krsna-karnamritam - bilvamangala - 3 commentaries

220
çré-kåñëa-karëämåtam nätitirohitaà bhaktänäà sahådayänäà ca yat saàskåta-stuti- kävyeñu bilvamaìgaläparäbhidhasya çré-kåñëa-lélä-çuka-muneù kåtiù kåñëa-karëämåtaà näà çiroratnäyate | çré-kåñëa-lélä- çuka-muner ävirbhäva-sthäna-viñaye yadyapi sa-pramäëaà na kim api jïäyate, ä baìgebhyaù keralän yävat tatra-tatratyair janaiù sva-sva-sthänäni kaver asya janma-sthänatayä nirdiçyante ca, tathäpi keraleñv eva tad-ävirbhävo’bhüd ity ayaà pakñaù samécénatayä pratibhäti | “kojhikvoòa”-nämni sthäne janim äsädya ananta-çayana-sthita-padmanäbha-mandira- parisare vasann ayaà kaviù kåñëa-karëämåtaà racayämäsety ekä kiàvadanté | aparä ca sa triçüra-sthita-çaìkara-maöhe çrémat- padmapädäcärya-çiñyatvam aìgékåtyoväseti vivåëoti | çrémat- padmapädäcäryäù çrémad-bhagavat-pädäù kraistaväñöama-çatäbdyäà svävirbhävena bhäratävanià pävayämäsur ity aithäsikä ämananti | tadéya-praçiñyatve kåñëa-lélä-çuko’pi tasyäm eva çatäbdyäm utpanno’bhüd ity arthäd äpatati | tatra pharkühara-mahodayo vipratipadyate | 1 tan-matena tu kavir ayaà kraistava-païcadaça- çatäbdyäm utpanno viñëu-svämi-sampradäyänuyäyé cäsét iti | tan-mate’smäkaà vipratipattim agre darçayiñyämaù | viçeñata idam avadhäraëéyaà yat kavir ayam ätmänaà somagireù çiñyatvena paricäyayati | ataù sa svayaà daçanämi-sampradäyäntargata- giri-çäkhägataù sannyäsy äséd ity evopapatti-saham | kaviù svayaà prathamäçväsasya 110-tame çloke çleñeëa mätä-pitror névé-dämodareti nämané ullikhatéti çré-kåñëa-däsa-kaviräja- mahäçayo vyäcañöe | tatra prastuta-saàskaraëa-sampädakänäà òä. çré-suçéla-kumära-deva-vidvan-mürdhanyänäm api sammatiù | çré-kåñëa-lélä-çuka-muneç caritra-viñaye bahvyo danta-kathä sarvatraiva labdha-prasarä vartante | täsäm ekä vakñyamäëa- rüpä andhra-baìgotkalädiñu pradeçeñv äkarëyate | sä yathä—çré- kåñëa-lélä-çuko yauvane kåñëaveëvä-nadyäù paçcima-téram adhyuväsa | sa tadänéà pürva-téra-väsinyäà cintämaëi-nämnyäà kasyämcid rüpavatyäà gaëikäyäà sutaräà premäsaktaù prati- rätrià tad-darçanärthaà nävä saritam uttérya gacchati sma | ekadä tu sandhyä-samaye ghora-durdine samäpatati, pravahantyäà prabala-vätyäyäà näva-läbhena cintämaëi-darçanotsukatä- 1 An Outline of the Religious Literature of India (Oxford University Press, 1920), p. 304. 1

Upload: animationeasy

Post on 09-Nov-2014

180 views

Category:

Documents


31 download

DESCRIPTION

Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

TRANSCRIPT

Page 1: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

çré-kåñëa-karëämåtam

nätitirohitaà bhaktänäà sahådayänäà ca yat saàskåta-stuti-kävyeñu bilvamaìgaläparäbhidhasya çré-kåñëa-lélä-çuka-muneù kåtiù kåñëa-karëämåtaà näà çiroratnäyate | çré-kåñëa-lélä-çuka-muner ävirbhäva-sthäna-viñaye yadyapi sa-pramäëaà na kim api jïäyate, ä baìgebhyaù keralän yävat tatra-tatratyair janaiù sva-sva-sthänäni kaver asya janma-sthänatayä nirdiçyante ca, tathäpi keraleñv eva tad-ävirbhävo’bhüd ity ayaà pakñaù samécénatayä pratibhäti | “kojhikvoòa”-nämni sthäne janim äsädya ananta-çayana-sthita-padmanäbha-mandira-parisare vasann ayaà kaviù kåñëa-karëämåtaà racayämäsety ekä kiàvadanté | aparä ca sa triçüra-sthita-çaìkara-maöhe çrémat-padmapädäcärya-çiñyatvam aìgékåtyoväseti vivåëoti | çrémat-padmapädäcäryäù çrémad-bhagavat-pädäù kraistaväñöama-çatäbdyäà svävirbhävena bhäratävanià pävayämäsur ity aithäsikä ämananti | tadéya-praçiñyatve kåñëa-lélä-çuko’pi tasyäm eva çatäbdyäm utpanno’bhüd ity arthäd äpatati | tatra pharkühara-mahodayo vipratipadyate |1 tan-matena tu kavir ayaà kraistava-païcadaça-çatäbdyäm utpanno viñëu-svämi-sampradäyänuyäyé cäsét iti | tan-mate’smäkaà vipratipattim agre darçayiñyämaù | viçeñata idam avadhäraëéyaà yat kavir ayam ätmänaà somagireù çiñyatvena paricäyayati | ataù sa svayaà daçanämi-sampradäyäntargata-giri-çäkhägataù sannyäsy äséd ity evopapatti-saham | kaviù svayaà prathamäçväsasya 110-tame çloke çleñeëa mätä-pitror névé-dämodareti nämané ullikhatéti çré-kåñëa-däsa-kaviräja-mahäçayo vyäcañöe | tatra prastuta-saàskaraëa-sampädakänäà òä. çré-suçéla-kumära-deva-vidvan-mürdhanyänäm api sammatiù |

çré-kåñëa-lélä-çuka-muneç caritra-viñaye bahvyo danta-kathä sarvatraiva labdha-prasarä vartante | täsäm ekä vakñyamäëa-rüpä andhra-baìgotkalädiñu pradeçeñv äkarëyate | sä yathä—çré-kåñëa-lélä-çuko yauvane kåñëaveëvä-nadyäù paçcima-téram adhyuväsa | sa tadänéà pürva-téra-väsinyäà cintämaëi-nämnyäà kasyämcid rüpavatyäà gaëikäyäà sutaräà premäsaktaù prati-rätrià tad-darçanärthaà nävä saritam uttérya gacchati sma | ekadä tu sandhyä-samaye ghora-durdine samäpatati, pravahantyäà prabala-vätyäyäà näva-läbhena cintämaëi-darçanotsukatä-paratantro, nadé-srotasä vähyamänaà çavaà käñöha-khaëòa-bhrameëäçritya nadéà santérya gaëikäyä gåha-dväraà präpnot | dväraà pihitam avalokya bhiter lambamänaà viñadharam ajagaraà rajju-bhrameëävalambya bhittim ullaìghya ca cintämaëi-sakäçam upatasthau | taà tad avasthaà prema-vaçäd unmatta-präyaà cävalokya cintämaëiù präha—“yathä tvam ananya-manäù san mayi samäsaktaù, yadi tathä bhagavati çré-kåñëe’bhaviñyas tarhi adhatve tadéya-darçanena niùçreyasam alapsyaù |”

janmäntaréëa-sukåti-hetor gaëikä-vacaù çravaëäd eva kåñëalélä-çukasya hådaye viveko’jägaù | atha so’vyavhitottara-käla eva somagireù 1 An Outline of the Religious Literature of India (Oxford University Press, 1920), p. 304.

1

Page 2: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

saànyäsa-dékñäm äsädya pravrajitaù | sveñöa-deva-darçana-käìkñayä våndävanäya ca pratasthe | våndävanaà prati gacchan pathi pratyahaà sva-hådaye’nubhüyamänaà kåñëa-svarüpaà bhakti-rasa-püritaiù çlokair nibabandha | iyaà kathä çré-kåñëa-däsa-kaviräjena sva-kåta-kåñëa-karëämåta-öékä-prärambhe nibaddhä |

kathäyä asyäù prakämaà rocakatve’pi sarve’syäs tathätve na viçvasanti | anyañ öékä-kåt çré-gopäla-bhaööaù kañöam imäà kalpita-kathätvena niräsyat | kintu katheyaà stokäd bhinna-rüpo’pi päpayallayasüri-rämacandra-prabhåtibhir api öékä-kådbhir viditäbhüt | bhaktamäla-granthe’pi katheyaà vistareëopavarëitä | ändhra-bhäñäyäà baìga-bhäñäyäà cedaà kathä-vastüpajévya-ramaëéyäni näöakäni nirmamire | kathäyä asyä udgamas tu cintämaëir jayati somagirir gurur me ity asmät prathama-çloke somagirir eva tadéya-gurutvena småtaù | kintu, éçäna-deva-caraëäbharaëena ity-ädau 110-tame çloke éçäna-deva-nämä gurur eva stuta ity apy eke tarkayanti | kas tävad asau éçänadeva iti påcchäyäm éçäna-çiva-gurudeva-paddhati-nämnas tantra-granthasya kartä éçäna-çiva-guru-nämäcärya ity anye | çré-kåñëa-däsa-kaviräjas tu çlokasyäsya vyäkhyänävasare éçäna-deva-somagiryor eka-puruñatvam asädhayat |

kåñëa-vigrahasya purata äsénaù kåñëa-lélä-çuko bhakti-bhäva-püritäntaùkaraëaù çlokän anekän udérayämäsa | teñu çlokeñu ye khalu kåñëa-vigraheëänumatäs ta eva kaver anucarair likhitvä saëgåhétä iti kiàvadanté keraleñu prasiddhä | våndävanaà prati gacchan kaviù pathi bhäväveça-vaçäc chlokän agäyad iti kåñëadäsa-kaviräjaù pratipädayati | etad-viñaye tattvaà tv adyatve durnirëayam iti tad-arthaà yatno nädhéyate |

kåñëa-karëämåtasya kaviù bilvamaìgala-léläçuka-kåñëaléläçukety etair nämabhir vyapadiçyante | kià tävad asmin näma-bahutve nidänam iti jijïäsäyäà ke-kuïjuëëiräja-mahodayä ittham utprekñante—bilvamaìgalaà vilvamaìgalaà veti kaveù kula-näma, yathädyäpi keralodbhavä nambudiri-brähmaëäù melputtür-mahiñamaìgalam ity ädibhiù kula-nämabhiù paricéyante | kåñëa iti tasya pitå-dattaà näma, léläçuka iti ca punaù guru-dattaà saànyäsa-nämeti |1

bilvamaìgala-kåñëaléläçukayor eka-puruñatve jana-çréi-mätraà nidänam ity asmin òä.-çré-suçéla-kumära-deva-siddhänte vipratipadyante çré-kuïjuëëiräja-mahodayäù—“kavi-viracita-bäla-gopäla-stutau kåñëa-karëämåtasya sarveñäm eva trayäëäm äçväsänäà çlokä dåçyante | granthänte ca, iti paramahaàsa-parivräjaka-çrépäda-bilvamaìgala-viracite çré-gopäla-stutiù iti puñpikä paöhyate | çärìgadhara-paddhatau ca kåñëa-karëämåta-gatäù çlokä bilvamaìgala-kåtitvenoddhriyante | ataù bilvamaìgala-kåñëaléläçukayor abheda iti nirvivädam iti pratipädayantaù |

kåñëaléläçuko na kevalaà pratibhä-juñöaù sukaviù, api tu çästräntareñv anekeñv api kåta-bhüri-pariçrama äsét | tena daiva ity äkhyasya

1 The Contribution of Kerala to Sanskrit Literature (University of Madras, 1958), p. 33.

2

Page 3: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

vyäkaraëa-granthasya puruñäkära-nämné öékäkäri | suvanta-sämräjya-tiììanta-sämräjya-nämänäv api vyäkaraëa-granthau tena nirmitau | bhoja-kåtasya sarasvaté-kaëöhäbharaëasya tat-kåtä öékä kåñëa-lélä-vinoda-nämné parijïäyate | präkåta-väcy api léläçukaù paraà niñëäta äsét | tena govindäbhiñekäpara-näma siri-cindha-kabbam1 iti präkåta-kävyaà vyaraci | yatra vararuci-kåta-präkåta-prakäça-süträëäm udäharaëäni prastutäni | dvädaça-sargätmakasyäsya präkåta-kävyasya añöau sargäù svayaà tena racitäù, çiñöäç catväraù sargäs tadéya-çiñyeëa öékä-kåtä ca çré-durgä-prasäda-yatinä püritä iti viduñäm abhipräyaù |

kåñëa-karëämåtaà näma koça-kävyam idam | atra çlokäù prädhänyena bhagavataù kåñëasya divya-rüpa-varëana-paräù | paraspara-nirapekñatve’pi çåìgärätmaka-bhakti-bhävaù kaver håd-gato divyonmädaç ca kusuma-sadåçän çlokän antaù-praviñöa-sütra-rüpeëa grathnétaù | sarvatreñöa-darçanärthaà bhaktasyäkütiù prapattiç ca prakaöébhavataù | kavir mänasa-netreëa kåñëasya divya-rüpam avalokayati smeti çlokebhyaù suvyaktam anubhüyate | kåñëaléläçukaç chando-racanäyäm alaìkära-saàyojane cänanya-sädhäraëaà naipuëyaà pradarçayati | kevale prathamäçväsa eva tena añöäviàçatiç chandäàsi gumphitäni | suçrava-çabdänäà madhurimä chandasäà ca suçliñöä ghaöanä koça-kävyam idaà saìgéta-rüpeëa viparëamayataù | kià bahunä, saàskåta-stotra-väìmaye virala-viralaivedåçé racanä |

kåñëa-karëämåtasya dve päöha-parampare staù | tatraikä prathamäçväsa-mäträtmikä baìgeñu prasiddhä | aparä tu däkñiëätya-prasiddhä äçväsa-trayätmikä | dvitéya-tåtéyäçväsau prakñiptäv iti òä.-çré-suçéla-kumära-deva-mahodaya-mataà na manoramam, sarveñäm eva trayäëäm äçväsänäà samänatayä kävyotkarñät, däkñiëätye’neka-kälät pracura-pracäratvät, katipayaiñ öékä-kådbhir vyäkhyätatväc ca | òä-kuïjuëëiräja-mahodayair asmin viñaye bahu vimåñöaà tadéye vaiduñya-juñöe (*) ity-äkhye granthe | piñöa-peñaëä-bhiyä näsmäbhir atra vistare prasajyate |

asmad-äcärya-deçéyaiù sugåhéta-nämabhiù sähitya-çästra-marmajïair idänéà dyu-lokam adhivasadbhiù òä-çré-suçéla-kumära-deva-mahodayaiù saàçodhitasya paramotkåñöasya saàskaraëasya punar mudraëam idam | asmin saàskaraëe’neka-hasta-likhita-pustakädhäreëa prathamäçväsasya çuddhaù päöhaù, päöhäntaräëi, gauòéya-vaiñëava-sampradäya-pracalitäs tisrañ öékä vinyastäni | öékä-kåtäà öékänäà ca vivaraëaà òä.-deva-mahodayaiù svékåtäìgala-bhümikäyäà vistareëopanyastaà, tat tatraivävalokanéyaà jijïäsubhiù |

kåtam atipallavitena väcäm iti nivedayati viduñäm äçravaù,

bhäradväja-kulotpannaù çré-haripada-çarma-sünuù,sätakaòi-mukhopädhyäya-çarmä (sähitya-akädemé-sthaù_dehalé-nagaryäà, svätantrya-divase, 1989-tame kraistava-saàvatsare |

1 çré-cihna-kävyam.

3

Page 4: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(1)

cintämaëir jayati somagirir gurur meçikñä-guruç ca bhagavän çikhi-piïcha-mauliù |

yat-päda-kalpa-taru-pallava-çekhareñulélä-svayaàvara-rasaà labhate jaya-çréù ||1||

kåñëa-vallabhä:cüòä-cumbita-cäru-candraka-camatkära-vraja-bhräjitaà

dévyan-maïju-maranda-pnayanäïcala-vaïcitaà.-priyaà préëaye ||

kåñëa-karëämåtasyaitäà öékäà çré-kåñëa-vallabhäm |gopäla-bhaööaù kurute drävidävani-nirjaraù ||

atha nikhila-gopa-nitambiné-nikurambävalambi-räsa-vihäri-çré-kåñëa-parama-bhäväviñöaù parama-bhägavato lélä-çukäbhidhänaù kavéndraù çré-kåñëa-karëämåtäkhyaà stotra-ratnaà cikérñuù çikhi-piccha-mauly-alaìkåta-çré-kåñëa-candreñöa-devänusmaraëa-rüpaà maìgalam äcarati—cintämaëir iti | bhagavän jayati sarvotkarñeëa vartate | bhagavac-chabda-väcyaù çré-kåñëa eva | ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayaà [bhä.pu. 1.3.28] ity uktaà çré-bhägavate prathama-skandhe | tathä coktaà brahmäëòe brahma-stave—

yo vaikuëöhe caturbähur bhagavän puruñottamaù |sa eva çvetadvépeço naro näräyaëaç ca saù ||sa eva våndävana-bhü-vihäré nanda-nandanaù |etasyaiva pare’nantä avatärä manoramäù ||mänasasyeva saraso gartäù çata-sahasraçaù |mahägrer iva yadvat syur ulkäù çata-sahasraçaù |tatraiva lénä ekatvaà vrajeyus te harau tathä || iti |

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |jïäna-.viçeñayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

aiçvaryädénäm eteñäà samam ekasmin vartamänatvaà bhagavato’nyatra na sambhavati, anyonya-viruddhatvät | bhagavatas tu aëu-båhat-kåça-sthülety-ädivad viruddhäviruddhayor dharmayor eväçrayatvät | viçeñaëa-maryädayä sarvaà sphuöékriyate | kià-bhüto bhagavän—cintämaëiù | cintanaà cintä | cintänäà cintyamänänäà dharmädi-rasamaya-tat-tal-lélä-paryantänäà maëiù | maëir iva prakäçakaù | tenäsmac-cintitam api prakäçayiñyatéti bhävaù | yad vä, cintä parama-bhävena cintanaà saiva maëiù prakäçakäà yasya saù | parama-bhägavataiç cintyamänäni tat-tat-svarüpäëi teñäà maëiù çreñöha iti vä | cintämaëir ity atra çré-kérti-véryädi-pradatvät |

punaù kédåçaà ? somagiriù | somasyämåtasya giriù parvata iva | bahu-prakäräsvädya-paramänanda-rasamaya ity arthaù | yad vä, umayä saha vartata iti somaù çré-maheço girivad yatra | premëä stambha-lakñaëa-

4

Page 5: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

sättvika-bhäva-yukta ity arthaù | somasya çré-maheçasya giriù püjya iti vä | girir netre ca rugbhadi | adrau gaireyake yoñid-déptau püjye punas triñu iti mediniù | etenaiçvaryam |

punaù kédåçaà ? me mama guruù | buddhi-våtti-pravartanena nija-mahä-bhakti-rasa-padavé-samupadeñöety arthaù | ity anena jïäna-.viçeña-pradatvam | na kevalam upadeñöä, çikñä-guruç ca |

yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat |yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva mad-arpaëam || [gétä 9.27] iti çrémad-bhagavad-gétokteù |

gurur hy upadeça-mätraà karoti | çikñä-gurus tüpäsanädi-prakäraà jïäpayati | ato me bhagavän iñöa-devatopadeñöä çikñä-guruç cety artha-trayaà vyanakti |

saundaryätiçayena sarva-manoharatvam äha—çikhi-piïcha-maulir iti | çikhi-piccha-yukto mauliù kiréöaà yasya | çikhi-piïchänäà maulir yasyeti vä saù | kiréöe maulir aklébe cüòä-saàyata-keçayoù iti viçvaù | çikhi-piïcha-maulir ity anena satsv api svarëälaìkäreñu çikhi-piïcha-guïjä-dhatu-räga-pallavädi-dhäraëena çré-våndävane kiçora-vayo-viläsavattvaà sücitam | kaiçora eva çikhi-piïchäbharaëatvät | çikhino hi sa-taòid-ghana-buddhyä samullasitäs taà vraja-sundaré-samäliìgitaà dåñövä nåtyanti | tataù premëä ca tac-chirasi dhåtam | vraja-sundaréëäà keça-kaläpa-smärakatväc ca svaà paçyanténäà gopäìganänäà nirnimeña-nayana-rüpatväc ca candrakänäà çirasi dhäraëam | picchasya çikhi-piccha-väcakatväc chikhi-çabdo viçiñöa-çikhi-präpty-arthaù | viçiñöäç ca çré-våndävana-çikhina eva, ya mahä-munéçvara-duravagäha-viçuddha-çré-kåñëa-premäëaù | uktaà ca çré-bhägavate daçama-skandhe païcadaçädhyäye çré-baladevoktiù çré-kåñëaà prati—

nåtyanty amé çikhina éòya mudä hariëyaùkurvanti gopya iva te priyam ékñaëena |süktaiç ca kokila-gaëä gåham ägatäyadhanyä vanaukasa iyän hi satäà nisargaù || [bhä.pu. 10.15.7]

tatraivänyatra—präyo batämba munayo vihagä vane’sminkåñëekñitaà tad-uditaà kala-veëu-gétam |äruhya ye druma-bhujän rucira-prabälänçåëvanti mélita-dåço vigatänya-väcaù || [bhä.pu. 10.21.14] iti |

vaidagdhyätiçayena sarvottamatvam äha—yat-pädety ädi | yasya çré-kåñëasya pädäv eva kalpa-tarü | sakala-manoratha-sampädanatvät | tayoù pallaväh pallava-sadåçäìgulayas teñäà çekhareñv agreñu svayaàvaraëaà tasya raso rägas taà labhate präpnoti | pallavo’stré kisalayaà, çåìgärädau viñe vérye guëe räge drave rasaù ity amaraù | yad vä, pädäv eva kalpa-taru-pallavau çekharaù çiro-bhüñaëaà yeñäà teñu

5

Page 6: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

tac-caraëa-bhakteñu jaya-çré-çälitvam | tasya punaù kim iti paramotkarña-camatkäraù |

kecid atra cintämaëir veçyä somagirir me gurur bhagaväàç ca jayatéti kalptayä kathayä vyäkhyänaà kurute | tat tebhya eva jïätavyam | alam ativistareëa |

vasanta-tilakaà chandaù—jïeyaà vasanta-tilakaà tabhajä jagau gaù [chando-maïjaré 2] ||1||

gopäla-bhaööaù (2)1 : çré-gopé-jana-vallabhäya namaù |

çré-gopé-jana-vallabhasya caraëämbhojaà bhaje raïjitaàgopénäà kuca-kuìkumena vinadan-mäëikya-maïjéram |våndäraëya-nikuïja-puïja-saraëé-gaty-eka-labdha-vrataàkälindé-taöa-räsa-läsya-lalita-proddaëòa-nåtya-priyam ||

yat-päda-värija-rajaù-kaëikaika-bandhurmüko’pi çästra-viduñäà padavéà prayäti |asmad-vidhaika-çaraëaà karuëä-karaà taànäräyaëaà gurum ahaà satataà namämi ||

gopäla-rüpa-visphürtià sarva-maìgala-maìgalä |sadä me hådaye bhüyäd bhäva-bhara-bhävite ||

çikhaëòa-kåta-çekhare vraja-vadhü-janänäà priyemanojïa-muralé-dhare nava-kiçora-veñe |

yadéya-manaso rati-süpamä vrajendrätmaje sadaiva hådi païjare vasatu me sa léläçukaù ||

karëämåtaà vividha-bhäva-rasorasäpi léläçukena racitaà yad idaà mukunda |

käruëyatas tava mamästu sukhena tad yastasyänvayärtha-pada-bhäva-viçeña-bodhaù ||

çré-kåñëa-päda-kamala-dvaya-bhaktimantobhaktä vrajendra-suta-kérti-taraìgiëé-sthäù |svalpaà guëaà bahulatäà kim u kevalaà tevaiguëya-räçim api sad-guëatäà nayanti ||

çré-kåñëa-caraëämbhoja-madhu-päna-madhuvratän |dharmärtha-käma-mokñädi-niùspåhän vaiñëavän numaù ||

çré-bilvamaìgalenedaà kåtaà karëämåtaà hi yat |tasya padyärtha-bhävädén jïätuà kaù kñamate budhaù ||

yathä-mati tathäpy atra çästrählädiném aham |

1 iyaà öékä suçéla-kumära-de-mahodayena ekasyäù päëòu-lipyäù saìkalitä | sä anyasya kasyacit gopäla-bhaööasya kåtir iti tan-matam | sva-saàskaraëasya bhümikäyäà yo’àçaù sanniviñöaù, sa yathä-rüpeëäträpi yojitaù | de-mahodayasya matänusäreëa asya gopäla-bhaööasya kävya-guëa-rasälaìkära-vivarjitä bhäñä gopäla-bhaööa-sadåçasya mahäprabhu-pärñadasyänupayuktä eva ||

6

Page 7: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

öékäà karomi govinda-sevakänäà mahä-mude ||

atheha bhagavaj-jana-mukha-kamala-niùsåtaivaà kià-vadanté çrüyate | *ba-nämä kaçcid brähmaëaù käçé-nikaöa-sura-taraìgiëé-taöa-gräma-väsé babhüva | sa tu nija-pürvädåñöataç cintämaëir iti prasiddhäà käïcana caraëädri-niväsinéà veçyäm anurakto babhüva | tat-prema-bharäkåñöa-hådayaù pratyahaà kåñëäm uttérya tad-gåha-gamanam akaroc ca saù | evaà tasyäm anuraktasya tasyaikadä pitå-çräddha-dina-bhägataà sa cätyanta-kämy api loka-lajjayä mäträdy-anurodhena çräddhaà kåtvä brähmaëän saàbhojya paçcät svayam api bubhuje | etasminn eväntare dina-maëir astaà jagäma | sa ca tadaiva tasyäù pärçve gantukämo’pi lokaù, parhasiñyatéti catasraù païca vä tri-ghaöikäù katham apy ativähya gäòhändhakäre jäte, kenäpy anavalokito gaìgä-téraà gataù | tatra naukäm aprekñya milat-kämaù svakïämbaräëi mürdhni kåtvä nija-bähu-yugalenaiva kiyat-pramäëaà gaìgä-pravähaà tatära | punaç ca gaìgä-madhya-gato’tiçräntas tatra plavamänaà kaïcana måtakaà dåñövä tad-upari sthitvä päre-gaìgaà gataù | taträpi punar evam upari sthitvä prätar gåhaà gamiñyatéti taà måtakaà tére nidhäya vepamänaù särdrämbara eva caraëädrer adhityakäyäà tasyäù parama-ramaëéyaà sadanaà präptaù | sä ca tathä-bhütaà samägataà vékñya sahasotthäyägnià prajvälya çuñka-vasanäni ca dattvä tasya çéta-janita-kampädikaà dürécakära | punaç ca svastha-çaréraà prati sa-smitaà sä madhurayä girety uväca—bhoù kämin ! etävat-kälaà tatra kim akärñés tvam | kathaà naukäà vinä tvayä gaìgä térëä | sa ca tad-vacaù çrutvä täà praty evam avadat—bhoù priye ! mama pitur adya çräddha-dinam | tad-arthaà dvijän nimantritän sambhojyamänasya me rajaniù samajani | punaç ca tad-anusaktasya me manas tava pärçvam ägantum utkaëöhitam abhüt | tatra gaìgä-téraà präpto’haà naukäm anavokamäno bähübhyäm eva tariñyäméti gaìgä-pravähe patito’tiçräntas tatra plavamänaà kathaïcana käñöham äruhya tena tato gaìgäm uttérya prätar gåhaà gamiñyäméti taà käñöhaà tére vidhäya | sä ca tasyaiva vaco niçamya tadaiva bhagavatäntaryämiëä preritä gaìgä-tére tam upadeñöu-kämä dépaà kare gåhétvä kañöhaà mahyam api paradarçayeti taà pratyuväca | sa ca tad-vacaù çrutvä taà käñöhaà pradarçayäméti yatra måtakaà prästhäpyätra gatas tatra tayä saha jagäma | sä ca dépa-prakäçena taà dåñövä måtako’yam iti parama-.viçeña-yuktä sa-roñaà taà prati sa-karuëam ity avadat—bho päpiñöha ! kämändha ! parama-käruëikaà mahä-patita-pävanaà bhakta-jana-vatsalaà vraja-räja-kumäraà harià kåñëaà vihäya vië-mütra-mäàsa-maïjüñikäyäà mayy evam anurägam akaros tvaà, yan måtakam adhiruhya kämändho mama pärçvam ägataù | gurüpadiñöa-bhagavad-dhyänädikaà cintayan saù kiyat-kälaà çré-guru-caraëa-saànidhäne niväsam akarot | punaç cotpanna-çré-rädhä-ramaëa-nanda-kiçora-govinda-padäravinda-dvandvänurägo guru-caraëa-samépato nideçam avagåhya kiyatä kälena parama-ramaëéyaà çré-våndävanam älokya tatra tatra bhagaval-lélä-sthaläny api samékñya jätählädo rädhä-remaëa-çré-kåñëa-viñayaka-gäòha-bhäva-çavalitäntaù-karaëo bhagaval-lélä-varëana-kämo guru-dvaya-näma-smaraëa-pürvakam etat-stotra-pratipädya-çré-kåñëa-smaraëa-maìgalam äcarati—cintämaëir iti || etat-paryantaà de-mahodayena dattaà. çeña-çlokasya öékäpi drañöavyam.

7

Page 8: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné :kåpä-sudhä-sarid yasya viçvam äplävayanty api |nécagaiva sadä bhäti taà çré-caitanyam äçraye ||mando’pi kaçcic caitanya-däsa-nämä samäsataù |kåñëa-karëämåta-vyäkhyäà vitanoti satäà mude ||

kåñëa-sambandha-mätre’pi prétir yeñäà sadä bhavet |tair eva çodhyatäm eñä öékä nämnä subodhiné ||

atha sakala-guëa-dhämä çré-léläçuka-nämä paramotkaëöhayä nijeñöa-daivata-lélä-bhümi-didåkñayä çré-våndävanaà gacchan pathi pathi pratidinaà prasthäna-samaye nijätipriya-prätaù-çayyotthita-rädhä-kåñëa-tat-käléna-lélä-viçeña-sphürty-ucchalita-rägäveça-vaivaçyena yad yaj jagäda tat tat sat-saìgibhiù krameëa vyälekhi |

tatra prathama-prasthäna-maìgala-dine dainyena sväbhävyena kathaà mamäyogyasya tad-darçanaà setsyatéti cintä-vyäkulas tad eva sphurita-sva-guroç caraëa-prabhäva-smaraëa-rüpa-maìgalam äcarati—cintämaëir iti | somagiri-nämä me guru jayati sarvotkarñeëa vartate | yataç cintämaëiù | cintä-mätreëa sarväbhéñöa-pürakatayäsya cintämaëitvaà sarvotkarñatä ca | kià vä, jayati taà prati praëato’sméty arthaù | evaà sväyogyatäà sambhävya tat-prabhävenaiva sveñöa-devatäpy anukülä syäd ity äha—äcärya-caittya-vapuñä sva-gatià vyanakti [bhä.pu. 11.29.6] iti nyäyena çikñä-guru bhagaväàç ca jayati |

ko’sau bhagavän ity äçaìkyäha—çikhi-piccho mauliù çiro-bhüñaëaà yasya saù | anena çré-våndävana-vihäritva-sücanayä svayaà-bhagavattvaà jïäpitam | tatraiva tad-ädi-prasiddheù | jayatéti vartamäna-prayogena nityatä cäsya |

tac-chikñä-rüpänukülyenaivätmano durlabhäm apy abhéñöa-siddhià sampädayann äha—yat-pädeti | yasyäcintyänanta-çakteù çré-kåñëasya pädäv eva sarva-saìkalpa-sampädakatayä kalpa-tarü | tayor ye pallavä aìgulayas teñäà çekhareñv agreñu jaya-çrér léläsu dyuta-narma-jala-kely-ädiñu svayaàvaras tad-guëa-gaëair vaçébhüyänanya-gatikatvenäçrayaëaà tad-rasaà taj-janyaà sukhaà labhate | sva-sevävasaraà präpnotéty arthaù | jayä sarvotkåñöä cäsau çriyäm apy aàçénétväc chréç ceti jaya-çréù çré-rädhaiva léläyäà svayaàvara-rasaà labhate | tad-älambanatäm äpnotéti sväbhéñöärthaù ||2||

säraìga-raìgadä :yad-bhäva-bhävita-dhiyaù praëayottha-väcäàmudräpi durgamatamä muni-puìgavänäm |räsotsukaà madana-mohanam acyutaà taà

rädhä-samedhita-rasollasitaà nato’smi ||

kåpä-sudhä-sarid yasya viçvam äplävayanty api |nécagaiva sadä bhäti taà çré-caitanyam äçraye ||

rasanté kåñëa-mädhurya-keli-saundarya-sampadam |

8

Page 9: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kaiçcin na bhävajä samyag jïeyä léläçukasya géù ||mando’pi kaçcic chré-rüpa-pädämbhoja-madhünmadaù |

kåñëa-karëämåtäkhyäà vivåëoti yathä-mati ||spañöe bähya-daçokty-arthe nirbandhaà parimuïcatä |

nigüòho’ntar-daçokty-artho vyäkhyeyaù sägrahaà mayä ||madäsyamaru-saïcära-khinnäà gäà gokulonmukhém |

santaù puñëantv imäà snigdhäù karëa-käsära-saànidhau ||sad-bhakta-bhäva-gandharva-gändharva-rasa-lampaöaiù |

säraìgaiù çodhyatäm eñä öékä säraìga-raìgadä ||

atha däkñiëätyaù kåñëa-veëvä-paçcima-téra-väsé paëòita-kavéndraù çré-bilvamaìgala-nämä kaçcid brähmaëaù kiläsét | sa ca pürva-durväsanä-preritas tat-pürva-téra-väsinyäà saìgéta-vidyä-dhikkåta-kinnaré-nikaräyäà kasyäàçcic cintämaëi-nämnyäà veçyäyäm atéväsakto babhüva | sa ca kadäcit prävåö-tamisräyäà jémüta-mandra-garjita-jäta-håcchayo’ndha ivägaëita-gamana-pratyüha-cayaù sva-gåhän nirgatya täà nadéà hastäbhyäà çavälambanenottérya kélita-kaväöaà tad-äväsa-dväram äsasäda | taträpi tatratyair açruta-phütkära-çata itas tato bhraman bhitti-garte’rdha-praviñöa-kåñëa-bhujaìga-puccham älambya bhittim ullaìghya praëälikä-madhye nipatan mürcchito babhüva |

tataù sä sakhébhiù saha vidyud-rociñä taà dåñövä hä kañöam iti vadanté tam änéyopacäraiù susthaà cakre | tatas tena kathitaà tad-ägamana-våttäntaà çrutvä jäta-vepathuù sä sa-nirvedaà tam äha—“aho sakala-çästrajïam api bhavantaà müòhaà vinä ko<nyaù pariëati-virasa-rasa-leçärtham ätmänaà ghätayet ? hä dhig dhig astu mäà yähaà päpéyasé kapaöa-bhävaiù puruñän pratärya teñäà mano-dhanäni cäharam | aho esthity äsaktir yadi bhagavati çré-kåñëe jäyate tadä kià na syät, çvaù sarvaà parityajya çré-kåñëa-bhajanam eva mayä käryam |” iti niçcitya täà rätrià taà çuçrüñamäëä, sakhébhiù saha çré-kåñëasya çré-rädhayä saha räsa-kuïjädi-lélä-maya-gétäny agäsét |

sa cäpi tad-väkyam äkarëya jäta-nirvedaù svaà bhartsayan, “mayäpi çvaù sarvaà tyaktvä bhagavad-bhajanam eva käryam” iti cintayann unnidra eva tad-géta-çravaëa-mätreëa prodbuddha-pürva-siddha-premäìkuras taà rädhä-käntam eva präëa-koöi-dayitaà dayitaà manyamänaù prätas täà namaskåtya tenaiva pathä tan-nadé-téra-sthaà somagiri-nämänaà vaiñëavottamam äsädya nivedita-sva-våttäntas tasmäc chrémad-gopäla-mantra-räjam agrahét | gåhéta-mantra eva prodbuddhänurägaù kampäçru-pulakädi-vyäkulaù çré-våndävana-gamanotkaëöhito’pi guru-sevärthaà katicid dinäni tatraivävätsét | tathäpi çré-kåñëa-léldi-varëana-maya-granthäàç cakära | tad dåñövä guruëä léläçuka iti khyäpito’bhüt | tatra svéyair upadrutas tata eva eva sannyäsaà cakre | tataù parotkaëöhayä çré-guruà vijïäpya çré-våndävanäya pratasthe |

gacchaàç ca pathi pathi prathamaà tat-sphürti-samucchalita-prema-pravähajotkaëöhä-kallola-patitaà çünyam ivätmänaà matvä tat-tal-lélä-viçiñöasya tasya sphürtià prärthayan, tato mathurä-maëòalägato lélä-viçeña-sphürty-ucchalitänuräga-sindhüdgata-lälasävarta-grasitas tad-

