डािवर्न आजोबांची िशकवणी अिनल अवचट

जगूवासाला िनघालेल्या चाल्सर् डािवर्नची बोट पॅिसिफकमधील गॅलापेगॉस बेटांच्या समूहाजवळ आली. ितथं एकाच समूहाचे ूाणी; पण बेटाबेटांवर त्याला त्यांच्यात फरक आढळू लागला. का? या "का'न ंत्याच ंडोकं भणाणलं.. आिण लखकन ूकाश पडला. हा शोध लागण्याचा क्षण. काय होता हा साक्षात्कार? उत्बांतीच्या िसद्धांताच्या अनषुंगान ंडािवर्नचा शोध घेताना, कुठंतरी आपल्याला अतंमुर्ख करणारा हा ःवतःचाही शोध होतो...  मला डािवर्ननं दोनेक वषर्ं पछाडलंय. भतू जसं उतरायला नकार देतं, तसंच झालंय. पुःतकं जमवली, ज्ञानी लोकांना भेटलो; पण कुतूहल वाढतच गेलं. दसुरे महत्त्वाचे िवषय पेपरांत, टीव्हीत येतात. कुणी काय काय सांगत असतं; पण सगळ्याला मागं सारून पुढं येतो तो डािवर्न. खूप मोठी दाढी, टक्कल, अपरं नाक आिण शोधक डोळे. त्याला जन्मल्याला गेल्या वषीर् दोनशे वषर्ं पूणर् झाली; आिण त्याच्या उत्बांतीवरच्या पुःतकाला दीडशे वषर्ं झाली, ते िनिमत्त झालं. त्याच्यावर लेख यायला लागले; आिण बडुतच गेलो त्याच्यात. वाःतिवक त्याचं व्यिक्तमत्त्व अशा झपाटणाढया "िहरो'च ंअिजबात नाही. दबुळा, कृश. कायम व्याधींनी मःत. वरकरणी पाहाल, तर घाबरटही म्हणाल; कारण तो कधी घराबाहेरही पडत

नसे. िफरायला तरी बाहेर पडावं ना; पण तो आपल्या घराच्या पिरसरातल्या, आवारातल्या पायवाटेन ं(सॅंडवॉक) िफरत असे तेवढंच. तो ज्यामळंु जगूिसद्ध आहे, त्या उत्बांितवादावरचा त्याचा िनबंध ज्या िलिनयन सोसायटीपुढं सादर झाला, तोही त्यानं मांडलाच नाही. लोकांमध्ये त्याच्या पुःतकावर वादळ उठलं. त्यातून ऑक् सफडर्ला या िवषयावर वाद-िववाद आयोिजत केला गेला. त्याला अभतूपवूर् गदीर् होती; पण ितथहंी हा गेला नाही. दोन्हीकडं त्याच्या िमऽांनीच ते काम केलं; पण त्याला घाबरट तरी कस ंम्हणावं? आजवर जो िसद्धांत, जो िवषय मांडण्याची कुणाची ताकद झाली नाही, तो त्यान ंसज्जड परुाव्यािनशी मांडला; आिण त्या वादळानंतरही तो संशोधन करीत-िलहीतच रािहला... लोकभावनेचं, चचर्च ंव इतर दडपण न मानता... काय कोडं आहे हे? मला शास्तर्ज्ञांच्या कथा वाचायला खूप आवडतात. ते कुठल्या रणके्षऽावरचे िकंवा सावर्जिनक के्षऽांतले वीर नसतात. एखाद्या िवषयाच्या मागं लागत जन्मभर ते कसला तरी शोध घेत असतात. माझे एक संशोधक गुरुजी धोंडे सर. त्यांना िवचारलं, ""शास्तर्ज्ञाला िनराशेची सवय असावी लागते का?'' ते हसनू म्हणाले, ""सवय? अहो, आवडच असावी लागते.'' तसं या शास्तर्ज्ञांच ंिवँ व म्हणजे आशा-िनराशेचा खेळ. बहुधा िनराशेचा. िकत्येकांच्या हाती तर अखेरपयर्ंत काही लागत नसणार; पण तरी ते का शोधत बसत असतील? ती मळुातली ूेरणा असेल का, की जी त्यांना ःवःथ बसू देत नसेल? मला रॉनजेन (ःपेिलंग रॉटंजेन) आठवतो, ज्यान ंएक् स-रे शोधला तो. जेव्हा त्याला पुसटस ंिदसलं, की हे िकरण आरपार जाऊ शकतात; मग त्याच्यामागंच लागला. पिहला एक् स-रे त्याच्या बायकोच्या हाताचा. बोटातली अंगठीही त्यात आलीय. त्या िकरणांमळंु कॅन्सर होतो, हे माहीत नव्हतं. ितला कॅन्सर झाला; ती गेली. रॉनजेनन ंएक् स-रेचं पेटंट घ्यायच ंनाकारलं. सवर् जगाला शोध अपर्ण केला. त्यामळंु तपासणीच्या के्षऽात बांतीच झाली; पण रॉनजेन आिथर्क िवपन्नावःथेत मरण पावला. तो यशःवी, की अयशःवी? कसं ठरवणार? मी तर त्याला सलामच करतो. डािवर्नभाऊचेही वाचताना मी असाच थरारून जातो. अहो, तो शाळेत आपल्यासारखाच. काही न येणारा. न रमणारा. त्याचे वडील मोठे डॉक् टर. मामांच ंकुटंुब ौीमतं. आजोबाही ूिसद्ध. अशा कुटंुबातला मुलगा हा. शाळेत तो कधीच चमकला नाही. वडलांनी मेिडकलला घातलं. ितथनूही वषर्भरात परत; कारण त्या वेळची िचरफाड भलू न देता. भलुीचा शोधच नव्हता ना लागला. ते रक्त, तो आरडाओरडा पाहून परतच आला गडी. त्याला लहानपणापासून िनसगार्त भटकायचा

नाद. िकडे जमवून संमह केला होता त्यान.ं तो पाहून वडील संतापले. काय म्हणाले माहीत आहे? ""य ूआर िडसमेस टू द फॅिमली!'' म्हणजे "तू घराण्याला कलकं आहेस!' बापरे. फारच रागावले असावेत. कारण त्या वेळच्या उच्चॅू इंिग्लश वातावरणात असे शब्द? - पण हे आपल्याला िकती ओळखीचं वाटतंय, नाही? शाळेत जे चालतं, त्यात आपण रमत नाही. आपण ज्यात रमतो ते शाळेला, घरच्यांना चालत नाही. कसा मेळ घालावा? बहुतेक शास्तर्ज्ञ, कलावंत - ज्यांनी जगाला वळण िदलं - त्या सगळ्यांचे शाळेन ंहालच केले. तो एिडसन! ज्यान ंशोधलेल्या िदव्याखाली आपण बसतो तो. मितमदं म्हणून शाळेतून काढूनच टाकल.ं मग तो रेल्वेत गोळ्या िवकून जा-ये करू लागला. मग लक्षात आल,ं इकडच्या बातम्या ितकडच्या लोकांना माहीत नसतात. त्यांच्यासाठी वतर्मानपऽ काढल ंतर? पठ्ठ्यानं एका बोगीत हातान ंचालवायचा छोटा ूेस बसवला; आिण वतर्मानपऽ िवकू लागला. तोच बातमीदार, तोच जुळारी, तोच छापणार, तोच िवकणार. बोला! त्याच्या वगार्त पिहल्या येणाढया मलुाला हे सचुलं असतं का? आिण त्यान ंहे करून दाखवलं असतं का? डािवर्नच्या वडलांनी मग त्याला धमर्गुरू करायच ंठरवलं. आता काय करावं? वडलांची कमाल आहे! िकडे गोळा करणाढया पोराला धमर्गुरू करायची कल्पना िकती अचाट! पण काय करता? ूितषे्ठच्या दृष्टीन ंडॉक् टरच्या खालोखाल तेच होतं. म्हणजे आवडीसाठी जगायचं की ूितषे्ठसाठी? त्यांनी िनणर्य करून टाकला. मग हा कें िॄजला गेला. ती िडमी पूणर् केली. मग झाला की काय तो धमर्गुरू? मोठ्ठा गाऊन चढवून तीच ती ूवचन ंदेणारा? नाही. वेगळंच झाल.ं सांगतो सगळं. यान ंतो धमर्शास्तर्ाचा अभ्यासबम चाल ूअसताना, त्याची भटकंती चालूच ठेवली. वडलांना याची कल्पना नसणार. त्या िवद्यापीठातल्या हेन्ःलॉ नावाच्या वनःपितशास्तर्ज्ञाच्या तो नादी लागला. ते त्यांच्या ॅमंतीत याला बरोबर नेऊ लागले. याची आवड पाहून तेही चिकत झाले असावेत. त्या िनसगर्वेड्या अभ्यासक गटातच तो सामील झाला.  सटुीत घरी आला. अशाच बाहेरच्या िशपहून तो परत आला. वेल्समधे भूशास्तर्ाच्या मुपबरोबर गेला होता; तर एक पऽ येऊन पडलं होतं. ज्या पऽान ंत्याचं जीवनच बदलनू जाणार होतं; आिण जगाच्या ज्ञानाची िदशाही! इंग्लडंच्या राणी सरकारच्या मालकीच ंएक गलबत जगूवासाला िनघणार होतं. उदे्दश? नवीन मलुूख, नवीन बेटं शोधणं. त्याचे नकाशे, ितथली

मािहती गोळा करण ंवगैरे. त्यांना बोटीवर एक िनसगर्संशोधक हवा होता. त्या काळात अशांना नचॅरॅिलःट म्हणायचे. डािवर्न काही ूिशिक्षत नचॅरॅिलःट नव्हता. तरी हे बोलावणं कस ंआलं? बघा, नािदष्टपणाचाही उपयोग होतो कुठं कुठं. त्या मेट हेन्ःलॉ गुरुजींनी या नािदष्ट पोराच्या नावाची िशफारस केली; पण तरी इंटरव्ह्य ूव्हायचाच होता; आिण िनघायची तारीख तर अगदी जवळ आलेली. घरी िवचारायला पािहजे; कारण ही िशप दोन वषार्ंची होती. पाहतो तर वडलांचा रुिावतार. ""अिजबात या फंदात पडायचं नाही!'' डािवर्नन ंिकती अजीजी केली असणार. आईला पढंु केल ंअसणार. वडलांनी एक ितढा घातला. कुणाही एका सभ्य माणसाकडून तुला पािठंबा आण. मग मी परवानगी देईन.  मग काय, डािवर्नभाऊन ंसेजिवक मामाचं घर गाठलं. मामाचा वाडा िचरेबंदी असला, तरी हा भाचा मामाचा लाडका असणार. त्याचे िविवध उद्योग, उचापती त्याला आवडत असणार. मामाकडून जोरदार िशफारस झाली. पऽात त्यान ंडािवर्नच्या वडलांचे मुदे्द एकेक करून खोडून काढले होते. मग काय? डािवर्नचा रःता खुला झाला. वडील त्यांच्या शब्दाला जागले म्हणनू बरं. मग डािवर्न गेला इंटरव्ह्यलूा. कॅप्टनच ंनाव होतं िफट् झरॉय. राजघराण्याशी नातं असलेला. तोही तरुण. त्याला तरुणाचीच कंपनी हवी होती. इंटरव्ह्यमूध्ये डािवर्नची गच्छंती होता होता वाचली; कारण कॅप्टनसाहेब नाकेले गहृःथ होते; आिण चांगल्या नाकाची माणस ंचांगली, शूर वीर अस ंत्यांच ंमत होतं. आता काय करायच?ं आपले डािवर्नसाहेब तर नकटेबुवा; पण त्याच्या बोलण्याची छाप पडली; आिण त्याची िनवड झाली. काही िदवसांतच एवढ्या मोठ्या जगूवासाला िनघायच ंहोतं. तो ूवास होता दोन वषार्ंचा; पण झाला अखेरीस पाच वषार्ंचा! त्या वेळी डािवर्न केवढा होता? फक्त बावीस वषार्ंचा! बोटीच्या ूवासाचा आधीचा अनभुव? शून्य. िशवाय या कामाचा कसलाही मोबदला िमळणार नव्हता. खाऊनिपऊन काम.ं तशी डािवर्नच्या वडलांना वाटणारी भीती, नाराजी अनाठायी नव्हती; पण अज्ञातात पाऊल घालावंच लागतं ना. इःटेट सांभाळत बसला असता तर? तर तो डािवर्न झाला असता का? आपण ूेमापोटी आपल्या पोरांना अगदी लहानपणापासनू नकाराच्या जाळ्यात कस ंअडकवून टाकतो, नाही? िशपला पाठवताना शंभर वेळा िवचार. पाठवलं तर हजार वेळा काळजी करणं. मी त्यातलाच. नुकती दहावीला बसलेली आमची मुक्ता एकदम िहमालयात िनघाली. आधीचा काही अनभुव नाही; पण मन घट्ट करून पाठवलं. परत आली ती आमूलाम बदलनू. नतंर कायम शेक, पिक्षिनरीक्षण, साप पकडणं... हेच ूमुख उद्योग. हा बदल आम्ही घरबसल्या देऊ शकलो असतो का?

