gopäla-täpanéyopaniñad

pürva-täpané

(1)

oà

sac-cid-änanda-rüpäya kåñëäyäkliñöa-käriëe | namo vedänta-vedyäya gurave buddhi-säkñiëe ||

viçveçvaraù: parama-karuëikatayä saguëopäsana-krameëa adhikärijanänäm anartha-nivåttaye saccidänanda-svarüpa-çré-kåñëätmävaptaye ca çré-gopälavidyäm uddépayanté täpané çrutiù çrotèëäm avighna-vidyä-siddhaye sadäcärabodhanäya viñaya-saulabhya-prakäçanena tat-pravåtti-siddhaye ca pratipädya-parama-daivata-praëati-lakñaëaà maìgalaà prakäçayati saccidänandarüpäyeti | kåñëäya namaù iti sambandhaù kåñ-çabdaù sac-cid-väcakaù | ëa-çabdaç cänanda-väcaka ity abhipretya kåñëa-çabdärtham äha sad iti | sac-cid-änanda eva svarüpaà yasya saù | tasmai kleça-karñakatvaà kåñëa-çabdärtham äha akliñöeti | akliñöam avidyäsmitärägadveñäbhiniveça-lakñaëa-kleça-païcaka-rahitaà bhakta-janaà karoti tacchéläya | tat-sad-bhäve pramäëam äha vedänta-vedyäya lakñaëävåttyä prakäçyäya ity arthaù | taà tv aupaniñadaà puruñaà påcchäméti vedaiç ca sarvair aham eva vedya iti çruteù småteç ca | namasyataupayikaà rüpam äha viçeñaëa-dvayena | gurave sarva-hitopadeñöre buddheù sarvendriya-präëa-mano-dhiyä säkñiëe | etena jïäna-dätåtvena prädhänyaà sücitaà | vedänta-vedyäya iti viñayaù sücitaù | upaniñac-chabda-väcyatväd api täpanyä viñaya-prayojanädikaà sücitam | tathä hi ye imäà gopäla-vidyäm upayänti mumukñas teñäm iyaà gopäla-vidyä garbha-janma-jarä-rogädy-anartha-vrätaà çätayati tathä kåñëäkhyaà saàsära-vinivartakaà paraà brahma gamayati | saàsära-hetv-avidyädikaà ca atyantam avasädayati vinäçayatéti vyutpattyä gopälavidyä upaniñad ucyate | tadd-hetutväc ca grantho=pi upaniñad ity ucyate | äyur vai ghåtam ity ädivat | atra mumukñur adhikäré kåñëäkhyaà saàsära-vinivartakaà saccidänanda-svarüpaà viñayaù ätyantiké saàsära-nivåttiù kåñëa-svarüpäväptiç ca prayojanam | brahmopaniñad-yogé:

çrémat-païca-padägäraà saviçeñatayojjvalam | pratiyogi-vinirmuktaà nirviçeñaà harià bhaje ||

iha khalu atharvaëa-veda-pravibhakteyaà gopäla-täpiny-upaniñat sa-viçeña-brahma-sämräjya-prakaöana-vyagrä niñpratiyogika-nirviçeña-brahma-mätra-paryavasannä vijayate | asyäù svalpa-granthato vivaraëam ärabhyate | mauni-maëòala-brahmaëoù gopé-maëòala-durväsasoù brahma-näräyaëayoç ca praçna-prativacana-rüpeyam äkhyäyikä vidyäs tulyärthä | vidyädau maìgalaà kurvanty äkhyäyikäm avatärayati – saccidänandeti | anåta-jaòa-duùkha-prapaïca-gräsaù sac-cid-änandaù | sa eva kåñi-çabda-väcya-svätirikta-prapaïca-jätaà muñëäti svävaçeñatayä grasatéti kåñëaù | svabhakta-janam akliñöam ävidyaka-duùkha-viralaà karotéti |

1

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( akliñöakäré | vedäntä upaniñadaù tat-pramäëa-siddhatväd vedänta-vedyaù | sarva-präëihitopadeñöåtväd guruù | buddhi-våtti-sahasra-bhäväbhävekñitåtvät sarva-pratyag-ätmatayä buddhi-säkñé | tasmai ukta-viçeñaëa-viçiñöäya kåñëäya namaù | namaù-çabdaù kåñëätmanor abheda-dyotakaù | namas tv aikyaà pravadet iti çruteù ||1|| prabodhänandaù:

kandarpa-kanda-kåñëäya govindäya namo’stu te | gopé-jana-vallabhäya svänuraktätma-häriëe ||

çré-gopäla-täpanéya-çruteñ öékäà çubhävahäm | kurve çré-kåñëacaitanya-çaktyä çré-kåñëa-vallabhäm ||

çrémat-saïcita-grantha-pratipädana-rahasyam äviñkåtaà mayätra paraà deva-kartå-rüpeçvaraà çré-kåñëa-pürëatama-samasta-mahä-çaktià nija-parama-svarüpaà çré-kåñëa-rahasya-pratipädikäà täpinéyopaniñad ävirbhaviñyan praëamati çruti-devé vä sa-pratipädya-çré-kåñëe svasya viçvasya vä tadäyattatäà prärthayati | prabodhänanda-jévayoù: atha—

kléà-käräd asåjad viçvam iti präha çruteù çiraù | la-kärät påthivé jätä ka-käräj jala-sambhavaù ||

ity ädibhiù [2.15; HBV 1.31] çrématä gautamena bhagavatä svéya-tantrasya pramäëatayä darçitä pürva-täpané | tad iha1 käd äpo lät påthivé2 éto’gnir bindur indus tat-sampätäd arka iti kléà-käräd asåjad ity ädi-pratéka-mayé gurjarädi-deça-prasiddha-paräçara-goträdi-brähmaëa-sampradäya-präptätharva-vedastha-pippaläda-çäkhädi-paöhitä çré-gopäla-täpany-äkhyä çrutir iyam | sva-pratipädyaà çré-kåñëam eva sarva-vedänta-sammatyä sarvottamatvena pratipädayanté namaskaroti—sac-cid-änanda-rüpäyeti | kåñëaya nama ity anvayaù | kåñëäya devaké-nandanäyeti | brahmaëyo devaké-putraù [ChäU, 3.17.6] iti ca | yaù sämopaniñad-ädiñu, yaç ca--kåñëas tu bhagavän svayam [BhP 1.3.28] iti çré-bhägavatädiñu prasiddhas tasmä eva | käyena manasä cätmänaà samarpayäméty arthaù | tad-upary anyasyäsad-bhävät | tathaiva svarüpeëa viçinañöi sac-cid iti | sat käla-deçädy-aparicchinnam | cit sva-prakäçam | änandaç cätulyätiçaya-sukham | rüpaà kià tad-rüpam ity ädi vakñyamäëa-praçnottaräbhyäà çré-vigrahäkära-svarüpaà yasya tasmai | çaktyädhikyena viçinañöi—akliñöa-käriëa iti | anäyäsena sarva-kartåtvät | sarvato’py acintya-çaktaya ity arthaù | brahmäëaà prati tat-kñaëenaiva sväntaryämi-sasämgrikänanta-brahmäëòa-maëòalävirbhävanädeù | aghäsurädénäm api mahä-jïäni-durlabha-mokñasyäçu-pradänät | pütanäyä api tat-kñaëäd eva mahä-durlabha-janané-sämya-präpaëät—brahma-çivädibhya iva sthävarebhyo’pi veëu-vädyädibhiù sahasä pulakädi-maya-mahä-prema-pradänät | pratikñaëam api svasyäpi vismäpana-rüpeëa suñöhu-sarva-camatkära-karaëät | çré-çuka-séma-paramahaàsa-çré-viriïci-lakñmé-séma-parama-bhakta-gaëa-spåhaëéya-saubhägya-dhara-svabhäva-siddha-nija-parikara-vånda-bandhu-varatväc ca | tatra tatra kià pramäëam ity

1 Pda -- darçayatä tad iyaà pürva-täpané; Pdc – darçitä tad iha pürva-täpané. 2 Pdc -- påthvé

2

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( äçaìkya pramäëa-viçeña-prameyatvena viçinañöi vedänta-vedyäya iti vedäntaiù sarva-veda-samanvaya-siddhärthair veda-çirobhir vedyäya | atra çré-vigrahasya tädåçatvaà çré-bhägavatena kramäd udähriyate—yo’yaà kälas tasya te’vyakta-bandho ceñöäm ähuù [BhP 10.3.26] na cäntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity ädinä | sa tvaà kathaà mama vibho’kñipathaà parätmä [BhP 10.64.26] ity ädinä | yan-mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam [BhP 10.14.32] ity ädinä ca | akliñöakäritvasya pramäëäni ca tatra prasiddhäëy eva | vedänta-vedyatvaà ca yathä çrémad-gétopaniñatsu vedaiç ca sarvair aham eva vedyaù [ìétä 15.15] iti | çré-bhägavate ca--mäà vidhatte’bhidhatte mäà vikalpyäpohyate tv aham [BhP 11.21.43] iti | nanu vedäntasya tädåg-artha-jïänaà kutaù syät ? taträha—gurava iti | tad-arthopadeñöåtvenäpy ävirbhävine | tad-anubhave’pi sa eva hetur ity äha—buddhi-säkñiëa iti | buddhy-adhiñöhätå-rüpeëa tat-pratipädita-nija-rüpänubhavasyäpi kärayitre ity arthaù | tasmät sa eva çaraëatvenäçrayaëéya iti tätparyam | atra vinaiva phaloddeçaà namaskära-nirdeçäc chuddha-bhakta evädhikäré | kåñëäkhyaà tädåça-vastu viñayaù | çuddha-bhaktir eva prayojanam | atha grantha-prajyojanädénäà sädhya-sädhana-bhävaù sambandha ity abhipretam ||1||

--o)0(o--

(2)

oà. munayo ha vai brähmaëam ücuù—kaù paramo devaù ? kuto måtyur bibheti ? kasya vijïänenäkhilaà vijïätaà bhäti ?

kenedaà viçvaà saàsaratéti. viçveçvaraù: grantha-prayojanädénäà ca sädhya-sädhana-bhävaù sambandha ity abhipretya gopäla-vidyä-stuty-artham äkhyäyikäm äracayati—munayo ha vai brahmäëam iti | ha vai ity avyayam | ha vai smaryate | munayaù tattva-manana-çéläù sanakädayaù brahmäëaà prati ücuù | kim ? kaù paramaù sarvotkåñöo devaù | kutaù kasmäc ca måtyuù bibheti trasyati | kasya vijïänena akhilaà sakalaà jagat bhäti | kenedaà viçvaà saàsarati prasarati utpadyate ||2|| brahmopaniñad-yogé : evaà pratyag-brahmaikya-lakñaëaà maìgalaà kåtvä äkhyäyikäà gopäla-brahma-vidyäm avatärayati—om iti | oà oìkärärthaà brahma tad-atiriktaà na kiàcid asti iti manana-çéläù munayaù näradädayaù vidita-brahma-tattvä api sväjïa-lokoddharaëaà kartavyam iti manéñayä brähmaëaà brahmäëaà praty evam ücuù | kim iti? kaù paramo deva iti ||2|| sanätanaù (haribhaktiviläse): ha sphuöaà, vai prasiddham | brähmaëaà brahma-vettäraà brahmäëam ity arthaù || prabodhänandaù: nijäbhéñöaà tathaiva praçnottaräbhyäà darçayati—oà munaya iti | om iti väg-ärambhe maìgalärthaà, tasyaiva bhagavan-näma-manträdi-maya-sarva-väcäà prabhava-

3

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( sthänatvät | munayaù prathama-präptatvät sanakädayaù | ha vai smaraëe deva ärädhyaù | devatva-jïänärtham eva tad-viçeñän påcchanti kasmäd iti | måtyus tat-paramparä | akhilaà bhäti akhaëòaà prakäçate | saàsarati sva-sva-kärye pravartate ||2|| çré-jévaù: praçnottaräbhyäà darçayati—oà munaya iti | om iti väg-ärambhe maìgalärthaà | tasyaiva bhagavan-näma-manträdi-maya-sarva-väcäà prabhava-sthänatvät | munayaù prathama-präptatvät sanakädayaù | ha vai smaraëe | deva ärädhyaù | devatva-jïänärtham eva tad-viçeñän påcchanti kuta iti kasmät | måtyus tat-paramparä | akhilaà bhäti akhaëòaà prakäçate | saàsarati sva-sva-kärye pravartate ||2||

--o)0(o--

(3)

tad u hoväca brähmaëaù | kåñëo vai paramaà daivataà | govindän måtyur bibheti | gopé-jana-vallabha-jïänena taj-jïänaà bhavati |

svähayedaà saàsaratéti | viçveçvaraù: tad u heti | tat tatra praçneñu brähmaëaù chändasatvät brahmä u api tän prati ha kila gopäla-vidyayaivottaram uväca | kim ? çré-kåñëo vai prasiddhaà paramaà daivatam | kåñ-çabdaù sattä-väcakaù ëa-käraç ca änanda-väcakaù | tathä ca sad-änandaù paramaà daivatam ity arthaù | yad vä, bhakta-päpa-karñaëät kåñëaù paramaà daivatam ity arthaù ||3|| govindäd iti | gavä jïänena vedya upalabhyaù govindaù | tasmät upalabdhät amåta-svarüpäväptau måtyur bibheti | bhayena tad-äjïä-käré bhavati ity arthaù | bhéñäsmäd vätaù pavate bhéñodeti süryaù (taittaréya 2.8) ity ädi çruteù ||4|| gopé-janeti | idaà sakalaà jagat näma-rüpäbhyäà gopäyati rakñati | athavä, paraà pumäàsaà para-brahma-svarüpaà gopäyati saàvåëotéti vyutpattyä gopé prakåtir mäyä tasyäù sakäçäj jätaù prapaïcaù gopé-janaù tasya vallabhaù svämé éçvaraù utpädana-pälana-saàharaëädhänam ity adhiñöhänatvät tad-vijïänena tad akhilaà vià [viçvaà] vijïätaà bhavati | yathä ekena måt-piëòena akhilaà måëmayaà vijïätaà bhavati iti çruti-småtétihäsa-lokeñu prasiddhaù ||5|| svähayeti | suñöhu äha ähuti-kriyä yayä sä svähä iti vyutpattyä svähä-çabda-väcyayä mäyayä idaà jéva-jätaà saàsarati saàsäravad bhavati ity arthaù ||6|| brahmopaniñad-yogé: näradädibhir evaà påñöo brahmä gopäla-mantra-räja-vidyayä uttaram äcañöe--tad u hoväca brähmaëa iti | kim iti ? kåñëa iti | sva-bhakta-paöala-svätiriktästitva-vibhrama-karñaëät kåñëo vai prasiddhaù paramaà daivatam | taà devatänäà paramaà ca daivatam (Çvetäçvatara 5.7) iti çruteù | kaù paramo devaù ? iti praçnam apäkåtya, kuto måtyur bibheti iti praçnam apäkaroti—

4

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( govindäd iti | gobhir gérbhiù tat tvam asy ädi-mahä-väkya-tatibhiù svätiriktävidyäpada-tat-kärya-jätäsambhava-prabodha-siddhaà brahma niñpratiyogika-sva-mätram iti vindate upalabhyate iti govindaù | tasmät govindät sväsaktaà måtià nayatéti måtyuù svätiriktästitva-vibhramaù bibheti | govindasya niñpratiyogikädvitéyatvaà måtyoù bhé-hetur ity arthaù | bhéñäsmäd vätaù pavate (taittaréya 2.8) ity ädi çruteù | kasya vijïänena akhilaà vijïätaà bhavatéti praçnottaram äha—gopéti | svätiriktästitva-bhramaà näma-rüpäbhyäà gopäyatéti gopé | yad vä, sva-mätraà brahma gopäyati ävåëotéti gopé mäyä | tad-avidyäàçato janitvä tad-vidyäàçato naçyatéti svätiriktästitva-vibhrama-rüòha-müla-svätirikta-prapaïco gopé-jana ity ucyate | tad-bhäväbhävävabhäsaka-pratyag-abhinna-brahmätmanä tal-layädhikaraëatayä bhätéti gopé-jana-vallabhaù paramätmä svädhiñöheya-prapaïca-vilaya-säpekña-prasaktädhiñöhänatväsambhava-prabodha-siddho niñpratiyogika-svamätram iti taj-jïänena etat sarvam ävidyakaà jagan-niñpratiyogikäbhäva-rüpatayä vijïätaà bhavati, niñpratiyogika-brahma-mätram avaçiñöaà bhavatéty arthaù | kenedaà viçvaà saàsaratéti praçnottaraà tu—

yä ca präg ätmano me mä tathänte ca tiraskåtä | brahma-vädibhir udgétä sä mäyeti vivekataù ||

iti çrutiù (varähopaniñad 2.51) niñpratiyogika-bhäva-rüpa-brahma-mäträtirekeëa käla-traye’pi nästy eveti yäà suñöv äha seyaà svähä mäyä tayä idaà viçvaà jéva-jätaà saàsarati saàsäravat bhavatéty arthaù ||2|| sanätanaù : tad brahma daivatam iti pürva-prakräntaà vä | päpa-karñana iti dvitéyasya padärthaù | gauù svargaù | go-bhümi-vedeñu viditaù | teñäà ca vediteti tåtéyasyärthaù | gopé-jano’vidyäyäù kaläù strétvät aàçäs tat-prerakaù | yad vä, gopé-janä eva ä samyak vidyä | präpty-upäyatvät | saiva kalä çakti-viçeñas tasyäù preraka iti caturthasya | tan-mäyä ceti païcasyeti dik | prabodhänandaù: tad evaà påthag-viñayam iväcaritänäà praçnänäm uttaräëy api krameëaiva tädåg eväheti vaktram äha—tad uhoväceti | tat tän prati u avadhäraëe ha sphuöam iti | sphuöam evoväcety arthaù | sa cätra brahmä | tad uhoväca hairaëya iti hiraëyagarbhatvena vakñamäëät ||3|| çré-jévaù: tad evaà påthag-viñayam iväcaritänäà praçnänäm uttaräëy api krameëaiva tädåg eväheti vaktram äha—tad uhoväceti | tat tän prati | u avadhäraëe | ha sphuöam iti | sphuöam evoväcety arthaù | brähmaëo brahma-vid vedärtha-tattvajïaù para-brahmänubhavé ca | sa cätra brahmä | tad uhoväca hairaëya iti hiraëyagarbhatvena vakñyamäëät ||3||

--o)0(o--

(4)

5

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd(

tad u hocuù | kaù kåñëaù | govindaç ca ko’säv iti | gopé-jana-vallabhaù kaù | kä sväheti ||

viçveçvaraù: evaà güòhärthe brahmaëä ukte tad-artha-jijïäsavo munahaù tat tatra u ha pürvaà ücuù ity äha—kaù kåñëa iti ||7|| brahmopaniñad-yogé: evaà brahmoktärthaà niçamya viçeñärtha-bubhutsayä munahaù påcchantéty äha—tad u hocur iti | tat tad-uktärtha u ha pürvavad ücuù | kim iti ? kaù kåñëa iti ||4|| prabodhänandaù: tataù kåñëädénäà tat-tad-bhäva-jïänärthaà punaù praçna ity äha tad uhocur iti | çrtir muni-praçnänusärato brahma-dvärä çré-kåñëäñöadaçäkñara-mantra-rüpeëa | çré-kåñëa-rahasyaà sarvaà varëayituà muni-praçnän avatärayati | sarveñäm ekam atyäçcarya-rahasya-praçne’pi saìkocaà na kåtavantaù | tena çaìkäbhävät spañöam ücuù | bhajana-rasa-viçeñaù kathaà syäd iti vicära-rüpa-manana-para-vaçatayä vä brähmaëa iti | brahma-bhäva-bhävanayaivävasthitam ity arthaù | ata eva çré-kåñëäkhyaà pratipädayati paramo devaù çré-kåñëaù tad-bhajanaà brahmänanda-samüha-rüpaà vyäcañöe brahmänanda-camatkäräbhedät | måtyur mäyä måtyüpalakñita-jéva-saàsära-hetu-bhütä kuto bibheti präyaço bhagavat-svarüpäëi veda-maryädänusäréëi eva | jïäna-premätiçaya-darçane’péty evaà praçnaù | brähmaëeti, artha-viçeña-läbhäya kåñëa-rüpa-devo bhagavän kåñëa eveti | kåñëo hi pürëa-samasta-çaktimän | kåñëaù paramaà parama-puruñärtha-séma-svarüpam | kåñëe ekänta-bhaktimadbhyo’pi tan-mäyaiva bibheti | kasya jïänenäkhilaà bhätéty asyottaram äha—gopé-jana-vallabha-jïänena tat-sakalaà bhagavat-svarüpa-jïänaà bhavati | sa kåñëo gopé-jana-vallabha-çabdärthatayä jïätaç ced bhavati tadä taj-jïänena sarvaà jïäyata iti | täù prema-çaktayaù | tat-samühasya vallabhaù prema-çakty-apara-nämné svä çré-kåñëa-bhaktiù hä iti svéyä ||4|| çréjévaù: tataù kåñëädénäà tat-tad-bhäva-jïänärthaà punaù praçna ity äha tad uhocur iti ||7||

--o)0(o--

(5)

tän uväca brähmaëaù | päpa-karñaëo go-bhümi-veda-vidito viditä1 gopé-jana-vidyä-kalä-prerakas2 tan-mäyä ceti sa-kalaà paraà brahmaiva tat ||

viçveçvaraù: präg-uktärthe brahmä präha ity äha—tän uväca brähmaëa iti | brähmaëaù brahmä | tän sanakädén prati uväca | kåñëa-svarüpam äha päpeti | päpa-karñakatvät präg-ukta-rétyä ca sac-cid-änanda-rüpatvät päpa-karñaka-sac-cid-änanda eva kåñëaù | ataù paramo deva

1 viditä not found in all texts. HBV has veditä. 2 BY has gopé-jana-vidyä-kaläpé-prerakaù.

