copy of समासविचारः

30
ससससससस

Upload: poonam-singh

Post on 11-Aug-2015

58 views

Category:

Education


10 download

TRANSCRIPT

Page 1: Copy of समासविचारः

स्वा�गतम्�

Page 2: Copy of समासविचारः

समा�सवि�चा�रः�

प्रस्ततकत�� नि�त्या� – दशम्� ‘क’ अर्घ�द�प:- दशम्� ‘क’

Page 3: Copy of समासविचारः

सस्कृ� ते� एकृपदकृरःणस्य

प्रवि�य�द्वयमा� स धिः�� समा�सश्च

सन्धि�प्रवि�य�य� �ण�द्वय परःस्परः

धिःमालि!त्�� एकृस्मिस्मान्� अन्य �ण'

परिरः�र्तिते*ते भ�विते , समा�स� ते,

पदद्वयमा� अन्�कृपद�विन् ��

एकृपद-- भ�न्तिन्ते|

Page 4: Copy of समासविचारः

द्वया�� पदया�� अ��कस्या वा� पदस्या एकपद�भवा�म्� सम्स�",सम्स�म्�वा सम्�स� | याथा�- स�त�या�� पनित�= स�त�पनित�

सम्�स� सबन्त���" भवानित � त नितङ्गं"त���म्�| सहसप�, सप्सप� च इनित स+त्रे�ण सबन्तस्या सबन्त�� सह सम्�स�नि.यात�|

सम्�स� क�? ज्ञा�तव्यम्त्रे-

Page 5: Copy of समासविचारः

सम्�स� द्वया��- द्वया�� सबन्तया�� भवानित, द्वन्द्व� त बहू��म्निप भवानित|

याथा�- 1.रा�जपरुषा�गम्�म्� रा�ज्ञा� परुषा� =रा�जपरुषा� रा�जपरुषास्या आगम्�म्� = रा�जपरुषा�गम्�म्�

2.रा�म्श्च क8 ष्णश्च स�त� च = रा�म्क8 ष्णस�त�:

Page 6: Copy of समासविचारः

परास्परा अन्विन्वातया�रा�वा सबन्तया�� सम्�स� भवानित|

याथा�-रा�ज्ञा� पत्रे�= रा�जपत्रे�

अत्रे द्वया�: पदया�� परास्परा�न्वाया� अस्तिस्त|

यात्रे परास्परा�न्वाया� � भवानित तत्रे � सम्�स� |

Page 7: Copy of समासविचारः

सम्�स� पदद्वया"-प+वा�त्रे श्रू+याम्�ण"पद" प+वा�पदम्� इनित ,उत्तरात्रे श्रू+याम्�ण" पदम्�

उत्तरापदम्� इनित|”

याथा�-आक�श�त� पनितत" (त�याम्�) = आक�शपनिततम्� (त�याम्�)

अत्रे ‘आक�श�त�’ इनित प+वा�पदम्�, ‘पनिततम्�’ इनित उत्तरापदम्�|

Page 8: Copy of समासविचारः

समा�स�कृ� ते� प/��पदमा� उत्तरःपदञ्चा प्र�वितेपदिदकृरूप� भ�विते| तेते� समास्ते�त्पद�द� वि�भलि5� य6ज्यते�|यथा�-

कृ�य' कृ, श!� = कृ�य�कृ, श!�

Page 9: Copy of समासविचारः

निवाग्रह�

समा�स�द�� अथा: बो6�धिःयते, यद्व�क्यमा,च्यते� तेद्व�क्य वि�ग्रहः� इविते|

यथा� – ‘रः�ष्ट्रगीEतेमा�’ इविते समा�स�|

‘रः�ष्ट्रस्य’ गीEतेमा� इविते वि�ग्रहः�|

Page 10: Copy of समासविचारः

सम्�सभ�द�� – सम्�स� निद्वधा�

• क� वाल-सम्�स: –तत्परुषा�दिदस"ज्ञा�रानिहत: सम्�सस"ज्ञा�म्�त्रेयाक्तः� क� वालसम्�स:|

याथा�- प+वाE भ+त� =भ+तप+वा��

• निवाश�षा-सम्�स� – १.तत्परुषा� २.बहुब्री�निह:

३.द्वन्द्व� ४.अव्यया�भ�वा�

Page 11: Copy of समासविचारः

सम्�स� कद�चिचत� प+वा�पद�था�स्या, कद�चिचत� उत्तरापद�था�स्या, कद�चिचद� अन्यापद�था�स्या कद�चिचदुभयापद�था�स्या प्र�धा�न्या" भवानित|यास्या पद�था�स्या नि.याया� अन्वाया� भवानित स: अथा�� प्रधा��� इत्याच्यात�|तत्रे-• उत्तरापद�था�प्रधा��� तत्परुषा:• अन्यापद�था�प्रधा��: बहुब्री�निह�• उभयापद�था�प्रधा��: द्वन्द्व�• प+वा�पद�था�प्रधा��: अव्यया�भ�वा�

सम्�स�था��

Page 12: Copy of समासविचारः

�ञ्� आदया� • न्ञ्� समा�स:= न्ञ् स,बोन्ते�न् सहः समास्यते�, ‘न्ञ्�’ इविते

अव्ययपदमा� न्ञ्� समा�स� न्कृ�रःस्य [न्�] !6प: भ�विते, ‘अ’ इविते अ�लिशष्यते�|

यथा�- न् सद�हः� =असद�हः� न् ज्ञा�न्मा�=अज्ञा�न्मा� न् एकृते�=अन्�कृते�

Page 13: Copy of समासविचारः

• अत्रे निवाश�षा�ण इदम्वाधा�या" यात� यादिद उत्तरापदस्या प्रथाम्�

वाण�� स्वारावाण�: तद� '�� ' ल�प� सनित '�ट्�' आगम्� अनिप भवानित | अन्यात्रे '�ट्�' � भवानित |

• इदम्निप अत्रे ज्ञा�याम्� - � एकधा� = �Qकधा�, � आन्तरा�याकम्� = ��न्तरा�याकम्�, इत्या�दR '�' इत्याव्ययापद�� सम्�स� � त '�ञ् �्’ इनित शब्द�� | �ञ् �् 'इनित '�' इनित च अव्ययाद्वयाम्� | '�' शब्द�� सम्�स� '�'क�रास्या ल�प� � भवानित |

Page 14: Copy of समासविचारः

द्वन्द्वसम्�स� इतेरः�तेरःय6गी� समा�हः�रः� चा �ते�मा�न्मा� अन्�कृ पद स,बोन्ते�न्

सहः समास्यते� | अते� द्वन्द: विद्व�� –

इतेरः�तेरःद्वन्द्व� • हःरिरःश्व हःरःश्च= हःरिरःहःरःL

• ग्रEष्माश्च �सन्तेश्च = ग्रEष्मा�सन्तेL

समा�हः�रःद्वन्द्व� • प�णE चा प�दL चा एते�षां� समा�हः�रः� =प�णिणप�दमा� अविहःश्च

न्कृ, !श्च अन्य6� समा�हः�रः� =अविहःन्कृ, !मा�

Page 15: Copy of समासविचारः

अव्यया�भ�वा� �ते�मा�न् अव्यय स,बोन्ते�न् समास्यते� एषां� विO�� –

• अव्ययप,��पद� • अव्यय6न्तेरःपद�• अव्यय6न्तेरःपद- रःविहःतेश्च6विते

इवितेरुप�ण समास्तेपदमा� अव्यय भ�विते |

Page 16: Copy of समासविचारः

वि�भक्त्यथा'-हःरःL इविते =अधिः�हःरिरः यथा�था' –रूपस्य य6ग्यमा� =अन्,रूपमा�

अव्य्य6त्तरःपद�-मा�O�था'-श�कृस्य!�श:अव्ययपदरःविहःते� –समा,द्रस्य माध्य� = म्ध्य�समा,द्रमा�वितेष्ठन्तिन्ते गी��� यस्मिस्मान्� कृ�!� = वितेष्ठद्गुY

Page 17: Copy of समासविचारः

सम्�स���म्द�हराण�नि�• तेत्प,रुषां� –

• स�मा�न्य� वि�भलि5तेत्प,रुषां� सप्ते�� –न्�मा वि�ग्रहः� समा�स� प्रथामा तेत्प,रुषां� अ�: ग्र�मास्य अ��ग्र�मा�विद्वतेEय� तेत्प,रुषां� स्�गी: गीते� स्�गी�गीते�ते�तेEय� तेत्प,रुषां� हःस्ते�न् लि!खि\तेमा� हःस्तेलि!खि\तेमा�चाते,था] तेत्प,रुषां� णिभक्षा�य_ अटन्मा� णिभक्षा�हःन्मा�पञ्चामाE तेत्प,रुषां� सिंस*हः�ते� भयमा� सिंस*हःभयमा�षांष्ठE तेत्प,रुषां� ��क्षास्य मा/!मा� ��क्षामा/!मा�सप्तेमाE तेत्प,रुषां� कृ�य' कृ, श!� कृ�य�कृ, श!�

Page 18: Copy of समासविचारः

विद्वगी, समा�स�

विद्वगी, समा�स�-विद्वगी,श्च इत्यन्�न् विद्वगी,रूविप तेत्प,रुषां सज्ञा�: स्य�ते�|सख्य�प,�c विद्वगी,: इत्य�न् सख्य���चाकृप/��पद स,बोन्ते�न् समास्यते�|

यथा��- पचा�न्� पO�ण� समा�हः�रः� = पञ्चाप�Oमा�

Page 19: Copy of समासविचारः

क सम्�स�• क सम्�स� - 'क ' शब्द� सबन्त�� नि�त्या"

सम्स्यात�| याथा� –क स्तित्सत� परुषा� = क परुषा� क�परुषा� | अत्रे

'निवाभ�षा� परुषा�' स+त्रे�ण 'क ' इत्यास्या निवाकल्प�� 'क�' इनित भवानित l

अन्याथा� क परुषा� ' इनित l

Page 20: Copy of समासविचारः

गनितसम्�स�गनितसम्�स� - गनितस"ज्ञा�याक्तः� अन्याशब्द�� नि�त्या" सम्स्यात� |

गनित���म् क�च� स"ज्ञा� | याथा� -

अङ्गंVक�रा" क8 त्वा� = अङ्गंVक8 त्या प�णिंणX ग8ह�त्वा� = परिराण�या आदरा" क8 त्वा� = सत्क8 त्या परास्क�रा" क8 त्त्वा� = परास्क8 त्या

Page 21: Copy of समासविचारः

प्र�दिदसम्�स�प्र�दया� शब्द�न्तरा�ण नि�त्या" सम्स्यात� , इनित द्व�निवान्शनित� ,

तद्यथा� -• प्रगत� आच�या�� = प्र�च�या�� • नि�ष्.�न्त� कRश�ब्या�� = नि�ष्कRश�म्ब्या�� • श�भ�� ज�� = सज�� • अनित.�त" म्�ल�" = अनितम्�ल�

Page 22: Copy of समासविचारः

उपपद सम्�स�उपपद" सबन्त" शब्द�न्तरा�ण नि�त्या" सम्स्यात�|उपपद" ��म् क�च� स"ज्ञा� | याथा� -• क म्भं" करा�नित इनित = क म्भंक�रा� • सवाE दद�नित इनित = सवा�द� • दिदवा�" करा�नित इनित = दिदवा�करा� • भवा" प�लयानित इनित = भ+प�ल�

Page 23: Copy of समासविचारः

बहुब्री�निह� अन्यस्य पदस्य अथा' �ते�मा�न्मा� अन्�कृ पद स,बोन्ते�न् सहः समास्यते� | अय विहः

विद्व�� - स�मा�न्य� (समा�न्�धिः�कृरःण� ) वि�श�षांश्च (व्यधिः�कृरःणश्च) |

अ. समा�न्�धिः�कृरःण� ते, समा�न्विबोभक्त्यन्तेय6� समा�स� , तेद्यथा� कृ� ते भ6जन् य�न्, स� = कृ� तेभ6जन्� अ�Eते कृ�व्य यय�, स� = अ�Eतेकृ�व्य� पवितेते�विन् पण��विन् यस्मा�ते�, स� = पवितेतेपण�� (बो�क्षा�)

आ.व्यधिः�कृरःणबोहुब्रीEहःL ते, विबोणिभन्नविबोभक्त्यन्तेय6� समा�स� भ�विते , यथा� -

चा�� प�णL यस्य स� = चा�प�णिण� चान्द्र� माL!L यस्य स� = चान्द्रमाLलि!�

Page 24: Copy of समासविचारः

इ. स"ख्या�या�त्तरापद� - अत्रे निह स"ख्या�या�था�क" स"ख्या�शब्द�� सम्स्यात� दश���" सम्�प� या� सन्विन्त, त� = उपदश��

एवाम्�वा उपनिवान्श�� , उपनित्रेन्श�� ,उपपन्च�श�� इत्या�दया�| पञ्चनिवान्शत�� आसन्नाः�� = आसन्नाःपञ्चनिवान्श�� नित्रेन्शत�

अदूरा�� = अदूरानित्रेन्श�� पञ्च�शत� अचिधाक�� = अचिधाकपञ्च�श��

ई. स"ख्या�भयापद� - स"ख्या�या�था�क" स"ख्या�पद" स"ख्या�या�था�क� � स"ख्या�पद�� सम्स्यात� -

