1

भारतीय शाीय सगीताचा कानम

2

सगीत कानसन

भारतीय शाीय सगीताचा कानम सकपना व लखन सिनल सामत माडणी व सजावट अमता ढग तािक सहाय आनद मान काशन ई सािहय ई सािहय ई सािहय ई सािहय िताितािताितानननन

जी ११०२ इटनटी ठाण 400604 wwwesahitycom copy2011 ई सािहय ितान सपक esahitygmailcom sangeetkansengmailcom 9869674820

3

अनमिणका

४ तावना ७ गरसमज १ शाीय हणज लािसकल ११ गरसमज २ वर सात असतात १८ गरसमज ३ जाणयावरच सगीत ऐकाव २३ परिश$ ६४ गहपाठ

4

तावनातावनातावनातावना

सिनल सामतसिनल सामतसिनल सामतसिनल सामत

सगीत िशकाव लागत अस मला लहानपणी वाटलच नहत कधी गाण काय असच यत जरास बोलता यायला लागल क गाण हणता यायला लागत आई रिडयो टही िसनमा अस ऐकता ऐकता गाण आपण कधी हणायला लागतो त कळतच नाही गाया+या भ-ा लावताना वासात आघोळ करताना िसनमा बघन बाहर यताना आपण गणगणतो आिण गाण हणायला लागतो आप3या आजबाजला सगळी मल माणस गाण हणतात

मग कळल क गायाच 4लासस असतात ग5 असतात गाण हणायला िशकाव लागत गायाच शा6 असत शा6ीय सगीत नावाचा श7द ऐकला मग एकदा त शा6ीय सगीत ऐकल अगदी एका मोा गायकाची बठक

ऐकली अिजबात आवडल नाही पण लोक एवढ लgt दऊन काय ऐकताहत ह कळना त कतहल घऊन बाहर पडलो मग थोड मोठ झा3यावर पBहा पBहा शा6ीय सगीता+या बठकCना जायला लागलो SPICMACAY (Society for Promotion of Indian Classical Music And Culture Amongst Youth) नावा+या एका सDथशी योगायोगान गाठ पडली आिण Eीमत होत गलो यावळी रिडयोवर शा6ीय सगीता+या मफ़ली असत याही ऐक3या हळ

5

हळ मजा यायला लागली रिडयोवर सगीत सरता नावाचा एक कायGम अस यात रागाची मािहती आिण या या रागावर आधारत गाणी लावत ही रागाशी पिहली दोDती हणज आपली रोजची िसनमातली गाणी रागावर आधारत असतात ह कळताच एक नवीनच आनद झाला मजा आ गया काळा+या ओघात शा6ीय सगीत िशकलो अितशय चागल ग5 िमळाल िमI िमळाल पDतकही िमळाली त तर ग5 आिण िमI एक एक नवनवीन आनदाचा अनभव िमळत गला हा आनद चड होताअतलनीय होता गाण ययाचा नह गाण ऐकयाचा एक एक मफ़ल हणज माJया आयKयातल सवLMम gtण आहत खिजना सखा+या परमावधी नतर+या काळात कसट सीडी नट अस शा6ीय सगीत ऐकत रािहलो या या वळी जगातल सगळ सख समोर हात जोडन उभ असायच याचबरोबर िसनसगीत भावगीत नाQगीत वगर ऐकयात एक कारची ए4DRा मजा यायला लागली गझल वाSसगीत अगदी छोट छोट सगीताच तकडही अिधक सख Sायला लागल याचबरोबर ह सगीत न आवडणारयाबVल आWय वाटायला लागल इतक सदर सगीत Dवगसख याना का नाही आवडत (एक काळी मलाही त आवडत नस याची आठवण होतीच) एकQान आनद घयात मजा नाही यत यार तो शअर करायला यावर चचा क5न याची उजळणी कली क आनद िZगिणत होतो अनभती िमळत पण सगळजण काही गाया+या 4लासला जाऊ शकत नाहीत ितथ गायला िशकवतात पण ऐकायला कोणीच िशकवत नाही तहा वाटल मळात गाण कस ऐकाव याच वग का अस नयत आिण मग वाटल गाण ऐकाव

6

कस ह आपणच का शअर क5 नय जसजसा अिधकािधक िवचार करत गलो तहा लgtात आल क शा6ीय सगीताबVलच अनक गरसमज आहत त नसत दर कल क बाकच काम अगदी सो[प आह बDस

िमIानो या सIामय फ़] एवढच करणार आह गरसमज दर करण अस गरसमज ज खप खोलवर ^जलल आहत कवळ सगीतच नह तर सवच अिभजात कलाबVल िचIाबVल नयाबVल का`ाबVल जसा िसनमा नाटक जाऊन बघता यत तस ह नसत या+यासाठी कािहतरी खास अिभजन

असाव लागत हा गरसमज अस काही गरसमज दर करायच आहत ह करताना मी इटरनटचा म]हDत वापर करणार आह नटवर+या अनक 7लॉगवरची मािहती आिण गाया+या bल4स वापरणार आह cकबdना ह कवळ इटनeट मळच श4य होत आह ही मािहती उपल7ध क5न दणाf या या gात अgात gानी लोकाच आधी आभार मानतो िजथ श4य ितथ या+या नावाचा उ3लख कलला आह

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

2

सगीत कानसन

भारतीय शाीय सगीताचा कानम सकपना व लखन सिनल सामत माडणी व सजावट अमता ढग तािक सहाय आनद मान काशन ई सािहय ई सािहय ई सािहय ई सािहय िताितािताितानननन

जी ११०२ इटनटी ठाण 400604 wwwesahitycom copy2011 ई सािहय ितान सपक esahitygmailcom sangeetkansengmailcom 9869674820

3

अनमिणका

४ तावना ७ गरसमज १ शाीय हणज लािसकल ११ गरसमज २ वर सात असतात १८ गरसमज ३ जाणयावरच सगीत ऐकाव २३ परिश$ ६४ गहपाठ

4

तावनातावनातावनातावना

सिनल सामतसिनल सामतसिनल सामतसिनल सामत

सगीत िशकाव लागत अस मला लहानपणी वाटलच नहत कधी गाण काय असच यत जरास बोलता यायला लागल क गाण हणता यायला लागत आई रिडयो टही िसनमा अस ऐकता ऐकता गाण आपण कधी हणायला लागतो त कळतच नाही गाया+या भ-ा लावताना वासात आघोळ करताना िसनमा बघन बाहर यताना आपण गणगणतो आिण गाण हणायला लागतो आप3या आजबाजला सगळी मल माणस गाण हणतात

मग कळल क गायाच 4लासस असतात ग5 असतात गाण हणायला िशकाव लागत गायाच शा6 असत शा6ीय सगीत नावाचा श7द ऐकला मग एकदा त शा6ीय सगीत ऐकल अगदी एका मोा गायकाची बठक

ऐकली अिजबात आवडल नाही पण लोक एवढ लgt दऊन काय ऐकताहत ह कळना त कतहल घऊन बाहर पडलो मग थोड मोठ झा3यावर पBहा पBहा शा6ीय सगीता+या बठकCना जायला लागलो SPICMACAY (Society for Promotion of Indian Classical Music And Culture Amongst Youth) नावा+या एका सDथशी योगायोगान गाठ पडली आिण Eीमत होत गलो यावळी रिडयोवर शा6ीय सगीता+या मफ़ली असत याही ऐक3या हळ

5

हळ मजा यायला लागली रिडयोवर सगीत सरता नावाचा एक कायGम अस यात रागाची मािहती आिण या या रागावर आधारत गाणी लावत ही रागाशी पिहली दोDती हणज आपली रोजची िसनमातली गाणी रागावर आधारत असतात ह कळताच एक नवीनच आनद झाला मजा आ गया काळा+या ओघात शा6ीय सगीत िशकलो अितशय चागल ग5 िमळाल िमI िमळाल पDतकही िमळाली त तर ग5 आिण िमI एक एक नवनवीन आनदाचा अनभव िमळत गला हा आनद चड होताअतलनीय होता गाण ययाचा नह गाण ऐकयाचा एक एक मफ़ल हणज माJया आयKयातल सवLMम gtण आहत खिजना सखा+या परमावधी नतर+या काळात कसट सीडी नट अस शा6ीय सगीत ऐकत रािहलो या या वळी जगातल सगळ सख समोर हात जोडन उभ असायच याचबरोबर िसनसगीत भावगीत नाQगीत वगर ऐकयात एक कारची ए4DRा मजा यायला लागली गझल वाSसगीत अगदी छोट छोट सगीताच तकडही अिधक सख Sायला लागल याचबरोबर ह सगीत न आवडणारयाबVल आWय वाटायला लागल इतक सदर सगीत Dवगसख याना का नाही आवडत (एक काळी मलाही त आवडत नस याची आठवण होतीच) एकQान आनद घयात मजा नाही यत यार तो शअर करायला यावर चचा क5न याची उजळणी कली क आनद िZगिणत होतो अनभती िमळत पण सगळजण काही गाया+या 4लासला जाऊ शकत नाहीत ितथ गायला िशकवतात पण ऐकायला कोणीच िशकवत नाही तहा वाटल मळात गाण कस ऐकाव याच वग का अस नयत आिण मग वाटल गाण ऐकाव

6

कस ह आपणच का शअर क5 नय जसजसा अिधकािधक िवचार करत गलो तहा लgtात आल क शा6ीय सगीताबVलच अनक गरसमज आहत त नसत दर कल क बाकच काम अगदी सो[प आह बDस

िमIानो या सIामय फ़] एवढच करणार आह गरसमज दर करण अस गरसमज ज खप खोलवर ^जलल आहत कवळ सगीतच नह तर सवच अिभजात कलाबVल िचIाबVल नयाबVल का`ाबVल जसा िसनमा नाटक जाऊन बघता यत तस ह नसत या+यासाठी कािहतरी खास अिभजन

असाव लागत हा गरसमज अस काही गरसमज दर करायच आहत ह करताना मी इटरनटचा म]हDत वापर करणार आह नटवर+या अनक 7लॉगवरची मािहती आिण गाया+या bल4स वापरणार आह cकबdना ह कवळ इटनeट मळच श4य होत आह ही मािहती उपल7ध क5न दणाf या या gात अgात gानी लोकाच आधी आभार मानतो िजथ श4य ितथ या+या नावाचा उ3लख कलला आह

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

3

अनमिणका

४ तावना ७ गरसमज १ शाीय हणज लािसकल ११ गरसमज २ वर सात असतात १८ गरसमज ३ जाणयावरच सगीत ऐकाव २३ परिश$ ६४ गहपाठ

4

तावनातावनातावनातावना

सिनल सामतसिनल सामतसिनल सामतसिनल सामत

सगीत िशकाव लागत अस मला लहानपणी वाटलच नहत कधी गाण काय असच यत जरास बोलता यायला लागल क गाण हणता यायला लागत आई रिडयो टही िसनमा अस ऐकता ऐकता गाण आपण कधी हणायला लागतो त कळतच नाही गाया+या भ-ा लावताना वासात आघोळ करताना िसनमा बघन बाहर यताना आपण गणगणतो आिण गाण हणायला लागतो आप3या आजबाजला सगळी मल माणस गाण हणतात

मग कळल क गायाच 4लासस असतात ग5 असतात गाण हणायला िशकाव लागत गायाच शा6 असत शा6ीय सगीत नावाचा श7द ऐकला मग एकदा त शा6ीय सगीत ऐकल अगदी एका मोा गायकाची बठक

ऐकली अिजबात आवडल नाही पण लोक एवढ लgt दऊन काय ऐकताहत ह कळना त कतहल घऊन बाहर पडलो मग थोड मोठ झा3यावर पBहा पBहा शा6ीय सगीता+या बठकCना जायला लागलो SPICMACAY (Society for Promotion of Indian Classical Music And Culture Amongst Youth) नावा+या एका सDथशी योगायोगान गाठ पडली आिण Eीमत होत गलो यावळी रिडयोवर शा6ीय सगीता+या मफ़ली असत याही ऐक3या हळ

5

हळ मजा यायला लागली रिडयोवर सगीत सरता नावाचा एक कायGम अस यात रागाची मािहती आिण या या रागावर आधारत गाणी लावत ही रागाशी पिहली दोDती हणज आपली रोजची िसनमातली गाणी रागावर आधारत असतात ह कळताच एक नवीनच आनद झाला मजा आ गया काळा+या ओघात शा6ीय सगीत िशकलो अितशय चागल ग5 िमळाल िमI िमळाल पDतकही िमळाली त तर ग5 आिण िमI एक एक नवनवीन आनदाचा अनभव िमळत गला हा आनद चड होताअतलनीय होता गाण ययाचा नह गाण ऐकयाचा एक एक मफ़ल हणज माJया आयKयातल सवLMम gtण आहत खिजना सखा+या परमावधी नतर+या काळात कसट सीडी नट अस शा6ीय सगीत ऐकत रािहलो या या वळी जगातल सगळ सख समोर हात जोडन उभ असायच याचबरोबर िसनसगीत भावगीत नाQगीत वगर ऐकयात एक कारची ए4DRा मजा यायला लागली गझल वाSसगीत अगदी छोट छोट सगीताच तकडही अिधक सख Sायला लागल याचबरोबर ह सगीत न आवडणारयाबVल आWय वाटायला लागल इतक सदर सगीत Dवगसख याना का नाही आवडत (एक काळी मलाही त आवडत नस याची आठवण होतीच) एकQान आनद घयात मजा नाही यत यार तो शअर करायला यावर चचा क5न याची उजळणी कली क आनद िZगिणत होतो अनभती िमळत पण सगळजण काही गाया+या 4लासला जाऊ शकत नाहीत ितथ गायला िशकवतात पण ऐकायला कोणीच िशकवत नाही तहा वाटल मळात गाण कस ऐकाव याच वग का अस नयत आिण मग वाटल गाण ऐकाव

