BHAGAVAT-SANDARBHA

ñ aö -sandarbha-nämaka-

çré -bhägavata-sandarbhe dvité yaù

bhagavat-sandarbhaù

çré -çré -rädhä-govindo jayataù |

tau santoñ ayatä santau çré la-rüpa-sanätanau | däkñ iëätyena bhaö ö ena pnuar etad vivicyate ||o||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kå tvä likhati jé vakaù ||o||1

[1]

athaivam advaya-jïäna-lakñ aëaà tat tattvaà sämänyato lakñ ayitvä punar upäsaka-yogyatä-vaiçiñ ö yena prakaö ita-nija-sattä-viçeñ aà viçeñ ato nirüpayati vadanté ty asyaivottarärdhena brahmeti paramätmeti bhagavän iti çabdyate | [BhP 1.2.11] atha çré mad-bhägavatäkhya eva çästre kvacid anayaträpi tad ekaà tattvaà tridhä çabdyate | kvacid brahmeti kvacit paramätmeti kvacid bhagavän iti ca | kintv atra çré mad-vyäsa-samädhi-labdhäd bhedäj jé va iti ca çabdyate iti svayam eva vyäkhyäto bhavaté ti prathamatas täv eva prastüyate | müle tu kramäd vaiçiñ ö ya-dyotanäya tathä vinyäsaù | ayam arthaù – tad ekam eväkhaëòänanda-svarüpaà tattvaà thutkå ta-pärameñ ö hyädikänanda-samudayänäà paramahaàsänäà sädhana-vaçät tädätmyam äpanne satyäm api tadé ya-svarüpa-çakti-vaicitryäà tad-grahaëäsämarthye cetasi yathä sämänyato lakñ itaà tathaiva sphurad vä tadvad evävivikta-çakti-çaktimattäbhedatayä pratipädyamänaà vä brahmeti çabdyate | atha tad ekaà tattvaà svarüpa-bhütayaiva çaktyä kam api viçeñ aà dhartuà paräsäm api çakté näà müläçraya-rüpaà tad-anubhävänanda-sandohäntar-bhävita-tädå ça-brahmänandänäà bhägavata-paramahaàsänäà tathänubhavaika-sädhakatama-tadé ya-svarüpänanda-çakti-viçeñ ätmaka-bhakti-bhäviteñ v antar-bahir apé ndriyeñ u parisphurad vä tadvad eva vivikta-tädå ça-çakti-çaktimattäbhedena pratipädyamänaà vä bhagavän iti çabdyate | evam evoktaà çré -jaòa-bharatena – jïänaà viçuddhaà paramärtham ekam anantaraà tv abahir brahma satyam pratyak praçäntaà bhagavac-chabda-saàjïaà yad väsudevaà kavayo vadanti || [BhP 5.12.11] iti | çré -dhruvaà prati çré -manunä ca –

1 It is ludicrous to consider the maìgaläcaraëa verses as separately numbered sections.

1

BHAGAVAT-SANDARBHA

tvaà pratyag-ätmani tadä bhagavaty ananta | änanda-mätra upapanna-samasta-çaktau || [BhP 4.11.30] iti | evaà cänanda-mätraà viçeñ yaà samastäù çaktayo viçeñ aëäni viçiñ ö o bhagavän ity äyätam | tathä caivaà viçiñ ö aye präpte pürëävirbhävatvenäkhaëòa-tattva-rüpo’sau bhagavän | brahma tu sphuö am aprakaö ita-vaiçiñ ö yäkäratvena tasyaväsamyag ävirbhäva ity ägatam | idaà tu purastäd vistareëa vivecané yam | bhagavac chabdärthaù çré -viñ ëu-puräëe [6.5.66-69, 73-75, 79] proktaù | yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akñ ayam | anirdeçyam arüpaà ca päëi-pädädy-asaàyutam || vibhuà sarva-gataà nityaà bhüta-yonim akäraëam | vyäpy-avyäptaà yataù sarvaà tad vai paçyanti sürayaù || tad brahma paramaà dhäma tad dhyeyaà mokñ a-käìkñ iëäm | çruti-väkyoditaà sükñ maà tad viñ ëoù paramaà padam || tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù | väcako bhagavac-chabdas tasyädyasyäkñ arätmanaù || ity-ädy uktvä --- sambharteti tathä bhartä bhakäro’rtha-dvayänvitaù | netä gamayitä srañ ö ä gakärärthas tathä mune || aiçvaryasya samagrasya vé ryasya yaçasaù çriyaù | jïäna-vairägyayoç caiva ñ aëëäà bhaga ité ìganä || vasanti tatra bhütäni bhütätmany akhilätmani | sa ca bhüteñ v açeñ eñ u vakärärthas tato’vyayaù || iti coktvä -- jïäna-çakti-balaiçvarya-vé rya-tejäàsy açeñ ataù | bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || iti [ViP 6.5.79] paryantena | pürvavad atra viçeñ ya-viçeñ aëa-viçiñ ö atä vivecané yä | viçeñ aëasyäpy aheyatvaà vyakté bhaviñ yaté ti | arüpaà päëi-pädädy-asaàyutam ité daà brahmäkhya-kevala-viçeñ yävirbhäva-niñ ö ham | vibhuà sarva-gatam ity ädikaà tu viçiñ ö a-niñ ö ham | athavä arüpam ity ädikaà präkå ta-rüpädi-niñ edha-niñ ö ham | ataeva päëi-pädädya-saàyutam iti saàyoga-sambandha eva parihriyate na tu samaväya-sambandha iti jïeyam | vibhum iti sarva-vaibhava-yuktam ity arthaù | vyäpé ti sarva-vyäpakam | avyäptam iti anyena vyäptum açakyam | tad etad brahma-svarüpaà bhagavac-chabdena väcyam | na tu lakñ yam | tad eva nirdhäryati bhagavac-chabdo’yaà tasya nadé -viçeñ asya gaìgä-çabdavad väcaka eva, na tu taö a-çabdaval-lakñ akaù | evaà satya-kñ ara-sämyän nirbrüyäd iti nirukta-matam äçritya bhagädi-çabdänäm artham äha sambharteti. netäsva-bhakti-phalasya premëaù präpakaù | gamayitä sva-loka-präpakaù | srañ öä sva-bhakteñ u tat-tad-guëasyodgamayitä | jagat-poñ akatvädikaà tu tasya paramparayaiva na tu säkñ äd iti jïeyam | aiçvaryaà sarva-vaçé käritvam | samagrasyeti sarvatränveti | vé ryaà maëi-manträder iva prabhävaù | yaço väì-manaù-çaré räëäà sädguëya-khyätiù | çré ù sarva-prakärä sampat | jïänaà sarvajïatvam | vairägyaà prapaïca-vastv-anäsaktiù | iìganä saàjïä | akñ ara-sämya-pakñ e bhagavän iti vaktavye matupo va-lopaç chändasaù | sambhartey-ädiñ u sambhartå tvädiñ v eva tätparyam | yathä suptiì-antacayo väkyam

2

BHAGAVAT-SANDARBHA

ity atra pacati bhavaté ty asya väkyasya päko bhavaté ty arthaù kriyate yathä vä sattäyäm asti bhavaté ty atra dhätv-artha eva vivakñ itaù | tad evam eva bhagavän ity atra matub-artho yojayituà çakyate | prakäräntareëa ñ aò-bhagän darçayati jïäna-çakté jïänam antaù-karaëasya | çaktir indriyäëäm | aiçvarya-vé rye vyäkhyäte | tejaù käntiù | açeñ ataù sämagryeëety arthaù | bhagavac-chabda-väcyäné ti | bhagavato viçeñ aëäny evaitäni na tüpalakñ aäné ty arthaù | atra bhagavän iti nitya-yoge matup | atha tathävidha-bhagavad-rüpa-pürëävirbhävaà tat tattvaà pürvavaj jé vädi-niyantå tvena sphurad vä pratipädyamänaà vä paramätmeti çabdyata iti | yadyapy etae brahmädi-çabdäù präyo mitho’rtheñ u vartante tathäpi tatra tatra saìketa-prädhänya-vivakñ ayedam uktam || çré -sutaù || [2] evam eva praçnotttaräbhyäà vivå ëoti | räjoväca – näräyaëäbhidhänasya brahmaëaù paramätmanaù | niñ ö häm arhatha no vaktuà yüyaà hi brahma-vittamäù || [BhP 11.3.35] çré -pippaläyana uväca – sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asya yat svapna-jägara-suñ uptiñ u yad bahiç ca | dehendriyäsuhå dayäni caranti yena saïjé vitäni tad avehi paraà narendra || [BhP 11.3.36] atra praçnasyärthaù | näräyaëäbhidhänasya bhagavataù | brahmeti paramätmety ädi-prasiddha-tat-samudäya-tå té yatayä päö hät | näräyaëe turé yäkhye bhagavac-chaba-çabdite ity atra spañ ö é bhävitväc ca | niñ ö häà tattvam | praçna-krameëaivottaram äha sthité ti | yat sthityädi-hetur ahetuç ca bhavati | yac ca jägarädiñ u yad bahiç ca bhavati | yena ca dehädé ni saïjé vitäni santi caranti | tad ekam eva paraà tattvaà praçna-krameëa näräyaëädi-rüpaà viddhé ti yojané yam | tathäpi bhramatva-spañ ö é karaëäya viparyayena vyäkhyäyate | tatraikasyaiva viçeñ aëa-bhedena tad-aviçiñ ö atvena ca pratipädanät tathaiva tat tad upäsaka-puruñ änubhava-bhedäc cävirbhävanämbhoder bheda ity uttara-väkya-tätparyam | etad uktaà bhavati | svayam ahetuù svarüpa-çaktyaika-viläsamayatvena tatrodäsé nam api prakå tijé va-pravartakävastha-paramätmäpara-paryäya-sväàça-lakñ aëa-puruñ a-dvärä yad asya sarga-sthity-ädi-hetur bhavati tad bhagavad-rüpaà viddhi | paramätmatä caivam upatiñ ö haté ty äha yena hetu-karträ ätmäàça-bhüta-jé va-praveçana-dvärä saïjé vitäni santi dehädé ni tad-upalakñ aëäni pradhänädi-sarväëy eva tattväni yenaiva preritatayaiva caranti sva-sva-kärye pravartante tat paraamätma-rüpaà viddhi | tasmai namo bhagavate brahmaëe paramätmane [BhP 10.28.6] ity atra varuëa-kå ta-çré -kå ñ ëa-stutau ö é kä ca – paramätmane sarva-jé va-niyantre ity eñ ä | jé vasyätmatvaà tad-apekñ ayä tasya paramatvam ity ataù paramätma-çabdena tat-sahayogé sa eva vyajyate iti | tat tad aviçiñ ö atvena brahmatva-mätraà caivam

3

BHAGAVAT-SANDARBHA

upatiñ ö haté ty äha, svapneti | yad eva tat tattvaà svapnädau anvayena sthitaà yac ca tad-bahiù çuddhäyäà jé väkhya-çaktau tathä sthitaà cakärät tataù paraträpi vyatirekeëa sthitaà svayam aviçiñ ö aà tad brahma-rüpaà viddhé ti || çré -näradaù? || çré -näradaù||2|| [3] idam eva trayaà siddhi-prasaìge’py äha tribhiù | viñ ëau tryadhé çvare cittaà dhärayet käla-vigrahe | sa é çitvam aväpnoti kñ etraà kñ etrajïa-codanam || näräyaëe turé yäkhye bhagavac-chabda-çabdite | mano mayy ädadhad yogé mad-dharmävaçitäm iyät || nirguëe brahmaëi mayi dhärayan viçadaà manaù | paränandam aväpnoti yatra kämo’vasé yate || [BhP 11.15.15-17] ö é kä ca | try-adhé çvare triguëa-mäyä-niyantari | ataeva käla-vigrahe äkalayiå -rüpe antaryämiëi | turé yäkhye viräö hiraëya-garbhaç ca käraëaà cety upädhayaù | é çasya yantribhir hé naù turé yaà tat padaà viduù || ity evaà lakñ aëe | aiçvaryasya samagrasya vé ryasya yaçasaù çriyaù | jïäna-vairägyayoç caiva ñ aëëäà bhaga ité ìganä || [ViP 6.5.74] tadvati bhagavac-chabda-çabdite | ity eñ ä || çré -bhagavän ||3|| [4] atha vadanté ty ädyasya padyasya pratyavasthänaà yävat tå té ya-sandarbham udbhävyate | yatra yogyatä-vaiçiñ ö yenävirbhäva-vaiçiñ ö yaà vaktuà brahmävirbhäve tävad yogyatäm äha – tathäpi bhüman mahimä-guëasya te vibodhhum arhaty amaläntarätmabhiù | avikriyät svänubhaväd arüpato hy ananya-bodhyätmayatayä na cänyathä || [BhP 10.14.6] yadyapi brahmatve bhagavattve ca durjïeyatvam uktam, tathäpi he bhüman svarüpeëa guëena cänanta te taväguëasya anäviñ kå ta-svarüpa-bhüta-guëasya yo mahimä mahattvaà bå hattvaà brahmatvam iti yävat | atha kasmäd ucyate brahma bå àhati bå àhayati ceti çruteù | sa tava mahimä amaläntarätmabhiù çuddhäntaùkaraëair guëair viboddhum arhati | teñ äà bodhe prakäçitum arhati samartho bhavaté ty arthaù | kasmän nimittät? taträha svänubhavät çuddhatvaà padärthasya bodhät | nanv anubhavaù khalv antaùkaraëasya vå ttiù, sä ca sthüla-sükñ ma-deha-vikära-mayy eva

