3

ÒemleeJeveepees Deveeefo-DeefJeveeMeer (Eternal) mel³e nQ, Jes meoe ner mel³e nQ~ GveceW

osMe-keÀeue-J³eefkeÌle kesÀ keÀejCe keÀesF& Devlej veneR nes mekeÀlee nw~ Jes meYeer keÀes meJe&ceev³enesles Deewj SkeÀcele mes mJeerkeÀe³e& nesles nQ Deewj nesves Yeer ®eeefnS~ FmeceW Deelcee, hejceelcee,efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³ece Deewj efme×evle, keÀce& keÀe efJeefOe-efJeOeevecegK³e nQ~

pees mJesef®íkeÀ efJe

5

efJe

6

11. keÀce& Deewj keÀce& keÀe ÒeYeeJe12. keÀce& Deewj keÀce&-HeÀue keÀce& Deewj keÀceeX kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye13. keÀce& Deewj keÀce&-Yeesie DeLee&led owefnkeÀ, owefJekeÀ, YeeweflekeÀ, ceeveefmekeÀ J³eeefOe³eeB14. keÀce& Deewj keÀce&-mecyevOe SJeb keÀce&-yevOeve15. keÀce& Deewj Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW16. keÀce& Deewj keÀcee&leerle SJeb efJekeÀcee&peerle efmLeefle DeLee&led efveme¥keÀuhe SJeb efvee|JekeÀuhe efmLeefle keÀce& Deewj keÀcee&leerle efmLeefle SJeb efJeveeMe keÀe mecyevOe keÀce& Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle17. keÀce& Deewj megKe-ogKe18. keÀce& Deewj heehe-hegC³e19. keÀce& Deewj oeve-hegC³e20. keÀce& Deewj keÀeue-®e¬eÀ21. keÀce& Deewj Oece&-meÊee SJeb jepe-meÊee Oece& Deewj keÀce&22. keÀce& Deewj DenbkeÀej-nervelee SJeb oesveeW mes cegefkeÌle23. keÀce& Deewj DeefOekeÀej SJeb keÀle&J³e24. keÀce& Deewj keÀce&-mev³eeme SJeb keÀce&³eesie DeLee&led no-yesno keÀe mev³eeme keÀce& Deewj YeefkeÌle-YeeJevee, hejceelcee SJeb %eeve25. keÀce& Deewj DeeheIeele - ceneheehe keÀce& Deewj DeeheIeele Deewj peerJeIeele keÀe Yeso26. keÀce& Deewj mJeie&-veke&À27. keÀce& Deewj heg© Deewj mecYeeefJele GÊej efJeefJeefOe efyevog meejebMe

7

keÀce& Deewj keÀce& keÀe efJeefOe-efJeOeeve³es efJeée-veeìkeÀ keÀce& Deewj HeÀue keÀe SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer Kesue nw, efpemekeÀes yeeyee ves

nej Deewj peerle keÀe Kesue Yeer keÀne nw~ Fme Kesue ceW peerle heeves kesÀ efueS Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj GmeceW keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peevevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw, efpememes Deelcee ÞesÿkeÀce& keÀjkesÀ Þesÿ HeÀue keÀer DeefOekeÀejer yeve mekesÀ Deewj Deheveer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme keÀjkesÀFmeceW peerle hee mekesÀ~

Deelcee kesÀ Üeje %eevesefvê³eeW Deewj keÀcexefvê³eeW mes pees Yeer ef¬eÀ³ee³eW nesleer nQ, GvekeÀes keÀce&keÀne peelee nw, GmekeÀe ÒeYeeJe Deelcee Deewj Òeke=Àefle oesveeW hej neslee nw~ nj keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³eneslee nw, pees GmekesÀ keÀlee& kesÀ Jele&ceeve Deewj YeefJe

8

peerJeve ceW ÒeYeeJeMeeueer neslee nw, efpememes nceejs keÀceeX ceW Þesÿlee Deeleer nw~ %eeve meeiej hejceelcemebiece³egie hej ner keÀce& Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefYevve efJe

9

keÀuee nes, GmekesÀ efueS ner hejceelcee mebiece³egie hej DeekeÀj ³eLeeLe& %eeve osles nQ, efpememes DeelceeDeeWDeewj mecemle efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ Gme %eeve kesÀ kegÀí cegK³e-cegK³e efJe

10

efJeée kesÀ keÀch³egìj ceW Yeje ngDee nw Deewj Yejlee peelee nw, pees mece³e hej Dehevee keÀece keÀjlee nw~hejceelcee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe Deveeefo %eelee nw, Jen peye ®eens mebkeÀuhe keÀjles ner FmekeÀer efkeÀmeerIeìvee ³ee ¢M³e keÀes osKe mekeÀlee nw~

hejceelcee meJe&MeefkeÌleJeeve, yegef×ceeveeW keÀer yegef× nw~ Jen keÀYeer Yeer efkeÀmekeÀer Yeer yegef× keÀesheefjJee|lele keÀj mekeÀlee nw hejvleg [^ecee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj keÀceeX keÀer ienve-ieefle keÀe %eelee nesveskesÀ keÀejCe GvekesÀ efJeefOe-efJeOeeve efve³eceevegmeej mece³e hej ner Jen keÀe³e& keÀjlee nw~’ceveg

11

De.yeeheoeoe 5.12.84’De%eeve keÀeue ceW ceveg

12

1. hejceefhelee hejceelcee SJeb ye´ïee yeeyeehejceelcee ner keÀce& keÀer ienve ieefle keÀe hetCe& %eelee nw Deewj Jener DeekeÀj keÀce& keÀe efJeefOe-

efJeOeeve yeleelee nw~ Jen keÀce& keÀjlee Yeer nw Deewj keÀjvee efmeKeelee Yeer nw, FmeefueS GvekeÀes keÀjve-keÀjeJevenej keÀne peelee nw~ hejceelcee ves Þesÿ keÀceeX kesÀ efueS DeelceeDeeW keÀe ceeie& ÒeMemle keÀjves kesÀefueS ye´ïee yeeyee kesÀ Üeje Ssmes keÀce& keÀje³es Deewj GvekesÀ jLe Üeje mJe³eb Yeer Ssmes keÀce& keÀjkesÀefoKee³es, GvekeÀe DevegYeJe keÀje³ee nw, pees nce DeelceeDeeW kesÀ efueS DeeoMe&, ceeie&-oMe&keÀ nQ~FmeefueS ner yeeyee keÀnles legcekeÀes ye´ïee kesÀ keÀoce hej keÀoce jKevee nw Deewj kegÀí ve³ee veneR keÀjveenw~ meoe keÀce& Þesÿ jnW, GmekeÀe ³ener ³eLeeLe& Deewj megiece ceeie& nw~

hejceelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw Deewj Devevle iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw,GmekesÀ %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe efpelevee ncekeÀes mheä %eeve nesiee, GvekeÀe DevegYeJenesiee, Glevee ner nce Gmemes Jen %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeB ues mekeWÀies, efpememes nceejs keÀceeX ceW ÞesÿleeDee³esieer~ hejceelcee keÀe DeJelejCe neslee ner nw DeelceeDeeW keÀes Þesÿ keÀce& efmeKeekeÀj Þesÿe®eejerogefve³ee keÀer mLeehevee keÀjves kesÀ efueS~hejceelcee Meyo kesÀ YeeJe-DeLe& keÀe %eevehejceelcee kesÀ %eeve-meeiej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efhelee mJeªhe keÀe %eevehejceelce kesÀ meJe&MeefkeÌleJeeve mJeªhe keÀe %eevehejceelcee meJe&J³eeheer veneR, SkeÀ osMeJeemeer nw DeLee&led hejceOeece keÀe Jeemeer keÀe %eevehejceelcee kesÀ meJe&%e, peeveer-peevevenej mJeªhe keÀe %eevehejceelce kesÀ v³ee³ekeÀejer Deewj meceoMeeaheve keÀe %eevehejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eevehejceelcee kesÀ DeJelejCe efkeÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eevehejceelce efceueve keÀe %eevehejceelcee kesÀ efueyeśìj-ieeF[ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee heve keÀe %eevehejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe %eevehejceelcee kesÀ yee]ieJeeve mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ heeflele-heeJeve mJeªhe Deewj keÀle&J³e keÀe %eevehejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe keÀle&J³e keÀe %eeve

13

hejceelcee kesÀ meceoMeea mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe %eevehejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe Deewj ye´ïee kesÀ mJeªhe keÀe %eeveye´ïee yeeyee kesÀ iegCeeW, efJeMes

14

’yeehe mes legcekeÀes leekeÀle efceueleer nw, efpememes legce heeJeve yeveles nes~ ... Deelcee kewÀmes heeJeve yeveWieer,³en keÀesF& Yeer yelee veneR mekeÀles nQ~“ mee.yeeyee 9.9.04 efjJee.’Òepeeefhelee ye´ïeekegÀceejer F&éejer³e efJeée-efJeÐeeue³e ... ³egefveJeme& mes ³egefveJee|meìer De#ej efvekeÀuee nw~... yeehe ner DeekeÀj meejs ³egefveJeme& keÀes heeJeve yeveeles nQ~“

mee.yeeyee 2.2.05 efjJee.’F&éej ke̳ee j#ee keÀjles nQ, mees lees legce ye®®es peeveles nes~ keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye lees nj SkeÀkeÀes Dehevee ®egkeÌlet keÀjvee ner nw~ ... yeehe keÀnles nQ nce lees Deeles nQ heefleleeW keÀes heeJeve yeveeves~“

mee.yeeyee 2.2.05 efjJee.’63 pevceeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ³eneB ner ®egkeÌlet nesves nQ~ Deheves efheíues mebmkeÀej, mJeYeeJe yeenjFcepe& nes meoe kesÀ efueS meceehle nes jns nQ - Fme keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀes ve peeve Ieyeje peeles nQ~...³eeo jKees - me®®es yeehe keÀes Deheves peerJeve keÀer vew³ee os oer nw lees mel³e keÀer vee@Je efnuesieer uesefkeÀve [tyeveneR mekeÀleer~“ De.yeeheoeoe 3.5.77

hejceelcee lees keÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle yeleelee nw, GvekeÀe ³eLeeLe& %eeve oslee nw, efHeÀj peeskeÀjlee nw, Jen GmekesÀ Devegmeej HeÀue heelee nw~ hejceelcee keÀes efkeÀmekesÀ keÀceeX keÀes osKeves keÀerDeeJeM³ekeÀlee vener nw hejvleg Jen meJe&%e meJe&MeefkeÌleJeeve nw, ³eefo Jen ®eens lees meye peeve mekeÀlee nw~me=efä kesÀ Deìue efve³ece nQ, efpevekesÀ Devegmeej nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe HeÀue peeves-Devpeevesefceuelee ner nw~ keÀce& keÀe HeÀue lees nj Deelcee keÀes hejceelcee peeves lees Yeer Yeesievee heæ[siee Deewj ve peevesleye Yeer Yeesievee ner heæ[siee~’efvejekeÀej yeehe keÀes Yeer meekeÀej keÀe DeeOeej uesvee ner nw~ pewmes efvejekeÀej yeehe ves meekeÀej ye´ïee keÀeDeeOeej efue³ee, DeYeer Yeer ye´ïee kesÀ DeJ³ekeÌle HeÀefjMles kesÀ ªhe ceW DeeOeej uesves kesÀ efyevee DeehekeÀerheeuevee veneR keÀj mekeÀles nQ~“ De.yeeheoeoe 10.3.96’yeeyee nw efmeKeueeves Jeeuee~ ³en lees peeveles nes efkeÀ ³en yeeyee De®íer OeejCee keÀj De®íer cegjueermegveeles nQ~ De®íe, mecePees FmeceW efMeJeyeeyee nw, Jen lees nw ner cegjueerOej hejvleg ³en yeeyee Yeer leespeevelee nw vee~ veneR lees Flevee heo kewÀmes heeles nQ? yeeyee ves mecePee³ee nw efkeÀ ncesMee mecePees efMeJeyeeyeemegveeles nQ~ efMeJeyeeyee keÀer ³eeo ceW jnves mes legcneje Yeer keÀu³eeCe nes pee³esiee~“

mee.yeeyee 24.11.03 efjJee.’Òepeeefhelee ye´ïee keÀe heeì& JeC[jHegÀue nw~ ³en yeehe efJe®eej meeiej cebLeve keÀj legcekeÀes megveeles jnlesnQ~ efkeÀleveer JeC[jHegÀue vee@uespe nw~... ìer®ej mìt[sCì keÀes keÀYeer 100 ceekeÌme& veneR oWies, kegÀí keÀceoWies~ Jen nw Tb®es les Tb®ee, nce nQ osnOeejer, lees yeeyee efcemeue 100 hejmesvì kewÀmes yeveWies? ³es yeæ[er

15

ieg¿e yeeleW nQ~ keÀesF& megvekeÀj OeejCe keÀjles nQ lees KegMeer nesleer nw~ ... DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer ceekeÌme& nQ~keÀesF& efveefceÊe nw, yengleeW keÀes %eeve uesves kesÀ efueS ÒeyevOe keÀjles nQ lees GvekeÀes Yeer HeÀue efceue peelee nw~“

mee.yeeyee 24.3.04 efjJee.’ye´ïee yeehe lees meoe Deeefo mes ’legjle oeve cenehegC³e“, Fmeer mebmkeÀej keÀes meekeÀj ªhe ceW ueeves Jeeuesjns vee~ keÀjWies, mees®eWies, huesve yevee³eWies, ³en mebmkeÀej keÀYeer meekeÀej ªhe ceW osKes? DeYeer-DeYeerkeÀjves keÀe cenecev$e nj mebkeÀuhe Deewj keÀce& ceW osKee vee! Gmeer ÒeceeCe ye®®eeW mes Yeer ke̳ee DeeMeejKeWies? meceeve yeveves keÀer DeeMee jKeWies vee! meyemes henues ceOegyeve JeeueeW kesÀ Deeies jKeles nQ~ ...ceOegyeve meyemes yeæ[e MeeskesÀme nw~ ... heefjJeej keÀe Òel³e#e meschegue, keÀce&³eesieer keÀe Òel³e#e meschegue,DeLekeÀ mesJeeOeejer keÀe Òel³e#e meschegue, Jejoeve Yetefce kesÀ Jejoeveer mJeªhe keÀe Òel³e#e meschegue keÀewvenQ? ceOegyeve efveJeemeer nes vee!“ De.yeeheoeoe 25.5.83’ogefve³ee ceW henues efmeHe&À Yeejle ner Lee~ mele³egie ceW osJeleeDeeW keÀes keÀesF& KeC[ keÀe ceeuetce veneR jnleenw~ ... j®elee Deewj j®evee keÀer pees kegÀojle nw, GmekeÀes peevevee neslee nw~... yeehe keÀnles nQ - ceQkeÀceeX keÀer ieefle keÀes peevelee ntB~ Fme mece³e pees De®íe keÀce& keÀjWies, Jes HeÀue Yeer De®íe hee³eWies~ ³enkeÀcees$e nw~“ mee.yeeyee 14.11.06 efjJee.’ye®®eeW keÀes De®ís keÀce& Yeer keÀjves nQ~ yeehe keÀer ³eeo ceW jnves mes keÀye yegje keÀce& nesiee ner veneR~...SkeÀ-oes kesÀ veece-ªhe ceW HebÀme cejles nQ~ ³eneB legcneje efpemceeveer h³eej veneR nesvee ®eeefnS~ keÀesF& mesYeer uesvee-osvee veneR nw~... ye´ïee Üeje mLeehevee nesleer nw lees GvekesÀ Üeje meye kegÀí keÀjvee nw~...FvekesÀ neLe ceW Dee³ee iees³ee efMeJeyeeyee kesÀ neLe ceW Dee³ee~ mesvìj Yeer Keesuevee nw lees Le´t FvekesÀKeesuees~“ mee.yeeyee 8.11.06 efjJee.’ye´ïee yeehe keÀe mueesieve jne - ’pees keÀce& ceQ keÀªBiee, cegPes osKe Deewj keÀjWies“, ... peieocyee keÀeefJeMes

16

2. Deelcee keÀe %eeveDeelcee kesÀ mecyevOe ceW hejceelcee ves ncekeÀes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀe %eeve efo³ee nw, efpemekeÀe

efpelevee De®íe %eeve nesiee, Glevee ner Deelcee keÀer efJekeÀceeX mes De©ef®e Deewj Þesÿ keÀceeX ceW DeefYe©ef®enesieer~ Deelcee Fme mel³e %eeve keÀes mecePekeÀj, GmekeÀes peerJeve ceW OeejCe keÀj Deheves DeeeflcekeÀmJeªhe ceW efmLele neskeÀj Fme peerJeve ceW ner peneB nw, pewmeer efmLeefle ceW nw, Gmeer ceW hejceevevo keÀeDevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ DeYeer mebiece³egie hej Deelcee kesÀ mecyevOe ceW hejceelcee ves pees %eeve efo³ee nw,GmeceW kegÀí efJeMes

17

keÀe %eeveHeÀefjMlee DeelceeDeeW Deewj ÒesleelceeDeeW keÀe %eeve leLee oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX ceW Devlej keÀe %eeveosn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe keÀe %eeveF&efJeue meesume SJeb GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe %eeveDeelcee kesÀ hejceOeece ceW jnves, JeneB mes Deeves Deewj Jeeheme peeves keÀe %eeveDeelcee kesÀ mele³egie Deewj keÀefue³egie ceW osn l³eeie efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveDeelcee keÀer ®eslevelee keÀer hejKe keÀe %eevehejceevevo DeLee&led Deleerefvê³e megKe Deewj efJe

18

efJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeM³elee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX (Characterstics) keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evleeW keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀeefjlee kesÀ efme×evle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee kesÀ efme×evle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer efJeefJeOelee Deewj melele heefjJele&veMeeruelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer mJele: ieefleMeeruelee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeMeer MeteEìie kesÀ efj-MeteEìie keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ keÀer hejceevevoce³elee keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW met³e&, ®eebo, leejeW kesÀ DeefmlelJe Deewj cenlJe keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW mee#eer efmLeefle keÀe %eeveefJeée-veeìkeÀ ceW heg©

19

®eæ{s~ ... yeeyee mes keÀesF& yeele hetíles nQ lees yeeyee keÀnles nQ - [^ecee ceW pees kegÀí yeleeves keÀe nw, Jenyelee osles nQ~ [^ecee Devegmeej pees GÊej efceuevee Lee mees efceue ie³ee, yeme Gme hej ®eue heæ[vee nw~“

mee.yeeyee 16.2.05 efjJee.’legce ye®®eeW keÀes efkeÀleveer KegMeer nesleer nw~ pewmes yeehe keÀer yegef× ceW meeje %eeve nw, Jewmes legcnejer yegef×ceW Yeer nw~ yeerpe Deewj Peeæ[ keÀes mecePevee nw~ ... [^ecee Devegmeej ³en meye nesvee ner nw, FmeceW Ie=CeeveneR Deeleer~ veeìkeÀ ceW SkeÌìme& keÀes keÀYeer efkeÀmemes Ie=Cee Dee³esieer ke̳ee! ... ³en SkeÀ ner heg©

20

4. me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve³es Yeer %eeve meeiej yeehe ves yelee³ee nw efkeÀ ³en me=efä keÀe Kesue ®e¬eÀJele ®euelee nw, FmeefueS

Fmes me=efä-®e¬eÀ keÀne peelee nw~ Þesÿ keÀce& keÀjves Deewj efJekeÀceeX mes ye®eves kesÀ efueS Fme me=efä-®e¬eÀkeÀe %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw, FmeefueS efueS ner hejceelcee DeekeÀj Fme me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve osles nQ~Fme me=efä-®e¬eÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe efpelevee mheä %eeve nceejer yegef× ceW nesiee, Glevee ner nceejskeÀceeX ceW Þesÿlee Dee³esieer Deewj nceeje peerJeve megKece³e nesiee~ veF& efvee|JekeÀejer ogefve³ee keÀer mLeehevee kesÀefueS Fme me=efä-®e¬eÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw~ hejceelcee kesÀ Üeje yelee³es ie³esefJeefOe-efJeOeeveeW keÀe meej ªhe ceW ³eneB JeCe&ve keÀjles nQ, efpememes Jes nceejer yegef× ceW jnW Deewj nceejs keÀce&Þesÿ neW~me=efä-®e¬eÀ kesÀ ®e¬eÀJeled ieefleMeeruelee keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe kesÀ efmeÜevle keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ keÀer DeJeefOe keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeveme=efä-®e¬eÀ ceW heg©

21

®eueeles nQ~ lees henues ³en meye ®e¬eÀ hetjs neW leye lees mJeoMe&ve ®e¬eÀ ®eues~“ De.yeeheoeoe 2.4.84 oeefo³eeW kesÀ meeLe

’DeYeer lees DeefOekeÀejer yeve ie³es vee! hegkeÀej keÀe mece³e meceehle ngDee~ mebiece³egie Òeeefhle keÀe mece³e nwve efkeÀ hegkeÀej keÀe mece³e nw~ menpe heg©

22

³eneB lees nce heeì& yepeeves Dee³es nQ Deewj heeì& hetje keÀjkesÀ efHeÀj Iej Jeeheme peevee nw, efpememes ³eneB kesÀJemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW mes veäesceesne yeveles nQ Deewj Deelcee Þesÿ keÀce& keÀjves ceW ÒeJe=Êe nesleer nw~FmeefueS Þesÿ keÀce& keÀjves kesÀ efueS ef$eueeskeÀ keÀe %eeve Yeer Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ ef$eueeskeÀ kesÀ %eeve ceWyeeyee ves cegK³elee efvecveefueefKele yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw~ye´ïe ueeskeÀ (ye´ïeeC[) keÀe %eeve DeLee&led ye´ïe ueeskeÀ ke̳ee nw? ye´ïe ueeskeÀ ceW Deelcee³eW kewÀmes jnleer nQ Deewj keÀye lekeÀ jn mekeÀleer nQ? ye´ïe ueeskeÀ mes Deelcee³eW keÀye Deewj kewÀmes Deeleer nQ leLee keÀye Deewj kewÀmes pee mekeÀleer nQ? ye´ïe ueeskeÀ keÀer efmLeefle ke̳ee nw DeLee&led Jen YetceC[ue kesÀ SkeÀ lejHeÀ DeLee&led Thej nw ³ee ®eejeslejHeÀ nw?met#ce Jeleve keÀe %eevemet#ce Jeleve keÀer efmLeefle Deewj JeneB keÀer ieefle-efJeefOe keÀe %eevemet#ce JeleveJeemeer ye´ïee - efJe

23

efkeÀ nce met#ceJeleve ceW pee mekeÀles nQ~ legce mee#eelkeÀej keÀj mekeÀles nes~“mee.yeeyee 7.9.06 efjJee.

leerveeW ueeskeÀeW keÀe hejmhej ke̳ee mecyevOe nw?ef$eueeskeÀerveeLe keÀe %eeve DeLee&led ef$eueeskeÀerveeLe keÀewve nw, kewÀmes nw Deewj keÀye yevelee nw?

6. keÀuhe Je=#e keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes ncekeÀes helee heæ[lee nw efkeÀ nce meYeer Deelcee³eW SkeÀ ner Je=#e kesÀ heÊes

nQ Deewj nce ye´eïeCe Deelcee³eW Fme Je=#e kesÀ DeeOeej ªhe nQ, meJe& DeelceeDeeW kesÀ hetJe&pe nQ~ DeeOeejDeewj hetJe&peeW keÀe ke̳ee keÀle&J³e neslee nw, peye Fme mel³e hej efJe®eej keÀjles nQ lees mJele: ner meJe&DeelceeDeeW kesÀ Òeefle nceejs efoue ceW h³eej peeûele neslee nw Deewj nceejs keÀce& GmekesÀ Devegªhe nesves ueielesnQ~keÀuhe-Je=#e Meyo keÀe Deewj GmekesÀ Je=#e kesÀ meceeve iegCe-OeceeX keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece keÀe %eeve DeLee&led osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀe %eeveDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj GmekeÀe efJeefYevve OeceeX kesÀ meeLe mecyevOe keÀe %eevemebmeej ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee Deewj meyekesÀ efJeueerve neskeÀj SkeÀ mele Oece& keÀer mLeehevee keÀe %eevehejceelcee Deewj efJeefYevve Oece& mLeehekeÀeW kesÀ Oece&-mLeeheveeLe& hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eeveme=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe %eeve Deewj Oece&-mLeehevee ceW oes DeelceeDeeW kesÀ heeì& keÀe %eeve~DeelceeDeeW keÀe SkeÀ Oece& mes otmejs Oece& ceW heefjJee|lele nesves Deewj keÀuheevle ceW Deheves cetue Oece& ceW JeehemeDeeves keÀe %eeveDeeefo-meveeleve Oece& ªheer leves mes efJeefYevve Oece& ªheer MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW efvekeÀueves keÀe %eeveDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj efnvot Oece& kesÀ mecyevOe keÀe %eevemeveeleve Meyo keÀe %eeveme=efä ceW pevemebK³ee Je=ef× Deewj keÀce nesves keÀe %eevekeÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg Deewj GmekesÀ ueeKeeW Je

24

keÀuhe-Je=#e keÀer MeeKee³eW nQ~ ... FmeefueS ³en keÀuhe-Je=#e keÀer efveMeeveer Dev³e Oece& keÀer MeeKee³eW Yeernj Je

25

7. ³eesie keÀe ³eLeeLe& %eeveÞesÿ Yeei³e kesÀ efvecee&Ce kesÀ efueS Þesÿ keÀce& keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw~ Þesÿ keÀce& keÀjves kesÀ

efueS Þesÿ keÀceeX kesÀ %eeve kesÀ meeLe-meeLe Þesÿ keÀce& keÀjves keÀer MeefkeÌle Yeer Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ GmeMeefkeÌle keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS ³eesie ner SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw~ FmeefueS ner hejceelcee ves³eesie keÀe %eeve efo³ee nw Deewj ³eesie keÀe DeY³eeme keÀje³ee nw~ ³eesie ke̳ee nw, GmekeÀer meeOevee ke̳ee nw,Gmemes Òeeefhle ke̳ee nesleer nw, Fve meye yeeleeW keÀe %eeve hejceelcee ves DeYeer mebiece³egie hej efo³ee nw,efpememes ncekeÀes Þesÿ keÀceeX keÀe %eeve Deewj peerJeve ceW GmekesÀ cenlJe keÀe Yeer DeeYeeme ngDee nw leLee³eesie Üeje nceejs ceW Þesÿ keÀce& keÀjves keÀer MeefkeÌle DeeF& nw~ ³eesie kesÀ mecyevOe ceW hejceelcee ves pees %eeveefo³ee nw, GmeceW cegK³elee efvecveefueKele yeeleW efJeMes

26

’yeeyee HeÀesìes efvekeÀeueves keÀes Yeer cevee keÀjles nQ~ ... yeeyee-ceccee keÀe ef®e$e osKeves ueie heæ[Wies, efMeJeyeeyee Yetue pee³esiee~ legce DeelceeDeeW keÀes lees efvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ FmeefueS ceQ HeÀesìesDeeefo osKelee ntB lees HeÀeæ[ Yeer oslee ntB~ mecePeles nQ ³en ceccee-yeeyee kesÀ HeÀesìes osKeles jnles nQ~ cejvesmece³e Deiej GvekeÀes ner osKeles jns lees ogie&efle nes pee³esieer~ ...mecePeles nQ FvekeÀe efMeJe yeeyee mes ³eesieìtìe ngDee nw, leye keÀnles nQ yeeyee nceejs meeLe HeÀesìes efvekeÀeuees~ yeeyee keÀes ³en HeÀesìes Deeefo efvekeÀeueveeDe®íe veneR ueielee~ keÀneB meekeÀej ceW HebÀme keÀj cej ve pee³eW~“

mee.yeeyee 16.7.72 efjJee.’legcekeÀes veMee nesvee ®eeefnS ieghle ceW yeehe mes nce Jemee& ues jns nQ~ keÀesF& ef®e$e Deeefo keÀes nce ³eeo veneRkeÀjles nQ~ HeÀesìes kesÀ efueS keÀnles nQ~ ceQ mecePelee ntB hetje %eeve veneR G"e³ee nw leye HeÀesìes ceebieles nQ~... keÀesF& Yeer ef®e$e keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ efMeJe yeeyee keÀe HeÀjceeve nw ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~...ceeBkeÀer ³eeo ceW Mejerj íesæ[ves mes ogie&efle keÀes hee³eWies~“

mee.yeeyee 17.7.72 efjJee.’yeeyee Dee³es nQ cegjueer ®eueekeÀj ®eues pee³eWies~ FvekeÀer yegef× Yeer JeneB jnleer nw~ ...FveceW efMeJeyeeyeener ve nesiee lees ³eeo ke̳eeW keÀjWies~... legce ³eeo JeneB keÀjes~... Ssmes veneR efmeHe&À FvekeÀes yew" osKeveenw~ yeeyee ves mecePee³ee nw efMeJe yeeyee keÀes ³eeo keÀj efHeÀj FvekeÀer ieeso ceW Deevee nw~ veneR lees heehe nespee³esiee~“ mee.yeeyee 12.11.73 efjJee.’DeYeer efMeJeyeeyee efceuee nw lees GvekeÀer cele hej ®euevee ®eeefnS vee~ keÀesF& Yeer osnOeejer keÀes ³eeo veneRkeÀjvee nw~ keÀesF& keÀer Yeer ³eeo ve Dee³es~ ef®e$e Yeer keÀesF& keÀe veneR jKevee nw~ SkeÀ efMeJeyeeyee keÀer ner³eeo jns~“ mee.yeeyee 14.10.04 efjJee.’FmekeÀes ner ³eesie Deefive keÀne peelee nw~ ³en Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie nw, pees yeehe ner nj 5npeej Je

27

neslee nw, GvekeÀes ner me®®ee ³eesieer keÀne peelee nw~“ (oesveeW keÀer ef®evlee ve nes, mJeYeeefJekeÀ heg©

28

’Ssmes yegef× keÀes peye ®eenes, efpelevee mece³e ®eenes, peneB efmLele keÀjvee ®enes, JeneB efmLele veneR keÀjmekeÀles nes? ... Fme keÀuee mes ner Dev³e meJe& keÀuee³eW mJele: ner Dee peeleer nQ~“