हे सगळे ज्या बोटीन ंजाणार होते, ितचं नाव एचएमएस बीगल. बोट म्हटल्यावर आजची मोठ्ठी, अनेक मजली सुखसोयींनी युक्त अशी बोट डोळ्यांसमोर येईल; पण ते होतं िशडांच ंगलबत. तसं ते फार लहानही नव्हतं. त्यावर सत्तर माणसं राहत, काम करत होती. म्हणजे ते बढयापैकी असणार. ती या सगळ्या जगूवासाला िटकली बुवा. मला वाटल ंहोतं, की ती वादळात सापडेल; िकंवा चाचे आडवे येतील आिण लटुालटू करतील. तसं काही झालं नाही, ही िकती चांगली गोष्ट! िकती समिु पार केले, िकती खंडांचे िकनारे पािहले... इंग्लडंहून िनघाले, अटलांिटक पार करत दिक्षण अमेिरकेच्या उत्तर भागात. ॄाझीलचा िकनारा. ितथनू खाली... मग दिक्षणेला वळसा घालून पिँ चम िकनाढयाला, ितथ ंिचली पार करत गॅलापेगॉस या द्वीपसमूहापयर्ंत. ितथनू पॅिसिफक महासागर कसा पार केला असेल? काही बेटांवर थांबले; पण थेट न्यूझीलंड, ऑःशेिलया. िहंदी महासागरातून दिक्षण आिृकेला वळसा घालून परत ॄाझील. ितथनू परत इंग्लडं. केवढा ूवास आहे हा! आिण तोही िशडावर चालणाढया गलबतान.ं ितथ ंतरी त्याला एक ःवतंऽ केिबन असावी की नाही? तर तसहंी नाही. बोटीच्या एका बाजूच्या तळात, एका खोलीत ितघ ंजण. एकच खाट. ती त्यातला एक नकाशे काढणारा सीिनयर होता, त्याला. बाकीचे दोघे हॅमॉकमध्ये (दोरीचा पाळणा) झोपायचे. मधे वावरायलाही फारशी जागा नाही. कल्पना करा, हा ौीमंत घरात वाढलेला पोरगा. िकती हाल झाले असतील? पण काही तबार नाही डािवर्नची. पिहल्या िदवसापासून बोट "लागायला' सरुवात झाली. उलट्यांनी तो बेजार झाला. कधी समिु खवळलेला असला, की होतो बढयाच जणांना हा ऽास; पण याला नेहमीच. अगदी अखेरपयर्ंत हा ऽास झाला; (पुढं जन्मभरही तो आजारीच रािहला.) पण पठ्ठ्याची तबार नाही. आसपासच्या लोकांना त्याचं आँ चयर् वाटलं, की त्या ऽासान ंत्याच्या कामावर पिरणाम होऊ िदला नाही. अगदी ऽास होत असेल, तेव्हा काम करणं अशक् यच; पण जरा बरं वाटल,ं की लगेच काम सरुू; आिण हेच पुढंही आयुंयभर चालू. कमाल आहे की नाही? आपल्याला सदीर् झाली, डोकं चढलं, की काम बंद. ऑिफसला दांडी. आपल ंदखुणं म्हणजे या साढयाला िनिमत्तच.  डािवर्न हे का सोसत होता? का त्यानं कुठं कधीच तबार केली नाही? का निशबाला बोल िदला नाही? कारण उघड आहे. तो झपाटलेला माणूस होता. िनसगार्तली कोडी उलगडण्याचं वेड

त्याला लागलं होतं; आिण आयुंयात एखादीच िमळते, अशी ही संधी त्याला िमळालेली. पिहल्यांदा ॄाझीलच्या िकनाढयावर गलबत नांगरल;ं आिण डािवर्न एखादा कुणी सोबतीला घेऊन जंगलात िशरला. त्याच ंवणर्न त्यान ंकेलयं. अस ंिविवधतेन ंनटलेल ंदाट जंगल पाहायला िमळणं... म्हणजे िनसगर् अभ्यासकाला ःवगर्च... या अथार्च ंकाहीतरी. ूत्येक िठकाणी बोटीतून उतरला, की नदी असेल तर लहान होडकं घेऊन आत जायचं. ितथनू पुढं पायी ूवास. आजही ते जंगल िकती दाट आहे ! त्या वेळी तर ते आणखीच घनदाट असणार, असल्या जंगलात वाटा कुठल्या? िशवाय जंगलातली जनावरं? चावणाढया जळवा, िकडे... हा िकती आत जायचा, तर दीड-दोनशे मलै ! म्हणजे अडीचशे-तीनशे िकलोमीटर ! म्हणजे पुण्याहून कोल्हापूर पायी... तेही रःत्यान ंजाण्यासारखं सखुान ंनाही. झाडं-झडुपं दरू करत. कोल्हापूरच्या रःत्यावर धाबे असतात. इथ ंकाही नाही, इथ ंसापापासून वाघापयर्ंत सगळे ूाणी. जाऊन कसा परत आला असेल सहीसलामत? नसुतं जाणं नव्हतं ते. ती िनसगर्सौंदयर् पाहायला गेलेली शॅव्हल कंपनीची िशप नव्हती, तर ते होतं अितशय कष्टांनी केलेल ंसंशोधन. िकती तढहेतढहेचे ूाणी तो बघत होता. पिहल्यांदाच त्याला एका महाकाय जनावराची खडकात अडकून पडलेली कवटी सापडली. ही कुणाची? मग ते ूाणी आता का िदसत नाहीत? एका मदैानी भागात दोन तढहेचे िढहया (शहामगृसदृश) िदसले. त्यांच्यांत थोडा थोडा फरक होता. काही चौरस मलैांच्या पिरसरात एकासारखे पण फरक असलेले हे दोन ूाणी देवान ंका तयार केले असतील? तो तसा धािमर्क होता; पण आता ूँ न पडू लागले होते. "बायबल'मध्ये िलिहलंय, देवान ंही सषृ्टी िनमार्ण केली, ती आजतागायत तशीच आहे. मग हे फरक का िदसतात? ते नामशेष झालेले ूाणी? तेही देवानेच िनिमर्ले. मग ते पुसले का गेले? त्या वेळी िदसलेले सांगाडे, जीवाँ म उचलून पठ्ठ्या बोटीवर आणत होता. वनःपतींचे नमुने गोळा केले. िकडे तर असंख्यच; पण पक्षीही िशकार करून त्यात पेंढा भरून ठेवलेले. त्या वेळी फोटोमाफी नव्हती. त्यामळंु संशोधकांना िशकार करावीच लागायची. छोट्या ूाण्यांची कातडीदेखील त्यान ंजमवली.  हे सगळं बोटीवर आणायचं; मग बोटीचा मुक्काम हलायचा. एकेका िठकाणी एखादा आठवडा, कधी जाःतही मकु्काम पडायचा. त्या पुढच्या ूवासात तरी डािवर्नन ंिवौांती घ्यावी ना; पण जमवलेल्या ूत्येक नमुन्याची नोंद, वणर्न, वगीर्करणाच ंकाम चाल.ू रोजची डायरी िलहायचा. घरी िमऽांना पऽं िलहायचा. ही पऽं कशी जायची? त्या जंगलात काही पोःटाच्या पेट्या नव्हत्या मावशी. बंदरावर इंग्लडंकडं जाणाढया बोटी भेटल्या, की तो ही पऽं तर द्यायचाच; पण

जमवलेले अवाढव्य नमुनेही पाठवायचा. ितकडं त्याच्या घरातल्या काही खोल्या भरून गेल्या असणार. पऽं िलिहण्याची त्याची ही सवय पुढं आयुंयभर रािहली. तो घराबाहेर फारसा पडत नव्हता, तरी या पऽव्यवहारान ंत्यान ंअनेक िमऽ जोडलेले होते. शास्तर्ीय जगतात तर त्याचा पऽांद्वारा चांगलाच संपकर् होता. उदयोन्मुख संशोधकांच्या पऽांनाही तो सिवःतर उत्तरं द्यायचा. अिभूाय कळवायला, वषार्ला त्यानं पंधराशेच्या पुढं पऽं पाठवलीत म्हणजे िदवसाला पाच ! आिण तीही दोन ओळींची खुशाली-पऽं नव्हेत; तर चांगलीच सिवःतर. आपण तर चांगलाच धडा घ्यायला पािहजे यातनं. पऽ िलहायचा िकती कंटाळा येतो. आज िलहू, उद्या िलहू करत मळू पऽ हरवून जातं. आपण ते सगळं िवसरून जातो. पुढं तो माणूस रागावून दसुरं पऽ िलिहतो ◌ः "पऽाला उत्तर द्यायची साधी सभ्यता नाही?' मग भानावर येऊन आपण पऽ शोधू लागतो; पण ते पाय फुटून कुठं िफरायला गेलेलं ! डािवर्नचा हा मोठा पऽव्यवहार त्याच्या मुलान ं- ृािन्सस डािवर्नन ं- ूिसद्ध केलाय. त्यात िकती नव्या नव्या गोष्टी कळतात. त्या त्याच्या पुःतकांमध्येही नसतात; तसंच त्याचं डायरीलेखनही. माणूस का मोठा होतो, तो का मोठं काम करतो, त्याच्या मागं या क्षुल्लक वाटणाढया सवयी असाव्यात, नाही? िवद्यापीठात असताना त्याला भू-शास्तर्ाचा (िजऑलॉजी) नाद लागला होता. या बीगल ूवासात त्यान ंवाचायला (एकमेव?) मंथ घेतला होता, तो डॉ. लायेल (ङरूशौौ) यांनी िलिहलेला. सतत तो वाचायचा; आिण त्याूमाणे िनरीक्षण ंकरायचा. लायेलांशी त्याचा पऽव्यवहारही होता, अगदी शेवटपयर्ंत. लायेलनी त्याला खूप आधार िदला. पिँ चम िकनाढयावर असताना त्यान ंएक भकंूप अनुभवला. एक भाग खचलेला पािहला; आिण त्यावर वरचा भाग सरकून येऊन बसलेलाही पािहला. तर दसुरीकडं खालचा एक भाग पाण्यावर उचलला जाऊन बेट बनल.ं तप्त पथृ्वी थंड होताना काय झाल ंअसेल, बेटं, समुि, डोंगर, जमीन, कसे तयार झाले असतील, हे ूत्यक्षच पाहायला िमळालं. लायेल हेच म्हणत होते. त्यांच्या िथअरीला हा चांगलाच परुावा िमळाला होता. डािवर्नची ही काही िनरीक्षणं, ूवासपऽं ितकडं इग्लडंमध्ये आधीच ूिसद्ध होऊ लागली. वैज्ञािनक वतुर्ळात या तरुण संशोधकािवषयी कुतूहल िनमार्ण झाल.ं आल्यावर लायेलनी तर त्याला त्यांच्या वैज्ञािनक मडंळाच ंसदःय करून घेतलं. "दिक्षण अमेिरकेचा भू-शास्तर्ीय अभ्यास' अस ंपुःतकही त्यान ंिलिहलं. त्या वेळी जीवाँ म ऊफर् फॉिसल्स हाही शोध लागला होता. ूाणी, पक्षी, काही वनःपतीही

समुिाच्या तळाशी गाळात गाडल्या जातात, त्यांचे थरांवर थर होतात, ते घट्ट होऊन त्यांचे खडक बनतात, जे मध्ये सापडते, त्यांचे ठसे त्यावर उमटतात. कधी कधी ते ूाणी नष्ट होताना, त्यांच्या पेशीन ्पेशींत कॅिल्शयम िकंवा तत्सम पदाथर् जाऊन बसतात, त्यामळंु त्यांचे जसेच्या तसे घन आकार राहतात. हे सगळं िकती हजार, लाख, कोटी वषार्ंपूवीर् घडलेलं. त्या खडकाच ंवय काढता येतं. मग आपोआपच या जीवांचंही कळणारच. थोडक् यात काय, डािवर्न हे दगडं-धोंडे वाहून का आणत होता, हे कळावं. एके िठकाणी त्याला टेकडीच्या तुटलेल्या भागात पांढरं काही तरी िदसलं. ते उकरल.ं तो मोठ्या ूाण्याचा अवशेष होता. तो काढीपयर्ंत आणखी हाडं िदसली. सगळा डोंगर म्हणजे कबरःतानच होतं. त्याचा अभ्यास केल्यावर तोच ूँ न पडला. हे सगळं गेलं कुठं? त्यात आिृकेतल्या गेंड्याचा भाऊबंद होता. हा इकडे कसा? आिृकेतून इथं येणं शक् य नव्हतं. मग हे खंड पूवीर् एकच होते की काय? (पुढं वेग्नरन ंहे शोधून काढल.ं) एका ूँ नातून अनेक ूँ न. ूँ न पडणं ही िकती महत्त्वाची घटना असते! माणसाला ूँ नच पडले नसते तर? आजवर जे ज्ञान साठलं आहे, ते िमळालं असतं का? फार ूँ न िवचारणाढया िवद्याथ्यार्ला िकती नामोहरम केल ंजातं, आपल्या शाळांमध्ये. आमच्या वगार्त सोमनाथ नावाचा काटकुळा मलुगा होता. गुरुजींनी काही िशकवलं, की ूँ न िवचारायला याचा हात वर झालाच समजा. मग गुरुजी हेटाळणीन ंम्हणायचे, ""झालीच सोमनाथची लाकडं वर.'' सगळे हसायचे. तोही पठ्ठ्या असा, की तो नामोहरम नाही व्हायचा. कुतूहल नसतं, तर मानवी जीवन िकती शुंक झाल ंअसतं. म्हणनू सवर्ज्ञतेचा दावा करणारे गुरू, महाराज ही मडंळी बिघतली, सवर् ूँ नांची उत्तरं आमच्या िवचारसरणीत आहेत, असा दावा करणारे आमही कायर्कतेर्, पंिडत पिहले, की आँ चयर् वाटतं. ज्ञानाचा केवढा महासागर आहे. तो एका कुणाला िकंवा कुणा िवचारसरणीला उलगडला असण ंशक् य आहे का? कोणी शास्तर्ज्ञ समिु िकनाढयावरून िफरत असता, कुणाच्या ूँ नाला उत्तर देताना त्यान ंवाळूचा बारीकसा खडा उचलला. म्हणाला, ""एवढं माहीत आहे,'' आिण सागराकडं बोट दाखवून म्हणाला, ""अजून माहीत नसलेलं एवढं आहे.'' ही खरी नॆता. खढया शास्तर्ज्ञाला, शास्तर्ात-ूँ नात बडुालेल्यालाच ती असू शकते. ""गप्प बस, जादा शहाणपणा करू नकोस,'' अशा संःकृतीत ती कशी असणार? *** डािवर्नच्या बुद्धीला धक्के बसत होते. तो धमर्शास्तर्ातला कें िॄजचा पदवीधर. त्यामळंु

"बायबल'तर कोळूनच प्यालेला. "जुन्या करारा'त िलिहलेल,ं तीच त्यांची ौद्धा. पथृ्वीवर देवान ंूाणी, वनःपती सषृ्टी िनमार्ण केली, तेव्हापासून ती आजवर तशीच आहे. त्यात काही बदल नाही. माणूस नतंर िनमार्ण केला. ही सषृ्टी माणसासाठीच तयार केली. या मनुं यकें िी िवचारान ंआज िनसगार्चं जीवघेणं नकुसान करून घेतलंय आपण; पण तो िवषय बाजूला. ूाणी, वनःपती जेव्हा िनमार्ण केले, तेव्हापासून ते तसंच आहे, हा खरा मदु्दा. आँ चयर् म्हणजे सवर् वैज्ञािनक जगही तसंच समजत होतं. याला धक्के बसणं आधीच सुरू झालं होतं. "बायबल'ूमाणं ही िनिमर्ती कधी झाली तर चार हजार वषार्ंपूवीर्. एका धमर्पंिडतान ंसांिगतलं, ""सहा हजार वषार्ंपूवीर्.'' भशूास्तर्ज्ञ पाहत होते, पथृ्वीवरच्या खडकांच्या वयाचे अदंाज करत होते. ते लाखो-कोटी वषार्ंपूवीर्चे. फॉिसल ऊफर् जीवाँ मांच ंवयही तसंच; पण हे मांडायच ंधाडस होत नव्हतं. वैज्ञािनक मंडळींत याचीच चचार् माऽ चालू होती. उत्बांतीची ही कल्पना मांडली गेली होती. खुद्द डािवर्नचे आजोबा उत्बांतीचे समथर्क; पण त्यांना हे कसं झालं, हे सांगता आल ंनव्हतं. डािवर्नन ंते काम केलं, म्हणनू त्याला महत्त्व. तर जगंलातून िफरणारा डािवर्न आता िवचार करू लागला, हे कसं? या ूवासात उत्बांतीचे पुरावे िमळत होते; पण उत्तरं पुढं िमळायची होती. ूवासात काही दृँ य ंिवलक्षण होती. ःपॅिनश वंशाचे लोक ःथािनक आिदवासींना िटपून िटपून भोसकून मारत होते. िस्तर्या, लहान मलुांनाही. यान ंत्यांना अस ंका करता िवचारल;ं तर ते म्हणाले, ""रानटी लोकांना मारून जग साफ करतोय.'' डािवर्नला आँ चयर् वाटल.ं सतंाप आला असणार. या आिदवासी जमातीपैकी एक जण त्यांच्या बीगलवर होता. आधीच त्याला इंग्लडंमध्ये आणनू िशकवनू सधुारून टाकलं, म्हणजे त्याच्यामाफर् त िशक्षण, धमरू् सार करता येईल. त्याला त्या जमातीत आणून सोडलं; पण तो काही िदवसांतच ती सभ्यता सोडून परत त्या आिदवासींच ंजीवन जगू लागला. मलाही या घटना फार िवदारक वाटल्या. आिदवासींना िटपून मारणं काय; आिण आिदवासींना "सुधारण्या'साठी त्यांच्यात असा माणसू सोडण ंकाय, दोन्हींत फरक फक्त िडमीचा. त्यांना त्याच ंजीवन जगू द्यावं की. ते नाकारणारे तुम्ही कोण? आिण तुम्ही तरी सधुारलेली कशावरून? त्या िकंवा त्याआधीच्या काळात इग्लंडमधल्या कारखान्यांत, खाणींमध्ये बालकामगारांच ंभीषण शोषण होत होतं. त्याला काय म्हणायचं? आिण भारतासारख्या अनेक देशांवर राज्य करून ितथल्या िनसगर्सपंत्तीची लूट करण,ं ही कुठली सःंकृती ? बरं, जाऊ द्या. आपला डािवर्नभाऊ त्यातला नव्हता; पण कॅप्टन िफट् झरॉय माऽ त्यातलाच.

म्हणनू त्या दोघांत अनेक बाबतींत मतभेद होऊ लागले. खटके उडू लागले. डािवर्नला गुलामी अिजबात मान्य नव्हती; आिण िॄिटश सत्ता तर त्यावरच िवसावलेली. िकती दोष िदला, तरी कॅप्टनमळंु डािवर्नला ही सधंी िमळाली, म्हणनू िवज्ञानाला संधी िमळाली, म्हणनू आपल्यालाही. पुढं डािवर्नच्या पुःतकावर गदारोळ माजला, तेव्हा िफट् झरॉय म्हणाला, ""हा अस ंकाही करतोय, असं काही िलिहणार आहे हे त्या वेळी मला कळलं असतं, तर त्याच वेळी मी त्याला समिुात फेकून िदल ंअसतं.'' त्यान ंतसं केलं नाही, हे आपलं नशीब. बीगल हळूहळू दिक्षण अमेिरकेच्या पिँ चम िकनाढयानं वरवर उत्तरेकडं येत होती. मुख्य भमूीच्या पिँ चमेला चारपाचशे मैलांवरच्या गॅलापेगॉस या बेटांच्या समहूापाशी आल्यावर मकु्काम पडला. पॅिसिफकमधली ही बेटं म्हणजे आता वैज्ञािनकांची पंढरी झाली आहे. बुद्धाला बोिधवकृ्षाखाली जे ज्ञान झालं, तसचं डािवर्नला इथ ंउत्बांतीबद्दल. तशी ूवासात आधीपासनूच ती कल्पना दार ठोठावू लागली होतीच; पण इथं सगळं आभाळ ःवच्छ झालं. ितथ ंत्याला काही बेटांवर महाकाय कासवं िदसली. माणूस बस ूशकेल इतकी मोठी. दिक्षण अमेिरकेच्या मखु्य भूमीवरच्या गव्हनर्रन ंयाला सांिगतलं होतं, की कुठल्याही कासवाची पाठ मला दाखव; मी ते कुठल्या बेटावरचं कासव आहे ते ओळखीन. थोडक् यात काय, बेटाूमाणं पाठी बदलतात. आपल्याकडं म्हण आहे, बारा मैलांवर भाषा बदलते, तशी. त्या बेटांवर एक अलगच दिुनया होती. ितथले ूाणी-पक्षी वेगळेच होते. आजवर पािहल्यापेक्षा वेगळे आकार, वेगळे रूप... जस ंत्याला त्या सांगाड्यांनी, जीवाँ मांनी चिकत केल ंहोतं, तसंच इथ ंझाल.ं ती दिुनया गेलेली, तर इथ ंतशीच ूत्यक्षात उभी! एकाच जातीचे ूाणी, मग बेटाबेटांवर फरक पडायच ंकारण काय? या ूँ नानं त्याच ंडोकं भणाणल.ं आिण लखकन ूकाश पडला. हा शोध लागण्याचा क्षण. ूत्येक शास्तर्ज्ञाच्या जीवनात हेवा वाटावा असा क्षण. िकतीही सपंत्ती ओता, िडग्र्यांच्या थप्प्या लावा, तो िमळत नाही; पण मेरी क् यरुीसारख्या, एखाद्या शेडमध्ये ूयोगशाळा थाटणाढया गरीब नािदष्टाला िमळून जातो तो. सफूी संूदायात गुरू िशंयाच्या डोक् यावर हात ठेवतो. िशंय बेशुद्ध पडतो; आिण शुद्ध येते तेव्हा त्याच ंजग बदललेल ंअसतं. वैज्ञािनकांच्या डोक् यावर हात ठेवायला कोणी नसतं; पण साक्षात्कार? वा, वा! त्यानतंर त्याचंही जग बदलून जात असणार. जातंच. बोटीवरच्या एवढ्या हालअपेष्टा, जंगलातली एवढी तंगडतोड, नमुन्यांची एवढी ओझी वाहणं... डािवर्न थकला असेल का? थकला असेल; पण त्याच ंभान नसेल. इथ ंहा साक्षात्काराचा क्षण वैज्ञािनकाला आपोआप िमळत नसतो. ूचडं धडपडीत, ध्यास घेऊन काम करण्यात तो िवजेसारखा चमकतो; आिण

समोरच येतो. काय होता हा साक्षात्कार? *** थांबा, आधी त्या पआयांचं सांगू. मग तो चमत्कार सांगतो. तर पआयांच्या वेगवेगळ्या पन्नास-पंचावन्न जाती शोधल्या. त्यांतल्या िफंच नावाच्या पआयाच्या चोचींमध्ये फरक. बाकी शरीर तेच; पण चोचींत फरक. का बरं? काहींच्या चोची पोपटासारख्या टणक. कठीण फळं फोडता येतील िकंवा िबया खाता याव्यात अशा. काहींच्या त्या मानानं पातळ. फुलांतला मधुरस चोखता येईल. काहींच्या चोची िकडे खाण्याजोग्या; तर काहींच्या सुतार पआयाूमाणं खोडाला खोदनू आतले िकडे खायला सोयीच्या. एका पआयाच्या जातीत एवढी िविवधता? जे ःपष्टीकरण सचुलं, त्यामळंु गॅलापेगॉस हे तीथर्के्षऽ झालयं. आजही डािवर्न गेला त्या बीगलच्या मागार्न ंतरुण वैज्ञािनक जातात. त्या वेळी डािवर्नला िदसलेल्या ूजाती िमळतात का, ते पाहतात. त्यावर पुःतकं िलिहली गेली आहेत. तर ती सचुलेली कल्पना अशी. ती बेटं जवळजवळ असली, तरी त्यावरचं वातावरण वेगवेगळं आहे. काही िठकाणी दाट झाडी; तर काही िठकाणी कोरडी रेताड जमीन. िफंच पक्षी ितथ ंज्या बेटावर आहेत, ितथ ंअन्न असेल, त्याला अनरुूप त्यांच्या चोची झाल्या. कासवांच्या बाबतीत िजथ ंत्यांना खायला जिमनीलगत वनःपती आहेत, ितथ ंनेहमीच्या आकाराच्या पाठी आहेत. िजथ ंझुडप ंआहेत, ितथ ंमान वर करता आली, तरच ते अन्न िमळेल, ितथं ती पाठ वेगळी आहे. वेगळी म्हणजे? िडझाईन वेगळं नाही. िजथ ंडोकं आहे, त्यावरचा पाठीचा भाग आत गेलाय. ितथं मान वर करायला जागा झालीय. म्हणनू माना लांब करून ते थोडा वरचा पाला खाऊ शकतात. आहे की नाही िनसगार्ची करामत? ही करामत कोणी केली नाही, तर ती झाली आहे. उत्बांती झाली हा डािवर्नचा शोध नाही; तर उत्बांती कशी झाली, हा त्याचा शोध. ूत्येक जीव त्याची अपत्यं िनमार्ण करतो. ूत्येक वेळी ही तंतोतंत कॉपी नसते. त्यात थोडा फरक पडतो. हजारो, लाखो वषार्ंत हे बदल इतके वाढतात, की मळू ूजातीशी साम्य राहत नाही; आिण मग वेगळी ूजाती तयार होते. डािवर्ननतंर झालेल्या सशंोधनातून तर कळल ंस्तर्ी आिण परुुष िकंवा नर-मादी असे तयार झाले. अपत्य त्या दोघांचे िनम्मे-िनम्मे गुण घेतं. कुठलं रूप घेतं, हा पणूर् चान्स, योगायोग. त्यामुळे आपण बघतो, एका घरात आठ भावंडं;