9

Page 10: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

darçanaà prärthayan, tato mathurägatas tat-sphürtau säkñätkäraà manvänaù, tato våndävanägatas taà säkñäd dåñövä väìmanasägocaratvena taà varëayaàç ca yad yat pralaläpa tat tat sarvaà tat-saìgi-vaiñëavais tadä tadaiva likhitvä sthäpitam äsét | tato våndävane katicid dinäny avätsét | paçcät kåñëena sva-léläà praveçitaù | iti guru-paramparägatä särvalaukiké prasiddhir iti ||

atha premonmattaù svälayäc chré-våndävanäya prasthänaà kurvann eva çré-léläçukaù sva-guroù sva-gurutvenaiva sveñöa-daivatasya ca saìkértana-rüpaà maìgalam äcarati | idaà maìgaläcaraëam anyeñäà grantha-käräëäm ivepsita-pürti-vighna-nirasana-prayojanaà na bhavati | premonmäda-praläpe’smin grantha-karaëa-prastäväbhävät | taträpi däkñiëätyänäà sämänyänäm eva saàskåtoktir ity asya tu kavéndratvät padyoktiù | kià tu çuddha-vaiñëavänäà svabhävo’yaà yac chayana-bhojana-gamanädiñu gurv-iñöa-deva-smaraëam | tad yathä—cintämaëir iti | somagiris tan-nämä me mama gurur jayati sarvotkarñeëa vartate |

kédåk ? cintämaëiù | äçraya-mätreëäbhéñöa-pürakatväc cintämaëitvaà sarvotkarñatä cäsya | kià vä, jayati taà prati praëato’sméty arthaù | tathä hi kävya-prakäçe—jayaty-arthena namaskära äkñipyate | atas taà prati praëato’sméty artha iti |

tathä mameñöa-devato bhagaväàç ca jayati | ko’yaà bhagavän ? ity äha—çikhipiccha-mauliù | çikhipicchais täny eva vä mauliù çiro-bhüñaëaà yasya sa iti çré-våndävana-vihäré çré-kåñëa eva | jayatéti vartamäna-prayogena nitya-lélä sücitä | äcärya-caittya-vapuñä sva-gatià vyanakti [bhä.pu. 11.29.6] iti, dadämi buddhi-yogaà taà [gétä 10.10] ity ädi, äcäryaà mäà vijänéyät [bhä.pu. 11.17.27] ity ädi-diçä | tathä—

karëäkarëi sakhé-janena vijane düté-stuti-prakriyäpatyur vaïcana-cäturé guëanikä kuïja-prayäëe niçi |vädhiryaà guru-väci veëu-virutäv utkarëateti vratänkaiçoreëa tavädya kåñëa guruëä gauré-gaëaù paöhyate || [bha.ra.si. 2.1.333]

ity ädi-diçä ca tasya tat-tan-mädhuryädy-anubhavädau sa eva me gurur ity äha | sa kédåk me çikñä-guruù ? lakñyate caitat—premadaà ca me [atra 104] ity ädau | çikhipiccha-maulir iti tac-chré-vigraha-sphürtyä, säkñän-manmatha-manmatha [bhä.pu. 10.32.2] ity ädinä, yan-martya-lélaupäyikaà [bhä.pu. 3.2.12] ity ädinä, gopyas tapaù kim acaran [bhä.pu. 10.44.14] ity ädinä ca varëita-tat-tan-mädhuryam anubhüya tat-tad-aìgopamäna-yogya-padärthän manasi vicintya teñäm atéväyogyatäm älocya tat-pada-nakha-çobhayaiva te nirjitä iti sphürtyä, tathä çré-rädhäyäs tan-mädhuryäkåñöa-cittatä-sphürtyä ca çabda-çleñeëa samädadhad äha—yat-pädeti | yasya çré-kåñëasya pädäv eva kaumalyäruëya-sarväbhéñöa-pürakatvädinä kalpa-taru-pallavau, tayoù çekhareñu tad-aìguli-nakhägreñu lélayä yaù svayaàvaraù, tad-rasaà taj-janya-sukhaà jaya-çrér labhate | tad eva vakñyate—kamala-vipina-véthé-garva-sarvaà-kañäbhyäà [atra 12], vadanendu-vinirjitaù çaçé [atra 96] ity

10

Page 11: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

ädau bahutra | çleñeëa dyüta-narma-jala-keli-suratädiñu ca jayenotkarñeëa çréù çobhä yasyä | kià vä, saundaryädi-pätivratyädi-saubhägya-vaidagdhyädibhir gaury-ädyair arundhaty-ädi-vraja-kiçorikä-kulädayo’pi nirjitä yayä sä | jaya-yogäj jayä sä cäsau çriyo’py aàçinétväc chréç ca jaya-çréù çré-rädhaiva | näräyaëas tvaà [bhä.pu. 10.14.14] ity ädau, näräyaëo’ìgaà [tatraiva] ity ädi-diçä, viñëur mahä sa iha yasya kalä-viçeño govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi [bra.saà. 5.48] ity ädi-diçä ca kåñëasya müla-näräyaëatvena tat-preyasyäs tasyä api müla-lakñmétvät |

édåçé säpi svasya lajjä-çélatvät sadaivädhomukha-sthitayä prathamaà tac-chré-caraëa-nakha-darçanät tac-chobhäbdhi-magna-neträ mohitä saté lélayä gäòhänurägeëa ye bhävodgära-viçeñäs tair dharma-maryädä-lajjädi-tyäga-pürvako yaù svayaàvaras tad-rasaà labhate | tan-mädhuryäëäà svänurägasya ca pratikñaëaà nava-navatvenänubhaväd vartamäna-prayogaù |

keñäàcin mate somagirer api viçeñaëaà yat-pädety ädi | atra kämädy-ari-ñaò-varga-cakñur-ädéndriya-païca-kleçottha-dviñañöhy-antaräyäëäà jaya-sampattir yat-päda-nakhävalmbinéty arthaù | kià vä, vartmoddeça-gurur mantra-guruù çikñä-gurur iti guru-trayeñöa-deva-smaraëam iti |

kecid ähuù—atra cintämaëiù sä veçyä jayati | tad-väì-mätreëa svasya jätänurägatvät tasyäù sarvotkarñatä1 ||1||

—o)0(o—

(2)

asti svas-taruëé-karägra-vigalat-kalpa-prasünäplutaàvastu prastuta-veëu-näda-laharé-nirväëa-nirvyäkulam |srasta-srasta-niruddha-névi-vilasad-gopé-sahasrävåtaàhasta-nyasta-natäpavargam akhilodäraà kiçoräkåti ||2||

kåñëa-vallabhä : evaà bhagavataù çré-kåñëasya jaya-rüpaà maìgalaà nirüpya léläçuka-nämä kaviù samprati varëanéya-parama-rahasya-lélä-tad-rüpa-karaëa-sahitasya sac-cid-änanda-sändraika-rasa-ghana-vigrahasya kiçoräkåtes tasyaiva parama-puruñärtha-çiromaëitäà darçayituà pratijänéte—astéti | vastv astéti sambandhaù | vasati bhaktänäà hådaye, tatraivävirbhävät | tathä coktaà bilvamaìgale—

gopäläìgana-kardame viharase viprädhvare lajjasebrüñe go-çata-huìkåtaiù stuti-çatair maunaà vidhatse satäm |däsyaà gokula-sundaréñu kuruñe svämyaà na däntätmasujïätaà kåñëa taväìghri-paìkaja-yugaà premëaika-labhyaà param || [2.83]

1 etad-rüpaà punaù punaù dåñövä de-mahodayena sarvatra vismaya-jïäpaka-cihnäù sanniveçitäù. sarvotkarñam iti yathäyatha-rüpa eva |

11

Page 12: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

yad vä, vasta äcchädayati vyäpnoti sarvam | etena pürëam | vasayanti svarüpato rasa-camatkärataù prabhätiçyäc ca stambhopalakñita-sättvika-mahä-bhäväliìgitäù sarva eva bhavanti yasmäd iti vä | vasa niväse, vasa äcchädane, vasu stambhe dhätavaù | vaser auëädika-stun | vastu paramärtha-bhütaà täpa-trayonmülanät | vinäcyutäd vastutaräà na väcyaà [bhä.pu. 10.46.43], vedyaà västavam atra vastu çivadaà täpa-trayonmülanaà [bhä.pu. 1.1.2] iti ca çré-bhägavate |

asti trikäläbädhya-rüpeëa vartate | na hi pürëa-bhaktänäà kadäcid api tad abhätaà bhavati | tarhi kià vedänta-vedyaà niräkäraà brahmaiva pratijïäyate ? na, kiçoräkåti | kiçoré kaiçora-viçiñöäkåtiù çré-mürtir yasya tat |

kaumäraà païcamäbdäntaà paugaëòaà daçamävadhi |kaiçoram ä païcadaçäd1 yauvanaà tu tataù param || [bha.ra.si. 1.2.309]

tatra—ädyaà madhyaà tathä çeñaà kaiçoraà trividhaà bhavet ||312||

taträdyaà kaiçoraà—varëasyojjvalatä käpi netränte cäruëa-cchaviù |romävali-prakaöatä kaiçore prathame sati ||313||

atha madhyamaà—vaijayanté-çikhaëòädi-naöa-pravara-veçatä |vaàçé-madhurimä vastra-çobhä cätra paricchadaù ||315||

atha çeñaà—kharatätra nakhägräëäà dhanur ändolitä bhruvoù |radänäà raïjanaà räga-cürëair ity ädi ceñöitam ||317|| iti rasämåta-sindhau |

yad vä, kiçoraà ca tad akåti ceti | na vidyate kåtiù karaëaà yatra tad akåti, nityänanda-vigrahatvät | kiçoraà ca tad äkåti ceti vä | ä éñat kriyate brahmänanda-paryantam anenety äkåti | brahmänandasyäbhedenäsvädyamänatväd bhagavad-änandasya tu bhedenäsvädyamänatväd brahmänandäd bhagavad-änanda-sindhau paramotkarña-camatkäraù çarkarä-tad-bhojinor iveti bhävaù | tathoktaà caturthe—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät |sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhütkià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || [bhä.pu. 4.9.10]

tathä ca çrutayaù—duravagamätma-tattva-nigamäya tavätta-tanoçcarita-mahämåtäbdhi-parivarta-pariçramaëäù |na parilañanti kecid apavargam apéçvara tecaraëa-saroja-haàsa-kula-saìga-visåñöa-gåhäù || [bhä.pu. 10.87.21]

1 ä-ñoòaçäc ca kaiçoraà (rasämåte)

12

Page 13: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kecid iti evaà-bhütä bhakti-rasikä viraläù iti vyäkhyätaà çrédhara-svämibhiù | vyäkhyätaà ca sarvajïair bhäñyakådbhiù—muktä api lélä-vigrahaà kåtvä bhajante iti | madhudviö-sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalguù [bhä.pu. 5.14.44] iti païcame |

tasya saundaryasyätimanoharatvam äha—svas-taruëé-karägra-vigalat-kalpa-prasünäplutam | svar iti | svas-taruëyaù svarga-taruëyaù çacé-prabhåtayas täsäà karebhyo vigalanti yäni kalpa-prasünäni | kalpaù kalpa-taruù, bhémo bhémasenavat | tasya prasünäni puñpäëi | tair äplutaà vyäptam | yad vä,

yan na duùkhena sambhinnaà na ca grastam anantaram |abhiläñopanétaà ca tat sukhaà svaù-padäspadam ||

ity ukteù svaù-çabdena tåtéya-lokam ärabhyoparitanäù sarva eva lokä gåhétäù | tena tad-varti-taruëyaù sukha-rüpä lakñmy-ädyäs täsäà karebhyo vigalanti yäni kalpa-prasünäni | kalpyante’malädy-äkäreëeti kalpäni tad-rüpäëi ca yäni prasünäni tair ä samantät plutaà snätam |

vigalad ity asyäyaà bhävaù—paramparayäpi çré-kåñëa-sparço bhaved iti buddhyä tat-saìgama-kämanayä vä tad-ärädhanäyäïjaliñu puñpäëi gåhétäni, tadaivopari-nihita-locana-çré-kåñëa-mukhävalokanena janita-paramänanda-niùsyana-sättvika-bhävänäà sva-cikérñita-prasüna-varña-vismåtau karägrät prasünänäà vigalanaà, bhagavataç ca bhakta-käma-pürakatväd vigalatäm api prasünänäà svékäraù |

samprati veëu-nädena viçva-mohakatvam äha—prastuta-veëu-näda-laharé-nirväëa-nirvyäkulam | prastutaù prärabdhas tat-tad-vicitra-rägädi-rüpäëy utthäpayitum | prastutas tat-tat-prastävocito vä | saìketa-narmädau yo veëu-nädo veëor vaàçé-bhedasya nädas tasya laharé grämas tatra yan nirväëaà mürcchanä, tena nirvyäkulaà nitaräà vyäkulayati mohayati tat | nirväëaà ca sukhe mokñe mürcchanäyäà ca muktake iti nänärthaù | laharé suvyavasthita-samühaù—svaräëäà suvyavasthänäà samüho gräma iñyate iti | sa ca tridhä—ñaòja-grämo madhyama-grämo gändhära-grämaç ceti | ñaòjaù svaräëäà janako yataù syät gräme tato mukhyatayaiña eva | rägeñu sa-gräma-janitvam eva dåñöaà tato gräma-yugaà na héñöam | ärohaëaà ca kramaço’varohaù sapta-svaräëäm iti mürcchanoktä ||

tathä ca—sapta svaräs trayo grämä mürcchanäs tv ekaviàçatiù |na svaro yaù çruti-sthäne svanan hådaya-raïjakaù ||svaraù saàmürcchito yatra rägatäà pratipadyate |mürcchanäm iti täm äha bharato gräma-sambhavät || iti |

tatra vaàço, yathä—vartulaù saralaç caiva parva-doña-vivarjitaù |vaiëavaù khädiro väpi rakta-candanajo’thavä |

13

Page 14: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

çakthaëòajo’tha sauvarëo hasti-danta-mayo’thavä |räjatas tämrajo väpi lohajaù sphäöiko’thavä |kaniñöhäìguli-tulyena garbha-randhreëa çodhitaù |vaàça-bhedäs tu bahavo likhyante vistarän nahi || iti |

tatra catvära uttamä vaàçäù—

mahity amaraùas tathä nando vijayo’tha jayas tathä |catvära uttamä vaàçä mätaìga-muni-sammatäù ||daçäìgulo mahänando nanda ekädaçäìgulaù |dvädaçäìgula-mänas tu vijayaù parikértitaù |caturdaçäìgulam ito jaya ity abhidhéyate ||

eña tridhä bhaved veëu-muralé-vaàçikety api ||tatra veëuù—pävikäkhyo bhaved veëur dvädaçäìguler dairghya-bhäk ||muralé—hasta-dvaya-mitäyämä mukha-randhra-samanvitä |catuù-svara-cchidra-yuktä muralé cäru-nädiné ||vaàçé—ardhäìguläntaronmänaà tärädi-vivaräñöakam |tato’ìguläntare1 yatra mukha-randhraà tathäìgulam ||çiro vedäìgulaà pucchaà try-aìgulaà sä tu vaàçikä |nava-randhrä småtä sapta-daçäìgula-mitä budhaiù ||daçäìguläntarä syäc cet sä tära-mukha-randhrayoù |mahänandeti vikhyätä tathä saàmohinéti ca ||bhavet süryäntarä sä cet tata äkarñiëé matä |änandiné tathä vaàçé bhaved indräntarä yadi ||gopänäà vallabhä seyaà vaàçuléti ca viçrutä |kramän maëimayé haimé vaiëavéti tridhä ca sä || [bha.ra.si. 2.1.365-372] iti |

yad vä, vastutaù prakåñöatayä stuto gopébhir veëur iti | ayaà veëur dhanyo yaù svacchandaà çré-govindädhara-rasaà piban mado muhur muhur madhuraà çabdäyate | yathä coktaà çré-bhägavate—

gopyaù kim äcarad ayaà kuçalaà sma veëurdämodarädhara-sudhäm api gopikänäm |bhuìkte svayaà yad avaçiñöa-rasaà hradinyohåñyat-tvaco’çru mumucus taravo yathäryäù || [bhä.pu. 10.21.9] iti |

tasya veëor nädas tasya laharébhis taraìgair nirbäëä muktäù | nirgato bäëo vedhako yebhyaù | yeñäà hådayaà veddhuà ke’pi na çaknuvanti te’pi | nirvyäkulä nitaräà vyäkulä yasmät | uktaà ca çré-daçame—

vividha-gopa-caraëeñu vidagdhoveëu-vädya urudhä nija-çikñäù |tava sutaù sati yadädhara-bimbe

1 tataù särdhäìguläd (rasämåte)

14

Page 15: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

datta-veëur anayat svara-jätéù || [bhä.pu. 10.35.14]

sati yaçode ! svara-jätér niñädarñabhädi-svaräläpa-bhedän (bhävärtha-dépikä) |

savanaças tad-upadhärya sureçäùçakra-çarva-parameñöhi-purogäù |kavaya änata-kandhara-cittäù kaçmalaà yayur aniçcita-tattväù || [bhä.pu. 10.35.15] iti |

tat täù svara-jätéù savanaço mandra-madhya-tära-bhedena (bhävärtha-dépikä) |

tasya parama-rasikatvam äha—srasta-srasta-niruddha-névi-vilasad-gopé-sahasrävåtam | srastä srastä çré-kåñëa-saundaryävalokanän mahä-käma-vivaçatayä punaù punaù srastä niruddhä ca yä névir vastra-granthis tayä vilasanténäà viçeñeëa lasanténäà çobhamänänäà gopénäà sahasrair ävåtam, ä samantäd våtaà veñöitam | niruddhety anena granthi-mocane jäte punar bandhana-sämarthyaà nästy eveti kareëa rodha-mätram uktam | uktaà hi çré-daçama-skandha-païcädhyäyyäà—

bähu-prasära-parirambha-karälakoru- névé-stanälabhana-narma-nakhägra-pätaiù | kñvelyävaloka-hasitair vraja-sundaréëäà uttambhayan rati-patià ramayäïcakära || [bhä.pu. 10.29.46] iti |

tasya parama-puruñärtha-pradatvam äha—hasta-nyasta-natäpavargam | haste nyasto natänäà bhaktänäm apavargo mokñaù käryävasäna-säkalyaà vä yena tat | parama-käruëikatvena bhakta-käma-pürakatvät | yad vä, natänäà bhaktänäà haste nasto’rpito’pavargo mokño yena | mad-bhaktä api mokñaà dätuà samarthä iti bhävaù | syäd apavargas tyäge mokñe käryävasäna-säkalye iti mediné |

sarva-prakäreëotkåñöatvam äha—akhilodäram | akhilebhyo brahma-rudrädibhya udäraà mahat | tat sevyam ity arthaù, sarva-çaktimattvät | yad vä, akhilasya sarvasyodäraà jïätå, sarvajïam ity arthaù | prakaraëäd akhiläsu sarväsu gopéñüdäraà dakñiëaà vä | udäro jïätå-mahator dakñiëe’pi ca iti mediné |

çärdüla-vikréòitaà chandaù—arkäçvair yadi maù sajau satatagäù çärdüla-vikréòitaà [chando-maïjaré] ||2||

subodhiné : evaà bruvann antar udyad utkaëöhäveçät puraù sphurantaà saparikaraà çré-kåñëaà paçyann iväha—astéti | vastv asti | vasanty asminn antar bhavanti präkåtäpräkåtäù sarva iti vastu sarväçrayaà kim api | asti nityaà viräjate | våndävana iti çeñaù | kià nirviçeñaà brahma ? na, kiçoré prodyan-nava-yauvanäkåtiù svarüpaà yasya tat | tarhi kià näräyaëaù ? na, akhileñv avatäreñüdäraà tad avatäri mahat | tad eva viçeñayann äha—prastutä väditä ye veëor nädäs teñäà laharyaù svara-

15

Page 16: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

gräma-mürcchanädi-rüpäs taraìgäs täsu nirväëaà mana-ädénäà layas tena nirvyäkulaà tad-änandäveçena vivaçam ity arthaù | veëu-vädana-vaiçiñöyena viçeñäntaram äha—tad-äkåñöänäà svaù-stréëäà tad-darçana-vivaçänäà kampamäna-karägrebhyo vigalanti yäni kalpa-prasünäni tair äplutaà parito’nvitam | tathaiva sarvopamardya-sädhäraëa-vaiçiñöyam äha—srastä veëu-näda-çravaëäveçena sthänäd galitäù punar baddhä api srastäù, ataù kareëa niruddhä névyo yäsäà täç ca | vayaù-saundarya-vaidagdhyänurägädyair vilasantyaç ca yä gopyas täsäà sahasrair ävåtam | ataù svasya lélä-viçiñöatayä haste nyasto’rpito natänäà bhaktänäm ädhunikäçrita-samädhänärtham apavargo mokño bhakti-yogaç ca yena ||2||

säraìga-raìgadä : atha pathi pathy ägacchato’sya bähya-daçäyäà sädhaka-rétyotkaëöhayä bhakti-siddhäntodgäriëé tat-kälam eväntaräveçät siddhaval lälasayä kevala-rasodgäriëy uktiù | atas tad-daçä-dvaya-väsitväd ekaiva särtha-dvayam udgirati | taträntar-daçotthärtho vivåtya bähya-daçotthärthas tu saìkñipya mayä darçayitavyaù | yadyapy unmäda-pralaye’tra tasya tat-tad-anusandhänädikaà nästi, tathäpi çuddha-premaiva bhakti-siddhäntaà rasaà cäviruddham eva sphorayati | çuddha-premëaù svabhävo’yaà yat siddhänta-viruddhaà rasäbhäsaà vä mohonmädädäv api na spåçati |

tatra prathamaà gacchantaà tam anugacchatäà vaiñëavänäà “svämin, kim-arthaà tvayä gamyate ? kià taträsti ?” iti praçnät tän prati präbhava-vaibhaväàçävatära-çakty-äveçävatärädi-sva-viläsa-bälya-paugaëòädi-sva-prakäça-rüpa-sva-svarüpäëäà, tathä cic-chaktes tad-viläsänanta-vaikuëöhänäà, mäyä-çaktes tad-vaibhavänanta-brahmäëòänäà, jéva-çakteç ca paramäçraya-bhütaà taà çré-bhägavatdäv äçrayatvenoktaà sarvottamaà sarva-bhajanéyaà para-tattva_rüpaà vastu nirüpayaàs tat-kälam eväntaräveçät tädåçaà çré-kåñëaà puraù sphurantaà vilokya pralapann äha—astéti |

asya bähyärthaù—kim api vastv asti sadä viräjate, çré-våndävana iti çeñaù | vasanty asmin präg-uktäni, tathä vasati käla-traye’py eka-rüpatayä dévyati ity artha-dvaye’py auëädika-tun-pratyayäd vastu | sämänya-nirdeçän napuàsakatvam |

nanu kià niräkäraà brahma ? nety äha—kiçoräkåti | kiçoré prodyan-nava-yauvanäkåtiù svarüpaà yasyeti jévavad deha-dehi-bhedo nirastaù | tathä hi çré-bhägavate—vedyaà västavam atra vastu çivadaà täpa-trayonmülanaà [bhä.pu. 1.1.2] iti, vinäcyutäd vastutaräà na väcyaà [bhä.pu. 10.46.43], nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpaà [bhä.pu. 3.9.3] iti ca |

nanu bhagavad-rüpäëi sarväëy eva kiçoräkåténi tatra katarad idaà ? ity aträha—prastuta-veëv iti | räse vraja-sundaréëäm äkarñaëärthaà prastutä ye veëor nädäs teñäà yä laharyaù svara-gräma-mürchanädi-rüpäs taraìgäs taj-janyaà yan nirväëaà paramänandaù, täsu mana-ädénäà layo vä tena nirvyäkulam | nir ity avyayam abhävärthaù, avyäkulam ity

16

Page 17: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

arthaù | nirmakñikavad vyäkulebhyo nirgatam iti vä | tatra magna-cittäditvän niçcalam ity arthaù | nirväëaà sukha-mokñayoù iti viçvät |

tathä, säyaà puñpäëy avacinvatyas tan-nädäkåñöä yäù svas-taruëyas täsäà tan-mädhurya-darçana-vivaçänäà kampamäna-karägrebhyo vigalanti yäni kalpa-prasünäni kalpa-taru-puñpäëi tair äplutam | prema-vaivaçyät kalpa-taru-sthäne kalpa ity uktiù | kià vä, sähacarya-baläd eka-deçenäpi padärtho bodhyate |

tathä, srasta-srastä veëu-näda-çravaëäd guru-bhartå-purata eva srastä lajjä-bhayataù sva-sthäne baddhä api punaù srastäù, ataù kareëa ruddhäù | käsäàcit tad-bandhana-käla-vilambäsahiñëutvät karäbhyäà niruddhä névyo yäsäà täç ca vayaù-saundarya-vaidagdhyänurägädyair vilasantyaç ca yä gopyaù, täsäà sahasrair ävåtaà parito veñöitam | ataù çré-bhägavatokta-räsa-viläsärambhi çré-kåñëa-rüpaà tad vastu, na tv ägama-dhyänoktam | anyeñäm ävaraëänäm aträgre’py anuktatvät |

tathä, haste nyasto natänäà sva-bhajanonmukhänäm apavargaù sva-pärñada-rüpänanda-deha-dänena liìga-deha-bhaìgo yena | tad uktaà—martyo yadä tyakta-samasta-karmä [bhä.pu. 11.29.34] ity ädau | yad vä, apavargaù prema-bhakti-yogo yena | tathä païcama-skandhe gadyaà yathä-varëa-vidhänam apavargaç cäpi bhavati [bhä.pu. 5.19.19] ity atra bhakti-yoga-lakñaëa iti | tathaiva vyäkhyänaà çré-svämi-caraëaiù |

tathäkhilebhyaù kalpa-våkñädibhya udäram, väïchätirikta-dätåtvät | tathä hi—svayaà vidhatte bhajatäm anicchatäm icchäpidhänaà nija-päda-pallavaà [bhä.pu. 5.19.27] iti | kià vä, akhilair bhajanéya-näyaka-sad-guëair udäram uttamam |

antar-daçotthärthas tv evam—idaà kim api vastv asti puro viräjate | vasanty asmin saundarya-mädhurya-vaidagdhyädi-sad-guëädénéti vastu | yad vä, vaste sva-mädhurya-veëu-gétädi-janita-moha-mürchädi-bhävair ätmärämädy-apräëi-paryantänäà viçeñataù stréëäà tato’pi nitaräà vraja-sundaréëäà cittam äcchädayatéti vastu | kédåçaà ? kiçoräkåti | tathä sädhvyaù paratanträ gopyaù katham eñyanti ? kathaà vä räso bhaved iti vyäkulam api veëu-näda-laharébhir yan nirväëaà tad-äkåñöa-vallavénäà käïcé-nüpurädi-dhvani-çravaëajänandaù, tena nirväkulam avyäkulam |

tathä, haste nyasta icchayä veëu-nädenaiva sampädito natänäà sva-caraëäçrayonmukhénäà täsäà gurv-ädi-väraëa-dharma-lajjädi-çåìkhaläbhyo mokño yena | tad uktaà—yä mäbhajan durjara-geha-çåìkhaläù saàvåçcya [bhä.pu. 10.32.22] ity ädau |

akhiläsu vallavéñüdäraà tat-tad-abhéñöa-viläsa-pürtyä sarva-manoratha-dätå | tad uktaà çré-jayadevaiù—viçveñäm anuraïjanena [gé.go. 1.48] ity ädau | kià vä, akhilair bhajanéya-sad-guëair udäraà mahad atyuttamam ity arthaù | anyat samänam |

äkåñya rädhäà vraja-subhruväà gaëäd

17

Page 18: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

bhaìgyä tayä güòha-viläsa-läbhataù |kuïje rasäsväda-viçeña-labdhaye

prärambhi räso rasikendra-maulinä ||

paçcän mayä bähya-daçottham arthaàsaàgåhëatädäv api vaktum arham |antar-daçotthaù sa-viçeñam arthaù pürvaà nijeñöaù kila kathyate’sau ||

athäsya tad-veçyä-vakträc chré-rädhäyäù çré-kåñëänurägädi-çravaëa-jäta-lobhatväd rägänugä-märgeëaiva bhajanam | tatra rägänugä-märge’nutpanna-rati-sädhaka-bhaktair api svepsita-siddha-dehaà manasi parikalpya bhagavat-sevädikaà kriyate | jäta-raténäà tu svayam eva tad-deha-sphürtiù | asya tütpannä madhura-jätéyä ratiù krameëänuräga-daçäà präptästi, atas tad-deha-sphürtiù sadaiva | yathä bhakti-rassarvau—

iñöe svärasiké rägaù paramäviñöatä bhavet |tan-mayé yä bhaved bhaktiù sätra rägätmikoditä || [bha.ra.si. 1.2.272]viräjantém abhivyaktäà vraja-väsé janädiñu |rägätmikäm anusåtä yä sä rägänugocyate || [bha.ra.si. 1.2.270]rägätmikaika-niñöhä ye vraja-väsi-janädayaù |teñäà bhäväptaye lubdho bhaved aträdhikäravän || [bha.ra.si. 1.2.291]tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate |nätra çästraà na yuktià ca tal-lobhotpatti-lakñaëam || [bha.ra.si. 1.2.292] iti |

tathä ujjvala-nélamaëau—syäd dåòheyaà ratiù premä prodyan snehaù kramäd ayam |syän mänaù praëayo rägo’nurägo bhäva ity api ||béjam ikñuù sa ca rasaù sa guòaù khaëòa eva saù |sa çarkarä sitä sä ca sä yathä syät sitopalä || [u.né. 14.59-60] iti |

tatränuräga-lakñaëaà—sadänubhütam api yaù kuryän nava-navaà priyam |rägo bhavan nava-navaù so’nuräga itéryate || [u.né. 14.146] iti |

tathaivägre vyaktébhaviñyati ||2||

—o)0(o—

(3)

cäturyaika-nidäna1-séma-capaläpäìga-cchaöä-mantharaàlävaëyämåta-véci-lolita2-dåçaà lakñmé-kaöäkñädåtam |

1 PS nidhäna-2 PS lälita-

18

Page 19: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kälindé-pulinäìgana-praëayinaà kämävatäräìkuraàbälaà nélam amé vayaà madhurima-sväräjyam

ärädhnumaù ||3||

kåñëa-vallabhä: idänéà pratijïätasyaiva sac-cid-änanda-sändraika-rasa-ghana-mürteù çré-kåñëasya paramärädhyatvaà darçayati—cäturyeti | amé vayaà nélaà bälam ärädhnumaù | amé iti bhävanäveçena hådi säkñät-kåta-paramänanda-vigrahäù | vayam iti sahacaräù, eka-yüthäbhipräyeëa | nélaà çyämaà phullendévara-käntam | çåìgära-rasa-sarvasvam ity arthaù, çåìgära-rasasya çyämatvät | çåìgäraù çyäma-varëo’yaà kathitaù kåñëa-devataù iti saìgéte | bälaà kiçoram, ä ñoòaçäd bhaved bälaù ity ukteù | balate sambhajate gopé-kadambam iti vä | jvaläditväd aë [pä. 3.1.140] | ärädhnumaù ärädhayämaù |

kédåçaà ? cäturyaika-nidäna-séma-capaläpäìga-cchaöä-mantharam | cäturyaà caturatä tasyaikaà mukhyaà nidänaà käraëaà tasya sémävadhi-bhütä cäsau capaläpäìga-cchaöä netränta-känti-paramparä, tayä mantharayati stambhayati vraja-vallavés tam | stambhopalakñita-sättvika-bhäva-yutäù karotéty arthaù | yad vä, cäturyam ekaà mukhyaà nidänaà käraëaà tasya sémä avadhi-bhütä yäç capaläpäìga-cchaöäù | capalävad vidyud iva vartamänänäà gopa-sundaréëäm apäìgäs teñäà chaöäs taraìgäù | chuöa chedärthaù | auëädika-pratyaye udac ceti u-kärasyä-käraù siddhaù | täbhir mantharaà manthäna-dravyavat saìkñubdham | etena lélä-vigrahasya dadhi-pätratä dhvanyate |

matharaù koña-phalayor bandhe manthäna-çailayoù |kusumbhyäà na dvayor mande påthau vakre’bhidheyavat || iti mediné |

athavä, cäturyasyaikaà nidänaà vraja-sundaré-saìghas tasmin sémä, arthät rädhä | tasyäç capaläpäìga-cchaöä-mantharam | sémä tv ädi-puräëe—

trailokye påthivé dhanyä tatra våndävanaà puré |taträpi gopikäù pärtha tatra rädhä tanur mama || iti |

punaù kédåçaà ? lävaëyämåta-véci-lolita-dåçam | lävaëyam evämåtaà tasya vécibhis taraìgair lolite vimardite dåçau yasya | yad vä, lävaëyämåtasya vécir yayos tädåçyau lolite ca dåçau yasya tam | lula vimarde [pä. 1.336] sautraù | ëici siddham | atra snigdhä dåñöiù, yathä—

vikäçi-snigdha-madhurä cature bibhraté bhruvau |kaöäkñiëé säbhiläñä dåñöiù snigdhäbhidhéyate || [saìgéta-ratnäkare 7.397]

lävaëya-lakñaëaà, yathä rasämåta-sindhau—

muktä-phaleñu chäyäyäs taralatvam iväntarä |pratibhäti yad aìgeñu lävaëyaà tad ihocyate || [u.né.]