De.yeeheoeoe 12.11.72’osner-DeefYeceeveer efmLeefle meJe& efJekeÀejeW keÀes menpe ner Meevle keÀj osleer nw~ ... yeeheoeoe De®eevekeÀ[e³ejskeÌMeve oW efkeÀ Fme Mejerj ªheer Iej keÀes íesæ[keÀj Fme osn-DeefYeceeve keÀer efmLeefle keÀes íesæ[osner-DeefYeceeveer yeve peeDees, Fme ogefve³ee mes Deheves mJeerìnesce ceW ®eues peeDees lees keÀj mekeWÀies?...³eg× keÀjles ner lees mece³e veneR efyelee oWies ?“ De.yeeheoeoe 12.11.72’pewmes mLetue keÀcexefvê³eeW keÀe ceeefuekeÀ yeve peye Deewj pewmes ®eenes keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nes, Jewmes nermebkeÀuhe keÀes Jee yegef× keÀes peye Deewj peneB ueieeves ®eenes, Jeneb ueiee mekeÀles nes? ... heæ{eF& keÀe ueemìhee" keÀewvemee nw Deewj HeÀmì& hee" keÀewvemee nw? HeÀmì& hee" Deewj ueemì hee" ³ener DeY³eeme nw~ ...³en nw yegef× keÀer ef[^ue~“ De.yeeheoeoe 18.6.71’³ees×s pees ³eg× kesÀ cewoeve ceW jnles nQ, GvekeÀes peye Yeer Deewj pewmee Dee[&j efceuelee nw, Jewmes ner keÀjlespeeles nQ~ Ssmes ner ©neveer Jeeefj³eme& keÀes Yeer peye Deewj pewmee [e³ejskeÌMeve efceues, Jewmes ner Deheveer efmLeeflekeÀes efmLele keÀj mekeÀles nQ?... SkeÀ meskeÀC[ mes Yeer keÀce mece³e ceW pewmeer efmLeefle ceW efmLele nesvee ®eenW,Gme efmLeefle ceW efìkeÀ pee³eW~“ De.yeeheoeoe 18.6.71’efJemleej keÀjvee Deewj efJemleej ceW peevee Deelee nw uesefkeÀve efJemleej keÀes peye ®eenW leye mecesìvee Deewjmecee uesvee - ³en ÒewefkeÌìme keÀce nw~ %eeve kesÀ efJemleej ceW peevee peeveles nes uesefkeÀve %eeve kesÀ efJemleej keÀesmeceekeÀj %eeve mJeªhe yeve peevee, yeerpeªhe yeve peevee - ³en ÒewefkeÌìme keÀce nw~“

De.yeeheoeoe 18.6.70’DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW meJe& mebkeÀuhe mJele: efme× nes peeles nQ~ ... DeJ³ekeÌle cetle& keÀes meeceves osKemeceeve yeveves keÀe Òe³elve keÀjvee nw~ pewmee yeehe Jewmes ye®®es~ ... efyevog ªhe ceW leye efìkeÀ mekeWÀies peyehenues Meg× mebkeÀuhe keÀe DeY³eeme nesiee~ ... SkeÌmeer[sCì kesÀ mece³e ye´skeÀ veneR ueieleer lees ceesæ[veeneslee nw~ efyevog ªhe nw ye´skeÀ, Meg× mebkeÀuheeW mes DeMeg× mebkeÀuheeW keÀes nìevee nw ceesæ[vee~“

De.yeeheoeoe 7.6.70 heee|ì³eeW kesÀ meeLe’yeeheoeoe mes cegueekeÀele keÀjles mece³e efyevog ªhe keÀer efmLeefle ceW efmLele jn mekeÀles nes? ...efyevogªhe efmLeefle peye SkeÀevle ceW yew"les nes leye nes mekeÀleer ³ee ®eueles-efHeÀjles Yeer nes mekeÀleer nw?Deefvlece heg©

29

peye veece oes keÀnles nQ lees peªj oesveeW kesÀ DevegYeJe ceW Yeer Devlej nesiee~... HeÀefjMlee ªhe keÀerefmLeefle DeLee&led DeJ³ekeÌle efmLeefle efpemekeÀer meoekeÀeue jnleer nw, Jen efyevogªhe ceW Yeer menpe efmLele nesmekesÀiee~ ... keÀe³e& keÀjles yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeue keÀj Fme HeÀeFveue mìspe DeLee&led efyevogªhekeÀe heg©

30

mce=efle mes meceLeea keÀe %eeve³eesie keÀer meHeÀuelee ceW ceewve kesÀ cenlJe keÀe %eeve³eesie ceW efJeefYevve ÒekeÀej keÀer yeeOee³eW, letHeÀeve Deewj Gve hej efJepe³e keÀe %eeve³eesieevevo (hejceevevo) Deewj efJe

31

mee.yeeyee 20.6.72 efjJee.* keÀce& Deewj ³eesie meeLe2 jns lees ³es peerJeve hejceevevoce³e DevegYeJe nesiee, meoe keÀce& ceW meHeÀueleenesieer~ keÀce& Deewj ³eesie oesveeW keÀe yewuesvme nes, hejvleg De%eevelee ³ee Deeole kesÀ JeMeerYetle keÀye keÀce&keÀevMeme nes peeles DeLee&led keÀce& ÒeOeeve nes peelee Deewj ³eesie ieewæ[ nes peelee lees ³eesie kesÀ mece³e Yeer keÀce&kesÀ mebkeÀuhe ®eueles jnles, efpememes ³eesie veneR ueielee~ Gme mece³e ³eesie Yeer veneR ueielee Deewj keÀce& YeerveneR neslee FmeefueS mece³e, mebkeÀuhe Deewj MeefkeÌle J³eLe& peeleer nw Deewj ³eesie ve ueieves kesÀ keÀejCe peyehegve: keÀce& keÀjles lees keÀce& Yeer meHeÀue veneR neslee~ FmeefueS keÀce& Deewj ³eesie ceW yewuesvme jns, GmekesÀefueS keÀce& keÀjles mece³e Yeer yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeue keÀj ³eesie keÀe DeY³eeme keÀjvee DeefleDeeJeM³ekeÀ nw~ Fmemes keÀce& Yeer Þesÿ nesiee Deewj ³eesie ceW Yeer G®®e efmLeefle nesieer~* [^ecee keÀe %eeve Deewj meJe&MeefkeÌleJeeve hejceefhelee hejceelcee keÀer mce=efle jns lees keÀye keÀesF& J³eLe&mebkeÀuhe ®eue veneR mekeÀlee~ [^ecee kesÀ efyevee keÀesF& keÀe³e& nes veneR mekeÀlee, peneB meJe&MeefkeÌleJeevehejceefhelee hejceelcee nw, JeneB Deefnle ³ee keÀesF& DeefÒe³e Ieìvee nes veneR mekeÀleer~ keÀesF& Yeer Ieìvee ³eeW nerveneR nesleer, nj Ieìvee keÀe DeeOeej DeJeM³e neslee nw, keÀesF& efnmeeye-efkeÀleeye DeJeM³e neslee nw~* DebMecee$e Yeer heehe keÀce& ³ee heehe keÀce& keÀe mebkeÀuhe ³eesie ceW Deewj peerJeve ceW me®®es megKe keÀerDevegYetefle ceW efJeIve ªhe DeJeM³e yevesiee~* peye ³es hetCe& efve½e³e nes pee³esiee efkeÀ nceeje pees keÀce&Yeesie nw, ogKe-DeMeeefvle nw, Jen nceejs nerkeÀceeX keÀe heefjCeece nw lees Jen otmejs keÀe ef®evleve ve keÀjkesÀ, otmejeW keÀes oes

32

8. keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve³es me=efä keÀce&-HeÀue-keÀce& hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ keÀce& FmekeÀe cegK³e IeìkeÀ

nw Deewj hejceelcee keÀes keÀce& keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eelee keÀne peelee nw, Gmeves keÀce& keÀer ieg¿e ieefle keÀepees %eeve efo³ee nw, GmekeÀe efJemleej mes JeCe&ve lees Deueie mes efkeÀ³ee ie³ee nw, ³eneB GmekesÀ cegK³e-cegK³eefyevogDeeW keÀe JeCe&ve keÀjles nQ~keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe %eevekeÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle SJeb efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveefJekeÀce& Deewj efJekeÀce& efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe %eevemegkeÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀe %eevemegkeÀce& keÀce& keÀjves kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveOece&jepe Deewj Oece&jepehegjer keÀe %eeveOece&jepehegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveOece&jepe keÀer mepee³eW Deewj mepeeDeeW mes ye®eves keÀe %eeveOece&jepe keÀer efì^yegveue keÀe %eevekeÀye´oeefKeue Deewj keÀye´ mes peieeves keÀe %eevekeÀce& Deewj keÀce& HeÀue keÀe %eeveefve

33

’otmejer lejHeÀ yeehe megÒeerce peefmìme kesÀ ªhe ceW keÀu³eeCekeÀejer nesves kesÀ keÀejCe ye®®eeW kesÀ keÀu³eeCeeLe&F&éejer³e uee@pe Yeer yeleeles nQ~ meyemes yeæ[s mes yeæ[e mebiece keÀe Deveeefo uee@ keÀewvemee nw? [^ecee huee@veDevegmeej SkeÀ keÀe ueeKe iegCee Òeeefhle Deewj he½eeleehe Jee Yeesievee - ³es Dee@ìescesefìkeÀueer uee@ DeLee&ledefve³ece ®euelee ner jnlee nw~ yeehe keÀes mLetue jerefle-jmce kesÀ ceeefHeÀkeÀ keÀnvee Jee keÀjvee veneR heæ[lee nwefkeÀ Fme keÀce& keÀe ³en HeÀue Jee Fme keÀce& keÀer ³es mepee nw~ uesefkeÀve ³en Dee@ìescesefìkeÀ F&éejer³eceMeervejer nw... FmeerefueS iee³ee ngDee nw - ’keÀceeX keÀer ieefle Deefle ieg¿e nw~“

De.yeeheoeoe 3.5.77’Yeei³e Deheves keÀceeX kesÀ efnmeeye mes meYeer keÀes efceuelee nw~ Üehej mes Deye lekeÀ Deehe DeelceeDeeW keÀes YeerkeÀce& Deewj Yeei³e kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ceW Deevee heæ[lee nw uesefkeÀve Jele&ceeve Yeei³eJeeve ³egie ceW YeieJeeveYeei³e oslee nw~ Yeei³e keÀer Þesÿ uekeÀerj KeeR®eves keÀer efJeefOe nw ’Þesÿ keÀce& ªheer keÀuece“, pees yeeheDeehe ye®®eeW keÀes os osles nQ, efpememes efpeleveer Þesÿ, mheä pevce-pevceevlej kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerjKeeR®eves ®eenes, Gleveer KeeR®e mekeÀles nes~ Deewj keÀesF& mece³e keÀes ³en Jejoeve veneR nw~ Fmeer mece³e keÀes³en Jejoeve nw~“ De.yeeheoeoe 16.1.85’³en nw Oecee&T keÀu³eeCekeÀejer pevce~ DeYeer nceeje keÀu³eeCe nesves Jeeuee nw, FmeefueS ³en keÀu³eeCekeÀejerpevce Deewj keÀu³eeCekeÀejer ³egie keÀne peelee nw~ Fme mebiece keÀe efkeÀmekeÀes helee veneR nw~ mebiece keÀes³egies-³egies keÀne nw lees 4 mebiece nes ie³es~ yeehe keÀnles nQ - veneR, Jes lees Glejleer keÀuee kesÀ mebiece nQ,DeYeer ³es nw ®eæ{leer keÀuee keÀe mebiece~“ mee.yeeyee 27.2.02 efjJee.’yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ Jele&ceeve Deewj YeefJe

34

nes uesefkeÀve Jee®ee-keÀce&Cee veneR lees cevmee mesJee Deefvlece Ieæ[er lekeÀ Yeer keÀj mekeÀles nes~ ... kewÀmes Yeeryeerceej nes Deiej efoJ³e-yegef× meeefuece nw lees Devle Ieæ[er lekeÀ Yeer mesJee keÀj mekeÀles nQ~“

De.yeeheoeoe 18.2.85’efyejuee kesÀ heeme efkeÀleveer {sj efceefukeÀ³ele nw~ ceefvoj yeveeles nQ, Gmemes kegÀí Yeer veneR efceuelee nw~iejeryeeW keÀes Leesæ[sner kegÀí osles nQ~ ceefvoj yevee³ee, peneB ceveg

35

’DeYeer ye®®es peeveles nQ jeKeer SkeÀ ner yeej yeeBOeles nQ, pees efHeÀj nce 21 pevce heefJe$e jnW~ lees peªjkeÀefue³egie kesÀ Devle ceW jeKeer yeeBOeves Jeeuee ®eeefnS~ jeKeer keÀewve DeekeÀj yeebOeles nQ? keÀewve Òeefle%eekeÀjeles nQ? mJe³eb yeehe Deewj pees GvekesÀ JebMeeJeueer ye´eïeCe nQ, Jes ner jeKeer yeebOeles nQ~“

mee.yeeyee 12.08.03 efjJee.’JeemleJe ceW FmekeÀe DeLe& legce mecePeles nes~ yeehe DeekeÀj keÀnles nQ - ye®®es, Òeefle%ee keÀjes~ jeKeeryeebOeves mes kegÀí veneR neslee nw~ ³en lees keÀmece G"e³ee peelee nw efkeÀ yeeyee, nce DeYeer heefJe$e jnWies~[^ecee ceW Fve GlmeJeeW keÀer Yeer vetBOe nw~ mele³egie-$eslee ceW jeKeer yeebOeves keÀer ojkeÀej veneR jnleer~“

mee.yeeyee 12.08.03 efjJee.’meYeer kesÀ Thej ueeFì keÀe leepe ®ecekeÀ jne nw~ ³en mebiece³egieer ye´eïeCe peerJeve keÀer efJeMes

36

yesno kesÀ efove Deewj jele keÀe %eeveye´ïee keÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW Deewj ®elegceg&Ke keÀe %eeve’Yeejle keÀe ner Òee®eerve menpe jepe³eesie iee³ee ngDee nw~ ieerlee ceW Yeer jepe³eesie veece Deelee nw~ yeehelegcnW jepe³eesie efmeKeueekeÀj jepeeF& keÀe Jemee& osles nQ~ ... heg©

37

F&éejer³e mesJee, GmekesÀ cenlJe Deewj GmeceW meHeÀuelee keÀe %eevemeeiej cebLeve keÀe %eeve Deewj efJe®eej-meeiej cevLeve keÀe %eevel³eeie Deewj Yeei³e keÀe %eeve Deewj l³eeie mes Yeei³e keÀe DevegYeJe’l³eeie mes Yeei³e Òeehle keÀjves Jeeueer Þesÿ Deelcee nes~ l³eeie ner Yeei³e nw, ³en meoe ³eeo jns~ ...mesJeeOeejer yevevee - ³en Yeer mebiece³egie hej efJeMes

38

yewuesvme keÀe %eeve Deewj yewuesvme mes yueseEmeie heeves keÀe %eeve SJeb DevegYeJeDeelcee Deewj Mejerj, mJe-mesJee Deewj efJeée-mesJee, meeOeve Deewj meeOevee, DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e,mJeceeve Deewj mecceeve Deeefo-Deeefo ceW yewuesvme mLeeefhele keÀjkesÀ mJe-Gvveefle keÀes heeves keÀe %eeve DeewjDevegYeJe hejceelcee Üeje mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw~Yeejle keÀe ³eLeeLe& %eeveheg©

39

mee.yeeyee 19.11.04 efjJee.’efJekeÀejer veece ner efJeMeMe keÀe nw~ heeflele ner yegueeles nQ DeekeÀj heeJeve yeveeDees~ ¬eÀesOeer veneR yegueelesnQ~ ... legce ye®®eeW keÀes efkeÀlevee Deleerefvê³e megKe ceW jnvee ®eeefnS~ legce ³eneB DeefJeveeMeer %eeve-Oeve mesyengle meentkeÀej yeve jns nes~“ mee.yeeyee 13.7.05 efjJee.’keÀì ®eæ{leer nw Deeefnmles Deeefnmles, pewmes Deeìs ceW uetve~ efHeÀj Üehej ceW yengle keÀì ®eæ{leer nw~efJekeÀejeW keÀer keÀuee³eW Deeefnmles-Deeefnmles yeæ{leer nQ~ 16 keÀuee mes 14 keÀuee nesves ceW 1250 Je> nw efkeÀ Deelcee DeefJeveeMeer nw, Gme hej cewue kewÀmes ®eæ{leer nw Deewj Jen cewue ke̳ee nw?