पण िदसायला, गुणांनी ूत्येकांत फरक. त्यातून िविवधता ूचंड वाढली. ूत्येक ूजातीच्या अनेक ूजाती. हे सगळं बराच काळ चाललेल.ं मधल्या काळात बाहेरची पिरिःथती बदलत होती. भकंूप होत होते. नवी बेटं िनमार्ण होत होती. िहमयगंु आली, ूलय झाले. डोंगर खचून महाकाय दढया िनमार्ण झाल्या. समुिाचे तळ वर उचलले जाऊन त्यातन ंिहमालयासारखे डोंगर तयार झाले. िकत्येक ूाणी, वनःपतींच्या ूजाती पूणर् नामशेष झाल्या. ज्यांच्यात िटकून राहण्यासाठी शारीिरक अनुकूलता होती, त्या िटकल्या. डायनासॉर तर पुसलेच गेले; पण मुगं्या, डास जगले. अगदी जपानच्या ऍटमबॉबं ःफोटानतंरही काही कीटक जगले. ही अनकूुलता म्हणजे िनसगार्न ंकेलेली िनवड. याचा अथर् िनसगार्ची किमटी, िसलेक् शन करायला बसली नव्हती. ते आपोआप होत गेल.ं म्हणायची पद्धत म्हणनू नचॅरल िसलेक् शन. पुढं लॅबमध्ये माणसानं सकंिरत जाती िनमार्ण केल्या, हे िनसगार्त आपोआप झालेल.ं कस ंझालं, तर ूत्येक आवतृ्तीत होणाढया चुकांमुळं िकंवा खरं तर पडलेल्या फरकांमळंु. या चकुा िकती पथ्यावर पडल्या. गुरुजींनी पेपर तपासल्यावर ज्यानं जाःत चकुा केल्या, त्याचा पिहला नंबर अस ंम्हणाव ंतस ंझालं. िजतकी िविवधता जाःत, िततकी िटकून राहण्याची शक् यता जाःत. आज आपण िविवधता िकती नाकारतो! पोरांना एकसारखे यिुनफॉमर् घालायचे, मनेॅजमेंटवाल्यांची एकसारखी भाषा, सगळं रोबोसारखं. आता तर िठकिठकाणची अन्न, कपडे, भाषा यांतली वैिशंट्यं लोपत चालली आहेत. सगळं एकसारखं होत आहे. िविवधता या िनसगार्च्या मोठ्याच गुणाला आपण पारखे होत चाललो आहोत. तर हे उत्तर सापडल्यानतंर डािवर्न सगळ्यांना ते लावून पाहू लागला. नष्ट झाले त्याला कारण तेच; आिण शारीिरक बदल घडत गेले, त्यालाही कारण तेच. डािवर्नच्या आधीच्या लामाकर् च्या िसद्धांतात फरक आहे. तो म्हणतो, झाडपाला खाली िमळेनासा झाला, उंच मान करून िजराफ उंचावरचा पाला खाऊ लागले. त्यामुळं त्यांच्या माना लांब होत गेल्या. डािवर्न म्हणतो, अस ंनाही. िजराफांच्या पुनरुत्पादनात चूक झाली. काहींच्या माना लांब झाल्या. ते िटकले. त्यांची ूजा पुढं गेली. कोणी िवचारेल, मग सगळीकडं असे िजराफ का नाही झाले? उत्तर असं, की सगळीकडं िजराफ नव्हते, सगळीकडं तशाच "चुका' झाल्या नाहीत; आिण सगळीकडं तशी तंतोतंत पिरिःथती नव्हती. माणसाचंही तसचं. अिृकेत पिहला माणूस जन्मला. मग ते टोळ्याटोळ्यांनी जगभर पसरले. ते उत्तरेकडं थंड ूदेशात गेले असतील, तेव्हा कसे जगले असतील? अिृका िवषुववतृ्तीय

ूदेशात. ऊन जाःत. म्हणनू त्वचेखाली मेलिॅनन हे रंगिव्य देणाढया पेशींची संख्या जाःत. उत्तरेकडे, थंड ूदेशात सयूर् कमी िदवस, त्याची ूखरताही खूप कमी. मग त्वचेखाली िव्हटॅिमन-डी कसं तयार होणार? कॉपीमध्ये ज्यांचे रंग उजळ होते, ते िटकले. बाकी? एक तर नामशेष, नाही तर ःथलांतर. एिःकमो तर अगदी लाल गोरे. मेलॅिनन जवळपास नसतेच. आता सगळंच बदलल.ं आपण कुठूनही कुठं जातो, ःथाियक होतो; कारण आपण आता कपडे, घरे, एसी... वगैरे बाहय साधन ंिनमार्ण केली. त्या वेळी तस ंनव्हतं. आता काळा माणूस अमेिरकेत, तर गोरा दिक्षण आिृकेत. उन्हात उन्हाची, थंडीत थंडीची काळजी घेतली, की पुरतं; पण तरी पुनरुत्पादनात चुका अखंड होत आहेतच. ते थांबेल कसं? डािवर्नच्या नंतर इतरांना सापडलेलं उदाहरण फार चपखल आहे. इंग्लडंमध्ये पूवीर् िफकट पांढढया रंगाचे पतंग (फुलपाखरांमधला मोठा ूकार) होते. त्यांत काही अधूनमधनू काळ्या, काळपट अशाही रंगांचे िनमार्ण होत; पण ते सखं्येनं कमी. पुढं इंग्लंडमध्ये औद्योिगक बांती झाली. कोळशाच्या धुरामुळं सगळा पिरसर काळवंडला. झाडांची खोडंही काळी पडली. पांढरे पतंग त्यावर उठून िदस ूलागले; आिण पक्षी त्यांना सहज पकडून खाऊ लागले. उलट काळे लपून गेले, ते जाःत जगले. काही काळानतंर कुणी िनरीक्षण केलं, तर िदसलं, आता काळे बहुसंख्य; आिण पांढरे नगण्य. आधी फरक पडले होतेच; पण पिरिःथती बदलली. त्याबरोबर ही उलटापालट झाली. (असेच पांढढया, भढुया रंगाच्या उंदरांचंही उदाहरण आहे.) उत्बांतीचा ूवास सरळ रेषेत नसतो. तो उलट-सलुटही असू शकतो. सध्या काही आिदवासी समूहांमध्ये "िसकल सेल ऍिनिमया' हा आनवुंिशक दोष आहे. त्यांच्या तांबड्या पेशी गोल नसतात; िवळा िकंवा चंिकोरीच्या आकाराच्या. त्यामळंु कायम ऍिनिमया. कारण ऑिक् सजन वाहून नेण्याच ंकाम करणाढया िहमोग्लोिबनचा तुटवडा. आई आिण वडील दोन्ही िसकल सेलवाले; तर मलू जेमतेम दहा-वीस वषर्ं जगणार, पण त्यांच्यापैकी एक नॉमर्ल असेल, तर मलुामध्ये िसकल सेल"शेट' (सभंावना) असते, अस.ं पण एके काळी िसकल सेल शेट हा फायदा होता. कारण त्यांना मलेिरया होऊ शकत नाही. मलेिरयाचे जंतू तांबड्या पेशीत िशरून त्यांच्या वाढीतील एक अवःथा पूणर् करतात. ती या "िसकल'वाल्यांमध्ये होऊ शकत नाही. म्हणनू जेव्हा मलेिरया ूचंड ूमाणात होता, औषध ंनव्हती, तेव्हा हे आिदवासी जगले. आता तोच दोष बनला. म्हणजे हे त्या पाकोळ्यांसारखंच झालं. आता इंग्लंडमधल्या औद्योिगक जगाच ंरूप बदलल.ं आता एवढा आसमतं काळं करणारा कोळशाचा धरू नाही. आता पांढढया पाकोळ्यांची संख्या परत वाढलेली असणार.

या नसैिगर्क िनवडीच्या कारणानतंर डािवर्नन ंशोधून काढलं, या चकुा िकंवा फरक होण्याचं आणखीही एक कारण आहे. ते म्हणजे सेक् शुअल िसलेक् शन. नर िकती योग्य आहे, बळकट आहे, हुशार आहे िकंवा सुदंर आहे, यावर मादी अनेकांतून एकाच नराची िनवड करते, आिण त्याच्याशी समागम करून ूजा िनमार्ण करते. मोराला एवढा अवजड िपसारा का आहे? त्यामळेु शऽूच ंभआय होण्याचा धोका तो पत्करतो; कारण मादी त्यावरून िनवड करणार आहे. िपसारा सुदंर आहे, त्यावर चमकते रंग आहेत, याचा अथर् त्याचं शरीरही िनरोगी-धष्टपुष्ट आहे. मधमाँ यांमध्ये राणी उंच भरारी घेते, ितच्या मागं अनेक नर लागतात. जो यशःवी असतो, तो योग्य वर. चांगल्या अपत्यांची ती खाऽी. एका ूकारच्या कीटकांमध्ये काही नरांचे डोळे लाल िटंबासारखे असतात. काही पांढरे असतात; पण लक्षात आलं, की माद्या लाल डोळेवाल्या नराचीच िनवड करतात. शास्तर्ज्ञांनी लाल, पांढरे असे सारख्या सखं्येत नर सोडले (मयार्िदत जागेत). काही िदवसांनतंर पािहलं, तर सगळे नर लाल डोळेवाले. पांढरे सपूंनच गेले. माद्यांनी हे लालवाले का िनवडले? कोण जाणे! तुम्ही त्यांनाच िवचारा. संःकृतातले एक सभुािषत आहेच, (कुठले ते आठवत नाही) "स्तर्ी ःवभावाचा कुणाला पत्ता लागला आहे?' अशा अथार्चे. हे अथार्त पुरुषी वाक् य; पण आठवले त्याला काय करणार? काही बाबतींत िनवडीचा ूँ न नर आपसांतच सोडवतात. त्यांच्यात लढाई होऊन जो िजकंतो त्याची िनवड. काही पआयांना असला िहंसकपणा मानवत नाही. मादीचं मन िजंकण्यासाठी ते आकाशात तढहेतढहेच्या िगरक् या मारून दाखवतात. मी एकदा पाह्यलंय. नीलकंठची (रोलर) जोडी. नर िगरक् या मारून दाखवत होता. परीक्षकाच्या खुचीर्त बाईसाहेब बसल्या होत्या. सगुरणीतला तर नरच घरटं बांधत असतो. ती जंगलात कुठंकुठं लटकलेली घरटी पािहलीत? काय काय असतं ते? मडॅमला पसंत पडेपयर्ंत तो ती घरटी तयार करतो. पसतं पडल,ं तरच मग पुढचा ससंार. *** उत्बांतीला काही वेळ इथंच सोडू. कारण डािवर्नला घरी पोचवायला बीगल बोट खोळंबली आहे. एवढ्या खडतर जगूवासात काहीही अडचण आली नव्हती, हे िवशेष. तो १८३६ मध्ये परत आला. आल्या आल्या भावाकडं

लडंनमध्ये काही वषर्ं रािहला. त्या काळात माल्थसचा लोकसंख्येिवषयीचा िनबंध वाचला. लोकसखं्या आिण अन्नाची उपलब्धता यांच ंएकमेकांवर अवलबंून असणं, लोकसखं्या ज्या वेगान ंवाढते, त्या वेगानं अन्नपुरवठा वाढत नाही; मग अिःतत्वासाठी ःपधार् करावी लागते, असा काहीसा आशय. डािवर्नन ंत्याची सांगड ूािणसषृ्टीशी लावली. ूाण्यांनाही अन्नासाठी ःपधार् करावी लागते. त्यात जे िटकतात ते जगतात; आिण त्याला पडलेला ूँ न सुटलाच जसा. परत आल्यावर तो सत्कार समारंभात गेला नाही, की हारतुरे घेतले नाहीत. िचत्तथरारक ूवासवणर्न सांगून सभा गाजवल्या नाहीत. िनवांत घरी येऊन तो कामाला लागला. त्याचा एक िमऽ जीवाँ मांमधला तज्ज्ञ होता. त्याच्याबरोबर आणलेल्या जीवाँ मांवर चचार्. मग पिक्षतज्ज्ञ िमऽाबरोबर तो िवषय त्यान ंसमजनू घेतला. वनःपितशास्तर्ज्ञ हेन्ःलॉ हूकर यांना ते सगळे नमनेु दाखवून झाले. म्हणजे मला शोध लागलाय, माझ ंतुम्ही ऐका, हा उतावळेपणा त्यान ंकेला नाही. तो शांत रािहला. त्या त्या तज्ज्ञांकडून ते ते िवषय समजून घेतले; कारण त्यान ंकसलंही औपचािरक, िवद्यापीठातल ंिशक्षण घेतलं नव्हतं. औपचािरक िशक्षणाला त्यानं महत्त्व िदलं. पुढं गजबजाटात राहण ंनको, म्हणनू लंडनच्या दिक्षणेला डाऊन्स गावी शांत पिरसरात घर घेऊन रािहला. तो लगेच उत्बांतीिवषयी बोलला का नाही? एक तर त्यान ंलोकांच्या धािमर्क भावना दखुावल्या जाणार होत्या. चचर्चा िवरोध होणार होता; आिण दसुरं म्हणजे, त्यालाही त्या िवषयाचा नीट अभ्यास करायचा होता. नीऽऽऽट म्हणजे िकती काळ हो? काही मिहने? एखाद-दसुरं वषर्? छे, छे! तब्बल वीस वषर्ं तो अभ्यासच करीत रािहला. आणलेले नमनेु अक्षरशः हजारो होते. ूत्येक नमुना घेऊन बसायचा. त्याची सिवःतर नोंद करायचा. त्याचे िकती वेगवेगळे िनंकषर् काढता येतील, त्याचा सांगोपांग िवचार करायचा... की नतंर पढुचा नमुना, असखं्य िकडे, फुलपाखरं, पान ंहोती. पक्षी होते. उंदीरसदृश ूाण्याचे तर त्यान ंिकतीतरी (तीस-चाळीस) नमुने आणले होते. त्यांपैकी एका ूजातीला शास्तर्ीय जगाने डािवर्नचेच नाव िदले. पिहल्यांदाच ती ूजाती शोधली म्हणनू. कधी त्याचे वैज्ञािनक िमऽ येऊन या सगळ्यांवर चचार् करीत. कधी वादही होत. त्यात ूमखु हूकर आिण हक् सले. या सगळ्यांनी डािवर्नला त्याच ंसशंोधन िलिहण्याचा खूप आमह केला; पण समाधान होईपयर्ंत डािवर्न सशंोधन मांडणार नव्हता.

