pure dehÁ naiva kurvan na kÀrayan ||5-13||

न कतृ न कमािण लोक सजृित भः ं ु । न कमफलसयोग भाव ं ं ु वतत े॥५-१४॥ na kartÃtvaÎ na karmÀÉi lokasya sÃjati prabhuÏ | na karmaphalasaÎyogaÎ svabhÀvas tu pravartate ||5-14||

नाद क िचाप न चवै सकत िवभःे ं ृ ंु ु । अाननावत ान तन मि जवःे ेृ ं ं ु ॥५-१५॥ nÀdatte kasya cit pÀpaÎ na caiva sukÃtaÎ vibhuÏ | ajÈÀnenÀvÃtaÎ jÈÀnaÎ tena muhyanti jantavaÏ ||5-15||

34

ानन त तदान यषा नािशतमानःे ेु ं ं । तषामािदवान काशयित तरमे ं ् ॥५-१६॥ jÈÀnena tu tad ajÈÀnaÎ yeÍÀÎ nÀÌitam ÀtmanaÏ | teÍÀm Àdityavaj jÈÀnaÎ prakÀÌayati tatparam ||5-16||

तुयदाानिारायणाः । गपनरावि ानिनधतकषाःु ृ ं ू ॥५-१७॥ tadbuddhayas tadÀtmÀnas tanniÍÊhÀs tatparÀyaÉÀÏ | gacchanty apunarÀvÃttiÎ jÈÀnanirdhÂtakalmaÍÀÏ ||5-17||

िवािवनयसप ाण गिव हििनं े े । शिन चवै पाक ु े च पिडताः समदिशनः ॥५-१८॥ vidyÀvinayasaÎpanne brÀhmaÉe gavi hastini | Ìuni caiva ÌvapÀke ca paÉËitÀÏ samadarÌinaÏ ||5-18||

इहवै तिैजतः सग यषा सा ित मनः े ें ं । िनदष िह सम तािण त िताःं ं े ॥५-१९॥ ihaiva tair jitaÏ sargo yeÍÀÎ sÀmye sthitaÎ manaÏ | nirdoÍaÎ hi samaÎ brahma tasmÀd brahmaÉi te sthitÀÏ ||5-19||

न िय ा नोिजा चाियमे ें ् । िरबिरसमढो िविण ितःु ं ू ॥५-२०॥ na prahÃÍyet priyaÎ prÀpya nodvijet prÀpya cÀpriyam | sthirabuddhir asaÎmÂËho brahmavid brahmaÉi sthitaÏ ||5-20||

बाशसाा िवािन यखम ु ् । स योगयाा सखमयमतु ुु े॥५-२१॥ bÀhyasparÌeÍv asaktÀtmÀ vindaty Àtmani yat sukham | sa brahmayogayuktÀtmÀ sukham akÍayam aÌnute ||5-21||

य िह सशजा भोगा ःखयोनय एव ते ें । आवः कौय न तष रमत बधःे े ेु ु ॥५-२२॥ ye hi saÎsparÌajÀ bhogÀ duÏkhayonaya eva te | ÀdyantavantaÏ kaunteya na teÍu ramate budhaÏ ||5-22||

35

शोतीहवै यः सोढ ारीरिवमोणातुं ् । कामोधोव वग ं ंे स यः स सखी नरःु ु ॥५-२३॥ ÌaknotÁhaiva yaÏ soËhuÎ prÀk ÌarÁravimokÍaÉÀt | kÀmakrodhodbhavaÎ vegaÎ sa yuktaÏ sa sukhÁ naraÏ ||5-23||

यो ऽःसखो ऽरारामथाितरव यःु े । स योगी िनवाण भतो ऽिधगित ूं ॥५-२४॥ yo 'ntaÏsukho 'ntarÀrÀmas tathÀntarjyotir eva yaÏ | sa yogÁ brahmanirvÀÉaÎ brahmabhÂto 'dhigacchati ||5-24||

लभ िनवाणमषृयः ीणकषाःे । िछधैा यताानः सवभतिहत रताः ू े ॥५-२५॥ labhante brahmanirvÀÉam ÃÍayaÏ kÍÁÉakalmaÍÀÏ | chinnadvaidhÀ yatÀtmÀnaÏ sarvabhÂtahite ratÀÏ ||5-25||

कामोधिवयाना यतीना यतचतसामु ं ं े ् । अिभतो िनवाण वतत िविदतानाम ं े ् ॥५-२६॥ kÀmakrodhaviyuktÀnÀÎ yatÁnÀÎ yatacetasÀm | abhito brahmanirvÀÉaÎ vartate viditÀtmanÀm ||5-26||

शाा बिहबाावैार ृ ें ु वुोः । ाणापानौ समौ का नासारचािरणौृ ॥५-२७॥ sparÌÀn kÃtvÀ bahir bÀhyÀÎÌ cakÍuÌ caivÀntare bhruvoÏ | prÀÉÀpÀnau samau kÃtvÀ nÀsÀbhyantaracÀriÉau ||5-27||

यतियमनोबिमिनमपरायणःे ु ु । िवगताभयोधो यः सदा म एव सःे ु ॥५-२८॥ yatendriyamanobuddhir munir mokÍaparÀyaÉaÏ | vigatecchÀbhayakrodho yaÏ sadÀ mukta eva saÏ ||5-28||

भोार यतपसा सवलोकमहरमं ं े ् । सद सवभताना ाा मा शािमृितु ं ं ं ू ॥५-२९॥ bhoktÀraÎ yajÈatapasÀÎ sarvalokamaheÌvaram | suhÃdaÎ sarvabhÂtÀnÀÎ jÈÀtvÀ mÀÎ ÌÀntim Ãcchati ||5-29||

36

ीभगवानवाचु । अनाितः कमफल काय कम करोित यः ं । स सासी च योगी च न िनरिन चाियःं ॥६-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | anÀÌritaÏ karmaphalaÎ kÀryaÎ karma karoti yaÏ | sa saÎnyÀsÁ ca yogÁ ca na niragnir na cÀkriyaÏ ||6-1||

य सासिमित ायग त िवि पाडवं ं ं ं । न ससको योगी भवित कनं ं ॥६-२॥ yaÎ saÎnyÀsam iti prÀhur yogaÎ taÎ viddhi pÀÉËava | na hy asaÎnyastasaÎkalpo yogÁ bhavati kaÌ cana ||6-2||

आोमनयग कम कारणमतु ु े ें । योगाढ तवै शमः कारणमतु े॥६-३॥ ÀrurukÍor muner yogaÎ karma kÀraÉam ucyate | yogÀrÂËhasya tasyaiva ÌamaÏ kÀraÉam ucyate ||6-3||

यदा िह नियाथष न कमनषते े ु ु । सवसकसासी योगाढदोत ं ं े॥६-४॥ yadÀ hi nendriyÀrtheÍu na karmasv anuÍajjate | sarvasaÎkalpasaÎnyÀsÁ yogÀrÂËhas tadocyate ||6-4||

उरदानाान नाानमवसादयते ें ् । आवै ानो बरावै िरपरानःु ु ॥६-५॥ uddhared ÀtmanÀtmÀnaÎ nÀtmÀnam avasÀdayet | Àtmaiva hy Àtmano bandhur Àtmaiva ripur ÀtmanaÏ ||6-5||

बरुाान यनावैाना िजतःे । अनान श वततावै शवतु ु ुे ् ॥६-६॥ bandhur ÀtmÀtmanas tasya yenÀtmaivÀtmanÀ jitaÏ | anÀtmanas tu Ìatrutve vartetÀtmaiva Ìatruvat ||6-6||

िजतानः शा परमाा समािहतः । शीतोसखःखष तथाु े ु मानावमानयोः ॥६-७॥ jitÀtmanaÏ praÌÀntasya paramÀtmÀ samÀhitaÏ | ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ ||6-7||

37

ानिवानतृाा कटो िविजतियःू े । य इत योगी समलोामकानःु ु े ॥६-८॥ jÈÀnavijÈÀnatÃptÀtmÀ kÂÊastho vijitendriyaÏ | yukta ity ucyate yogÁ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ ||6-8||

सिायदासीनमबषु ु ु े ु । साधिप च पापष समबििविशतु े ेु ु ॥६-९॥ suhÃnmitrÀryudÀsÁnamadhyasthadveÍyabandhuÍu | sÀdhuÍv api ca pÀpeÍu samabuddhir viÌiÍyate ||6-9||

योगी यीत ु सततमाान रहिस ितःं । एकाकी यतिचाा िनराशीरपिरहः ॥६-१०॥ yogÁ yuÈjÁta satatam ÀtmÀnaÎ rahasi sthitaÏ | ekÀkÁ yatacittÀtmÀ nirÀÌÁr aparigrahaÏ ||6-10||

शचौ दश िता िरमासनमानःु े े । नाित नाितनीच चलैािजनकशोरमु ुं ं ् ॥६-११॥ Ìucau deÌe pratiÍÊhÀpya sthiram Àsanam ÀtmanaÏ | nÀtyucchritaÎ nÀtinÁcaÎ cailÀjinakuÌottaram ||6-11||

तकैा मनः का यतिचियियःं ृ े । उपिवयासन याोगमािवशये ेु ु ॥६-१२॥ tatraikÀgraÎ manaÏ kÃtvÀ yatacittendriyakriyaÏ | upaviÌyÀsane yuÈjyÀd yogam ÀtmaviÌuddhaye ||6-12||

सम कायिशरोीव धारयचल िरःं ं ं । स नािसका िदशानवलोकयनं ं ंे ् ॥६-१३॥ samaÎ kÀyaÌirogrÁvaÎ dhÀrayann acalaÎ sthiraÏ | saÎprekÍya nÀsikÀgraÎ svaÎ diÌaÌ cÀnavalokayan ||6-13||

शााा िवगतभीचािरत ितः े । मनः सय मिो य आसीत मरःं ु ॥६-१४॥ praÌÀntÀtmÀ vigatabhÁr brahmacÀrivrate sthitaÏ | manaÏ saÎyamya maccitto yukta ÀsÁta matparaÏ ||6-14||

38

यव सदाान योगी िनयतमानसःु े ं ं । शाि िनवाणपरमा मामिधगं ं ं ित ॥६-१५॥ yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ niyatamÀnasaÏ | ÌÀntiÎ nirvÀÉaparamÀÎ matsaÎsthÀm adhigacchati ||6-15||

नात योगो ऽि न चकैामनतःु । न चाितशील जातो नवै चाजनु ॥६-१६॥ nÀtyaÌnatas tu yogo 'sti na caikÀntam anaÌnataÏ | na cÀtisvapnaÌÁlasya jÀgrato naiva cÀrjuna ||6-16||

याहारिवहार यच कमसु ु े ु। यावबोध योगो भवित ःखहाु ॥६-१७॥ yuktÀhÀravihÀrasya yuktaceÍÊasya karmasu | yuktasvapnÀvabodhasya yogo bhavati duÏkhahÀ ||6-17||

यदा िविनयत िचमां वावितते े। िनःहृः सवकामो य इत तदा े ेु ु ॥६-१८॥ yadÀ viniyataÎ cittam Àtmany evÀvatiÍÊhate | niÏspÃhaÏ sarvakÀmebhyo yukta ity ucyate tadÀ ||6-18||

यथा दीपो िनवातो नत सोपमा ताे े ृ । योिगनो यतिच यतो योगमानःु ॥६-१९॥ yathÀ dÁpo nivÀtastho neÇgate sopamÀ smÃtÀ | yogino yatacittasya yuÈjato yogam ÀtmanaÏ ||6-19||

योपरमत िच िन योगसवयाे ें ं । य चवैानाान पयािन तितं ु ॥६-२०॥ yatroparamate cittaÎ niruddhaÎ yogasevayÀ | yatra caivÀtmanÀtmÀnaÎ paÌyann Àtmani tuÍyati ||6-20||

सखमािक यिामतीियमु ं ु ् । वि य न चवैाय ितलित ततःे ं ॥६-२१॥ sukham ÀtyantikaÎ yat tad buddhigrÀhyam atÁndriyam | vetti yatra na caivÀyaÎ sthitaÌ calati tattvataÏ ||6-21||

39

य ला चापं र लाभ मत नािधक ततःं ं ंे । यिितो न ःखन गणािप िवचाते ेु ॥६-२२॥ yaÎ labdhvÀ cÀparaÎ lÀbhaÎ manyate nÀdhikaÎ tataÏ | yasmin sthito na duÏkhena guruÉÀpi vicÀlyate ||6-22||

त िवाःखसयोगिवयोग योगसितमं ं ं ंु ् । स िनयन योो योगो ऽिने िवणचतसा े ॥६-२३॥ taÎ vidyÀd duÏkhasaÎyogaviyogaÎ yogasaÎjÈitam | sa niÌcayena yoktavyo yogo 'nirviÉÉacetasÀ ||6-23||

सकभवाामाा सवानशषतःं ं े । मनसवैियाम िविनय समतःे ं ॥६-२४॥ saÎkalpaprabhavÀn kÀmÀÎs tyaktvÀ sarvÀn aÌeÍataÏ | manasaivendriyagrÀmaÎ viniyamya samantataÏ ||6-24||

शनःै शनैपरमा धितगहीतयाे ृ ृु । आस मनः का न िक िचदिप िचयतं ं ृ ं े ् ॥६-२५॥ ÌanaiÏ Ìanair uparamed buddhyÀ dhÃtigÃhÁtayÀ | ÀtmasaÎsthaÎ manaÏ kÃtvÀ na kiÎ cid api cintayet ||6-25||

यतो यतो िनरित मनलमिरम ् । तततो िनयतैदाव वश नयते ें ् ॥६-२६॥ yato yato niÌcarati manaÌ caÈcalam asthiram | tatas tato niyamyaitad Àtmany eva vaÌaÎ nayet ||6-26||

शामनस न योिगन सखमममं ं ंे ु ु ् । उपिैत शारजस भतमकं ू षम ् ॥६-२७॥ praÌÀntamanasaÎ hy enaÎ yoginaÎ sukham uttamam | upaiti ÌÀntarajasaÎ brahmabhÂtam akalmaÍam ||6-27||

यव सदाान योगी िवगतकषःु े ं ं । सखन सशम सखमतु ुे ें ं ु ॥६-२८॥ yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ vigatakalmaÍaÏ | sukhena brahmasaÎsparÌam atyantaÎ sukham aÌnute ||6-28||

40

सवभतमाान सवभतािन चािन ू ूं । ईत योगयाा सव समदशनःे ु ॥६-२९॥ sarvabhÂtastham ÀtmÀnaÎ sarvabhÂtÀni cÀtmani | ÁkÍate yogayuktÀtmÀ sarvatra samadarÌanaÏ ||6-29||

यो मा पयित सवं सव च मिय पयित । ताह न णयािम स च म न णयितं े ॥६-३०॥ yo mÀÎ paÌyati sarvatra sarvaÎ ca mayi paÌyati | tasyÀhaÎ na praÉaÌyÀmi sa ca me na praÉaÌyati ||6-30||

सवभतित यो मा भजकमाितः ू ं ं े । सवथा वतमानो ऽिप स योगी मिय वतत े॥६-३१॥ sarvabhÂtasthitaÎ yo mÀÎ bhajaty ekatvam ÀsthitaÏ | sarvathÀ vartamÀno 'pi sa yogÁ mayi vartate ||6-31||

आौपन सव सम पयित यो ऽजने ं ु । सख वा यिद वा ःख स योगी परमो मतःु ं ं ॥६-३२॥ Àtmaupamyena sarvatra samaÎ paÌyati yo 'rjuna | sukhaÎ vÀ yadi vÀ duÏkhaÎ sa yogÁ paramo mataÏ ||6-32||

अजन उवाचु । यो ऽय योगया ोः सान मधसदनं े ु ू । एताह न पयािम चलािित िरामं ं ् ॥६-३३॥ arjuna uvÀca | yo 'yaÎ yogas tvayÀ proktaÏ sÀmyena madhusÂdana | etasyÀhaÎ na paÌyÀmi caÈcalatvÀt sthitiÎ sthirÀm ||6-33||

चल िह मनः क मािथ बलवढमं ृ ् । ताह िनह म वायोिरव सरमं ं े ु ् ॥६-३४॥ caÈcalaÎ hi manaÏ kÃÍÉa pramÀthi balavad dÃËham | tasyÀhaÎ nigrahaÎ manye vÀyor iva suduÍkaram ||6-34||

41

ीभगवानवाचु । असशय महाबाहों ं मनो िनह चलम ं ् । अासन त कौय वरैायण च गते े े ृ ेु ॥६-३५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | asaÎÌayaÎ mahÀbÀho mano durnigrahaÎ calam | abhyÀsena tu kaunteya vairÀgyeÉa ca gÃhyate ||6-35||

असयताना योगो ाप इित म मितःं े । वयाना त यतता शोु ऽवामपायतःु ु ॥६-३६॥ asaÎyatÀtmanÀ yogo duÍprÀpa iti me matiÏ | vaÌyÀtmanÀ tu yatatÀ Ìakyo 'vÀptum upÀyataÏ ||6-36||

अजन उवाचु । अयितः योपतो योगािलतमानसःे । अा योगसिसि का गित क गितं ं ं ं ृ ॥६-३७॥ arjuna uvÀca | ayatiÏ Ìraddhayopeto yogÀc calitamÀnasaÏ | aprÀpya yogasaÎsiddhiÎ kÀÎ gatiÎ kÃÍÉa gacchati ||6-37||

किोभयिविछािमव नयित । अितो महाबाहो िवमढो णः पिथू ॥६-३८॥ kaccin nobhayavibhraÍÊaÌ chinnÀbhram iva naÌyati | apratiÍÊho mahÀbÀho vimÂËho brahmaÉaÏ pathi ||6-38||

एत सशय क छमहशषतःे े ें ं ृ ु । दः सशया छा न पपतं े ेु ॥६-३९॥ etan me saÎÌayaÎ kÃÍÉa chettum arhasy aÌeÍataÏ | tvad anyaÏ saÎÌayasyÀsya chettÀ na hy upapadyate ||6-39||

ीभगवानवाचु । पाथ नवैह नाम े ु िवनाश िवत े। न िह काणकिगित तात गितृ ंु ॥६-४०॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | pÀrtha naiveha nÀmutra vinÀÌas tasya vidyate | na hi kalyÀÉakÃt kaÌ cid durgatiÎ tÀta gacchati ||6-40||

42

ा पयकताोकानिषा शातीः समाःु ृ ं ु । शचीना ीु ं मता गह योगो ऽिभजायतं े े े॥६-४१॥ prÀpya puÉyakÃtÀÎl lokÀn uÍitvÀ ÌÀÌvatÁÏ samÀÏ | ÌucÁnÀÎ ÌrÁmatÀÎ gehe yogabhraÍÊo 'bhijÀyate ||6-41||

अथ वा योिगनामव कल भवित धीमतामे ेु ् । एति लभतर लोक ज यदीशम ं े ् ॥६-४२॥ atha vÀ yoginÀm eva kule bhavati dhÁmatÀm | etad dhi durlabhataraÎ loke janma yad ÁdÃÌam ||6-42||

त त बिसयोग लभत पौवदिहकमं ं ंु े े ् । यतत च ततो भयः सिसौ कनने ू ं ु ॥६-४३॥ tatra taÎ buddhisaÎyogaÎ labhate paurvadehikam | yatate ca tato bhÂyaÏ saÎsiddhau kurunandana ||6-43||

पवाासन तनवै ियत वशो ऽिप सःू े े े । िजासरिप योग शाितवततु े॥६-४४॥ pÂrvÀbhyÀsena tenaiva hriyate hy avaÌo 'pi saÏ | jijÈÀsur api yogasya ÌabdabrahmÀtivartate ||6-44||

यातमान योगी सशिकिषःु ं ु । अनकजसिसतो े ं याित परा गितमं ् ॥६-४५॥ prayatnÀd yatamÀnas tu yogÁ saÎÌuddhakilbiÍaÏ | anekajanmasaÎsiddhas tato yÀti parÀÎ gatim ||6-45||

तपिो ऽिधको योगी ािनो ऽिप मतो ऽिधकः । किमािधको योगी ताोगी भवाजन ु ॥६-४६॥ tapasvibhyo 'dhiko yogÁ jÈÀnibhyo 'pi mato 'dhikaÏ | karmibhyaÌ cÀdhiko yogÁ tasmÀd yogÁ bhavÀrjuna ||6-46||

योिगनामिप सवषा मतनाराना ं े । ावाजत यो मा स म यतमो मतःे ें ु ॥६-४७॥ yoginÀm api sarveÍÀÎ madgatenÀntarÀtmanÀ | ÌraddhÀvÀn bhajate yo mÀÎ sa me yuktatamo mataÏ ||6-47||