4

BHAGAVAT-SANDARBHA

saté kathaà nirvikäratvam-padärthaù viñ ayaà kurvé ta | taträha avikriyät tyakta-tat-tad-vikärät | nanu viñ ayäkära evänubhavo viñ ayam upädadé ta çuddhatvam-padärthas tu na kasyäpi viñ ayaù syät pratyag-rüpatvät | taträha arüpataù rüpyate bhävyate iti rüpo viñ ayaù tadäkäratä-rahität | deha-dvayäveça-viñ ayäkäratä-rähitye sati svayaà çuddhatvaà-padärthaù prakäçata iti bhävaù | nanu sükñ ma-cid-rüpatvam-padärthänubhave kathaà pürëa-cidäkära-rüpa-madé ya-brahma-svarüpaà sphuratu | taträha ananya-bodhyätmatayä cid-äkäratä-sämyena çuddhatvaà-padärthaikya-bodhya-svarüpatayä | yadyapi tädå g-ätmänubhavänantaraà tad-ananya-bodhyatäkå tau sädhaka-çaktir nästi tathäpi pürvaà tad-artham eva kå tayä sarvaträpy upajé vyayä sädhana-bhakty-ärädhitasya çré -bhagavataù prabhäväd eva tad api tatrodayata iti bhävaù | tad uktam vadanté ty ädi-padyänantaram eva – tac-chraddadhänä munayo jïäna-vairägya-yuktayä | paçyanty ätmani cätmänaà bhaktyä çruta-gå hé tayä || [BhP 1.2.12] iti. satyavrataà prati çré -matsyadevopadeçe ca – madé yaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam | vetsyasy anugå hé taà me sampraçnair vivå taà hå di || [BhP 8.24.38] iti. brahmä çré -bhagavantam ||4|| [5] tädå çävirbhävam äha, särdhena – çaçvat praçäntam abhayaà pratibodha-mätraà çuddhaà samaà sad-asataù paramätma-tattvam | çabdo na yatra puru-kärakavän kriyärtho mäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä | tad vai padaà bhagavataù paramasya puàso brahmeti yad vidur ajasra-sukhaà viçokam || [BhP 2.7.47] ayam arthaù | sarvato bå hattamatväd brahmeti yad vidus tat khalu param asya puàso bhagavataù padam eva | nirvikalpatayä säkñ ät-kå teù präthamikatvät brahmaëaç ca bhagavata eva nirvikalpa-sattä-rüpatvät | vicitra-rüpädi-vikalpa-viçeñ a-viçiñ ö asya bhagavatas tu säkñ ät-kå tes tad-anantarajatvät | tadé ya-svarüpa-bhütaà tad brahma tat säkñ ätkäräspadaà bhavaté ty arthaù | nirvikalpa-brahmaëas tasya svarüpa-lakñ aëam äha pratibodha-mätram iti | ajasra-sukham iti ca | jaòasya

5

BHAGAVAT-SANDARBHA

duùkhasya ca pratiyogitayä praté yate yad vastu yac ca nityaà tad eka-rüpaà tad-rüpam ity arthaù | yat ätma-tattvaà sarveñ äm ätmatnäà mülam | ätmä hi sva-prakäça-rüpatayä nirupädhi-parama-premäspadatayä ca tat-tad-rüpeëa praté yata ity arthaù | atha tasya sukha-rüpasya ajasratve hetum äha çäçvat praçäntaà nityam eva kñ obha-rahitaà tadvad abhayaà bhaya-çünyaà viçokaà çoka-rahitaà ceti | na ca sukha-rüpatve tasya puëya-janyatvaà syäd ity äha çabdo na yatreti | yatra kriyärtho yajïädy-arthaù puru-kärakavän çabdo na pravartate ity arthaù | tvaà tv aupaniñ adaà puruñ am ity ädi ré tyä kevalam upaniñ ad eva prakäçikä bhavaté ty arthaù | punaù sukha-svarüpatve cendriya-janyatvaà vyävartayati çuddham ity ädinä | tatra çuddhaà doñ a-rahitam | samam uccävacatä-çünyam | sadasataù paraà käraëa-kärya-vargäd upari-sthitam | kià bahunety äha mäyä ca yasyäbhimukhe yadunmukhatayä sthite jé van-mukta-gaëe vilajjamänaiva paraiti paläyate tato düraà gacchaté ty arthaù || çré brahmä näradam ||5|| [6] vyaïjite bhagavat-tattve brahma ca vyajyate svayam | ato’tra brahma-sandarbho’py aväntaratayä mataù || atha bhagavad-ävirbhäve yogyatäm äha – bhakti-yogena manasi samyak praëihite’male apaçyat puruñ aà pürëaà || [BhP 1.7.4] iti | vyäkhyätam eva ||6|| [7] tad itthaà brahmaëä coktam -- tvaà bhakti-yoga-paribhävita-hå t-saroja ässe çrutekñ ita-patho nanu nätha puàsäm || iti || [BhP 3.9.11] || çré -sutaù ||7||2 [8] tad-ävirbhävam äha särdha-daçabhiù -- tasmai sva-lokaà bhagavän sabhäjitaù sandarçayäm äsa paraà na yat-param | vyapeta-saìkleça-vimoha-sädhvasaà sva-då ñ ö avadbhir puruñ air abhiñ ö utam ||9|| pravartate yatra rajas tamas tayoù sattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù | na yatra mäyä kim utäpare harer anuvratä yatra suräsurärcitäù ||10|| 2 From this, I would assume that this is not meant to be a separate section, but refers back to the previous #8.

6

BHAGAVAT-SANDARBHA

çyämävadätäù çata-patra-locanäù piçaìga-vasträù surucaù supeçasaù | sarve catur-bähava unmiñ an-maëi- praveka-niñ käbharaëäù suvarcasaù | praväla-vaidürya-må ëäla-varcasaù parisphurat-kuëòala-mauli-mälinaù ||11|| bhräjiñ ëubhir yaù parito viräjate lasad-vimänävalibhir mahätmanäm | vidyotamänaù pramadottamädyubhiù savidyud abhrävalibhir yathä nabhaù ||12|| çré r yatra rüpiëy urugäya-pädayoù karoti mänaà bahudhä vibhütibhiù | preìkhaà çritä yä kusumäkaränugair vigé yamänä priya-karma gäyaté ||13|| dadarça taträkhila-sätvatäà patià çriyaù patià yajïa-patià jagat-patim | sunanda-nanda-prabalärhaëädibhiù sva-pärñ adägraiù parisevitaà vibhum ||14|| bhå tya-prasädäbhimukhaà då g-äsavaà prasanna-häsäruëa-locanänanam | kiré àinaà kuëòalinaà catur-bhujaà pé täàçukaà vakñ asi lakñ itaà çriyä ||15|| adhyarhaëé yäsanam ästhitaà paraà vå taà catuù-ñ oòaça-païca-çaktibhiù | yuktaà bhagaiù svair itaratra cädhruvaiù sva eva dhäman ramamäëam é çvaram ||16|| tad-darçanähläda-pariplutäntaro hå ñ yat-tanuù prema-bharäçru-locanaù | nanäma pädämbujam asya viçva-så g yat päramahaàsyena pathädhigamyate ||17|| taà pré yamäëaà samupasthitaà kavià prajä-visarge nija-çäsanärhaëam | babhäñ a é ñ at-smita-çociñ ä girä priyaù priyaà pré ta-manäù kare spå çan ||18 [BhP 2.9.9-18] || tasmai bhagavad-äjïä-puraskäreëa çré -näräyaëähvaya-puruñ a-näbhi-paìkaje sthityaiva tat-toñ aëais tapobhir bhajate brahmaëe sabhäjitas tena bhajanena vaçé kå taù san sva-lokaà vaikuëö haà bhuvanottamaà bhagavän samyag darçayämäsa | yad yato viakuëö hät param anyad vaikuëö haà paraà çreñ ö haà na vidyate parama-bhagavad-vaikuëö hatvät | yad vä, yad yato vaikuëö hät paraà

7

BHAGAVAT-SANDARBHA

brahmäkhyaà tattvaà paraà bhinnaà na bhavati | svarüpa-çakti-viçeñ äviñ käreëa mäyayänävå taà tad eva tad-rüpam ity arthaù | agre tv idaà vyakté kariñ yate | tädå çatve hetuù vyapeteti sva-då ñ ö eto ca | avidyäsmitäräga-dveñ äbhiniveçäù païca kleçäù viimohas taiù vaicitryaà sädhvasaà bhayaà vyapetäni saìkleçädé ni yatra tam | svasya då ñ ö aà darçanaà tad vidyate yeñ äà tair ätmavidbhir api abhitaù sarväàçenaiva stutaà çläghitam | atha te munayo då ñ ö vä nayanänanda-bhäjanam | vaikuëö haà tad-adhiñ ö hänaà vikuëö haà ca svayaà-prabham || bhagavantaà parikramya praëipatyänumänya ca | pratijagmuù pramuditäù çaàsanto vaiñ ëavé à çriyam || [BhP 3.16.27-8] punas tädå çatvam eva vyanakti, pravartate iti | yatra vaikuëö he rajas tamaç ca na pravartate | tayor miçraà sahacaraà jaòaà yat sattvaà na tad api | kintu anyad eva | tac ca yä suñ ö hu sthäpayiñ yamäëä mäyätaù parä bhagavat-svarüpa-çaktiù tasyäù vå ttitvena cid-rüpaà çuddha-sattväkhyaà sattvam iti tadé ya-prakaraëa eva sthäpayiñ yate | tad eva ca yatra pravartate ity arthaù | tathä ca närada-païcarätre jitante-stotre – lokaà vaikuëö ha-nämänaà divya-ñ aò-guëa-saàyutam | avaiñ ëavänäm apräpyaà guëa-traya-vivarjitam || pädmottara-khaëòe tu vaikuëòha-nirüpaço tasya sattvasyäpräkå tatvaà sphuö am evaà darçitam | yataù prakå ti-vibhüti-varëanänantaram – evaà präkå ta-rüpäyä vibhüte rüpam uttamam | tripäd-vibhüti-rüpaà tu çå ëu bhüdhara-nandini || pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé | vedäìgasvedajanita-toyaiù prasrävitä çubhä || tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam | amå taà çäçvataà nityam anantaà paraà padam || çuddha-sattva-mayaà divyam akñ araà brahmaëaù padam || ityädi || präkå ta-guëänäà parasparävyabhicäritvaà tüktaà säìkhya-kaumudyäà – anyonya-mithuna-vå ttaya iti | taö -ö é käyäà ca anyonya-sahacarä avinäbhäva-vartina iti yävat | bhavati cäträgamaù – anyonya-mithunäù sarve sarve sarvatra-gäminaù | rajaso mithunaà sattvam || ity ädy upakramya naiñ äm ädiç ca saàyogo viyogo copalabhyate || ité ti ||

8

BHAGAVAT-SANDARBHA

tasmäd atra rajaso’sad-bhäväd aså jyatvaà tamaso’sad-bhäväd anäçyatvaà präkå ta-sattväbhäväc ca saccidänanda-rüpatvaà tasya darçitam | tatra hetur na ca käla-vikramaù iti | käla-vikrameëa hi prakå ti-kñ obhät sattvädayaù på thak kriyante | tasmäd yaträsau ñ aò-bhäva-vikära-hetuù käla-vikrama eva na pravartate tatra teñ äm abhävaù sutaräm eveti bhävaù | kià ca teñ äà mülata eva kuö hära ity äha na yatra mäyeti | mäyätra jagat-så ñ ö y-ädi-hetur bhagavac-chaktir na tu käpaö ya-mätram | raja-ädi-niñ edhenaiva tad-vyudäsät | athavä yatra tayoù sambandhi sattvaà präkå ta-sattvaà yat tad api na pravartate | miçram apå thag-bhüta-guëa-trayaà pradhänaà ca | agre mäyä-pradhänayor bhedo vivecané yaù | kaimutyenoktam evärthaà draòhayati | kim utäpare iti | tayor vimiçraà kiïcid rajas-tamo-miçraà sattvaà ca neti vyäkhyä tu piñ ö a-peñ aëam eva | sämänyato rajas-tamo-niñ edhenaiva tat-pratipatteù | vakñ yate ca tasya sattvasya präkå täd anytamatvaà dvädaçe çré -näräyaëa-rñ ià prati märkaëòeyena -- sattvaà rajas tama ité ça tavätma-bandho mäyämayäù sthit-layodbhava-hetavo’sya | lé lädhå tä yad api sattvamayé praçäntyai nänye nè ëäà vyasana-moha-bhiyaç ca yäbhyäm || tasmät taveha bhagavann atha tävakänäà çukläà tanuà sva-dayitäà kuçalä bhajanti | yat sätvatäù puruñ a-rüpam uçanti sattvaà loko yato’bhayam utätma-sukhaà na cänyad || [BhP 12.8.39-40] iti || anayor arthaù | he é ça yad api sattvaà rajas tama iti tavaiva mäyä-kå tä lé läù | kathambhütäù – asya viçvasya sthityädi-hetavaù tathäpi yä sattvamayé saiva praçäntyai prakå ñ ö a-sukhäya bhavati | nänye rajas tamo-mayyau | na kevalaà praçäntyabhäva-mätram anayoù | kintv aniñ ö aà cety äha vyasaneti | he bhagavan tasmät tava çukläà sattva-maya-lé lädhiñ ö hätré à tanuà çré -viñ ëu-rüpäà kuçalä nipuëä bhajanti sevante na tv anyäà brahma-rudra-rüpäà te bhajanti anusaranti | na tu dakñ a-bhairavädi-rüpäm | kathambhütäà svasya taväpi dayitäà loka-çänti-karatvät | nanu mama rüpam api sattvätmakam iti prasiddhaà | tarhi kathaà tasyäpi mäyämayatvam eva | nahi nahé ty äha sätvatäù çré -bhägavatä yat sattvaà puruñ asya tava rüpaà prakäçam uçanti manyante yataç ca sattvät loko vaikuëö häkhyaù prakäçate tad abhayam ätma-sukhaà para-brahmänanda-svarüpam evalakñ aëa-svarüpa-çakti-vå tti-viçeñ a ucyate | sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà yad é yate tatra pumän apävå taù | [BhP 4.3.23] ityädy udähariñ yamäëänusärät | agocaratve hetuù prakå ti-guëaù | sattvam ity açuddha-sattva-lakñ aëa-prasiddhy-anusäreëa tathäbhütaç cic-chakti-vå tti-viçeñ aù sattvam iti saìgati-läbhäc ca | tataç ca tasya svarüpa-çakti-vå ttitvena svarüpätmataivety uktam tad abhayam ätma-sukham iti | arthäntare bhagavad-vigrahaà prati rüpaà yad etad [BhP 2.8.2] ityädau çuddha-sattva-svarüpa-

