bhagavata purana - canto 01 - four commentaries

595

Click here to load reader

Upload: alexander-smirnov

Post on 10-Nov-2015

746 views

Category:

Documents


196 download

DESCRIPTION

hare

TRANSCRIPT

Bhagavata Purana_01

o r-r-rdh-kbhy nama

rmad-bhgavata-mah-puram |

(1)

atha bhgavata-prathama-skandha-prrambha ||

o namo bhagavate vsudevya |

(1.1)

atha prathamodhyya

naimiyopkhyne i-prano nma|| 1.1.1 ||

janmdy asya yatonvayd itarata crthev abhija svar

tene brahma hd ya di-kavaye muhyanti yat sraya |tejo-vri-md yath vinimayo yatra tri-sargom

dhmn svena sad nirasta-kuhaka satya para dhmahi ||

rdhara :

o nama parama-hassvdita-caraa-kamala-cin-makarandya

bhakta-jana-mnasa-nivsya r-rma-candrya ||

vg yasya vadane lakmr yasya ca vakasi |

yasyste hdaye savitta nsiha bhaje ||1||

viva-sarga-visargdi-nava-lakaa-lakitam |

r-kkhya para dhma jagad-dhma nanma tat ||2||

mdhavom-dhavv au sarva-siddhi-vidhyinau |

vande paraspartmnau paraspara-nuti-priyau ||3||

sapradynurodhena paurvparynusrata |

r-bhgavata-bhvrtha-dpikeya pratanyate ||4||

kvha manda-mati kveda manthana kra-vridhe |

ki tatra paramur vai yatra majjati mandara ||5||

mka karoti vcla pagu laghayate girim |

yat-kp tam aha vande paramnanda-mdhavam ||6||

r-bhgavatbhidha sura-tarus trkura sajjani

skandhair dvdaabhis tata pravilasad bhaktylavlodaya |

dvtriat tri-ata ca yasya vilasac chkh sahasrny

ala parny aa-daeadotisulabho varvarti sarvopari ||7||

atha nn-pura-stra-prabandhai citta-prasattim alabhamnas tatra tatrparituyan nradopadeata rmad-bhagavad-gunuvarana-pradhna bhgavata-stra prripsur vedavysas tat-pratyha-nivttydi-siddhaye tat-pratipdya-para-devatnusmaraa-lakaa magalam carati janmdy asyeti | para paramevara dhmahi | dhyyater lii chndasam | dhyyemety artha | bahu-vacana iybhipryam | tam eva svarpa-taastha-lakabhym upalakayati | tatra svarpa-lakaa satyam iti | satyatve hetu | yatra yasmin brahmai tray my-gun tamo-raja-sattvn sargo bhtendriya-devat-rpom satya | yat-satyatay mithy-sargopi satyavat pratyate ta para satyam ity artha | atra dntatejo-vri-md yath vinimaya iti | vinimayo vyatyayonyasminn anyvabhsa | sa yathdhihna-sattay sadvat pratyata ity artha | tatra tejasi vri-buddhir marci-toye prasiddh | mdi kcdau vri-buddhir vrii ca kcdi-buddhir itydi yathyatham hyam | yad v tasyaiva paramrtha-satyatva-pratipdanya tad itarasya mithytvam uktam | yatra maivya tri-sargo na vastuta sann iti | yatrety anena prattam updhi-sabandha vrayati | svenaiva dhmn mahas nirasta kuhaka kapaa my-lakaa yasmis tam | taastha-lakaam ha janmdti | asya vivasya janma-sthiti-bhag yato bhavanti tam dhmahti | tatra hetu | anvayd itarata ca | arthev kdi-kryeu paramevarasya sad-rpenvayd akryebhya ca kha-pupdibhyas tad-vyatirekt | yad v anvaya-abdennuvtti | itara-abdena vyvtti | anuvttatvt sad-rpa brahma kraa mt-suvardivat | vyvttatvd viva krya ghaa-kualdivad ity artha | yad v svayavatvd anvaya-vyatirekbhy yad asya janmdi tad yato bhavatti sabandha | tath ca rutiyato v imni bhtni jyante | yena jtni jvanti | yat prayanty abhisavianti [tai.u. 3.1.1] ity dy | smti ca

yata sarvi bhtni bhavanty di-yuggame |yasmi ca pralaya ynti punar eva yuga-kaye ||

ity dy | tarhi ki pradhna jagat-kraatvd dhyeyam abhipreta nety ha | abhijo yas tam | sa kata lokn nu sj iti | sa iml lokn asjata iti rute | kater nabdam iti nyyc ca | tarhi ki jvo dhyeya syn netyha | svar svenaiva rjate yas tam | svata-siddha-jnam ity artha | tarhi ki brahm dhyeya hirayagarbha samavartatgre bhtasya jta patir eka st iti rute | nety hatena iti | di-kavaye brahmaepi brahma ceda yas tene prakitavn |

yo brahma vidadhti prva

yo vai ved ca prahioti tasmai |ta ha devam tma-buddhi-praka

mumukur vai araa aha prapadye ||

iti rute | nanu brahmao anyato veddhyayanam aprasiddham | satyam, tat tu hd manasaiva tene visttavn | anena buddhi-vtti-pravartakatvena gytry-artho darita | vakyati hi

pracodit yena pur sarasvat

vitanvatjasya sat smti hdi |sva-laka prdur bht kilsyata

sa me m abha prasdatm || iti |nanu brahm svayam eva supta-pratibuddha-nyyena upalabhat nety ha | yasmin brahmai srayo muhyantti | tasmd brahmaopi pardhna-jnatvt svata-siddha-jna paramevara eva jagat-kraam | ata eva satyosata satt-pradatvc ca paramrtha-satya sarva-jtvena ca nirasta-kuhakas tam | dhmahti gyatry prrambhea ca gyatry-khya-brahma-vidy-rpam etat puram iti daritam | yathoktam matsya-pure

yatrdhiktya gyatr varyate dharma-vistara |vtrsura-vadhopeta tad bhgavatm iyate || likhitv tac ca yo dadyd dhema-siha-samanvitam |prauha-pady pauramsy sa yti parama padam ||adaa-sahasri pura prakrtitam || [53.20-22]

purntare ca

granthodaa-shasro dvdaa-skandha-samita |hayagrva-brahma-vidy yatra vtra-vadhas tath |gyatry ca samrambhas tad vai bhgavata vidu ||

padma-purembara prati gautamokti

ambara uka-prokta nitya bhgavata u |pahasva sva-mukhenpi yadcchasi bhava-kayam || iti | ata eva bhgavata nmnyad ity api na akanyam ||1||

krama-sandarbha :

ajna-timirndhasya jnjana-alkay |

cakur unmlita yena tasmai r-gurave nama ||i||

rmad-bhgavata naumi yasyaikasya prasdata |

ajtn api jnti sarva sarvgamn api ||ii||

r-bhgavata-sandarbhn rmad-vaiava-toam |

dv bhgavata-vykhy likhyatetra yathmati ||iii||

yad atra skhalita kicij jyatenavadhnata |

jeya na tat-tat-kart samhartur mamaiva tat ||iv||

ye protshanensmi pravttotyanta-shase |

te dnnugraha-vyagr araa mama vaiav ||v||

athaiva scitn r-ka-vcya-vcakat-lakaa-sambandha-tad-bhajana-laka abhidheya-tat-prema-lakaa-prayojannm arthn nirayya prva tattva-sandarbhdi-a-sandarbh nirpit | adhun tu rmad-bhgavata-krama-vykhynya, tatrpi sambandhbhidheya-prayojana-niraya-daranya ca saptama krama-sandarbhoyam rabhyate |

r-bhgavata-nidhy-arth k-dir adyi yai |

rdhara-svmi-pds tn vande bhakty-eka-rakakn ||vi||

svmi-pdair na yad vyakta yad vyakta csphua kvacit |

tatra tatra ca vijeya sandarbha krama-nmaka ||vii||

athtra paribheya jtavy yady apekyate |

mla sa-kam akdyai paricchedya sahnay ||viii||

ak vkynta evtra dey padyntato na tu |

bahu-padyaika-vkyatve garbhk bindu-mastak ||ix||

yasmin padye nsti k tad apy akena yojayet |

eka-padynya-vkyatve sakhy-abds tu kntak ||x||

bahu-padyaika-vkyatvepy am jeys tath-vidh |

yathrdhaka yugmaka ca trikam ity dy udhti ||xi||

janmndy asyety atra r-rdhara-svmi-caranm ayam abhiprya | para paramevaram iti, na punar abheda-vdinm iva cin-mtra brahmety artha | dhyeya-dhyt-dhyna-bhedvagamt | satyam iti | tad-upalakaatvenasatya jnam ananta brahma [tai.u. 2.1.2], atha kasmd ucyate para brahmabhati bhayati ca [a.i.u. 3.5] iti rute | bhattvd bhaatvc ca yad brahma parama vidur [vi.pu. 1.12.57, 3.3.21] iti viu-purc ca | atrpi aktimattvena brahma-abdasya paramevara-vcakatvt |

atra satyatva-sdhaka, yatra trisargo meti | yatra yad-rayatayety artha | atra dntateja iti | tadvad yatrropita ity artha | tad-ropa-karttva csmka jvnm eveti labhyate| yatrropyate, tac ca para yady acetana cetana v syt tad jvnm evropakatvena tatra svjnasya trisargasya sambandho na syt, kintu jvev eva marcikdv iva jaldes tad-bhrama-hetv-ajnasya ca | kintv atra tat tu cetanam |

abhija iti yojayiyamatvt | tatraiva svar ity anena jna-rpasypi svarpa-jnenaiva jttvgkrc ca | tato yad-vyay-aopdhikatvena jv bhrnt syus tat-samay-updhikatvena sa tu sutar tda syd ity akm andya siddhntayatiyatrety aneneti| mahas iti svata-siddha-parama-jna-aktitvenety artha | tathgre vykhysyamnatvt | svarpa-mtre vcye sva-abdenaiva caritrthatvt kathacin-mtre vcopi hetutva-lakaena ttyrthena tac-chaktitvam eva bodhayet | dvitydn prtpadikdhikrtha eva vihitatvt | tasya ca jnopdhi-rpatve sva-abda-vaiyarthya syt | kuhakam atra myopdhikta-bhrama-parbhava-- my vyudasya cic-chakty kaivalye sthita tmani [bh.pu. 1.7.23] iti rmad-arjuna-vacant |

kintu yatrety anena labdhasya paramevarasya cin-mtrea svarpena satatnubhya-mna-svbhedam evlambya bhramdhihnatva svktam | paramevarasya tu dhytum api prrthanyatay svnubhavttatvt tad-eka-vastutva vyhanyeteti vivecanyam |

atha tat tat sarva ghaayitu taastha-lakaa janmdyasya yata iti | na tu marcikdau jaldivat kevalam ropita svatas tv anyatra siddham | kintv andi-paramparay tatraiva yad-ropitatvam | tan-mtraa-siddhatvd yata evsya janmdti gamyate | tad-dntenaiva janmdi-siddhau punaruktatvptt | tatosya janmdau hetuanvayd itarata crthev iti| atra prathamorthas tv anvayena tasyaiva kraatva-bodhaka, vyatireka-padenrthetaradkepa-labdham | tac ca kha-pupdi-rpam iti tath vykhytam | dvityas ttya ca (artha) tasya kraatva vivasya kryatva ca bodhayatty atra dvitye tv artha-abda krya-kraa-para | kraasya svvasthy kryvasthy cnuvttatvam | kry tu paraspara kravasthy ca vyvttatva jeyam | eva nyavdrambha-vdau parihtau |

tath ca bahirmukha-pravtty-artha yukt pradaryntarmukhn prati stra-yonitvd [ve.s. 1.1.3] iti nyyena rutr darayatitath ceti | atra cayato v imni bhtni [tai.u. 3.1.1] ity di-vkyavad vyatirekopi jeya | katham asata saj jyate [ch.u. 6.2.2] ity de | tatra tasya marcik-dntena prptam acetanatva spaam eva nivrayan para-mata pradhna ca pratycaetarhy din | abhija iti | tatrstu tvad acetanatvam | abhi sarvato-bhvena ca taj-jttva ryate ity artha | tat-tat-sarva-vicrtmakatvd kaasya| kater nabda [ve.s. 1.1.5] ity asyyam artha | para-mata pradhna viva-kraa na bhavati | na vidyate abda prama yatra tathbhta hi tat | kutoabdatva tasya ? tatrhakater iti | sac-chabda-vcya-kraa-vyprbhidhyitvena tatrek-dhto ravat | kaa ca cetana eva sambhavati | pradhna tv acetanam iti |

nanu yatra trisarga ropyate, tad bhavatv acetana, yas tv ropa-kart jva, sa khalu sarvropakatvc cetana sarvaja ca syt | tasya ca bahu sym [ch.u. 6.2.3] ity di vkya svjna-kalpitvena svapna-dravyavat svbhedpekayety akyhatarhi ki jva syd iti| siddhntayatinety heti | para-siddha-jnatvena sarvajatva sarva-sratva ca na syt, tena hti |

tad eva jna-pradatvena moka-pradatvam api daritam | eva jvasya tad-ajnasya ca tasmd atyanta-bheda-prptv api siddhntitamsatyam ity anenaiva, tat-sattayaiva sarva-satt-svkrt |

tad eva sarva-satt-prada sarvdhihna sarva-doa-spa svarpa-siddha-sarva-jndi-samaveta sarva-kart-moka-dt ca satynanta-jna-svarpa para dhyeyam iti vkyrtha |

svata-siddha-jnditva rraka-bhydau ca kater nabda [ve.s. 1.1.5] ity atra svktam | prakti-kobht prvam knupapatty | mantrau cemv udhtau

api-pdo javano graht

payaty acaku sa oty akara |

sa vetti vedya na ca tasysti vett

tam hur agrya purua mahntam || [ve.u. 3.19] iti |

na tasya krya karaa ca vidyate

na tat-sama cbhyadhika ca dyate |

parsya aktir vividhaiva ryate

svbhvik jna-bala-kriy ca || [ve.u. 6.8] iti ca |

atrdvaita-vdina samdadhateyadi jeya satya syt tad tasya jttvam api tath syt, tad tasya jttvam api tath syt | trisargasyjna-kalpitatvd ajnasya sattvsattvbhym anirvacanyatvd ajnino jvasya ca tenjnenaiva pthak-prattitvt satyatva nsty eva, tato jttvam api tatra nsty eva, tath akty-antaram apti |

vaiavs tu tad-abhyagama-vdenaiva vadantitarhi ki mithyaiveda jvn bhtty api jna tasyvyabhicri syt | yena jnena m nirasyate, tasya tu satyatvam eva syt | ki ca, viva-krynyathnupapatty yath parama-kraa-rpa tad-abhyupagamyate, tath tac-chaktir api svbhviky evbhyupagamyeti | krya-vieotpattau kicit-karatvenaiva kraatay vastu-viegkrt kicitkaratvam eva svbhvika-aktir iti |