JeemleJe ceW Deheves cetue mJeªhe keÀes Yetueves mes Deelcee osn-Yeeve Deewj efHeÀj osneefYeceeve ceWDee peeleer nw~ ³en osn-Yeeve Deewj osneefYeceeve ner Deelcee hej cewue DeLee&led Keeo nw, pees efoveesefoveienjer nesleer peeleer nw~ osnYeeve mes peye Deelcee osneefYeceeve ceW Deeleer nw GmekesÀ JeMeerYetle Deelcee mesDeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJekeÀce& DeLee&led heehe-keÀce& nesles nQ, pees Deelcee kesÀ ogKe keÀe keÀejCe yeveles nQ~mebiece³egie hej hejceelcee DeelceeDeeW keÀes Deelcee, hejceelcee Deewj me=efä-®e¬eÀ, keÀceeX Deeefo keÀe ³eLeeLe&%eeve osles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeeles nQ~ Gme %eeve Deewj ³eesie kesÀ DeY³eeme mes Deelcee keÀes hegve: DehevesDeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer mce=efle peeûele nes peeleer nw Deewj GmekesÀ melele DeY³eeme keÀjves mes Jen mce=eflehekeÌkeÀer nesleer peeleer nw DeLee&led osneefYeceeve keÀer keÀì Glejleer peeleer nw~ ³eLeeLe& %eeve Deewj DeeeflcekeÀmJeªhe keÀer efmLeefle mes keÀce&Yeesie Yeer menpe meceehle neslee nw Deewj Deelcee heeJeve yeve peeleer nw~’helLejyegef× keÀes heejmeyegef× yeveeves Jeeuee nw ner hejceefhelee hejceelcee yesno keÀe yeehe~ Fme mece³elegcnejer yegef× heejme nw ke̳eeWefkeÀ legce yeehe kesÀ meeLe nes~ efHeÀj mele³egie ceW SkeÀ pevce kesÀ Yeer HeÀke&Àpeªj heæ[lee nw~ meskeÀC[ yeeF& meskeÀC[ keÀuee keÀce nesleer peeleer nw~ Fme mece³e legcneje peerJeveSkeÀoce hejHesÀkeÌì yevelee nw peye legce yeehe efcemeue %eeve keÀe meeiej, megKe-Meeefvle keÀe meeiej yevelesnes~“ mee.yeeyee 21.7.04 efjJee.

%eeve keÀes meJe&Þesÿ Oeve Yeer keÀne ie³ee nw, hejvleg Jen keÀewvemee %eeve nw, pees meJe&Þesÿ nw~ogefve³ee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ %eeve nQ, hejvleg GveceW DeeO³eeeflcekeÀ %eeve meJe&Þesÿ nw, pees %eeve meeiejhejceelcee kesÀ Üeje ner keÀuheevle ceW DeelceeDeeW keÀes efceuelee nw~ efpemekesÀ heeme Fme %eeve Oeve keÀe

40

Ke]peevee Yejhetj nw, Jen meoe, meJe&oe, meJe&$e megKe-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjsiee~ hejceelcee keÀer ÒeLececeefncee ner nw - %eeve keÀe meeiej~ hejceelcee kesÀ %eeve kesÀ meeiej keÀe mJeªhe DeYeer mebiece³egie hej nerÒel³e#e neslee nw~ %eeve keÀes ÒekeÀeMe Yeer keÀne peelee nw, efpeme %eeve ÒekeÀeMe ceW Deelcee³eW Þesÿ keÀce&keÀjves ceW meceLe& nesleer nQ~’hejceelcee keÀes yeerpe keÀne peelee nw~ Jen meejs Peeæ[ keÀer vee@uespe oslee nw~ hejceelcee keÀes %eeve meeiejkeÀnles nQ vee~ %eeve meeiej nw, leye ner heeflele-heeJeve nw~ efueKeles nes lees yeæ[er mecePe mes efueKevee®eeefnS~ henues heeflele-heeJeve keÀnW Jee %eeve meeiej keÀnW? peªj %eeve nw, leye lees heeflele keÀes heeJeveyevee³esiee~ lees henues %eeve meeiej, heerís heeflele-heeJeve efueKevee ®eeefnS~“

mee.yeeyee 13.10.72 efjJee.’meJe& mecheefÊe mes Þesÿ Ke]peevee %eeve Oeve nw, efpememes meJe& Oeve keÀer Òeeefhle mJele: ner nes peeleer nw~ ...Ke]peeveeW kesÀ YeC[ejs Yejhetj nQ? Fleves YeC[ejs Yejhetj nQ, pees meoe ceneoeveer yevekeÀj oeve keÀjlesjnes lees Yeer DeKegì YeC[ej nes~“ De.yeeheoeoe 7.5.83’DeYeer legcekeÀes efkeÀleveer De®íer vee@uespe efceueleer nw~ ... efpevekeÀer yegef× ceW ³en vee@uespe ìhekeÀleer jnsieer,GvekeÀes Deheej KegMeer nesieer~ legcnejs efmeJeeS keÀesF& veneR, pees ³en vee@uespe mecePe mekesÀ~ iee@[ HeÀeojkeÀes ner Jeu[& Dee@ueceeFìer DeLee@ìea, vee@uespeHegÀue keÀne peelee nw~ ... legcekeÀes vee@uespe osves Jeeuee yeehenw, Jen efkeÀlevee yeæ[e vee@uespeHegÀue nw~ legce efkeÀlevee cele&yee heeles nes, efkeÀleveer KegMeer nesveer ®eeefnS~ nceyesno kesÀ yeehe keÀer mevleeve nQ~ ... meowJe yegef× ceW ³en %eeve ìhekeÀlee jns lees legce KegMeer ceW jnWies,efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~“

mee.yeeyee 3.10.2001 efjJee.

%eeve meeiej hejceelcee ves pees Yeer %eeve efo³ee nw, Jen nceejs keÀceeX mes efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªheceW mecyeefvOele DeJeM³e nw, FmeefueS ner hejceelcee ves Jen %eeve ncekeÀes efo³ee nw~ %eeve kesÀ kegÀí leL³encekeÀes efJekeÀceeX keÀes Yemce keÀjves ceW men³eesieer nw lees kegÀí leL³e ncekeÀes efJekeÀce& keÀjves mes jeskeÀves ceWmen³eesieer nesles nQ Deewj kegÀí leL³e ncekeÀes Þesÿ keÀce& keÀjves ceW men³eesieer nesles nQ, Þesÿ keÀce& keÀjveskeÀer MeefkeÌle Òeoeve keÀjles nQ, FmeefueS %eeve meYeer je]pe efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe mes keÀce& mes mecyeefvOeleDeJeM³e nQ~ hejceelcee Jen meye %eeve ncekeÀes oslee nw, FmeefueS hejceelcee keÀes DekeÀce&-efJekeÀce&-megkeÀce&keÀer ieefle keÀe %eelee keÀne peelee nw~

41

DevegYetefle³eeB%eeve meeiej meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee ves ncekeÀes DeveskeÀ efJe

42

%eeve efo³ee nw, Gmemes ³es helee ®euee Deewj DevegYeJe ngDee efkeÀ Fme veeìkeÀ ceW Deelcee kesÀ heeì&, keÀce&Deewj HeÀue keÀe DeÓgle mevlegueve nw, efpememes keÀesF& Yeer Deelcee efkeÀmeer keÀes oes

43

* ³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ keÀcees$e nw, ³eneB keÀesF& Yeer Deelcee mLetue ³ee met#ce keÀce& DeLee&led heeì& kesÀefyevee jn veneR mekeÀleer Deewj keÀesF& Yeer keÀce& HeÀuenerve veneR neslee~ pees Deelcee pewmee keÀce& keÀjleer, GmeDevegªhe GmekeÀe HeÀue DeJeM³e Yeesieleer nw~ iee³eve nw - ’leguemeer ³es leve Kesle nw, cevmee Ye³eeefkeÀmeeve~ heehe-hegC³e oes yeerpe nQ, pees peme yegJew mees leme uegvew efveoeve~“ Fme keÀcees$e hej Deelcee³eWkeÀce& keÀjves Deewj GvekeÀe HeÀue Yeesieves kesÀ efueS ner DeJeleefjle nesleer nQ~ FmeerefueS leguemeeroeme ves keÀnenw - keÀce& ÒeOeeve efJeée jef®e jeKee, pees peme keÀervn leemeg HeÀue ®eeKee~* nj Deelcee kesÀ Deheves keÀce& ner GmekesÀ megKe-ogKe keÀe cetue keÀejCe nQ, otmejs J³eefkeÌle lees [^eceeDevegmeej kesÀJeue efveefceÊe keÀejCe yeveles nQ~ FmeerefueS ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW Yeer keÀne nw - peerJeelceeDehevee Deehener efce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw~*keÀce& SkeÀ ohe&Ce nw, efpemeceW keÀlee& Deelcee keÀer DevleYee&Jevee Òeefleefyeefcyele nesleer nw Deewj pees GmekeÀerJebMe hejcheje keÀes Yeer Òeoe|Mele keÀjlee nw SJeb YetlekeÀeue Deewj YeefJe

44

Oece&Meeuee Deeefo yeveeves mes De®íe HeÀue Deewj HesÀkeÌìjer kesÀ otef

45

* ³es me=efä-®e¬eÀ Yetle-Jele&ceeve-YeefJe

46

YeeJevee jKekeÀj Dehevee hegC³e keÀe Keelee pecee keÀjes~ otmejs kesÀ keÀceeX keÀe ef®evleve keÀj, GmekesÀ keÀceeXkesÀ efJe

47

efpememes ncekeÀes ogKe-DeMeeefvle keÀer DevegYetefle keÀjveer nesieer~ Fme mecyevOe ceW yeeyee ves keÀne nw - iegcyepe ceWpees DeeJeepe keÀjles nQ, Jener ÒeefleOJeefvele neskeÀj nceejs heeme Deeleer nw~’yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjes~ peye efJeMes

48

Deelcee keÀes he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Yeesievee heæ[lee nw ke̳eeWefkeÀ ³es Yeer hejceelcee Deewj %eeve keÀer efvevoekeÀjevee nw~ mesJee kesÀ efueS ÒesjCee osvee Deueie yeele nw hejvleg GmeceW Yeer mJeeLe& YeeJevee jKeer leesGmekeÀe oC[ Yeesievee ner heæ[siee~’yesno kesÀ yeehe keÀe yevekeÀj efHeÀj heehe efkeÀ³ee lees SkeÀ keÀe meewiegCee oC[ nes pee³esiee~ efMeJeyeeyeekeÀnles nQ - ceQ Oece&jepe mes yengle keÀæ[er mepee³eW efoueJeelee ntB~ ... FmeceW yeæ[s keÀe³eos nQ~ pepe keÀeye®®ee heehe keÀjs lees pepe kegÀí keÀj Leesæ[sner mekesÀiee~ GmekeÀer mepee Yeesieveer ner heæ[s~“

mee.yeeyee 18.10.06 efjJee.* otmejeW keÀes efMe#ee osvee Deewj mJe³eb ve keÀjvee Yeer SkeÀ ÒekeÀej keÀe heehe-keÀce& ner nw, GmekeÀe YeeroC[ he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee heæ[lee nw ke̳eeWefkeÀ Fmemes mJele: efme× neslee nw efkeÀ JenGme keÀce& keÀer ieefle Deewj GmekesÀ MegYeeMegYe heefjCeece keÀes peevelee nw hejvleg keÀjlee veneR nw~ Fme ÒekeÀejJen Deheves keÀes mJe³eb ner OeesKee oslee nw~ efHeÀj Yeer efkeÀmekesÀ keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes pees efMe#ee osleenw, GmekeÀe kegÀí De®íe HeÀue Yeer efceuelee nw~’yegje keÀece ngDee lees HeÀewjve yeleeDees, lees DeeOee ceeHeÀ nes pee³esiee~ Ssmes veneR efkeÀ ceQ ke=Àhee keÀªBiee~#ecee Jee ke=Àhee heeF& keÀer Yeer veneR nesieer~ meyekeÀes Deheves DeehekeÀes megOeejvee nw~ yeehe keÀer ³eeo mes efJekeÀce&efJeveeMe neWies Deewj heemì keÀe Yeer ³eesieyeue mes keÀìlee pee³esiee~“R mee.yeeyee 5.5.05 efjJee.* peevekeÀj ³ee Deueyesuesheve mes ³e%e keÀer meeOeve-mecheefÊe keÀe vegkeÀmeeve keÀjvee Yeer efJekeÀce& nw, GmekeÀeYeer oC[ Deelcee keÀes Yeesievee heæ[lee nw ke̳eeWefkeÀ ³e%e ceW pees osles nQ, GvekeÀes GmekeÀe HeÀue osvee heæ[leenw lees Jen keÀewve Deewj keÀneB mes efo³ee pee³esiee, peye Jen mecheefÊe vegkeÀmeeve nes ie³eer Deewj osves Jeeues vesefpeme YeeJevee mes efo³ee, Gme Devegmeej GmekeÀe Ghe³eesie Yeer veneR ngDee~ lees ³es meye HeÀue vegkeÀmeevekeÀjves Jeeues kesÀ Keeles ceW ner peelee nw~* ³e%e kesÀ Behalf hej efkeÀmeer J³eefkeÌle mes J³eefkeÌleiele ueeYe G"evee Yeer ³e%e keÀer ®eesjer nw DeewjGmekeÀe Yeer oC[ he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee ner heæ[lee nw~* yeeyee kesÀ ceneJeeke̳eeW kesÀ Devegmeej nce pees heg©

49

peerJeelcee Dehevee Deehe ner efce$e nw Deewj Deehe ner Dehevee Me$eg nw~ FmeefueS Deheves keÀce& kesÀ otmejs keÀesoes

50

keÀF& iegCee DeefOekeÀ neslee nw~ %eeveer Deelcee keÀes meeOeejCe ceveg

51

keÀe Yeer Òel³e#eHeÀue Òeehle neslee nw~ mebkeÀuhe ceW mJe³eb keÀer keÀcepeesjer, efkeÀmeer Yeer efJekeÀej keÀe, heehe kesÀKeeles ceW pecee nesleer nw~“ De.yeeheoeoe 3.12.78’Deheves keÀceeX keÀes Þesÿ yeveevee nw ke̳eeWefkeÀ ³en keÀce&-#es$e nw, keÀce&-Yetefce nw, FmeceW pees yees³eWies meeshee³eWies~ ³en Yeer FmekeÀe efve³ece nw~ yeehe keÀnles nQ - Fme uee@ keÀes lees ceQ Yeer ye´skeÀ veneR keÀj mekeÀlee ntBYeue ceQ Jeu[& Dee@ueceeFìer DeLee@efjìer ntB~“ ceeleséejer 24.6.65’yeehe jemlee yeleeles nQ~ Deheves Thej Deehener ke=Àhee, jnce keÀjvee nw~ ìer®ej lees heæ{eles nQ,DeeMeerJee&o lees veneR keÀjWies~ DeeMeerJee&o, ke=Àhee, jnce Deeefo ceeBieves mes cejvee Yeuee~ keÀesF& mes hewmee YeerveneR ceeBievee ®eeefnS~ ye®®eeW keÀes meKle cevee nw~ keÀesF& mes hewmee ceebievee, ³en Yeer heehe nw~ yeehe keÀnlesnQ [^ecee Devegmeej, efpevneWves keÀuhe henues yeerpe yees³ee nw, Jemee& hee³ee nw, Jes Deehe ner keÀjWies~ keÀesF& YeerkeÀece kesÀ efueS ceebiees veneR~ ve keÀjsiee lees ve hee³esiee~ ... efpemekeÀes keÀjvee nesiee, Jen Deehe nerkeÀjsiee~ legcekeÀes ceeBievee veneR nw~ keÀuhe henues efpelevee efpevneWves efkeÀ³ee nw, [^ecee Gvemes keÀje³esiee~ceebieves keÀer ke̳ee ojkeÀej nw~ keÀF& yeg×t yeef®®e³eeB nQ, pees ceebieleer nQ~ yeeyee lees ngC[er Yejles jnles nQmee|Jeme kesÀ efueS~“ mee.yeeyee 29.10.69 efjJee.’yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes LekeÀ peeles nQ lees efJekeÀce& efJeveeMe Yeer veneR neWies~ efJekeÀce& jn pee³eWies leesefHeÀj mepee Keeveer heæ[sieer, heo Yeer keÀce nes pee³esiee~ efove Òeefleefove FvekeÀe Yeer yengleeW keÀes mee#eelkeÀejneslee jnsiee~ yeehe keÀes efkeÀmeer Yeer yeele keÀe K³eeue veneR jnlee nw~ peeveles nQ ³en lees [^ecee nw~“