19

Page 20: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

punaù kédåçaà ? lakñmé-kaöäkñädåtam | lakñméù çré-rädhä | uktaà ca matsya-puräëe—

väraëäsyäà viçäläkñé vimalä puruñottame |rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane || iti |

tasyä kaöäkñeëädåtaà mahä-gaurava-pätré-kåtam | rädhäyä kaöäkñeëa paramädaraà manyata ity arthaù | apäìgau netrayor antaù kaöäkño’päìga-darçane ity amaraù | tathä ca saìgéta-ratnäkare—

yad-gatägata-viçränti-vaicitryeëa vivartanam |tärakäyäù kaläbhijïäs taà kaöäkñaà pracakñate || iti |

yad vä, lakñméà kaöäkñayanti sva-saubhägyeneti lakñmé-kaöäkñäù çré-rädhädyä gopyas täbhir ädåtam | dåg-aìga-bhaìgébhiù sevitam ity arthaù | tathä ca çré-daçame païcadaçädhyäye çré-kåñëoktiù—

dhanyeyam adya dharaëé tåëa-vérudhas tvat-päda-spåço druma-latäù karajäbhimåñöäù |nadyo’drayaù khaga-mågäù sadayävalokairgopyo’ntareëa bhujayor api yat-spåhä çréù || [bhä.pu. 10.15.8]

tatraivänyatroddhava-väkyaà, yathä—

näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaùsvar-yoñitäà nalina-gandha-rucäà kuto’nyäù |räsotsave’sya bhuja-daëòa-gåhéta-kaëöha-labdhäçiñäà ya udagäd vraja-vallabhénäm || [bhä.pu. 10.47.60] iti |

punaù kédåçaà ? kälindé-pulinäìgana-praëayinam | kalià dhyati khaëòayatéti yamunä-janakatvät kalindaù parvataù | påñodaräditvät [pä. 6.3.109] nipätaù | tad-bhavä kälindé yamunä | tasyä pulinam eväìganaà viharaëa-sthänaà tatra praëayaù sneho yasya tam | tatraiva sthitatvät | tam ärädhayäma iti bhävaù |

punaù kédåçaà ? kämävatäräìkuram | kämävatärasya aìkuro yasmät | yad vä, kämasyävatärä bhäva-häva-kaöäkña-lélä-dåk-pätädayaù, teñäm aìkuraà prodgama-sthänam |

punaù kédåçaà ? madhurima-sväräjyaà, madhurimëo mädhuryätiçayasya sväräjyam açeña-vaibhavam | rüpaà kim apy anirväcyaà tanor mädhuryam ucyate [u.né. 11.35] | yad vä, madhurimëi sväräjyam ananyädhénatvaà yasya, madhurimä madhura-rasaù sa eva sväräjyaà yasyeti vä, tam | madhura-rasa-rüpam ity arthaù |

çärdüla-vikréòitaà chandaù ||3||

20

Page 21: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

subodhiné : athaitat sphürty-änandäveçena sva-saìginaù sväntar-bhävya-gopé-gaëa-mukhya-nijäçrayaà vyaïjayan vayam api tad evärädhayäma ity äha—amé vayaà bälaà kiçoram ärädhayämaù | pürvaà kiçoratvenoktatvät, bälyam äñoòaçäbdäntam ity ukter bäla-çabda-prayogaù kevala-kréòaika-paratä-jïäpakaù | sva-pürva-daçä-sphürtyädasaù prayogaù | kathaà tam evärädhayatha ? madhurimëäà sväräjyam | tat sarvam atraiva sulabham ity arthaù | kédåçaà bälaà ? indranéla-maëi-svaccham | kiçoratvam äpädayann äha—cäturyäëäm iìgita-mätreëäbhéñöa-jïäpakänäà yäni mukhyäny ädi-käraëäni, teñäm avadhi-rüpo yas tam |

kathaà caraëayatiävagatiù ? capaläpäìgasya yä chaöä täà manthayati sva-viñayaka-bhävoddépanaiù stabdhäà karotéti tam | tan-mantharé-karaëam api kim-arthaà ? tasyä lävaëyämåta-taraìgena lolite sa-tåñëé-kåte dåçau yasya tam | ata eva lakñmyäù çré-rädhäyä kaöäkñe ädåtaà sädaram | säbhiläñam ity arthaù | yamunä-pulina-sthasya tasya rädhikä-sähacaryasya yuktatvät | devatve deva-dehä sä mänuñatve ca mänuñé [vi.pu. 1.9.143] ity-ädi-viñëu-puräëe tathokteù |

kathaà vä tad-abhiläño jïätaù ? kälindyäù pulinam eväìganaà tatra praëayinam | tad-äçayä tatra sadä sthitam ity arthaù | sväbhiläña-mätreëa kathaà tat-siddhiù ? kämasya sva-viñayäbhiläñasya yo’vatäraù präkaöyaà tasyäìkuraù praroho yasmät tam ||3||

säraìga-raìgadä : tataù çré-kåñëa-pärçve sarva-mukhyäyä pürva-çrutänuräga-saubhägyäyäù rädhäyä pärçva-stha-sakhénäà tad-upäsikänäà madhye ätmänaà tädåçém ekäà jänann äha—caraëayatieti | amé vayaà tat-parivära-rüpä bälaà kiçoram ärädhnumaç cämarändolana-tämbüla-dänädinä sevämahe | pürvaà kiçoräkåtitvena nirüpitatväd agre’pi tal-léläyä eva varëitatvät småty-alaìkärädiñu trividha-vayo-vivecane bälyam äñoòaçäbdäntam iti prasiddheç ca bäla-çabdenätra kiçora evocyate | anyathä vyäkhyäyäà kämävatäräìkuratväsambhavät |

kédåçaà ? nélam indra-néla-maëivac chyämam, mürtaà çåìgära-rasam ity arthaù | yad uktaà—çåìgäraù sakhi mürtimän [gé.go. 1.48] iti | tathä räsa-raìga-kälindé-pulinam eva mädhavé-catuù-çälikäyä aìganaà tatra praëayinam, sadä tatra vilasantam ity arthaù | tathä prabala-lajjä-vämyäbhyäà paramotkaëöhäyäm apy adho-mukhatayä sthitäyä lakñmyäù çré-rädhäyäù kaöäkñe tat-präptäv ädåtaà sädaram | tathä paritaù sthitäsv apy anyäsu çré-rädhäyä eva lävaëyämåta-vécibhir lolite sa-tåñëékåte dåçau yasya tam | ato’nyäs tyaktvä tayä saha raho-lélotkaëöhayä sarva-samädhäna-pürvakam anyälakñita-preraëayä tan-niñkramaëa-sva-niñkramaëädiñu tasya tat-tac-cäturé-sphürtyäha—caraëayatieti | caraëayatiäëäà neträntädi-dväraiva tat-taj-jïäpana-rüpäëäà yäni mukhyäni nidänäny ädi-käraëäni teñäà sémävadhi-rüpaç capalaç ca yo’päìgas tasya chaöayä täà mantharayati stabdhäà karotéti tam | ato lakñmyäs tasyäù kaöäkñe ädåtaà sädaram | saìketa-jïänam idaà jïäpayatv iyam iti tad abhilapantam ity arthaù |

21

Page 22: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

yad vä, çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù [bra.saà. 5.56] ity ädi, lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänaà [bra.saà. 5.29] ity ädi brahma-saàhitädy-anusäreëa lakñméëäà vraja-devénäà kaöäkñair ädåtam api caraëayatiaika-nidäna-sémäyäs tal-lélärthaà jäta-caraëayatiäyäù çré-rädhäyä yo’päìgas tac-chaöäbhir mantharaà jäta-stabdhatayä tat-tat-kriyädiñv apy açaktam | tathä—premaiva gopa-rämäëäà käma ity agamat prathäm ity ädi-anusäreëa kämasya tad-viñayaka-prema-viçeñasya yo’vatäraù präkaöyaà tasyäìkuraù praroho yasmät tam | sarva-mädhuryam anubhüyäha—madhv iti | madhurimëäà sväräjyam, tat sarvam atraiva sulabham ity arthaù | taträsya tasyäù sakhyenänugatiù | rädhä-payodharotsaìga [kå.ka. 79] ity ädau, ye vä çaiçava-cäpalya-vyatikarä rädhävarodhonmukhäù [kå.ka. 109] ity ädau ca suvyaktaiva |

bähya-daçärthas tv evam—sva-saìginaù praty eva na kevalaà tädåçaà vastv asty eva vayam api tad upäsmaha ity äha—amé vayam | jänanta eva jänantu [bhä.pu. 10.14.38] ity ädinä, näyaà sukhäpo bhagavän [bhä.pu. 10.9.21] ity ädinä ca vidhi-çukrädibhiù stutaà bälam ärädhnuma iti | svara-vaikåtyenäçcarya-dyotanam | svasya tad-bahirmukha-pürva-daçä-småtyädasaù prayogaù | tän kroòékåtya bahutva-prayogaç ca | tam eväçrayaëéya-näyaka-sad-guëair viçinañöi | tatra kälindéti sadä viläsitvam uktam | madhurimeti ruciratvam | täsäm äkarñaëe upekñä-pratyäyaka-väg-bhaìgé-prärthanädi-cäturé-sphürtyäha—caraëayatieti | anena vaidagdhyam | capaleti mohanatvam | capalänäà täsäm apäìga-cchaöäbhir mantharaà stabdham iti prema-vaçyatvam | tasyä mukhendu-darçanäd ucchalito yo lävaëyämåtärëavas tad-amåta-vécibhir lolitäù sa-tåñëékåtäs tasyäù paçyatäà ca dåço yeneti saundaryam | veëu-nädäkåñöäyä nabhaù-sthitäyä lakñmyä api kaöäkñair ädåtaà sädaraà sa-lälasam ékñyamäëam iti näré-gaëa-mano-häritvam | kämänäà catur-vyühäntargata-pradyumnäkhya-sva-svarüpäëäà çäkhä-sthänéyänäà tad-aàça-leçäbhäsa-rüpäëäm ananta-brahmäëòäntargata-präkåta-kämänäà patra-sthänéyänäm avatärasya präkaöyasyäìkuraà prathamodbhinna-komala-skandhäàçam | präkåtäpräkåta-kandarpa-nidäna-våndävanäbhinava-kandarpam ity ädi | ägamädau käma-gäyatryä käma-béjena ca tasya tad-rüpeëopäsyatvät | koöi-madana-vimohanäçeña-cittäkarñaka-sahaja-madhuratama-lävaëyämåta-pärärëavena mahänubhäva-cayänubhüyamäna-tat-tan-mahä-prabhäva-nivahena çré-madana-gopäla-rüpeëädhunäpi våndävane viräjamänatväc ca | anena sarvävatära-béjatva-sarva-mädhurye ukte |

räsa-lélä jayaty eñä yayä saàyujyate’niçam |harer vidagdhatä-bheryä rädhä-saubhägya-dundubhiù ||

—o)0(o—

(4)

barhottaàsa-viläsa1-kuntala-bharaà mädhurya-magnänanaà

1 PS –viläsi-

22

Page 23: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

pronmélan-nava-yauvanaà pravilasad-veëu-praëädämåtam |

äpéna-stana-kuömaläbhir abhito gopébhir ärädhitaàjyotiç cetasi naç cakästu1 jagatäm ekäbhirämädbhutam

||4||

kåñëa-vallabhä : idänéà hådi tat-sphürtim äçäste—barheti | jyotiù prakäçakam | yat-prakäçena sarvaà prakäçate tad ity arthaù | etena sarvojjvalatvaà darçitam | no’smäkaà cetasi cakästu prakäçatäm | jyotir iti kià brahma ? na, gopébhir ärädhitaà sevitam | brahmäpi stréëäm ärädhitaà bhavati, na tathä äpéna-stana-kuòmaläbhir äpénä atikaöhinäù stanä eva padma-kuòmalä yäsäà täbhiù | nava-kiçorébhir ity arthaù | yad vä, ä éñat pénä nava-kiçorétvät stana-kuòmalä yäsäà täbhiù | anyäpi devatä kuòmalair ärädhyate | kuòmalo mukulo’striyäm ity amaraù |

sarvataù paramänanda-rüpatvaà cäha—jagatäm ekäbhirämädbhutam | jagatäà jagad-vartinäà madhye ekaà mukham | abhirämam abhirmayaty änandayati tac cädbhutaà ceti | etädåça-saundaryam anyatra kuträpi nästi | atraivopakñéëam ity arthaù | tad uktaà tåtéye—

vismäpanaà svasya ca saubhagarddheùparaà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgaà [bhä.pu. 3.2.12] iti |

taträpy adbhutam äçcaryänanta-camatkära-rüpatväd iti tad eva jyotir avayava-vibhägena viçinañöi—barhottaàsa-viläsa-kuntala-bharam | barha-nirmitenottaàsena çiro-bhüñaëena viläso yasya | tathä-bhütaù kuntala-bharo yasyeti punar bahu-vréhiù | yad vä, varha-läïchito yo nänä-kusuma-racita uttaàsaù çiro-bhüñaëaà tasya viläso yena | tathä-bhütaù kuntala-bharo yasya tat | cikuraù kuntalo bälaù ity amaraù | viläsa-lakñaëaà yathä rasämåta-sindhau—

gati-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm |tätkälikaà tu vaiçiñöyaà viläsaù priya-saìgajam || [u.né. 11.31]

punaù kédåçaà ? mädhurya-magnänanam | mädhurye madhura-rase magnam iva kåta-majjanam ivänanaà yasya tat | sarvävasthäna-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä [sä.da. 3.97] | yad vä, mädhurye rase magnänäà bhaktänäm ananaà jévanam | prakarñeëonmélad-ävirbhavan nava-yauvanaà yasya tat | unmélad iti nitya-pravåtta-vartamäne çatr-antam | anavasthayeva tasya nava-yauvanam iti bhävaù |

punaù kédåçaà ? pravilasad-veëu-praëädämåtam | prakarñeëa vilasan çobhamäno yo veëus tasya prakåñöo näda evämåtaà yatra | jyotiñyämåtäropäc candratvaà vyaìgyam | çärdüla-vikréòitam ||4||

subodhiné : taträyaà kramaù—ekena sva-niyama-kathanam | tatas tad-darçana-prärthanaà trayastriàçatä | tataù sphürti-säkñätkärayor bhramaù

1 PS cakästi

23

Page 24: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

païcabhiù | punar darçanotkaëöhä saptabhiù | tataù säkñäd-darçanät tad-varëanam añöäviàçatyä | tatas tena sahoktiù saptadaçabhiù |

tataù sphürty-apagame dainyodayät sotkaëöhaà prärthayate—naç cetasi jyotiù känti-puïja ävirbhavatu | kédåçaà ? jagatäm ekaà kevalam abhirämaà ca tad adbhutaà ca yat | tad eva vyanakti—prakarñeëonmélan-nava-yauvanaà carama-kaiçoraà yasya tat | etaj jïänaà kutaù ? mädhurye magnaà kåta-majjanam änanaà yasya | taträpi vaiçiñöyam äha—barhottaàsasya yo viläso mandäniländolanaà tad yuktaù kuntala-kaläpo yasya | anyac ca—pravilasanto ye veëoù praëädäs ta evämåtäni yasmin | tato’pi viçiñöaà tam äha—gopébhiù sva-sväbhirucitayä sevitam | kédåçébhiù—atiniviòäni stana-mukuläni yäsäà täbhiù | anena lakñmyäù parijana-sähityaà vyaïjitam ||4||

säraìga-raìgadä : athäsya bähye tisro daçä dåçyante | prathama-sphürtau sphürti-jïänam | tataù sphürti-säkñätkärayor bhramaù | tataù säkñätkäraù | iti | taträsya madhura-jätéya-bhäväçratvät pürvaräga-vipralambhotpanna-lälasä-daçotpannästi | tathäntaù-sphürtäv api bähya-daçottha-dainya-vaikalyädi-väsita-manastayä räsa-viläsinas tasya sphürti-prärthanam eväñöädaçabhiù | täni sparça-sukhäni te ca taraläù [gé.go. 3.15] ity ädau,

sä bimbädhara-mädhuréti viñayäsaìge’pi cen mänasaàtasyäà lagna-samädhi hanta viraha-vyädhiù kathaà vardhate || itivat |

tata ekena sva-niçcaya-kathanam | tato gopénäà räsäntarhita-kåñëa-darçanotkaëöhä-praläpa-sphürtyä tad-darçana-prärthanaà trayastriàçatä | tataù sphürti-säkñätkärayor bhramaù païcabhiù | tataù punar darçana-prärthanaà saptabhiù | tataù säkñäd-darçanäd väì-manasägocaratvena tad-varëanam añöäviàçatyä | tatas tena sahoktiù pratyuktiù sapdadaçabhir iti kramaù |

taträdau tayä saha nibhåta-lélotkaëöhayä sarva-samädhänärthaà, bähu-prasära [bhä.pu. 10.29.46] ity ädivat, tathä tasyäs täsäà ca tad-utkaëöhatäà vardhayitum, uttambhayan ratipatià [tatraiva] ity ädivac ca täbhiù saha vilasatas tasya sphürtyä sva-samäna-sakhéù praty äha—barhottaàsety ädi | prathamaà tal-lävaëya-cchaöocchalita-tad-bhüñaëämbara-gopé-lävaëya-bhüñaëädi-jyotiù-puïjaà nirviçeñatayänubhüyeva jätählädo lobhät sa-sambhramam äha—idaà jyotiù sva-para-prakäçakaà mano-netra-rasäyanaà vastu naç cetasi cakästu |

éñad-viçeña-sphürtyäha—prakarñeëonmélan-nava-yauvanaà carama-kaiçoraà yasya tat | tathä barhottaàsasya yo viläso nåtya-gatyä mandänilena cändolanaà tad-yuktaù kuntala-bharas tat-kaläpo yasya |

tathä, svaräläpädi-bhaìgébhiù prakarñeëa vilasanto ye veëoù prakåñöä nädäs ta evätimadhuratväc chuñka-sthävarädi-jévadatväc cämåtäni yasmin |

24

Page 25: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tathä, gopébhir abhitaç cumbanäliìganädibhir ärädhitaà sevitam | äpétäni stana-kuömaläni yäsäà täbhiù | tathä, jagatäà tat-sparça-tåñëayäbhitaù kuöilaà bhramanténäà täsäà madhya ekasyäà çré-rädhäyäm abhi sarvato-bhävena yo rämo ramaëaà tena paçyatäà smaratäà cädbhutaà camatkära-kärakam | tayä saha mithaù skandha-nyasta-hastatayä kåta-nåtyatvät |

bähye—täny eväha | arthaù sa eva | kià vä, trijagatäà yad ekaà pradhänam abhirämam adbhutaà ca tat ||4||

(5)

madhuratara-smitämåta-vimugdha-mukhämburuhaàmada-çikhi-piïchita-manojïa-kaca-pracayam |viñaya-viñämiña-grasana-gådhnuni cetasi me

vipula-vilocanaà kim api dhäma cakästu1 ciram ||5||

kåñëa-vallabhä : punar api çré-kåñëa-vigraha-sphürtià prärthayate—madhuratareti dväbhyäm | kim apy adbhutaà dhäma jyotir anubhavaika-mätra-gamyaà me mama cetasi ciraà cira-kälaà cakästu prakäçatäm | asabhävanäyäà loö |

asambhävanäm äha—kathaà-bhüte cetasi ? viñaya-viñämiña-grasana-gådhnuni | viçeñeëa sinvanti bandhnanéti viñayäù | vi-pürvaka-ñiï2 bandhane dhätuù | hiraëyagarbha-padavé-paryantendriya-bhogyäni, ta eva viñämiñäëi viña-sampåkta-palaläni, mäàsäni viña-rüpäëi vä | yad vä, ta eva viñäëi täny evämiñäëi lobhya-vastüni | teñäà grasanäyädanäya gådhnuny abhikäìkñävati | grasa adane, gådhu abhikäìkñäyäà ca dhätuù | ämiñaà palale lobhye sambhoge’pi ca iti mediné |

tad-dhäma niräkåti säkåti vä taträha—madhuratara-smitämåta-vimugdha-mukhämburuham | atiçayena madhuraà madhurataraà yat smitaà häsya-bhedas tad evämåtaà tena vimugdhaà viçeñeëa mugdhaà sundaraà mukham evämburuhaà kamalaà yasya tat | mugdhaù sundara-müòhayoù iti viçvaù | smita-lakñaëaà yathä näöya-locane—

éñad-vikaçitair gaëòaiù kaöäkñaiù sauñöhavänvitaiù |alakñita-dvija-dväram uttamänäà smitaà bhavet ||

punaù kédåçaà ? mada-çikhi-piïchita-manojïa-kaca-pracayam | madä mattä ye çihino mayüräs teñäà picchair läïchito’ìkito manojïänäà sundaräëäà kacänäà keçänäà pracayaù samüho yasmiàs tat | mädyac-chikhitvena picchasya sphétatä vyajyate | mädyati rasena madayati gopa-sundarér vä madaù | sa cäsau çikhi-piccha-läïchita-manojïa-kaca-pracayaç ceti yasyeti vä |

1 PS cakästi2 Wrong for sinv

25

Page 26: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

punaù kédåçaà ? vipula-vilocanam | vipule viçäle viçiñöe vilolatä-mada-ghürëa-täruëyädinä locane yasya tat | präk samastäìgam anubhüya çré-mukha-nirékñaëaà kåtam, tatra smitämåtädiñv eva mano nimagnam iti samudäyärthaù ||

kokilakaà chandaù | haya-åtu-sägarair yati-yutaà yadi kokilakam || [chando-maïjaré 2] ||5||

subodhiné : punaù sva-cetaso’yogyatäà nivedayaàs tathaiva sa-lälasaà prärthayate—mama cetasi kim api pürvoktänirvacanéyaà dhäma känti-puïjaç cira-kälaà vyäpyodetu | kédåçe ? viñaya eva viñavad dähakatväd viñam | tathäpy amåtavad ämiñaà lobhyam, tasya grasane gådhnu lampaöaà yat tasmin | tarhi kathaà prärthanety äçaìkya tasyaiva tan-nidänatvaà vyaïjayann äha—madhurataraà yat smitaà tad evämåtaà tena vimugdham atimanoharaà mukhämbujaà yasya | tathä, vipule vilocane yasya | kià ca, yauvana-mada-yuktänäà çikhinäà picchair läïchitaç cihnitaù svabhävato manojïaç ca keça-samüho yasya | çikhinäà madanotka-piïchänäà sphétatvam | tan-mädhuryasya sarva-lobhanéyatvät prärthyata ity arthaù ||5||

säraìga-raìgadä : punar atimädhurya-sphürtyä täù prati sa-lälasam äha—madhuratareti | pürva-rétyedaà kim apy anirvacanéyaà dhäma mama cetasi ciraà cakästu | nanu citta-santäpakasyäsya småti-lälasayälam ity atra cittaà tac ca düñayann äha | kédåçe ? viçeñeëa sinoti sva-mädhurya-madhuni mano-bhåìgaà badhnätéti viñayam | tac ca viñavad dähakatväd viñaà ca | tathäpy amåtavad ämiñaà lobhyaà yad etad dhäma tasya yad grasanaà jhaöity ätma-sätkaraëaà tatra gådhnu lampaöaà yat tasmin | tad uktaà—

péòäbhir nava-käla-küöa-kaöutä-garvasya nirväsanoniùsyandena mudäà sudhä-mädhurémähaìkära-saìkocanaù |premä sundari nanda-nandana-paro jägarti yasyäntarejïäyante sphuöam asya vakra-madhuräs tenaiva vikräntayaù || [vi.mä. 2.18] ity ädau |

tatra hetum äha—madhurataraà yat smitämåtaà tena vimugdhaà manoharaà mukhämburuhaà yasya | tathä, vipule vilocane yasya | tathä, asmat-picchäny eväyam avataàsayatéti saubhägya-mada-yuktäs tathä nava-ghana-ninidita-tat-känti-darçanotgatänaìga-mada-yuktäç ca ye çikhinas teñäà piïchair läïchitaù svabhäva-manojïaç ca kaca-pracayo yasya | madhya-pada-lopé samäsaù | madätiçayätta eva mada-rüpä iti vä | çikhinäà mattatoktyä piïchänäà sphétatoktä |

bähye tu—viñayo vanitädiù | anyat samam | ataù sa eva kåpayä cet sphurati äyäà tat-sphuraëam | anyathä tad api durlabham iti dainyam | ämiñaà palale lobhye iti mediné | lobhya-vastuni iti koçaù ||5||

—o)0(o—

26

Page 27: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(6)

mukuläyamäna-nayanämbujaà vibhomuralé-ninäda-makaranda-nirbharam |mukuräyamäëa-mådu-gaëòa-maëòalaà

mukha-paìkajaà manasi me vijåmbhatäm ||6||

kåñëa-vallabhä : api ca, vibhor asyaiva sakala-saundarya-nidher mukha-paìkajaà me manasi vijåmbhatäà prakäçatäm | etena nija-manasaù saro-rüpatä vyajyate | tad viçinañöi—muralé-ninäda-makaranda-nirbharam, muralyä ninäda eva makarandas tena nirbharaà pürëam | anyad api paìkajaà makaranda-bharitaà bhavati | yad vä, muralé-ninäda-makarandena nitaräà bibharti poñayati | nija-pariväram änandayatéty arthaù | punaù kédåçaà ? mukuläyamäna-nayanämbujaà mukuläyamäne muralé-ninäda-viçeña-saïjätätitoñatas tat-tad-änandena mukuläye bhavaté nayanämbuje yasya | ambuja-samänatayä sva-mukhasya candratä dhvanyate | candra-sambandhäd ambujasya mudraëam ucitam eva | punaù kédåçaà ? mukuräyamäëa-mådu-gaëòa-maëòalaà mukuräyamäëe darpaëa-präye praibimba-grähitvän måduëé komale gaëòa-maëòale yasya | darpaëe mukurädarçau, gaëòau kapolau ity amaraù || maïju-bhäñiëé chandaù | sajasä jagau ca yadi maïju-bhäñiëé [chando-maïjaré 2] ||6||

subodhiné : atha tan-mukhäbja eva lagna-manaskatayä tad-ävirbhävaà prärthayate—vibhor mukha-paìkajaà ma manasi viçeñeëa prakäçatäm | vibhor mukha-paìkajam ity anirvacanéyatvam | paìkajatvaà vyanakti—muralé-ninäda eva makarandas tena pürëam | punar apy anirvacanéyatvam äha—mukule iväcaraté nayanämbuje yasmin | anena viläsa-rasa-magnatvaà dhvanitam | abje’bja-dvaya-bhäväd adbhutopameyam | na kevalam idam anyad api—mukure iväcaraté pratibimba-grähiëé komale gaëòa-maëòale yasmin | prathama-padye prakäçatäà, dvitéye ciram, tåtéye viçeñeëeti krameëotkaëöhädhikyam evoktam | evam agre’pi ||6||

säraìga-raìgadä : atha tac-chré-mukhäbja-lagna-manastayä sa-lälasam äha—vibhos tan-mädhurya-caraëayatia-sampat-pürëasya mukha-paìkajaà me manasi manaù-sarasi vijåmabhatäm | kédåçaà ? muralé-ninäda eva makarandas tena nirbharaà pürëam | tathä, projjvalendranéla-maëi-mukura iväcaraté mukuräyamäne måduné gaëòa-maëòale yasmin | sphuöa-padmopari dara-vikasita-padma-yugalaà cet syät tat-samam ity adbhutopameyam | kià vä, çré-gaëòa-mukura-saìkramitäni tena mukha-paìkajena saha sakhyaà kartum ivägatäni täsäà bhävodgära-mukuläyamäna-nayanämbujäni, çré-rädhäyäs tädåçe nayanämbuje khaïjaréöa-sthänéye vä, yasmin | bähyärthaù spañöa eva | prathame prakäçatäà, dvitéye ciram, tåtéye viçeñeneti çloka-traye krameëotkaëöhädhikyam | evam agre’pi jïeyam ||6||

—o)0(o—

27

Page 28: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(7)

kamanéya-kiçora-mugdha-mürteùkala-veëu-kvaëitädåtänanendoù |mama väci vijåmbhatäà murärermadhurimaù kaëikäpi käpi käpi ||

kåñëa-vallabhä : atha kértana eva tan-madhurimäëam icchan, dhanyäs te yeñäà nirmale manasi vihbu-mukha-paìkajaà prakäçate, mama punaù kevalam idam eva prärthanéyam ity äha—kamanéyeti | muräreù çré-kåñëasya madhurimëaù kaëikäpi | alpä kaëä kaëikä säpi | alpärthe kan | pratyaya-sthät [pä. 7.3.44] iti sütreëa | pürvasyäta it | mama väci vijåmbhatäà prakäçatäm | prärthanäyäà loö |

nanu, ikñu-kñéra-guòädénäà mädhuryasyäntaraà mahat iti madhura-dravyasyaiva mädhuryaà nirvaktum açakyam, çré-kåñëasya tu madhurimä katham ucyatäm, taträha—käpi käpi yä käcit, sarvä mästv ity arthaù | murärir ity ädi-nämäni na kevalaà yaugikäni, mura-vadhät pürvam api tac-chruteù | yathä, govindäbhiñecana-samaya eva govinda-nämnä pracäre tat-pürvam api, çayänaà pätu govindaù iti govinda-näma-çravaëät | tena sarveñäm eva nämnäà kriyate | mura-daityasyärir ity anena véryotkarña-camatkäraù | yad vä, mura bandhane dhätuù | murati badhnätéti murävidyä, tasyä ariù çatrus tasya |

kåtbhävasya muräreù ? kamanéya-kiçora-mugdha-mürteù | kamanéyä käntimaté kämyä vä | spåhaëéyeti yävat | kiçoré kaiçora-viçiñöä mugdhä sundaré mürtir yasya tasya | kamanäù kämukyo gopyas täsäà sambandhinéyaà, tad-eka-lakñyatvät | sä cäsau kiçoré mugdhä ceti mürtir yasya tasyeti vä |

punaù kédåçasya—kala-veëu-kvaëitädåtänanendoù | kalaà madhuräsphuöaà yad veëoù kvaëitaà tenädåta änanendur yasya | kala-veëu-kvaëitam ädåtaà yena tathä-bhüta änanendur yasya vä | yad vä, kalayati vaçékaroti gopa-sundaréù sva-nädena yo veëus tasya yat kvaëitaà tena hetunädara-cchalena sparçädy-arthaà sa-smita-sa-bhäva-säbhiläña-sa-cumbanädibhir ädåta änanendur yäbhiù prema-rüpäbhir gopébhis tasya | tathä ca géta-govinde—

sädhu tvad-vadanaà sudhämayam iti vyähåtya géta-stuti-vyäjäd udbhaöa-cumbita-smita-manohäré hariù pätu vaù || [gé.go. 1.49] iti ||

aupacchandasikaà chandaù | tal-lakñaëaà—

ñaò-viñame’ñöau same kaläs täç ca same syur no nirantaräù |na samätra paräçritä kalä vaitäléye’nte ralau guruù |tatraivänte’dhike gurau syäd aupacchandasikaà kavéndra-hådyam ||7||

28

Page 29: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

subodhiné : tatas tan-mürti-mädhurya-sphürtyä sa-dainyam äha—murärer madhurimëaù kaëikäpy atyalpa-kaëo’pi mama väcy ävirbhavatu | manasy ävirbhävas tävad ästäm | tathäpi käpi käpéty atidainyam | tathä prärthane hetavaù—kamanéyä kiçoré mugdhä manoharä mürtir yasya | tathä kala-veëu-kvaëitair ädåtaù sarvataù praçasto mukhendur yasya ||7||

säraìga-raìgadä : atha tan-mädhuryäbdhi-sphürty-ädi-rase’py etad-varëanena kåñëädarçana-viplaväà priya-sakhé préëayäméti tad abhyasyaàs tad-änantya-sphürtyä stambhitaù sann äha—murärer murä kutsä tad-ares tad-rahitasya parama-sundarasyäsya madhurimëaù kaëikäpi mama väci vijåmbhatäm | alpa-kaëaù kaëé | paçcäd atyalpärthe kaù kaëikä | sätisükñmety arthaù | taträpi käpi käpi kaiçora-sauñöhava-sa-veëu-mukha-sambandhinéty arthaù | täà täm eva prakäçayati | kédåçaù ? kamanéyä kiçoré mugdhä manoharä ca mürtir yasya | tathä kala-veëu-kvaëitair ädåtaù sevitaù, taiù praçasyo vä, mukhendur yasya ||

bähye—dainyodayäc citte sphürtis tävad ästäà, väcy api | taträpy atidainyät, na tu sa mädhuréëäm äkaraù, sa eva kià tu tan-madhurimä | taträpy atitaräà dainyodayät, na tu sa madhurima-sindhuù, kià tu tat-kaëikäpi, yayäkhila-brahmäëòam eväplävitaà syät | tato’py atitamäà dainyodayät, käpi käpi sä käpéty uktiù ||7||

—o)0(o—

29

Page 30: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(8)

mada-çikhaëòi-çikhaëda-vibhüñaëaàmadana-manthara-mugdha-mukhämbujam |

vraja-vadhü-nayanäïjana-raïjitaà1

vijayatäà mama väì-maya-jévitam ||

kåñëa-vallabhä : evaà çré-kåñëa-madhurimäëaà bhävayaàs tat-säkñätkäraà prärthyate—madeti | mama väìmaya-jévitaà vastu vijayatäà sarvotkarña-svarüpävasthäm äviñkarotv ity arthaù | vijayatäm iti viñaräbhyäà jeù [pä. 1.3.19] ity ätmanepadam | väìmayaà väg-ätmakam | yathä mama tad-rasa-keli-guëädy-abhidhäyiné väk tathaivävirbhaved ity arthaù | väg-adhénam iti vä | yadaivähaà tan-nämädi kértayämi prétyä tadaivähütam iva hådy äyäti | tädåçaà ca jévitaà präëa-rüpaà ca | präëa-tulyam iti noktam, tasyaiva präëänäm api präëatvät, vastuto’tipremäspadatvät | ata eväsya kértanaà vinä na jévanaà saphalam iti | yad vä, väìmayaà jévitaà yasmät tat | nija-rasa-viläsa-varëaneäsväda-gocarébhüya jévana-pradam ity arthaù |

tat kià ? viçeñaëa-maryädayä viçeñayann äha—mada-çikhaëòi-çikhaëda-vibhüñaëam | mädyatéti madaù | mado harñe | sa cäsau çikhaëòé ca | praçaàsäyäm in | tasya yaù çikhaëòaù picchaà tena viçiñöaà bhüñaëam alaìkåtir yasya tat | çikhaëòas tu piccha-barhe napuàsake ity amaraù | etena vicchitti-nämä hävo darçitaù—äkalpa-kalpanälpäpi vicchittiù känti-poña-kåt [u.né. 11.34] iti | tathä ca hari-vaàçe—

ekenämala-patreëa kaëöha-süträvalambinä |raräja barhi-patreëa manda-märuta-kampinä || [ha.vaà. 2.11.10] iti |

mada-çikhaëòi-çikhaëdasya vibhüñaëam alaìkåtir yasmäd vä | tat tu tatraivädhikaà çobhata ity arthaù |

punaù kédåçaà ? madana-manthara-mugdha-mukhämbujam | madayati harñayatéti madanam | mathnäti manäàséti mantharam | tac ca tava tan-mugdhaà sundaraà mukhämbujaà yasya tat | yad vä, madanaà kämaà mantharayati mantha-dravyavad akulayati | mantharavat tat stambhayati vä | madana-mantharaà tan mugdhaà mukhämbujaà yasya | madano’pi yan mukha-lävaëyam älokya mantharo jäta iti väkyärthaù | säkñän manmatha-manmathaù iti bhägavate’py uktam |

punaù kédåçaà ? vraja-vadhü-nayanäïjana-raïjitam | cumbanäd adhara-lagna-tan-nayanäïjanam ity arthaù | tathä ca géta-govinde—kajjala-malina-vilocana-cumbana-viracita-nélima-rüpaà [gé.go. 8.3] iti | yad vä, vraja-vadhübhir nayanäïjanavad raïjitam anuräga-viñayékåtam | tan-nayanäïjane raïjitam aïjana-cchadmanänuraktaà vä | yad vä, sarvataù sthitänäà vraja-vadhünäà sarväìga-pratibimbiteñu tat-kajjala-pratibimbät | athavä vraja-vadhü-nayanänäm aïjanä käntimaté gatir bhäva-häva-sahita-

1 PS

30

Page 31: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

dåk-päta-kaöäkña-rüpä tayä raïjitaà harña-yuktam | aïjü vyakti-mrakñaëa-känti-gatiñu ||

druta-vilambitaà chandaù—druta-vilambitam äha nabhau bharau [chando-maïjaré 2] ||8||

subodhiné : tat-tan-mädhurya-maya-sva-väcäà tat-tat-svarüpatvena sphürtyä sa-harñam äha—mama väìmaya-jévitaà vijayatäà sva-viñayaka-vacana-rüpatvena viräjatäm | kédåçaà ? madeti | pürvavat tasya raty-aìka-cihna-sphürtyäha—madanena priyädhara-madhu-päna-ja-harñeëa mantharaà sälasam | ata eva mugdhaà mukhämbujaà yasya | tad eva vyanakti—vraja-vadhväù çré-rädhäyä nayanäïjanena raïjitaà citritam ||8||

säraìga-raìgadä : atha manasi tan-mädhuryaà varëayaàs tasya tayä saha raho-lélotkaëöhä-sphürtyä tad-darçanotkaëöhayä sa-harñam äha—tad-varëana-väsita-manastayä väg-väcyayor ekatä-sphürtyedaà mama väìmaya-jévitaà vijayatäm | tal-lélärthaà gacchatv ity arthaù | yad vä, mama väìmayaà ca tasyä jévitaà jévana-hetuç ca tad vijayatäm | kä mama cintety arthaù | äyur ghåtam itivat | kédåçaà ? madeti | pürvavad dhådy ucchalita-madanena mantharaà tat-tat-kriyäsu sälasaà mugdhaà ca mukhämbujaà yasya | madanam api mantharayati stambhayati mugdhaà mukhämbujaà yasyeti vä | mithaç cumbanena vraja-vadhünäà nayanäïjane raïjitam |

nayana-gala-kapolaà danta-väso mukhäntaù-stana-yugala-laläöaà cumbana-sthänam ähuù || iti |

bähye—tad daurlabhyaà kathayataù svän prati | kåd-vihito bhävo dravyavat prakäçate [mahä-bhäñya, pä. 3.1.67] iti nyäyät | tan-mädhuryamaya-sva-väcäà tat-svarüpatvena sphürtyä saharñam äha—idaà vijayatäm | kä mama cintety arthaù ||8||

—o)0(o—

(9)

pallaväruëa-päëi-paìkaja-saìgi-veëu-raväkulaàphulla-päöala-päöalé-parivädi-päda-saroruham |

ullasan-madhurädhara-dyuti-maïjaré-sarasänanaàvallavé-kuca-kumbha-kuìkuma-paìkilaà prabhum äçraye

||

kåñëa-vallabhä : atha paramojjvala-bhäväviñöaù kavir vraja-sundaré-ramaëaà saàçrayate—pallaveti | prabhuà prakarñeëa bhavanti sarve kämä yasmäd iti tam äçraye samyak seve |

kédåçaà ? pallaväruëa-päëi-paìkaja-saìgi-veëu-raväkulam | pallavavat pallaväd api väruëo yaù päëiù sa eva paìkajaà, sugandha-çélatvät | tat-saìgé yo veëus tasya raveëa dhvaninäkulayati sarva-vraja-

31

Page 32: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

taruëér iti | ëyantät pacädyac [pä. 3.1.134] | yad vä, tat-saìgé tad-äsakti-mänyo veëus tasya ravaù, sa eva äkulaù kula-maryädä-tyäjako yatra | päëeù paìkajatvena nirüpaëäd veëoù kalahaàsatä çré-kåñëasyämåta-sarastä ca vyaïjitä |

punaù kédåçaà ? phulla-päöala-päöalé-parivädi-päda-saroruhaà phullä vikaçitä yä päöalä raktä päöalé päöalé-puñpam | puñpa-mülaà bahulaà [värtika, pä. 4.3.166] iti sütreëäë-pratyayasya luk | atirakta-läbhäya rakteti | täà parivadituà nindituà çélaà yasya tat tathä-bhütaà päda-rüpaà saroruhaà rakta-kamalaà yasya tam | paìkajatvena kadäcin mudritatäpi syät, ata uktaà—phulleti |

punaù kédåçaà ? ullasan-madhurädhara-dyuti-maïjaré sarasänanam, ullasantya udracchantyo yä madhurädhare dyutayaù käntayas täsäà maïjarébhiù, tä eva maïjaryo vä, täbhiù sarasaà raso mädhuryädis tat-sahitam änanaà yasya | yad vä, ullasad uccair lasac chobhamänaà madhu mädakaà vastu tad räti dadäti, sä cäsäv adhara-dyuti-maïjaré ceti anyäpi maïjaré madhu prayacchatéti prasiddham | tayä sarasä rasa-sahitä gopér ä samandäd aniti jévayatéti tam |

punaù kédåçaà ? vallavé-kuca-kumbha-kuìkuma-paìkilaà, vallavénäà gopa-sundaréëäà kuca-kumbha-gata-kuìkumena paìkilam | kuìkumam ity upalakñaëam | karpüräguru-kastüré-kardamita-kalevaram ity arthaù | idaà tu kiçoräkåti çré-kåñëa-candrasya lélä-vapur gopa-sundaréëäm eveti täbhiù sva-kuca-gata-kuìkumena mudrä datteti bhävaù | paìkilam ity anena khelan-manmatha-pariçrama-khedämåta-rasa-praväha-rüpa-parirambhaëätiçayo vyajyate | hastayoù pädayor adharasya ca dyuténäà rägeëa vallavé-kuca-kuìkuma-paìkilatayä ca sarväìga-räga-yuktena tena tan-mano-rägo dvi-guëé-kåtaù | tena tad-äçrayaà vinä na jéväméti bhävaù ||

caccaré chandaù | tal-lakñaëaà—rasajä jabharäç ca caccaré ||9||

subodhiné : tasya sva-väìmayatvam apy asaàbhävya çaraëäpatti-mätraà prärthayan pürvoktaà vivåëoti—prabhum ayogyam api yogyaà kartuà samartham äçraye | kédåçaà ? pallaväd apy aruëayoù päëi-paìkajayoù saìgé yo veëus tasya ravair äkulaà tad-äveça-vivaçam | priyoraç candanäkta-caraëa-sphürtyäha—phulläni päöaläni puñpäëi yasyäà täà päöaléà parivadituà sva-çvetäruëam api priyoraç candanäktatayä päöalatvam | tathä, ullasanté tan-netra-cumbana-lagnäïjana-madhurädhara-dyuti-maïjaré, tayä sarasam änanaà yasya | tad eva vyanakti—vallavyäs tasyäù kuca-kumbha-kuìkumaiù paìkilaà carcitäìgam ||9||

säraìga-raìgadä : atha räsa-viläsinas tasya tat-tan-mädhurya-sphürtyä prema-vaivaçyäd apürvam iva taà matvä bähya-daçäväsita-manastayä sphürti-prärthavat sa-lälasam äha dväbhyäm | prabhum ekena vapuñaivänanta-gopé-väïchä-pürti-samartham aham äçraye |