9

BHAGAVAT-SANDARBHA

mätratva-pratijïäbhaìgaù | abhayam ity ädau präïjalatä-häniç ca bhavati | anyat padasyaikasyaiva rajas tamaç ceti dvir-ävå ttau pratipatti-gauravaà cotpadyate | pürvam api nänye iti dvivacanenaiva parämå ñ ö e | tasmäd asti prasiddhäd anyat svarüpa-bhütaà sattvam | yad evaikädaçe yat käya eñ a bhuvana-traya-sanniveça [BhP 11.4.4] ityädau jïänaà svata ity atra ö é kä-kå n-mataà yasya svarüpa-bhütät sattvät tanu-bhå täà jïänam ity anena | tathä paro rajaù savitur jäta-vedä devasya bharga [BhP 5.7.14] ity ädau çré -bharata-jäpye tan-mataà paro rajaù rajasaù prakå teù paraà çuddha-sattvätmakam ity ädinä | ataeva präkå täù sattvädayo guëä jé vasyaiva na tv é çasyeti çrüyate | athaikädaçe sattvaà rajas tama iti guëä jé vasya naiva me [BhP 11.25.12] iti | çré -bhagavad-upaniñ atsu ca – ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye | matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñ u te mayi || tribhir guëa-mayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat | mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam || daivé hy eñ ä guëa-mayé mama mäyä duratyayä | mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || iti [Gé tä 7.12-4] yathä daçame – harir hi nirguëaù säkñ ät puruñ aù prakå teù paraù | sa sarva-då g upadrañ ö ä taà bhajan nirguëo bhavet || iti [BhP 10.88.5] çré -viñ ëu-puräëe ca – sattvädayo na santé çe yatra ca präkå tä guëäù | sa çuddhaù sarva-çuddhebhyaù pumän ädyaù prasé datu || iti [ViP 1.9.44] atra präkå tä iti viçiñ ya apräkå täs tv anye guëäs tasmin santy eveti vyaïjitaà tatraiva | hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye | hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || iti [ViP 1.12.69] tathä ca daçame devendreëoktam -- viçuddha-sattvaà tava dhäma çäntaà tapomayaà dhvasta-rajas-tamaskam | mäyämayo’yaà guëa-saàpraväho

10

BHAGAVAT-SANDARBHA

na vidyate te’graëänubandha || iti [BhP 10.27.4] ayam arthaù | dhäma svarüpa-bhüta-prakäça-çaktiù | viçuddhatvam äha viçeñ aëa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaà tapo-mayam iti ca | tapo’tra jïänaà sa tapo’tapyateti çruteù | tapomayaà pracura-jïäna-svarüpam | jäòyäàçenäpi rahitam ity arthaù | ätmä jïäna-mayaù çuddha itivat | ataù präkå ta-sattvam api vyävå ttam | ata eva mäyämayo’yaà sattvädi-guëa-pravähas te tava na vidyate | yato’säv ajïänenaivänubandha iti | ataeva çré -bhagavantaà prati brahmädé näà sayuktikam -- sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitau çaré riëäà çreya-upäyanaà vapuù | veda-kriyä-yoga-tapaù-samädhibhis tavärhaëaà yena janaù samé hate || sattvaà na ced dhätar idaà nijaà bhaved vijïänam ajïäna-bhidäpamärjanam | guëa-prakäçair anumé yate bhavän prakäçate yasya ca yena vä guëaù || [BhP 10.2.34-35] ayam arthaù | sattvaà tena prakäçamänatvät tad-abhinnatayä rüpitaà vapur bhavän çrayate prakaö ayati | kathambhütaà sattvaà viçuddham | anyasya rajas-tamobhyäm amiçrasyäpi präkå tatvena jäòyäàça-saàvalitatvän na viçeñ eëa çuddhatvam | etat tu svarüpa-çakty-ätmatvena tad-aàçasyäpy asparçäd até va çuddham ity arthaù | kim arthaà çraye | çaré riëäà sthitau nija-caraëäravinde manaùsthairyäya sarvatra bhakti-sukhäd anasyaiva tvadé ya-mukhya-prayojanatväd iti bhävaù | bhakti-yoga-vidhänärtham iti [BhP 1.8.19] çré -kunté -väkyät | kathambhütaà vapuù çreyasäà sarveñ äà puruñ ärthänäm upäyanam äçrayam | nityänanda-paramänanda-rüpam ity arthaù | ato vapuñ as tava ca bheda-nirdeço’yam aupacärika eveti bhävaù | ataeva yena vapuñ ä yad vapur älambanenaiva janas tavärhaëaà püjäà karoti | kaiù sädhanaiù vedädibhis tvad-älambakair ity arthaù | sädhäraëais tv arpitair eva tvad-arhaëa-präyatäsiddhäv api | vapuñ o’napekñ atvät | tädå ça-vapuù-prakäça-hetutvena svarüpätmakatvaà spañ ö ayanti | he dhätaç ced yadi idaà sattvaà yat tava nijaà vijïänam anubhavaà tadätmikä sva-prakäçatä-çaktir ity arthaù | tan na bhavet | tarhi tu ajïäna-bhidä sva-prakäçasya tavänubhava-prakära eva märjanaà çuddhim aväpa | saiva jagati paryavasé yate na tu tavänubhava-leço’pé ty arthaù | nanu präkå ta-sattva-guëenaiñ a bhavatu kià nijenety äha | präkå ta-guëa-prakäçair bhavän kevalam anumé yate na tu säkñ ätkriyata ity arthaù | athavä tava vijïäna-rüpam ajïäna-bhidäyä apamärjanaà ca yan nijaà sattvaà tad yadi na bhaven nävirbhavati tadaiva präkå ta-sattvädi-guëa-prakäçair bhavän anumé yate tvan-nija-sattävirbhäveëa tu säkñ ät-kriyata evety arthaù | tad eva spañ ö ayituà tatränumäne dvaividhyam ähur yasya guëaù prakäçata iti | asvarüpa-bhütasyaiva sattvädi-guëasya tvad-avyabhicäri sambandhitva-mätreëa vä tvad eva prakäçyamänatä-

11

BHAGAVAT-SANDARBHA

mätreëa vä tval-liìgatvam ity arthaù | yathä aruëodayasya süryodaya-sännidhya-liìgatvaà yathä vä dhümasyägni-liìgatvam iti tata ubhayathäpi tava säkñ ätkäre tasya sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù | tad evam apräkå ta-sattvasya tadé ya-sva-prakäçatä-rüpatvaà yena svaprakäçasya tava säkñ ätkäro bhavaté ti sthäpitam | atra ye viçuddha-sattvaà näma präkå tam eva rajas-tamaù-çünyaà matvä tat-käryaà bhagavad-vigrahädikaà manyante te tu na kenäpy anugå hé täù | rajaù-sambandhäbhävena svataù praçänta-svabhävasya sarvatrodäsé natäkå ti-hetos tasya kñ obhäsambhavät vidyämayatvena yathävasthita-vastu-prakäçitämätra-dharmatvät, tasya kalpanäntaräyogyatväc ca | tad uktam api agocarasya gocaratve hetuù prakå ti-guëaù sattvam | gocarasya bahurüpatve rajaù | bahurüpasya tirohitatve rajaù | tathä parasparodäsé natve sattvam | upakäritve rajaù | apakäritve tamaù | gocaratvädé ni sthit-så ñ ö i-saàhäräù udäsé natvädé ni ceti | atha rajo-leçe tatra mantavye viçuddha-padavaiyarthyam ity alaà tan-mata-rajo-ghaö a-praghaö ö anayeti | pädmottara-khaëòe tu vaikuëö ha-nirüpaëe tasya sattvasyäpräkå tatvaà sphuö am eva darçitam | yata uktaà prakå ti-vibhüti-varëanänantaram | evaà präkå ta-rüpäya vibhüter rüpam uttamam | tripäd-vibhüti-rüpaà tu çå ëu bhüdhara-nandini || pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé | vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitä çubhä || tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam | amå taà çäçvataà nityam anantaà paraà padam || çuddha-sattva-mayaà divyam akñ araà brahmaëaù padam || ityädi | tad etat samäptaà präsaìgikaà çuddha-sattva-vivecanam | atha pravartate ityädi prakå tam eva padyaà vyäkhyäyate | nanu guëädy-abhävän nirviçeñ a eväsau loka ity äçaìkya tatra viçeñ as tasyäù çuddha-sattvätmikäyäù svarüpänatirikta-çakter eva viläsa-rüpa iti dyotayaàs tam eva viçeñ aà darçayati harer iti | suräù sattva-prabhaväù asuräù rajas-tamaù-prabhaväù tair arcitäù | tebhyo’rhattamä ity arthaù | guëäté tatväd eveti bhävaù | tän eva varëayati çyämävadätä iti | çyämäç ca avadätä ujjvaläç ca te | pé tavasträù supeçaso’tisukumäräù unmiñ anta iva prabhävanto maëipravekä maëy-uttamä yeñ u täni niñ käëi padakäny äbharaëäni yeñ äà te suvarcasas tejasvinaù | praväleti [2.9.11] | ke’pi tebhyaù çré -bhagavat-särüpyaà labdhavadbhyo’nye pravälädi-sama-varëäù | punar api lokaà varëayati bhräjiñ ëubhir iti | çré r yatreti çré ù svarüpa-çaktiù rüpiëé tat-preyasé -rüpä mänaà püjäà vibhütibhiù rüpiëé tat preyasé -rüpä mänaà püjäà vibhütibhiù sva-sakhé -rüpäbhiù | preìkhamändolanaà çritä viläsena | kusumäkäro vasantas tad-anugä bhramaräs tair vividhaà gé yamänä | svayaà priyasya hareù karma gäyanté bhavati | dadarçeti tatra loka iti präktanänäà yac-chabdänäà viçeñ yaà akhila-sätvatäà sarveñ äà sätvatänäà yädava-vé räëäà patiù

12

BHAGAVAT-SANDARBHA

çriyaù patir yajïa-patiù prajäpatir dhiyäà patir loka-patir dharäpatiù | patir gatiç cändhaka-vå ñ ëi-sätvatäà prasé datäà me bhagavan satäà patiù || ity [BhP 2.4.20] etad väkya-saàväditvät | çré -bhägavata-mate çré -kå ñ ëasyaiva svayaà-bhagavattvena pratipädayiñ yamänatvät | tac caitad anantaraà brahmaëe catuùçloké -rüpaà bhägavataà çré -bhagavatopadiñ ö am | tatra ca – purä mayä proktam ajäya näbhye padme niñ aëëäya mamädi-sarge | jïänaà paraà man-mahimävabhäsaà yat sürayo bhägavataà vadanti || iti tå té ye [BhP 3.4.13] uddhavaà prati çré -kå ñ ëa-väkyänusäreëa || yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo vai vedäàç ca prahiëoti tasmai | taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaà mumukñ ur vai çaraëam amuà vrajet || iti [GTU 1.22] çré -gopäla-täpany-anusäreëa ca tasmai vopadeñ ö å tva-çruteù || tadu hoväca brahmasavanaà carato me dhyätaù stutaù parärdhänte so’budhyata gopaveço me puruñ aù purastädävirbabhüveti çré gopälatäpany-anusäreëaiva kvacit kalpe çré -gopäla-rüpeëa ca så ñ ö yädäv ittham eva brahmaëe darçita-nija-rüpatäà tad-dhämno mahä-vaikuëö hatvena çré -kå ñ ëa-sandarbhe sädhayiñ yamäëatväc ca dvärakäyäà präkaö yävasare çruta-sunanda-nandädi-sähacaryeëa çré -prabalädayo’pi jïeyäù | yathoktaà prathame sunanda-nanda-çé rñ aëyä ye cänye sätvata-rñ abhä iti [BhP 1.14.32]| bhåtya-prasädeti [2.9.15] | då g eväsava iva drañ ö è ëäà madakaré yasya tam | çriyä vakñ o-väma-bhäge svarëa-rekhäkärayä | adhyarhaëé yeti catasraù çaktayo dharmädyäù | pädmottara-khaëòe yoga-pé ö he ta eva kathitäù | na bahiraìgä adharmädyä iti | tathä hi, dharma-jïäna tathaiçvarya- vairägyaiù päda-vigrahaiù | å g-yajuù-sämätharväëa- rüpair nityaà vå taà kramäd || iti | samastäntas tathä çabda-prayogas tv ärñ aù | ñ oòaça-çaktayaç caëòädyäù | tathä ca tatraiva – caëòädi-dvära-pälais tu kumudädyaiù surakñ itä iti | nagaré ti pürveëänvayaù | te ca – caëòa-pracaëòau präg-dväre yämye bhadra-subhadrakau | väruëyäà jaya-vijayau saumye dhätå -vidhätarau || kumudaù kumudäkñ aç ca puëòaré ko’tha vämanaù |