6

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( ity arthaù | govinda-svarüpam äha go-bhümi-veda-vidita iti | gavi bhümau go-çabda-väcyät vedät viditaù viditä vettä drañöä govindaù | atas tasmäd adhiñöhänatayä jïätvä måtyuù bibheti ity arthaù | gopé-jana-vallabha-svarüpam äha gopé-janeti | gopäyantéti gopyaù pälana-çaktayaù täsäà janaù samühaù tad-väcyä avidyä-kaläù ca täsäà vallabhaù svämé prerakaù éçvaraù iti vyutpattyä gopé-jana-vallabhasyeçvarasya sarvädhiñöhänasya jïänena sarvam äropitatvena viditaà bhavati ity arthaù | svähä-svarüpam äha tan-mäyeti | präg-ukta-rétyä tasya éçvarasya adhénä mäyä svähä tayä sarvaà saàsarati ity arthaù ||8|| brahmopaniñad-yogé: evaà munibhiù påñöaù—tän uväca brähmaëa iti | kim iti ? päpa-karñaëa iti | sac-cid-änandätmanä anåta-jaòa-duùkhätmaka-päpa-karñaëät päpa-karñaëaù kåñëa-çabdärthaù | govinda-çabdärthas tu go-bhümi-veda-vidita iti | gobhiù vedaiù viditatvät govinda ity arthaù | gopé-jana-vallabha-çabdärtham äha—gopéti | gopäyantéti gopyaù pälana-çaktayaù täsäà janaù samühaù | svätirikta-vidyä avidyä-kalä-jätaà pibati grasatéti gopé-jana-vidyä-kaläpé, vidyä-kaläpaù asyästéti vä | prerakaù sarväntaryämitvät | svähä-svarüpam äha-tan-mäyä ceti | tayä hi sväjïa-lokaù saàsarati | kalayä sahitaà sakalaà çabalam éçvaräkhyaà vastu svagata-viçeñäàçäpäye paraà brahmaiva tat ||5|| sanätanaù : tad brahma daivatam iti pürva-prakräntaà vä | päpa-karñana iti dvitéyasya padärthaù | gauù svargaù | go-bhümi-vedeñu viditaù | teñäà ca vediteti tåtéyasyärthaù | gopé-jano’vidyäyäù kaläù strétvät aàçäs tat-prerakaù | yad vä, gopé-janä eva ä samyak vidyä | präpty-upäyatvät | saiva kalä çakti-viçeñas tasyäù preraka iti caturthasya | tan-mäyä ceti païcasyeti dik ||5|| prabodhänandaù : tatra krameëottaraà darçayitum äha—tän uväceti | präyam aträsuräparädha-paryantaà yas teñäm api sarväparädha-näçanaù sa eva paramärädhya ity arthaù | karñati sarväparädhän iti kåñëa-çabdasya nirukti-viçeñät | tata evaà bhütatvena | çrémad-bhägavatädau prasiddhaù | sa eva tac-chabdäbhidheya iti bhävaù | atra— kåñir bhü-väcakaù çabdo ëaç ca nirvåti-väcakaù ity ädy-anusäreëa keñäàcin mate sac-cid-änanda-rüpatä tu sac-cid-änanda-rüpäyety anenoktä | atha mokña-çabdasya nänärthatvatäà pratyaya-bhedaà cävalambyäha—go-bhüméti eka-viçeñaëaà gauù prasiddha-paçu-jäti-viçeñaù | gaur bhümiç ca gaur vedaç ceti gävaù teñu vidito vikhyäta iti tän viditäveditä labdheti ca govinda ity arthaù | atra paçu-jäti-viçeñaëena çréman-nanda-gokula-sthä eva gäva ucyante, tatraiva tasya vikhyäteù | täbhiç ca çréman-nanda-gokulam akhaëòam eväbhilakñyate | tatra vidita iti svaira-kréòatvena prasiddha ity arthaù | mathurä-dvärakädi-léläyäà daityänäà yuddha-maraëädi-rüpaà dharmaà maryädékåtyaiva märaëä atra tu pütanädau tad-anusaraëät taträpi mahä-bhaktavat tatra gati-dänät svaira- kréòatvenaiva vyaktébhavatéti | tasmäd govindäd eva måtyur adhikaà bibhetéti bhävaù | tathaiva hi bhümiñu sarva-bhuvaneñu tathä vedeñu vidita udghuñyata ity arthaù | viditeti pakñe sa evärthaù | gokule svarüpeëa bhümi-vedayor yaço-dvärä tasya tathä präptatvät | gopé-janeti gopé-jana-rüpäù khalu gopé-jana-vallabha-jïänena taj-jïätaà bhavatéti pürvoktät | avidyäyäù kaläù samyag vidyäyäù prema-bhakti-viçeña-rüpäyä mürtayaù | täsäà prerakaù sva-

7

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( léläsu pravartako ramaëa ity arthaù | räja-vidyä räja-guhyam [ìétä 9.2] iti çrémad-bhagavad-gétä-prakaraëät |

änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhis täbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù | goloka eva nivasaty akhilätma-bhüto govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti brahma-saàhitätaù (5.37) |

sa vo hi svämé bhavati ity uttara-täpanébhyaù | atränyatra ca tathä dhyänopadeçäc ca | arthäntare yatra vidyävidye na vidämo vidyävidyäbhyäà bhinna [ìöü 2.23] ity uttara-täpiné-väkyam |

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä guëa-saàçraye | hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [ViP 1.9.44-45] iti viñëu-puräna-väkyam | hlädinyä saàvid-äçliñöaù sac-cid-änanda éçvaraù | svävidyä-saàvåto jévaù saìkleça-nikaräkaraù || iti svämi-süktaà [1.7.6] ca viruddhyate |

uktaà ca täbhir äçleñaëe tasyäpi prakäçädhikyam | taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [BhP 10.32.2] iti | tasmäd govindatva-jïäne’pi parama-premätmaka-tad-viçiñöatä-jïänenaiva suñöhu taj-jïänaà bhavatéti bhävaù | yata evoktaà çrémad-uddhavenäpi-- väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [BhP 10.47.58] iti | näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù [BhP 10.47.60] iti ca | ato yad brahma-saàhitäyäm—

cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña- lakñävåteñu surabhir abhipälayantam | lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti çrüyate |

tad api vaikuëöhädi-prasiddha-lakñméto’py ädhikyä mahä-lakñmétvena mantavyam | tan-mäyä ceti | svähä-çabdena tan-mäyocyata ity arthaù | mäyä cätra yoga-mäyä cic-chaktir iti yävat | tat-kåpä vä |

triguëätmikätha jïänaà tathä cic-chaktir eva ca | mäyä-çabdena bhaëyante çabada-tattvärtha-vädibhiù || iti çabda-mahodadhi-päöhät |

mäyä vayunaà jïänam iti nighaëöuù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakäçät | cic-chaktitaù kåpäyäà ca sarveñäà sarva-pravåtti-bhütäyäs tasya eva syäd iti pürva-praçnopayogy-uttaram äyäti | ko hy evänyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät [öaittaréya üpaniñad 2.7.1] iti | cakñuñaç cakñuù iti | yasya bhäsä sarvam idaà vibhäti iti çruteù

8

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( [kaöh 2.2.15] | na ca saàsarati mäyety asya vä | anyathärthatvam äçaìkya çré-bhagavati svätmärpaëärtha-svarüpatvena nirvakñamäëasya tat-padasya saàsära-hetu-rüpärthatva-virodhät | tad evaà praçnänusäreëa påthag iva tän arthän nirüpya apåthaktvam eva darçayati | saiva paryavaséya tasya çabdena kñetrajïä iti cit-prakåtiù parä | tayä avyakta udbhüti-mukha-ceñöita-varëa-bandhaù | ata eva hi viçvasya layaù svähä layo bhaved iti bhävaù | tädätmyopapannä saivoktä | sakalaà paraà brahmaiva tad iti | tat-pürvokta-catuñöayärthaka-jïätaà çré-kåñëäkhyaà naräkåti paraà brahmaiva ity arthaù | çré-kåñëasyaiva viçeñaëa-bhedena govindädi-vyapadeça-dvayät païcama-padärdasya ca tat-svarüpa-çaktitvena tad-abhedäd iti bhävaù | asyaiva brahmatvam uttara-täpanyäà darçayiñyate | kathaà väsyävatärasya brahmatä bhavatéty ädau | yathaiva viñëu-puräëe [4.11.2]--

yador vaàçaà naraù çrutvä sarva-päpaiù pramucyate | yaträvatérëaù kåñëäkhyaà paraà brahma naräkåti || iti |

çrémad-bhägavate ca-- güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam [BhP 7.10.48] iti | tad amitaà brahma dvayaà çiñyate [BhP 10.14.18] iti | yan mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam [BhP 10.14.32] iti | çrémad-bhagavad-gétäsu ca—brahmaëo hi pratiñöhäham [ìétä 14.27] iti | tad evaà praçaàsä-dväräpi sthäpayati || çré-jévaù: tatra krameëottaraà darçayitum äha—tän uväceti | päpam aträsuräparädha-paryantam | yas teñäm api sarväparädha-näçanaù | sa eva paramärädhya ity arthaù | karñati sarväparädhän iti kåñëa-çabdasya nirukti-viçeñät | tato ya evambhütatvena çrémad-bhägavatädau prasiddhaù | sa eva tac-chabdäbhidheya iti bhävaù | atra— kåñir bhü-väcakaù çabdo ëaç ca nirvåti-väcakaù ity ädy-anusäreëa keñäàcin matä sac-cid-änanda-rüpärthatä tu sac-cid-änanda-rüpäyety anenaivoktä | atha go-çabdasya nänärthatäà pratyaya-bhedaà cävalambyäha—gaur bhüméty eka-çeñeëa | gauù prasiddhaù paçu-jäti-viçeñaù | gaur bhümiç ca gaur vedaç ceti gävas teñu vidito vikhyäta iti tän viditä veditä labdheti ca govinda ity arthaù | atra paçu-jäti-viçeñatvena çréman-nanda-gokula-sthä eva gäva ucyante, tatraivaitasya vikhyäteù | täbhiç ca çréman-nanda-gokula-maëòalam eva lakñyate | tatra vidita iti svaira-kréòatvena prasiddha ity arthaù | mathurä-dvärakädi-léläyäà daityänäà yuddha-maraëädi-rüpaà dharmaà maryädékåtyaiva märaëät | tatra tu pütanädau tad-anusaraëät | taträpi mahä-bhaktavat taträpi gati-dänät | svaira-kréòatvenaiva vyaktébhavatéti | tasmäd govindata eva måtyur adhikaà bibhetéti bhävaù | tathaiva hi bhümiñu sarva-bhuvaneñu tathä vedeñu vidita udghuñyata ity arthaù | viditeti pakñe’pi sa evärtho gokule svarüpeëa bhümi-vedayor yaço-dvärä tasya tathä präptatvät | gopé-jana iti gopé-jana-rüpäù khalu gopé-jana-vallabha-jïänena taj-jïänaà bhavatéti pürvoktät | yä ävidyäyäù kaläù samyag vidyäyäù prema-bhakti-viçeña-rüpäyä mürtayaù | täsäà prerakaù sva-léläsu pravartako ramaëa ity arthaù | räja-vidyä räja-guhyam [ìétä 9.2] iti çrémad-bhagavad-gétä-prakaraëät |

9

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd(

änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhis täbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù | goloka eva nivasaty akhilätma-bhüto govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti brahma-saàhitätaù (5.37) |

sa vo hi svämé bhavati ity uttara-täpanébhyaù | atränyatra ca tathä tathä dhyänopadeçäc ca | arthäntare yatra vidyävidye na vidämo vidyävidyäbhyäà bhinna [ìöü 2.23] ity uttara-täpiné-väkyam |

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä guëa-saàçraye | hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [ViP 1.12.69] iti viñëu-puräna-väkyam | hlädinyä saàvid-äçliñöaù sac-cid-änanda éçvaraù | svävidyä-saàvåto jévaù saìkleça-nikaräkaraù || iti svämy-uktaà [1.7.6] ca viruddhyate |

uktaà ca täbhir äçleñaëaà tasyäpi prakäçädhikyam | taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [BhP 10.33.6] iti | tasmäd govindatva-jïäne’pi parama-premätmaka-tad-viçiñöatä-jïänenaiva suñöhu taj-jïänaà bhavatéti bhävaù | ata evoktaà çrémad-uddhavenäpi-- väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [BhP 10.47.58] iti | näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù [BhP 10.47.60] iti ca | ato yad brahma-saàhitäyäm—

cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña- lakñävåteñu surabhir abhipälayantam | lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || ity ädi çrüyate |

tad api vaikuëöhädi-prasiddha-lakñméto’py ädhikyän mahä-lakñmétvena mantavyam | tan-mäyä ceti svähä-çabdena tan-mäyocyata ity arthaù | mäyä cätra yoga-mäyä cic-chaktir iti yävat, tat-kåpä vä |

sva-çabdena ca kñetra-jïo heti cit-prakåtiù parä | tayor aikya-samudbhütir mukha-veñöana-varëakaù | ataeva hi viçvasya layaù svähärëave bhavet || iti gautaméye (2.16-17) |

bhagavat-tädätmyäpannä saivoktä |

triguëätmikätha jïänaà tathä cic-chaktir eva ca | mäyä-çabdena bhaëyante çabada-tattvärtha-vädibhiù || iti çabda-mahodadhi-päöhät |

mäyä vayunaà jïänam iti nighaëöuù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakäçäc ca | saiva

10

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( paryavaséyate | ubhayathäpi cic-chaktitve kåpätve ca sarveñäà sarva-pravåttis tat-svarüpa-bhütäyäà tasyäm eva syäd iti pürva-praçnopayogy-uttaram äyätam | ko hy evänyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät [taittaréya üpaniñad 2.7.1] iti | cakñuñaç cakñuù iti [kaöh kena 1.2] | yasya bhäsä sarvam idaà vibhäti iti çruteù [kaöh 2.2.15] | na ca saàsaratéty asya mäyety asya cäanyathärthatvam äçaìkyam | çré-bhagavati svätmärpaëärtha-rüpatvena nirvakñyamäëasya tat-padasya saàsära-hetu-rüpärthatva-virodhät | tad evaà praçnänusäreëa påthag iva tän arthän nirüpyäpåthaktvam eva darçayati | sakalaà paraà brahmaiva tad iti | tat-pürvokta-catuñöayärtha-jätaà çré-kåñëäkhyaà naräkåti paraà brahmaivety arthaù | çré-kåñëasyaiva viçeñaëa-bhedena govindädi-vyapadeça-dvayät | païcama-padärthasya ca tat-svarüpa-çaktitvena tad-abhedäd iti bhävaù | asyaiva parama-brahmatvam uttara-täpanyäà darçayiñyate | kathaà väsyävatärasya brahmatä bhavati [2.28] ity ädau | viñëu-puräëe [4.11.2]--

yador vaàçaà naraù çrutvä sarva-päpaiù pramucyate | yaträvatérëaù kåñëäkhyaà paraà brahma naräkåti || iti |

brahmäëòädau—naräkåti paraà brahma iti | çrémad-bhägavate ca-- güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam [BhP 7.10.48] iti | tad amitaà brahma dvayaà çiñyate [BhP 10.14.18] iti | yan mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam [BhP 10.14.32] iti | çrémad-bhagavad-gétäsu ca—brahmaëo hi pratiñöhäham [ìétä 14.27] iti ||8-9||

--o)0(o--

(6)

yo dhyäyati rasati1 bhajati so ‘måto bhavati so ‘måto bhavatéti.

viçveçvaraù: etad vyänädeù phalam äha—yo dhyäyatéti | yoi yaù tad-rüpaà dhyäyati tathä rasayati käma-béjena païca-padéà japati bhajati püjayati so’måto bhavati ity arthaù ||6|| brahmopaniñad-yogé: tad-dhyänädi-phalam äha—yo dhyäyatéti ||5||

sanätanaù : rasati äsvädayati kértanädinä ||

prabodhänandaù : yo dhyäyatéti | etad yo dhyäyati iti tu päöhäntaram | etat kåñëäkhyam eva | sädhäraëa-svähäkhya-çaktimat | yo dhyäyati | yaù kaçcit sa evädhikäré | amåtaù paramänanda-ghana-mürtir bhavati | rasati äsväda-pürvakaà bhajati sarvopädhi-nairäsyena ||6|| çré-jévaù : tad evaà praçaàsä-dvärä sthäpayati—yo dhyäyatéti | etad yo dhyäyati iti päöhäntaram | etat kåñëäkhyam eväsädhäraëa-çaktimad yo dhyäyati, yaù kaçcit sa evädhikäré | amåtaù paramänanda-ghana-mürtir bhavati | rasati äsväda-pürvakaà bhajati sarvopädhi- 1 rasayati.

11

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( nairäsyena | ävåttiù prakaraëa-samäpty-arthä ||10||

--o)0(o--

(7)

te hocuù | kià tad-rüpam | kià rasanam | kathaà väho tad-bhajanam |

tat sarvaà vividiñatäm äkhyähéti || viçveçvaraù : dhyeyaà påcchanti tathä rasanädikaà ca påcchanti te hocur ity ädinä ||7|| brahmopaniñad-yogé: dhyänädi-bubhutsayä punas te påcchantéty äha—te hocur iti ||6||

prabodhänandaù: tatra dhyeyaà rasanädikaà cäpåcchann ity äha—te hocur iti | tad-rüpaà dhyänaà çré-kåñëa-svarüpa-viçeña-rüpam eva dhyeyatvenädhigamitam ||7|| çré-jévaù : atra dhyeyaà rasanädikaà cäpåcchann ity äha—taà hocur iti | dhyeyatvenädhigamitam ||7||

--o)0(o--

(8)

tad u hoväca hairaëyaù | gopa-veçam abhräbhaà

taruëaà1 kalpa-drumäçritam | viçveçvaraù: tatra dhyeya-rüpa-nirüpaëam avatärayati tad u hoväceti | tat tatra praçneñu hairaëyaù hiraëyagarbhasyäpatyaà hairaëyaù brahmä | dheyaà rüpam uväca ity arthaù | gopa-veçam iti | gopäyatéti gopas tasya veço yasya taà gopa-veçaà pälaka-svarüpam apo bibharti ity abbhraù samudraù tadvad äbhä yasya tam ab-bhräbhaà samudravad gambhéram apäram ity arthaù | taruëaà jarädi-doña-rahitam | kalpa-drumo vedaù sarva-puruñärtha-hetutvät tam äçritaà tat-pratipädyam iti | tenaiva vä sarvopäsanä-karma-pratipädakena tat-tat-karma-phala-siddhaye äçritam | éçvaräyattaà phalam ata upapatteù [Vedänta-sütra 3.2.38] iti nyäyät | labhate ca tataù kämän mayaiva vihitän hi tän [ìétä 7.22] iti småteç ca | yad vä gopaù dhenu-pälakaù tasya veçaù yasya tam | abbhräbhaà sajala-jalada-nélaà | taruëaà nava-yauvanam | kalpa-våkña-müle siàhäsanasthämbujopaviñöam ity arthaù ||12|| brahmopaniñad-yogé: tatra dhyeya-svarüpam äha—tad u hoväceti | tat tatra praçna-traye hiraëyagarbhasya viñëor apatyaà hairaëyo brahmä dheya-rüpam uväcety arthaù | veña-mätreëa gopo na kåtyata iti gopa-veñam | apo bibhartéty ab-bhraù samudraù tadvad äbhä yasyeti abhräbhaà samudravad gambhéram apäram ity arthaù | kalpa-drumäçritaà

1 taruëam is not found in BY.