32

Page 33: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kédåçaà ? pallaväd apy aruëayoù päëi-paìkajayoù saìgé yo veëus tasya ravaiù svarolläsais tä äkulayatéti tam | tad uktaà—tad-anaìga-vardhanaà [bhä.pu. 10.29.4] iti | nåtye täbhir anaìga-tapta-kuceñu nyastatväd apürva-känti-çré-caraëa-sphürtyäha—tad-uroja-sparçät phullaà ca sahajäruëam api stana-caraëa-prasveda-paìkila-tat-karpüra-miçrita-candana-rüñitatvät päöalaà ca tat | çveta-raktas tu päöalaù [amaraù] ity uktes tac ca | ataù päöaléà parivadituà çélaà yasya tädåçaà päda-saroruhaà yasya tam | phulläni päöaläni yasyäà täà päöalém iti vä | päöala-päöalyor éñad bhedo vä jïeyaù |

tathä, tan-netra-cumbana-lagnäïjanena smita-käntyä collasanté sudhä-säräd api madhurä ca yädharasya sita-çyämäruëä dyuti-maïjaré tayä sarasam änanaà yasya |

tathä, vallavénäà kuca-kumbha-kuìkumaiù paìkilaà carcitäìgam | veëu-nädais tä vyäkulékåtya täbhiç cumbanäliìganädikaà kåtavän iti bhävaù |

bähyärthaù spañöaù ||9||

—o)0(o—

(10)

apäìga-rekhäbhir1 abhaìguräbhiranaìga-rekhä2-rasa-raïjitäbhiù |anukñaëaà vallava-sundarébhir

abhyasyamänaà vibhum äçrayämaù ||

kåñëa-vallabhä : samprati sväbhimata-rüpeëävirbhävärtham äha—apäìgeti | vividha-rüpeëa bhaktänugrahärtham ävirbhavatéti vibhus tam äçrayämaù çaraëaà vrajämaù | bahu-vacanena bhagavac-charaëäya sajätéya-saìgo’pi parama-sädhanam iti sücitam | kathaà-bhütaà ? vallavänäà gopänäà sundarébhir viçiñöa-strébhiù | tathä cämara-siàhe—

viçeñäs tv aìganä bhéruù käminé väma-locanä |pramadä mäniné käntä lalanä ca nitambiné |sundaré ramaëé rämä iti |

apäìga-lekhäbhiù karaëa-rüpäbhiù | apäìgänäà neträntänäà lekhäbhiù rekhäbhiù, ra-layor aikyät | çreëé-lekhäs tu räjayaù ity amaraù | yad vä, apäìgeñu rekhävat kajjala-rekhävat sthitä dérghé-bhütä dåñöayas täbhiù | anukñaëaà kñaëe kñaëe’bhasyamänaà viñayé-kriyamäëam | gacchägaccha tiñöhottiñöhety ädivad vaçékriyamäëam ity arthaù | santata-dåñöito’pi tåptau jätäyäà viratiù syät, sä tu nästéty äha—abhaìguräbhir avicchinna-praväha-rüpäbhiù | svatas tåptyä bhajyate na, kià tu viñayasyänyato-gamanädinaiveti bhävaù | yad vä,

1 Gopäla Bhaööa: lekhäbhir2 Gopäla Bhaööa: lekhä-

33

Page 34: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

abhyasto’bhyasyanéyo mäno yasmiàs tam | tan-mukha-madhurimävalokanän mänasyänavasthiteù | tathä ca çaraëaù—

murärià paçyantyäù sakhi sakalam aìgaà na nayanaàkåtaà yac chåëvantyäù hari-guëa-gaëaà çrotra-nicitam |samaà tenäläpaà sapadi racayantyä mukham ayaàvidhätur naiväyaà ghaöana-paripäöé-madhurimä || [padyä. 235] iti |

yasyä apäìga-rekhä yädåçé tad äha—anaìga-rekhä-rasa-raïjitäbhiù, anaìgaù kämas tasya lekhä paramparä tayä yo rasas tena raïjitäbhiù, rasäbhivyaïjikäbhir ity arthaù | täbhir hi nänäçcarya-vinodaiù koöiço mahädbhutä anaìgä ävartyanta ity atra käntä dåñöiù snigdhä ca, yathä—

äpibantéva dåçyaà yä sa-vikäçätinirmalä |sa-bhrü-kñepa-kaöäkñä sä käntä manmatha-vardhiné ||

snigdha-lakñaëaà pürvam evoktam | anaìgeti vallavé-viçeñaëaà vä | anaìga-lekhaù käma-lekhaù çré-kåñëaà prati, tatra ya ä sarvato rasas tena raïjitäbhiù | anaìgena kämena kåto lekho nija-vakño-ruhädau kastürikayä çré-kåñëa-mürter ä samyak lekhanaà tenaivodbhüto yo rasas tena raïjitäbhir vä | çré-kåñëa-preñitänaìga-lekhena rasa-raïjitäbhir vä | tatra käma-lekho, yathä rasämåta-sindhau1—

sa lekhaù käma-lekhaù syät yaù sva-prema-prakäçakaù |yuvatyä yüni yünä ca yuvatyäà samprahéyate |nirakñaraù säkñaraç ca käma-lekho dvidhä bhavet || [u.né. 15.63-64] |

tatra ca nirakñaraù—surakta-pallava-mayaç candrärdhädi-nakhäìka-bhäk |varëa-vinyäsa-rahito bhaved eña nirakñaraù || [u.né. 15.65]

atha säkñaraù—gäthä-mayé lipir yatra sva-hastäìkaiña säkñaraù || [u.né. 15.67]

yathä jagannätha-vallabhe (2.6)—suiraà vijjhasi hiaà lambha{i} maëo kkhu dujjasaù baliam |désasi sala-disäsuà désa{i} maëo ëa kuttäbi ||2 [u.né. 15.68] iti ||10||

subodhiné : punas tat-sakhébhiù sa-lälasam ékñyamäëam äçrayann äha—pürvavad vibhum äçrayämaù | tad-ékñaëéyatvaà vyanakti—vallava-sundarébhir nirantaram apäìga-rekhäbhir avicchinna-netränta-dåñöi-dhäräbhiù puñpädy-äharaëa-käle neträgre tat-sphürty-arthaà muhur ävartyamänam | sakhé-svabhäväcaritam äha—anaìgasya sva-sakhé-viñayaka-premëo yo’vicchinnatä-rasas tena bhävitäbhiù | sakhétvaà sampädayann äha—abhaìguräbhiù | näyikätve vakra-dåñöyaucityät ||10||

1 atra rasämåta-sthäne ujjvala-nélamaëir uddiñöaù |2 suciraà v idhyasi hådayaà labhy ate madanaù khalu durjayo balavat | -dåçyase sakala

||diçäsu dåçyate madano na kuträpi iti chäyä.

34

Page 35: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

säraìga-raìgadä : punas täbhiù sa-lälasam ékñyamäëasya sphürtyä pürvavad äha—pürvavad vibhum äçrayämaù | kédåçaà ? vallava-sundarébhir anukñaëaà nirantaram apäìga-rekhäbhir avicchinna-netränta-dåñöi-dhäräbhir abhyasyamänaà tåñita-netränta-nala-nälikäbhir gabhérämåtäbhim iva kiyad-düräd äsvädyamänam | kià vä, viyoga-bhétyä divase’pi neträgre tat-sphürtaye’bhyasyamänam | abhaìguräbhir avakräbhiù | netra-bhruvor vakratä, dåñöi-dhärä tu åjvéty arthaù | apratihatäbhir iti vä | tathänaìga-rekhäyäs tat-paramparäyä yo rasas tena raïjitäbhir bhävitäbhiù | koöi-kandarpa-rasodgärikäbhir ity arthaù | bhaìgyä bäëa-çreëébhir lakñyam iva kaöäkña-dhäräbhir abhyasyamänaà käma-rasa-hiìgulädi-raïjitäbhiù | yad vä, kédåçébhis täbhiù ? apäìgäntare’ruëä rekhä, bähye tvaj-jana-rekhä, yäsäà täbhiù | abhaìguräbhiù paräjayam apräptäbhir ity arthaù | käma-çreëé-rasa-bhävitäbhiç ca || bähyärthaù spañöa eva ||10||

—o)0(o—

(11)

hådaye mama hådya-vibhramäëäàhådayaà harña-viçäla-lola-netram |

taruëaà vraja-bäla-sundaréëäàtaralaà kiïcana dhäma saànidhattäm ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-bhävena bhüñaëitäçayo vipralambha-rasam atiduùsahaà manyamäno hådaye tal-lélä-sphürtim eväçäste—hådaya iti | kiïcana dhäma kartå käpi mürtiù | atirahasyatvät sarvopaniñadd-ädi-nigüòhatväd vä tan-nämägrahaëam | mama hådaye cetasi saànidhattäà saànihitaà bhavatu | kédåçaà ? hådya-vibhramäëäà hådaya-priyä ye vibhramä viläsädayo häväs teñäà hådayaà müla-bhütam | yävanto hi rasa-maya-viläsäs teñäà béja-bhütam ity arthaù | teñäà jévanaà vä | te hi paramänanda-sändra-mürtià präpya jévanti | yad vä, hådyä vibhramä bhäva-hävälaìkärä yäsäà täsäà vraja-sundaréëäà hådayaà sarvasvam | hån mana ayate praviçatéti vä | taträlaìkärä ujjvala-nélamaëau—

yauvane sattvajäs täsäm alaìkäräs tu viàçatiù |udayanty adbhutäù känte sarvathäbhiniveçataù ||2||bhävo hävaç ca helä ca proktäs tatra trayo’ìgajäù ||3||çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca pragalbhatä |audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajäù ||4||lélä viläso vicchittir vibhramaù kilakiïcitam |moööäyitaà kuööamitaà bibboko lalitaà tathä |vikåtaà ceti vijïeyä daça täsäà svabhävajäù ||5||

tatra bhävaù—prädurbhävaà vrajaty eva raty-äkhye bhäva ujjvale | nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä ||6||

35

Page 36: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

atha hävaù—grévä-recaka-saàyukto bhrü-neträdi-vikäça-kåt |bhäväd éñat-prakäço yaù sa häva iti kathyate ||9||

atha helä—häva eva bhaved dhelä vyakta-çåìgära-sücakaù ||11||

atha ayatnajäù | tatra çobhä—-sä çobhä rüpa-bhogädyair yat syäd aìga-vibhüñaëam ||13||

atha käntiù—çobhaiva käntir äkhyätä manmathäpyäyanojjvalä ||15||

atha déptiù—käntir eva vayo-bhoga-deça-käla-guëädibhiù ||uddépitätivistäraà präptä ced déptir ucyate ||17||

atha mädhuryam—-mädhuryaà näma ceñöänäà sarvävasthäsu cärutä ||19||

atha pragalbhatä—-niùçaìkatvaà prayogeñu budhair uktä pragalbhatä ||21||

atha audäryam—audäryaà vinayaà prähuù sarvävasthä-gataà budhäù ||23||

atha dhairyam—sthirä cittonnatir yä tu tad dhairyam iti kértyate ||26||

atha svabhävajäù | tatra lélä—priyänukaraëaà lélä ramyair veça-kriyädibhiù ||28||

yathä viñëu-puräëe (5.13.27)—duñöa-käliya tiñöhädya kåñëo’ham iti cäparä |bähum äsphoöya kåñëasya lélä-sarvasvam ädade ||29||

atha viläsaù—gati-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm |tätkälikaà tu vaiçiñöyaà viläsaù priya-saìgajam ||31||

atha vicchittiù—äkalpa-kalpanälpäpi vicchittiù känti-poña-kåt ||34||sakhé-yatnäd iva dhåtir maëòanänäà priyägasi |serñyävajïä vara-strébhir vicchittir iti kecana ||37||

atha vibhramaù—vallabha-präpti-veläyäà madanäveça-sambhramät |vibhramo hära-mälyädi-bhüñä-sthäna-viparyayaù ||39||

36

Page 37: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

adhénasyäpi seväyäà käntasyänabhinandanam |vibhramo vämatodrekät syäd ity äkhyäti kaçcana ||42||

atha kilakiïcitam—garväbhiläña-rudita-smitäsüyä-bhaya-krudhäm |saìkaré-karaëaà harñäd ucyate kila-kiïcitam ||44||

atha moööäyitam—känta-smaraëa-värtädau hådi tad-bhäva-bhävataù |präkaöyam abhiläñasya moööäyitam udéryate ||47||

atha kuööamitam—stanädharädi-grahaëe håt-prétäv api sambhramät |bahiù krodho vyathitavat proktaà kuööamitaà budhaiù ||49||

atha bibbokaù—-bibboko mäna-garväbhyäà syäd abhéñöe’py anädaraù ||52||

atha lalitam—vinyäsa-bhaìgi-raìgänäà bhrü-viläsa-manoharäù |sukumärä bhaved yatra lalitaà tad udéritam ||56||

atha vikåtam—hré-mänerñyädibhir yatra nocyate sva-vivakñitam |vyajyate ceñöayaivedaà vikåtaà tad vidur budhäù ||58||alaìkärä nigaditä viàçatir gätra-citta-jäù |amé yathocitaà jïeyä mädhave’pi manéñibhiù ||63||kaiçcid anye’py alaìkäräù proktä nätra mayoditäù |muner asammatatvena kintu dvitayam ucyate |maugdhyaà ca cakitaà ceti kiïcin mädhurya-poñaëät ||64||

tatra maugdhyam—jïätasyäpy ajïavat påcchä priyägre maugdhyam éritam ||65||

tathä—muktä-phalaà taroù kasyety ädyärjava-prakäçanam ||1 iti |

cakitam—priyägre cakitaà bhéter asthäne’pi bhayaà mahat ||67|| iti |

punaù kédåçaà ?—harña-viçäla-lola-netram, harñeëa viçäle sahaja-vistäräd adhikatara-vistäre lole preyasénäà tat-tad-aìga-vilokanäya caïcale netre yasya tat | atra vibhräntä dåñöiù, yathä—

yä tu kvacid aviçräntam aviñöabdha-vilokane |vistérëä caïcalotphulla-tärä sä dåñöir ucyate || [saìgéta-ratnäkara 7.429]

1 This verse does not seem to be in the Ujjvala-nélamaëi.

37

Page 38: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

aviñöabdham anavaratam |

vibhräntä vibhrame vege sambhrame ca bhaved asau ||

punaù kédåçaà ? taruëam | rasa-viläsa-camatkära-ceñöä-rüpaà, kiçoratve’pi çåìgära-rasa-viläsätiprägalbhyät taruëam ity uktam |

punaù kédåçaà ? vraja-viläsa-sundaréëäà taralam | vraje yä bälä måd-vaìgyaù kiçoryo vä täç cäkåtyä prakåtyä ca sundaryaù | täsäà madhye taralaà vastra-haraëädinä caïcala-svabhävam | yad vä, täsäà taralaà—taralo hära-madhyagaù, tat-sadåçam | sädåçye’rça-ädir ac [pä. 5.2.127]

taralaà caïcale piìge svabhäve’pi triliìgakam |hära-madhya-maëau puàsi yavägü-sürayoù striyäm ||

aupacchandasikaà chandaù ||11||

subodhiné : athätmanas tad-anugatatvena sva-hådi tathaiva sphürtià sa-dainyam äçäste | mama hådaye kiïcana dhäma pürva-nirdiñöänirvacanéyaà mädhuryaà saànidhattäm | saànidhäv apy udetv iti dainyam | kédåçaà ? taruëam | täruëyäàçe sthitam | tad vyaïjayati—hådayaìamänäà viläsänäà hådayam äçrayam | tad eväha—apäìga-rekhäbhir abhyasyamänatvena yo harñas tena vistérëe sa-tåñëe netre yasya | ata eva vraja-bäla-sundaréëäà taralaà hära-madhya-näyakavad atéva sphurantam ||11||

säraìga-raìgadä : atha rasika-çekharatväd vaidagdhyät täsäm utkaëöhäà saàvardhya tä hitvä tayä saha raho-lélotkaëöhayä sarva-samädhänärthaà, çliñyati käm api [gé.go. 1.46] ity ädivat täbhiù saha vilasantaà tam älokya tad-didåkñayä sautsukyam äha pürva-rétyä—idaà kiïcana jyotiù-puïjam api caìkramatéty anirvacanéyaà dhäma mama hådaye, maïcäù kroçanti [kävya-prakäça 2.7 våtti] iti nyäyäd dhåt-sthita-lélä-viçeñe saànidhattäm | tad-artham etä hitvä tayä saha çéghraà tatra gacchatv ity arthaù | hådaye tat-tulyäntaréëe çré-rädhä-yütha eveti vä |

kédåçaà ? taruëaà nava-kiçoram | tathä, vraja-bäla-sundaréëäà vraja-nava-kiçoréëäà hådayati jänäti hådayam | gaty-arthänäà jïänärthatvät | yad vä, täsäà hådo’yaù çubha-vidhiù | saubhägyam ity arthaù | kédåçaà ? hådyä vibhramä yäsäà täsäm | tathä taralaà nåtya-gatyä sarva-samädhänärthaà caïcalam | täsäm eva taralaà hån-näyaka-néla-maëivat | tan-nikaöa-sthitaà vä | tathä harñeëa viçäle protphulle lole ca netre yasya | täsäà hådyä hådi bhavä ye vibhramäs teñäà hådayaà tad-rahasy ajïam iti vä |

bähye tu—prakäçatäm | anyat samam ||11||

—o)0(o—

(12)

38

Page 39: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

nikhila-bhuvana-lakñmé-nitya-léläspadäbhyäàkamala-vipina-véthé-garva-sarvaà-kañäbhyäm |

praëamad-abhaya-däna-prauòhi-gäòhädåtäbhyäàkim api vahatu cetaù kåñëa-pädämbujäbhyäm ||

kåñëa-vallabhä : kåta-puëya-puïjäs te ye tat-säànidhyam abhilañanti, mama punar idaà bhüyad iti çré-kåñëa-mahimänam atyäçcaryaà manasi nidhäyäbhimatam äçäste—nikhileti | cetaù kartå | kåñëa-pädämbujäbhyäà tat-sakäçät | yad vä, kåñëa-pädämbujaà präpya | lyab-lope païcamé [värtika 1.5.31], tädarthye caturthé [värtika 1.4.44] iti vä | kim api yan mama hådi prema-viçeñair mädhuryaà tad vahatu dhärayatu | kåñëa-pädämbuje tathä prasédetäà yathä tasminn anuräga eva mamodeti |

kédåçäbhyäà ? nikhila-bhuvana-lakñmé-nitya-léläspadäbhyäm | nikhila-bhuvanasya präkåtäpräkåta-samasta-lokasya yä lakñméù çobhä sampattir vä tasyä nityaà léläspadäbhyäà keli-gåhäbhyäm | yad vä, nikhila-bhuvanasya lakñmér yayaivaà-bhütä yä nitya-lélä tasyä äspadäbhyäm |

punaù kédåçäbhyäà ? kamala-vipina-véthé-garva-sarvaà-kañäbhyäm | kamala-vana-çreëénäà garvasya vayam atisurabhayo lakñmé-niväsa-bhütä ity-ädeù sarvaà-kañäbhyäà sarva-nirmüla-karäbhyäm | saugandhyäruëya-märdava-çaityädi-garväëäà näçakäbhyäm iti bhävaù |

evaà viçeñaëa-dvayena lélä-çobhä-saurabhya-saukumärya-çaitya-makarandäder atiçayatvam uktvä praëämärambha-mätreëa sarva-pradatvam äha—praëamad-abhaya-däna-prauòhi-gäòhädåtäbhyäà, praëamatäà nati-mätraà kurvatäm eväbhaya-däne yä prauòhiù, tayä gäòham atyartham äòrtäbhyäm | udyatäbhyäm iti päöhe—praëamatsu praëati-pareñv abhaya-däne prauòhir yäsäà tä nija-rasa-maya-lélä-magna-çré-kåñëa-çaktayo gäòhaà dåòham udyatä yayos täbhyäm | tathä coktaà—

atandrita-camü-pati-prahita-hastam asvékåta-praëéta-maëi-pädukaà kim iti vismåtäntaù-puram |avähana-pariñkriyaà pataga-räjam ärohataù kari-pravara-båàhite bhagavatas tvaräyai namaù || [padyä. 50]

mäliné-chandaù—na-na-ma-ya-ya-yuteyaà mäliné bhogi-laukaiù || [chando-maïjaré] ||12||

subodhiné : tato’tyutkaëöhayä sphurita-pädäbja-sukhäviñöas tad eva prärthayate—mama cetaù kåñëa-pädämbujäbhyäà kim api sukhaà nirataram äpnotu | kédågbhyäà—vaikuëöhädi-sarva-lokeñu yä çobhä-sampattayas täsäà +änäàlakñaëä-gåhaà ye täbhyäm | ata eva tatratya-kamala-vana-çreëénäà kaumalyädi-guëair yo garvas tasya sarvaà-kañe

39

Page 40: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

chedake ye täbhyäm | evaà cet kathaà täbhyäà tad-äptiù ? praëamadbhyaù kåta-praëäma-mätrebhyo yad abhaya-dänaà tatra yä prauòhir asädhäraëa-garväviñkaraëaà tayätyädåte ye täbhyäm ||12||

säraìga-raìgadä : atha anyä tad-aìghri-kamalaà santaptä stanayor adhät [bhä.pu. 10.32.5] itivat kayäpi hådi nyastaà tat-pada-kamalaà dåñövä saharña-lälasam äha—cetaù | çré-rädhäyä iti çeñaù | madéya-hådaye’ruëa-päda-saroruhäbhyäm äkréòatäà (15) ity-agre’py ukte | kåñëa-pädämbujäbhyäà kim api tat-sparça-sukhaà vahatu | kédågbhyäà—kamala-vipina-véthénäà tac-chreëénäà païcendriyählädakänäà çaitya-saugandhya-kaumalya-saundarya-makarandäli-dhvani-mattädi-guëair yo garvas tasya sarvaà-kañe chedake ye täbhyäm | tathä, nikhile bhuvane yä lakñmyaù çobhä-sampattayas täsäà +änäàlakñaëäspade keli-gåha-rüpe ye täbhyäm | tathä, prakarñeëa namanténäà hådi tad-arpaëärtham upaviçanténäà täsäà kandarpa-täpädibhyo yad abhaya-dänaà tatra yä prauòhis tayä gäòhädåte ye täbhyäm | kià vä, tayä saha raho-lélänte tat-saàvähanaà kurvato mama ceta iti |

bähye tu—täbhyäà kim api tat-präpti-sukhaà vahatu | vaikuëöhädénäà nikhila-bhuvanänäà yä lakñmyaù sampattayas täsäà tädågbhyäm | kià vä, näräyaëädi-tad-aàçänäà preyasyo yä lakñmyas täsäà tat-präpty-utkaëöhayä mänasé yä räsädi-lélä, tat-präptaye dhyeyatvena manasa äçrayäbhyäà, yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapaù [bhä.pu. 10.16.36] ity ukteù | bhaktänäm abhaya-däne—

sakåd eva prapanno yas taväsméti ca yäcate |abhayaà sarvadä tasmai dadämy etad vrataà mama || [rä. 6.18.33]

ity ädi-rüpä yä prauòhis taträdåtäbhyäm | anyat samam ||12||

—o)0(o—

40

Page 41: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(13)

praëaya-pariëatäbhyäà çré-bharä1lambanäbhyäàpratipada-lalitäbhyäà pratyahaà nütanäbhyäm |

pratimuhur adhikäbhyäà prasphural2-locanäbhyäàpravahatu3 hådaye naù präëanäthaù kiçoraù ||

kåñëa-vallabhä : idänéà çré-kåñëasya madhuratara-lélä-vilola-vilocana-mädhurém agra-cetäs tasya bhäva-garbhita-vilocana-khelana-paramparäà svasmin prärthayate—praëayeti | no’smäkaà svéyäbhipräyeëa sva-bahu-mänäd vä hådaye präëanäthatvena vartamänaù kiçoraù prasphural-locanäbhyäà prakarñeëa sphuradbhyäà locanäbhyäà sahäti-säkäìkñatvät pravahatu prakarñeëa vartatäm | samyag aparokña-sphürti-dhärä-viñayo’stv ity arthaù | yad vä, kiçoraù kédåçaù ? evaà-bhütäbhyäà viçiñöaù | viçeñeëa tåtéyä | prasphural-locanäbhyäm ity aträdbhutä vibhräntä vä dåñöiù | yathä—

prasanna-çuddha-çubhräàçäntar-bahir-gämi-tärakä |éñat-kuïcita-pakñmägrädbhutäpäìga-vikäçiné || [saìgéta-ratnäkara 7.395]

prasannaù çuddhaù çubhro’àço’päìgo yasyä, antar bahiç ca gäminé tärakä yasyä sä | vibhräntä-lakñaëaà ca pürvam evoktam |

locane viçinañöi—praëaya-pariëatäbhyäm | praëayaù prema tena pariëatäbhyäà pariëäma-viçeñaà präptäbhyäm | yad vä, praëayo gopénäà sahaja-siddhaù pariëataù pravåddho yäbhyäm | praëayena premëä parito namanaà yäbhyäm iti vä | yatra yatra dåñöiù patati, tatra tatra caitanya-mätrasya prema-vihvalatayä kåñëaika-prahvatä bhavatéty arthaù | atra snigdhä dåñöiù, tal-lakñaëaà coktam |

punar viçinañöi—çré-bharälambanäbhyäm | çréù çobhä tasyä bharo’tiçayas tad-älambanäbhyäà parama-viçräma-sthaläbhyäm | atra käntä dåñöiù, tal-lakñaëaà coktam eva |

punar viçinañöi—pratipada-lalitäbhyäm | padaà vyavasitir vividha-keli-rüpo vyavasäyaù, taà prati, padaà padaà prati vä, lalitäbhyäm | etena sadä sarva-viñaya-pürëa-sukhamadbhyäm ity arthaù | padaà vyavasiti-träëa-sthäna-lakñmäìghri-vastuñu ity amaraù | atra lalitä dåñöiù | yathä—

madhurä kuïcitäpäìgä sa-bhrü-kñepä smitänvitä |manmathonmathitä dåñöir lalitä lalite matä || [sa.ra. 7.422]

punaù—pratyahaà nütanäbhyäm | pratyahaà pratidinam | upalakñaëaà caitat kñaëa-lavädénäm | nütanäbhyäà naväbhyäm | ahany ahani pürvänubhüta-saundarya-camatkäräbhyäm ity arthaù | pratikñaëaà

1 PS: präbhavä-2 PS: prasnuval-3 PS: prabhavatu

41

Page 42: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

nütanatve’pi pratyaham ity uktaà lélä-viçeñäbhipräyeëa | atra vérä dåñöiù, yathä—

acaïcalä vikaçitä gambhérä sama-tärakä |déptä saïkucitäpäìgä vérä dhérair udähåtä ||audärya-dhairya-mädhurya-gämbhérya-lalitäny api |tejaù çobhä-viçeñäàç ca sattva-bhedän vivåëvaté || [sa.ra. 7.391-2]

punar viçinañöi— pratimuhur adhikäbhyäm | muhur muhuù pratimuhuù prativäram adhi kam adhikaà sukhaà yäbhyäà yayor vä | sukha-çérña-jaleñu kam iti mediné | aträpi käntä dåñöiù | mäliné chandaù ||13||

subodhiné : tatas tan-netra-sphürty-anuraïjitas taträtåpyan sa-lälasaà prärthayate—präëeçaù kiçoro naù sarveñäm asmäkaà hådaye prasphuran neträbhyäm avicchinnaà sphuratu | çré-rädhä-viñayaka-premëaiva pariëatäbhyäm | ata eva çriyaù sa-smitekñaëädi-çobhä-sampatter bharasyätiçayasyäçrayäbhyäm | kathaà tat-premëo’vagatiù ? pratyahaà dine dine nütanäbhyäm | punaù säçcaryam äha—pratipadaà kñaëe kñaëe lalitäbhyäm | tad api kutaù ? pratimuhur väraà väraà, nimiñe nimiñe ity arthaù, adhikäbhyäm | anuräga-svabhävyena nava-navänubhavo’yam ||13||

säraìga-raìgadä : athänyälakñita-tadåg-bhaìgyä nikuïjäya täà prerayantaà tam älokya säçcarya-harñotkaëöham äha—ayaà präëanäthaù kiçoro naù sarväsäà sakhénäà hådaye prasphural-locanäbhyäà çré-rädhä-viñayaka-praëaya-rasa-praväha-rüpeëa pravahatu | sarvä äplävayatv ity arthaù | hådaye tat-tulyäyäà çré-rädhäyäm iti vä | locanäbhyäà sphurann iti vä | atra sänusväroccäraëam | kédågbhyäà ? çré-rädhä-viñayaka-praëayair eva pariëatäbhyäà ghaöitäbhyäm | çréù çobhä tad-bharasyälambanäbhyäm äçrayäbhyäm | punaù sa-vicäram äha—pratyahaà nütanäbhyäm | hyo ye dåñöe tato’py atisundare ity arthaù | punaù sa-vimarçam äha—pratimuhuù kñaëe kñaëe’dhikäbhyäà praëaya-çobhädibhir ucchalitäbhyäm | adyaiva tadänéà ye dåñöe tato’py atimadhure ity arthaù | punaù sa-çaìkam äha—pratipadaà pade pade nimiñe nimiñe lalitäbhyäm | idänéà nimiñäntare ye dåñöe, tato’py atimanohare ity arthaù | anuräga-svabhävo’yaà yat sva-viñayaà navaà navam ivänubhävayati | tathä hi—pratisaväbhinavaà [bhä.pu. 10.44.14] iti | tathäpi, tasyäìghri-yugaà navaà navaà [bhä.pu. 1.11.33] iti vä | bähye tu—çréù sarva-sampattiù | tat-kaöäkñeëaiva tat-präpteù | anyat samam ||13||

—o)0(o—

(14)

mädhurya-väridhi-madämbu1-taraìga-bhaìgé-

1 PS: madändha-

42

Page 43: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

çåìgära-saìkulita2-çéta-kiçora-veñam |ämanda-häsa-lalitänana-candra-bimbam

änanda-samplavam anu plavatäà mano me ||14||

kåñëa-vallabhä : idäném atipremautkaëöhyäd itara-viñaya-mäträsahiñëuù çré-kåñëa-candrämåta-väridhau mano-nimagnatvaà prärthayate—mädhuryeti | me mama mana änanda-samplavam anavacchinnaika-mahänanda-püram anu lakñékåtya | anur lakñaëe [pä. 1.4.84] iti dvitéyä | plavatäà majjatu, avagähatäm iti yävat | änanda-pürasyänantatvät kuträpi nimagnaà bhavatv ity arthaù | anv anu väraà väraà plavatäm iti vä |

tarhi kià brahmänandaù ? nety äha—mädhurya-väridhi-madämbu-taraìga-bhaìgé-çåìgära-saìkulita-çéta-kiçora-veñam | svabhävata eva cittäkarñakatä mädhuryam | tasya väridhis tad-rüpa-jalabhån mahä-samudras tan naiväntargataà yan madämbu mattatä-rüpam ambu | mädakaà mädhuryam ity arthaù | yenäkåñöaà mano mada-vihvalam itara-vismåti-yuktaà sad itas tataù srotaù-çailavat saïcaratéty arthaù | tasya ye taraìgä ucchalad-rüpäs teñäà bhaìgyaù prakära-viçeñäù | mädaka-viçeñäd dhi mada-vikära-viçeñä bhavanti | tad-rüpo yaù çåìgäraù çåìgära-rasa-maya-viläsas tena saìkulito vyäptaù çétaç ca mahä-duranta-kämopatäpa-nirväpakaù | evaà-bhütaç cäsau kiçora-veñaç ca kiçora-vayo-viçiñöäkäraväàs tam | yad vä, çré-kåñëasya mädhuryam eva väridhiù, vraja-sundaréëäà mada evämbu saubhägya-yauvanädy-avalepa-rüpaà, tayor ye taraìga-bhaìgyau täbhyäà yaù çåìgäras tena saìkulitaù sampüritaù | anyat pürvavat |

sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä |mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù || [sä.da. 3.97, 105]

punaù kédåçaà ? ämanda-häsa-lalitänana-candra-bimbam | ä éñan mandena häsena | smitenety arthaù | lalitaà manoharam änanaà candra-maëòalaà yasya tam | ä samantän manda-häsasya lalitaà viläso yasmät tädåça änana-candro bimba-bhüto yasya tam | lulitänana-candra-bimbam iti päöhe lulito vimarditaù, vyäpta iti yävat | pürvavad anyat | vasanta-tilakaà chandaù ||14||

subodhiné : punas tan-mäya-samudrasya pärävära-rahitatvam anubhavan-mano’vagähana-mätraà prärthayate—me mama mana änanda-samplavaà sarva-plävakänanda-püram anu nirantaraà plavatäà nimajjanan-majjanädibhir atraiva kréòatäm | tad upapädayann äha—ä éñan manda-häsena lalitam änana-candra-bimbaà yasya | priyäpäìgälokodyan-mano-vikäçän manda-hasitam idam | ata eväsya candräàçücchalito yo mädhurya-väridhis tatrodgato yo mado jagan-mohakatä sa evämbu | mano-nayanärdré-karaëät | tasya ye taraìgä adhikädhikocchaläni tair yä bhaìgé paripäöé tatra tädåçena çåìgäreëa çåìgära-rasena saìkulito vyäptaù, ata eva çétaù sarva-täpa-çamakaù kiçorocito veño yasya ||14||2 PS: saìkalita-

43

Page 44: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

säraìga-raìgadä : tathä sa-smita-mukhodgata-bhävädinä täà prerayantaà tad-änandocchalitaà taà vékñya sa-harñam äha—idam änanda-samplavaà sarväplävakocchalitänanda-pravähaà me mano’nu plavatäà nimajjanädibhir atraiväkréòatäm | kédåçaà ? ämando’timandas tayaiva gamyo yo häsas tena lalitam änana-candra-bimbaà yasya | tathä tac-candräàçücchalito yo mädhurya-väridhis tatrodgatä ye kandarpa-madäs ta evämbu-taraìgä yasmin | tädåçäç ca bhaìgyä yaù çåìgäro veña-racanaà tena saìkulito yuktaç ca çétaù sarva-täpa-haraç ca kiçora-veñas tad-vapur yasya, veño vapuñi ca iti koçät | tat-taraìga-bhaìgyaiva çåìgäro vä | tat-taraìga-bhaìgé-çåìgäräbhyäà saìkulita iti vä | bähye—sama evärthaù ||14||

—o)0(o—

44

Page 45: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(15)

avyäja-maïjula-mukhämbuja-mugdha-bhävairäsvädyamäna-nija-veëu-vinoda-nädam |äkréòatäm aruëa-päda-saroruhäbhyäm

ärdre madéya-hådaye bhuvanärdram ojaù ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëasya våndävana-giri-kandara-kälindé-taöa-vraja-véthy-ädiñu sa-prema-caraëa-saïcäreëa viracita-vicitra-madhura-kréòasya caraëa-sphürtià hådi prärthayate—avyäjeti | ojaù kim api tejo-rüpaà vastu | balävañöambhayor ojaù klébaà dépti-prakäçayoù iti | madéya-hådaye aruëa-päda-saroruhäbhyäm | aruëe ye päda-saroruhe täbhyäà karaëa-bhütäbhyäm äkréòatäm | kréòa vihäre, nåtyatv ity arthaù | kréòa äì-paribhyäà [pä. 1.3.20-21] ity ätmane-padam |

nanu kathaà kaöhine hådaye täbhyäà sukumäräbhyäà kréòanaà ? taträha—ärdre tat-prema-rasena snigdhé-bhüte | kim-bhütam ojaù—bhuvanärdram, bhuvanam evärdraà yena | tat-samparkäd bhuvanam ärdrébhavati, mad-dhådayasya kä gaëanä ? yat premärdratä-lavena bhuvaneñu mahä-premärdratä tasya säkñät-premärdratä kä vaktavyä ? yad vä, bhuvanaà jalaà tadvad ärdram iti | jala-yogät kaöhinaà loñöädy ärdré-bhavati |

punaù kiàbhütaà ? avyäja-maïjula-mukhämbuja-mugdha-bhävair äsvädyamäna-nija-veëu-vinoda-nädam | avyäjä niñkapaöäù sahajänuräga-vilasitä maïjule manohare mukhämbuje mugdhäù sundarä ye bhävä häsya-kaöäkña-bhrü-vibhaìgädayas taiù | saheti vä | äsvädyamänä madhurän madhurataro’yam ity anubhüyamänä nija-veëoù saìketa-parihäsa-narmädi-çaàsino ye vinodäù svara-gräma-mürcchanäs tän ädi-rüpä vä tad-yukto nädo yena tat |

athavaivaà yojanä—aruëa-päda-saroruhäbhyäm upalakñitam ojo madéya-hådaye äkréòatäm | kathaà kaöhine hådaye tasyäkréòaù | ata äha—tad-bhävair ärdre | kià-bhütam ojaù ? äsvädyamäno’rthäd gopébhir nija-veëor vinoda-yukto nädo yasya | anyat pürvavat | vasanta-tilakaà chandaù ||15||

subodhiné : tad-änandäplavaà svayam anubhüya sva-saìgi-hådy api tathäçäste—ojaù pürvoktänanda-samplavaà madéyänäm api hådaye | ä samyak kréòatäm | tatra tad-yogyatäm äha—aruëa-päda-saroruhäbhyäm ärdre | äçraya-mätreëa tad-yogya-kåte | hådayasya präkåtatvam äçaìkya samädadhäti—bhuvanam apy ärdrayituà samartham | tatra hetuù—avyäja-maïjulaà sahaja-sundaraà yan-mukhämbujaà tasya ye manoharä bhävä bhäva-prakäçana-rüpäù kaöäkñädayas taiù saha tayäsvädyamäno nijo’sädhäraëo yo veëor vinoda-nädo nigüòha-preraëa-rüpo nädo yasya tat ||15||

säraìga-raìgadä : atha tayaiva gamyaiù saìketa-veëu-nädädyair néraja-räjita-yamunä-néra-nikaöa-téra-vänéra-kuïjäya täà prerayantaà taà