mee.yeeyee 26.11.69 efjJee.’peye kegÀí Ssmeer yeele nes peeleer nw lees ceveg

52

Fcepe& nes meoe kesÀ efueS meceehle nes jns nQ - Fme keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀes ve peeve Ieyeje peeles nQ~... ³eeo jKees - me®®es yeehe keÀes Deheves peerJeve keÀer vew³ee os oer lees mel³e kesÀ meeLe keÀer veeBJe efnuesieeruesefkeÀve [tye veneR mekeÀleer~“ De.yeeheoeoe 3.5.77’efncceles ye®®es ceoo os Kegoe“ - Fme je]pe keÀes Yetue peeles nQ~ ³en SkeÀ [^ecee keÀer ieg¿e keÀceeX keÀerieefle nw~ Deiej ³en efJeefOe Deewj efJeOeeve veneR neslee lees meYeer efJeée kesÀ henues jepee yeve peeles~ ...vecyejJeej yeveves keÀe efJeOeeve Fme efJeefOe kesÀ keÀejCe ner yevelee nw~ ... efveefceÊe cee$e ³en efJeOeeve [^eceeceW vetBOee ngDee nw~“ De.yeeheoeoe 22.11.87’Deiej efkeÀmeer keÀer keÀesF& yegjeF& ef®eÊe hej nw lees GmekeÀe ef®eÊe meoe Òemevveef®eÊe veneR jn mekeÀlee Deewjef®eÊe hej OeejCe keÀer ngF& yeeleW JeeCeer ceW peªj Dee³eWieer~ ... uesefkeÀve keÀceeX keÀer ieefle keÀe ieg¿e jnm³emeoe meeceves jKees~ ... keÀceeX keÀe ³en hekeÌkeÀe efve³ece nw DeLeJee keÀceeX keÀer efHeÀuee@meeHeÀer nw efkeÀ DeepeDeeheves efkeÀmekeÀer iueeefve keÀer lees DeehekeÀer keÀue keÀesF& ogiegveer iueeefve keÀjsiee~ ... lees keÀceeX keÀer ieefleke̳ee ngF&? yegjeF& ueewìkeÀj keÀneB DeeF&?“ De.yeeheoeoe 21.11.92’HeÀewjve HeÀue veneR efvekeÀuelee nw lees DeOeer³e& veneR nesvee nw efkeÀ HeÀue lees efvekeÀuelee ner veneR~ meYeer HeÀueHeÀewjve veneR efceueles nQ~ keÀesF&-keÀesF& yeerpe HeÀue leye oslee nw peye ves®egjue Je

53

nQ~ FmeefueS efkeÀmeer yeele ceW cetbPeves kesÀ yepee³es, Deheves keÀceeX keÀes mJe®í yeveevee nw~“ ceeleséejer 23.4.65

’yeekeÀer ³en lees peeveles nQ efkeÀ ³en [^ecee nw, ³en Kesue nw, Deeefo mes Devle lekeÀ kewÀmes ®euelee nw,GmekeÀer pees vee@uespe nw, GmekeÀes mecePevee nw~ ... ieerlee ceW Yeer nw - peerJeelcee Dehevee Deehener efce$e nw,Deehener Dehevee Me$eg nw~ FmeefueS ncekeÀes heg©

54

* De%eeveJeMe efkeÀ³es ie³es keÀce& kesÀ HeÀue Deewj peevekeÀj efkeÀ³es ie³es keÀce& kesÀ HeÀue ceW ceneve Devlejneslee nw~’Deiej yeehe (hejceelcee) keÀe yevekeÀj keÀesF& heehe keÀce& efkeÀ³ee lees meewiegCee oC[ heæ[ pee³esiee~“

mee.yeeyee 3.10.97 efjJee.’yegje keÀce& keÀjves mes meewiegCee oC[ nes peelee nw~ %eeve veneR lees SkeÀ heehe keÀe SkeÀ oC[~ %eeve

ceW Deeves kesÀ yeeo efHeÀj Ssmes keÀesF& efJekeÀce& keÀjles nQ lees meewiegCee heehe ueielee nw~“mee.yeeyee 24.11.69 efjJee.

Fme mecyevOe ceW keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ %eelee hejceelcee kesÀ ceneJeeke̳e nQ - efì^yegveueye´eïeCe ye®®eeW kesÀ efueS yew"sieer, De%eeveer DeelceeDeeW kesÀ efueS veneR~’Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle mebkeÀuhe ceW Yeer efkeÀmeer efJekeÀej kesÀ JeMeerYetle Je=efÊe nw lees ³en Yeer ceneheehenw~ efkeÀmeer Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle J³eLe& yeesue Yeer heehe kesÀ Keeles ceW pecee neslee nw~“

De.yeeheoeoe’pees efJekeÀce& efkeÀ³es nQ, GvekeÀer mepee keÀce&Yeesie kesÀ ªhe ceW Yeesieveer ner heæ[leer nw~ keÀce&Yeesie Devle lekeÀYeesievee ner nw, GmeceW ceeHeÀer veneR efceue mekeÀleer nw~ [^ecee Devegmeej meye neslee nw~ #ecee Deeefo nesleer nerveneR~ meye efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjvee ner nw~“ mee.yeeyee 25.6.05 efjJee.’keÀce& Deewj keÀce& kesÀ HeÀue kesÀ yevOeve ceW HebÀmeves kesÀ keÀejCe keÀce&-yevOeveer Deelcee Deheveer Tb®eer mìspekeÀes hee veneR mekeÀleer nw~ ...%eevemJe©he nesves kesÀ yeeo Jee ceemìj vee@uespeHegÀue, ceemìj meJe&MeefkeÌleJeevenesves kesÀ yeeo Deiej keÀesF& Ssmee keÀce& pees ³eesie³egkeÌle veneR nw Jen keÀj uesles nes, lees Fme keÀce& keÀe yevOeveDe%eeve keÀeue kesÀ keÀce&yevOeve mes heoceeiegCee p³eeoe nw~ ... FmeefueS FmeceW Yeer Devpeeve veneR jnvee nwefkeÀ ³en íesìer-íesìer ieefule³eeb nQ~ ³en lees neWieer ner~“ De.yeeheoeoe 20.5.72

keÀce& hej efve½e³e ceevee - ncekeÀes pees megKe ³ee ogKe efceue jne nw, Jen nceejs ner hetJe& keÀceeXkeÀe heefjCeece nw, otmeje keÀesF& J³eefkeÌle keÀejCe veneR nw Deewj YeefJe

55

Yeesievee neslee nw~ mebkeÀuheeW keÀe ÒeYeeJe SkeÀ efoMeeF& Yeer neslee nw Deewj ®engB efoMeeF& Yeer neslee nw,efpemekeÀes yeeyee ves me®e& ueeFì Deewj ueeFì neGme mes leguevee keÀer nw~* pees efpemekeÀe ef®evleve keÀjlee nw, Jen Jewmee yeve peelee nw~ efvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjves mesefvejekeÀejer Deewj DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee ªhe keÀes ³eeo keÀjves mes DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee yeve peeles nQ~* keÀcee&leerle yeveves kesÀ yeeo keÀesF& Deelcee Fme keÀcees$e hej jn veneR mekeÀleer nw~* ue#³e, YeeJevee Deewj keÀce& kesÀ DeeOeej hej peerJeve keÀer efoMee efveef½ele nesleer nw Deewj Gme Devegmeejner Deelcee keÀes megKe-ogKe keÀe DevegYeJe neslee nw~* Deelce-efmLeefle ceW efmLele Deelcee keÀes hejceelcee keÀer ³eeo menpe jnleer nw Deewj GmekeÀes keÀce& ceWLekeÀeJeì veneR nesleer nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ mebkeÀuhe meerefcele Deewj meceLe& jnles nQ~ osneefYeceeveer Deelcee kesÀmebkeÀuhe J³eLe& Deewj DeefOekeÀ nesles, efpememes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle DeefOekeÀ #eerCe nesleer nw, efpememes LekeÀeJeìDeefOekeÀ nesleer nw~* ke=Àl³e-Deke=Àl³e, hegC³e-heehe kesÀ efveCe&³e keÀer DeeJee]pe Devlej-Deelcee mJe³eb ner keÀjleer nw, GmeDeeJee]pe keÀes megvekeÀj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle mechevve Deelcee keÀce& Þesÿ keÀjleer nQ Deewj efpemeceW DeeeflcekeÀMeefkeÌle keÀer keÀceer nesleer nw, Jen Deheveer Devlejelcee keÀer DeeJee]pe megveles ngS Yeer GmekeÀes keÀjves ceW meceLe&veneR nesleer nw, efpememes GmekesÀ keÀce& Kejeye nesles nQ~ Deelcee keÀer ³es DeeJee]pe Deewj Gme DeeJee]pe kesÀDeeOeej hej efkeÀ³es ie³es keÀceeX keÀe ÒeYeeJe mLetue Òeke=Àefle leLee Dev³e DeelceeDeeW hej Yeer neslee nw DeewjGmekesÀ DeeOeej hej Gme Deelcee keÀes Òeke=Àefle Üeje HeÀue Òeehle neslee nw~

ceveg

56

iejeryeeW keÀes Leesæ[sner kegÀí osles nQ~ ceefvoj yevee³ee, peneB ceveg

57

De.yeeheoeoe 21.11.92’DeYeer keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve cepe& nes ie³ee nw, FmeefueS Deueyesueeheve nw... Deehe ueesieeW keÀerDeheveer efmLeefle lees v³eejer Deewj h³eejer nw uesefkeÀve otmejeW keÀer yeeleeW ceW mece³e lees osvee heæ[lee nw~ ...³ener mece³e ueeFì-neGme ceeFì-neGme yeve Jee³eyeśMevme HewÀueeves ceW pee³es lees ke̳ee nes pee³esiee?“

De.yeeheoeoe 21.11.92 oeefo³eeW mes’keÀceeX keÀer ienve ieefle ke̳ee ngF&? ... keÀF& keÀnles nQ - nceves efkeÀmekeÀes keÀne veneR uesefkeÀve Jes keÀn jnsLes lees ceQves Yeer neB ceW neB keÀj efo³ee~ ... neB ceW neB efceueevee, ³en Yeer keÀceeX keÀer ieefle kesÀ ÒeceeCe heeheceW Yeeieer yevevee nw~“ De.yeeheoeoe 21.11.92

me=efä-®e¬eÀ ceW Deelcee kesÀ GlLeeve Deewj heleve keÀe keÀe³e& ef¬eÀ³ee Deewj Òeefleef¬eÀ³ee kesÀefme×evle kesÀ DeeOeej hej Deeefo mes Devle lekeÀ ®euelee nw~ GlLeeve Yeer ef¬eÀ³ee Deewj Òeefleef¬eÀ³ee kesÀDeeOeej hej ner mebiece³egie hej neslee nw Deewj heleve Yeer mele³egie kesÀ ÒeLece pevce mes ner Fme efme×evle kesÀDeeOeej hej ner neslee nw~ mecyevOeeW ceW ceOegjlee Deewj keÀìglee Yeer Fme efme×evle kesÀ DeeOeej hej nesleernw~ efJeée keÀer DeveskeÀ IeìveeDeeW keÀes osKeW Deewj Gve hej efJe®eej keÀjW lees mecePe ceW Deelee nw efkeÀ ³esmecyevOeeW keÀer keÀìglee ³ee ceOegjlee SkeÀeSkeÀ veneR nes mekeÀleer nw~

ef¬eÀ³ee-Òeefleef¬eÀ³ee kesÀ Fme efme×evle ceW cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee meYeer ÒekeÀej mes keÀceeX keÀeÒeYeeJe neslee nw~ mJeebme uesvee, Keevee-heervee, J³eJeneefjkeÀ keÀce& Deeefo meYeer kesÀ ÒekeÀej kesÀ keÀce& FmeceWDeheveer YetefcekeÀe efveYeeles nQ, efpemekesÀ DeeOeej hej ner mele³egie keÀer 16 keÀuee mechetCe& efmLeefle keÀefue³egiekesÀ Devle ceW keÀueenerve nes peeleer nw~ ³en efme×evle nj Deelcee hej ÒeYeeefJele neslee nw~* ogefve³ee ceW Yeer DeveskeÀ mece³e DeyeesOe ye®®eeW mes Yeer Ssmes kegÀke=Àl³e-heehekeÀce& nesles nQ, efpevekeÀe oC[lees yeæ[e neslee nw hejvleg DeyeesOe mecePe mees®eles nQ efkeÀ FvekeÀes oC[ veneR efceuevee ®eeefnS hejvleg GvekeÀerFme DeyeesOe peerJeve Deewj keÀceeX keÀe mecyevOe GvekesÀ hetJe& ³egJee-Je=× peerJeve mes nw, FmeefueS hejceefheleehejceelcee Deewj Òeke=Àefle ³ee keÀnW efkeÀ Oece&jepe mes Jes Yeer Deheves kegÀke=Àl³e kesÀ heefjCeece mes ye®e veneRmekeÀles~ GvekeÀes GmekeÀer Yeesievee DeJeM³e Yeesieveer nesieer~* nj SkeÀ ³eesefve keÀer Deelcee keÀce& keÀjleer nw Deewj GmekesÀ keÀceeX keÀe mecyevOe Gmeer ³eesefve keÀerDeelceeDeeW mes ³ee GmekesÀ mecekeÀ#e ³eesefve³eeW keÀer DeelceeDeeW ³ee Òepeeefle³eeW mes neslee nw Deewj GmekesÀDeeOeej hej ner GvekesÀ keÀceeX kesÀ HeÀue keÀe efveCe&³e neslee nw~* efkeÀmeer Yeer keÀce& mes efkeÀmeer Deelcee keÀes keÀesF& ogKe neslee nw lees keÀlee& keÀe Gme Deelcee kesÀ meeLeefnmeeye-efkeÀleeye yevelee nw Deewj mece³e hej keÀlee& Deelcee keÀes Gme HeÀue ogKe kesÀ ªhe ceW Yeesievee nerheæ[lee nw~ ³eLee - Deueyesuesheve mes, ìesCì, nbmeer-ce]peekeÀ Deeefo~

58

keÀce& keÀe efJeefOe-efJeOeeve Deewj efJeefYevve Oece&-Meeðenj Oece& kesÀ MeeðeeW ceW keÀce& mecyevOeer kegÀí ve kegÀí efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe %eeve DeJeM³e nw

hejvleg keÀce& keÀe ³eLeeLe& %eeve veneR nw Deewj keÀce& keÀjves keÀer MeefkeÌle kewÀmes Dee|pele keÀjW, GmekeÀe efJeefOe-efJeOeeve veneR nw, FmeefueS GvekeÀes heæ{ves mes keÀesF& Þesÿ keÀce& keÀjves ceW meceLe& veneR neslee nw~ ceneYeejleMeeðe keÀes osKeW lees osKeWies GmeceW jepeveerefle, Oece&veerefle, DeeO³eeeflcekeÀ %eeve, keÀce&-efme×evle kesÀ DeveskeÀcenlJehetCe& GoenjCe nQ, pees Fme yeele keÀes efme× keÀjles nQ efkeÀ YekeÌleeW ceW ³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ %eeve venesles ngS Yeer Jes Oece&-mechevve jepeveerefle, DeeO³eeleefcekeÀ %eeve kesÀ DeveskeÀ cenlJehetCe& leL³eeW kesÀ efJe