43

ीभगवानवाचु । मासमनाः पाथ योग यदायः ं ु । असशय सम मा यथा ािस तणं ं ं ं ु॥७-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀsaktamanÀÏ pÀrtha yogaÎ yuÈjan madÀÌrayaÏ | asaÎÌayaÎ samagraÎ mÀÎ yathÀ jÈÀsyasi tac chÃÉu ||7-1||

ान त ं े ऽह सिवानिमद वाशषतःं ं े । याा नह भयो ऽातमविशते ेू ॥७-२॥ jÈÀnaÎ te 'haÎ savijÈÀnam idaÎ vakÍyÀmy aÌeÍataÏ | yaj jÈÀtvÀ neha bhÂyo 'nyaj jÈÀtavyam avaÌiÍyate ||7-2||

मनाणा सहष कितित िसयु ुं े े। यततामिप िसाना ंकिा वि ततःं े ॥७-३॥ manuÍyÀÉÀÎ sahasreÍu kaÌ cid yatati siddhaye | yatatÀm api siddhÀnÀÎ kaÌ cin mÀÎ vetti tattvataÏ ||7-3||

भिमरापो ऽनलो वायः ख मनो बिरव चू ु ुं े । अहकार इतीय म िभा कितरधां ं ृे ॥७-४॥ bhÂmir Àpo 'nalo vÀyuÏ khaÎ mano buddhir eva ca | ahaÎkÀra itÁyaÎ me bhinnÀ prakÃtir aÍÊadhÀ ||7-4||

अपरयिमता कित िवि म परामे ें ृ ं ् । जीवभता महाबाहो ययद धायत जगतू ं ंे े ् ॥७-५॥ apareyam itas tv anyÀÎ prakÃtiÎ viddhi me parÀm | jÁvabhÂtÀÎ mahÀbÀho yayedaÎ dhÀryate jagat ||7-5||

एतोनीिन भतािन सवाणीपधारयू ु । अह क जगतः भवः लयथां ृ ॥७-६॥ etadyonÁni bhÂtÀni sarvÀÉÁty upadhÀraya | ahaÎ kÃtsnasya jagataÏ prabhavaÏ pralayas tathÀ ||7-6||

मः परतर नाि िचदि धनजयं ं ं । मिय सविमद ोत स मिण ूं ं े गणा इव ॥७-७॥ mattaÏ parataraÎ nÀnyat kiÎ cid asti dhanaÎjaya | mayi sarvam idaÎ protaÎ sÂtre maÉigaÉÀ iva ||7-7||

44

रसो ऽहम कौय भाि शिशसययोःु े ू । णवः सववदष शः ख पौष नष े े ेु ुं ृ ॥७-८॥ raso 'ham apsu kaunteya prabhÀsmi ÌaÌisÂryayoÏ | praÉavaÏ sarvavedeÍu ÌabdaÏ khe pauruÍaÎ nÃÍu ||7-8||

पयो गः पिृथा च तजाि िवभावसौु ं े । जीवन सवभतष तपाि तपिषं ू े ु ु॥७-९॥ puÉyo gandhaÏ pÃthivyÀÎ ca tejaÌ cÀsmi vibhÀvasau | jÁvanaÎ sarvabhÂteÍu tapaÌ cÀsmi tapasviÍu ||7-9||

बीज मां ंसवभताना िवि पाथ सनातनम ू ं ् । बिबिमतामि तजजिनामहमु ु े े ् ॥७-१०॥ bÁjaÎ mÀÎ sarvabhÂtÀnÀÎ viddhi pÀrtha sanÀtanam | buddhir buddhimatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham ||7-10||

बल बलवता चाह कामरागिवविजतमं ं ं ् । धमािवो भतष कामो ऽ ू े ु ि भरतषभ ॥७-११॥ balaÎ balavatÀÎ cÀhaÎ kÀmarÀgavivarjitam | dharmÀviruddho bhÂteÍu kÀmo 'smi bharatarÍabha ||7-11||

य चवै सािका भावा राजसाामसा ये े। म एवित तािि न ह तष त मिये े ें ु ॥७-१२॥ ye caiva sÀttvikÀ bhÀvÀ rÀjasÀs tÀmasÀÌ ca ye | matta eveti tÀn viddhi na tv ahaÎ teÍu te mayi ||7-12||

ििभगणमयभैावरैिभः सविमद जगतु े ं ् । मोिहत नािभजानाित मामः परमयमं े ् ॥७-१३॥ tribhir guÉamayair bhÀvair ebhiÏ sarvam idaÎ jagat | mohitaÎ nÀbhijÀnÀti mÀm ebhyaÏ param avyayam ||7-13||

दवैी षा गणमयी मम माया रयाे ु । मामव य प मायामता तरि ते े े े ें ॥७-१४॥ daivÁ hy eÍÀ guÉamayÁ mama mÀyÀ duratyayÀ | mÀm eva ye prapadyante mÀyÀm etÀÎ taranti te ||7-14||

45

न मा ृितनो मढाः प नराधमाःं ू े । माययापताना आसर ु ं भावमािताः ॥७-१५॥ na mÀÎ duÍkÃtino mÂËhÀÏ prapadyante narÀdhamÀÏ | mÀyayÀpahÃtajÈÀnÀ ÀsuraÎ bhÀvam ÀÌritÀÏ ||7-15||

चतिवधा भज मा जनाः सकितनो ऽजनु ु ु े ं ृ । आत िजासरथाथ ानी च भरतषभु ॥७-१६॥ caturvidhÀ bhajante mÀÎ janÀÏ sukÃtino 'rjuna | Àrto jijÈÀsur arthÀrthÁ jÈÀnÁ ca bharatarÍabha ||7-16||

तषा ानी िनय एकभििविशते ें ु । ियो िह ािननो ऽथमह स च मम ियः ं ॥७-१७॥ teÍÀÎ jÈÀnÁ nityayukta ekabhaktir viÌiÍyate | priyo hi jÈÀnino 'tyartham ahaÎ sa ca mama priyaÏ ||7-17||

उदाराः सव एवतै ानी ावै म मतम े े ् । आितः स िह याा मामवानमा गितमु ुे ं ् ॥७-१८॥ udÀrÀÏ sarva evaite jÈÀnÁ tv Àtmaiva me matam | ÀsthitaÏ sa hi yuktÀtmÀ mÀm evÀnuttamÀÎ gatim ||7-18||

बना जनाम ानवाा पतं ंे े। वासदवः सविमित स महाा सलभःु ुे ॥७-१९॥ bahÂnÀÎ janmanÀm ante jÈÀnavÀn mÀÎ prapadyate | vÀsudevaÏ sarvam iti sa mahÀtmÀ sudurlabhaÏ ||7-19||

कामैैैतानाः प ऽदवताः े े । त त िनयममााय का िनयताः यां ं ृ ॥७-२०॥ kÀmais tais tair hÃtajÈÀnÀÏ prapadyante 'nyadevatÀÏ | taÎ taÎ niyamam ÀsthÀya prakÃtyÀ niyatÀÏ svayÀ ||7-20||

यो यो या या तन भः यािचतिमितं ं ं ु ु । त ताचला ा तामव िवदधाहमं ं े ् ॥७-२१॥ yo yo yÀÎ yÀÎ tanuÎ bhaktaÏ ÌraddhayÀrcitum icchati | tasya tasyÀcalÀÎ ÌraddhÀÎ tÀm eva vidadhÀmy aham ||7-21||

46

स तया या या राधनमीहतु े। लभत च ततः कामायवै िविहताि ताने ् ॥७-२२॥ sa tayÀ ÌraddhayÀ yuktas tasyÀ rÀdhanam Áhate | labhate ca tataÏ kÀmÀn mayaiva vihitÀn hi tÀn ||7-22||

अव ुफल तषा तवमधसामं ंे े ् । दवावयजो याि मा याि मामिपे े ॥७-२३॥ antavat tu phalaÎ teÍÀÎ tad bhavaty alpamedhasÀm | devÀn devayajo yÀnti madbhaktÀ yÀnti mÀm api ||7-23||

अ िमाप म मामबयःं ं े ु । पर भावमजानो ममां यमनममु ् ॥७-२४॥ avyaktaÎ vyaktim ÀpannaÎ manyante mÀm abuddhayaÏ | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mamÀvyayam anuttamam ||7-24||

नाह काशः सव योगमायासमावतःं ृ । मढो ऽय नािभजानाित लोको मामजमयमू ं ् ॥७-२५॥ nÀhaÎ prakÀÌaÏ sarvasya yogamÀyÀsamÀvÃtaÏ | mÂËho 'yaÎ nÀbhijÀnÀti loko mÀm ajam avyayam ||7-25||

वदाह समतीतािन वतमानािन चाजने ं ु । भिवािण च भतािन मा त वद न कनू ं ु े ॥७-२६॥ vedÀhaÎ samatÁtÀni vartamÀnÀni cÀrjuna | bhaviÍyÀÉi ca bhÂtÀni mÀÎ tu veda na kaÌ cana ||7-26||

इाषसमन मोे ेु ं हन भारते । सवभतािन समोह सग याि परतप ू ं ं ं ॥७-२७॥ icchÀdveÍasamutthena dvaÎdvamohena bhÀrata | sarvabhÂtÀni saÎmohaÎ sarge yÀnti paraÎtapa ||7-27||

यषा गत पाप जनाना पयकमणामे ं ं ं ं ु ् । त मोहिनमा भज मा ढताःे ें ंु ॥७-२८॥ yeÍÀÎ tv antagataÎ pÀpaÎ janÀnÀÎ puÉyakarmaÉÀm | te dvaÎdvamohanirmuktÀ bhajante mÀÎ dÃËhavratÀÏ ||7-28||

47

जरामरणमोाय मामाि यति य े। त तिः कमा कम चािखलमे ृ ं ् ॥७-२९॥ jarÀmaraÉamokÍÀya mÀm ÀÌritya yatanti ye | te brahma tad viduÏ kÃtsnam adhyÀtmaÎ karma cÀkhilam ||7-29||

सािधभतािधदवै मा सािधय च य िवःू ं ं ं े । याणकाल ऽिप च मा त िवयचतसःे े ें ु ॥७-३०॥ sÀdhibhÂtÀdhidaivaÎ mÀÎ sÀdhiyajÈaÎ ca ye viduÏ | prayÀÉakÀle 'pi ca mÀÎ te vidur yuktacetasaÏ ||7-30||

अजन उवाचु । िक त िकमा िक कम पषोमं ं ं ु । अिधभत च िक ोमिधदवै िकमतू ं ं ं ु े॥८-१॥ arjuna uvÀca | kiÎ tad brahma kim adhyÀtmaÎ kiÎ karma puruÍottama | adhibhÂtaÎ ca kiÎ proktam adhidaivaÎ kim ucyate ||8-1||

अिधयः कथ को ऽ दह ऽिं े े धसदनु ू । याणकाल च कथ यो ऽिस िनयतािभःे ें ॥८-२॥ adhiyajÈaÏ kathaÎ ko 'tra dehe 'smin madhusÂdana | prayÀÉakÀle ca kathaÎ jÈeyo 'si niyatÀtmabhiÏ ||8-2||

ीभगवानवाचु । अर परम भावो ऽामतं ं ु े। भतभावोवकरो िवसगः कमसिू ं तः ॥८-३॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | akÍaraÎ brahma paramaÎ svabhÀvo 'dhyÀtmam ucyate | bhÂtabhÀvodbhavakaro visargaÏ karmasaÎjÈitaÏ ||8-3||

अिधभत रो भावः पषािधदवैतमू ं ु ् । अिधयो ऽहमवा दह दहभतृा वरे े े े ं ॥८-४॥ adhibhÂtaÎ kÍaro bhÀvaÏ puruÍaÌ cÀdhidaivatam | adhiyajÈo 'ham evÀtra dehe dehabhÃtÀÎ vara ||8-4||

48

अकाल च मामव रा कलवरमे े ेु ् । यः याित स माव याित ना सशयःं ं ॥८-५॥ antakÀle ca mÀm eva smaran muktvÀ kalevaram | yaÏ prayÀti sa madbhÀvaÎ yÀti nÀsty atra saÎÌayaÏ ||8-5||

य य वािप राव ज कलवरमं ं ं े े ् । त तमविैत कौय सदा तावभािवतःं े े ॥८-६॥ yaÎ yaÎ vÀpi smaran bhÀvaÎ tyajaty ante kalevaram | taÎ tam evaiti kaunteya sadÀ tadbhÀvabhÀvitaÏ ||8-6||

तावष कालष मामनर य च ु ु ु ुे । मिपतमनोबि ु मामवैसशयः े ं ॥८-७॥ tasmÀt sarveÍu kÀleÍu mÀm anusmara yudhya ca | mayy arpitamanobuddhir mÀm evaiÍyasy asaÎÌayaÏ ||8-7||

अासयोगयन चतसा नागािमनाु े े । परम पष िद याित पाथानिचयनं ं ंु ु ् ॥८-८॥ abhyÀsayogayuktena cetasÀ nÀnyagÀminÀ | paramaÎ puruÍaÎ divyaÎ yÀti pÀrthÀnucintayan ||8-8||

किव पराणमनशािसतारमं ु ु ् अणोरणीयासमनरःं ु े । सव धातारमिचपम ् आिदवण तमसः परात ् ॥८-९॥ kaviÎ purÀÉam anuÌÀsitÀram; aÉor aÉÁyÀÎsam anusmared yaÏ | sarvasya dhÀtÀram acintyarÂpam; ÀdityavarÉaÎ tamasaÏ parastÀt ||8-9||

याणकाल मनसाचलने े भा यो योगबलन चवैु े । वोम ाणमावय सकु े े ् स त पर पषमपिैत िदमं ं ु ु ् ॥८-१०॥ prayÀÉakÀle manasÀcalena; bhaktyÀ yukto yogabalena caiva | bhruvor madhye prÀÉam ÀveÌya samyak; sa taÎ paraÎ puruÍam upaiti divyam ||8-10||

49

यदर वदिवदो वदिं े िवशि यतयो वीतरागाः । यिदो चय चरि त पद सहण वे े ें ं ॥८-११॥ yad akÍaraÎ vedavido vadanti; viÌanti yad yatayo vÁtarÀgÀÏ | yad icchanto brahmacaryaÎ caranti; tat te padaÎ saÎgraheÉa pravakÍye ||8-11||

सवारािण सय मनो िद िन च ं । माधायानः ाणमाितो योगधारणामू ् ॥८-१२॥ sarvadvÀrÀÉi saÎyamya mano hÃdi nirudhya ca | mÂrdhny ÀdhÀyÀtmanaÏ prÀÉam Àsthito yogadhÀraÉÀm ||8-12||

ओिमकार ाहरामनरने ं ु ् । यः याित जह स याित परमा गितमे ं ं ् ॥८-१३॥ om ity ekÀkÍaraÎ brahma vyÀharan mÀm anusmaran | yaÏ prayÀti tyajan dehaÎ sa yÀti paramÀÎ gatim ||8-13||

अनचताः सतत यो मा रित िनशःे ं ं । ताह सलभः पाथ िनय योिगनःं ु ु ॥८-१४॥ ananyacetÀÏ satataÎ yo mÀÎ smarati nityaÌaÏ | tasyÀhaÎ sulabhaÏ pÀrtha nityayuktasya yoginaÏ ||8-14||

मामप पनज ःखालयमशातमु ुे ् । नावि महाानः सिसि परमा गताःु ं ं ं ॥८-१५॥ mÀm upetya punarjanma duÏkhÀlayam aÌÀÌvatam | nÀpnuvanti mahÀtmÀnaÏ saÎsiddhiÎ paramÀÎ gatÀÏ ||8-15||

आ भवनाोकाः पनरावितनो ऽजनु ु ु । मामप त कौय पनज न िवतु ु ुे े े ॥८-१६॥ À brahmabhuvanÀl lokÀÏ punarÀvartino 'rjuna | mÀm upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate ||8-16||

सहयगपयमहयणो िवःु । राि यगसहाा त ऽहोरािवदो जनाःं ंु े ॥८-१७॥ sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaÉo viduÏ |

50

rÀtriÎ yugasahasrÀntÀÎ te 'horÀtravido janÀÏ ||8-17||

अायः सवाः भव हरागम े। राागम लीय तवैासके े ें ॥८-१८॥ avyaktÀd vyaktayaÏ sarvÀÏ prabhavanty aharÀgame | rÀtryÀgame pralÁyante tatraivÀvyaktasaÎjÈake ||8-18||

भतामः स एवाय भा भा लीयतू ू ूं े। राागम ऽवशः पाथ भवहरागमे े ॥८-१९॥ bhÂtagrÀmaÏ sa evÀyaÎ bhÂtvÀ bhÂtvÀ pralÁyate | rÀtryÀgame 'vaÌaÏ pÀrtha prabhavaty aharÀgame ||8-19||

परा भावो ऽो ऽो ऽानातनःु । यः स सवष भतष नय न िवनयित ु ुू े ु ॥८-२०॥ paras tasmÀt tu bhÀvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÀt sanÀtanaÏ | yaÏ sa sarveÍu bhÂteÍu naÌyatsu na vinaÌyati ||8-20||

अो ऽर इमाः परमा गितमु ं ् । य ा न िनवत ताम परम ममं ं े ॥८-२१॥ avyakto 'kÍara ity uktas tam ÀhuÏ paramÀÎ gatim | yaÎ prÀpya na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||8-21||

पषः स परः पाथ भा लनयाु । याःािन भतािन यन सविमद ततमू े ं ् ॥८-२२॥ puruÍaÏ sa paraÏ pÀrtha bhaktyÀ labhyas tv ananyayÀ | yasyÀntaÏsthÀni bhÂtÀni yena sarvam idaÎ tatam ||8-22||

य काल नाविमावि चवै योिगनःे ृ ृ ं । याता याि त काल वािम भरतषभं ं ॥८-२३॥ yatra kÀle tv anÀvÃttim ÀvÃttiÎ caiva yoginaÏ | prayÀtÀ yÀnti taÎ kÀlaÎ vakÍyÀmi bharatarÍabha ||8-23||

अिितरहः शः षमासा उरायणमु ् । त याता गि िवदो जनाः ॥८-२४॥ agnir jyotir ahaÏ ÌuklaÏ ÍaÉmÀsÀ uttarÀyaÉam | tatra prayÀtÀ gacchanti brahma brahmavido janÀÏ ||8-24||

51

धमो रािथा कः षमासा दिणायनमू ृ ् । त चामस ोितयगी ा िनवततं े॥८-२५॥ dhÂmo rÀtris tathÀ kÃÍÉaÏ ÍaÉmÀsÀ dakÍiÉÀyanam | tatra cÀndramasaÎ jyotir yogÁ prÀpya nivartate ||8-25||

शक गती त जगतः शात मतु ृ े े े े े। एकया यानाविमयावतत पनःृ े ु ॥८-२६॥ ÌuklakÃÍÉe gatÁ hy ete jagataÏ ÌÀÌvate mate | ekayÀ yÀty anÀvÃttim anyayÀvartate punaÏ ||8-26||

नतै सतृी पाथ जानोे गी मित कनु । तावष कालष योगयो भवाजन ु ु ुे ु ॥८-२७॥ naite sÃtÁ pÀrtha jÀnan yogÁ muhyati kaÌ cana | tasmÀt sarveÍu kÀleÍu yogayukto bhavÀrjuna ||8-27||

वदष यष तपःस चवैे े ेु ु ु दानष ययफल िदमे ु ु ं ् । अित तविमद िविदे ं ा योगी पर ानमपिैत चामं ु ् ॥८-२८॥ vedeÍu yajÈeÍu tapaÏsu caiva; dÀneÍu yat puÉyaphalaÎ pradiÍÊam | atyeti tat sarvam idaÎ viditvÀ; yogÁ paraÎ sthÀnam upaiti cÀdyam ||8-28||

ीभगवानवाचु । इद त त गतम वानसयवं ंु े ेु ू । ान िवां नसिहत याा मोस ऽशभातं े ु ् ॥९-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ tu te guhyatamaÎ pravakÍyÀmy anasÂyave | jÈÀnaÎ vijÈÀnasahitaÎ yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||9-1||

राजिवा राजग पिविमदमममु ं ु ् । ावगम ध ससख कतमयमं ं ु ु ु ् ॥९-२॥ rÀjavidyÀ rÀjaguhyaÎ pavitram idam uttamam | pratyakÍÀvagamaÎ dharmyaÎ susukhaÎ kartum avyayam ||9-2||

52

अधानाः पषा धमा परतपु ं । अा मा िनवत मृससारविनं ं े ु ॥९-३॥ aÌraddadhÀnÀÏ puruÍÀ dharmasyÀsya paraÎtapa | aprÀpya mÀÎ nivartante mÃtyusaÎsÀravartmani ||9-3||

मया ततिमद सव जगदमितनां ू । मािन सवभतािन न चाह तवितः ू ं े ॥९-४॥ mayÀ tatam idaÎ sarvaÎ jagad avyaktamÂrtinÀ | matsthÀni sarvabhÂtÀni na cÀhaÎ teÍv avasthitaÏ ||9-4||

न च मािन भतािन पयू म योगमैरमे ् । भतभृ च भतो ममाा भतभावनःू ू ू ॥९-५॥ na ca matsthÀni bhÂtÀni paÌya me yogam aiÌvaram | bhÂtabhÃn na ca bhÂtastho mamÀtmÀ bhÂtabhÀvanaÏ ||9-5||

यथाकाशितो िन वायः सवगो महानं ु ् । तथा सवािण भतािन मानीपधारय ू ु ॥९-६॥ yathÀkÀÌasthito nityaÎ vÀyuÏ sarvatrago mahÀn | tathÀ sarvÀÉi bhÂtÀni matsthÀnÁty upadhÀraya ||9-6||

सवभतािन कौय कित याि मािमकाम ू े ृ ं ् । कय पनािन कादौ िवसजृाहमे ु ् ॥९-७॥ sarvabhÂtÀni kaunteya prakÃtiÎ yÀnti mÀmikÀm | kalpakÍaye punas tÀni kalpÀdau visÃjÀmy aham ||9-7||

कित ामव िवसजृािम पनः पनःृ ं ु ु । भतामिमम कमवश कतवशातू ं ृ ं ृ े ् ॥९-८॥ prakÃtiÎ svÀm avaÍÊabhya visÃjÀmi punaÏ punaÏ | bhÂtagrÀmam imaÎ kÃtsnam avaÌaÎ prakÃter vaÌÀt ||9-8||

न च मा तािन कमािणं िनबि धनजयं । उदासीनवदासीनमस तष कमसं े ु ु॥९-९॥ na ca mÀÎ tÀni karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya | udÀsÁnavad ÀsÁnam asaktaÎ teÍu karmasu ||9-9||

53

मयाण कितः सयत सचराचरमे ेृ ू ् । हतनानन कौय जगिपिरवतते े े ेु ॥९-१०॥ mayÀdhyakÍeÉa prakÃtiÏ sÂyate sacarÀcaram | hetunÀnena kaunteya jagad viparivartate ||9-10||

अवजानि मा मढा मानष तनमाितमं ू ु ु ् । पर भावमजानो मम भतमहरमं ू े ् ॥९-११॥ avajÀnanti mÀÎ mÂËhÀ mÀnuÍÁÎ tanum ÀÌritam | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mama bhÂtamaheÌvaram ||9-11||

मोघाशा मोघकमाणो मोघाना िवचतसः े । रासीमासर चवै कित मोिहन िताःु ृ ं ॥९-१२॥ moghÀÌÀ moghakarmÀÉo moghajÈÀnÀ vicetasaÏ | rÀkÍasÁm ÀsurÁÎ caiva prakÃtiÎ mohinÁÎ ÌritÀÏ ||9-12||

महाान मा पाथ दवै कितमािताःु ं ृ । भजनमनसो ाा भतािदमयमू ् ॥९-१३॥ mahÀtmÀnas tu mÀÎ pÀrtha daivÁÎ prakÃtim ÀÌritÀÏ | bhajanty ananyamanaso jÈÀtvÀ bhÂtÀdim avyayam ||9-13||

सतत कीतयो मा यत ढताःं ं । नम मा भा िनया उपासतं ु े॥९-१४॥ satataÎ kÁrtayanto mÀÎ yatantaÌ ca dÃËhavratÀÏ | namasyantaÌ ca mÀÎ bhaktyÀ nityayuktÀ upÀsate ||9-14||

ानयन चा यजो मामपासते े ेु । एकन पथृन बधा िवतोमखमे े ु ् ॥९-१५॥ jÈÀnayajÈena cÀpy anye yajanto mÀm upÀsate | ekatvena pÃthaktvena bahudhÀ viÌvatomukham ||9-15||

अह तरह यः धाहमहमौषधमं ंु ् । मो ऽहमहमवामहमिरह तमे ं ् ॥९-१६॥ ahaÎ kratur ahaÎ yajÈaÏ svadhÀham aham auÍadham | mantro 'ham aham evÀjyam aham agnir ahaÎ hutam ||9-16||

54

िपताहम जगतो माता धाता िपतामहः । व पिवमकार ऋाम यजरे ें ु व च ॥९-१७॥ pitÀham asya jagato mÀtÀ dhÀtÀ pitÀmahaÏ | vedyaÎ pavitram oÎkÀra Ãk sÀma yajur eva ca ||9-17||

गितभता भः साी िनवासः शरण सत ु ुं ् । भवः लयः ान िनधान बीजमयमं ं ् ॥९-१८॥ gatir bhartÀ prabhuÏ sÀkÍÁ nivÀsaÏ ÌaraÉaÎ suhÃt | prabhavaÏ pralayaÏ sthÀnaÎ nidhÀnaÎ bÁjam avyayam ||9-18||

तपाहमह वष िनगाजािम चं ृ ृु । अमतृ चवै मृ सदसाहमजनं ु ु ॥९-१९॥ tapÀmy aham ahaÎ varÍaÎ nigÃhÉÀmy utsÃjÀmi ca | amÃtaÎ caiva mÃtyuÌ ca sad asac cÀham arjuna ||9-19||

िैवा मा सोमपाः पतपापां ू यिैरा गित ाथय ं े। त पयमासा सरलोकमे ेु ु ् अि िदाििव दवभोगाने ् ॥९-२०॥ traividyÀ mÀÎ somapÀÏ pÂtapÀpÀ; yajÈair iÍÊvÀ svargatiÎ prÀrthayante | te puÉyam ÀsÀdya surendralokam; aÌnanti divyÀn divi devabhogÀn ||9-20||

त त भा गलोक िवशाले ं ं ंु ीण पय मलोक िवशिे ेु ं । एव यीधममनपां ु गतागत कामकामा लभं े॥९-२१॥ te taÎ bhuktvÀ svargalokaÎ viÌÀlaÎ; kÍÁÉe puÉye martyalokaÎ viÌanti | evaÎ trayÁdharmam anuprapannÀ; gatÀgataÎ kÀmakÀmÀ labhante ||9-21||

अनाियो मा य जनाः पयपासतं े ेु । तषा िनािभयाना योगम वहाहमे ें ं ंु ् ॥९-२२॥ ananyÀÌ cintayanto mÀÎ ye janÀÏ paryupÀsate | teÍÀÎ nityÀbhiyuktÀnÀÎ yogakÍemaÎ vahÀmy aham ||9-22||

55

य ऽे दवता भा यज यािताःे े । त ऽिप मामव कौय यजिविधपवकमे े े ू ् ॥९-२३॥ ye 'py anyadevatÀ bhaktÀ yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | te 'pi mÀm eva kaunteya yajanty avidhipÂrvakam ||9-23||

अह िह सवयाना भोा च भरव चं ं ु े । न त मामिभजानि तु नेातवि त े॥९-२४॥ ahaÎ hi sarvayajÈÀnÀÎ bhoktÀ ca prabhur eva ca | na tu mÀm abhijÀnanti tattvenÀtaÌ cyavanti te ||9-24||

याि दवता दवाितॄाि िपतृताःे े । भतािन याि भता याि मािजनो ऽिप मामू ू े ् ॥९-२५॥ yÀnti devavratÀ devÀn pitÅn yÀnti pitÃvratÀÏ | bhÂtÀni yÀnti bhÂtejyÀ yÀnti madyÀjino 'pi mÀm ||9-25||

प प फल तोय यो म भा यितं ं ं ंु े । तदह भपतमािम यतानःं ु ॥९-२६॥ patraÎ puÍpaÎ phalaÎ toyaÎ yo me bhaktyÀ prayacchati | tad ahaÎ bhaktyupahÃtam aÌnÀmi prayatÀtmanaÏ ||9-26||

यरोिष यदािस यहोिष ददािस यतु ् । यपिस कौय त मदपणमे ु ् ॥९-२७॥ yat karoÍi yad aÌnÀsi yaj juhoÍi dadÀsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruÍva madarpaÉam ||9-27||

शभाशभफलरैव मोस कमबु ु े ें नःै । सासयोगयाा िवमो मामपैिसं ु ु ु ॥९-२८॥ ÌubhÀÌubhaphalair evaÎ mokÍyase karmabandhanaiÏ | saÎnyÀsayogayuktÀtmÀ vimukto mÀm upaiÍyasi ||9-28||

समो ऽह सवभतष न म ो ऽि न ियःं ू े े ेु । य भजि त मा भा मिय त तष चाहमे े ेु ं ु ् ॥९-२९॥ samo 'haÎ sarvabhÂteÍu na me dveÍyo 'sti na priyaÏ | ye bhajanti tu mÀÎ bhaktyÀ mayi te teÍu cÀpy aham ||9-29||

56

अिप चराचारो भजत मामनभाके ेु ्। साधरव स मः सविसतो िह सःु े ॥९-३०॥ api cet sudurÀcÀro bhajate mÀm ananyabhÀk | sÀdhur eva sa mantavyaÏ samyag vyavasito hi saÏ ||9-30||

ि भवित धमाा शाि िनगितं ं । कौय ितजानीिह न म भः णयिते े ॥९-३१॥ kÍipraÎ bhavati dharmÀtmÀ ÌaÌvacchÀntiÎ nigacchati | kaunteya pratijÀnÁhi na me bhaktaÏ praÉaÌyati ||9-31||

मा िह पाथ पाि य ऽिप ः पापयोनयःं े ु । ियो वैयाथा शा ऽिप याि परा गितमू े ं ् ॥९-३२॥ mÀÎ hi pÀrtha vyapÀÌritya ye 'pi syuÏ pÀpayonayaÏ | striyo vaiÌyÀs tathÀ ÌÂdrÀs te 'pi yÀnti parÀÎ gatim ||9-32||

िक पनाणाः पयां ु ु भा राजषयथा । अिनमसख लोकिमम ा भज मामु ं ं ् ॥९-३३॥ kiÎ punar brÀhmaÉÀÏ puÉyÀ bhaktÀ rÀjarÍayas tathÀ | anityam asukhaÎ lokam imaÎ prÀpya bhajasva mÀm ||9-33||

मना भव मो माजी मा नमं ु । मामवैिस यैवमाान मराे ु ं यणः ॥९-३४॥ manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi yuktvaivam ÀtmÀnaÎ matparÀyaÉaÏ ||9-34||

ीभगवानवाचु । भय एव महाबाहो ण म परम वचःू ु े ं । य ऽह ीयमाणाय वािम िहतकायाे ं ॥१०-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bhÂya eva mahÀbÀho ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | yat te 'haÎ prÁyamÀÉÀya vakÍyÀmi hitakÀmyayÀ ||10-1||

न म िवः सरगणाः भव न महषयःे ु ं । अहमािदिह दवाना महषणा च सवशःे ं ं ॥१०-२॥ na me viduÏ suragaÉÀÏ prabhavaÎ na maharÍayaÏ | aham Àdir hi devÀnÀÎ maharÍÁÉÀÎ ca sarvaÌaÏ ||10-2||

57

यो मामजमनािद च वि लोकमहरमं े े ् । असमढः स मष सवपापःै मतं ू ु ु े॥१०-३॥ yo mÀm ajam anÀdiÎ ca vetti lokamaheÌvaram | asaÎmÂËhaÏ sa martyeÍu sarvapÀpaiÏ pramucyate ||10-3||

बिानमसमोहः मा स दमः शमःु ं ं । सख ःख भवो ऽभाु ं ं वो भय चाभयमव चं े ॥१०-४॥ buddhir jÈÀnam asaÎmohaÏ kÍamÀ satyaÎ damaÏ ÌamaÏ | sukhaÎ duÏkhaÎ bhavo 'bhÀvo bhayaÎ cÀbhayam eva ca ||10-4||

अिहसा समता तिपो दान यशो ऽयशःं ंु । भवि भावा भताना म एव पथृिवधाःू ं ॥१०-५॥ ahiÎsÀ samatÀ tuÍÊis tapo dÀnaÎ yaÌo 'yaÌaÏ | bhavanti bhÀvÀ bhÂtÀnÀÎ matta eva pÃthagvidhÀÏ ||10-5||

महषयः स पव चारो मनवथा ू । मावा मानसा जाता यषा लोक इमाः जाःे ं ॥१०-६॥ maharÍayaÏ sapta pÂrve catvÀro manavas tathÀ | madbhÀvÀ mÀnasÀ jÀtÀ yeÍÀÎ loka imÀÏ prajÀÏ ||10-6||

एता िवभित योग च मम यो वि ततःं ं ंू े । सो ऽिवकन योगन यत ना सशयःे े ेु ं ॥१०-७॥ etÀÎ vibhÂtiÎ yogaÎ ca mama yo vetti tattvataÏ | so 'vikampena yogena yujyate nÀtra saÎÌayaÏ ||10-7||

अह सव भवो मः सव वततं े। इित मा भज ेमा बधा भावसमिताःं ु ॥१०-८॥ ahaÎ sarvasya prabhavo mattaÏ sarvaÎ pravartate | iti matvÀ bhajante mÀÎ budhÀ bhÀvasamanvitÀÏ ||10-8||

मिा मताणा बोधयः पररम ् । कथय मा िन ति च रमि चं ं ु ॥१०-९॥ maccittÀ madgataprÀÉÀ bodhayantaÏ parasparam | kathayantaÌ ca mÀÎ nityaÎ tuÍyanti ca ramanti ca ||10-9||

58

तषा सततयाना भजता ीितपवकमे ं ं ंु ू ् । ददािम बियोग त यन मामपयाि तु ं ं े ेु ॥१०-१०॥ teÍÀÎ satatayuktÀnÀÎ bhajatÀÎ prÁtipÂrvakam | dadÀmi buddhiyogaÎ taÎ yena mÀm upayÀnti te ||10-10||

तषामवानकाथमहमानज तमःे े ु ं । नाशयााभावो ानदीपन भाताे ॥१०-११॥ teÍÀm evÀnukampÀrtham aham ajÈÀnajaÎ tamaÏ | nÀÌayÀmy ÀtmabhÀvastho jÈÀnadÁpena bhÀsvatÀ ||10-11||

अजन उवाचु । पर पर धाम पिव परम भवानं ं ं ं ् । पुष शात िदमािददवमज िवभमं ं ंे ु ् ॥१०-१२॥ arjuna uvÀca | paraÎ brahma paraÎ dhÀma pavitraÎ paramaÎ bhavÀn | puruÍaÎ ÌÀÌvataÎ divyam Àdidevam ajaÎ vibhum ||10-12||

आामषृयः सव दविषनारदथा े । अिसतो दवलो ासः य चवै वीिष मे ें ॥१०-१३॥ Àhus tvÀm ÃÍayaÏ sarve devarÍir nÀradas tathÀ | asito devalo vyÀsaÏ svayaÎ caiva bravÁÍi me ||10-13||

सवमतत म या वदिस कशव े े ें ं । न िह त भगवि िवदवा न दानवाःे ं ॥१०-१४॥ sarvam etad ÃtaÎ manye yan mÀÎ vadasi keÌava | na hi te bhagavan vyaktiÎ vidur devÀ na dÀnavÀÏ ||10-14||

यमवानाान व पषोमे ें ं ु । भतभावन भतश दवदव जगतू ू े े े े॥१०-१५॥ svayam evÀtmanÀtmÀnaÎ vettha tvaÎ puruÍottama | bhÂtabhÀvana bhÂteÌa devadeva jagatpate ||10-15||

वमहशषण िदा ािवु े े भतयःू । यािभिवभितिभलकािनमा ा ितिस ू ं ं ॥१०-१६॥ vaktum arhasy aÌeÍeÉa divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | yÀbhir vibhÂtibhir lokÀn imÀÎs tvaÎ vyÀpya tiÍÊhasi ||10-16||

59

कथ िवामह योिगा सदा पिरिचयनं ं ं ं ् । कष कष च भावष िचो ऽिस भगे े ेु ु ु वया ॥१०-१७॥ kathaÎ vidyÀm ahaÎ yogiÎs tvÀÎ sadÀ paricintayan | keÍu keÍu ca bhÀveÍu cintyo 'si bhagavan mayÀ ||10-17||

िवरणानो योग िवभित च जनादने ं ंू । भयः कथय तिृिह वतो नाि म ऽमतृमू े ् ॥१०-१८॥ vistareÉÀtmano yogaÎ vibhÂtiÎ ca janÀrdana | bhÂyaÏ kathaya tÃptir hi ÌÃÉvato nÀsti me 'mÃtam ||10-18||

ीभगवानवाचु । ह त कथियािम िदा ािवभतयःे ू । ाधातः क नाो िवर मु े े॥१०-१९॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | hanta te kathayiÍyÀmi divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | prÀdhÀnyataÏ kuruÌreÍÊha nÀsty anto vistarasya me ||10-19||

अहमाा गडाकश सवभताशयितःु े ू । अहमािद म च भतानाम एव चं ू ॥१०-२०॥ aham ÀtmÀ guËÀkeÌa sarvabhÂtÀÌayasthitaÏ | aham ÀdiÌ ca madhyaÎ ca bhÂtÀnÀm anta eva ca ||10-20||

आिदानामह िवं ु ितषा रिवरशमानं ं ु ् । मरीिचमतामि नाणामह शशी ं ॥१०-२१॥ ÀdityÀnÀm ahaÎ viÍÉur jyotiÍÀÎ ravir aÎÌumÀn | marÁcir marutÀm asmi nakÍatrÀÉÀm ahaÎ ÌaÌÁ ||10-21||

वदाना सामवदो ऽि दवानामि वासवःे े ें । इियाणा मनाि भतानामि चतनां ू े ॥१०-२२॥ vedÀnÀÎ sÀmavedo 'smi devÀnÀm asmi vÀsavaÏ | indriyÀÉÀÎ manaÌ cÀsmi bhÂtÀnÀm asmi cetanÀ ||10-22||

ाणा शकराि िवशो यरसामं ं े ् । वसना पावकाि मः िशखिरणामहमू ं े ् ॥१०-२३॥ rudrÀÉÀÎ ÌaÎkaraÌ cÀsmi vitteÌo yakÍarakÍasÀm |

60

vasÂnÀÎ pÀvakaÌ cÀsmi meruÏ ÌikhariÉÀm aham ||10-23||

परोधसा च म मा िवि पाथ बहितमु ुं ं ं ृ ् । सनानीनामह ः सरसामि सागरःे ं ॥१०-२४॥ purodhasÀÎ ca mukhyaÎ mÀÎ viddhi pÀrtha bÃhaspatim | senÀnÁnÀm ahaÎ skandaÏ sarasÀm asmi sÀgaraÏ ||10-24||

महषणा ंभगृरह िगरामकमरमु ं े ् । याना जपयो ऽि ावराणा िहमालयःं ं ॥१०-२५॥ maharÍÁÉÀÎ bhÃgur ahaÎ girÀm asmy ekam akÍaram | yajÈÀnÀÎ japayajÈo 'smi sthÀvarÀÉÀÎ himÀlayaÏ ||10-25||

अः सववाणा दवषणा च नारदः ृ ं ंे । गवाणा िचरथः िस ं ाना किपलो मिनःं ु ॥१०-२६॥ aÌvatthaÏ sarvavÃkÍÀÉÀÎ devarÍÁÉÀÎ ca nÀradaÏ | gandharvÀÉÀÎ citrarathaÏ siddhÀnÀÎ kapilo muniÏ ||10-26||

उःैवसमाना िवि माममतृोवमं ् । ऐरावत गजाणा नराणा च नरािधपमं ं ंे ् ॥१०-२७॥ uccaiÏÌravasam aÌvÀnÀÎ viddhi mÀm amÃtodbhavam | airÀvataÎ gajendrÀÉÀÎ narÀÉÀÎ ca narÀdhipam ||10-27||

आयधानामह व धननामि कामधकु ं ं े ू ु ्। जनाि कपः सपाणामि वासिकः ु ॥१०-२८॥ ÀyudhÀnÀm ahaÎ vajraÎ dhenÂnÀm asmi kÀmadhuk | prajanaÌ cÀsmi kandarpaÏ sarpÀÉÀm asmi vÀsukiÏ ||10-28||

अनाि नागाना वणो यादसामहमं ् । िपतणॄामयमा चाि यमः सयमतामहम ं ् ॥१०-२९॥ anantaÌ cÀsmi nÀgÀnÀÎ varuÉo yÀdasÀm aham | pitÅÉÀm aryamÀ cÀsmi yamaÏ saÎyamatÀm aham ||10-29||