45

Page 46: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

vilokya sa-çlägham äha—pürva-rétyedam ojo madéyänäà sakhé-janänäà hådaye tat-tulyäyäà rädhäyäà tad-guëa eva väruëa-päda-saroruhäbhyäm ä samyak kréòatäm | kédåçe ? ärdre tat-prema-snigdhe | täbhyäm ärdre vä | vicchede pratapta-hådas tat-sparçenaiva snigdhatotpatteù | tad uktaà—te padämbujaà kåëu kuceñu naù kåndhi håcchayaà [bhä.pu. 10.31.7] iti | tatra hetuù—bhuvaneti | bhuvanam evärdraà yasmät | veëu-nädädyais tad ärdrayatéti vä | tathä, avyäja-maïjulaà yat kåñëa-mukhämbujaà tasya saìketa-rüpa-bhrü-netränta-cälana-nirakñara-kathanädi-rüpa-mugdha-bhävaiù saha çré-rädhayaiväsvädyamäno nijaù sva-preraëa-nimittako veëor vinoda-nädaù |

käïcana-valli-saìgini tvarayäbja-vanéà vihäya tä bhramaréù |madhupi madhusüdanas tväà ramayitum eñyaty asau nibhåtam ||

ity ädi-güòha-preraëa-rüpo nädo yasya | kià vä, tasyäs tat-preraëa-jïäna-jïäpaka-tädåça-mukhämbuja-bhävaiù sahäsvädyamäno nija-veëos tädåça-nädo yena |

bähye—mama hådaye prakäçatäm | hådayasya präkåtatvam äçaìkya samädadhäti—tat-pädäbjäbhyäm ärdre tat prakäça-yogyatäà néte | anyat samänam ||15||

—o)0(o—

(16)

maëi-nüpura-väcälaà vande tac-caraëaà vibhoù |

lalitäni yadéyäni lakñmäëi vraja-véthiñu ||

kåñëa-vallabhä : päda-saroruhäbhyäm äkréòatäm ity uktam | samprati çré-kåñëa-candrasya parama-sundaratvät tac-caraëaà stuvan sväntar-bhäva-vilasitam äviñkaroti—maëéti | vibhoù çré-kåñëasya tac-caraëam anirüpya-mädhuryädy-eka-deça-cchaöä-koöyäà saubhägyasyäpi mahatä yatnenäpi hådy asphuraëäd vande staumi namämi ca |

kédåçaà tac caraëaà ? maëi-nüpura-väcälam | maëi-mayau nüpurau väcälau bahu-bhäñiëau yatra tat | äla-jäöa-cau bahu-bhäñiëi [pä. 5.2.125] iti sütram | tatra kutsäyäà väcyaà [värtika] | sä tv anyatra bhagavad-vyatirikte vastuni saìgacchate | tau hi caraëämbuja-rasa-mattau madhura-madhuraà nadata iti bhävaù | yad vä, maëi-maya-nüpura-väcäm alaà bhüñaëam | täs tatraivädhikaà çobhanta ity arthaù | maëi-nüpurau vena premämåtenäcalau niùsyandau yatra vä | etena vaàçé-vädana-samayo vyajyate | tena çré-kåñëasya vastra-bhüñaëa-mälädéni sa-cetanäni çré-kåñëa-rasam anubhavantéty uktam |

anubhütaà tac-caraëam abhinayavad darçayati—yadéyäni yasya caraëasyemäni lakñmäëi cihnäni dhvaja-vajräìkuçämbhoja-rüpäëi vrajasya

46

Page 47: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

véthiñu vartmasu lalitäni mahoharäëi | dåçyanta iti çeñaù | yadéyäni lakñmäëi evätisundaräëi tasya caraëasya saundaryaà kathaà varëanéyaà mayeti bhävaù | anuñöup chandaù ||16||

subodhiné : atha caraëa-varëanodyal-lélä-viçeña-sphürtyä tad-varëanäyädau tad-abhisärottaralaà caraëaà praëamati—bhoù sarva-samädhäna-pürvakäbhisaraëa-samarthasya tac-caraëam atyautsukyena çéghra-gamanäyottaralaà vande | tad vyanakti—maëi-nüpuräbhyäà väcälaà druta-gatyä mukharam | ata eva tadéyäni cihnäni vraja-véthiñv abhisaraëa-märgeñu viräjante | yair adhvabhir ägatas tän api vanda ity arthaù ||16||

säraìga-raìgadä : atha taj jïätvä kuïja-gatäà täm anyälakñitam anugacchantaà taà paçcäd dürato’nugacchata iva svasya tantü-pura-dhvani-çravaëa-sphürtyä sa-harñam äha—vibhos tädåg alakñita-gati-samarthasya tat tädåçaà täm anugacchac-caraëaà vande | kédåçaà ? maëi-nüpuräbhyäà väcälam | märge tac-cihnäni dåñöväha—yadéyäni lakñmäëi na kevalam atraiva sarväsu vraja-véthiñv api | viräjanta iti çeñaù | kédåçäni ? dhvaja-vajrädibhir lalitäni | bähyärthaù spañöa eva ||16||

—o)0(o—

(17)

mama cetasi sphuratu vallavé-vibhormaëi-nüpura-praëayi maïju çiïjitam |kamalä-vanecara-kalinda-kanyakä-

kalahaàsa-kaëöha-kala-küjitädåtam ||

kåñëa-vallabhä : tataç cätimanoharatvena tac-caraëa-nüpura-çiïjitaà varëayeyam iti manvänas tat-sphürtim äçäste—mama cetaséti | vallavé-vibhor vallavénäà gopa-stréëäà vibhoù | tad-anuräga-täratamyena vividho bhavatéti vibhus tasya | vallavé-sahitasya vibhor vä | maïju manoharaà karëa-ramyaà çiïjitaà bhüñaëa-dhvaniù | bhüñaëäëäà tu çiïjitam ity amaraù | mama cetasi sphuratu | tac-chiïjita-çravaëänandänubhavaù sphuratv iti prärthäyäà loö |

kédåçaà çiïjitaà ? maëi-nüpura-praëayi, maëi-hérakas tan-mayayor nüpurayoù praëayi prema-pätram | täbhyäà praëayi snigdhaà vä |

punaù kédåçaà ? kamalä-vanecara-kalinda-kanyakä-kalahaàsa-kaëöha-kala-küjitädåtam | kamalä lakñmés tan-niväsa-bhütaà vanaà kamalä-vanaà padma-vanaà tatra carantéti | careñöaù [pä. 3.2.16] iti öaù | tat-puruñe kåti bahulaà [pä. 6.3.14] iti saptamyä aluk | kamalä-vanecaräù | te ca te kalinda-kanyakä yamunä tat-sambandhinas tatra sthitä vä ye kalahaàsäù | kalahaàsyaç ca kalahaàsäç cety eka-çeñaù | haàsa-viçeñäù | kädambaù kalahaàsaù syät ity amaraù | teñäà yat kaëöha-sthitam ata eva kalam avyakta-madhuraà yat küjitaà dhvanis tenädåtaà kåtädaram | atyutkåñöatayä kåta-gauravam ity arthaù |

47

Page 48: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

padma-vana-cäritvena måëälädi-bhakñaëena mattatä dhvani-ramyatä ca sücitä | kälindé-sambandhoktyä te haàsä nänyatra gacchanty utkåñöa-jaläçayatväbhäväd iti sücitam | caraëa-kamalayoù padmaupamyaà, kalinda-kanyaketi caraëopari-bhägayor haàsa-tulyateti yathä-yathaà ühyam | anena caraëäravinda-saubhägyätiçaya-nüpura-çobhätiçaya-dhvani-manoharatvädikam iti dhvanitam | tathä çré-våndävana-kuïja-maïjutara-véthi-saìketena praticalato nüpura-dhvaniù sphuratv iti nirgalitärthaù ||17||

subodhiné : tal-lakñaëäyä rahasyatväbdy-aìgyenaiva täm äha—vallavyäù çré-rädhäyä vibhor yugapad-aneka-kriyä-pravéëa-ramaëasya manohara-bhüñaëänäà dhvanir mama cetasi sphuratu | tal-lélä-vyaïjakam äha—maëi-nüpurayoù praëayo’sti yatra tat | vallavyä nüpura-dhvani-miçritam ity arthaù | anena lélä-viçeñaù sücitaù | kià ca, kamaläyäù çré-rädhäyä vane caranto ye tat-pälitäù kälindé-kalahaàsäs teñäà tadéyatvenänandäviñöatayä kaëöha-sthita-madhuräsphuöa-dhvanibhir ädåtam | tac-chiïjitänugatyä sthitam ity arthaù ||17||

säraìga-raìgadä : atha padma-ñaëòa-maëòita-yamunäsanna-vänéra-kuïje tayä saha ramamäëasya tasya nüpurayor dhvanià sakhébhiù sahägatya bahiù sthitvä çåëvann iva sa-lälasam äha—vallavé tac-chreñöhä çré-rädhä tasya vibho ramaëasya çiïjitaà bhüñaëa-dhvanir mama cetasi sphuratu | kasya bhüñaëasyety äha—maëi-nüpura-praëayi | keli-viçeñeëordhva-sthita-çré-caraëayor nüpurodbhavam ity arthaù | ato maïju manojïam | kià vä, tasyäù praëayaù sücyatvena vidyate yasya tat praëayi | tac ca maïju manojïaà ca | tat tädåçaà maëi-nüpurayor yac chiïjitaà tat | tathä, kamalä lakñmés tasyä vanecaräù padma-vanecarä ye kalinda-kanyakäyäù kalahaàsäs taiù kala-kaëöha-küjitair ädåtaà tat-sämya-çikñärtham ädareëäbhyasitam | teñäà kala-küjitaiù çläghitaà vä || bähye—tat-sphürtyoktiù | arthaù sa eva ||17||

—o)0(o—

(18)

taruëäruëa-karuëämaya-vipuläyata-nayanaàkamalä-kuca-kalaçé-bhara-vipulé1-kåta-pulakam |

muralé-rava-taralékåta-muni-mänasa-nalinaà mama khelatu2 mada-cetasi-madhurädharam amåtam ||

kåñëa-vallabhä : athätyadbhuta-parama-mahänubhäva-bhakti-bhävite manasi samyag-ävirbhävaà prärthayate taruëeti | kim apy amåtaà nitya-paripürëa-paränandaika-rasa-sära-sarvasvaà vastu mama mada-cetasi prema-rasa-mädhvéka-matta-citte khelatu | dhärävähikatayä puìkhyänupuìkha-nyäyena kréòatv ity arthaù | tasya divyävayavatväc ca hådyam amåtam ity äha—madhurädharam | madhuro’dharo yatra | yadyapy amåtatvät sarvam eva madhuraà, tathäpi mädhurya-viçeñatväd 1 PS (reading noted): pulaké-2 PS: khelati.

48

Page 49: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

evam uktiù | yad vä, madhura-vastüni yävanti prasiddhäny adharayati nikåñöäni karotéti | tathä, madhuraà rasaà kam apy anirüpyam ä samantät sarvävayaveñu svasyänyasya ca dhärayatéti vä | yad eväìgaà dåçyate çrüyate vä tad eva mahä-mädakaà parama-rasadam ity arthaù | tathä coktam—

çyäma-çrér madhu yasya yasya madhu tat-kaiçoram atyadbhutaàkréòä yasya madhüni yasya ca madhüny ekädaçäkña-kriyäù |mädhvé yasya vilokanäìga-vacasäà bhaìgé yadéyaà vapürüpaà madhv atha bhüñaëädi ca madhu vyämohayet kaà na saù ||

punaù kédåçaà ? tad amåtaà ? tad äha—taruëäruëa-karuëä-maya-vipuläyata-nayanam | taruëe sphéte | sva-bhaktotkarña-çravaëena sadä praphullatvät | aruëe svabhävato lohite netränte | yad vä, taruëäruëe’tyaruëe karuëä-maye priya-janasya duùkhäsahiñëuné vipule viçäle | pula mahattve dhätuù | viçeñeëa pulato mahaté bhavata iti | äyate’tidérghe nayane yatra |

sarväìga-gata-mädhurém äha—kamalä-kuca-kalaçé-bhara-vipulé-kåta-pulakam | kamalä vara-stré rädhikä | kamalä çré-vara-striyoù iti viçvaù | yad vä, kaà kåñëa-prema-sukhaà tenälam atiparyäptä pürëä bhavatéti kamalä | tasyäù kucäv eva kalaçyäv alpa-kalaçau | kaiçora-vyaïjakatvät | tayor bharaëaà dharaëaà sparçanam iti yävat | tasmäd vipulékåtäù pulakä yasya | kuca-kalaçé-bhareëa vä vipulékåtäù pulakä yena |

punaù kédåçaà ? muralé-rava-taralé-kåta-muni-mänasa-nalinam | muralé-raveëa taralé-kåtaà brahma-samädheç caïcalé-kåtaà munénäà manana-çélänäm api mänasa-rüpaà nalinaà yena | väyunä hi kamalaà caïcalaà bhavati, muralé-ravo’pi phütkärätmaka-väyu-rüpa eva | muni-mänasasya nalinatä muralé-näda-çravaëa-mätra-saàjäta-kåñëa-prema-rasa-bharatvät | kåñëa-bhåìga-käntatväc ca tan mänasaà brahmädy-anusandhäna-mätra-tyaktam abhavad iti | yad vä, muralé-raveëa taralé-kåtä ye munayas te mänasa-naline yasya | tädåça-muniñu mänasa-nalinaà yasyeti vä | lalita-gatiç chandaù—sa-na-ja-na-bha-sä lalita-gatiù ||18||

subodhiné : atha tat-keli-kalävasäna-sphürtyä priyä-çramävalokana-vyagratäyäm api tat-käléna-tad-aìga-çobhä-viçeñälokotsukatayä lajjä-çaithilyäya vaàçé-vädyam urékåtasyävirbhävam äçäste—idam amåtaà mama harña-yukte cetasédåg eva vilasatu | sväçraya-rädhänanda-sphürtyä cetaso harñaù | kuto’måtatvaà—tac-cumanäktatayä madhuro’dharo yatra | kià ca, taruëe raty-ante’py äviñkåta-kaöäkñädike jägaräd aruëe priyä-çramekñayä karuëä-pracure pratyaìgädbhuta-çobhä-loka-vismayäd vipule tad-vékñaëäyäyate nayane yasya |

anyad api—kamaläyäù çré-rädhäyäù kuca-kalaçayor bhareëa çobhätiçayena vistäritaù pulako yasya | atas tad-vékñaëärthaà muralé-

49

Page 50: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

raveëa lajjätaù çithilé-kåtaà muner lajjä-maunäyäs tasyä mänasa-nalinaà yena ||18||

säraìga-raìgadä : atha suratäntaà jïätvä sakhébhiù saha kuïja-randhre mukhaà dattvä taà puñpa-talpopary upaviçya tasyäù çramäpanodanaà punar madanoddépanaà ca kurvantaà paçyann ivänandonmattas tam amåtaà matväha—idam amåtaà mama sva-sakhé-saubhägyity arthaùa-mada-yukte cetasi khelatv édåg eva vilasatu | amåta-säräd api madhuraù sväduù priyo manoharaç cädharo yasya | madhuraà rasavat svädu priyeñv api manohare iti viçvät |

tathä, taruëe madana-madodgäriëé svato madhu-pänena cäruëe ca véjanädinä tac-chramäpanodanärthaà hådy udgatä yä karuëä tan-maye tad-udgäriëé svatas tat-präpty-änandena ca vipule protphulle ca svatas tan-mädhuré-darçanäd äyate’tivistérëe ca nayane yasya | aìka-niñaëëäyäù pürva-rétyä çré-rädhäyäù kuca-kalaçyor bhareëa sparçätiçayena vipulékåtaù pulako yasya |

tathä, tac-chramäpanodaà kåtvä punaù keli-lälasotpädanäya muraléà mådu vädayantaà taà vékñya kaimutyenäha—muralé-raveëa taralékåtänik munénäà päda-patite’pi tasmin mauna-çélänäà grahila-mäniné-janänäà mänasa-nalinäni yena | kim uta tädåçyäs tasyä ity arthaù |

bähye tu, munénäà jïäninäà meruvat sthira-kaöhinäny api mänasäni nalinavat komaläni caïcaläni kåtäni yenety arthaù | anyat samam ||18||

—o)0(o—

50

Page 51: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(19)

ämugdham ardha-nayanämbuja-cumbyamäna-harñäkula-vraja-vadhü-madhuränanendoù |

ärabdha-veëu-ravam ätta1-kiçora-mürterävirbhavantu2 mama cetasi ke’pi bhäväù ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-rädhä-ramaëa-kiçora-mürtaù keñäïcin madhurätimadhura-viläsänäà svarüpävirbhävam äçäste—ämugdheti | ätta-kiçora-mürter ärabdha-veëu-ravaà bhäväù ke’pi mama cetasy ävirbhavantv ity anvayaù | äçaàsäyäà loö | ättä prakaöitä kiçoré mürtir yena tasya | ärabdho veëu-ravo yasmin karmaëi tad yathä syät tathä | yad vä, kiçoryaç ca tä mürtayaç ceti | ättä vaçékåtäù kiçora-mürtayo rädhädyä yena | tasya bhävä ity arthaù | stambha-svedäçru-kampa-pulakädayaù sättvikä bhäväù | te ca pürëa-paramänanda-rüpasyäpi çré-rädhädy-anuräga-viçeña-vilasitatvät kepy äçcarya-rüpä iti | harñädayo vyabhicäriëo vä bhäväù | ratäkhya-sthäyi-bhävä vä | yad vä, bhäva-häva-heläs trayo’ìgajäù |

çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca pragalbhatä |audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajäù || [u.né. 11.3] iti |

daça puàsäà ca bhavanti | uktaà ca—daça puàsä bhavanty api [sä.da. 3.93] | tathä ca bahuvidhä eva bhäväù çré-kiçora-mürtes tatra ca mama cetasi ke’pi kiyanto’pi prakäçäntam iti | kédåçasya ? ämugdham ä samantän mugdhaà sundaraà yathä tathä, ardha-nayanämbuja-cumbyamäna-harñäkula-vraja-vadhü-madhuränanendoù |

ardha-nayanam ambujavad yatra mukhendu-cumbane | tathä-bhütaà yathä syät tathä cumbyamäno harñeëäkulänäà vraja-vadhünäà madhuränanendur yena | vraja-vadhünäà madhye madhuräyä rädhäyä änanendur yeneti vä | tasya paramänanda-plävita-cumbanena mayanärdhasya mukulébhävatväd ambuja-tulyatvam | mukha-candra-darçanänandena vikaçitatvaà ceti | yad vä, ärabdha-veëu-ravaà yathä syät, ämugdhaà pürvavat, nayanämbujayor ardhe’rdha-nayanämbuje, täbhyäà cumbyamäno harñäkula-vraja-vadhü-madhuränanendur yena tasya | veëu-vädanärambha-pürvaka-sätilälasä-pepéyamäna-parama-preyasé-vadana-candrasyety arthaù | athavä, ärabdha-veëu-ravaà yathä syät ämugdham ä samantän mugdhä mahä-rasodayän mohaà präptä yasmin karmaëi tad yathä syät tathä, ardha-nayanämbujaiç cumbyamäna ata eva harñäkula änanda-vyäpto vraja-vadhübhir madhuränanendur yasya | cumbanaà vaktra-saàyoge | nayana-tädätmyam eva tadä mukham api präptam eveti kåtvaivam uktam eva | tathä ca—

na jäne sammukhäyäte priyäëi vadati priye |prayänti mama gäträëi çrotratäà kim u netratäm || [padyä. 234] iti |

1 PS ädi-2 PS ävirbhavanti.

51

Page 52: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

evaà vaàçé-gétena mugdhékåta-sarva-sundaré-kadambäs te bhävä mayi sphurantu | manasi pratibhänam eva nästi, äçaàse paraà kathaà varëayäméti nirgalitärthaù | vasanta-tilakaà chandaù ||19||

subodhiné : tad-darçanaika-nidäna-muralé-ravam eva vivåëoti—ä samyag ärabdha-veëu-ravaà yathä syät tathättä prakaöékåtä kiçoré mürtis tad-ucita-ceñöä yena tasya ke’pi bhävä harña-garvädayo mama cetasy ävirbhavantu | tac-ceñöäà vyanakti—ä samyaì manoharaà yathä syät tathärdha-nayanämbujena cumbyamäno harñäviñöäyä vraja-vadhväs tasyä madhuränanendur yena | täà veëu-nädäviñöäà vidhäya tat-pratyaìgam aikñatety arthaù ||19||

säraìga-raìgadä : atha punar jäta-keli-lälasäà täm utthäpya väma-pärçve niñaëëäà tad-ardha-neträntena paçyantaà taà vékñyäha—asya ke’py anirväcyä ime bhävä mama cetasy ävirbhavantu | kédåçaù ? pürvato’timadhuratvenärabdha-veëu-ravaà yathä syät tathättä koöi-manmatha-manmathatvena prakäçitä kiçora-mürtir yena | tathä, ä samyaì mugdhaà yathä syät tathärdha-nayanämbujena cumbyamäno harñäkuläyä vraja-vadhväs tac-chreñöhäyäs tasyä madhuränanendur yena |

bähye spañöa evärthaù ||19||

—o)0(o—

(20)

kala-kvaëita-kaìkaëaà kara-niruddha-pétämbaraàklama1-prasåta2-kuntalaà galita-barha-bhüñaà vibhoù |

punaù prakåti-cäpalaà praëayiné-bhujäyantritaàmama3 sphuratu mänase madana-keli-çayyotthitam ||

kåñëa-vallabhä : atha nava-gopa-kiçoré-saìga-saïjäta-sambhoga-rüpäà léläà varëayati—kaleti | vibhoù çré-kåñëasya madana-keli-çayyäta utthitam utthänamà mama mänase cetasi sphuratu prakäçatäm | prärthanäyäà loö | utthitam iti bhäve ktaù | kédåçam utthitaà ? kalaà madhuräsphuöa-dhvani kvaëitaà kaìkaëaà yatra tad yathä syät tathä | praëayiëé-bhujä-yantritaà praëayiné-bhujäbhyäm ä éñad yantritaà baddhaà, kampopalakñita-sättvika-bhävät | praëayinyä bhujau yantritau yeneti vä | dhvanau tu madhuräsphuöe kalam ity amaraù |

punaù kédåçaà ? kara-niruddha-pétämbaram | kareëa niruddhaà skhalitaà pétämbaraà yatra | yad vä, kareëa niruddhaà pétäyä gauryä rädhäyä ambaraà yena | péto gaure’ruëe site iti vaijayanté |

1 PS. krama-2 PS. prasåti-3 Kåñëadäsa: mahaù

52

Page 53: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

punaù kédåçaà ? klama-prasåta-kuntalam | klamenätirati-çrama-jätäìga-glänyä prasåtä itas tataç calitäù kuntaläù keçä yatra | rati-rasäviñöasya manaso’navasthänät samyak pétämbara-paridhäna-keça-bandhanäçakteù | ata eva galitä barha-rüpä bhüñälaìkåtir yatra | yad vä, galitä barha-bhüñä bhüñaëäni mälä-härädayo yatra |

punaù kédåçaà ? punaù prakåti-cäpalam | punaù kåtväpi bahula-keli-kautukaà prakåtyä rasäviñöaika-svabhävatvena cäpalaà capalatä rati-sambhrameëästavyastatä yatra | prakåtir guëa-sämye’pi svabhävämätyayor api, stréñu paureñu iti mediné | prakåñöatayä kåtau keli-karaëe vä cäpalaà yasya tat | evaà prabhäta-samaya upasanne vrajendra-dväri gopa-kumäräëäà tumula-veëu-näda-kolähale gåhe gåhe ca dadhi-manthana-dhvani-kolähale pragalbha-sakhénäà rätrir gatä lokä saïcaranti katham adyäpi na jägaritam ity ädi-parihäsa-vacanaiù sa-sambhrameëa madana-keli-çayanäc chré-kåñëasyotthänam iti nirgalitärthaù |

påthvé chandaù—påthvé ja-sau ja-sa-ya-lä guruù [chando-maïjaré 2] ||20||

subodhiné : atha tat-keli-çayyotthäna-sphürtim äçäste | vibhor akhaëòa-lélasya madana-keli-çayyäta utthitam utthänaà mama mänase sphuratu | bhäve ktaù | kédåçaà ? vasträdi-sambhälanät kala-kvaëitäni kaìkaëäni yatra | anena praëayinyä utthänaà dyotitam | kareëa niruddhaà pétämbaraà yatra | anena çré-kåñëasya | evam agre’pi | tathä, klamena rati-çräntyä prasåtä vigalitäù keçä yatra | galitä barha-bhüñä yatra | kià ca, punaù kely-avasäne’pi prakåtyä näyaka-svabhävena cäpalaà kapola-sparçädikaà yatra | ata eva praëayinyä karäbhyäà nirodho yatra ||20||

säraìga-raìgadä : atha tasyä keli-lälasäà vékñya rasika-çekharatvät punas täm atyuddépayituà tad-utkaëöhä-ceñöitaà drañöuà ca räsa-sthäna-gamana-cchadmanä tad-utthpanaà tayä tan-nirodhanaà ca dåñöväha—vibhos tat-tat-keli-samarthasya madana-keli-çayyäta utthitam utthänaà mama mänase sphuratu | bhäve ktaù |

kédåçaà ? pürva-kåta-lélä-viçeñe veña-parivartanena tayä parihita-pétämbarasya tenäkarñaëät tayä rochanäc ca dvayoù karair niruddhaà pétämbaraà yasmin | ataù kala-kvaëitäni dvayoù kaìkaëäni yasmin | pürvaà såtä api klamena prakarñeëa såtä vilulitäs tasyäç cüòätvena tasya veëétvena baddhäù kuntalä yasmin | ato galite sraàsite tayor barha-bhüñe yatra tatra | tasyäç cüòäyäà barhaà tasya veëé-müle’vataàsa-ratnaà jïeyam | tathä, prakåtyä svabhävena dvayoç cäpalaà yasmin | tayä vastraà tyaktvä bhujäbhyäà kaëöhe gåhétvä talpa upaveçitaù sa ity arthaù | yad vä, prakåñöä kåtiù prakåtiù stanädharädi-grahaëaà tatra cäpalaà kåñëasya yatra |

ataù prodyat-kuööamitäkhyänubhävena praëayiné-bhujäbhyäm avirodhita-väïchaà yathä tathä kåñëa-karayor yantritaà yantraëaà yathä | tal-lakñaëaà—

53

Page 54: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

stanädharädi-grahaëe håt-prétäv api sambhramät |bahiù krodho vyathitavat proktaà kuööamitaà budhaiù || [u.né. 11.49] iti |

mahaù sphuratv iti päöhe—keli-çayotthitaà mahaù sphuratv iti |

bähye—tathä sphürtyoktam | niçänte kåñëasya keli-çayyotthänam iti kecit ||20||

—o)0(o—

(21)

stoka-stoka-nirudhyamäna-mådula-prasyandi-manda-smitaà

premodbheda-nirargala-prasåmara-pravyakta-romodgamam |

çrotuà çrotra-manoharaà vraja-vadhü1-lélä-mitho jalpitaà

mithyä-sväpam upäsmahe bhagavataù kréòä-nimélad-dåçaù2 ||

kåñëa-vallabhä : pürvaà tävan mahä-bhäväviñöena kavinä çré-våndävana-nava-nikuïja-bhavanodare viharatoù çré-rädhä-kåñëayoù sphürtiù prärthitä | samprati vraja-sundaré-jalpita-mädhuréà çrotu-kämasya çré-kåñëasya kapaöa-nidrä-rüpaà kelià prärthayate –stoketi | bhagavataù surata-sambhoga-çälinaù çré-kåñëasya mithyä-sväpaà kréòä-pürvaka-kapaöa-nidräà vayam upäsmahe sevema | bahutvaà sajätéya-saìgopäpekñayä | atha ca mithyä-sväpa-viçiñöaà bhagavantam upäsmahe iti noktaà sväpa-léläyä eva prädhänya-sücanäya | sarvatra bhaktänäà svarüpäpekñayä léläyäm evätyäsaktiù, tayaiva hi svarüpam atyantaà camatkarotéti | yad vä, mithyä-sväpaà nidrä-vyäjaà sväpänukära-léläm upanéya bhävanayä säkñäd ivopanétaà kåtvopäsmahe rasäveçena niçcalä vartämahe | tasya kathaà sväpavad äcaraëaà kim-arthaà vä ? tad äha—vraja-vadhü-lélä-mitho-jalpitaà çrotuà kréòä-nimélita-dåçaù | vraje yä vadhvaù, badhyanteçré-kåñëa-prema-rasanayä, badhnanti vä kåñëaà sva-prema-rasanayeti, täsäà vraja-vadhünäà lélä priyänukaraëaà vaàçé-cauryädi-rüpä |

aìgair veñair alaìkäraiù premibhir vacanair api |préti-prayojaitair léläà priyasyänukåtià viduù || [sä.da. 3.98] iti |

tat-pürvakaà mitho rahasy anyonyaà ca jalpitam | tac chrotuà kréòayä kautukena, na tu nidrä-vaçät, nimélantyau dåçau yasya tasya | priyänukaraëaà yathä chando-maïjaryäà—

1 PS. çrotå-çrotra-manohara-vraja-vadhü-2 PS. dåçoù.

54

Page 55: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

mågamada-kåta-carcä péta-kauñeya-väsärucira-çikhi-çikhaëòä baddha-dhammilla-päçä |anåju-nihitam aàse vaàçam utkväëayantékåta-madhuripu-veñä mäliné pätu rädhä ||

kautuka-nimélanaà, yathä padyävalyäà—

nécair nyäsäd atha caraëayor nüpura mükayantédhåtvä dhåtvä kanaka-valayäny utkñipanté bhujänte |mudräm akñëoç cakita-cakitaà çaçvad älokayantésmitvä smitvä harati muralém aìkato mädhavasya || [padyä. 253] iti |

tatra ca nidrä-vyäjena keli-kautukaà bahutaraà pravartitam | täm eva ca sväpänukära-léläm adhunänubhüya kavir anuvadati—upäsmaha iti | kédåçaà jalpitaà ? çrotra-manoharam | çrotre manaç ca haratéti | tädåg-väg-viläsasya madhura-komala-suçrävyatväc chrotra-haram | artha-garéyastväc ca manoharam | manasa äkarñaëät sarvendriya-våttir apy arthän niruddhä |

kédåçaà sväpaà ? stoka-stoka-nirudhyamäna-mådula-prasyandi-manda-smitaà, stokäd api stokaà yathä syät tathä nirudhyamänam | atyanta-niruddhasyäçakyatvät | mådulaà komalaà, mådür mådvér gopa-sundarér läti sväyattékarotéti vä | prakarñeëa syandituà çélam asyeti prasyandi | atyänanda-bhareëa nirgalat-prasåmaram | mandayatéti mandam | tena hi gopénäà lajjä-bhayädikaà-sarvaà mandékriyata iti tathä-bhütaà smitaà yatra | syandoktyä smitasyämåta-rüpatä vyajyate |

punaù kédåçaà ? premodbheda-nirgala-prasåmara-pravyakta-romodgamam | premëaù praëayasya sarvätiçayino’nurägasyodbhedo’tivåddhis tena nirargalo niraìkuçaù prasåmaraù prasaraëa-çélaù, ata eva pravyaktaù spañöo gopayitum açakyo romodgamas tåtéyaù sättvika-bhävo yatra | manda-smitasya saàvaraëaà katham api jätam, gopa-sundaré-saàläpa-çravaëa-jäyamänasya premëo nirbhara-våddhyä pulakodgamas tv açakya-saàvaraëa ity arthaù || çärdüla-vikréòitaà chandaù ||21||

subodhiné : tatas tat-pürva-käléna-kåñëäcarita-småtyä svopäsyatayä tad äha—bhagavato vraja-vadhünäà lélayä parihäsa-cäturyeëa rädhayä saha jalpitaà tat-prägalbhyädi-kathanaà çrotuà mithyä-sväpam upäsmahe | kathaà tad-anumitaà ? kréòä-kautukena nimélite dåçau yena | tenäpi kathaà taj jïänaà ? stoka-stokam atyalpam api niùçeñaëaà rudhyamänam api mådulam api prakarñeëa syandituà çélaà yasya tädåçaà manda-smitaà yatra | tat-sakhé-vacana-çravaëäya häsya-rodhanam | tat-prägalbhya-çravaëaja-mano-vikäçät syandanam | ata eva tat-käléna-sukha-sphürtyä yaù premëa udbheda udgamas tena yatnair api niroddhum açkyäù prasaraëa-çéläs tata eva pravyaktä romodgamä yatra | kathaà tac-chravaëecchä—varëa-sauñöhaväc chrotraà çiñöhärthatayä manaç ca haratéti tat | çrotrasyäpi mano haratéti vä ||21||

55

Page 56: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

säraìga-raìgadä : punar viläsärambhaà dåñövä sakhébhiù saha düraà gatvä lélävasänaà jïätvä punaù kuïjam ägatya bahiù sakhénäà nüpurädi-dhvanià çrutvä täbhiù saha tasyä narma-çuçrüñayä kapaöa-suptaà kåñëam älokya sa-vitarkam äha—bhagavataù sarva-saundaryädi-çré-yuktasyäsya vraja-vadhünäà lélayä yan mitho-jalpitaà tac chrotuà mithyä-sväpaà kapaöa-çayanam upäsmahe paçyämaù |

kédåçaà jalpitaà ? tasya çrotraà manaç ca harati tat | ayi kim asmän hitvä punnäga-sumano-haraëäyaikikä vane praviñöäsi | diñöyä vanävakät te paräbhavo na jätaù | ayi çrutaà sudyumna-çikhaëòäbhyäm aträgatam, tayor vidyä ca bhavadbhyäà çikñiteti kià satyam ity ädi sakhénäà narma çrutvä stoka-stokam alpälpaà tena nirudhyamänaà mådulaà prasyandi prakarñeëa vikaçac ca manda-smitaà yasmin | ä bhoù çikhaëòi-çikñita-vidyäcäryäù | ätmavat kalaìkinéà kartuà dåg-bhaìgenäsya haste mäà vikréya pracchannäsu yuñmäsu mad-dharma-rakñiëyä priya-sakhyä nidrayäliìgite’smin yuñman-nägare ekäkinä çikhaëòinägatyoktam—hyaù sa-kåñëa-yuñmat-sakhé-gaëädhiñöhita-kuïje sakhyä sudyumnena sahäham agamam | tatas täbhiù prärthya matto mad-vidhä çikñitä, tena ca mat-sakhyuù samprati tad-vidyä-naipuëya parékñärtham ägato’ham | täbhis tvad-dékñärthaà prärthya preñito’smi | tat tathä kurv iti çrutvä yuñmäsu sa-ruñä mayä bhartsito’sau vo gurur tataù, tan-madana-prekñikäbhir durmukhébhir yuñmäbhiù saha saàläpo’pi mayä na kärya iti tan narma çrutvä premodbhedena nirargalä yatnair api niroddhum açakyäù prasåmaräç ca tasya romodgamä yasmin |

bähye tu tasya çrotrasya mano harati | tathä hi—aìgäni yasya sakalendriya-våttimanti [bra.saà. 5.32] ity ädi brahma-saàhitäyäm | samam anyat ||21||

—o)0(o—

(22)

vicitra-paträìkura-çäli bälä-stanäntaraà yäma vanäntaraà1 vä |apäsya våndävana-päda-läsyam2

upäsyam anyaà3 na vilokayäma4 ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-våndävana-maïju-kuïja-lakñaëa-vihäri-çré-kåñëa-madhuropäsanodbhüta-tat-tad-bhäväviñöaù svasya tad-upäsanaika-däròhyam äha—vicitreti | çré-kåñëecchayä yadi bälä-stanäntaram | bäläyä näyikäyäù, bäleti géyate näré yävad varñäëi ñoòaça [nägara-sarvasva 10.2] iti koke | tasyäù stanayor antaraà madhyaà yäma gacchäma | pravåtti-märga-niñëäta-tat-tan-mémäàsakädi-durdurüòha-saìgatäù parama-viñayän bhojayämaù | agniñöomena svarga-kämo yajeta

