Transcript

-1-

|hen Khatna

A CHANCHIN

-2-

-3-

ROKUNGA HUN LAI MIZORAMC. VANLALLAWMA, Mission Veng

Tun chinah bawi tih thu reng reng hi hman tawh loh tur, tia ram awptun thupek a chhuah kum (1914) leh 1969 inkar, kum 55 hun chhung kha a ni a, hla phuahtu hun lai chu kan chiang alawm. Khami hun chhung khan thil thleng pawimawh fe fe leh pawimawh lem lo pawh kha a tam khawp a, hun leh hmun kan neih dan ngaihtuah lem lova a zawng a zaa sawi kan tum mai chuan mi ten paiper hmuna kakzawn thar tum hmuhin min hmu mai dawn a. Mahse ngaiteh, chutiang chu nih loh hram kan tum dawn e. Tichuan hla phuahtu Rokunga chu Chanchin |ha khawvar hlim chhawn, bawi chhuah dar rik bul bul laiin hnam lungmawl sumtualah a lo \o chhuak hlawl mai a nih chu. Bawi chhuah tih lemah a \awng kha hluihlawnin a aiah lal chhungte tih kha an lo hmang ta zawk a, bawi zawng zawng kha lal in a\angin an chhuak ta vek emaw kan ti tur a ni lo. Rokunga kum thum emaw lek a lo nih chuan German ral lian vangin Mizo tlangbal sanghnih rual kha France ram lamah an liam ta sung sung mai a, kha thil khan Zoram a nghawr hneh teh a sin : Ka hawi vel thinlai a zing riai e, Suihlunglenin hmun tlangah par a chhuang e, Laitha leh zungzam a chhui del del. Cham a rei dawn mange thlang hnawmah, Fam mah ila zun ngai mi han ti ang che, A n^ ti mi ngi te tawnah an leihnawn phah mai ang tih te an hlau rum rum a ni awm e. German doral lian a pawi mang e, Bahsam lova ka nu tual kan len chuanin, Hrilh ka hai dawn mang e rual tawnah. te an ti hial a ni. Gospel tarmit vuaha kan thlir chuan heng hnamte chenna hi Pathian ramin a dap chhuak a ni tawh a. Chhim leh hmar rawngb awltu ropu i Chhuahkhama te, Challiana te, Liangkhaia te, Chuautera te, Saiaithanga ten vanglai tha puin rawng an bawl a; Zoram dung leh vang hi thuhriltu chhuanawm Thangbawnga leh Lalkherha ten an

-5thual knin a khuh seng lovah i ngai mai ang. Pawnpuite Sap hun (1931 - 43) laia pawnpuia sumdawnna nawrpui lo chhuak leh tlawmngai pawl hrang hrang YLA, LSA, Village Welfare Committee, etc. tlang tina an din sung sung mai te kha Mizoram tan hmel thar a ni a, a theuneu lo. Zoram Bawrhsapin Aizawl khawpuia Entirsiakna (Exhibition) kum tina a han buatsaiha tlang tin mipui ten thiam thil an rawn entir sung sung mai te kha a nun lai chuan a ropui a, keini chanchinah chuan industrial movement ropui a tling ve a ni.

-6Aizawl leh Lunglei mipui ten 1928 vela an hlimpui ber pakhat chu Hockey Tournament te a ni tawh a, chung lai chu inbuan chak Sat\huama vanglai a lo ni ve chiah bawk. Mizo leh Vai Chanchinbu Editor Makthangan tun hmalawka A mak apiang rawn chhuah zel ru khai a lo tih tawh avangin mi ten thil mak chhuah an uar a, chanchinbu hlui i keu chuan ^r khuang mak, kel lungleng tih vel hi i hmu thliah thluah ang. Lal khuaa thu leh hla pawimawh tinreng Khaih khaih-khaih channel hmanga an puan hun a ni a. Sum leh suk hmanga Mizo hmeichhia zawng zawngin buh hum an den lai, fenthlir leh tuil, ladinlek leh thembu te hmangin hmeichhiaten chhungkaw mamawh an phuhruk zova, Vai puan kan uarna hi chu tlai khawhnu lam a ni. Thirdengpa pum chhuak tuthlawh leh chem kawm hmangin mi zawng zawng (deuthaw) in hlo an thlo va, nulate laka sipai \angte to vanglai a ni bawk. Aizawl pa \henkhat inthurualin Assam Council zawm an phiar lai Bawrhsapin a tih\iau hnu kum sawmah Mizo Union a lo ding a, chumi hnu kum sawm panga zetah MNF a lo ding leh a. Khang thilte fim taka lo thlira thu leh hlaa \an lo la \hintu chu Rokunga hi a ni. Rokunga chu hmasawnna kawnga fuihtu, Mizo hnam rilru thar tifima thuk taka zung kaihtirtu a ni a, a dinhmun hi kan zingah el phak tur kan awm ^wm lo ve. Hla sak tur min petu a nihnaah kan ngai ropui a, a hlate chu kan hnam mamawh zawng tak a nih lehzel avangin kan ngai hlu a ni. Chumi dikna

-7hmu tur chuan i han meng zau leh hret teh ang aw, kan ti ta sa sa. Eng hla nge kan sak t^k ang? Mizoram Chanchin |ha hun hmasa kum 30 chuangah khan mi rilru leh ngaihtuahna a inher danglam nasa hle. Zirna leh harhna te avanga Pathian ram a zau zel rual khan Mizo nun hlui leh zai hluite chuan mual an liam ruai ruai a. Puma Zai/ Tlanglam Zai, sial a man hnem avanga Se man Zai an tih \hin, nula leh tlangvalin an lampui nasat avanga L^mpui Zai an tih bawkte chuan la ch^m rih tum ni awma thapui an chhuah eltiang chung pawhin an inphur liam ta nge nge si a. Dik takin khang hlate kha Mizo nula tlangval tharte khan an kawmserhin an hluihlawn vek tawh mai a ni. Kristian Kohhran ding tirin Mizo hla hlui an rawn hnawlna chhan kha a tlangpuiin Upa R. Dala (1884-1922) khan hetiang hi niin a sawi : (1) Eng hla pawh hi miin thinlung taka a sak chuan, a satu leh ngaithlatu rilruah a thawk nasa thei em em a; rawngbawltu \henkhat phei chuan hla ngawt hmang hian Isua hnenah mi tam tak an hruai thei a, thinlung ngui tam tak an tiharh thei. Mizo hla hian min hneh thei em em a, nasa taka min khawih danglam theih \hin avang hian eng hla nge sak tur tihah hian fimkhur a ngai a ni. (2) Mizo hla hi awmze thianghlim lo hian a pawlh nasa em em mai. Nula leh tlangval inngaihbelna tur hla a tam a, zahmawh rawng kai tam tak a awm. Inhnuaichhiahna leh indiriamna lam te, mahni infakna leh u anna lam ten a pawlh nasa a, thianghlim tura koh Kristiante chuan duh loh nachang kan hre tur a ni.

-8(3) Mizo hla \henkhat chu hla naran, awmze bawlhhlawh chuang lo a ni hlawm. Nimahsela khang kha hla thu fel lovin a pawlh nuai zel a, thliarna awm lova vaihma vek a ni tawh \hin. Chung chu nun hlui rilrua sak fo tawh a nih avangin Kristiante hian sa leh ila min hruai sual thei a ni. Ramsa mai mai ngai ropuiin hlado uang pui pui, entirnan - Ngai pek rawh u, Pasal\ha n^ chuan sa kah har leh hlauhawmpui mai ka kah leh tak hi, hre \hin pek rawh u khai, tiin hlado chhamtu chu a au a ni a. Kristiante chutia han au chu a mawi em ni? (4) Mizo hla hlui hi miin fiamthu nan a sa duh thei e. Chu pawh chuan a rinna a tibuai thei tho va. Amah khan chhiatpui lovin lang mah se mi dangin an chhiat phah thei a ni. Miin a ^wm kang lovin mei a pawm thei em ni? (5) Nun hlui lama kan lung tileng vak thei hla hlui lakah hian fimkhur a \ul a ni. Chungah chuan thil \ha lo leh thlemna tam tak a awm. Israelte pawh ram \ha pana an kal laiin an awmna hlui, an salt^nna lamah an lung a leng a, thlalerah an tlu hlum a, an awm danah khan zir tur kan nei a ni. Hla thar hun Harhna \um 3-na khan tun thlenga Mizo Kristian hla thar kan tih ang hci hi a rawn nghawr chhuak ta uai uai a, chu zet chu lehlin hla hmasate lakah kha chuan an sa tui ta kher mai. Vawi 40, 50 lai laite an la nawn a, an sa ning thei lo! Zosapte thik khawpin hla hmasa an hluihlawn titih a, a bua siam rawtna chak tak a awm avangin Kohhran chuan a la khawm a, 1930 khan a chhuah ta nge nge a. Chuta thuhmahruai ziaktu Pu Menan, Hlabu hlui tihbanna tur a ni lova, hman kawp tur a ni zawk, a tih a\ang

-9hian hla hmasaho thlavang hauh a \ul deuh dan chu kan hre thei a ni. Nimahsela khatia thlarau lam hla thar lo chhuak kha Kohhran tan malsawmna a nih rualin Mizo khawtlang nunin a mamawh phuhruk phak loh a la nei tlat mai. Bible lo zik chhuahna Hebrai Culture te ang thovin hnam tin hian nula tlangval inl>mna leh induhna hla chi te hi kan nei a, chung chu mihring pianken leh nihphung nen inzawm tlat a nih avangin hnawl theih lah a ni hek lo. Kohhranin lengzem zai hluite a hn^wl hnu khan sak tur hre lovin Mizo \halai tam tak an hawihai a, mangan tawpah Kohhran hla te kha an kailek ta chiam mai a nih kha. Kaina leh Abela te unau ang deuhvin, khang huna hla thar zahnih chuang lo piang khan kaihlek hla zahnih zet tur hi pianpui a nei asin! Amaherawhchu kaihlek hla khan Kristianna mual >ngah hmun a chang ve awzawng lova, mi mitmei veng reng rengin daipawn lamah te an sa ngam \^wk a ni. Hla lenglawng hun Zai hlui an hl^wl a, zai thar (kaihlek) an huat bawk si lai chu manganthlak tak a ni. Mihring hian mamawh kan ngahin kan lungkham leh engto thil hi a lo thlur tam em em mai a, zai ngaina hnam Mizoho ngat phei hi chuan kan chhiatni leh \hatni tinreng hi zaia chawi leh awih kan tum zel a nih hi. Zai theih lohna hun leh hla sak tur awm lohna hmunah chuan kan Mizo hlei thei lo. Lo an zo va, nau an lawm a, hla an mamawh zel. Pass lawm ni leh inneih ni te, infiam hlim ni leh pun khawmna chi hrang hrang a lo awm a, Kohhran hla khan a lo daih zel fahran si lova, chuta an khawhar riauna kil a\ang chuan B.A. zirlai Buchhawna khan hla lenglawng phuah rawtna a rawn aupui ta piap mai a, Kohhran hotute thin a

- 10 \h^wng nasa kher mai. Chhim lam Kohhran phei chuan chutiang rawtna chu a \hat lohzia sawia chhang let turin Pastor Chuautera an ruat nghal a, Pathian fakna hla ngei hi Kristian ten hman fovah a \ha, a aiawhtu siam a \ul love.... Pathian zah lohna leh \ih lohnaah ka ruat lova... tiin sei tawkin hla lenglawng dona thu a rawn chhuah ta a, tumahin sawi thamin an phuah ta rih lo reng a ni. Kum 1932 chhovah Mission Sikul huang atan S erkawn C oncert hla a lo chhu a k a , s iku l naupangho bak a nghawr meuh si lo. Hmar lamah phei chuan a thleng phei tlai deuh nghe nghe. Pute: Sainghinga leh Kailuian Mizo leh Vai chanchinbu an enkawl hnu 1938 lamah hla lenglawng phuah tura sawmna leh chona an han aupui leh a. Kha fuihna hnuhnung khan Rokunga talent muhil kha a rawn kaitho ta a ni.

- 11 -

ROKUNGA 1914-1969LALHRUAITLUANGA RALTE, Mission Veng

Khawvel Indopui pakhatna lo chhuah kum tak, 1914 Febru ary ni 20 khan Roku nga hi Rahsi Venghnuai, a hnua Thakthing Venghnuai an tih tak, tuna Venghnuai lo ni ta zelah hian a lo piang a. A pa chu Thangluta Hmar a ni a, a nu chu Zaliani a ni. Pianpui mipa pakhat leh hmeichhiaa nei. A nu leh pa hian nau an chhiat fova, hlamzuihin an thi \hin a, Rokunga lo pian hian an kawmthlang zawlnei pitar chuan, Mi ropui leh hmingthang tak la ni tur, fa rotling tur a a ni dawn a ni, a tih avangin ROKUNGA tiin a sa ta a ni. Rokunga naupan lai hian an chhungkaw khawsak a harsa hle \hin a, khum hranga mut ch^kin an unau chuan nihawi \ang an pu a, chu chuan khum an dawh ta a. Nihawi \ang ta na na na chu a kakte a lo bal ta a ni awm e, zanlaiah an khum dawh chu a chim ta a, an unauvin chhuat laiah an inbun khawm ta raih mai a ni awm e. Kum 1905-a din sikulsenah sikul kal \anin kum 13 a nih kum, 1927 chuan Lower primary a zir zova, kum 1929-ah Sikulsenah kaiin chutih laia zir tawp Middle English a zir chhuak. A lehkha zir chhungin an chhungkaw harsat avangin inhlawh chawpin, a theih ang angin lehkhabu leina tur leh sikul fee te a thawk chhuak \hin. A lehkha zir chhungin a thiam pawl a ni \hin a, naupang fel leh fai ber pawl a ni reng \hin. Middle English a zawh hnu chuan mite r^wn ang leh nu leh pate duh angin Kohhran belin Loch Printing press-ah a inhlawh a, a zawm ni tak hi kum 1934

- 12 January ni 2 a ni. He press hi kum 1973 a\ang khan a hming thlakin Synod Press tih a ni ta. Loch Printing press-a lu h hlima a thawhpu ite chu Chawngzika (Mission Veng kohhran upa) te, Chhuma (Mission vengthlang) te, C. Biakchhunga (Ch.Pasena fapa, Mission Vengthlang) te, Siampahranga (Mission Vengthlang) te leh mi dangte an ni a. A hnu deuhah R.T Khuma(Rev. Lalrinmawia pa, Mission Veng) te, Rualhleia (Mission Veng) te, Bawih\huama (Mission Veng) te, Hanga (C. Chu aukunga pa, Mission Vengthlang) te leh mi dangte an ni. Kum 1969-a a thih thlengin Loch Printing pressah hian a thawk a, kum 35 chhung a thawk a ni. Heng hun lai hian press-ah hian thawktute hian khawlh^ an inrem chawp a, an rem apiang kha kh^wlah an chhu a, an thlep a, an \hui zel \hin a. Lehkhabu pakhat hi mi pakhatin a bul a\anga a tawp thlengin a enkawl tluanchhuak zak \hin. Chutiang a nih vang chuan, He lehkhabu hi chu ka kutchhuak, an ti thei \hin a ni. Rokunga hian hla bu chhut tur a awm apiangin amahin a thawk \hin a, solfa thiam an awm ve mai loh avangin uluk takin a bul a\anga a tawp thlengin a khawih \hin. Rokunga hi Music thiam tak a ni a, Sangzuala pa chuan Rokunga tonic solfa thiamzia a faknaah chuan, Tonic solfa ngat phei hi chu a siam chhuaktute zingah a tel ve em ni chu aw! tih mai tur khawpa thiam a ni. Hollow(Spanish) guitar te, Hawaiin guitar te, violin te thlengin a tum thiam a, a ngaina hle bawk a, tiin chhuang takin a ziak. Rokunga fanu u pa b er, Zaihmingthangi, Bethlehem Venga Chhuanliana nupui hi \henawm khaw veng zawg zawngin |ing\angi tih \hin a ni a, Pi Teii Aizawl lo chuan chhuah hnuhnung bera an inhmuh \um pawhin, |ing\angi tiin a la ko a ni.

- 13 Loch Printing press-a a thawh chhung hian hla a phuah dawn chuan kil khatah chhun chawlh laite hian a rum nghar nghar \hin niin Pu Lalthangliana, Mission Vengthlang chuan a sawi. Ani hian eng emaw chen a thawh hnu chuan Rokunga hla bu chhu chu a pui ta a ni. Roku nga hian kum 24 a nihin Pastor Chhuahkhama kutah Zamawii nen an inkutsuih a,chu chu kum 1935 April ni 9 kha a ni. An inneih lai hian Venghnuaiah an la awm a, a hnu kum 5, 1940 khan Mission Venga tuna an awmnaah hian a indang chho va. Pathian malsawmna dawngin fa 7, mipa 4 leh hmeichhe 3 an nei a, an fate pawh mi puitling tak tak an ni hlawm a, a fa < ber chu Rev. Thangdela hi a ni. Rokunga hi Kohhran mi tak, Pathian rawngbawlna ngai pawimawh mi, Kohhran tan mi \hahnemngai a nih avangin Mission Veng Kohhran chuan a Kohhran Upaah an thlang a, chu chu kum 1944 kha a ni. A kum leh 1945-ah Baktawng Presbytery inkhawmpuiah Mission Veng Kohhran Upa atan nemngheh a ni ta. Rokunga hi a naupan lai a\ang tawha sakhaw mi, mi nun ngil leh nungchang mawi a ni a. Venghnuai Kohhranah pawh naupan lai a\anga inhmang, a lo puitlin hnuah pawh nasa lehzuala inhmang chho ta zel a thih thlengin rawngbawltu rinawm tak a ni tluan a. A awmna hmasa Venghnuai kohhran pawhin an ngainain a pem ta chu an ui a, Mission Veng kohhrante remtihna leh hriatpuiin hun rei tak chhung chu Venghnuai kohhranah a la lawi ta ngat ngat a ni. Rokunga hi Middle English chauh zo a ni chungin mahnia inzir mi, mi taima leh tumruh a ni a. Mi vengva leh thil hre zau tak mai, eng thu pawh sawipui

- 14 theih, tui taka sawi ve zel thei a ni. Mi lungleng thei tak a nih avangin sap hla phuah thiam Wordsworth te, Shelley leh Keats te thleng pawha sawipui theih niin Sangzuala pa chuan a sawi. Rokunga hi pa lian a ni lova, fit 5 leh inchi 4 vel a ni. Sam khuih pial than mai, taksa leh thawmhnaw pawh fai taka vawng mi a ni. Ngo ver vawr, ha rual \ha tak a ni a, mit tlang kawm nei mang lova meng mam pal mai a ni. Chinese a an em avangin chutih laia Aizawla Chinese ha siam hming chawiin Sam Sang Kho tiin an ko \hin. Press-a a hna thawhnaah chuan tawnzau v^r hain a thawk ber \hin niin Pu Lloyd-a thlalak a\angin kan hmu. Hnathawh nan Mizo tualtah ngat inbel duh mi, Mizopa iptepui b^ta thawk chhuak \hin a ni. Mi \awng tam lem lo, biak nuam leh kawm nuam tak a ni. A \awng a nem a, chuvanga zuam mai chi chu a ni lo. Mi tumruh leh rilru khauh tak a ni a, a thil tih tawh eng reng bansan mai ngai lo, harsa chung pawha a tawp thlenga \ha taka ti \hin niin a \hian bulte chuan an sawi. Rokunga kan hriat larna ber chu a hla phuah vang a ni a, Mizo zinga hla phuah tam ber chu a ni kher lovang. Amaherawhchu, a hlate hi Mizoam dung leh vanga sak hlawh ber, kum 1940 vel a\anga tun kum 2008 thlenga \halaite la sak tawp theih loh chu a hlate hi a ni. Mizo hnam a la ropui chho zel ang a, Rokunga hlate hi tawp mai lovin miten an la hlut zual deuh deuh dawn niin a lang. Kum 1939-ah a hla hmasa ber, Vanhnuai khuavel sakhming chhiarin tih hi a phuah a, kum tinin a phuah chho ta zel a. Kum 1969 May ni 7 khan a hla hnuhnung ber Sualin bo mah ila tih hi a phuah a, a thla leh lawk July ni 12 khan dam lovin a lo thi ta, hla 128 a phuah hmuh theih a ni. A \hian bul deuhte

- 15 chuan lengzem leh hla lenglawng kan tih ang te pawh hi a phuah nual niin an sawi. Rokunga hlate hi Krismas hla tiamin Kristian hla 55, khawvel mawina lam, khuarel hla 22, ram leh hnam hla 14 leh hla chi hrang hrang 37 tiin a \hen theih a ni. Lalzova te anga rilrua vei ni hranpa lo pawh mawi leh lunglen thlak deuha phuah mi a ni lo va, a hla phuah tam berte hi chu ama vei zawng hliah hliah, a thinlunga luangliam, a ngaihtuahna chhungril luah khat tute hi hlaah a chantir \hin niin a lang. Awithangpa an sawi ang deuhin engpawh mai hi a tum phawt chuan mawi takin hlaah a chantir thei zel mai a ni tiin Sangzuala pa chuan a ziak. Rokunga hla ropuina tak pakhat chu a hlate hi Mizo chauhin an ngaina lova, Ralleng(Naga) te pawhin an hla hi Rokunga hla thlukin an siam a ni. Kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e tih hla hi sipaiin kalrem hla atan Rs.300-a lei an dil hial a ni. He hla leh Lentupui kai vel leh romei chhumin tih hlate phei hi chu sipaiin kalrem hlaah an hman ngun tak em avangin Rokunga hian Baja band party te hman a phalsak ta niin Sangzuala pa chuan a ngai. Rokunga hla a dam chhung chuan Mizote hi kan inlungrual ang a, a hla thih rualin kan hnam pawh kan inlungrualna a tawp ve mai ang, tih theih khawpin a hlate hian Mizote rilru a luah hneh a. |hangthar lo awm zelte hian Rokunga hlate hian sak chhunzawm zel theih nan te, Mizo nih hi a zahpui lova, kan chhuang zawk tur a ni tih lantir nan te, kan bul vela hnam chi tinrengte hi \hianah kan siam zel nan te, Mizoram hi kan ram neihchhu n a ni a, kan hmangaihin kan duat tur a ni a, a chhiat kan phal tur a ni lo tih infuih thar zel nan te, Rokunga hi a chhungte ta mai nilovin, keini Mizote ta, Mizo min ti

- 16 pumkhattu, chawimawi phu hliah hliah a ni tih lantir nan kum 1999 March ni 22 khan Rokunga Memorial Society a lo ding a. Rokunga sulhnute chawinung tharin seminar, lecture, Rokunga hlaa inpawlkhawm te buatsaihin kum eng emaw zat an lo thawk a. Kum 2008-ah Aizawl khawpui laili lai takah Rokunga lim din a, a lungdawh an lo siam hi \hangthar zel ten Rokunga hlutzia leh kan hnam ro hlu a nihzia an rawn hmuh chhoh zelna tur a la ni ngei ang.

- 17 -

KA NGHAWNGKAWL BAHPUI ROKUNGAU PA CHAWNGZIKA, Mission Veng

Kum 1914 May thlaa Thakthing Venghnuaia lo piang kha, kum 1934-ah Loch Printing Press tih \hin, tuna Synod Press tih takah hian a lo thawk \an ve a. Mission hna a thawh hnu hian Venghnuai a\angin Mission Vengah a lo pem chho ta a. Kum 35 zet rawng kan bawl dun hnuah July 12, 1969-ah mual min liamsan ta mai a. Amah hi mi nunnem, zaidam, thuhnuairawlh leh inngaitlawm mi a ni a, mitin tan mi ngainatawm a tling a ni. Tuna |halai Hla tia a vuah, ram ngaih hla te, hla lenglawng thianghlim leh pawikhawih lo te, Krismas hla \ha tak tak a lo phuahte chu, Press-ah chhut a \ha ang, tiin Press enkawltu angin ka rawn a, Engmah Royalty te i beiseia i phut lem loh chuan Zosap, Press incharge-tu hnenah ka rawt ang a, min hnial ka ring lo, ka ti a. Ani pawhin, Engmah phut ka nei lo, khawla chhut chhuah hi ka duh ber a ni mai, a ti ve a. Zosap hotu ber chu ka hrilh ta a. Ani pawhin, |haa i hriat chuan i thu thu a ni, min lo ti ta zel bawk a. Synod Press-ah ngei kan chhu ta a ni. Hetianga ka remruatpuina avanga kan han tichhuak ta hi a lawm thiam hle a, lawmthu min hrilh mawlh mawlh a ni. Ram leh hnam tan thil \ha leh \angkai a tling a, sipaiho te tan ngei pawh Baza hlaah te, Band hlaah te an hmang ta zel a ni. A hla thu leh thluk te hi herh deuh ngen ngun a awm lova. Tluang, mawl, \ha tak, hriat awl leh sak awl tak an ni vek mai hi a thiamzia tilangtu tak niin kei chuan ka hria. Hla phuah thiam mai ni lovin Solfa thiam tak a ni a. Kan \hat lai hunin solfa zirna fumfe a awm lo. Pi Zaiin a \hahnemngaihnain min zirtir a.

- 18 Intermediate Certificate kan nei dun chauh a ni. Mahse, a hla phuah a\angte hian a solfa thiam dan leh a lo ngaihtuah ngun leh a lo chhut ngunzia a lang hlein ka hria. Intermediate \heuh \heuh, tluk loh rim a nam vang vang mai a nih hi! Ka nghawngkawl bahpui Upa Rokunga \angkaizia te, uiawmzia te ka sawi seng love. I hriat ve duh tak tak chuan nula leh tlangval, \halaite awmtlei nana hla lenglawng, thianghlim, pawikhawih lo, \angkai si a phuah te, nula leh tlangval inkawm khawmin hlim taka an sak \hin hi ngaithla mai rawh. Chhawrthlapui leh siar a dan hma zawng, Suih lungrukah i hming hian, Daih ni a nei rua love.

- 19 -

A CHHUNGTE HMUH DANVANLALSIAMA, Mission Veng

Rokunga hi a fate chuan kohhran ngaina leh \awng\ai peih tak a ni an ti \hin. Damlo kanin Upa a nihnaa a bial chhung chauh lovah pawh kal \hin leh \awng\aisak uar niin an hria. Chhungkuaa an hna an \an dawnin \awng\aina hun hmang zel mi a ni a. A fate phei chuan ninawm lamah an ngai hial \hin. A fate sawi dan chuan Rokunga hian fiamthu thawh a ching vak lova. Mi fiamthu-ah erawh chuan a nuih a za thei em em a. Tin, nuih insum hi harsa a ti viau \hin. A hnathawhna hmuna a thawhpuiho insawisak fiamna te hi a fate bulah sawi chhawngin a nuihpui char char \hin. A fate hi a hauh chang chuan a ko fal a, an awm dan \ha lo lai te zawitein, zaidam takin a zilh mai \hin. Vin tuar tuar emaw, hrwk vak vak emaw lam chu a ti ngai lo viau. An sual leh awm khawlohna erawh chu a hriat phawt chuan a ngawi ral mai ngai lo hle a. Rannung leh thing leh mau chunga kut hlei leh nunrawn te hi a phal lovin, chutiang tih chin chu mihring hmuingil lohna thlentu hial ni thei angin a fate sawithaih changte pawh a nei bawk. Pa duham lo tak niin an ngai a. A dam laia ram hruaitu lu ber ber te pawhin, Ka u Rokung, fanu fapa nei dih diah i nih hi, in hmun te hi ngaihtuah ve teh, kan tih theih lai hian kan pui ang che, an tih pawhin, An puitlin phawt chuan an inngaihtuah ve mai ang, te a tihsan mai \hin. An in hmun pahnihVenghnuaia mi leh Mission Vengthlanga mi pawh mi a pe daih a, a ti uiawm ang reng. Heng avang te hian Duham lo an ti.

- 20 A nupui Pi Zamawiin a fate hnenah, Biak in ngainatah chuan tuman in pa in tluk lo, ani kha chu Biak inah hian hma takin inkhawm turin a kal a, khuang vuain mi dang lo kal hma a\angin a lo zai \an \hin. Mi dang lo kalin an rawn zawm ve zel mai \hin, tiin a hrilh a ni. A fapa pakhat chu kum 1966-a Mizoram a buai \an khan, ramhnuaiah a chhuak ve a, chumi avang chuan zm hmel a pu ngai hauh lo. Kum 1968 vela buhfai a harsat a, mipui an buai hle lai te khan atta leh thlai te an ei a, eng vak sawi lem lo hian, ei pah hian a nui deuh rah rah duh chauh \hin. Buhfai harsat te kha hrehawm ti wmin a lang chuang miah lova, chu chuan a nupui fanaute pawh a thlamuan a ni ang, Kan rilru a mangang ngai pawhin kan hre lo, an ti a. Ka pa kha chuan Pathian hi a lo ring hle niin kan hria, an ti. A fapa Vanlalsiama chuan, Ka pa thu min hrilh fo ka hriatreng chu, khawhar ina riak tura kan kalin riahnaa haw tlai lo tur leh zinga tho tlai lo turin min chah deuh ziahin ka hria, a ti. Mi ang lo biak chhawhchhi hi a phal miah lo a ti bawk. A fanu pakhat chuan, Ka pa kha Pawl VIII thleng chauh lehkha zir a ni a, mahse, Sap\awng kha a lo thiam ve angreng khawp mai, sap\awng thumal ka hriatthiam loh ka zawh reng reng hi Zo\awnga a awmzia mi hrilh mai bakah a hman dante hi mi hrilh chiang kalh thei deuh veka mawle, a ti a, a ngaisang hle a ni. Pakhat ve thung chuan, Zirlai ka thiam loh vangin mi hau lova, ka zir thatchhe \hin erawh kha chu mi a sawisel taima khawp mai, a ti thung. A nupui thung chuan, Vawikhat chu tuikhur a mi tui a chawi ve a, \in te hi a kawt thiam lova, hah em emin a rawn kawt chho ve a, a kawt thn nasa lu tu k a, choka kawngkharah a tauh va, a \in pakhat chu a tla keh

- 21 a, pakhat zawk chu keh zawng a keh em lova, mahse a tlu baw ve thova, amah lah chuan, A va'n hlawk lo em! a ti a, a nui char char mai a ni, a ti. A fanu pakhat chuan, te hnial te hi ka pa khan a phal miah lo. Vawi khat pawh ka u ka hnial a, ka pa chuan, ka < hnenah chuan, Vl rawh, a ti tlat mai a, ka < chuan hreh deuhin min vel a. Chuta \ang chuan ka < hi ka pa hriatah ngat chuan ka hnial tawh miah lovin ka hria, a ti. Thawkhat lai khan a hla phuah hi chanchinbuah a sawisel zawngin mi \henkhatin an chhuah deuh fova, Mi phuahsa sawisel ringawt tum hlawm mai! a ti zauh a. Khatiang sawiselna kha a ngaisang vak lo ni tur a ni. A fate chuan an pain a hlate lehkhabu-a a lo dah vek hi an fak hle a, Hetiang hian |halai Hlabu hi lo buatsaih ta lo se chuan a hla \henkhat te hi chu midang phuah ni awma chuh buai te pawh a awm ve lovang a tih theih loh a ni, an ti. Tin, hetiang tih theihna hmunah kher kher hna a lo thawk pawh hi Pathian malsawmna ropui tak a dawn niin an ngai. Pu Rokunga hi a fate chuan kawng hrang hranga Mizote min auh harhna hmanruaah Pathianin a hmang \hin niin an hria a. A mizia te, thiamna te leh theihna te thlirin mi t> tak t> mah ni se, kan hnam kaihhruaina hmanruaah Pathianin a hmang niin an hria a, a awm tawh loh hnuin mite thinlungah a chawimawi \hin niin an hria a ni.

- 22 -

PU ROKUNGAPu Rokunga hi Feb. 20, 1914 kumah Rahsi Venghnuai, Aizawl-ah a piang a. A pa Thangluta a ni a, a nu Zaliani a ni. Pu Thangluta hi khawchhak lama awm \hin a ni a. An khua chu Sailhawk bul Khuaihnuai (tunah chuan a awm tawh lo) a ni. A tlangval laiin Sawlengah a pem a. Sawleng a\angin Aizawlah a lut a. Aizawl a awm hnuah Zaliani nen an innei a. Fa an hring tlem lova, phir pawh vawi hnih an hring a, mahse fa an dam thei reng reng lova. Rokunga a lo pian lai hi Kawlni-ho Vanglai a ni a, a < teho dam thei lo nen nausen mipa lo piang chu an lawm em em mai a. Kawlni hnam hming chawia a hming phuah an tum a, mahse Pu Thangluta kawmthlang zawlnei pitar chuan, He nausen hi chu fa ro tur, nu leh pa chawm tur a ni a, chuvangin a hmingah ROKUNGA sak tur a ni, a ti tlat ta mai a. Chuvangin ROKUNGA tih an sa ta a ni. Pu Thangluta fate zingah chuan Rokunga chu a dam hmasa ber a ni ta. Chhang mipa pakhat leh hmeichhia pakhat a nei a. A unaupa hi chu a tlangval laiin khuaiin a seh hlum a. A farnu Biakthangi chuan pasal neiin in hrang a chang ve a, mahse fa a hring lo, kum 1984, 18 June khan Republic Venga a vahnu inah a boral a ni. Rokunga hi a naupan lai a\angin naupang zakzum leh nunnem, mi khawngaih thei tak, thuawi thei tak a ni. Sava pawh a perh thla lova, a awk bawk hek lo. Zai, thil tum rik lampang leh lemchan lam erawh chu a ngaina hle \hin. Mahse hmeichhe lema chan leh an thawmhnaw inbel hlek pawh duh miah lo. An chhungkua an retheih avangin inhlawhfa chawpin lehkha a zir ve \hin a, a lehkha zirlai pawhin a nu tah chawp ngatin a inthu am \hin. A thawmhnawte pawh amahin a su \hin a, mahni

- 23 inenkawl tum tlat mi, chhungte tibuai ngai lo a ni. biak in hi a ngaina em em a, Venghnuai biak in a kan \um pawhin a \hianpa Zakiamlova nen biak in an ui lutuk chu an \ap dun vak mai a ni. An biak in kang an sak \hat leh lai pawhin Venghnuai Field bula thingzai chu zo leh zo lovin an thiar ve \hin. Khum tur thing pawh an nei lova, an unaua an riah hran hmasak ber \um pawhin nihawi kungin khum an dawh a, mahse an mut laiin a lo chim vek mai a ni. Chutianga harsa tak chung chuan lehkha a zir ve zel a, kum 1931 chuan Boys M.E. School, Aizawl Sikulpuikawn a\ang hian Middle English a passed ve ta a. He mi kum vek a\angin Naupang Sunday Sikul Primary Zirtirtu-ah a \ang a. M.E. a passed hnu chuan lo lamah a nu leh pa \anpuiin a thawk ve \hin. Kum hnih zet hlo a thlawh hnuin Missionary hnuaiah Lochs Printing Press, tuna Synod Press an tihah hian hna a hmu ve a. January 2, 1934 chuan khawl chhu hna chu a zawm ta. Hetia hnate a lo hmuh ve takah chuan a nu leh pa te chuan nupui tur an zawnsak a, amah hi pa t> lam a nih avangin a nupuiah chuan an venga nula hleitling zetzawt, la deh thiam leh taima tak mai Zamawii chu an nei a. Tichuan April 9, 1935-ah Mission Veng Chapel ah Pastor Chhuahkhama kutah an innei ta a ni. Chutih laia Missionary chu Lois Evans a ni. (An inneihna Certificate No. chu 679 a ni). An fa tirah mipa an hring a, a naupan lai, kum khat leh a chanve mi a nihin a boral a. A dawttuah fanu pahnih an nei leh a, a pahnihna an pawm laiin kum 1940, April thlaah Mission Veng (Hriangmual)ah an chhungin an insawn a. Helai hi a dam chhung a hman ralna hmun a ni ta. Mission Venga an awm hnu pawh hian a seilenna Venghnuai chu a thlahthlam chuang lo. Sunday

- 24 School Zirtirtu a nihna chu a chhunzawm zel a, kum 1945 khan Mission Veng Kohhran Upa atan thlan tlin a ni a. Chumi kum vek chuan Baktawng Presbytery Inkhawmpuiah Upa atan nemngheh a ni. Venghnu ai Kohhran chu a enkawl zu i zel a. Venghnuai Kohhran an indan hnuah Mission Vengah an dah nghet ta chauh a ni. Pu Rokunga hian hla a phuah hnem hle. A phuah tirh lai phei chuan a la tleirawl hle a, a hla phuah \henkhat chu a zahpui avangin dah \hat a ni ta lo va, tuma hriat lohvin a tham ral ta a ni. Engpawh ni sela, a hla phuah kan hriat theihte chu 120 vel ni awmin a lang. A hla tam tak chu miin an phuahtir a ni a. A \hen chu a thu awm sa, a thluk a siam te a ni a. A tam ber chu ama irawm chhuak liau liau a ni. A hla siam dan tlangpui ber chu, ngaihtuah lawk pawh awm lovin mut dawnah te, mut hnuah te a lo lang thut a, chu veleh khawnvar chhiin a tho a, a chhungte mut reh hnuah a ziak ngat ngat \hin a ni. Tui lian luang ri hum hum te, ^r khuang te, thli thaw vuk vuk te hian Thu leh Hla hi rawn hrilin a hre \hin a, chung a\angte chuan hla a siam \hin a ni. Guitar tum te, Violin nawh te, Phenglawng tum te hi a ngainain a thiam hle vek a ni. A hla phuah zinga lar ber pawl chu, Kan Zotlang ram nuam tih hi a ni a. He hla hi a chhuahtirh chuan Pu S. Barkataki, Superintendent of Lushai Hills, (tuna Deputy Commissioner) khan a duh khawp a, \um khat pawh a Bungalow (tuna Raj Bhavan) ah Party a siam a, hla an han sa a. Kan Zotlang ram nuam tih kha i sa ang u, a ti a, an sa ta a, vawi tam tak an sak hnuah chuan hla dang an han sa a, mahse vawi khat bak an sa chhuak thei lo. Kan Zotlang ram nuam tih kha le, a ti zel mai a, an sa tlaivar ta \hak mai a. Chumi \um chuan a phuahtu pawhin, Ka kham deuh hial a ni, a ti.

- 25 Tin, pakhat lar leh chu Lentupui kai vel leh romei chhumin tih hi a ni a. Heng hla pahnihte hi Assam Regiment hovin an Band Party sak atan an dil a, a lo phalsak mai a. Tichuan lawmmanah Rs. 10/- an pe a. Hemi thuah hian thuthang dik lo a awm a, Pu Rokungan a hla a hralh tiin. He thu hi Missionary Sap Pu Samuel Davis-a beng a thleng ta hial a. Pu Samuela chuan a Bungalow-ah a ko va, Eng vangin nge i hla Rs. 10 a i hralh mai, i hralh dawnin mi hrilh ni la chu, chhungkaw \hatna tur pawisa i dawng ngei ngei tur a ni a, a pawi hle mai, a lo ti hial a. Mahse, Pu Rokunga chuan a hla te chu a hralh hauh lova, Assam Regiment-ho hnenah an Band Party kalrem hla atan an sak a phalsak chauh zawk a ni. A hla dang lar leh chu, Aw nang kan Lal kan Pathian tih hi hnam hla atan a phuah hi a ni a, A thluk siamah inelna an siam ta a. Hemi \um hian Pu Rokunga chuan pakhatna a la lo a, mahse tuna kan sak lar tak ber hi chu ama siam thluk a ni a; mi tam tak chuan he hla hian thluk dang a nei tih kan hre lo hial mai thei a ni. Mission Veng biak in thar hawn nana a hlapui siam hi hun bik nei a nih angin a lar lo hle. Mahse Mission Veng biak in hawn nia zaipawl sak hria te chuan ropui an ti hle. A dang pakhat, Lalpa min ngaidam rawh tih hi a thih hma lawka a siam, a phuah hnuhnun ber a ni ta. Aizawl Theological College zirlai hovin an zir a. He College-ah hian a fapa upa ber a luh ve avangin an hla zir chu ngaithla turin a kal a, mahse eng emaw remchan lohna avagnin a ngaithla ta lova, Chawlhni lehah i ngaithla mai dawn nia an ti a. Mahse Chawlhni leh an tiam ni tak chuan amah thlah nan an sa ta zawk a ni. He hla hi mi sak vawi khatmah hre loin a boralsan ta. Hla dang tam tak leh lar tak tak Krismas hla, Pathian hla pangngai leh hla lenglawng leh ram ngaih hlate a

- 26 siam a, a mal malin heng hla te hi sawi kim a har. Pu Rokunga hla thu hi a mawlin, a thluk hi a hahdam a, a sawi dan chuan, |awngri hian thluk a nei a, chu mi thluk zuia hla thluk siam hi a sak a hahdan a ni, a ti \hin. Amah hi zirna lamah sang lo mah sela, Mizo fate zinga solfa thiam ber pawla ngaih a ni. Kristian Hla Bu A solfa nen (1955) kha ama kutchhuak liau liau a ni. |halai Hla Bu hi ama kutchhuak a ni bawk. Tunah hian mi \henkhatten an chhuchhawng a, tih dik loh tam tak a awm tih hriat a ni. Hei hi a phuahtu duh dan a an tak loh avangin a pawi hle. Pu Rokunga hi pa lian lo tak, feet 5.3 a s^ng, ngo tak, hmel chhe lo tak a ni a, a z^ng erawh a kul deuh. Pa nunnem leh zaidam tak a ni a, a thawmhnaw duhzawng chu rawng thianghlim, lar si lo, a v^r leh a var eng (cream colour) leh a uk buang dal lam hi a ni a. Mi inchei fai peih tak a ni. Pa hrisel leh \an \ha tak a nih loh avangin hna hram a thawk ngai mang lova, mahse Lo neih hi a naupan lai a\anga a tih\han a nih avangin nuam a tiin lo neitute hi a ngaisang hle \hin. Ama ho ngei pawhin lo an nei reng reng \hin a ni. A pa chu kum 1952-ah a thi a, a nu 1963-ah a thi a, a lung a leng thei hle \hin a. Hla pawh a phuah nghe nghe a ni. Mizoram politics lo luh tirh khan Mizo Union-ah a inpe ve a, mahse Mizo Union rui lam mup mup chu a hnathawhna khawl in tukverh a\anga a han thlir chuan pawi a ti lutuk chu a mittui a tla ta zawih zawih mai a. Chuta \ang chuan Politics lamah a inhnamhnawih duh ta lo a. A hnua membership fee an khawn leh pawhin a pe duh ta lova, heta \ang hian khawi pawl mah hi a zawm duh ta lo reng reng a, political party inkhawmnaah pawh a tel duh ta lo va, a chhungte pawh politic-ah inhnamhnawih lo turin

- 27 a ti ta tlat a. YMA lamah erawh hi chuan a tui hle a, hruaituah pawh rei fe a \ang a ni. Kum 1966 Zoram buai hma lawk February thla khan Durtlang Hospitalah a rilphir an zai a, a chhuah hnu hapta khat lekah Zoram a lo buai tak khan an chhungin Lungleng/Vawkzawnah an ral tlan ve a, Aizawl an lo luh leh hnuah pawh April 18, 1966 khan Bilkhawthlir lamah an ral tlan leh a, chutah chuan thla 3 vel an awm a, Aizawlah an lo chho leh a. Kum 1969-ah Rev. Zairema nena Lungleiah Kohhran aiawha palaia an kal bak chu Aizawl hi a chhuahsan ta lo. A boral kum 1969 pawh hian lo a nei a. July ni 9 a\angin a damsam mang lova, mahse na satliah mai nia a lan avangin a nupui pawhin July 1 chuan lo lamah fehin a kal bosan a. A kal hnu chuan a chi fun theihnghilh bangrela mi chu a fanuin a hmu a, a han phelh a, a han liak chhin kher a, a lo al ta miah lo mai a, mahse mi dang te chuan eng huah mah an ngaihsak hlei lova. A fanu leh a fapa naupang ber te chu siukul an kal ta mai bawk. An lo haw a chaw an han ei chuan a fapa naupang ber chuan chi a al loh thu chu a sawi a. A farnu rawngbawl pawh chuan a chawhmeh a al theih loh thu a sawi bawk. An nu feh haw chuan, Ka lei \ha dah \hatte kha in liak a ni lo maw, chi al theih loh thu a awm dawn em ni? tiin an chi bura chi chu a han liak ve a, a lo al hauh lo mai a, mak tiin a \hap a \hap a, an paih ta vek mai a. Hmun danga an dah\hat an chi liah lai ni lo chu a da ve lo, he thil hi mak an ti hle. Bible-ah hian chi dak thu kan hmu a, a tak eawh chu kan hriat vawi khatna a ni mai thei. Chi dak tuk July 12, 1969 chuan \hat loh zualna nei pawha a lan loh laiin chawhnu tlai lamah chuan nikhaw hre lovin a awm ta thut mai a, Doctor te an kova, mahse engmah tih theih awm lovin chumi zan

- 28 dar 10:15 velah chuan kum 55 mi niin chatuan ram a pan ta a ni. A nupui, fanu 3 leh a fapa 5 leh a farnu 1, tunu 6 leh tupa 2 a kalsan. A tuk July 13 chu Chawlhni a ni a, mahse a hnathawhpui Synod press a thawkte chuan chawl lovin amah sunna chu an buatsaih ta mup mup mai a. Programme an buatsaih zawh hnu chuan, ama inah dar 1:30 khan sunna inkhawm hman a ni a, Rev. Liangkhaian a kaihruai a, Hla bu No. 182-na, Jordan lui kamah ka ding a tih kha an sa a, an sak zawhin Johana Bung 14:1-4 a chhiar a, a \awng\ai zui a, a chhung ten thu tlem an sawi zawhin, Rev. Liangkhaian thu a sawi leh a. Upa Laia a \awng\ai a, Hla No. 383, Hetah mikhual chauh ka ni tih hla an sak zawhin Lal \awng\aina an sawi rual a, inlama sunna inkhawm chu an zo ta a ni. Mission Veng biak inah a ruang la lutin dar 2-ah ropui taka inkhawmpui a ni a, Rev. Lalbiaktluangan a kaihruai a. Hla bu No. 22-na Kan Pathian kan puipa pangngai tih hla an sa a. Sam 103:13-22 leh Johana 11:25-35 chhiar zawhah a \awng\ai a. Zaipawlin hla an sa a, Aizawl Theological College zirlai hovin, Lalpa min ngaidam rawh tih hla, chawlhni hmasaa a hnena an sawi tawh ang ngeiin an han sa ta a. Venghnuai Kohhran Zaipawlin ama hla phuah bawk, Ka lungkham ram eng mawi nuam tak mai chu tih an sa ve leh a, Mission Veng Zaipawlin ama hla phuah vek, Hunte an inher liam zel a tih chu an sa bawk. Upa Chawngikan Pu Rokunga chanchin tlem a sawi zawhin Pu Mukan thihna chungchanga Kristian thurin a sawi a. Chumi zawh chuan Kristian hla bu No. 320, Muan Muanna kim tih hla an sa a, inkhawm chu Rev. Lalbiaktluangan Malsawmnain a \in ta a ni.

- 29 Inkhawm zawh hnuah a ruang chu Mission Veng thlanmual panpui a ni a, thlanmuala inkhawmna hi Rev. V.L. Zaithangan a ho thung. Hla No. 458-na Vana Jerusalem a\angin tih hla an sak zawh hnuin I Kor. 15:42-54 leh Thupuan 21:1-4 leh 7:13-17 a chhiar a, Rev. V.L. Zaithanga chuan malsawmnain a \in a, phum a ni ta. Tahrik 26, July niah chuan a naupan laia a sikul kalna \hin Boys M.E. School-ah Central YMA-in amah sunna inkhawm an buatsaih a. Ama hla phuah ngei sain a chhungte hnenah Certificate mawi tak, frame sa thlapin an pe a. He inkhawmah hian U pa Lalthankima chuan Pu Roku nga chungchang hetiangin a sawi a, Pu Rokunga te ang hian khawvel hi an rawn tlawh zeuh zeuh \hin a, Pu Rokunga hian min rawn tlawh ve hi kan vannei em em a ni, tiin. Mission Veng Kohhran-in Certificate \ha tak an pe bawk a. K.M. High School-in bel lian \ha tak, a panga thu ziak mawi tak an pe ve bawk, Khatla Kohhranin Kettle lian tak an pe a, Venghnuai Kohhran K|P-in Ram leh amah uina thu mawi taka ziak frame sa thlap an pe a, Darlawn khuaah ama hmingin Music Competition buatsaih a ni a. Mizoram hmun hrang hrang-ah amah sunna inkhawm buatsaih a ni bawk. A thih thu hi All India Radio, Aizawl a\angin puan a ni a, chanchin bu hrang hrangah te tarlan a ni. Hla lamah a hmingthang hle na a, thu ziak a uar lova, article pakhat erawh chu a ziak a, thupuiah Mizo Tlangval tih a ni. He a article hi Magazine-ah te an chhuah a, a thih hnuah pawh chanchinbuah te an chhuah nawn hlawm. Pu Rokunga hian tu leh fa leh tu chhuan mipa 17 leh hmeichhia 19 a nei a. Amah anga hla phuah lam timi hi chu an la awm lo niin a lang.