12

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( svepsitärthada-vedänta-vedya-çaraëatvät | svasya karmädhyakñatvena bhaktasyepsitärthadatväd ity atra— sarva-bhütänatätmä karmädhyakñaù iti çruteù | phalam ata upapatteù [Vedänta-sütra 3.2.38] iti nyäyät | labhate ca tataù kämän mayaiva vihitän hi tän [ìétä 7.22] iti småteç ca ||7|| prabodhänandaù: tatra rüpam äha—gopa-veçam iti | taruëaà kià çoraà | abhräbhaà meghavac-chyämam ||8|| çré-jévaù: tatra rüpam äha—gopa-veçam iti ||11||

--o)0(o--

(9-11)

tad iha çlokä bhavanti—

sat-puëòaréka-nayanaà meghäbhaà vaidyutämbaram | dvi-bhujaà jïäna-mudräòhyaà vana-mälinam éçvaram ||

gopa-gopé-gavävétaà sura-druma-taläçrayam | divyälaìkaraëopetaà ratna-paìkaja-madhya-gam ||

kälindé-jala-kallola-saìgi-märuta-sevitam | cintayan cetasä kåñëaà mukto bhavati saàsåteù || iti |

viçveçvaraù: ukta-rüpa-dhyänaà mantra-sammati-vyäjena sa-vistaram äha—tad iheti | tat tatreha ukta-rüpa-dhyäne çlokä manträ api bhavanti | sat-puëòaréka-nayanam iti | sat nirmalaà puëòarékaà håt-kamalaà nayanaà präpakaà yasya tam | meghä upatapta-manasi sac-cid-änanda-svarüpä äbhä yasya tam | viçeñeëa dyotata iti vidyut vidyud eva vaidyutam tädåçam ambaraà sva-prakäça-cid-äkäçam ity arthaù | dvau hiraëyagarbha-viräò-ätmänau bhujau mauktika-çilpa-hetu-bhütau hastau yasya taà dvibhujam | jïäna-mudrä tat tvam asi iti sac-cid-änandaika-rasäkärä våttiù tatra äòhyaà prakäçamänam | vane vivikta-pradeçe sva-bhakteñu mälate prakäçate iti taà vana-mälinam | éçvaraà brahmädénäm api niyantäram || ätmänaà gopäyatéti gopo jévaù | gopé mäyä | gävo vedäç ca | tair ävétam svämitayä äçritam | sura-drumaù vedaù tasya talaà svarüpam äçritaà tat-pratipädyam ity arthaù | divyälaìkaraëaiù ñaò-vidhaiçvaryair upetam | tathä ratna-tulyam atisvacchaà yat paìkajaà hådaya-kamalaà tad-antaù-sthäkäça-gatas tam |

aiçvaryasya samagrasya dharmasya yaçasaù çriyaù | vairägyasya ca mokñasya ñaëëäà bhaga itéìganä || iti |

ce ca ñaò-dharmä yasya santéti bhagavän | kälindé näma nirmalopäsanä tasyä jala-kallolä nana-sphuraëa-taraìgäù | tat-saìgé märutaù

13

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( niçcala-präëa-väyuç catäbhyäà sevitam ärädhitam | yad vä, bhaktänugrahärthamn äviñkåta-cid-ghanasya yathä-çrutam evedaà dhyänam | sat-puëòarékaà vadati nirmale nayane yasya tam | meghäbhaà nérada-çyämalam | taòid-äbham ambaraà yasya taà pétämbaram | dvibhujaà devaké-prärthanayä anya-bhuja-dvayasyopasaàhåtatvät | yad vä, añöädaçäkñare dvibhujo dhyeya iti sücitam | jïäna-mudrä hådy-äçrita-tarjany-aìguñöha-yoga-rüpä tayä ädhyaà yuktam | vana-mälä näma nana-puñpa-pallava-racitä päda-talävalambino mälä vidyate yasya taà vanamälinam | éçvaram uktärtham | gopäù çrédämädayaù | gopyo rädhädyäù | gävaù kapilädyäs täbhir ävétaà parivåtam | kalpa-våkñäçrayam | divyaiù alaukikaiù äbharaëaiù upetam | siàhäsanopari ratna-maya-suvarëa-kamala-madhya-sthitam | yamunä-jala-taraìga-sambandhi-väyunä sevitam | evaàvidhaà çré-kåñëaà cetasä cintayan dhyäyan naraù saàsåteù saàsärät mukto bhavati | iti-çabdo dhyäna-samäpty-arthaù ||12|| brahmopaniñad-yogé: brähmaëoktärthaà manträ apy anuvadantéty äha tad iheti ||8|| gopäyatéti gopo jévaù | gopé mäyä | gävo vedäç ca | tair ävétam äçritam ||9|| iti-çabdo dhyäna-samäpty-arthaù ||10|| prabodhänandaù: tat tasmin rüpe tat-tad-bhakta-hådi nänä-vidhaà sphurati | iha mamäpi yathä sphurati tat-saìgrähakäù çlokä manträù ||9|| sat-puëòarékam utkåñöam äraktaà kamalaà çuddha-sattva-mayaà nayanaà meghäbhaà megha éñad eva bhäti yasmät meghäpekñayä kåñëe çyämatäyä aticamatkärät | vaidyutaà vidyud-udbhavam ivämbaraà yasya | jïäna-mudräòhyaà avacanenaiva proväca iti çruteù | jïäne yä mudrä rétir mauna-rüpä tayäòhyam | rasa-viçeñeëa veëu-vädena rasäviñöatvät | mauna-mudräòhyam iti ca päöhaù ||10|| gopäù çrédämädayaù | gopyo rädhädyäù | gävaù kapilädyäs täbhir ävétam ||11|| çré-jévaù: çlokä manträù | vaidyutaà vidyud-bhavam ivämbaraà yasya | jïäna-mudräòhyaà avacanenaiva proväca iti çruteù | jïäne yä mudrä rétir mauna-rüpä tayäòhyam | rasa-viçeñeëa veëu-vädana-rasäviñöatvät | mauna-mudräòhyam iti ca päöhaù kvacid dåçyata iti ||13|| gopäù çrédämädayaù | gopyo rädhädyäù | gävaù kapilädyäs täbhir ävétam ||14|| iti çabdo dhyäna-samäpty-arthaù ||15||

--o)0(o--

(12)

tasya punä rasanam iti | jala-bhüméndu-sampäta-kämädi-kåñëäyety ekaà padam | govindäyeti dvitéyam | gopéjaneti tåtéyam | vallabhäyeti turéyam | sväheti païcamam

iti | païca-padaà japan païcäìgaà dyäväbhümé süryäcandramasau sägné tad-rüpatayä brahma sampadyate brahma sampadyata iti ||

viçveçvaraù : dvitéya-praçnottaram äha—tasya punä rasanam iti | tasya kåñëäkhya-brahmaëaù rasanaà jala-bhüméndu-sampäta-kämädi yathä syät tathä païca-pada-japanam iti çeñaù |

14

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( jalaà ka-käraù | bhümiù lakäraù | é-käraù agniù induù anusväraù eteñäà sampäta-rüpaà yat käma-béjaà tat ädau prathamaà yathä syät tathety arthaù | täny eva païca pädäni vivåëoti kåñëäyety ekà padam ity ädinä | ukta-rasanasya phalam äha—païca-padém iti | païca-padéà japan puruñaù païcäìgaà brahma näräyaëätmakaà tad-rüpatayä païcäìga-brahma-tädätmyena präpnotéti sambandhaù | idaà tu sakåj-japa-phalam | païcäìgäny äha—dyäv-äbhümé tathä agninä sahitau sägnau süryä-candramasau | abhyäsaù prathamopaniñat-samäpty-arthaù ||13|| brahmopaniñad-yogé: dvitéya-praçnärtham äha—tasyeti | tasya kåñëäkhya-brahmaëaù rasane païca-pada-japanam iti | jalaà ka-käraù | bhümiù lakäraù | é-käraù induù anusväraù taà sampäta-rüpaà käma-béjaà klém iti béjena säkaà kåñëäya ity ädi païca-padaà bhavati ||11|| mantra-japätmakokta-rasanasya phalam äha—païca-padam iti | païca-padaà japan mumukñur—dyäv-äbhümy-ädi-païcäìga-viçiñöaà vairäja-rüpaà tad-rüpatayä sampadyate || ävåttiù prathamopaniñat-samäpty-arthä ||12||

prabodhänandaù: dvitéya-praçnasyottaram äha—tasyeti | tasya rüpasya punar dhyänänantaraà yad-rasanam äsvädas tad eva rasanam ity arthaù | tenäjahal-lakñaëayä premäpi gåhyate | rasyaà punä rasanam iti kvacit päöhe rasyam äsvädyaà yat tadéyaà prema tad eva rasanam äsvädo’péty arthaù | etad uktaà bhavati äsvädaù khalu çré-bhagavan-mädhuryänubhavaù | yasmäc ca prema jäyate | tac ca bhagavat-seväbhiläñolläsa-maya-mänasänukülyätiçayaù | so’yam äsvädyamäne çré-bhagavati svayam äsvädya-viçeñatäà präpnoti | parama-puruñärthatvena sphürteù | tad eva tasyäsvädatvaà käraëa-tädätmyäpekñayeti ||12|| atha bhajane nirvaktavye çré-bhagavat-sambandha-pratipatty-arthaà mahä-mantraà punar upadiçati jaleti | jalaà ka-käraù tad-väcitvät | bhümir la-käraù la-kära-béjatvät | tathä é dérgha-é-käraù | ér gamanaà kämo vä kämädi-kåta-sandhitvät | indur anusväraù | tad-äkäratvät teñäà sampäto milanaà tena jätaà yat käma-béjaà tad-ädikaà | kåñëäyety eka-padam | païcäìgäni håd-ädéni tat-tat-sthäne’nya-sthänéyasya tad yathä syät tathä japan | tasyäà ca païca-padyäà çré-bhagavad-ätmikä dyävädi-païcädhiñöhätå-devatä bhävayan ity arthaù | tad-rüpatayä mantra-rüpatayä brahma sampadyate | yad vä, tac-chabdena yac-chabdo labhyate | tataç ca yau dyäv-äbhümé ürdhvädhaù pradeçau sarväçrayau | yau ca sägné süryä-candramasau sarva-prakäçakau tad-rüpatayä täni rüpayati prakäçayatéti | tad-rüpaà tattayä yat-païcäìgaà brahma tat sampadyate samyak präpnoti | atra prathama-pada-dvayena prathama-pada-dvayasyäçrayaëéyatäyäù prakäçanaà vyajyate | anyat trayeëa anyatra yasya prakäçakatäyäs tad vyajyata iti gamyate | tatra ca prathama-padasya sarva-çakti-prakäçaka-tan-müla-nämatvena sarvordhatayä dyäv äyogaù | dvitéyasya bhümi-prakäçakasya na tädåça-vaibhavatväd bhümyä yogaù | tåtéyasya sarvato’py uddépta-bhävatvät süryeëa yogaù | caturthasya tat-känti-yogena sarvählädakatväc candramasä yogaù | païcamasya taträrpaëärtha-rüpasya nitya-sambandhäd agninä yoga iti | ubhayatra pakñe naräkåti paraà brahma çré-kåñëaà präpnotéty arthaù | çrémad-brahmaëaç candra-dhvajasya ca

15

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( tathä vakñamäëatvät | ävåttir nirdhäraëärthä prathamopaniñat-samäpty-arthä ||13|| çré-jévaù : dvitéya-praçnasyottaram äha—tasyeti | tasya rüpasya punar dhyänänantaraà yad-rasanam äsvädas tad eva rasanam ity arthaù | tenäjahal-lakñaëayä premäpi gåhyate | rasyaà punä rasanam iti kvacit päöhe rasyam äsvädyaà yat tadéyaà prema tad eva rasanam äsvädo’péty arthaù | etad uktaà bhavati äsvädaù khalu çré-bhagavan-mädhuryänubhavaù | yasmäc ca prema jäyate | tac ca bhagavaty abhiläñolläsa-maya-mänasänukülyätiçayaù | so’yam äsvädyamäne çré-bhagavati svayam äsvädya-viçeñatäà präpnoti | parama-puruñärthatvena sphürteù | tad evam api tasyäsvädatvaà käraëa-tädätmyäpatty-apekñayeti | atha bhajane nirvaktavye çré-bhagavat-sambandha-pratipatty-arthaà mahä-mantraà punar upadiçati—jaleti | jalaà ka-käraù tad-väcitvät | bhümir la-käraù la-kära-béjatvät | tathä é dérgha-é-käraù kåta-sandhitvät | indur anusväraù tad-äkäratvät | teñäà sampäto milanaà | tena jätaà yat käma-béjaà tad-ädi kåñëäyety ekaà padam ity arthaù | païcäìgäni hådayädéni tat-tat-sthäne nyasyäni yasya tad yathä syät tathä japan | tasyäà ca païca-padyäà bhagavad-ätmikä dyävädi-païcädhiñöhätå-devatä bhävayan ity arthaù | tad-rüpatayä mantra-mayatayä brahma sampadyate | yad vä, tac-chabdena yac-chabdo labhyate | tataç ca ye dyäv-äbhümé ürdhvädhaù-pradeçau sarväçrayau yau sägné süryä-candramasau sarva-prakäçakau tad-rüpatayä tän nirüpayati prakäçayatéti | tad-rüpaà yat tattayä yat-païcäìgaà brahma tat sampadyate samyak präpnoti | atra prathama-pada-dvayena prathama-pada-dvayasyäçrayaëéyatäyäù prakäçanaà vyajyate | anya-trayeëänya-trayasya prakäçakatäyäs tad vyajyata iti gamyate | tatra ca prathama-padasya sarva-çakti-prakäçaka-tan-müla-näma-mayatvena sarvordhvatayä dyäv äyogaù | dvitéyasya bhümi-prakäçamäna-tädåça-vaibhavatväd bhümyä yogaù | tåtéyasya sarvato’py uddépta-bhävatvät süryeëa yogaù | caturthasya tat-känti-yogena sarvählädakatväc candramasä yogaù | païcamasya taträrpaëärtha-rüpasya nitya-sambandhäd agninä yoga iti | ubhaya-pakñe naräkåti paraà-brahma-svarüpaà çré-kåñëaà präpnotéty arthaù | çrémad-brahmaëaç candra-dhvajasya ca tathä vakñamäëatvät | ävåttiù prathamopaniñat-samäpty-arthä ||16||

--o)0(o--

(13)

tad eña çlokaù |

klém ity etad ädäv ädäya kåñëäya govindäya gopéjana-vallabhäyeti |

båhad-bhänavyäsakåd uccared yo’ sau gatis tasyästi maàkñu nänyä gatiù syät || iti |

viçveçvaraù : ukta-rasane mantra-saàvädam äha—tad eña iti | tat tatra ukte rasane eñaù çlokaù mantraù vartate iti | klém ity etad ädau ädäya uccärya | atha kåñëäyeti vadet | atha govindäya iti ca punaù gopé-jana-vallabhäya båhad-bhänavyä svähayä ity arthaù | iti yaù sakåd

16

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( eka-väram apy uccaret tasya maìkñu çéghraà païcäìga-brahmätma-rüpa-gatiù bhavati | anyä candra-maëòala-rüpä gatis tasya na syät | iti-çabdo rasana-samäpty-arthaù ||14|| brahmopaniñad-yogé : ukta-rasane mantra-saàvädam äha—tad eña çloka iti | klém ity etad ädäv ädäya tataù kåñëäyety-ädi-pada-catuñöayaà | svähayety arthe båhad-bhänavya iti, ähatya païcapadaà yaù sakåd uccaret tasya maìkñu çéghraà païcäìga-brahma-rüpä gatiù bhavatéti sämänya-phalam etat | mantroktärthänusandhäna-pürvakaà japataù nirviçeña-brahma-bhäväpattiù mukhya-phalam | na kadäpi anyä gatiù tasya syät | iti-çabdo rasana-samäpty-arthaù ||13|| prabodhänandaù : atra mantra-saàväda-pädam äha—tad eña çloka iti | tad iti tasmin pürvam ukte japa-prabhäve atyäçcarye | viçeñävadhärye eña çloko bhavatéty arthaù ||14|| tad udäharati—klém ity etad iti | ädau ädäya uccärya klém ity uktvä kåñëäyeti vadet | atha govindäya gopé-jana-vallabhäyeti | anantaraà båhad-bhänavyäntima-pada-rüpayä saha | båhad-bhänur agnis tayeyaà båhad-bhänavé | båhad-bhänoù stré svähä tayä saha | tat-tat-pada-krameëa yaù sakåd apy uccaret tasya gatiù çré-kåñëäkhyä çéghram eva bhavet | anyä gatir na bhaved ity arthaù | tasmäd etad eva çré-guroù çikñaëéyam iti bhävaù | iti-çabdo mantra-samäpty-arthaù ||15|| çré-jévaù: atra mantra-saàvädam äha—tad eña çloka iti | båhad-bhänavyäntima-pada-rüpayä saha tat-tat-padaà krameëa yaù sakåd uccaret | tasya gatiù pürvoktä çré-kåñëäkhyä maìkñu çéghram eva bhavet, anyä gatir na bhaved ity arthaù | tasmäd etad eva çré-guroù çikñaëéyam iti bhävaù | iti-çabdo mantra-samäpty-arthaù ||17||

--o)0(o--

(14)

bhaktir asya bhajanam | tad ihämutropädhi-nairäsyenämuñmin

manaù-kalpanam | etad eva ca naiñkarmyam || viçveçvaraù : kathaà cäho tad-bhajanam ity asyottaraà vaktuà bhajana-çabdärtham äha bhaktir asya bhajanam iti | paryäyeëärthävagamäsambhavät punar bhajanasya lakñaëam äha tad ihämutreti | iha amutra upädheù aihika-päralaukika-prayojanasya nairäsyena nirasanam eva nairäsyam | tena aihikämuñmika-phala-kämanä-rähityena eva amuñmin kåñëäkhye brahmaëi manasaù kalpanaà premëä tan-mayatvaà tad eva bhajanam uktam ity arthaù | etat bhajanam eva naiñkarmyaà jïänam ity arthaù ||15|| brahmopaniñad-yogé: kim äho tad-bhajanam ity praçnottaram äha—bhaktir asyeti | däso’haà so’ham iti vä ananya-bhäväpanneyaà bhaktiù | sva-svarüpänusandhänaà bhaktir ity abhidhéyate iti småteù | bhajana-sädhanam äha—tad iti | evaà bhajanam eva naiñkarmyaà jïänam ity arthaù ||15||

17

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( prabodhänandaù : kathaà väho tad-bhajanam ity asyottaraà vaktuà bhajana-çabdasyärtham äha bhaktir asya bhajanam iti | bhakti-çabda-väcyaù prasiddho’rtha eva | asya çré-kåñëasya bhajanam ucyata ity arthaù | tad eva viçadayati tad iheti | loka-dvaya-kämanä-nirasanena çré-kåñëe mano’rpaëam eväsya bhajanam ity arthaù | müla-mantre’pi caturthy-anta-tan-müla-nämäni antima-dvy-akñara-padänvayena tasyaivärthasya sphuöatvät | etad artham eva müla-mantra-darçana-pürvakam etad darçitam iti bhävaù | tad evaà våkña-müla-sthänéyasya manaso’rpaëena çäkhä-sthänéya-tat-tad-indriyärpaëasyäpi bhajanatvaà vivakñitam | nanu, anädi-janma-karma-çreëyäà satyäà kathaà tasya maìkñu saiva gatiù syät taträha | etad eva ca naiñkarmyaà tad-dhetur ity arthaù | ävaçyakatäkäraëatväd abheda-nirdeçaù | yad vä, na ca tasmäj jïänam ity arthaù | niñkarmaiva naiñkarmyam svärthe ghaï | karma-jïänayor mithaù pratiyogitvät | karmätiriktaà jïänam upalakñitaà bhavatéti | jïänatvaà ca tasya mano-våtti-viçeñatayävirbhäväd iti ||16|| çré-jévaù: kathaà väho tad-bhajanam ity asyottaraà vaktuà bhajana-çabdasyärtham äha—bhaktir asya bhajanam iti | bhakti-çabda-väcyaù prasiddho’rtha eva | asya çré-kåñëasya bhajanam ucyata ity arthaù | tad eva viçadayati—tad iheti | loka-dvaya-kämanä-niräsena çré-kåñëe mano’rpaëam eväsya bhajanam ity arthaù | müla-mantre’pi caturthy-ante tan-müla-nämäni antima-dvy-akñara-padänvayena tasyaivärthasya sphuöatvät | etad artham eva müla-mantra-darçana-pürvakam etad darçitam iti bhävaù | tad evaà våkña-müla-sthänéyasya manaso’rpaëena çäkhä-sthänéya-tat-tad-indriyärpaëasyäpi bhajanatvaà vivakñitam | nanu, anädi-janmaja-karma-çreëyäà satyäà kathaà tasya maìkñu saiva gatiù syät ? taträha—etad eva ca naiñkarmyaà tad-dhetur ity arthaù | ävaçyaka-tat-käraëatväd abheda-nirdeçaù | yad vä, na ca tasmäj jïänam näma bhinnam astéty äha—etad iti | tad-bhajanam eva ca naiñkarmyaà jïänam ity arthaù | niñkarmaiva naiñkarmyam svärthe ghyaï | karma-jïänayor mithaù pratiyogitvät | karmätiriktaà jïänam hy upalakñitaà bhavatéti | jïänatvaà ca tasya mano-våtti-viçeñatayävirbhäväd iti ||18||