tad evam ajntirikta-svbhvika-jnena sva-gata-vieatve prpte svbhvik jna-bala-kriy ca [ve.u. 6.8] iti pratipditam | tad eva svarpa-aktir iti saiva sarva bhagavattva sdhayed iti tene brahma hd iti vyajitam | asyaiva mahato bhtasya nivasitam etad yad g-veda [b..u. 2.4.10] ity di ruty-antara tasya ca nivasitasyprktatva-vyajakam | nsad sn no sadst sa st iti ruty-antara ca samudita sat tasyprkta-mrtimattvam api vyajayati | tatas tan-niedhas tu prkta-paricchinna-niedha-para eva | yathokta dvitya-skandhe vaikuha-varanena yatra my [bh.pu. 2.9.10] iti | r-daame cadaraymsa loka sva gopn tamasa param [bh.pu. 10.28.15] iti ca | ata evtmrmm api tac-chakti-vaibhavnubhave paramnanda-vieo jyatetmrm ca munaya [bh.pu. 1.7.10] ity dibhya | ato jvn tda-aktyaiva tadya-rami-sthnyatvena nitya-siddhn tan-myvta-jnn taj-jna-siddhaye sa eva dhyeya iti |

tat dhmahi ity di | tatroddhta-mtsya-prama-vacanena gyatr-abdena tat-scaka-tad-avyabhicri-dhmahi-pada-savalita-tad-artha eveyate | sarvem api mantrm di-rpys tasy skt-kathannarhatvt | tad-arthepi spaa |

janmdyasya yata iti praavrtha | sy-di-aktimat-tattva-vcitvt | yatra trisargo m iti vyhti-trayrtha | ubhayatrpi loka-trayasya tad-ananyatvena vivakitatvt | svar iti savit-prakaka-parama-tejo-vci | tene brhama hd iti buddhi-vtti-prera-prrthan scit | tad eva kpay sva-dhynya buddhi-vtti prerayatd iti bhva | tac ca tejas tatra antas tad-dharmopadet [ve.s. 1.1.20] ity di sampratipanna yan mrtam, tad-dy-ananta-mrtimad eva dhyeyam iti | tad evam agni-pure gyatry-artha r-bhagavn evbhimata | tad-vacanni r-tattva-sandarbhe dyni | atraivgre darayitavyni |

[bhvrtha-dpik-dhta-mtsya-vkye] dharma-vistara ity atra dharma-abda parama-dharma-para | dharma projjhita-kaitavotra parama [bh.pu. 1.1.2] ity atra pratijtatvt | sa ca bhagavad-dhyna eveti vyaktbhaviyati vtrsura-vadhopetam iti | tasya parama-bhgavatatvt tad-vadha-rpasya caritrasya r-bhgavata-lakaatvena dhte | purntare vmana-saje hayagrva-brahma-vidyeti vtrsura-vadha-shacaryea nryaa-varmaivocyate | hayagrva-abdena hy atravairo dadhcir eva labhyate | tenaiva ca pravartit nryaa-varmkhy brahma-vidy [bh.pu. 6.8.4-35] | tasyva-irastva ahe, yad v avairo nma [bh.pu. 6.9.51] ity atra prasiddham | nryaa-varmao brahma-vidytva ca

etac chrutv tathovca dadhya tharvaas tayo |

pravargya brahma-vidy ca sat-ktosatya-akita || iti [tatraiva bh.d.]

ity atra kotthpita-vacanena ceti | evam sknde prabhsa-khae cayatrdhiktya gyatrm ity di |

srasvatasya kalpasya madhye ye syur narmar |

sad-vttnodbhava loke tac ca bhgavata smtam ||

likhitv tac ca ity di adaa-sahasri ity anta ca |

rmad-bhgavatasya rmad-bhagavat-priyatvena bhgavatbhatvena ca parama-sttvikatvam hapdma-pure iti | tatraiva ca r-gautama-prana

pura tva bhgavata pahase purato hare |

carita daitya-rjasya prahldasya ca bhpate || [pa.pu.]

tatra vajul-mhtmye tasya tasminn upadea

rtrau tu jgara krya rotavy vaiav kath |

gtnm asahasra ca pura uka-bhitam |

pahitavya prayatnena hare santoa-kraam || [pa.pu.]

tatraivnyatra

ambara uka-prokta nitya bhgavata u |

pahasva sva-mukhenaiva yadcchasi bhava-kayam || [pa.pu.]

sknde prahlda-sahity dvrak-mhtmye

rmad-bhgavata bhakty pahate hari-sannidhau |

jgare tat-pada yti kula-vnda-samanvita || iti |

eva tattva-vdi-dhte grua-vacane ca

. . . . . . . . . . pra soyam atiaya |

arthoya brahma-str bhratrtha-viniraya ||

gyatr-bhya-rposau vedrtha-paribhita |

purn sma-rpa skd-bhagavatodita ||

dvdaa-skandha-yuktoya atavic-cheda-sayuta |

granthodaa-shasra rmad-bhgavatbhidha || iti |

atra brahma-strm arthas tem aktrima-bhya-bhta ity artha | tasmt tad-bhya-bhte svata-siddhe tasmin saty arvcnam anyad anyad bhya sva-sva-kapola-kalpita tad-anugatam evdarayam iti gamyate | bhratrtha-vinirayabhratasyrtha-vinirayo yatra sa | bhagavaty eva ttparyt tasypi | yad v, bhratrthasya vinirayo vedrtha-tulyatvena viiya nirayo yatreti | yasmd eva r-bhagavat-paras tasmd eva gyatr-bhya-rposv iti |

yat tu dvdae o namas te [bh.pu. 12.6.67] gadyeu tad-arthatvena srya stuta | tat tu paramtma-dyaiva, na tu svtantryeety adoa | tathaivgre r-aunaka-vkye brhi na raddadhnn vyha srytmano hare [bh.pu. 12.11.28] iti | na csya bhargasya srya-maala-mtrdhihnatvam | mantre vareya-abdentra ca granthe para-abdena paramaivarya-paryantaty daritatvt |

tad evam agni-purepy [216.15] uktam

dhynena puruoya ca draavya srya-maale |

satya sad-iva brahma vior yat parama padam || iti |

atha rmad-bhgavatbhidha iti | bhgavatatva bhagavat-pratipdakatvam | rmattva bhagavan-nmder iva tda-svbhvika-aktimattvam, nitya-yoge matup | ata samastatayaiva nirdiya nlotpalavat tan-nmatvam eva bodhitam | anyath tv avima-vidheyat-doa syt | ata evoktamrmad-bhgavate mah-muni-kte [bh.pu. 1.1.2] iti | k-kdbhir api rmad-bhgavatbhidha iti | ata kvacit kevala-bhgavatkhyatva tu satyabhm-saty itivat |

vedrtha-paribhita iti | vedrthasya paribhaa yasmt | tac coktam itihsa-purbhy veda samupabhayet [ma.bh. 1.1.267, vyu.pu. 1.200] ity di | purn sma-rpa iti | vedeu smavatsarveu pureu reha ity artha |

skd bhagavatodita iti kasmai yena vibhsitoyam [bh.pu. 12.13.19] ity upasahra-vkynusrea jeyam | ata-viccheda-sayuta iti vistara-bhiy na vivriyate |

tad eva rmad-bhgavata sarva-stra-cakravarti-padam ptam iti sthite hema-sihsanam rham iti tair yad vykhytam | tad eva yuktam | ata rmad-bhgavatasyaivbhysvayakatva rehatva ca savatsara-pradpa-dhta-sknda-vacane [viu-khae mrga-ra-mhtmye 16.40,42,44,33]

ataotha sahasrai ca kim anyai stra-sagrahai |

na yasya tihate gehe stra bhgavata kalau ||

katha sa vaiavo jeya stra bhgavata kalau |

ghe na tihate yasya sa vipra vapacdhama ||

yatra yatra bhaved vipra stra bhgavata kalau |

tatra tatra harir yti tridaai saha nrada ||

ya pahet prayato nitya loka bhgavata mune |

adaa-purn phala prpnoti mnava || iti |

tad eva paramrtha-vivitsubhi r-bhgavatam eva smprata vicrayam iti sthitam | ata eva satsv api nn-strev etad evoktakalau naa-dm ea purrkodhunodita iti | arkat-rpakea tad vin nnye samyag-vastu-prakakatvam iti pratipadyate | yasyaiva rmad-bhgavatasya bhya-bhta r-hayara-pacartre stra-kathana-prastve gaita tantra-bhgavatbhidha tantram, yasya skc chr-hanumadbhya-vsanbhya-sambandhokti-vidvatkmadhenu-tattvadpik-bhvrthadpik-paramahasapriy-ukahdaydayo vykhy-granth | tath muktphala-harill-bhaktiratnvaly-dayo nibandh ca vividh eva tat-tan-mata-prasiddha-mahnubhva-kt virjante | yad eva ca hemdri-kta granthasya [caturvarga-cintmae] dna-khae pura-dna-prastve matsya-purya-tal-lakaa-dhty praastam | hemdri-kta-granthasya pariea-khaasya kla-niraye ca kali-yuga-dharma-niraye kali sabhjayanty ry [bh.pu. 11.5.36] ity dika yad-vkyatvenotthpya yat pratipdya-dharma eva kalv agkta | savatsara-pradpe ca tat-kartr ataotha sahasraa ity dika prg-darita-sknda-vacana-jtam utthpya sarva-kali-doata pvitryya katicic chrmad-bhgavata-vacanni lekhynti likhitni |

ata eva sarva-gua-yuktatvam asyaiva da dharma projjhita-kaitavotra [1.1.2] ity din,

ved pura kvya ca prabhur mitra priyeva ca |

bodhayantti hi prhus trivd bhgavata puna ||iti hemdri-vacane ceti | mtsydn yat purdhikya ryate, tat tv pekikam iti |

tad ittha sarvam abhipretya mahopakrama-lokam eva r-viu-purya-bhagavac-chabda-niruktivat skt r-kbhidheyatvenpi yojayati janmdyasya iti | narkti para brahma [bhat-sahasra-nma-stotre] iti pura-vargt, tasmt ka eva paro deva [go.t.u. 1.49] iti gopla-tpan-rute ca | para r-ka dhmahi |

asya svarpa-lakaam ha satyam iti | satya-vrata satya-para tri-satyam [bh.pu. 10.2.26] ity dau tath-rutatvt |

satye pratihita ka satyam atra pratihitam |

satyt satya ca govindas tasmt satyo hi nmata || [ma.bh. 5.68.12]

ity udyama-parvai sajaya-kta-r-ka-nmn niruktau ca tath rutatvt | etena tad-krasyvyabhicritva daritam |

taastha-lakaam hadhmn svena ity di | svena sva-svarpea, dhmn r-mathurkhyena sad nirasta kuhaka my-krya-lakaa yena tam |

mathyate tu jagat sarva

brahma-jnena yena v |

tat-sra-bhta yad yasy

mathur s nigadyate || [go.t.u. 2.66] iti goplottara-tpan-prasiddhe |

llm hady asya nityam eva rmad-nakadundubhi-vrajevara-nandanatay r-mathur-dvrak-gokuleu virjamnasyaiva tasya kasmaicid arthya loke prdurbhvpekay | yata rmad-nakadundubhi-ghj janma tasmd ya itarata ca itaratra r-vrajevara-ghe'pi anvayt putra-bhvatas tad-anugatatvengacchat | uttareaiva ya iti padennvaya | yata ity anena tasmd iti svayam eva labhyate |

katham anvayt ? tatrhaartheu kasa-vacandiu tda-bhvavadbhi r-gokula-vsibhir eva sarvnanda-kadamba-kdambin-rp s s kpi ll sidhyatti tal-lakaeu v artheu abhija | tata ca svar svair gokula-vsibhir eva rjate iti | tatra te prema-vaatm pannasypy avyhataivaryam ha tena iti | ya di-kavaye brahmae brahma vismpayitu hd sakalpa-mtreaiva brahma satya-jnnantnanda-mtraika-rasa-mrti-maya vaibhava tene vistritavn | yad yatas tathvidha-laukiklaukikat-samucita-ll-heto srayas tad-bhakt muhyanti premtiayodayena vaivayam pnuvanti | yad ity uttarepy anvayt | yad yata eva tada-lltas tejo-vri-mdm api yath yathvad vinimayo bhavati | tatra tejasa cndrder vinimayo nistejo-vastubhi saha dharma-parivarta | tat r-mukhdi-ruc candrder nistejastvvidhnt nikaa-stha-nistejo-vastuna sva-bhs tejasvitpdanc ca | tath vri drava ca kahina bhavati | veu-vdyena mt-pdi dravatti | yata r-ke tri-sarga r-gokula-mathur-dvrak-vaibhava-praka am satya eveti ||1||

vivantha :

kp-sudh-vi-bhta sva-bhakti-

svar-vhin-khelita-jva-padm |

r-ka-caitanya-ghana sa-vidyud

gauro mano-vyomani na cakstu ||i||

nitynanddvaita-caitanyam eva

tattva nitylakta-brahma-stram |

nityair bhaktair nityay bhakti-devy

bhta nitya dhmni nityo bhajma ||ii||

rpa santana guru-kpn nityn gus tasya tn

rmad-bhgavats tathaiva viditn juc cirerayan |

dv vaiava-toa prabhu-mata vijya sandarbhata

k svmnukampitosya vidadhe srrtha-sandarinm ||iii||

na kcin me vaidy ahaha sumahshasa iha

svam auhya v hetur nirupdhi-kp y bhagavata |

prabhutva v hnepy udayati yad dye prahasita

dvitye tv nanda pratipadam ida dhokyati satyam ||iv||

gopa-rm-jana-pra-preyasetiprabhuave |

tadya-priya-dsyya m madyam aha dade ||v||

surataru-phala-dphakara-brahma-dharmn

yad idam adhta-stra nticitra tad etat |

hari-carita-sudhn pyanya prapede

sadasi sad-asat yan mohin tva stumas tat ||vi||

iha khalu nikhila-kalya-gua-mdhurya-vridhau mahaivarya-samrji svaya bhagavati parama-bhsvaty adhi-dharai yath samaya vilasyntarhite nn-stra-puretihsdn sarva-jana-nikya-tryakatva-rpev artheu ymikev iva klena daivd vaiguodayd lasyeneva keucit prasupteu tev eva madhye kaicit kaicit pratyutajugupsita dharma-ktenusata svabhva-raktasya mahn vyatikrama [bh.pu. 1.5.15] ity ditovagatair anarthkrai caurair ivodbhya tat-tat-praet-paryantn sarve citta-prasda-rpeu mah-dhanev apahteu

yad yad hi dharmasya glnir bhavati bhrata |

abhutthnam adharmasya tadtmna sjmy aham || [gt 4.7] iti |

paritrya sdhn vinya ca duktm [gt 4.8] iti r-gtokta-nimitta-labdha-lakaatay ydasu mahmna iva mgeu yaja-varha iva vihagameu r-hasa iva nu svaya bhagavn r-ka iva devependra iva vedeu rmad-bhgavatkhya stra-cmai |

ke sva-dhmopagate dharma-jndibhi saha |kalau naa-dm ea purrkodhunodita || [bh.pu. 1.3.28]

iti vacana-vyajita-r-ka-pratimrtikatvena mamham evbhirpa kaivalyd iti nirasta-tad-vinnya-sdyatay r-uka-parkidbhy r-ka eva jyotiu sahasrur iva pureu bhsvn dvdaa svarptmakodaa-sahasra-cchadano mahjana-vchitrtha-kalpa-tarur ivvatatra | tat-praet prathamata evcrya-cmai r-ka-dvaipyana svbha-daivata-dhyna-lakaa magalam caratijanmdy asyeti |