द्वR वा� त्रेया� वा� = निद्वत्रे�� पञ्च वा� षाड्� वा� = पञ्चषा��

Page 25: Copy of समासविचारः

उ. सहप+वा�पद�- 'सह' इनित पद" त8त�या�न्त�� सम्स्यात�| पत्रे�ण सह वात�त इनित = सपत्रे� / सहपत्रे� (सहस्या

'स' निवाकल्प�� ) परिरावा�रा�ण सह वात�त� इनित = सपरिरावा�रा�/सहपरिरावा�रा�

ऊ. �ञ् �् बहुब्री�निह� - अनिवाद्यम्��" '�ञ् �्' इनित पद" सबन्त�� सम्स्यात� | सम्�स� ज�त� अस्या पदस्या ल�प� भवानित |

अनिवाद्यम्��� पत्रे� यास्या स� = अपत्रे� अनिवाद्यम्��म्� अपत्या" यास्या स�= अ�पत्या�

Page 26: Copy of समासविचारः

ए. प्र�दिदबहुब्री�निह� - प्र�दया� अन्या�� प्रथाम्�न्त�� सम्स्यान्त�, धा�तजस्या ल�प� भवानित |

नि�ग�त� दया� यास्म्�त� स� = नि�द�या� श�भ�� म्�धा� यास्या स� = सम्�धा�

ऐ. उपम्��प+वा�पद� - सप्तम्यान्तयाक्तः" उपम्��सनिहत" च सम्स्तपद" पद�न्तरा�ण सम्स्यात� | अत्रे प+वा�पद" सम्स्त" भवानित , तस्या उत्तरापदस्या ल�प� भवानित |

कन्ठे�स्थः� क�ल� यास्या स� =कण्ठे�क�ल� म्���क्षिkण� इवा अक्षिkण� यास्या�� स�=म्���k� गज���म्� इवा आ��" यास्या स� =गज����

Page 27: Copy of समासविचारः

अव्यया�भ�वा�

निवाभक्त्याथा��दिदषा वात�म्��म्� अव्यया" सबन्त�� सम्स्यात� | एषा� नित्रेधा� - 1. अव्ययाप+वा�पद� 2. अव्यया�त्तरापद� 3. अव्यया�त्तरापदरानिहतश्च | सम्स्तपद" नि�त्या" एकवाच�" �पन्सकम्� च भवानित |

1. अव्ययाप+वा�पद� - अ. निवाभक्त्याथाm - हराR इनित = अचिधाहरिरा� आ. स�म्�प्या�थाm - क8 ष्णस्या सम्�पम्� = उपक8 ष्णम्� इ. सम्8द्ध्यथाm - म्द्रा�ण�" सम्8क्षिp� = सम्द्राम्� ई. या�ग्यात�या�म्� - रूपस्या या�ग्याम्� = अ�रूपम्� उ. याथा�थाm - शचिक्तःम्� अ�नित.म्या= याथा�शचिक्तः ऊ पश्च�दथाm - निवाष्ण�� पश्च�द� = अ�निवाष्ण

Page 28: Copy of समासविचारः

अव्ययापदरानिहत�- • नितष्ठन्विन्त ग�वा� यास्तिस्म्�� क�ल�=नितष्ठद्गुःu�•सम्द्रास्या म्ध्या�= म्ध्या�सम्द्राम्�

Page 29: Copy of समासविचारः

कृमा���रःय� अय न्���-

• वि�श�षांणप/��पद� - न्E!मा� उत्प!मा� =न्E!6त्प!मा� • वि�श�षांण6त्तरःपद� - प,रुषां� प्रशस्ते� =प,रुषांप्रशस्ते�• वि�श�षांण6भयपद� - गीतेमा� आगीतेमा� =गीते�गीतेमा�• उपमा�न्प/��पद� – �ज्रमा� इ� कृठो6रः =�ज्रकृठो6रःमा� • उपमा�न्6त्तरःपद� – मा,\ कृमा!मा� इ� = मा,\कृमा!मा� • अ���रःणप/��पद�–वि�द्य� ए� �न्मा� = वि�द्य��न्मा�• सभ��न्�प/��पद�– अय6ध्य� इविते न्गीरःE= अय6ध्य�न्गीरःE • माध्यमापद!6प� – द��प/जकृ� ब्री�ह्मण� =द��प/जकृब्री�ह्मण�• माय/रःव्यन्सकृ�दिद� – अन्य6 द�श� = द�श�न्तेरः�

Page 30: Copy of समासविचारः

धान्यावा�द: