Download - H#7 `R@S 2 `R@S "(9 a HY$ 3 # > @ 9G 2+'($ a3 Y ( M ( $ H ( 3#">Z *92...`R@S aU $ J $ "c (> H#7 `R@S 2 `R@S "(9 a HY$ 3 # > @ 9G 2+'($ a3 Y ( M ( $ H ( 3#

)5 पररभमाषमाप्रकरणमम्प्रस्तमाविनमा

पकविरशस्मनम् पमाठक्षे कमाश्चिन मपुख्यमायाः ससजमायाः यमायाः व्यमाकरणक्षे यत्र तत्र प्रयपुकमायाः तमायाः आलनोमचितमायाः। तशस्मनम्पमाठक्षे ससजमासकत्रमामण सशन्त। अशस्मनम् पमाठक्षे पररभमाषमासकत्रमामण आलनोच्यन्तक्षे। सकत्रस्य प्रकमारमायाः यत्र आलनोमचितमायाःतत्र पररभमाषमामविषयक्षे मकखञ्चतम् पररचिययाः जमातयाः। अमनयमक्षे मनयमकमाररणष्ट्री पररभमाषमा इमत तत्र पमठतमम्। अमनयमयाःकथस भविमत। अमनयमयाः उत्पनयाः चिक्षेतम् तदकरष्ट्रीकरणमाय कमा पररभमाषमा प्रयनोकव्यमा इमत एतक्षेषमास मविषयमाणमास स्पषसजमानमम् आविश्यकमम्। पररभमाषमायमायाः चि मचिह्निमम् खलङमम् विमा भविमत। यत्र यत्पररभमाषमायमायाः खलङमम् उपलभ्यतक्षे तत्रसमा पररभमाषमा ससचिमायरतक्षे। अतयाः पररभमाषमाखलङजमानमम् आविश्यकमम्।

पमामणमनव्यमाकरणक्षे पञ्चमष्ट्री षष्ठष्ट्री सप्तमष्ट्री एतमासमास मविभककीनमामम् अथमारयाः लधौमककव्यमाकरणतयाः मभनमायाःसशन्त। तमासमामम् अथरमनणरयमाय कमाश्चिन पररभमाषमायाः अशस्मनम् पमाठक्षे सशन्त।

यदमा एकस्य स्थमामननयाः एकमाखधकमायाः सम्बशन्धनयाः आदक्षेशिमायाः विमा भविशन्त तदमा कस्य कक्षे न सम्बन्धयाः,कस्य कयाः आदक्षेशियाः इमत मनणरयमाय कमाश्चिन पररभमाषमायाः सशन्त।

कदमामचितम् एकस कमायर कतपुरमम् एकमाखधकमामन सकत्रमामण आयमाशन्त। तदमा तक्षेषमास बलमाबलमविचिमारयाः आविश्यकयाःभविमत। पररभमाषमा एवि मविरनोधक्षे समत व्यविस्थमास करनोमत। एविस मविरनोधपररहमारमाय कमाश्चिन पररभमाषमायाः सशन्त।

यथमा पमाररभमामषकशिब्दमानमास जमानस मविनमा न मकममप शिमासस बनोद पुस शिक्यतक्षे तथहैवि पररभमाषमाणमास जमानस मविनमाव्यमाकरणशिमासक्षे अमनयमपररहमारयाः नहैवि कतपुर शिक्यतक्षे। अतयाः पररभमाषमाध्ययनमम् अत्यन्तस महत्त्विपकणरमविषययाःअशस्त। तस्ममातम् पररभमाषमाणमामम् सम्यकम् अध्ययनस कक त्विमा अमगमप्रकरणमामन पठनष्ट्रीयमामन इमत मकम्विपु विकव्यमम्।

सकत्रक्षे यमामन पदमामन सशन्त, मकञ्च यमामन पदमामन अनपुविकत्त्यमामदमभयाः लभ्यन्तक्षे, तक्षेषमास समक्षेषमाममपमविभमकविचिनमामदकमम् सकत्रव्यमाख्यमायमामम् उच्यतक्षे। यथमा - इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम्पदमम्। यणम् इमत प्रथमहैकविचिनमान्तस पदमम्। अमचि इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। अस्य प्रकटनस्य लमाघविमायइकयाः (६/१), यणम् (१/१), अमचि (७/१) इत्यमप उपमायमाविलम्बयाः मक्रयतक्षे। तत्र इकयाः (षष्ठष्ट्री/एकविचिनमम्) इत्यक्षेविइकयाः (६/१) इमत रूपक्षेण प्रकटतक्षे। अमचि (सप्तमष्ट्री/एकविचिनमम्) इत्यक्षेवि अमचि (७/१) इमत रूपक्षेण प्रकटतक्षे।अयमपुपमाययाः तत्र तत्र अविगन्तव्ययाः।

उदक्षेश्यमामनअमपुमम् पमाठमम् पमठत्विमा भविमानम् -

पररभमाषमा कमा भविमत इमत जमानष्ट्रीयमातम्। पररभमाषमाणमास खलङमामन जमानष्ट्रीयमातम्

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 85

5

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

सकत्रक्षे प्रमक्रयमायमामम् अमनयमक्षे समत अमनयमस पररहतपुर प्रभविक्षेतम्। एकत्र उपशस्थतमानमास मविधष्ट्रीनमास मविरनोधक्षे समत मविरनोधस पररहतपुर समथर्वो भमविष्यमत। पररभमाषमासकत्रमामण व्यमाख्यमातपुस प्रभविक्षेतम्। व्यमारकणसम्बदमानमास बहहनम् नकतनमविषयमानम् जमास्यमत।

प्रस्तपुमतयाःव्यमाकरणस्य सरणष्ट्री

मशिषजनहैयाः व्यविहृतमायाः शिब्दमायाः एवि समाधपुशिब्दमायाः कथ्यन्तक्षे। समाधपुशिब्दमायाः कक्षे इमत जमानस व्यमाकरणशिमाससकमारयमत। शिब्दमायाः तपु मशिषमानमास व्यविहमारक्षे खसदमायाः एवि सशन्त। बहवियाः शिब्दमायाः सशन्त। परन्तपु तक्षेषमास समक्षेषमास जमानसलघपुनमा उपमायक्षेन भवितपु इमत उदक्षेश्यक्षेन एकहै कस्य शिब्दस्य मविभमागस पररकल्प्य इयस प्रकक मतयाः अयस प्रत्यययाः इमतव्यविस्थमा कक तमा। एतयनोयाः प्रकक मतप्रत्यययनोयाः मक्षेलनक्षेन यदम् शिब्दस्विरूपस मनष्पदतक्षे तदम् रूपस समाधपु इमतव्यमाकरणप्रमक्रयमायमायाः समारयाः। प्रकक मतप्रत्ययमानमास मक्षेलनमाय सकत्रमामण खलखखतमामन। तक्षेषमास मक्षेलनमाय तमामन सकत्रमामणकमायमारमण कपु विरशन्त।

शिब्दस्विरूपमम्

शिब्दक्षे क्रमशियाः मविदमाममानमायाः विणमारयाः शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत। यथमा 'रमाममादम्' इमत पदस्य स्विरूपमम्भविमत 'रम् आ मम् आ दम्' इमत क्रमशियाः मविदममानमायाः विणमारयाः। एविस रमाममादम् इमत शिब्दस्य स्विरूपस भविमत - पञ्चमानमासविणमारनमामम् समपुदमाययाः। सदमा समपुदमाययाः एवि स्विरूपस भवितष्ट्रीमत न। एकयाः विणरयाः अमप शिब्दस्विरूपस भमवितपुमम् अहरमत।विणरसमपुदमाययाः विमा शिब्दस्विरूपस भमवितपुमहरमत। यथमा 'रमाम' इमत विणरसमपुदमायमात्मकस शिब्दस्विरूमम्। तस्ममातम् परस'भ्यमामम्' इमत प्रत्यययाः भविमत। 'भ्यमामम्' इमत प्रत्यययाः अमप विणरसमपुदमाययाः एवि। 'भ्यमामम्' इमत एकस शिब्दस्विरूपमम्।रमामशिब्दमातम् परमम् 'औ' इमत प्रत्यययाः भविमत। अत्र 'औ' इमत एकयाः विणरयाः, न तपु विणरसमपुदमाययाः। अतयाः 'औ' इमतएकस शिब्दस्विरूमम्।

आगममामदकमम्

कस्ममाशच्चितम् शिब्दस्विरूपमातम् परमम् मकममप शिब्दस्विरूपस यनोज्यतक्षे। यदम् यनोज्यतक्षे ततम् शिब्दस्विरूपमक्षेविप्रत्यययाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् एकस शिब्दस्विरूपमम् अपरस्य अवियविरूपक्षेण यनोज्यतक्षे। अयमवियवियाः एविआगमयाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् एकस शिब्दस्विरूमम् अपसमायर तस्य स्थमानक्षे अपरस शिब्दस्विरूपस मविधष्ट्रीयतक्षे। यस्यअपसमारणस मक्रयतक्षे, ययाः मनवितरतक्षे, स स्थमानष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। यतम् शिब्दस्विरूपमम् मविधष्ट्रीयतक्षे, स्थमामननसमनवितरयमत, स आदक्षेशियाः इमत कथ्यतक्षे। क्विमचितम् मकममप शिब्दस्विरूपस कक्षे विलस लपुप्यतक्षे। इदस शिब्दस्यअभमाविसमाधनमम् प्रमाययाः लनोपयाः इमत कथ्यतक्षे।

इत्थमम् मकममप शिब्दस्विरूपस कक्षे विलमम् आनष्ट्रीयतक्षे, मकममप कक्षे विलमम् अपसमायरतक्षे, मकममप अपसमायरतस्य स्थमानक्षे अपरस शिब्दस्विरूपमम् आनष्ट्रीयतक्षे, मकममप शिब्दस्विरूपमम् अवियविरूपक्षेण यनोज्यतक्षे इमत एविसमविधमामनविस्तपुतयाः कमायमारमण सकत्रदमारमा भविशन्त।

86 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

पररभमाषमाप्रकरणमम् मटप्पणष्ट्री

मटतम् मकतम् ममतम् मङतम् मशितम्

इतम् इमत कमामचितम् ससजमा अशस्त इमत ससजमाप्रकरणक्षे भकययाः आलनोमचितमम्। यस्य शिब्दस्विरूपस्य टकमारयाःइतम्-ससजकयाः भविमत ततम् शिब्दस्विरूपमम् मटतम् इमत कथ्यतक्षे। टकमारयाः इतम् यस्य स मटतम् इमत सममासयाः प्रदश्यरतक्षे।यथमा अटम् इमत, अत्र हलन्त्यमम् इमत सकत्रक्षेण टकमारयाः इतम्-ससजकयाः। अतयाः अटम् मटतम् इमत कथ्यतक्षे। ककमारयाः इतम्यस्य स मकतम्। यथमा विपुकम् इमत। मकमारयाः इतम् यस्य स ममतम्। यथमा नपुमम् इमत। शिकमारयाः इतम् यस्य स मशितम्।यथमा शिपम् इमत। ङकमारयाः इतम् यस्य स मङतम्। यथमा अविङम् इमत।

अलम्-बनोधकमम् पदमम् , अलम्-समपुदमायबनोधकमम् पदमम्

शिब्दस्विरूपबनोधनमाय मकममप पदस प्रयपुज्यतक्षे। ततम् पदस बनोधकस भविमत। शिब्दस्विरूपस चि तस्य बनोध्ययाःअथरयाः भविमत। यथमा कमक्षेमणरङम् इमत एकस सकत्रमम्। अत्र कमक्षेयाः इमत 'कमम'शिब्दस्य पञ्चम्यन्तमम् रूपमम्। अत्रकममशिब्दस्य अथरयाः अशस्त कमम् इमत धमातपुयाः। अतयाः एवि कमम इमत शिब्दयाः बनोधकयाः विमाचिकयाः अशस्त। कमम् इमतधमातपुयाः तस्य बनोध्ययाः विमाच्ययाः अथरयाः अशस्त। कमम इमत शिब्दयाः कमम् इमत धमातपुसमपरकयाः इत्यमप कथ्यतक्षे। ससजमाससखजनस समपरयमत। कमम इमत ससजमा कमम् इमत शिब्दस्विरूपस समपरयमत। कमम् इमत शिब्दस्विरूपमम् अलम्-समपुदमाययाः अशस्त अथमारतम् विणर-समपुदमाययाः अशस्त। अत एवि कमम इमत पदमम् अलम्-समपुदमायसमपरकमम् अथविमाअलम्-समपुदमायबनोधकमम् इमत कथ्यतक्षे। मणङम् इत्यस्य ङकमारयाः इतम्-ससजकयाः, णकमारयाः इतम्-ससजकयाः।ङकमारणकमारयनोयाः लनोपयाः भविमत। अतयाः कक्षे विलमम् इकमारयाः अविमशिष्यतक्षे। अत्र मणङम् ससजमा, इ ससजष्ट्री। मणङम् इमतपदमम् इकमारमम् समपरयमत। इ इमत शिब्दस्विरूपमम् कक्षे विलमम् एकयाः अलम् अशस्त, न तपु अलम्-समपुदमाययाः। अतयाःमणङम् इमत पदमम् अलम्-बनोधकमम् अशस्त।

मविधष्ट्रीयममानस्य स्विरूपमम्ययाः मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य पररभमाषमाप्रकरणनोपयनोमग स्विरूपमत्र उच्यतक्षे। यतम् कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य एविस

स्विरूपस भविमत - १) एकमालम् (एकयाः विणरयाः), २) अनक्षेकमालम् (विणरसमपुदमाययाः), ३) मङतम् , ४) मशितम् , ५) मटतम् ,६) मकतम् , ७) ममतम् , ८) लनोपयाः। तत्रमामप - प्रत्यययाः आदक्षेशियाः आगमयाः लनोपयाः इमत चिमातपुमविरध्यमम् मविधष्ट्रीयममानस्य।

अमविधष्ट्रीयममानस्य स्विरूपमम्ययाः अमविधष्ट्रीयममानयाः तस्य पररभमाषमाप्रकरणनोपयनोमग स्विरूपमत्र उच्यतक्षे। १) स्थमानष्ट्री - अथमारतम् यस्य

अपसमारणस भविमत सयाः।, २) आगमष्ट्री - यतम् शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य आगमयाः मविधष्ट्रीयतक्षे ततम् शिब्दस्विरूपमम्।