1 PS mauni-mano’ntaraà2 PS pädapäsyam3 PS, Gopäla Bhaööa, anyan4 PS. vilokayämaù.

56

Page 57: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

ity ädi-çruteù | yad vä, yad yatheha karma-jito lokaù kñéyate, evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] iti çrutyä iha parama-sukhaà präptäù santo vanäntaraà vanasyäntaraà madhyaà vä praviçäma |

bäläyäù stanäntaraà vanäntaraà vä kédåçaà ? vicitra-paträìkura-çäli, ubhayor viçeñaëam | vividhäni viciträëi kastüré-kuìkumädibhiù kåtäni yeñu tair evaà-bhütaiù paträìkuraiù paträvalébhiù çälä çläghäsyästéti | vanäntaram api vicitraiù patrair aìkurair abhinavodbhedaiù çälituà çélaà yasyeti | aìkuro’bhinavodbhidi ity amaraù |

tathä, våndävana-päda-läsyam, våndävane pädayor läsyaà lasanaà çobhä-viçeño yasya tam | yad vä, läsyaà räsa-viläsi-nänä-gati-vinyäsa-rüpaà nåtyaà yasya tam | çré-kåñëam apäsya tyaktvänyat kim apy upäsyam upäsanärham ärädhyaà vastu | yad vä, upäsyam äsya-samépa-stham api na vilokayäma na paçyäma | sarvatraiva hi taà vilokayäma iti bhävaù | tatra läsyam—täëòavaà ca tathä läsyaà dvividhaà nåtyam ucyate | uktaà ca saìgéta-ratnäkare—

taëòüktam uddhata-präya-prayogaà täëòavaà matam |läsyaà tu sukumäräìgaà makaradhvaja-vardhanam || [7.31-32]

nåtyaà, yathä—deça-rucyä pratéto yas täla-mäna-rasäçrayaù |sa-viläso’ìga-vikñepo nåtyam ity ucyate budhaiù || iti |

upendra-vajrä chandaù ||22||

subodhiné : athaitat-smaraëodbhütänanda-garväveçät sva-saìginaù prati tad-upäsyam eva sa-niçcayam äha—bälänäm atyanta-kréòä-viçiñöänäà yuvaténäà stanäntaraà yämo’raëya-madhye vä yämaù | mahä-viñaya-magnä mahä-viraktä vä bhaväma ity arthaù | våndävane päda-läsyaà yasya tam upäsyaà hitvänyam upäsyaà kaïcid api na vilokayämaù, upäsanäyäù kä värtä ? ity arthaù | ubhayaà viçinañöi—vicitra-paträìkuraiù patra-bhaìga-lekhäbhiù çobhitam, pakñe patrair aìkuraiç ca ||22||

säraìga-raìgadä : atha räse tyakta-gopénäà taträgamana-çaìkayä täù kutreti jïätvä tatraiva campakädi-puñpäëy ädäya çéghram ägamyatäm iti sakhénäà preraëayä dvi-tri-sakhébhiù saha bahir ägatya sväbhéñta-tat-käléna-sva-sakhé-sevänavaptyä svasya sakhé-snehädhika-sakhétvät sa-vicäram äha—tenaiva kuïje bhüñitatväd vicitra-paträìkura-çälinau yau bäläyäù kiçoryäù çré-rädhäyäù stanäv eväntare hådi yasya tam | tayä saha ramamäëaà kåñëaà vä | yäma tan-nikaöe tiñöhäma | puñpädy-arthaà vanäntaraà vä yäma | våndävana-paà kåñëam ädatte vaçékaroti tad våndävana-pädam, däyädavat | tädåçaà läsyaà yasya taà våndävaneçvaré-rüpaà svasyopäsyam apäsyänyam upäsyaà na vilokayäma | kim utopäsmaha ity arthaù | yad vä, prathamägatatvät tan-niñöhä-jïänäya he sakhi duùkhitä etä gopéù kåñëena saha saìgamayya sukhayäma ity anya-sakhénäà vacaù çrutvä sama-sneha-sakhé-guëam

57

Page 58: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

äçritya sva-niçcayam äha—kåñëena sahäpräpta-rahaù-kelitväd vicitra-paträìkura-çälinyo yä etä vraja-bälä äsäà viyoga-nérasa-päëòu-cchavénäà stananam eva stanaù çarad-abhra-stanitam iva vilapana-dhvanis taà vä yäma, tan-madhye patäma |

kià vä, puñpäëy ähartuà vanäntaraà vä yäma | taà navéna-yuva-dvandvam iti vaktum udyataù pathi tayoù pädi-cihnäny älokyäha—våndävane päda-läsyaà yayos taà yuva-dvandva-ratnam apäsya tyaktvänyam upäsyaà sevyaà na vilokayäma | kim utopäsmahe |

tayor lakñaëaà—kåñëäd apy adhiko yäsäà snehas täù sakhé-snehädhikä iti | kåñëe sakhyäà ca sama-snehät sama-snehä iti |

bähye tu, mürcchitaà pathi patitaà taà dåñövä, aye sa te dayitaù çré-kåñëaù sarväntaryämitayä sarvaträste, tathä viööhala-çréraìgädi-rüpaç ca tvayä dåñöa eva | tam eva smara paçya vety äçväsana-parän svän prati sva-niçcayam äha—tädåça-bälä-stana-madhyaà vä yäma | mahä-viñaya-magnä bhaväma ity arthaù | vanäntaraà våndävana-madhyam | kià vä, svasya våndävanäyogyatväd vanäntaraà vä yäma | tädåçaà tam apäsyeti pürvavat | atra vicitra-paträìkura-çäléti stana-vanayor viçeñaëam | våndävaneti viçeñaëa eva tätparyäd viçeñyänuktiù ||22||

—o)0(o—

58

Page 59: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(23)

särdhaà samåddhair amåtäyamänairätäyamänair muralé-ninädaiù |

mürdhäbhiñiktaà madhuräkåténäàbälaà kadä näma vilokayiñye ||

kåñëa-vallabhä : samprati tad-darçanänanda-mahotsaväçäà prärthayate –särdham iti | madhurä yäsäm äkåtayas täsäà madhuräkåténäà mürdhäbhiñiktaà vayo-rüpa-lävaëyädibhiù sarva-çreñöhaà räjänaà vä | bälam alaìkära-viçeñam | paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgaà [bhä.pu. 3.2.12] ity ukteù | yad vä, bälä madhura-rasätmikä väëyasyästéti taà bälam | arça ädibhyo’c [pä. 5.2.127] |

bälo nä kuntale’çvasya kariëaç cäpi bälaghau |väcya-liìgo’rbhake mürkhe hnévere puà-napuàsakam |alaìkäräntare merau väëé bälä truöiù striyäm || iti mediné |

muralyä ninädaiù dhvanibhiù särdhaà saha | näma sambhävanäyäà prakäçe vä | kadä kasmin käle vilokayiñye | muralé-ravasyävalokanéyatväbhäve’pi dåçor jïäna-vacanatvam iti samädhänam |

kédåçair muralé-ninädaiù ? samåddhaiù sphéöaiù | mädhuryäkarñakatvädi-guëa-sampannair ity arthaù | punaù kédåçaiù ? amåtäyamänair amåtam iväcaradbhiù | acetanän api jévayadbhir ity arthaù | punaù kédåçaiù ? ätäyamänair ä samantät svara-gräma-mürcchanäläpa-tänädibhir vistäraà präpnuvadbhiù | tanu vistäre | yad vä, sarveñäà kià kim idam ity äçcaryeëa püjitaiù | täyu püjä-niçämana iti dhätoù |

athavä, madhuräkåténäà madhurä madhura-rasa-mayä äkåtayo yäsäà täsäà gopa-sundaréëäà muralé-ninädaiù karaëa-bhütair mürdhäbhiñiktaà mantriëam | muralé-ninädair evaà karaëéyam evaà na karaëéyam asmin nikuïjädi-sthala evam abhisartavyam evaà näbhisartavyam ity ädi mantriëa-param | mürdhäbhiñikto bhüpäle mantriëi kñatriye’pi ca iti mediné | åddhair idaà våndaà vä ärdhaà tat-sahitaà särdham | go-gopa-gopé-kadamba-madhya-stham ity arthaù | ardhaà drutärdhaà tena sahitaà yathä syät tathä samåddhair ninädaiç ceti | laghur gurur ataù paraà pluta-druta-drutärdha-druta-vibhäga-druta-caturthäàçäç ca svara-mäträs täläìgäni | yathä—

ardha-druto drutaç ceti laghur gurur ataù param |plutaç ceti kramäd itthaà madhuräëi ca païcadhä || iti |

anyat samänam | indravajrä chandaù—syäd indra-vajrä yadi tau ja-gau gaù | [cha.maà. 2] ||23||

subodhiné : punar dainyodayäd ucchalitotkaëöhayä darçanam äçäste—muralé-ninädaiù sahitaà bälaà kadä, nämeti sambhävanäyäà, vilokayiñye | kédåçaiù ? samåddhair ägatälädibhiù puñöaiù | ata evämåtavad

59

Page 60: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

äcaradbhiù | katham amåtavad äcaraëaà ? ätäyamänaiù priyävaçé-karaëäya vistäryamäëaiù | kim iti bälaà didåkñase ? madhuräkåténäà mürdhäbhiñiktam | mürdhanyam ity arthaù ||23||

säraìga-raìgadä : atha puñpäëy ädäya täbhiù saha punas tat-kuïjam ägacchantam ätmänaà bhävayan pathy atyanta-svädhéna-bhartåkatayä saubhägya-garva-mänäbhyäà rasäsvädakotkaëöhä-rahitäà rasa-poñakänyonya-daurlabhya-rähityena paryuñita-rasäm iva täà svaà ca dåñövä, kiïcid vyavadhänena tad-vardhanäya tad-utkaëöhä-praläpa-çuçrüñayä ca kuïjät tirohite rasika-çekhare tam anveñöuà bahir nirgatayä sa-sakhé-våndayä vikalayä çré-rädhayä militvä, tam anviñya bhramanténäà sarväsäà täsäà tad-darçanotkaëöhä-pralayita-çravaëodgatayä svasya bähyäntar-daçä-dvaye’pi tad-darçanotkaëöhayä täsäà praläpam evänuvadann äha trayastriàçatä çlokaiù | ato’trärtha-trayam anusandheyam | uktaà ca—sambhogo vipralambhaç ca çåìgäro dvividho mataù | tatra ca—

na vinä vipralambhena sambhogaù puñöim açnute |kañäyite hi vasträdau bhüyän rägo vivardhate || [u.né. 15.3] iti |

vipralambho’pi caturdhä—pürva-rägo mänaù prema-vaicittyaà praväsaç ceti | praväsaç ca buddhi-pürväbuddhi-pürva-bhedena dvidhä | buddhi-pürvo’pi kiïcid düra-sudüra-gamanäd dvidhä | tatra kiïcid düra-praväsäkhya-vipralambhe’smiàs täsäà virahotpannä daça daçäù syuù, yathä—

cintätra jägarodvegau tänavaà malinäìgatä |praläpo vyädhir unmädo moho måtyur daçä daça || [u.né. 15.167] iti |

etäs tat-tac-chlokeñu vyäkhyäsyante | tatra—särdhaà [çloka 23] ity ädidibhiç cintä | adhéraà [çloka 27] ity ädidibhiù praläpaù | tac-chaiçavaà [çloka 32] ity ädidibhir udvegaù | yävan na me [çloka 37] ity atra mohaç ca vyädhiç ca | äbhyäà [çloka 43] ity ädidibhir gläni-lakñaëaà tänavam |

tatra prathamaà nijäçväsana-para-sakhéù prati täsäà tad-darçana-cintotkaëöhä-pralapitam anuvadann äha—muralé-ninädaiù särdhaà taà bälaà kadä näma vilokayiñye | tan-nädam udgirantaà tam ity arthaù | kédåçaiù ? samåddahis täna-mürcchanädi-mädhuryaiù puñöaiù | amåtavad äcaratéti tathä taiù | ätäyamänaiù sva-mädhuryeëa brahmäëòaà nirbhidya vaikuëöha-paryanta-prasaraëa-çélaiù | lakñmyä apy äkarñaëät | tad uktaà—rundhann ambubhåtaù [vi.mä. 1.27] ity ädau, bhindann aëòa-kaöäha-bhittim abhito babhräma vaàçé-dhvaniù iti |

kédåçaà taà ? madhuräkåténäà mürdhäbhiñiktam, çreñöham ity arthaù | sväntar-daçäyäà—tat-preraka-saìketa-muralé-nädam udgirantaà tam iti | anyat samam | bähye tu—sväçväsana-parän svän pratyuktiù | arthaù sa eva ||23||

—o)0(o—

60

Page 61: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(24)

çiçirékurute kadä nu naùçikhi-picchäbharaëaù çiçur dåçoù |

yugalaà vigalan-madhu-drava-smita-mudrä-mådunä mukhendunä ||

kåñëa-vallabhä : samprati dürata eva çré-kåñëa-darçanänandänubhava-bhävitäntaù-karaëaù kadä nija-karuëayä mad-dåçau çétayiñyatéti prärthayate—çiçirékuruta iti | çikhi-picchä-bharaëaù çikhä cüòä vidyate yeñäà te çihino mayüräs tat-picchänäm äbharaëo yasya sa çré-kåñëo mukhendunä mukha-candreëa | sva-prakäçenämåta-srävitvena candra-sämyam | nv iti vitarke | no’smäkaà dåçor yugalaà kadä çiçirékurute tathä kariñyati | çétayiñyatéty arthaù | kadä-karhyor vibhäñä [pä. 3.3.5] iti bhaviñyati laö vä | çiçuù sukumäro’kaöhina iti yävat | tasmät kadäcit tasya çétalékaraëaà sambhavati | çiçuù syäd bälake puàsi sukumäre’bhidheyavat iti dharaëiù | yad vä, çiçur iti nija-priya-vayasya-bälaka-saìgena kñaëaà çaiçava-kréòäsaktatvät |

kédåçena mukhendunä ? vigalan-madhu-drava-smita-mudrä-mådunä | puñpato’tyudriktatayä vigalad yan madhu makarandas tadvan mädhurya-camatkära-vänyo dravaù parihäsas tad-yuktä yä smita-mudrä éñad-vikäçita-kapola-sauñöhavänvita-kaöäkñä-lakñita-danta-paìki-rüpä paripäöé, tayä mådunä sarasena pratipadam iti | snigdha-mädhuryenety arthaù | drava-keli-paréhäsäù ity amaraù | yad vä, vigalan-madhv iva mädako yo dravo rasas tadvad yat smitaà tad evädharämåtasya mudrä bahir mudraëaà tayä mådunä, mano-hareëety arthaù | vaitäléyaà chandaù | tal-lakñaëam uktam ||24||

subodhiné : atha svéyän apy urékåtya tathaiväha—sa çiçur no’smäkaà dåçor yugalaà mukhendunä | nu vitarke | kadä çétalékariñyati, tad-adarçana-taptaà netraà svaà pradarçya çétalékariñyatéty arthaù | taà viçinañöi—çikhi-picchäny äbharaëäni yasya | mukhasyendutäm äha—vigalan-madhu-dravavat smitaà tasya mudrayä bhaìgyä mådunä | vigalan-mådu-pade ca pürëatä-vyaïjake | pürëasyaiva galanaà mådutä ca ||24||

säraìga-raìgadä : atha punar muhyanténäà karuëärdro’säv adhunaiva darçanaà däsyati, mä khedaà gacchateti sakhébhir äçväsitänäà tad-darçana-vahni-jvälä-baläòha-neträëäà täà prati tathoktim anuvadann äha—nu bhoù sakhyaù sa çiçuù kiçoraù çré-kåñëo no’smäkaà dåçor yugalaà mukhendunä kadä çiçirékurute tathä kariñyati | kédåk ? çikhi-picchäbharaëaà maulir yasya | kédåçena tena ? vigalanto madhu-dravä yasmiàs tädåça-smitasya mudrayä bhaìgyä mådunä | sväntar-daçäyäà—preyasé-preraëa-harñaja-tädåça-smitasyänyato yan mudraëaà gopanaà tena mådunä | bähye tu pürvavat ||24||

—o)0(o—

61

Page 62: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(25)

käruëya-karbura-kaöäkña-nirékñaëenatäruëya-saàvalita-çaiçava-vaibhavena |

äpuñëatä bhuvanam adbhuta-vibhrameëa1

çré-kåñëa-candra çiçirékuru locanaà me ||

kåñëa-vallabhä : punar apy atyutsukatayä çiçirékaraëam äçäste—käruëyeti | bho adbhuta çré-kåñëa-candra ! çré-yukta-kåñëa-varëa-candra ! etenädbhutatvam anya-candräd vailakñaëyaà coktam | çré-yuktatvenäsaìkhya-sampürëa-kalävattvän niñkalaìka-pürëämåta-candrikävattvädi coktam | kåñëatvenädbhutatvaà nityänanda-rasa-mayatvän madhura-rasa-mayatvaà coktam | me mama locanaà, jätyä caika-vacanam | vibhrameëa viläsena çiçirékuru çétalékuru | anyat kaëöhä-bähulyena prärthäyäà loö | tvaà tu candra iva candraù, mal-locanaà cendrévaram, candrasyendévara-çétalékäraù prasiddha eva | tat kathaà na karoñéti käkuù |

kédåçena vibhrameëa ? käruëya-karbura-kaöäkña-nirékñaëena | käruëyaà karuëä tena karburaà vicitram, miçritam iti yävat | tat kaöäkña-pürvakaà nirékñaëaà yatra tena | citraà kirméra-kalmäña-çabalaitäç ca karbure ity amaraù |

punaù kédåçena ? täruëya-saàvalita-çaiçava-vaibhavena | täruëyaà taruëimä tena saàvalitaà yac chaiçavaà çiçor bhävaç capalatä, tasya vaibhavaà prabhutvaà yatra tena |

punaù kédåçena ? bhuvanaà jagad äpuñëatä, sarvato madhura-mädhuré-camatkära-poñakenety arthaù | tribhuvanam eva tvadéya-viläsena jévatéti svänubhavänanda-sandohataù samatvam |

athavä, he çré-kåñëa-candra ! çrayate sarvätiçäyiné rüpa-nava-yauvana-vayo-mädhurya-lävaëya-lélä-viläsa-vaidagdhyädi-sampattir yä sä çréù rädhä, tad-yukta-kåñëa-candra ! käruëyaà vidyate yasya tat-sambodhanaà käruëya karuëä-nidhe ! karburayoù parasparävalokanänuräga-citrayoù kaöäkñayos tat-pürvakyor yan nirékñaëaà tena | täruëyaà taruëimä tena saàvalitaà çaiçavasya saukumärya-vaibhavaà tena ca |

athavä, adbhuta-vibhrameëäçcarya-viläsena mal-locanaà çiçirékurv iti käruëyädi påthak påthag viçeñya-padair vyäkhyeyam | tan-madhye bhuvanam äpuñëateti pada-traye’pi viçeñaëaà kartavyam || vasanta-tilakaà chandaù ||25||

subodhiné : athätyutkaëöhayä sa-dainyaà svayam eva prärthayate çré-kåñëa-candra käruëyena karburaù çabalo yaù kaöäkñas tena yan

1 Gopäla Bhaööa, adbhuta vibhrameëa.

62

Page 63: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

nirékñaëaà tena karuëä-pürëävalokanena mama locanaà çétalékuru | locanäntekñaëenäpy ekam api locanam iti sa-dainya-lälasoktiù | tal-lälasäm eva vyanakti—täruëyena miçritaà yac chaiçavaà kaiçoraà yasya vaibhavaà smitädi-sampad yatra | ata evädbhuta-viläsena bhuvanam äpuñëatä poñayatä | täpa-haraëatvenendoù sämyam | indur yathärka-taptaà jagat sväàçubhiù çétalayati, tathä tvam api sva-vékñaëena man-netram iti bhävaù ||25||

säraìga-raìgadä : athätyutkaëöhayä çré-kåñëam eva påthak påthak prärthayamänänäà vaco’nuvadann äha—he kåñëa-candra ! käruëyena karburaà citraà yat kaöäkña-nirékñaëaà tena me locanaà çiçirékuru | karuëa-rasasya citra-varëatvät karburatvam | kédåçena ? täruëya-saàvalitaà çaiçavaà kaiçoraà tasya vaibhavena sampad-rüpeëa | tathä bhuvanam apy äpuñëatä samyak sthülékurvatä | tathä, adbhuto vibhramo viläso yasya tena | kåñëasya candra-rüpakatvena sva-locanayor virahärka-pratapta-kumudatvaà dhvanitam | yad vä, nirékñaëena vaibhavena vibhrameëa ca me locanaà tathä kuru | äpuñëateti trayäëäà viçeñaëam | candro’pi tathä karotéti rüpakam |

sväntar-daçäyäà tu—preyasé-preraëa-rüpaà tan-nirékñaëam | anyat samam | bähye spañöam ||25||

—o)0(o—

(26)

kadä vä kälindé-kuvalaya-dala-çyäma-taraläù1 kaöäkñä lakñyante kim api karuëä-véci-nicitäù |

kadä vä kandarpa-pratibhaöa-jaöä-candra-çiçiräùkam apy antas-toñaà dadhati2 muralé-keli-ninadäù ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-caraëa-saroja-makarandänandänanditäntaù-karaëas tad-vicchedaà präëa-vicchedam iva manväno mahä-tévra-bhäva-bhävanä-gåhéta-cetäs tat-keli-viçeña-darçanaja-santoña-viçeñäbhiläñam abhilañati—kadä veti | puro-vartinas tasya kaöäkñäù | kaöanti vividha-rasän varñanty akséëi dåñöayo yeñu te | kaöe varñävaraëayoù iti dhätuù | bahuvréhau sakthy-akñëoù sväìgät ñac [pä. 5.4.113] iti sütreëa ñac | kadä vä lakñyante ? lakñiñyanta ity arthaù |

kédåçäù kaöäkñäù ? kälindé-kuvalaya-dala-çyäma-taraläù | kälindé-stha-kuvalaya-dalänéva çyämäç ca te taraläç ca | çré-vigrahasya kåñëimnä kälindé-kuvalayeti kälindé-çabdopädänam | tasyäù sroto-jalatvena kuvalaya-cäpalyaà ca | tena çré-vigrahasya kälindé-rüpatä tat-stha-kuvalayasya kaöäkña-rüpateti dhvanitam |

punaù kédåçäù ? kim api karuëä-véci-nicitäù | kim apy anirvacanéyaà yathä syät tathä karuëä-vécir adhikädhikatä tayä nicitä vyäptäù | 1 PS and Kåñëadäsa, çyämalataräù.2 PS. dadati

63

Page 64: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

kuvalaya-daläny api vécibhis taraläni bhavanti | darçanänantaraà muralyä näma-gräham ähüya parihäsaà karotéti tad-anubhavena tathaiva cäbhilañati | tad äha—kadä veti | çabda-dvayaà dvayoù prädhänyärtham | kadä vä muralé-keli-ninadä muralé-sambandhinaù keli-ninadäù kréòärthaà dhvanayaù kam apy anirüpyam antas-toñam antaùkaraëa-santoñam | antar antar ätmani yas toñas taà vä | asmäd anyaù sarvo’pi santoño bähya iti | dadhati dhäsyanti | avicchinna-santoña-dhäräà kuryur ity arthaù |

kédåçä ninadäù ? kandarpa-pratibhaöa-jaöä-candra-çiçiräù | kandarpa-pratibhaöaù çré-rudras tasya jaöä-varté yaç candraù sa hi tuhina-giri-nisyandi mandäkiné-nirjharäpluto’tiçétalaù | tato’pi çiçiräù | mahä-duranta-santoña-nirväpakä ity arthaù | hara-çiraç candrasya gaìgä-saìgäd atiçétalatvaà kalä-mätra-prasiddhatvän ninädasya sükñmatvaà coktam | nädaù païcadhä—atisükñmaç ca sükñmaç ca puñöo’puñöo’tha kåtrimaù [saìgéta-ratnäkara 1.35] iti | tena kandarpa-damanatva-çétalatva-sükñmatväni vyaìgyäni ||

çikhariëé chandaù—rasai rudraiç chinnä ya-ma-na-sa-bha-lä gaù çikhariëé [cha.maà. 2] ||26||

subodhiné : evaà varëayan muralé-näda-kaöäkñayor atiçaitya-sphürtyä punar utkaëöhayä tathaiva prärthayate—te kaöäkñäù kadä vä lakñiñyante ? kédåçäù ? kälindé-kuvalaya-dalato’pi çyämäç ca caïcaläç ca | kälindé-kuvalayety anenätéva nélatvaà snigdhatvaà täpa-häritvaà ca vyaïjitam | tad upapädayann äha—kim apy asädhäraëé yä karuëä tasyä vécibhiù khacitäù | tädåg bhägyaà cen nästi, tadä dürato’pi muralyäù kelau ye ninadäù präg-uktäs te | kadä vä kam apy antas-toñaà dadhati dhäsyanti ? teñäà täpa-çamakatvaà vyanakti—kandarpasya pratiyoddhuù çivasya jaöä-sthita-candrato’py atiçétaläù | jaöä-sthita-gaìgä-sambandhena shaja-çétalasyendor atiçaityam ||26||

säraìga-raìgadä : punar muhyanténäà mä khedaà gacchatädhunaiva muraléà vädayan kåñëaù kaöäkñävalokena vaù préëayiñyatéty äçväsayantéù sakhéù prati sotkaëöha-praçna-praläpän anuvadann äha—he kaöäkñäù ! kadä vä lakñyante lakñiñyante ? tat kathayetéti çeñaù | ity utkaëöhoktiù | kià vä,

nälékinéà niçi ghanotkalikäm açaìkaàkñiptvävåtér atanu-vanya-gajaù kñuëatti |atränurägiëé ciräd udite’pi bhänauhä hanta kià sakhi sukhaà bhavitä varäkyäù || [vi.mä. 3.13] itivat |

idänéà mriyämahe, kadä vä te kaöäkñä lakñiñyante, te vä kadä toñaà dhäsyantéti nairäçyoktiù | kédåçaù ? kälindé-kuvalayänäà dalato’pi çyämalatarä atiçyämäù | çyäma-taralä iti päöhe—tato’pi çyämäs taraläç ca | atra kuvalaya-çabdena çyämala-çabda-sähacaryän nélotpalam evocyate | kim apy anirvacanéyä yäù karuëä-vécayas täbhir nicitäù khacitäù |

64

Page 65: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tathä bhägyaà nästi cet, tadä dürato’pi te muralyäù keli-ninadäù kam apy antas-toñaà kadä vä dadhati dhäsyanti ? teñäà viyogaja-kämägni-dähanäçakätiçaityam äha—kandarpa-pratibhaöasya rudrasya jaöä-sthita-candrato’py atiçiçiräù | jaöäraëya-cchäyä-çétala-gaìgä-jala-plävitatväc candrasyätiçaityam uktam | tathä kandarpa-pratibhaöa-çabdena kämäpayänaà ca sücitam ||

sväntar-daçäyäà—preyasé-preraëa-kaöäkña-veëu-nädä jïeyäù | bähyärthaù spañöaù ||26||

—o)0(o—

(27)1

adhéram älokitam ärdra-jalpitaà gataà ca gambhéra-viläsa-mantharam |

amandam äliìgitam äkulonmada-smitaà ca te nätha vidanti2 gopikäù ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-darçanänubhava-viçeñaà sarvätiçäyinaà jänan ätmanaù parama-mahä-lälasäà sücayati—adhéram iti | he nätha prabho ! gopya eva gopikäù | anukampäyäà kan | tä eva vidanty anubhavanti, äsvädayantéti yävat |

tat kià ? te tavädhéraà caïcalaà pratikñaëam anyatarad älokitam älokanam | sahasä darçanaà yat tad älokitam udéritaà [saì.ra. 7.491] iti saìgéta-ratnäkare | yad vä, na dhéräù sthirä yena tat | dhiyo’bhävo’dhér mohas taà räti dadätéty adhéram iti vä | ärdraà sarasaà jalpitaà yatra tat |

na kevalam älokitam evädhéram, gataà ca kñaëam itaù kñaëam anyataù kñaëam itas tataç cety evaà-rüpam | gambhérair güòhäbhipräyair viläsair mantharam, mathnäti sarveñäà manäàséti | yad vä, gambhéravad gambhéra-vedivan matta-gajendravad yo viläsas tena mantharam | mandaà mandam ity arthaù | tathä coktam—

tvaì-mäàsa-rudhira-srävan-mäàsasya galanäd api |saàjïäà na labhate yas tu vidyäd gambhéra-vedinam ||

na kevalaà gatam adhéram, amandaà gäòham äliìgitaà ca | kédåçaà ? äkulonmada-smitaà, äkulayatéty äkulam unmadayaty uccair madayati harñayatéty evaà-bhütam unmadaà smitam éñad dhäsyaà yasmiàs tat ||

vaàça-sthavilaà chandaù—vadanti vaàça-sthavilaà ja-tau ja-rau [chando-maïjaré 2] iti ||27||1 PS. ayaà çlokaù prakñipta iva bhäti.2 Kåñëadäsa and KP vadanti.

65

Page 66: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné : sva-prärthitam etat sarvaà tat-priya-sakhé-janänugaty-adhénam iti vicintya tad-eka-vedyatayänuvarëayann äha—he nätha ! te dhairya-rahitam älokitaà gopikä rädhikä-sakhya eva jänanti, na tv anyäù | sva-sakhé-viñayaka-bhäväbhivyaïjakatayä tad-eka-gamyam ity arthaù | kià ca, tad-artham ärdreëa snigdhena saha tava jalpitam anyäpadeçena kathanam | anyad api—gambhéro’vagähitum açakyo yo viläso’tvyaveça-vaivaçyaà tena mantharaà gamanaà ca | tathä, priya-narma-sakhéñu gäòhäliìganam | äkulam unmadaà yat smitaà tac ca | atyäveçena cetaso vikäçät smitasya vyäkulatonmadatvenoktiù | etaj-janya-sukhänäà tad-eka-vedyatvät tat-prasäda-labhyam evaitad iti tätparyam ||27||

säraìga-raìgadä : itaù paraà çré-rädhäyä unmädävasthottha-praläpänuvadanaà yävat kåñëa-darçanam | tatra prathamaà tasyäç citra-jalpäkhya-pralapitam anuvadann äha païcabhiù çlokaiù | athänyä vraja-devyo, jayati te’dhikaà janmanä [bhä.pu. 10.31.1] ity ädivat tad-guëa-gänälambanä babhüvuù | çré-rädhä tu mürcchanto sakhébhiù çré-kåñëa-kaëöha-mäläà näsäyäà nyasya prabodhitä |

tathä, ayi sarale ! çaöhasyätiduùkhadäà cintäà vihäya kñaëaà sukhiné bhaveti sakhé-vacanät tathä prayatnaà kurvaté, täbhir varëita-tad-guëa-çravaëa-vikalä, etä värayateti sakhéù prati kathayanty eva divyonmädonmattä puraù sthitaà sva-kuca-ghusåëäïctam apy anyäsambhuktaà priye tava mad-guëa-gäna-çravaëäd ägato’smi prasédety anunayantam iva taà matvä serñyaudäsényaà sväbhijïatva-prakäçaà yat pralaläpa tad anuvadann äha—he näthety audäsényena |

gopikä eva, nindärthe ka-pratyayaù | etä avidagdhä eva | te’dhéraà sarva-tyägenäçritäyäm api kasyämcit sthairya-rahitam ä éñal lokitam | adhéraà madira-nartanam iva manojïam | çarad-udäçaye [bhä.pu. 10.31.2] ity ädinä vadanti gäyanti | vidantéti päöhe—jänanti | tathä, dhürtasya te jalpitam ä éñad ärdram | vyädhänäm iva mukha evärdraà yaj jalpitaà gambhéra-viläsena pütanä-vadha-väsanaidhita-stré-vadhecchä-svarüpeëa mantharaà sthagitam api snigdha-gambhéra-narma-sücaka-çabdärtha-dhvani-rüpa-viläsena mantharaà vadanti | madhurayä girä [bhä.pu 10.31.8] ity ädinä gäyanti | uktaà ca—

mukhaà padma-daläkäraà väcaù péyüña-çétaläù |hådayaà kartaré-tulyaà trividhaà dhürta-lakñaëam || iti |

tathä, gataà gamanaà rasät kuïjataç cälakñitäntardhänäj jïätum açakyä yo viläsas tena mantharam api matta-gajasyeva gambhéra-viläsa-mantharaà, varñma-dhurya-gatiù [bhä.pu. 10.35.16] ity ädinä gäyanti |

tathä äliìgitam amandaà, na vidyate mandaà pada-dähakaà yasmät tädåçam apy amandaà gäòhaà péna-stané-gaëa-sukhadaà vadanti—äliìgana-sthagitaà [bhä.pu. 10.21.15] ity ädinä gäyanti |

66

Page 67: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tathä, prekñakän äkulayatéty äkulaà, tac ca tän evonmadayati glepayatéty unmadaà ca tädåçaà yat smitam | kédåçaà ? amandam | na vidyate mandaà para-dähakaà yasmät tädåçam apy amandaà sarva-sukhadam | nija-jana-smaya-dhvaàsana-smita [bhä.pu. 10.31.6] ity ädinä gäyanti | madé-dhätor glepanärthe, ghaöäditväd våddhy-abhävaù [pä. 6.4.92] |

kià vä, solluëöham äha—etä eva tavälokitädikam adhéram adhairyaà vadanti | ahaà tu manojïaà vadäméti viparyayeëa vyäkhyeyam | tatra divyonmäda-lakñaëaà yathojjvala-nélamaëau pürvokto yaù premëaù parävasthä-rüpo bhävaù sa dvividho rüòho’dhirüòhaç ca | adhirüòho’pi dvidhä modano mädanaç ca | modana eva viçleña-daçäyäà mohano bhavati |

etasya mohanäkhyasya gatià kämapy upeyuñaù |bhramäbhä käpi vaicitré divyonmäda itéryate ||udghürëä-citra-jalpädyäs tad-bhedä bahavo matäù || [u.né. 14.190-191] iti |

tatra citra-jalpaù—

preñöhasya suhådäloke güòha-roñäbhijåmbhitaù |bhüri-bhäva-mayo jalpaç citra-jalpaù sa ucyate1 || [u.né. 14.195] iti |

suhåd-äloka iti tasya tadéyänäà copalakñaëam | sa ca daçäìgaù | prajalpa-parijalpa-vijalpojjalpa-saïjalpäbhijalpäjalpa-pratijalpa-sujalpäù | eña çré-daçame bhramara-gétäyäà vyakta eva | tatra çloka eväyaà prajalpaù | tal-lakñaëaà—

asüyerñyä-mada-yujä yo’vadhéraëa-mudrayä |priyasyäkauçalodgäraù prajalpaù sa tu kértyate || [u.né. 14.199] iti |

yathä madhupa [bhä.pu. 10.47.12] ity ädi gopikä eva vadanti | tathärdra-jalpitam ity äjalpo’pi | tal-lakñaëaà—bhaìgyänya-sukhada-priya-jaihmyodgära äjalpaù | yathä vayam amåtam iva [bhä.pu. 10.47.19] ity ädi |

etä eva näham iti sva-vaicakñaëya-vyaktyägataà ceti parijalpaç ca | tal-lakñaëaà—tan-nirdayatä-çäöhyädy-uktyä sva-vicakñaëatä-vyaktiù parijalpaù | yathä sumanasa [bhä.pu. 10.47.13] ity ädi |

adhéram iti saïjalpaù | tal-lakñaëaà—solluëöhayäkñepa-mudrayä tad-akåtajïatodgäraù saïjalpaù, yathä sva-kåta iha visåñöä [bhä.pu. 10.47.16] ity ädi |

1 Last quarter = yas tévrotkaëöhitäntimaù in UN.

67

Page 68: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

amandam äliìgitam ity avajalpaù | tal-lakñaëaà—sa-bhayerñyayä tat-käöhinya-kämitodgäro’vajalpaù | yathä striyam akåta virüpäà [bhä.pu. 10.47.17] ity ädi |

äkulonmada-smitam ity ujjalpaù | tal-lakñaëaà—sa-garverñyayä tat-kuhakatäkhyänena tad-äkñepa ujjalpaù | yathä kapaöa-rucira-häsa [bhä.pu. 10.47.15] ity ädi |

sväntar-daçäyäà—çré-rädhä-tyägaja-roñät tathoktiù | bähye—gopikä eva madhuratvena varëayituà jänanti ||27||

—o)0(o—

(28)

astoka-smita-bharam äyatäyatäkñaàniùçeña-stana-måditaà vrajäìganäbhiù |

niùséma-stavakita-néla-känti-dhäraàdåçyäsaà tribhuvana-sundaraà mahas te ||

kåñëa-vallabhä : samprati räsa-kréòäyäà räsa-rasonmattatayä viciträbhir vraja-sundarébhiù pratyekam upakåñëaà manyamänäbhiù pragäòhataram äliìgyamänaà çré-kåñëaà drañöum äçäste—astoketi | he kåñëa ! te tava mahaù param.äçcarya-jyotir-mayaà vä vapur ahaà dåçyäsaà drañöum äçäse | dåçyäsam ity äçiñi liìi rüpam |

kédåçaà mahaù ? astoka-smita-bharam | astokam analpaà yat smitaà tasya bharo’tiçayo yatra tat | éñad-arthe vä naï | astokam éñat-stokam atyalpatve’py atiçayo lakñyate yatra | astoka-smitena bibharti puñëätéti vä |

punaù kédåçaà ? äyatäyatäkñam | äyatäyate äyatäd apy äyate prétyä visphärite’kñiëé yatra tat |

punaù kédåçaà ? vrajäìganäbhir niùçeña-stana-måditam | vraja-sambandhinébhir aìganäbhiù | praçastäny aìgäny äsäà santéti praçaàsäyäà na-pratyayaù | niùçeñaà yathä bhavati tathä stanäbhyäà måditam |

punaù kédåçaà ? niùséma-stavakita-néla-känti-dhäraà, niùsémaà yathä bhavati tathä stavakitä | yathä yathä vrajäìganäbhiù stana-måditaà bhavati, tathä tathä stavakita-néla-vistäraà präptä néla-käntir nélamaëeù käntir vä dhärayatéti tat | ayaà bhävaù—nélima-kåñëa-vapuñi çåìgära-rasa-mayatväd asädhäraëa-camatkära eva kaiçore | taträpi svänurakta-vraja-viläsiné-sahita-räsa-kréòäyäà çåìgära-rasasyätiparamodrekän néka-känténäà parama-mahä-camatkäro’bhavad iti |

punaù kédåçaà ? tribhuvana-sundaram | tribhuvaneñv idam eva räsa-rasäviñöaà çré-kåñëa-svarüpaà sundaram | na hi trailokya-vartinä kenäpi