13

BHAGAVAT-SANDARBHA

çaìke karëaù sarva-netraù sumukhaù supratiñ ö hitaù || ete dikpatayaù proktäù puryäm atra suçobhane || iti | kumudädayas tu dvau dväv ägneyädi-dik-pataya iti çeñ aù | païca-çaktayaù kürmädyäù | tathä ca tatraiva – kürmaç ca nägaräjaç ca vanateyas trayé çvaraù | chandäàsi sarva-manträç ca pé ö ha-rüpatvam ästhitä || iti || trayé çvara iti vainateya-viçeñ aëam | tasya chandomayatvät | yadyapy uttara-khaëòa-vacanaà tat parama-vyoma-paraà tathäpi tat-sädå çyägamädi-prasiddheç ca çré -kå ñ ëa-yoga-pé ö ham api ca tadvaj jïeyam | atra ñ oòaça-çaktayaù säkñ ät çré -kå ñ ëa eva çré -kå ñ ëa-sandarbhe purastäd udähariñ yamäëa-prabhäsa-khaëòa-vacanät çrutälambinyädaya eva vä jïeyä iti | svaiù svarüpa-bhütair aiçvaryädibhir yuktam | itaratra yogiñ u adhruvaiù präptair ity arthaù | sva-svarüpa eva dhämäni çré -vaikuëö he ramamäëaà ataeveçvaram | katham api parädhé na-siddhatväbhävät | tad-darçaneti [2.9.17] | yat padämbujaà päramahaàsyena pathädhigamyata iti saccidänanda-ghanatvaà tasya vyanakti | tvaà pré yamäëam iti taà brahmäëaà bhagavän babhäñ e | prajä-visarge kärye nijasya sväàça-bhütasya puruñ asya çäsane’rhaëaà yogyam | nanv asau puruñ a eva tam anugå hëätu çré -bhagavatas tu parävasthatvät tena präkå ta-så ñ ö i-karträ sambandho’pi na sambandha ity äçaìkya tasya bhakta-vätsalyätiçaya eväyam ity äha, priyaà tasmin premavantam | yataù so’pi priyaù prema-vaçaù | taträpi pré yamäëäm iti pré tamanä iti ca viçeñ aëaà tadäné à premolläsätiçaya-dyotakam | taà prati bhagavac-cihna-darçanena tasyäpi tatra pré ty-atiçayaà vyaïjayati é ñ at-smita-rociñ ä gireti kare spå çann iti ca | asya çré -kå ñ ëopäsakatvaà çré -gopäla-täpané -väkyena darçitam | tathä ca brahma-saàhitäyäà [5.22-5] – tatra brahmäbhavad bhüyaç caturvedé caturmukhaù | sa jäto bhagavac-chaktyä tat-kälaà kila coditaù || siså kñ äyäà matià cakre pürva-saàskära-saàskå täm | dadarça kevalaà dhväntaà nänyat kim api sarvataù || uväca puratas tasmai tasya divyä sarasvaté | kämaù kå ñ ëäya govindäya gopé -jana ity api || vallabhäya priyä vahner ayaà te däsyati priyam | tapa tvaà tapa etena tava siddhir bhaviñ yati || atha tepe sa suciraà pré ëan govindam avyayam || ity ädi || çré -çukaù ||8|| [9]

14

BHAGAVAT-SANDARBHA

atha sä bhagavattä ca näropitä kintu svarüpa-bhütaivety etam arthaà punar viçeñ ataù sthäpayituà prakaraëäntaram ärabhyate | tatra vastunas tasya çaktitvam äha | vedyaà västavam atra vastv ity asya viçeñ aëäbhyäm eva çivadaà täpa-trayonmülanam iti | [BhP 1.1.2] çivaà paramänandaù tad-dänaà svarüpa-çaktyä | täpa-trayaà mäyä-çakti-käryaà tad-unmülanaà ca tayaiveta || çré -vyäsaù ||9|| [10] te ca mäyä-çakti-svarüpa-çakté paraspara-viruddhe tathä tayor vå ttayaç ca sva-sva-gaëa eva paraspara-viruddhä api bahvyaù | tathäpi täsäm ekaà nidhänaà tad evety äha | yac-chaktayo vadatäà vädinäà vai viväda-saàväda-bhuvo bhavanti | kurvanti caiñ äà muhur ätma-mohaà tasmai namo ‘nanta-guëäya bhümne || [BhP 6.4.26] spañ ö am || daksaù çré -puruñ ottamam ||10|| [11] tathä – yasmin viruddha-gatayo hy aniçaà patanti vidyädayo vividha-çaktaya änupürvyät | tad brahma viçva-bhavam ekam anantam ädyam änanda-mätram avikäram ahaà prapadye || [BhP 4.9.16] änupürvyä sva-sva-varge uttama-madhyama-kaniñ ö ha-bhävena vartamänä vividha-çaktayaù präyaù parasparaà viruddha-gatayo’pi yasmin yad äçritya aniçaà patanti sva-sva-vyäpäraà kurvanti || dhruvaù çré -på çnigarbham ||11|| [12] sargädi yo ‘syänuruëaddhi çaktibhir dravya-kriyä-käraka-cetanätmabhiù | tasmai samunnaddha-niruddha-çaktaye namaù parasmai puruñ äya vedhase || [BhP 4.17.18] anuruëaddhi karoti | çré -maitreyo viduram ||12|| [13]

15

BHAGAVAT-SANDARBHA

täsäm acintyatvam äha | ätmeçvaro’tarkya-sahasra-çaktir iti || [BhP 3.33.3] spañ ö am || uktaà cäcintyatvaà çrutes tu çabda-mülatväd ity [Vs 2.1.27] ädau | ätmani caivaà viciträç ca hé ty [?] ädau ca || çré -devahütiù kapiladevam ||13|| [14] çaktes tu sväbhävika-rüpatvam äha – sattvaà rajas tama iti trivå d ekam ädau sütraà mahän aham iti pravadanti jé vam | jïäna-kriyärtha-phala-svarüpatayoru-çaktir brahmaiva bhäti sad asac ca tayoù paraà yat || [BhP 11.3.38] brahmaiva urü-çaktir anekätmaka-çaktimad bhäti | eva-käreëa brahmaëa eva sä çaktir na tu kalpiteti sväbhävika-rüpatvaà çakter bodhayati | tatra hetuù | yad brahma yat sthülaà käryaà på thivyädi-rüpaà asat sükñ maà käraëaà prakå tyädi-rüpaà tayor bahiraìga-vaibhavayoù paraà svarüpa-vaibhavaà çré -vaikuëö hädi-rüpaà taö astha-vaibhavaà çuddha-jé va-rüpaà ca | anyathä tat-tad-bhäväsiddhiù | kiàrüpatayä tat-tad-rüpam | taträha jïäna-kriyärtha-phala-rüpatayä mahad-ädi-lakñ aëa-jïäna-çakti-rüpatvena, süträdi-lakñ aëa-kriyä-çakti-rüpatvena, tan-mäträdi-lakñ aëärtha-rüpatvena, prakå ti-lakñ aëa-tat-tat-sarvaikya-rüpatvena sad-asad-rüpam | phala-rüpatvena tayoù param | tatra phalaà puruñ ärtha-svarüpaà sa-vaibhavaà bhagavad-äkhyaà cid-vastu tad-anumatatvät çuddha-jé väkhyaà cid-vastu ca | etena jïäna-kriyädi-rüpeëorü-çaktitvaà vyaïjitam | çakteù sväbhävika-rüpatvaà sa-pramäëaà spañ ö ayati | ädau yad ekaà brahma tad eva sattvaà rajas tama iti tri-vå t pradhänaà tataù kriyä-çaktyä sütraà jïäna-çaktyä mahän iti | tato’ham ahaìkära iti | tad eva ca jé vaà çuddha-svarüpaà jé vätmänaà tad-upalakñ aëakaà vaikuëö hädi-vaibhavaà ca pravadanti vedäù | te ca – sadaiva saumyedam agra äsé d ity ädyäù [ChäU 6.2.1] | ädäv ekaà tatas tat tad-rüpam iti çakteù sväbhävikatvam äyätam anyasyäsadbhävenaupädhikatväyogät | svarüpa-vaibhavasyäìga-pratyaìgavan nitya-siddhatve’pi, sürya-sattayä tad-raçmi-paramäëu-vå ndasyeva, tat-sattayä labdha-sattäkatvät tad-upädänatvaà tadädikatvaà ca syät | tasya bhäsä sarvam idaà vibhäté ti [Kaö ha 2.2.15] çruteù | çakter acintyatvaà sväbhävikatvaà coktaà çré -viñ ëu-puräëe – nirguëasyäprameyasya çuddhasyäpy amalätmanaù | kathaà sargädi-kartädi-kartå tvaà brahmaëo’bhyupagamyata || [ViP 1.3.1]

16

BHAGAVAT-SANDARBHA

iti maitreya-praçnänantaraà çré -paräçara uväca --- çaktayaù sarva-bhävänäm acintya-jïäna-gocaräù | yato’to brahmaëas täs tu sargädyä bhäva-çaktayaù | bhavanti tapasäà çreñ ö ha pävakasya yatoñ ëatä || [ViP 1.3.2] atra çré dhara-svämi-ö é kä ca – tad evaà brahmaëaù så ñ ö y-ädi-kartå tvam uktam | tatra çaìkate – nirguëasyeti | sattvädi-guëa-rahitasya, aprameyasya deça-kälädy-aparicchinnasya çuddhasya adehasya sahakäri-çünyasyeti vä, amalätmanaù puëya-päpa-saàskära-çünyasya, rägädi-çünyasyeti vä | evambhütasya brahmaëaù kathaà sargädi-kartå tvam iñ yate, etad-vilakñ aëasyaiva loke ghaö ädiñ u kartå tvädi-darçanäd ity arthaù | pariharati çaktaya iti särdhena | loke hi sarveñ äà bhävänäà maëi-manträdé näà çaktayaù acintya-jïäna-gocaräù | acintyaà tarkäsahaà yaj-jïänaà käryänyathänupapatti-pramäëakaà tasya gocaräù santi | yad vä – acintyä bhinnäbhinnatvädi-vikalpaiç cintayitum açakyäù kevalam arthäpatti-jïäna-gocaräù santi | yad evaà ato brahmaëo’pi täs tathävidhäù çaktayaù sargädi-hetu-bhütäù bhäva-çaktayaù svabhäva-siddhäù çaktayaù santy eva | pävakasya dähakatvädi-çaktivat | ato guëädihé nasyäpy acintya-çaktimattväd brahmaëaù sargädi-kartå tvaà ghaö ata ity arthaù | çrutiç ca – na tasya käryaà karaëaà ca vidyate na tat-samaç cäbhyadhikaç ca då çyate | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [ÇvetU 6.8] mäyäà tu prakå tià vidyän mäyinaà tu maheçvaram || [ÇvetU 4.10] yad vä evaà yojanä – sarveñ äà bhävänäà pävakasyoñ ëatä-çaktivad-acintya-jïäna-gocaräù çaktayaù santy eva | brahmaëaù punas täù svabhäva-bhütäù svarüpäd abhinnäù çaktayaù | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate iti çruteù | ato maëi-manträdibhir agnauñ ëyavan na kenacid vihantuà çakyante | ata eva tasya niraìkuçam aiçvaryam | tathä ca çrutiù – sa vä ayam asya sarvasya vaçé sarvasyeçänaù sarvasyädhipatir ity ädiù [BAU 4.4.22] | yata evaà ato brahmaëo hetoù sargädyä bhavanti nätra käcid anupapattiù ity eñ ä | atra praçnaù so’yaà brahma khalu nirviçeñ am eveti pakñ am äçritya, parihäras tu saviçeñ am eveti pakñ am äçritya kå ta iti jïeyam | ata eva praçne çuddhasyety api

17

BHAGAVAT-SANDARBHA

vyäkhyätam | çuddhatvaà hy atra kevalatvaà matam, tac ca yuktaà, parihäre brahmaëi çaktisthäpanät | pürva-pakñ imate brahmaëi çaktir api nästé ti gamyate | tataù praçna-väkye’py evam arthäntaraà jïeyam – nirguëasya präkå täpräkå ta-guëa-rahitasya, ataeva pramäëägocarasya tata evämalätmano’pi çuddhasya, na tu sphaö ikäder iva paracchäyayänyathä-då ñ ö asya | tad evaà nirviçeñ atäm avalambya praçne siddhe | parihäre tu prathama-yojanäyäà nirviçeñ a-pakñ am anädå tya brahmaëi kartå tva-pratipatty-arthaà çaktayaù sädhitäù | dvité ya-yojanäyäà tatra ca viçeñ a-pratipatty-arthaà yathä jalädiñ u kadäcid uñ ëatädikam ägantukaà syät tathä brahmaëi na syäd iti nirdhäritam | na tat samaç cäbhyadhikaç ca då çyate iti çruteù | tathä maëimanträdibhir iti vyatireka eva då ñ ö änta ity ato brahma-çaktayas tu nänyena paräbhütä ity etac ca darçitam | kià ca, brahma-padena sarvaà khalv idaà brahmeti prasiddhià vyajya sattvädi-guëamaya-mäyäyäs tad-anyatve’pi, nirguëasyeti präkå ta-guëair aspå ñ ö atvam aìgé kå tya teñ äà bahiraìgatvaà své kå tam | tad etad eva mäyäà ca prakå tià vidyäd ity eñ ä çrutiù své cakära | mäyäà ca tad apäçrayäm itivan maheçvaratvän mäyäyä bahiraìgäyä äçraya iti täà paräbhüya sthitam iti ca labhyate | tasmät pürvavad aträpi çakti-mätrasya sväbhävikatvaà mäyä-doñ äspå ñ ö atvaà ca sädhitam | ataeva çré gé topaniñ atsu ca – jïeyaà yat tat pravakñ yämi yaj jïätvä’må tam açnute | anädimat paraà brahma na sat tan näsad ucyate || sarvataù päëi-pädaà tad ity ädi | [Gé tä 13.12-13] atreyaà prakriyä – ekam eva tat parama-tattvaà sväbhävikäcintya-çaktyä sarvadaiva svarüpa-tad-rüpa-vaibhava-jé va-pradhäna-rüpeëa caturdhävatiñ ö hate | süryäntar-maëòalastha-teja iva maëòala-tad-bahirgata-raçmi-tat-praticchavi-rüpeëa | evam eva çré -viñ ëu-puräëe --- eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä | parasya brahmaëaù çaktis tathedam akhilaà jagad || iti || [ViP 1.22.56] yasya bhäsä sarvam idaà vibhäté ti çruteù | atra vyäpakatvädinä tat-tat-samäveçädy-anupapattiç ca çakter acintyatvenaiva parähatä | durghaö a-ghaö atvaà hy acintyatvam | çaktiç ca sä tridhä – antaraìgä bahiraìgä taö asthä ca | taträntaraìgayä svarüpa-çaktyäkhyayä pürëenaiva svarüpeëa vaikuëö hädi-svarüpa-vaibhava-rüpeëa ca tad avatiñ ö hate | taö asthayä raçmi-sthäné ya-cid-ekätma-çuddha-jé va-rüpeëa, bahiraìgayä mäyäkhyayä praticchavi-gata-varëa-çävalya-sthäné ya-tadé ya-bahiraìga-vaibhava-jaòätma-pradhäna-rüpeëa ceti caturdhvätvam | ataeva tadätmakatvena jé vasyeva taö astha-çaktitvaà pradhänasya ca mäyäntar-bhütatvam abhipretya çakti-trayaà çré -viñ ëu-puräëe gaëitam – viñ ëu-çaktiù parä proktä kñ etra-jïäkhyä tathäparä | avidyä-karma-saàjïänyä tå té yä çaktir iñ yate || [ViP 6.7.61] tayä tirohitatväc ca çaktiù kñ etra-jïa-saàjïitä | sarva-bhüteñ u bhüpäla täratamyena vartate ||[ViP 6.7.63] iti ||