पण त्याला ते मांडावंच लागणार होतं. कारण तशी पिरिःथती िनमार्ण झाली. वॉलेस नावाच्या तरुण वैज्ञािनकान ंत्याला त्याचा िनबधं अिभूायासाठी पाठवला. तो वाचला आिण डािवर्नच्या पायाखालची जमीनच जशी सरकली. डािवर्न जे म्हणत होता, त्या िनंकषार्पयर्ंत वॉलेस ःवतंऽपणे आला होता. याचा अथर् डािवर्नन ंआयुंयभर कष्टान ंकेलेलं काम मातीमोल झालं होतं. आता या िथअरीचा शोध वॉलेसच्या नावावर लागणार होता. िवज्ञानाच्या इितहासात त्याच ंनाव नोंदल ंजाणार होतं. जसा "तो' साक्षात्कार हे कैज्ञािनकांच ंभाग्य, तशी ही त्याची दसुरी बाजू. आपल्या आधी कोणी तरी मांडेल, ही नेहमीची भीती. या के्षऽात चोढयाही अनेक झालेल्या. एकाच ंसंशोधन दसुरा सहजपणे लाटतो. त्याला सवर् फायदे िमळतात. शेवटी ती सचुलेली संगती महत्त्वाची. ती उचलली की झाल.ं त्याला पुराव्याच ंपाठबळ कुणालाही देता येतं. आपल्या देशात पेटंटसाठी अजर् केला, तरी भागत नाही. जगासाठी नोंदवावा लागतो. समजा, कायद्यान ंआपली बाजू खरी असली, तरी ते कोटार्त ूःथािपत करणं िकती अवघड. ते करताना संशोधकाचा जीव जातो. वॉलेस त्यातला नव्हता. तो डािवर्नचा चाहता होता. त्याला भेटूनही गेला होता. वनःपतींच्या ूजाती वेगळ्या कशा काढाव्यात, याबाबत त्यानं डािवर्नशी आधी पऽव्यवहार केला होता. डािवर्नच ंूवासवणर्न वाचल ंहोतं. गरीब पिरिःथतीत जन्मलेला, कष्टांची काम ंकेलेला माणूस. िकडे, पाखरं जमवनू संमाहकांना िवकायचा. डािवर्नूमाणचं तो दिक्षण अमेिरकेतल्या जंगलात गेला; पण येताना त्याच्या बोटीला आग लागली. दसुढया बोटीन ंयेऊन वॉलेसला कसंबसं वाचवलं; पण जमवलेले नमुने या सगळ्यांत नष्ट झालेले. नंतर तो पूवेर्कडं मलायाकडं गेला. इंडोनेिशयामधले ूाणी-पक्षी-वनःपती आिण पूवेर्कडं ऑःशेिलयामधले यांच्यात फरक आहे, हे त्यान ंसूमाण दाखवलं. त्या रेषेला वैज्ञािनक जगान ं"वॉलेस लाइन' अस ंनाव िदल ंआहे. तर या वॉलेसन ंत्याचा िनबंध डािवर्नकडं पाठवला; आिण वाचून तो पुढे बुजुगर् वैज्ञािनकांकडं म्हणजे लायेल वगैरेंकडे पाठवावा, अस ंसुचवलं. डािवर्नन ंजड मनान ंतो तसा पाठवला. कोणी म्हणतं, डािवर्नन ंत्या िमऽांना तार करून बोलावून घेतलं. एकूण एकच; पण त्या बजुुगार्ंना हे संशोधन डािवर्नन ंखूप वषर्ं आधी केलयं, ते माहीत होतं. काही वषार्ंपूवीर् त्याच्या संशोधनाचा आराखडा असलेला हा िनबंध या िमऽांनी वाचलेला होता. मग या सगळ्यांनी पुढाकार घेतला. हे ौये दोघांनाही िमळालं पािहजे, म्हणनू दोघांचेही िनबंध एकाच वेळी वैज्ञािनकांच्या "िलिनयन सोसायटी'पुढं वाचावेत असं ठरवल.ं हूकरन ंआपण डािवर्नच ंसंशोधन खूप वषार्ंपूवीर् वाचल ंअसल्याचा िनवार्ळा िदला. तो िनबंध

वाचायला डािवर्नही नव्हता; आिण वॉलेस तर खूप दरू होता. डािवर्नचा मुलगा गेल्यानं तो त्याच्या दफनिवधीत व्यम होता. बघा, काय िवलक्षण आयुंय! िनणार्यक क्षण जगता येतोच अस ंनाही. "िलिनयन सोसायटी'त त्या वेळी उपिःथतीही बेताचीच होती. ऐकणारांनाही आपण काही बांितकारक ऐकतोय, अस ंवाटलं नव्हतं. थांबा. डािवर्नच्या मुलावरून आठवलं. त्याच्या कुटंुबािवषयी आपण काहीच बोललो नाही. "बीगल'वरून परत आल्यावर काही काळ डािवर्ननं लग्नाचा िवचारच केला नव्हता. मग त्यान ंलग्नाचे फायदे-तोटे िलहून काढले. कसला हा िशःतशीर ःवभाव! तोट्याच्या बाजूला पुःतकं खरेदी करायला कमी पैसे राहतील हा मदु्दा. फायद्याची बाजू जड झाल्यावर लग्न करायचा िनणर्य घेतला. वेजवूड आिण डािवर्न कुटंुबात यापूवीर्ही आपसात लग्नं झाली होतीच. मग डािवर्नन ं"मामाच्या मुलीला' म्हणजे एमा वेजवूडला मागणी घातली. लग्न झाल.ं आठेक मलुं झाली. एमा धािमर्क होती. ितला डािवर्नची मतं पटत नव्हती; पण नात्याच्या आड ते आलं नाही. डािवर्न त्याच ंसंशोधन मांडायला उशीर करत होता, त्याच ंएक कारण त्याला एमाच्या मनाची काळजी वाटत असावी. तो अगदी कुटंुबवत्सल माणसू होता. मलंु खेळताना त्याच्या खोलीत येऊन धडुगूस घालत. ते डािवर्नला चालत असे. कोणी पोर आजारी पडलं, की ते डािवर्नच्या अभ्यािसकेतल्या कोचावर झोपायच.ं डािवर्न काम करता करता त्याच ंहवं-नको बघायचा. नतंरच्या काळात त्याच्या लाडक् या मलुीच ंिनधन झालं. ितच ंजाण ंहा डािवर्नच्या मनावर झालेला खोल घाव होता; पण त्यान ंतो खचला नाही. दपु्पट काम करून ते सगळं दःुख त्यान ंअक्षरशः कामात बुडवलंच. त्याची सगळी पःुतकं ही त्यानंतरच्या काळातली. तो िनबंध वाचला गेल्यावर माऽ डािवर्नन ंवषर्भरातच पुःतक िलिहल.ं खरं तर त्याला ते खूप सिवःतर, अनेक खंडांत िलहायच ंहोतं; पण आता थांबून चालणार नव्हतं. सऽूरूपान ंिलिहलेल्या पुःतकाच ंनाव "ओिरिजन ऑफ ःपेसीज बाय मीन्स ऑफ नॅचरल िसलेक् शन' अस ंलांबलचक असलं, तरी ते "ओिरिजन ऑफ ःपेसीज' या नावानं ओळखलं जातं. "जॉन मरे'न ंते ूिसद्ध केल.ं काही िदवसांतच त्याची आवतृ्ती सपंली. जगभरात अनेक भाषांत भाषांतरं झाली. आजही ते पुःतक जगभर, पुःतकांच्या दकुानातील रॅकवर हजर आहे. त्या पुःतकानं ूचडं खळबळ माजली. नुसती वजै्ञािनक जगातच नव्हे; तर सवर्सामान्य लोकांमध्येही त्याच्या आवतृ्त्यांवर आवतृ्त्या खपू लागल्या.

धािमर्क मतांच्या लोकांमध्ये िवरोधही वाढत होता. ही सगळी सषृ्टी देवान ंसहा िदवसांत िनमार्ण केली. एकदा केली, ती तशीच रािहली. या मताला िबएशिनःट "भिूमका' म्हणायचे. या िबएशिनःटांचा एक म्होरक् या होता. िबशप समॅ्युअल िबल्बरफोसर्. हा ूितपक्षाचा उपहास करीत भंबेरी उडवायचा, अशी त्याची ूिसद्धी. त्याला "सोपी सॅम' हे लोकिूय नाव होतं. त्या सगळ्या िवरोधकांनी िवद्यापीठात चचार् आयोिजत केली. डािवर्न कधी सभेत बोलायला जात नसे; पण सगळीकडं त्याचा िमऽ टी. एच. हक् सले जात असे; आिण डािवर्नची बाजू जोरदार मांडत असे. ते इतकं ूभावी, की लोक त्याला डािवर्नचा कुऽा (बुलडॉग) म्हणत. तर या वादिववादाला तो जाणार होता. सॅम जरी वैज्ञािनक नसला, तरी िरचडर् ओवेन या िवरोधक वैज्ञािनकान ंसॅमची तयारी करून घेतली. सभेला ूचडं गदीर्. अनेक जण उभे; पण समॅला पद्धतशीरपणे डािवर्नची मतं खोडता आली नाहीत. त्यानं उपहासाचा आौय घेतला. हक् सलेकडे पाहून म्हणाला, "तुमचे पूवर्ज माकड, हे आईकडून की वडलांकडून?' हक् सलेन ंआपल्या भाषणात आधी डािवर्नच्या मताचं पद्धतशीर समथर्न करून शेवटी म्हणाला, ""अशी बेजबाबदार िवधान ंकरणाढया मठ्ठ माणसापेक्षा माकड पूवर्ज असलेलं पत्करीन.'' सभेत गोंधळ उडाला. हक् सलेन ंसभा िजंकलीच. वाःतिवक डािवर्नन ंकधीही म्हटल ंनव्हतं, की माकड आपले पूवर्ज म्हणनू. त्या पुःतकात तर माणसाचा असा उल्लेख वा चचार् नाहीच; पण या लोकांनीच त्याला हे ःवरूप िदल.ं पुढच्या िलखाणात आलेलं त्याचं मत म्हणजे माकड आिण माणूस यांचा पूवर्ज एक आहे. आता तर िचम्पान्झींमध्ये आिण आपल्यामध्ये पंचाण्णव टक्के की िकती जीन्स समान असल्याच ंसशंोधन आलयं. म्हणजे आपण उत्बांतीमधली भावंडं आहोत. तरी त्या वेळी माकडाच ंशरीर आिण डािवर्नच ंतोंड अशी िकतीतरी व्यगंिचऽं ूिसद्ध झाली. डािवर्न म्हणत होता, उत्बांती सरळ रेषेत नाही झाली; तर फांद्या फुटत झाली. िशवाय "बळी तो कान िपळी' या अथार्च ंतो कधी म्हणालेला नाही. "ूितकूल पिरिःथतीत िटकून राहण्याची क्षमता' हेच त्याच ंम्हणणं; पण "सवार्यवल ऑफ िफटेःट'चा खूप िवपयार्स झाला. मळुात हे वाक् य हबर्टर् ःपेन्सर या तत्त्ववेत्त्याच.ं ते डािवर्नला िचकटलंच. वंशौषे्ठतेच्या (िहटलर टाइपच्या) लोकांनी त्यांच्या ूसारासाठी हे िवपयर्ःत करून वापरल.ं त्याला "सोशल डािवर्िनझम' नाव पडलं. पुढं हळूहळू धूळ बसत गेली. डािवर्नचा िसद्धांत शास्तर्ीय जगान ंःवीकारला. त्याला बळकटी देणारे पुरावे पुढं येऊ लागले. त्या सुमारास वॅग्नर नावाच्या शास्तर्ज्ञाला जमर्नीतल्या डोंगरात