ादाि दैाना कालः कलयतामहमं ् । मगृाणा च मगृं ेो ऽह वनैतय पिणामं े ् ॥१०-३०॥ prahlÀdaÌ cÀsmi daityÀnÀÎ kÀlaÏ kalayatÀm aham | mÃgÀÉÀÎ ca mÃgendro 'haÎ vainateyaÌ ca pakÍiÉÀm ||10-30||

61

पवनः पवतामि रामः शभतृामहम ् । झषाणा मकराि ोतसामि जावीं ॥१०-३१॥ pavanaÏ pavatÀm asmi rÀmaÏ ÌastrabhÃtÀm aham | jhaÍÀÉÀÎ makaraÌ cÀsmi srotasÀm asmi jÀhnavÁ ||10-31||

सगाणामािदर म चवैाहमजन ं ु । अािवा िवाना वादः वदतामहमं ् ॥१०-३२॥ sargÀÉÀm Àdir antaÌ ca madhyaÎ caivÀham arjuna | adhyÀtmavidyÀ vidyÀnÀÎ vÀdaÏ pravadatÀm aham ||10-32||

अराणामकारो ऽि ः सामािसक चं । अहमवायः कालो धाताह िवतोमखःे ं ु ॥१०-३३॥ akÍarÀÉÀm akÀro 'smi dvaÎdvaÏ sÀmÀsikasya ca | aham evÀkÍayaÏ kÀlo dhÀtÀhaÎ viÌvatomukhaÏ ||10-33||

मृः सवहराहमव भिवतामु ु ् । कीितः ीवा नारीणा ितमधा धितः मा ं ृ ृ ॥१०-३४॥ mÃtyuÏ sarvaharaÌ cÀham udbhavaÌ ca bhaviÍyatÀm | kÁrtiÏ ÌrÁr vÀk ca nÀrÁÉÀÎ smÃtir medhÀ dhÃtiÏ kÍamÀ ||10-34||

बहाम तथा साा गायी छसामहमृ ं ् । मासाना मागशीष ऽहमतृना कसमाकरःं ं ू ु ु ॥१०-३५॥ bÃhatsÀma tathÀ sÀmnÀÎ gÀyatrÁ chandasÀm aham | mÀsÀnÀÎ mÀrgaÌÁrÍo 'ham ÃtÂnÀÎ kusumÀkaraÏ ||10-35||

त छलयतामि तजजिनामहमू ं े े ् । जयो ऽि वसायो ऽि स सवतामहमं ् ॥१०-३६॥ dyÂtaÎ chalayatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham | jayo 'smi vyavasÀyo 'smi sattvaÎ sattvavatÀm aham ||10-36||

वीना वासदवो ऽि पाडवाना धनजयःृ ं ं ंु े । मनीनामह ासः कवीनामशना किवःु ुं ॥१०-३७॥ vÃÍÉÁnÀÎ vÀsudevo 'smi pÀÉËavÀnÀÎ dhanaÎjayaÏ | munÁnÀm apy ahaÎ vyÀsaÏ kavÁnÀm uÌanÀ kaviÏ ||10-37||

62

दडो दमयतामि नीितरि िजगीषताम ् । मौन चवैाि गाना ान ानवतामहमं ं ंु ् ॥१०-३८॥ daÉËo damayatÀm asmi nÁtir asmi jigÁÍatÀm | maunaÎ caivÀsmi guhyÀnÀÎ jÈÀnaÎ jÈÀnavatÀm aham ||10-38||

यािप सवभताना बीज तदहमजन ू ं ं ु । न तदि िवना याया भतू ंचराचरम ् ॥१०-३९॥ yac cÀpi sarvabhÂtÀnÀÎ bÁjaÎ tad aham arjuna | na tad asti vinÀ yat syÀn mayÀ bhÂtaÎ carÀcaram ||10-39||

नाो ऽि मम िदाना िवभतीना परतपं ं ंू । एष तशतः ोो िवभतिवरो मयाू ू े े ॥१०-४०॥ nÀnto 'sti mama divyÀnÀÎ vibhÂtÁnÀÎ paraÎtapa | eÍa tÂddeÌataÏ prokto vibhÂter vistaro mayÀ ||10-40||

यिभितम ीमिजतमव वाू ं े । तदवावग मम तजशसभवमे ें ं ् ॥१०-४१॥ yad yad vibhÂtimat sattvaÎ ÌrÁmad Ârjitam eva vÀ | tat tad evÀvagaccha tvaÎ mama tejoÎÌasaÎbhavam ||10-41||

अथ वा बनतैन िक ातन तवाजने ें ु । िवाहिमद कमकाशन ितो जगतं ृ ंे े ् ॥१०-४२॥ atha vÀ bahunaitena kiÎ jÈÀtena tavÀrjuna | viÍÊabhyÀham idaÎ kÃtsnam ekÀÎÌena sthito jagat ||10-42||

अजन उवाचु । मदनहाय परम गमासितमु ं ंु ् । ययो वचन मोहो ऽय िवगतो ममं ंे ॥११-१॥ arjuna uvÀca | madanugrahÀya paramaÎ guhyam adhyÀtmasaÎjÈitam | yat tvayoktaÎ vacas tena moho 'yaÎ vigato mama ||11-1||

भवायौ िह भताना तौ िवरशो मयाू ं ु । ः कमलपा माहामिप चायम ् ॥११-२॥ bhavÀpyayau hi bhÂtÀnÀÎ Ìrutau vistaraÌo mayÀ | tvattaÏ kamalapatrÀkÍa mÀhÀtmyam api cÀvyayam ||11-2||

63

एवमतथा माान परमरे ें । िमािम त पमैर पषोमु े ं ु ॥११-३॥ evam etad yathÀttha tvam ÀtmÀnaÎ parameÌvara | draÍÊum icchÀmi te rÂpam aiÌvaraÎ puruÍottama ||11-3||

मस यिद त मया िमित भोे ं ु । योगर ततो म दशयाानमयमे े ं ् ॥११-४॥ manyase yadi tac chakyaÎ mayÀ draÍÊum iti prabho | yogeÌvara tato me tvaÎ darÌayÀtmÀnam avyayam ||11-4||

ीभगवानवाचु । पय म पाथ पािण शतशो ऽथ सहशःे । नानािवधािन िदािन नानावणाकतीिन च ृ ॥११-५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paÌya me pÀrtha rÂpÀÉi ÌataÌo 'tha sahasraÌaÏ | nÀnÀvidhÀni divyÀni nÀnÀvarÉÀkÃtÁni ca ||11-5||

पयािदासानिनौ मतथाू ु । बपवूािण पयायािण भारत ॥११-६॥ paÌyÀdityÀn vasÂn rudrÀn aÌvinau marutas tathÀ | bahÂny adÃÍÊapÂrvÀÉi paÌyÀÌcaryÀÉi bhÀrata ||11-6||

इहकै जग पया सचराचरमं ंृ ् । मम दह गडाकश यािमिसे े ेु ु ॥११-७॥ ihaikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ paÌyÀdya sacarÀcaram | mama dehe guËÀkeÌa yac cÀnyad draÍÊum icchasi ||11-7||

न त मा शस मननवै चषाु ं े ेु ु । िद ददािम त चः पय म योगमैरमं े ेु ् ॥११-८॥ na tu mÀÎ Ìakyase draÍÊum anenaiva svacakÍuÍÀ | divyaÎ dadÀmi te cakÍuÏ paÌya me yogam aiÌvaram ||11-8||

64

सजय उवाचं । एवमा ततो राजहायोगरो हिरःु े । दशयामास पाथाय परम पमैरम ं ् ॥११-९॥ saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ tato rÀjan mahÀyogeÌvaro hariÏ | darÌayÀm Àsa pÀrthÀya paramaÎ rÂpam aiÌvaram ||11-9||

अनकवनयनमनकातदे े ु शनम ् । अनकिदाभरण िदानकोतायधमे ें ु ् ॥११-१०॥ anekavaktranayanam anekÀdbhutadarÌanam | anekadivyÀbharaÉaÎ divyÀnekodyatÀyudham ||11-10||

िदमाारधर िदगानलपनमं ु े ् । सवायमय दवमन िवतोमखम ं ंे ु ् ॥११-११॥ divyamÀlyÀmbaradharaÎ divyagandhÀnulepanam | sarvÀÌcaryamayaÎ devam anantaÎ viÌvatomukham ||11-11||

िदिव सयसह भवगपिताू े ु । यिद भाः सशी सा ाास महानः ॥११-१२॥ divi sÂryasahasrasya bhaved yugapad utthitÀ | yadi bhÀÏ sadÃÌÁ sÀ syÀd bhÀsas tasya mahÀtmanaÏ ||11-12||

तकै जग िवभमनकधां ंृ े । अपयवदव शरीर पाडवदाे े े ॥११-१३॥ tatraikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ pravibhaktam anekadhÀ | apaÌyad devadevasya ÌarÁre pÀÉËavas tadÀ ||11-13||

ततः स िवयािवो रोमा धनजयःं । ण िशरसा दव कतािलरभाषते ं ृ ॥११-१४॥ tataÏ sa vismayÀviÍÊo hÃÍÊaromÀ dhanaÎjayaÏ | praÉamya ÌirasÀ devaÎ kÃtÀÈjalir abhÀÍata ||11-14||

65

अजन उवाचु । पयािम दवाव दव दहे े े ें सवाथा भतिवशषसघान ेू ं ् । ाणमीश कमलासनमं ् ऋष सवानर ु गा िदानं ् ॥११-१५॥ arjuna uvÀca | paÌyÀmi devÀÎs tava deva dehe; sarvÀÎs tathÀ bhÂtaviÌeÍasaÎghÀn | brahmÀÉam ÁÌaÎ kamalÀsanastham; ÃÍÁÎÌ ca sarvÀn uragÀÎÌ ca divyÀn ||11-15||

अनकबादरवने े ं पयािम ा सवतो ऽनपम ् । ना न मं ंन पनवािदु ं पयािम िवर िवपे ॥११-१६॥ anekabÀhÂdaravaktranetraÎ; paÌyÀmi tvÀ sarvato 'nantarÂpam | nÀntaÎ na madhyaÎ na punas tavÀdiÎ; paÌyÀmi viÌveÌvara viÌvarÂpa ||11-16||

िकरीिटन गिदन चिण चं ं ं तजोरािश सवतो दीिमे ं म ् । पयािम ा िनरी समादं ं ् दीानलाकितममयम ु े ् ॥११-१७॥ kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakriÉaÎ ca; tejorÀÌiÎ sarvato dÁptimantam | paÌyÀmi tvÀÎ durnirÁkÍyaÎ samantÀd; dÁptÀnalÀrkadyutim aprameyam ||11-17||

मर परम विदतं ं ंे म िव पर िनधानमं ् । मयः शातधमगोा सनातन पषो मतो मं ु े॥११-१८॥ tvam akÍaraÎ paramaÎ veditavyaÎ; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | tvam avyayaÏ ÌÀÌvatadharmagoptÀ; sanÀtanas tvaÎ puruÍo mato me ||11-18||

66

अनािदमामनवीयम ् अनबा शिशसयनमं ू े ् । पयािम ा दीताशवं ं तजसा िविमद तपमे ं ् ॥११-१९॥ anÀdimadhyÀntam anantavÁryam; anantabÀhuÎ ÌaÌisÂryanetram | paÌyÀmi tvÀÎ dÁptahutÀÌavaktraÎ; svatejasÀ viÌvam idaÎ tapantam ||11-19||

ावापिृथोिरदमर िहं ा यकैन िदश सवाःं े । ात पिमद तवोु ं ं ं लोकय िथत महानं ं ् ॥११-२०॥ dyÀvÀpÃthivyor idam antaraÎ hi; vyÀptaÎ tvayaikena diÌaÌ ca sarvÀÏ | dÃÍÊvÀdbhutaÎ rÂpam idaÎ tavograÎ; lokatrayaÎ pravyathitaÎ mahÀtman ||11-20||

अमी िह ा सरसघा िवशिु ं क िचीताः ालयो गणिे ृ । ीा महिषिससघाःु ं वि ा ितिभः पलािभःु ुं ु ॥११-२१॥ amÁ hi tvÀ surasaÎghÀ viÌanti; ke cid bhÁtÀÏ prÀÈjalayo gÃÉanti | svastÁty uktvÀ maharÍisiddhasaÎghÀÏ; stuvanti tvÀÎ stutibhiÏ puÍkalÀbhiÏ ||11-21||

ािदा वसवो य च सााे िव ऽिनौ मतोपाे । गवयासरिससघा ु ं वी ा िवितावै सवे ॥११-२२॥ rudrÀdityÀ vasavo ye ca sÀdhyÀ; viÌve 'Ìvinau marutaÌ coÍmapÀÌ ca | gandharvayakÍÀsurasiddhasaÎghÀ; vÁkÍante tvÀ vismitÀÌ caiva sarve ||11-22||

67

प मह बवनं ंे े महाबाहो बबापादम ् । बदर बदाकरालं ं ं ा लोकाः िथताथाहम ् ॥११-२३॥ rÂpaÎ mahat te bahuvaktranetraÎ; mahÀbÀho bahubÀhÂrupÀdam | bahÂdaraÎ bahudaÎÍÊrÀkarÀlaÎ; dÃÍÊvÀ lokÀÏ pravyathitÀs tathÀham ||11-23||

नभःशृ दीमनकवणं े ाानन दीिवशालनमं े ् । ा िह ा िथताराां धित न िवािम शमृ ं ंच िवो ॥११-२४॥ nabhaÏspÃÌaÎ dÁptam anekavarÉaÎ; vyÀttÀnanaÎ dÁptaviÌÀlanetram | dÃÍÊvÀ hi tvÀÎ pravyathitÀntarÀtmÀ; dhÃtiÎ na vindÀmi ÌamaÎ ca viÍÉo ||11-24||

दाकरालािन च त मखािनं े ु वै कालानलसिनभािनं । िदशो न जान न लभ च शमे े सीद दवश जगिवासे े ॥११-२५॥ daÎÍÊrÀkarÀlÀni ca te mukhÀni; dÃÍÊvaiva kÀlÀnalasaÎnibhÀni | diÌo na jÀne na labhe ca Ìarma; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-25||

अमी च ा धतरा पाःं ृ ु सव सहवैाविनपालसघःै ं । भीो ोणः सतपथाू ु सौ सहादीयरैिप योधमःैु ॥११-२६॥ amÁ ca tvÀÎ dhÃtarÀÍÊrasya putrÀÏ; sarve sahaivÀvanipÀlasaÎghaiÏ | bhÁÍmo droÉaÏ sÂtaputras tathÀsau; sahÀsmadÁyair api yodhamukhyaiÏ ||11-26||

68

वािण त रमाणा िवशिे दाकरालािन भयानकािनं । क िचे िला दशनारषे ु सय चिणतैमाैःं े ू ॥११-२७॥ vaktrÀÉi te tvaramÀÉÀ viÌanti; daÎÍÊrÀkarÀlÀni bhayÀnakÀni | ke cid vilagnÀ daÌanÀntareÍu; saÎdÃÌyante cÂrÉitair uttamÀÇgaiÏ ||11-27||

यथा नदीना बहवो ऽवगाःं ु े सममवािभमखा ु ुे वि । तथा तवामी नरलोकवीरा िवशि वायिभिवलि ॥११-२८॥ yathÀ nadÁnÀÎ bahavo 'mbuvegÀÏ; samudram evÀbhimukhÀ dravanti | tathÀ tavÀmÁ naralokavÁrÀ; viÌanti vaktrÀÉy abhivijvalanti ||11-28||

यथा दी लन पतगां ं ं िवशि नाशाय समृवगाःे । तथवै नाशाय िवशि लोकास ् तवािप वािण समृवगाःे ॥११-२९॥ yathÀ pradÁptaÎ jvalanaÎ pataÎgÀ; viÌanti nÀÌÀya samÃddhavegÀÏ | tathaiva nÀÌÀya viÌanti lokÀs; tavÀpi vaktrÀÉi samÃddhavegÀÏ ||11-29||

लिलस समानः समाले े ् लोकामादनैलिः । तजोिभरापय जगमे ू ं भासवोाः तपि िवो ॥११-३०॥ lelihyase grasamÀnaÏ samantÀl; lokÀn samagrÀn vadanair jvaladbhiÏ | tejobhir ÀpÂrya jagat samagraÎ; bhÀsas tavogrÀÏ pratapanti viÍÉo ||11-30||

69

आािह म ेको भवानपोु नमो ऽ त दववर सीदु े े । िवातिमािम भवमाु ं न िह जानािम तव विमृ ् ॥११-३१॥ ÀkhyÀhi me ko bhavÀn ugrarÂpo; namo 'stu te devavara prasÁda | vijÈÀtum icchÀmi bhavantam ÀdyaÎ; na hi prajÀnÀmi tava pravÃttim ||11-31||

ीभगवानवाचु । कालो ऽि लोकयकवोृ ृ लोकामाहतिमह वःु ृ । ऋत ऽिप ा न भिवि सवे य ऽविताः नीकष योधाःे े ु ॥११-३२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀlo 'smi lokakÍayakÃt pravÃddho; lokÀn samÀhartum iha pravÃttaÏ | Ãte 'pi tvÀ na bhaviÍyanti sarve; ye 'vasthitÀÏ pratyanÁkeÍu yodhÀÏ ||11-32||

तामि यशो लभु िजा श रा समृमू ु ं ् । मयवैतै िनहताः पवमवे ेू िनिममा भव ससािचनं ् ॥११-३३॥ tasmÀt tvam uttiÍÊha yaÌo labhasva; jitvÀ ÌatrÂn bhuÇkÍva rÀjyaÎ samÃddham | mayaivaite nihatÀÏ pÂrvam eva; nimittamÀtraÎ bhava savyasÀcin ||11-33||

ोण च भी च जयथ चं ं ं कण तथाानिप योधवीरान ् । मया हता जिह मा िथां ं य जतािस रण सपानु े े ् ॥११-३४॥ droÉaÎ ca bhÁÍmaÎ ca jayadrathaÎ ca; karÉaÎ tathÀnyÀn api yodhavÁrÀn | mayÀ hatÀÎs tvaÎ jahi mÀ vyathiÍÊhÀ; yudhyasva jetÀsi raÉe sapatnÀn ||11-34||

70

सजय उवाचं । एता वचन कशवु ं े कतािलवपमानः िकरीटीृ । नमृा भय एवाह कू ृ ं सगद भीतभीतः णं ॥११-३५॥ saÎjaya uvÀca | etac chrutvÀ vacanaÎ keÌavasya; kÃtÀÈjalir vepamÀnaÏ kirÁÊÁ | namaskÃtvÀ bhÂya evÀha kÃÍÉaÎ; sagadgadaÎ bhÁtabhÁtaÏ praÉamya ||11-35||

अजन उवाचु । ान षीकश तव कीाे े जगनरुत चे । रािस भीतािन िदशो विं सव नमि च िससघाः ं ॥११-३६॥ arjuna uvÀca | sthÀne hÃÍÁkeÌa tava prakÁrtyÀ; jagat prahÃÍyaty anurajyate ca | rakÍÀÎsi bhÁtÀni diÌo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaÎghÀÏ ||11-36||

का त न ने मरहाने ् गरीयस णो ऽािदके । अन दवश जगिवासे े मर सदसर यतं ं ् ॥११-३७॥ kasmÀc ca te na nameran mahÀtman; garÁyase brahmaÉo 'py Àdikartre | ananta deveÌa jagannivÀsa; tvam akÍaraÎ sad asat tatparaÎ yat ||11-37||

मािददवः पषः पराणसे ु ु ् म िव पर िनधानमं ् । वािस व च पर च धामे े ं ं या तत िवमनपं ॥११-३८॥ tvam ÀdidevaÏ puruÍaÏ purÀÉas; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | vettÀsi vedyaÎ ca paraÎ ca dhÀma; tvayÀ tataÎ viÌvam anantarÂpa ||11-38||

71

वाययमो ऽिवणः शशाःु जापित िपतामहं । नमो नम ऽ सहकःे ु ृ पन भयो ऽिप नमो नमु ू े॥११-३९॥ vÀyur yamo 'gnir varuÉaÏ ÌaÌÀÇkaÏ; prajÀpatis tvaÎ prapitÀmahaÌ ca | namo namas te 'stu sahasrakÃtvaÏ; punaÌ ca bhÂyo 'pi namo namas te ||11-39||

नमः परादथ पृतु े नमो ऽ त सवत एव सवु े । अनवीयािमतिवम ं सव समाोिष ततो ऽिस सवः ॥११-४०॥ namaÏ purastÀd atha pÃÍÊhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva | anantavÁryÀmitavikramas tvaÎ; sarvaÎ samÀpnoÍi tato 'si sarvaÏ ||11-40||