प्रकमारमान्तरक्षेण - १) एकयाः विणरयाः - एकमालम् , २) एकमाखधकयाः विणरयाः - अल्समपुदमाययाः।

अलम्-बनोधकमम् अलम्-समपुदमायबनोधकमम् चियतम् पदमम् एकमम् अलमम् समपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपरकमम् अथविमा अलम्-बनोधकमम्।

यथमा त्यदमादष्ट्रीनमामयाः इत्यत्र। त्यदमादष्ट्रीनमामम् अयाः इमत पदच्छक्षेदयाः। त्यदम् तदम् इत्यमामदशिब्दमानमामम् अन्त्यस्य विणरस्य



स्थमानक्षे अ इमत एकयाः अलम् आयमामत। अतयाः अयाः इमत पदमम् अलम्-बनोधकमम्। इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकम् इमतप्रत्यमाहमारयाः। तस्य अथरस्तपु इ उ ऋ ऌ इमत चित्विमारयाः विणमारयाः। परन्तपु लक्ष्यक्षे एककमालस सविर चित्विमारयाः विणमारयाः एकत्रननोपलभ्यन्तक्षे। अतयाः कनोऽमप एकयाः विणरयाः अशस्त चिक्षेतम् पयमारप्तमम्। अतयाः एवि इकम् इमत शिब्दयाः लक्ष्यक्षे एकविमारमम्एकमम् एवि विणरमम् समपरयमत। अतयाः एतमादृशिमायाः प्रत्यमाहमारमायाः सविरऽमप अलम्-बनोधकमायाः। ममदक्षेगपुरणयाः इत्यस्य अथरयाःममदम्-धमातनोयाः गपुणयाः भवितपु इमत। तत्र गपुणयाः इमत पदमम् एककमालमम् अ ए ओ इमत त्रयमाणमास यनोजनस न करनोमत।एकविमारमम् कक्षे विलमम् एकयाः एवि विणरयाः यनोज्यतक्षे। तस्ममातम् गपुणयाः इमत पदमम् अलम्-बनोधकमम्।

यतम् पदमम् अल्समपुदमायस समपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपुदमाय-समपरकमम् अथविमा अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्। यथमा त्यदमादष्ट्रीनमामयाः इत्यत्र। त्यदमादष्ट्रीनमामम् अयाः इमत पदच्छक्षेदयाः। त्यदम् तदम् इत्यमामदशिब्दमानमामम्अन्त्यस्य विणरस्य स्थमानक्षे अकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। त्यदमादष्ट्रीनमामम् इमत पदमम् - त्यदम् तदम् इत्यमामदशिब्दमानम् समपरयमत।अतयाः त्यदमादष्ट्रीनमामम् इमत पदमम् अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्। ममदक्षेगपुरणयाः इत्यस्य अथरयाः ममदम्-धमातनोयाः गपुणयाः भवितपुइमत। तत्र ममदक्षेयाः इमत पदमम् ममदम् इमत धमातपुस बनोधयमत, समपरयमत। ममदम् इमत धमातपुयाः तपु विणरसमपुदमाययाः। तस्ममातम्ममदक्षेयाः इमत पदमम् अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्।

मविभमकमनमदरषमम् पदमम्सकत्रक्षे पदस्य कमामचित्तपु मविभमकयाः भविमत एवि। इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्।

अथमारतम् षष्ठष्ट्रीमनमदरषमम् पदमम्। अचिम् इमत शिब्दस्य अमचि इमत सप्तमष्ट्री अशस्त। अमचि इमत सप्तम्यन्तमम् पदमम्अथमारतम् सप्तमष्ट्रीमनमदरषमम् पदमम्। यणम् इमत प्रथममामनमदरषमम् पदमम्। षष्ठष्ट्रीमनमदरषस्य इकयाः इमत पदस्य अथरयाः -इ उ ऋ ऌ इमत विणमारयाः।

पञ्चमष्ट्री भयक्षेन इमत सकत्रक्षे पञ्चमष्ट्री इमत प्रथममान्तस पदमम्, अथमारतम् प्रथममामनमदरषमम् पदमम्। भयक्षेन इमततकतष्ट्रीयमान्तमम् पदमम्। खससहभयमम् इत्यस्य सममासस्य खससहमादम् भष्ट्रीतयाः इमत मविगहयाः। प्रथममामनमदरषस्य पञ्चमष्ट्री इमतपदस्य अथरयाः भविमत अत्र खससहमादम् इमत पञ्चम्यन्तमम् पदमम्।

अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा षष्ठष्ट्रीयदमा कपु त्रमामप कश्चिन सम्बन्धयाः भविमत तदमा स सम्बन्धयाः सदमा दयनोयाः पदमाथरयनोयाः मध्यक्षे एवि भविमत।

एकस्य एवि पदमाथरस्य सम्बन्धयाः नमाङष्ट्रीमक्रयतक्षे। सदहैवि एकस्य पदमाथरस्य सम्बन्धयाः अपरक्षेण पदमाथरन सह एविभविमत।

षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः इमत सपुमविमदतमम् समक्षेषमामम्। पदस्य, धमातनोयाः, प्रत्ययस्य, इकयाः, झलमामम्इत्यमादष्ट्रीमन पदमामन षष्ठ्यन्तमामन। अत्र धमातपु+षष्ठष्ट्री अशस्त अथमारतम् धमातपु+सम्बन्धयाः इमत अशस्त। अत्र कश्चिनधमातपुयाः अशस्त, तस्य सम्बन्धयाः इमत तदथरयाः। परन्तपु यमावितम् अपरयाः पदमाथरयाः न उमलख्यतक्षे तमावितम् अयस सम्बन्धयाःकक्षे न सह अशस्त इमत मनधमाररणस मनश्चिययाः विमा न भविमत। मकञ्च ककीदृशियाः सम्बन्धयाः इत्यमप मनणरतपुस न शिक्यतक्षे।अथमारतम् सम्बन्धस्य कयाः प्रकमारयाः, कयाः सम्बन्धमविशिक्षेषयाः इमत अजमानमम् तदविस्थमम्। परन्तपु षष्ठष्ट्रीप्रयनोगक्षेन इदस तपुजमायतक्षे यतम् कश्चिन सम्बन्धयाः अशस्त, अथमारतम् सम्बन्धसमाममान्यमम् अशस्त, परन्तपु सम्बन्धमविशिक्षेषयाः न जमायतक्षे



इमत। कदमा सम्बन्धमविशिक्षेषस्य जमानस भमविष्यमत। यक्षेन अपरक्षेण पदमाथरन सम्बन्धयाः अशस्त तस्य यमद उलक्षेखयाःस्यमातम् तमहर सम्बन्धमविशिक्षेषयाः सपुबनोधयाः। अयमम् अपरयाः पदमाथरयाः अनपुयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे।

यथमा - रमामस्य इमत एतमाविन्ममात्रमम् उकमम्। तदमा इदन्तपु जमायतक्षे यतम् रमाम इमत जनयाः अशस्त, तस्यकक्षे नमचितम् सम्बन्धयाः अशस्त। परन्तपु सम्बन्धस्य कयाः प्रकमारयाः, कयाः सम्बन्धमविशिक्षेषयाः इमत न जमायतक्षे। कपु तयाः एविमम्।अपरयाः पदमाथरयाः, अनपुयनोगष्ट्री ननोमलखखतयाः इमत हक्षेतनोयाः। यमद तत्र अपरयाः पदमाथरयाः, अनपुयनोगष्ट्री उमलख्यतक्षे तदमासम्बन्धस्य प्रकमारयाः, कतमयाः सम्बन्धयाः इमत अमप सपुस्पषस भविक्षेतम्। यथमा - रमामस्य धनमम् इमत। अत्र रमाम+षष्ठष्ट्री,धनमम् इमत अशस्त। अत्र धनमम् इमत अपरयाः पदमाथरयाः, अनपुयनोगष्ट्री उमलखखतयाः अशस्त। तदमा रमामस्य धनक्षेन कयाःसम्बन्धयाः इमत मनधमाररमयतपुमम् शिक्यतक्षे। स चि सम्बन्धयाः स्विस्विमाममभमाविसम्बन्धयाः इमत।

सकत्रक्षे षष्ठ्यन्तमम् पदमम् अशस्त, अथमारतम् षष्ठष्ट्रीमनमदरषस पदमम् अशस्त। परन्तपु अनपुयनोगष्ट्री न उमलखखतयाः।तत्र सम्बन्धमविशिक्षेषयाः कयाः इमत मनधमाररणस न भविमत। अतयाः अत्र मविदममानमा षष्ठष्ट्री अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा षष्ठष्ट्रीअशस्त। न मनधमारररतयाः सम्बन्धमविशिक्षेषयाः यस्यमायाः समा इमत मविगहमाथरयाः। ईदृशिष्ट्री षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री इमत उच्यतक्षे।

[ . ]5 1 आदन्तधौ टमकतधौ॥ (१.१.४६)

सकत्रमाथर याः - मटशत्कतधौ यस्य मविमहतधौ तस्य आदन्तमावियविधौ स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। आदन्तधौ टमकतधौ इमत दक्षे पदक्षे अशस्मनम् सकत्रक्षे। आमदयाः चि अन्तयाःचि इमत आदन्तधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। टयाः चि कयाः चि इमत टकधौ इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। टयाःइत्यत्र टकमारमादम् अकमारयाः अनमायमासक्षेन उच्चिमारणमाय अशस्त। इतम् चि इतम् चि इमत इतधौ इमत एकशिक्षेषयाः। टकधौ इतधौययनोयाः तधौ टमकतधौ इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। दन्दमादधौ दन्दमध्यक्षे दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षेइमत मनयमयाः। अथमारतम् दन्दसममासस्य आदधौ मध्यक्षे अन्तक्षे विमा मविदममानमम् दन्दसममासस्य अनङभकतमम् पदमम्दन्दसममासक्षे मविदममानहैयाः पदहैयाः प्रत्यक्षेकमम् अमभसम्बध्यतक्षे, अन्विक्षेमत इमत। इतम् इमत पदस दन्दसममासस्य अवियवियाःनमाशस्त, मकन्तपु दन्दसममासस्य अन्तक्षे अशस्त। अतयाः तस्य टम् इमत कम् इमत दमाभ्यमामम् शिब्दमाभ्यमामम्अमभसम्बन्धयाः अथमारतम् अन्विययाः भविमत। एविञ्च मटतम् मकतम् इमत मनष्पदतक्षे। मकञ्च सकत्रमाथर्वो भविमत - मटशत्कतधौययनोयाः मविमहतधौ तस्य आदन्तमावियविधौ स्तयाः। अथमारतम् यमम् उमदश्य मटतम् मविमहतयाः स मटतम् तस्य आदमावियवियाःभविमत। यमम् उमदश्य मकतम् मविमहतयाः स मकतम् तस्य अन्त्यमावियवियाः भविमत। ययाः षष्ठष्ट्रीमनमदरषयाः तस्य मटतम् आमदयाःभविमत, मकतम् अन्तयाः भविमत इमत सपुगमयाः अथरयाः।

उदमाहरणमम् - १) आधरधमातपुकस्यक्षेडविलमादक्षेयाः (७.२.३५) इमत एकस सकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण इटम्मविधष्ट्रीयतक्षे। भमविष्यमत इमत रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् 'भक स्य मत' इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र 'स्य' इमतआधरधमातपुकससजकयाः प्रत्यययाः अशस्त। विलमामदयाः अमप अशस्त। अत्र स्य इमत आधरधमातपुकमम् उमदश्य इटम्मविमहतयाः अशस्त। अतयाः 'स्य' इत्यस्य 'इटम् ' भविमत। 'इटम् ' मटतम् अशस्त। अतयाः स आमदयाः अवियवियाः भविमत। तक्षेन'इस्य' इमत लभ्यतक्षे।

२) भपुविनो विपुगम् लपुशङ्लटनोयाः (६.४.८८) इमत एकस सकत्रमम्। बभकवि इमत रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् भक अइमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र 'भक' इत्यस्य 'विपुकम् ' मविधष्ट्रीयतक्षे। 'विपुकम् ' मकतम् अशस्त। अत्र भक इमत धमातपुमम् उमदश्य विपुकम्



मविमहतयाः अशस्त। अतयाः स 'भक' इत्यस्य अन्त्ययाः अवियवियाः भविमत। 'विपुकम् ' इत्यनक्षेन कक्षे विलस विकमारयाः एवि भविमत।'भक' इत्यस्य ऊकमारमातम् परस विकमारयाः यनोज्यतक्षे। तदमा भक'विम्' अ इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे।

पररभमाषमायमायाः प्रविकमतकक्षेत्रमम् - अषमाध्यमाय्यमामम् प्रत्यययाः(३.१.१) परश्चि (३.१.२) इमतअखधकमारसकत्रदयमशस्त। तयनोयाः अखधकमारयाः पञ्चममाध्यमायस्य सममामप्तस यमाविदम् अशस्त। अतयाः तकतष्ट्रीयचितपुथरपञ्चमक्षेषपुएषपु मत्रषपु अध्यमायक्षेषपु आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमा कमायर न करनोमत। एतमानम् त्रष्ट्रीनम् अध्यमायमानम् मविहमाय अन्यत्रइयस पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। अयस बमाध्यमविशिक्षेषमचिन्तमापकयाः इमत उच्यतक्षे। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इत्यस्य इयसपररभमाषमा अपविमादयाः। अथमारतम् यत्र स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त तत्र इयस पररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।

[ . ]5 2 ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः॥ (१.१.४७)

सकत्रमाथर याः - अचिमास मध्यक्षे ययाः अन्त्ययाः अचिम्, तस्ममातम् परयाः ममतम् भविमत। मकञ्च यमम् समपुदमायमम् उमदश्यममतम् मविमहतयाः तस्य समपुदमायस्य अन्तमावियवियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। ममतम् अचियाः अन्त्यमातम्परयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ममतम् इमत प्रथममान्तस पदमम्। मकमारयाः इतम् यस्य स ममतम् इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः।अचियाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। अत्र इयस षष्ठष्ट्री मनधमाररणक्षे। अन्त्यमातम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। परयाःइमत प्रथमहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। आदन्तधौ टमकतधौ (१.१.४६) इमत सकत्रमातम् सममासघटकयाः अन्तयाः इमत शिब्दयाःअनपुवितरतक्षे। सकत्रमाथर्वो भविमत - अचिमास मध्यक्षे ययाः अन्त्ययाः अचिम्, तस्ममातम् परयाः यमम् समपुदमायमम् उमदश्य ममतम्मविमहतयाः, स ममतम् तस्य समपुदमायस्य अन्तमावियवियाः भविमत।

अत्र असशिदयमम् अशस्त। १) समपुदमायस्य अशन्तममातम् अचिम्-विणमारतम् परस ममतम् यनोज्यतक्षे। २) ममतम्समपुदमायस्य अन्तमावियवियाः भविमत।

उदमाहरणमम् - इमदतनो नपुमम् धमातनोयाः इमत एकस सकत्रमम्। धमातपुपमाठक्षे पमठतयाः धमातपुयाः यमद इमदतम् स्यमातम्अथमारतम् तस्य इतम् (इकमारयाः) इत्ससजकयाः स्यमातम् तमहर तस्य धमातनोयाः नपुमम् भविमत इमत तत्सकत्रमाथरयाः। 'टपु नमद' इमतधमातनोयाः इतम् इतम्-ससजकयाः अशस्त। नदम् इमत शिक्षेषयाः। नदम् इमत विणरसमपुदमायक्षे नकमारमातम् परयाः अकमारयाः अचिम् अशस्त।स एक एवि अचिम् अशस्त। अतयाः स एवि अचिमास मध्यक्षे अन्त्ययाः अचिम् अशस्त। नदम् इमत समपुदमायमम् उमदश्य मविमहतयाःनपुमम् अशस्त। स ममतम् अशस्त। तस्य प्रयनोगयाः अकमारमातम् परस भविमत। अतयाः 'नम् अ नम् दम्' इमत शस्थमतयाः भविमत।ततयाः परस प्रमक्रययमा नकमारस्य अनपुस्विमारयाः, अनपुस्विमारस्य परसविणरयाः चि भविमत। तक्षेन नन्दम् इमत मनष्पदतक्षे।नन्दमत इत्यमामदरूपमामण भविशन्त।

पररभमाषमायमायाः प्रविकमतकक्षेत्रमम् - समगमायमामम् अषमाध्यमाय्यमामम् यत्र कपु त्रमामप ममतम् मविधष्ट्रीयतक्षे चिक्षेतम्प्रकक तपररभमाषमायमायाः तत्र सञ्चमारयाः कतरव्ययाः। स्थमानक्षेयनोगत्विस्य प्रत्ययपरत्विस्य चि इयस पररभमाषमा अपविमादयाःअशस्त। अस्यमायाः बमाध्यसमाममान्यमचिन्तमापकयाः अशस्त। अथमारतम् ममदषयक्षे यदम् यतम् प्रमाप्तस ततम् सविर मयमा बमाध्यमम्इमत।



पमाठगतप्रश्नमायाः-१

. 1 दन्दमादधौ दन्दमध्यक्षे दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षे इत्यस्य अथरयाः कयाः।

. 2 आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 3 ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 4 आदन्तधौ टमकतधौ इमत ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत अनयनोयाः पररभमाषयनोयाः प्रविकखत्तकक्षेत्रमम् उच्यतमामम्।

. 5 क) मविधष्ट्रीयममानयाः मटतम् आदमावियवियाः एवि भविमत।ख) मविधष्ट्रीयममानयाः ममतम् अचियाः अन्त्यमातम् परयाः एवि भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 6 क) प्रत्ययमाखधकमारक्षे मविमहतयाः मटतम् आदमावियवियाः भविमत।ख) प्रत्ययमाखधकमारक्षे मविमहतयाः ममतम् अन्त्यमावियवियाः भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 7 सम्बन्धमाथर षष्ठष्ट्री अशस्त, मकन्तपु सम्बन्धस्य अनपुयनोगष्ट्री नमाशस्त चिक्षेतम् समा...१) स्थमानषष्ठष्ट्री २) अवियविषष्ठष्ट्री ३) अभक्षेदषष्ठष्ट्री ४) कमारकषष्ठष्ट्री

. 8 सम्बन्धमविशिक्षेषस्य मनधमाररणस कदमा भविमत।१) अनपुयनोमगसत्त्विक्षे २) प्रमतयनोमगसत्त्विक्षे ३) अनपुयनोमगप्रमतयनोमगसत्त्विक्षे ४) अनपुयनोमगनयाः अभमाविक्षे

. 9 अन्त्यमातम् इमत ककीदृशिस पदमम्।१) प्रथममामनमदरषमम् २) तकतष्ट्रीयमामनमदरषमम् ३) पञ्चमष्ट्रीमनमदरषमम् ४) सप्तमष्ट्रीमनमदरषमम्

[ . ]5 3 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा॥ (१.१.४९)

सकत्रमाथर याः - अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानक्षेयनोगमा बनोद्ध्यमा।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पददयमम् अशस्त। षष्ठष्ट्रीइमत प्रथममान्तस पदमम्। स्थमानक्षेन यनोगयाः अस्यमायाः इमत स्थमानक्षेयनोगमा इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। स्थमानक्षेयनोगमा इत्यत्रस्थमानक्षे इत्यस्य एकमारयाः मनपमातनमातम् इमत। षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः इमत। स्थमानशिब्दस्यमाथरयाः प्रसङयाः इमत।



शिब्दशिमासक्षे यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानक्षेयनोगमा बनोद्ध्यमा इमत सकत्रमाथरयाः। सकत्रक्षे मकममप षष्ठ्यन्तस पदमम् अशस्त चिक्षेतम् तस्यययाः अथरयाः तस्य स्थमानक्षे कमायर कतरव्यमम् इमत भमावियाः।

यदमा १) अलम्-बनोधकशिब्दयाः। २) स षष्ठ्यन्तयाः अशस्त, ३) समा चि षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त। ४) ययाःआदक्षेशियाः अशस्त स यमद एकमालम् अथविमा लनोपयाः अशस्त। तदमा स आदक्षेशियाः तमम् अलमम् अपसमायर मनवित्यर तस्यस्थमानक्षे भविमत। अयममप मविशिक्षेषयाः अविधक्षेययाः यदम् यत्र स्थमानषष्ठष्ट्री शकयतक्षे तत्र अनयमा पररभमाषयमा स्थमानक्षे इमतपदमम् उपस्थमाप्यतक्षे।

उदमाहरणमम् - इकनो यणमचि।

सकत्रमाथरसमन्विययाः - इकनो यणमचि इमत एकस सकत्रमम्। तशस्मनम् -

१) इकम् इमत अलम्-बनोधकस पदमम्। तस्य अथरस्तपु - इ उ ऋ ऌ इमत चित्विमारयाः एविञ्च तक्षेषमास सविणमारयाः चिइमत।

२) इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्।

३) यक्षेन सह इकम् इत्यस्य सम्बन्धयाः अशस्त तदपरस पदमम्, अनपुयनोमग सकत्रक्षे ननोमलखखतमम्। अतयाः एषमाषष्ठष्ट्री अमनधमाररमतसम्बन्धमविशिक्षेषमा अथमारतम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त।

४) यणम् मविधक्षेययाः अशस्त, अतयाः स आदक्षेशियाः अशस्त। तस्य अथरयाः तपु यम् विम् रम् लम् इमत विणमारयाः। एक एविविणरयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः आदक्षेशियाः एकमालम् अशस्त।

अधपुनमा तत्र - इ उ ऋ ऌ इत्यक्षेषमास विणमारनमामम् स्थमानक्षे यम् विम् रम् लम् इमत विणमारयाः क्रमशियाः मविधक्षेयमायाः इमतअथरयाः लभ्यतक्षे। शिम्भपु+अचिमार इमत उदमाहरणक्षे भकमारमातम् परवितर्थी ययाः उकमारयाः सयाः इकम् । स चि स्थमानष्ट्री इमतकथ्यतक्षे। तस्य स्थमानक्षे यणम् भविमत। स चि आदक्षेशियाः इमत कथ्यतक्षे। उकमारस्य स्थमानक्षे प्रकक तपररभमाषयमा विकमारयाःमविधष्ट्रीयतक्षे। तदमा शिम्भम्-विम्+अचिमार इमत शस्थमतयाः भविमत। शिम्भ्विचिमार इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।

इकनो यणमचि इत्यमादष्ट्रीमन अत्रमान्यमामन उदमाहरणमामन।

जसयाः शिष्ट्री इत्यमामदस्थलक्षेषपु अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे। तत्र षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमतपररभमाषयमा स्थमानक्षे इमत पदमम् उपस्थमाप्यतक्षे।

[ . ]5 4 अलनोऽन्त्यस्य॥ (१.१.५२)

सकत्रमाथर याः - स्थमानक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः षष्ठ्यमा मनमदरषस्य अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अशस्त। अलयाः अन्त्यस्य इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। अलम् इमत प्रत्यमाहमारयाः विणरपयमारययाः। अलयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। अन्तक्षे भवियाः अन्त्ययाः।अन्त्यस्य इमत षष्ठ्यन्तस पदमम्। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत अस्ममातम् सकत्रमातम् षष्ठष्ट्री इमत प्रथममान्तमम्, स्थमानक्षे इमतसप्तम्यन्तमम् चिक्षेमत पददयमनपुवितरतक्षे। षष्ठष्ट्री इमत प्रथममान्तस तकतष्ट्रीयमान्ततयमा मविपररणमतक्षे। 'मनमदरषस्य' इमतषष्ठ्यन्तमम् पदमम् अध्यमामह्रियतक्षे। स्थमानक्षे इमत पदनोत्तरस 'मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः' इमत प्रथममान्तस पददयमम्



अध्यमामह्रियतक्षे। तदमा विमाक्ययनोजनमा भविमत - स्थमानक्षे मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः षष्ठ्यमा मनमदरषस्य ययाः अन्त्ययाः अलम्तस्य स्थमानक्षे भवितष्ट्रीमत।

अषमाध्यमाय्यमामम् कस्यमामप सकत्रस्य व्यमाख्यमा यदमा मक्रयतक्षे तदमा तशस्मनम् मविमविधमामन पदमामन इतस्ततयाःआयमाशन्त। अत एवि सकत्रक्षे यमामन पदमामन सशन्त ततयाः अखधकमामन पदमामन सकत्रस्य अथर दृश्यन्तक्षे। तत्र एतहैयाःषशडभयाः प्रकमारहैयाः पदमामन लभ्यन्तक्षे। - १) सकत्रक्षे समाकमातम् उच्चिमाररतमामन, २) अखधकमारक्षेण लब्धमामन, ३) अनपुविकत्त्यमालब्धमामन, ४) पररभमाषयमा उपस्थमामपतमामन, ५) आकक्षेपमातम् लब्धमामन, ६) अध्यमाहृतमामन। एविमम् सविमारमण पदमामनलब्ध्विमा यमा शस्थमतयाः भविमत समा पदयनोजनमा इमत कथ्यतक्षे।

पदयनोजनमानन्तरमम् तत्र तक्षेषपु पदक्षेषपु यमद १) षष्ठ्यन्तस पदमम् अशस्त २) ततम् षष्ठ्यन्तमम् पदमम् अलम्-समपुदमायबनोधकमम् अशस्त। ३) तत्र यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त। ४) ययाः आदक्षेशियाः स यमद एकमालम् अथविमालनोपयाः अशस्त। तमहर इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे। अनयमा पररभमाषयमा स आदक्षेशियाः अलम्-समपुदमायस्य अन्त्यस्य अलयाःस्थमानक्षे भविमत। अत्र मनयमदयस लभ्यतक्षे १) अन्त्यस्य एवि आदक्षेशियाः भविमत, २) अलयाः एवि आदक्षेशियाः भविमतइमत। इमत पररभमाषमासमारयाः।

यदमा एकमालम् अथविमा लनोपरूपयाः आदक्षेशियाः मविधष्ट्रीयतक्षे तदमा स कस्यमचितम् स्थमानक्षे भवितपु इमत मनमदरश्यतक्षे।यमद विणरसमपुदमायस्य स्थमानक्षे आदक्षेशियाः भवितपु इमत उकस तमहर स आदक्षेशियाः समगस्य समपुदमायस्य स्थमानक्षे नभविमत। स आदक्षेशियाः समपुदमायस्य अन्त्यविणरस्य स्थमानक्षे भविमत।

उदमाहरणमम् - त्यदमादष्ट्रीनमामयाः इमत सकत्रक्षे १) त्यदमादष्ट्रीनमामम् इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। २) तत्पदस 'त्यदम्''तदम्' इत्यमामदकमम् अलम्-समपुदमायस बनोधयमत। ३) यक्षेन अपरक्षेण सह सम्बन्धयाः तमादृशिस पदमम् अत्र नमाशस्त। अतयाःइयस षष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री। ४) अत्र अयाः अथमारतम् अकमारयाः आदक्षेशियाः। स एकमालम् अशस्त। अतयाः पररभमाषमायमायाः ससञ्चमारमायखलङमम् मचिह्निस विमा अत्र अशस्त। अत एवि त्यदम् इमत समपुदमायस्य अशन्तमविणरस्य दकमारस्य स्थमानक्षे अकमारयाःभविमत। त्य+अ इमत शस्थमतयाः जमायतक्षे। ततयाः परस व्यमाकरणप्रमक्रयमा भविमत। अगक्षे बहहत्र अनयमा पररभमाषयमामनयमयाः भविमत। तक्षेषपु स्थलक्षेषपु तथमा मविविरणममप कक तमशस्त। अतयाः तत्र तत्र प्रदक्षेशिक्षेषपु अमप पठनक्षेन मविषयस्यइतनोऽमप स्पषतमा भविक्षेतम्।

[ . ]5 5 मङच्चि॥ (१.१.५३)

सकत्रमाथर याः - अनक्षेकमालम् ययाः मङतम् आदक्षेशियाः सयाः अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। मदपदमात्मकस सकत्रमम्। मङतम् चि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ङकमारयाःइतम् यस्य स मङतम्। चि इमत अव्ययपदमम्। अलनोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इमत समगस सकत्रमनपुवितरतक्षे। अलयाः इमतअन्त्यस्य इमत चि पददयममप षष्ठ्यन्तमम्। मङतम् अन्त्यस्य अलयाः भविमत इमत पदयनोजनमा। अनक्षेकमालम् मङतम्आदक्षेशियाः अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे भविमत इमत पररभमाषमाथरयाः।

उदमाहरणमम् - गनो इन्द्रियाः इमत शस्थमतयाः। इन्द्रिक्षे चि इमत सकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण पदमान्तक्षे ययाः एङम् तदन्तयाःययाः गनोशिब्दयाः तस्य अविङम् भविमत इन्द्रिशिब्दक्षे परक्षे। अविङम् अनक्षेकमालम् मङतम् चि अशस्त। अनक्षेकमालम् मशितम् सविरस्यइमत पररभमाषयमा अविङम् सविरस्य स्थमानक्षे प्रमाप्तयाः। अतयाः एवि इदस सकत्रस सविमारदक्षेशिस प्रबमाधतक्षे। अन्त्यस्य अलयाः स्थमानक्षे



आदक्षेशिस सम्पमादयमत। अत एवि गनोशिब्दस्य अन्त्ययाः ओकमारयाः तस्य स्थमानक्षे अविङम् भविमत। तदमा गवि इन्द्रियाः इमतशस्थमतयाः भविमत। ततश्चि व्यमाकरणप्रमक्रययमा गविक्षेन्द्रियाः इमत रूपमनष्पखत्तयाः।

[ . ]5 6 अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य॥ (१.१.५५)

सकत्रमाथर याः - अनक्षेकमालम् मशितम् चि आदक्षेशियाः सविरस्य स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। सकत्रक्षेऽशस्मनम् पददयमम् वितरतक्षे। अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमतपदच्छक्षेदयाः। न एकयाः अनक्षेकयाः इमत नञम्-तत्पपुरुषसममासयाः। अनक्षेकयाः अलम् यस्य सयाः अनक्षेकमालम् इमतबहहवष्ट्रीमहसममासयाः। शिकमारयाः इतम् यस्य स मशितम् इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। अनक्षेकमालम् चि मशितम् चि इमत अनक्षेकमाशल्शितम्इमत सममाहमारदन्दसममासयाः। मकममप पदमत्र नमानपुवितरतक्षे। अनक्षेकमालम् मशितम् चि आदक्षेशियाः सविरस्य स्थमानक्षे भवितष्ट्रीमतसकत्रमाथरयाः।

उदमाहरणमम् - अस्तक्षेभकरयाः इमत सकत्रमम्। अस्तक्षेयाः भकयाः इमत आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत तदथरयाः। असम्-धमातनोयाः भकइमत आदक्षेशियाः मविमहतयाः, स भम्+ऊ इमत अनक्षेकमालम् वितरतक्षे। अतयाः एवि सयाः सविरस्य असम् इमत धमातनोयाः स्थमानक्षेभविमत।

अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत सकत्रमम् अलनोऽन्त्यस्य इमत सकत्रस्यमापविमादयाः। मङच्चि इमत सकत्रमम्अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत सकत्रस्यमापविमादयाः अशस्त।

[ . ]5 7 आदक्षेयाः परस्य॥ (१.१.५४)

सकत्रमाथर याः - परस्य यतम् मविमहतस ततम् परस्य आदक्षेयाः अलयाः स्थमानक्षे भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। आदक्षेयाः परस्य इमत दक्षे पदक्षे अशस्मनम् सकत्रक्षे। आदक्षेयाः इमतषष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। परस्य इत्यमप षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम् पदमम्। अलनोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इमत सकत्रमातम्अलयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमनपुवितरतक्षे। परस्य आदक्षेयाः अलयाः इमत पदयनोजनमा भविमत। परस्य यतम् कमायरमम् उच्यतक्षेततम् परस्य आदक्षेयाः अलयाः स्थमानक्षे भवितष्ट्रीमत सकत्रमाथरयाः।

यमद क्विमामप पञ्चमष्ट्रीमनदरशियाः स्यमातम् तमहर परस्य कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। ततम् कमायरमम् यस्य मविमहतस तस्य ययाःआदयाः अलम् तस्य स्थमानक्षे भविमत।

यमद क्विमामप तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे तदमा इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

उदमाहरणमम् - ईदमासयाः इमत सकत्रमम्। अनक्षेक्षेन सकत्रक्षेण आसयाः परस्य शिमानच्प्रत्ययस्य ईकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे।आसयाः इमत पञ्चमष्ट्रीमनमदरषस पदमम्। तक्षेन आसम् इमत अस्ममातम् परवितर्थी ययाः शिमानचिम् (आन) तस्य कमायरमम् प्रमाप्तमम्।तक्षेन शिमानचिम्-प्रत्ययस्य ययाः आदयाः अलम् आकमारयाः। तस्य स्थमानक्षे ईकमारयाः भविमत। तदमा आसम् ईन इमत जमातक्षेआसष्ट्रीन इमत शिब्दयाः मनष्पदतक्षे।



पमाठगतप्रश्नमायाः-२

. 10 शिब्दस्विरूपस मकमम्।

. 11 इकनो यणमचि इमत सकत्रक्षे यणम् इमत मकमम् अल्बनोधकमम् अल्समपुदमायबनोधकस विमा पदमम्।

. 12 मकमम् अल्बनोधकमम् पदमम्।

. 13 कमा स्थमानषष्ठष्ट्री।

. 14 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषमाथरयाः लक्षेख्ययाः।

. 15 अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 16 मङच्चि इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 17 अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 18 आदक्षेयाः परस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 19 यदमा स्थमानष्ट्री एकमालम्, आदक्षेशियाः चि लनोपयाः तदमा कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा २) अलनोऽन्त्यस्य ३) मङच्चि ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 20 अचिम् ककीदृशिस पदमम्।१) अलम्-बनोधकमम् २) अलम्-समपुदमायबनोधकमम् ३) स्थमामनबनोधकमम् ४) प्रत्ययबनोधकमम्

. 21 अलम्-समपुदमायबनोधकमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त, मकञ्च आदक्षेशियाः एकमालम् अशस्त तदमा कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा २) अलनोऽन्त्यस्य ३) मङच्चि ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 22 मविधष्ट्रीयममानयाः अनक्षेकमालम् मशितम् चि अशस्त चिक्षेतम् कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा २) अलनोऽन्त्यस्य ३) ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 23 प्रत्ययमभनयाः मविधष्ट्रीयममानयाः अनक्षेकमालम् मटतम् चि अशस्त चिक्षेतम् कमा पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।१) आदन्तधौ टमकतधौ २) अलनोऽन्त्यस्य ३) ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः ४) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

. 24 इकनो यणमचि इत्यत्र - क) इकम् -मविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-मविधष्ट्रीयममानयाः।ख) इकम् -अमविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-मविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः।



अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 25 इकनो यणमचि इत्यत्र कयाः मविधष्ट्रीयममानयाः कश्चि अमविधष्ट्रीयममानयाः।१) इकम् -मविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः २) इकम् -मविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः ३) इकम् -अमविधष्ट्रीयममानयाः, यणम्-मविधष्ट्रीयममानयाः ४) यणम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः, अचिम्-अमविधष्ट्रीयममानयाः

. 26 अधनोखलखखतमानमास कक्षे न सह कस्य सम्बन्धयाः इमत यपुकमपुत्तरस मचिनपुत।(क) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् (i) षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा(ख) स्थमानष्ट्री अनक्षेकमालम्, आदक्षेशियाः लनोपयाः (ii) मङच्चि(ग) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मङच्चि (iii) अलनोऽन्त्यस्य(घ) आदक्षेशियाः एकमालम् मङच्चि (iv) अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (i) (ii) (iii) (iv)

२) (iv) (iii) (ii) (i)

३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (ii) (iii) (iv) (I)

[ . ]5 8 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविर स्य॥ (१.१.६६)

सकत्रमाथर याः - सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य पकविरस्य भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन सशन्त। 'तशस्मनम्' 'इमत' 'मनमदरषक्षे''पकविरस्य' इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। तशस्मनम् इमत ततम्-सविरनमाम्नयाः सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। तच्चि सप्तम्यन्तस्यअनपुकरणमम्। 'इमत' इमत अव्ययमम्। मनमदरषक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। पकविरस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्। सकत्रमाथर्वोभविमत - सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पदमम् अशस्त चिक्षेतम् तस्य ययाः अथरयाः, तस्ममातम् विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य पकविरस्य कमायरभविमत। एतमादृशिष्ट्री सप्तमष्ट्री परसप्तमष्ट्री इमत उच्यतक्षे।

उदमाहरणमम् - इकनो यणमचि। इमत एकस सकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम्।षष्ठष्ट्रीमनदरशिक्षेन कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। इयस स्थमानषष्ठष्ट्री। अतयाः इकयाः स्थमानक्षे कमायर भविमत इमत अथर्वो लभ्यतक्षे। अमचि इमतसप्तमष्ट्रीमनमदरषस पदमम्। सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे। तस्य अथरयाः स्विरमायाः इमत। अतयाः अनयमा पररभमाषयमा अचियाः



पकविरस्य कमायर भविमत। विणमारनन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य कमायर भविमत। अथमारतम् अचियाः अव्यविमहतपकविर यमद इकम्स्यमातम् तमहर इकयाः स्थमानक्षे यणम् भविमत इमत समपुमदतयाः अथरयाः।

इन्द्रिक्षे चि (६.१.१२०) इमत सकत्रक्षे इन्द्रिक्षे इमत सप्तमष्ट्री। अत्र इन्द्रिशिब्दयाः स्विरूपपरयाः अथमारतम् इन्द्रिशिब्दक्षेन'इ नम् दम् रम् अ' इमत विणरसमपुदमाययाः, आनपुपकविर्थी गमाहमा। अत्र इन्द्रिशिब्दक्षेन दक्षेविरमाटम् इन्द्रियाः न गमाहयाः, नमामपसममानमाथरकयाः कशश्चितम् पयमारयशिब्दयाः गमाहयाः। प्रकक तपररभमाषयमा सह एकविमाक्यतयमा - इन्द्रिशिब्दक्षे परक्षेअव्यविमहतपकविरस्य कमायर स्यमामदमत अथरयाः सपुलभयाः।

इयस पररभमाषमा कपु त्र न प्रवितरतक्षे - यदमप सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पदस चिक्षेदम् इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे इमत उकसतथमामप अमतशिमायनक्षे तमपम् , कतकरकमरणनोयाः कक मत, कमरमण मदतष्ट्रीयमा इत्यमामदस्थलक्षेषपु यत्र सप्तम्यन्तस पदस नस्विरूपरस, नमामप सप्तम्यन्तस्य अथर परक्षे पकविरस्य उकस कमायर सम्भविमत तत्र इयस पररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।

[ . ]5 9 तस्ममामदत्यपुत्तरस्य॥ (१.१.६७)

सकत्रमाथर याः - पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य परस्य भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। 'तस्ममादम्' 'इमत' 'उत्तरस्य'

इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। तस्ममादम् इमत पञ्चम्यन्तस पदमम्। तच्चि पञ्चम्यन्तस्य अनपुकरणमम्। 'इमत' इमतअव्ययमम्। तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य (१.१.६६) इमत सकत्रमादम् मनमदरषक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तमम्पदमनपुवितरतक्षे, तच्चि पञ्चम्यन्ततयमा मविपररणमतक्षे। उत्तरस्य इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - सकत्रक्षेपञ्चम्यन्तस पदमम् अशस्त चिक्षेतम् , तस्य ययाः अथरयाः तस्ममातम् विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य परस्य कमायर भविमत।ईदृशिष्ट्री पञ्चमष्ट्री मदग्यनोगपञ्चमष्ट्री इत्यपुच्यतक्षे।

अत्र यतम् पञ्चम्यन्तस पदमम् उच्यतक्षे ततम् ससजमापदमम् स्यमातम्। तस्य अथरयाः कशश्चिदम् शिब्दयाः विणरयाः विमा एविस्यमातम्। ईदमासयाः इमत सकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे आसयाः इमत पञ्चम्यन्तमम् पदमम्। तस्य अथरयाः आसम् इमतशिब्दस्विरूपमम्। अतयाः अनयमा पररभमाषयमा ईदमासयाः इमत सकत्रक्षेण आसयाः परस्य शिमानच्प्रत्ययस्य ईकमारयाःमविधष्ट्रीयतक्षे।

उदमाहरणमम् - हलनो यममास यमम लनोपयाः (८.४.६४) इमत एकस सकत्रमम्। अत्र हलयाः इमत पञ्चम्यन्तमम्पदमम्। तस्य अथरयाः हलम् इमत। यममामम् इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम्। यमम इमत सप्तम्यन्तस पदमम्। लनोपयाः इमतप्रथममान्तस पदमम्। हलयाः इमत पञ्चम्यन्तमम्। अतयाः प्रकक तपररभमाषमाबलमातम् हलयाः परस्य कमायर भविमत। विणमारन्तरक्षेणअव्यविमहतस्य कमायर भविमत। अथमारतम् हलयाः अव्यविमहतयाः परयाः यमद यमम् स्यमातम् तमहर यमयाः लनोपयाः भविमत, यमदअयस यमम् यमयाः अव्यविमहतयाः पकविरयाः चि स्यमातम् इमत समपुमदतयाः अथरयाः।

इयस पररभमाषमा कपु त्र न प्रवितरतक्षे - यदमप सकत्रक्षे पञ्चम्यन्तस पदस चिक्षेदम् इयस पररभमाषमा प्रवितरतक्षे इमत उकसतथमामप पञ्चम्यन्तस पदस न स्विरूपपरस, नमामप पञ्चम्यन्तस्य अथरमम् आदमाय परस्य उकस कमायर सम्भविमत तत्र इयसपररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।



पमाठगतप्रश्नमायाः ३

. 27 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमायमायाः अथर खलखत।

. 28 तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमायमायाः अथर खलखत।

. 29 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 30 तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 31 सकत्रक्षे मदग्यनोगक्षे पञ्चमष्ट्री अशस्त चिक्षेतम् कस्य कमायर बनोध्यमम्।१) अव्यविमहतपरस्य २) अव्यविमहतपकविरस्य ३) व्यविमहतपरस्य ४) व्यविमहतपकविरस्य

. 32 सकत्रक्षे परसप्तमष्ट्री अशस्त चिक्षेतम् कस्य कमायर बनोध्यमम्।१) अव्यविमहतपरस्य २) अव्यविमहतपकविरस्य ३) व्यविमहतपरस्य ४) व्यविमहतपकविरस्य

. 33 क) सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायरमम् अव्यविमहतपरस्य भविमत।ख) पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायरमम् अव्यविमहतपकविरस्य भविमत।अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे मनम्नस यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

[ . ]5 10 यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम्॥ (१.३.१०)

सकत्रमाथर याः - समसम्बन्धष्ट्री मविखधयाः यथमाससख्यस स्यमादम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। यथमाससख्यमम् अनपुदक्षेशियाःसममानमामम् इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। ससख्यमामम् अनमतक्रम्य इमत यथमाससख्यमम् इमत अव्ययष्ट्रीभमाविसममासयाः।अनपुदक्षेशियाः इमत प्रथमहैकविचिनमान्तमम् पदमम्। मविखधयाः मविधमानमम् विमा तदथरयाः। सममानमामम् इमत सम्बन्धमाथरषष्ठष्ट्रीबहहविचिनमम्। सकत्रमाथर्वो भविमत - समसम्बन्धष्ट्री मविखधयाः यथमाससख्यस स्यमादम्। अथमारतम् कपु त्रमामप सकत्रक्षे कक्षे नमचितम् सहकस्यमचितम् सम्बन्धयाः प्रकमटतयाः। सम्बन्धयाः यदमा भविमत तदमा यस्य सम्बन्धयाः भविमत स सम्बन्धस्य प्रमतयनोगष्ट्रीइमत कथ्यतक्षे। यशस्मनम् सम्बन्धयाः भविमत सयाः अनपुयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। अथमारतम् प्रमतयनोमगनयाः अनपुयनोमगनमा सहसम्बन्धयाः भविमत। यदमा प्रमतयनोमगससख्यमा अमपचि अनपुयनोमगससख्यमा सममानमा अशस्त तदमा अस्यमायाः पररभमाषमायमायाःसञ्चमारयाः कतरव्ययाः। मकञ्च अथरयाः भविमत - प्रथमस्य प्रमतयनोमगनयाः प्रथमक्षेन एवि अनपुयनोमगनमा सह सम्बन्धयाः भवितपुइमत। मदतष्ट्रीयस्य प्रमतयनोमगनयाः मदतष्ट्रीयक्षेन एवि अनपुयनोमगनमा सह सम्बन्धयाः भवितपु। एविमम् अविमशिषमानमासप्रमतयनोमगनमामम् मविषयक्षे बनोद्ध्यमम्। सविरत्र प्रमतयनोगष्ट्री स्थमानष्ट्री एवि स्यमातम् मकञ्च अनपुयनोगष्ट्री आदक्षेशियाः आगमयाः विमा एविस्यमामदमत मनयमयाः नमाशस्त।



उदमाहरणमम् - एचिनोऽयविमायमावियाः इमत सकत्रक्षे एचियाः इमत पदक्षेन ए ओ ऐ औ इमत चित्विमारयाः प्रमतयनोमगनयाःबनोध्यन्तक्षे। अयविमायमावियाः इत्यनक्षेन पदक्षेन अयम् अविम् आयम् आविम् इमत चित्विमारयाः अनपुयनोमगनयाः बनोध्यन्तक्षे। अतयाःप्रमतयनोमगससख्यमा अमपचि अनपुयनोमगससख्यमा सममानमा अशस्त। अतयाः यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषयमाए इमत ययाः प्रथमयाः प्रमतयनोगष्ट्री, तस्य अयम् इमत प्रथमक्षेन अनपुयनोमगनमा सम्बन्धयाः बनोदव्ययाः। अतयाः एचिनोऽयविमायमावियाःइमत सकत्रक्षेण एकमारस्य स्थमानक्षे अयम् इमत आदक्षेशियाः भविमत।

[ . ]5 11 स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः॥ (१.१.५०)

सकत्रमाथर याः - स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यक्षे प्रसकक्षे स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः स्थमामननमा सदृशितमयाः एविआदक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। स्थमानक्षे अन्तरतमयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। स्थमानक्षे इमत सप्तम्यन्तमम् पदमम्। तस्य अथरयाः प्रसङयाः इमत। अत्र सकत्रक्षे अन्तरशिब्दयाःसदृशिपयमारययाः। अमतशिमयतयाः अन्तरयाः अन्तरतमयाः। अमतशिमायनक्षे तममबष्ठनधौ(५.४.५५) इमत सकत्रक्षेण तमपम्प्रत्यययाः। अतयाः सदृशितमयाः इत्यथरयाः। षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा(१.१.४८) इमत सकत्रमातम् स्थमानक्षे इमत सप्तम्यन्तसपदमनपुवितरतक्षे। सकत्रमाथनोर भविमत - स्थमान्यमादक्षेशियनोयाः ससख्यमाविहैषम्यक्षे प्रसकक्षे स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः स्थमामननमासदृशितमयाः एवि आदक्षेशियाः भवितष्ट्रीमत। स्थमानमाथरगपुणप्रममाणतयाः इमत शिब्दक्षे स्थमानशिब्दस्य अथरयाः भविमत -कण्ठमामदस्थमानमामन। अथरशिब्दस्यमाथरयाः - अमभधक्षेययाः। गपुणशिब्दस्यमाथरयाः - बमाहयत्नयाः। प्रममाणशिब्दस्यमाथरयाः -एकममात्रमा मदममात्रमा मत्रममात्रमा इमत उच्चिमारणकमालयाः। कक्षे नमचितम् मविखधसकत्रक्षेण यदमा कस्यमचितम् स्थमामननयाः कक्षे मचिदम्आदक्षेशिमायाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे, तत्र स्थमामनससख्यमा यमद आदक्षेशिससख्यमातयाः मभनमा स्यमातम् तमहर तत्र इयस पररभमाषमासञ्चमारणष्ट्रीयमा।

उदमाहरणमम् - झलमास जशिम् झमशि। इमत एकस सकत्रमम्। झलम्-स्थमानक्षे जशिम् आदक्षेशियाः भविमत झमशि परक्षे इमतसकत्रमाथरयाः। अत्र स्थमामननयाः झलयाः सशन्त। तक्षे चि २४ सशन्त। आदक्षेशिमायाः जशियाः सशन्त। तक्षे चि ५ सशन्त। अतयाःस्थमामनससख्यमा २४, आदक्षेशिससख्यमा ५ इमत दयनोयाः ससख्यमाविहैषम्यमम् अशस्त। तत्र इयस पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा।अतयाः स्थमामननयाः स्थमानक्षे स्थमामनसदृशितमयाः एवि आदक्षेशियाः मविधक्षेययाः इमत भमावियाः।

इकनो यणमचि। इमत एकस सकत्रमम्। इकम् -स्थमानष्ट्री अशस्त। यणम् आदक्षेशियाः अशस्त। इकम् अमविधष्ट्रीयममानयाःअशस्त। अतयाः इकमारस्य १८, उकमारस्य १८, ऋकमारस्य ३० इमत ६६ विणमारयाः स्थमामननयाः सशन्त। यणम्मविधष्ट्रीयममानयाः अशस्त। अतयाः यम् विम् रम् लम् इमत चित्विमारयाः एवि आदक्षेशिमायाः सशन्त। अत्र स्थमामनससख्यमातयाःआदक्षेशिससख्यमायमायाः विहैषम्यमम् अशस्त। अत एवि अत्र स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। तदथमा -सपुधष्ट्री उपमास्ययाः इमत शस्थतक्षे धकमारमातम् परस्य ईकमारस्य स्थमानक्षे ईकमारक्षेण सदृशितमयाः यकमारयाः एवि आदक्षेशियाःभविमत। अत्र ईकमार-यकमारयनोयाः समादृश्यमम् तमालपुस्थमानकक तमम् अशस्त। यतनो मह ईकमारस्य उच्चिमारणस्थमानस तमालपु,यकमारस्य चि उच्चिमारणस्थमानस तमालपु इमत।

अस्यमायाः पररभमाषमायमायाः समगमामण स्थमालमामन तत्र तत्र उदमाहरणक्षेषपु द्रिषव्यमामन। अत्र समक्षेषमाममपउदमाहरणमानमामम् प्रमतपमादनमम् परविमतरप्रकरणजमानमाभमाविमातम् शक्लषस भविक्षेतम्। झलमास जशिनोऽन्तक्षे (८.२.३९) इमत



सकत्रस्य उदमाहरणक्षे आन्तरतम्यपरष्ट्रीकमा स्पषष्ट्रीकक तमा। क्रमशियाः तमाविदम् पठ्यतक्षे चिक्षेतम् तत्र तस्य बनोधयाः सपुकरयाः। इतयाःउत्प्लपुत्य तत्र गत्विमा पठनस मक्रयतक्षे चिक्षेतम् द पुरविगमस स्यमातम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-४

. 34 यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 35 कयाः प्रमतयनोगष्ट्री कनो विमा अनपुयनोगष्ट्री।

. 36 स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 37 आन्तयर कमतमविधमम्। भक्षेदमानम् खलखत।

. 38 यस्य सम्बन्धयाः स कयाः। यशस्मनम् सम्बन्धयाः स कयाः। (क्रमक्षेण)

१) प्रमतयनोगष्ट्री, अनपुयनोगष्ट्री २) अनपुयनोगष्ट्री, प्रमतयनोगष्ट्री ३) सम्बन्धयाः, सम्बन्धष्ट्री ४) प्रमतयनोगष्ट्री, सम्बन्धयाः

. 39 क) स्थमामनससख्यमातयाः आदक्षेशिससख्यमा मभनमा चिक्षेतम् स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।ख) स्थमामनससख्यमा आदक्षेशिससख्ययमा सममानमा चिक्षेतम् यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।इमत अनयनोयाः कथनयनोयाः मविषयक्षे मनम्नस यपुकमम् यपुग्मस मचिनपुत।१) (क) सत्यमम् (ख) असत्यमम् २) (क) सत्यमम् (ख) सत्यमम् ३) (क) असत्यमम् (ख) सत्यमम् ४) (क) असत्यमम् (ख) असत्यमम्

. 40 अधनोखलखखतमानमास कक्षे न आन्तयरण सह कस्य सम्बन्धयाः इमत यपुकमपुत्तरस मचिनपुत।(क) स्थमानमम् (i) बमाहयत्नयाः(ख) अथरयाः (ii) उच्चिमारणकमालयाः(ग) गपुणयाः (iii) अमभधक्षेययाः(घ) प्रममाणमम् (iv) उच्चिमारणस्थमानमम्

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (iv) (ii) (iii) (i)

२) (iv) (i) (iii) (ii)

३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (iv) (iii) (i) (ii)



[ . ]5 12 इकनो गपुणविकदष्ट्री॥ (१.१.३)

सकत्रमाथर याः - यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणविकमदशिब्दमाभ्यमामम् गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र इकयाःइमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे पददयस वितरतक्षे। इकयाः गपुणविकदष्ट्री इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। इकम् इत्यस्य इकसम् (इकयाः) इमत षष्ठ्यन्तमम् रूपमम्। अत्र अयमम् इकसम् इमत नपपुससकखलङयाःशिब्दयाः मन्यतक्षे। इकसम् इमत नपपुससकखलमङनयाः प्रथममान्तमम् इकयाः इमत रूपमम्। उपमतष्ठतक्षे इमत पदमम्अध्यमामह्रियतक्षे। उपशस्थमतमक्रयमायमायाः कतमार इकसम् इमत शिब्दयाः अशस्त। यदमप इकयाः इमत षष्ठ्यन्तस तथमामपउपमतष्ठतक्षे इमत मक्रयमायमायाः ततम् शिब्दयाः कतमार अशस्त। अतयाः एवि तस्य प्रथममान्तस रूपमत्र मन्तव्यमम्। गपुणविकदष्ट्रीइमत प्रथममामदविचिनमान्तमम् पदमम्। विकमदरमादहैचिम् (१.१.१) अदक्षेङम् गपुणयाः (१.१.२) इमत सकत्रमाभ्यमामम् विकमदयाः इमतगपुणयाः इमत चि प्रथममान्तमम् पददयमम् अनपुवितरतक्षे। अत्र 'इमत' इमत शिब्दस्य अध्यमाहमारयाः मक्रयतक्षे। 'यत्र मविधष्ट्रीयतक्षेतत्र' इत्यमप अध्यमाहरणष्ट्रीयमामन। गपुणयाः विकमदयाः इमत उच्चिमायर यत्र गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र इकयाः इमत षष्ठ्यन्तसपदमपुपमतष्ठतक्षे इमत यनोजनमा।

यशस्मनम् सकत्रक्षे समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः तत्र, अमपचि गपुणक्षेन गपुणयाः मविधष्ट्रीयतक्षे अथमारतम् तक्षेन सकत्रक्षेण गपुणयाःइमत शिब्दमम् उच्चिमायर गपुणयाः मविधष्ट्रीयतक्षे अथविमा विकद्ध्यमा विकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे अथमारतम् विकमदयाः इमत शिब्दमम् उच्चिमायरविकमदयाः मविधष्ट्रीयतक्षे, तशस्मनम् सकत्रक्षे इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे इमत सपुगमनोऽथरयाः सकत्रस्यमास्य। इकयाःइमत पदमम् उपस्थमापयमत। अत इयस पररभमाषमा पदनोपस्थमामपकमा।

उदमाहरणमम् - ममदक्षेगपुरणयाः (७.३.८१) इमत सकत्रमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे अङस्य इमत अखधकक तमम्। तदमाअङस्य ममदक्षेयाः गपुणयाः इमत पदमामन लभ्यन्तक्षे। अशस्मनम् सकत्रक्षे गपुणयाः इमत पदमपुच्चिमायर गपुणयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। अत्र कस्यविणरस्य स्थमानक्षे गपुणयाः भविमत इमत समाकमातम् ननोकमम्। अतयाः इकनो गपुणविकदष्ट्री इमत सकत्रक्षेण अशस्मनम् इकयाः इमतषष्ठ्यन्तस पदमम् उपस्थमाप्यतक्षे। तदमा अथरयाः भविमत - अङस्य ममदक्षेयाः इकयाः गपुणयाः भविमत इमत।

[ . ]5 13 अचिश्चि॥ (१.२.२८)

सकत्रमाथर याः - यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाःइमत षष्ठ्यन्तस पदमम् उपमतष्ठतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। अचियाः चि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।अचिम् इत्यस्य अचिसम् (अचियाः) इमत षष्ठ्यन्तमम् रूपमम्। अत्र अयमम् अचिसम् इमत नपपुससकखलङयाः शिब्दयाः मन्यतक्षे।अचिसम् इमत नपपुससकखलमङनयाः प्रथममान्तमम् अचियाः इमत रूपमम्। यदमप अचियाः इमत षष्ठ्यन्तस तथमामप उपमतष्ठतक्षेइमत मक्रयमायमायाः ततम् शिब्दयाः कतमार। अतयाः एवि तस्य प्रथममान्तस रूपमत्र मन्तव्यमम्। चि इमत अव्ययपदमम्।ऊकमालनोऽज्झ्रस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत सकत्रमातम् अचिम् ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत प्रथममान्तस पददयमनपुवितरतक्षे।ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतयाः इमत पदस तकतष्ट्रीयमाबहहविचिनमान्तत्विक्षेन मविपररणमतक्षे। अत्र 'इमत' इमत शिब्दस्य अध्यमाहमारयाः मक्रयतक्षे।'यत्र मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र' इत्यमप अध्यमाहरणष्ट्रीयमामन। सकत्रमाथर्वो भविमत - ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाःइमत षष्ठ्यन्तस पदमम् उपमतष्ठतक्षे। बहहत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे। परन्तपु समाकमातम् ह्रिस्विशिब्दमम् दष्ट्रीघरशिब्दमम् प्लपुतशिब्दमम् विमाउच्चिमायर यदमा अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम् उपमतष्ठतक्षे।



उदमाहरणमम् - ह्रिस्विनो नपपुससकक्षे प्रमामतपमदकस्य इमत एकस सकत्रमम्। अत्र ह्रिस्वियाः इमत प्रथममान्तशिब्दमम्उच्चिमायर अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे। तस्ममातम् प्रकक तसकत्रक्षेण अशस्मनम् अचियाः इमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे। तदमा ह्रिस्वियाःनपपुससकक्षे अचियाः प्रमामतपमदकस्य इमत पदयनोजनमा भविमत। ततयाः परमम् तदन्तमविखधनमा अजन्तस्य प्रमामतपमदकस्यनपपुससकक्षे ह्रिस्वियाः भविमत इमत एविसरूपक्षेण अथर्वो भविमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः-५

. 41 इकनो गपुणविकदष्ट्री इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 42 अचिश्चि इमत पररभमाषमा कदमा प्रवितरतक्षे।

. 43 इकनो गपुणविकदष्ट्री इत्यत्र इकयाः इमत कमा मविभमकयाः।

. 44 यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणविकमदशिब्दमाभ्यमामम् गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र मकमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे।१) गपुणयाः २) इकयाः ३) विकमदयाः ४) अचियाः

. 45 ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र मकमम् पदमम् उपमतष्ठतक्षे।१) ह्रिस्वियाः २) दष्ट्रीघरयाः ३) इकयाः ४) अचियाः

[ . ]5 14 मविप्रमतषक्षेधक्षे परस कमायरमम्॥ (१.४.२)

सकत्रमाथर याः - तपुल्यबलमविरनोधक्षे समत परशिमासक्षेण मविमहतस कमायर स्यमामदमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - पररभमाषमासकत्रममदमम्। अशस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सशन्त। मविप्रमतषक्षेधक्षे इमत सप्तम्यन्तसपदमम्। परमम् कमायरमम् इमत प्रथममान्तस पददयमम्। मविप्रमतषक्षेधशिब्दस्य परस्परमविरनोधयाः इत्यथरयाः। सकत्रमाथर्वो भविमत -तपुल्यबलमविरनोधक्षे समत परशिमासक्षेण मविमहतस कमायर स्यमामदमत। सकत्रमम् शिमासमममत कथ्यतक्षे। यतम् सकत्रमम् अन्यत्रकपु त्रमचितम् अन्ततयाः एकत्रमामप कमायर करनोमत चिक्षेतम्, ततम् सकत्रस लब्धमाविकमाशिमम् इमत कथ्यतक्षे। एकस्य एवि लक्ष्यस्यससस्कमारमाय सकत्रदयस यपुगपतम् प्रमाप्तमम् भविमत क्विमचितम्। इत्थस लब्धमाविकमाशिस सकत्रदयमम् एकस्य एवि लक्ष्यस्यससस्कमारमाय उपशस्थतस भविमत। तदमा तयनोयाः दयनोयाः सकत्रयनोयाः बलस तपुल्यमम् अशस्त इमत बनोदव्यमम्। अधपुनमा तयनोयाःमध्यक्षे यतम् सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् परस पमठतमम् अशस्त तक्षेन सकत्रक्षेण कमायर भविमत इमत मविस्तकतयाः अथरयाः।

उदमाहरणमम् - ससमहतमाप्रकरणक्षे मनसम् रथयाः इमत शस्थतक्षे ससजपुषनो रुयाः इमत सकत्रक्षेण सकमारस्य रुयाःभविमत। तदमा मनरम् रथयाः इमत जमायतक्षे। तत्रमाधपुनमा हमशि चि (६.१.११४) इमत सकत्रक्षेण रक्षेफस्य स्थमानक्षे उत्विसप्रमाप्तमम्। रनो रर (८.३.१४) इमत अपरक्षेण सकत्रक्षेण रक्षेफस्य लनोपयाः प्रमाप्तयाः। हमशि चि इमत सकत्रमम् अन्यत्रलक्ष्यससस्कमारस कक त्विमा चिररतमाथरमम् अशस्त अथमारतम् लब्धमाविकमाशिमम् अशस्त। तथहैवि रनो रर इमत सकत्रममप अन्यत्रलक्ष्यससस्कमारस कक त्विमा चिररतमाथरमम् अशस्त अथमारतम् लब्धमाविकमाशिमम् अशस्त। मनरम् रथयाः इमत उदमाहरणक्षेसकत्रदयममप यपुगपतम् एकस्य एवि रक्षेफमात्मकस्य लक्ष्यस्य मभनस ससस्कमारस कतपुर प्रवितरतक्षे। तदमा दयनोयाः मध्यक्षे यतम्



सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् परस पमठतस तस्य प्रमाबल्यमम् बनोदव्यमम्। विस्तपुतयाः अशस्मनम् उदमाहरणक्षे पकविरत्रमाखसदमम्इत्यमामदनमा हमशि चि इमत सकत्रस्यहैवि प्रविकखत्तयाः भवितष्ट्रीमत अन्यदक्षेततम्।

एतमावितमा पररभमाषमाप्रकरणक्षे यमायाः पररभमाषमायाः आलनोमचितमायाः तमायाः पमामणमनमपुमननमा स्वियमम् अषमाध्यमाय्यमासखलखखतमायाः सशन्त। इतस परस यमायाः पररभमाषमायाः आलनोच्यन्तक्षे तमायाः पमामणमनमपुमननमा प्रकमारमान्तरक्षेण जमामपतमायाः सशन्त,

अथविमा विमामतरककमारक्षेण उकमायाः सशन्त, अथविमा पतञ्जखलमपुमननमा उकमायाः सशन्त।

. . )5 14 1 पकविरपरमनत्यमान्तरङमापविमादमानमामपुत्तरनोत्तरस बलष्ट्रीययाः॥ (प.३९)

शिमासक्षे बहहत्र लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय एकमाखधकस सकत्रस शिमासस विमा यपुगपतम् उपमतष्ठतक्षे। तदमा दयनोयाः मध्यक्षेकस्य सकत्रस्य बलमम् अखधकस कस्य विमा न्यकनमम् इमत खजजमासमा उदक्षेमत। सधौकयमारय सकत्रमाणमामम् इत्थस मविभमाजनसमक्रयतक्षे।

१) पकविरसकत्रमम् , २) परसकत्रमम् , ३) मनत्यकमायरमविधमायकस सकत्रमम् , ४) अन्तरङकमायरमविधमायकस सकत्रमम् ,५) अपविमादसकत्रमम् इमत पञ्चधमा मविभज्यतक्षे।

एतक्षेषमास मकखञ्चतम् पररचिययाः प्रस्तकयतक्षे।

१) पकविरसकत्रमम् - यतम् सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् पकविर पमठतमम् ततम्

२) परसकत्रमम् - यतम् सकत्रमम् अषमाध्यमाय्यमामम् परस पमठतमम् ततम्

३) मनत्यकमायरमविधमायकस सकत्रमम् - कक तमाकक तप्रसङष्ट्री यनो मविखधयाः स मनत्ययाः। अन्यक्षेन सकत्रक्षेण कमायर कक तस,नमामप कक तस चिक्षेदम् ययाः मविखधयाः प्रसज्यतक्षे स मनत्ययाः कथ्यतक्षे।

४) अन्तरङकमायरमविधमायकस सकत्रमम् - अन्तयाः मद्ध्यक्षे शिमासष्ट्रीयबमहरङमनममत्तसमपुदमायमध्यक्षेअन्तभकरतमान्यङमामन मनममत्तमामन यस्य तदन्तरङमम्। एविस तदष्ट्रीयमनममत्तसमपुदमायमादम् बमहभकरतमाङकस बमहरङमम्।अथविमा स्विल्पमापक्षेकत्विमम् अन्तरङत्विमम्, अखधकमापक्षेकत्विस बमहरङत्विमम्।

५) अपविमादसकत्रमम् - मनरविकमाशिनो मविखधरपविमादयाः। यक्षेन नमाप्रमाप्तक्षे यनो मविखधरमाभ्यतक्षे स तस्य बमाधकनोभविमत। यमद मकममप सकत्रमम् कपु त्रमामप अन्यत्र कमायर नहैवि लभतक्षे। तदमा ततम् सकत्रस मनरविकमाशिस कथ्यतक्षे। अत एविअपविमादयाः इमत कथ्यतक्षे। स चि अपविमादयाः अधपुनमा एकस्य कस्यमचितम् लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय उपमतष्ठतक्षे। तदमा ससविरप्रबलयाः गण्यतक्षे। यमद इदस सकत्रमम् अस्यमामप लक्ष्यस्य ससस्कमारस न कपु यमारतम् तमहर पमामणनक्षेयाः सकत्रप्रणयनमम् एविव्यथर भविक्षेतम्। यतनो मह पमामणनक्षेयाः विचिनस व्यथर न भविमत। अत एवि विचिनप्रमाममाण्यमातम् स मविखधयाः अपविमादयाः इमतगण्यतक्षे। अमपचि लब्धस्य लक्ष्यस्य ससस्कमारस करनोमत। तत्रमायस लधौमककयाः दृषमान्तयाः - कशश्चिदम् गकहस्विमामष्ट्रीबमाहणमानम् भनोजयमत। तदमा सकदमानम् आमदशिमत - (१) बमाहणक्षेभ्यनो दखध दष्ट्रीयतमामम्, (२) तक्रस कधौशण्डन्यमाय इमतविमाक्यदयक्षेन। कधौशण्डन्ययाः अमप बमाहण एवि। प्रथमविमाक्यमानपुसमारस कधौशण्डन्यमाय अमप दखध एवि दक्षेयमम्। परन्तपुमदतष्ट्रीयस विमाक्यस मविमशिषमम् यदम् कधौशण्डन्यमाय तक्रस दक्षेयमम्। तत्रमाधपुनमा मविशिययाः यदम् कधौशण्डन्यमाय मकस दक्षेयमम्। कमा विमातत्र यपुमकयाः इमत। प्रथमविमाक्यस समाममान्यमविधमानस करनोमत। मदतष्ट्रीयविमाक्यस मविशिक्षेषमविधमानस करनोमत। एकस्य एविस्विमाममनयाः विमाक्यदयमशस्त। न मकममप विमाक्यस मविफलस स्यमातम्। तदमा मदतष्ट्रीयविमाक्यक्षेन कक तस मविशिक्षेषमविधमानसप्रथमविमाक्यक्षेन कक तस्य समाममान्यमविधमानस्य असशितयाः बमाधस करनोमत। कधौशण्डन्यमभनक्षेभ्ययाः बमाहणक्षेभ्ययाः दखध दक्षेयमम्



इमत एविमम् अथरस्य ससकनोचियाः भविमत। मविधमानदयक्षेन कधौशण्डन्ययाः मविषयष्ट्रीकक तयाः। परन्तपु मभनस कमायर प्रमाप्तमम्।मदतष्ट्रीयमविधमानस्य कक्षे विलस कधौशण्डन्ययाः एवि मविषययाः। परन्तपु प्रथममविधमानस्य तपु मविषययाः कधौशण्डन्यनोऽमप अशस्त,

अन्यक्षेऽमप बमाहणमायाः सशन्त। अतयाः प्रथममविखधयाः अखधकदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः। स उत्सगरमविखधयाः इमत उच्यतक्षे।मदतष्ट्रीयमविखधयाः अल्पदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः। सयाः अपविमादयाः इमत उच्यतक्षे। तत्रमाधपुनमा मनम्नमविरनोधमायाः सम्भविशन्त।

कस्य कक्षे न मविरनोधयाः कयाः प्रबलयाःपकविरस्य परक्षेण मविरनोधयाः परयाःपकविरस्य मनत्यक्षेन मविरनोधयाः मनत्ययाःपकविरस्य अन्तरङक्षेन मविरनोधयाः अन्तरङयाःपकविरस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाःपरस्य मनत्यक्षेन मविरनोधयाः मनत्ययाःपरस्य अन्तरङक्षेन मविरनोधयाः अन्तरङयाःपरस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाःमनत्यस्य अन्तरङक्षेन मविरनोधयाः अन्तरङयाःमनत्यस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाःअन्तरङस्य अपविमादक्षेन मविरनोधयाः अपविमादयाः

पमाठगतप्रश्नमायाः-६

. 46 सकत्रयनोयाः मविप्रमतषक्षेधयाः कदमा भविमत।. 47 मनत्यमादमप बलष्ट्रीययाः मकमम्।. 48 परमादमप बलष्ट्रीययाः मकस मकमम्।. 49 मकस मनत्यमम्।. 50 कयाः उत्सगरमविखधयाः।. 51 कयाः अपविमादमविखधयाः।. 52 अधनोखलखखतमानमास कस्ममातम् मकस बलवितम् इमत यपुकमपुत्तरस मचिनपुत।(क) अन्तरङमातम् (i) अन्तरङमम् बलवितम्(ख) मनत्यमादम् (ii) परस बलवितम्(ग) परमादम् (iii) मनत्यस बलवितम्(घ) पकविमारदम् (iv) अपविमादयाः बलष्ट्रीयमानम्