एक जीवाँ म सापडला, अिचर्ओटेिरक् स ूाण्याचा. त्यात सरपटणाढया ूाण्यांचे भाग आहेत आिण काही पआयांचेही. त्यामळंु सरपटणाढया ूाण्यांतून पक्षी उत्बांत झाले, या मताला पुष्टी िमळाली. िशवाय डािवर्ननं मुळातच एवढे सज्जड पुरावे देऊन िवधानांची इतकी भक्कम बांधणी केली होती, की मतमतांतरं बाजूला पडली आिण डािवर्न यशःवी झाला. वॉलेस फार चांगला माणूस. त्याला डािवर्नच्या यशान ंअिजबात असयूा वाटली नाही; उलट तो म्हणायचा, "हे सशंोधन खरं तर त्याचंच. त्याच्याबरोबर माझं नाव जोडलं जाणं, हे माझ ंभाग्य.' त्यानं एक पुःतक डािवर्नला अपर्ण केलंय. "डािवर्िनझम' नावाचं एक पुःतकही िलिहलं. िकती मनाचा मोठेपणा! त्याला भडकावणारे लोक असणारच आसपास; पण तो त्यांना बधला नाही. बोटीन ंतो जेव्हा परत आला, तेव्हा ःवागताला कुठंही सहसा न जाणारा डािवर्न हजर होता. पाहुणा म्हणनू त्याला तो घरी घेऊन गेला. असे ःवाथर्रिहत संबंध, िनखळ मैऽी पािहली, की धन्य वाटतं. डािवर्न, वॉलेसचा िनबधं आल्यावर दाबनू टाकू शकला असता. ःवतःचा िनबंध घाईघाईन ंिलहून त्यान ंसादर केला असता, तर कुणाला काय कळणार होतं? पण त्यान ंवॉलेसच्या सूचनेूमाणं तो लायलकडं पाठवून िदला. ौयेासाठीच्या फसवाफसवीच्या जगात हे उदाहरण िकती उठून िदसतं! गांधीजींनी नातवाला मानवाच्या मोठ्या चकुा (ब्लडंसर्) कुठल्या सांिगतल्या. त्यांनी सांिगतलेली एक महाचकू आठवतेय, "सायन्स िवदाऊट ह्यमुिॅनटी' (मानवतािवरिहत िवज्ञान). िकती खरं आहे ते. डािवर्न-वॉलेस सबंंधांत जी व्यक्त झाली, ती "सायन्स िवथ ेृं डिशप.' (िवज्ञान-मैिऽपूणर्) पुढं वॉलेसची पिरिःथती ढासळत गेली. त्यान ंकेलेल्या गंुतवणुकी बुडाल्या. डािवर्नन ंज्या केल्या, त्या गंुतवणकुी चांगल्या, सरुिक्षत होत्या. अखेरपयर्ंत त्या चांगल ंउत्पन्न देत रािहल्या. वॉलेसन ंकुठं म्यिुझयम की ूािणसमंहालयात क् यरेुटर म्हणून नोकरी केली; पण तीही सटुली. िवपन्नावःथा आली. त्याच्याच िवचारांशी तो ससंुगत रािहला नाही. ूाणी उत्बांत झाले; पण मानव माऽ देवानचं िनमार्ण केला, असं म्हण ूलागला. शेवटी त्याची आिथर्क पिरिःथती सुधारावी म्हणून डािवर्नन ंखूप ूयत्न केले. त्यानं, त्याच्या िमऽांनी ूयत्न करून, थेट राणीकडे वजन खचर् करून वॉलेसला तहहयात पेन्शन िमळवून िदली. डािवर्नपेक्षा तो चौदा वषार्ंनी लहान, त्याच्यानतंरही तो खूप जगला. डािवर्नच्या ःवभावात जराही ःवाथर्, बेिफिकरी असे दोष असते, तर त्यान ंअसं केलं नसतं. मोठमोठ्या वैज्ञािनकांची, लेखकांची, कलावंतांची आयुंय ंपािहली की िदसतं, त्यांच्या के्षऽात ते

फार मोठे आहेत; पण वयैिक्तक आयुं यात िततके मोठे नाहीत. काही अनिुचत ःपधार् करणारे, काही आणखी काही. त्या के्षऽातल्या मोठ्या कामाचा त्यांच्या मनावर का पिरणाम होत नाही? अनेक मोठे कलावंत तर इतके क्षुि वागताना पािहलेत, की आँ चयर् वाटत.ं ज्यांना असा भव्यतेचा साक्षात्कार होतो, त्यान ंत्याचं जीवन अंतबार्ह्य उजळून का जात नाही? मन ंअिधक समंजस, उदार का होत नाहीत? ज्यांच्यात दोन्ही आहे, म्हणजे त्यांच्या के्षऽातलं डोंगराएवढं काम; आिण त्यांचा सरळ, िनंकपट, उदार ःवभाव, असे दिुमर्ळ. डािवर्न हा त्यातला. म्हणनू मला तो इतका भावला. काही काळ त्याचचं वेड लागल.ं अजून डािवर्न आिण त्याची उत्बांती डोक् यावरून उतरतच नाही. एव्हाना डािवर्नच्या आयुं याबद्दल बढयापैकी माहीत झालंय; पण उत्बांतीची भरुळ वाढतच आहे. डािवर्नन ंजे शोधलं, त्यातून संशोधनं बरीच पुढं गेलीत. खूप गोष्टी समजल्यात. पिहला जीव कसा जन्मला, हा डािवर्नचा िवषय नाही; पण त्यानतंर उत्बांती कशी होते, हे तो शोधत रािहला. पिहली पेशी िकंवा जीव पाण्यात; त्यातही समुिात तयार झाला, यावर शास्तर्ज्ञांचं एकमत आहे. तो कसा जन्मला हे माहीत करून घ्यायची अखंड धडपड सुरू आहे; पण आता ते बाजूला ठेवू. उत्बांतीमध्ये आपल्याला रस. पिहला जीव अथार्त एकपेशीय असणार. त्याच ंिवभाजन होऊन दोन पेशी, दोनाचे चार, चाराचे आठ. जसे आज अमीबाचे होते. आपण पाहू शकतो तस.ं पुढं या िवभाजनात अधूनमधून "फरक' पडला िकंवा चकुा झाल्या. त्यातन ंजीवांची िविवधता बकॅ् टेिरयांचं यगु आलं. त्यातला एक ूकारचा बकॅ् टेिरया, की सायनो बॅक् टेिरया, काय बुवा याच ंमहत्त्व! अहो, क् लोरोिफल झाल ंत्याच्या शरीरात. मग काय पथृ्वीवर ूथमच अन्न तयार झाल.ं ऑिक् सजन सटुा झाला. त्याच ंूमाण वाढल.ं या सायनोन ंआपल्याला ूाणच िदला जसा. लोक देवािदकांच्या, थोर व्यक्तींच्या तसिबरी घरात लावतात. आपण या ूाणवायू, अन्नदात्या सायनोचे फोटो का लावत नाही? तर या सायनोपासनू वनःपतींच ंजग सरुू झालं. त्याआधी सगळं एकच. फक्त जीव. समुिात पेशीला पेशी जोडलेलं शेवाळ तयार झाल.ं डबीच्या आकाराचे सूआम प्लॅंक् टन तयार झाले. आज जो ूाणवायू हवेत आहे, तो बराच या प्लॅंक् टनमुळे आहे. (याचाही फोटो लावायचा?) शेवाळ िकनाढयावर जाऊन पडायला लागल.ं ितथं जगायला िशकलं. जमीन धरून ठेवायला मुळांसारखे अवयव फुटले. मग खाडीतून, नदीिकनारे, मग जिमनीवर. आता ते ताठ उभ ंराहू लागलं. पूवीर् पान ंनव्हती. नसुत्या िहरव्या नळकांड्या. "चुकां'मधनू काही टोकाला चपट्या झाल्या. त्यांना

जाःत सूयरू् काश िमळाला. ते जाःत जगले. वंश वाढला. मग पान ंिनमार्ण झाली. मग फनर् ऊफर् नेचे, त्यांची भकुटीसारखी ःपोअसर् वाढयावर उडून रुजू लागली. जंगलं तयार झाली. नतंर कठीण आवरणाच्या िबया (खूप वषर्ं िजवंत राहू शकणाढया) तयार झाल्या. मग सूिचपणीर् वकृ्ष (देवदार, सरुू वगरेै) तयार झाले. त्यातन ंकाही पानांना अचानक रंग आले. त्याकडं कीटक आकिषर्त व्हायला लागले. मग आता फुलांचा जमाना. कीटक परागकणच खायला लागले, म्हणनू फुलं तळात मधरुस ठेव ूलागली. आणखी उत्बांती. आता कोण? तर कुठंही येणारं, ूितकूल पिरिःथतीत तग धरणारं गवत. ज्या गहू-ज्वारी-तांदळावर आपण जगतो ते गवत. कीटकांवरून आठवलं, डािवर्नला या ूवासात एका अरण्यात एक ऑिकर् डचं फूल िमळालं. त्यान ंमधरुस ठेवायला एक खोल नळी होती. िकती खोल? तर एक फूट. कोण कीटक, कसा जाणार फूटभर खाली ठेवलेला मधुरस चाखायला? आई जसा लाडवाचा डबा उचलून फळीवर ठेवते तसा, पोरांपासनू लाडू वाचवायला; पण ते फूल पाहताच डािवर्न म्हणाला, ""हे इतक् या लांब ज्यांची जीभ पोच ूशकते असा कीटक अिःतत्वात असलाच पािहजे. पुढे डािवर्ननतंर चाळीस वषार्ंनी कुणा अभ्यासकाला तो कीटक सापडला. तो त्याची भली लांब जीभ गंुडाळून तोंडात ठेवत असे. बोला! ते फूल आिण तो कीटक जसे एकमेकांसाठीच जन्मले. फुल ंनष्ट झाली, तर कीटक मरेल; आिण कीटक संपले तर ती वनःपती सपेंल. इतकं तोलनूमापून दोरीवर चालल्यासारखं अिःतत्व. ूाण्यांमधली उत्बांती अशीच टप्प्याटप्प्यांनी. बरेच टप्पे पाण्यातच पार पडले. एकपेशीय ते पाठीचा कणा असलेल्या माशांपयर्ंत. मधे जेली िफश आले, शंख-िशंपले आले. ऑक् टोपस आले. कासवं आली. सरपटणाढया ूाण्यांची सुरवात पाण्यातच. ससुरी-मगरी. फक्त देवमासा हा सःतन ूाणी म्हणजे जिमनीवरचा िहप्पोसदृश ूाणी पाण्याकडे परत आलेला. लाटांबरोबर अनेक जलचर िकनाढयावर येऊन पडत. दसुरी लाट येईपयर्ंत ते तग धरू लागले. कुणी सुरिक्षत म्हणून िकनाढयावर अडंी घाल ूलागले, कुणी भक्षकांपासनू बचाव करण्यासाठी िकनाढयाचा उपयोग करू लागले. मासे आपल्या "िफन्स'चा उपयोग पुढं सरकण्यासाठी करू लागले. त्यांचे पायात रूपांतर होऊन बेडकासारखे उभयचर ूाणी तयार झाले. सरपटणाढयांमधनू जिमनीवरचे सरडे तयार झाले. साप आले. डायनासॉर त्यांतलेच. सरपटणाढयांच्या पुढच्या पायांचे झाले पंख; आिण त्यातून िनघाले पक्षी. पंख या गोष्टीच ंिवलक्षण आँ चयर् वाटतं. जस ंवनःपतींमधल्या पानांच.ं पंखांचं मटेिरअल िकती हलक् या

वजनाच;ं पण िकती ताकदीच!ं पोकळ नळ्या, िपसांचे केसही पोकळ. उघडले, की मोठ्या ताकदीन ंउडत राहणारं. िकती? हजारो मलै. एवढासा पक्षी आिण त्याचे एवढेसे पखं. पक्षी वाटावा, असा एक ूकार डायनासॉरमध्येही होता. सह्यािीमध्ये उडणारे सरडे आहेत. त्यांना पखं नाहीत; पण बरगडीनं त्वचा ताणून ग्लाईड करत ते खाली येऊ शकतात. पआयांचे हे िनसगार्तले ूयोगच म्हणायचे. एक तर सःतन ूाणीही उडतो. आपले वटवाघळू हो. उत्बांती फांद्याफांद्यांनी कशी वाढते बघा. कधी उड्या घेते, झेप घेते; कधी मागही िफरते. अरेच्चा, खेकडे रािहलेच की. आपला कणा पाठीच्या आत; तर भोवतीचं कठीण कवच हाच त्यांचा कणा. मग िवंच ूआले. कोळी आले. हे सगळे आठ पायांचे ूाणी. पायाचे भाग झाले, त्यांना जोडणारे सांधे आले. आता हालचाल जाःत सोयीची. मग सहा पायांचे कीटक. ते तर भले मोठे िवँ व. जिमनीवरच्या सजीवांत ऐंशी टक्के संख्या. ऍटमबॉबंला परुून उरलेले. ते जगभर पसरलेले आहेत. माणसांनी त्यांच्यापढंु हात टेकले आहेत. उगाच कुणी गवर् करू नये, आपल्या बुिद्धमते्तचा. बापू सांगतो, पथृ्वीच्या जन्मापासनू गेल्या ४५० कोटी वषार्ंचा आलेख बारा मिहन्यांच्या ःकेलमध्ये काढला, तर पिहला जीव जन्मला ऑगःटमध्ये. बाकी सगळे नतंर. माणूस तर िडसेंबरात, तेही शेवटच्या िदवशी. तेही शेवटच्या पंधरा िमिनटांत. हे ःकेल पुःतकात पािहले, तर इतर ूाणी, पक्षी, कीटकही फार आधीचे नाहीत. नोव्हेंबरात जन्मलेले; पण काळाच्या िहशेबाने तीसेक कोटी वषर्ं आधी जन्मलेले. एका िदवसाला एक कोटी हे आपलं ःकेल. आपले ते थोरले भाऊ आिण बिहणीच. पण माणसू कसा उत्बांत झाला? एक तर तो दोन पायांवर चालायला लागला. त्याचे हात वळू शकले. त्याची बोटं सटुी झाली. अगंठा वेगळा झाला. तो अगंठा चार बोटांच्या समोर आणता येऊ लागला. त्यामळंु वःतू पकडून ःवतःकडं वळवून तो पाहू लागला. िनरीक्षण वाढल.ं मेंदचूी वाढ सरुू झाली. दोन पायांवर चालू लागल्यावर ःवरयऽं काही इंच खाली आल.ं जाःत आवाज काढण्याची क्षमता आली. भाषा तयार झाली. मेंदलूा नव्या गोष्टी सुच ूलागल्या. जमू लागल्या. मग काय ूगतीच ूगती! इतका ूगत मेंद,ू इतकी िनिमर्ितक्षमता, सवेंदनशील मन िमळाल्यावर माणसान ंनदंनवन िनमार्ण करायच ंहोतं; पण काय पिरिःथती झाली ती पाहतोच आहोत. थांबा, माझ्या गुरंूिवषयी सांगायचं रािहलंच की. वनःपितशास्तर्ात बुडलेले ूा. ौी. द. महाजन