- 30 -

ROKUNGA NEN PRESS AHLALTHANGLIANA, Mission Vengthlang

Hei Pu Rokunga nen Press-ah tih ziak ve turin min rawn sawm a, ka lawm hle n^in, ka huphurhin, thil ziak hi ka thiam vak lova, sawi tur nisela chu ngaihnawm takin ka sawi theih zawk ka ring. Engpawh ni sela ka theih ang tawkin Press-a kan thawh dun lai chanchin tlangpui chu ka han ziak ve a ni ang chu. Loch Printing Press ah hian kum 1952 January thlain, Pu Samuela (Zosiami pa) chutih laia Senior Missionary chuan min dah lut ve a. He mi kum hian Sap ramah a hawng ta a. Tichuan a aiawhtu J.M. Lloyd-a hnuaiah Pu Rokunga te nen hian kan thawk ho ta a ni. Hetih lai hian Pu Chawngzika chu a hotu ber Managher Incharge a ni a. Thawktu ho ah hian Kohhran Upa leh rawngbawltu, mahni kohhranah, pawimawh tak tak te an ni hlawm a. Pa tling, fa nei tawh an ni fur a, tlangval chu pahnih kan awm a, pakhat chu Zamliana (Pu Taipuia fapa) Pu Lloyd-a rawn dah nen kan ni a. Pa ho hi an fiamthu a s^ng hle \hin a, anmahni an han infiam kual vel chu a hlimawmin keini tlangval pahnih chuan kan man pha lo lek lek \hin a, fiamthu nen hlim takin hna an thawk mawlh mawlh \hin a, anni ho pawh khan nuam an ti hle \hinin ka hria. Pu Rokunga hian Press-a ka thawh hm^ pawh hian hla hi a lo phuah nual tawh a. Mahse a hla phuah tam ber chu Press-a a thawh hnu 1945-1965 inkar hi niin ka ring. Mission Veng kohhran zaipawl hruaitu ber a ni \hin a, Venghnuaiah pawh hla hruaitu ber a ni ve bawk. Solfa thiam tak a ni a, a hla te hi sak a nuamin, thiam a awl bik a, am^ phuah

- 31 kher loh pawh hi a hovin kan zir fo bawk \hin. Kum 1952-1960 thleng khan hla hruaitu ber a ni. Press-a ka luh tir phat a\angin amah hian Pu Chawngzika hnenah Solfa type vuah zir turin min lo dil a. Nakin zelah amah thlaktu atan min duh ni berin ka hria, a lo upa mai dawn si a. Kei lah chuan Solfa ka thiam loh chu thu dang, Solfa vuah hi, a type a t> si, 8 point te a ni ber a, a sin si a, a tlu duh bawk si a, ka tui lo >m >m mai \hin a. Mahse hotu ten titura min tih tlat avangin ka ti ve hram hram zel a. A hla phuah thar hi kan han sa dun a, tenor ka sa a, anin alto, saprano ka sa a, anin bass. Hetiang hian a solfa a siam deuh ber \hin. A hla kan chhut dawn apiangin kan awm dun zel a. A hla thu ka vuah a, anin a solfa a vuah a. Solfa vuah loh theih loh a tam si a, ka vuah pui ve leh nge nge \hin. Zaipui atan hian min duh ber \hin avangin ka ngain^ a, a ropui ka ti. Ani nen hian kum 18 Press-ah hian kan thawk dun a. Fiamthu hi a uar a, fiamthu thiam tak nilo mah sela, fiamthu duh tak a ni. Tuk khat chu upa Rokunga Hlimen hian Bethlehem par hi Press-ah a rawn keng a. Hetih lai hian he pangpar hi a l^rin, miin an ngaisang >m >m a, Pu Rokunga hnenah a pe a. Hei hi Pu Kila nupui Pi Buangi, Kulikawn in, Hei hi Rokunga pe la, hlaah rawn phuah rawh se, a ti a ni, a ti a. Bethlehem par chu a rawn pe a, kan en laih laih a, tawtawrawt par ang deuh, v^r lian tak, a par chhungah chuan ranthleng ang deuh hi a awm a, a chung zawnah chuan arsi ang deuh hi a rawn kuai thla kual vel hi a awm lah tak a, an han sawi vel chuan ranthlenga nausen, arsi in a >n vel hi a ang ve khawp a. Pu Rokunga chuan a dawhkan case-ah, a dinglam pang upper case, small capital kan dah \hinna lamah a dah ta ran mai a, a phuah ngei dawn anih hi kan ti tl^ng a. A tukah chuan a rawn phuah ta ngei a, a

- 32 solfa te kan han sa dun a, a duhlai lai a siam \ha a. A hla copy khat chu Kulikawn pu Kila nupui chu a thawn a. Kan han sa dun a, sak pawh a nuam khawp mai. Pu Rokunga hla hi a tlangpuiin hla harsa a awm mang lo. Bethlehem par hi zan laia par parh chauh \hin a ni a, a par vul en tur chuan zanlai nghah thlen a ngai \hin a, chuvang chuan alawm, A rukten i vul leh mai dawn em ni le? Si^r l>ng, i \angah par chhuang a, Ni tawna vul ve an; Siamtun a phal lo chem ni, Vulmawite! Tawn loh kar ten i chul mai \hin!? a lo tih tak. He hla hi tunlai chuan a lar tawh lem lo. Kum 1956 khan nupui ka nei dawn a. Hla thar inneihna hla phuahtir ka rilruk deuh va. Amah chuan inneihna hla phuah hi sak a kh^t a, phuah pawh hi rin aiin a har angreng khawp asin a ti a. Mahse kan makpa Hmingthanzauva chu a phur nasa mai si a. A hla thu chu a phuah a, a solfa chu Pu Rokunga chuan a siam a. Am^ hovin kan puitlin thei ta a ni. He hla hi |halai Hlabu-a |hang leh thar chhuan tam rem tur a tih inneihna hla hi a ni. Hei hi |halai Hmasawn Pawl (|HP) Mission Vengthlangin mawi takin min sak sak a ni. Tin, inneih hla dang Siamtu Pathianin, lei danan tih hi Chawngpari (w/o Dr. Lalhnuna) d/o R.S. Diengdoh pasal neihna at^na a phuahsak a ni bawk. Biak inah am^ hovin kan sa a. Amah ngeiin min hruai a, 1952 January khan kan sa a ni. Am^ hlaphuah, a duh ang taka a han vai vel leh min han hruai hi chu a nuam kan ti \hin. Pu Rokunga hi pa lian vak lo, ngo ver vawr, h^ pawh rual \ha tak a ni a. Mit tl^ng kawm nei lo, meng mam pal mai, fai taka inchei thlap \hin mi a ni a. Chinese a ang >m >m a, chuvangin Press-ho chuan Sam-Sang-Kho tiin kan phuah tawp. (sam sang kho

- 33 chu Chinese pa, ha siam thiam tak, hetih lai huna Aizawla an chhungkuaa cheng an ni). Press ah chuan hming lem hi kan invuah nasa a, Pu Chhla kan ti a, Pu Hanga (C. Chuaukunga pa) hi Majora kan ti a, Upa Liansiama Hlimen (Dosanga pa) hi Tlengparela kan ti a, Pu Rokunga (Rozinga pa) Hlimen hi P


Top Related