6

कस ह आपणच का शअर क5 नय जसजसा अिधकािधक िवचार करत गलो तहा लgtात आल क शा6ीय सगीताबVलच अनक गरसमज आहत त नसत दर कल क बाकच काम अगदी सो[प आह बDस

िमIानो या सIामय फ़] एवढच करणार आह गरसमज दर करण अस गरसमज ज खप खोलवर ^जलल आहत कवळ सगीतच नह तर सवच अिभजात कलाबVल िचIाबVल नयाबVल का`ाबVल जसा िसनमा नाटक जाऊन बघता यत तस ह नसत या+यासाठी कािहतरी खास अिभजन

असाव लागत हा गरसमज अस काही गरसमज दर करायच आहत ह करताना मी इटरनटचा म]हDत वापर करणार आह नटवर+या अनक 7लॉगवरची मािहती आिण गाया+या bल4स वापरणार आह cकबdना ह कवळ इटनeट मळच श4य होत आह ही मािहती उपल7ध क5न दणाf या या gात अgात gानी लोकाच आधी आभार मानतो िजथ श4य ितथ या+या नावाचा उ3लख कलला आह

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

4

तावनातावनातावनातावना

सिनल सामतसिनल सामतसिनल सामतसिनल सामत

सगीत िशकाव लागत अस मला लहानपणी वाटलच नहत कधी गाण काय असच यत जरास बोलता यायला लागल क गाण हणता यायला लागत आई रिडयो टही िसनमा अस ऐकता ऐकता गाण आपण कधी हणायला लागतो त कळतच नाही गाया+या भ-ा लावताना वासात आघोळ करताना िसनमा बघन बाहर यताना आपण गणगणतो आिण गाण हणायला लागतो आप3या आजबाजला सगळी मल माणस गाण हणतात

मग कळल क गायाच 4लासस असतात ग5 असतात गाण हणायला िशकाव लागत गायाच शा6 असत शा6ीय सगीत नावाचा श7द ऐकला मग एकदा त शा6ीय सगीत ऐकल अगदी एका मोा गायकाची बठक

ऐकली अिजबात आवडल नाही पण लोक एवढ लgt दऊन काय ऐकताहत ह कळना त कतहल घऊन बाहर पडलो मग थोड मोठ झा3यावर पBहा पBहा शा6ीय सगीता+या बठकCना जायला लागलो SPICMACAY (Society for Promotion of Indian Classical Music And Culture Amongst Youth) नावा+या एका सDथशी योगायोगान गाठ पडली आिण Eीमत होत गलो यावळी रिडयोवर शा6ीय सगीता+या मफ़ली असत याही ऐक3या हळ

5

हळ मजा यायला लागली रिडयोवर सगीत सरता नावाचा एक कायGम अस यात रागाची मािहती आिण या या रागावर आधारत गाणी लावत ही रागाशी पिहली दोDती हणज आपली रोजची िसनमातली गाणी रागावर आधारत असतात ह कळताच एक नवीनच आनद झाला मजा आ गया काळा+या ओघात शा6ीय सगीत िशकलो अितशय चागल ग5 िमळाल िमI िमळाल पDतकही िमळाली त तर ग5 आिण िमI एक एक नवनवीन आनदाचा अनभव िमळत गला हा आनद चड होताअतलनीय होता गाण ययाचा नह गाण ऐकयाचा एक एक मफ़ल हणज माJया आयKयातल सवLMम gtण आहत खिजना सखा+या परमावधी नतर+या काळात कसट सीडी नट अस शा6ीय सगीत ऐकत रािहलो या या वळी जगातल सगळ सख समोर हात जोडन उभ असायच याचबरोबर िसनसगीत भावगीत नाQगीत वगर ऐकयात एक कारची ए4DRा मजा यायला लागली गझल वाSसगीत अगदी छोट छोट सगीताच तकडही अिधक सख Sायला लागल याचबरोबर ह सगीत न आवडणारयाबVल आWय वाटायला लागल इतक सदर सगीत Dवगसख याना का नाही आवडत (एक काळी मलाही त आवडत नस याची आठवण होतीच) एकQान आनद घयात मजा नाही यत यार तो शअर करायला यावर चचा क5न याची उजळणी कली क आनद िZगिणत होतो अनभती िमळत पण सगळजण काही गाया+या 4लासला जाऊ शकत नाहीत ितथ गायला िशकवतात पण ऐकायला कोणीच िशकवत नाही तहा वाटल मळात गाण कस ऐकाव याच वग का अस नयत आिण मग वाटल गाण ऐकाव

6

कस ह आपणच का शअर क5 नय जसजसा अिधकािधक िवचार करत गलो तहा लgtात आल क शा6ीय सगीताबVलच अनक गरसमज आहत त नसत दर कल क बाकच काम अगदी सो[प आह बDस

िमIानो या सIामय फ़] एवढच करणार आह गरसमज दर करण अस गरसमज ज खप खोलवर ^जलल आहत कवळ सगीतच नह तर सवच अिभजात कलाबVल िचIाबVल नयाबVल का`ाबVल जसा िसनमा नाटक जाऊन बघता यत तस ह नसत या+यासाठी कािहतरी खास अिभजन

असाव लागत हा गरसमज अस काही गरसमज दर करायच आहत ह करताना मी इटरनटचा म]हDत वापर करणार आह नटवर+या अनक 7लॉगवरची मािहती आिण गाया+या bल4स वापरणार आह cकबdना ह कवळ इटनeट मळच श4य होत आह ही मािहती उपल7ध क5न दणाf या या gात अgात gानी लोकाच आधी आभार मानतो िजथ श4य ितथ या+या नावाचा उ3लख कलला आह

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

5

हळ मजा यायला लागली रिडयोवर सगीत सरता नावाचा एक कायGम अस यात रागाची मािहती आिण या या रागावर आधारत गाणी लावत ही रागाशी पिहली दोDती हणज आपली रोजची िसनमातली गाणी रागावर आधारत असतात ह कळताच एक नवीनच आनद झाला मजा आ गया काळा+या ओघात शा6ीय सगीत िशकलो अितशय चागल ग5 िमळाल िमI िमळाल पDतकही िमळाली त तर ग5 आिण िमI एक एक नवनवीन आनदाचा अनभव िमळत गला हा आनद चड होताअतलनीय होता गाण ययाचा नह गाण ऐकयाचा एक एक मफ़ल हणज माJया आयKयातल सवLMम gtण आहत खिजना सखा+या परमावधी नतर+या काळात कसट सीडी नट अस शा6ीय सगीत ऐकत रािहलो या या वळी जगातल सगळ सख समोर हात जोडन उभ असायच याचबरोबर िसनसगीत भावगीत नाQगीत वगर ऐकयात एक कारची ए4DRा मजा यायला लागली गझल वाSसगीत अगदी छोट छोट सगीताच तकडही अिधक सख Sायला लागल याचबरोबर ह सगीत न आवडणारयाबVल आWय वाटायला लागल इतक सदर सगीत Dवगसख याना का नाही आवडत (एक काळी मलाही त आवडत नस याची आठवण होतीच) एकQान आनद घयात मजा नाही यत यार तो शअर करायला यावर चचा क5न याची उजळणी कली क आनद िZगिणत होतो अनभती िमळत पण सगळजण काही गाया+या 4लासला जाऊ शकत नाहीत ितथ गायला िशकवतात पण ऐकायला कोणीच िशकवत नाही तहा वाटल मळात गाण कस ऐकाव याच वग का अस नयत आिण मग वाटल गाण ऐकाव

6

कस ह आपणच का शअर क5 नय जसजसा अिधकािधक िवचार करत गलो तहा लgtात आल क शा6ीय सगीताबVलच अनक गरसमज आहत त नसत दर कल क बाकच काम अगदी सो[प आह बDस

िमIानो या सIामय फ़] एवढच करणार आह गरसमज दर करण अस गरसमज ज खप खोलवर ^जलल आहत कवळ सगीतच नह तर सवच अिभजात कलाबVल िचIाबVल नयाबVल का`ाबVल जसा िसनमा नाटक जाऊन बघता यत तस ह नसत या+यासाठी कािहतरी खास अिभजन

असाव लागत हा गरसमज अस काही गरसमज दर करायच आहत ह करताना मी इटरनटचा म]हDत वापर करणार आह नटवर+या अनक 7लॉगवरची मािहती आिण गाया+या bल4स वापरणार आह cकबdना ह कवळ इटनeट मळच श4य होत आह ही मािहती उपल7ध क5न दणाf या या gात अgात gानी लोकाच आधी आभार मानतो िजथ श4य ितथ या+या नावाचा उ3लख कलला आह

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

6

कस ह आपणच का शअर क5 नय जसजसा अिधकािधक िवचार करत गलो तहा लgtात आल क शा6ीय सगीताबVलच अनक गरसमज आहत त नसत दर कल क बाकच काम अगदी सो[प आह बDस

िमIानो या सIामय फ़] एवढच करणार आह गरसमज दर करण अस गरसमज ज खप खोलवर ^जलल आहत कवळ सगीतच नह तर सवच अिभजात कलाबVल िचIाबVल नयाबVल का`ाबVल जसा िसनमा नाटक जाऊन बघता यत तस ह नसत या+यासाठी कािहतरी खास अिभजन

असाव लागत हा गरसमज अस काही गरसमज दर करायच आहत ह करताना मी इटरनटचा म]हDत वापर करणार आह नटवर+या अनक 7लॉगवरची मािहती आिण गाया+या bल4स वापरणार आह cकबdना ह कवळ इटनeट मळच श4य होत आह ही मािहती उपल7ध क5न दणाf या या gात अgात gानी लोकाच आधी आभार मानतो िजथ श4य ितथ या+या नावाचा उ3लख कलला आह

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

7

गरसमज माक एक शा6ीय सगीताला इhजीत काय हणतात सागा बर बरो7बर 4लासीकल यझीक अगदी bहदीत सkा मl 4लािसकल यझीक सन रहा m असच हणतात हा झाला पिहला सगnयात मॊpा चकचा गरसमज शा6ीय हणज सायटqफ़क शा6 हणज सायBस मग शा6ीय सगीताला 4लािसकल यिझक का हणाव तर पाWाय लोक याला 4लािसकल हणतात हणन पण पाWाय 4लािसकल सगीत आिण भारतीय शा6ीय सगीत या+यात खप फ़रक आह 4लािसकल सगीताला अिभजात सगीत हणाव त भारतात आहच पण शा6ीय सगीत हणज सायBस आिण सगीत याचा िमलाफ़ आह ह भारतात हजारो वषs कल3या शा6ीय अtयासाच फ़िलत आह पाWाय अिभजात सगीताचा भर हा चायकोहDक बाख िबथोहन या+या कलाम िजनीयसवर आह आतन आल3या सगीतावर आह भारतीय सगीत ldquoआतनrdquo यत नाही अस नाही पण भारतीयाना सगnयाच शा6 करयाची सवय यातन यानी ldquoकामrdquo पण सोडला नाही कामशा6 बनवल आयवeद बनवला hहताf याच wयोितःशा6 बनवल योग बनवला तहा ऋzवद सामवदापासन त आता आता+या अशोक रानड-सारया सगीतgापयsत लोकानी योग करक5न सगीताच शा6 बनवल

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

8

अिभजात सगीत आिण शा6ीय सगीत यातला मय फ़रक हणज योगशीलता अिभजात हणज अिभजनानी अिभजनासाठी िनमाण कलल सगीत इथ िन|मका+या ितभवर भर असतो पण शा6 हणज कवळ ितभ+या आधारावर रहात नाही जहा एखाSा गोीच शा6 असत तहा मग observation analysis classification

experiments results अशा चGातन गती होत जात तशा गतीला भारतीय शा6ीय सगीतात चड वाव आह यामळ भारतीय शा6ीय सगीतात िजतक अिभजातव आह िततकच नािवBयही आह तही तानसनाला ए आर रहमानचा स घालन ऐक शकता या योगातल चागल वाईट याच पथरण

क5 शकता यामळच शा6ीय सगीताची यक बठक यिनक असत एकच राग शभरजण शभर तf हानी पश करतात आिण गायकाची यक बठक ही या या गायकासाठीही यिनक असत तो तDसा+या तDसा रपीट परफ़ॉमBस इतर ठकाणी दत नाही यक बठकत काही ना काही नवीन भर पडत आिण आधी+या योगात3या हीणाला काIी लागत माI काय भर घालायची आिण काय कापायच ह या spur of moment च िडिसजन नसत तर यामाग िवचार [लान िलिखत नद रयाझ आिण बठकत3या इतराशी याच िवचार िविनमय कलल असत तयारीन ह करायच असत तापय शा6ीय सगीत ह 4लािसकल तर आहच पण महवाच हणज त सायटqफ़क आह

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

9

यानतर मग यतो तो वगळाच आपण शा6ीय रसायन हणत नाही शा6ीय जीव हणत नाही शा6ीय भौतीक हणत नाही शा6ीय मन हणत नाही मानसशा6 जीवशा6 भौितक शा6 अस हणतो मग शा6ीय सगीत हा श7द कठन आला मानस आपल काम करत जीव आपल काम करतात त समजन घयाच काम आपण या+या या या शा6ानी करतो Bयटनन शोध लावयापव ग^वाकषण होतच क Bयटनन िनयमाचा शोध लावला हणन सफ़रचद पडायला लागली अस नाही झाल यान शोधल त शा6 या िनयमाचा वापर क5न लोकानी यI बनवली त हणज तIgान Bयटन+या आधी धन|वSा होती आिण धन|वSा cकवा भालाफ़क यासाठी ग^वाकषणा+या पराबोला+या िसkात लाग होतो अजाणतपणी लोक ह िनयम वापरत होतच शा6ातन तIgान जBमाला यत तIgानाचा अथ शा6ान लागतो शा6ा+या आधारान तIgान िवकास पावत तIgानातन कारािगरी यत कला आिण कारािगरी या गोी वगnया कला आिण कारािगरी याचा जवळचा सबध आह मतकला अगात असली आिण जर िचकणमाती कशी बनवावी ह ठाऊक नसल तर मत घडवता यणार नाही िचIकला अगात असली आिण रग कस वापरावत श चारकोल Dप+यला याचा वापर कसा करावा ऑईलच गणधम आिण वॉटर कलरच गणधम याची मािहती नसली तर अगात3या कलचा काय उपयोग कल बरोबरच अकलचा वापर करता यायला हवा ही अल हणज कारािगरी---तIgान--- शा6 तIgाना+या माग असत त िवgान cकवा शा6 माI शा6 तI आिण कारािगरी िशकता यतात तशी कला ितभ+या आधारािशवाय िशकता यत नाही कला ही दन

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

10

आह आपली (आप3या अगातली) कला ओळखता यण ही तर फ़ारच मोठी दन आह िचI काढणाf याला कल बरोबरच अकलची गरज असत पण िचI बघणाf याला काय तो िचI बघन ldquoह आवडल त नावडल ldquo अस हण शकतो लहान मल एखादी गो आवडली क िमट4या मारत आिण नावडली क थकन टाकत यात काय काय घातलय वगर िवचारत बसत

नाही बाळाला अगाई आिण गगाट यातला फ़रक कळतो मग ऐकयासाठी शा6 मािहत असयाची गरज काय हा सगळा िवचाराचा गधळ माJया मनात झाला आिण मग मी ज वाचन आिण bचतन कल यातन ज लgtात आल त अस सगीत ह

शा6ावर आधारत आह सगीता+या िन|मतीसाठी सगीतकाराला अगदी लावणी बनवतानाही सगीत शा6ाची मािहती असायलाच हवी असतच तहा सगळच सगीत ह सगीत शा6ातनच जBमाला यत पण wया सगीतात श7दापgtा सराना अिधक महव qदल जात याला सवसाधारणपण शा6ीय सगीत हटल जात याल पद ह शा6ीय सगीतात मोडतात ठमरी नाQगीत ट[पा चती होरी इयादी उपशा6ीय सगीतात यतात तर भावगीत िसनसगीत लावणी पोवाडा कतन (ह सव शा6ावर आधारत असनही) शा6ीय सगीतात मोडल जात नाहीत कारण यात Dवरापgtा जाDत लgt श7दावर असत ह सगळ कार सोयीसाठी आहत आप3या अtयासात आिण सगीताचा आDवाद घताना या भदाना थोड बाजलाच ठवलल बर आपण शा6ीय सगीताची समज वाढवताना सगीत शा6ा+या अtयासाबरोबरच िसन आिण नाQ सगीतही ऐकणार आहोत

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

11

गरसमज माक दोन वर कती हा काय झाला Dवर सात असतात श-बड पोर सkा सागल मग पटीला एवढी बटण का क बोड एवढा मोठा का एवढी मोठी वीणा कशासाठी गीटारला एवा तारा का बसर होत हणज न काय होत श-बा पोराच काय याला िवचारल रग qकती तर त काय सागल स रग ताबडा ना रगी िपवळा िहरवा िनळा पारवा जाभळा बरोबर ना पण खर रग qकती अनिगनत असय एकQा िहर`ा रगा+या लाखभर छटा िमळतील क ताबडा आिण ना रगी या+या मध3या शकडो शiexclस सापडतील एखाSाला िवचारल चवी qकती तर तो सागल सात cकवा आठ चवी गोड ितखट कड आबट खारट तरट वगर पण चवी अनत आहत अगदी उसाचा रस गळ आिण साखर ह एकाच वDतपासन बBलल असनही या+या चवी वगवगnया आहत एक आबा घतला तरी यात अनत चवी आहत अगदी झाडागिणक आ7याची चव बदलत आिण याच या आ7याची चव qदवसागिणक बदलत

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

12

तस Dवरसk असय आहत Dवर हणज कपनसया (frequency vibrations per second) ही हcurrenज़ मय मोजतात समार २० त २०००० हटझ हा मानवी Eवण gtमतची र-ज आह २० हcurrenझ हणज अगदी फ़सफ़स कजबजणच समजा तर २०००० हणज cकचाळी Eीक ककार आपल साध बोलण ह ३००-५०० हटझ +या मय असत आिण सगीत (कठसगीत) २०० त १००० +या र-ज मय बासरी cकवा िशटी मय खप वर+या र-जचा समावश होईल तर ढोल ऑगन बlaquoडमधल मोp

बास वगर २०० पgtाही खालची र-ज पकडतात दसर हणज २०० आिण २०१ या र-जमय २००१ २०० २ २००३५ असही Dवर असणार हणज ऐक यऊ शकतील अस लाखो Dवर असतात

थोड4यात सागायच तर Dवर सात नाहीत Dवर अनत असतात वदा+या काळात या Dवरावर खप अtयास झाला सामवद तर जवळ जवळ Dवर आिण Eतnotचा अtयासच हणता यईल कारण ऋzवदात3या ऋचा या कशाही हट3या तरी दव सshy होत नसत तर यgा+या वळी ऋचा हणयाची िविश सािगतीक पkतीच वापरायची होती याला जाती गायन हणत त आपण नतर बघच या काळात यानी Eती शोध3या Eती हणज काय तर ज दोन Dवर सामाBय मानवी कानान वगवगळ ऐक यतील आिण ज Dवर कानाना सदर वाटतील अस Dवर उदाहरण Sायच तर िहरवा रग घऊ िहर`ा+या हजार छटा असतील पण आपण अगदी सहज ओळख आिण सregदयपण qदसतील अशा हणज गडद िहरवा िहरवा पोपटी वगर तर अशा २२ Eती मान3या ग3या याची नाव खालील माण

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

13

G नाव १ तीmacrा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी ९ Gोधा १० विplusmnका ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती १९ रोिहणी २० रया २१ उhा २२ gtोिभणी

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

14

साधारण १० हcurrenझ वर एक Eती धरली तर एक Eती मडल २२० Eतnotच बनल आिण मानवी कानाना आनद दणाf या २०० त ९०० हcurren झ मय

अशी साडतीन Eती मडल बसतील wयाला आता+या काळात सक हणतात तशी साडतीन सक चागल तयारीच गायक तीन सकात qफ़5 शकतात महमद रफ़ साडतीन सकात गायच अस हणतात

सवसाधारण हामLिनयमवर तीन cकवा साडतीन सक असतात हजारो वषs ही Eतीपkती

चालत आली वqदक काळात (बdधा नारदीय सगीतातन) जBमाला आलली ही Eती पkती कालातरान अिधकािधक परफ़4ट होत चालली आह मययगात3या भरत अहोबल Eीिनवासरामामाय पडरक आदी सगीतशा6gानी समार ४०० वषs यावर अtयास करत यातन बाराDवराच ज सयाच सक आह त बनवल व या Dवराना नवीन नाव qदली याचा shortform हणज सा र ग म प ध नी ह नवीन Dवर हणज जBया Dवरातनच काही िनवडक Dवर आहत जाDत खोलात न िशरता मी डायर4ट सया+या पkतीवर यतो

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

15

G नाव नवीन नाव short १ तीmacrा षडज सा २ कमZती ३ मदा ४ छदोवती ५ दयावती ऋषभ र ६ रजनी ७ रितका ८ रौdegी गाधार ग ९ Gोधा १० विplusmnका मयम म ११ सारणी १२ िती १३ मा|जनी १४ िgtती पचम प १५ र]ा १६ सदीपनी १७ अलािपनी १८ मदती धवत ध १९ रोिहणी २० रया २१ उhा िनषाद िन २२ gtोिभणी

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

16

या सव Eती आिण Dवर याना षiexcl जा+या Dथानापासन मोजल जात हणज षiexcl ज जर २०० असल तर ऋषभ २२५ मयम २६६६६ अस यणार षiexcl ज जर २४० असल तर ऋषभ २७० मयम ३२० अस यणार हणज षiexcl ज बदलला तर बाकच सारच Dवर बदलतात यक गायकाचा षiexcl ज Dथीर मानला जातो आिण यानसार इतर Dवराच अतर ठरत सा षiexclज १ मानला तर र ऋषभ ९८ cकवा ११२५ पट ग गाधार ५४ cकवा १२५ पट म मयम ४३ cकवा १३३३ प पचम ३२ cकवा १५ पट ध धवत ५३ cकवा १६६ पट िन िनषाद १५८ cकवा १८७५ पट आिण वरचा षiexcl ज ( तार सक) पिह3या षडजा+या द[पट असतो हणज अस क सा षiexclज २४० हटझमानला तर र ऋषभ २७० हटझ ग गाधार ३०० हटझ म मयम ३२० हटझ प पचम ३६० हटझ ध धवत ४०० हटझ िन िनषाद ४५० हटझ तार सकातला सा ४८० हटझ

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

17

हा जो िहशोब आह तो Dवरा+या रजकतसाठी आह हणज जर गाण सरल हायच असल तर सर या माणात लाग3यास कानाला गोड लागतात अस योगानी िसk झाल आह शा6 आिण कला याचा सगम हणतात तो हा सर नीट लागला नाही ह कानानी कळत जस जवणात मीठ बरोबर झालय क नाही ह िजभन कळत वर+या कोकात आपण ज पािहल त सात Dवरामय बरीच मोकळी जागा सटत यातन अजन पाच Dवर जBमाला आल सा आिण र या+या गपमय कोमल र आला र आिण ग मय कोमल ग आला म आिण प +या मय तीmacr म आला प आिण ध +या मय कोमल ध आला ध आिण नी +या मय कोमल नी आला अशा कार शk सात कोमल चार आिण तीmacr एक अस बारा Dवर तयार झाल आज+या सव सगीतात ह बारा Dवर वापरल जातात अगदी पाWाय सगीतातही या िशवाय काही गायक काही रागामय अितकोमल Dवराचा वापर करतात ह आपण नतर पाmच

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

18

गरसमज Gमाक तीन अबब ह सगळ लgtात असल तरच सगीत ऐकता यत त समजायला फ़ारच कठीण असत त राग त ताल त कार आप3या डो4यात ह सगळ बसणार नाही अिजबात नाही शा6ीय सगीत समजायला कठीण असत हा मोpा गरसमज आह मी पव चायनीज हॉटलमय जायला घाबरत अस कारण हण ितथ काानी खाव लागत िसनमात तस बिघतल होत मग कळल चम+यान cकवा अगदी हातान खा3ल तरी काही होत नाही अगदी हच सगीताबVल आह कायGमात काही कोणी Eती Dवर वगर-ची चचा करत नाही जस चायनीज हॉटलमय ग3यावर आपण एखादी वDत मागवतो यात आल लसण कादा िमरची ह qकती आिण कस घातलय याची कािहही मािहती नसली तरी आपण चव आवडली तर खाऊ शकतो तसच ह आह आिण जस खायाचीही चव डहलप करावी लागत तस गायाचीही चव डहलप करावीच लागत एक िविश तf हच गाण ऐकत रािहल क हळ हळ ऐकावस वाटत तस तर मायकल जकसनच िजतक qदवान आहत िततकच याच गाण हणज धागडbधगाणा अस हणणारही आहतच क दसरी गो ही क यक खायाची वDत आपण कधीतरी पिह3यादाच Rाय करतो तस शा6ीय सगीत एकदा पिहल Rाय करावच लागणार एखाSा मोा गायकाच cकवा वादकाच गाण आधी एकदा सीडी वर घरी ऐकन पहाव मग एखादी बठक cकवा कायGम अट-ड करावा मग

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

19

दसरी अस करत वारवार कानावर त सगीत पडत रािहल क आपोआपच चव िनमाण होत जाईल wयात चड माणात शा6 गतलल आह अशी दसरी एक कला हणज हणज िसनमा यात अनक शा6 आिण अनक कला गतल3या आहत कमf या+या कोनापासन त पाsup1सगीता+या अचानक होणाf या मौनापयsत अनक गोnotचा इफ़4ट आप3यावर जाणीवपवक कला जात असतो आिण आपण अजाणता यातला आनद घत असतो अगदी तordmशीच Dटोरी आिण िततकच भारी नट नटी असनही एखादा िसनमा सपरिहट होतो तर दसरा सपरraquoलॉप यात असय गोnotचा हात असतो ह सपण टqfrac14क समजन घतल तर िसनमा बघायलाही मfrac12ा यत पण नाही कळल हणन फ़ार काही िबघडत नाही तIाचा वाराही न लागता आपण िसनमा एजॉय क5

शकतो बघन बघन हळ हळ कळतच माI एक गो मfrac34वाची आहच शा6ीय सगीत ( cकवा कोणतीही कला) ह कवळ ऐकन ऐकन आवडयान भागणार नाही यात खोलात खोल खोल िशरायला वाव आह यात ldquoसमजrdquo डहलप करता यत याच कारण ह क या

गायासाठी या बठकसाठी या गायकान वादकान आधी चड तयारी कलली असत यामळ एखाद खास महनत घऊन बनवलल खाS `जन जस चव घत घत खाव अशी अपgtा असत तशीच महनत रयाझ आिण घराया+या परपरतन तयार झालल सगीत ऐकणाf यान तवढीच तयारी क5न याव आिण ldquoकानrdquo दऊन ऐकाव अशी गायकाची इ+छा अपgtा असत यामळ मफ़लीत पिह3या रागत कोण कोण बसलय ह बघनच

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

20

अनकदा गायकाची कळी खलत ह ग5 लोक आप3या चकाची नद करणार याबरोबरच आप3या नवीन योगाची नद घणार आिण यावर आपल मत जागवरच दणार याची खाIी याला cकवा ितला असत यgt कायGम स5 झा3यावर Eोत जर सजाण असतील आिण योzय जागावर दाद दत असतील तर गायकालाही मजा यत जात याच गाण फ़लत जात मफ़ल िजवत होत यामळच तर यक मफ़ल हा एक DवतI योग असतो एकदा समज डहलप झाली क सगळच सगीत जाDत मजन घता यत wयाला समजत नाही याला कठ3याच सगीतात काहीच समजत नाही मायकल जकसनच पण नाही आिण एकदा सगीतातल समजायला लागल क सगळच सगीत सारखच समजत मग लोकसगीतातली मजाही जाणवत िसन सगीतात3या ldquoजागाrdquo समजायला लागतात आिण शा6ीय सगीतात मजा काय आह आिण याला एक वरच Dथान का आह तही जाणवायला लागत एखाSाची िवZMा जाणवायला आपण थोड तरी िशकलल असायला हव ना ह सवच gtIाना लाग होत शा6ीय सगीत हणज जगयाचा एक माग आह याचा अथ qदवसभर खप सगीत ऐकत रहाव अस वगर नाही पण जगातल ज ज उMम आह याचा आDवाद घयाचा िनणय आपणच करावा लागतो हणज जवायच त पोट भरायला क अshyाचा आनद iquestयायला qफ़रायच त कठ तरी

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

21

पोहोचयासाठी क वासातला आनद iquestयायला काम करायच त पाQा टाकत क यात मजा iquestयायची लोकाना भटायच त नाईलाज हणन क भटीचा आनद iquestयायचा वाचन करायच त परgtसाठी नाईलाज हणन क gानाचा आनद घयासाठी मळात िमळाली थोडीशी वषs जगायच त नाईलाज हणन क यातला खोलवरचा आनद iquestयायचा हणन हा आह आप3याला सवाsनाच एक अगदी छॊटा काळ जगायला िमळाला आह यातला यक gtणाचा आDवाद iquestयायचा तर जगयाची जाण हवी शा6ीय सगीत हा एक भाग आह शा6ीय सगीत cकवा सगीताच शा6 समज3यावर आनदाचा एक माग खला होतो तो `ि]गत आह याची तलना mounteneering शी होऊ शकत वावाका अज6 भयावह काकपारnotतन जीव धो4यात घालन qफ़रणाf याना इतरजन वडच समजणार पण याना Dवतःला काय आनद िमळतो त तोच cकवा तीच जाण इतराना त कायम कोडच राहत

अजन एक सगीत जर पय मानल तर शा6ीय सगीत ह िहDक मान शकता दहा bमटाचा क िमळाला क एक को3डnotक िपऊ शकता बटाची लस बाधता बाधता cकवा िमटnotगमय चचा करता करता चहा िपऊ शकता तसच पॉप सगीत िसन सगीत भावगीत इकड ितकड

काम करता करता ऐक शकता पण शा6ीय सगीत हणज उची वाईन त अस जाता जाता ऐकायची गो नाही बठकला जाताना मDत अMर िबMर लावाव शरीराबरोबरच मनालाही सगळ जळमट िवचार बाहरच ठवावत तीन चार तास आयKयातल काहीतरी छान जमवायला चाललो

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

22

आहोत अशा तयारीन घऊन जावत नतरही लगच कसली अपॉAacuteटम-ट ठव नय मी माझा एक अनभव सागतो जहा सगीत थोड थोड कळ आल तहाची पिहली मफ़ल पिडत हरसाद चौरिसया आिण झाqकर dसन याची तहा+या काळी मोा कसट नहया हरसादजnotच जाDतीत जाDत १५ िमिनटाच वादन टप रिडयोवर ऐकलल होत यामळ ह अख तीन तास फ़] बासरी कशी काय वाजवणार याची उसकता होती कामाव5न उशीरा सट3यावर तसाच थकलला गलो िमIाकड जाऊन शट तवढा बदलला आप3याला काय ऐकायला िमळणार याची आिण त qकतपत समजल पचल आवडल झपल याची अिजबात क3पना नहती पणज घडल त क3पन+या बाहर होत चार तास हरसादजी आिण झाqकर dसननी समार तीन चारश-+या दद गदचा कल आमच कला तहा तर ितसरा कोणी साथीलाही नस फ़] दोन जादगार चार तास एखाSा मIवल3या िDथतीत गल bझग नशा चड भारावल3या अवDथत राIी qदड+या समारास आही ितघ ( माझा िमI आिण याचा एक िमI) बाहर आलो आिण रDया+या कडला एका कcurrenQावर तीन चार तास बसन रािहलो जवळपास म4यानच समोर+या रgtा Dटlaquoडवरचा चहा आजही िजभवर र-गाळतोय दसरा qदवस रवीवार होता तोही अया zलानीत अया बखदीतच गला नतरचा पण आठवडा तरगत होतो आज तीसक वषाsनतरही मी ती मफ़ल जगत असतो तीच नह तहा पासनची यक मफ़ल हा माJया जगयातला एक खास अनभव झाला आह माJया वाचकाना जगात3या यकाला यणाf या सव िपाना ही दा5 [यायचा एक तरी अनभव यायला हवा

--------------------

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

23

परिश [ या इथ मला इटरनटवर सापडलल आिण आवडलल काही िलखाण दत आह इटरनट लॉस मायबोली मनोगत िमसळ पाव अशा वबसाईस मनसची वबसाईट अशा ठकाणी )चड मोा )माणात शा+ीय सगीताबल िलहीलल िलखाण सापडत अनकदा लखकाचा पा लागत नाही िजथ श0य ितथ लखकाचा उ2लख कला आह कोणाला लखकाबल अिधक मािहती िमळा2यास कळवाव यातली काही मत अ4यत टोकाची वाट5याची आिण न पट5याची श0यता आह पण ती िवचार करायला लावणारी आहत 4यामळ 4याचा समावश कला आह ]

धनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय यायाधनी राय याया ायानाबल ायानाबल ायानाबल ायानाबल

धनजयधनजयधनजयधनजय

एका िमIान पाठवल हणन धनEी राय-पिडत याच ह `ायान ऐकल भारतीय शा6ीय सगीताबVल त^ण िपढीत जो दरावा िनमाण होतो याची वगवगळी कारण दयात यतात यात भारतीय सगीतात तािIक गोी जाDत आहत हणन त कदािचत समजावन घायला अवघड जात असही एक कारण मानल जात या बाAacuteनी शा6ीय सगीतातील राग समजावन iquestयायला काही उपाय सचवलाय तो उपाय ऐकन (आिण मयत यामागचा िवचार जाणन) मला काही गोी सच3या या लखातील फ] दसरा मVा वर उ3लखल3या `ायानाशी सबिधत आह बाकच या अनषगान सचलल िवचार या आधीही मी शा6ीय सगीतातील बदलया trends वर िलिहल होत माझ काही समज थोड अजन `ापक झाल आहत अस मला वाटत यामळ हा लख िलहायची इ+छा झाली

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

24

१ आgtप भारतीय सगीताचा आमा हरवतो आह - उMर भारतीय सगीत ह जण काही दवी सगीत आह आिण यामळ यात बदल करयात यऊ नयत असा काही मडळnotचा सर असतो नाव iquestयायची गरज नाहीय पण अगदी उMम िथतयश आिण मला wया कलाकाराबVल `ि]श चड आदर आह या+याकडन ह ऐक3यावर माI ह कलाकार आप3यापढ अपण िचI उभ करत आहत अस मला वाटल

याल सगीताबVलच बोलायच तर त जाDतीत जाDत ५०० वष जन आह याआधी (याला समातरही) धपद सगीत होत याचा सदभ फार तर ितथन अजन ५००-१००० वषe माग जाईल लोकसगीताचा सदभ अजन ३-४ हजार वषe पयsत जाईल (ह सगळ

आकड अदाज टाकतो आह माझा मVा माडयात अचक आकड फारस महवाच नाहीत) शतीचा उदयच िजथ २० हजार वषापवपयsत झाला नहता आिण सDकतीचा उदय ४००००५०००० वषापवपयsत झाला नहता ितथ शा6ीय सगीत ह जण काही दवी आह आिण यात बदल होण श4यच नाही ही भिमका मला तरी हाDयाDपद वाटत आर डी बमन सारया सगीताला ७० +या काळात3या लोकानी नाक मरडलली असणारच यामळ आज ज (भारतीय ) सगीत आह त जणकाही फारच उथळ आह अस सरसकट मानण चकच आह

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

25

२ भारतीय सगीताच oversimplification भारतीय रागसगीत समजयास अवघड आह अस माझ मत आह पण त गाण enjoy करयासाठी त समजल पािहज अस कठ आह यामळ गाण ऐकण आिण त समजण या दोन पणपण वगnया गोी आहत या आधीही याबVल एक लख िलिहला आह यामळ जाDत खोलात जात नाही पण enjoy करयासाठी गाया+या तािIक बाज समजयाची गरज नाही याचा अथ तािIक बाज सो[या आहत अस मळीच नाही तािIक बाज समजावन घायला महनत iquestयावी लागत ह िनसशय खर आह यामळ गायात3या तािIक बाज समजण सोप आह अस oversimplification माI कपया क5 नय ३ बदलत जीवनमान आिण सगीताचा सबध िजथ जीवनमान अिDथर झाल आह लोकाचा उथळपणा वाढतो आह भोगवादी वMी वाढत आह व ितला खतपाणी घालयास सव घटक तपरतन आपली भिमका बजावत आहत ितथ सगीत cकवा कला या गोnotवर याचा परणाम होणार नाही अस श4य नाही अगदी अपरहायपण तो होणार पण परणाम सगीतापgtा फार मोा गोीवर पडतो आह आिण ती हणज जीवनम3य

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

26

आज+या (माJया) िपढीत qकती लोक passionately काहीतरी करताना qदसतात त खळ कला वाचन Rcकग यासारखा काहीही अस शकत weekend ला timepass हणन करण वगळ आिण एखाSा गोीची चड आवड (passion) अस3यामळ ती गो करण वगळ या आधी+या या post चा रोख या उथळपणावर टीका करण हाच होता करमणक हणन काही क5च नय एवढी अताAEligकक भिमका मी घणार नाही माझा आgtप आह त सव काही करमणक हणन बघयाला

यामळ जर काही हरवत असलच तर त भारतीय सगीत एवढच हरवत नाहीय पण passion सवदनशीलता यासारखी महवाची म3य हरवत आहत भारतीय सगीत िबघडत नाही अस मला

हणायच नाही त बदलत आह यातल काही बदल मला ^चत नाहीत एक Eोता हणन होत असणार उथळ बदल मला नच टोचतात Iास दतात पण या पण बदलाकड वDतिन पkतीन बघयात याव अस मला वाटत ---अमतव|षणी या 7लॉगव5न (धनजय)

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

27

गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण गाण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

मला गाण गणगणयाची सवय आह अगदी शा6ीय सगीत त अटरया प लटन कबतर र cकवा िबडी जलाय ल इथपयsतची गाणी मी गणगणत असतो अथात शा6ीय cकवा दजeदार (जन मराठी bहदी नाQसगीत गझल) सगीतच जाDत ऐकत अस3यामळ तच जाDत वळस गातो हा भाग वगळा सागायचा मळ मVा असा क गाण गातानागणगणताना कणी नवीन माणस आजबाजला असल तर तोती हमखास िवचारतातच - त गाण िशकलला आहस काय cकवा त गाण गातोस वाटत मग मी याना उMर दतो क - मी गायक नाही शा6ीय सगीताची थोडीशी ओळख आह मी मळात एक पणवळ Eोता (dedicated listener) आह यावर हमखास थोडासा ाथक चहरा cकवा िवचीIच असतात लोक अस expression उMर हणन िमळतात याच कारण बEgraveयाच लोकासाठी गाण ऐकण हा एक timepass cकवा करमणक असत यामळ dedicated listening हणज काय त सागावस वाटल माJया मत गाण ऐकण (cकवा अजन generalization क^न कठ3याही कलचा आDवाद घण) या गोीच दोन modes आहत एक आह आनदासाठी ऐकण wयामय एकमव िनकष असा आह क त गाण ऐकन छान वाटल पािहज जस एखाद फल पाmन छान वाटत cकवा पावसात िभजन छान वाटत cकवा लहान मलाच हसण बघन छान वाटत अशा वळी आपण या आनदा+या कारणाची मीमासा करत बसत नाही

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

28

(काहीजण करतही असतील करो िबचार) फ] या गोीचा आनद घतो दसरी गो आह िवEcircषणामक आनद (analytical pleasure) -wयामय एखाSा कलाकाराची घडण कशी होत गली आह cकवा तो कलाकार घडवतानाची कलाकाराची thought process समजावन घणअथात यक वळस ऐकताना analytical mode मध ऐकण माJयासाठी अश4य गो आह स5वातीला शा6ीय सगीत ऐकताना मला वाSसगीत खप आवडायच आिण कठसगीत तवढस आवडायच नाही जसजस शाEumlीय सगीत जाDत ऐकत गलो तसतस कठसगीतातही ^ची वाढ लागली मग हळहळ रागा+या सरावटी ओळखी+या झा3या कठ3यातरी िचIपटसगीतात3या गायात वापरलला राग भावसगीतात वापरलला राग ओळख यायला लागला काही रागासाठी Dवतःच अमत models तयार झाल मग हळहळ बाक+या तािIक बाबnotशी ओळख होत गली मग एखादा रागा+या अतरगात डोकवायची सवय लागली एखादा राग आप3याला समजतोय अस वाटाव आिण लगच असा काही performancerecording ऐकयात यावा क आधी+या सगnया findings चा पBहा िवचार करयाची गरज भासावी अस बEgraveयाच वळस होत शा6ीय सगीतात अनवट राग असा एक कार आह जर राग या+या अवघड रचनमळ समजयास सोपा नसल आिण याचमळ तो जाDत गायला जात नसल तर याला अनवट राग हणतात (टीप अनवट हणज