18

BHAGAVAT-SANDARBHA

avidyä karma käryaà yasyäù sä tat-saàjïä mäyety arthaù | yadyapé yaà bahiraìgä tathäpy asyäs taö astha-çaktimayam api jé vam ävarituà sämarthyam asté ty äha tayeti | täratamyena tat-kå tävaraëasya brahmädi-sthävaränteñ u deheñ u laghu-guru-bhävena vartate ity arthaù | tad uktam – yathä sammohito jé va iti [BhP 1.7.5] | yayaiväcintya-mäyayä jïeyam | pradhänasya mäyä-vyaìgyatvaà cägre darçayiñ yate | aträntaraìgatva-taö asthatva-bahiraìgatvädinaiva teñ äm ekätmakänäà tat tat sämyam, na tu sarvätmaneti tat tat sthäné yatvam evoktam | na tu tat-tad-rüpatvaà tatas tat tad doñ ä api nävakäçaà labhante iti || çré -pippaläyano nimim ||14|| [15] tad evaà sarväbhir militvä cid-acic-chaktir bhagavän | evam eva parameçvaratvena stüyamänaà brahmäëaà prati hiraëyakaçipunäpy uktam – cid-acic-chakti-yuktäyeti [BhP 7.3.34] | cid-vastunaç cid-vastv-antaräçrayatvaà, raçmy-äbhäsädi-jyotiñ o jyotir-maëòaläçrayatvam iva | tatra taö asthäkhyä jé va-çaktir yathävasaraà paramätma-sandarbhe vivaraëé yä | atha antaraìgäkhyä-vivaraëäya bahiraìgäpy uddiçyate ye cäparä parä ceti | çré -viñ ëu-puräëe çrüyate – sarva-bhüteñ u sarvätman yä çaktir aparä tava | guëäçrayä namas tasyai çäçvatäyai sureçvara || yäté ta-gocarä väcäà manasäà cäviçeñ aëä | jïäni-jïäna-paricchedyä vande täm é çvaré à paräm || iti || [ViP 1.19.76-7] saiñ ä bahu-vå ttikaiva jïeyä, paräsya çaktir bahudhaiva çrüyate iti çruteù ||15|| [16] tatra bahiraìgäm äha – å te’rthaà yat praté yeta na praté yeta cätmani | tad vidyäd ätmano mäyäà yathäbhäso yathä tamaù || [BhP 2.9.33] arthaà paramärtha-bhütaà mäà vinä yat praté yeta, mat-praté tau tat-praté ty-abhävät | matto bahir eva yasya praté tir ity arthaù | yac cätmani na praté yate, yasya ca mad-äçrayatvaà vinä svataù praté tir nästé ty arthaù | tathä lakñ aëaà vastu ätmano mama parameçvarasya mäyäà jé va-mäyä guëa-mäyeti dvy-ätmikäà mäyäkhya-çaktià vidyät | atra çuddha-jé vasyäpi cid-rüpatväviçeñ eëa tadé ya-raçmi-sthäné yatvena ca sväntaùpäta eva vivakñ itaù | taträsyä dvy-ätmikatvenäbhidhänaà då ñ ö änta-dvaividhyena labhyate | tatra jé va-mäyäkhyasya prathamäàçasya tädå çatvaà då ñ ö äntena spañ ö ayann asambhävanäà nirasyati yathäbhäsa iti | äbhäso jyotir-bimbasya své ya-prakäçäd vyavahita-pradeçe kathaïcid ucchalita-praticchavi-viçeñ aù | sa yathä tasmäd bahir eva praté yate, na ca taà vinä tasya praté tis tathä

19

BHAGAVAT-SANDARBHA

säpé ty arthaù | anena praticchavi-paryäyäbhäsa-dharmatvena tasyäm äbhäsäkhyatvam api dhvanitam | atas tat-käryasyäbhäsäkhyatvaà kvacit äbhäsaç ca nirodhaç cety ädau [BhP 2.10.7] | atra sa yathä kvacid atyantodbhaö ätmä svacäkcikya-cchaö äpatitaneträëäà netra-prakäçam ävå ëoti | tam ävå tya ca svenätyantodbhaö a-tejastvenaiva drañ ö å -netraà vyäkulayan svopakaëö he varëa-çävalyam udgirati | kadäcit tad eva på thag-bhävena nänäkäratayä pariëamayati | tatheyam api jé va-jïänam ävå ëoti | sattvädi-guëa-sämya-rüpäà guëa-mäyäkhyäà jaòäà prakå tim udgirati | kadäcit på thag-bhütän sattvädi-guëän nänäkäratayä pariëamayati ceti jïeyam | tad uktam – eka-deça-sthitasyägner [ViP 1.22.56] ity ädi | tathä cäyurveda-vidaù – jagad-yoner anicchasya cid-änandaika-rüpiëaù | puàso’sti prakå tir nityä praticchäyeva bhäsvataù || acetanäpi caitanya-yogena paramätmanaù | akarod viçvam akhilam anityaà näö akäkå tir || iti || tad evaà nimittäàço jé va-mäyä upädänäàço guëa-mäyety agre’pi vivecané yam | athaivaà siddhaà guëa-mäyäkhyaà dvité yam apy aàçaà då ñ ö äntena spañ ö ayati, yathä tama iti | tamaù-çabdenätra pürvoktaà tamaù-präyaà varëa-çävalyam ucyate | tad yathä tan müla-jyotiñ y-asad api tad-äçrayatvaà vinä na sambhavati tadvad iyam apé ti | athavä mäyämätra-nirüpaëa eva på thak då ñ ö änta-dvayam | taträbhäsa-då ñ ö änto vyäkhyätaù | tamo-då ñ ö äntaç ca | yathändhakäre jyotiñ o’nyatraiva praté yate, jyotir vinä ca na praté yate jyotirätmanä cakñ uñ aiva tat praté ter na på ñ ö hädineti tatheyam apé ty evaà jïeyam | tataç cäàça-dvayaà tu pravå tti-bhedenaivohyaà na tu då ñ ö änta-bhedena | präktana-då ñ ö änta-dvedhäbhipräyeëa tu pürvasyä äbhäsa-paryäya-cchäyä-çabdena kvacit prayogaù uttarasyäs tamaù çabdenaiva ceti | yathä sasarja chäyayävidyäà païca-parväëam agrataù [BhP 3.20.18] ity atra | yathä ca kvähaà tamo mahad aham [BhP 10.14.11] ity ädau | pürvaträvidyävidyäkhya-nimitta-çakti-vå ttikatväj jé v-viñ ayakatvena jé va-mäyätvam | tathä sasarjety ädau chäyä-çaktià mäyäm avalambya så ñ ö yärambhe brahmä svayam avidyäm ävirbhävitavän ity arthaù | vidyävidye mama tanü vddhy uddhava çaré riëäm | bandha-mokñ a-karé ädye mäyayä me vinirmitte || [BhP 11.11.3] ity uktatvät | anayor ävirbhäva-bhedaç ca çrüyate | tatra pürvasyäù pädme çré -kå ñ ëa-satyabhämä-saàvädé ya-kärttika-mähätmye deva-gaëa-kå ta-mäyä-stutau – iti stutavantas te deväs tejo-maëòala-saàsthitam | dadå çur gagane tatra tejo-vyäpta-dig-antaram || tan-madhyäd bhäraté à sarve çuçruvur vyoma-cäriëé m | aham eva tridhä bhinnä tiñ ö hämi trividhair guëaiù || ity ädi ||

20

BHAGAVAT-SANDARBHA

uttarasyäù pädmottara-khaëòe asaìkhyaà prakå ti-sthänaà niviòa-dhväntam avayayam iti || çré -bhagavän brahmäëam ||16|| [17] atha svarüpa-bhütäkhyäm antaraìgäà çaktià sarvasyäpi pravå tty-anyathänupapattyä tävad äha dväbhyäm – yan na spå çanti na vidur mano-buddhé ndriyäsavaù | antar bahiç ca vitataà vyomavat tan nato’smy aham || [BhP 6.16.23] dehendriya-präëa-mano-dhiyo’mé yad-aàça-biddhäù pracaranti karmasu | naivänyadä loham iväprataptaà sthäneñ u tad-drañ ö r-upadeçam eti || [BhP 6.16.24] ö é kä ca – yad brahma vyomavad vitatam api asavaù präëäù kriyäçaktya na spå çanti, mana-ädé ni ca jïäna-çaktyä na viduù, tad brahma nato’smi | teñ aà taj-jïäne hetum äha | dehendriyädayo’mé yad-aàça-biddhä yac-caitanyäàçenäviñ ö äù santaù karmasu svasvaviñ ayeñ u pracaranti | yathä apräptaà lohaà na dahati | ato yathä loham agni-çaktyaiva dähakaà sat agnià na dahati, evaà brahma-gata-jïäna-kriyä-çaktibhyäà pravartamänä dehädayas tan na spå çanti na viduç ceti bhävaù | ity eñ ä | aträdvaita-çäré rake’pi säìkhyam äkñ ipyoktam, yathä – atha punaù säkñ i-nimittam é kñ itå tvaà pradhänasya kalpyeta yathägni-nimittam ayaù-piëòäder dagdhå tvaà, tathä sati yan nimittam é kñ itatå tvaà pradhänasya, tad eva sarvajïaà mukhyaà jagataù käraëam iti [Çaìkara-bhäñ ya, 1.1.5] | çrutiç cätra – tam eva bhäntam anubhäti [Kaö haU 2.2.15] ko hy evänyät kaù präëyät yad eñ a äkäça änando na syät, cakñ uñ aç cakñ urüta çrotrasya çrotram ity ädyä | [TaittU 2.7] atha prakå tasyävaçiñ ö atä ö é kä –jé vas tarhi dañ ö å tväj jänätu, nety äha sthäneñ u jägrad-ädiñ u drañ ö r-apadeçaà drañ ö å -saàjïäà tad evaiti präpnoti | nänyo jé vo nämästi nänyo’to’sti drañ ö etyädi çruteù [BAU 3.17.23] | yad vä drañ ö r-apadeçaà drañ ö å -saàjïaà jé vam api tadaiveti jänäti, na tu jé vas taj-jänäté ty arthaù ity eñ ä | tad uktam – tritayaà tatra yo veda sa ätmä sväçrayäçraya iti | [BhP 2.10.9] çrutau ca – jé vo nämäto’nyaù svayaà siddho nästi parantu tadätmaka evety arthaù | tathäto’nyo drañ ö ä nästi, sarva-drañ ö us tasyäparo drañ ö ä nästé ty arthaù iti vyäkhyeyam ||

21

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré -näradaç citraketum ||17|| [18] kià ca – deho’savo’kñ ä manavo bhütamäträ nätmanam anyaà ca viduù paraà yat | sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam é òe || [BhP 6.4.25] dehaç cäsavaç ca präëä akñ äëé ndriyäëi ca, manavo’ntaùkaraëäni, bhütäni ca, mäträç ca tan-mäträëi, ätmänaà sva-svarüpam, anyaà svasvaviñ aya-vargaà, tayoù paraà devatä-vargaà ca na viduù | pumän jé vas tu sarvam ätmänaà sva-svarüpaà, tad anyaà pramätäraà, tayoù padaà dehädy-artha-jätaà tad-adhiñ ö hätå -devatä-vargaà ca veda, tathä dehädi-müla-bhütän guëäàç ca sattvädé n veda | tat-taj-jïo’py asau yaà sarvajïaà dehädijé väntäçeñ a-jïätäraà na veda tam anantaà mahad-guëatväd yam anantam ähur [BhP 1.18.19] iti | ataeva hi yatra hi dvaitam iva bhavati tad itara itaraà paçyaté ty ärabhya [BAU 4.5.15] jé vasyetara-då ñ ö atvam uktvä, yatra svasya sarvam ätmaiväbhüt tat kena kaù paçyed ity ädinä tasya paramätma-drañ ö å tvaà niñ idhya paramätmanas tu tat tat sarva-drañ ö å tvaà sva-drañ ö å tvam apy asté ti, vijïätäram are kena vijäné yäd ity [BAU 2.4.14] anenäha | ayam arthaù | yatra mäyä-vaibhave dvaitam iva bhavati, tan mülakatvät tad ananyad api mäyäkhyäcintya-çakti-hetukatayä jaòa-malina-naçvaratvena tad-vilakñ aëatayä samäditaà tataù svatantra-sattäkam iva muhur jäyate, tat tatra itaro jé va itaraà padärthaà paçyati, tasya karaëa-då çyayor mitho yogyatväd iti bhävaù | yatra tu svarüpa-vaibhave tasya jé vasya raçmi-sthäné yasya maëòala-sthäné yo ya ätmä paramätmä, sa eva svarüpa-çaktyä sarvam abhüt, anäditaeva bhavann äste, na tu tat-praveçena, tat tatra itaraù sa jé vaù kenetareëa karaëa-bhütena kaà padärthaà paçyet, na kenäpi kam api paçyed ity arthaù | na hi raçmayaù sva-çaktyä sürya-maëòaläntargata-vaibhavaà prakäçayeyur na cärciñ o vahnià nirdaheyur iti bhävaù | tad evaà sati yasya khalv evam anantaà svarüpa-vaibhavaà taà vijïätäraà sarvajïaà paramätmänaà kenetareëa karaëena vijäné yät na kenäpé ty arthaù | tad evaà jïäna-çaktau tatra siddhäyäà kriyecchä-çakté ca lakñ yete || dakñ aù çré -puruñ ottamam ||18|| [19] vaçé kå ta-mäyatvenäpi täm äha – sa tvaà hi nitya-vijitätma-guëaù sva-dhämnä kälo vaçé -kå ta-viså jya-visarga-çaktiù | iti [BhP 7.9.22] sva-dhämnä cic-chaktyä | yataù kälo mäyä-prerakaù iti ö é kä ca | ätmä tv atra jé vaù, tasya guëäù sattvädayaù, sattvaà rajas tama iti guëä jé vasya naiva me