[atha pratham vykhy]

param atiayena satya sarva-kla-dea-vartina paramevara dhmahi dhyyema | bahu-vacanena kla-dea-parampar-prptn sarvn eva jvn svntarg-ktya sva-ikay tn dhynam upadiann eva krokaroti anena | athto brahma jijs [ve.s 1.1.1] iti strrtha phalato vivto dhynasyaiva jijsy phalatvt | tasya paramaivaryam haasya jagato janmdi janma-sthiti-bhaga yato bhavati tam | tarhi ki kla dhyyatha ? na | anvayd itarata ca anvaya-vyatirekbhy ghae md anvaya iva mdi ghaa-vyatireka ivety updna-kraam ity artha | ca-krt sa eva nimitta-kraa ca, klasya tat-prabhva-rpatvt | yad v, anvayt pralaye vivasya paramevare anupravet, itarata ca sarge tato vibhgc ca | pthivy jalam iva jalasya teja iva yodhihna-kraam ity artha | yad v, anvayt kraatvena yat kartkd anupravet sthiti | sahrakatvena rudra-rpea yat-kartkd anupraved bhaga ca yato bhavati tam | atra kraasya krya-samanvitatvam eva kryenupraveo jeya | tat-kryasya vivasya tat svarpatva vrayan viinaiitarata iti | sjya-plya-sahryd vivata svarpa-akty bhinnt | ca-krn my-akty tad-abhinnc ca | evajanmdy asya yata [ve.s. 1.1.2], tat tu samanvayt [ve.s. 1.1.3] iti stra-dvayam uktam |

nanu ca paramevarasyopdnatve vikro durvras tasmt praktir evopdna paramevaras tu nimittam ity ucyatm ? maivam | ya sarvaja sarva-vit [mu.u. 1.1.9] iti, sa kata lokn anu sj [mu.u. 2.1.1] iti, tad aikata bahu sy prajyeya [ch.u. 6.2.3] ity di rutibhi cetanasyaiva jagat-kraatva-pratipdant paramevara eva jagata updna nimitta ca | tatra praktes tac-chaktitvt akti-aktimator abhedt prakti-dvrakam eva tasyopdna-tvam| svarpea tu prakty-attatvt tasya nirvikratva ca, yathokta bhagavat

praktir yasyopdnam dhra purua para |

satobhivyajaka klo brahma tat tritaya tv aham || [bh.pu. 11.24.19] iti |

prakte svtantryeopdnatvam eva strsammatam | tasmt paramevara sarvaja eva svtantryea jagat-kraam ucyate | na tu ja praktir ity haartheu sjysjya-vastu-mtreu abhijo yas tam ity artha | anena kater nabda [ve.s. 1.1.5] iti strrtha ukta| sa cyaprakrnta brahma jagat-kraa bhavati | kuta ? kater kat jagat-kraatva-pratipdaka-ruti-vkyeu tasyaiva vicra-vietmakekaa-ravat | ato brahma nabdam | aabda-pramaka na bhavati, kintu abda-pramakam eveti | atha rutayatad aikata bahu sy prajyeya [ch.u. 6.2.3] iti, sad eva saumyedam agra st [ch. 6.2.1] iti, tm v idam eka evgra st [ch.u. 1.1.1] iti, tasmd v etasmd tmana ka sambhta [tai.. 1] iti, yato v imni bhtni jyante [tai.bh. 1] ity dy | smti ca

yata sarvi bhtni bhavanty di-yuggame |

yasmi ca pralaya ynti punar eva yuga-kaye || iti |

nanu tadn mahad-dy-anutpattes tasya kadi sdhana na sambhavatty ata hasvar sva-svarpeaiva tath tath rjata iti | na tasya krya kraa ca vidyate ity dau svbhvik jna-bala-kriy ca [ve.u. 6.8] iti rute |

nanu jagat-saubrahmaa svtantryam aivarya cvagamyate | hirayagarbha samavartatgre bhtasya jta patir eka st iti rute | sa eva dhyeyostv ity ata hatena iti | di-kavaye brahmae yo brahma veda sva-tattva v tene prakaymsa | ato brahmaopi pratantryam |

nanu, brahmaenyato veddhyayandy-aprasiddha satya tat tu hd manasaiva tene

pracodit yena pur sarasvat

vitanvatjasya sat smti hdi |

sva-laka prdurabht vilsyata [bh.pu. 2.4.22] iti |

ki v, suda hdi me tadaiva ity de | anena buddhi-vtti-pravartakatvena gyatry-artha ca darita | tad ukta mtsye

yatrdhiktya gyatr varyate dharma-vistara |vtrsura-vadhopeta tad bhgavatm iyate || [53.20]

purntare ca

granthodaa-shasro dvdaa-skandha-samita |hayagrva-brahma-vidy yatra vtra-vadhas tath |gyatry ca samrambhas tad vai bhgavata vidu || iti |

nanu supta-pratibuddha-nyyena brahm svayam eva veda tattva v upalabhat ity ata hayat yasmin vede tadye tattve v srayopi muhyanti, atas tasmin brahmaa svato na akti | etena netaronupapatte [ve.s. 1.1.16] strrtho vivta |

nanu dhmahti dhyna-viayatvena tasya skratvam abhipretam | kr ca trigua-satva tathtve cnityatva prasajjed ity ata hatejo-vri-md yath vinimaya viparyaya anyasmin anyvabhsa | yath ajn tejasi vrdam iti vrii sthalam iti mdi kcdau ca vrdam iti buddhi | tathaiva yatra pra-cinmaykre trisarga trigua-sargeyam iti buddhir m mithyaivety artha | tam eka govinda sac-cid-nanda-vigraha vndvana-sura-bhruha-talsnam [go.t.u. 1.33] iti gopla-tpan-rute | ardha-mtrtmako rmo brahmnandaika-vigraha iti rma-tpany ca | ta satya para brahma purua nkeari-vigraham iti nsiha-tpany ca |

nirdoa-pra-gua-vigraha tma-tantro

nicetantmaka-arra-guai ca hna |

nanda-mtra-kara-pda-mukhodardi iti dhyna-bindpaniada ca |

nanda-vraja-jannand saccidnanda-vigraha iti brahma-purt |

sarve nity vat ca dehs tasya partmana |

heyopdeya-rahit naiva praktij kvacit || iti mahvrhc ca |

svecchmayasya na tu bhtamayasya [bh.pu. 10.14.2] iti ca | babandha prkta yath [bh.pu. 10.9.14] iti, tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanv anante [bh.pu. 10.14.22] iti, bda brahma vapur dadhat [bh.pu. 3.21.8] iti | satya-jnnantnanda-mtraika-rasa-mrtaya [bh.pu. 10.13.54] ity di r-bhgavatdv api tad-krasymyikatvvagamt,

atndriy nirhr anipand sugandhina |

ekntinas te puru vetadvpa-nivsina [ma.bh. 12.323.26] iti nryayt |dehendriysu-hnn vikuha-pura-vsin [bh.pu. 7.13.51] iti saptama-skandhc ca | tad-bhaktnm api vetadvpa-vikuha-pura-vsitvena skratve labdhe, atndriy ity dibhir myikkratva-niedht | tad-krasymyikatve ka saaya ?

nanu tad apy atra kecana vivadante ity ata hadhmn iti | dhmn svarpa-akty sva-bhakta-niha-svnubhava-prabhvea v pratipada-samucchalan mdhuryaivarya-bhrji-r-vigrahea v, svena asdhraena sad kla-traya eva nirast kuhak kutarka-nih yena tam | etena tarkopratihnt [ve.s. 2.1.11] iti strrtha scita | tatra yam evaia vute tena labhyas tasyaia tm vivute tanu svm [mu.u. 3.2.3] iti ruty sva-abdena tano svarpa-bhtatve labdhe, tath prakti-kobht prvam eva bahu sym [ch.u. 6.2.3] iti, sa aikata [ch.u. 1.1.1] ity di-rutibhis tadya-mano-nayander amyikatvevagamite | parsya aktir vividhaiva ryate svbhvik jna-bala-kriy ca [ve.u. 6.8] iti ruty svbhvikatve praktam ukte

acinty khalu ye bhv na ts tarkea yojayet

praktibhya para yac ca tad acintyasya lakaam || [ma.bh. 6.6.11]

atra na yojayet iti li para-drn na gacched itivat tatra kutarka-yojany niiddhatvepi yady asurdayas tadya-r-vigraha lakyktya yukta-arn ditsavo ni # yepi patiyanti tad patanta tair ala salpeneti |

[atha dvity vykhy]

tathtra stre daamasya viuddhy-artha navnm iha lakaa iti daamasyraya-tattvasyaivgitve tasya ca r-ka-rpa eva mukhyatve tad-asdhraa-dharma-prastutv apy asya prathama-padasyaucit bhavaty atas tad-eka-parasya vykhyntarasyvaka | tad yathsatya-vrata satya-para [bh.pu. 10.2.26] ity dau, satytmaka tv araa prapann iti r-ka-janmrambhokte |

satye pratihita ka satyam atra pratihitam |

satyt satya ca govindas tasmt satyo hi nmata ||

ity udyama-parvai [ma.bh. 5.68.12] sajaya-kta-ka-nmn nirukte ca satya r-ka dhmahi para brahma narkti iti brahma-purt | tasmt ka eva paro devas ta dhyyet iti r-gopla-tpanbhya ca param |

svena dhmn r-mathurkhyena sarvatra tadn kpay daritena r-vigrahea ca sad nirasta kuhaka jvnm avidy yena tam

mathyate tu jagat sarva brahma-jnena yena v |

tat-sra-bhta yad yasy mathur s nigadyate ||

[go.t.u. 2.66] iti goplottara-tpan-prasiddhe |

ravat krtand dhynt pyantente-vasyina |

tava brahma-mayasyea kim utekbhimarina || [bh.pu. 10.70.43] iti daamokte |

gha-deha-tvi-prabhv dhmnty amara |

nanu tad-vigrahasya prpacika-loka-dyatvt yad yad d tad anitya ghaavad iti nyyennityatva prasajjed ity ata hatejo-vri-md tray dya-bhtn yath yathvat vinimaya paraspara-milana yatra tath-bhtas trisargas trigua-so deho m mithyaiva yena tat-tritaya-sas tad-vigraha ucyate te na maivocyata ity artha | prapactty asypi tasya yat prpacikair asurair darana tat khalu vicitra-ll-sdhikay tad-icchay dustarka-svarpayaiva pitta-dita-rasanair narair matsyaik-carvaam iva tan-mdhurynubhava-hnam | tad anyais tu dustarka-tat-kp-prabhvt tan-mdhurynubhava-sahitam eva | yad ukta

anye ca tan-mukha-sarojam udra-hsa-

snigdhekaa npa papur dibhir n-nrya || [bh.pu. 10.86.20]

na ca tatra tatra tat-tat-premdhnatay tda-ll-viiatvepi tasya maugdhyam eva pratyetavyam ith hadi-kavaye brahmaepi brahma brahmtmaka vatsa-blakdi tene prakaymsa | tac ca hd sakalpa-mtreaiva yatra yogamy-vaibhave srayo bhava-nraddayopi muhyanti |

yad v, di-kavaye sva-kulasydi-purua kavir vija ca ya satyavrata-manus tasmai brahma nirviea svarpa tene sva-matsya-devokty prakaymsa | tad uktir yath

madya mahimna ca para brahmeti abditam |

vetsyasy anughta me sampranair vivta hdi || [bh.pu. 8.24.38] iti |

vykhyta ca rdhara-svmi-caraaime may anughta prasdkta brahma | aparokkta vetsyasti brahmaas tat-prasdktatva ca veda-stavrambhe vykhysyate ||

[atha tty vykhy]

atha tasypi nta-dsydi-rasa-parikara-viiatvepi tatrtiuubhe tbhir bhagavn devak-suta [bh.pu. 10.33.7] ity dibhyo vraja-dev-shityena parama-mdhuryodayt tadya-rasasytiayenopdeyat darayat punar apy arthntaram atrvakate | tad yathdyasya gra-rasasya janma yatas ta dhmahi | prva tasya paramrtha-daribhi sayogt sadbhir vigtatvena svatopi na evsd iti bhva | anvayt sayogt itarata ca vipralambht sayoga-vipralambhbhym eva gra-rasa sa-parikara sampadyata iti bhva | bhmaseno bhma itivad dya-rasopy dya-abdenocyate | yad v, atra pibata bhgavata rasam [bh.pu. 1.1.3] ity ukte strasysya rasa-rpatvd dysyety anenrtha-pratysatty rasasyety asyaiva vieya-padasyopasthite | ki v, sayoga-viyogbhy nipatti sva-pratiyogina rasam evopasthpayaty ato nyna-padat nakany | pratyuta tath-prptatvendi-rasasya rahasyatvam eva dyotitam |

tatrlambana-vibhvatve tasynyato vaiiyam haartheu catuahi-kaldi-rasopayogi-samasta-vastuu abhija, vidagdha| na ca prkta-naldi-nyakavat kla-karmdi-grasta ity hasvar | ki ca, raso hy anyatra naiva prasajjed ity haya evdi-kavaye di-rasasya kavaye bharatya hd eva tadya-manasaiva brahma di-rasasya tattva tene rasasyaikatnatvodghanrtham ity artha | vedas tattva tapo brahma ity amara |

tad api yatra tattve sraya kavayo muhyanti prkta-naldi-nyaka-nihatay varant | tatra dntateja iti | teja-diu vry-di-buddhir iva bhagavad-eka-nihe rase prkta-jana-nihatva-buddhir ity artha | yatra kmi-vi-bhasmnta-niheu prkta-nyakeu atinavareu raso na bhavati vicrato vibhva-vairpyt tad-viparta ghmaya vairasyam evotpadyate | tatraiva rasa varayantty artha |

ki ca, yatra tray vcya-lakya-vyagn arthn dhvani-gulakr v sarga nirma-prapaca am satya eva bhavann alaukikatvena camatkr syt | anyatra prkta-nyake kavi-prauhokti-mtra-pro mithyaivety artha |

nanu, rasa kecin na manyante, tatrhadhmn mdhurysvda-sktkra-camatkra-prabhvea | svena asdhraena nirast kuhak jaran-mmsak yena tam |