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

29

दोन रागाच िमण कन तयार झालला राग सिनल सामत) माझी अनवट रागाची `ाया जो राग मला समजत नाही तो अनवट अशी आह तर अशा अनवट रागाचा अtयास हा एक आनदाचा मोठाच ठवा आह यािशवाय घराणा पkतnotच गायन आिण यातील सregदय एकाच घरायाच दोन गायक तसच ग5 िशKय या+या गायनातील सायDथळ आिण फरक एखाSा गायकाची शली जोड तसाच िमE रागाची घडण आिण यातील या रागा+या बqदशी+या रचनाकयाला अिभत असलला सregदयिवचार या सगnया गोी अगिणत आनदाचा ठवा आहत कधीकधी वर सािगतल3या बEgraveयाच गोnotची उलगड लवकर होत नाही मग यावर िवचार करत असताना कधीतरी अचानक साgtाकार झा3यासारया काही गोी Dप होतात यावळसचा आनद तर कवळ श7दात न सागता ययासारखा याचबरोबर ह कणाला सागता यत नसल तर होणार थोडस दःखही याचाच भाग

ह सगळ होत असताना आप3या Dवतः+या (सवाथान) लहानपणाची होणारी जाणीव आिण या कलची भ`ता आयKयिवषयक funde ही िशकवन जातात मला तर

अयIgrave आनदा+या आिण दःखा+या सगी गायामळ जी मदत झालीय यामळ मी या कलाकारा+या आिण सगीता+या न qफट3या जाणाEgraveया ऋणात बाधला गलोय ---धनजय

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

30

सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण सगीत शा आिण ऐकण

धनजयधनजयधनजयधनजय

शा6ीय सगीत ऐकयाबVलचा एक फार मोठा गरसमज हणज त ऐकयासाठी गायाच शा6 समजाव लागत आधी+या post मय गाण ऐकयाच analytical mode आिण pleasure mode अस दोन modes सािगतल होत याचाच दसरा अथ आह क गाण कठ3या mode मय ऐकायच हा सवDवी तमचा choice आह यात उIgraveनीच अस काही नाही शवटी शा6ीय सगीतातील शा6 हणज तरी काय आह

जहाकहा शा6ीय सगीतातील शा6 तयार झाल नहत (cकवा जहा फ] लोकसगीत अिDतवात होत) तहा+या सगीतकाराना सगीतातील काही गोnotना काही िनयमाना cकवा काही आकतीबधाना (patterns) मत5प (formal models) Sावस वाटल त

यानी राग cकवा तसम सgा+या (Dवर कोमलतीmacrशk Dवर आरोह अवरोह इ) Dव5पात माडल (काळा+या रषवर) यानतर+या सगीतकारानी तीच मत5प वापरण चाल ठवल याच अगदी साध कारण हणज ती models बf यापक परपIacute होतीहोत गली आिण याना आधी formalize कल3या गोी पBहा formalize करयात वळ दवडयापgtा

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

31

( re-inventing the wheel) सगीतातील काही दसf या गोnotवर (नवीन राग गाया+या नवीन शली इ) लgt क- qdegत करावस वाटल यामळ तीच formal models पढ वापरयात यत गली आिण िवकसत गली आता wया लोकाना ही models समजन घयापgtा Dवतःची अमत ^प वापरायची (abstract models) आहत त ती खशाल वाप5 शकतात Eवणा+या आनदाचा गाया+या तािIक बाबnotशी सबध नाही तो याच कारणासाठी यामळ पारपारक चालत आलल formal models अस Sा cकवा Dवतः develop कलल अमत models अस Sात यामळ Eवणा+या आनदात बाधा यायच मळीच कारण नाही उदाहरणाथ भपाच Dवर ऐक3यावर एखाSाला भप राग व यातील शा6 समजल तर दसf या कोणाला यातल शा6 समजन न घताही Dवतः+या भावभावनाशी link करता यईल (जो क गायाचा एक हत आह) पलनी एका ठकाणी हट3यामाण शा6ीय सगीत हणज फ] या रागातील Dवरा+या रचना (permutations) नहत तर यातील भाव जाDत महवाचा आह हणनच ज लोक गायातील फ] गिणत cकवा शा6 बघतात त लोकच ऐकयासाठी गाण समजल पािहज या गोीचा परDकार करतात --- धनजय (रिसका 7लॉगव5न)

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

32

गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस गाण ऐकयाया टजस धनजयधनजयधनजयधनजय

माग+या पोDट मध गाण ऐकया+या modes बVल िलहील होत तसच माJयामत गाण ऐकया+या तीन stages पायEgraveया आहत पिहली पायरी - गाण आवडण आिण यातील technicalities न कळतामाहीत

नसतानाही गायातला भाव तम+यापयsत

पोचणउदाहरणाथ गीतरामायणाच सगीत ह पणपण रागसगीतावर आधारलल आह पण गीतरामायण ऐकताना यातील technicalities

समजन iquestयायची मळीच गरज भासत नाही दसर उदाहरण हणन qकशोरी आमोणकराची सहला र ही बqदश घऊ या यातील राग भप आह क भपाचा variant आह ह समजन घयाची गरज भासत नाही यािशवायही तो enjoy करता यतो दसरी पायरी - गाया+या तािIक बाबी समजन गाण enjoy करण यामय मी analytical pleasure मय सािगतल3या बdतक बाबी यतात शा6ीय सगीत ऐकणाEgraveया समजणाEgraveया काही `] या तािIक बाबnotमळ शा6ीय सगीतच सवE आह अस मान लागतात इथ शा6ीय सगीत great नाही अस मला हणावयाच नाही शा6ीय सगीतासाठी

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

33

लागणारी साधना आिण बिkमMा ही सोपी गो नाही पण यामळ शाEumlीय सगीतच सवात E आिण बाकच सगीत कमी दजाच हा िवचार मला माBय नाही

सागायचा मVा हा क तािIक बाबी कळ लाग3या क यातच गतन पडन यातील गाण ऐकण cकवा गाण enjoy करण ह बाजला पडन फ] तािIक बाबnotची िचरफाड करत राहण हा धोका आह ितसरी पायरी - ही सवात वरची आिण अवघड पायरी गाया+या तािIक बाबी माहीत असनही तािIक बाबnotवर लgt क- qdegत न होऊ दता यातील भाव या गोीवर लgt क- qdegत करण या पायरीवर पोच3यावर शाEumlीय अशाEumlीय उपशाEumlीय हा भदच मळी राहत नाही उरत त फ] शk गाण ही पायरीच मळी वगळी आह आधी गायाचा वापर आनद घयासाठी होत असतो यामय तो Dवतःचा शोध cकवा तसम तवgानाशी िनगडीत िवचारासाठी मायम हणन होतो सर ताल लय ही बधन असनही ती गळन पडतात मला वाटत इथ पोचणार लोक ह एका अथान योगाची साधना करत असतात आिण ही पायरी हणज या साधनच फळ आह सगीता+या `ायत असलला नादह या श7दाचा अथ इथ कदािचत उलगडत असल इथ Eोता cकवा गायक यापक कठ3या भिमकत साधक आह यान फारसा फरक पडत असल अस मला वाटत नाही

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

34

या ठकाणी मला कबीराची आठवण होत मगश पाडगावकरानी या+या कबीर या पDतका+या Dतावनत कबीरा+या किवत+या अवDथा सािगत3या आहत यात कबीरा+या

स^वाती+या रचना या मला चागल बनायचय cकवा मला वाईट गोnotपासन दर रहायचय या भावनशी साधय सागणाEgraveया आहत (उदाहरणाथ - माया महा ठगनी हम जानी िहरना समझ बझ) पण या+या नतर+याशवटी+या काळात3या रचना या परमतवाचा साgtाकार झा3यानतर+या हणजच आप पर अस काही नाहीच wयापासन पळन जायचय अस काहीच नाही wयाला अगीकत करायचय असही काही नाही अशा Dव5पा+या आहत या रचनच एक उदाहरण हणन साधो सहज समाधी भली ही किवता बघता यईल तर गाण ऐकण cकवा िशकण यामधली ितसरी पायरीची तलना या+याशी करता यईल वरील उताEgraveयाची ( ितसरी पायरी) अवDथा लहान तडी मोठा घास अशी झालीय पण ज वाटत गल तस त िलहीत गलो

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

35

नादवड नादवड नादवड नादवड ((((नादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावनानादवध ची 13तावना) ) ) )

--------अयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोलअयत गोडबोल

गा यािवषयी मला लहानपणापासनच िवलgtण ओढ होती अगदी शाळत अस3 यापासन पहाट उठन मी काहीतरी वाचत बसलला अस यावळी सोलापरला आम+ या लहानशा या घरात अगदी पहाट आमची आई रिडओवर भ4 तीगीत लावायची आिण चलीवर चहा गरम होत असताना लता आशा मािणकबाई समन

क3 याणपर सधीर फडक व इतरही अनक गायक-गाियकाची गाणी मला ऐकायला िमळायची मला गा यािवषयी नहमीच एक वाटत आलय- िवशषतः सगम सगीतािवषयी- यक गा याबरोबरच काही आठवणी (associations) जळल3 या असतात आिण आप3 याला ज हा त गाण आवडत त हा या गा याबरोबरच या आठवणी तो ldquoमाहोलrdquo आप3 या डोnयासमोर उभा रहातो आिण मग त सगळ करण एकदरीत आप3याला आवडत तरी cकवा कदािचत आवडतही नाही हणनच एकाला आवडणार गाण दस-याला आवडलच अस नसत आिण

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

36

यामळ या दोघात कणी जाDत बरोबर cकवा ldquoErdquo ठरत नाही ह यामळच भ3 या पहाट त आईच सB नपण घरात वावरण या गा याबरोबरच D वतःही गणगणन ह अगदी अजन डोnयासमोर आह आजही ती पहाटवळची भ4 तीगीत ऐकली क तच वातावरण डोnयासमोर D व+ छ उभ ठाकत आिण मग ती गाणी मनात बराच वळ गणगणत रहातात यानतर+ या शाळा कॉलज+ या qदवसात मला िसनमातली गाणी भारी आवडायची सी रामचdeg मदनमोहन आिण शकर-जयqकशन ह माझ खपच आवडत मराठीत वसत भ सधीर फडक आिण Eीिनवास खळ हणज तर hटच कॉलजमध3 या एनसीसी क पम य राIी शकोटीपाशी हटलली ती मदनमोहनची गाणी शाळत3 या या वडगळ काहीशा का3 पिनक आिण काहीशा या काळी उगाचच ख-या वाटणा-या मात3 या अवD थत असताना सतत भz यासारखी qफरणारी ती सी रामचdegाची गाणी आिण सहली+ या वळची ती शकर-जयqकशनची गाणी ती गाणी ऐकली क मी अजन पनः मनान या सहलीला जातो

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

37

अशाच एका अविचत वळी Eीराम पजारी (पजारी सर) आम+ या आयK यात आल आम+ या घरी सािहय सगीत याच वड कणी लावल असल तर त यानीच जगात ज ज चागल आह यावर म करायला िशकवल त यानीच अ3 बटो मारोिहया िडकBस हाड वडहाऊस लॉरBस पल दशपाड अI करदीकर खानोलकर बोरकर या+ याचबरोबर मग कमार गधव भीमसन जोशी रिवशकर या+ यावरही जीव लावायला यानीच िशकवल qक यक कवी आम+ या घरी यत qक यक गायक राIराI बसन ग[ पा मा^न जात या ग[ पा ऐकताना या शाD Iीय सगीतात काहीतरी ldquohटrdquo आह अस वाटायला न4 कच लागल होत पण त यgt ऐकताना तस जाणवत माI न हत याची ldquoqककrdquo अजन बसली न हती आिण उगाचच इतर याला ldquoमोठrdquo हणतात हणन तस आपणही हणायच ह मला माB य न हत थोड4 यात काय तर गाण अजन खर भावल न हत मनाला खोल कठतरी िभडल न हत qदवस-qदवस मनात bपगा घालत न हत बचन करत न हत

माझी बहीण सलभा खपच dशार ितची भाषा सदर आिण ितच गाणही छान याकाळी ती िशकत अस मग भीमसन कमार जसराज अस कणीही आल क ती

या+ यासमोर गायची िशकायची ितला गाण पटकन समजायच मग वामनराव दशपाासारख ितला भ3 या पहाट िशकवायला यायच एकदा असच सकाळी पाच cकवा सहा वाजता आम+ या घरी ldquoउन सग लागrdquo ही

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

38

रामकलीतली चीज यानी िशकवायला स^वात क3 याचही आठवतय आमचा आिण या िस द गवयाचा चागलाच घरोबा होता पजारी सराकड तर या सगnयाची वD तीच असायची मग या+ या ग[ पाम य आ हीही लडबडायला जायचो या+ या घरी भीमसन आिण कमाराबरोबर तासनतास ग[ पा ऐक3 याच आठवतय आपण काहीतरी िवलgtण मोा माणसाम य वावरतोय अस वाटन आपणच मोठ अस3 यासारख वाटायच िशवाय दस-या qदवशी शाळत िमरवायला एक छान कारणही िमळायच राIी तीन वाजता असच एकदा िबरज महाराज आिण आ ही दोन-चारजण या+ यात3 या ग[ पा आिण यानतर यानी गाियल3 या मराठीत3 या गजला अजन मनावर कोरल3 या आहत ldquoजायच असल तरी नकळत िनघन जाrdquo ह मराठीतल श7 दही त qकती छान हणत या सगnया ldquoमाहोलrdquo म य शाD Iीय सगीत ऐकत गलो पण अजन त ldquohटrdquo का आह ह माI कळत न हत त न हतच याकाळी 78 D पीड+ या साडतीन मीिनटा+ या रकॉडस िमळाय+ या भीमसनाची श द क3 याणमधील ldquoबितया दोरावतrdquo कमाराची गौड म3 हामधली ldquoन बताती त पहचानrdquo धानीमधली ldquoआई ऋत आईrdquo आिण कसरबाई+ या अनक रकॉडस आम+ याकड आ3 या आिण या अनकदा ऐक3 यावर च4 क आवडायला लाग3 या याअगोदर शाD Iीय सगीत हणज तास-दीड तास