--o)0(o--

(15)

kåñëaà taà viprä bahudhä yajanti govindaà santaà bahudhä’’rädhayanti |

gopé-jana-vallabho bhuvanäni dadhre svähäçrito jagad aijat suretäù ||

viçveçvaraù : kåñëaà tam iti | taà kåñëam änandätmänaà vipräù sättvikä bahudhä dravya-yajïa-päöha-yajïa-yoga-yajïädibhiù yajanti | govindam iti | go-bhümi-veda-viditaà santaà bahudhä çravaëa-kértana-smaraëa-päda-sevanärcana-vandana-däsya-sakhyätma-nivedanädibhiù | viprädayaù sarve’pi ärädhayanti sevayanti | tasyaiva sevyatve hetuù gopé-jana-vallabha iti | gopyaù pälana-çaktayaù täsäà janaù samudäyaù tasya vallabhaù svämé

18

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( prerakaù san bhuvanäni ananta-koöi-brahmäëòäni dadhre | upalakñaëam etat | apälayat pälayati pälayiñyati ca ||16|| evaà pälakatvät sevyatvam uktam | atha janakatväd api tad äha—svähäçrita iti | svähä mäyä tad-äçritaù tad-adhiñöhätä san jagat avyakta-näma-rüpam ejayat acälayat vyaktébhäväyonmukham akarot såñöi-käle | atra hetu-garbha-viçeñaëam äha—suretä iti | suñöhu çobhanaà cid-rüpaà mäyäyäà pratibimbonmukhaà reto yasya saù suretäù | rüpaà rüpaà pratirüpo babhüva iti çruteù | mama yonir mahad brahma tasmin garbhe dadhämy aham iti småteç ca ||17|| brahmopaniñad-yogé: bhajanopäyam äha—kåñëam iti | yaù sarvätmatayä prasiddhaù taà kåñëaà vipaçcito viprä bahudhä dravya-yajïädi-jïäna-yajïänte yajanti govindaà santaà bahudhä çravaëädibhiù ärädhayanti mahä-maëòükädi-kürmädi-çeñätmanä | gopé-jana-vallabho bhuvanäni dadhre | yad vä, sarväropädhikaraëa-viçva-viräòoträdy-ätmanä bhuvanopalakñitävidyä-pada-tat-käryänanta-koöi-brahmäëòäni dadhre dhåtavän ity arthaù | kià ca, sväheti | svähä-çabda-väcya-mäyäçritaù san jagat svävidyäpadaà aijat acälayat såñöi-käle mäyäyäà suñöhu reto béjaà yasya so’yaà suretäù | indro mäyäbhiù puru-rüpa éyate, rüpaà rüpaà pratirüpo babhüva, mama yonir mahad brahma tasmin garbhe dadhämy aham iti çruteù småteç ca ||15|| sanätanaù : ejayati aijayat ceñöäà kärayämäsa | gopé-jana-vallabha evety arthaù | sva-retäù svasmäd udbhütam ity arthaù | prabodhänandaù : tad evaà müla-mantreëa samuditaà bhajanasya nirvacanaà darçayitvä tatraiva mantra-näma-trayasya çakti-caturthékasyottarottara-vaiçiñöyaà darçayitum äha—kåñëaà taà viprä iti | tatra kåñëam taà gopälaà çré-yädavendra-rüpaà vivekena kåñëatva-mätreëävirbhütaà santaà vipräù çästra-märgiëo yajanti | kvacidviprä püjayanti ity asyä bhäve püjana-balena ta evopatiñöhate | atha tam eva çré-govindaà gokula-näyakatayävirbhütaà santaà bahudhä çré-gokula-väsivad-räga-vaicitryä ärädhayanti sevante | tadéya-räga-rucaya iti çeñaù | sa eva govindo gopé-jana-vallabha-rüpeëävirbhütas tu bhuvanäni jaganty eva dadhre | anugåhëätéty arthaù | tädåçopäsaka-sambandha-paramparayäpi tad-anugraha-präpter nätra pürvavad ärädhanäpekñäpéti bhävaù | tatraiva svätmärpaëa-maya-svähä-padenäçritäçrayamäëaç cet kåñëaù | tam äçrayamäno vä | janas tadä jagad api ejayat ejayati | premëä kampädi-bhäva-vivaçaà karoti | yataù suretäù ävirbhüta-mahävéryo’säv iti | atra béjänuvädas tan-nämäntarbhütas tad iti vivakñayä ||17|| çré-jévaù: tad evaà müla-mantreëa samuditaà bhajanasya nirvacanaà darçayitvä tatraiva mantre näma-trayasya çakti-caturthékasyottarottaraà vaiçiñöyaà darçayitum äha—kåñëaà taà viprä iti | tatra kåñëam taà gopäla-yädavendrävivekena kåñëatva-mätreëävirbhütaà santaà vipräù çästra-märgiëo yajanti püjayanti | kvacid viprä ity asyäbhäve püjana-balena ta evopatiñöhante | atha tam eva govindaà çré-gokula-näyakatayävirbhütaà bahudhä çré-gokula-väsivad-räga-våtti-vaicitryä ärädhayanti sevante | tadéya-räga-rucaya iti çeñaù | sa eva govindo gopé-jana-vallabha-rüpeëävirbhütas tu bhuvanäni jaganty eva dadhre anugåhëätéty arthaù |

19

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( tädåçatvopäsaka-sambandha-paramparayäpi tad-anugraha-präpter nätra pürvavad ärädhanäpekñeti bhävaù | tatraiva svätmärpaëa-maya-svähä-padenäçrita äçrayamäëaç cet kåñëaù | tam äçrayamäno vä janas tadä jagad api ejayat ejayati | premëä kampädi-bhäva-vivaçaà karoti | yataù suretäù ävirbhüta-mahävéryo’säv iti | atra véryänuvädas tan-nämäntarbhütas tam eva tad iti vivakñayä ||19||

--o)0(o--

(16)

väyur yathaiko bhuvanaà1 praviñöo

janye janye païca-rüpo babhüva kåñëas tathaiko’pi jagad-dhitärthaà

çabdenäsau païca-pado vibhätéti viçveçvaraù : bhaktänäm ärädhana-saukaryäya gopäla-vidyätmaka-çabda-rüpeëa bhagavän païcadhä bhätéti sa-dåñöäntam äha väyur yathaika iti | yathä bhuvanaà brahmäëòaà praviñöa eka eva väyuù janye janye çarére çarére prati-çaréraà païca-rüpaù präëäpäna-vyänädi-rüpo babhüva | tathaiva eko’pi asau kåñëaù jagad-dhitärthaà bhuvanaà praviñöaù çabdena gopäla-vidyätmakena païca padäni yasya saù païca-padaù vividhaà bhäti prakäçate iti çabdo mantra-samäpty-arthaù ||18|| brahmopaniñad-yogé : sva-bhakta-bhajanäya bhagavän païca-padätmanä bhavatéti sa-dåñöäntam äha—väyur iti | yathä mukhya-präëätmako väyur eko’pi bhuvanam avidyä-pada-pravibhakta-brahmäëòa-paöalaà praviñöaù san janye janye prati-çaréraà präëäpäna-bhedena païca-rüpo babhüva | tathaivaiko’py asau kåñëo jagad-dhitärthaà gopäla-vidyätmaka-çabdena païca padäni yasya païca-pado vividhaà bhäti prakäçate | iti çabdo mantra-parisamäpty-arthaù ||16|| sanätanaù : apaghanaà çaréram | janye janye prati-çaréram | païca-padaù añöädaçäkñaro’yaà mantraù | prabodhänandaù : atha tasyaikasya tat-tat-padenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåñöäntena spañöayati väyur iti | janye janye dehe dehe païcabhiù präëädi-nämabhiù rüpyante nirüpyante païca-rüpa-çabdena tat-tan-nämnä païcäbhir viçeñaiù padyate jïäyate yaù sa ity arthaù | iti çabdo mantra-samäpty-arthaù ||18|| çré-jévaù: atha tasyaikasyäpi tat-tat-padenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåñöäntena spañöayati väyur iti | janye janye dehe dehe païcabhiù präëädi-nämabhiù | rüpyante nirüpyante païca-rüpaù | çabdena tat-tan-nämnä païcäbhir viçeñaiù padyate jïäyate ca yaù sa païca-pada ity arthaù | iti çabdo mantra-samäpty-arthaù ||20|| 1 apaghanam (HBV)

20

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( (17)

te hocuù | upäsanam etasya paramätmano

govindasyäkhilädhäriëo brühéti || viçveçvaraù : govindaà santaà bahudhärädhayantéty uktaà taträrädhanätmakam upäsanaà påcchantéty äha—te hocur upäsanam etasyeti | te sanakädayaù ha kila etasya paramätmanaù çré-kåñëasya govindasya akhilädhäriëaù upäsanam ärädhanaà brühi kathaya ity arthaù ||19|| brahmopaniñad-yogé : govindaà santaà bahudhärädhayantéty uktam | tat-prakäraà påcchantéty äha—ta iti ||17|| prabodhänandaù : tatra çästraika-gamyatvät püjä-paripäöém apåcchann ity äha--te hocur iti | paramätmanaù sarva-jéva-jévana-rüpasya ataeväkhilädhäriëo’khiläçrayasyety arthaù ||19|| çré-jévaù: tatra çästraika-gamyatvät püjä-paripäöém apåcchann ity äha--te hocur iti | paramätmanaù sarva-jéva-jévana-rüpasya ataeväkhiläçrayasyety arthaù | ëini-pratyayät ||21||

--o)0(o--

(18)

tän uväca | yat tasya péöhaà hairaëyäñöa-paläçam ambujaà tad-antarälike ‘naläsra-yugaà tadantarädy-arëäkhila-béjaà kåñëäya nama iti béjäròhyaà sa-brahmäëam

ädhäya, anaìga-gäyatréà yathävad vyälikhya bhü-maëòalaà çüla-veñöitaà kåtväìga-väsudeva-rukmiëy-ädi-kha-çakténdrädi-vasudevädi-pärthädi-nidhy-ävétaà yajet | sandhyäsu pratipattibhir upacärais tenäsyäkhilaà bhavaty akhilaà bhavatéti ||

viçveçvaraù : tatra yanträtmakaà péöhaà tävad darçayati taträrädhanädhiñöhäna-bhütaà péöha-nirüpaëam avatärayati1 tän uväceti | yat tasya péöhaà tat tän prati brahmä uväca ity arthaù | sva-gåhe kñälitaà péöhaà sthäpayitvä hairaëyäñöa-paläçaà sauvarëäñöa-dalam ambujaà sthäpayet | gandha-pütena candanena vä likhet ity arthaù | tad-antarälike tasya kamalasya antaräla-bhave pradeçe analäsra-yugaà trikoëa-dvayaà saàlikhed ity arthaù | tad-antarädyärëeti | tasya ñaö-koëasya antarä madhye ädyärëa-rüpam akhila-käryasya béjaà käma-béjaà sädhya-näma karma-näma ca likhed iti çeñaù | tad uktaà sanat-kumära-saàhitäyäm—

karëikäyäà likhed vahni-puöitaà maëòala-dvayam | tasya madhye likhed béjaà sädhyäkhyaà karma-saàyutam || iti |

kåñëäya nama iti béjädyaà béjena käma-béjena ädyaà ñaò-asraà sandhiñu ñaò-akñaraà likhet |

1 tatra yantrAtmakaM péThaM tAvad darzayati

21

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( ñaò-asraà sandhiñu iti krama-dépikokteù [7.27] | sa-brahmäëam iti | pürva-likhitaà karëikä-stham anaìga-béjaà sa-brahmäëam añöädaçäkñara-mantropetam ädhäya ity arthaù | mantra-tad-drañöror abhedät mantro brahmä | tad uktaà saàhitäyäm—tataù çiñöair manor varëais taà kämaà veñöayet sudhéù iti | ñaökoëasya ñaö-koëasya pürva-nairåti-väyavya-koëeñu çrém iti béjaà likhet | ägneya-paçcimeçäna-koëeñu hrém iti béjaà likhed iti çeñaù |

çriyaà ñaö-koëa-koëeñv aindra-nairåta-väyuñu | älikhya vilikhen mäyäà vahni-väruëa-çüliñu || iti saàhitokteù |

anaìga-gäyatrém iti | añöa-dalasya sarva-jana-saàmohana-keçareñu anaìga-gäyatréà käma-gäyatréà yathävat triçaù triçaù vyälikhed ity arthaù | käma-deväya sarva-jana-priyäya sarva-jana-sammohanäya jvala jvala prajvala prajvala sarva-janasya hådayaà me vaçaà kuru kuru svähä ity añöäcatvariàçad-akñaraà mälä-mantraà pratidalaà ñaö ñaö akñaraà krameëa likhed ity avaboddhavyam | añöa-dalasyopari våttaà kåtvä mätåkäkñarair veñöayed ity api bodhyam |

akñaraiù käma-gäyatryä veñöayet keçare sudhéù | käma-mälä-manor varëair daleñv añöasu mantra-vit || likhed guhänanair bhaktair mäntrikäàs tad-bahir likhet || iti saàhitokteù |

bhü-maëòalaà çüla-veñöitaà kåtveti | bhü-gåhaà caturasraà syäd añöa-vajra-yutaà mune iti saàhitokteù | asyaiva dhäraëä-yantratvät sädhyädi-lekhanam apy ädäv asüsucat | ata eva dhäraëä-vidhänaà tat-phalaà ca saàhitäyäm uktam |

hutvä sahasram äjyena yantre sampätapürvakam | märjayitväyutaà hutvä dhärayed yantram uttamam | trailokyaiçvaryam äpnoti devair api sa püjitaù || ity ädinä |

idaà tu kevalaà dhäraëärthaà yadä yantra kriyate tad-abhipräyeëoktaà yadä punaù püjärthaà yadä yantraà kriyate tad-abhipräyeëoktaà yadä punaù püjärthaà yantraà kriyate, tadä tu pürvaà

maëòukädi-påthivy-antaà püjayet karëikopari | agny-ädi-péöha-pädeñu dharmädéàç caturo yajet || tära-varëa-prabhinnäni maëòaläni kramät tataù | sattvaà rajas tama iti yajed ätma-catuñöayam || ätmäntarätmä paramätmä jïänätmeti te kramät | vimalotkarñiëé jïänä kriyä yogeti païcamé || prahvé satyä tatheçänänugrahä navamé tu täù | prägäd añöasu patreñu karëikäyäà yajen mune ||

oà namo bhagavate viñëave sarva-bhütätmane väsudeväya sarvätma-saàyoga-saàyoga-padma-péöhätmane namaù iti péöha-mantra-mayasyopari vinyasya—

22

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd(

tataù péöhaà samabhyarcya devam ävähya närada | arghyädi-dhüpa-dépädén upacärän prakalpayet ||

athävaraëa-püjäà kuryät | tatra prathamävaraëam äha aìgeti | ñaö-koëasyägneya-nairåtya-väyavyeçäneñu hådaya-çiraù-çikhä-kavacäni agra-bhäge netraà pürvädi-dikñu ca asram ity aìgäni püjayet | dvitéyävaraëam äha—väsudevädéti | pürva-paçcima-yämyottara-daleñu yathä-kramaà väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddhän püjayet | ägneya-nairåtya-väyavyeçäneñu yathä-kramaà çänti-çré-sarasvaté-ratéù püjayet | tåtéyävaraëam äha—rukmiëy-ädi sva-çaktayaù kåñëa-çaktayaù—

daleñu rukmiëé satyabhämä jämbavaté tathä | nägnajité mitravindä kälindé ca tataù parä | lakñmaëä ca suçélä ca püjyä hemämita-prabhä || ity arthaù |

caturtha-païcamädyävaraëam äha indrädi-vasudevädi-pärthädéti | atra vasudevädy-ävaraëam eva caturthaà bodhyam | pürva-bhäge vasudeväya péta-varëäya | ägneya-koëe devakyai çyämaläyai | dakñiëa-bhäge nandäya karpüra-gauräya | nairåtya-koëe yaçodäyai kuìkuma-gauryai | paçcime baladeväya çaìkha-kundendu-dhavaläya | väyavye kaläpa-çyämaläyai subhadräyai | uttara-koëe gopebhyaù | éçäna-koëe gopébhyaù | païcamaà tu pärthädy-ävaraëam | arjuna-ëiçaöhoddhava-däruka-viçvaksena-sätyaki-garuòa-ëärada-parvatän püjayet | ägneya-diçi néla-nidhaye | yämye kundäya namaù | nairåtya-koëe makaräya | paçcime änandäya | väyavye kacchapäya | uttare çaìkhäya-nidhaye | éçäna-koëe padma-nidhaye | saptamam indrädy-ävaraëaà | indräya péta-varëäya pürva-dale | agnaye rakta-varëäya | yamäya nélotpala-varëäya | rakño’dhipataye kåñëa-varëäya | väyave dhümra-varëäya | varuëäya çukla-varëäya | kuberäya néla-varëäya | éçänäya çveta-varëäya | pürveçänayor madhye brahmaëe gorocanä-varëäya | nairåtya-paçcimayor madhye çeñanägäya çveta-varëäya | pürva-dale vajräya pétavarëäya | çaktaye çukla-varëäya | daëòäya néla-varëäya | khaògäya çveta-varëäya | päçäya vidyud-varëäya | dhvajäya rakta-varëäya | gadäyai néläyai | triçüläya çukla-varëäya ity añöamävaraëam | ävétam iti | etaiù ävaraëaiù ävétaà parameçvaraà yajet püjayet | sandhyäsu trikäla-sandhyäsu pratipattibhiù dhyänaiù upacäraiù ñoòaçopacärädi-mahäräjopacäraiù püjayed ity arthaù | teneti | tena ärädhanena asya ärädhakasya akhilaà puruñärtha-catuñöayaà bhavati | abhyäso dvitéyopaniñat-samäpty-arthaù || brahmopaniñad-yogé : evaà näradädi-munibhiù påñöaù tat-püjädi-péöhaà prakaöayati—tän uväceti | tän prati brahmä uväca | kim iti? yat tasya gåhe kñälitaà péöhaà sthäpayitvä hairaëyäñöa-paläçaà sauvarëäñöa-dalam ambujaà sthäpayet | sugandha-candanena likhet |

23

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( tad-antarälike tasya kamalasyäntarälike antaräla-pradeçe analäsra-yugaà trikoëa-dvayaà sampuöitaà ñaö-koëaà likhed ity arthaù | tad-antarälädy-arëeti tasya ñaö-koëasya antaräle madhye käma-béjaà sädhaka-näma ca likhed iti çeñaù | tad uktaà sanat-kumära-saàhitäyäm—

karëikäyäà likhed vahnià puöitaà maìgala-dvayam | tan-madhye vilikhed béjaà sädhyäkhyaà karma-saàyutam || iti |

kåñëäya nama iti béjena käma-béjena cäòhyaà ñaò-asra-sandhiñu ñaò-akñaraà likhet | ñaò-asra-sandhiñu iti krama-dépikokteù [7.27] | sa-brahmäëam iti | pürva-likhita-karëikä-stham anaìga-béjaà sa-brahmäëam ñaö-koëasya pürva-nairåtya-väyavya-koëeñu çrém iti béjaà añöädaçäkñara-mantropetam ädäyety arthaù | mantra-drañöror abhedät mantro brahmä | tad uktaà saàhitäyäm—tataù çiñöärëaiù sakämaà veñöayet vidhir iti ñaö-koëasya pürva-nairåtya-väyavya-koëeñu çrém iti béjaà likhet ägneya-paçcimeçäna-koëeñu hréà iti béjaà likhed iti çeñaù |

çriyaà ñaö-koëa-koëeñv aindra-nairåta-väyuñu | älikhya vilikhen mäyäà vahni-väruëa-çüliñu || iti saàhitokteù |

anaìga-gäyatrém iti | añöa-dala-kesareñu dalaà prati varëa-trayaà vilikhet | anaìga-gäyatré tu—käma-deväya vidmahe puñpa-bäëäya dhémahi tan no’naìgaù pracodayät iti | punas tatraiväñöa-daleñu añöäcatväriàçad-akñaraà käma-mälä-mantraà prati-dalaà ñaö-ñaò-akñaraà krameëa vilikhet | namaù käma-deväya sarva-jana-priyäya sarva-jana-sammohanäya jvala jvala prajvala prajvala sarva-janasya hådayaà me vaçaà kuru svähä iti | añöa-dalasyopari våttaà kåtvä mätåkäkñarair veñöayet | tathä ca saàhitäyäm—

akñaraiù käma-gäyatryä veñöayet keçare sudhéù | käma-mälä-manor varëair daleñv añöasu mantra-vit || likhed guhänanair bhaktair mäntrikäàs tad-bahir likhet || iti |

äbhü-maëòalaà çüla-veñöitaà kåtveti | bhü-gåhaà caturasraà syäd añöa-vajra-yutaà mune iti saàhitokteù | asyaiva dhäraëä-yantratvät sädhyädi-lekhanam apy ädäv asücayat | ata eva dhäraëä-vidhänaà tat-phalaà ca saàhitäyäm uktam |

hutvä sahasram äjyena yantre sampäta-pürvakam | märjayitväyutaà japtvä dhärayed yantram uttamam | trailokyaiçvaryam äpnoti devair api supüjitaù || ity ädinä |

yadä tu püjärthaà yantraà kriyate tadä tu pürvaà maëòapädi-påthivy-antaà püjayet | karëikopari—

agny-ädi-péöha-pädeñu dharmädéàç caturo yajet || tära-varëa-prabhinnäni maëòaläni kramät tataù |

24

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( sattvaà rajas tama iti yajed ätma-catuñöayam || ätmäntarätmä paramätmä jïänätmeti te kramät | vimalotkarñiëé jïäna-kriyä-yogeti païcamé || prahvé satyä tatheçänänugrahä navamé småtä | präg-ädy-añöasu patreñu karëikäyäà yajen mune ||

oà namo bhagavate viñëave sarva-bhütätmane väsudeväya sarvätma-saàyoga-péöhätmane namaù iti péöha-mantraà padmasyopari vinyasya—

tataù péöhaà samabhyarcya devam ävähya närada | arghyädi-dhüpa-dépädén upacärän prakalpayet || iti |

athävaraëa-püjäà kuryät | tatra prathamävåttis tu—agnéçäsura-väyavya-puraù-påñöheñu kléà hådayäya nama ity ädi-ñaò-aìgäni püjayet | evam aìgävaraëaà sampüjya dvitéyävaraëaà sampüjayet | añöa-patreñu pürvädi-catur-dikñu väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddhän püjayet | ägneyädi-caturdikñu çänti-çré-sarasvaté-ratéù püjayet | tåtéyävåttis tu añöa-dale pürvädi-krameëa rukmiëy-ädi-sva-çaktéù püjayet | rukmiëé satyabhämä jämbavaté nägnajité mitravindä kälindé lakñmaëä suçélä ceti çré-kåñëa-çaktayaù | caturtha-païcamädy-ävaraëam äha indrädi-vasudevädi-pärthädéti | atra vasudevädy-ävaraëam eva caturthaà bodhyam | pürva-dale oà péta-varëäya vasudeväya namaù | ägneya-dale yaçodäyai kanakäbhäyai | dakñiëa-dale nandäya karpüra-gaura-varëäya | nairåtya-dale rädhäyai kuìkuma-gaura-varëäyai | paçcima-dale baladeväya çaìkha-kunda-dhavaläya | väyavya-dale kaläpa-çyämäyai subhadräyai | uttara-dale gopebhyaù | éçäna-dale gopébhyaù | païcama-pärthädy-ävåttis tu arjuna-ëiçaöhoddhava-däruka-viçvaksena-sätyaki-garuòa-ëärada-parvatän püjayet | ñañöha-nidhy-ädy-ävåttis tu—pürvädi-krameëa indra-nidhaye, néla-nidhaye, mukunda-nidhaye, makara-nidhaye, paçcime ananta-nidhaye kacchapa-nidhaye vidyä-nidhaye, éçäne padma-paramänanda-mokña-nidhaye namaù | saptamendrävåtis tu—pürvädi-krameëa indrädy-añöa-dik-pälebhyo namaù | pürveçäna-madhye brahmaëe, niråti-paçcima-madhye ädi-çeñäya | añöama-vajrädy-ävåtis tu--pürvädi-krameëa vajrädy-äyudhebhyaù | etair aìgävaraëädi-vajrävaraëäntaiù ävétaà bhagavantaà yajet | evaà devaà tri-sandhyäsu ñoòaçopacäraiù püjayet | tena ärädhanena asya puruñärtha-catuñöayaà akhilaà bhavati | ävåttir dvitéyopaniñat-samäpty-arthä ||18|| prabodhänanda-jévayoù1 : tatra yanträtmakaà péöhaà tävad darçayati tän uväceti | yat tasya péöhaà tat tän prati brahmä uväcety arthaù | tad idaà paöala-präya-likhanena vyäkhyäyate | sva-gåhe kñälitaà péöhaà sthäpayitvä hairaëyäñöa-paläçaà sauvarëäñöa-dalam ambujaà sthäpayet | gandha-pütena candanena vä likhet | tad-antarälike tasya kamalasyäntaräla-bhava-pradeçe analäsra-yugaà trikoëa-dvayaà sampuöitaà likhed ity arthaù | tasya ñaö-

1 This long comment is pretty much the same in both Jiva and Prabodhananda, only diverging at the end. There are some minor textual variations, which have not been noted..

25

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( koëasyäntarä madhye ädyärëa-rüpam akhilasya sva-käryasya béjaà käma-béjaà sädhyaà näma karma ca likhed iti çeñaù | tad uktaà sanat-kumära-saàhitäyäm—

karëikäyäà likhed vahni-puöitaà maëòala-dvayam | tasya madhye likhed béjaà sädhyäkhyaà karma-saàyutam || iti |

kåñëäya nama iti béjenäòhyam iti ñaösu sandhiñu ñaò-akñaraà likhed ity arthaù | ñaö-sandhiñu iti krama-dépikokteù [7.27] | sa-brahmäëam iti pürva-likhita-karëikä-stham anaìga-béjaà sa-brahmäëam añöädaçäkñara-mantropetam ädhäyety arthaù | mantra-tad-drañöror abhedän mantro brahmä, mantra-devatayor abhedät | para-brahma-rüpa iti vä | tad uktaà tasyäm eva saàhitäyäm—tataù çiñöair manor varëais taà kämaà veñöayet sudhéù iti | ñaökoëasya ñaö-koëasya pürva-nairåtya-väyavya-koëeñu çréà béjaà likhet | ägneya-paçcimeçäna-koëeñu hréà béjaà likhet | tad uktaà tasyäm eva—

çriyaà ñaö-koëa-koëeñv aindra-nairåta-väyuñu | älikhya vilikhen mäyäà vahni-väruëa-çüliñu || iti saàhitokteù |

anaìga-gäyatrém iti | añöa-dalasya keçareñu anaìga-gäyatréà yathävat triças triço vilikhet | käma-deväya vidmahe iti käma-gäyatréà tad-añöa-daleñv iti | namaù sarva-jana-priyäya sarva-jana-sammohanäya jvala jvala prajvala prajvala sarva-janasya hådayaà mama vaçékuru vaçékuru svähä ity añöacatvariàçad-akñaraà mälä-mantraà pratidalaà ñaö-ñaò-akñaraà krameëälikhed ity eva boddhavyam | añöa-dalasyopari våttaà kåtvä mätåkäkñarair veñöayed ity api boddhavyam | tad uktaà tasyäm eva—

akñaraiù käma-gäyatryä veñöayet keçare sudhéù | käma-mälä-manor varëair daleñv añöasu mantra-vit || likhed guhänanair bhaktair mäntrikäàs tad-bahir likhet || iti |

atra guhasyänanaiù ñaòbhir ity arthaù | bhaktair vibhaktair varëair ity arthaù | bhü-maëòalaà çüla-veñöitaà kåtveti | bhü-gåhaà caturasraà syäd añöa-vajra-yutaà mune iti tat-saàhitokteù | asyaiva dhäraëa-yantratvät sädhyädi-likhanam apy ädäv asüsucat | ata eva dhäraëa-vidhänaà tat-phalaà ca tasyäm evoktam |

hutvä sahasram äjyena yantre sampäta-pürvakam | märjayitväyutaà hutvä dhärayed yantram uttamam | trailokyaiçvaryam äpnoti devair api supüjitaù || ity ädinä |

yadä püjärthaà yantraà kriyate, tadä tüktaà tasyäm eva—

maëòukädi-påthivy-antaà püjayet karëikopari | agny-ädi-péöha-pädeñu dharmädéàç caturo yajet || tära-varëa-prabhinnäni maëòaläni kramät tataù | sattvaà rajas tama iti yajed ätma-catuñöayam ||

26

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( ätmäntarätmä paramätmä jïänätmeti catuù-kramät | vimalotkarñiëé jïänä kriyä yogeti païcamé || prahvé satyä tatheçänänugrahä navamé tu täù | prägädy añöasu patreñu karëikäyäà yajen muniù ||

oà namo bhagavate viñëave sarva-bhütätmane väsudeväya sarvätma-saàyoga-yaugapadya-péöhätmane namaù iti padmopari-vinyastypéöha-mantramayasyopari vinyasyokta-saàhitänusäreëa | sa-brahmäëaà oàkära-sahitaà yad vä tän uväca hairaëya ity anvayaù | tasya kåñëasya yat péöhaà yaträbähyopäsya tad u hoväcety arthaù | kvacid dhairaëyam añöeti päöho’sti | tatra jyotirmayam ambujam ity arthaù | udyad-virocana ity ukteù | hairaëyam ity anena pétatva-präpteù | pétäruëayor éñad-bhedäj jyotir mayatva-mätrokteù | añöau paläçäni paträëi yasya | tad-antarälikaà tasya padmasya madhye antaräle karëikäyäà vartamänam | analasyägner yad astraà trikoëa-rüpa-maëòalaà tad-dvayaà tan-madhye ädyam akñaraà béja-rüpaà likhet | khilais tan-mätra-nyünair itara-manträkñarair vétam | yad vä, kléà béjam ädau yasya tat kåñëäya namaù iti savisarga-païcäkñarm ädhäya asra-sandhiñu çré hréà ramäà bhuvaneçäà likhet | amä çrér na méyate paricchidyate iti amä | sa-brahmaëam iti | brama çré-kåñëa eväñöa-daçäkñara-rüpaà vilikhya athänaìgasya käma-devasya manur mälä-mantras tat-sahitäà käma-gäyatréà cädhäya daläñöake yathävad vyäpayya | sa brahmä uväceti | vyavahitänvayo vä sa-brahmäëaà sa-praëava-sarasvatéà mätåkäà dala-bähye veñöayitvä bhü-maëòalaà yathävat çüla-veñöitaà kåtvä | bhü-maëòalasya karaëam | tatra çréà-hréà-béjayor janam eva |1

tataù péöhaà samabhyarcya devam ävähya närada | arghyädi-dhüpa-dépädén upacärän prakalpayet || iti jïeyam |

athävaraëa-püjäm | tatra prathamävaraëam äha aìgam iti | ñaö-koëasyägneya-nairåtya-väyavyeçäneñu hådaya-çiraù-çikhä-kavacäni | agra-bhäge netraà pürvädi-dikñu cäsram ity aìgäni püjayet | dvitéyävaraëam äha—väsudevädéti | pürva-paçcima-yämyottara-daleñu yathä-kramaà väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddhän püjayet | ägneya-nairåtya-väyavyeçäneñu yathä-kramaà çänti-çré-sarasvaté-ratéù püjayet | tåtéyävaraëam äha—yä rukmiëy-ädyäù sva-çaktayaù kåñëa-çaktayo daleñu—

rukmiëé satyabhämä ca jämbavaty aparä tathä | nägnajité mitravindä kälindé ca tataù parä | lakñmaëä ca suçélä ca püjyä etä çubha-pradä || ity prasiddhäs täù püjayet |

1 The two preceding paragraphs are in P only.

27

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( caturtha-païcamädy-ävaraëam äha indrädéti | atra vasudevädy-ävaraëam eva caturthaà jïeyam | pürva-bhäge vasudeväya péta-varëäya | agni-koëe devakyai çyämaläyai | dakñiëa-bhäge nandäya karpüra-gauräya | nairåtya-koëe yaçodäyai kuìkuma-gauryai | paçcime baladeväya çaìkha-kundendu-dhavaläya | väyavye kaläyai çyämaläyai subhadräyai | uttara-koëe gopebhyaù | éçäna-koëe gopébhyaù | çré-devaké-yaçodayor varëa-vibhägo’yaà sanat-kumära-saàhitänusäreëa asyäs täpanyäñöékäkära-viçeñeëa viçveçvara-bhaööena likhitaù | yathoktaà gautaméya-tantre ca—

devaké çyäma-subhagä sarväbharaëa-çobhanä | yaçodä hema-saìkäçäsita-vastra-yugävåtä ||

tad evam eva çäradä-tilaka-kära-kåtä mädhava-bhaööena krama-dépikäà vyäcakñaëena kramam api tyaktvä vyäkhyäte | mätarau yaçodä-devakyau, kédåçyau aruëa-çyämale iti | ataç cätra kuìkuma-gauratä-mayé jïeyä | kecit tu krama-dépikä-kramänusäreëa varëa-viparyayaà manyante kintu bhavet tad apy upäsakänubhava-prämäëyeneti | prastutam anusarämaù | païcamaà tu pärthädy-ävaraëam | arjuna-ëiçaöhoddhava-däruka-viñvaksena-sätyaki-garuòa-ëärada-parvatä iti krameëa ñañöhaà nidhy-ävaraëaà pürvasmin indra-nidhaye | ägneye néla-nidhaye | yämye kundäya namaù | nairåtya-koëe makaräya | paçcime’naìgäya | väyavye kacchapäya | uttare çaìkhäya | éçäna-koëe padma-nidhaye | saptamam indrädy-ävaraëaà | indräya péta-varëäya pürva-dale | agnaye rakta-varëäya | yamäya nélotpala-varëäya | rakño’dhipataye käla-varëäya | väyave dhümra-varëäya | varuëäya çukla-varëäya | kuberäya néla-varëäya | éçänäya çveta-varëäya | pürveçänayor madhye brahmaëe paläça-kusumäkäräya | nairåtya-paçcimayor madhye çeñanägäya çveta-varëäya | pürva-dale evaà vajräya péta-varëäya | çaktaye çukla-varëäya | daëòäya néla-varëäya | çaìkhäya çveta-varëäya | päçäya vidyud-varëäya | dhvajäya rakta-varëäya | gadäyai néläyai | triçüläya çubhräya ity añöamävaraëam iti ||20|| sandhyäsu trikäla-sandhyäsu pratipattibhir dhyänaiù | upacäraiù ñoòaçopacärädi-mahäräjopacäraiù püjayed ity arthaù | tenärädhanena asyärädhakasya akhilaà puruñärtha-catuñöayaà bhavati | prabodhänanda only: trikäla-sambandhi-dhyäna-püje cätrokte pratipattibhir upacärair iti päöhe buddhyä sampäditair ity arthaù | yad vä pratipattibhir dhyänais tad-darçanädi-cittanair bähyaiç copacäraiù pratipadyante çré-kåñëaà präpnuvanti , ye upacäräù pratipattibhir vinä tan-mayaiù sveñöa-prema-rasamaya-yatnena cintitair ity arthaù | pratipattir jïänaà tad-rüpair iti vä | tena yajanenäsya sädhakasya akhilaà çré-kåñëe mahä-prema-lakñaëä bhaktiù sarvottamam açeña-väïchitaà bhavati | akämitam api kåñëärcana-prabhäveëa sampadyate | anyad alpaà väïchitam api väïchätétam atidurlabham api svayam eva bhavatéty arthaù | dviruktir niçcayärthaù | abhyäso dvitéyopaniñat-samäpty-artho vä |

28

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( akhilaà phalaà tat-prema-paryantaù sarva eva puruñärthas tad-väsanänusäreëa bhavatéti | atipattibhir iti päöhe atikramya pattiù präptir yeñäà taiù dvipäntarodbhavair atyanta-durlabhair ity arthaù | yad vä, atiçayena pattiù präptir yasyeti | sulabhaiù patra-puñpädibhir ity arthaù | mati-pattibhir iti | mänasa-püjäyäà sulabhaiva sarvam | mänasair nänopahäraiù sarvartau samasta-phala-puñpädi-sampat sadaiva bhavatéti manomayé arcäpi çreñöhä eva | mano-naiçcalye sati svata eva bhavatéti ||21|| jéva only: sandhyäsu trikäla-sandhyäsu pratipattibhir dhyänaiù | upacäraiù païcopacärädi-mahäräjopacäräntaiù püjayed ity arthaù | tenärädhanenäsyärädhakasyäkhilaà puruñärtha-catuñöayaà bhavati | abhyäso dvitéyopaniñat-samäpty-arthaù | atra yat tasyety ädiñu päöha-bhedaà vyäkhyä-bhedaà ca kecit kurvanti | yathä tasya padmayäntaräle karëikäyäà vartamänam analäsraà tiryag-ürdhva-bhävena trikoëaà, tad-antas tan-madhye’ñöädaçäkñarasyädy-ärëaà prathamäkñaraà käma-béjaà yat tenäkhilair mantrair nyünair itara-manträkñarair vétaà veñöitaà yathä syät tathä kåñëäya nama iti béjäòhyaà ñaò-akñaram ädhäya sa-brahmäëaà brahmaëä praëavena saha vartamänäm agäma-géyamänäm ajapä-gäyatrém ädhäya anaìga-manuà käma-béjena saha gäyatréà käma-gäyatréà yathävat vyäpayya sarvato veñöayitvä bhümaëòalaà tad-bahir-maëòalaà çüla-veñöitaà dikñu vidikñu ca çülena vyäptaà kåtvä aìgais tad-aàça-bhütair väsudeva-saìkarñaëädibhiù rukmiëy-ädibhiç ca sva-çaktibhir indrädibhiç ca vasudevädibhiç ca pärthädibhiç ca nidhibhiç cävétam ävåtaà püjayet | sandhyäsu sandhyäsu trisandhyam ity arthaù | atipattibhir iti—atikramya pattiù präptir yeñäà tair durlabhair ity arthaù | yad vä, atiçayena pattiù präptir yeñäm iti sulabhaiù patra-puñpädibhir apéty artha iti ||22||

--o)0(o--

(19)

tad iha çlokä bhavanti—

eko vaçé sarvagaù kåñëa éòya eko’pi san bahudhä yo vibhäti |

taà péöhagaà ye’nuyajanti dhéräs teñäà sukhaà çäçvataà netareñäm ||

viçveçvaraù : uktopäsane mantra-sammatim äha—tad iheti | tat tasmin dåñöe iha uktopäsane çlokä manträ api bhavanti vartante | eko vaçé sarvaga iti | ekaù sajätéya-vijätéya-svagata-bheda-rahitaù | ata eva vaçe sarvam asyästéti vaçé | sarvagaù sarvatra deçataù kälataù vastutaç cäparicchinnaù | kåñëaù änanda ata eva édyaù brahmädénäm api stutyaù | pürvoktaù eko’pi san yaù kåñëaù jagat-pälanäya bahudhä païca-rüpaù vibhäti vividhaà prakäçate väyur iva präëädi-bhedaiù | taà péöha-stham iti | taà païca-padätmakaà präg uktaà péöhastham anu lakñékåtya ye dhéräù ekägra-cittäù bhajanti teñäm eva çäçvataà nityänandätmakaà sukhaà na

29

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( tu itareñäà tad-bhakti-rahitänäm | acakñuñmatäm iva rüpa-darçanam ||21|| brahmopaniñad-yogé : uktopäsanänuküla-manträ api bhavantéty äha--tad iha çlokä bhavantéti ||19|| yasya vaçe nikhilaà vartate sa vaçé | çiñöaà kaöha-vallyäà vyäkhyätam ||20|| prabodhänandaù : tat tasmin tat-tat-sädhaka-bhüte etan-mantropäsana-phale iha mayäpi samyag-anubhüyamäne sa-viçeña-tan-nirüpikä çlokä bhavanti | nityaà santy eva | na tu mayä ucyate | api tu aham eva çloka-rüpä ity arthaù | uktopäsane mantra-saàmatim äha tad iheti ||22|| tatra çré-kåñëa-mäyäkhilän saukhya-jätän pracyävayed api adäsya-saukhyatvät | çré-kåñëa-dattäà tv akhiläà sukha-rddhià kälo’pi na cyävayituà samartha ity äha—eka iti | ekaù svayaà-bhagavattvenäsamordhvatvät | yathoktaà çré-bhägavate svayaà tv asämyätiçayas try-adhéçaù [BhP 3.2.21] iti | ato vaçé sarva-vaçayitä | yataù sarvagaù sarva-vyäpakaù | sa ca kåñëaù kåñëas tu bhagavän svayam [BhP 1.3.28] ity ädiñu yaù prasiddhaù sa eva | ataù sa eveòyaù sarva-stutyaù | nanu, çré-kåñëa-rüpeëäpi bahava ävirbhävä dåçyante, katham ekatvam ? taträha—eko’pi sann iti | acintya-çaktitvät | tathoktaà tatraiva—

citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak | gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat || [BhP 10.69.2] iti |

dhéräù çukädivad vivekinaù | teñäà çäçvataà yat sukhaà tat sukham itareñäm | anyeñäà mahä-näräyaëädy-upäsakänäm api nety arthaù | tathoktaà tatraiva—

yan martya-lélaupäyikaà sva-yoga- mäyä-balaà darçayitä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhaga-rddheù paraà padaà bhüñaëaà bhüñaëäìgam || [BhP 3.2.22] iti ||23||

çré-jévaù: uktopäsane mantra-sammatim äha—tad iheti | ekaù svayaà-bhagavattvena asamordhvatvät | yathoktaà çré-bhägavate svayaà tv asämyätiçayas try-adhéçaù [BhP 3.2.21] iti | ato vaçé sarva-vaçayitä | yataù sarvagaù sarva-vyäpakaù | sa ca kåñëaù kåñëas tu bhagavän svayam [BhP 1.3.28] ity ädiñu prasiddho yaù sa eva | ataù sa eveòyaù sarva-stutyaù | nanu, çré-kåñëa-rüpeëäpi bahava ävirbhävä dåçyante, katham ekatvam ? taträha—eko’pi sann iti | acintya-çaktitvät | yathoktaà tatraiva—

citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak | gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat || [BhP 10.69.2] iti |

dhéräù—çré-çukädivad-vivekinaù | teñäà çäçvataà yat sukhaà tat sukham itareñäm anyeñäà mahä-näräyaëädy-upäsakänäm api nety arthaù | tathoktaà tatraiva—

yan martya-lélaupäyikaà sva-yoga-

30

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( mäyä-balaà darçayitä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhaga-rddheù paraà padaà bhüñaëaà bhüñaëäìgam || [BhP 3.2.22] iti ||23||

--o)0(o--

(20)

nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän | taà péöhagaà ye’nubhajanti dhéräs teñäà siddhiù çäçvaté netareñäm ||

viçveçvaraù : manträntaram äha nityo nityänäm iti | nityänäm iva madhye yo yo vastu-gatyä nityaù tathä cetanänäm iva buddhy-ädénäà madhye vastutaù cetanaù tathä yaù ekaù san païca-pada-rüpeëa bahünäà kämän vidadhäti | péöhagaà ye anubhajanti dhéräù teñäà siddhiù çäçvaté anapäyiné na tu itareñäà iti pürvavat ||22|| brahmopaniñad-yogé : pürvavan manträntaram äha nityo nityänäm iti | nityänäm iva madhye yo yo vastu-gatyä nityaù tathä cetanänäm iva buddhy-ädénäà madhye vastutaù cetanaù tathä yaù ekaù san païca-pada-rüpeëa bahünäà kämän vidadhäti | péöhagaà ye anubhajanti dhéräù teñäà siddhiù çäçvaté anapäyiné na tu itareñäà iti pürvavat ||21|| prabodhänandaù : dvitéya-çlokena pürvoktaà suñöhu nirüpayann anyad apy äha--nityo nityänäm ity ädi | tan-nityatvenaivänyeñäà nityatvam ity arthaù | evaà cetayitèëäà jévänäà cetayitåtvam api | tad uktaà tatraiva--

sarveñäm eva vastünäà bhävärtho bhavati sthitaù | tasyäpi bhagavän kåñëaù kim atad-vastu rüpyatäm || [BhP 10.14.57] iti |

ataù kåñëaù nityä ye kecana padärthäs teñäà madhye parama-nityäù | nanv anuktä evopäsakäs tatheti teñäà saìkérëatvaà syät ? taträha—eko bahünäm iti | eka eva phala-dätä bahünäà käma-niñöhän vidadhäti karoti | yo yat kiàcana kämaà karoti sa tat-kämitaà tena tuñöät çré-kåñëäd eva labhate | eko’pi sann iti | tad eva kämän tat-prema-mayän teñäà yä çäçvaté siddhiù syät, sä tv itareñäà neti pürvavat | tathä ca vyäkhyätaà viçveçvara-bhaööaiù-- ye dhérä ekägra-cittä bhajanti teñäm eva çäçvaté nityänandätmikä siddhir iyaà, na tv itareñäà tad-bhakti-rahitänäm, acakñuñmatäm iva rüpa-darçanam iti ||24|| çré-jévaù: evaà nityo nityänäm ity ädi | tan-nityatvenaivänyeñäà nityatvam ity arthaù | evaà cetayitèëäà jévänäà cetayitåtvam api | tad uktaà tatraiva--

sarveñäm eva vastünäà bhävärtho bhavati sthitaù |

31

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( tasyäpi bhagavän kåñëaù kim atad-vastu rüpyatäm || [BhP 10.14.57] iti |

nanv anantä evopäsakäs tasyeti teñäà saìkérëatvaà syät ? taträha—eko bahünäm iti | eko’pi sann itivad eva kämän tat-prema-mayän teñäà yä çäçvaté siddhiù syät, tv itareñäà neti pürvavat | tathä ca vyäkhyätaà viçveçvara-bhaööaiù-- ye dhéräù ekägra-cittäù bhajanti teñäm eva çäçvaté nityänandätmikä siddhir iyaà, na tv itareñäà tad-bhakti-rahitänäm | acakñuñmatäm iva rüpa-darçanam iti ||24||

--o)0(o--

(21)

etad dhi viñëoù paramaà padaà ye nityodyuktäù saàyajante na kämän |

teñäm asau gopa-rüpaù prayatnät prakäçayed ätma-padaà tadaiva ||

viçveçvaraù : manträntaram äha—etad viñëor iti | ye sädhakäù etat yanträtmakaà viñëoù padaà nitya-yuktäù satataà prayantavantaù saàyajante samyag ärädhayanti, na tu kämän kämayante | teñäà sädhakottamänäm asau gopäla-rüpaù gopa-veño vä prayatnät ätmapadaà svarüpaà tadaiva bhavanävyavahita-samaye prakäçayet pratyakñaà darçayet ||23|| brahmopaniñad-yogé : etat-pürvavan manträntaram äha—etad iti | ye sädhakäù etad viñëoù yanträtmakaà paramaà padaà nityodyuktäù santata-çraddhä-bhakti-viçiñöäù santas taà yajante niñkäma-dhiyä samyag ärädhayanti na tu tasmät kämät kämän kämayante teñäm asau gopa-rüpo hariù sva-svarüpaà prakäçayed ity arthaù ||21|| prabodhänandaù : etat-pürvaà ca rüpaà saàyajante yathoktam upäsate, na tu kämän kämayante iti çeñaù | ätma-padaà sva-caraëa-sarojaà ätmanä svenädhiñöhitaà pürvokta-péöhaà vä | yad vä, ätmä çré-mürtir eva padyate jäyate yatra | paramänanda-mahodadhi-rüpam atra ca gopa-rüpam ätma-padaà prakäçayet | sahaja-nanda-kumära-svarüpaà tat-kñaëäd eva darçayet ||25|| çré-jévaù: etat pürvoktaà péöha-rüpaà saàyajante yathoktam upäsate, na tu kämän kämayante iti çeñaù | na kämäd iti keñäïcit päöhe tato’nyatra kämanä-çünyatayety arthaù | ätma-padaà nitya-sva-sthänam ||25||

--o)0(o--

(22)

yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà

yo vidyäs tasmai gopäyati sma kåñëaù |

32

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaà mumukñur vai çaraëam anuvrajeta ||

viçveçvaraù : nanu tat-prakäçe sati kià syäd ity äçaìkya mumukñu-çaraëyoktyaiva tasya mokña-pradatvam äha yo brahmäëam iti | yaù parameçvaraù kåñëaù pürvaà såñöi-samaye brahmäëaà vidadhäti racayati yaù kåñëaù tasmai tad-arthaà vidyäù vedän pralaya-payodhi-jale matsya-hayagrévädi-rüpeëa gopäyati tasmai upadiçati vä | tad evaà dyotätmakam ätma-buddhi-prakäçaà sva-prakäçaà mumukñuù mokñärthé çaraëam anuvrajet ||24|| brahmopaniñad-yogé : svätma-pada-pradarçanataù kià syäd ity atra tad-bhäväpattiù syäd ity äha—ya iti | yaù kåñëaù pürvaà såñöi-samaye brahmäëaà vidadhäti yas tasmai vedän dhärayati yaù pralaye vidyä vedän payodhau matsyädy-avatäreëa gopäyati punas tasmä upadiçati taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaà pratyaïcaà mumukñuù çaraëaà vrajet | tac-charaëataù sa eva taà mocayatéty atra—

sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja | ahaà tvä sarva-päpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù || [ìétä 18.66] iti bhagavad-väkyaà mänam ||22|| sanätanaù : premëaivätma-våtteù prakäço yasya tam | päöhäntaraà sugamam | prabodhänandaù : tatra sädhakatamatvena tat-kåpaivänveñyeti darçayaàs tasya tad-rüpatvena nityävasthäyitvam api darçayati—yo brahmäëam iti | vidyä vakñyamäëa-rétyä añöädaçärëädyä ätma-buddhi-prakäçam ätmana eva sakäçäd buddheù sarvasyäpi jïänasya prakäço yasya taà çästra-yonim ity arthaù | yo brahmäëaà vidadhäti såjati taà prati yaù kåñëaù vidyäà gäpayati | vai niçcaye | amuà çré-kåñëam eva çaraëaà vrajet ||26|| çré-jévaù: tatra sädhakatamatvena tat-kåpaivänveñyati darçayaàs tasya tad-rüpatvena nityävasthäyitvam api darçayati—yo brahmäëam iti | vidyä vakñyamäëa-rétyä añöädaçärëädyäù | ätma-buddhi-prakäçam ätmana eva sakäçäd buddheù sarvasyäpi jïänasya prakäço yasya taà çästra-yonim ity arthaù ||26||

--o)0(o--

(23)

oàkäreëäntaritaà ye japanti govindasya païca-padaà manum | teñäm asau darçayed ätma-rüpaà

tasmän mumukñur abhyasen nitya-çäntyai ||

viçveçvaraù : païca-pada-mantrasya manträntara-mülatvaà vivakñuù praëava-puöitaà païca-pada-rasana-phalam äha—oìkäreëäntaritam iti | oìkäreëa antaritaà puöitaà govindasya

33

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( païca-pada-manuà mantraà ye japanti teñäm asau govindaù ätma-rüpaà darçayet | tasmät käraëät mumukñuù puruñaù nitya-çäntyai saàsäränartha-çäntyai govinda-mantram abhyaset punaù punar japet ||25|| brahmopaniñad-yogé : prakåta-païca-padasya praëava-yogato rasana-phalam äha—om iti | govindasya païca-padaà oìkäreëa antaritaà sampuöitaà kåtvä ye japanti teñäm asau bhagavän svätma-rüpaà darçayet | yasmäd evaà tasmät mumukñur nitya-çäntyai govindasya païca-padaà manuà nityam abhyaset japed ity arthaù ||23|| sanätanaù : nitya-çäntyai nityäyai avinaçvaräyai çäntyai sukhäya, abudhyata prabodhaà präptaù |

prabodhänandaù : tasyaiva mantrasya praëava-sambandhena japa-mäträt pürvokta-samyag-yajana-phalam abhivyaïjayati—oìkäreëäntaritam iti | tena sampuöitam ity arthaù | teñäm iti tän pratéty uväcety arthaù | tasmai veti päöhe teñäm madhye yasya kasyacin na tu brahmädi-tulyasyaiveti niyama ity arthaù | mumukñuù sarvam anyat parityaktum icchuù | abhyaset tan-mantra-mätraà yat nitya-çäntyai sarve’pi drava-rahita-nitya-tädåg-sukhäyety arthaù | païca-padam ity anenärthänusandhäna-pürvakam iti ||27|| çré-jévaù: tasyaiva mantrasya praëava-sambandhena japa-mäträt pürvokta-samyag-yajana-phalam abhivyaïjayati—oìkäreëäntaritam iti | tena sampuöitam ity arthaù | teñäm iti tän pratéty arthaù | tasyaiveti päöhe teñäm madhye yasya kasyacin na tu brahmädi-tulyasyaiveti niyama ity arthaù | mumukñuù sarvam anyat parityaktum icchuù | abhyaset tan mantram ävartayet | nitya-çäntyai sarvopadrava-rahita-nitya-tädåça-sukhäyety arthaù ||27||

--o)0(o--

(24)

etasmäd anye païca-padäd abhüvan govindasya manavo mänavänäm |

daçärëädyäs te’pi saìkrandanädyair abhyasyante bhüti-kämair yathävat ||

viçveçvaraù : etasmäd anye manträ babhüvur ity äha—etasmät païca-pada-manträd anye daçäkñarädyä govindasya manavaù mänavänäà sanakädénäà sphuritä babhüvuù | te’pi saìkrandandädyaiù saìkrandana indraù saìkrandano nimiñaù eka-véraù çatadhä senäm ajayat sädam indraù iti çruteù | saìkrandano duçcyavanaù ity amara-koñäc ca | tat-pramukhaiù bhüti-kämaiù yathävat vidhy-ukta-prakäreëa abhyasyante ||26|| brahmopaniñad-yogé : etasmäd anye manträ babhüvur ity äha—etasmäd iti | etasmäd govindasya païca-pada-manträd anye daçäkñarädyä manavo mänavänäà sanakädénäà sphuritä babhüvuù | saìkrandano’nimiñaù eka-véraù çataà senä ajayat säkam indraù iti çruti-

34

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( siddha-saìkrandanädyair indrädi-devair bhüti-kämaiù yathävat abhyasyante | te manträ api kåñëa-pada-präpakä evety arthaù ||24|| prabodhänandaù : tasyaiva mantrasya sarva-tan-mantra-béjatvam äha—etasmäd iti | mänavänäà nänä-väsana-jévänäà kåte’bhüvan | sanakädiñu prädurbhütäù | bhüti-kämair apéty anvayaù | tatra saìkrandanädyair bhüti-kämaiù | sanakädyair mukti-kämaiù çré-näradädyair bhakti-kämair iti mantränusäreëa jïeyam ||28|| çré-jévaù: tasyaiva mantrasya sarva-tan-mantra-béjatvam äha—etasmäd iti | mänavänäà nänä-väsana-jévänäà kåte abhüvan sanakädiñu prädurbhütäù | bhüti-kämair apéty anvayaù | tatra saìkrandanädyair bhüti-kämaiù sanakädyair mukti-kämaiù çré-näradädyair bhakti-kämair iti tantränusäreëa jïeyam ||28||

--o)0(o--

(25)

yad etasya svarüpärthaà väcä vedayeti te papracchuù |

viçveçvaraù: atra hetum äha yad etasyeti | yat yasmät käraëät te manträù | etasya çré-kåñëasya svarüpa-bhütam arthaà sarva-puruñärtha-sädhakaà väcä vedayanti | te munayaù païca-pada-mantra-svarüpaà jijïäsavaù papracchuù ||27a|| brahmopaniñad-yogé: punar munayaù païca-pada-svarüpaà påcchanti—te papracchur iti ||25a|| prabodhänandaù : tatra hetuù yad etasyeti | yat yasmät käraëät | ete manträù çré-kåñëa-manträ asya çré-kåñëasya svarüpam arthaà svarüpa eva sarva-puruñärtha-sädhakaà yat, tad väcä vedayanti prakäçayanti ||29|| athaiva saty atarkya-parama-niratiçaya-çaktimattvaà mantrasya çrutvä vismitäs te munayaù papracchuù ||30||

çré-jévaù: tatra hetuù | yad etasya svarüpärthaà väcä vedayanti prakäçayantéti yad yasmät käraëät te manträù | asya çré-kåñëasya svarüpa-bhütam arthaà svarüpam eva sarva- puruñärtha-sädhakaà yad väcä vedayanti prakäçayanti | te papracchur ity atra païca-pada-svarüpam iti çeñaù ||29||

--o)0(o--

(26)

tadu hoväca | brahma-savanaà carato me dhyätaù stutaù paramaù parärdhänte so’budhyata |

gopa-veço me puruñaù purastäd ävirbabhüva ||

35

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( viçveçvaraù: tad u heti | tat païca-pada-svarüpam u api ha kila brahmä uväca | kià ? brahma-savanaà brahmaëaù savanaà prathama-parärdhaà vartamänasya me dhyätaù stutaù parameçvaraù parärdhänte rätry-ante sa gopa-veçaù abudhyata yoga-nidrätaù utthitaù | tathä me purastät ävirbabhüva puruñaù ||27b|| brahmopaniñad-yogé: taiù påñöaù tad u hoväca | parärdhänte rätry-ante | brahmaëaù savanaà samayaà carato me dhyätaù stutaù parameçvaraù parärdhänte rätry-ante sa bhagavän abudhyata | ko’yaà me mama upadeñä puruñaù purastäd ävirbabhüva ||25b|| prabodhänandaù : tad u tad eva ha sphuöaà brahmä uväca | yad vä tat païca-padaà ca svarüpam api ha kila | brahma-savanam iti kià brahmaëaù samayaà prathama-parärdhaà tam anu vartamänasyeti me mayä dhyätaù stutaù paramaù parameçvaraù parärdhänte sa gopälaù abudhyata | tathäbhüte mayy avadhänaà kåtavän | yad vä, mayi kåpäà karotv iti dhyätaù stutaç ca | sa ca dhyänena stutyä viñayékåtaç ca | parärdhänte samaye mayä gopa-veço’budhyata gopäla eva sarvottamatvena hådy ägataù | tato’nurüpa-bhäva-sphürtyä purastäd ävirbabhüva | ato gopäla-veça eva pürvaà mayä ajïätaù, añöädaçärëa-parama-pratipädye rüpe sarvottamatve sarvänanda-parama-sématayä ca parmottama-sukha-sämräjyasya käruëyädi-guëänäà paramotkarñatayä me purastäd ävirbabhüva ||31-32|| jévaù : tad u heti tat oà païca-padasya svarüpam api ha kila brahmä uväca | kià ? brahma-savanam | brahmaëaù samayaà prathama-parärdhaà tam anuvartamänasyeti me dhyätaù stutaù paramaù parameçvaraù parärdhänte sa çré-gopälo’budhyata | tathäbhüte mayy avadhänaà kåtavän | tataç ca gopa-veça eva san me purastäd ävirbabhüva | keñäàcit päöhäntare tad idaà vyäkhyeyaà—yat te munayaù papracchuù—tad u tad eva brähmaëo ha sphuöam uväcety anvayaù | yad iti kim? tad äha—etasyäñöädaçärëasya svarüpa-sthito yo’rthas tat-tadvastütpädikä çaktiç taà väcä nigadenaivädeyati | kum uväca ? tad äha—anavaratam iti çiñöam | anyat samänam ||29||

--o)0(o--

(27)

tataù praëato mayä’nukülena hådä mahyam añöädaçärëaà svarüpaà såñöaye dattväntarhitaù |

punaù sisåkñato me prädurabhüt |

teñv akñareñu bhaviñyaj-jagad-rüpaà prakäçayan |

tad iha ka-käräd äpo la-kärät påthivé éto’gnir bindor indus tat-sampätät tad-arka iti kléà-käräd asåjam |

kåñëäya-padäd äkäçaà khäd väyur ity uttarät surabhià vidyäà prädurakärñam | tad-uttarät stré-puàsädi