सखित मा सभ ये ं ं ह क ह यादव ह सखिते े े ेृ । अजानता मिहमान तवदं ंे मया मादाणयन वािपे ॥११-४१॥ sakheti matvÀ prasabhaÎ yad uktaÎ; he kÃÍÉa he yÀdava he sakheti | ajÀnatÀ mahimÀnaÎ tavedaÎ; mayÀ pramÀdÀt praÉayena vÀpi ||11-41||

यावहासाथमसतो ऽिस ृ िवहारशासनभोजनषे ु। एको ऽथ वात तमु ं तामय ामहममयमे े ् ॥११-४२॥ yac cÀvahÀsÀrtham asatkÃto 'si; vihÀraÌayyÀsanabhojaneÍu | eko 'tha vÀpy acyuta tatsamakÍaÎ; tat kÍÀmaye tvÀm aham aprameyam ||11-42||

72

िपतािस लोक चराचर म प गगरीयानू ु ् । न मो ऽिधकः कतो ऽोु लोकय ऽितमभावे ॥११-४३॥ pitÀsi lokasya carÀcarasya; tvam asya pÂjyaÌ ca gurur garÁyÀn | na tvatsamo 'sty abhyadhikaÏ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhÀva ||11-43||

ताण िणधाय काय ं सादय ामहमीशमीमे ् । िपतव प सखव सःे ेु ु ियः ियायाहिस दव सोढम े ु ् ॥११-४४॥ tasmÀt praÉamya praÉidhÀya kÀyaÎ; prasÀdaye tvÀm aham ÁÌam ÁËyam | piteva putrasya sakheva sakhyuÏ; priyaÏ priyÀyÀrhasi deva soËhum ||11-44||

अपव िषतो ऽि ाू भयन च िथत मनो मे ें । तदव म दशय दव पे े े ं सीद दवश जगिवासे े ॥११-४५॥ adÃÍÊapÂrvaÎ hÃÍito 'smi dÃÍÊvÀ; bhayena ca pravyathitaÎ mano me | tad eva me darÌaya deva rÂpaÎ; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-45||

िकरीिटन गिदन चहमं ं ् इािम ा मह तथवैं ंु । तनवै पण चतभजने े ेु ु सहबाहो भव िवमतू ॥११-४६॥ kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakrahastam; icchÀmi tvÀÎ draÍÊum ahaÎ tathaiva | tenaiva rÂpeÉa caturbhujena; sahasrabÀho bhava viÌvamÂrte ||11-46||

73

ीभगवानवाचु । मया सन तवाजनदे ेु ं प पर दिशतमायोगातं ं ् । तजोमय िवमनमाे ं ं य े दन न पवमे ू ् ॥११-४७॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayÀ prasannena tavÀrjunedaÎ; rÂpaÎ paraÎ darÌitam ÀtmayogÀt | tejomayaÎ viÌvam anantam ÀdyaÎ; yan me tvad anyena na dÃÍÊapÂrvam ||11-47||

न वदयायननै दानरैे ् न च ियािभन तपोिभःै । एवपः श अह नलोकं ं ृ े दन कवीरु ं े ु ॥११-४८॥ na vedayajÈÀdhyayanair na dÀnair; na ca kriyÀbhir na tapobhir ugraiÏ | evaÎrÂpaÏ Ìakya ahaÎ nÃloke; draÍÊuÎ tvad anyena kurupravÁra ||11-48||

मा त था मा च िवमढभावोे ू ा प ंघोरमीमदमे ् । पतभीः ीतमनाः पने ु ं तदव म पिमद पये े ं ॥११-४९॥ mÀ te vyathÀ mÀ ca vimÂËhabhÀvo; dÃÍÊvÀ rÂpaÎ ghoram ÁdÃÇ mamedam | vyapetabhÁÏ prÁtamanÀÏ punas tvaÎ; tad eva me rÂpam idaÎ prapaÌya ||11-49||

सजय उवाचं । इजनु ंवासदवथोाु े क प दशयामास भयःं ं ू । आासयामास च भीतमने ं भा पनः सौवपमहााू ु ु ॥११-५०॥ saÎjaya uvÀca | ity arjunaÎ vÀsudevas tathoktvÀ; svakaÎ rÂpaÎ darÌayÀm Àsa bhÂyaÏ | ÀÌvÀsayÀm Àsa ca bhÁtam enaÎ; bhÂtvÀ punaÏ saumyavapur mahÀtmÀ ||11-50||

74

अजन उवाचु । द मानष प तव सौ जनादने ं ं ं ंु । इदानीमि सवः सचताः कित गतःं ृ ृ ंे ॥११-५१॥ arjuna uvÀca | dÃÍÊvedaÎ mÀnuÍaÎ rÂpaÎ tava saumyaÎ janÀrdana | idÀnÁm asmi saÎvÃttaÏ sacetÀÏ prakÃtiÎ gataÏ ||11-51||

ीभगवानवाचु । सदशिमद प वानिस यमु ं ं । दवा अ प िन दशनकािणःे ं ॥११-५२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | sudurdarÌam idaÎ rÂpaÎ dÃÍÊavÀn asi yan mama | devÀ apy asya rÂpasya nityaÎ darÌanakÀÇkÍiÉaÏ ||11-52||

नाह वदनै तपसा न दानन न चं े े े या । श एविवधो वानिस मा यथां ं ंु ॥११-५३॥ nÀhaÎ vedair na tapasÀ na dÀnena na cejyayÀ | Ìakya evaÎvidho draÍÊuÎ dÃÍÊavÀn asi mÀÎ yathÀ ||11-53||

भा नया श अहमविवधो ऽजने ं ु । ात च तन व च परतपुं ं ं ंु ुे े ॥११-५४॥ bhaktyÀ tv ananyayÀ Ìakya aham evaÎvidho 'rjuna | jÈÀtuÎ draÍÊuÎ ca tattvena praveÍÊuÎ ca paraÎtapa ||11-54||

ममकरमो मः सविजतः ृ । िनवरः सवभतष यः स मामित पाडव ू े ेु ॥११-५५॥ matkarmakÃn matparamo madbhaktaÏ saÇgavarjitaÏ | nirvairaÏ sarvabhÂteÍu yaÏ sa mÀm eti pÀÉËava ||11-55||

अजन उवाचु । एव सततया य भाा पयपासतं ंु ुे े । य चारम तषा क योगिवमाःे े ें ं ॥१२-१॥ arjuna uvÀca | evaÎ satatayuktÀ ye bhaktÀs tvÀÎ paryupÀsate | ye cÀpy akÍaram avyaktaÎ teÍÀÎ ke yogavittamÀÏ ||12-1||

75

ीभगवानवाचु । मावय मनो य मा िनया उपासते े ें ु । या परयोपता म यतमा मताःे े े ु ॥१२-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀveÌya mano ye mÀÎ nityayuktÀ upÀsate | ÌraddhayÀ parayopetÀs te me yuktatamÀ matÀÏ ||12-2||

य े रमिनदयम पयपासत ं ु े। सवगमिच च कटमचल वम ं ंू ु ् ॥१२-३॥ ye tv akÍaram anirdeÌyam avyaktaÎ paryupÀsate | sarvatragam acintyaÎ ca kÂÊastham acalaÎ dhruvam ||12-3||

सिनयियाम सव समबयःं ंे ु । त ावि मामव से ेु वभतिहत रताः ू े ॥१२-४॥ saÎniyamyendriyagrÀmaÎ sarvatra samabuddhayaÏ | te prÀpnuvanti mÀm eva sarvabhÂtahite ratÀÏ ||12-4||

शो ऽिधकतरषामासचतसामे े े ् । अा िह गितःख दहविरवात ं े े॥१२-५॥ kleÌo 'dhikataras teÍÀm avyaktÀsaktacetasÀm | avyaktÀ hi gatir duÏkhaÎ dehavadbhir avÀpyate ||12-5||

य त सवािण कमािण मिय स मराःे ु ं । अननवै योगन मा ाय उपासते े ें ॥१२-६॥ ye tu sarvÀÉi karmÀÉi mayi saÎnyasya matparÀÏ | ananyenaiva yogena mÀÎ dhyÀyanta upÀsate ||12-6||

तषामहे ं समता मृससारसागरातु ु ं ् । भवािम निचरााथ माविशतचतसाम े े ् ॥१२-७॥ teÍÀm ahaÎ samuddhartÀ mÃtyusaÎsÀrasÀgarÀt | bhavÀmi nacirÀt pÀrtha mayy ÀveÌitacetasÀm ||12-7||

मव मन आध मिय बि िनवशये ेु ं । िनविसिस मव अत ऊ न सशयःे ं ॥१२-८॥ mayy eva mana Àdhatsva mayi buddhiÎ niveÌaya |

76

nivasiÍyasi mayy eva ata ÂrdhvaÎ na saÎÌayaÏ ||12-8||

अथ िच समाधात न शोिष मिय िरमं ं ु ् । अासयोगन ततो मािमा धनजये ुं ं ॥१२-९॥ atha cittaÎ samÀdhÀtuÎ na ÌaknoÍi mayi sthiram | abhyÀsayogena tato mÀm icchÀptuÎ dhanaÎjaya ||12-9||

अास ऽसमथ ऽिस ममपरमो भवे । मदथमिप कमािण कवििमवािस ु ॥१२-१०॥ abhyÀse 'py asamartho 'si matkarmaparamo bhava | madartham api karmÀÉi kurvan siddhim avÀpsyasi ||12-10||

अथतैदशो ऽिस कत मोगमाितःु । सवकमफलाग ततः क यतावान ं ु ् ॥१२-११॥ athaitad apy aÌakto 'si kartuÎ madyogam ÀÌritaÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ tataÏ kuru yatÀtmavÀn ||12-11||

यो िह ानमासाानाान िविशते ें । ानामफलागागाा िरनरम ् ॥१२-१२॥ Ìreyo hi jÈÀnam abhyÀsÀj jÈÀnÀd dhyÀnaÎ viÌiÍyate | dhyÀnÀt karmaphalatyÀgas tyÀgÀc chÀntir anantaram ||12-12||

अा सवभताना मैः कण एव चे ू ं । िनममो िनरहकारः समःखसखः मी ं ु ॥१२-१३॥ adveÍÊÀ sarvabhÂtÀnÀÎ maitraÏ karuÉa eva ca | nirmamo nirahaÎkÀraÏ samaduÏkhasukhaÏ kÍamÁ ||12-13||

सतः सतत योगी यताा ढिनयःं ंु । मिपतमनोबिय मः स म ियः ु े ॥१२-१४॥ saÎtuÍÊaÏ satataÎ yogÁ yatÀtmÀ dÃËhaniÌcayaÏ | mayy arpitamanobuddhir yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-14||

याोिजत लोको लोकाोिजत च यःे े । हषामषभयोगमैो यः स च म ियः े ेु ॥१२-१५॥ yasmÀn nodvijate loko lokÀn nodvijate ca yaÏ | harÍÀmarÍabhayodvegair mukto yaÏ sa ca me priyaÏ ||12-15||

77

अनपः शिचद उदासीनो गतथःे ु । सवा रपिरागी यो मः स म ियःे ॥१२-१६॥ anapekÍaÏ Ìucir dakÍa udÀsÁno gatavyathaÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-16||

यो न ित न ि न शोचित न कािते । शभाशभपिरागी भिमाः स म ियःु ु े ॥१२-१७॥ yo na hÃÍyati na dveÍÊi na Ìocati na kÀÇkÍati | ÌubhÀÌubhaparityÀgÁ bhaktimÀn yaÏ sa me priyaÏ ||12-17||

समः शौ च िम च तथा मानावमानयोःे । शीतोसखःखष समः सिवविजतःु े ु ॥१२-१८॥ samaÏ Ìatrau ca mitre ca tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ | ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu samaÏ saÇgavivarjitaÏ ||12-18||

तिनाितमनी सतो यन कन िचतु ुु ं े े ् । अिनकतः िरमितभिमा ियो नरःे े ॥१२-१९॥ tulyanindÀstutir maunÁ saÎtuÍÊo yena kena cit | aniketaÏ sthiramatir bhaktimÀn me priyo naraÏ ||12-19||

य त धामतृिमद यथोे ु ं ं पयपासतु े। धाना मरमा भा ऽतीव म ियाःे े ॥१२-२०॥ ye tu dharmyÀmÃtam idaÎ yathoktaÎ paryupÀsate | ÌraddadhÀnÀ matparamÀ bhaktÀs te 'tÁva me priyÀÏ ||12-20||

ीभगवानवाचु । इद शरीर कौय िमिभधीयतं ं े े े। एतो वि त ाःे ं इित तिदःे ॥१३-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ ÌarÁraÎ kaunteya kÍetram ity abhidhÁyate | etad yo vetti taÎ prÀhuÏ kÍetrajÈa iti tadvidaÏ ||13-1||

चािप मा िवि सवष भारते े ें ं ु । योान यान मत मे े ं ं ं म ॥१३-२॥ kÍetrajÈaÎ cÀpi mÀÎ viddhi sarvakÍetreÍu bhÀrata | kÍetrakÍetrajÈayor jÈÀnaÎ yat taj jÈÀnaÎ mataÎ mama ||13-2||

78

त य या यिकािर यत यते ं ् । स च यो यभाव तमासन म णे े ु॥१३-३॥ tat kÍetraÎ yac ca yÀdÃk ca yadvikÀri yataÌ ca yat | sa ca yo yatprabhÀvaÌ ca tat samÀsena me ÌÃÉu ||13-3||

ऋिषिभबधा गीत छोिभिविवधःै पथृक ं ्। सपदैवै हतमििविनितःैू े ु ॥१३-४॥ ÃÍibhir bahudhÀ gÁtaÎ chandobhir vividhaiÏ pÃthak | brahmasÂtrapadaiÌ caiva hetumadbhir viniÌcitaiÏ ||13-4||

महाभताहकारो बिरमव चू ं ु े । इियािण दशकै च प चियगोचराःं े ॥१३-५॥ mahÀbhÂtÀny ahaÎkÀro buddhir avyaktam eva ca | indriyÀÉi daÌaikaÎ ca paÈca cendriyagocarÀÏ ||13-5||

इा षः सख ःख सघाततना धितःे े ृु ं ं ं । एते समासन सिवकारमदातमं े ु ् ॥१३-६॥ icchÀ dveÍaÏ sukhaÎ duÏkhaÎ saÎghÀtaÌ cetanÀ dhÃtiÏ | etat kÍetraÎ samÀsena savikÀram udÀhÃtam ||13-6||

अमािनमदिमिहसा ािराजवमं ् । आचायपासन शौच यैमािविनहःं ं ॥१३-७॥ amÀnitvam adambhitvam ahiÎsÀ kÍÀntir Àrjavam | ÀcÀryopÀsanaÎ ÌaucaÎ sthairyam ÀtmavinigrahaÏ ||13-7||

इियाथष वरैायमनहकार एव च ंु । जमृजराािधःखदोषानदशनमु ु ् ॥१३-८॥ indriyÀrtheÍu vairÀgyam anahaÎkÀra eva ca | janmamÃtyujarÀvyÀdhiduÏkhadoÍÀnudarÌanam ||13-8||

असिरनिभः पदारगहािदषु ृ ु। िन च समिचिमािनोपपिषं ु॥१३-९॥ asaktir anabhiÍvaÇgaÏ putradÀragÃhÀdiÍu | nityaÎ ca samacittatvam iÍÊÀniÍÊopapattiÍu ||13-9||

79

मिय चानयोगन भिरिभचािरणीे । िविवदशसिवमरितजनससिदे े ं ॥१३-१०॥ mayi cÀnanyayogena bhaktir avyabhicÀriÉÁ | viviktadeÌasevitvam aratir janasaÎsadi ||13-10||

अाानिन तानाथदशनमं ् । एतानिमित ोमान यदतो ऽथां ॥१३-११॥ adhyÀtmajÈÀnanityatvaÎ tattvajÈÀnÀrthadarÌanam | etaj jÈÀnam iti proktam ajÈÀnaÎ yad ato 'nyathÀ ||13-11||

य यवािम याामतृमते ें ु । अनािदमर न सासतं े॥१३-१२॥ jÈeyaÎ yat tat pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀmÃtam aÌnute | anÀdimat paraÎ brahma na sat tan nÀsad ucyate ||13-12||

सवतःपािणपाद तवतोििशरोमखमं ु ् । सवतःितमोक सवमाव ितित ु े ृ ॥१३-१३॥ sarvataÏpÀÉipÀdaÎ tat sarvatokÍiÌiromukham | sarvataÏÌrutimal loke sarvam ÀvÃtya tiÍÊhati ||13-13||

सवियगणाभास सवियिवविजतम ं ु ् । अस सवभृवै िनगं णु गणभो चं ृु ॥१३-१४॥ sarvendriyaguÉÀbhÀsaÎ sarvendriyavivarjitam | asaktaÎ sarvabhÃc caiva nirguÉaÎ guÉabhoktà ca ||13-14||

बिहर भतानामचर चरमव चू ं े । सादिवय र चािक च ततू े ें ं ् ॥१३-१५॥ bahir antaÌ ca bhÂtÀnÀm acaraÎ caram eva ca | sÂkÍmatvÀt tad avijÈeyaÎ dÂrasthaÎ cÀntike ca tat ||13-15||

अिवभ च भतष िवभिमव च ितमं ू े ु ् । भतभत ृच तय िस भिव चू े ं ु ु ॥१३-१६॥ avibhaktaÎ ca bhÂteÍu vibhaktam iva ca sthitam | bhÂtabhartà ca taj jÈeyaÎ grasiÍÉu prabhaviÍÉu ca ||13-16||

80

ोितषामिप तोितमसः परमतु े। ान य ानग िद सव िवितमं ं ंे ् ॥१३-१७॥ jyotiÍÀm api taj jyotis tamasaÏ param ucyate | jÈÀnaÎ jÈeyaÎ jÈÀnagamyaÎ hÃdi sarvasya viÍÊhitam ||13-17||

इित तथा ान य चोे ें ं ं ं समासतः । म एतिाय मावायोपपत े॥१३-१८॥ iti kÍetraÎ tathÀ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ coktaÎ samÀsataÏ | madbhakta etad vijÈÀya madbhÀvÀyopapadyate ||13-18||

कित पष चवै िवनादी उभाविपृ ं ंु । िवकारा गणावै िवि कितसभवानं ं ृ ंु ् ॥१३-१९॥ prakÃtiÎ puruÍaÎ caiva viddhy anÀdÁ ubhÀv api | vikÀrÀÎÌ ca guÉÀÎÌ caiva viddhi prakÃtisaÎbhavÀn ||13-19||

कायकारणकतृ हतः कितत े े ेु ृ । पषः सखःखाना भो हततु ु ुं ृ े े े॥१३-२०॥ kÀryakÀraÉakartÃtve hetuÏ prakÃtir ucyate | puruÍaÏ sukhaduÏkhÀnÀÎ bhoktÃtve hetur ucyate ||13-20||

पषः कितो िह भ कितजाणानु ुृ ृे ु ् । कारण गणसो ऽ सदसोिनजसं ु ु॥१३-२१॥ puruÍaÏ prakÃtistho hi bhuÇkte prakÃtijÀn guÉÀn | kÀraÉaÎ guÉasaÇgo 'sya sadasadyonijanmasu ||13-21||

उपानमुा च भता भोा महरः े । परमाित चाो दह ऽिषः परःे े ेु ु ॥१३-२२॥ upadraÍÊÀnumantÀ ca bhartÀ bhoktÀ maheÌvaraÏ | paramÀtmeti cÀpy ukto dehe 'smin puruÍaÏ paraÏ ||13-22||

य एव वि पष कित च गणःै सहं ं ृ ंे ु ु । सवथा वतमानो ऽिप न स भयो ऽिभजायतू े॥१३-२३॥ ya evaÎ vetti puruÍaÎ prakÃtiÎ ca guÉaiÏ saha | sarvathÀ vartamÀno 'pi na sa bhÂyo 'bhijÀyate ||13-23||

81

ाननािन पयि क िचदाानमानाे े । अ सान योगन कमयोगन चापरे े े े ें ॥१३-२४॥ dhyÀnenÀtmani paÌyanti ke cid ÀtmÀnam ÀtmanÀ | anye sÀÎkhyena yogena karmayogena cÀpare ||13-24||

अ वमजानः ा उपासते े े ेु । त ऽिप चािततरव मृ ितपरायणाःे े ुं ु ॥१३-२५॥ anye tv evam ajÀnantaÏ ÌrutvÀnyebhya upÀsate | te 'pi cÀtitaranty eva mÃtyuÎ ÌrutiparÀyaÉÀÏ ||13-25||