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

39

चालणारा कटाळवाणा कार असच वाटायच पण या रकॉडस ऐक3 यानतर चागलीच आवड िनमाण झाली हणज इतक क qक यक रकॉडस पनःपनः ऐका याशा वाटाय+ या अगदी दरवळी हातान त रकॉड [ लअरच हडल qफरवाव लागल तरीही मग कणी मqफलीत गौड म3 हार गायला क मनात3 या मनात ldquoन बताती त पहचानrdquo आळवायचो आिण यात काही सा य आह त बघायचो अस करता करता ब-याच रागात सा य काय आह त कळायला लागल यक रागाचा ldquoमडrdquo काय आह वातावरण काय आह ह मला जाणवायला लागल मग या रागातल एखाद गाण लागल क मी त च4 क ओळखायलाही लागलो qक यकदा चकायचोही पण ब-याचदा बरोबरही असायचो िनदान जवळच तरी राग ओळखता यऊ लागल हणज ldquoभपrdquo+ या ऐवजी 4 विचत ldquoदसकारrdquo cकवा ldquoश द क3 याणrdquo हायचा ldquoपरया क3 याणrdquo ऐवजी ldquoपरया धनEीrdquo हायचा तरीही हा स याकाळचा कठला तरी राग आह एवढ कळायला लागल होत आिण याचीही खप मजा वाटायची पण तरीही ह सगळ सागायला गवयाना तास-दीड तास का लागतो हा ordm न सटायचा होताच

पढ मी आयआयटीत गलो ितथ ितस-या वष आमचा

आयआयटी टीआयएफआरसी आिण बीएआरसी इथ3 या च ldquoटॉपrdquo+ या इिजिनयसचा

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

40

गिणतw gाचा आिण शाD Igाचा असा िवलgtण hपच बनला सगळच आपाप3 या gtIात ldquohटrdquo होत आ हा सवाsना वगवगnया गोK टnotत रस होता आयK याचा अथ लावायला िनघालो होतो आ ही तो ख-या अथान आम+ या आयK यातला ldquoरनायसासrdquo होता मग यात त वgान सािहय अथशाD I आिण सगीत या सगnयाच गोK टी होया राIqदवस अt यासापgtा या सगnया िवषयातच आ ही गक असायचो रोज काहीतरी नव वाचायच नवी चचा करायची आिण नव ऐकायचही ती खरोखरच एक धदी होती बहोषी होती आम+ यापक बf याचजणाना शाD Iीय सगीतात खपच रस होता यावळी ldquoD वराजलीrdquo नावाची सD था D थापन

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

41

कर याम य आम+ यापक काहnotचा हातभार होता D वराजलीतफe मग आ ही अनक गा याच कायGम कल त कलाकाराना जाऊन भटण या+ या घरी जाऊन ग[ पा मारण या+ याच घरी याचच गाण ऐकण मग तो कायGम आख यातली धदी यgt कायGमा+ यावळी त पल+ या ldquoनारायणrdquo सारख सगळीकड धावाधाव करण आिण कायGम पार पड3 यावर यणारी ती

पोकळी ती िवष ता अनभवण या सगnयातन जाता जाता गा याची आवड आिण ओढ वाढतच गली हरीसाद िशवकमार झाकर गगबाई मB सर रिवशकर िवलायतखNtilde कमार भीमसन जसराज ह सगळ याकाळात मनसो] ऐकल या+ याबरोबर ग[ पाही झा3 या आिण मग हायच तच झाल गाण मनात bपगा घालायला लागल एखाSा गोK टीन पछाडण हणज काय ह याच काळात कळल कमारानी गायलल भरवीतल ldquoधन सनक मनवाrdquo ह भजन तर गाण सप3 यानतरही बराच काळ मला ऐक यत होत अगदी काही qदवस उलटन ग3 यावरही भरवीत3 या या सगळ सप3 या+ या वातावरणान तर मला इतक पछाडल क नतर या मqफली+ या जागी जाऊन फ4 त या रका या D टजकड मी अनकदा तासनतास िवष णपण बघत बसलोय आिण मनात या मqफली+ या आठवणी आिण याना िबलगलल भरवीच सर मनाचा ठाव सोडत न हत ज भरवीच झाल तच इतरही रागाच भीमसनाची ldquoमालकसrdquo मधली ldquoपग लागन दrdquo ही चीज qकशोरी आमोणकराची ldquoबाज झननrdquo ही जौनपरीतली चीज कमाराची ldquoसखी मन लाग नाrdquo ही

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

42

बागEीतली चीज रिवशकर-अली अकबराची ldquoकाफ पलासीrdquo आिण ldquoEीrdquo मधील जगलबदी िवलायत-िबिDमलाची ldquoचती धनrdquo या सगnयानी आम+ या मनाचा ताबाच घतला अशा अस य रकॉडस राIqदवस qकतीवळा ऐक3 या असतील कोण जाण दरवळी यात नवीनच काहीतरी सापडायच मग प या-मबईतली जवळपास एकही मqफल आ ही सोडली नाही रगभवनम य मफल झा3 यावर राIी हीटी+ या [ लटफॉमवर वतमानपI घालन झोपायच आिण सकाळी पिहली लोकल पकडन काजरमागापासन आयआयटीला लाल आिण तर डोnयानी परतायच हा नहमीचाच कायGम होऊन बसला मग यक रागात डोकावण स^ झाल ldquoमालकसrdquo cकवा ldquoबागEीrdquo iquest यायचा आिण तो अनक गायकाचा वादकाचा ऐकायचा वातावरण िन|मतीसाठी आ ही स याकाळच राग च4 क पवई लकपाशी सय मावळताना qकना-यापाशी बसन ऐकायचो यातच मग भीमसनाचा ldquoपरया क3 याणrdquo अमीरखNtildeचा ldquoमारवाrdquo आिण इतरही बरच राग असायच आम+ यात3 या काहnotनी मग भातखड वाचायला स^वात कली काहnotनी सतार िशकायला तर काहnotनी कनाटक सगीतात लडबड याच ठरवल आिण आमच आयK य सगीतमयच होऊन गल अथातच हbमz व D टाईनबक या+ या कादब-या रसल िवटगनD टाईन आिण साI याच त वgान मा4 स आिण कB स याच अथिस दात हही िततकच bझग आणणार होतच फ4 त या सगnयात आयआयटी+ या अt यासGमाची थोडीफार कटकट उगीचच म यम य असायची पण त सोडल तर बाक सगळ कस मD त चालल होत

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

43

याच काळात आ ही भीमसनाच गाण कल होत पावसाnयाच त qदवस होत भीमसनानी या qदवशी ldquoकरीम नाम तरोrdquo ही ldquoिमया म3 हारrdquo मधील चीज इतक अफलातन गायली होती क मqफल एक वाजता सप3 यावरही मनाम य तो ldquoम3 हार गडगडाट करतच

होता मला काही क3 या झोप यईना आिण चनही पडना शवटी मी हॉD टलव^न बाहर पडलो राIीच तीन-एक वाजल होत बाहरही चड पाऊस कोसळत होता

डगरावर+ या अ^द पायवाटव^न मी bचब अवD थतच खाली काजरमाग D टशनवर यऊन ठपलो मग बाहर+ या पावसापgtा आत कोसळणाf या म3 हारनच मला जाD त बचन कल होत एक तासभर Dटशनवरच यरझाf या घालन मी पिहली लोकल पकडली आिण क3 याणला माJया मामाकड यऊन थडकलो या+ याकड भीमसनाची िमयाम3 हारमधली हीच चीज असलली रकॉड होती ह मला आठवत होत सकाळी साडपाचला माझी वाजलली बल ऐकन मामाला काही िवशष वाटल नाही खर तर मी ग3या तीन-साडतीन वषात या+ याकड फारसा गललो न हतो पण मी िविgt[ त आह ह याला ठाऊक होत तोही मोा मनाचा यान सरळ दार उघडल मी याला याचा रकॉड [ लअर आिण

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

44

म3 हारची ldquoतीrdquo रकॉड काढायला सािगतली यान ती शोधली पण िमळाली नाही मग सकाळी नऊपयsत या+ या हराात अD वD थपण यरझाf या घालन दकानातन ती रकॉड िवकत आणन ओळीन तीनएक तास सात यान 8-10 वळा ऐकली त हा कठ ldquoम3 हारrdquo न लावलली ती ldquoआगrdquo शात झाली एकदा याच काळात qकशोरी आमोणकराची मफल दादरला होती या+ या ldquoजौनपरीrdquo मळ या+ या गा याची ताकद मी ओळखन होतो qकशोरीताAacuteकड सलभा-माझी बहीण-काही काळ िशकत अस3 यान माझ या+ याकड यण-जाणही होतच या+ या घरी ग3 यावर मोगबाईच त सB न हसण िवचारपस करण अजन आठवतय या+ या अशर मB शनमध3 या वाD त यापासन त पा3 यात3 या जयिवजय आिण नतर भादवीमध3 या वाD त यात माझ सतत यण-जाण qकशोरीताAacuteकड असायच या+ याकड गल क मग बf याच ग[ पा आिण काही वळा गाणही ऐकायला िमळायच याचा आवाज लाव याची ती प दत आिण

याहीपgtा याच त रागाच सपण िश3 प आप3 यासमोर एखाSा अ यत कशल कारागीरासारख उभ करण यािवषयी मला चड कतहल आिण आordm चय वाटत आलय मला qक यक बठक आठवतायत क याचा एखादा राग ऐकला क या रागा+ या वातावरणात bचब असताना यातन बरच qदवस बाहरच यताही यऊ

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

45

नय आिण यावस वाटही नय ज ललतपचमच तच कबीरभरवच बहादरी तोडीच िवभासच भीमपलासच बसती कदारच यमनच cकवा कौशी कानडाच एखाSा रागाच यापgtा सदर आिण सपण िचI कधीच कोणी िनमाण क^ शकणार नाही अस वाट यापयsत मजल जायची मला रागातल पािड य फारस कळलच नाही cकबdना याची मला तशी गरजही भासली नाही गा यावर मी फ4 त म कल आिण त माI अतोनात अपरपार यक रागात3 या वगवगnया छटा शोधाय+ या आिण या भाविवordm वात बडन जायच हच मग स^ झाल कमाराची ldquoयमनrdquo मधली ldquoबन र बलOcircयाrdquo ही चीज ऐक3 यावर अनक qदवस मनात ती गातच होतो हणज रोजचा qदनGम चालच असायचा पण माग सतत तो ldquoयमनrdquo असायचाच qक यक वळा आपण दकानात आहोत क अB य सावजिनक ठकाणी वावरतोय याच भान न रहाता उगाचच तडातन एखादी लकर cकवा तान जायची आिण माJया मनातल त काmर न कळ3 यामळ आजबाजच लोक माJयाकड चमकन बघायला लागायच

असाच एक काळ बगम अ तरमय होता या खणखणीत आवाजान या श7 द फक या+ या प दतीन आिण यात3 या ldquoपॉजrdquo न मला

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

46

च4 क वडच लावल होत ldquoबगम अ तर bसzज गािलबrdquo या रकॉडची तर पारायणच झाली ितच त िसगरट फकण िहD कचा [ याला हातात घऊन जीB स घालन गजल हण याबVल खप ऐकल होत ित+ या एकणच यि]म वािवषयी आिण गा याबVलही मला फारच आकषण होत मग यgt गाठीभटी झा3 या आम+ याबरोबर िवनोद मवाई नावाचा एक टीआयएफआर मधला शाD Ig होता तो अमरकतील कॉनeल िवSापीठात िशकवायचा तो त- हा कला7 याला राही आमचाही अOtildeा मग कला7 याला असायचा राIी-बराIी मग अनक मिहन-वष सगल माDटर मदन मिलका पखराज शोभा गट याचच गाण ऐक यात घालव3 याच आठवतय यानतर आयK यान अनक वडीवाकडी बरी-वाईट वळण घतली आqदवासnot+ या सामािजक चळवळीपासन त क [ यटस+ या उSोगात सीईओ हणन बरीच वष काम करपयsत बf याच भ3 याबf या अनभवातन जाताना बरचस सदभ बदलल पण गा याची साथ माI तशीच अgtय रािहली अनक सकटातन cकवा िबकट सगा+ या धगीमधन जाताना काही गोK टी cकवा काही माणस दर गली पण गा यान माI माचा qदलाशाचा आिण आनदाचा िशडकावा करण काही सोडल नाही मनाला जखम झा3 यावर रागEी cकवा गोरख क3 याण+ या सरानी हळवार मायन

फकर घालावी तसच

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

47

मला वाटत त 1988 cकवा या+ या आसपासच कठलस वष असाव एकदा कामािनिमM मला अबधाबीला जाव लागल ितथ बाजारपठला सक अस हणतात ितथ सक म य सहज qफरत असताना एका कसट+ या दकानात गलो मला फरदा खान इ4 बाल बान dसन बgt मिलका पखराज मह-दी हसन गलाम अली वगर आवडत मी या+ या कसटस मािगत3 या माझी आवड आिण दाढी या दोB ही गोK टnotमळ असल कदािचत पण तो मला पाqकD तानी समजला तो हणालाआपको म लता मगशकर सनाता m मी जरासा वतागलोच मी याला भारतीय अस3 याच सािगतल आिण त मला लता काय ऐकवणार असही खडसावल यान माI हसत हसत जसा सिनए तो अस हणत लता+ या जB या कB D लड गा याची कसट लावली यातली गाणी भB नाटच होती