36

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( cedaà sakalam idaà sakalam idam iti ||

viçveçvaraù: tataù praëata iti | tataù tad-anantaraà mayä anukülena tatränuraktena hådä manasä praëataù namaskåtaù | atha mahyaà añöädaçärëa-mantraà svasya svarüpa-bhütaà såñöy-arthaà dattvä parameçvaraù antarhitaù | punaù sisåkñata iti | atha sisåkñatù såñöià kartum icchato me purastät gopa-veña-dharaù prädurabhüt | kià kurvan ? teñu añöädaçasu akñareñu bhaviñyaj-jagat prakäçayan mano-gocaraà kurvan | tad iheti tat tasmin jagad-rüpe pradarçite sati iha añöädaçäkñara-mantre kät ka-kärät äpo jalam | la-kärät påthivé bhümiù | é-kärät agniù | bindoù induù | anusvärät candraù | tat-sampätät teñäà kämädénäà saàçliñöa-rüpät kléà-kärät tad-arka iti kléà-käräd asåjam | kåñëäyeti padät äkäçam iti padärtham asåjam | khäd väyur iti khät cid-äkäçät çabda-räçià veditum | govindäyeti padät väyur ity asåjam | uttarät pada-dvayätmakät gopé-jana-vallabhäyeti padät surabhiù käma-dhenuù vidyäù caturdaçeti prädurakärñam | tad-uttarät sväheti padät stré-puàsädi ca stré-puruña-klébaà ca sakalaà sthävara-jaìgamaà prädurakärñam | abhyäsaù tåtéyopaniñat-samäpty-arthaù | iti padaà païcapadasya såñöi-samäpty-arthaù ||25|| brahmopaniñad-yogé: evam ävirbhüya kià kåtavän ity ata äha—tata iti | ya evaà mat-purata ävirbabhüva sa puruñaù tataù tad-anantaraà mayä anukülena hådä praëataù san mahyaà añöädaçärëaà mantraà sva-svarüpa-bhütaà såñöy-arthaà dattvä antarhito’bhavad ity arthaù ||25c|| tataù kim ity ata äha—punar iti | punaù viçvaà sisåkñato me prädurbhüteñv akñareñu bhaviñyaj-jagad-rüpaà prakaçayan gopa-veña-dharo bhagavän purastät prädurabhüt | kià kurvann ity atra añöädaçäkñareñu bhaviñyaj-jagat prakäçayan mano-gocaraà kurvan tat tatra jagad-rüpe prakäçite sati iha añöädaçäkñareñu kät ka-kärät äpo jalam | la-kärät påthivé | éta é-kärät agniù | bindoù anusvärät induù candraù | teñäà kädénäà sampätät saàçleña-rüpät kléà-kärät prasiddhaù | arkaù süryaù ity etän païca asåjam | kåñëäyeti padät äkäçam asåjam | khäd väyur iti khät cid-äkäçät çabda-räçiù vedaù | govindäyeti padät väyur ity asåjam | uttarät pada-dvayätmakät gopé-jana-vallabhäyeti padät surabhiù käma-dhenuù vidyäù caturdaçeti prädurakärñam | tad-uttarät sväheti padät stré-puruña-klébaà ca sakalaà sthävara-jaìgamaà prädurakärñam | abhyäsaù tåtéyopaniñat-samäpty-arthaù | iti-çabdaù païcapadärtha-såñöi-samäpty-arthaù ||25|| sanätanaù : punaç ca stutaù san präkäçayad bhagavän eva | yad vä ëi-pratyayasya atränadhikärthatvaà präkäçatety arthaù | präkäçayam iti vä päöhaù | kät ka-kärät | äpo jalam | la-kärät påthivé | é-käräd agniù | bindoù sakäçäc candraù | tasya nädäd arkaù | yät ya-käräd väyur abhüd iti çeñaù | uttarät govindäyety asmät | surabhià go-jätim | tad-uttarät gopé-janety asmät vidyäç caturdaça | tad-uttarät vallabhety äditaù | vedayitvä viditvä | anyäbhyo vä vijïäpya | oàkäräntarälakaà praëava-puöitam ity arthaù | abhita änayat sädhayämäsa | yasya pürva-padäd ity ädi ca kalpäntare prakäräntaräbhipräyeëa | pürvam arçat parämarçät | yad vä, pürveñäà marçät vicäräd apéti || prabodhänandaù : tataç ca mayä praëato namaskåtaù san anukülena hådä sänugraheëa

37

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( svarüpaà sva-svarüpa-bhütam iti sarveñäm evärthänäm utpädana-çaktitvaà pradarçitam | såñöaye dattveti | tathäpi tad upoayogäëusäreëaiva yat kiïcit phalam udaitéti bhävaù ||33|| punaù sisåkñata iti teñv añöädaçasv akñareñu bhavaiñyaj jagat prakäçayan mama gocaraà kurvan ||34|| tad iheti taträsmin jagad-rüpe prakäçite sati iha añöädaçäkñara-mantre ahaà kät ka-kärät teñäà sampätät teñäà kädénäà saàçliñöa-rüpät kléà-kärät tad-arkaù sa prasiddho’rkaù iti etän païcäsåjam | mantrasya akñareñu yeñu yat yathä dåñövä yad asåjat tad äha tasmin taträkñare sthite mayaiva ca säkñäd dañöe jagati tan-madhye kät äsamécénä apaù asåjaà äsamantät ka-käräc cäraëa-prabhävata eveti | la-kärät påthivé jätä é-käräd agnir udbhütaù | bindoç candra-maëòalaà saàyogäd arka iti sürya-maëòalam etat sarvaà kléà-käräd aham asåjam ||35|| çré-jévaù : tataç ca mayä praëato namaskåtaù san | anukülena hådä sänugraheëa hådä svarüpaà sva-svarüpa-bhütam iti sarveñäm evärthänäm utpädana-çaktitvaà darçitam | såñöaye dattveti | tathäpi tad upoayogäëusäreëaiva yat kiïcit phalam udaitéti bhävaù || punaù sisåkñata iti teñv añöädaçäkñareñu bhavaiñyaj-jagat prakäçayan mama gocaraà kurvan || tad iheti tat tasmin jagad-rüpe prakäçite sati ihäñöädaçäkñara-mantre ahaà kät ka-kärät tat-sampätät teñäà kädénäà saàçliñöa-rüpät kléà-kärät tad-arkaù prasiddho’rkaù ity etän païcäsåjam | kåñëäyädi iti kåñëäyeti padäd äkäçam iti padärtham | khäd väyur iti äkäçäc chabda-räçi-veditur govindäyeti padäd väyur iti padärthaàm | uttarät pada-dvayätmakät gopé-jana-vallabhäyeti padät surabhià käma-dhenuà vidyäç caturdaça prädurakärñam | tad-uttarät svähä-padät stré pumän klébaà sakalaà sthävaraà jaìgamaà ca prädurakärñam | abhyäsas tåtéyopaniñat-samäpty-arthaù || atra keñäàcit päöhäntare vyäkhyä ceyam | tathaiväha—punaù sisåkñä me prädurabhüd iti | teñv akñareñu sükñma-rüpeëa jagad astéti çré-gopäla eva svam api sphorayämäsety arthaù | tat tasmäd iha jagati kät ka-kära-japa-prabhävät po jätä iti çeñaù | evaà läd ity ädi | tat-samparkäd é-kära-bindvoù saàyoga-japa-prabhäväd ity anena prakäreëa | kià ca, kåñëäd iti khäd väyur itéti väyum ity arthaù | uttaräd govindäyety asmät surabhià go-jätià vidyäç caturdaça | tad-uttarät gopé-janety äditaù | ity etat-prabhåtikaà sakalam idaà prädurakärñam ity anvaya iti | avädénäm éçvara-såñöa-caratve’pi sva-såñöatvenoktir vyañöi-såñöy-arthaà teñäm eväàçena pariëäma-viçeña-sampädanaà yat tad apekñayaiveti jïeyam | kintu käd äpa ity anena müla-tad-ädénäm api tat-tac-cahktayvotpattir iti jïäpitam iti ||30||

--o)0(o--

(27)

38

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( etasyaiva yajanena candra-dhvajo gata-moham ätmänaà vedety oàkäräntarälikaà

manum ävartayet saìga-rahito’bhyänayat ||

viçveçvaraù: na kevalaà såñöi-sämarthya-prada eväyaà mantro’pi tu maheçvarasyätma-jïäna-prado’péty äha—etasyaiveti | etasyaiva païca-padasyaiva yajanena candra-dhvajo näma candramaulir éçvaraù gata-mohaà yathä syät tathä ätmänaà veda bubudhe iti käraëät idänéntanaù oàkäräntarälikaà praëava-sampuöitaà manum añöädaçäkñaraà saìga-rahita ävartayet | ävartanena apratyakñaà paramätmänam abhyänayat änayad ity arthaù ||29|| brahmopaniñad-yogé : na kevalaà såñöi-sädhana-bhüto’yaà mantraù | kintu maheçvarasya ätma-jïäna-prado’péty äha—etasyeti | etat-païca-pada-yajanato hi candra-dhvajaç candramaulir éçvaraù vigalita-svätirikta-moham ätmänaà veda bubudhe iti käraëät idänéntano’pi oàkärälikaà praëava-sampuöitaà añöädaçäkñara-manuà phaläsaìga-rahitaù san ävartayet | tena cävartanena abhi pratyakñaà paramätmänam änad änayad ity arthaù ||26|| prabodhänanda-sarasvaté: tad evaà svopayogänusäreëa phalodayam uktvä phala-viçeñodayam apy anyatra darçayati etasyaiveti pürvam añöädaçäkñara-mantra-mayatvenoktasya çré-gopälasyaiva yajanena candradhvajo näma räjä gata-mohaà yathä syät tathätmänaà veda bubudhe ||37|| iti tat-phala-präpti-hetor idänéntano’pi oàkäräntarälikaà praëava-sampuöitam añöädaçäkñaraà saìgena sphürty-antareëa rahitaù san ävartayet | tenävartanena abhi pratyakñaà çré-gopälam änayat | çré-kåñëam eva säkñät-kåtavän ity asya yajanaà tädåça-japaç cety upäsanä-vaiçiñöyät phalasya çéghräti-vaiçiñöyaà darçitam | atra keñäàcin mate candradhvajaù çivaù ätmänaà saàvedayitvänubhava-yogyaà kåtvä oàkäräntarälikaà manum ävartayat candradhvajaù | tataç ca saìga-rahito’bhyänayad iti pürvavat ||38|| çré-jévaù: tad evaà svopayogänusäreëa phalodayam uktvä phala-viçeñodayam apy anyatra darçayati—etasyaiveti | pürvam añöädaçäkñara-mantra-mayatvenoktasya çré-gopälasyaiva yajanena candradhvajo näma räjä gata-mohaà yathä syät tathätmänaà veda bubudhe | iti tat-phala-präpti-hetor idänéntano’pi oàkäräntarälikaà praëava-sampuöitam añöädaçäkñaraà saàyogena sphürty-antareëa rahita ävartayet | tenävartanenäbhi pratyakñaà çré-gopälam änayed ity arthaù | viçveçvaras tu candradhvajo mahädeva iti vyäcañöe | atra keñäàcit päöhäntare vyäkhyä ceyam—ätmänaà saàvedayitvä tad-anubhava-yuktaà kåtvä oàkäräntarälikaà manum ävartayac candradhvajaù | tataç ca saìga-rahito’bhyänayad iti pürvavat ||31||

--o)0(o--

(28)

tad viñëoù paramaà padaà sadä paçyanti sürayaù | divéva cakñur ätatam |

39

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( tasmäd enaà nityam abhyasen nityam abhyased iti ||

viçveçvaraù : paramätma-svarüpaà vivåëoti tad viñëor iti | tat prasiddhaà viñëoù padaà padanéya-svarüpaà divi iti vidyotanätmake svarüpe sürayaù jïäninaù sadä paçyanti | kédåçaà padaà cakñuù iva cañöe iti cakñuù prakäçam evety arthaù | punaù kédåçaà padam ätataà vyäpakam | upasaàharati tasmäd iti | tasmät viñëu-präpti-hetutvät enaà añöädaçäkñaraà mantraà nityam abhyaset | abhyäsaù caturthopaniñat-samäpty-arthaù ||30|| brahmopaniñad-yogé : tat-svarüpaà viçadayati—tad viñëor iti | yat padaà sadä sürayaù svävaçeña-dhiyä paçyanti tad viñëoù paramaà padaà niñpratiyogika-brahma-mätraà vyäpya sattve divéva sve mahimni cakñuù prakäça-mätraà ätataà vyäpakaà bhavati ||30|| prabodhänanda-sarasvaté: aträbhyanayet tat tasya golokäkhyam adhiñöhänam äha tad viñëor iti | divi äkäçe vitataà visåtaà cakñuù süryam iva namaù savitre jagad-eka-cakñuñe bhüta-prasüti-sthity-ukteù ||39|| itthaà mantra-çakti-käryam adbhutaà nirüpya upasaàharati—tasmäd iti | yasmäd etädåça-prabhävo’yaà mantraù | tasmäd enaà mantraà nityam abhyaset | ävartayeti | dvir-uktir atisädare kartavyatäà dyotayati ||40|| çré-jévaù: atra yaträbhyanayet tat tasya golokäkhyam adhiñöhänam äha tad viñëor iti | divi äkäçe ätataà viståtaà cakñuù süryam iva namaù savitre jagad-eka-cakñuñe ity ukteù | evaà mantram ||32||

--o)0(o--

(29)

tad ähur eke yasya prathama-padäd bhümir dvitéya-padäj jalaà tåtéya-padät tejaç caturtha-padäd väyuç carama-padäd vyoma iti vaiñëava-païca-vyähåti-mayaà

mantraà kåñëävabhäsakaà kaivalya-såtyai satatam ävartayet satatam ävartayed iti || viçveçvaraù : atha manträntareëa païca-padebhyo jagat-såñöià nirüpayati tad ähur eke iti | tat tatra añöädaçäkñare eke munayaù ähuù | prathama-padät bhümiù | dvitéya-padät jalam | tåtéya-padät tejaù | caturtha-padät väyuù | caramät vyoma | iti vaiñëavaà païca vyähåtayaù païca-padäni tan-mayaà mantraà kåñëa-rüpa-prakäçakaà kaivalyasya mokñasya såtyai märgäya satataà ävartayet abhyaset ||31|| brahmopaniñad-yogé : atha manträntareëa païca-padebhyo jagat-såñöià nirüpayati tad ähur iti | tat tatra añöädaçäkñareñu eke munaya ähuù | yasya païca-padätmaka-manoù païca-padät païca-bhüta-såñöiù syät taà vaiñëavaà païca-vyähåty-ätmaka-païca-päda-mayaà kåñëävabhäsakaà mantraà kaivalyasya såtyai satataà ävartayet abhyaset | ävåttiù païcamopaniñat-samäpty-arthaù ||29||

40

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( prabodhänanda-sarasvaté: nityäbhyäso’sya prabhävä viçväsinaà prati pratasya viçväsam utpädye buddhià praveçya sarva-sampädanärtham idäném asmäd viçvodbhavae matäntaram upanyasyati tad iti | tat tatra såñöi-viñaye eke ähuù çrutir eva bhaìgyä pakña-dvayam äha | bhaktänäm api tathä tathä anubhavo’stéty anuvädaù saìgacchate | yad vä tat taträñöädaçäkñare eke kadäcid eva tad iti tan-mätra-jïäninaù ||41|| yasya prathama-padäd iti | prathama-pada-dvitéya-padädi-bhü-jaläder adhiñöhänaà bhür-ädi-païca-kåtaà vaiñëaveti vaiñëava-païca-vyähåtayaù pürvoktäni païca-padäni tan-mayaà tad-rüpa-mantraà kåñëävabhäsaà tad-ävirbhävakam | kaivalya-såtyai kaivalya-rüpä yä såtir bhakti-rüpä bhagavat-paddhatis tasyai, täà sädhayitum ity arthaù | kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaù [BhP 2.3.12] iti çré-bhägavatät | yad vä, padädy-uccäraëata eva bhv-ädi-såñöi-sämarthye syäd ity api jïeyam | viçeña-jïänaà pada-padärtha-jïänaà tu durlabha eva | ataù satatam ävartayet | yato vyähåti-mayaà vyähåti-rüpaà pada-païcakaà punar viçinañöi kåñëävabhäsakaà kåñëa-svarüpaà kåñëa-väcako viñëu-saàjïaù puruñottamäkhyo deva-rüpaù | kåñëasyävasthä-viçeñaù puruñottamaç caturbhujaù | ataù paramotkarño’yaà mantraù ||42|| çré-jévaù: tad ähur eka iti| tat taträñöädaçäkñare eke kadäcid evam api bhaved iti tan-mätra-jïäninaù | yasya prathama-padäd iti spañöärtham | upasaàharatéti vaiñëaveti vaiñëava-païca-vyähåtayaù pürvoktäni païca-padäni tan-mayaà tad-rüpaà mantraà kåñëävabhäsaà tad-ävirbhävakam | kaivalya-såtyai kaivalya-rüpä yä såtir bhakti-rüpä bhagavat-paddhatis tasyai, täà sädhayitum ity arthaù | kaivalya-sammata-pathas tv atha bhakti-yogaù [BhP 2.3.12] iti çré-bhägavatät ||33||

--o)0(o--

(30-31)

tad atra gäthäù | yasya pürva-padäd bhümir dvitéyät salilodbhavaù | tåtéyät teja udbhütaà caturthäd gandha-vähanaù |

païcamäd ambarotpattis tam evaikaà samabhyaset | candradhvajo’gamad viñëoù paramaà padam avyayam ||

viçveçvaraù : nothing. brahmopaniñad-yogé : pürvopaniñad-ukta-såñöau gäthäù çlokä bhavantéty äha—tad atra gäthä iti | ity ete gäthä bhavantéty arthaù ||30-31|| prabodhänanda-sarasvaté: tat tasmin mantra-çakti-kärye jagataù såñöy-ädau pada-krameëokteù atrokta-såñöau gäthä ù çlokä bhavanti ||43||

41

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( yasya mantrasya pürva-padäd bhümir ity ädi tam eva kevalaà samyag abhyaset nänyat | ekaà kevalaà manträbhyäsa-mätraà kuryät | yasya kevala-samyag-abhyäsa-mätreëa candradhvajo viñëoù paramaà padam agät tan-mantraç cäyaà païca-padätmakaù | kåñëa-sama-prabhävas tasmäd abhinnatayaiva jïätavyam iti ||44|| çré-jévaù: tad atreti tat-tan-mantre atrokta-såñöau gäthäù çlokä bhavanti yasyeti spañöam ||34-35||

--o)0(o--

(32)

tato viçuddhaà vimalaà viçokam açeña-lobhädi-nirasta-saìgam |

yat tat-padaà païca-padaà tad eva sa väsudevo na yato’nyad asti ||

viçveçvaraù : tato viçuddham iti | tataù käraëät viçuddhatvädi-guëopetaà tat prasiddhaà yat padaà padanéya-svarüpaà tat padaà padam eva païcadhä guëitaà padaà païca-padaà iti vigrahaù | viçuddhaà cij-jyotiù | vimalaà avidyädi-mala-rahitam | viçokaà manas-täpa-rahitam | açeñä lobhädayas teñäà nirastaù saìgaù yasmin viçuddhatvädi-guëakaà padam eva | väsudevaù vasaty asminn iti väsuù sa cäsau devaç ceti väsudevaù | yataù väsudevät anyat kiàcin nästi ||34|| brahmopaniñad-yogé : païca-padasya jagad-dhetutvän mukti-däyakatväd vastuto niñpratiyogika-cin-mätra-paryavasannatväc ca païca-padätmako’yaà manuù väsudeva evety äha—tata iti | yat tat padatvena cinmätram iti prasiddhaà tad eva païca-padaà sa hi tad-artha-rüpo väsudevaù paramätmä tad-atiriktaà na kiàcid astéty arthaù ||32|| prabodhänanda-sarasvaté: tata iti tatas tasmät viçuddhaà sattva-mayaà ataeva sutaräà vimalaà rajas-tamaù-çünyaà ata eva viçokam | açeñä ye lobhädayas teñäà nirastaù saàyogas tädåçaà yat padaà golokäkhyaà tad eva païca-padaà tad-äkhya-mantra-mayaà tac ca sa-prasiddho väsudevas tad-ätmakam iti trayäëäm ekoktir ekam eva tattvaà tridhävirbhütam iti jïäpanäya | tasya väsudevasya vaibhavam äha—yataù sakäçäd anyat kim api nätyantaà bhinnam asti yad-antarbhütam eva sarvam ity arthaù ||45|| çré-jévaù: tato viçuddham iti viçuddhaà viçuddha-sattva-mayam | ata eva sutaräà vimalaà rajas-tamaù-çünyaà ata eva viçokam | açeñä ye lobhädayas teñäà nirastaù saìgo yasmin tädåçaà yat tat padaà çré-golokäkhyaà tad eva païca-padaà tad-äkhyaà mantra-mayaà tac ca -prasiddho väsudevas tad-ätmakam ity arthaù | iti trayäëäm abhedoktir ekam eva tattvaà tridhävirbhütam iti jïäpanäya | tasya ca väsudevasya vaibhavam äha—yataù sakäçäd anyat kim api nätyanta-bhinnam asti tad-antarbhütam eva sarvam ity arthaù ||45||