59

keÀes Yeer peevevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~keÀceeX kesÀ mJeªhe Deewj ÒekeÀej keÀe efJeYeepeve DeveskeÀ ÒekeÀej mes efkeÀ³ee peelee nw, efpeveceW mes

kegÀí kesÀ Thej ³eneB efJe®eej keÀj jns nQ~

keÀce& kesÀ ®eej mJeªhe nQ -SkeÀ nw mJeYeeefJekeÀ keÀce&, pewme mJeebme uesvee, osKevee, megvevee Deeefo Deeefo~ Ssmes keÀceex keÀe

Yeer ceeveJe peerJeve hej ÒeYeeJe neslee nw ke̳eeWefkeÀ keÀesF& Yeer keÀce& ÒeYeeJe jefnle veneR neslee nw uesefkeÀve SsmeskeÀceeX keÀe heehe-hegC³e kesÀ Keeles hej yengle keÀce ÒeYeeJe neslee nw~

otmejs nesles nQ owefvekeÀ keÀce&, pewmes Keevee-heervee, meesvee Deeefo Deeefo~ Ssmes keÀceeX keÀe YeerceeveJe peerJeve hej ÒeYeeJe lees neslee nw hejvleg GvekeÀe heehe-hegC³e kesÀ Keeles hej yengle keÀce ÒeYeeJe nesleenw uesefkeÀve mJeYeeefJekeÀ keÀceeX mes DeefOekeÀ heæ[lee nw~ efve³ece-meb³ece mes jnves Jeeues keÀe peerJeve megKece³eneslee nw, Demeb³eceer J³eefkeÌle keÀe peerJeve jesieer-ogKeer neslee nw~ Keeves-heerves, G"ves-yew"ves ceW nce peesÒeke=Àefle kesÀ lelJeeW kesÀ mecyevOe-mecheke&À ceW Deeles nQ, efpememes GvekesÀ meeLe Yeer nceeje efnmeeye yevelee nw~

leermejs nesles nQ J³eJeneefjkeÀ keÀce&, pewmes veewkeÀjer, OevOee Deeefo FvekeÀe heehe-hegC³e mes DeefOekeÀmecyevOe neslee nw ke̳eeWefkeÀ FvekesÀ keÀejCe Deelcee³eW Dev³e DeelceeDeeW kesÀ mecyevOe-mecheke&À ceW DeefOekeÀDeeles nQ~ ceveg

60

JeemleJe ceW mebiece³egie hej peye ncekeÀes F&éejer³e %eeve efceuelee nw, efpememes nce osneefYeceeveer mesDeelceeefYeceeveer Deewj hejceelceeefYeceeveer yeveles nQ lees Gme ³eLeeLe& DeelceeefYeceeveer Deewj jceelceeefYeceeveerefmLeefle ceW jnkeÀj efkeÀ³es ie³es keÀce& ner megkeÀce& nesles nQ DeLee&led GvekesÀ Üeje ner DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀeefJekeÀeme neslee nQ, pees ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nQ~ keÀceeX keÀe ³es %eeve, %eeve-meeiej hejceelcee mebiece ³egie ceW ner osles nQ~* ³es efJeée SkeÀ keÀcees$e nw, peneB keÀesF& Yeer Deelcee efyevee keÀce& kesÀ efyevee veneR jn mekeÀleer nw Deewj njkeÀce& keÀe HeÀue GmekesÀ keÀlee& keÀes efceuelee ner nw, FmeefueS nj Deelcee keÀe ³es heeJeve keÀle&J³e nw efkeÀ JenkeÀce& kesÀ mJeªhe Deewj efJeefOe-efJeOeeve keÀes peevekeÀj meoe Þesÿ keÀce& keÀe ner mebkeÀuhe jKes, Deheveer ceve-yegef× keÀes Þesÿ keÀceeX ceW ner ÒeJe=le jKes~’yeeyee ncesMee keÀnles ceebiees cele~ ... oelee kesÀ ye®®es nes ... Deewj efkeÀmemes ueWies lees GvekeÀer ³eeoDeeleer jnsieer~ ... DeewjeW mes ceebiees cele~ veneR lees osves Jeeues keÀes Yeer vegkeÀmeeve heæ[ peelee nw ke̳eeWefkeÀ JenefMeJe yeeyee kesÀ YeC[ejs ceW veneR efo³ee~ osvee ®eeefnS efMeJe yeeyee kesÀ YeC[ejs ceW~“

mee.yeeyee 25.1.72 efjJee.’®eej ÒekeÀej keÀer mesJee - SkeÀ nw mJe keÀer mesJee, otmeje nw efJeée keÀer mesJee, leermejer nw cevmee mesJee Deewj®eeLeer nw ³e%e-mesJee~... ³e%e-mesJee DeLee&led ³e%e keÀer keÀce&Cee Üeje kegÀí ve kegÀí mesJee peªj keÀjveer®eeefnS~ yeeheoeoe kesÀ heeme leerveeW ÒekeÀej keÀer mesJee kesÀ Keeles pecee nesles nQ~... efmeHe&À mLetue mesJee keÀeskeÀce&Cee mesJee veneR keÀnles uesefkeÀve keÀce&Cee DeLee&led mebie"ve ceW mecyevOe-mecheke&À ceW Deevee~ ³en Yeer keÀce&kesÀ Keeles ceW pecee nes peelee nw~“ De.yeeheoeoe 25.3.90

DekeÀce&’Jen keÀce& efpemeceW efkeÀmekesÀ efnle-Deefnle keÀer keÀecevee ve nes Deewj efpemekeÀe Òeke=Àefle hej Yeer De®íe-yegjeÒeYeeJe ve nes, Jen keÀce& DekeÀce& keÀne pee³esiee~“

JeemleJe ceW DeelceeDeeW kesÀ Üeje efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Yeer keÀce&, DekeÀce& veneR neslee nw~ njDeelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe De®íe ³ee yegje HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ efvejekeÀej hejceelcee ner SkeÀSsmeer meÊee nw, efpevekesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es keÀce&, DekeÀce& nesles nQ ke̳eeWefkeÀ Jen pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ mesv³eeje meoe efvejekeÀej nw, FmeefueS keÀesF& Yeer keÀce& GmekeÀes ÒeYeeefJele veneR keÀjlee nw~ JeemleJe ceWhejceelcee kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& ve keÀnkeÀj megkeÀce& ner keÀne pee³esiee ke̳eeWefkeÀ hejceelcee efJeée-keÀu³eeCeeLe& DeJeleefjle nesles nQ Deewj keÀce& keÀjles nQ hejvleg Jes GmekeÀe HeÀue veneR Yeesieles nQ Deewj veGmekesÀ HeÀue keÀer F®íe jKeles nQ~ FmeefueS GvekesÀ keÀceX keÀes DekeÀce& keÀn mekeÀles nQ~ hejceelcee kesÀ

61

Üeje efkeÀ³es ie³es keÀceeX kesÀ DekeÀce& nesves keÀe keÀejCe nw ke̳eeWefkeÀ hejceelcee efvejekeÀej nw, %eeve kesÀ meeiejnQ efpemekesÀ keÀejCe Jes efve

62

mele³egie ceW pees keÀce& keÀjles, Keeles-heerles, GmekeÀe HeÀue lees neslee nw hejvleg Gmes efJekeÀce& ³eeheehe veneR keÀn mekeÀles ke̳eeWefkeÀ Gmemes efkeÀmeer keÀes ogKe veneR osles Deewj efkeÀmeer keÀes megKe osves keÀemebkeÀuhe Yeer veneR neslee, FmeefueS GvekesÀ keÀceeX keÀes megkeÀce& Yeer veneR keÀne pee mekeÀlee~ nj SkeÀ Deheveerpecee keÀceeF& Keeles jnles Deewj KeekeÀj Kelce keÀj osles~ JeneB Deelcee³eW keÀesF& Ssmee keÀce& veneR keÀjleeR,efpememes Deheveer ³ee efkeÀmeer Dev³e Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nes, FmeefueS JeneB kesÀ keÀceeX keÀes megkeÀce& YeerveneR keÀne pee mekeÀlee~ FmeefueS yeeyee ves JeneB kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀer meb%ee oer nw~ yeekeÀer FmekeÀcees$e hej nj keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e neslee nw~

mele³egie $eslee kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& ke̳eeW keÀnles ke̳eeWefkeÀ JeneB Deelcee³eW mebiece³egie hej efkeÀ³esie³es Deheves Þesÿ keÀceeX keÀe mebef®ele HeÀue Keeles nQ, GmekeÀe GheYeesie keÀjles nQ~ JeneB ve keÀesF& hegC³e keÀce&keÀjles Deewj ve ner keÀesF& heehe keÀce& keÀjles nQ, FmeefueS JeneB kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀne peelee nw~

meb#eshe ceW DekeÀce& keÀer heefjYee

63

kesÀ efueS Deelcee³eW YeefkeÌle YeeJevee mes DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ keÀce&-keÀeC[ Deeefo DeejcYe keÀjles nQ~’efpelevee ³eeo keÀjWies, Glevee efJekeÀce& efJeveeMe neWies~ efJekeÀce& lees meyemes nesles jnles nQ~ Ssmes keÀesF& celemecePes efkeÀ nce mes keÀesF& efJekeÀce& veneR neslee nw~ Flevee DenbkeÀej keÀesF& cele jKes~ efJekeÀce& lees yengle nerieghle Yeer yeveles nQ, Gvemes yeæ[er mecYeeue jKeveer nw~“

mee.yeeyee 12.09.03 efjJee.’legce yeehe keÀes ³eeo keÀjles jnes lees legce Yee

64

Deewj HeÀue keÀe mece³e DeejcYe neslee nw ke̳eeWefkeÀ mele³egie-$eslee nw yeehe keÀe Jemee&, pees mebiece³egie hejyeehe mes efceuelee nw, JeneB heg©

65

keÀce&HeÀue hej ner ®euelee nw~’yeehe keÀnles nQ - legce cesjer ³eeo kesÀ efyevee heefJe$e yeve ner veneR mekeÀles nes~ Yeues legce keÀesF& osJelee keÀes³eeo keÀjes~ efkeÀmekesÀ Yeer ³eesie mes legce heefJe$e veneR yeveeWies~ heeheeW keÀes oiOe keÀjves keÀe yeue cesjs heemener nw~“ ceeleséejer 24.6.65’yesno keÀe yeehe keÀnles nQ - ye®®es, cegPes ³eeo keÀjes lees legcnejs efJekeÀce& efJeveeMe neWies~ legcnW Fme oeoeJee ceccee keÀes Yeer ³eeo veneR keÀjvee nw~... iee³eve nw - meleieg© efceuee oueeue~ meleieg© keÀesF& oueeueveneR nw~ meleieg© lees efvejekeÀej nw~... Jemee& lees yeehe mes ner efceuevee nw~“

mee.yeeyee 9.2.05 efjJee.’SkeÀ neslee nw [e³ejskeÌì efJekeÀce& efJeveeMe keÀer mìspe ceW efmLele nes HegÀue HeÀesme& mes efJekeÀceeX keÀe veeMekeÀjvee, otmeje lejerkeÀe nw efpelevee-efpelevee Meg× mebkeÀuhe Jee ceveve keÀer MeefkeÌle mes Deheveer yegef× keÀesefyepeer jKeles nes, ... yegef× ceW ³en Yejves mes Jen henues Jeeuee mJe³eb ner efvekeÀue pee³esiee~“

De.yeeheoeoe 4.7.71’efJekeÀce& efJeveeMe Deewj MeefkeÌle Yejves keÀer oes efJeefOe³eeb nQ~ SkeÀ neslee nw henues meeje efvekeÀeue keÀjefHeÀj Yejvee, otmeje neslee nw Yejves mes efvekeÀeuevee~ Deiej Keeueer keÀjves keÀer efnccele ve nw lees otmejeYejles peeves mes henuee Deehe ner Kelce nes pee³esiee~“ De.yeeheoeoe 4.7.71’keÀF& mecePeles nce Deheves keÀes Deelcee mecePe Meevle ceW yew"les nQ~ hejvleg Fmemes Yeer keÀesF& heehe YemceveneR nesiee~ yeehe keÀnles nQ - Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀj efHeÀj cegPes ³eeo keÀjes~ ... efpelevee h³eejmes yeeyee keÀes ³eeo keÀjWies lees efJekeÀce& efJeveeMe neWies Deewj efHeÀj Jemee& Yeer efceuesiee~“

mee.yeeyee 20.6.72 efjJee.’Þeerke=À

66

megkeÀce&’pees keÀce& mJe kesÀ ³ee meJe& kesÀ keÀu³eeCeeLe& efkeÀ³ee peelee nw Deewj efpememes Deelcee³eW SJeb Òeke=Àefle heeJeveyeveleer nw, Gme keÀce& keÀes megkeÀce& keÀne peelee nw~“

³es megkeÀce& keÀer Òeef¬eÀ³ee mebiece hej ner ®eueleer nw, peye %eeve meeiej hejceelcee Fme Oeje hejDeeles nQ Deewj DeelceeDeeW keÀes DekeÀce&-efJekeÀce&-megkeÀce& keÀer ienve ieefle keÀe %eeve osles nQ Deewj keÀce&³eesiekeÀer efMe#ee osles nQ~ Fme ³eesie keÀer Òeef¬eÀ³ee mes Deelce³eW Deewj Òeke=Àefle oesveeW heeJeve nesles nQ~ DeelceeDeeWceW DeeeflcekeÀ YeeJevee peeûele nesleer nw, efpememes Deelcee³eW efJeée-keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes keÀce& keÀjles nQ~mebiece³egie hej ner Deelcee³eW DeelceeefYeceeveer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj hejceelcee keÀer ³eeo ceW DeLee&ledDeelceeefYeceeveer Deewj hejceelceeefYeceeveer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj keÀce& keÀjles nQ, Jes keÀce& ner megkeÀce& neslesnQ ke̳eeWefkeÀ Gvemes ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

Deelce-efmLeefle Deewj DeeeflcekeÀ ¢efä jns lees Deewj meejs keÀe³e& mJele: ner Þesÿ nesles nQ~hejceelcee keÀer ³eeo Yeer mJele: jnsieer Deewj hejceelcee keÀer ³eeo jnsieer lees DeeeflcekeÀ efmLeefle DeewjDeeeflcekeÀ ¢efä mJele: jnsieer~* Þesÿ keÀce& kesÀ efueS Þesÿ mebmkeÀej ®eeefnS~ Deheves keÀes ³eLeeLe& ªhe ceW Deelcee mecePeves Deewj otmejskeÀes Yeer ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW osKevee meyemes Þesÿ mebmkeÀej nw, Fme mebmkeÀej keÀes OeejCe keÀjvesmes meoe ner Þesÿ keÀce& neWies~ Deelcee keÀer ³es efmLeefle mebiece³egie hej ner nesleer nw~ mele³egie ceW YeerDeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw Deewj veececee$e Deelcee keÀe %eeve neslee nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve veneR neslee,FmeefueS JeneB Yeer megkeÀce& veneR nesles nQ, FmeefueS DeelceeDeeW keÀer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀer keÀuee³eW Glejleerner peeleer nQ~* efpemekeÀes keÀce& keÀe %eeve DeLee&led keÀce& kesÀ keÀejCe, keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, keÀce& kesÀ HeÀue keÀe %eevenes pee³esiee, efve½e³e nes pee³esiee, Gmemes keÀye keÀesF& DekeÀle&J³e nes veneR mekeÀlee~efMeJe YeieJeeveesJee®³e - ’ef$ekeÀeueoMeea neskeÀj keÀce& keÀjes lees keÀye keÀesF& efJekeÀce& veneR nesiee~* peerJeelcee Dehevee Deehener efce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw DeLee&led nj Deelcee keÀes Deheves nerkeÀce& keÀe HeÀue efceuelee nw~ Þesÿ keÀce& mes efce$e Deewj heehe keÀce& mes Me$eg yeveleer nw~ megKe Deewj ogKeoesveeW ceW ner otmejs lees kesÀJeue efveefceÊe keÀejCe nesles nQ, cetue keÀejCe lees nj Deelcee kesÀ Deheves ner keÀce&nesles nQ~ FmeefueS keÀce& Deewj HeÀue kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes mecePekeÀj otmejeW keÀes oes