यातला ितचा आवाज तो दद ती चाल सगळ अचाटच मी आजवर कधीही न ऐकलल यान फाD ट फॉरवड क^न दसर गाण लावल तही hट होत मग कसट उलटी क^न लावली तही गाण अफलातन होत मग यान अजन एक तशातलीच कसट लावली तही सगळ िवलgtण अखरीस मी शरणागती प क^न याला िवचारलअशा qकती कसटस तJयाकड आहत तो हणालास वीस मी

मकाQान यान सािग तल3 या cकमतीला कसटस िवकत घत3 या सख हणज काय याचा खरा अथ मला या qदवशी उमगला नतर कळल क 1956 सालाअगोदरची फारशी बाहर न िमळणारी अशी ती द|मळ गाणी होती यात सw जाद अिनल िवordm वास ordm यामसदर सीरामचdeg अ णा अशा अनक hट सगीतकारा+ या रचना हो या आवाज माI फ4 त लताचा

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

48

होता या वळी लता हणज काय करण आह त कळल आपण शाD Iीय सगीत ऐकतो हणज काहीतरी मोp करतोय आपण जरा वरचढच आहोत अस मला मधन मधन उगीचच वाटायच माJया या समजतीला लतान जबरदD त हादरा qदला गमत हणज यानतर तीनएक वष मी शाD Iीय सगीत जवळपास ऐकलच नाही आयK य फ4 त लतामयच होऊन गल माझा एक िविचI D वभाव आह कोणतीही उदाM cकवा सregदयपण गोK ट मनाला िभडली क मी यात पण बडन जातो मग तो उदाM िवचार असो cकवा सदर कलाकती असो मी याच वातावरणात भारावन जाऊन बराच काळ वावरतो डीएचलॉरB सची सB स अड ल हस cकवा hहम hीनची एB ड ऑफ दी अफअर वाच3 यावर इz लडमध3 या यात व|णल3 या जागी जाऊन तासनतास या वातावरणात जाऊन भटकण लD ट फॉर लाईफ वाचन हन गॉग या िचIकारा+ या िचIकलन आिण आयK यानच भारावन जाऊन अमD टडमला हन गॉग यिझयमम य त तासन तास तो काळ आठवत आठवत र-गाळण अशा अस य पण वडगळ गोK टी मी ब-याचदा क3 यात

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

49

आताही तसच झाल मी सगnया जB या सगीतकाराना भटायला स^वात कली सी रामचdegाना पव भटलो होतोच सw जादलाही दोनदा मग भटलो अिनलदानाही आमच िमI स या+ याकड दोनदा भटलो ती वष फ4 त जन िसनसगीत ऐक यातच गली-जवळपास UgraveिमK टासारखी यात3 या तम 4 या जानो त हारी याद म cकवा वो तो चल गय ए qदल cकवा अ+ छा होता जो qदल म त आया न होता cकवा य qदल मचल मचल क य रोता ह जारजार 4 या तरा दद qदल म बसा िलया cकवा म अपन qदलका अफसाना सनाऊ qफर चल जाना वगर गाणी ऐकन तर मला च4 क रडच फटायच मला कणी या काळी सािगतल क अमक अमक गाण फारच hट आह पण त फ4 त िगरगावात3 या अमक अमक पानवा3 याकडच आिण राIी अकरानतर ऐकायला िमळत क आ ही दस-या qदवशी राIी 11 वाजता या पानवा3 या+ या गादीवर हजर एक माI झाल क शाD Iीय सगीत hट वाटतच रािहल पण यािवषयीचा वथा अिभमान माI गळन पडला कठलही सगीत ज मनाला िभडल भावल ऐकायला गोड वाटल तच चागल-ही भिमका घडत गली याचमळ मग लावणी गजल क वाली भावगीत भ4 तीगीत याचही नबर लागल कनाटक सगीतही खपच

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

50

ऐकल िवशषतः लालगडी जयरामन य Eीिनवास बालमरलीकK णन बालचदर वगर अनक

तसाच एक काळ फ4 त मो झाट बीथोवन बाख आिण चकॉ हD क या+ यात गला नमक याच काळात सॉUacuteटवअर+ या कामासदभात यरोप आिण अमरकला मला अनकदा जाव लागायच जमनीतन UcircाB सला एक र3 व जात जाताना ती

हॉलड आिण बि3जयम या दशातन जात या गाडीन मी चाळीस-पB नास वळा तरी उलटसलट वास कला असल या वासात बाहर छान शत गाव शहर qदसायची आिण वॉकमनवर सतत बीथोवनची qफUacuteथ bसफनी cकवा Uacuteयर एिलझ cकवा चकॉ हD कच D वान लक चाल असायच मला याही सगीतातल याकरण फारस कळल नाही पण यातल वातावरण मला फारच मोिहनी घालायच मला यातल िपयानो हायोिलन आिण Uacuteलट याच वाजवण याच सर आिण िमEण फार आवडायच अजनही आवडत मला आठवतय क अमD टरडमला मी एकदा ािझिलयन रD टॉरटम य जवायला गलो होतो त- हा ािझलच सगीत ऐकायला िमळाल मग ितथलही सगीत जमवायला स वात कली असच लडनला एकदा आम+ या सॉUacuteटवअर इिजिनयसsना घऊन एका िचनी रD टॉरटम य गलो असताना

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

51

ितथ िचनी सगीत ऐकायला िमळाल मला त सगीत खप आवडल मग या हॉटलवा3 यान माझा पMा घऊन च4 क मला याची कसटच पाठवन qदली गमतीची गोK ट अशी जाणवली क जवळजवळ सगळ िचनी पारपारक सगीत आप3 या भप रागा+ या जवळपास आह यानतर सनUcircािBसD कोतील एका िचनी िमIाकड बसन राIी बराच काळ िचनी सगीत ऐकन टप क^न घत3 याचही आठवतय गा याची असोिशएशB स कशी असतात बघा एकदा हNtildeगकNtildeग+ या समdegqकनारी बसलो असताना एक मलगी मद सगीता+ या पाordm वभमीवर सदर सॉUacuteट गाणी हणत होती जपानमधन चागली ोज4 टस िमळा3 यानही असल पण मी खशीतच होतो एवढ माI खर कदािचत यामळच क काय पण त सगीत मला इतक सcदग वाटल क मी लगच भराभर बरच िचनी आिण जपानी सगीत जमा कल तो शात समdeg qकनारा लकलकणा-या qद याम य दरदर qदसणा-या बोटी मद वारा आिण या पाordm वभमीवरचा तो आवाज याची धदी मी कधीच िवसरण श4 य नाही

मग मी भराभर जगात3 या वगवगnया दशातल सगीत ऐक याचा आिण जमव याचा सपाटाच स^

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

52

कला यरोप जपान अमरका आqUcircका आिशया ऑD Rिलया इथ3 या w या w या दशात मी जायचो ितथल सगीत मग मी जमवायचो गमत हणज B ययॉक + या मनहटनमध3 या रD यावर+ या दकानात लटन अमरका आqUcircका इथल सगीत मबलक माणात िमळत ितथ ऐकन खरदी करायलाही मजा यायची त ऐकताना या या दशात3 या सD कतीची इितहासाची आठवण यत आिण मग तो एक सवsकष अनभवाचाच भाग होऊन बसतो मग त बीट3 स असोत cकवा आqUcircकन 7 लज असोत 1990 + या जवळच त कठलस वष असाव पIकार अशोक जनाचा मला फोन आला पटणीमधील सतीश जोशीन अशोकला माJया सगीता+ या वडािवषयी सािगतल होत अशोकला महाराK R टाई सम य गा यावर िलहायला कणीतरी हवच होत मी गा यातला पिडत cकवा याकरणतw g नाही मी अशोकला सरळच सागन टाकल पण अशोकलाही कणीतरी वगnया प दतीन िलिहणार हव होत मग माझा क कसटचा हा D तभ स^ झाला बाजारात नवीन आल3 या कसटस चा र frac34य करायला मी स^वात कली यक लखासाठी मी दर शिनवारी नरमन पNtildeईट+ या एनसीपीएमध3 या वाचनालयात जाई कलाकार राग वाS घराणी या+ यािवषयी तासनतास अनक पD तक वाचायचो यक लख मािहतीपण आिण तरीही रजक आिण वाचनीय असला पािहज

असा माझा कटाgt असायचा माझा हा य न qक यकाना खपच आवडला मला माI

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

53

यात ब-याच Iटी आढळाय+ या आज या सगnया कड वळन बघताना खपच गमत वाटत मला गा यात3 या पिडतापgtा गा यावर म करणारच नहमी जवळच वाटत आल आहत पण या शोबाजी+ या जगात जो-तो दस-याला इस करायला बघतोय कठ3 याही क [ यटर+ या माणसाशी बोला तो यातल जॉगन वाप^न त हाला पिह3 यादा घाबरवनच सोडल डॉ4 टरा+ या भाषच तर िवचा^च नका अकregटट मडळnotनीही याचाच qकMा िगरवलाय ह सगळ ठीक आह हो पण ह जागन गा यात-िवशषतः Eो याना कशाला हवय हच कळत नाही पण तरीही गा यावर+ या िलखाणात बरच पािड य cकवा याकरण असल क काही लोक या िलखाणाकड (त न कळ3 यान) आदरान बघायला लागतात आिण इतर बरचजण ही नसती पीडा नको हणन यापासन दरच पळतात यात आणखी भर घालतात त गवई लोक उगीचच दीड-दोन तास एखादा राग गाऊन लोकाना ब-यापक बोअर करतात अर अमक अमक गवई अमक अमक राग अडीच तास काय गायलाय अशा ग[ पाही मी ऐकल3 या आहत एककाळी मारल3 याही आहत यातन मग गवयाच माझा आवाज खजात qकती खाली जातो बघा (क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

54

(क मग लोका+ या टाnया) तो qकती वर जातो बघा (पB हा टाnया) वर उगाच एक सर ध^न बराच काळ ताणन धरला क पB हा टाnया वगर मग बf यापक सregदयमारक कार चाल होतात आपण ही नाटक कली नाहीत तर टाnया िमळणार नाहीत हणन मग गवईही मग तच करत बसतात आिण मग या सगnया गदारोळात गाण ह कशासाठी आह हच आपण िवसरायला लागतो अहो गाण ह आनदासाठी आह कसरतीसाठी नाही कसरती कर यासाठी इतर अनक खळ आहत कणी जर मला िवचारल कआ हाला गाण समजत नाही हो काय ऐक मी सागतोपलD कराच तीन-तीन मीिनटाच राग रोज सकाळ सयाकाळ ऐकावत अस एक मिहना क3 यानतर जर काही फरक न पड3 यास काहीही कमीपणा न वाटन घता पािहज त सगीत ऐकाव माझा हा डॉ4 टरासारखा स3 ला बf याच सगीत^z णाना लाग पडलाय कारण या तीन मीिनटात पलD कर या+ या या िनमळ आवाजात यक रागाची qकती सदर मत उभी करतात मला आणखी एक आordm चय वाटत त ह क आनद घ या+ या या सदर गोK टnotम यही आता पसा ितK ठा िस दी आिण त सम गोK टnotनी धडगस घातलाय अगदी यथातथाच गाणारी मडळीही मीिडया बरोबर मB यपलट क^न D वतःला मोठी अस3 याच भासवतात आिण मग जरा पोशाखात िझपf यात आिण वागणकत वगळपणा cकवा थोडाफार िविचIपणा कला काही वळा पज Uumlी वर फोटो टी हीवर काही मलाखती झा3 या क लोकानाही तो खरोखरच मोठा कलाकार आह अस वाटायला लागत मग लोक या+ या कायGमाना गद करतात या+ या कसटस िवकत घतात आिण एकदा ह झाल क या+ या कायGमाना D पॉB सस िमळतात हणज पB हा याच कायGम जाD त होतात आिण

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

55

याना जाD त िस दी िमळत ह दK टचG मोडायच कस या पशा+ या आिण िस दी+ या झगमग या जगात कठतरी स थपण सहजतन आिण तB मयतन गात असल3 याकड लgt कोण दणार याव^न एक आठवल- आqदवासnotम य शहाSाला असताना लोकगीत ऐकायला िमळाली होती नहमी अस वाटायच क w या लोकगीताव^न

बरच राग आह आहत या यgt लोकाची आज काय अवD था आह एकदा आठवतय क बाह न शहाSाला एक भजनी गट आला होता राIीच दोन वाजल होत यात एक मालकसमधल तर एक माडमधल भजन होत याची चाल आिण याचा

तो आवाज इतका अफलातन होता क राIी+ या या शाततला कापन तो दरदर+ या झोपापयsत आिण डगरापयsत जात होता यानतर हा जYacute था कठ जाईल ही मडळी कस पोट भरत असतील तीस वषाsनी हा गायक कठ असल याला लगच मीिडयान उचलल असत तर तो कसा रातोरात हीरो बनला असतावगर िवचारानी काmर माजल आिण असच एकदा पधरा-एक वषाsपव दगापर D टशनबाहर एक आधळा तोडीतल एक भजन गात बसला होता तया+ या आवाजान सरानी खर तर भ3 या भ3 या गायकाची बोबडी वळवली असती पण आजही बdदा तसाच चार-आठ आ यासाठी तो आधळा D टशनबाहर हातारपणीही कापल3 या आवाजात गात असल ह सगळ कस बदलायच गरीब-Eीमत दरीमळ जस qक यक झोपाम य गावाम य हजारो आईनD टाईन आज भीक मागताहत गर हाकताहत तसच qक यक रिवशकर आिण भीमसन या+ या