[atha caturth vykhy]

atha tsm api madhye kasy padni caitni yty nandasnun [bh.pu. 10.30.27], anayrdhito nna bhagavn harir vara [bh.pu. 10.30.28] ity dibhi parama-mukhyy r-vndvanevary shityena parama eva mdhuryotkaro bhavaty atas tat-pradarakopy arthosminn dime lokenveavya | sa yathyato ybhym eva dyasya rasasya janma prdurbhva | yv eva di-rasa-vidyy parama-nidhnam ity artha | tatra ya ca itarata iti lyab lope pacam itar knt parityajya, anvayt

atrvaropit knt pupa-hetor mahtman |

atra prasnvacaya priyrthe preyas kta || [bh.pu. 10.30.33]

ity di-dy anugater heto | artheu rasopayogi-dhra-lalitety dimaya-mukhya-rasev abhija | y ca tata eva heto svena kntenaiva rjate iti svar svdhna-kntety artha | ya ca tat-tat-prakanrtha di-kavaye dito janmrabhyaiva kavaye tattvajya r-ukadevya brahma r-bhgavata mrdhaya-rasamaya-rsa-pacdhyyka hd tene | ida bhgavata nma pura brahma-sammitam [bh.pu. 1.3.40] iti, uka-mukhd amta-drava-sayutam [bh.pu. 1.1.3] iti, uka-vg-amtbdhndu ity dibhi | yad yata r-bhgavatt yatra rse sati srayo muhyanti rasa-svda-janitm nanda-mrcch prpnuvanti | yad v, yayo srayo bhakt ki v ybhy ravaa-nayandi-viay-bhtbhy srayas tat-parikara-bht bhakt muhyantimah-vij api mh bhavanto dharma-viparyaya prpnuvantty artha | tatra dntenparn api saghti | tejo-vri-md yath vinimaya sva-dharma-vyatyaya | tatra tejas candrdn tadya-rsa-ll-darant stambhena svya-calatva-dharma-vyatyaya | vr tan-mural-vdydin stambhena md-dharma | mdm api pdn dravea vri-dharma ca yatheti | yatra yayo svena dhmn prabhvena tis r-bh-lln gop-mahi-lakmm v anarag-bahirag-taasthn v aktn sargom satya eva | sad ts tad-dhmamayatvt yatrety adhihna-kraatvt ybhy s ry-daya sva-mahas sad vartanta evety artha | yat tayor nitya-sambandht tau nirasta-kuhaka nikapaa yath syt satya yathrtha-svarpa yath syt para sarvotka yath syt tath dhmahi iti strasysya viayo darita |

[atha pacam vykhy]

atha tathbhtam apy rayatva yenaiva labhyate sa strsybhidheyo bhakti-yogas tath sa eva paramkhm padya r-bhagavad-karako bhavan prembhidha prayojana cety anena lokena sa bhakti-yogovaya mnanya ity atorthntaram atra tantrentarbhavati | tad yathtad eva satya tad u haiva magala... yad uttamaloka-yaonugyate [bh.pu. 12.12.49-50] iti dvdaokte | tatrpi para reha para vstava-vastu-rpatvt triguttam | tath satya sadbhyo hita parama-kalya-gua-maya bhakti-yoga dhmahi | yad uktalakaa bhakti-yogasya nirguasya hy udhtam [bh.pu. 3.29.12] iti | na hy agopakrame dhvaso mad-dharmasyoddhavv api |

may vyavasita samya nirguatvd ania || [bh.pu. 11.29.20] iti ca |

vijna-ghana nanda-ghana sac-cid-nandaika-rase bhakti-yoge tihati [go.t.u. 2.78] iti | tasya pravham ha naikarmyam apy acyuta-bhva-varjita; na obhate jnam [bh.pu. 1.5.12, 12.12.51] ity de | bhakty mm abhijnti yvn ya csmi tattvata [gt 18.55] ity de ca |

nanu brahma-sktkrrtha jna-yogo yath bhaktim apekate tathaiva bhagavat-sktkrrtham api bhaktim apekate tathaiva bhagavat-sktkrrtham api bhakti-yogo jnam apekat iti cet tatrhasvar svenaiva rjate iti sa | samr svatantro na kasypy adhna ity artha |

akma sarva-kmo v moka-kma udra-dh |

tvrea bhakti-yogena yajeta purua param || [bh.pu. 2.3.10]

iti vidhi-vkyn meghdya-militena kevalena saura-kiraeneva jndya-mireeti tvreety asyrtha | tath

yat karmabhir yat tapas jna-vairgyata ca yat |

sarva mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhatejas || [bh.pu. 11.20.32-33]

ity di-vkyc ca | pratyuta

tasmn mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-tmana

na jna na ca vairgya prya reyo bhaved iha || [bh.pu. 11.20.31]

iti tat-shitya-niedha-ravac ca |

ki caitdo bhakti-yogo bhaktnugraha vin na labhyata ity hatena iti | brahma hdi yasya tena brahma-hd nradena di-kavaye vysya tene kpay prakita |

nanu sarvajasya vysasypi bhakti-yoga-jnam ananydhna katha pratmas tatrhamuhyanti iti | srayo vaidayopi yat yasmin muhyanti gutte bhakti-yoge gua-janyn buddhydyanta karan svata praveakte moham ajnam eva prpnuvantty artha |

yac-chaktayo vadat vdin vai

vivda-savda-bhuvo bhavanti |

kurvanti cai muhur tma-moha

tasmai namonanta-guya bhmne || [bh.pu. 6.4.31] iti hasaguhyokte |

nanu bhakti-yogo na kevala gutta eva tasypi ttya-skandhe nirguamayatva-darand ity ata hayatra trisarga trigua-satva m avntara ity artha | yath tejo-vri-md vinimayo melanam | nistejopi nirjalam api nirdhlikam api dugdha taptam iti jalavad iti malinam iti tat-tan-meland bhavati, yath tathaiva triguatto bhakti-yoga puruavatti-sattvdi-gua-yogt sttviko rjasas tmasa cocyate |

nanu bhakti-yogasya triguttatve bahavo vivadante, tatrhadhmn svena iti | sva-svarpelaukika-mdhurya-mayena bhaktnm anubhava-gocar-bhtenaiva nirast kuhak kutarkavanto yena ta na hy anubhyamnerthe prampeketi bhva | iha kila adhytma-dpam atititrat tamondham [bh.pu. 1.2.3] iti | kasmai yena vibhsitoyam atulo jna-pradpa [bh.pu. 12.13.19] ity bhy r-bhgavatasya pradpatva | purrkodhunodita [bh.pu. 1.3.45] ity anenrkatvam | nigama-kalpa-taror galita phala rasam [bh.pu. 1.1.3] ity anena rasamaya-phalatvam | hari-ll-kath-vrt- mtnandita-sat-suram [bh.pu. 12.13.11] ity anena mohintva ca dyate | tatrsmin padye prathamena vykhynena dpatvam | dvityenrkatva, ttya-caturtha-pacame rasamaya-phalatvam |

ki ca, pacnm em arthn parama-durlabhtisvdutvenmtatvt bhaktnm eva tat-sat-pradna-bhtatvena devatvt tat-tad-vcakasya strasysya tat-parivetvena mohintva ca jeyam | eva ca, yadypai sarvasya dvdaa-skandhasyaiva strasysya rasamaya-phalatvrkatva-dpatvdni tad api bhmn vyapade bhavantti nyyena sarge nirodhe ca kvacit tda-stuty-dau ca adhytma-mtra-prakakatvena dpatvam | visarga-sthna-poadiu dharmrtha-kma-mok anye cea-vie pravtta-nivtta-vihita-niiddha-sdhana-phalnm api prakakatvenrkatvam | raya-tattvasya bhagavatas tad-bhaktn ca janma-karmdi-ll-bhakti-premdauca prastute rasamaya-phalatvam | tatra tatraiva bhakty-anuklenrthena sva-bhakta-vargnandanrtham | tat-pratiklenrthansra-sagha-vymohanrtha mohintva ca jeyam | na csya strasya skd bhakti-rasamayasya tat-tat-pratiklrtha-prastutir asagateti vcyam | sarva-akti-pariprasya skd-bhagavata ivsypi vividhdikri sva-sva-hdaynurprtha-grahartha sarva-akti-liga-prakakatva-saucitvtmallnm aani [bh.pu. 10.44.17] ity atra vir avidu itivad iti sarva samajasam ||1||

o)0(o--

|| 1.1.2 ||

dharma projjhita-kaitavotra paramo nirmatsar sat

vedya vstavam atra vastu ivada tpa-trayonmlanam |

rmad-bhgavate mah-muni-kte ki v parair vara

sadyo hdy avarudhyatetra ktibhi urubhis tat-kat ||2||

madhva : adhikri-viaya-phalny ucyante dharma iti | projjhita-kaitava phalnapekay | varrpaena parama |

titiava kruik suhda sarva-dehinm |

ajta-atrava nt sdhava sdhu-bha ||

mayy ananyena bhvena bhakti kurvanti me dhm |

ity di sat lakaam | sat mtsaryam arjunasya ekalavya iva kutracid dyate | tad varjanyam uttameu jnrthin | mah-sahity ca

uttamev tmano nitya mtsarya parivarjayet |

kurute yatra mtsarya tat tasyaiva vihyate ||

iti nitya-nirasta-doa-pra-gua vstavam | nitya-sahity ca

nirastkhila-doa yad nanddi-mah-guam |

sarvad parama brahma tasmd vstavam ryate || iti |

vastu apratihata nitya ca | sknde ca

vasand vsand vastu nitypratihata yata |

vseneda yatas tan namatas tad brahma abdyate || iti |

ki parai artha-kmdi-kathanai | grue ca

dharmrtha-kma-mokm ekam eva pada yata |

avarodho hdasya pthag vakye na tn aham || iti |

sadya-abda pekita iti | tat-kad iti | na csamprdhikri tat-kad avarudhyata iti sadya-abda | adhikri-viaya-phaln smarat phaldhikya bhavati | vmane ca

adhikra phala caiva pratipdya ca vastu yat |

smtv prrabhato grantha karoto mahat phalam || iti ||2||

rdhara : idn rot-pravartanya r-bhgavatasya ka-traya-viayebhya sarva-strebhya raihya darayati dharma iti | atra rmati sundare bhgavate paramo dharmo nirpyate | paramatve hetu | prakareojjhita kaitava phalbhisandhi-lakaa kapaa yasmin sa | pra-abdena mokbhisandhir api nirasta | kevalam varrdhana-lakao dharmo nirpyata ity adhikritopi dharmasya paramatvam ha | nirmatsar parotkarsahana matsara | tad-rahitnm | sat bhtnukampin | eva karma-ka-viayebhya strebhya raihyam uktam | jna-ka-viayebhyopi raihyam ha vedyam iti | vstava paramrtha-bhta vastu vedya na tu vaiaiikm iva dravya-gudi-rpam | yad v vstava-abdena vastunoo jva, vastuna aktir my, vastuna krya jagac ca, tat sarva vastv eva na tata pthag iti vedyam | ayatnenaiva jtu akyam ity artha | tata kim ata ha | ivada parama-sukhadam | kica dhytmikdi-tpa-trayonmlana ca | anena jna-ka-viayebhya raihya daritam | karttopi raihyam ha | mah-muni r-nryaas tena prathama sakepata kte | devat-ka-viaya-gata raihyam haki veti | parai strais tad-ukta-sdhanair vevaro hdi ki v sadya evvarudhyate sthir kriyate | v-abda kake | ki tu vilambena kathacid eva | atra tu urubhi rotum icchedbhir eva tat-kad evvrudhyate | idam eva tarhi kim iti sarve na vanti tatrha ktibhir iti | ravaecch tu puyair vin notpadyata ity artha | tasmd atra ka-trayrthasypi yathvat pratipdand idam eva sarva-strebhya raihyam, ato nityam etad eva rotavyam iti bhva ||2||

krama-sandarbha : athaitasya vakyama-strasya karma-jna-bhakti-pratipdakebhyas trika-viaya-strebhyo vaiiya darayan kramd utkaram hadharma iti | atra yas tvad dharmo nirpyate sa khalu sa vai pus paro dharmo yato bhaktir adhokaje [bh.pu. 1.2.6] ity dikay,

ata pumbhir dvija-reh

varrama-vibhgaa |

svnuhitasya dharmasya

sasiddhir hari-toaam || [bh.pu. 1.2.13]

ity antay rty bhagavat-santoaaika-ttparyea uddha-bhakty-utpdakatay nirpat parama eva | yata sopi tad-eka-ttparyatvt prakarea ujjhita kaitava phalbhisandhi-laksaa kapaa yasmin tathbhta | pra-abdena slokydi-sarva-prakra-mokbhisandhir api nirasta | yata evsau tad-eka-ttparyatvena nirmatsar phala-kmukasyaiva parotkarsahana matsara tad-rahitnm eva tad-upalakaatvena pav-lambhane, daylnm eva ca sat sva-dharma-par vidhyate iti evam da-spaam anuktavata karma-strd upsan-strc csya tat-tat-pratipdake raihyam uktam | ubhayatraiva dharmotpatte | tad eva sati skt krtandi-rpasya vrt ti drata eva stm iti bhva |

atha jna-ka-khebhyopy asya prvavat raihyam ha vedyam iti | bhagavad-bhakti-nirapeka-pryeu teu pratipditam api reya-sti bhaktim udasya [bh.pu. 10.14.4] ity-di-nyyena vedya niceya bhavatty atraiva vedyam ity artha |

tpa-trayam unmlayati tan-mla-bhtvidy-paryanta khaayatti tath iva paramnanda dadty anubhvayatti tath | anyatra muktv anubhavmanane hy apururthatvpta syt iti tan-manand atra tu vaiiyam iti | na csya tat-tad-durlabha-vastu-sdhanatve tda-nirpaa-sauhavam eva kraam |

api tu svarpam apty ha rmad-bhgavata iti | rmad-bhgavatatva bhagavat-pratipdakatva rmattva r-bhagavan-nmder iva tda-svabhvika-aktimattvam | nitya-yoge matup | ata eva samastatayaiva nirdiya nlotpaldivattvan-nmatvam eva bodhitam | anyath tv avima-vidheya-doa syt |