ऊफर् आमचा बापू. कुठलाही ूँ न पडला, की आपण पुःतक शोधू, त्याऐवजी मी बापूच ंदार ठोठावतो; आिण ज्ञानात आंघोळ करून बाहेर येतो. ूाणी, कीटक वगरेै बाबतीत कुतूहल िनमार्ण झालं, की लावतो फोन आमच्या शाळासोबती रघनुाथला, म्हणजे डॉ. रघनुाथ डंुबरे. तो गावी असला, तरी काम समजून पुण्याला येतो आिण माझी तृं णा भागवतो. वर या दोन्ही घरी चहा-नाँ ता होतोच. माधव गाडगीळ, नदंा खरे, अिनल गोरे यांसारख्या सुहृदांनाही भंडावून सोडतो. तर माणसाकडे परत येऊ आपण. *** डािवर्नच ंएक वाक् य म्हणजे त्याच्या म्हणण्याच ंसार आहेः "एखादी ूजाती ःशॉगं आहे, बळकट आहे, म्हणनू ती िटकेल अस ंनाही. एखादी बुद्धीन ंहुशार आहे, म्हणनू ती जगेल असहंी नाही; तर ती जर पिरिःथतीशी जुळवून घेणारी ऍडॅप्टेबल असेल तरच ती जगते. जाःत ताकदवान की कमी, हा िनसगार्त ूँ न नसतो. तुम्ही जग ूशकता की नाही हे महत्त्वाचं, माणसान ंबोध घ्यावा असं हे वाक् य. दादािगरी जाःत िटकणार नाही, उगाच डोकं चालवून, डावपेच आखणाढयांची ही सद्दी फार काळ राहत नाही; बदललेल्या पिरिःथतीिवषयी तबार न करता "जे जुळवून घेतात, ते जाःत िटकतात', डािवर्नच ंते िवधान ूजातींना उदे्दशून असलं, तरी आपण या िनिमत्तानं आपल्याकडं बघ ूया की. गिरबी आली, दुं काळ आले, तबार करीत बसणारे आिण हातपाय गाळणारेही संपून जातात. ती पिरिःथती ःवीकारून जे कामाला लागतात, जुळवनू घेतात, ते िटकतात. उत्बांतीच्या ूवासात सहकायार्लाही खूप महत्त्व आहे. मुंगी, मधमाशी का िटकली? तर परःपरसहकायर् हे उत्तर आहे. अनेक ूजाती समूहान ंराहणाढया आहेत. हत्तींचे कळप, हरणांचे कळप; तसे माणसांचेही कळप. हे कळप परःपर-सहकायार्िशवाय कसे िटकतील? िशवाय िकत्येकदा ूाणी पुढे जाऊन दसुढया ूजातींना मदत करतात, याचीही अनेक उदाहरणं. वाघ िनघाला, की माकडे ओरडू लागतात. खरं तर अस ंकरून ते ःवतःचा जीव धोक् यात घालतात; पण तरीही इतरांसाठी ते हे करतात. तेच भक्षक येताना िदसला, की पक्षी कलकलाट करतात. म्हणनू जगण्यासाठी, अन्नासाठी ःपधार् तर करावीच लागते ूत्येक िजवाला; पण सहकायर् करून अन्न िमळवलं, सहकायर् करून जमातीच ंसरंक्षण केलं तर? मग हा तर जगण्याचा अिधक उत्बांत मागर्. म्हणजे दोन रःते िमळाले. एक म्हणजे अनरुूप व्हायचा, थोडक् यात

अंथरूण पाहून पाय पसरायचा. दसुरा हातात हात घालून चालायचा. माणसांसाठी डािवर्नन ंिकती मोलाची जगायची रीत सांिगतलीय. घेऊ यात का त्याच्याकडन ंकाही? आपल्या मठीत वषार्नुवषर्ं कोंडून घेऊन डािवर्नन ंजगाला काय काय िदलयं! िवज्ञानान ंतर झेपच घेतली जशी. अवकाशाच ंसंशोधन करणारा कॅनडातला एक शास्तर्ज्ञ म्हणतो, "मी माझ्या शास्तर्ात सशंोधन करताना डािवर्नच्या पद्धतीन ंिवचार करायचो- माझ्या अडचणी दरूच व्हायच्या' कुणा रिशयन शास्तर्ज्ञानं म्हटल,ं की जीवशास्तर्ाच्या कुठल्याही शाखेत जा, डािवर्नच्या उत्बांतीचा सदंभर् घेतल्यािशवाय आपण पुढंच जाऊ शकत नाही. "सायिंटिफक अमेिरकन' या िवज्ञानाच्या मािसकात िचऽ होतं, एका पुःतकरूपी दगडांच्या कमानीच.ं कमानीच्या बरोब्बर मधे सगळी कमान तोलून धरणारा, एका बाजून ंजाःत रंुद असणारा एक की-ःटोन असतो, ते म्हणजे डािवर्नचे पुःतक. कमानीचे खालचे इतर दगड म्हणजे वनःपितशास्तर्, ूािणशास्तर्, कीटकशास्तर्, सआूमजीवशास्तर् इत्यादी. मधला दगड सगळ्यांत महत्त्वाचा. डािवर्नवर िलिहताना एका वैज्ञािनक मािसकानं िलिहलयं, ते िकती खरं आहे. "आजवर जगाला वळण देणारे न्यटून, आइन्ःटाईन, ृॉईडसारखे खूप शास्तर्ज्ञ झाले; पण त्यांच्या सशंोधनावर नतंर बरेच आके्षप आले. नतंर आलेल्या संशोधनान ंत्यांच्या मांडणीतला काही भाग अूःतुत ठरला. अस ंबरंच झालं; पण डािवर्नच असा, की त्याची "नॅचरल िसलेक् शन'ची कल्पना जशीच्या तशी िटकून रािहलीय. नतंर आलेल्या सशंोधनामुळे उलट त्याच्या िवचारांना पुष्टीच िमळालीय. म्हणनू तो आपला सगळ्यांचा बाप. त्या वेळी साधन ंिकती कमी होती. कॅमेरा नव्हता, हे आधी आलयं. मायबोःकोप अगदी ूाथिमक अवःथेतला. त्याचा फोटो पािहला, तर साधी एकाखाली एक अशी दोन िभंगं, तीही बाजून ंउघडी. नतंर खूप चांगले मायबोःकोप आले. त्याही पुढं इलेक् शॉन मायबोःकोप, आता तर त्याही पुढच ंकाही. त्या वेळी पेशीमधला कें िक (न्यिुक् लअस) िदसत होता. तो पुनरुत्पादनाच्या काळात "ऍिक् टव' होतानाही िदसायचा, त्याचा आकार वाढायचा; पण तेवढंच. आतमध्ये डी.एन.ए. आहे, त्यावर जीन्स ऊफर् जनकेु आहेत, हे काही माहीत नव्हतं. मेंडेलच्या ूयोगानं अनेक दारं खुली झाली. डी.एन.ए.चा शोध तर १९५३ चा. त्यानतंर जेनेिटक् सची झपाट्यान ंूगती. आता तर ूत्येक ूाण्याचे जीनचे आराखडे तयार आहेत. नको असलेला सदोष जीन काढता येतो. डािवर्नच्या काळी हे काही नव्हतं; पण त्या डोळ्यांनी िनरीक्षण करणाढया आिण डोकं चालवणाढया (साधं नव्हे हो, याला लटॅरल िथिंकंग लागतं!) डािवर्नन ंअसं काही करून दाखवलंय, की देखते रहना! पण जनकुांनी िसद्ध काय केलं? तर डािवर्न म्हणतो तेच. जीन्सची आतली गडबड िवलक्षण आहे. ते अजब

शास्तर् आहे; पण शेवटी काय? पुनरुत्पादनात "चूक' िकंवा फरक होतो; आिण पढंु डािवर्न म्हणतो तसंच. तेव्हा तसचं; आिण आजही तेच. हा खरा संशोधक.' तो साधनांिशवाय अडून नाही बसत. आधीच्या िपढीतलं शेडमध्ये िकत्येक महत्त्वाचे शोध लावणारे संशोधक कुठं आिण आजचे कुठं! आजच्यासारख्या तेव्हा कुठं होत्या सक्षम ूयोगशाळा? कुठं होते त्यांना आजच्यासारखे गलेलठ्ठ पगार? आत्ताचे बरेच सशंोधक कंपनीचे नोकर, त्यांचा अभ्यास कंपनीच्या िहतासाठी. त्या वेळेच्या शास्तर्ज्ञांसारखे हे चिं-सयूर् शोधायला िकंवा सषृ्टीचं मळू पाहायला िनघालेले खुळे शास्तर्ज्ञ नाहीत. नशीब, आज तुरळक का होईना; पण त्या शास्तर्ज्ञांचे वंशज मौजूद आहेत तरी.  "ओिरिजन'नंतर डािवर्न एकदम "सेिलिॄटी' होऊन गेला. एखादा आपल्यासारखा त्या लाटेवर वाहत रािहला असता. आता काय, एवढं यश िमळालयं; काम, कष्ट, सगळं सपंल्यात जमा. सेिलिॄटी म्हणजे वलयांिकत जीवन. तुम्ही सावर्जिनक पाट्यार्, कायर्बम यांना उपिःथत राहायचं. पऽकारांचा गराडा, कॅमेढयाच्या िक् लकिक् लकाट. (हो डािवर्नच्या उत्तरायुं यात कॅमेरे आले होते.) वेगवेगळ्या िवद्यापीठांची ऍवॉडर् ःवीकारणं.... इत्यादी, आता उरलो उद् घाटनापुरता ! डािवर्नन ंयांतलं काही म्हणता काही केल ंनाही. परत तसाच काटेकोर अभ्यास सुरू. "ओिरिजन'वरच्या चचेर्त जे आके्षप आले होते, त्याला सिवःतर सूमाण उत्तरं द्यायची होती. "ओिरिजन'मध्ये माणसाच्या उत्बांतीवर काही नव्हतं. त्यावर त्यानं "िडसेंट ऑफ मॅन' हा मंथ ूिसद्ध केला. तो मंथही आधीच्या मंथानतंर अकरा वषार्ंनी ूिसद्ध झाला. माणूस आिण ूाणी यांच्या भाविनक अिभव्यक्तीवर आणखी एक पुःतक िलिहल.ं ूाण्यांच्या वतर्नावर िलिहल ंगेलेलं ते पिहलचं पुःतक. वनःपतींचा अभ्यास करायला त्यानं मीन हाऊस उभारलं होतं. ितथ ंतो ूयोग करीत असे. त्यावर त्याची पुःतकं आहेत: "कीटकभक्षक वनःपती', आिण "झाडांवर चढणाढया वेलींच्या हालचाली, सवयीं.'  या कुठल्या शास्तर्ांच ंिशक्षण नसलेला हा माणसू. सगळ्या िशक्षण-व्यवःथेला डािवर्नन ंआरसा दाखवला आहे. खरोखर मलुाला आपण िशकवतो का; जे िशकवतो ते त्याच्या जीवनात िकतपत ूःतुत आहे; ज्याला िशकवतो, त्याची काही आवडिनवड, कल असतो का; आिण तो पाहणं आवँ यक नाही का, असे अनेक ूँ न पडले आहेत. कें िॄज, ऑक् सफडर् ही तर जगूिसद्ध िवद्यापीठं. ितथल्या िकत्येक ूिशिक्षतांनी डािवर्नला पातळी सोडून िवरोध केला. दसुढयाच्या िवचारांना समजून घ्याव.ं मग आपली मतं मांडावी, देवाणघेवाण करावी, ही सःंकृती त्यांच्या