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

56

निशबी फ4 त दःखच आलय आिण याच आयK यच बसर झालय याच काय करायच या+ या आयK यात आनदा+ या बागा क- हा फलणार आजपयsत मला ज भावल w यानी मला झपाटन टाकल -अगदी माणसापासन त यानी पश कल3 या कलाकतnotनी- त त सव साग याची एक नस|गक उम दडपन टाकण श4 यच न हत याच सगnया भाविवordm वाचा हा ओझरता उ3 लख या मनोगता+ या िनिमMान मी कला आह अगदी ामािणकपण सागायच तर कठलाही आव न आणता cकवा कठलीही पवhहिनयोिजत अशी भिमका न घता मी आMापयsत या नादTHORNाचा आD वाद घत आलो आह सगीता+ या gtIातली वगरचना उ+ च-नीचता मला कधीच माB य न हती ज ज मनाला भीडल या या gtIातली मशाqफरी मी म4 तपणान कली यक रागाला एक भािव वordm व असत त जस आ हाला qदसल त इतरानाही सागावस वाटलअर बघ यात qकती सregदय आह त आ हाला ऐकन अस वाटल तला कस वाटल आिण या रागातली ही गाणी बघ काही सा य वाटतय का त जर ह वाचन काही ऐकावस वाटल तर खपच धमाल यईल यामाग काहीच पािड य न हत आिण नाही खर तर चौफर आिण बधद गाण ऐक याची जी मD ती आिण नशा आह तीच अजन उतरायची आह तर मग काय करायच

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

57

सगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळणसगीत ऐकण आिण कळण

रणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवाररणिजत पवार lsquolsquoमला आवडल त सगीत ऐकायला पण कळणार नाही अशी भीती वाटतrsquorsquo नवीन कारच सगीत ऐकयाची वळ आली लोक िबचकतात आिण ह कारण सागतात मग त शा6ीय सगीत असो क िवदशातल असो पण सगीताचा आDवाद घयासाठी त lsquoकळायला हवrsquo अस खरच

काही असत का या ाच उMर कठलाही अDसल सगीतकार ठणठणीतपण lsquolsquoनाहीrsquorsquo असच दईल माI सगीतकलमागची तव माड बघणाf याना हाच कला तर न`ा कार+या सगीताचा आDवाद घयाची gtमता ा होयासाठी या सगीताच आकलन cकवा या सगीता+या पाsup1भमीची थोडी मािहती असण कस आवordmयक आह ह त पटवन दऊ लागतील हणनच या दोBही बाज समोर आणण महवाच आह शा6ीय सगीताच उदाहरण घऊ याची ओळख होत ती बdधा

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

58

कठ3याशा मqफलीत ितथ यणार बdतक Eोत धीरगभीर qदसतात आपला सोबतीसkा गाण ऐकताना शाळ+या वगात3या िवSाYacuteयाचा एकाhिचM भाव मोा कौतकान चहयावर घऊन बसतो या गायाची ओळख क5न iquestयायला आल3या िबचाf या नवागताला याच भलतच टBशन यत एखादाच असतो नशीबवान क र3व+या वासात िखडकबाहरच दखाव फाDट फॉरवड होत असताना cकवा समdegqकनायावर पाय मोकळ करताना अचानक Dवत+याच रिडओवर cकवा Dटीरओवर कमार गधवाs+या आवाजातल िनगणी भजन कानावर पडत आिण यातला शात भाव िचMाला असा वढन टाकतो क Dवतचीच ओळख िवसरायला होत ऐकणारा Dवत+याच अतरगात असा िशरतो क िजथल दश याच यालाच माहीत नसतात ह अस होत तहा या सगीताला आDवाद घयासाठी कोणा+या मागदशनाची समजावन सागयाची गरज मळीच भासत नाही यात3या सregदयाच Dथान भौितक िनयमामाण िन|ववाद असत आिण Dवत+या अिDतवा+या जािणवन भान भ5न जात असताना तम+या आDवादा+या आड त सगीत समजया+या आड काही हणज काहीही यत नाही पण मग सगीत शा6ीय असत हणज नमक काय असत थम शा6ीय सगीताचा उगम लोकसगीतातन झाला आह ह लgtात iquestयायला हव कमार गधवाsसारया महान कलाकाराला Dफत दणार लोकसगीत हणज सामािजक आिण वयि]क `वहारात3या सवसामाBय अनभवापासन अacircभत अनभतीपयsत सार वणन करयाच एक िवशk

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

59

मायम असत परत या आिवKकारातल अथपण पल नमक पकडता यावत यासाठी काही तरी चौकट उपल7ध असावी लागत या चौकटीत अथातच काही मोजमाप काही ताल अिभ`]+या काही िविश पkती याची आवordmयकता असत

या चौकटीमळ कल+या सादरीकरणात एका बाजन ठरीव रDत तयार होतात तर याच वळी काही आहानही उभी रहातात तलना करायचीच तर qGकटसारया लोकिय खळाशी करता यईल या खळातही काही

िनयम असतात ज सव दशामध3या सव मदानामय होणाf या सव Dपधाs+यात सारखच असतात या बधनामळ खळाड+या ितभ+या आिवKकाराच मोजमाप करायला आधार िनमाण होतो याच वळी gtका+या मनात आपोआप काही अपgtा उपshy होतात wया+यामळ खळा+या आDवादातली खमारी वाढत अगदी याचमाण शा6ीय सगीतातही एखाSा रागा+या वा ताला+या सदभात काही ढोबळ िनयम घालन qदलल असतात wया+यामळ कलावतासाठी एक सदभचौकट तयार होत आिण Eोत काही िविश अपgtा बाळगन ऐक लागतात काळ जात रहातो आिण या िनयमामधन मागदशक तवामधन समk परपरा आकाराला यतात शा6ीय सगीतापासन रॉक यिझकपयsत सव कार+या सगीतात परपरा आकार घतात या याच पkतीन

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

60

परपरा पाळत थोर सगीत तयार करणाf यासाठी या परपराही थोरच असतात पण त सगीत अमक परपरा पाळत क पाळत नाही या+याशी Eोयाला काहीच दणघण नसत याचा सबध असतो या+या Dवत+या अिभ5चीच आिण भावभावनाच ितbबब या सगीतात कस पडल आह या+याशी वगवगnया कारच सगीत ऐकयान िबघडत काहीच नसत कळणार नाही अस हणत िबचकयाबरोबर वगळ सगीत न ऐकयासाठी लोक आणखी एक कारण दतात त हणज साDकितक परकपणाच खरी गो अशी आह क दसरी कठलीही कला सगीतामाण सव सीमा ओलाडन जात नाही पौवाय आिण पािWमाय जगतानी एकमका+या सगीताचा Dवीकार तर कला आहच िशवाय एक काळी जगावगnया मान3या गल3या सगीतालाही आता मय धारत माBयता िमळ लागली आह यातन हच िसk होत क सगीत आिण Eोता या+या मय भाषा साDकितक परपरा काही काही उभ राm शकत नाही

िनसगात घडणाf या घटनाच िवEcircषण क5न या+या मागची कारणमीमासा सागण हणज शा6 सगीताचही तसच आह िविवध वनी सरावटी ताल मनाला का वधन घतात याचा

अथ शोधयातन सगीता+या परपरा तयार झा3या या अथाला िशDत लाव3यान अनकाना त सगीत आमसात करण श4य झाल परपरत िविवध वाह िनमाण होऊन सगीत समk झाल सगीताच ह शा6 िशकाव क िशक नय हा wयाचा याचा आह पण समजावन

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

61

iquestयायचच नाही या हatildeाचा आिण न समजयाचा काही सबध नाही सगीता+या सregदयातच याचा अथ लपलला आह इdegधनKय का पडत ह सागयाच काम लोलक करतोपण इdegधनKय कस असत ह कळयासाठी त असताना आकाशाकड नजर कली तरी परत सगीतात3या तवाचा अtयास ज5र करावा पण सगीताचा खरा अथ समजन iquestयायचा असल तर ज ऐकयाचा यauml अगोदर कधीही कलला नाही या वगnया सगीता+या वाटला जायाची तयारी ठवलीच पािहज - रणजीत पवार --maayboli httpwwwmaaybolicomnode19086

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

62

गहपाठ पिह3या भागाचा अtयास प ल दशपाड याच गण गाईन आवडी आिण अ+यत गोडबोल याच नादवध ही पDतक सhही ठवन वाचावीत पिहला आठवडा राग कदार खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा ऐका`ा

राग कदारराग कदारराग कदारराग कदार कदार अनक नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=LFysp6pEMtg कदार प+रतोष पोहनकर काहा र नद नदन httpwwwyoutubecomwatchv=1uKAvYrvjm0ampNR=1 कदार काहा र नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=atypjRzqoHgampfeature=related कदार कशोरी आमोणकर httpwwwyoutubecomwatchv=jPwvRmdFUFgampfeature=related कदार रािशद खान

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

63

httpwwwyoutubecomwatchv=zM72xAO6Secampfeature=related --- कदार पिडत जसराज httpwwwyoutubecomwatchv=4tPP74pWzdAampfeature=related कदार तराना इ0ाणी मखज1 httpwwwyoutubecomwatchv=THnP6xKmMBM कदार भीमसन जोशी म3यलय सोह लरायी httpwwwyoutubecomwatchv=PZt6662BcF4ampfeature=related कदार भीमसन जोशी 0त लय सावनक4 बदिनया httpwwwyoutubecomwatchv=qZlgmfJJdjQampNR=1 kedar िशवकमार शमा सतर httpwwwyoutubecomwatchv=KXPaiPU2GJc कदार लता हमको मनक4 httpwwwyoutubecomwatchv=NbchuCfqBls कदार हमत कमार दशन दो घनgtयाम httpwwwyoutubecomwatchv=0UYtyMXwEuo महमद रफ़4 आशा आप यही अगर हमको िमलत httpwwwyoutubecomwatchv=dI-nQ3WKDPc कदार रफ़4 httpwwwyoutubecomwatchv=iJ6bcN2J2-c

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

64

httpwwwyoutubecomwatchv=Wg9iGxkAsG8ampfeature=related कदार भीमसन जोशी िवलिबत httpvimeocom16041583 कदार बड गलाम अली खा httpwwwyoutubecomwatchv=NbyzCaJRvxw कदार सषिमता दास िवलिबत आलाप httpwwwyoutubecomwatchv=Cu2nshvYPiMampfeature=related

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

65

आठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसराआठवडा दसरा खालील bल4स डाऊनलोड क5न qकमान ५ त ६ वळा परत परत ऐका`ा

राग दसराग दसराग दसराग दस राग दस दरदशन िहिडओ नBय कार httpwwwyoutubecomwatchv=tW_q5HJ60tc राग दस दरदशन िहिडओ वाC कार httpwwwyoutubecomwatchv=3H_lmQMHj6Eampfeature=related राग दस बासरी आकाश httpwwwyoutubecomwatchv=d4icJtswissampNR=1ampfeature=fvwp राग दश नवीन गायक httpwwwyoutubecomwatchv=rNXsnr1poDEampfeature=related राग दस फ़+रदा खानम अबक सावन घर आजा httpwwwyoutubecomwatchv=yrYRxEWug0I राग दस रािशद खान नादान िजयरा गम गयो र httpwwwyoutubecomwatchv=6sT3DJsUIzoampfeature=related राग दश रािशद खान ठमरी मोरा सDया बलाय आधी रातको नदया बरी भयी httpwwwyoutubecomwatchv=dKs892IqvZQampfeature=related राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

66

httpwwwyoutubecomwatchv=PHqy01JbdJY राग दस सजीव अGयकर नDनन मH छबी छाय सजन भाग २ httpwwwyoutubecomwatchv=Iz7Yx8KDFLEampNR=1 राग दस लता तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=0vB-RGEb2aQ राग दस रफ़ तकदीर का फ़साना httpwwwyoutubecomwatchv=X7UOXUCb38oampfeature=related राग दस लता अिज 5ठकर अब कहा जाइयगा httpwwwyoutubecomwatchv=v87vDPpCIwE राग दस मshyा ड qफ़र कहnot कोई फ़ल िखला httpwwwyoutubecomwatchv=RcWK3RYi3jU httpwwwyoutubecomwatchv=JbMJieHdR1o राग दस वद मातरम भीमसन जोशी httpwwwyoutubecomwatchv=9AIRAsoiRUgampfeature=related

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

67

थम भाग इथच सपतो दसf या भागात Dवर अलकार आलाप ताना गमक (या साठी कठन तरी एखादी हामLिनयम cकवा bसथसायझर िमळवा) ितसf या भागात राग थाट चौYacuteया भागात ताल लय ठका पाच`ा भागात याल ठमरी पद जाती बध होरी चती कजरी लोकसगीत सहा`ा भागात घराणी सगीतकार तानसन त भीमसन

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म

68

राठी भाषा सािहBय आिण सJकती याना इटरनटवर मानाच Jथान असाव या उNशान अनक सJथा आिण OP4 आज काम करत आहत ई सािहBय ितSान

Bयातलीच एक नटाUरी ह किवताच ई साVािहक ई Jटाप ह िवनोदाला वािहलल ई िनयतकािलक दग दगट भारी ही महाराWातील दग कयाची मािहती दणाX या ई पिJतकाची मािलका JवरनटाUरी ह मराठीतल पिहल ऑिडओ ई िनयतकािलक मराठी कस िलहाव ई पJतक कस बनवाव आदी ई लZनगची साधन बालनटाUरी ह मलासाठी िनयतकािलक आिण आजवर िस[ झालली अनक ई पJतक अशा आजवर]या समार दडश काशनाचा पला ई सािहBय ितSानन गाठला आह समार नवद हजार वाचकापय^त ही काशन पोहचतात

सगीत कानसन हा सहा भागा]या ई लZनगचा वास खास भारतीय शा_ीय सगीताची

ओळख मराठीतन कaन दbयाचा यc आपयाला कसा वाटला त कळवा तसच ई सािहBय ितSान ची

इतर काशन िवनामय िमळbयासाठी िलहा व भट Cा नवीन काशन िनयिमत िमळयासाठी

esahitygmailcom

आजवरची काशन वाचयासाठी wwwesahitycom

म