(क) (ख) (ग) (घ)

१) (iv) (ii) (iii) (iv)

२) (iv) (i) (iii) (ii)



३) (iii) (ii) (i) (iv)

४) (iv) (iii) (i) (ii)

. . )5 14 2 प्रत्ययगहणक्षे तदमादक्षेस्तदन्तस्य गहणमम्।सकत्रक्षेषपु बहहत्र प्रत्ययमानमामम् उलक्षेखयाः भविमत। क्विमचितम् तमम् प्रत्ययमम् उमदश्य ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे। क्विमचितम्

तमम् प्रत्ययमम् उमदश्य मकममप आगममामदकस मविधष्ट्रीयतक्षे। कदमामचितम् कक्षे विलस प्रत्यययाः मविधष्ट्रीयतक्षे। कदमामचितम् प्रत्यययाःमनममत्तत्विक्षेन गकहतक्षे। कदमामचितम् प्रत्यययाः स्थमामनत्विक्षेन गकहतक्षे। अतयाः तत्र तत्र प्रत्ययक्षेन कक्षे विलस प्रत्ययस्यहैविगहणमम् अथविमा तदन्तस्य गहणमम् इमत प्रमतपमादमयतपुमम् इयस पररभमाषमा आगच्छमत।

पररभमाषमाथर याः - यस्ममातम् प्रकक मतभकतमातम् शिब्दमादम् ययाः प्रत्ययनो मविमहतयाः, तदमादक्षेयाः - स प्रकक मतभकतयाः शिब्दयाःआमदयरस्य, तदन्तस्य – स प्रत्यययाः अन्तनो यस्य समपुदमायस्य तस्य चि गहणमम्। प्रकक मतप्रत्ययसमपुदमायस्यतन्मध्यविमतरनश्चि गहणमम् इत्यथरयाः। अनयमा पररभमाषयमा जमायममानयाः तदन्तमविखधयाः तदमामदमविशिक्षेष्यकतदन्तमविखधयाःइमत कथ्यतक्षे। एविञ्च बहहत्र इयस पररभमाषमा प्रत्ययगहणक्षे तदन्तमा गमाहमायाः इमत आकमारक्षेण प्रकटतक्षे।

यमामम् प्रकक मतमम् उमदश्य प्रत्यययाः मविमहतयाः समा प्रकक मतयाः स प्रत्ययश्चि इमत अनयनोयाः समपुदमाययाः, तयनोयाःमध्यक्षे वितरममानमाश्चि प्रत्ययगहणक्षेन गकहन्तक्षे, अथमारतम् सकत्रक्षे गकहष्ट्रीतयाः उच्चिमाररतयाः प्रत्यययाः तमादृशिसमपुदमायस्य ससजमाभवितष्ट्रीमत तमात्पयरमम्। स्विप्रकक त्यमादमावियक-तत्प्रत्ययमान्तमावियविक-समपुदमायस्य गहणमम् भविमत।

उदमाहरणमम् - सह सपुपमा इमत एकस सकत्रमम्। अत्र सपुबमाशन्त्रतक्षे परमाङवित्स्विरक्षे इमत सकत्रमातम् सपुपम् इमतप्रथममान्तस पदममायमामत। सममासयाः इमत अखधकक तमम् अशस्त। तक्षेन सपुपम् सपुपमा सह सममासससजमास लभतक्षे इमतविमाक्ययनोजनमा भविमत। अत्र सपुपम् इमत प्रत्ययबनोधकस पदमशस्त। सपुपमा इत्यमप प्रत्ययबनोधकमम् अशस्त। अतयाःप्रकक तपररभमाषयमा सपुपम् इमत पदक्षेन यस्ममातम् प्रकक मतभकतमातम् शिब्दमातम् सपुपम् प्रत्यययाः मविमहतयाः, तदमादक्षेयाः - सप्रकक मतभकतयाः शिब्दयाः आमदयाः यस्य, स सपुपम् प्रत्यययाः अन्तयाः यस्य समपुदमायस्य, तस्य गहणस भविमत। अथमारतम्सपुबन्तस्य गहणस भविमत। एविस सपुपमा इत्यत्रमामप तदमामदमविशिक्षेष्यकतदन्तमविखधयाः भविमत। तक्षेन सपुबन्तक्षेन इत्यथर्वोलभ्यतक्षे। एविञ्च सह सपुपमा इत्यस्य समपुमदतयाः अथरयाः भविमत - सपुबन्तस सपुबन्तक्षेन सह सममासससजस भविमत।

अतयाः सह सपुपमा इमत सकत्रक्षे सपुपम् इत्यनक्षेन यस्ममातम् प्रकक मतभकतमातम् सपुपम् मविमहतयाः अशस्त स प्रकक मतभकतयाःसमपुदमाययाः आमदयाः यस्य समपुदमायस्य, स सपुपम् प्रत्यययाः अन्तयाः यस्य समपुदमायस्य तस्य गहणस भविमत। यथमा पकविरअमम् इत्यत्र पकविर इमत प्रकक मतभकतमातम् समपुदमायमातम् अमम् इमत सपुपम् प्रत्यययाः मविमहतयाः अशस्त। स प्रकक मतभकतयाः पकविरइमत शिब्दयाः आमदयाः यस्य समपुदमायस्य (पकविर अमम् इमत समपुदमायस्य), स अमम् प्रत्यययाः अन्तयाः यस्य समपुदमायस्य(पकविर अमम् इमत समपुदमायस्य), सपुपम् इमत गहणक्षेन तस्य समपुदमायस्य (पकविर अमम् इत्यस्य) गहणस भविमत, बनोधयाःभविमत।



यदमा कक्षे नमप सकत्रक्षेण कममप प्रत्ययमपुमदश्य कमामचितम् ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र इयस पररभमाषमा न प्रवितरतक्षे।अतयाः तत्र प्रत्ययक्षेन कक्षे विलस प्रत्ययस्यहैवि बनोधनो भविमत, न तपु तदन्तस्य। यथमा ककवितक मनष्ठमा इमत एकस सकत्रमम्।अनक्षेन कप्रत्ययमम् उमदश्य कवितपु प्रत्ययस चि उमदश्य मनष्ठमा इमत ससजमा मविधष्ट्रीयतक्षे। अतयाः अशस्मनम् सकत्रक्षेण कइत्यनक्षेन कप्रत्ययममात्रस्य गहणस भविमत, न तपु कमान्तस्य। एविस कवितपु इत्यनक्षेनमामप। तस्ममातम् मनष्ठमा ससजमा कइमत कवितपु इमत प्रत्यययनोरक्षेवि भविमत। क्विमचितम् ससजमामविधधौ अमप प्रत्ययगहणक्षेन तदन्तमविखधयाः भविमत।तदकध्विरगन्थक्षेषपु द्रिषव्यमम्।

. . )5 14 3 यदमागममास्तद्गपुणष्ट्रीभकतमास्तद्गहणक्षेन गकहन्तक्षे।यतम् शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य आगमयाः मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य अवियवित्विक्षेन आगमयाः गण्यतक्षे। यमद क्विमामप ततम्

शिब्दस्विरूपमम् उमलख्यतक्षे तमहर आगमसमहतस्य गहणस कतरव्यमम्।

मटतम् मकतम् ममतम् इमत मत्रमविधमायाः आगममायाः। सविरषमामम् इमत रूपसमाधनप्रमक्रयमायमामम् सविर आमम् इमतशस्थतक्षे आमयाः सपुटम् आगमयाः भविमत। तदमा सविर समामम् इमत शस्थमतयाः भविमत। तत्र बहहविचिनक्षे झल्यक्षेतम् इमत सकत्रक्षेणझलमामदबहहविचिनक्षे परक्षे अदन्तमाङस्य एकमारयाः मविधष्ट्रीयतक्षे। आमम् इत्यस्य सपुटम् इमत असशिभकतयाः तदवियवियाः अशस्तइमत मन्यतक्षे। तक्षेन आमम् इमत बहहविचिनमम् इमत उकक्षे ऽमप तदम् झलमामद भविमत। ततयाः एकमारनो भविमत। सविरषमामम्इमत रूपस चि खसद्ध्यमत।

. . )5 14 4 मनरनपुबन्धकगहणक्षे समानपुबन्धकस्य।यमद कशश्चितम् स्विमामष्ट्री भकत्यमम् आमदशिमत पमात्रमामण आनय इमत। स भकत्ययाः कमाचिपमात्रमामण तमाम्रपमात्रमामण

इमत सविमारमण पमात्रमामण आनयमत। यमद स्विमामष्ट्री आमदशिमत तमाम्रपमात्रमामण आनय इमत। तदमा स भकत्ययाःकमाचिमामदपमात्रमामण नमानयमत, परन्तपु तमाम्रमनममरतमामन भनोजनस्य स्नमानस्य पमाकस्य पमानस्य पमात्रमामण यथमा कस सयाःद्रिनोणष्ट्री चिषकयाः स्थमालष्ट्री इत्यमादष्ट्रीमन आनयमत। तत्रमामप यमद स्विमामष्ट्री आमदशिमत भनोजनस्य तमाम्रपमात्रमामण आनयइमत। तदमा तपु स कक्षे विलस भनोजनमाय आविश्यकमामन एवि पमात्रमामण आनयमत। एविमक्षेवि व्यमाकरणक्षेऽमप आचिमायरयाःपमामणमनयाः करनोमत। तत्र लटम् खलटम् लपुटम् ऌटम् लक्षेटम् लनोटम् लङम् खलङम् लपुङम् ऌङम् इमत दशि लकमारमायाः सशन्त। तत्रयमद मपुमनयाः विदमत लयाः इमत। तदमा यक्षेषपु लकमारक्षेषपु लविणरयाः अशस्त तक्षे सविरऽमप बनोद्ध्यन्तक्षे। यदमा आचिमायरयाः विदमतऌ इमत तदमा ऌटम् ऌङम् इमत दधौ एवि लकमारधौ बनोध्यक्षेतक्षे। यतनो मह तयनोमरध्यक्षे एवि ऌ इमत विणरयाः अशस्त। तदथरपररभमाषमा कमामचिदम् अशस्त - मनरनपुबन्धकगहणक्षे समानपुबन्धकस्य इमत। सरलमाथरस्तपु - यत्र अनपुबन्धरमहतस्यशिब्दस्विरूपस्य उच्चिमारणस भविमत तत्र ततम् शिब्दस्विरूपमम् अनपुबन्धसमहतस बनोद्ध्यमम्।

. . )5 14 5 नमानपुबन्धकक तमनक्षेकमाल्त्विमम्।यमद आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् भविमत तमहर स सविरस्य स्थमानक्षे भविमत इमत पकविर पमठतमम्। आदक्षेशियाः एकमालम्

अनक्षेकमालम् विमा इमत कथस बनोदव्यमम्। बहहत्र आदक्षेशिमायाः समानपुबन्धमायाः उपलभ्यन्तक्षे। अथमारतम् आदक्षेशिक्षेषपु इतम्-ससजकविणमारयाः सशन्त। तदमा कशस्मनमप उपदक्षेशिक्षे कमत विणमारयाः सशन्त इमत गणनष्ट्रीयस चिक्षेतम् अनपुबन्धस्य गणनमा नकतरव्यमायाः इमत तमात्पयरमम्। यथमा धमातपुपमाठक्षे कक धमातपुयाः डपुकक ञम् इमत उमलखखतयाः। तस्य डपु ञम् इमत दधौ अनपुबन्धधौ।यमद अनपुबन्धस्य उकमारक्षेण सह कक धमातनोयाः स्विरगणनमास कपु मरयाः तमहर कक धमातनोयाः अचिम्-दयमम् भविमत। तक्षेन एकमाचि



उपदक्षेशिक्षेनपुदमात्तमातम् इमत सकत्रक्षेण कक तयाः इडमागममनषक्षेधयाः कक धमातनोयाः न स्यमातम्। इषश्चि मनषक्षेधयाः। अतयाः अनपुबन्धसत्यक्त्विमा कक धमातनोयाः विणमारयाः गण्यन्तक्षे। तदमा कक धमातपुयाः एकमाचिम् भविमत।

पमाठसमारयाः

शिब्दक्षे मविमशिषक्रमक्षेण मविदमाममानयाः विणमारनमास समपुदमाययाः शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत। यतम् पदमम् एकमम्अलमम् समपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपरकमम् अथविमा अलम्-बनोधकमम्। यतम् पदमम् अल्समपुदमायससमपरयमत, बनोधयमत, ततम् पदमम् अलम्-समपुदमाय-समपरकमम् अथविमा अलम्-समपुदमाय-बनोधकमम्। यमा मविभमकयाः पदक्षेप्रयपुकमा भविमत तत्पदस तमदभमकमनमदरषमम् इमत उच्यतक्षे। यमद पदमम् पञ्चम्यन्तमम् तमहर ततम् पञ्चमष्ट्रीमनमदरषमम् इमतकथ्यतक्षे।

सकत्रपमाठक्षे पमामणमननमा पञ्चमष्ट्री षष्ठष्ट्री सप्तमष्ट्री एतमासमास मविभककीनमास मविमशिषमायाः अथमारयाः उकमायाः। षष्ठष्ट्री एविशक्लषमा।

षष्ठष्ट्री - षष्ठष्ट्रीमनमदरषस पदमशस्त चिक्षेतम् मविधष्ट्रीयममानस्य मपुख्यस भमागदयस भविमत - आगमयाः आदक्षेशियाः चि। मटतम् मकतम्

ममतम् इमत आगमयाः भविमत। अन्यक्षे आदक्षेशिमायाः भविशन्त।

आगमयाः - मटतम् मकतम् ममतम् - ययाः मविधष्ट्रीयतक्षे स मकममप शिब्दस्विरूपमम् उमदश्य मविधष्ट्रीयतक्षे। मटतम् यस्य मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य आदमावियवियाः

भविमत। मकतम् यस्य मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य अन्त्यमावियवियाः भविमत। एततम् कमायरदयमम् आदन्तधौ टमकतधौ इमतपररभमाषयमा भविमत।