ata ukta r-gruegranthodaa-shasra rmad-bhgavatbhidha | iti k-kdbhir api r-bhgavatbhidha sura-tarur iti |

ata kvacit kevala-bhgavatkhyatva tu satya-bhm bhm itivat | tda-prabhvatve kraa parama-reha-karttvam apy ha | mahmuni r-bhagavn tasyaiva parama-vicra-pragata-mah-prabhva-gaa-iromaitvc ca | sa munir bhtv samacintayad iti rute | tena prathama catu-lok-rpea sakepata prakite kasmai yena vibhitoyam ity [bh.pu. 12.13.19] dy-anusrena sampra eva prakite |

tad eva raihya-jtam anyatrpi prya sambhavatu nma sarva-jna-stra-parama-jeya-pururtha-iromai-r-bhagavat-sktkras tatraiva sulabha iti vadan sarvordha-prabhvam ha ki veti | parai strais tad-ukta-sdhanair v varo bhagavn hdi ki v sadya evvarudhyate sthirkriyate | v-abda kake | kintu vilambena kathacid eva | atra tu urubhi rotum icchadbhir eva tat-kad avarudhyate |

nanu idam eva tarhi sarve kim iti na vanti tatrha ktibhir iti suktibhir ity artha | ravaecch tu tda-sukti vin notpadyata iti bhva | athav aparair moka-paryanta-kman-rahitevarrdhana-lakaa-dharma-brahma-sktkrdibhir uktair anuktair v sdhyais tair atra ki v kiyad v mhtmyam upapannam ity artha | yato ya vara ktibhi kathacit tat-tat-sdhannukrama-labdhay bhakty ktrthai sadyas tad-eka-kaam eva vypya hdi sthirkraiyate sa evtra rotum icchadbhir eva tat-kaam rabhya sarvadaiveti | tasmd atra ka-traya-rahasyasya pravyakta-praitpdander vieata varkari-vidy-rpatvc ca idam eva sarva-strebhya reham | ata evtra iti padasya trir-ukti kt | s hi nirdhrartheti | ato nityam etad eva sarvair eva rotavyam iti bhva ||2||

vivantha : r-bhgavatasya stra-rpatvena str ca jva-hithita-pradarakatvena hithitayo cdhikri-nicayakter vidata rotn nandayann asmd eva sarvatopi sra eva padrtha sarvair eva prpto bhagavtti spaam ha dharma iti | atra rmati bhgavate vara raya-tattva r-ka ktibhir nirmatsarair eva tat-padyokta-lakadhikribhir ity artha | ravadibhi sadya eva hdi avarudhyate vakriyata iti prem scita, tasya premaika-vayatvt | praaya-rasanay dhtghra-padma [bh.pu. 11.12.55] iti | na rodhayati m yoga [bh.pu. 11.12.1] ity dibhya ca | tata ca tat-kad eva urubhir iti | tat-kaam rabhya te ravaecch ca bhaved iti raddhta prvam eva ravae prem bhavet | ki puna raddhy satym iti bhva | pdmesakd api parigta raddhay helay v bhguvara nara-mtra trayet ka-nma itivat |

tath hy uktm alaukika-padrthn akter acintyatva-prastveyatra svalpopi sambandha sad-dhiy bhva-janmane [bha.ra.si. 1.2.110] iti vare mana sthirkriyate ity eva parama-pururtha iucyate | atra varo manasi avarudhyate iti tatas tan-nirgamaasysmarthya tac cvarodhana sadya eva vinpi raddhayeti kvpi r-kkariya mah-vidyeti gamyate |

atra ktibhir iti sadya iti padbhym aktibhis tv asadya kicid vilambeneti labhyate | bhvuk pibata [bh.pu. 1.1.3] iti sasri karuyhety uktibhym ubhayem apy atrdhikrt | leea tasya r-kasya kad utsavd hetor iti | prema-mayena hd avaordhd eva tasya paramnanda utpadyata iti tat-sukha-ttparyea prem lakaam apy uktam |

ata ki v aparai strais tad-ukta-sdhanair v ? na kim api phalam ity artha | evam asya strasya prayojana-vaiiyam ukta kartary api vaiiyam ha | mahmuni r-bhagavn sa munir bhtv samacintayad iti rute | tena kte prathama catuloki-rpea sakepata prakite kasmai yena vibhitoyam atula [bh.pu. 12.13.19] ity uktas tata sampra eva prakite |

ravadibhi kim atra jyate ity apekym ha vedyam iti vstava di-madhyvasneu sthira yad vastu tan nirmatsar tu ravady-vtty matsarpagama eveti | tair api ntra prayatnbhva kartavya | tat pakepi vedya veditum arham ity artha-lbhd iti bhva | tac ca bhagavata svarpa nma-rpa-gudi-vaikuhdi-dhmni ca bhakt ca bhakti ceti anyaj jagad-di-sarvm avntaram asthira vastv ity arthe labdhe vaikuhdi-jagad-dyor vastutvepi vstavatvvstavatvbhy bheda ca bodhita | tata ca mithybhta-kha-pupdikam evvastu ity ytam |

vedanena ki syt tatrha ivadam | premavat pradatvam ity anusahita phala tpa-traya-vino moka ity ananusahita phala ca daritam | atra kim anuheyam ity apekym ha dharma iti | prakarea ujjhita kaitava phalbhisandhi-lakaa kapaa yasmin sa iti sa-kma-karma-yogo vyvtta | pra-abdena mokbhisandhir api nirasta iti | nikma-karma-ama-damdy-aga-jna-yogga-yog ca vyvtt | parama iti sarva-rehatvena sarva-sukaratvena phala-prptv apy aheyatvena ca uddha-bhakti-yoga eva ukta ity abhidheya-tattva viiya daritam | sa vai pus paro dharma [bh.pu. 1.2.6] ity agrimokter atra pu-mtrasyaivdhikritva jeyam |

tath atrtreti padasya trir-uktir nirdhrarth | atraivevarovarudhyate nnyatra | atraiva vstava vastu vedya nnyatra | atraiva projjhita-kaitavo dharmo nnyatrety anya-yoga-vyavacchedaka | atrvarudhyata evety dir ayoga-vyavacchedaka ca jeya ||2||

o)0(o--

|| 1.1.3 ||

nigama-kalpa-taror galita phala

uka-mukhd amta-drava-sayutam |

pibata bhgavata rasam laya

muhur aho rasik bhuvi bhvuk ||

madhva : jta-phalasypi praas-vidhibhy kipra-pravttir bhavatti praasya vidhatte| nigama-kalpa-taror galitam iti | bhagavat galita ukena dravktam | ukta ca brahme

dharma-pupas tv artha-patra kma-pallava-sayuta |

mah-moka-phalo vko vedo ya samudrita ||

patitni phalnha ka-dvaipyanena tu |

bhratdni ynha tath bhgavata bhuvi ||

drktni tnha uka-prabhtibhir janai |

khypayadbhir guru-proktn vedrthn grantha-nihitm ||

knicid daraymsa vkasygre phalni tu |

vycakamo vedrtha bhagavn loka-pjita ||

etem arthan te v rasn pibata sajjan |

mokn mahat tptir aho me payato bhavet || iti ||3||

rdhara : idn tu na kevala sarva-strebhya rehatvd asya ravaa vidhyate, api tu sarva-stra-phala-rpam idam, ata paramdarea sevyam ity ha nigmeti | nigmo veda sa eva kalpa-taru sarva-pururthopyatvt tasya phala bhgavata nma | tat tu vaikuha-gata nradennya mahya dattam | may ca ukasya mukhe nihitam | tac ca tan-mukhd bhuvi galita iya-praiydi-rpa-pallava-parampar anair akhaam evvatra na tcca-niptena sphuitam ity artha | etac ca bhaviyad api bhtavan nirdiam | angatkhynenaivsya strasya pravtte | ata evmta-rpea dravea sayutam | loke hi uka-mukha-spa phalam amtam iva svdu bhavatti prasiddham | atra uko muni | amta paramnanda sa eva dravo rasa | raso vai sa | rasa hy evya labdhvnand bhavati iti rute | ato he rasik rasa-js tatrpi bhvuk he rasa-viea-bhvan-catur | aho bhuvi galitam uty alabhya-lbhokti | ida bhgavata nma phala muhu pibata | nanu tvagahydika vihya phald rasa pyate katha phalam eva ptavya tatrha | rasa rasa-rpa | atas tvagahyder heyasybhvt phalam eva ktsna pibata | atra ca rasa-tdtmya-vivakay rasavattvasyvivakitatvd gaa-vacanepi rasa-abde matupa prpty-abhvt tena vinaiva rasa phalam iti smndhikarayam | tatra phalam ityukte pnsabhavo heya-prasakti ca bhaved iti tan-nivtty-artha rasam ity ukta rasam ity ukte galitasya rasasya ptum aakyatvt phalam iti draavyam | na ca bhvatmta-pna mokepi tyjyam ity ha | laya layo moka | abhividhv -kra | layam abhivypya | nahda svargdi-sukhavan muktair upekyate ki tu sevyata eva | vakyati hi

tmrm ca munayo nirgranth apy urukrame |

kurvanty ahaituk bhaktim itthabhta-guo hari || iti ||3||

krama-sandarbha : trikatopi raihye tadyvayava-sratva-nirdeena doa-parihra-prvaka krantara yojayan prvatopi vaiiyam hanigameti |

he bhvuk ! parama-magalyan ! ye rasik bhagavat-prti-rasaj ity artha, te yya vaikuht kramea bhuvi pthivym eva galitam avatra nigama-kalpa-taro sarva-phalotpatti-bhuva khopakhbhir vaikuham adhyrhasya veda-rpa-taror yat khalu rasa-rpa r-bhgavatkhya phala tad bhuvy api sthit pibata svdyntargata kuruta |

aho ity alabhya-lbha-vyajan bhgavatkhya yac chstra tat khalu rasavad api rasaikamayat-vivakay rasa-abdena nirdiam | bhgavata-abdenaiva tasya rasasynyadyatva vyvttam | bhgavatasya tadyatvena rasasypi tadyatvkept | abda-leea ca bhagavat-sambandhi-rasam iti gamyate | sa ca raso bhagavat-prti-maya eva | yasy vai ryamym [bh.pu. 1.7.7] ity-di-phala-rute | yan-mayatvenaiva r-bhagavati rasa-abda rutau prayujyate raso vai sa [tai.u. 2.7.1] iti | sa eva ca praasyate rasa hy evya labdhvnand bhavati iti | tatra rasik ity anena prcnrvcna-saskrm eva tad-vijatva daritam |

galitam ity anena tasya supkimatvendhika-svdumattvam uktv stra-pake sunipannrthatvendhika-svdutva daritam | rasam ity anena phala-pake tvag-ay-di-rhitya vyajytra ca pake heya-rhitya daritam | tath bhgavatam ity anena satsv api phalntareu nigamasya parama-phalatvenoktv tasya parama-pururthatva daritam |

eva tasya rastmakasya phalasya svarpatopi vaiiye sati paramotkara-bodhanrtha vaiiyntaram ha uka iti | atra phala-pake kalpa-taru-vsitvd alaukikatvena ukopy amta-mukhobhipreyate | tatas tan-mukha prpya yath tat phala vieata svdu bhavati tath parama-bhgavata-mukha-sambandha bhagavad-varanam api | tatas tda-parama-bhgavata-vnda-mahendra-r-ukadeva-mukha-sambandha kim uteti bhva | ata eva parama-svda-parama-kh-prptatvt svatonyata ca tptir api na bhaviyatty laya moknandam apy abhivypya pibata ity uktam | tath ca vakyateparinihitopi [bh.pu. 2.1.9] ity di | anensvdyntaravan neda klntarepy svdaka-bhulyepi vyayiyatty api daritam |

yad v, tatra tasya rasasya bhagavat-prtimayatvepi dvaividhyamtat-prty-upayuktatva tat-prti-parimatva ceti | yathokta dvdae

kath ims te kathit mahyas

vitya lokeu yaa pareyum |

vijna-vairgya-vivakay vibho

vaco-vibhtr na tu pramrthyam ||

yat tttama-loka-gunuvda

sagyatebhkam amagala-ghna |

tam eva nitya uyd abhka

kemal bhaktim abhpsamna || [bh.pu. 12.3.14-15] iti |

tata smnyato rasatvam uktv vieatopy haamta iti | amta tal-ll-rasa | hari-ll-kath-vrtmtnandita-sat-suram [bh.pu. 12.13.11] iti dvdae r-bhgavata-vieat | ll-kath-rasa-nievaam [bh.pu. 12.4.40] iti tasyaiva rasatva-nirdec ca | sat-suram iti santotrtmrm | ittha satm brahma-sukhnubhty [bh.pu. 10.12.11] ity divat | ta eva sur, amta-mtra-svditvt |

atra tv amta-drava-padena ll-rasasya sra evocyate | tasmd eva vykhyeyamyadyapi prti-maya-rasa eva reyn, tathpy asty atra viveka | rasnubhavino hy atra dvividhpibatety upadey, svatas tad-anubhavino ll-parikar ca | tatra ll-rasnubhavino hy atra parikar eva tasya sram anubhavanti antaragatvt | pare tu yat kicid eva bahiragatvt | yadyapy eva tathpi tad-anubhava-maya rasa-sra svnubhava-mayena rasenaikatay vibhvya pibata | yatas tdatay tda-uka-mukhd galita pravha-rpea vahantam ity artha |

tad eva bhagavat-prte parama-rasatpatti abdopttaiva | anyatra ca sarva-vednta-sra hi [bh.pu. 12.13.15] ity dau tad-rasmta-tptasya ity di | evam evbhipretya bhvuk ity atra rasa-viea-bhvan-catur iti k | tath smaran mukundghry-upaghana punar vihtum icchen na rasa-graho jana [bh.pu. 1.5.19] ity di |

atra vaikuha-sthita-kalpa-taru-phalasya rasa-mtra-rpatva ca yath hayara-pacartre paca-tattva-nirpae

dravya-tattva u brahman pravakymi samsata |

sarva-bhoga-prad yatra pdap kalpa-pdap ||

gandha-rpa svdu-rpa dravya pupdika ca yat ||

heynm abhvc ca rasa-rpa bhaved dhi tat |

tvag-bja caiva heya kahina ca yad bhavet ||

sarva tad bhautika viddhi na hy abhtamaya hi tat |

rasavad bhautika dravyam atra syd rasa-rpakam || iti |

atra vaikuha iti tat-prakaraa-labdham ||3||

vivantha : evam asya stra-iromaer varvarodhakatvdi-prabhva-mayam aivaryam uktv mdhurya cha nigameti | nigamo veda sa eva kalpa-taru | tasya svritebhyo vchita-vividha-pururtha-rpa-phala-dyitvepi tarutvt yat shajika tad ida bhgavata phalam | leea bhagavat-svdikam ida tenaiva svabhaktebhyo dattam iti tn vin na kasypy anyasytra stavrope aktir iti bhva |