यावजायत िक िच ावरजममं ं ंे ् । सयोगािि भरतषभे े ं ॥१३-२६॥ yÀvat saÎjÀyate kiÎ cit sattvaÎ sthÀvarajaÇgamam | kÍetrakÍetrajÈasaÎyogÀt tad viddhi bharatarÍabha ||13-26||

सम सवष भतष ित परमरमं ंु ुू े े ् । िवनयिवनय यः पयित स पयितं ॥१३-२७॥ samaÎ sarveÍu bhÂteÍu tiÍÊhantaÎ parameÌvaram | vinaÌyatsv avinaÌyantaÎ yaÏ paÌyati sa paÌyati ||13-27||

सम पयि सव समवितमीरमं ् । न िहनानाान ततो याित परा गितमं ं ् ॥१३-२८॥ samaÎ paÌyan hi sarvatra samavasthitam ÁÌvaram | na hinasty ÀtmanÀtmÀnaÎ tato yÀti parÀÎ gatim ||13-28||

कवै च कमािण ियमाणािन सवशःृ । यः पयित तथाानमकतार स पयित ं ॥१३-२९॥ prakÃtyaiva ca karmÀÉi kriyamÀÉÀni sarvaÌaÏ | yaÏ paÌyati tathÀtmÀnam akartÀraÎ sa paÌyati ||13-29||

यदा भतपथृावमकमनपयितू े ु । तत एव च िवार सपत तदां ं े ॥१३-३०॥ yadÀ bhÂtapÃthagbhÀvam ekastham anupaÌyati | tata eva ca vistÀraÎ brahma saÎpadyate tadÀ ||13-30||

82

अनािदािगणारमाायमयःु । शरीरो ऽिप कौय न करोित न िलते े॥१३-३१॥ anÀditvÀn nirguÉatvÀt paramÀtmÀyam avyayaÏ | ÌarÁrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||13-31||

यथा सवगत सौादाकाश नोपिलत ं ं े। सवावितो दह तथाा नोपिलत े े े॥१३-३२॥ yathÀ sarvagataÎ saukÍmyÀd ÀkÀÌaÎ nopalipyate | sarvatrÀvasthito dehe tathÀtmÀ nopalipyate ||13-32||

यथा काशयकः क लोकिमम रिवःे ृ ं ं । ी तथा क काशयित भारते ें ृ ं ॥१३-३३॥ yathÀ prakÀÌayaty ekaÏ kÃtsnaÎ lokam imaÎ raviÏ | kÍetraÎ kÍetrÁ tathÀ kÃtsnaÎ prakÀÌayati bhÀrata ||13-33||

योरवमर ानचषाे े े ं ु । भतकितमो च य िवयाि त परमू ृ ं े े ् ॥१३-३४॥ kÍetrakÍetrajÈayor evam antaraÎ jÈÀnacakÍuÍÀ | bhÂtaprakÃtimokÍaÎ ca ye vidur yÀnti te param ||13-34||

ीभगवानवाचु । पर भं यूः वािम ानाना ानमममं ु ् । याा मनयः सव परा िसििमतो गताःु ं ॥१४-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paraÎ bhÂyaÏ pravakÍyÀmi jÈÀnÀnÀÎ jÈÀnam uttamam | yaj jÈÀtvÀ munayaÏ sarve parÀÎ siddhim ito gatÀÏ ||14-1||

इद ानमपाि मम साधं ु मागताः । सग ऽिप नोपजाय लय न थि च े े ॥१४-२॥ idaÎ jÈÀnam upÀÌritya mama sÀdharmyam ÀgatÀÏ | sarge 'pi nopajÀyante pralaye na vyathanti ca ||14-2||

मम योिनमह तिभ दधाहम ् । सभवः सवभताना ततो भवित भारतं ं ू ॥१४-३॥ mama yonir mahad brahma tasmin garbhaÎ dadhÀmy aham | saÎbhavaÏ sarvabhÂtÀnÀÎ tato bhavati bhÀrata ||14-3||

83

सवयोिनष कौय मतयः सभवि याः ू ु े ं । तासा महोिनरह बीजदः िपतां ं ॥१४-४॥ sarvayoniÍu kaunteya mÂrtayaÏ saÎbhavanti yÀÏ | tÀsÀÎ brahma mahad yonir ahaÎ bÁjapradaÏ pitÀ ||14-4||

स रजम इित गणाः कितसभवाःं ृ ंु । िनबि महाबाहो दह दिहनमयमे े े ् ॥१४-५॥ sattvaÎ rajas tama iti guÉÀÏ prakÃtisaÎbhavÀÏ | nibadhnanti mahÀbÀho dehe dehinam avyayam ||14-5||

त स िनमलाकाशकमं नामयम ् । सखसन बाित ानसन चानघु े े ॥१४-६॥ tatra sattvaÎ nirmalatvÀt prakÀÌakam anÀmayam | sukhasaÇgena badhnÀti jÈÀnasaÇgena cÀnagha ||14-6||

रजो रागाक िवि तृाससमवमं ु ् । तिबाित कौय कमसन दिहनमे े े ् ॥१४-७॥ rajo rÀgÀtmakaÎ viddhi tÃÍÉÀsaÇgasamudbhavam | tan nibadhnÀti kaunteya karmasaÇgena dehinam ||14-7||

तमानज िवि मोहन सवदिहनामं ं े ् । मादालिनािभिबाित भारत ॥१४-८॥ tamas tv ajÈÀnajaÎ viddhi mohanaÎ sarvadehinÀm | pramÀdÀlasyanidrÀbhis tan nibadhnÀti bhÀrata ||14-8||

स सख सयित रजः कमिण भारतं ु े । ानमाव त तमः माद सयतृ ु े ु ॥१४-९॥ sattvaÎ sukhe saÈjayati rajaÏ karmaÉi bhÀrata | jÈÀnam ÀvÃtya tu tamaÏ pramÀde saÈjayaty uta ||14-9||

रजमािभभय स भवित भारतू ं । रजः स तमवै तमः स रजथां ं ॥१४-१०॥ rajas tamaÌ cÀbhibhÂya sattvaÎ bhavati bhÀrata | rajaÏ sattvaÎ tamaÌ caiva tamaÏ sattvaÎ rajas tathÀ ||14-10||

84

सवारष दह ऽिकाश उपजायत े े े ेु । ान यदा तदा िवािव सिमतं ृ ं ु ॥१४-११॥ sarvadvÀreÍu dehe 'smin prakÀÌa upajÀyate | jÈÀnaÎ yadÀ tadÀ vidyÀd vivÃddhaÎ sattvam ity uta ||14-11||

लोभः विरारः कमणामशमः हृाृ । रजतािन जाय िवव भरतषभे े ेृ ॥१४-१२॥ lobhaÏ pravÃttir ÀrambhaÏ karmaÉÀm aÌamaÏ spÃhÀ | rajasy etÀni jÀyante vivÃddhe bharatarÍabha ||14-12||

अकाशो ऽवि मादो मोह एव चृ । तमतािन जाय िवव कनने े ेृ ु ॥१४-१३॥ aprakÀÌo 'pravÃttiÌ ca pramÀdo moha eva ca | tamasy etÀni jÀyante vivÃddhe kurunandana ||14-13||

यदा स व त ले ेृ ु य याित दहभतृं े ् । तदोमिवदा लोकानमलाितपतं े॥१४-१४॥ yadÀ sattve pravÃddhe tu pralayaÎ yÀti dehabhÃt | tadottamavidÀÎ lokÀn amalÀn pratipadyate ||14-14||

रजिस लय गा कमसिष जायतं ु े। तथा लीनमिस मढयोिनष जायतू ु े॥१४-१५॥ rajasi pralayaÎ gatvÀ karmasaÇgiÍu jÀyate | tathÀ pralÁnas tamasi mÂËhayoniÍu jÀyate ||14-15||

कमणः सकताः सािक िनमल फलम ु ृ ं ं ् । रजस फल ःखमान तमसः फलमु ं ं ् ॥१४-१६॥ karmaÉaÏ sukÃtasyÀhuÏ sÀttvikaÎ nirmalaÎ phalam | rajasas tu phalaÎ duÏkham ajÈÀnaÎ tamasaÏ phalam ||14-16||

साजायत ान रजसो लोभ एव चं ंे । मादमोहौ तमसो भवतो ऽानमव चे ॥१४-१७॥ sattvÀt saÎjÀyate jÈÀnaÎ rajaso lobha eva ca | pramÀdamohau tamaso bhavato 'jÈÀnam eva ca ||14-17||

85

ऊ गि सा म िति रा े जसाः । जघगणवा अधो गि तामसाःु ृ ॥१४-१८॥ ÂrdhvaÎ gacchanti sattvasthÀ madhye tiÍÊhanti rÀjasÀÏ | jaghanyaguÉavÃttasthÀ adho gacchanti tÀmasÀÏ ||14-18||

ना गणः कतार यदा ानपयितं ंु े ु । गण पर वि माव सो ऽिधगितु े ें ं ॥१४-१९॥ nÀnyaÎ guÉebhyaÏ kartÀraÎ yadÀ draÍÊÀnupaÌyati | guÉebhyaÌ ca paraÎ vetti madbhÀvaÎ so 'dhigacchati ||14-19||

गणानतानती ीही दहसमवानु े े े ु ् । जमृजराःखिैवमो ऽमतृमतु ु ु े॥१४-२०॥ guÉÀn etÀn atÁtya trÁn dehÁ dehasamudbhavÀn | janmamÃtyujarÀduÏkhair vimukto 'mÃtam aÌnute ||14-20||

अजन उवाचु । कैिलैीणानतानतीतो भवित भो ु े । िकमाचारः कथ चतैाीणानितवततं ं ु े॥१४-२१॥ arjuna uvÀca | kair liÇgais trÁn guÉÀn etÀn atÁto bhavati prabho | kimÀcÀraÏ kathaÎ caitÀÎs trÁn guÉÀn ativartate ||14-21||

ीभगवानवाचु । काश च वि च मोहमव च पाडवं ृ ं े । न ि सवािन न िनवािन कािते ं ृ ृ ॥१४-२२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prakÀÌaÎ ca pravÃttiÎ ca moham eva ca pÀÉËava | na dveÍÊi saÎpravÃttÀni na nivÃttÀni kÀÇkÍati ||14-22||

उदासीनवदासीनो गणयै न िवचातु े। गणा वत इव यो ऽवितित नतु े े े॥१४-२३॥ udÀsÁnavad ÀsÁno guÉair yo na vicÀlyate | guÉÀ vartanta ity eva yo 'vatiÍÊhati neÇgate ||14-23||

86

समःखसखः ः समलोामकानःु । तियािु यो धीरिनासितःु ुं ॥१४-२४॥ samaduÏkhasukhaÏ svasthaÏ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ | tulyapriyÀpriyo dhÁras tulyanindÀtmasaÎstutiÏ ||14-24||

मानावमानयोो िमािरपयोःु ु । सवारपिरागी गणातीतः स उत ु े॥१४-२५॥ mÀnÀvamÀnayos tulyas tulyo mitrÀripakÍayoÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ guÉÀtÁtaÏ sa ucyate ||14-25||

मा च यो ऽिभचारण भियोगन सवतं े े े े। स गणामतीतैाभयाय कतु ू े॥१४-२६॥ mÀÎ ca yo 'vyabhicÀreÉa bhaktiyogena sevate | sa guÉÀn samatÁtyaitÀn brahmabhÂyÀya kalpate ||14-26||

णो िह िताहममतृाय च । शात च धम सखकैािक च ु ॥१४-२७॥ brahmaÉo hi pratiÍÊhÀham amÃtasyÀvyayasya ca | ÌÀÌvatasya ca dharmasya sukhasyaikÀntikasya ca ||14-27||

ीभगवानवाचु । ऊमलमधःशाखम ार ू ं यम ् । छािस य पणािन य वद स वदिवतं ं े े ् ॥१५-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | ÂrdhvamÂlam adhaÏÌÀkham aÌvatthaÎ prÀhur avyayam | chandÀÎsi yasya parÉÀni yas taÎ veda sa vedavit ||15-1||

अधो सतृा शाखा गणवा िवषयवालाःु ृ । अध मलानसततािनू ु ं कमानबीिन मनलोक ु ु े ॥१५-२॥ adhaÌ cordhvaÎ prasÃtÀs tasya ÌÀkhÀ; guÉapravÃddhÀ viÍayapravÀlÀÏ | adhaÌ ca mÂlÀny anusaÎtatÀni; karmÀnubandhÁni manuÍyaloke ||15-2||

87

न पमह तथोपलते े नाो न चािदन च सिता ं । अमन सिवढमलमे ं ु ू ् असशण ढन िछाे े ॥१५-३॥ na rÂpam asyeha tathopalabhyate; nÀnto na cÀdir na ca saÎpratiÍÊhÀ | aÌvattham enaÎ suvirÂËhamÂlam; asaÇgaÌastreÉa dÃËhena chittvÀ ||15-3||

ततः पद तिरमािगतं ं यिता न िनवति भयः ू । तमव चा पष पे ें ंु यतः विः सतृा पराणीृ ु ॥१५-४॥ tataÏ padaÎ tatparimÀrgitavyaÎ; yasmin gatÀ na nivartanti bhÂyaÏ | tam eva cÀdyaÎ puruÍaÎ prapadye; yataÏ pravÃttiÏ prasÃtÀ purÀÉÁ ||15-4||

िनमानमोहा िजतसदोषा अािना िविनवकामाःृ । िैवमाः सखःखसरैं ं ु ु ् गमढाः पदमय ततू ं ् ॥१५-५॥ nirmÀnamohÀ jitasaÇgadoÍÀ; adhyÀtmanityÀ vinivÃttakÀmÀÏ | dvaÎdvair vimuktÀÏ sukhaduÏkhasaÎjÈair; gacchanty amÂËhÀÏ padam avyayaÎ tat ||15-5||

न तासयत सय न शशाो न पावकःे ू । या न िनवत ताम परम मम े ं ॥१५-६॥ na tad bhÀsayate sÂryo na ÌaÌÀÇko na pÀvakaÏ | yad gatvÀ na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||15-6||

ममवैाशो जीवलोक जीवभतः सनातनःं े ू । मनःषानीियािण किताृ िन कषित ॥१५-७॥ mamaivÀÎÌo jÁvaloke jÁvabhÂtaÏ sanÀtanaÏ | manaÏÍaÍÊhÀnÁndriyÀÉi prakÃtisthÀni karÍati ||15-7||

88

शरीर यदवाोित याामतीरःं ु । गहीतैािन सयाित वायगािनवाशयातृ ं ु ् ॥१५-८॥ ÌarÁraÎ yad avÀpnoti yac cÀpy utkrÀmatÁÌvaraÏ | gÃhÁtvaitÀni saÎyÀti vÀyur gandhÀn ivÀÌayÀt ||15-8||

ो चः शन च रसन ाणमव चं ं ंु े । अिधाय मनाय िवषयानपसवतं ु े े॥१५-९॥ ÌrotraÎ cakÍuÏ sparÌanaÎ ca rasanaÎ ghrÀÉam eva ca | adhiÍÊhÀya manaÌ cÀyaÎ viÍayÀn upasevate ||15-9||

उाम ंित वािप भान वा गणाितमं ंु ु ् । िवमढा नानपयि पयि ानचषःू ु ु ॥१५-१०॥ utkrÀmantaÎ sthitaÎ vÀpi bhuÈjÀnaÎ vÀ guÉÀnvitam | vimÂËhÀ nÀnupaÌyanti paÌyanti jÈÀnacakÍuÍaÏ ||15-10||

यतो योिगननै पयावितमं ् । यतो ऽकृताानो ननै पयचतसःं े ॥१५-११॥ yatanto yoginaÌ cainaÎ paÌyanty Àtmany avasthitam | yatanto 'py akÃtÀtmÀno nainaÎ paÌyanty acetasaÏ ||15-11||

यदािदगत तजो जगासयत ऽिखलमं े े ् । यमिस याौ तजो िवि मामकमे ् ॥१५-१२॥ yad ÀdityagataÎ tejo jagad bhÀsayate 'khilam | yac candramasi yac cÀgnau tat tejo viddhi mÀmakam ||15-12||

गामािवय च भतािन धारयाहमोजसाू । पािम चौषधीः सवाः सोमो भा रसाकःु ू ॥१५-१३॥ gÀm ÀviÌya ca bhÂtÀni dhÀrayÀmy aham ojasÀ | puÍÉÀmi cauÍadhÁÏ sarvÀÏ somo bhÂtvÀ rasÀtmakaÏ ||15-13||

अह वैानरो भा ािणना दहमाितःं ंू े । ाणापानसमायः पचा चतिवधमु ं ु ् ॥१५-१४॥ ahaÎ vaiÌvÀnaro bhÂtvÀ prÀÉinÀÎ deham ÀÌritaÏ | prÀÉÀpÀnasamÀyuktaÏ pacÀmy annaÎ caturvidham ||15-14||

89

सव चाह िद सिनिवो ं ं मः ितानमपोहन चृ ं । वदै सवरहमव वोे े े वदाकदिवदव चाहमे े ेृ ् ॥१५-१५॥ sarvasya cÀhaÎ hÃdi saÎniviÍÊo; mattaÏ smÃtir jÈÀnam apohanaÎ ca | vedaiÌ ca sarvair aham eva vedyo; vedÀntakÃd vedavid eva cÀham ||15-15||

ािवमौ पुषौ लोक रार एव चे । रः सवािण भतािन कटो ऽर उत ू ू े॥१५-१६॥ dvÀv imau puruÍau loke kÍaraÌ cÀkÍara eva ca | kÍaraÏ sarvÀÉi bhÂtÀni kÂÊastho 'kÍara ucyate ||15-16||

उमः पषः परमादातःु े ु । यो लोकयमािवय िबभ य ईरः ॥१५-१७॥ uttamaÏ puruÍas tv anyaÏ paramÀtmety udÀhÃtaÏ | yo lokatrayam ÀviÌya bibharty avyaya ÁÌvaraÏ ||15-17||

यारमतीतो ऽहमरादिप चोमः । अतो ऽि लोक वद च िथतः पषोमःे े े ु ॥१५-१८॥ yasmÀt kÍaram atÁto 'ham akÍarÀd api cottamaÏ | ato 'smi loke vede ca prathitaÏ puruÍottamaÏ ||15-18||

यो मामवमसमढो जानाित पषोममे ं ू ु ् । स सविवजित मा सवभावन भारत ं े ॥१५-१९॥ yo mÀm evam asaÎmÂËho jÀnÀti puruÍottamam | sa sarvavid bhajati mÀÎ sarvabhÀvena bhÀrata ||15-19||

इित गतम शाु ं िमदम मयानघु ं । एता बिमाातक भारतु ु ृ ृ ॥१५-२०॥ iti guhyatamaÎ ÌÀstram idam uktaÎ mayÀnagha | etad buddhvÀ buddhimÀn syÀt kÃtakÃtyaÌ ca bhÀrata ||15-20||

90

ीभगवानवाचु । अभय ससशिानयोगविितःं ं ु । दान दम ं य ाायप आजवम ् ॥१६-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | abhayaÎ sattvasaÎÌuddhir jÈÀnayogavyavasthitiÏ | dÀnaÎ damaÌ ca yajÈaÌ ca svÀdhyÀyas tapa Àrjavam ||16-1||

अिहसा समोधागः शािरपशैनमं ु ् । दया भतलो मादव ीरचापलमू े ं ं ् ॥१६-२॥ ahiÎsÀ satyam akrodhas tyÀgaÏ ÌÀntir apaiÌunam | dayÀ bhÂteÍv aloluptvaÎ mÀrdavaÎ hrÁr acÀpalam ||16-2||

तजः मा धितः शौचमोहो नाितमािनताे ृ । भवि सपद दवैीमिभजात भारतं ं ॥१६-३॥ tejaÏ kÍamÀ dhÃtiÏ Ìaucam adroho nÀtimÀnitÀ | bhavanti saÎpadaÎ daivÁm abhijÀtasya bhÀrata ||16-3||

दो दप ऽितमान ोधः पामव चे । अान चािभजात पाथ सपदमासरीमं ं ु ् ॥१६-४॥ dambho darpo 'timÀnaÌ ca krodhaÏ pÀruÍyam eva ca | ajÈÀnaÎ cÀbhijÀtasya pÀrtha saÎpadam ÀsurÁm ||16-4||

दवैी सपिमोाय िनबां यासरी मताु । मा शचः सपद दवैीमिभजातो ऽिस पाडवु ं ं ॥१६-५॥ daivÁ saÎpad vimokÍÀya nibandhÀyÀsurÁ matÀ | mÀ ÌucaÏ saÎpadaÎ daivÁm abhijÀto 'si pÀÉËava ||16-5||