68

Page 69: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

vraja-väsi-paryantenedåça-saundaryavän kåñëo dåñöa ity arthaù | tribhuvanaà sundaraà yena vä |

praharñiëé chandaù—tryäçäbhir ma-na-ja-ra-gäù praharñiëéyaà [chando-maïjaré 2] ||28||

subodhiné : punaù çayyotthita-çré-kåñëa-sphürtyä tad-darçanam äçäste—te mahas tava känti-püraà dåçyäsam | kédåçaà ? analpa-smitasyätiçayo yatra | tatra hetuù—äyate sahaja-dérghe priyä-smeräsyekñaëäyätyäyate netre yatra | tat smitam api kathaà ? vrajäìganäbhis tat-sakhébhiù sampürëa-stanair måditaà gäòhäliìgitam | sva-prerita-priya-sukha-çaàsi tad-äçleñälokolläsät smitamidam | ata eva niùsémam avadhi-çünyaà yathä syät tathä tat-stana-cihna-stavakair vyäptä néla-känti-dhärä yatra | punaù tat-smaraëädinä tribhuvanaà sundaraà yasmät ||28||

säraìga-raìgadä : atha kñaëät taà taträpaçyanty avadhéraëayä gatam iva matvä jäta-paçcät-täpä sotkaëöhaà catuù-çlokém äha | saiva sujalpaù | tal-lakñaëaà—

yaträrjavät sa-gämbhéryaà sa-dainyaà saha-cäpalam |sotkaëöhaà ca hariù påñöaù sa sujalpa iti småtaù || [u.né. 14.217]

yathä api bata [bhä.pu. 10.47.21] ity ädi | tatra yathä caturñu pädeñu gämbhéryädyäç catväro bhävä vyaktäs tathätra caturñu çlokeñu | tathä prathamaà darçanotkaëöhayä, api bata iti prathama-pädavat sa-gämbhéryaà tat-pralapanam anuvadann äha—te tava mahaù saundarya-püram apy ahaà dåçyäsam | yathä tatra mathurä-sthityä kadäcid ägamanam api sambhavet tathäträpi tat-känti-darçane jäte tad-darçanam api sambhaved iti gämbhéryam |

kédåçaà ? niùsémaà saundaryädinävadhi-çünyam | mäà tyaktvänyatra gamanän nirmaryädam api | ato’nyäsaìga-lagna-candana-kuìkuma-yävakädinä stavakitä néla-känti-dhäraiva latä yasmin | anyäsaìga-gopanena mat-pratäraëäyästoko’nalpaù smita-bharo yasmin | tathä, tenaiva hetunäyatäyate’tyäyate’kñiëé yatra |

nanv anyäìganä-sambhuktaà mäm avadhérya punaù kim iti didåkñase ? iti manasy uööaìkya sa-dainyam äha—niùçeñaiù stanaiù sarväbhir vrajäìganäbhir api, kim utaikayä, måditam api | mama sukhadam ity arthaù | sarvatra hetuù—tribhv iti | tribhuvanam eva sundaraà yasmät |

sväntar-daçäyäà preyasé-preraëäya smitäyatäkñädi-viçiñöaà tad ity arthaù | bähyärthaù spañöa eva ||28||

—o)0(o—

(29)

mayi prasädaà madhuraiù kaöäkñair

69

Page 70: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

vaàçé-ninädänucarair vidhehi |tvayi prasanne kim ihäparair nas

tvayy aprasanne kim ihäparair naù ||

kåñëa-vallabhä : idänéà sväbhéñöa-padavé-läbhäya çré-kåñëaà prärthayate—mayéti | he vraja-nätha ! madhurair madhura-rasa-mayaiù | yad vä, madhüni mädakänétara-rasa-vismärakäëi prema-rasa-rüpäëi ränti dadatéti tädåçaiù kaöäkñais tärakä-gatägata-viçränti-sahita-vicitra-vartanä-pürvaka-nayana-bhaìgébhiù prasädaà prasannatäà vidhehi kuru | kédåçaiù kaöäkñaiù | vaàçé-ninädänucaraiù | vaàçé-ninädä anucaranti yeñu taiù | vaàçé-ninädän anucarantéti vä | atra kià brümaù—tvayi prasanne evaà prasädaà kåtavati satéhedåçe’tidurlabhe’py uddeçya-vastuni tat-präptäv aparaiù sädhanaiù kià ? tvat-prasäda-mätreëa syäd ity arthaù | tvayy aprasanne etädåça-prasädam akurvati | tvaà cen na prasédaséty arthaù | aparaiù sädhanaiù kià ? phaläniñpatteù | vighna-sahasra-sambhaväd iti bhävaù | asmaj-jévana-sarvasva-bhütatvän näma-çravaëa-mätram eva param | yadi punas tvaà vaàçé-nädänucara-kaöäkñämåtenäsmän siïcasi, tadä kià vaktavyam iti mahän utkarña-camatkäraù || upendra-vajrä chandaù ||29||

subodhiné : tatas tat-sphürty-änandäveçena sa-garvam äha—he nätha ! madhuraiù kaöäkñair mayi prasädaà kuru | tan-mädhuryam eva vyanakti—vaàçé-ninädaà punaù kelau priyä-preraëa-rüpam anucaranti ye taiù | tena kià syät ? tvayi prasanne’parair aprasannair asmäkaà kià syät | na kim api | tvayy aprasanne’paraiù prasannair vä kià ? ||29||

säraìga-raìgadä : atha pürva-kåta-kuïja-preraëa-småtyä jätätilälasatvät kramam apy ullaìghya bhujam aguru-sugandhaà [bhä.pu. 10.47.21] itivat sotkaëöhaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—he präëanätha kuïja-preraëa-rüpaiù kaöäkñair mayi prasädaà vidhehi | ägatya tathä taiù punaù prerayety arthaù | kédåçaiù ? saìketa-rüpaà vaàçé-ninädam anucarantéti tathä taiù | tathä, madhurair ählädakaiù |

nanu, punaù sarväsäà madhye tathä kåte—tasyä amüni naù kñobhaà [bhä.pu. 10.30.30] ity ädivat, käminyäù käminä [bhä.pu. 10.30.33] ity ädivac ca täs tväà mäà ca prati krudhyeyuù | tat-sakhébhir evätmänaà sukhaya | alam anayä prärthayety äçaìkya sa-garva-dainyam äha—tvayéti | tvayi prasanne tathä kåte, nikaöägate vä, iha deçe käle väparair anyair gopé-sahasrair api kim asmäkam | na kim apéty arthaù | tathä, tvayy aprasanne ihaitad-daçäyäà darçanam apy adattavati, aparair nijair api sakhé-kulaiù kim | tä apy atiduùkhadä ity arthaù | tad uktaà çré-jayadevaiù—ripur iva sakhé-saàväso’yaà [gé.go. 7.40] iti, priya-sakhé-mäläpi jvälayate [gé.go. 4.10] iti ca |

sväntar-daçäyäà—ägatya punas tat-preraëam eva me prasädaù |

nanv anyäs tvayy etat-prärthayä krudhyeyuù, taträha—tvayi prasanne’nyaiù kià ? tvayy aprasanne etan nikaöam apy anägate nijair api priya-sakhé-prabhåtibhiù kià ? tä api duùkhadä eva | sama-sneha-

70

Page 71: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

sakhénäà svabhävo’yaà yat kåñëa-rahita-sakhé-darçane duùkhaà syät | yathojjvala-nélamaëau—

vinä kåñëaà rädhä vyathayati samantän mama manovinä rädhäà kåñëo’py ahaha sakhi mäà viklavayati |janiù sä me mä bhüt kñaëam api na yatra kñaëaduhauyugenäkñëor lihyäà yugapad anayor vaktra-çaçinau || [u.né. 8.136] iti |

bähye—spañöa evärthaù ||29||

—o)0(o—

(30)

nibaddha-mürdhäïjalir1 eña yäcenérandhra-dainyonnata-mukta-kaëöham2 |

dayämbudhe3 deva bhavat-kaöäkña-däkñiëya-leçena sakån niñiïca ||

kåñëa-vallabhä : parama-durlabha-rasa-sära-çåìgära-rasa-sarvasväviñöa-cetäs tat-prasädam eva prärthayate—nibaddheti | he dayämbudhe ! dayänäm ambudhayo yasmät kåpä-pärävära ! yad vä, dayä dänaà tasyä ambudhe samudra ! samasta-puruñärtha-prada ity arthaù | uktaà hi dvitéya-skandhe—

akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù |tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param || [bhä.pu. 2.3.10] iti |

he deva ! nirantara-kréòä-rasa-magna ! eño’haà duranta-pratyäçä-vivaçaù | nibaddha-mürdhäïjalir nibaddho mürdhäïjalir yena tathä-vidhaù san | yad vä, nibaddho mürdhani samasta-puruñärthebhyaù sädhanänuñöhänebhyaç cäïjalir yena tädåçaù san | mürdha-nibaddha iti vaktavye mürdhätinamratva-khyäpanäyänyathä-kathanam |

nérandhraà nirantaraà yad dainyaà tasya yonnatis tayä mukta-kaëöhaà yathä bhavati tathä | yad vä, nérandhra-çabdena lakñaëayä kécaka-veëur ucyate | sa yathänila-saàyogät kadäcid dainyonnati-svara-yukto bhavati, tadvan muktaù kaëöho yasmin karmaëi tad yathä syät tathä |

yäce prärthayämi | kià ? tad äha—bhavat-kaöäkña-däkñiëya-leçena | bhavat-svabhävata evävirbhavana kåpä-kaöäkño yas tvadéyas tasya yad däkñiëyam audäryaà, tasya leçena sakåd eka-väraà niñiïca | bhavat-kaöäkñety asya tava kaöäkñeti vä | paramotkåñöaà prema sva-viñayaà dehéty arthaù || upendra-vajrä chandaù ||30||

1 mugdhäïjalir iti PS.2 dainyonnata-mugdha-kaëöham iti PS.3 dayä-nidhe iti kåñëadäsa.

71

Page 72: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné : punar atidainyäd ärtaù prärthayate—he deva ! eño’haà nibaddho mürdhany aïjalir yena tädåçaù san nirantaraà yad dainyaà tasya yonnatis tayä mukta-kaëöhaà yathä syät tathä yäce | kià yäcase ? he dayä-samudra ! tava kaöäkñasya yad däkñiëyaà priyänunaya-pravåttis tasya leçenäpi sakåd api nitaräà siïca | sväyogyatä-mananäd dainyoktir iyam ||30||

säraìga-raìgadä : atha pragäòha-lälasayätidainyodayät, smarati sa pitå-gehän [bhä.pu. 10.47.21] ity ädivat, däsyäs te kåpaëäyä me [bhä.pu. 10.30.39] ity ädivac ca sa-dainyaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—he bahvébhiù kréòä-rasika ! eño’haà nibaddho mürdhäïjalir yena tädåças tatra däséjano nérandhraà niçchidraà yad dainyaà tasya yonnatis tayä mukta-kaëöhaà yathä syät tathä yäce | kià yäcase ? yadi te rasa-kréòä-vighnaù syät tarhi tädåça-kaöäkña-preraëädikaà düre’stu, bhüt-kaöäkñasya yad däkñiëyam audäryaà tasya priyänunaya leçenäpi sakåd api niñiïca | tal-leçenäpi duùkhägni-nirväpako nitaräà sekaù syäd ity arthaù | ägatya sarvabhiù saha räsaà kurv iti bhävaù | yadyapy ayaà jano’parädhé, tathäpi tavaitad yogyam ity äha—he dayä-nidhe iti ||

sväntar-daçäyäà—imäà mat-sakhéà niñiïca | anyat samam | bähyärthaù spañöaù ||30||

—o)0(o—

(31)

picchävataàsa-racanocita-keça-päçepéna-stané-nayana-paìkaja-püjanéye |

candräravinda-vijayodyata-vaktra-bimbecäpalyam eti nayanaà tava çaiçave naù ||

kåñëa-vallabhä : athävirbhüta-parama-rasa-maya-divya-kiçora-madhurima-mahä-camatkära-dhärä-nidhi-çré-kåñëa-cäpalyam anubhütam api punar pay anubhavitum icchäméti prärthayate—piccheti | tava çaiçave täruëyam äçrite | täruëyasya kiïcin-mäträìkuritatayä çaiçava-bähulyät tad evoktam | saundarya-saukumäryätiçaya-cäpalya-rüpe no’smäkaà nayanam | néyante viñayä anenätmänaà pratéty-antaù-karaëaà, nayanaà vä | cäpalyaà capalatäm eti gacchati | punaù punar drañöum utkaëöha-taralaà bhavatéty arthaù | tad eva çaiçavaà sücayituà viçinañöi—piccheti | picchänäm avataàsaù çiro-bhüñaëaà yatra tädåçaà yad racanaà nänä-puñpädibhiç cüòä-rüpeëa viracanaà vividha-prakära-kalpanä-rüpa-bandhana-viçeñas tad-ucitaù keça-päçaù keça-kaläpo yatra | etat täruëya eva | päçaù pakñaç ca hastaç ca kaläpärthäù kacät pare ity amaraù |

punar viçinañöi—péna-stané-nayana-paìkaja-püjanéye | péna-stanyo gopa-kiçoryas täsäà nayana-paìkajaiù püjanéye | samantataù sthitänäà vraja-sundaréëäà netra-paìkaja-pratibimbitäìga-camatkäratvät |

72

Page 73: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

punar viçinañöi—candräravinda-vijayodyata-vaktra-bimbe | amåta-candrikählädana-rüpaç candraù | çédhu-çaitya-saurabha-saukumärya-rüpam aravindam | tayor vijayäyodyataà kåtodyamaà vaktra-bimbaà mukha-maëòalaà yasya tasmin | gopé-dåk-cakora-yüthair atipipäsitaiù pepéyamänänana-candrikämåtatvät kréòä-rasolläsa-samucchalad-daça-dig-vyäpi-vimala-gaura-candrikä-mahärëavatväc candra-vijayaù | sarasa-madhura-dåñöi-mädhvéka-madhura-cchaöäbhir unmädita-sakala-gopé-samäjatvät praphulläravinda-vijaya iti || vasanta-tilakaà chandaù ||31||

subodhiné : etat-prärthane tvat-kaiçora-cäpalyam eväsmän niyojayatéti sa-parihäsam äha—tava kaiçore yac cäpalyaà tad-ucita-ceñöitaà tan no nayanam eti praviçati | kathaà tac-cäpalya-jïänaà ? piïcha-maya-çiro-bhüñaëasya racanäyä yogyo raty-äveça-galitaù keça-päço yatra | ata eva péna-stanébhiù sva-sakhé-saìgama-sücaka-raty-aìka-darçanänanditatayä püjanéye sänanda-darçana-yogye | tad-aìkam eva lakñayati—lagna-kajjalatvena kalaìkitasya candrasya sa-bhramarasyäravindasya ca vijaye udyataà, na tu vijayi tad-anapagamät | vaktra-bimbaà yatra ||31||

säraìga-raìgadä : nanu dhéräëäà mäninénäà mürdhanyäsi, idänéà mäma avadhérya kim iti dainyaà kuruñe ? anyäs tväm upahasiñyantéti tan narma manasy uööaìkya, kvacid api sa kathäà naù [bhä.pu. 10.47.21] itivat sva-cäpalaà netre saìkramayya pralapantyä vaco’nuvadann äha—no’smäkaà sarväsäà nayanaà tava çaiçave kaiçore tat-sambandhi-veça-lélädau cäpalyam eti | carmaëi dvépinaà hanti itivat | tad drañöum ity arthaù | asmäbhiù kià kartavyaà ? iti bhävaù | athavä, varakäëäà neträëäà ko vä doño yad etädåçam etat | kédåçe ? piïchävataàsena tan-mukuöena yä racanä tasyäm ucitaù keça-päço yasmin | tathä candräravindayor vijayenodyatam uddåptaà vakra-bimbaà yasmin | ataù péna-stanénäà yuvaténäà täbhir vä nayana-paìkajaiù püjanéye tad-yogye | anyo’pi vijayé baddha-mukuöaù samräë nägara-yuvatibhir neträbjaiù puñpa-våñöyä ca püjyo bhavati | ato darçanaà dehéti bhävaù |

sväntar daçäyäà—çaiçave çré-rädhayä saha viläocchalita-kaiçore | péna-stané rädhä tan-netra-paìkajäbhyäà püjärhe || bähyärthaù spañöaù ||31||

—o)0(o—

(32)

tvac-chaiçavaà tri-bhuvanädbhutam ity avaihimac-cäpalaà ca tava vä mama vädhigamyam |

tat kià karomi viralaà muralé-viläsimugdhaà mukhämbujam udékñitum ékñaëäbhyäm ||

kåñëa-vallabhä : idänéà çré-govinda-mukhäravinda-vilokanänandam anubhavitum adhyavasäyaà kurvaàs tad eväbhilañati—tvac-chaiçavam iti | tvac-chaiçavaà tava cäpalyaà tri-bhuvanädbhutaà tri-bhuvaneñv adbhutam | tri-bhuvana-prakaöa-svarüpeñu tädåça-kaiçora-mädhuré-camatkäräbhävät | çästra-yukti-mahattamänubhavair mayä nirdhäritatväc

73

Page 74: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

ca | yad vä, kédåçaà çaiçavaà ? triñu triñu çré-mathurä-gokula-våndävaneñu bhüù sattä yasya tat | ata eva vanäni våndävanädény adbhutäni yena tat | tat-tad-vana-viharaëa-kautukam | ity avaihi jänéhi |

tat kià ? mac-cäpalaà mac-cittasya tvad-darçanautkaëöhyenottaralatä | tan mama vädhigamyaà tava vä | na tåtéyasya | çré-kåñëa-rasäsväda-lobhän mamaiva tävaté vyagratä | sä ca tvayä sarvajïena mayä ca tvad-anubhava-saàmiçraëäj jïäyate ity arthaù |

tat tasmät tava mugdhaà sundaraà mukhämbujaà muralé-viläsi muralyä vilasituà çélaà yasya tat | ékñaëäbhyäà neträbhyäm | na tu manasä, manasä tu sarvadaiva vékñyate | udékñitum ud uccair ékñituà drañöuà viralaà vilambaà, kià karomi ? idäném eva mahä-tévram asväbhéña-bhäva-bhävanäveça-pravåtta-pragäòha-samädhinä çaréram etad vismåtya praëaya-bhara-visphäritäbhyäà neträbhyäà vékñya parama-mahänanda-samudre nimaìkñyäméti bhävaù | ékñaëäbhyäm ity uktes ta evekñaëa itarathä citräyita iti | uktaà ca çré-bhägavata-dvitéya-skandhe—

barhäyite te nayane naräëäàliìgäni viñëor na nirékñato ye [bhä.pu. 2.3.22] ity ädi |

vasanta-tilakaà chandaù ||32||

subodhiné : tat-kaiçora-kåta-praveçasyätma-cakñuñas tad-darçanautsukyaà nivedayaàs tat-sphürty-upäyaà prärthayate—tvac-chaiçavaà tri-bhuvanasya vismäpakam iti tvam eva jänéhi | mac-cäpalaà ca tvad-darçanäbhiläñas tvad-viñayatayä tvac-chaiçava-kåtatayä tava, mat-kåtatayä kvacid viveka-samaye mama vä | jïätuà yogyam | ato mukhämbujam ékñaëäbhyäm uccair ékñituà kià kam upäyaà karomi ? yat-kåte tad-dåçyaà syät tat tvam evopadiçety arthaù | tatra hetuù—viralam ananya-gocaram | kuto’nanya-gocaraà ? muralé-viläsi | ata eva mugdhaà manoharam ||32||

säraìga-raìgadä : atha tasyä udghürëä daçä yävac chré-kåñëa-darçanam | tatraivodvega-daçä caturbhiù | tatra prathamam | nanu bhavatu näma netra-cäpalyaà, käpy anyaitädåk vikalä na dåçyate, tvaà sädhvé-pravaräsi tad gambhérä bhava, sakhyo’py evaà tväà bodhayantéti tasya narmopälambhaà manasy uööäìkya taà prati sodvegaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—tvac-chaiçavaà tava kaiçoraà mädhuryädibhir mädakatväkarñakatvädibhiç ca tribhuvane’dbhutam avaihi jänéhi | etad dvayaà tava vädhigamyaà mama vä | yad vä, mac-cäpalaà ca tvad-utpäditatvät tava vä svéyatvän mama vädhigamyam | anyo veda na cänya-duùkham akhilaà [ja.va.nä. 3.9] ity ädi-nyäyät | sakhyo’pi samyaì na jänanti yata evaà vadantéti bhävaù | punaù proccholitodvegä sa-dainyam äha—tad iti | tat tasmät tvan-mukhämbujam ékñaëäbhyäm uccair udékñituà kià karomi ? yat-kåte tad dåñöaà syät tat tvam evopadiçety arthaù |

74

Page 75: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

nanu na dåñöaà tat tena kià ? taträha—mugdhaà manoharam | tad-adarçanät tad-viphalatväpatteù | akñaëvatäà phalam idaà [bhä.pu. 10.21.7] ity-ädeù | tathä däna-keli-kaumudyäà—

bhavatu mädhava-jalpam açåëvatoù çravaëayor alam açravaëir mama |tam avilokayator avilokanië sakhi vilocanayoç ca kilänayoù || [dä.ke.kau. 20] ity-ädeç ca |

nanv idänéà dåñöaà tena kià sthitvä drakñyasi taträha—viralaà kula-vadhünäà nas taträpi tava gocäraëädinä durlabha-darçanam | ato’dhunä labdhe’vasare’pi yan na darçayasi tat tava niñöhuratety arthaù | kià vä, nanu tat-samaà kim api paçya taträha—viralaà sämya-rahitam | tatra hetuù—muralé-viläsi |

sväntar-daçäyäà—pürvavat tat-saìgocchalitaà kaiçoraà jïeyam | tad drañöuà mac-cäpalaà ca | anyat samam || bähyärthaù spañöaù ||32||

—o)0(o—

(33)

paryäcitämåta-rasäni padärtha-bhaìgé-valgüni valgita-viçäla-vilocanäni |

bälyädhikäni mada-ballava-bhävinébhirbhäve luöhanti sukåtäà tava jalpitäni ||

kåñëa-vallabhä : api cca—paryäciteti | he nätha ! mada-vallabva-bhävinébhiù | mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù [sä.da. 3.105] tad-yuktä yä vallavänäà bhävinyaù praçasta-bhävavatyo gopyas täbhiù saha tava sakala-saundarya-nidher jalpitäni | paraspara-vyakta-vacanänéty arthaù | suñöhu kåt kåtaà yeñäà teñäà puëyavatäà bhäve sattä-léläbhipräya-yukte cetasi luöhanti saïcaranti | nirantaraà mano-lagnäni tiñöhantéty arthaù | manasaù premodrekeëa dhäraëa-kñamatväbhäväl luöhantéty uktam |

bhävaù sattä-svabhäväbhipräya-ceñöätma-janmasu |kriyä-lélä-padärtheñu vibhüti-budha-jantuñu || iti mediné |

kédåçäni jalpitäni ? paryäcitämåta-rasäni | pari parita äcitäù plävita amåta-rüpä rasä yeñu täni |

punaù kédåçäni ? padärtha-bhaìgé-valgüni | padänäm arthänäà ca yä bhaìgé | racanä-paripäöéti yävat | tayä valgüni manoharäëi |

punaù kédåçäni ? valgita-viçäla-vilocanäni | valgite tat-tad-aìgeñu lélä-viläsa-vaidagdhyävalokanärthaà caïcale viçäle harñodrekäd-viçiñöe locane yatra |

75

Page 76: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

punaù kédåçäni ? bälyädhikäni | bälyaà cäpalyaà vakñoja-grahäsya-cumbanädi-rüpaà tenädhikäni | adhyadhikaà kaà sukhaà yatra täny adhikänéti yathä-çruta-vyäkhyäne—mitaà ca säraà ca vaco hi vägmitä [nai.ca. 9.8] ity ädi mita-säratvayor guëa-bhaìgät || vasanta-tilakaà chandaù ||33||

subodhiné : atha tan-mitho-narmokti-sphürty-udyal-lälasena sa-dainyam äha—madena sakhé-bhogäìkälokaja-harñeëa yuktäbhir vallava-bhävinébhiù saha tava jalpitäni narmoktayaù sukåtäà çobhana-tval-lélänusmaraëaà kurvanti ye teñäà bhäve, svänäà bhäva-saroruhaà [bhä.pu. 2.8.5] itivad bhäva-yukte manasi luöhanti parivartante | sadä sphurantéty arthaù | tatra hetuù—pari sarvato-bhävena ä samyak cito’måta-raso mitho häsya-raso yeñu | kathaà tad-rasäbhivyaktiù—padänäà bhaìgyä väcya-sauñöhavenärthänäà çliñöärthatayä vyaìgyädy-aneka-prasütyä manoharäëi | tato valgite nartite, ata eva kaöäkñädinä vistérëe vilocane yeñu | sarvatra hetuù—bälyena kaiçora-cäïcalyenädhikäni mitho jigéñayänavacchinnäni | mama sukåtäbhävät täny api na sphurantéti dainyoktiù ||33||

säraìga-raìgadä : atha manasi tasya tat-tat-pravacanoööaìkanät puñpädy-äharaëe däna-vartmany ädau ca svena sva-sakhébhiç ca saha kåñëasya narma-kalaha-sphürtyätyudvegena tat-smaraëe’py asamarthäyäù, tava kañöamåtaà [bhä.pu. 10.31.10] ity ädivat saviñädaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—mada-vallava-bhävinébhiù saha tava jalpitäni mnitho väkoväg-rüpäëi sukåtäà bhäve bhäväkränta-citte luöhanti sphuranti | mama punar udvigne cetasi tad api durlabham iti bhävaù | kuntäù praviçantéti nyäyät | tathä praviñöaù karëa-randhreëa svänäà bhäva-saroruhaà [bhä.pu. 2.8.5] ity atra bhäva-saroruhaà hådaya-kamalam itivat | madeti bhäminébhiç cety anena vayaà parakéyä ramaëyaù svacchandaà vane viharämaù | katham ayam asmän niruëaddhéti garvodrikta-praëaya-roña-yuktä yäs täbhir iti täsäà kila-kiïcita-bhävodgamaù kathitaù | tat tu—

garväbhiläña-rudita-smitäsüyä-bhaya-krudhäm |saìkaré-karaëaà harñäd ucyate kila-kiïcitam || [u.né. 11.44] |

kédåçäni ? padänäm arthänäà ca bhaìgébhir valgüni manojïäni | tatra padänäà viläsa-maïjaryäà1—

parijïätam adya prasünälim etäàlunéñe tvam evaà pravälaiù sametäm |dhåtäsau mayä käïcana-çreëi-gauripraviñöäsi gehaà kathaà puñpa-cauri ||16||

sadätra cinumaù prasünam ajanevayaà hi niratäù suräbhi-bhajane |na ko’pi kurute niñedha-racanaàkim adya tanuñe pragalbha-vacanam ||13||

1 svayam utprekñita-lélä iti nämäntaram |

76

Page 77: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

arthänäà ca, yathä däna-keli-kaumudyäà—

kåñëa-kuëòalinaç caëòi kåtaà ghaööanayänayä |phutkåti-kriyayäpy asya bhavitäsi vimohitä ||88||dharñaëena kula-stréëäà bhujaìgeçaù kñamaù katham |yad etä daçanair eña daçan näpnoti maìgalam ||42|| iti |

ataù, pari sarvata äcitäny amåtäni rasä çåìgärädayaç ca yaiù | tathä, valgitäni tasya täsäà ca viçäla-vilocanäni yair yeñu vä | tathä, bälyena kiçora-svabhäva-cäïcalyenädhikäni mitho jigéñayänavacchinnäni |

sväntar-daçäyäà—karëa-dvärä tädåça-citte praviçya tad-änandayatéty arthaù | anyat samam || bähyärthaù spañöaù ||33||

—o)0(o—

(34)

punaù prasannendu-mukhena tejasä 1

puro’vatérëasya kåpä-mahämbudheù |tad eva lélä-muralé-ravämåtaà

samädhi-vighnäya kadä nu me bhavet ||

kåñëa-vallabhä : vraja-sundarébhiù saha jalpitänéti yad uktäni täni tu tathä-vidhäny eva | kià tu täni yadi muralé-nädärpitäni bhavanti tad atéva manoharaà syäd iit pürvänubhava-paramänanda-sämräjya-bharas tädåça-samädhinaiväyuñkälo me yäyät | yadi ca tato vyutthänaà bhavet, tarhy eva bhüyäd ity äçäste—punar iti | kåpä-mahämbudhes tava karuëä-samudrasya tad eva tätkälénam eva pürvänubhütaà vä punaù punar api | nv iti vitarke | samädher antaù-karaëa-layasya vighnäya kadä bhaved bhaviñyati |

tat kià ? äha—lélä-muralé-ravämåtam | lélä-pradhänaà yan muralé-rava evämåtam | sarvählädakatvät |

tava kédåçasya ? prasannendu-mukhena tejasä puro’vatérëasya | prasannaà niñkalaìkam induvan mukhaà yatra tädåçena tejasä | paramämåta-maya-tejo-vitäna-pürëa-diçä vapuñety arthaù | puro’grato’vatérëasya säkñät-prakaöa-paramänanda-rüpeëa sthitasya | etenätisadayatvaà sarva-täpa-nivärakatvaà ca dhvanitam | vaàça-sthavilaà chandaù ||34||

subodhiné : ata evotkaëöhayärtas tat-sphürtià prärthayate—prasannendu-mukhena hetunä yat teja ucchalanaà, tena | punaù puro’vatérëasya kåpä-mahämbudheù, tad eva präk prärthaitaà léläyäà

1 PS punaù prasannena mukhendu-tejasä.

77

Page 78: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

yan muralé-ravämåtaà, tan mama samyag ädhes tad-apräptija-mano-vyathäyä antäya | nu vitarke | kadä bhavet ||34||

säraìga-raìgadä : atha tad-darçanodbhüta-manaù-péòodvignäyä mürcchantyä äçväsana-para-sakhéù prati sa-lälasaà påcchantyä vaco’nuvadann äha—punaù puro’vatérëasya tasya yena mäà kuïje preñitaväàs tad eva lélä-sücaka-muralé-ravämåtaà prasannendu-mukhena tad-rüpeëa tejasä känti-püreëa saha mama samädheù samyaì-manaù-péòäyä vighnäya näçäya kadä bhavet ? aho durghaöam etad iti kñaëaà vicintya, athavä sambhävyety äha—kåpeti |

sväntar-daçäyäà—tad eva tat-preraëa-rüpaà muralé-ravämåtam | anyat samam || bähye—samädher dhyänasya | anyat spañöam ||34||

—o)0(o—

(35)

bälena1 mugdha-capalena vilokitenaman-mänase kim api cäpalam udvahantam |

lolena locana-rasäyanam ékñaëenalélä-kiçoram upagühitum utsukäù smaù ||

kåñëa-vallabhä : atha muralé-ravämåtaà prati jätotkaëöhas tad-vädakaà drañöum atyutkaëöhäm äviñkaroti—bäleneti | vayaà lélä-kiçoraà lélä-maya-kiçoram ékñaëenopagühituà drañöum utsukäù smaù, sa-spåhä bhavämaù | vartamänenausukyasya niraìkuça-bhaviñëutoktä | ékñaëäbhyäm ity anuktir dväbhyäm eva darçane tåpty-abhävät | ataù sämänyataù uktam | upagühanoktyätisaànihitatvena darçanam ity uktam |

kédåçenekñaëena ? lolena sa-tåñëena | lolaç cala-satåñëayoù ity amaraù | kédåçaà kiçoraà ? locana-rasäyanam | locanäsvädya-rasänäm ayanaà sthänam | locanayo rasäyanam ählädakaà vä | rasäyana-sevayä hi locanayoù puñöir bhavatéti prasiddham | mal-locana-puñöi-viçeña-nidänaà tad eva | yad-darçanät paramäsädhya-vyädher mal-locanasya tad eva rasäyanam ity etat sevane dåñöi-mändyaà na syät | anyathä tvändhyam eveti |

punaù kédåçaà ? bälena komalena mugdhena pratipada-mädhuré-viçeña-camatkäravatä parama-sundareëa svabhäväd eva capalena cäïcalya-guëa-yuktenaitädåça-vilokitena man-mänase mama cetasi cäpalaà darçanotkaëöhä-taralatäm udvahantam utkarñeëa präpayantam || vasanta-tilakaà chandaù ||35||

subodhiné : athocchalat-sväntar-lälasä-viçeñaà svän pratyudgirati | lélaika-paraà kiçoram ékñaëenäpy äliìgitum utsukäù smaù | kathaà

1 PS. bhävena.

78

Page 79: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tenäliìgitum icchatha ? locanayo rasäyanaà sva-mädhurya-grahaëa-virodhi-doñäpanayanena rucy-utpädakam | tenäpi kathaà tad-icchä ? tad-dvärä dhairyädi vidhüya man-mänase viçiñöa-locanena kim api cäpalam uccaiù präpayantam | tad-dhetu-garbha-viçeñaëäny äha—bälena kréòaikäviñöena | ata eva manohara-capalena sa-tåñëena ca ||35||

säraìga-raìgadä : ayi sakhi ! sa cet kåpälus tadä svayam äyäsyati kià ? iti capaläséti vadantéù sakhéù prati tasyaiväyaà doña iti vadantyä vaco’nuvadann äha—lélä mat-preraëa-lélä tad-yuktaà kiçoraà taà säkñät tad-bhägya-rähityäd ékñaëenäpy upagühitum utsukäù smaù | na kevalam ekaivähaà bhavatyo’péti bahutvam | kédåçena ? lolena taà drañöum aticaïcalena lubdhena vä | tatra hetuù—kédåçaà taà ? locana-rasäyanam |

nanu sädhv anuñöhitaà no vaco yad dviguëé-kåtaà cäpalam ity atra sva-nirdoñatäm äha—mad iti | man-mänase vilokitena kuïja-preraëa-rüpälokena kim apy anirvacanéyaà cäpalam udvahantam utpädayantam | säkñäd-darçanam adattvä manasy ävirbhüya tathä kurvantam iti tasyaiväyaà doña iti bhävaù |

kédåçena ? bälena komalena | kià vä, anyäbhyaù saìkocena darävalokanät sükñmeëa | mayaiva jïeyenety arthaù | tathä, mugdhaà ca caïcalayantaà taà säkñäd drañöum utsukäù smaù | anyat samaà bähyärthaù spañöaù ||35||

—o)0(o—

(36)

adhéra-bimbädhara-vibhrameëaharñärdra-veëu-svara-sampadä ca |

anena kenäpi manohareëahä hanta hä hanta mano dunoñi ||

kåñëa-vallabhä : atha kadäcil lélä-kiçora-darçana-sukhena samyak tat-präpty-abhäva-duùkhena ca dvidhä-bhütäntaù-karaëaù sukhäkära-mano’àça-pakña-gato duùkhäkära-mano’àçaà prati vadaàs tat-kåpä-dåñöyäçayena sthätavyam ity äçayenäha—adhéreti | he manaù ! tvaà dunoñy uttapase | hä hanta hä hanteti vépsäyäà khedätiçayo dhvanyante | anena kenäpi nimittena | aneneti bhävanäparokñé-kåta-paramäçcaryya-sämräjyenety arthaù | kenäpi koöy-aàçenäpi tat-sämyasya kväy adåñöeù | dåñöänta-dvärä vaktum açakyatv4 |

kédåçena ? adhéra-bimbädhara-vibhrameëa | adhéraç caïcalo’ntaù-prema-bharäd veëu-vädana-kramäd vä yo bimba-tulyo’dharas tasya vibhramo viläso yasmiàs tena |

punaù kédåçena ? harñeëa vä éñad ärdraù saraso yo veëus tasya ye svaräù ñaòjädayas teñäà yä sampad dväviàçati-çruti-saàvalitatvam | çruti-saàvalitäù svaräù, svaräù çrutibhyaù prabhavantéti ca | tatra çrutayaù—

79

Page 80: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

ürdhva-sthitäyäà hådi näòikäyäànäòyas tiraçyaù pavanähatäs täù |dväviàçatis tékñëataräù krameëanädaà tu tävac chrutitäà nayanti || iti |

tathä ca, manohareëa manohäriëä || upendra-vajrä chandaù ||36||

subodhiné : mayä locanena te manaç caïcalaà kåtam ity äçaìkyäha—he adhéra ! anena bimbädharasya vibhrameëa smitädinä | hä khede | hantäçcarye | tayor ädhikye vépsä | mano dunoñi tatra lobham utpädyäkulékaroñi | kathaà tatra tat-karaëaà ? kenäpi manohareëa | tad vaktuà na çaknuma ity arthaù | harñeëa snigdhä yä veëoù svara-sampattayä ca ||36||

säraìga-raìgadä : atha pürva-sva-preraëa-småtyonmäda-daçärüòhäyäù kathaà mayä te manaç capalaà kåtam iti vadatas tasya pürvavad darçanäd adarçanottha-vaiklavyodvignäyäs tam upälabhamänäyäù praläpam anuvadann äha—nirakñara-saìketa-kathanädhéro yo bimbädharas tasya vibhrameëa mano dunoñi duùkhayasi | he dhürteti çeñaù | hä khede, hanta viñäde, tayor atiçaye vépsä |

nanu bhräntäsi ? taträha—anena säkñäd dåçyamänena | nanv evaà cet tadä kuïjaà gaccha | taträha—kenäpi pratéyamänasyäpy asatyatvän nirvaktum açakyena | ato manohareëa mano-mätraà harati | käryaà na siddhyaténdra-jälavad yat tena | tathä harñair ärdrayatéti harñärdras tädåço yaù saìketa-veëu-svaras tat-sampadä ca tädåçyä tathä karoñi | ataù kula-stré-vadha-raìginas tava tatra kä bhétir iti bhävaù ||

sväntar-daçäyäà—anubhave’pi mithyätvän mano dunoñi mätram | anyat samam || bähye—sphürtyä tathoktiù | arthaù spañöaù ||36||