galitam iti vka-pakvatay svayam eva patita na tu balt ptitam iti svdu-sampratva | na cocca-niptanena sphuita npy anatimadhura cety ha uketi | paramordhva-cta r-nryad brahma-khy tata uka-mukha prpya tapn madhv iva amta-drava-sayutam | ukenaiva tena sva-cacv amta-nikrmartha dvram api ktam | atha ca tena svditatvd atimadhura tata sutdi-khta anai anai patand akhaita tena guru-parampar vin sva-buddhi-balensvdane r-bhgavatasya khaitatve pnsakti scit |

nanu katha phalam eva ptavyam ? ity ata ha rasam iti | rasa-svarpam eveda phala ntra tvag-ay-di-heyostti bhva | layo moka slokydi-jvanmuktatva v tam abhivypya tatra bhagaval-ll-gna-prasiddhe | yad v, laya rassvda-janita pralayoama sttvikas tat-paryanta pibatety anena pne stambhdy sttvik bhavantti jeyam | tatra pralaye sati pnasyspaatvd yadyapi virmas tad api puna prabodhe sati punar api pralaya-paryanta pibatu na tu tyajateti muhur iti padam | yad v muhur iti ptasypi puna pne svddhikyam eveti | aho ity ativismaye | rasik he rasaj ! iti bhaktnm eva jta-ratitvd rater eva sthyi-bhvatvt sthyina eva rasyamnatvt ntra jni-karmi-yogin kopi dya iti bhva |

he bhvuk ! tata eva yyam eva kualino anyemagal eveti bhva | bhvak iti phe bhvakatva-vypravanta | tath hi bhvakatva-vyprea bhvyamna sthy bhujyata iti bhaa-nyaka-matam | tatra leea bhagavata svarpa rasa eva bhavati | tath hi taittaryakopaniadi brahma-vid pnoti param [aitt 1] ity uktv brahmaa sakd kdi-krameonnamaya-vir-purua-paryant sim uktv tasya cntar-anta-kramea tasmd v etasmd anyentara ity din anna-maya-pra-maya-mano-maya-vijna-maynanda-may mnyante tev api nanda-mayasyaiva nanda-mayobhysd [Vs. 1.1.13] ity anena brahmatvam | mata-bhede ca tat-pucchasyaiva nanda tm brahma puccha pratih [aitt 5] ity anena brahmatva brahmaa eva pratihtva ca pratipditam | tad-anantara ca raso vai sa rasa hy evya labdhvnand bhavati [aitt 7] iti rute | tatra rutau ca sa ity anena prakrnta nanda-mayo v tat-puccha brahma v na parmyate pthak pthag uttarottarrtha-prakara-prakrama-bhagpatte |

tata ca tasy ayam arthasa prasiddho vai nicita rasa eva nanda-mayt taht brahmatopi ntara praka | brahmao hi pratihham [gt 14.27] ity anena r-kasyaiva brahmaa pratihtvam | mallnm aanir [bh.pu. 10.43.17] ity atra tasminn eva yaugapadyena sarva-rasa-skd-upalabdhes tatra ca grdi-sarva-rasa-kadamba-mrtir bhagavs tad api pryea babhv iti r-svmi-caran vykhync ca tasyaiva sarva-rasa-rpatva cta r-gt-r-bhgavatbhym eva rasa-abdena r-ka eva vykhyta | tam evya vijna-mayo labdhv nanda-parvadhi-kh prpnoti sainandasya mms bhavati [aitt 8] iti tad-uttara-ruty rasa eva tasminn nanda-vicra-paryavasna-jpant | yad v, ayam nanda-mayopi dvijtmaj me yuvayor didku [bh.pu. 10.89.50] iti vismpana svasya ca saubhagardhe [bh.pu. 3] ity dibhyas tam eva labdhvnand bhavatti |

tata ca ta rasa r-ka phala nigama-kalpa-taros tasmt sakd galita na tu tatra skt sthitam iti | tad-artha nigamo nnveavya kintu uka-mukham evety hauka-mukhd iti | phalam idam atisvdu jtv tata kya nya vysena sneht sva-putra-mukha eva nihitam iti sabhvyata iti bhva | ki v, uka-mukhd iti hetau pacamyem aha priya tm [bh.pu. itydi uka-vkya-prmyt | bhuvi vraja-bhmv utpadya he bhvuk rasik priy satya bhgavata bhagavat-svarpa-bhta-rasa-mdhurya pibata |

yad v, bhagavata r-kasya rasam laya laya lea liganam iti yvat tam abhivypya| amtonavaro yo dravo mano-nayana-drautya tat-sayukta yath syt tath pibatety adhara-pna scitam | idam eva nigama-kalpa-taror galita paripakva phalam iti phalato gop-jannugati-may rgnugkhy bhaktir di | yato nigamopi tal-lobhd eva bhad-vmana-d td bhakti vidhya vraja-bhmv utpadya ata-sahasrao gopyo bhtv tad-adharmta-rasa papv iti | veda-stutau dam iti atirahasyortha |

nanu brahmao hi pratihham ity etat kecid anyath vycakate satyam | tad-aprakraikatvt kalpyatvd ayuktam eva mantavya kintv evam eva yuktam | tath hi

m ca yovyabhicrea bhakti-yogena sevate |

sa gun samattyaitn brahma-bhyya kalpate ||

brahmao hi pratihham amtasyvyayasya ca |

vatasya ca dharmasya sukhasyaikntikasya ca || iti [gt 14.26-7]

anayor artha nanu tad-bhakty katha nirgua-brahma-prpti ? s tu advitya-tad-eknubhavenaiva bhavet | tatrha brahmao hti | hi yasmt parama-pratihtvena prasiddha rutau yad brahma tasypy aha pratih pratihyatesminn iti pratih rayonna-maydiu rutiu sarvatraiva pratih-padasya tathrthatvt | ata evmtasya mokasypy aha pratih tasya lakaay svargdi-paratva vrayati avyayasyeti | yath vatasya sdhana-phala-daayor api sthitasya dharmasya bhakty-khyasya aha pratih | tath tat-prpyasyaikntikasya sukhasya prema ca pratih | ata sarvasypi mad-adhnatvt kaivalya-kmanay ktena mad-bhajanena brahmai lyamno brahmatvam api prpnotti |

atra r-viu-puram api pramam ubhraya sa cittasya sarvagasya tathtmana [vi.pu. 6.7.76] iti | vykhyta ca tatrpi svmi-caraai | sarvagasytmana para-brahmaopi raya pratih | tad ukta bhagavat brahmao hi pratihham iti | tath viu-dharmepi naraka-dvda-prasage -

praktau purue caiva brahmay api sa prabhu |

yathaika eva puruo vsudevo vyavasthita || iti |

tatraiva msarka-pj-prasae

yathcyutas tva parata parasmt

sa brahma-bhtt parata partm |

tathcyuta tva kuru vchita tan

mampada cpaharprameye || iti |

tath hari-vae'pi vipra-kumrnayana-prasage arjuna prati r-bhagavad-vkya

tat-para parama brahma sarva vibhajate jagat |

mamaiva tad ghana tejo jtum arhasi bhrata || [ha.va. 2.114.11-12]

barhma-sahitym [5.40] api

yasya prabh prabhavato jagadaakoi

koiv aeavasudhdi vibhtibhinnam |

tad brahma nikalam anantam aeabhta

govindam dipurua tam aha bhajmi || iti |

ata eva ruti ca gopla-tpan [2.95]yosau jgrat-svapna-susuptim attya turytto gopla... tasmai vai namo nama iti ||3||

o)0(o--

|| 1.1.4 ||

o

naimienimiaketre aya aunakdaya |satra svargya lokya sahasrasamam sata ||

madhva: prakrntarea pururtha-aka-nivtty-artham khyyik pdme ca

khyyik pradaryante sarva-vedeu sarvaa |

dyotayanty astu mahat ttpary tatra tatra ha ||

albha pururthasya proktam artham te tv iti |

dyotanya mahrja raddh-vddhy-artham eva ca || iti ||4||

rdhara : tad evam anena loka-trayea viiea-devatnusmaraa-prvaka prripsitasya strasya viya-prayojandi-vaiihyena sukha-sevyatvena ca rotn abhimukh-ktya stram rabhate naimia iti | brahma visasya manomayasya cakrasya nemi ryate kuh-bhavati yatra tan nemia, nemiam eva naimiam | tath ca vyavye

etan manomaya cakra may sa visjyate |

yatrsya ryate nemi sa deas tapasa ubha ||

ity uktv srya-saka cakra sv manomayam |

praipatya mahdeva visasarja pitmaha ||

tepi hatam vipr praamya jagat prabhum ||

prayayus tasya cakrasya yatra nemir vyaryata |

tad vana tena vikhyta naimia muni-pjitam || iti |

naimia iti phe varha-purokta draavyam | tathhi gauramukham i prati bhagavad-vkaym

eva ktv tato devo muni gauramukha tad |

uvca nimieeda nihata dnava valam ||

rayesmis tatas tv etan naimiraya-sajitam |

bhaviyati yathrtha vai brhman vieakam || iti |

animia r-viu | alupta-ditvt | tasya ketre | tath ctraiva aunakdi-vacanaketresmin vaiave vayam' iti | sva svarge gyata iti svargyo hari | sa eva loko bhaktn nivsa-sthna tasmai | tat-prptaya ity artha | sahasra sam savatsar anuhna-klo yasya tat satra satra-sajaka karmoddiya sata upaviviu | yad v satkurvatety artha | labheta nirvapati upayanttydivat-pratyayoccraa-mtrrthatvenster dhtv-arthasyvivakitatvt ||4||

krama-sandarbha : atrpi mah-purasysya pranottarbhy r-kaika-paratva darayitum hao naimia ity di | kym satety asya vykhyntare tv ida jeyam | tat-tad-dhtv-arthas tatra tatra na sambhavatti dhtu vin ca kevala-pratyayoccraa na yujyata iti pratyayasya tivder artha prayojana yatra tdatay dhtv-arthasyvivakitatvt k-arthnugata-kart-vci-pratyayena k-arthas tu samarpyata iti ||4||

vivantha:

praamya r-guru bhya r-ka karuravam |

lokantha jagac-caku r-uka tam upraye ||

tama channa-d yair na kte bhvrtha-dpik |

kt kplavas tetra rdhara-svmino gati ||

vykhy lekhy tady y bhakta-citta-pramodin |

kcit prabhn kcit tu rmad-guru-kpodit ||

tad eva rotn abhimukhktya r-bhgavata-kathrambhe punar magalam carati om iti | yad ukta

okra ctha-abda ca dvv etau brahmaa pur |

kaha bhittv vinirytau tena mgalikv ubhau || iti |

strasysya praavrtha-vivti-rpatva scayati naimia iti | brahma sasya mano-maya-cakrasya nemi ryate yatra tan nemia, nemiam eva naimiam | tath ca vyave

etan mano-maya cakra may sa visjyate |

yatrsya ryate nemi sa deas tapasa ubha ||

ity uktv srya-saka cakra sv manomayam |

praipatya mah-deva visasarja pitmaha ||

tepi hatar vipr praamya jagat prabhum |

prayayus tasya cakrasya yatra nemir vyaryata ||

tad vana tena vikhyta naimia muni-pjitam || iti |

vividha-bhakti-vsanvat jann madhye yasya yasya yatra yatraiva sthale myad-vega mana sthirbhavati, tasya tasya tatra tatraiva rmad-bhgavatrthvaghanena svbhpsita sidhyatty etan mtra-vivakay prathamata eva strasya naimia ity anvartha-padasya nyso jeya | mrdhaya-a-krnta-phe varha-purokta draavyam | tath hi gaura-mukham i prati bhagavad-vkya

eva ktv tato devo muni gaura-mukha tad |

uvca nimieeda nihata dnava balam ||

arayesmis tatas tv etan naimiraya-sajitam |

bhaviyati yathrtha vai brhman vieakam || iti |

atrpi phe yatra kmdn atrn ghram eva nihantu prabhavet tatraiva vased iti vivakitam | svargyeti prathama aunakdn sa-kma-karmaparatvam evst | romaharaa-sagena tato nn-purdi-stra-ravaa-manandibhir jijsutvam iti prasiddhi | tata ca sdhor ugraravasa sagena bhakti-rase sph | yad uktam

karmay asminn anvse dhma-dhmrtman bhavn |

pyayati govinda- pda-padmsava madhu || [bh.pu. 1.18.12] iti |

tata ca jijsutvam api ithilkurvat te bhaktau pravee svargrthaka satra tac ca miam evbht | yad ukta kathy saka hare [bh.pu. 1.1.21] iti | etac ca r-bhgavata-rotu teu karmiu karma-nih-vyavadhnena bhakte prabhva-dyotana, tathaiva r-bhgavata-vaktari r-guru-devepi parinihitopi nairguye [bh.pu. 2.1.9] ity dibhir brahma-parinih-vyavadhneneti | yad v sva svarge gyate iti svargyo hari urugya itivat tasya loko vaikuhas tasmai | animio viu | tasya ketresmin vaiave vayam iti tem ukte sahasra sam savatsar anuhna-kl yasya tat satra-saja karma uddiya sata upaviviu | yad v, sata akurvata agniomya-paor labhanam labhate | amvasyy pitbhya rddha nirvapati | aa-vary kanyy pi-grahaam upayanttivat | dhtv-arthasya vyadht tat-smnya-k-artha evtrsadhtur vartita ||4||

o)0(o--

|| 1.1.5 ||

ta ekad tu munaya prtar hutahutgnaya |satkta stam sna papracchur idam dart ||rdhara : syakle hut eva hut agnayo yais te | yad v hyata iti huta dadhy-di tena hut agnayo yais te | yad v prta-kle hut eva hut agnayo yais te | anena nitya-naimittika-homa-skalya daritam | ida vakyamam dart papracchu ||5||

krama-sandarbha : na vykhytam |

vivantha : hut eva hut agnayo yais te ||5||

o)0(o--

|| 1.1.6 ||

aya cu

tvay khalu purni setihsni cnagha |khytny apy adhtni dharmastri yny uta ||rdhara : vividiitn arthn prau stasya sarva-tra-jntiayam hutvayeti tribhi lokai | itihso mahbhratdis tat-sahitni | na kevalam adhtni apitv khytny api vykhytni ca | uta api yni dharma-stri tny api ||6||

krama-sandarbha : tvayeti yugmakam ||6||

vivantha : itihso bhratdir khytni ||6||

o)0(o--

|| 1.1.7-8 ||

yni vedavid reho bhagavn bdaryaa |anye ca munaya sta parvaravido vidu ||vettha tva saumya tat sarva tattvatas tadanugraht |