ौ भतसग लोक ऽिवै आसर एव चू े ु । दवैो िवरशः ो आसर पाथ म णु ं े ु॥१६-६॥ dvau bhÂtasargau loke 'smin daiva Àsura eva ca | daivo vistaraÌaÏ prokta ÀsuraÎ pÀrtha me ÌÃÉu ||16-6||

वि च िनवि च जना न िवरासराःृ ं ृ ं ु । न शौच नािप चाचारो न स तष िवतं ं े ेु ॥१६-७॥ pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca janÀ na vidur ÀsurÀÏ | na ÌaucaÎ nÀpi cÀcÀro na satyaÎ teÍu vidyate ||16-7||

91

असमित त जगदारनीरमं े ् । अपररसभत िकमामहतैकमं ंू ु ् ॥१६-८॥ asatyam apratiÍÊhaÎ te jagad Àhur anÁÌvaram | aparasparasaÎbhÂtaÎ kim anyat kÀmahaitukam ||16-8||

एता िमव नाानो ऽबं ुयः । भवकमाणः याय जगतो ऽिहताःु ॥१६-९॥ etÀÎ dÃÍÊim avaÍÊabhya naÍÊÀtmÀno 'lpabuddhayaÏ | prabhavanty ugrakarmÀÉaÏ kÍayÀya jagato 'hitÀÏ ||16-9||

काममाि र दमानमदािताःू ं । मोहाहीासाहावत ऽशिचताःृ े ु ॥१६-१०॥ kÀmam ÀÌritya duÍpÂraÎ dambhamÀnamadÀnvitÀÏ | mohÀd gÃhÁtvÀsadgrÀhÀn pravartante 'ÌucivratÀÏ ||16-10||

िचामपिरमया च लयाामपािताःे ं ु । कामोपभोगपरमा एताविदित िनिताः ॥१६-११॥ cintÀm aparimeyÀÎ ca pralayÀntÀm upÀÌritÀÏ | kÀmopabhogaparamÀ etÀvad iti niÌcitÀÏ ||16-11||

आशापाशशतबैाः कामोधपरायणाः । ईह कामभोगाथमायनाथसचयाने े ं ् ॥१६-१२॥ ÀÌÀpÀÌaÌatair baddhÀÏ kÀmakrodhaparÀyaÉÀÏ | Áhante kÀmabhogÀrtham anyÀyenÀrthasaÎcayÀn ||16-12||

इदम मया लिमद ा मनोरथमं े ् । इदमीदमिप म भिवित पनधनमे ु ् ॥१६-१३॥ idam adya mayÀ labdham idaÎ prÀpsye manoratham | idam astÁdam api me bhaviÍyati punar dhanam ||16-13||

असौ मया हतः शहिन चापरानिपु े । ईरो ऽहमह भोगी िसो ऽह बलवाखीं ं ु ॥१६-१४॥ asau mayÀ hataÏ Ìatrur haniÍye cÀparÀn api | ÁÌvaro 'ham ahaÎ bhogÁ siddho 'haÎ balavÀn sukhÁ ||16-14||

92

आो ऽिभजनवानि को ऽो ऽि सशो मया । य दाािम मोिद इानिवमोिहताःे ॥१६-१५॥ ÀËhyo 'bhijanavÀn asmi ko 'nyo 'sti sadÃÌo mayÀ | yakÍye dÀsyÀmi modiÍya ity ajÈÀnavimohitÀÏ ||16-15||

अनकिचिवाा मोहजालसमावताःे ृ । साः कामभोगष पति नरक ऽशचौे ेु ु ॥१६-१६॥ anekacittavibhrÀntÀ mohajÀlasamÀvÃtÀÏ | prasaktÀÏ kÀmabhogeÍu patanti narake 'Ìucau ||16-16||

आसभािवताः ा धनमानमदािताःं । यज नाे मयै दनािविधपवकमे े ू ् ॥१६-१७॥ ÀtmasaÎbhÀvitÀÏ stabdhÀ dhanamÀnamadÀnvitÀÏ | yajante nÀmayajÈais te dambhenÀvidhipÂrvakam ||16-17||

अहकार बल दप काम ोध च सिताःं ं ं ं ं ं । मामापरदहष िषो ऽसयकाःे े ु ू ॥१६-१८॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ ca saÎÌritÀÏ | mÀm ÀtmaparadeheÍu pradviÍanto 'bhyasÂyakÀÏ ||16-18||

तानह िषतः रासारष नराधमानं ंू े ु ् । िपाजमशभानासरीव योिनषु ु े ु॥१६-१९॥ tÀn ahaÎ dviÍataÏ krÂrÀn saÎsÀreÍu narÀdhamÀn | kÍipÀmy ajasram aÌubhÀn ÀsurÁÍv eva yoniÍu ||16-19||

आसर योिनमापा मढा जिन जिनु ू । मामावै कौय ततो याधमा गितमे ं ् ॥१६-२०॥ ÀsurÁÎ yonim ÀpannÀ mÂËhÀ janmani janmani | mÀm aprÀpyaiva kaunteya tato yÀnty adhamÀÎ gatim ||16-20||

ििवध नरकद ार नाशनमानःं ं ंे । कामः ोधथा लोभादतय जते ें ् ॥१६-२१॥ trividhaÎ narakasyedaÎ dvÀraÎ nÀÌanam ÀtmanaÏ | kÀmaÏ krodhas tathÀ lobhas tasmÀd etat trayaÎ tyajet ||16-21||

93

एतिैवमः कौय तमोारिैिभनरः ु े । आचरानः यतो याित परा गितमे ं ् ॥१६-२२॥ etair vimuktaÏ kaunteya tamodvÀrais tribhir naraÏ | Àcaraty ÀtmanaÏ Ìreyas tato yÀti parÀÎ gatim ||16-22||

यः शािविधम वतत कामकारतःु ृ े । न स िसिमवाोित न सख न परा गितमु ं ं ् ॥१६-२३॥ yaÏ ÌÀstravidhim utsÃjya vartate kÀmakÀrataÏ | na sa siddhim avÀpnoti na sukhaÎ na parÀÎ gatim ||16-23||

ताा माण त कायाकायवितौं ं े । ाा शािवधानो कम कतिमहाहिसं ु ॥१६-२४॥ tasmÀc chÀstraÎ pramÀÉaÎ te kÀryÀkÀryavyavasthitau | jÈÀtvÀ ÌÀstravidhÀnoktaÎ karma kartum ihÀrhasi ||16-24||

अजन उवाचु । य शािविधम यज यािताःे ृ ेु । तषा िना त का क समाहो रजमःे ं ृु ॥१७-१॥ arjuna uvÀca | ye ÌÀstravidhim utsÃjya yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | teÍÀÎ niÍÊhÀ tu kÀ kÃÍÉa sattvam Àho rajas tamaÏ ||17-1||

ीभगवानवाचु । ििवधा भवित ा दिहना सा भावजाे ं । सािकी राजसी चवै तामसी चित ता णे ं ु॥१७-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | trividhÀ bhavati ÌraddhÀ dehinÀÎ sÀ svabhÀvajÀ | sÀttvikÁ rÀjasÁ caiva tÀmasÁ ceti tÀÎ ÌÃÉu ||17-2||

सानपा सव ु ा भवित भारत । ामयो ऽय पषो यो यः स एव सःं ु ॥१७-३॥ sattvÀnurÂpÀ sarvasya ÌraddhÀ bhavati bhÀrata | ÌraddhÀmayo 'yaÎ puruÍo yo yacchraddhaÏ sa eva saÏ ||17-3||

94

यज सािका दवारािस राजसाःे े ं । तातगणाा यज ताे े ेू ं मसा जनाः ॥१७-४॥ yajante sÀttvikÀ devÀn yakÍarakÍÀÎsi rÀjasÀÏ | pretÀn bhÂtagaÉÀÎÌ cÀnye yajante tÀmasÀ janÀÏ ||17-4||

अशािविहत घोर त य तपो जनाःं ं े े । दाहकारसयाः कामरागबलािताःं ं ु ॥१७-५॥ aÌÀstravihitaÎ ghoraÎ tapyante ye tapo janÀÏ | dambhÀhaÎkÀrasaÎyuktÀÏ kÀmarÀgabalÀnvitÀÏ ||17-5||

कशयः शरीर भताममचतसः ूं े । मा चवैाःशरीर तािासरिनयानं ं ु ् ॥१७-६॥ karÌayantaÏ ÌarÁrasthaÎ bhÂtagrÀmam acetasaÏ | mÀÎ caivÀntaÏÌarÁrasthaÎ tÀn viddhy ÀsuraniÌcayÀn ||17-6||

आहारिप सव ििवधो भवित ियः । यपथा दान तषा भदिमम णं ं ंे े ु॥१७-७॥ ÀhÀras tv api sarvasya trividho bhavati priyaÏ | yajÈas tapas tathÀ dÀnaÎ teÍÀÎ bhedam imaÎ ÌÃÉu ||17-7||

आयःसबलारोयसखीितिववधनाःु ु । राः िधाः िरा ा आहाराः सािकियाः ॥१७-८॥ ÀyuÏsattvabalÀrogyasukhaprÁtivivardhanÀÏ | rasyÀÏ snigdhÀÏ sthirÀ hÃdyÀ ÀhÀrÀÏ sÀttvikapriyÀÏ ||17-8||

कलवणातीिवदािहनःु । आहारा राजसा ःखशोकामयदाःे ॥१७-९॥ kaÊvamlalavaÉÀtyuÍÉatÁkÍÉarÂkÍavidÀhinaÏ | ÀhÀrÀ rÀjasasyeÍÊÀ duÏkhaÌokÀmayapradÀÏ ||17-9||

यातयाम गतरस पित पयिषत च यतं ं ंू ु ् । उिमिप चाम भोजन तामसियमे ं ं ् ॥१७-१०॥ yÀtayÀmaÎ gatarasaÎ pÂti paryuÍitaÎ ca yat | ucchiÍÊam api cÀmedhyaÎ bhojanaÎ tÀmasapriyam ||17-10||

95

अफलाकाििभयो िविधो य इत े। यमवित मनः समाधाय स सािकःे े ॥१७-११॥ aphalÀkÀÇkÍibhir yajÈo vidhidÃÍÊo ya ijyate | yaÍÊavyam eveti manaÏ samÀdhÀya sa sÀttvikaÏ ||17-11||

अिभसधाय त फल दाथमिप चवै यतं ंु ् । इत भरत त य िविे े ं ं राजसम ् ॥१७-१२॥ abhisaÎdhÀya tu phalaÎ dambhÀrtham api caiva yat | ijyate bharataÌreÍÊha taÎ yajÈaÎ viddhi rÀjasam ||17-12||

िविधहीनमसृा महीनमदिणमं ् । ािवरिहत य तामस पिरचतं ं ं े॥१७-१३॥ vidhihÁnam asÃÍÊÀnnaÎ mantrahÁnam adakÍiÉam | ÌraddhÀvirahitaÎ yajÈaÎ tÀmasaÎ paricakÍate ||17-13||

दविजगापजन शौचमाजवमे ु ू ं ् । चयमिहसा च शारीर तप उत ं ं े॥१७-१४॥ devadvijaguruprÀjÈapÂjanaÎ Ìaucam Àrjavam | brahmacaryam ahiÎsÀ ca ÌÀrÁraÎ tapa ucyate ||17-14||

अनगकर वाु े ं ंस ियिहत च यतं ं ् । ाायासन चवै वाय तप उतं ं े॥१७-१५॥ anudvegakaraÎ vÀkyaÎ satyaÎ priyahitaÎ ca yat | svÀdhyÀyÀbhyasanaÎ caiva vÀÇmayaÎ tapa ucyate ||17-15||

मनःसादः सौ मौनमािविनहःं । भावसशििरतपो मानसमतं ु ुे े॥१७-१६॥ manaÏprasÀdaÏ saumyatvaÎ maunam ÀtmavinigrahaÏ | bhÀvasaÎÌuddhir ity etat tapo mÀnasam ucyate ||17-16||

या परया त तपििवध नरःैं ं । अफलाकाििभयैः सािक पिरचतु ं े॥१७-१७॥ ÌraddhayÀ parayÀ taptaÎ tapas tat trividhaÎ naraiÏ | aphalÀkÀÇkÍibhir yuktaiÏ sÀttvikaÎ paricakÍate ||17-17||

96

सारमानपजाथ तपो दन चवै यतू े ् । ियत तिदह ो राजस चलमवमे ं ं ु ् ॥१७-१८॥ satkÀramÀnapÂjÀrthaÎ tapo dambhena caiva yat | kriyate tad iha proktaÎ rÀjasaÎ calam adhruvam ||17-18||

मढाहणानो यीडया ियत तपःू े े । परोादनाथ वा तामसमदातम ु ् ॥१७-१९॥ mÂËhagrÀheÉÀtmano yat pÁËayÀ kriyate tapaÏ | parasyotsÀdanÀrthaÎ vÀ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-19||

दातिमित यान दीयत ऽनपकािरणं े ेु । दश काल च पा च ताने े े े ंसािक तमं ृ ् ॥१७-२०॥ dÀtavyam iti yad dÀnaÎ dÁyate 'nupakÀriÉe | deÌe kÀle ca pÀtre ca tad dÀnaÎ sÀttvikaÎ smÃtam ||17-20||

य पकाराथ फलमिय वा पनःु ु ु ु । दीयत च पिरि तान राजस तमे ृं ं ं ् ॥१७-२१॥ yat tu pratyupakÀrÀrthaÎ phalam uddiÌya vÀ punaÏ | dÁyate ca parikliÍÊaÎ tad dÀnaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||17-21||

अदशकाल यानमपा दीयते े े े। असतमवात तामसमदातमृ ं ु ् ॥१७-२२॥ adeÌakÀle yad dÀnam apÀtrebhyaÌ ca dÁyate | asatkÃtam avajÈÀtaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-22||

ओ तिदित िनदशो णििवधः तःं ृ । ाणान वदा या िविहताः पराे े ु ॥१७-२३॥ oÎ tat sad iti nirdeÌo brahmaÉas trividhaÏ smÃtaÏ | brÀhmaÉÀs tena vedÀÌ ca yajÈÀÌ ca vihitÀÏ purÀ ||17-23||

तादोिमदा यदानतपःियाःु । वत िवधानोाः सतत वािदनाम े ं ् ॥१७-२४॥ tasmÀd om ity udÀhÃtya yajÈadÀnatapaÏkriyÀÏ | pravartante vidhÀnoktÀÏ satataÎ brahmavÀdinÀm ||17-24||

97

तिदनिभसधाय फल यतपःियाःं ं । दानिया िविवधाः िय मोकाििभःे ॥१७-२५॥ tad ity anabhisaÎdhÀya phalaÎ yajÈatapaÏkriyÀÏ | dÀnakriyÀÌ ca vividhÀÏ kriyante mokÍakÀÇkÍibhiÏ ||17-25||

साव साधभाव च सिदतयते े े ेु ु । श कमिण तथा सः पाथ यते े ु ॥१७-२६॥ sadbhÀve sÀdhubhÀve ca sad ity etat prayujyate | praÌaste karmaÉi tathÀ sacchabdaÏ pÀrtha yujyate ||17-26||

य तपिस दान च िितः सिदित चोते े े। कम चवै तदथय सिदवािभधीयत ं े े॥१७-२७॥ yajÈe tapasi dÀne ca sthitiÏ sad iti cocyate | karma caiva tadarthÁyaÎ sad ity evÀbhidhÁyate ||17-27||

अया त दं ंतप कत च यतं ृ ं ् । असिदत पाथ न च त नो इहु े े ॥१७-२८॥ aÌraddhayÀ hutaÎ dattaÎ tapas taptaÎ kÃtaÎ ca yat | asad ity ucyate pÀrtha na ca tat pretya no iha ||17-28||

अजन उवाचु । सास महाबाहो तिमािम विदतमं े ु ् । ाग च षीकश पथृिशिनषदने े ू ॥१८-१॥ arjuna uvÀca | saÎnyÀsasya mahÀbÀho tattvam icchÀmi veditum | tyÀgasya ca hÃÍÁkeÌa pÃthak keÌiniÍÂdana ||18-1||

ीभगवानवाचु । कााना कमणा ास सास कवयो िवःं ं ं ं ं । सवकमफलाग ााग िवचणाः ं ं ॥१८-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀmyÀnÀÎ karmaÉÀÎ nyÀsaÎ saÎnyÀsaÎ kavayo viduÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ prÀhus tyÀgaÎ vicakÍaÉÀÏ ||18-2||

98

ा दोषविदक कम ामनीिषणःं े े । यदानतपःकम न ािमित चापर े ॥१८-३॥ tyÀjyaÎ doÍavad ity eke karma prÀhur manÁÍiÉaÏ | yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyam iti cÀpare ||18-3||

िनय ण म त ाग भरतसमं ु े े । ागो िह पषा ििवधः सकीिततःु ं ॥१८-४॥ niÌcayaÎ ÌÃÉu me tatra tyÀge bharatasattama | tyÀgo hi puruÍavyÀghra trividhaÏ saÎprakÁrtitaÏ ||18-4||

यदानतपःकम न ा कायमव तत ं े ् । यो दान तपवै पावनािन मनीिषणामं ् ॥१८-५॥ yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyaÎ kÀryam eva tat | yajÈo dÀnaÎ tapaÌ caiva pÀvanÀni manÁÍiÉÀm ||18-5||

एतािप त कमािण स ा फलािन चु ं । कतानीित म पाथ े िनित मतमममं ु ् ॥१८-६॥ etÀny api tu karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ phalÀni ca | kartavyÀnÁti me pÀrtha niÌcitaÎ matam uttamam ||18-6||

िनयत त सासः कमणो नोपपतु ं े। मोहा पिरागामसः पिरकीिततः ॥१८-७॥ niyatasya tu saÎnyÀsaÏ karmaÉo nopapadyate | mohÀt tasya parityÀgas tÀmasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-7||

ःखिमव यम कायशभयाजते े े ् । स का राजस ाग नवै ागफल लभतृ ं ं ं े ् ॥१८-८॥ duÏkham ity eva yat karma kÀyakleÌabhayÀt tyajet | sa kÃtvÀ rÀjasaÎ tyÀgaÎ naiva tyÀgaphalaÎ labhet ||18-8||

कायिमव यम िनयत ियत ऽजन े ें ु । स ा फल चवै स ागः सािको मतःं ं ॥१८-९॥ kÀryam ity eva yat karma niyataÎ kriyate 'rjuna | saÇgaÎ tyaktvÀ phalaÎ caiva sa tyÀgaÏ sÀttviko mataÏ ||18-9||

99

न कशल कम कशल नानषे ेु ु ुं त े। ागी ससमािवो मधावी िछसशयःे ं ॥१८-१०॥ na dveÍÊy akuÌalaÎ karma kuÌale nÀnuÍajjate | tyÀgÁ sattvasamÀviÍÊo medhÀvÁ chinnasaÎÌayaÏ ||18-10||

न िह दहभतृा श कमायशषतःे ें ं ु । य कमफलागी स ागीिभधीयतु े॥१८-११॥ na hi dehabhÃtÀ ÌakyaÎ tyaktuÎ karmÀÉy aÌeÍataÏ | yas tu karmaphalatyÀgÁ sa tyÀgÁty abhidhÁyate ||18-11||

अिनिम िम च ििवध कमणः फलमं ं ं ् । भवािगना न त सािसना िचतं ं ंे ु ् ॥१८-१२॥ aniÍÊam iÍÊaÎ miÌraÎ ca trividhaÎ karmaÉaÏ phalam | bhavaty atyÀginÀÎ pretya na tu saÎnyÀsinÀÎ kva cit ||18-12||

पतैािन महाबाहो कारणािन िनबोध म े। सा कता ोािन िसय सवकमणामं ृे े े ् ॥१८-१३॥ paÈcaitÀni mahÀbÀho kÀraÉÀni nibodha me | sÀÎkhye kÃtÀnte proktÀni siddhaye sarvakarmaÉÀm ||18-13||

अिधान तथा कता करण च पथृिवधमं ं ् । िविवधा पथृा दवै चवैा पममे ं ् ॥१८-१४॥ adhiÍÊhÀnaÎ tathÀ kartÀ karaÉaÎ ca pÃthagvidham | vividhÀÌ ca pÃthakceÍÊÀ daivaÎ caivÀtra paÈcamam ||18-14||

शरीरवानोिभयम ारभत नरः े । ा वा िवपं रीत वा पतै त हतवःं े े ॥१८-१५॥ ÌarÁravÀÇmanobhir yat karma prÀrabhate naraÏ | nyÀyyaÎ vÀ viparÁtaÎ vÀ paÈcaite tasya hetavaÏ ||18-15||