ममतम् यस्य मविधष्ट्रीयतक्षे तस्य यक्षे अचियाः सशन्त, तक्षेषपु अशन्तममातम् अचियाः अव्यविमहतपरस मविधष्ट्रीयतक्षे, मकञ्चयमम् उमदश्य मविमहतयाः तस्य अन्त्यमावियवियाः भविमत। एततम् कमायरमम् ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषयमा भविमत।

आदक्षेशियाः - षष्ठ्यन्तपदक्षे प्रयपुकमायमायाः षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः अशस्त चिक्षेतम् , मकञ्च सम्बन्धस्य अनपुयनोगष्ट्री

नमाशस्त चिक्षेतम् समा स्थमानषष्ठष्ट्री गण्यतक्षे व्यमाकरणक्षे।

मविधष्ट्रीयममानयाः आदक्षेशियाः कस्य मनवितरकयाः, अपसमारकयाः इमत प्रश्नयाः। तदमा तत्र आदक्षेशियाः ककीदृशियाः मकञ्चस्थमानष्ट्री कथस मनमदरषयाः इमत एतदपुभयस द्रिषव्यस भविमत।

तत्रमायस समपुमदतयाः मविविक्षेकयाः - यमद स्थमानष्ट्री एकयाः एवि अलम् अशस्त तदमा आदक्षेशियाः ककीदृशियाः अशस्त इमत दशिरनस्य आविश्यकतमा

नमाशस्त। तस्य स्थमामननयाः अलयाः मनविकखत्तयाः भविमत एवि।



यमद स्थमामनमनदरशियाः अल्समपुदमायबनोधकपदक्षे षष्ठष्ट्रीप्रयनोगक्षेन कक तयाः तदमा १) यमद आदक्षेशियाः एकमालम् लनोपयाःमङतम् (मङतम् अनक्षेकमालक्षेवि) एषपु अन्यतमयाः अशस्त तमहर सयाः अन्त्यस्य विणरस्य स्थमानक्षे भविमत न तपु सविरस्य। २)

यमद आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मशितम् विमा अशस्त तमहर सयाः सविरस्य षष्ठष्ट्रीमनमदरषस्य स्थमानक्षे भविमत। यदमा स्थमानषष्ठष्ट्री तदमाषष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत पररभमाषमा।

यमद स्थमामनमनदरशियाः अल्समपुदमायबनोधकपदक्षे षष्ठष्ट्रीप्रयनोगक्षेन कक तयाः तदमा -

१) आदक्षेशियाः एकमालम् लनोपयाः विमा अशस्त तदमा अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषमा।

२) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मङतम् चि अशस्त तदमा मङच्चि इमत पररभमाषमा।

३) आदक्षेशियाः अनक्षेकमालम् मशितम् विमा अशस्त मकन्तपु मङतम् नमाशस्त तदमा अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमतपररभमाषमा। इमत मविविक्षेकयाः।

सप्तमष्ट्री - यमद मकममप पदस सप्तम्यन्तमम् अशस्त तमहर तस्य पदस्य ययाः अथरयाः तस्ममातम् अव्यविमहतपकविरस्य

कमायरमम् कतरव्यमममत तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमायमायाः तमात्पयरमशस्त।

पञ्चमष्ट्री - यमद मकममप पदस पञ्चम्यन्तमम् अशस्त तमहर तस्य पदस्य ययाः अथरयाः तस्ममातम् अव्यविमहतपरस्य

कमायरमम् कतरव्यमममत तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमायमायाः तमात्पयरमशस्त।

षष्ठ्यमायाः अथरयाः सम्बन्धयाः अशस्त चिक्षेतम् सम्बन्धस्य एकयाः अनपुयनोगष्ट्री अपरयाः प्रमतयनोगष्ट्री चि स्यमातम्। यमदप्रमतयनोमगससख्यमा अनपुयनोमगससख्यमा चि सममानमा तमहर यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे। तयमाचि प्रथमस्य प्रमतयनोमगनयाः सम्बन्धयाः प्रथमक्षेन अनपुयनोमगनमा इमत एविस क्रमक्षेण सम्बन्धयाः बनोध्ययाः।

कक्षे नमचितम् मविखधसकत्रक्षेण कस्यमचितम् स्थमामननयाः कक्षे मचिदम् आदक्षेशिमायाः मविधष्ट्रीयन्तक्षे, तत्र स्थमामनससख्यमा यमदआदक्षेशिससख्यमातयाः मभनमा स्यमातम् तमहर तत्र स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा सञ्चमारणष्ट्रीयमा। मकञ्च स्थमामननमासदृशितमयाः आदक्षेशियाः कतरव्ययाः।

यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणशिब्दक्षेन गपुणयाः, विकमदशिब्दक्षेन विकमदयाः चि मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र इकयाःइमत षष्ठ्यन्तमम् पदमम् इकनो गपुणविकदष्ट्री इमत पररभमाषयमा उपमतष्ठतक्षे।

ह्रिस्विशिब्दक्षेन दष्ट्रीघरशिब्दक्षेन प्लपुतशिब्दक्षेन विमा यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचियाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम् अचिश्चिइमत पररभमाषयमा उपमतष्ठतक्षे।

एकस्य एवि लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय सकत्रदयस यपुगपतम् प्रमाप्तमम् भविमत क्विमचितम्। तदमा तयनोयाः मविरनोधयाःभविमत। मविरनोधयाः बहहमविधयाः अशस्त। मकञ्च मनणरयमाय मविमभनमायाः पररभमाषमायाः सशन्त इमत मविषययाः समविस्तरमम्आलनोमचितयाः अशस्मनम् पमाठक्षे।



पमाठमान्तप्रश्नमायाः

. 1 स्थमानषष्ठष्ट्री कथस मनणरयमा।. 2 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।. 3 अलनोऽन्त्यस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 षष्ठष्ट्री स्थमानक्षेयनोगमा, अलनोऽन्त्यस्य, मङच्चि, अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत चितपुणमार सकत्रमाणमास परस्परस बमाध्यबमाधकभमावियाः स्पषष्ट्रीकरणष्ट्रीययाः।

. 6 आदन्तधौ टमकतधौ इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 7 ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 8 स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 9 तशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरमामण-१

. 1 दन्दमादधौ दन्दमध्यक्षे दन्दमान्तक्षे शकयममाणस पदस प्रत्यक्षेकममभससबध्यतक्षे इत्यस्य अथरस्तमावितम् -दन्दसममासस्य आदधौ मध्यक्षे अन्तक्षे विमा मविदममानमम् दन्दसममासस्य अनङभकतमम् पदमम् दन्दसममासक्षेमविदममानहैयाः पदहैयाः प्रत्यक्षेकमम् अमभसम्बध्यतक्षे, अन्विक्षेमत इमत।

. 2 प्रत्यययाः(३.१.१) परश्चि (३.१.२) इमत अखधकमारमादम् बमहभकरतक्षेन सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयममानयाः यमद मटतम् मकतम्विमा स्यमातम् तमहर आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 3 कक्षे नमामप सकत्रक्षेण मविधष्ट्रीयममानयाः यमद ममतम् स्यमातम् तमहर ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 4 प्रत्यययाः(३.१.१) परश्चि (३.१.२) इमत अखधकमारमादम् बमहयाः आदन्तधौ टमकतधौ इमत पररभमाषमायमायाःप्रविकखत्तकक्षेत्रमम्। समगमायमामम् अषमाध्यमाय्यमामम् ममदचिनोऽन्त्यमातम् परयाः इमत पररभमाषमायमायाः प्रविकखत्तकक्षेत्रमम्।

. 5 ३)

. 6 ४)

. 7 १)

. 8 ३)

. 9 ३)



उत्तरमामण-२

. 10 शिब्दक्षे क्रमशियाः मविदमाममानमायाः विणमारयाः शिब्दस्य स्विरूपमम् भविमत।

. 11 अल्बनोधकमम्।

. 12 यस्य पदस्य अथरयाः लक्ष्यक्षे एकयाः अलम् एवि लभ्यतक्षे ततम् पदमम् अल्बनोधकमम्।

. 13 सकत्रक्षे षष्ठष्ट्रीमनमदरषस पदमम् अशस्त। परन्तपु अनपुयनोगष्ट्री न उमलखखतयाः। तत्र सम्बन्धमविशिक्षेषयाः कयाः इमतमनधमाररणस न भविमत। अतयाः अत्र मविदममानमा षष्ठष्ट्री अमनधमारररतसम्बन्धमविशिक्षेषमा षष्ठष्ट्री अशस्त। ईदृशिष्ट्रीषष्ठष्ट्री स्थमानषष्ठष्ट्री इमत उच्यतक्षे।

. 14 शिब्दशिमासक्षे यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानक्षेयनोगमा बनोद्ध्यमा।

. 15 अल्समपुदमायबनोधकमातम् पदमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त चिक्षेतम्, आदक्षेशियाः चि एकमालम् लनोपयाः विमा स्यमातम् चिक्षेतम्अलनोऽन्त्यस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 16 अल्समपुदमायबनोधकमातम् पदमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त चिक्षेतम्, आदक्षेशियाः चि अनक्षेकमालम् मकञ्च मङतम् स्यमातम् चिक्षेतम्मङच्चि इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 17 अल्समपुदमायबनोधकमातम् पदमातम् स्थमानषष्ठष्ट्री अशस्त चिक्षेतम्, आदक्षेशियाः चि अनक्षेकमालम् मङमदनयाः अथविमा मशितम्स्यमातम् चिक्षेतम् अनक्षेकमाशल्शितम् सविरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 18 पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन परस्य कमायर मविधष्ट्रीयतक्षे चिक्षेतम् आदक्षेयाः परस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 19 १)

. 20 १)

. 21 २)

. 22 ३)

. 23 १)

. 24 ३)

. 25 ३)

. 26 २)

उत्तरमामण-३

. 27 सप्तमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य पकविरस्य भविमत इमत तशस्ममनमतमनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमायमायाः अथरयाः।

. 28 पञ्चमष्ट्रीमनदरशिक्षेन मविधष्ट्रीयममानस कमायर विणमारन्तरक्षेण अव्यविमहतस्य परस्य भविमत इमत तस्ममामदत्यपुत्तरस्यइमत पररभमाषमायमायाः अथरयाः।

. 29 सकत्रक्षे सप्तम्यन्तस पदमम् यमद ससजमापदमम् स्यमातम्। तस्य अथरयाः कशश्चिदम् शिब्दयाः विणरयाः विमा एवि स्यमातम् तमहरतशस्ममनमत मनमदरषक्षे पकविरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।



. 30 सकत्रक्षे पञ्चम्यन्तस पदमम् यमद ससजमापदमम् स्यमातम्। तस्य अथरयाः कशश्चिदम् शिब्दयाः विणरयाः विमा एवि स्यमातम् तमहरतस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 31 १)

. 32 २)

. 33 २)

उत्तरमामण-४

. 34 षष्ठ्यमायाः सम्बन्धस्य प्रमतयनोमग-अनपुयनोमगससख्यमा यमद सममानमा स्यमातम् तमहर यथमाससख्यमनपुदक्षेशियाः सममानमामम् इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 35 सम्बन्धयाः सदमा न्यकनतयाः दयनोयाः भविमत। यदमा सम्बन्धयाः भविमत तदमा यस्य सम्बन्धयाः भविमत ससम्बन्धस्य प्रमतयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। यशस्मनम् सम्बन्धयाः भविमत सयाः अनपुयनोगष्ट्री इमत कथ्यतक्षे। अथमारतम्प्रमतयनोमगनयाः सम्बन्धयाः अनपुयनोमगनमा सह भविमत।

. 36 षष्ठ्यमायाः सम्बन्धस्य प्रमतयनोमग-अनपुयनोमगससख्यमा यमद मविषममा स्यमातम् तमहर स्थमानक्षेऽन्तरतमयाः इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 37 स्थमानमाथरगपुणप्रममाणकक दमान्तयर चितपुमविरधमम्।

. 38 १)

. 39 २)

. 40 ४)

उत्तरमामण-५

. 41 यत्र समाकमातम् स्थमानष्ट्री न मनमदरषयाः, मकञ्च गपुणविकमदशिब्दमाभ्यमामम् गपुणविकदष्ट्री मविधष्ट्रीयक्षेतक्षे तत्र इकनो गपुणविकदष्ट्रीइमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 42 ह्रिस्विदष्ट्रीघरप्लपुतहैयाः यत्र अचिम् मविधष्ट्रीयतक्षे तत्र अचिश्चि इमत पररभमाषमा प्रवितरतक्षे।

. 43 इकयाः इमत षष्ठ्यन्तमातम् प्रथममा मविभमकयाः।

. 44 ४)

. 45 ४)

उत्तरमामण-६

. 46 एकस्य एवि लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय यमद सकत्रद्वियस यपुगपतम् प्रमाप्तमम् भविमत। मकञ्च ततम् सकत्रदयममपलब्धमाविकमाशिमम् एकस्य एवि लक्ष्यस्य ससस्कमारमाय उपशस्थतस भविमत। तदमा तयनोयाः दयनोयाः सकत्रयनोयाः बलसतपुल्यमम् अशस्त इमत भविमत तयनोयाः मविप्रमतषक्षेधयाः।

. 47 मनत्यमादमप बलष्ट्रीययाः अन्तरङमम् अपविमादश्चि।

. 48 परमादमप प्रबलत्विमम् मनत्यस्य अन्तरङस्य अपविमादस्य चि।



. 49 कक तमाकक तप्रसङष्ट्री यनो मविखधयाः स मनत्ययाः। अन्यक्षेन सकत्रक्षेण कमायर कक तस, नमामप कक तस चिक्षेदम् ययाः मविखधयाःप्रसज्यतक्षे स मनत्ययाः कथ्यतक्षे।

. 50 अखधकदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः उत्सगरमविखधयाः इमत उच्यतक्षे।

. 51 उत्सगरमविखधदक्षेशिक्षे अन्तभकरतयाः अल्पदक्षेशिव्यमापकयाः मविखधयाः अपविमादयाः उच्यतक्षे।

. 52 २)

।।इमत पञ्चमयाः पमाठयाः।।


Download - H#7 `R@S 2 `R@S "(9 a HY$ 3 # > @ 9G 2+'($ a3 Y ( M ( $ H ( 3#">Z *92...`R@S aU $ J $ "c (> H#7 `R@S 2 `R@S "(9 a HY$ 3 # > @ 9G 2+'($ a3 Y ( M ( $ H ( 3#

Top Related