bryu snigdhasya iyasya guravo guhyam apy uta ||

madhva : yni bhagavaj-jtnya anyair apy ibhir jyante, tni vettha | ukta hi brahme

dvaipyanena yad buddha brahmdyais tan na budhyate |

sarva-buddha sa vai veda tad buddha nnya-gocaram || iti ||7-8||

rdhara : ki ca yntydi | vid vidu madhye reho vyso yni veda | parvare sagua-nirgue brahma vidantti tath ||7|| vettha jnsi | saumya he sdho | tem anugraht | tattvato jne hetum ha bryur iti | snigdhasya premavata | uta eva | guhya rahasyam api bryur eva ||8||

krama-sandarbha : tattvato yathrthyena | tat tu guhyam iti cet tathpi vaktavyam ity hubryur iti ||8||

vivantha: vid vidu parvare sa-gua-nirgue brahma vidantti te | snigdhasya guru-viayaka-snehavata iyasya guravo guhyam api bryur iti vidhi-li eva tvayi snigdhe iye tem avayam eva rahasya-prakakatva tava ca sarva-rahasya-vijatvam avagamyate | atas tn api prati sva matam evotkya bruvato munn apahya sarva-mata-vakt tvam evsmbhi pcchyase iti bhva ||7-8||o)0(o--

|| 1.1.9 ||

tatra tatrjasyuman bhavat yad vinicitam |

pusm ekntata reyas tan na asitum arhasi ||

rdhara : ajas granthrjavena | ekntata reyovyabhicri reya-sdhanam ||9||

krama-sandarbha : pus kali-bhvi-paryanta-purum ||9||

vivantha : tarhi tat sarvam eva bravmti ki tatrhus tatreti | yumann iti tvay bahu-kla vypya tny adht vicritnti bhva | ajas ghram | tatra tatra jhaity artha-bodhaka-vkyev ity artha | ekntata ekntena sarvathety artha | yad v, prathamntt tasi | eka advitya ca tratamya-gaanym antarbhta ca yatonyad adhika reyo nstty artha | tac ca premaiva na tu svargpavargdika brahma-paramtma-bhagavatsu mukhasya bhagavat-svarpasypi vakrakatvd ity agrima-granthe vyaktbhaviyati ||9||

o)0(o--

|| 1.1.10 ||

pryelpyua sabhya kalv asmin yuge jan |

mand sumandamatayo mandabhgy hy upadrut ||

rdhara : anyepi bahun klena bahu-stra-ravadibhir viniscinvantu nety hu pryeeti | he sabhya sdho | asmin yuge kalv alpyuo jans tatrpi mand alass tatrpi sumanda-matayas tatrpi manda-bhgy vighnkuls tatrpy upadrat rogdibhi ||10||krama-sandarbha : kali-purun varayatipryeeti | manda-bhgy svalpa-puy ||10||

vivantha : nanu man-mukht tat tat sarva rutv yumad-daya eva reyo nicinvantu tatrhuhe sabhya dea-kla-ptraja ! asmin kalau pryea jan alpyua eva | yadi kathacid drghyuas tarhi mand paramrthev alas | yadi kecin niralas api tarhi nirbuddhaya | yadi subuddhayopi syus tad manda-bhgy, tda-sdhu-saga-hn | yadi labdha-susag api, tad upadrut rogdy-upadrava-vat tan-mukht rotu rutv v svarayo nicitya tat tad anuhtu nvaka labhanta iti | yad v, alpyuas tatrpi mand ity di ||10||

o)0(o--

|| 1.1.11 ||

bhri bhrikarmi rotavyni vibhgaa |

ata sdhotra yat sra samuddhtya manay |

brhi bhadrya bhtn yentm suprasdati ||

rdhara : na ca bahu-stra-ravaepi tvataiva phala-sidhir ity hubhrti | bhri karmy anueyni yeu tni | samuddhtya yathvad uddhtya | yenoddhta-vacanentm buddhi saprasdati sayag upamyati ||11||krama-sandarbha : bhrti srdhakam | rotavyni stri | brhi bhadrya bhtnm iti kvacit pha ||11||

vivantha : tda-reyasa sdhaneu madhye yam mukhya kali-kla-vartibhir janai suakya ca tat sdhana vadeti pcchanti | bhri karmy anueyni yatra tni | rotavyni sdhanni tda-sdhana-pratipdakni stri v, yentm buddhi prasdati| tac ca ravaa-krtandikam evety agre jsyate ||11||o)0(o--

|| 1.1.12 ||

sta jnsi bhadra te bhagavn stvat pati |

devaky vasudevasya jto yasya cikray ||

rdhara : pranntaramsta jnsti pacabhi | bhadram ta ity autsukyenrvda | vistarervacanena viu-kath-vighti bhavatti sagraheoktam | tath hi

s hnis tan mahac-chidra sa moha sa ca vibhrama |

yan muhrta kaa vpi vsudeva na cintayet || iti |

bhagavn niratiayaivarydi-gua | satvat sac-chabdena sattva-mrtir bhagavn sa upsyatay vidyate yem iti satvanto bhakt | svrthe rkasa-vyasdivat | tasya cravaam ram | tad eva stvanta iti bhavati | te pati plaka | yasyrtha-vieasya cikray vasudevasya bhryy devky ja ||12||

krama-sandarbha : stety di navakam | nnvatrvatriv api satsu mah-pura-prrambha eva r-aunakdn r-kaika-ttparyam idam | atra prva smnyato'smbhir eknta-reyastvena, sarva-stra-sratvena, tmasu prasda-hetutvena ca yat pa tad etad evsmka bhti yat r-kasya ll-varanam ity abhipretyhusteti | bhadra ta iti r-ka-ll-prana-sahodarautsukyenrvda | bhagavn svayam evvatr sampraivarydi-yukta | stvat nu-abhve ra, ydavnm ity artha | jto jagad-dyo babhva ||12||vivantha : tac ca sdhana-sra ravaa-krtandika r-ka-yao-viayakam eva vcayitu puna pcchati | steti | bhadra ta tiy autsukyenrvda | santo bhakt eva sva-vibhutvena vartante yasya sa sattvn viu sa eva bhajanyo yem iti bhaktv iti stren | sttvat vaiavs te pati | nu-abhvas tv ra | ki v, sti sukhrtha, sautro dhtur hetum any-anto nupasarglimpa [p. 3.1.138] iti stroktas tasmd v svarpa-nyyena kvipi syt | paramtm sa sevataysty em iti matupi sntvat bhakts te patir iti | vasudevasya devaky bhryy yasya cikray | tac ca sva-yaa-khypanam eva tasyaiva na tu bh-bhra-harade cikray vastuta siddhnta-siddha-ravaa-smararhi kariyann iti kunt-vkya-paryavasnt ||12||

o)0(o--

|| 1.1.13 ||

tan na uramnm arhasy agnuvaritum ||

yasyvatro bhtn kemya ca bhavya ca |

rdhara : aga he sta | tan nonuvarayitum arhasi | smnyatas tvad asyvataro bhtn kemya planya | bhavya samddhaye ||13||krama-sandarbha : smnyatas tvat tasyvatra-mtra kemyety di ||13||vivantha : tasya jijsay ki phalam iti cet, rutv tmna ktrthkariyma ity huyasyeti srdhais tribhi | yasyvatra eva kemya mokya bhavya bhtyai sampattaye ki puna sa ity artha ||13||

o)0(o--

|| 1.1.14-16 ||

panna sasti ghor yannma vivao gan |

tata sadyo vimucyeta yad bibheti svaya bhayam ||

yatpdasaray sta munaya praamyan |

sadya punanty upasp svardhunyponusevay ||

ko v bhagavatas tasya puyalokeyakarmaa |

uddhikmo na uyd yaa kalimalpaham ||

madhva: vivaa bahv-abhyst | ukta ca brahma-vaivarte

rrd vcikbhyso vcikn mnaso bhavet |

mnasd vivan mucyen nnyath muktir iyate || iti ||14||

rdhara : tat-prabhvam anuvarayantas tad-yaa ravaautsukyam vikurvantipanna iti tribhi | sastim panna prpta | vivaopi gan | tata saste | atra hetuyad yato nmno bhayam api svayam bibheti ||14|| ki ca yasya pda sarayo yem ata eva praamoyama vartma rayo v ye te munaya upasp san nidhi-mtrea sevit sadya punanti | svar-dhun gag tasy pas tu tat-pdn nist natu tatraiva tihanty atas tat-sabandhenaiva punantyopy anusevay punanti na tu sadya iti munnm utkarokti||15|| puya-lokair yni stavyni karmi yasya tasya yaa | kali-malpaha sasra-dukhopaanam ||16||krama-sandarbha : vivaopi vieea pardhna sann api | yasya r-kasya nma tasya sarvvatritvd avatra-nmnm api tatraiva paryavasnt | ata eva skt r-kd api tat-tan-nma-pravtti-prakrntarea ryate r-viu-puretatra tv akhilnm eva bhagavan-nmn krany abhavann [vi.pu. 4.15.7] iti gadyam | tad ida ca vsudeva-dmodara-govinda-keavdi-nma jeyam ||14||

yasya r-kasya pdau samyag rayau yem | ata eva praamyan | amo bhagavan-niha-buddhit | amo man-nihat buddhe [bh.pu. 11.19.36] iti svaya r-bhagavad-vkyt sa eva praka ama praama | skt-pra-bhagavac-chr-ka-sambandhitvt r-ka-llka-citt ity artha | munaya r-ukadevdaya | sadya punanti sa-vsana-ppebhya odhayanti | svardhun gag tasy pas tu

yosau nirajano deva cit-svarpo janrdana |

sa eva drava-rpea gagmbho ntra saaya || iti |

svaya tathvidha-rppi skc chr-vmana-deva-caran nist ponusevay skt sevbhysenaiva tath odhayanti, na sannidhi-mtrea sevay | tatra skt sevaypi na sadya iti tasy api r-kam ritnm utkart tasyaivotkara | evam eva tatas tad-yaasopy dhikyam agre varyate | trtha cakre npona yad ajani yaduu sva-sarit-pda-aucam [bh.pu. 10.90.47] iti | k caita prva sva-sarid eva sarvatodhika trtham ity sd idn yaduu yad ajani jta trtha r-ka-krti-rpa etat sva-sarid-rpa pda-auca trtham nam alpa cakre ity e ||15||

etasya daama-skandha-padyasyaiva savdit vyanaktiko veti | uddhi-kmopi, yata kaliyugasypi malpaham | yasmd eva tasmt ||16||

vivantha: tata saste atra ghorm iti vivaa iti sadya iti pada-trayea ajmildaya scit | yad yato nmna ekasmd api svaya bhaya svaya bhagavn itivan mlabhta bhaya mahkla eva bibheti ki punar mtyur yama ca kim utatam yamadt iti bhva |

yat pdv eva sarityaiva vartamn sadya iti smta-mtra eva punanti avidy-mlinyni odhayanti ki punar d sp sevit veti vykhyeyam |

ye sasmarat pus sadya uddhyanti vai gh |

ki punar darana-spara- pda-aucsandibhi || [bh.pu. 1.19.33] ity anenaivaikyrtha-prpte | svardhuny pa ity atrpi tasy sakd dra-dea nt ity eva vykhyeyam | muktis tvad-darand eva na jne snna-ja phalam iti vkyrtha-virodht| ki ca svardhuny darand eva sdhn ca smarad api muktir iti | tad api sdhn evotkaro jeya | tata ca ts tat-pdn nist eva atas tat-sambandhena punantopi upa upari sp satya punanti | nur vikalpe | sevay praaty din v dt v svardhuny pa iti samsnta-bhva ra |

uddha tma-prasda yentm suprasdatti prvokte | yaa brahma-rudrendrajaydika rsa-krdika ctrsdhraam eva ||14-16||

o)0(o--

|| 1.1.17 ||

tasya karmy udri parigtni sribhi |

brhi na raddadhnn llay dadhata kal ||

rdhara : pranntaramtasyeti | udri mahnti viva-sydni | sribhir nraddibhi | kal brahma-rudrdi-mrt ||17||krama-sandarbha : tasyeti | udri paramnanda-dti janmdni | svaya pariprasya llayny api kal purudi-laka dadhatas tat-tad-an apy dya tasyvatrasya sata ity artha ||17||vivantha : karmy avatrntara-sdhrany asura-vadhdni | udri bhaktbha-pradni | kal avatrn dadhata iti | vartamna-klena tad-avatr nityatva tasya ca pratvam ytam ||17||

--o)0(o--

|| 1.1.18 ||

athkhyhi harer dhmann avatrakath ubh |

l vidadhata svairam varasytmamyay ||

madhva : tma-myay svarpa-bhtecchay |

mahmyety avidyeti niyatir mohinti ca |

praktir vyasanety eva tavecchnanta kathyate || iti sknde |

viu-sahity ca

icch-aktir jna-akti kriy-aktir iti tridh |

akti-aktimato cpi na bheda kacaneyate || iti ||18||

rdhara : atheti pranntare | avatra-kath sthity-artham eva tat-tad-avasare ye matsydy-avatrs tady kath svaira ll kurvata | ri-kvatra-prayojana-pranaiva tac-carita-pranopi jta eveti jtavyam ||18||krama-sandarbha : r kasya tvan-mukhyatvena kathaya | atha tad-anantaram nuagikatayaivety artha | hare r-kasya prakaraa-balt | avatr puruasya guvatr llvatr ca | te kath ll sy-di-karma-rp bh-bhra-haradi-rp ca | tma-myay nijecch-rpay aktytma-my tad-icch syd gua-my jatmik iti mah-sahitta ||18||vivantha : ubh amyikr vidadhata iti vartamna klena lln nityatva tma-myay yogamyay ||18||