67

keÀe Keelee mebef®ele keÀjles nQ~* mJe-efmLeefle Deewj SkeÀ hejceelcee keÀer ³eeo ceW efmLele neskeÀj Deheves keÀce& Deewj peerJeve keÀes ®eskeÀkeÀjes Deewj legcnejer ®eslevee efpemes mJeerkeÀej keÀjs, Gme keÀce& keÀes efveYe&³e neskeÀj keÀjes~ ve J³eLe& ef®evlevekeÀjes Deewj ve Þesÿ keÀceeX mes heerís nìes, meHeÀuelee legcnejs ®ejCe ®etcesieer~ ceveg

68

ÒeefleMele Deeies kesÀ efueS Yeer mebef®ele neslee nw, efpememes [^ecee keÀe Deeies keÀe ¢M³e Ieefìle neslee nw Deewj³es efJeée-veeìkeÀ melele ®euelee nw~* keÀceeX keÀe %eeve Þesÿ keÀce& keÀer ÒesjCee oslee nw Deewj Þesÿ keÀce& ner Þesÿ HeÀue keÀe DeeOeej nQ DeewjÞesÿ keÀce& ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee kesÀ efveefceÊe yeveles nQ~ De%eeveleehetCe& DeMegYe keÀceeX kesÀ Üeje nerDeelcee hej ûen®eejer Deeleer nw, pees Deelcee keÀes ogKe osleer nw Deewj %eeve³egkeÌle Þesÿ keÀceeX kesÀ Üeje nerDeelcee keÀer ûen®eejer otj nesleer nw Deewj Deelcee megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~’hejceelcee, Deelcee keÀer pees Deesefjefpeveue mìspe Leer, Gmes hekeÀæ[ves keÀe %eeve Yeer os jns nQ, yeue Yeer osjns nQ~ keÀnles nQ - legce cegPes ³eeo keÀjes lees Þesÿ keÀce& keÀjves keÀe yeue Dee³esiee~ veneR lees legcnejs mesÞesÿ keÀce& veneR neWies~ ... Þesÿ keÀce& keÀjles jnes lees legcnejer hee@Jej meleesÒeOeevelee keÀer yeveleer pee³esieerDeewj Gmeer DeeOeej mes legce Gme efmLeefle keÀes Òeehle keÀjWies, pees legcnejer Demegue efmLeefle nw~“

ceeleséejer 21.06.64’keÀe³e& keÀjles HeÀefjMlee yevekeÀj keÀce& keÀjes~ HeÀefjMlee DeLee&led [yeue ueeFì~ keÀe³e& keÀe yeesPe veneRnes~ keÀe³e& keÀe yeesPe DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee yeveves veneR osiee~ ... yeer®e-yeer®e ceW efvejekeÀejer DeewjHeÀefjMlee mJeªhe keÀer ceve keÀer SkeÌmejmeeFpe keÀjes lees LekeÀeJeì veneR nesieer~ pewmes ye´ïee yeehe keÀesmeekeÀej ªhe ceW osKee - [yeue ueeFì~ mesJee keÀe Yeer yeesPe veneR, DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee ªhe~ lees menpeyeehe meceeve yeve pee³eWies~“ De.yeeheoeoe 14.11.02’Deelcee ceW ner meye mebmkeÀej nQ~ heemì kesÀ megkeÀce& Jee efJekeÀce& kesÀ mebmkeÀej Deelcee ues Deeleer nw~ ...peneB keÀce& DekeÀce& nes peeles nQ, GmekeÀes mele³egie keÀne peelee nw~ efHeÀj peneB keÀce& efJekeÀce& nesles nQ,GmekeÀes keÀefue³egie keÀne peelee nw~ legce DeYeer nes mebiece³egie hej~ DeYeer yeeyee oesveeW lejHeÀ keÀer yeelemecePeeles nQ~“ (FmeefueS megkeÀce& keÀjves keÀe mece³e DeYeer ner nw)

mee.yeeyee 26.1.06 efjJee.* Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ efve³eceevegmeej nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& SJeb heg©

69

efmLele neskeÀj keÀce& keÀjves mes keÀye keÀesF& J³eLe& keÀce& veneR nesiee, meeOeejCe veneR nesiee~“ De.yeeheoeoe 22.1.90 heeìea

’cenejefLe³eeW kesÀ mebkeÀuhe Yeer Ssmes ner nesles nQ, pees mebkeÀuhe ÒewefkeÌìkeÀue ceW mecYeJe nes mekeÀles nQ~ keÀjWve keÀjW ... mees®eves keÀer Yeer GvekeÀes DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ ... FmeceW henues keÀvì^eseEueie hee@Jej efJeMes

70

mecyevOe ceW Deeles nes~ ... yeehe keÀes Yeer meJe&MeefkeÌleJeeve Deewj h³eej keÀe meeiej Yeer keÀnles nQ~ ...Deheves keÀes meoe meHeÀuelee keÀe efmeleeje mecePevee nw~ Òel³e#eHeÀue keÀer Yeer keÀecevee veneR jKeves JeeuesmeHeÀuelee keÀes heeles nQ~“ De.yeeheoeoe 5.4.70’meYeer DeelceeDeeW keÀe yeehe SkeÀ nw, Jen DeYeer Dee³ee ngDee nw hejvleg meye lees efceue Yeer veneR mekeWÀies~Fchee@efmeyegue nw~... ³eeo efHeÀj Yeer heeflele-heeJeve keÀes ner keÀjles nQ~... SkeÀ yeehe ner nw pees legce ye®®eeWkeÀes heæ{ekeÀj efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ, Kego veneR yeveles nQ~ FmeefueS GvekeÀes keÀne peelee nw -efve

71

’Ssmee mebkeÀuhe Fcepe& nesvee ®eeefnS efkeÀ Deye meJe&-DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe nes~ meJe& leæ[heleer ngF&,ogKeer Deewj DeMeevle Deelcee³eW Jejoelee yeehe Deewj ye®®eeW Üeje Jejoeve Òeehle keÀj meoe Meevle DeewjmegKeer yeve peeSb Deewj Deye Iej ®eueW~ ³en mce=efle mece³e keÀer meceerhelee ÒeceeCe les]pe nesveer ®eeefnSke̳eeWefkeÀ Fme mebkeÀuhe Deewj Fme mce=efle mes ner efJeveeMe pJeeuee Yeæ[keÀ G"sieer Deewj meJe& keÀe keÀu³eeCenesiee~“ De.yeeheoeoe 3.2.74

Yeesievee kesÀ DeeOeej hej keÀce& kesÀ ÒekeÀej DeLee&led YesoDeelceeDeeW keÀes GvekesÀ keÀceeX keÀer Yeesievee GvekesÀ keÀce& kesÀ mJeªhe kesÀ DeeOeej hej efceueleer

nw~ kegÀí keÀceeX keÀe efnmeeye Òeke=Àefle Deewj leve kesÀ meeLe neslee nw, Jen GmekesÀ Üeje Yeesievee heæ[lee nw~efkeÀvneR keÀceex keÀe efnmeeye-efkeÀleeye Dev³e DeelceeDeeW kesÀ meeLe neslee nw, Jen GvekesÀ meeLe ®egkeÌlee keÀjveeheæ[lee nw~ yeeyee keÀnles legce Deheves keÀceeX keÀes yeeyee keÀes efueKekeÀj os oes lees DeeOee ceeHeÀ nes pee³esieehejvleg yeeyee efkeÀme ÒekeÀej kesÀ keÀceeX keÀe efnmeeye ceeHeÀ keÀjsiee Deewj efkeÀme ÒekeÀej kesÀ keÀceeX keÀeefnmeeye-efkeÀleeye Deelcee keÀes ®egkeÌlee keÀjvee ner nesiee, ³en Yeer SkeÀ ieg¿e hensueer nw ke̳eeWefkeÀ nceejs efpevekeÀceeX mes Dev³e Deelcee³eW ÒeYeeefJele ngF& nQ, GvekeÀes ogKe efceuee nw, GmekeÀe ÒeefleHeÀue GvekeÀes kewÀmesefceuesiee DeLee&led Jen kewÀmes ®egkeÌlet nesiee? ³en Yeer efJe®eej keÀer yeele nw~ pewmes nceves efkeÀmeer Deelcee keÀekeÀesF& Oeve næ[he efkeÀ³ee nw lees Gme keÀce& keÀes hejceelcee keÀes efueKekeÀj osves mes hejceelcee ceeHeÀ keÀjsiee³ee veneR - ³en efJe®eejCeer³e nw ke̳eeWefkeÀ ³eefo ceeHeÀ keÀjlee nw lees efpemekeÀe Oeve næ[he efkeÀ³ee nw, GmekesÀmeeLe Dev³ee³e nes pee³esiee~’Oece&jepe hegjer ceW Yeer mepeeDeeW keÀe heeì& Devle ceW vetBOee ngDee nw uesefkeÀve Jes mepee³eW efmeHe&À Deelcee DehevesDeehe Yeesieleer nw Deewj efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjleer nw~ uesefkeÀve keÀceeX kesÀ DeveskeÀ ÒekeÀej ceW YeerefJeMes

72

ceveesjbpeve kesÀ ªhe ceW keÀjves ueies nQ Deewj hejceelcee efhelee keÀe yeveves kesÀ yeeo Jen heehe-keÀce& nes ie³eenw ke̳eeWefkeÀ GmekeÀer nceejs efueS keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR nw, yeefukeÀ Jen nceejs DeeO³eeeflcekeÀ heg©

73

efkeÀ ke̳eecele kesÀ mece³e Kegoe ªneW keÀes keÀye´ mes peieekeÀj GvekesÀ keÀceeX keÀe efnmeeye keÀjlee nw~Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer Ssmeer mJe-®eeefuele ceMeervejer nw efkeÀ nj Deelcee keÀes mece³e hej Deheves

keÀceeX keÀe HeÀue efceuelee ner nw Deewj Gme mece³e GmekeÀes Gve keÀceeX keÀer met#ce mce=efle Yeer Deeleer nw,efpemekesÀ keÀejCe Jen he½eeleehe keÀjlee ner nw~ pewmes jepee oMejLe keÀe GoenjCe jecee³eCe ceW nw,ceneYeejle ceW Yeer Yeer

74

mee.yeeyee 10.11.04 efjJee.’yengleeW keÀes yengle Kejeye K³eeueele Deeles nQ, efHeÀj FvekeÀer mepee Yeer yengle keÀæ[er nw~... DeJemLeeefiej peeleer nw~ DeJemLee keÀe efiejvee ner mepee nw~“ mee.yeeyee 7.12.04 efjJee.’yeskeÀe³eos ®eueve mes vegkeÀmeeve yengle neslee nw~ nes mekeÀlee nw efHeÀj keÀæ[er mepee³eW Yeer Keeveer heæ[s~Deiej Deheves keÀes mecYeeueWies veneR lees yeehe kesÀ meeLe-meeLe Oece&jepe Yeer nw, GvekesÀ heeme yesno keÀeefnmeeye-efkeÀleeye jnlee nw~“ mee.yeeyee 7.12.04 efjJee.’DeYeer Leesæ[s mece³e ceW Oece&jepe keÀe ªhe Òel³e#e ªhe ceW DevegYeJe keÀjWies~ ... efHeÀj DevegYeJe keÀjWiesefkeÀ SkeÀ mebkeÀuhe keÀer Yetue mes SkeÀ keÀe meewiegCee oC[ kewÀmes efceuelee nw~“

De.yeeheoeoe 22.10.70’peje Yeer mechetCe& Deengefle keÀer keÀceer jn ie³eer lees mechetCe& meHeÀuelee veneR nesieer~ efpelevee Deewj GleveekeÀe efnmeeye nw~ efnmeeye keÀjves ceW Oece&jepe Yeer nw~ Gvemes keÀesF& Yeer efnmeeye jn veneR mekeÀlee~ ...efmeHe&À efve½e³e Deewj efnccele ®eeefnS~ efve½e³e JeeueeW keÀer efJepe³e keÀuhe henues Yeer ngF& Leer Deewj DeYeer YeerngF& heæ[er nw~“ De.yeeheoeoe 25.1.70’ceQ efvejekeÀej ªhe ceW lees kegÀí osKe veneR mekeÀlee ntB~ Deejievme efyeiej Deelcee kegÀí Yeer keÀj vemekesÀ~ ... ³en lees DevOeÞe=×e nw, pees keÀnles nQ F&éej meye kegÀí osKelee nw~ ... De®íe ³ee yegjekeÀece nj SkeÀ [^ecee Devegmeej keÀjles nQ~ ceQ Leesæ[sner yew" Fleves keÀjesæ[eW ceveg

75

ye´eïeCe peerJeve ceW keÀceeX keÀe HeÀue keÀF& iegCee yeæ{ peelee nw, pees De®ís keÀe Yeer neslee nw leesyegjs keÀceeX keÀe Yeer neslee nw ke̳eeWefkeÀ ye´eïeCe peerJeve ceW hejceelcee mes meye ÒekeÀej keÀe %eeve efceuelee nw~ye´eïeCe peerJeve hejce megKece³e peerJeve nw, Gme peerJeve keÀe me®®ee megKe DevegYeJe ve nesvee Yeer Oece&jepekeÀer mepee ner nw~ ³eesieevevo hejceevevo nw Deewj ³eesie ceW yew"les mece³e ³ee ®eueles-efHeÀjles ³eesie keÀeDeevevo DevegYeJe ve nesvee Yeer Oece&jepe keÀer mepee³eW ner nQ~ efJeMes

76

yeehe kesÀ efceueves keÀe ÒeefkeÌìkeÀue DevegYeJe keÀjles nQ, Jewmes efJehejerle yegef× Jeeues efJecegKe nesves mes met#cemepeeDeeW keÀe DevegYeJe keÀjWies~... GvekesÀ meerjle mes njskeÀ DevegYeJe keÀj mekeWÀies efkeÀ Fme mece³e ³enDeelcee mepee Yeesie jner nw~ efkeÀlevee Yeer Deheves keÀes efíheeves keÀer keÀesefMeMe keÀjWies uesefkeÀve efíhee veneRmekeWÀies~“ De.yeeheoeoe 2.2.72’Deiej peje Yeer ieHeÀuele keÀer lees pewmes keÀneJele nw - SkeÀ keÀe meew iegCee ueeYe Yeer efceuelee nw DeewjSkeÀ keÀe meew iegCe oC[ Yeer efceuelee nw, ³en yeesue DeYeer ÒewefkeÌìkeÀue ceW DevegYeJe nesves Jeeues nQ~FmeefueS meoe yeehe kesÀ meccegKe, meoe Òeerle yegef× yevekeÀj jnes~“ De.yeeheoeoe 2.2.72’efJeMes

77

jne nw Deewj pees kegÀí ogKe Yeer Yeesie jne nw, Jen Yeer Deheves keÀce& mes ner Yeesie jne nw~ ncekeÀes oesveeWÒekeÀej keÀer yeeleeW keÀes osKeles ngS jeie-Üs