22

BHAGAVAT-SANDARBHA

ity [BhP 11.25.12] uktatvät || prahlädaù çré -narasiàham ||19|| [20] tathä ca – karoti viçva-sthiti-saàyamodayaà yasyepsitaà nepsitam é kñ itur guëaiù | mäyä yathäyo bhramate tad-äçrayaà grävëo namas te guëa-karma-säkñ iëe || [BhP 5.18.38] ö é kä ca – yasyekñ itur jé värtham é psitam | atyantänicchäyäm é kñ aëäyogät | svärthaà tu nepsitam | viçva-sthity-ädi-sva-guëair mäyä karoti | tasyä jaòatve’pé çvara-sannidhänät pravå tti-då ñ ö äntenäha, yathäyo lohaà grävëo’yaskäntän nimittäd bhramati | tad-äçrayaà tad-abhimukhaà sat | guëänäà karmaëäà ca jé vädå ñ ö änäà säkñ iëaà tasmai namaù ity eñ ä || bhüù çré -varäha-devam ||20|| [21] atha mäyä-çakti-çävalye kaivalyänupapatteù kaivalye’py anubhaväbhäve tad-änandasyärthatänupapatteç cänyathänupapatti-pramäëatas täm eväha – tvam ädyaù puruñ aù säkñ äd é çvaraù prakå teù paraù | mäyäà vyudasya cic-chaktyä kaivalye sthita ätmani || [BhP 1.7.23] tvaà säkñ ät svayam evädyaù puruñ o bhagavän | tathä ya é çvaraù antaryämy-äkhyaù puruñ aù so’pi tvam eva | tad evam ubhayasminn api prakäçe prakå teù parastad-asaìgé | nanu kathaà kevalänubhavänandasyäpi tad-anubhavitvaà yato bhagavatvam api lakñ yate, kathaà ceçvaratvät prakå ty-adhiñ ö hätå tve’pi tad-asaìgitvam | taträha, mäyäà vyudasyeti | avyabhicäriëyä svarüpa-çaktyä täm äbhäsa-çaktià düre vidhäya tathaiva svarüpa-çaktyä kaivalye --- parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù | kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù || [BhP 11.9.18] ity ekädaçokta-ré tyä kaivalyäkhye kevalänubhavänande ätmani sva-svarüpe sthitaù anubhüta-svarüpa-sukha ity arthaù | tad uktaà ñ añ ö he devair api -- svayam upalabdha-nija-sukhänubhavo bhavän iti [BhP 6.9.33] | sandoha-çabdena caikädaçe vaicitré darçitä, sä ca çakti-vaicitryäd eva bhavaté ti | ataevam asty eva svarüpa-çaktiù | prakå tir nämätra mäyäyäs traiguëyam | evam eva çakti-traya-vivå tiù svämibhir eva darçitä | tathä hi çré -devahüti-väkye -- paraà pradhänaà puruñ aà mahäntaà

23

BHAGAVAT-SANDARBHA

kälaà kavià tri-vå taà loka-pälam | ätmänubhütyänugata-prapaïcaà svacchanda-çaktià kapilaà prapadye || [BhP 3.24.33] ity atra | paraà parameçvaram | tatra hetuù svacchandäù çaktayo yasya | tä eväha, pradhänaà prakå ti-rüpaà, puruñ aà tad-adhiñ ö hätäraà, mahäntaà mahat-tattva-svarüpaà, kälaà teñ äà kñ obhakaà, trivå tm ahaìkära-bhütaà, lokätmakaà tat-pälätmakaà ca | tad evaà mäyayä pradhänädi-rüpatäm uktvä cic-chaktyä niñ prapaïcatäm äha | ätmänubhütyä cic-chaktyänugataù svasmin lé naù prapaïco yasya taà, kavià sarvajïaà pradhänädyävirbhäva-säkñ iëam ity arthaù iti | atra puruñ asyäpi mäyäntaùpätitvaà tad-adhiñ ö hätå tayopacaryata eva | vastutas tasya tu tasyäù paratvam | tathä çré -kapila-deva-väkye -- anädir ätmä puruñ o nirguëaù prakå teù paraù | pratyag-dhämä svayaà-jyotir viçvaà yena samanvitam || [BhP 3.26.3] iti näma-svarüpayor nirüpaëena mahä-saàhitäyäm api viviktaà tat tri-çakti – çré r bhür durgeti yä bhinnä jé va-mäyä mahätmanaù | ätma-mäyä tad-icchä syät guëa-mäyä jaòätmikä || iti [?] asyärthaù | çré r atra jagat-pälana-çaktiù, bhüs tat-så ñ ö i-çaktiù, durgä tat-pralaya-çaktiù | tat-tad-rüpena yä bhedaà präptä, sä jé va-viñ ayä tac-chaktir jé va-mäyety ucyate | pädme çré -kå ñ ëa-satyabhämä-saàväde – aham eva tridhä bhinnä tiñ ö hämi trividhair guëair ity etad-väkyänantaraà tataù sarve’pi te deväù çrutvä tad-väkya-coditäù | gauré à lakñ mé à dharäà caiva praëemur bhakti-tat-paräù || iti || ekädaçe ca – eñ ä mäyä bhagavataù så ñ ö i-sthity-antakäriëé | trivarëä varëitäsmäbhiù kià bhüyaù çrotum icchasi || iti || [BhP 11.3.16] ätma-mäyä svarüpa-çaktiù | mé yate’nayeti mäyä-çabdena çakti-mätram api bhaëyate – tasyäà tamovan naihäraà khadyotärcir ivähani | mahaté taramäyaiçyaà nihanty ätmani yuïjata || iti [BhP 10.13.45] brahma-väkyaà tathaiva saìgacchate | çakti-mätrasya täratamyaà hi tatra vivakñ itam | svalpä çaktiù khalv anå tasya satyasya vä vyaïjikä bhavatu näma | paräbhaväya kalpata eveti hi tatra gamyate | då ñ ö äntäbhyäà ca tathaiva prakaö itaà tasyäà tamovad ityädibhyäm | tathä yuddheñ a mäyämaya-çasträdinä bahavaç chinna-bhinnä jätä iti puräëädiñ u çrüyate |

24

BHAGAVAT-SANDARBHA

tataù sä ca mäyä mithyäkalpikä ca bhavaté ti gamyate | na hi maru-maré cikä-jalena kecid ärdrä bhavanté ti | svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù | ato mäyämayaà viñ ëuà pravadanti sanätanam || iti caturveda-çikhädyä çrutiç ca | tataç ca – ätma-mäyä tad-icchä syät ity atra jïäna-kriye api lakñ yete | mäyä vayunaà jïanam iti nighaëö au ca paryäya-çabdäù | triguëätmikätha jïänaà ca viñ ëu-çaktis tathaiva ca | mäyä-çabdena bhaëyate çabda-tattvärtha-vedibhiù || iti trikäëòa-çeñ e | mäyä dambhe kå päyäà ceti viçva-prakäçe | vyäkhyätaà ca ö é kä-kå dbhir ekädaçe kälo mäyä-maye jé ve ity atra [BhP 11.24.27] mäyä-pravartake jïäna-maye vä iti | tå té ye’pi äpuù paräà mudam ity ädau [BhP 3.15.26] yoga-mäya-çabdena sanakädäv añ ö äìga-yoga-prabhävaà vyäkhyäya parameçvare tu cic-chakti-viläso vyäkhyätaù | tatas tribhedaivätma-mäyeti siddham | yathä vä – tvam ädyaù puruñ aù [BhP 1.7.23] ity ädi-müla-padäm evam avatäryam | çré -vaikuëö he mäyaà niñ edhann api säkñ ät täm eväha tvam ädya iti | kaivalye mokñ äkhye çré -vaikuëö ha-lakñ aëe ätmani sväàça eva sthitaù | kià kå tvä ? taträti-viräjamänayä cic-chaktyä mäyäà düre sthitäm api tiraskå tyaiva | mataà caitammäyädikaà niñ edhatä çré -çukadevena | pravartate yatra rajas tamas tayoù sattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù | na yatra mäyä kim utäpare harer anuvratä yatra suräsurärcitäù || [BhP 2.9.10] iti | moksaà paraà padaà liìgam amå taà viñ ëu-mandiram | iti pädmottara-khaëòe viakuëö ha-paryäya-çabdäù || arjunaù çré -bhagavantam ||21|| [22] ata ürdhvaà guëädé näà svarüpätmatä-nigamanät svarüpa-çaktir eva punar api vivriyate yävat sandarbha-samäptiù |3 tatra guëänäà svarüpätmatäm ähuù | sa yad ajayä tv ajäm anuçayé ta guëäàç ca juñ an bhajati sarüpatäà tad anu må tyum apeta-bhagaù | tvam uta jahäsi täm ahir iva tvacam ätta-bhago mahasi mahé yase’ñ ö a-guëite’parimeya-bhagaù ||[BhP 10.87.38] ö é kä ca – sa tu jé vo yad yasmät ajayä mäyayä ajäm avidyäm anuçayé ta äliìget | tataç ca guëäàç ca dehendriyädé n juñ an sevamänaù ätmatayä adhyasyan | tad anu tad-anantaraà sarüpatäà tad-dharma-yogaà ca juñ an apeta-bhagaù pihitänandädi-guëaù san må tyuà saàsäraà bhajati präpnoti | tvam uta tvaà tu jahäsi täà mäyäm | 3 This paragraph is taken as a separate section number 24 in the Yadavpur edition, but this doesn’t seem to be necessary.

25

BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu sä mayy evästi kathaà tyägas taträha ahir iva tvacam iti | ayaà bhävaù --yathä bhujaìgaù svagatam api kaïcukaà guëa-buddhyä näbhimanyate tathä tvam ajäà mäyäà | na hi nirantarähläda-saàvit-kämadhenu-vå nda-pater ajayä kå tyam iti täm upekñ ase | kuta etat tad äha | ätma-bhaga-nitya-präptaiçvaryaù | mahasi paramaiçvarye añ ö a-guëite aëimädy-añ ö a-vibhütimati | mahé yase püjyase viräjase | kathambhütaù ? aparimeya-bhagaù aparimeyaiçvaryaù | na tv anyeñ äm iva deça-käla-paricchinnaà taväñ ö a-guëitam aiçvaryam | api tu paripürëa-svarüpänubandhitväd aparimitam ity arthaù | ity eñ ä | tathä ca tatraiva pürvam uktaà – tvam asi yad ätmanä samavaruddha-samasta-bhaga iti [BhP 10.87.14] | yad vä ahir iva tvacam ity atra tvak-çabdena parityaktä jé rëa-tvag evocyate | sa yathä täà jahäté ti tat-samé pam api na vrajati, tathä tvam api mäyä-samé paà na yäsé ty arthaù | anyatra ca – viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä samäpta-sarvärtham amogha-väïchitam || iti [BhP 10.37.22] | tathoddhavaà prati çré -bhagavad-väkyaà – siddhayo’ñ ö ädaça proktä dhäraëä yoga-päragaiù | täsäm añ ö au mat-pradhänä daçaiva guëa-hetavaù || [BhP 11.15.3] iti | agre ca – etä me siddhayaù saumya añ ö äv autpattikä matäù | iti [BhP 11.15.5] | ataeva daitya-bälakän prati çré -prahläda-väkyam -- kevalänubhavänanda-svarüpaù parameçvaraù | mäyayäntarhitaiçvarya é yate guëa-sargayä ||[BhP 7.6.20] ö é kä ca – nanu sa eva cet sarvatra tarhi sarvatra sarvajïatädy upalabhyate | taträha – guëätmakaù sargo yasyäs tayä mäyayä antarhitam aiçvaryaà yena ity eñ ä | atra bhagavad aiçvaryasya mäyayäntarhitatvena guëa-sargayeti mäyäyä viçeñ aëa-vinyäsena ca tad-até tatvaà bodhayati svarüpavat | ataù parameçvara iti viçeñ aëam api tat-sahayogena pürvam eva dattam iti jïeyam | çrutayaç – ajäm ekäà lohita-çukla-kå ñ ëäà vahvé ù prajäù så jamänäà sarüpäù | ajo hy eko juñ amäëo’nuçete jahäty enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || [ÇvetU 4.5]

26

BHAGAVAT-SANDARBHA

yad-ätmako bhagaväàs tad-ätmikä vyaktiù | kim ätmako bhagavän ? jïänätmaka aiçvaryätmakaù çakty-ätmakaç ca | daivätma-çaktià sva-guëair nigüòhäm ity ädyäù [ÇvetU 1.3] | atra sva-guëair iti yäté tagocarä väcäm ity uktaiù své ya-svabhävair ity arthaù || çrutayaù çré -bhagavantam ||22|| [23] mäà bhajanti guëäù sarve nirguëaà nirapekñ akam | suhå daà priyam ätmänaà sämyäsaìgädayo’guëäù || [BhP 11.13.40] ö é kä ca – kathambhütäù ? aguëäù, guëa-pariëäma-rüpä na bhavanti kintu nityä ity arthaù | ity eñ ä | tathä ca närada-païcarätre jitaà te stotre – namaù sarva-guëäté ta-ñ aò-guëäyädi-vedhase | iti | yad uktaà brahma-tarke – guëaiù sva-rüpa-bhütais tu guëy asau harir é çvaraù | na viñ ëor na ca muktänäà kväpi bhinno guëo mataù || kälikä-puräëe devé -kå ta-viñ ëu-stave – yasya brahmädayo devä munayaç ca tapa-dhanäù | na vivå ëvanti rüpäëi varëané yaù kathaà sa me || striyä mayä te kià jïeyä nirguëasya guëäù prabho | naiva jänanti yad rüpaà sendrä api suräsuräù || iti || çré -haàsa-devaù sanakädé n ||23|| [24] anyatra çré -haàsa-väkya-sthitädi-grahaëa-kroòé -kå tän tän bahün eva satyaà çaucam ity ädibhir gaëayitväha – ete cänye ca bhagavan nityä yatra mahä-guëäù | prärthyä mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit || [BhP 1.16.26] ö é kä ca – ete ekonacatväriàçat | anye ca brahmaëyatva-çaraëyatvädayo mahänto guëä yasmin nityäù sahajä na viyanti na kñ é yante sma | ity eñ ä | atra çré -viñ ëu-puräëam –