िवद्यापीठान ंत्यांना िशकवली नव्हती का? चचर्बद्दलही तसंच. करुणेनं ओतूोत भरलेला, लोकांसाठी ूाण देणारा आिण मारणाढयांनाही क्षमा करणारा िभःत िशकवणार, की धमार्च ंपुःतकी िशक्षण देणार? दीनदबुळ्यांची सेवा करणं महत्त्वाचं, की भरजरी कपडे घालून िमरवणं महत्त्वाच?ं  डािवर्न नशीबवान म्हणून वादिववादावर िनभावलं, त्याआधी कोपिनर्कसचा िशंय वैज्ञािनक ॄूनो याला िजवंत जाळल ंहो. काय गुन्हा होता? तर सयूार्भोवती पथृ्वी िफरतेय याचा पुनरुच्चार केला म्हणनू. हंगेरीत काःपरवूल्फ नावाचा सशंोधक होता. त्यानं सशंोधन केलं ते वीयार्तले शुबजंतू आिण िस्तर्यांमधल्या बीजांडांच.ं पूवीर् समजत होते, या ूत्येकात एक जीव असतोच; फक्त देवाच्या इच्छेनं, कृपेन ंत्यातला एखादा जन्म घेतो; बाकी अपयशी ठरतात. काःपरवूल्फन ंदाखवलं- अस ंनाही; शुबजंतू आिण बीजांड जेव्हा एकऽ येतात, तेव्हा िजवाचा गभर् तयार होतो. यात देवाच्या इच्छेचा, कृपेचा ूँ न येत नाही. झालं. लोकांनी त्याच्यावर, त्याच्या घरावर हल्ला केला. कसाबसा िनसटला. इंग्लडंमध्ये आला. हे असं का व्हावं? धमार्न ंलोकांना चांगल्या जीवनाकडं वळवावं, हे त्यांच ंकाम. सषृ्टीचा इितहास िलिहणं, सशंोधन करणं, हे काम वैज्ञािनकांना करू द्यावं.  डािवर्नन ंिकती सयंम पाळलाय. धमार्िवषयी अपशब्द नाही. त्याचं कुठंकुठं धमर्मंथातल्या िवधानांवर भांय आहे; पण तेही सौम्य भाषेत. त्यान ंवैज्ञािनक िवधान ंकेली. त्यामागं पुराव्यांचे पवर्त उभे केले. कसलाही बेजबाबदारपणा नाही. तो नािःतक होता का? त्याचं एक वाक् य आहे- जीवाच्या उत्पत्तीच ंकोडं जोवर सटुलेल ंनाही, तोवर मी "ऍग्नॉिःटक' राहण ंपसंत करीन. म्हणजे देव नाहीच म्हणण्याऐवजी, "मला माहीत नाही, असहूी शकेल, नसहूी शकेल.' देव नाही म्हणायलाही पुराव्यानं िसद्ध करायला हवं ना, डािवर्न ते कस ंम्हणेल? तो तर हाडाचा सशंोधक.  धमार्च्या आमही लोकांची संख्या आजही केवढी आहे. या सगळ्याला दीडशे वषर्ं झाली. िवज्ञानानं, सवर् जगान ंडािवर्नची उत्बांती ःवीकारली. तरी सवार्ंत ूगत म्हणतो, त्या अमेिरकेत कॅन्सससारख्या काही राज्यांत शाळांमध्ये उत्बांती िशकवायची बंदी आहे. टेक् सासमध्येही आहे, अस ंऐकलयं. ितथली मुल ंअजूनही "जेनेिसस'मधल ंदेवान ंसहा िदवसांत सषृ्टी तयार केली अस ंिशकतात. आपल्याकडे सामािजक बाबतीत हवं तेवढं बौयर् आहे. खालच्या जातींची गुलामी, ते िचतेत ढकलणाढया सतीपयर्ंत; पण ज्ञानाच्या के्षऽात तेवढं बौयर्

नाही. िवरोधी मतांचा परंपरेत काहीसा ःवीकार आहेच. दशावतारातले मत्ःय, कच्छ, वराह हे आपण ऐकत आलोय. मत्ःयनतंर त्यांनी बेडूक घातला असता तर? या मडुंकाच्या नावान ंएक उपिनषद आहे. तो सवार्ंचा मािहतीचा ूाणी. पुढं कच्छ म्हणजे कासव.ं त्यात सरपटणारे ूाणी आले. मग त्यातून तयार झालेले पक्षी आले असते तर? म्हणजे जगात आपण कॉलर ताठ करून वावरलो असतो. आपल्या सःंकृतीच ंएक बरं आहे- ितथ ंिवरोधी मतवाल्यांनाही सामावून घेतल ंजातं. अगदी देव नाही म्हणणाढया सांख्य दशर्नालाही; आिण त्या परंपरेतल्या चावार्कालाही. इथ ंत्याला कुणी जाळून नाही मारल,ं त्याची कुचेष्टा केली. गैरसमज पसरवले. आपल्याकडं शस्तर् आहे बिहंकाराच.ं जाळून मारत नाहीत; पण जगणं अशक् य करून टाकणार. ज्ञानदेव आिण भावंडांवर बिहंकार, एकनाथांवर बिहंकार. देशोदेशीच्या धमर्मातर्ंडांना, उच्चवगीर्यांना नव्या िवचाराची अशी भीती का वाटावी? त्यांच्याशी वादिववाद करावेत. िवचारांची देवाणघेवाण करावी आिण पुढं चालावं; त्याऐवजी नवा िवचार दडपून टाकणं, हाच मागर् त्यांनी िनवडावा? नवा िवचार आणणाढयाला या उपेक्षा ते िहंसा अशा जाळातून जावं का लागावं? की या उच्च लोकांना भीती वाटते का, की या एकिवचारान ंआपलं आसन डळमळीत होईल एवढी धमर्सत्ता त्यांच्याकडं आहे, राजे-सरदारांकडं त्यांच ंभल ंमोठं सैन्य आहे. त्या सगळ्यांपुढं तर ही माणसं िकरकोळ होती. तरीही? मग त्यांचा पायाच भुसभुशीत आहे की काय? वर एवढे इमले बांधले, तरी पाया कच्चाच. िभःत असता, तर असं नसतं म्हणाला. त्याला सुळावर चढवणाढयांनाही त्यानं क्षमा केली, मग या सगळ्या धमार्ंचं पुढं असं का होतं? ज्ञानोबा, एकनाथ, तुकाराम यांना छळणाढयांत हे धमर्मातर्ंडच का पुढं असतात? वाःतिवक, करुणा हा आपल्या मनाचा नसैिगर्क ःथायीभाव. तो असा सतत दडपून का टाकला जातो? डािवर्न, कबीर, ज्ञानोबा, सॉबेिटस... ही सगळी सुसःंकृत माणसं होती. आपल ंम्हणणं मांडल ंआिण शांत रािहली. उच्च वगीर्यांनी, वणीर्यांनी िदलेले चटके शांतपणे सोसले.  पण ज्ञानाची काय ताकद असते बघा ! "िकतना भी हो घना अधेंरा, भागत है जब देखे ज्योत' एका ज्योतीला एवढ्या मोठ्या अधंारान ंघाबराव?ं आिण जर हा िवचार असा, की वावटळी उठल्या तरी ज्योत शाबूत राहते. डािवर्नसारख्या बुजढया, िमतभाषी माणसाच्या एका पुःतकान ंतर भकंूप होऊन अशी पडझड झाली, की त्यातून पुढची वाटच िदस ूलागली. अनेक शास्तर्ांचे चेहरेमोहरे बदलले, अनेक नव्या शास्तर्ांचा उगम झाला. त्यान ंिवजयाची आरोळी मारली नाही, की िजंकल्यावर खेळाडू नाचतात, तसा नाचला नाही. तो तसंच त्याच्या मठीत काम करीत रािहला. त्याच ंएक वाक् य आहे- "जो आपल्या जीवनातला एक तास फुकट घालवतो, त्याला आयुंयाची िकंमतच कळली नाही.' आपण आपल्याकडं बघावं म्हणजे झालं.

त्या दाढीवाल्या, कृश डािवर्नकडून िशकावं तेवढं थोडं.  एक घटना वाचल्याच ंआठवतं. १८४४ मध्ये, म्हणजे "ओिरिजन' ूिसद्ध व्हायच्या आधी सोळा, की अठरा वषर्ं डािवर्नन ंया सगळ्या संशोधनाचा जवळपास दोनशे पानी आराखडा िलिहला. पत्नीला पऽ िलिहलं, "मला मधल्या काळात मतृ्य ूआला, तर हे िलखाण ूिसद्ध कर' आिण त्यासाठी चारशे पौंड ठेवून ते पाकीट बंद करून ठेवून िदलं. त्याचं हःतिलिखत एमा काय ूिसद्ध करणार नव्हती? पण ितला तीही काळजी नको. हा चांगुलपणा. ःवतःच्या अतं्यिवधीसाठी येणाढया खचार्किरता उशीखाली पैसे ठेवनू शांतपणे जीवन संपवणारे आपले आगरकर आठवले. काय ही सज्जन माणसांची जात! सगळे का नाही झाले असे यांच्यासारखे उत्बांत? ूँ नच पडला आहे.  डािवर्न क्षीण होत चौढयाहत्तराव्या वषीर् िनधन पावला. इंग्लडंच्या राणीन ंत्याचं शव पुरण्यास वेःट िमन्ःटर ऍबेमध्ये जागा िदली. हा मोठा सन्मान समजला जातो. ितथ ंएक तर राजघराण्यातले लोक िकंवा असे लोकोत्तर कतृर्त्वाचे कोणी यांच्या कबरी आहेत. न्यूटनची कबरही ितथंच आहे. त्याची शवपेटी त्याच्या िमऽांनी उचलली. हूकर, हक् सले आिण वॉलेस त्यांत होते. मतृ्यपूूवीर् िलिहलेल ंत्याचं एक वाक् य ूिसद्ध आहे- "मी अनेक चुका, घोडचकुाही केल्या; पण त्या दरुुःत करण्यासाठी एखादा माणसू ूयत्नांची जेवढी शथर् करू शकेल, तेवढी मी केली.' ज्यान ंजगाची चकू दरुुःत केली, त्याचं हे वाक् य. तो असा माळी, जमीन खुरपून असा वकृ्ष लावला, की त्याला अनेक ज्ञानशाखा फुटल्या. त्यान ंिदलासा िदला, की आतून आलेल्या ूेरणेच्या मागं गेलं, की बाकी कशाची गरज नसते. त्यान ंहे िशकवल,ं की िवज्ञानात नसुती कल्पना सुचणं महत्त्वाच ंनसतं, तर त्यानतंर कठोर पिरौमांचा डोंगर उभा करावा लागतो. त्यान ंदाखवलं, कस ंजगावं, कुटंुबवत्सल राहून तुम्हाला लोकोत्तर काम करता येऊ शकतं. त्यासाठी घरादाराची राखरांगोळी करायची गरज नसते. त्यान ंकधी पदवीची आस धरली नाही, की तो कधी पैशामागं लागला नाही. त्याला कसली महत्त्वाकांक्षा नव्हती, की कुणाशी ःपधार् नव्हती. एका ूकारे तो सतंच होता की!  आिण हो, नकुतंच त्याच ंएक वाक् य वाचलं ◌ः "मानवी नैितक संःकृतीचा सवोर्च्च उत्कषर्िबंद ूकुठला, तर त्याला जेव्हा ूतीत होईल, की आपण आपल्या िवचारांवर काबू ठेवला पािहजे' या अथार्च ंते वाक् य. मी चबावलोच. म्हणजे िवचारांना अिनबर्ंध वाहू देण ंघातक? मग आपले सगळे संत तेच म्हणतात, की ज्ञानोबा, तुकोबा, कबीर... अगदी अलीकडच्या गाडगेबाबांपयर्ंत.

त्यांची वैचािरक बैठक अस ूद्या वेगळी; पण िनंकषर्? तर िवचारांवर िनयंऽण ठेवल,ं तर मानवी संःकृती उत्बांत होईल. ःवतःवर िकती िनयऽंण ठेवता येतं, हे डािवर्नन ंदाखवून िदलंच आहे, आिण संतांनी-बुद्धान.ं.. सवार्ंनीच.  मग डािवर्न आजोबा, उत्बांती आपोआप होत असते, हे पटलचं बघा; पण सःंकृती उत्बांत करता येईल का, आपल्या ःवतःच्या िवचारांवरच्या िनयऽंणानं? ...तर येईल, अस ंसांगून मोठाच िदलासा िदलात, डािवर्न आजोबा. 

अिनल अवचट ऑकुर् ट कम्यिुनटीच्या काही मेंबसर्च्या पुढाकाराने आम्ही बचत गट (पैसा फंड) ःथापन केला आहे. अिजत भट आिण अिमत यादव ह्यांच्या नावाने ःटेट बॅंकेच्या डेक्कन िजमखाना शाखेत खाते उघडले आहे. ह्या खात्याचे दर मिहन्याचे account statement इथे तसेच ऑकुर् ट कम्यिुनटीवर दर मिहन्याला ूिसद्ध केले जाईल. त्याचा िविनयोग core committee

members आिण इतर सभासदांच्या सहाय्याने गरजू संःथासाठी केला जाईल. िजथे ही मदत

खरच फरक करू शकेल ितथे मदत करणे हे ूाधान्य राहील. अथार्तच ज्यांना मदत करू, त्यांचे तपशील ूिसद्ध केले जातील.

तमु्हाला इच्छा असल्यास तमु्ही तमुचा चेक ःटेट बॅंकेच्या कुठल्याही शाखेत खालील खात्यावर भरू शकता, िकंवा online NEFT ने सुद्धा पैसे transfer करता येतील

ही नुकतीच सुरुवात झाली आहे, आिण िजथे आमच्या छोट्या मदतीनेही फरक पडेल ितथे जमेल तशी मदत करायची आमची इच्छा आहे. पैशापिलकडेही जाऊन जर ूत्यक्ष ितथल्या कामात, ूकल्पात (जसे वेबसाईट तयार करून देणे, काही इतर तांिऽक मदत पुरवणे वगैरे) ूत्यक्ष मदत करता आली तर आम्हाला अिधक आवडेल. फक्त आम्हीच नाही, तर अशा मदतीची इच्छा/गरज असलेल्या व्यिकं्तना आिण संःथाना एकमेकाची मािहती पुरवणे अशा ूकारे दवुा बनायलाही आम्हाला आवडेल. तुम्हाला कुठलीही मदत करायची इच्छा असल्यास अवँय सपंकर् करा. जर पैसा बचत गटाला न देता कुठल्याही संःथेला थेट मदत करायची असेल तरीसुद्धा संपकर् करा, आम्ही जमेल ती सगळी मदत करू! गरजू आिण चांगल्या कामांना पैसा िमळावा अशी आमची इच्छा आहे, तो पैसा आमच्याच कडून िमळावा हेजरूरी नाही!

http://anilawachat.wordpress.com/bachat-gut/