78

HeÀeGC[sMeve ceW yeeheoeoe Oece&jepe kesÀ Üeje 100 iegCee, heoce iegCee oC[ efoueelee nw~ ... keÀnlesnQ keÀewve osKelee nw, keÀewve peevelee nw, uesefkeÀve heehe hej heehe ®eæ{lee peelee nw Deewj ³ener heehe Devlemece³e Keeves keÀes Dee³eWies~“ De.yeeheoeoe 12.4.84’yeekeÀer keÀceeX keÀe Keelee Yeer ®egkeÌlet keÀjkesÀ ner ®euevee nw~ kegÀí ³eesie yeue mes, kegÀí keÀce&Yeesie mes,kegÀí efkeÀmeer ve efkeÀmeer lejerkesÀ mes ®egkeÌlet DeJeM³e keÀjvee nw~... [C[eW mes Keeles keÀes ®egkeÌlet keÀjvee, ³enlees yeæ[er Fvmeuì keÀer yeele nw~ [C[eW kesÀ yepee³es ³en Yeesievee De®íer nw~ mepeeDeeW mes Yeesieves ceW pejekeÀef"ve neslee nw Deewj Fvmeuì Yeer nesleer nw~... ³eesie keÀe Yeer yeue efceuelee pee³esiee~ %eeve keÀe Yeer yeuenw, ³eesie keÀe Yeer yeue nw, OeejCeeDeeW keÀe Yeer yeue nw~ ... cegKe mes Yeer efkeÀmekeÀes %eeve Oeve oeve keÀjlesnes, mesJee keÀjles nes lees ³en Yeer keÀceeF& nw~“ ceeleséejer 27.6.1964’³eneB mepee efceueleer nw Òel³e#e, Oece&jepe keÀer mepee³eW ieghle Yeer efceueleer nQ~ ieYe&pesue ceW Yeer mepee³eWYeesieles nQ~ ... Deeies keÀe Yeer DeYeer efceuelee nw, DeYeer keÀe DeYeer Yeer efceue mekeÀlee nw~ efHeÀj ieYe&pesueceW Yeer efceuelee nw~ ... hejceefhelee hejceelcee Deewj Oece&jepe yeeyee oesveeW neefpej nQ~ DeYeer meYeer kesÀkeÀ³eecele keÀe mece³e nw~ nj SkeÀ keÀer pepecesvì nesleer nw~ ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~“

mee.yeeyee 19.11.06 efjJee.’yeehe peceIeìeW keÀer HeÀebmeer mes ígæ[eles nQ, ieYe&pesue keÀer mepeeDeeW mes ígæ[eles nQ~ legce mJeie& ceW ieYe&cenue ceW jnles nes~ ³eneB nw ieYe&pesue ke̳eeWefkeÀ ceveg

79

DecegKe ªhe mes, DecegKe mLeeve hej meeJeOeeve efkeÀ³ee, efHeÀj Yeer legceves heehe keÀce& efkeÀ³es, Deye Gve keÀceeXkeÀer mepee Keeveer ner heæ[sieer~ efJeée-veeìkeÀ ceW keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Devegmeej efJeefOe-efJeOeeve keÀes peevelesngS efJekeÀce& keÀjvee, hejceelcee kesÀ cevee keÀjves hej Yeer efJekeÀce& keÀjvee, GmekeÀer mepee DeefOekeÀ efceueleernw~ ³en je]pe Yeer [^ecee ceW vetBOee ngDee nw efkeÀ Ssmes keÀceeX keÀe Devle mece³e pees mee#eelkeÀej neslee nw,GmeceW Jen JeeleeJejCe Deewj J³eefkeÌle Yeer Fcepe& nesles nQ, pees Gme keÀce& keÀer ieJeener osles nQ, efpememeshe½eeleehe keÀer cenmetmelee Deewj yeæ{ peeleer nw~’legcnejs efueS lees efì^y³egveue yew"sieer~ Keeme Gve ye®®eeW kesÀ efueS pees mee|Jeme uee³ekeÀ yevekeÀj efHeÀjì^sìj yeve peeles nQ~ ... oeve oskeÀj efHeÀj yengle Keyejoej jnvee nw~ efHeÀj ues efue³ee lees meewiegCeeoC[ heæ[ peelee nw~“ mee.yeeyee 3.11.04 efjJee.’yeehe keÀnles nQ - SkeÀ-oes mes mesJee cele uees~ keÀesF& DenbkeÀej veneR Deevee ®eeefnS~ otmejs mes mesJeeuesvee, ³en Yeer osn-DenbkeÀej nw~ yeeyee keÀes mecePeevee lees heæ[s vee~ veneR lees peye efì^yegveue yew"sieer leyekeÀnWies, ncekeÀes helee Leesæ[sner Lee keÀe³eos-keÀevetve keÀe~ FmeefueS yeehe mecePee osles nQ, efHeÀj mee#eelkeÀejkeÀje³es me]pee oWies~“ mee.yeeyee 5.3.2001 efjJee.’Þeercele hej ve ®eueles lees veece yeoveece keÀjles nQ~ Yeue ye®®es nQ hejvleg ye®®eeW keÀes Ssmes Leesæ[sneríesæ[Wies~ neB efì^yegveue yew"leer nw ye®®eeW keÀes lees Deewj ner keÀæ[er mepee efceueleer nw ke̳eeWefkeÀ OeesKee oslesnQ~... yeehe lees Gme mece³e cegmkeÀjeles nQ~ keÀnles nQ FvekeÀes kegÀuneæ[er mes ìgkeÀæ[e-ìgkeÀæ[e keÀjes~ HeÀebmeerkeÀer mepee osves Jeeues jesles nQ ke̳ee? Ssmes Leesæ[sner ye®®eeW hej o³ee keÀj oWies~“

mee.yeeyee 22.11.73 efjJee.’met#ce Jeleve ceW efì^yegveue yew"leer nw, mepee³eW efceueleer nQ~ me]pee³eW KeekeÀj heefJe$e yeve Thej Iej ®euespeeles nQ~ ... hetíles yeeyee mJeie& ceW ke̳ee-ke̳ee nesiee? yeeyee keÀnles nQ - ye®®es Jen meye Deeies®euekeÀj osKevee~ henues legce yeehe keÀes peevees Deewj heeflele mes heeJeve yeveves keÀer Oegve ceW jnes~ mJeie& ceWpees nesvee nesiee mees neslee jnsiee~“ mee.yeeyee 8.11.06 efjJee.Q. ke̳ee Oece&jepe mepee³eW oslee nw? GmekeÀe keÀesF& Deueie mJeªhe nw, keÀesF& Deueie Oece&jepehegjer nw,peneB DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX keÀe efveCe&³e neslee nw Deewj GvekeÀer mepee³eW efceueleer nQ?... JeemleefJekeÀleeke̳ee nw?JeemleefJekeÀlee keÀes osKee pee³es lees ve Oece&jepe keÀe keÀesF& Deueie DeefmlelJe Deewj ve ner Deueie keÀesF&Oece&jepe hegjer nw~ ye´ïee leve ceW DeJeleefjle ngS hejceelcee keÀe ner Devle ceW Oece&jepe keÀe mJeªhe yevepeelee nw ke̳eeWefkeÀ peye hejceelcee meeje %eeve os oslee nw lees Devle mece³e mee#eer neskeÀj Oece&jepe kesÀ ªheceW keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye keÀjlee nw Deewj Deelcee³eW Devle mece³e mLetue Deewj met#ce Mejerj mes

80

Deheves keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye hetje keÀjleer nQ, GmekeÀes Yeesieleer nQ~ceveg

81

yengle heíleevee heæ[siee~“ mee.yeeyee 24.11.06 efjJee.Q. efì^yegveue ceW meyekesÀ efueS keÀesF& efveef½ele Deelcee³eW ner neWieer ³ee njskeÀ kesÀ efueS efì^yegveue ceW Deueie-Deueie keÀesF& efJeMes

82

nw~ ®eesheæ[e neslee nw Oeve keÀe, ³eneB efHeÀj ®eesheæ[e nw keÀceeX kesÀ Keeles keÀe~ DeeOee keÀuhe keÀe Keelee nw~ceveg> veneR G"mekeÀlee~ ³en Deveeefo-DeefJeveeMeer yevee-yevee³ee [^ecee nw~“

mee.yeeyee 23.10.06 efjJee.’legcnejs ceW Yeer yengleeW keÀes efJeveeMe keÀer YeeJeer keÀe efve½e³e veneR nw~ Deiej neslee lees ³eesie ceW yengleDe®íer lejn jnles~ ³en Jener ceneYeejle ueæ[eF& nw~ meye Deelcee³eW efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjhejceOeece pee³eWieer~ FmekeÀes ]keÀ³eecele keÀe mece³e keÀne peelee nw~ ³en ves®egjue kesÀuesefceìer]pe Yeer nesveernQ, ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nQ~“ mee.yeeyee 21.10.06 efjJee.’DeYeer legce ye®®eeW keÀes 21 pevceeW kesÀ efueS Keelee pecee keÀjvee nw, GmekesÀ efueS cegK³e nw ³eeo keÀer

83

³ee$ee~ ... pees ³eesieyeue mes heeJeve veneR yeveWies, Jes mepee³eW Kee³eWies Deewj heo Yeer keÀce nes pee³esiee~“mee.yeeyee 14.12.06 efjJee.

Q. Oece&jepe keÀe mJeªhe ke̳ee nw Deewj Jen kewÀmes mepee³eW osiee?Q. Oece&jepe keÀer mepee³eW ke̳ee nQ Deewj keÀye Deewj kewÀmes efceueWieer?Q. ke̳ee keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye Oece&jepe kesÀ heeme nw Deewj Jen keÀce& keÀe HeÀue oslee nw? ³eefonw Deewj oslee nw lees kewÀmes, ³eefo veneR lees nj Deelcee keÀes keÀce& keÀe HeÀue kewÀmes efceuelee nw? ke̳ee keÀesF&Deheves keÀceeX kesÀ HeÀue mes ítì mekeÀlee nw?Q. ke̳ee Oece&jepe keÀer mepee³eW keÀuheevle ceW efJeveeMe kesÀ mece³e ner efceueWieer ³ee DeYeer Yeer peerJeelcee keÀespees keÀce&Yeesie Deeefo kesÀ ªhe ceW oC[ efceuelee nw, Jen Yeer Oece&jepe kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej nerefceuelee nw DeLee&led Jes Yeer Oece&jepe keÀer mepee³eW ner nQ?Q. ke̳ee Oece&jepe mepee³eW oslee nw? Oece&jepe keÀe keÀesF& Deueie mJeªhe nw, keÀesF& Deueie Oece&jepehegjer nw, peneB DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX keÀe efveCe&³e neslee nw Deewj mepee³eW efceueleer nQ? ... JeemleefJekeÀleeke̳ee nw?Q. efkeÀmeer Deelcee kesÀ ogKe keÀe oes

84

ogefve³ee ceW Òee³e: leerve ÒekeÀej keÀer celeW nQ~ SkeÀ nw Þeercele DeLee&led F&éejer³e cele, otmejer nwowJeer cele Deewj leermejer nw Deemegjer cele DeLee&led ceveg

85

legce ceveg

86

meoe efJepe³e meceeF& nw~ pees Deelcee hejceelcee kesÀ ceneJeeke̳eeW hej, GvekeÀer Þeercele hej efve½e³e keÀjkesÀ®euelee nw, GmekesÀ peerJeve ceW DemeHeÀuelee nes veneR mekeÀleer~’Deiej SkeÀ yeehe mes meJe& Òeeefhle keÀe mecyevOe, meJe& mecyevOeeW keÀe DevegYeJe Deewj meoe menejs-oeleekeÀe Deìue efJeéeeme Deewj efve½e³e nw lees yeeheoeoe efvejekeÀej-DeekeÀej nesles Yeer mvesn kesÀ yevOeve ceW yeeBOesngS nQ~... YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer ceerje keÀes mee#eelkeÀej veneR uesefkeÀve mee#eeled DeevegYeJe ngDee lees ke̳ee%eeve meeiej kesÀ [e³ejskeÌì %eeve mJeªhe ye®®eeW keÀes meekeÀej ªhe ceW meJe& Òeeefhle kesÀ DeeOeej cetle&, meoemenejs oelee yeehe keÀe DevegYeJe veneR nes mekeÀlee~ efHeÀj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀes íesæ[keÀj ³eLee-MeefkeÌleDeelceeDeeW keÀes meneje ke̳eeW yeveeles nes~ ³en Yeer SkeÀ ieg¿e keÀceeX keÀe efnmeeye yegef× ceW jKees~ keÀceeX keÀeefnmeeye efkeÀlevee ieg¿e nw, FmekeÀes peevees~“ DeJ³ekeÌle yeeheoeoe 8.4.82

³eefo hejceelcee keÀe yevekeÀj Yeer ³eLeeMeefkeÌle DeelceeDeeW keÀe meneje uesles nQ lees ³es Yeerhejceelcee keÀe veece yeoveece keÀjvee nw Deewj Gme efJekeÀce& keÀe Yeer HeÀue Gme Deelcee keÀes efceuesiee Deewjhejceelcee keÀe meneje Yeer ítì pee³esiee ke̳eeWefkeÀ hejceelcee keÀer ceoo GmekeÀes ner efceueleer nw, pees Gmehej Þe=×e Deewj efJeéeeme jKeles nQ~’³en pees ue#³e jKeles nes efkeÀ keÀneB-keÀneB mee|Jeme kesÀ keÀejCe PegkeÀvee heæ[siee~ ³en ue#³e ner jeBienw~ Fme ue#³e ceW ner keÀcepeesjer Yejer ngF& nw~ peye yeerpe ner keÀcepeesj nw lees HeÀue ke̳ee efvekeÀuesiee~keÀesF& Yeer veF& mLeehevee keÀjves Jeeuee ³en veneR mees®elee nw efkeÀ kegÀí PegkeÀkeÀj kesÀ keÀjvee nw~“

De.yeeheoeoe 18.4.71’Deiej efve½e³e nes efkeÀ YeieJeeve yeehe ncekeÀes heæ{eles nQ lees Deheej KegMeer jnveer ®eeefnS~ ... DehevekeÀes Deelcee mecePe cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees ceQ ieejvìer keÀjlee ntB efkeÀ legce 21 pevce keÀYeer jesieerveneR yeveWies~ ... Fme ³eeo mes heehe Yemce nesles pee³eWies~“

mee.yeeyee 7.5.05 efjJee.’heæ{keÀj Tb®e yevevee ®eeefnS~ efoueefMekeÀmle ke̳eeW nesles nes efkeÀ meYeer Leesæ[sner jepee³eW yeveWies! ³enK³eeue Dee³ee, HesÀue ngDee~ mketÀue ceW yewefjmìjer, Fvpeerefve³eeEjie Deeefo heæ{les nQ lees Ssmes keÀnWies ke̳eeefkeÀ meye Leesæ[sner yewefjmìj yeveWies~“ mee.yeeyee 9.5.05 efjJee.’efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer heefjefmLeefle ³ee Òeke=Àefle ³ee keÀesF& J³eefkeÌle efve½e³e kesÀ Deemeve keÀes efkeÀlevee Yeerefnueeves keÀe Òe³elve keÀjs, uesefkeÀve Jen efnuee ve mekesÀ - Ssmee De®eue-De[esue Deemeve nw? efve½e³e kesÀDeemeve ceW meoe De®eue jnves Jeeuee efve½e³e-yegef× efJepe³eefvle iee³ee ngDee nw~ lees De®eue jnves keÀerefveMeeveer nw - nj mebkeÀuhe, yeesue Deewj keÀce& ceW meoe efJepe³eer~ Ssmes efJepe³eer jlve mJe³eb keÀes DevegYeJekeÀjles nes?“ De.yeeheoeoe 8.2.75

87

’efJeveeMe keÀeues Òeerle yegef× Deewj efJeÒeerle yegef× - ³en ³eeo kesÀ efueS keÀne peelee nw~ ... Òeerle YeerDeJ³eefYe®eejer ®eeefnS~ ... yeeyee mes Òeerle jKeles-jKeles peye keÀcee&leerle DeJemLee nesieer leye ³enMejerj ítìsiee Deewj ueæ[eF& ueiesieer~... peye meyekeÀer Òeerle yegef× nes peeleer nw, Gme mece³e efHeÀjefJeveeMe neslee nw~“ mee.yeeyee 12.5.05 efjJee.’hetje efve½e³eyegef× yevevee nw~ ye