27

BHAGAVAT-SANDARBHA

kalä-muhürtädi-mayaç ca kälo na yad-vibhüteù pariëäma-hetuù || iti [ViP 4.1.84] | çré -på thivé çré -dharmam ||24| [25] ata eva äha – namas tubhyaà bhagavate brahmaëe paramätmane | na yatra çrüyate mäyä loka-så ñ ö i-vikalpanä || [BhP 10.28.6] yatra bhagavad-äditvena tridhaiva sphurati svarüpe mäyä na çrüyate | tasya tathä tathä sphürtir mäyayä na bhavaté ty arthaù | tatra hetuù – loka-så ñ ö äv eva vikalpituà så ñ ö i-sthiti-saàhärair vividham é çituà çé laà yasyäù sä | ataeva bhügola-praçne hetutvena räjïäpy uktam -- bhagavato guëamaye sthüla-rüpa äveçitaà mano hy aguëe’pi sükñ matama ätma-jyotiñ i pare brahmaëi bhagavati väsudeväkhye kñ amam äveçitum iti [BhP 5.16.3] | varuëaù çré -bhagavantam ||25|| [26] tathä – tasmai namo bhagavate väsudeväya dhé mahi | yan-mäyayä durjayayä mäà vadanti jagad-gurum || vilajjamänayä yasya sthätum é kñ ä-pathe’muyä | vimohitä vikatthante mamäham iti durdhiyaù || [BhP 2.5.12-13] tama-ädimayatvena svasya sadoñ atvät, saccidänanda-ghanatvena yasya nirdoñ asya netra-gocare vilajjamänayä amuñ ä mäyayä vimohitä asmad-ädayo durdhiyaù || çré -brahmä çré -näradam ||26|| [27] tad evam aiçvaryädi-ñ aö kasya svarüpa-bhütatvam uktvä, çré -vigrahasya pürëa-svarüpa-bhütatvaà vaktuà prakaraëam ärabhyate | tatra tasya tädå çatva-sacivaà nityatvaà tävat pürva-darçita-tädå ça-vaikuëö hädhiñ ö hätå tvena siddham eva | prapaïcävaté rëatve’py äha tribhiù – nañ ö e loke dvi-parärdhävasäne mahä-bhüteñ v ädi-bhütaà gateñ u | vyakte’vyaktaà käla-vegena yäte bhavän ekaù çiñ yate’çeñ a-saàjïaù || [BhP 10.3.25]

28

BHAGAVAT-SANDARBHA

ataù çeñ a-saàjïaù | tatra yuktiù – yo’yaà kälas tasya te’vyakta-bandho ceñ ö äm ähuç ceñ ö ate yena viçvam | nimeñ ädir vatsaränto mahé yäàs taà tveçänaà kñ ema-dhäma prapadye || [BhP 10.3.26] he avyakta-bandho sännidhya-mätreëa prakå ti-pravartaka ceñ ö ä nimeñ onmeñ a-rüpäm | çrutiç ca – sarve nimeñ ä jajïire vidyutaù puruñ ädadhé ti [Mahä-näräyaëaU 1.8] | sarve nimeñ ädayaù kälävayaväù viçeñ eëa dyotate vidyut | puruñ aù paramätmeti çruti-padärthaù | sarvatra så ñ ö i-saàhärayor nimittaà käla eva, tasya tu tad-aìga-ceñ ö ä-rüpatvät tau tatra na sambhavata eveti bhävaù | tatra hetv-antaraà kñ ema-dhämeti | tvä tväm | atra sväbhé ñ ö ät tasmäd ävirbhäväd eva kaàsa-bhayaà kaimutyena väritavaté | tathaiva spañ ö aà punar äha -- martyo må tyu-vyäla-bhé taù paläyan lokän sarvän nirbhayaà nädhyagacchat | tvat-padäbjaà präpya yadå cchayädya svasthaù çete må tyur asmäd apaiti || [BhP 10.3.27] lokän präpya nirbhayaà bhayäbhävam | tvat-pädäbjaà tu präpyety ubhayaträpy anvayaù | atra tvat-pädäbjam iti çré -vigraham eva tathäpi vispañ ö aà sädhitavaté | ataevämå ta-vapur iti sahasra-näma-stotre | må taà maraëaà tad-rahitaà vapur asyety amå ta-vapur iti çaìkara-bhäñ ye’pi | ädyeti janmäbhävo’pi darçitaù, sajanmani sarvatra säditvaasyaiva siddheù | tad uktam – präduräsé d yathä präcyäà diçé ndur iva puñ kalaù | iti | [BhP 10.3.8] çrutiç cätra – sa brahmaëä så jati sa rudreëa viläpayati so’nutpattir alaya eva hariù paraù paramänanda iti mahopaniñ adi4 || çré devaké -devé çré -bhagavantam ||27|| [28] tathä utpatti-sthiti-layety-ädi-padye – yad rüpaà dhruvam akå tam iti | [BhP 5.25.9] yasya çré -saìkarñ aëasya rüpaà dhruvam anantaà akå taà cänädi | ataeva varñ ädhipopäsanä-varëane bhavenäpi tad-rüpam adhikå tyoktam -- na yasya mäyä-guëa-citta-vå ttibhir niré kñ ato hy aëv api då ñ ö ir ajyate | iti [BhP 5.17.19] yat tu tatra tad eva rüpam adhikå tya çré -çukena – yä vai kalä bhagavatas tämasé ti [BhP 5.25.1] | tathä bhaväné näthair iti gadye [BhP 5.17.16] tämasé à mürtim ity

4 Not found in Mahopaniñ ad.

29

BHAGAVAT-SANDARBHA

uktam, tan nijäàça-çiva-dvärä tamo-guëopakärakatvena jïeyam | utpatti-sthiti-layety-ädi-padyänantaraà çré -çukenaiva çré -närada-väkyam anuktam -- mürtià na puru-kå payä babhära sattvaà saàçuddhaà sadasad idaà vibhäti yatra | [BhP 5.25.10] | tasmän nityam eva sarvaà bhagavad-rüpam | tathä ca pädmottara-khaëòe tat-stutiù – anädi-nidhanänanta-vapuñ e viçva-rüpiëe | iti | yad atra skändädau kvacid bhrämakam asti tat tu tat tat puräëänäà tämasa-kalpa-kathämayatvät tat-tat-kalpeñ u ca bhagavatä sva-mahimävaraëäd yuktam eva tad iti | çré -bhägavatenäpi – evaà vadanti räjarñ e [BhP 10.77.30] ity ädinä tädå çaà mataà na matam | tad idaà tu çré -kå ñ ëa-sandarbhe viçiñ ya sthäpayiñ yämaù | sva-mataà tu – satyaà çaucaà dayä kñ äntir ity ädinä [BhP 1.16.27] çré -på thivé -väkyena känti-maha-ojo-balänäm api sväbhävikatvam avyabhicäritvaà darçayatä darçitam | nañ ö e loka5 ity ädinä [BhP 10.3.25] çré -devaké -väkyena ca | tasmät sädhüktaà yad rüpaà dhruvam akå tam iti || çré -çukaù ||28|| [29] vibhutvam äha – na cäntar na bahir yasya na pürvaà näpi cäparam | pürväparaà bahiç cäntar jagato yo jagac ca yaù || taà matvätmajam avyaktaà martya-liìgam adhokñ ajam | gopikolükhale dämnä babandha präkå taà yathä || [BhP 10.9.13-14] ö é kä ca – bandhanaà hi bahiù-paré tena dämnä antarävå tasya bhavati | tathä pürväpara-vibhägavato vastunaù pürvato däma dhå tvä parataù pariveñ ö anena bhavati | na tv etad asté ty äha na cäntar iti | kià ca vyäpakena vyäpyasya bandho bhavati | tac cätra viparé tam ity äha pürväparam iti | kià ca tad-vyatiriktasya cäbhävän na bandha ity äha – jagac ca yaù iti | taà martya-liìgam adhokñ ajam ätmajaà matvä babandheti | ity eñ ä || jagac ca ya ity atra yasya käraëasya vyatirekeëa käryasya jagato vyatirekaù syäd iti | tad ananyasya jagatas tac-chaktyeva çaktes tad-aàçäàça-rüpayä rajjvä kathaà bandhaù syät | na hi vahnim arciñ o daheyur iti bhävaù | taà martya-liìgam ity ädau | ö é kä-kå täm ayam abhipräyaù | nanu sarva-vyäpakaà kathaà babandha, na hi brahmäëòa-golakädikam api kaçcid badhnäti | taträha martya-liìgaà manuñ ya-vigraham | tarhi kathaà vyäpakatvam ? taträha, adhokñ ajam adhaù kå tam indriyajaà jïänaà yena taà sarvendriya-jïänägocaraà pratyakñ ädi-pramäëair acintya-svarüpam ity arthaù | tasmät tad-äkäratve’pi tasmin vibhutvam asty eveti bhävaù | adhokñ ajatväd evävyaktatvam api vyäkhyätam iti tan noddhå tam |

5 See section 30.

30

BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu manuñ ya-vigrahatve’py aparityakta-vibhutvaà kathaà mätur näsphurat ? taträha – ätmajaà matveti | vatsalädy-abhidha-prema-rasa-viçeñ asya svabhävo’yam | yad asau svänanda-püreëa tasya tädå çatvaà praty anubhava-paddhatim ävå ëoté ty arthaù | itthaà cätad-vé rya-kovidatvaà tasyä mähätmyam eva taà rajjubhir baddham api kartus tasya prema-rasasyänubhäva-rüpatvät | tad uktam -- nemaà viriïco na bhava ity ädi [BhP 10.9.20] | präkå taà yathä ity anena adhokñ ajam ity anena ca, vastuno vyäpakatvaà mäyayä tu martya-liìgatvam ity api parihå tam | yad dhi tarka-gocaro bhavati, tatraiva kadäcid asambhava-ré ti-darçanena säbhyupagamyate, yat tu svata eva tad-até taà, tatra tat-své kå tir até va-mürkhatä | yathä bäòava-nämno vahner jala-nidhi-madhya eva dedé pyamänatäyäm aindrajälikattä-své karaëam | çrutiç ca – arväg devä asya visarjanenätha ko veda yata äbabhüvety ädyä | kià ca yad gataà bandhanaà tasya çré -vigrahasyaiva vyäpakatvaà vivakñ itaà yattadoù [?] sämänädhikaraëyät tasyäs taträkovidatvopapädanatväc ca | tatra vigrahatvaà paricchinnäyäm eva sambhavati | kara-caraëädy-äkära-sanniveçät | tasmäd asyaiva tasmin paricchinnatvaà vibhutvaà ca yugapad eva | müla-siddhänta eva paraspara-virodhi-çakti-çata-nidhänatvaà tasya darçitam | då çyate’pi loke tridoñ aghna-mahauñ adhé näà tädå çatvam | tathaiva vibhutvam uktaà brahma-saàhitäyäà – panthäs tu koö i-çata-vatsara-saàpragamyo väyor athäpi manaso muni-puìgavänäm | so’py asti yat-prapada-sé mny avicintya-tattve govindam ädi-puruñ aà tam ahaà bhajämi || iti [BrahmaS 5.40] || çrutiç ca madhva-bhäñ ya-pramäëitä – asthülo’naëur amadhyamo madhyamo’vyäpako vyäpako harir ädir anädir aviçvo viçvaù saguëo nirguëa iti | tathaiva nå siàha-täpané ca – turé yam aturé yam ätmänam anätmänam ugram anugram vé ram avé raà mahäntam amahäntaà viñ ëum aviñ ëuà jvalantam ajvalantaà sarvato-mukham asarvato-mukham ity [NTU 2.3] ädikä | brahma-puräëe – asthülo’nurüpo’säv aviçvo viçva eva ca | viruddha-dharma-rüpe’säv aiçvaryät puruñ ottama || iti || tathaiva då ñ ö aà çré -viñ ëu-dharme – paramäëv-anta-paryanta- sahasräàçäëu-mürtaye | jaö haräntäyutäàçänta- sthita-brahmäëòa-dhäriëe || iti || ataù çré -gé topaniñ adaç ca –

31

BHAGAVAT-SANDARBHA

mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta-mürtinä | mat-sthäni sarva-bhütäni na cähaà teñ v avasthitaù || na ca mat-sthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram | bhüta-bhå n na ca bhüta-stho mamätmä bhüta-bhävanaù || iti | [Gé tä 9.4-5] avyakta-mürtineti tädå ça-rüpatväd buddhi-vaibhavägocara-svabhäva-vigraheëety arthaù || çré -çukaù ||29|| [30] tad evaà paricchinnasyaiva tad-äkärasya vibhutvaà punar-vidvad-anubhvaenokta-nyäyena darçayitum prakaraëam ärabhyate | tatraikädaça-padyäny äha – kvähaà tamo-mahad-ahaà-kha-carägni-vär-bhü- saàveñ ö itäëòa-ghaö a-sapta-vitasti-käyaù | kvedå g-vidhävigaëitäëòa-paräëu-caryä- vätädhva-roma-vivarasya ca te mahitvam || [BhP 10.14.11] spañ ö am || [31] utkñ epaëaà garbha-gatasya pädayoù kià kalpate mätur adhokñ ajägame | kim ästinästi-vyapadeça-bhüñ itaà tavästi kukñ eù kiyad apy anantaù || [BhP 10.14.12] ataù sarvasya tava kukñ i-gatatvena mamäpi tathätvän mätå vad aparädhaù soòhavya iti bhävaù | [32] kià ca viçeñ atas tu tvatto yaj janma prasiddham ity äha – jagat-trayäntodadhi-samplavode näräyaëasyodara-näbhi-nälät | vinirgato’jas tv iti väì na vai må ñ ä kintv é çvara tvan na vinirgato’smi || [BhP 10.14.13] tathäpi tvat tvattaù kià tu notpanno’smi ha api tu tvatta evotpanno’smé ty arthaù | [33]

32

BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu yady ahaà pralayodadhi-çäyé näräyaëaù syäà, tarhi mattas tvam utpanno’sé ty api ghaö ate | tat tv anyathaivety äçaìkyäha – näräyaëas tvaà na hi sarva-dehinäm ätmäsy adhé çäkhila-loka-säkñ é | näräyaëo’ìgaà nara-bhü-jaläyanät tac cäpi satyaà na tavaiva mäyä || [BhP 10.14.14] he adhé ça é çasya sarväntaryämiëo näräyaëasyäpy upari vartamäna, he bhagavann ity arthaù | hi niçcitaà sa näräyaëas tvaà, näsi, kintu näräyaëo’sau taviväìgam aàçaù | yadyapy evam athäpi mama tad-aìgotpannatväd aìginas tvatta evotpattir iti bhävaù | katham asau näräyaëa ucyate | kathaà vä mama tasmäd vailakñ aëyam ? tatraha – yo’sau dehinäm ätmä antaryämi-puruñ aù | ataeva närasya jé va-samühasya ayam äçrayo yatreti tasya näräyaëatvaà, säksäd bhagavatas tava tu tad antaryämitäyäm apy audäsé nyam iti bhävaù | kià ca, akhila-loka-säkñ é , yasmät akhilaà lokaà säkñ ät paçyati, tasmät | näram ayate jänäté ti näräyaëo’sau, tvaà punas tenäàçenaiva tad-drañ ö ä, na tu säkñ äd iti tasmäd vilakñ aëa ity arthaù | tarhi sa näräyaëas tvaà na bhavasé ti mamäpy anyathä näräyaëatvam asté ti bhavatäbhipretaà, tat katham ? ity asyottaraà tenaiva sambodhanena vyaïjayati, adhé çeti | é çaù pravartakaù | tataç ca närasya ayanaà pravå ttir yasmät sa näräyaëaù | tato’py adhikaiçvaryäd adhé ças tvam api näräyaëaù | yathä maëòaleçvaro’pi nå patis teñ äm adhipo’pi nå patir iti | çré -kå ñ ëasyaiva säkñ ät svayaà bhagavattvena tasmäd api paratvam | kå ñ ëa-sandarbhe prabandhena darçayiñ yate | nanu, naräj jätäni tattväni näräëé ti vidur budhäù | tasya täny ayanaà pürvaà tena näräyaëaù små taù iti | tathä, äpo närä iti proktä äpo vai nara-sünavaù | ayanaà tasya täù pürvaà tena näräyaëaù små taù || iti tasyäpi näräyaëatva-manmathäprasiddham ity äçaìkyäha – nara-bhü-jaläyanät tac cäpé ti | naräd udbhütaye’rthäs tathä naräj jätaà yaj jalaà, tad-ayanät yac ca tac cäpi näräyaëatvaà bhavati tarhi kathaà prasiddhi-parityägenänyathä nirvakñ é ty ata äha satyaà neti | tat pralayodadhi-jalädy-äçrayatvaà satyaà na, kintu tathä jïänaà tavaiva mäyety arthaù | mäyätra pratäraëa-çaktiù, mäyä dambhe kå päyäà ceti viçva-prakäçät | durvitarka-svarüpa-çaktyaiva paricchinnäparicchinnäyäs tvan-mürter jalädibhir aparicchedäd iti bhävaù | çloka-catuñ ö aye’smin yasya näräyaëasyäntataà mad-ädikaà sarvam eva jagat, so’pi taväntarbhüta iti tätparyam | näräyaëasya tädå çatve mantra-varëaù – yac ca kiïcij jagat sarvaà då çyate çrüyate’pi vä | antar bahiç ca tat sarvaà vyäpya näräyaëaù sthitaù || iti ||

33

BHAGAVAT-SANDARBHA

[34] tan-mürter jalädibhir aparicchede svänubhavaà pramäëayati --- tac cej jala-sthaà tava saj-jagad-vapuù kià me na då ñ ö aà bhagavaàs tadaiva | kià vä sudå ñ ö aà hå di me tadaiva kià no sapady eva punar vyadarçi || [BhP 10.14.15] jagad-äçraya-bhütaà näräyaëäbhidhaà tava tad-vapuù jalastham evety evaà yadi sat satyaà syät tarhi tadaiva kamala-näla-märgeëäntaù praviçya saàvatsara-çataà vicinvatäpi mayä he bhagavann acintyaiçvarya tat kim iti na då ñ ö am | yadi ca tad-vapur mäyä-mätraà, mäyä syäc chämbaré -buddhyor iti trikäëòa-çeñ a-ré tyä mithyäbhivyaïjaka-kalä-viçeñ a-darçita-mätraà syät tarhi kià vä rüòha-samädhi-yoga-virüòha-bodhena mayä hå di tadaiva suñ ö hu saccidänanda-ghanatvena då ñ ö aà, samädhy-anantaraà kià vä punaù sapady eva no vyadarçi na då ñ ö am | atas tvan-mürter mäyämayatvaà deça-viçeñ a-kå ta-paricchedaç ca satyo na bhavaté ty arthaù | etad-vyäkhyäna-nidänaà tå té ya-skandhetihäso drañ ö avyaù | [35] atra tac cäpi satyam ity atra, tac cäpi aìgaà satyam eva, na tu viräò avanmäyeti tac cej jalastham ity atra ca, taj-jalasthaà sad-rüpaà tava vapur yadi jagat syät, prapaïcäntaùpäti syät iti vyäkurvanti | tasmäd evaà näräyaëäìgakasya bhagvad-vigrahasya viçvo’pi prapaïco’ntarbhüta iti svayaà bhagavatä darçitam | çré matyä jananyaivänubhütam ity äha -- atraiva mäyädhamanävatäre hy asya prapaïcasya bahiù-sphuö asya | kå tsnasya cäntar jaö hare jananyä mäyätvam eva prakaö é kå taà te || [BhP 10.14.16] atraiva tävat çré -kå ñ ëäkhye mäyopaçamane’vatäre prädurbhäve, bahiç cäntar-jaö hare ca sphuö asya då ñ ö asya kå tsnasya jagataù sambandhe pürvoktaà yan mäyätvam, parpaïcakå tatvatparicchedyatvasya mithyätvam | taj-jananyä jananyai te tvayä prakaö é kå taà darçitam | tasmäd bhavän jagad-antaùstha eva, jagat tu bhava-bahir-bhütam ity evaà mäyä-dharmaù | vastutas tu durvitarka-svarüpa-çaktyä madhyamatve’pi vyäpako’sé ti bhävaù | [36] mäyä-dharmeneti yad bhavatä kå payä då ñ ö a-pramäëe’pi çré -vigrahe sarvo’pi prapaïco’ntarbhüta iti darçitaà tat satyam eveti dyotanärthaà bhagavaty apy anyathä praté ti-nirasanärthaà ca pürvam evärtham upapädayati -- yasya kukñ äv idaà sarvaà

34

BHAGAVAT-SANDARBHA

sätmaà bhäti yathä tathä | tat tvayy apé ha tat sarvaà kim idaà mäyayä vinä || [BhP 10.14.17] yasya tava kukñ au sarvam idaà sätmaà tvat-sahitaà yathä bhäti, tat sarvam iha bahir api tathaiva tvayi bhäti ity anvayaù | ayam arthaù – svasya vraje’ntarbhütatä-darçanenaiva samaà vrajasya svasminn antarbhütatäà darçayan tac cäntar bahir darçanaà kià svapna etad uta devamäyä ity ädau [BhP 10.8.40] çré -jananyä eva vicäre sväpnikatva-mäyolatva-bimba-pratibimbatvänämayogyatväd ekam evety abhijïäpayan, kià svapna ity ädäv eva yaù kaçcana autpattika ätmayoga ity [BhP 10.8.40] anena carama-pakñ ävasitayä durvitarka-svarüpa-çaktyaiva madhyama-parimäëa-viçeñ a eva sarva-vyäpako’smé ti svayam eva bhavän janané à prati yugapad ubhayätmakaà nija-dharma-viçeñ aà darçitavän | ataeva dvité ye gå hëé ta yad yad upabandham amuñ ya mätä ity ädau [BhP 2.7.30] pratibodhitäsé d ity uktam | tasmät tava kukñ au sarvam idaà yathä bhäti, iha bahir api tathä, tad-antarbhüto’pi tad-vyäpako’sé ti prakäreëaiva tava mäyayä sva-yäthärthyävaraëa-çaktyä vinä kià sambhavati ? naiva sambhavaté ty arthaù | [37] mayäpy evam evänubhütam ity äha -- adyaiva tvad å te’sya kià mama na te mäyätvam ädarçitam eko’si prathamaà tato vraja-suhå d-vatsäù samastä api | tävanto’si caturbhujäs tad akhilaiù säkaà mayopäsitäs tävanty eva jaganty abhüs tad amitaà brahmädvayaà çiñ yate || [BhP 10.14.18] adyaiva te tvayä kim asya viçvasya tvad-å te tvatto bahir mäyätvaà mäyayaiva sphuraëaà bhavaté ti mama mäà prati na darçitam ? api tu darçitam eva | etan naräkära-rüpät tvatto bhair evedaà jagad iti yan mugdhänäà bhäti | tan-mäyayivety arthaù | katham etad äkära-rüpasya mama tädå çatvam ? taträha, eko’si iti | vraja-suhå dädi-rüpaà yad yasmäd ävirbhütaà tat tad akhilam adhunä tirodhäna-samaye yena punar anena çré -vigraha-rüpeëävaçiñ yate | tad dvayaà brahmaivety arthaù | açeñ a-präpaïcika-vastünäà prädurbhäva-sthiti-tirobhäva-darçanena tal-lakñ aëäkräntatväd iti bhävaù | tataç cäsya brahmatve siddhe vyäpakatvam api sidhyaté ti tätparyam | [38] nanu, så ñ ö y-ädau brahma-viñ ëu-maheçvarä bhinnä eva käraëa-bhütäs tathä sthitau kecid anye’vatäräç ca, tat kathaà mamaivaà sarva-käraëatvam ucyate | taträha -- ajänatäà tvat-padavé m anätmany ätmätmanä bhäsi vitatya mäyäm | så ñ ö äv ivähaà jagato vidhäna iva tvam eñ o’nta iva trinetraù || [BhP 10.14.19]

35

BHAGAVAT-SANDARBHA

tvam ity asya bhäsé ty anenänvayaù | kartå -kriyayor anvayasyaiva präthamikatvät | karträ cätra tvam ity eva madhama-puruñ eëa yujyate | tasmäd atra naiva çabdaù sambadhyate kintv eñ a ity atraiva | tataç ca çré -vigraho’muù väcyaù | svayaà bhagavattvenäsya guëävatäratväbhävät | adyaiva tvad-å te’syety anenävyvavahita-vacanena viruddhatväc ca | tasmäd ayam arthaù – tvat-padavé à tava tathäbhütaà svarüpam ajänatäm ajänataù prati | ätmä tat tad aàçisvarüpas tvam eva | ätmanä tat-tad-aàçena, mäyäà så ñ ö y-ädi-nimitta-çaktim | anätmani jaòa-rüpe mahad-ädy-upädäne pradhäne | vitatya pravarty, tat-tat-kärya-bhedena bhinna iva bhäsé ty arthaù | ante tri-netra iveti | vastutas tvam eva tat-tad-rüpeëa vartase, müòhäs tu tvattas tän på thak paçyanté ti bhävaù | yato dvité ye brahma-väkyam – så jämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù | viçvaà puruñ a-rüpeëa paripäti tri-çakti-dhå k || iti [BhP 2.6.30] [39] ato bhagavat-svarüpaikatvena na brahmädivad viñ ëur iveti nirdiñ ö am | evaà yathä guëävatäräs tathänye’py avatärä ity äha -- sureñ v å ñ iñ v é ça tathaiva nå ñ v api tiryakñ u yädaùsv api te’janasya | janmäyatäà durmada-nigrahäya vidhätaù yad anugrahäya ca || [BhP 10.14.20] ajanasya janmety anena prädurbhäva-mätraà janmeti bodhayati | nanu brahman kim atra vicäritaà bhavatä, yad ekasyä eva mama mürter vyäpakatve satya-nyäsäà darçana-sthänaà na sambhavaté ti | tathä jaòa-vastünäà ghaö ädé näm eva präkaö ya-prakäro loke då ñ ö aù | kathaà tad itara-svabhävänäà cid-vastünäà mama çré -mürtyädé näm iti | yathä yävatyo vibhütayo mama bhavatä då ñ ö äs tävaté bhir eva bhavän vismito, näparäù santé ti sambhävayann iva tat-parimitatäm adhigatavän asté ti | tathä ye mamäàçäù pürvaà bälavatsädi-rüpäs ta eva caturbhujä abhavann iti kasyäpi rüpasya kadäcid udbhavaù kasyäpi kadäcid iti |

[40] kià ca, satya-jïänänantänandaikarasa-mürtitvät yugapad eva sarvam api tat-tad-rüpaà vartata eva, kintu yüyaà sarvadä sarvaà na paçyatheti tatra ca yaugapadyaà katham iti taträha -- ko vetti bhüman bhagavan parätman yogeçvaroté r bhavatas trilokyäm | kva vä kathaà vä kati vä kadeti vistärayan