42

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd(

--o)0(o--

(33)

tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigrahaà païca-padaà våndävana-sura-bhüruha-taläsénaà

satataà samarud-gaëo’haà paramayä stutyä toñayämi ||

viçveçvaraù : ataù païca-padätmakaà väsudevam evähaà stauméty äha tam ekam iti | taà viçuddha-padätmakam ekaà sajätéya-vijätéya-svagata-bheda-rahitaà sac-cid-änanda-padätmaka-svarüpaà govindaà païca-padätmakaà våndävane sura-bhüruhäù kalpa-våkñäs teñäà tale äsénaà satataà nirantaraà samarud-gaëaù ahaà brahmä paramayä stutyä toñayämi ||35|| brahmopaniñad-yogé : ataù païcapadätmakaà väsudevaà stauméty äha—tam iti ||33|| prabodhänanda-sarasvaté: sarvatra svasya dhyeyam upadiçati tam ekam iti | taà mukta-sarva-vidhià sarvotkarñam ekaà kevalaà anyad-açeña-mantavyaà çré-govindäkhyaà sac-cid-änanda-lakñaëaà yat paraà brahma tad-rüpa eva vigraho yasya | para-brahmaiva çré-kåñëa-svarüpam | païca-padaà tan-manträtmakaà çré-våndävana-sura-bhüruha-tale ratna-maëòapa-madhyaga-##-bhü-siàhäsane äsénaà satataà viståta-lélä-sahitaà samarud-gaëaà ekänta-bhakta-deva-gaëa-sahitaà prakåtänäm eteñäà taträpraveçat | tatrasthair brahma-vädibhis teñäà tat-saìginäm abheda-bhävanayä tathoktam | parayä paramotkarña-pratipädikayä stutyä toñayämi santuñöaà karomi ||46|| çré-jévaù: sarvänte svasya dhyeyam upadiçati—tam ekam iti | païca-padaà tan-manträtmakaà satataà samarud-gaëo’ham iti manasaiva dhyätveti jïeyam | prakåtänäm eñäà taträpraveçat | tatrasthair brahma-vädibhis teñäm abheda-bhävanayä vä tathoktam—

atra pürve ye ca sädhyä viçvadeväù sanätanäù | te ha näkaà mahimänaù sacantaù çubhadarçanäù ||

iti puruña-süktänugata-pädmottara-khaëòät (227.76) ||37||

--o)0(o--

(34)

oà namo viçva-rüpäya viçva-sthity-anta-hetave | viçveçvaräya viçväya govindäya namo namaù ||

viçveçvaraù : väsudeva-stutim äha oà nama iti dvädaça-mantraiù ||36-47||

43

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( brahmopaniñad-yogé : kathaà stoñyaséty ata äha—om iti ||34-45|| prabodhänanda-sarasvaté: oà nama iti stutir iyam aiçvarya-viçeñän mädhurya-viçeñäà ca vyaïjayanté sarvän evopäsakän anugåhëati | tatra viçva-rüpäyety ädikaà sva-mohana-tal-léläyäm api dåñöatväd iti bhävaù ||47|| çré-jévaù: oà nama iti stutir iyam aiçvarya-viçeñän mädhurya-viçeñäàç ca vyaïjayanté sarvän evopäsakän anugåhëati | tatra viçva-rüpäyety ädikaà sva-mohana-tal-léläyäm api dåñöatväd iti bhävaù ||47||

--o)0(o--

(35)

namo vijïäna-rüpäya paramänanda-rüpiëe | kåñëäya gopénäthäya govindäya namo namaù ||

prabodhänanda-sarasvaté: namo vijïäneti | vijïäyate’nena sarvam édåçaà rüpaà yasya viçiñöa-jïäna-rüpam ||48|| çré-jévaù: namo vijïänety ädi spañöam ||39||

--o)0(o--

(36)

namaù kamalaneträya namaù kamalamäline | namaù kamalanäbhäya kamaläpataye namaù ||

prabodhänanda-sarasvaté: kamalänäà gopé-rüpäëäà pataye | çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù iti brahma-saàhitätaù ||49|| çré-jévaù: kamalänäà gopé-rüpäëäà pataye | çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù iti brahma-saàhitätaù | gopénäà patir eva saù iti gautaméye tad etan-mantra-vyäkhyänäc ca ||40||

--o)0(o--

(37)

barhäpéòäbhirämäya rämäyäkuëöha-medhase | ramä-mänasa-haàsäya govindäya namo namaù ||

44

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( prabodhänanda-sarasvaté: barhälaìkåto vicitra-kusumädi-kÿpta äpéòo yasya | sa ca svata eväbhirämaç ca tena vä abhirämaù sundaraù | rämäyeti ramayatéti manohara-rüpäya aàçena räma-rüpäyeti | akuëöhä medhä yasya tasmai | ramäù gopyaù täsäà mänase sadäväsé haàsa iti ||50|| çré-jévaù: rämäyeti aàçena räma-rüpäyety arthaù | ramayatéti manohara-rüpäyeti vä ||41||

--o)0(o--

(38)

kaàsa-vaàça-vinäçäya keçi-cäëüra-ghätine | våñabha-dhvaja-vandyäya pärtha-särathaye namaù ||

prabodhänanda-sarasvaté: kaàsa-vaàça-vinäçäyeti | kaàsa-sambandhé yaù kaçcana vaàças tasya vinäço yasmät | kaàsena ye grähitä äsura-bhäväs tair anyair grähitä taiç cänye ity evaà kaàsa-vaàço vigato näço yasmät tasmai | keçé-cänürau ghätitavän | våñabha-dhvaja-vandyäyeti bäëa-yuddhe çiva-mohana-sücanä pärtha-särathitvena bhärata-yuddhavat ||51|| çré-jévaù: våñabha-dhvaja-vandyäyeti bäëa-yuddhe çiva-mohana-sücanä pärtha-särathitvena bhärata-yuddhavat ||42||

--o)0(o--

(40-41)

veëu-vädana-çéläya gopäläyähi-mardine |

kälindé-küla-loläya lola-kuëòala-dhäriëe || vallavé-vadanämbhoja-mäline nåtya-çäline |

namaù praëata-päläya çré-kåñëäya namo namaù ||

prabodhänanda-sarasvaté: çré-våndävana-nägarayor adbhutädbhuta-mahä-rasämbhodhi-samujjåmbhaëa-karé veëur ayaà çré-kåñëa-sukham açeñam äsvädayati çré-kåñëa-rüpa-guëä gäyantéà rädhikäà pramodayati | svam eva hi çré-kåñëa-veëau vädyaà jäyateti veëu-vädana-çélä yasya lola-kuëòala-valgave iti kvacit päöhaù ||52|| ballavé-nayanäny evämbhojäni täny eva pratisaìkräntatvät mälä-rüpäni vidyante yatra tasmai | vadanämbhojeti kvacit päöhaù ||53|| çré-jévaù: lola-kuëòala-valgave iti kvacit päöhaù ||43|| ballavé-nayanäny evämbhojäni täny eva pratisaìkräntatvät mälä-rüpäni vidyante yatra tasmai | vadanämbhojeti tu kvacit päöhaù ||44||

45

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd(

(41)

namaù päpa-praëäçäya govardhana-dharäya ca | pütanä-jévitäntäya tåëävärtäsu-häriëe ||

prabodhänandaù: namaù päpa-praëäçäyeti spañöam ||54|| çré-jévaù: namaù päpeti spañöam ||45||

--o)0(o--

(42)

niñkaläya vimohäya çuddhäyäçuddha-vairiëe | advitéyäya mahate çré-kåñëäya namo namaù ||

prabodhänandaù: niñkaläya nirmäyäya vigato moho yasmät tasmai | açuddhénäà daityatvädénäà vairiëe mardanäya | na dvitéyaù svayaà bhagaval-lakñaëaù sama-rüpo yasya tasmai | ata eva mahate | yad vä niñkaläya kalayati grähayati sva-dharmaà kalä upädhi-bhütä mäyä sä nirgatä yasmät niùçeñeëa kalayati vaçékaroti janän iti kalä cid-rüpä sa yasmin tasmai | yad vä niñkaà padakaà kaëöhe lätéti tasmai ||55|| çré-jévaù: niñkaläya nirmäyäya vigato moho yasmät tasmai | açuddhénäà daityatvädénäà vairiëe mardanäya | na dvitéyaù svayaà bhagaval-lakñaëa-sama-rüpo yasya tasmai | ata eva mahate ||46||

(43)

praséda paramänanda praséda parameçvara | ädhi-vyädhi-bhujaìgena dañöaà mäm uddhara prabho ||

prabodhänandaù: ädhis tad-apräptau mänasé-vyathä, vyädhis tatra yäséd vyathä mäm uddhara uddhåtya nija-caraëa-samépaà kuru ity arthaù ||56|| çré-jévaù: ädhis tad-apräptau mänasé-vyathä, vyädhis tatra bähya-vyathä | mäm uddhara uddhåtya nija-caraëa-samépaà kurv ity arthaù ||47||

(44)

çré-kåñëa rukmiëé-känta gopé-jana-manohara | saàsära-sägare magnaà mäm uddhara jagad-guro ||

46

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( prabodhänandaù: çré-kåñëeti çriyaù kåñëaù çriyaiva sarvam utkarñaà präptaù | çriyä çobhayä viçväkarñakaù | vibhüti-séma-räja-räjeçvara rukmiëé-känta, jagati tvam eka-yogyo guruù parama-jïänotkarñät ||57|| çré-jévaù: çré-kåñëeti spañöam ||48||

(45)

keçava kleça-haraëa näräyaëa janärdana | govinda paramänanda mäà samuddhara mädhava ||

prabodhänandaù: kaç ca éçaç ca vaçékriyata iti keçavaù | kuöila-kuntala-yukto vä mä lakñméù tasyä dhavaù svämé ||57|| çré-jévaù: keçaveti spañöam ||48||

--o)0(o--

(46)

athaivaà stutibhir ärädhayämi yathä yüyaà tathä païca-pädaà japantaù çré-kåñëaà dhyäyantaù saàsåtià

tariñyatheti hoväca yaù || viçveçvaraù: athähaà stutibhir ärädhayämi bhagavantaà mantra-pravåtti-siddhy-artham ity äha—athaivam iti | atha asmin tuñöe’pi evaà pürvoktibhiù stutibhiù ahaà parameçvaraà yathä ärädhayämi païca-padaà japantaù yüyaà tathä tena prakäreëa çré-kåñëaà dhyäyantaù saàsåtià saàsära-samudraà tariñyatha iti hiraëyajaù brahmä munén prati uväca ity arthaù ||48|| brahmopaniñad-yogé: evaà hiraëyagarbha-jo brahmä munén prati uväcety arthaù ||46|| prabodhänandaù: upasaàharati käëòa-trayeëa atha haivam iti | atra amuà païca-padam iti tariñyatha iti ca hoväca hairaëya ity asyänvayaù | madhya-pätitvät | kevalaà çuddhaà tat çré-golokäkhyaà padaà pürvaà tac-chré-gopäläkhyaà padaà pürvaà paramayä stutyä toñayänéy uktvä oà nama ity ädinä mädhava ity antena stutir uktä | athänantaram etäà stutià kåtvä evaà stutibhir itthaà bhütäd anyäbhir api stutibhiù | ha sphuöam | tam aham ärädhayämi | yad vä, atha etat stutyä santoñänantara-bhäva-viçeñodayena tädåça-svarüpeëa prema-rase praviñöaù | tatraiva vaidagdhé-viçeña-sphürtyä çré-kåñëasyänanda-camatkära-viçeñärtha-pürvaka-bahubhiù stutibhiù sevä-viçeñaà ärädhanaà karomi yathähaà tathä yüyaà païca-

47

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( padaà japantaù | païca-padaà vivaraëaà hådi-sthaà kåtvä stuti-sahitaà yathä bhavati tathä kåñëaà prakaöa-manträrtha-rüpaà dhyäyantaù tad-äviñöa-citta-våttià kurvantaù japa-dhyäna-mätreëa saàsäraà tariñyatha saàskära-rüpaà saàsåti-hetum api bhavadbhiù çruti-païca-pada-mahimnä sväbhéñöa-padaà präpsyatha stuty-artha-jïäna-pürvakaà mano niruddhya japaù kåñëa-dhyänaà durlabhaà tathäpi yathä kathaïcid uccäraëa-mätreëäpi parama-puruñärtha-çiromaëi-bhütaà sväbhéñöaà lapsyatha iti ||59|| çré-jévaù: atha haivam ity aträmuà païca-padam ity atra ca—iti hoväca hairaëya ity asyänvayaù madhya-pätitvät ||50|| kevalaà çuddhaà tat çré-golokäkhyaà padaà tasya brahma-svarüpaà darçayati—anejaà niçcalam | manaso javéyaù tac-chakty-agocaram | devä brahmädayo’pi na yad äpluvan präptuà na çaknuvanti | svayaà tu kälato deçataç ca pürveñu marçat måçat vyäptuà samartham ity arthaù | tad uktaà çré-bhägavate—

iti saàcintya bhagavän mahäkäruëiko hariù | darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param || satyaà jïänamanantaà yad brahmajyotiù sanätanam | yaddhi paçyanti munayo guëäpäye samähitäù || [BhP 10.28.15-16] iti |

çré-hari-vaàçe ca çré-kåñëaà prati mahendreëa—

tasyopari gaväà lokaù sädhyäs taà pälayanti hi | uparyupari taträpi gatis tava tapomayé | na vidmo vayaà sarve påcchanto’pi pitämaham || [ùV 2.19.30-31] iti |

iti çabdaù samäptau ||51||

--o)0(o--

(47)

amuà païca-padaà mantram ävartayed yaù sa yäty anäyäsataù kevalaà padaà tat |

anejad ekaà manaso javéyo naitad devä äpnuvan pürvam arçad iti ||

viçveçvaraù: atha dayävaté çrutir asmän praty äha | amuà väsudevätmakaà païcapadaà mantram ävartayet sa anäyäsataù kevalaà çuddhaà tat väsudeväkhyaà tat prasiddhaà padaà yäti | uktaà padaà mantreëa viçadayati | ejanaà kampanaà svävasthäna-pracyutiù tad-vivarjitaà sarvadaiva eka-rüpam ity arthaù | tathä sarva-bhüteñv ekam | manaso javéya iti | manaso’pivegavattaram | etat padaà devä dyotana-karaëäù cakñurädéndriyäëi näpnuvan na präpnuvantaù | cakñur-ädi-pravåtter mano-vyäpära-pürvakatvät manaso’pi javéyaù | na tac

48

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( cakñur-ädi-gamyam ity arthaù | manaso’pi javéyastve hetum äha—pürvam arçat iti | kñaëa-mäträt brahma-lokädikaà saìkalpayataù manasaù avabhäsakaà säkñi manaso’pi pürvaà brahma-lokädikaà prati arçat präptam | vyomavat vyäpitvät ity arthaù | iti-çabdo mantra-samäpty-arthaù ||48|| brahmopaniñad-yogé : amuà païca-padaà väsudevätmakaà mantram ävartayet yaù pumän so’yaà anäyäsataù kevalaà väsudeväkhyaà padaà yäti ||47|| yad väsudeva-padam uktaà tad eva mantro’py anuvadati—anejad iti | anejat vyomavad acalaà sarvatra ekaà manaso’pi javéyo vegavattaraà tad etat padaà deväù cakñur-ädéndriyäëi näpnuvan cakñur-ädi-vyäpärasya mano-vyäpära-pürvakatvät | cakñur-ädy-apekñayä mano javiñöaà, manaso’py etat-padaà javavattaraà, ity atra hetuù—pürvam arñat iti | väsudeva-padasya bähyäntahkaraëa-våtti-sahasra-bhäväbhäva-prakäçakatayä tat-pravåtti-nivåtti-nimittatvat | iti-çabdo mantra-samäpty-arthaù ||48|| prabodhänandaù : hairaëyo brahmä ha sphuöaà uväca—amum iti | amuà païca-padaà mantram ävartayed iti | rasanäsåg eva phalati kevalaà, mäyä avidyä méyate mäyä jaïa-cid-dvaita-mätra-dåñöi-rahitaà çuddha-prema-rasa-mayaà padaà yäti präpnoti anäyäsataù çravaëädi-bhakti-yuktaù sann iti boddhavyam | tasya brahma-svarüpatvaà darçayati anejayat niçcalaà manaso javéyas tac-chaktyä gocaraù | devä brahmädayo’pi yad äpnuvan na präptuà çaknuvanti | svayaà tu kälato deçataç ca pürveñu marçat vyäptuà samartha ity arthaù | tad uktaà çré-bhägavate— iti saàcintya bhagavän mahäkäruëiko hariù |

darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param || satyaà jïänamanantaà yad brahmajyotiù sanätanam | yaddhi paçyanti munayo guëäpäye samähitäù || [BhP 10.28.15-16] iti |

çré-hari-vaàçe ca çré-kåñëaà prati mahendreëa—

tasyopari gaväà lokaù sädhyäs taà pälayanti hi | uparyupari taträpi gatis tava tapomayé | na vidmo vayaà sarve påcchanto’pi pitämaham || [ùV 2.19.30-31] iti ||60||

çré-jévaù : kevalaà çuddhaà tat çré-golokäkhyaà padaà tasya brahma-svarüpaà darçayati—anejat niçcalaà manaso javéyaù | tac-chakty-agocaram | devä brahmädayo’pi na yad äpnuvan präptuà na çaknuvanti | svayaà tu kälato deçataç ca pürveñu marçat måçat vyäptuà samartham ity arthaù | tad uktaà çré-bhägavate— iti saàcintya bhagavän mahäkäruëiko hariù |

darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param || satyaà jïänamanantaà yad brahmajyotiù sanätanam | yaddhi paçyanti munayo guëäpäye samähitäù || [BhP 10.28.15-16] iti |

49

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( çré-hari-vaàçe ca çré-kåñëaà prati mahendreëa—

tasyopari gaväà lokaù sädhyäs taà pälayanti hi | uparyupari taträpi gatis tava tapomayé | na vidmo vayaà sarve påcchanto’pi pitämaham || [HV 2.19.30-31] iti ||60||

--o)0(o--

(48)

tasmät kåñëa eva paro devas taà dhyäyet taà rasayet taà yajet taà bhajed iti oà tat sad iti ||

viçveçvaraù : ataù sarvotkåñöatvät dhyäna-rasana-bhajanäny asyaiva kartavyäni ity upasaàharati | tasmät avilupta-cid-eka-rasatvät kåñëa eva paro devaù taà dhyäyet cintayet taà rasayet taà japet taà bhajet prema-pürvakam ärädhayet | kédåçam oà tat sat çabda-traya-pratipädyam ity arthaù | iti çabdaù pürva-täpané-samäpty-arthaù | tad uktaà gétäyäà bhagavatä—oà tat sad iti nirdeço brahmaëas trividhaù småtaù ||50||

iti çrémad-viçveçvara-viracitäyäà gopäla-täpané-öékäyäà gopénäthasya dhyäna-rasana-bhajana-nirüpaëaà näma pürva-täpanéyopaniñaö-tékä samäptä ||

brahmopaniñad-yogé: yasmäd etat padaà niñpratiyogika-cin-mätra-paryavasannaà bhavati tasmät tat-padäkhyaù kåñëa eva paramo devaù prakäça-mätratvät | tat-svarüpaà dhyäyet sadä tan-mantraà rasayet japet | tam eva bhajet prema-pürvakam ärädhayet | kià tat padam ity atra oà tat sat çabda-traya-pratipädyam ity arthaù | iti çabdaù ñañöhopaniñat-samäpty-arthaù | upaniñac-chabdaù pürva-täpiné-samäpty-arthaù ||50|| prabodhänandaù : atha kaù paramo devaù ity ädiñu praçnottaratayä prakåtam upasaàharati tasmäd iti | kåñëa eva paramo devaù parama-puruñaù parameçvarah | tad upäsanaiva sarva-puruñärtha iti | tathä coktaà çré-bhägavate—

yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya kämän suciräà dhåta-vratä || [BhP 10.16.26] yän brahmeço ramä-devé dadhyur mürdhnäghanuttaye ||

yasmäd evaà çré-kåñëa-mahimä tasmät çré-kåñëa eveti dvir-uktir niçcayärthaù | om iti pürëa-brahma oàkärätmakaà tat sat tad eva satyam ||61||

iti çré-gopäla-täpanyäù pürva-bhäga-vivåttiù ||

çré-jévaù: yasmäd evaà çré-kåñëasya mahimä | tasmät kåñëa eveti ||52||

50

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd(

iti çré-gopäla-täpané-öékäyäà çré-sukha-bodhinyäh pürva-bhägaù samäptaù ||

--o)0(o--

51

GaaePaal/TaaPaNaqYaaePaiNazd( Texts used: [I have not reproduced trivial alternative readings, nor ones that I feel are obviously wrong.] The numbering system follows my own editorial decision and is not consistent with any one printed edition, all of which differ and whose numbers are given following their commentaries. (1) Puridas edition (Pd). (for Jéva Gosvämé commentary)

1. Pda – Manuscript held by Vanamali Lal Goswami in Vrindavan. 2. Pdb – Manuscript held by BORI Poona, no. 15/1891-95 3. Pdc – Published text. (ed.) Ram Narayan Vidyaratna (Berhampore: åadharaman Press, 1899).

(2) Krishnadas Babaji, Kusumasarovara. (K) (for Prabodhänanda commentary) (3) Siddhanti Maharaj’s edition (SM) (3) Vishweshwara’s commentary. (4) Brahmopaniñadyogi.

52