तवै सित कतारमाान कवल त यःं ं ं े ु । पयकतबिा स पयित मितःृ ु ॥१८-१६॥ tatraivaÎ sati kartÀram ÀtmÀnaÎ kevalaÎ tu yaÏ | paÌyaty akÃtabuddhitvÀn na sa paÌyati durmatiÏ ||18-16||

100

य नाहकतो भावो बिय न िलतं ृ ु े। हािप स इमाोका हि न िनबतं े॥१८-१७॥ yasya nÀhaÎkÃto bhÀvo buddhir yasya na lipyate | hatvÀpi sa imÀÎl lokÀn na hanti na nibadhyate ||18-17||

ान य पिराता ििवधा कमचोदनां ंे । करण कम कतित ििवधः कमसहःं ं ॥१८-१८॥ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ parijÈÀtÀ trividhÀ karmacodanÀ | karaÉaÎ karma karteti trividhaÏ karmasaÎgrahaÏ ||18-18||

ान कम च कता च िधवै ं गणभदतःु े । ोत गणसान यथावण तािपे ेु ं ु ॥१८-१९॥ jÈÀnaÎ karma ca kartÀ ca tridhaiva guÉabhedataÏ | procyate guÉasaÎkhyÀne yathÀvac chÃÉu tÀny api ||18-19||

सवभतष यनकै भावमयमीत ू े े ेु ं । अिवभ िवभष तान िवि सािकमं ंे ु ् ॥१८-२०॥ sarvabhÂteÍu yenaikaÎ bhÀvam avyayam ÁkÍate | avibhaktaÎ vibhakteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi sÀttvikam ||18-20||

पथृन त यान नानाभावाथिवधाने ु ं ृ ् । वि सवष भतष तान िवि राजसमे े ंु ुू ् ॥१८-२१॥ pÃthaktvena tu yaj jÈÀnaÎ nÀnÀbhÀvÀn pÃthagvidhÀn | vetti sarveÍu bhÂteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi rÀjasam ||18-21||

य कवदकिाय समहतैकमु ृ े ु ् । अताथवद च तामसमदातम ं ु ् ॥१८-२२॥ yat tu kÃtsnavad ekasmin kÀrye saktam ahaitukam | atattvÀrthavad alpaÎ ca tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-22||

िनयत सरिहतमरागषतः कतमं ृे ् । अफलना कम यािकमते ेु ु ॥१८-२३॥ niyataÎ saÇgarahitam arÀgadveÍataÏ kÃtam | aphalaprepsunÀ karma yat tat sÀttvikam ucyate ||18-23||

101

य कामना कम साहकारण वा पनःु े ेु ं ु । ियत बलायासे ंताजसमदातमु ् ॥१८-२४॥ yat tu kÀmepsunÀ karma sÀhaÎkÀreÉa vÀ punaÏ | kriyate bahulÀyÀsaÎ tad rÀjasam udÀhÃtam ||18-24||

अनब य िहसामनप च पौषमु ं ं ं े ् । मोहादारत कम यामसमते े ु ॥१८-२५॥ anubandhaÎ kÍayaÎ hiÎsÀm anapekÍya ca pauruÍam | mohÀd Àrabhyate karma yat tat tÀmasam ucyate ||18-25||

मसो ऽनहवादी धाहसमितःु ं ृ ु । िसिसोिनिवकारः कता सािक उत े॥१८-२६॥ muktasaÇgo 'nahaÎvÀdÁ dhÃtyutsÀhasamanvitaÏ | siddhyasiddhyor nirvikÀraÏ kartÀ sÀttvika ucyate ||18-26||

रागी कमफलो िहसाको ऽशिचः े ु ं ु । हषशोकाितः कता राजसः पिरकीिततः ॥१८-२७॥ rÀgÁ karmaphalaprepsur lubdho hiÎsÀtmako 'ÌuciÏ | harÍaÌokÀnvitaÏ kartÀ rÀjasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-27||

अयः ाकतः ः शठो नकैितको ऽलसःु ृ ृ । िवषादी दीघसी च कता तामस उत ू े॥१८-२८॥ ayuktaÏ prÀkÃtaÏ stabdhaÏ ÌaÊho naikÃtiko 'lasaÏ | viÍÀdÁ dÁrghasÂtrÁ ca kartÀ tÀmasa ucyate ||18-28||

बभद धतवै गणतििवध णु ुे ृ े ं ंु । ोमानमशषण पथृन धनजये े े ं ॥१८-२९॥ buddher bhedaÎ dhÃteÌ caiva guÉatas trividhaÎ ÌÃÉu | procyamÀnam aÌeÍeÉa pÃthaktvena dhanaÎjaya ||18-29||

वि च िनवि च कायाकाय भयाभयृ ं ृ ं े। ब मो च या वि बिः सा पाथ सािकीं ं े ु ॥१८-३०॥ pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca kÀryÀkÀrye bhayÀbhaye | bandhaÎ mokÍaÎ ca yÀ vetti buddhiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-30||

102

यया धममधम च काय चाकायमव च े । अयथावजानाित बिः सा पाथ राजसीु ॥१८-३१॥ yayÀ dharmam adharmaÎ ca kÀryaÎ cÀkÀryam eva ca | ayathÀvat prajÀnÀti buddhiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-31||

अधम धमिमित या मत तमसावता े ृ । सवाथािपरीता बिः सा पाथ तामसी ं ु ॥१८-३२॥ adharmaÎ dharmam iti yÀ manyate tamasÀvÃtÀ | sarvÀrthÀn viparÁtÀÎÌ ca buddhiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-32||

धा यया धारयत मनःाणियियाःृ े े । योगनािभचािरयाे धितः सा पाथ सािकीृ ॥१८-३३॥ dhÃtyÀ yayÀ dhÀrayate manaÏprÀÉendriyakriyÀÏ | yogenÀvyabhicÀriÉyÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-33||

यया त धमकामाथाा धारयत ऽजनु ु ृ े । सन फलाकाी धितः सा पाथ राजसीे ृ ॥१८-३४॥ yayÀ tu dharmakÀmÀrthÀn dhÃtyÀ dhÀrayate 'rjuna | prasaÇgena phalÀkÀÇkÍÁ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-34||

यया भय शोक िवषाद मदमव चं ं ं ं े । न िवमित मधा धितः सा पाथ तामसीु ृ ॥१८-३५॥ yayÀ svapnaÎ bhayaÎ ÌokaÎ viÍÀdaÎ madam eva ca | na vimuÈcati durmedhÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-35||

सख िदान ििवध ण म भरतषभु ं ं ु े । अासामत य ःखा च िनगिते ं ॥१८-३६॥ sukhaÎ tv idÀnÁÎ trividhaÎ ÌÃÉu me bharatarÍabha | abhyÀsÀd ramate yatra duÏkhÀntaÎ ca nigacchati ||18-36||

यद िवषिमव पिरणाम ऽे े मतृोपमम ् । तख सािक ोमाबिसादजमु ं ं ु ् ॥१८-३७॥ yat tadagre viÍam iva pariÉÀme 'mÃtopamam | tat sukhaÎ sÀttvikaÎ proktam ÀtmabuddhiprasÀdajam ||18-37||

103

िवषयियसयोगाद ऽमतृोपममे ें ् । पिरणाम िवषिमव तख राजस तमे ृु ं ं ् ॥१८-३८॥ viÍayendriyasaÎyogÀd yat tadagre 'mÃtopamam | pariÉÀme viÍam iva tat sukhaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||18-38||

यद चानब च सख मोहनमानःे ेु ु ं । िनालमादो तामसमदातमं ु ् ॥१८-३९॥ yad agre cÀnubandhe ca sukhaÎ mohanam ÀtmanaÏ | nidrÀlasyapramÀdotthaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-39||

न तदि पिृथा वा िदिव दवष वा पनःं े े ु ु । स कितजमै यदिभः ाििभगणःैं ृ ंु े ु ॥१८-४०॥ na tad asti pÃthivyÀÎ vÀ divi deveÍu vÀ punaÏ | sattvaÎ prakÃtijair muktaÎ yad ebhiÏ syÀt tribhir guÉaiÏ ||18-40||

ाणियिवशा शाणा च परतपं ं ंू । कमािण िवभािन भावभवगैणःै ु ॥१८-४१॥ brÀhmaÉakÍatriyaviÌÀÎ ÌÂdrÀÉÀÎ ca paraÎtapa | karmÀÉi pravibhaktÀni svabhÀvaprabhavair guÉaiÏ ||18-41||

शमो दमपः शौच ािराजवमव चं े । ान िवानमां ि कम भावजमं ् ॥१८-४२॥ Ìamo damas tapaÏ ÌaucaÎ kÍÀntir Àrjavam eva ca | jÈÀnaÎ vijÈÀnam ÀstikyaÎ brahmakarma svabhÀvajam ||18-42||

शौय तजो धितदा य चापलायनम े ृ े ं ु ् । दानमीरभाव कम भावजम ् ॥१८-४३॥ ÌauryaÎ tejo dhÃtir dÀkÍyaÎ yuddhe cÀpy apalÀyanam | dÀnam ÁÌvarabhÀvaÌ ca kÍatrakarma svabhÀvajam ||18-43||

किषगोरवािण वैयकम भावजमृ ं ् । पिरचयाक कम शािप भावजम ूं ् ॥१८-४४॥ kÃÍigorakÍyavÀÉijyaÎ vaiÌyakarma svabhÀvajam | paricaryÀtmakaÎ karma ÌÂdrasyÀpi svabhÀvajam ||18-44||

104

कमयिभरतः सिसि लभत नरःे े े ं ं । कमिनरतः िसि यथा िवित तण ं ु॥१८-४५॥ sve sve karmaÉy abhirataÏ saÎsiddhiÎ labhate naraÏ | svakarmanirataÏ siddhiÎ yathÀ vindati tac chÃÉu ||18-45||

यतः विृ भताना यन सविमद ततमू ं ंे ् । कमणा तम िसि िवित मानवः ं ॥१८-४६॥ yataÏ pravÃttir bhÂtÀnÀÎ yena sarvam idaÎ tatam | svakarmaÉÀ tam abhyarcya siddhiÎ vindati mÀnavaÏ ||18-46||

याधम िवगणः परधमानिताते ु ु ् । भाविनयत कमं कवाोित िकिषमु ् ॥१८-४७॥ ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svabhÀvaniyataÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||18-47||

सहज कम कौय सदोषमिप न जतं े े ् । सवारा िह दोषण धमनाििरवावताः े ेू ृ ॥१८-४८॥ sahajaÎ karma kaunteya sadoÍam api na tyajet | sarvÀrambhÀ hi doÍeÉa dhÂmenÀgnir ivÀvÃtÀÏ ||18-48||

असबिः सव िजताा िवगतहृःु । नैिसि परमा सासनािधगित ं ं ं े ॥१८-४९॥ asaktabuddhiÏ sarvatra jitÀtmÀ vigataspÃhaÏ | naiÍkarmyasiddhiÎ paramÀÎ saÎnyÀsenÀdhigacchati ||18-49||

िसि ाो यथा तथाोित िनबोध मं े। समासनवै कौय िना ान या पराे े ॥१८-५०॥ siddhiÎ prÀpto yathÀ brahma tathÀpnoti nibodha me | samÀsenaiva kaunteya niÍÊhÀ jÈÀnasya yÀ parÀ ||18-50||

बा िवशया यो धु ुु ृाान िनय चं । शादीिषयाा रागषौ द चं े ु ॥१८-५१॥ buddhyÀ viÌuddhayÀ yukto dhÃtyÀtmÀnaÎ niyamya ca | ÌabdÀdÁn viÍayÀÎs tyaktvÀ rÀgadveÍau vyudasya ca ||18-51||

105

िविवसवी लाशी यतवाायमानसःे । ानयोगपरो िन वरैाय ं ं समपाितःु ॥१८-५२॥ viviktasevÁ laghvÀÌÁ yatavÀkkÀyamÀnasaÏ | dhyÀnayogaparo nityaÎ vairÀgyaÎ samupÀÌritaÏ ||18-52||

अहकार बल दप काम ोध पिरहमं ं ं ं ं ् । िवम िनममः शाो भयाय कतु ू े॥१८-५३॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ parigraham | vimucya nirmamaÏ ÌÀnto brahmabhÂyÀya kalpate ||18-53||

भतः साा न शोचित न काितू । समः सवष भतष मि लभत पराम ंु ुू े े ् ॥१८-५४॥ brahmabhÂtaÏ prasannÀtmÀ na Ìocati na kÀÇkÍati | samaÏ sarveÍu bhÂteÍu madbhaktiÎ labhate parÀm ||18-54||

भा मामिभजानाित यावााि ततः । ततो मा ततो ाा िवशत तदनरमं े ् ॥१८-५५॥ bhaktyÀ mÀm abhijÀnÀti yÀvÀn yaÌ cÀsmi tattvataÏ | tato mÀÎ tattvato jÈÀtvÀ viÌate tadanantaram ||18-55||

सवकमायिप सदा कवाणो मपायः ु । मसादादवाोित शात पदमयमं ् ॥१८-५६॥ sarvakarmÀÉy api sadÀ kurvÀÉo madvyapÀÌrayaÏ | matprasÀdÀd avÀpnoti ÌÀÌvataÎ padam avyayam ||18-56||

चतसा सवकमािण मिय स मरःे ं । बियोगमपाि मिः सतत भवु ु ं ॥१८-५७॥ cetasÀ sarvakarmÀÉi mayi saÎnyasya matparaÏ | buddhiyogam upÀÌritya maccittaÏ satataÎ bhava ||18-57||

मिः सवगािण मसादािरिस । अथ चमहकारा ोिस िवनिसे ं ॥१८-५८॥ maccittaÏ sarvadurgÀÉi matprasÀdÀt tariÍyasi | atha cet tvam ahaÎkÀrÀn na ÌroÍyasi vinaÇkÍyasi ||18-58||

106

यदहकारमाि न यो इित मसं े। िमषै वसाय किता िनयोिते ृ ं ॥१८-५९॥ yad ahaÎkÀram ÀÌritya na yotsya iti manyase | mithyaiÍa vyavasÀyas te prakÃtis tvÀÎ niyokÍyati ||18-59||

भावजन कौय िने े बः न कमणाे । कत निस योहािरवशो ऽिप ततु े ् ॥१८-६०॥ svabhÀvajena kaunteya nibaddhaÏ svena karmaÉÀ | kartuÎ necchasi yan mohÀt kariÍyasy avaÌo 'pi tat ||18-60||

ईरः सवभताना श ऽजन ितित ू ं े े ु । ामयवभतािन या ू ढािन मायया ॥१८-६१॥ ÁÌvaraÏ sarvabhÂtÀnÀÎ hÃddeÌe 'rjuna tiÍÊhati | bhrÀmayan sarvabhÂtÀni yantrÀrÂËhÀni mÀyayÀ ||18-61||

तमव शरण ग सवभावन भारते ें । तसादारा शाि ान ािस शातमं ं ं ् ॥१८-६२॥ tam eva ÌaraÉaÎ gaccha sarvabhÀvena bhÀrata | tatprasÀdÀt parÀÎ ÌÀntiÎ sthÀnaÎ prÀpsyasi ÌÀÌvatam ||18-62||

इित त ानमाात गातर मयाे ं ंु ु । िवमृयतैदशषण यथिस तथा के े े ु ॥१८-६३॥ iti te jÈÀnam ÀkhyÀtaÎ guhyÀd guhyataraÎ mayÀ | vimÃÌyaitad aÌeÍeÉa yathecchasi tathÀ kuru ||18-63||

सवगतम भयः ण म परम वचः ूु ं ंु े । इो ऽिस म ढिमित ततो वािम त िहतमे े ् ॥१८-६४॥ sarvaguhyatamaÎ bhÂyaÏ ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | iÍÊo 'si me dÃËham iti tato vakÍyÀmi te hitam ||18-64||

मना भव मो माजी मा नमं ु । मामवैिस से ंत ितजान ियो ऽिस मे े े॥१८-६५॥ manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi satyaÎ te pratijÀne priyo 'si me ||18-65||

107

सवधमािर मामक शरण ज े ं ं । अह ा सवपापो मोियािम मा शचःं े ु ॥१८-६६॥ sarvadharmÀn parityajya mÀm ekaÎ ÌaraÉaÎ vraja | ahaÎ tvÀ sarvapÀpebhyo mokÍayiÍyÀmi mÀ ÌucaÏ ||18-66||

इद त नातपाय नाभाय कदा चनं े । न चाशषव वा न च मा यो ऽसयितु ू ूे ं ं ॥१८-६७॥ idaÎ te nÀtapaskÀya nÀbhaktÀya kadÀ cana | na cÀÌuÌrÂÍave vÀcyaÎ na ca mÀÎ yo 'bhyasÂyati ||18-67||

य इद परम ग मिभधाितं ं ंु े । भि मिय परा का मामवैसशयःं ं ृ ंे ॥१८-६८॥ ya idaÎ paramaÎ guhyaÎ madbhakteÍv abhidhÀsyati | bhaktiÎ mayi parÀÎ kÃtvÀ mÀm evaiÍyaty asaÎÌayaÏ ||18-68||

न च तानष कि ियकु ुे े ृ मः । भिवता न च म तादः ियतरो भिवे ु ॥१८-६९॥ na ca tasmÀn manuÍyeÍu kaÌ cin me priyakÃttamaÏ | bhavitÀ na ca me tasmÀd anyaÏ priyataro bhuvi ||18-69||

अत च य इम ध सवादमावयोःे े ं ं । ानयन तनाहिमः ािमित म मितःे े े ॥१८-७०॥ adhyeÍyate ca ya imaÎ dharmyaÎ saÎvÀdam ÀvayoÏ | jÈÀnayajÈena tenÀham iÍÊaÏ syÀm iti me matiÏ ||18-70||

ावाननसय णयादिप यो नरःू ु । सो ऽिप मः शभाोकाायायकमणामु ु ुं ु ् ॥१८-७१॥ ÌraddhÀvÀn anasÂyaÌ ca ÌÃÉuyÀd api yo naraÏ | so 'pi muktaÏ ÌubhÀÎl lokÀn prÀpnuyÀt puÉyakarmaÉÀm ||18-71||

किदतत पाथ यकैाण चतसाे े ेु ं । किदानसमोहः न धनजयं ंे ॥१८-७२॥ kaccid etac chrutaÎ pÀrtha tvayaikÀgreÉa cetasÀ | kaccid ajÈÀnasaÎmohaÏ pranaÍÊas te dhanaÎjaya ||18-72||

108

अजनु उवाच । नो मोहः ितला सादायातृ ु । ितो ऽि गतसदहः किर वचन तवं ंे े ॥१८-७३॥ arjuna uvÀca | naÍÊo mohaÏ smÃtir labdhÀ tvatprasÀdÀn mayÀcyuta | sthito 'smi gatasaÎdehaÏ kariÍye vacanaÎ tava ||18-73||

सजय उवाचं । इह वासदवं ु े पाथ च महानः । सवादिमममौषमत रोमहषणमं ंु ् ॥१८-७४॥ saÎjaya uvÀca | ity ahaÎ vÀsudevasya pÀrthasya ca mahÀtmanaÏ | saÎvÀdam imam aÌrauÍam adbhutaÎ romaharÍaÉam ||18-74||

ाससादातवानतमह परमु े ु ं ् । योग योगराााां े ृ थयतः यम ् ॥१८-७५॥ vyÀsaprasÀdÀc chrutavÀn etad guhyam ahaÎ param | yogaÎ yogeÌvarÀt kÃÍÉÀt sÀkÍÀt kathayataÏ svayam ||18-75||

राज स सवादिमममतमं ं ंृ ृ ु ् । कशवाजनयोः पय ािम च ममःे ु ु ु ु ं ॥१८-७६॥ rÀjan saÎsmÃtya saÎsmÃtya saÎvÀdam imam adbhutam | keÌavÀrjunayoÏ puÉyaÎ hÃÍyÀmi ca muhur muhuÏ ||18-76||

त स स पमत हरःं ं ंृ ृ ेु । िवयो म महााजािम च पनः पनःे ु ु ॥१८-७७॥ tac ca saÎsmÃtya saÎsmÃtya rÂpam atyadbhutaÎ hareÏ | vismayo me mahÀn rÀjan hÃÍyÀmi ca punaÏ punaÏ ||18-77||

य योगरः को य पाथ धनधरःे ृ ु । त ीिवजयो भितवा नीितमितमम ू ु ॥१८-७८॥ yatra yogeÌvaraÏ kÃÍÉo yatra pÀrtho dhanurdharaÏ | tatra ÌrÁr vijayo bhÂtir dhruvÀ nÁtir matir mama ||18-78||

The Devanagari text was typeset in 24 point "Sanskrit 2003" on 32 point body.

http://www.sanskritweb.de