--o)0(o--

|| 1.1.19 ||

vaya tu na vitpyma uttamalokavikrame |

yacchvat rasajn svdu svdu pade pade ||

rdhara : atyautsukyena punar api tac-caritny eva rotum icchantas tatrtmanas tpty-abhvam vedayantivaya tv iti | yoga-ygdiu tpt sma | udgacchati tamo yasmt sa uttam tathbhta loko yasya tasya vikrame tu vieea na tpymolam iti na manymahe| tatra hetuyad vikrama vatm | yad v, anye tpyantu nma | vaya tu neti tu-abdasynvaya | ayam arthatredh hy ala-buddhir bhavati udardi-bharaena v, rasjnena v, svdu-viebhvd v | tatra vat ity anena rotrasykatvd abharaam ity uktam | rasa-jnm ity anena cjnata pauvat tptir nirkt | ik-bhakaavad rasntarbhvena tpti nirkroti | pade pade prati-kaa svdutopi svdu||19||krama-sandarbha : kym iku-bhakaavad iti | iku-bhakae yath svda-viebhvo bhavati, tathtra nety artha | bhagavad-vikrama-mtre tu na tpyma eva | tatrpi trtha cakre nponam [bh.pu. 10.90.47] ity dy-ukta-lakaasya sarvatopy uttamalokasya vikrame vieea na tpyma ||19||

vivantha : uttama sarva-reha lok yao yasya sa | yad v, uttamai lokyate krtyate iti tasya vikrame tu vieea na tpyma alam iti na manymahe | tena yga-yogdiu tpt sma iti bhva | yad vikramaa vatm | yad v, anye tpyantu nma, vaya tu neti tu-abdasynvaya | ayam arthatridh hy ala-buddhir bhavati | udardi-bharaena v, rasjnena v, svdu-viebhvd v | tatra vat ity anena rotrasykatvd vikramasya cmrtatvt na bharaam | rasa-jnm iti rasjnena pauvat tptir nirkt | pade pade pratisupti-antam eva prati-kaam eva svdutopi svdviti carvitasya iku-dader iva na nrasatvena heyatva pratyuttisvdutvena paramopdeyatvam iti ||19||--o)0(o--

|| 1.1.20 ||

ktavn kila karmi saha rmea keava |

atimartyni bhagavn gha kapaamnua ||

rdhara : ata r-ka-caritni kathayety ayenhuktavn iti | atimartyni martyn atikrntni govardhanoddharadni | manuyev asambhvitnty artha ||20||krama-sandarbha : nanu katha v mnua sann atimartyni ktavn ? tatrhakapaa-mnua | prthiva-deha-viea eva mnua-abda pratti, tasmt kapaenaivsau tath bhtty artha | vastutas tu narkter eva para-brahmatvensaty api prasiddha-mnuatve narkti-nara-lltvena labdham aprasiddha-mnuatvam asty eva | tat punar aivaryvyghtakatvn na pratykhyyata iti bhva | ata eva syamantakharae purua prkta matv [bh.pu. 10.53.22] ity anena jmbavatonyath-jna-vyajakena tasya prktatva niidhya puruatva sthpyate | eva my-manuyasya vadasva vidvann [bh.pu. 10.1.7] ity div api jeyam | yasmt kapaa-mnuas tasmd eva gha svatas tu tad-rpatayaiva bhagavn iti ||

vivantha : vikramam eva spakurvanti ktavn iti | atimartyni narkti-para-brahmatvt martyopi martynatikrntni govardhanoddharadni ttklika-manuyev asambhvitnty artha | tad api gha | tatra hetu | kapaa-mnua kapaa bhakta-hitrtha brahma-vedin prrthana-lakaa mnueu prkteu jarsandhdiu tath yasya kapaa prema-vilsrtha dharmopadedi-lakaa mnueu veu-ndka-gop-kulev aprkteu yasya sa | gav-ditvt saptamy para-nipta | te te myay mohant | kapa nevaro bhavitum arhatti pratyyand gha ity artha ||20||--o)0(o--

|| 1.1.21 ||

kalim gatam jya ketresmin vaiave vayam |

sn drghasatrea kathy saka hare ||

rdhara : nanu yjandhypandi-vyagr kuta etac chravavaka syd ata hukalim iti | kalim gat jtv tad-bhiy viu-pada gantu-km drgha-satrea nimittentra vaiave ketre sn | hare kathy saka labdhvvasar ||21||krama-sandarbha : na vykhytam |vivantha : nanu yjikn yumkam da ka-yaa-ravaautsukyam aticitra satyam | samprati tv asmka yjikatva prath-mtram eva jtam iti jnhty hu kalim iti | saka labdhvasar sotsav v ||21||

--o)0(o--

|| 1.1.22 ||

tva na sandarito dhtr dustara nistitratm |

kali sattvahara pus karadhra ivravam ||

rdhara : asmi ca samaye tvad-daranam vareaiv sapditam ity abhinandantitvam iti | kali sasra nistartum icchat | arava titrit kara-dhro nvika iva ||22||krama-sandarbha : na vykhytam |vivantha : karadhro nvika ||22||--o)0(o--

|| 1.1.23 ||

brhi yogevare ke brahmaye dharmavarmai |

sv khm adhunopete dharma ka araa gata ||

rdhara : puna pranntarambrhti | dharmasya varmai kavacavad rakake | sv kh maryd | sva-sva-rpam ity artha | asya cottara ke sva-dhmopagate dharma-jndibhi saha ity aya loka ||23||

krama-sandarbha : sv kh dia nija-nitya-dhmety artha ||23||

vivantha : dharmasya karmai kavacavad rakake tatra hetu | yogevara iti smarthyam | brahmaya iti daylutvam | sv kh svy sthiti marydm | s ca svvirbhvt sa-pda-ata-varnte prpacika-jana-dy-aviayat eva | khotkare sthitau diti | maryd dhra sthitir iti cmara ||23||

iti srrtha-dariny hariy bhakta-cetasm |

prathame prathamodhyya sagata sagata satm ||

--o)0(o

iti brahma-stra-bhye rmad-bhgavata-mah-pure

pramahasy sahity vaiysiky prathama-skandhe

naimiyopkhyne i-prano nma

prathamodhyya

|| 1.1 ||

(1.2)

atha dvityodhyya

naimiyopkhyne r-bhagavad-anubhva-varana nma

|| 1.2.1 ||

vysa uvca

iti sampranasaho vipr raumaharai |

pratipjya vacas te pravaktum upacakrame ||

rdhara :

tad eva prathamedhyye a pran munibhi kt |

dvitye tttara sta caturm ha tev atha ||

vipr ity evabhtai samyak pranai ho romaharaasya putra ugraravs te vaca pratipjya sat-ktya pravaktum upacakrame uprakrntavn ||1||krama-sandarbha : [criky] kya-pran | tatra tatrjas ity din, sta jnsi ity din, ko v ity dyantena kvatra-prayojana-ka-caritayo pranau, vaya tu ity di dvaya, sta jnsi ity etat-pranasyaivnuvda | tatrobhayatraivottara, bhvayatv ea sattvena [bh.pu. 1.2.34] iti loka-plana hi tac-caritram api | evam eva hi prathamdhyye k-pratijt a-pran upapadyante | tatra dvityedhyye catvry uttari | caturthasya tat-pranottarasya tatrnyatrdarant | tasya karmi [bh.pu. 1.1.17] ity din viva-sy-i-ll-pranas tasyottaram | sa eveda sasarjgre [bh.pu. 1.2.30] tiy din, athkhyhi [bh.pu. 1.1.18] ity dinvatra-kath-pranas tasyottara ttyodhyya | brhi yogevare [bh.pu. 1.1.23] ity din dharmraya-pranasyottaramke svadhmopagate [bh.pu. 1.3.43] ity dya ttydhyya-padyam eva ||1||

vivantha :

dvitye tv abhidhey r-bhakti prem prayojanam |

viayo bhagavn atrety artha-traya-nirpaam ||

romaharaasya putra ugrarav ||1||

--o)0(o--

|| 1.2.2 ||

sta uvca

ya pravrajantam anupetam apeta-ktya

dvaipyano viraha-ktara juhva |

putreti tan-mayatay taravobhinedus

ta sarva-bhta-hdaya munim natosmi ||madhva: anupeta dehdibhi anabhimnt | aktara ktaravad adarayat | ukta ca sknde

nitya-tpta parnando yovyaya paramevara |

yasya putra-phala naiva yaj jta jagad dam ||

yad adhna-riyopgd brahma-rudrdi-sasthiti |

sa putrrtha tapas tepe vyso rudrasya cevara ||

ktarya daraymsa viyoge laukika hari |

kuta ktarat tasya nitynanda-mahodadhe || iti |

ann api hi lokasya sarvasya jagato hari |

karmi kurute viu kna iva durbala || iti codyoge |

ahakrtmako rudra uko dvaipyantmaja iti sknde ||2||

rdhara : pravacanasyopakramo nma gurudevat-namaskra iti | tam hayam iti tribhi | tatra sva-guro ukasyaivarya tac-caritenaiva dyotayann ha yam iti | ya pravrajanta sanyasya gacchanta | anupeta mm upanayasvety anupanayrtham upasannam | yad v kenpy anupetam ananugatam | ekkinam ity artha | tatra hetuapeta-ktya ktya-nya karma-mrgepravartamna naiikatvt | dvaipyano vyso viraht ktaro bhta san putr3 iti plutenjuhvhvatavn | drd hvane plute saty api sandhir ra | tad tan-mayatay uka-rpatay taravoabhinedu pratyuttaram uktavanta | pitu snehnubandha-parihrya yo vka-rpeottara dattavn ity artha | ta munim natosmi | tan-mayatvopapdanya vieaam | sarva-bhtn hn mana ayate yoga-balena praviatti sarva-bhta-hdayas tam||2||krama-sandarbha : athopakrame sva-guru namaskurvan tat-sdguya smarati dvbhym| tatra yam ity atra tan-mayatay iti tac-chabdena tat-tdtmypanna paramtocyate | sa hi tadn dhynveena prpta-sarvntarymi-tdtmyadvnuynta [bh.pu. 1.4.5] ity di vakyamatvt | yata eva tasya tad-uttara-dnnusandhna-rhitye sati tat-pakaptenntarymiaiva svaya tarm api dvr tad-uttara dattam iti | yad v, na kevala sarvtma-brahma-nihatvn nirapekepi tasmin pitaiva snigdho jta | api tu taravopi jt ity hatan-mayatay, tadvat sneha-mayatay taravopi abhi tad-bhimukhyena nedu, kim utnye jv ity artha | etac ca tat-prabhvd eva jeyam ata eva sarva-bhtn hdaya yasmin tam | anapetam iti citsukha-phntaram||2||

vivantha : atraiva sutasya parmara | etat pranasyottara sarva-stra-sra kim api vastv aha bravmi | tena ced em tm na prasdet tarhi ki bhaviyati yentm suprasdatty uktatvt | tata ca srev api madhye yasytma-prasdakatva bhavyair nirpita sonveaya | tatrpi kecin mate skhyasyaiva kecin mmsde kecid upaniadm eva kecit tad-artha-ttparya-niryak vednta-strm evtma-prasdakatvam asti yadyapi, tad api na tat pratyetavyam | tem api mukhyasya tat-tat-sarva-mata-viduopi kta-vednta-strasya r-ka-dvaipyanasypi cittprasda-de | tata ca yadvirbhvena tasypi tm prasdati sma | parkin-mah-sadasi tasthm eva te sarva-sra-vdin mah-jyotim agra eva parkayottra uddha jmbunadam ivtma-prasdakatve nirvivdam eva yat sthira vyarjata, tad eva r-bhgavata mama vaktavyam abhd iti | tatas tad-vaktra r-ukadeva araa ymti ta praamati | yam iti | pravrajanta sanyasya gacchantam | anupeta nikaam apy aprpta | apeta-ktya upanayandi-rahitam | he putreti plutenjuhva | na kevala parama-nirapekepi tasmis tat-pitaiva snigdhobht |

api tu

yenrcito haris tena tarpitni jaganty api |

rajyanti jantavas tatra jangam sthvar api ||

iti pdmoktes taravopty ha | tanmayatay uka-mayatay taravopi bhimukhyena hetun he putreti pratidhvani-miea vysavad juhuvu | yo hi yasminn sajjati sa tanmaya ucyate | yath str-maya kmuka iti | tata ca sarve bhtn hdaya mano yasmis tam | tena sarva-manohare bhagavad-vigrahe iva tasmin snehoya na prkta-moha iti | vysasypy avivekoyam iti doa parhata |

yad v, tad tanmayatay uka-rpatay taravobhinedu pratidhvani-miea he putreti pratyuttara dadu | yadi tavha putras tad tvam api me putra ity ata kasya ke pit-putrdy moha eva hi kraam | iti tattvam avijya kim iti muhyasti vyajaymsu | tanmayatvopapdanya vieaa sarva-bhtn ht mana ayate yoga-balena praviatti sarva-bhta-hdayas ta tena sa eva mampy anta praviya man-mukhyenaiva r-bhgavata vadatu | yo hi jan api vkn praviya pratyuttarea pitaram api samdadhau | sa eva cetana m praviya r-bhgavatenaiva e rotm tmana prasdayatv iti pravacana-kle r-bhgavatasya vaktnyopi dhyyed iti vidhi ca scita ||2||

--o)0(o

|| 1.2.3 ||

ya svnubhvam akhila-ruti-sram ekam

adhytma-dpam atititrat tamondham |

sasri karuayha pura-guhya

ta vysa-snum upaymi guru munnm ||madhva : svnubhva brahma ||3||

rdhara : tat-kplut darayann haya iti | andha gha tama sasrkhyam atitartum icchatm | purn madhye guhya gopyam | tatra hetutvena catvri vieani| svo nijosdhraonubhva prabhvo yasya tat-svnubhvam | akhila-stra-rutn sram | ekam advityam | anupamam ity artha | tmna krya-kraa-saghtam adhiktya vartamnam tma-tattvam adhytma tasya dpa skt prakakam | upaymi araa vrajmi ||3||

krama-sandarbha : ato ya eva skc chr-ka-dvaipyanepi sva-pitary nusandhna-rahita st, sa eva r-bhagaval-ll-varana-maya-rmad-bhgavata-nmaitad-granthveenedopi jta ity haya iti | tad etac chr-stasya stropakramya r-guru-prasatti-rpa vkya, sva-sukha-nibhta- [bh.pu. 12.12.69] ity din tad-upasahrya tad-rpea vkyenaivkktya vykhyyate | ya khalu,

hitv sva-iyn paildn bhagavn bdaryaa |

mahya putrya ntya para guhyam ida jagau || [bh.pu. 9.22.22-3]

ity anusrea pura-guhyam ida rmad-bhgavatkhyam hagir prakaymsa, ta tatrbhavad bhagavn vysa-putra [bh.pu. 1.19.25] ity asya prvottara-padya-praghaaknusresdhraa-prabhvam | munn gurum upaymi araam raye | kda tat [pura-guhyam] ? tatrhaki vparair vara [bh.pu. 1.1.2] ity dynusresdhraa-prabhvam | puna kda tat ? tatrhanigama-kalpa-taror galitam [bh.pu. 1.1.3] ity dy-anusrekhila-ruti-sram | puna kdam ? tatrhanimnagn yath gag [bh.pu. 12.13.16] ity dy-anusrea purn mukhyam | puna kdam ? tatrhasva-sukha-nibhta-cet [bh.pu. 12.12.69] ity dy-anusretmna sva-cittam adhiktya vartate, yat parama-rahasyam ajita-rucira-llkhya tattvam | tasya dpa prakakam [adhytma-dpam] |

nanv eva cet katha tarhi prkayata ? tatrhaandha karaa yat tama sarvvar