—o)0(o—

(37)

yävan na me nikhila-marma-dåòhäbhighätaàniùsandhi-bandhanam upaiti na ko’pi täpaù |tävad vibho bhavatu tävaka-vaktra-candra-candrätapa-dviguëitä mama citta-dhärä ||

kåñëa-vallabhä : samprati sväbhéñöa-padäpräpti-duùkhena dainyautsukyam äviñkurvann äha—yävad iti | he vibho ! duùkhätiçaya-niväraëa-dakña çré-kåñëa yävan me mama ko’pi täpo duùkha-viçeñaù | nikhila-marma-dåòhäbhighätaà nikhilänäà marmaëäà dåòho’tiçayo’bhighäto yatra tädåçam | niùsandhi-bandhanaà nirgataà sandhénäà kara-caraëädi-granthénäà bandhanaà çleño yathä bhavati tathä | nopaiti näyäti | tävan mama citta-dhärä citta-santatiù | cittaà

80

Page 81: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

dhärayaty ätmany avasthäpayatéti dhåìorëyantäd ghaï | cittam eva dhärä jala-dhärä drutatayä praväha-rüpeëa pravähakatväd iti vä |

dhärä sainyägrima-skandhe turaìga-gati-païcake |khaògädi-niçitägre ca jalädénäm api srutau || iti dharaëiù |

tävaka-vaktra-candra-candrätapa-dviguëitä bhavatu | tävakaà tvadéyaà vaktram eva candras tasya ye candrätapäç candrikäs täbhir dviguëitä parama-mahänanda-praphulla-sarväìgatväd atiçaya-sphétä bhavatu | tvan-mukha-candra-savidhe hi dviguëa-saundarya-mädhuryädimattvät tathä mama sphuratv ity arthaù | candrätapa-dviguëiteti cittasya samudratvaà vyaìgyam | candrätapaç candrikäyäà vitäne svarëa-tejasi iti vyäòiù | yad vä, tävaka-vaktra-candra eva candraù karpüram | sugandha-çétalählädakatvät | tasya ya ätapaù prakäças tena dviguëitä | prakäço dyota ätapaù, atha karpüram astriyäm, ghanasäraç candra-saàjïaù sitäbhro hima-välukä ity amaraù | prakäço dhavala eveti kavi-sampradäyaù |

athavä, he vibho ! ko’pi täpo yävan nikhila-marma-dåòhäbhighätaà yathä bhavati tathä bandhanaà paripäkaà näpaiti | kédåçaà ? niùsandhi dåòha-granthi | sadhair açaithilyän mocayitum açakyam | anyat samam || vasanta-tilakaà chandaù ||37||

subodhiné : atha sphürty-apagame’tyärto vilambam asahamäna äha—he vibho ! yävat sa prasiddhaù ko’pi täpas tvat-präpty-asambhäva-rüpo mama sarva-marma-sthäneñu dåòhäbhighätaà yathä syät tathä nirgataù sandhiù saàyogas tatra bandhanam | äçeti yävat | tan nopaiti na präpnoti | tvat-präpty-äçäà na çoñayed ity arthaù | tävan mama citta-dhärä tävaka-vaktra-candra-candrätapäcchäditä bhavatu | snigdha-sväbhävyenätra dhärätvam | äçä-bandhanäçe dehaù patet, ato mukhenduà pradarçya tat täpaà värayety arthaù ||37||

säraìga-raìgadä : atha tad-vicchedärka-täpävaléòhäyä mohaà gacchantyäù pragäòha-mohotpatteù pürvam eva pralapantyä vaco’nuvadann äha | tal-lakñaëaà—moho vicittatä proktaù [u.né. 15.40] iti | he vibho ! sarva-täpa-haraëa-samartha ! yävat ko’py anirvacanéyas täpaù, “äyur ghåtam” itivan moha-hetutvät täpa eva mohaù | me nikhila-marmaëäà cittendriyäëäà dåòhäbhighätaà yathä syät tathä niùsandhi-bandhanaà ca, atigäòhatäm ity arthaù, nopaiti |tävan mama citta-dhärä tävaka-vaktra-candra eva candrätapo vitänaà tena dviguëitäcchäditä bhavatu | mukha-candraà darçayitvä täpaà värayety arthaù | cittasya våtti-bähulyäd dhärätvam | tathänena vyädhir apy uktaù |

sväntar-daçäyäà—tat-preraëa-bhäva-madhura-vaktra-candra ity arthaù | anyat samam | bähye—pathi bhümau patitaù präha | arthaù spañöa eva ||37||

—o)0(o—

81

Page 82: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

82

Page 83: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(38)

yävan na me nara1-daçä daçamé kuto’pi2

randhräd upaiti3 timirékåta-sarva-bhävä |lävaëya-keli-sadanaà tava tävad eva4

lakñyäsam5 utkvaëita-veëu-mukhendu-bimbam ||

kåñëa-vallabhä : ko’pi täpaù pränän näçayatu näma, kià tv idam eva me håc-chalyaà yat te mukha-candra-candrikä-camatkäro näsvädita iti gläni-dainyautsukhyänyäviñkurvan nija-jijévita-çré-mukhendu-darçanam äçäste—yävad iti | he nava-stavanéya me mama daçamé daçä kaëöha-gata-çväsäntimä kuto’pi randhräd avasarät, düñaëäd iti vä, nimittäd ity arthaù | iñöä-präpti-duùkhätiçayäd anyato jvaräder iti | yävan nodeti näyäti | randhraà chidre’py avasare iti viçvaù | randhraà tu düñaëe chidre iti mediné |

kédåçé ? timirékåta-sarva-bhävä | timirékåtä nirastékåtäù sarve bhäväù padärthäù yasyäà sä | etena çabda-sparçädinäpi darçanaà nirastam | daçamé daçä tu maraëam | tathä coktam—

abhiläñaç cintanaà ca småtiç ca guëa-kértanam |udvegaç ca praläpaç ca unmädo vyädhir eva ca |jaòatä maraëaà ceti daça käma-daçäù småtäù || iti |

nara-daçeti päöhe’pi sa evärthaù | tävad eva tava mukhendu-bimbaà lakñyäsam | drañöum äçaàsa ity arthaù | lakñyäsam iti lakña darçanäìkanayoù ity asmäd dhätor ëici äçér liì | liìäçiñi [pä. 3.4.116] tasyärdha-dhätukatvät ëico lopaù |

kédåçaà mukhendu-bimbaà lävaëya-keli-sadanaà, lävaëyaà mädhurya-paramparä tasyäù kréòä-gåham | yad vä, lävaëyänäà kelénäà ca sadanam | kåñëa-mukha-lävaëyam eva bhaktair lävaëyam ity ucyate | tad-anubhavenänya-lävaëye lävaëya-buddhy-abhävät | punaù kédåçaà ? utkvaëita-veëuù | ud utkåñöaà kvaëitaà yasya tädåço veëur yatra tat | yadyapi kåñëa-veëoù sarvam api kvaëitam utkåñöaà tathäpi paramotkåñöa-präpty-artham ud ity uktiù || vasanta-tilakaà chandaù ||38||

subodhiné : tato’py ärtaù çliñöärthaà spañöayann äha—yävan me daçamé nara-daçä måtiù kiïcid api pürvokte chidram älambya nopaiti, nikaöaà näyäti, tävad eva tävaka-vaktra-candra-bimbaà lakñyäsaà dåçyäsam | täà viçinañöi | ävåtäù sarva-bhäväs tvat-präpti-sambhävana-hetavo yayä | kédåçaà ? lävaëyänäà keler ulläsasya sadanaà niväsam | yataù, uccaiù kvaëito veëu-vinoda-nädo yena | måtiç cen mukha-darçanänantaram astv ity arthaù ||38||

1 Gopäla Bhaööa nava for nara.2 PS. dåço’pi for kuto’pi.3 PS and Gopäla Bhaööa, udeti for upaiti.4 PS etu for eva.5 PS, lakñmyä sam- for lakñyäsam

83

Page 84: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

säraìga-raìgadä : atha mohenävåta-cittendriyäyä upasthitäà måtim äçaìkya sa-dainyaà tam uddiçya pralapantyä vaco’nuvadann äha | måter amäìgalyäj jäta-präyäà täà varëayanti taj-jïäù | atra svéya-tad-varëanena sutaräà pürva-daçaiva yogyä | yävan na me daçamé nara-daçä måtiù kuto’pi randhräc chidrän nopaiti, tävad eva tava mukhendu-bimbaà lakñyäsaà dåçyäsam ity ätmänam äçäste |

nanu kim ity utkaëöhase, sthitvä drakñyasi, taträha—timirékåta-sarva-bhävä dehendriyädi-näçiné | nanu måtiç cet tan na dåñöaà tena kià ? tatra sotkaëöham äha | kédåçaà tat ? lävaëyänäà keli-sadanam | tathä, utkvaëito veëur yasmin | tan-madhura-mukha-darçanäbhävän maraëam apy adhanyam iti bhävaù | tädåça-premäkränta-cetasäà svabhävo’yaà yad atyanta-viccheda-bhiyä maraëam api necchanti | tathä hi—na çaknumas tvac-caraëaà santyaktum akuto-bhayaà [bhä.pu. 10.17.24] ity ädi |

sväntar-daçäyäà—tat-preraëa-bhäva-madhura-mukhendu-bimbam | anyat samam || bähyärthaù spañöaù ||38||

—o)0(o—

(39)

älola-locana-vilokita-keli-dhärä-néräjitägra-caraëaiù karuëämbu-räçeù |ärdräëi veëu-ninadaiù pratinäda-pürair

äkarëayämi1 maëi-nüpura-çiïjitäni ||

kåñëa-vallabhä : samprati tad-dainyautsukyam älakñyävirbhüta-parama-käruëika-çré-kåñëa-bhüñaëa-dhvanim äkarëayann äha—äloleti | karuëämbu-räçeù kåpä-samudrasya | asmad-duùkhäsahiñëutväd etädåçém avasthäà dåñövä tat-kñaëam evägatatvät karuëämbu-räçitvam | tasya çré-kåñëasya maëi-nüpura-çiïjitäni maëi-mayau nüpurau maïjérau tayoù çiïjitäni dhvani-viçeñän äkarëayäni çåëavänéty äçaàsäyäà loö |

kédåçäni ? veëu-ninadair ärdräëi | anyonya-milanät caraëa-cälanaà tu nåtyavat täla-bhaìgé-yuktam | nüpura-dhvaneç ca pratiniyata-kälatä | vaàçé-ninädasya tu gänätmakatvät prakåtam eva tälädimattvam | tenänyonya-milanena tauryatrikaà jätam | caraëayor nåtyam, nüpurasya vädyaà, muralyä gänam iti | gétaà vädyaà tathä nåtyaà trayaà saìgétam ucyate iti saìgéta-ratnäkare |

kédåçair ninädaiù ? pratinäda-pürair | pratinädaù pratidhvanis taà pürayantéti taiù | pratinädair itas tataù pradeçaà pürayantéti vä | pratinäda eva püraù püraëaà dhvani-viçeño yeñu tair iti vä |

1 Gopäla Bhaööa and Kåñëadäsa äkarëayäni.

84

Page 85: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

punaù kédåçaiù ? älola-locana-vilokita-keli-dhärä-néräjitägra-caraëaiù | ä samantäl lolayoç caïcalayor locanayor yad vilokanam itas tato’päìga-rüpävalokanaà tasya yä keli-dhärä kréòäyä ävåttis tayä néräjitau | néräjanam ärätrikaà tadvat püjitau | niùçeñeëa räjitau dépitau vä | agra-caraëau caraëägrau yeñu taiù | etena vaàçé-vädana-samaye padägre dåñöir bhaved eveti tat-samayo dhvanyate | yathä yathä muralé gäyati, tathä tathä caraëayor api cälanam | tathä nüpurasyäpi dhvaniù | tena jäta-kautukatayä vaàçé-näda-samaya eva caraëägraà prati pratiniyatäà dåñöià karoti, tena svacchayoù çré-locanayor nänä-varëa-tejaç chaöäyä eva keli-dhärätvena nirüpaëam iti bhävaù | atra käntä dåñöir jïätavyä, tal-lakñaëaà coktam || vasanta-tilakaà chandaù ||39||

subodhiné : evam ärtas tad-ägamana-sphürtyä—karuëä-samudrasya maëi-nüpurayoù çabdäï çåëomi | tasyaiveti kathaà jïätaà ? veëu-ninadair ärdräëi | tatra hetuù—tat-pratidhvanibhiù pürëaiù | tat-prakäram äha—älola-vilocanayor vilokitasya yä keli-dhärä kaöäkñädy-anavacchinnatä tayä néräjitau caraëägrau yaiù | veëu-vädanänata-çiraskatayä nakha-maëòaleñu pratibimbita-kaöäkña-dépävalibhir néräjanam utprekñitam ||39||

säraìga-raìgadä : iti vadanty eva mürcchitäsét | tataù sakhébhiù kåñëa-tämbülodgäraà tan-mukhe nyasyägato’yaà te priya paçyeti prabodhitäyä gläni-bhävän netre nimélyeva satyaà kathayeti pralapantyä vaco’nuvadann äha—nåtyann ivägacchatas tasya maëi-nüpura-çiïjitäni, tad eva me pratétir ity arthaù | ägamane hetum äha—karuëämbu-räçeù |

kédåçäni ? veëu-ninadair ärdräëi | kédåçais taiù ? päda-täla-valaya-kiìkiëénäà pratinäda-püro yeñu taiù | tair miçritair ity arthaù | tathä älola-locana-vilokita-keli-dhärä-néräjitau tasyaivägra-caraëau yaiù | sa-vaàçé-vädana-nåtye tälonnayanäya caraëägra-darçanät | kià vä, vraja-devénäà neträëi jïeyäni ||

sväntar-daçäyäà—çåëomi kim ity arthaù | bähye—kadä kià vety adhyähäryam ||39||

—o)0(o—

(40)

he deva he dayita he bhuvanaika-bandhohe kåñëa he capala he karuëaika-sindho |he nätha he ramaëa he nayanäbhiräma

hä hä kadä nu bhavitäsi padaà dåçor me ||

kåñëa-vallabhä : he kåpä-samudra ! yady ägato’si, tadä kathaà man-netrayoù pätratäà näyäséti darçanotkaëöhäm äha—he deveti | he deva ! dévyati kréòati modate vijigéñati dyotyata iti | nirantara-kréòä-parety arthaù | me mama | nv iti vitarke | dåçor netrayoù padaà sthänaà kadä bhavitäsi bhaviñyasi ? hä heti prétyä khede | yad vä, kadä me dåçoù

85

Page 86: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

padaà cihnam anu bhavitäsi ? sva-keli-dhärä-madhura-rasäïjanaà kariñyaséty arthaù |

atiprétyäviñkäram äha—he dayita ! atipriya, saïjäta-dayeti vä | dayä-çabdäd itac | dayä tävan mama kva dåñöety ata äha—he bhuvanaika-bandho ! bhuvaneñv eko’nanyo bandhur hitakäré | sarva-bandhu-kåtyaà tvayy evästéti bhävaù | paraspara-visadåçänäà bhuvana-janänäm |

atidurghaöam idam, ata äha—he kåñëa ! karñaty äkarñati sarvän iti kåñer na auëädikaù | yad vä, kåñëa sac-cid-änanda |

kåñir bhü-väcakaù çabdo ëaç ca nirvåti-saàjïakaù | tayor aikyaà paraà brahma kåñëa ity abhidhéyate || iti |

he capala ! nirantara-bhaktänugraha-sädhana-para ! tathä coktaà bhärate—

åëam etat pravåddhaà me hådayän näpasarpati |yad govindeti cukroça kåñëä mäà düra-väsinam || [ma.bhä. 5.58.21] ity-ädi |

samasta-duùkha-parijihérñakatvam äha—he karuëaika-sindho ! asmad-duùkha-prahäëa-karéëäà karuëänäà tvam ekaù sindhuù, samarthatvät | anyeñäà karuëa-svabhävänäà duùkhitatvena duùkha-khaëòanecchä-rüpa-karuëä-sattve’pi niñprayojanatvän na sä karuëocyate | yataù—

dayälor asamarthasya duùkhäyaiva dayälutä |trailokyäbhaya-dakñasya sä tavaikasya çobhate || iti |

prärthaka-käma-pürakatvam äha—he nätha ! yäcïä-püraka-sakalaiçvarya-viräjamäna ! näthå nädhå yäcïopatäpaiçvaryäçéùñu iti dhätoù |

he ramaëa ! ramayati kréòayati cittam iti ramaëaù | atas tad-darçanäkäìkñäm äha—he nayanäbhiräma ! nayanayor abhiräma | atiramaëéyatvena netra-täpa-härakatvät | nayanayor gocaratve satyam asmäkaà jévanam ity abhipräyaù | vasanta-tilakaà chandaù ||40||

subodhiné : punaù sphürty-apagame bhäva-çävalyodayät sa-dainyam äha | tatra kréòänandäviñöatayä mad-duùkhaà na jänäséty äha—he deva kréòäviñöa | hä hety atikhede | kasmin käle tvaà me dåçor viñayaà bhaviñyasi | tatra hetuù—he dayita | dayitatayä tad-anubhavo yuktaù | dayitatvam api kathaà ? bhuvanänäm ekaù kevalo nirupädhiko yo bandhuù, he tathä-vidha ! jagad-bandhutayä mamäpi bandhus tvam evety arthaù | tad api kutaù ? he kåñëa ! sarväkarñaka ! sva-näma-rüpa-guëädibhir jagad-äkåñyätma-para-karaëäj jagad-bandhutvam | tarhi kuto durlabhatä ? he capala ! svacchanda-carita ! tarhi kutaù präpty-äçä | karuëaikä mukhyä yatra he sthita-sindho | taträtmano vaiçiñöyam äha—

86

Page 87: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

he nätha ! asmat-pälaka ! idaà tu kathaà ? he ramaëa mad-abhéñöa-rädhä-pate ! ata eväsman-nayanayor abhiräma rati-janaka ||40||

säraìga-raìgadä : athotthäya diço’valokya, ayi sakhyo nüpura-çabdaù çrüyate, sa na dåçyate, tad atra kuïje kayäpi ramamäëaù çaöho’yaà tiñöhatéti vadantyäù punar unmädäveçäd anya-sambhoga-cihnäìkaà tam ägataà puraù paçyantyäs taà praty amarñodayaù | punar gatam iva matvä jäta-paçcättäpäd autsukyodayaù | atas tayoù sandhiù | tal-lakñaëäni—sarüpayor bhinnayor vä sandhiù syäd bhävayor yutiù [bha.ra.si. 2.4.235] iti | adhikñepäpamänädeù syäd amarño’sahiñëutä [bha.ra.si. 2.4.159], käläkñamatvam autsukyam iñöekñäpti-spåhädibhiù [bha.ra.si. 2.4.151] iti |

tathä täv eva bhäväv äçritya bhäva-çävalyaà ca | tal-lakñaëaà—çavalatvaà tu bhävänäà saàmardaù syät parasparaà [bha.ra.si. 2.4.244] | taträmarñänugä asüyaugryävahitthäù | autsukyänugäni mati-dainya-cäpaläni | at unmädodgatäbhyäà bhäva-sandhi-bhäva-çävalyäbhyäà pralapantyä vaco’nuvadann äha—anyäìganä-sambhuktaà taà matvämarñodayät sahaja-nija-dhérädhéra-madhyätva-guëam äçritya sa-bäñpaà vakroktyä sambodhayati—he deva ! anyäbhiù saha dévyaséti devas tvam | atas tatraiva gacchety arthaù | tal-lakñaëaà—dhérädhéra tu vakroktyä sa-bäñpaà vadati priyaà [u.né. 5.39] iti |

tad evävadhéraëäd gatam iva taà matvä jäta-paçcättäpät darçanautsukyenäha—he dayita ! tvaà tu me präëa-dayito’si, kathaà tyakñyase, tat punar darçanaà dehéty arthaù |

punar ägatyänunayantam iva taà matvämarñänugäsüyodayäd dhéra-madhyätvam äçritya vakroktyä solluëöham äha—he bhuvanaika-sindho ! tavätra ko doñas tvaà na kevalaà mamaiva sarva-gopénäm api | kim uta täsäm eva, veëu-nädäkåñöänäà bhuvanänäà tad-antargata-stréëäm api bandhur asi | tat-sarva-samädhänärthaà gacchety arthaù | tal-lakñaëaà—dhérä tu vakti vakroktyä sotpräsaà sägasaà priyaà [u.né. 5.34] iti |

punar gatam iva matvautsukhyänugamatyäkhya-bhävodayäd äha—“he kåñëa ! he çyämasundara ! cittäkarñaka ! cittaà tvayä håtam | kià me mänena ? tat sakåd api darçanaà dehi” iti bhävaù |

punar ägatya, “priye mayä bahir eva sthitam | na kuträpi gatam | praséda” ity anunayantam iva matvaugryodayäd adhéra-madhyätva-guëam äçritya sa-roñam äha—“he capala ! ballavé-vånda-bhujaìga ! para-stré-caura ! gaccha gaccha” ity arthaù | tal-lakñaëaà—adhérä paruñair väkyair nirasyed vallabhaà ruñä [u.né. 5.37] iti |

punar gatam iva matvä hantävadhéraëäd gato’yaà punar naiñyatéti dainodayät sa-käku präha—“he karuëaika-sindho ! yadyapy aham aparädhiné, tathäpi tvaà karuëä-komalatväd darçanaà dehi” ity arthaù |

87

Page 88: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

punar ägatya “priye kim iti mudhä mänena mäà kadarthayasi ? praséda” ity anunayantam iva matvämarñänugävahitthodayäd dhéra-pragalbhä-guëam äçritya saudäsényam äha—“he nätha ! tvaà tu vraja-väsinäà no rakñitästi | kä näma hata-dhés tväà na sambhäñate ? kià tu brähmaëébhir vratärthaà maunaà grähitäsmi | tat kñantavyo’yaà mamäparädhaù” iti bhävaù | tal-lakñaëaà—udäste surate dhérä sävahitthä ca sädarä [u.né. 5.53] iti |

punar gatam iva matvä muhur nirasto’sau näyäsyaty eveti cäpalyodayäd yadi kåpayä punar darçanaà dadäti, tadä svayam eva taà kaëöhe grahiñyäméti sa-dainyam äha—he ramaëa ! sadä mäà ramayatéti ramaëas tvam | idäném apy ägatya tathä kuru” ity arthaù |

punar ägataà matvä tiraskåtägantukämarña-bhävena prabala-sahajautsukyenäkränta-manastayä tad-äçleñäya prasärita-bähu-yugalä tam alabdhvä jäta-bähya-bhüñaëiù sa-viklavam äha—he nayanäbhiräma ! nayanänanda kadä nu me dåçoù padaà gocaro bhavitäsi | hä hety atikhede |

sväntar daçäyäà tu—çré-rädhä-saìgatärtham anunayantam iva taà matvä taà praty amarñodayaù | gatam iva matvä tathä saìgatam anäyautsukyam | anyad yathä-yogyaà jïeyam | ärüòhänuräga-daçäyäà bhaktasya sädhaka-çarére’pi tat-tad-bhävodayät |

bähye, yathäyathaà sambodhaneñu dainyautsukyädi-bhävo jïeyaù ||40||

—o)0(o—

(41)

amüny adhanyäni dinäntaräëihare tvad-älokanam antareëa |

anätha-bandho karuëaika-sindhohä hanta hä hanta kathaà nayämi ||

kåñëa-vallabhä : prärabdha-kñaya-vilambam apy asahamänaù çré-kåñëa-darçanotkaëöhärti-bhareëa kätaras taà praty äha—amünéti | he hare ! duùkha-haraëa-çéla ! tvam eväsma-duùkha-harteti bhävaù | tvad-älokanaà tvad-darçanam antareëa vinämüny ägäméni dinäntaräëi dina-madhyäni kathaà kenävalambanena | hä hanta hä hanteti khede vépsä | nayämi gamayämi | yato’dhanyäny abhadräëi | atiduùkha-pradatvät | pürväëi tu kathaïcid dhyäna-rasena gamitäni | pratipadam utkaëöhäyä ativardhamänatvät | truöir yugäyate [bhä.pu. 10.31.15] ity-ädivat kñaëam api dinäntaravat pratibhäti | äyäsyanty anyäny eva mahä-ghoräëi dinänti tu kathaà gamayituà çakyanta iti bhävaù |

atiduùkhitavad äha—he anätha-bandho ! mad-vidhänanya-näthasya tvam eva bandhuù, mad-vidhe’nanya-nivartanéya-duùkhe tvam eva pürëa-kartä nänya ity arthaù | he karuëaika-sindho kåpä-samudra !

88

Page 89: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

ataù prärabdha-kñaya-vilambaà parihåtya darçanaà dehéti bhävaù | athavaivaà yojanä—he anätha-bandho ! tvad ity avyayam | tvad-gatenäntareëäntarätmanä | älokanam ä samantät tvad-anya-dåñöi-mätra-darçanaà he hare dürékaromi | kià tu, he karuëaika-sindho, amüny adhanyäni dinäntaräëi kathaà nayämi neñye | vartamäna-sämépye vartamänavad vä [pä. 3.3.131] iti laö || upendra-vajrä chandaù ||41||

subodhiné : athotkaëöhayätyärtaù käla-niryäpanäsämarthyaà nivedayann äha—he hare tvad-älokanaà vinämüny adhanyäni divasänäm antaräëi madhyäni | rätrér ity arthaù | tad-abhisaraëa-smäraka-rätréù kenopäyenätivähayäméti tvam evopadiça ity arthaù | kas tvaà me yat tad upadiçämi, ye’nyathä he teñäà bandho ! tad api kutaù—he karuëaika-sindho ! ||41||

säraìga-raìgadä : atha punar viraha-vahni-jvälocchalitodvegäyäù kñaëam apy ahar-gaëän matvä sa-vaiklavyaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—he hare amüni dinasyäho-rätrasyäntaräëi madhya-gatäni | kñaëa-våndänéti çeñaù | amüni koöi-kalpa-tulyatvenätivähitum açakyänéti vä | hä khede | hanta viñäde | tayor atiçaye vépsä | tva-älokanaà vinä kathaà nayämy ativähayämi | tattvam evopadiçety arthaù | tad dhetor evädhanyäni |

nanu yady anaìga-taptäsi, tadä patayaç ca vaù vicinvanti [bhä.pu. 10.29.20] iti diçä tam eva gacchety uööaìkya, pati-sutädibhir ärtidaiù kià [bhä.pu. 10.29.33] iti vadann äha—he anätha-bandho ! anäthänäà tyakta-paténäà vallavénäà nast tvam eva bandhur asi | te tu duùkhadäs tyaktä evety arthaù |

nanu bhartuù çuçrüñaëaà vo dharmaù [bhä.pu. 10.29.24] idam ayogyam ity atra cittaà sukhena bhavatäpahåtaà [bhä.pu. 10.29.34] itivad äha—he hare cittendriyädi-härin ! so’yaà tavaiva doña ity arthaù |

nanu käminyo yüyaà capalä eva, mayä kathaà dharmas tyäjyaù ? tatra, tan naù praséda [bhä.pu. 10.29.38] itivat sadainyam äha—he karuëaika-sindho ! kåpä-sindhutväd dharmam apy ullaìghya dénän no’nugåhäëety arthaù |

sväntar-daçäyäà—anayä tathä kréòanas tava darçanaà vinä | anyat samam | bähyärthaù spañöaù ||41||

—o)0(o—(42)

kim iha kåëumaù kasya brümaù kåtaà kåtam äçayäkathayata kathäm anyäà dhanyäm aho hådaye-çayaù |

madhura-madhura-smeräkäre mano-nayanotsavekåpaëa-kåpaëä kåñëe tåñëä ciraà bata lambate ||

kåñëa-vallabhä : samprati çré-kåñëa-darçanädi-tåñëäm atidurniväräm äha—kim iheti | iha prabalataräyäà tåñëäyäà satyäà kià kåëumaù ? kià

89

Page 90: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

hantum icchämaù ? kåëuma iti kå vijighäàsäyäm iti dhätoù | yad vä, kià kåëumaù kià kurmaù ? dhätünäm anekärthatvät | yathä kåëu kuceñu kånchi håc-chayaà [bhä.pu. 10.31.7] iti çré-daçame, alabhya-padärthänusandhäna-rahitatvät | kasya brümaù ? kasyäpi kåtinas tatra na prabhutvam | kasyeti karmaëi çeña-vivakñäyäà ñañöhé | mamätra duranta-tåñëä jätä kathaà tat-präptir iti parama-häsyäspadatvät | aho iti sa-camatkåte khede | esthity-äçayä kåtaà kåtaà vyartham eva | kenäpi mä kriyatäm iti | kasyägre kåtaà brüma iti vä | tuñëéà-bhävaù çreyän iti, yataù sarva evedänéàme pratiküläù | tad-vaimukhye sarvasyaiva vaimukhyät | uktaà ca mäghe—

pratikülam upagate hi vidhau viphalatvam eti bahu-sädhanatä |avalambanäya dina-bhartur abhünna patiñyataù kara-sahasram api || [çi.va. 9.6] iti |

hådaye çeta iti hådayeçayaù | çaya-väsa-väsiñv akälät [pä. 6.3.18] iti saptamy aluk | hådayeçaà yäti präpnotéti vä hådayeçayo mano-rägaù | anyäà käm api tat-sambandhinéà dhanyäà präëa-dhana-karéà kathäà kathayatv ity äçiñi loö [pä. 3.3.173] | yayä sukhaà tiñöhäméti çeñaù | tad api na saìgacchata ity äha—tåñëä citta-gata-väïchä kåñëe sarväkarñake ciraà pratikñaëaà lambate sraàsate | sarvataç cyutäpi tasminn eva srastä bhavatéty arthaù | våkñäd galitaà paträdi punar api tatra pürvaval lagati tadvat | tåñëä kédåçé | kåpaëa-kåpaëätidaridrä | yathä yathä pürtir bhavati, tathä tathä vardhata ity arthaù |

kåñëaà viçinañöi—madhura-madhura-smeräkäre | madhuräd api madhuraù smera éñad-dhäsya-yukta atirasäveçäd ulläsa-viçeña-präpta iti väkära äkåtir yasya tasmin | yad vä, madhura-madhuro’tiçaya-madhuro yaù smeraù sa evä samantät kärä bandhana-gåhaà yasmin |

punar viçinañöi—mano-nayanotsave | mano-nayanayor mürtimän utsavo yas tasmin ||

hariëé chandaù—na-sa-ma-ra-sa-lä gaù ñaò vedair hayair hariëé matä [chando-maïjaré 2] ||42||

subodhiné : athätivyäkulaù sa-nirvedam äha—kåñëe tåñëä kåpaëäd apy atikåpaëä saté, bata khede, cira-kälaà vyäpya lambate pratikñaëaà vardhate | iha tan-nimittaà kam upäyaà kurmaù | tvam upäya upadiçeti | kasya vä brümo vaktum api na çaknumaù | ata äçayä yat kåtaà tat kåtaà viphalam eva | atha svän prati sa-vimarçam äha—tat kathäà tyaktvänyäà käm api dhanyäà saphaläà värtäà kathayata | tad eva hådi sphürtyä säçcaryam äha—aho yat-kathäà tyaktum icchämaù, sa eva hådi vartate | ataù kathaà tat-tyäga ity arthaù | tåñëä-våddhau hetuù—madhuräd api madhuras tathä smeraù sväbhävika-smita-yukta äkäro yasya tasmin | ato mano-nayanayor utsavo yasmät ||42||

90

Page 91: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

säraìga-raìgadä : athodvegena punar bhäva-çävalyodayät pralapantyä vaco’nuvadann äha | prathamam ävegodayäd äha—he sakhyaù ! iha vaiçase tat kià kåëumo yena tad-darçanaà syät ? tatas tä api vyagrä dåñövä cintodayäd äha—kasya brümaù ? yüyam api tulyävasthä eva, tad anyaà kaà yena bhadraà syät, tat påcchäma ity arthaù | tadaiva täm äcchädya maty-äkhya-bhävodayät, äçä hi paramaà duùkhaà [bhä.pu. 11.8.44] ity-ädivad äha—äçayä tad-äçayä yat kåtaà tat kåtam eva | anyan na kartavyam | kià vä, tayä yat kåtaà tat kåtaà vyartham | tat täà tyajatety arthaù | tadaivämarñodayäd äha—atas tasyäkåtajïasya värtäà tyaktvänyäà käm api dhanyäà puëyäà kathäà kathayata | kathayatv iti päöhe, ekäà sakhéà praty uktiù, bhavatéty arthät | tadaiva hådi sphurantaà kåñëaà çarair vidhyantaà kämaà matvä tam äcchädya träsodayät sa-vaiklavyam äha—aho kañöaà ! hådayeçayaù kämaù çatrur ayaà märayati, kià kurmaù ? ity arthaù | kià vä, hådi kåñëa-sphürtyä säçcarya-viñädam äha—aho yat-kathäà tyaktum icchämaù, sa eva hådi vartate | tat tasmäd äcchädya sahajautsukyodayät, taj jänaténäà naù kåñëe [bhä.pu. 10.47.47] itivat sa-viñädam äha—madhureti | bateti khede | astu tävat tyägaù, pratyuta kåñëe ciraà tåñëä lambate, pratikñaëaà vardhate | kédåçé ? kåpaëäd api kåpaëä | utkaëöhayätidénety arthaù | kédåçe ? madhuräd api madhuraù smero madana-madädibhir utphullaç cäkära äkåtir yasya tasmin | ato mano-nayanayor utsavo yasmät tasmin |

sväntar-daçäyäà tu pürvavad arthaù | bähyärthaù spañöaù ||42||

—o)0(o—

(43)

äbhyäà vilocanäbhyäm amburuha-vilocanaà bälam |dväbhyäm api parirabdhuà düre mama hanta daiva-

sämagré ||

kåñëa-vallabhä : pürvaà madhura-madhura-smeräkäraç cakñubhyäm äliìgitaù | samprati tad bhägyaà nästéty äha—äbhyäm iti | dväbhyäà vilocanäbhyäm amburuha-vilocanam | amburuhaà kamalaà tad-viçiñöe éñad-aruëa-komala-guëa-yukte locane yasya tam | bälaà sukumäraà parirabdhum äliìgituà darçanänandätilälasayä tatraiva magnam iva kartum | hanta khede | mama daiva-sämagré bhägya-rüpä sämagré düre | samépe na dåçyata ity arthaù | tädåça-bhägyasyäsambhavät | kheda-bähulyena kriyä-padasya vaktum açakyatvät | äbhyäà dväbhyäm apéti, idaà-dvi-çabdayor ayaà bhävaù—nayanayor ekasmin budhyamäne’nyatränandäçru-saàvalitatvena tathaiva sthita iti dväbhyäm aéty adhikñepoktiù | äryä chandaù ||43||

subodhiné : punar api tathaiväha—äbhyäà dväbhyäm api vilocanäbhyäm amburuha-locanaà bälaà parirabdhuà drañöuà mama deva-sämagré tädåça-bhägya-rüpa-darçana-sädhanaà hanta düre | nästy evety arthaù | bhäva-garbhitaika-neträpäìga-darçanaà tävad ästäm | sämänyato dväbhyäm api drañöuà bhägyaà nästéty arthaù ||43||

91

Page 92: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

säraìga-raìgadä : athätyädhibhärotpanna-tänavätiçayäd glänir utpannä | tac ceñöä tribhiù çlokaiù | tatra prathamaà bhümau nipatya netre nimélya tad-adarçanotpanna-viñäda-dainyäbhyäm adhunaivägataà taà parirapsyase dhairyaà kurv ity äçväsayantéù sakhéù prati sa-nairäçyaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—ägate’py asminn açaktyä bhuja-cälanädy-asämarthyät säkñäd-äliìganaà düre tävad ästäm, vilocanäbhyäm api taà bälaà kiçora-çekharaà parirabdhuà mama daiva-sämagré bhägya-rüpa-darçana-sädhanaà düre | nästy evety arthaù | hanta viñäde | viñäde hetuù—ambv iti | taträpi bhävodgäri-väma-netra-präntena darçanam ästäm | dväbhyäm apétara-janavad darçana-bhägyaà nästéty äha—dväbhyäm api |

nanv adhunaiva drakñyasi, kim iti khidyasa ity atra netronmélane prayatamänä tad-açaktyäha—äbhyäm | sa ced ägacched ägacchatu näma, mama punar äbhyäà tad-darçanaà nästy eveti bhävaù |

sväntar-daçäyäà—tayä saha vilasantaà tam | anyat samam | bähyärthaù spañöaù ||43||

—o)0(o—

(44)

açränta-smitam aruëäruëädharoñöhaàharñärdra-dviguëa-manojïa-veëu-gétam |vibhrämyad-vipula-vilocanärdha-mugdhaà

vékñiñye tava vadanämbujaà kadä nu ||

kåñëa-vallabhä : aruëäruëädharoñöham aruëäd apy aruëam, atyaruëam iti vépsäyäà dvir bhävaù | oñöhädharam adharoñöhaà yasya tat | aruëavad aruëaà vä | aruëo’vyakta-räge’rke sandhyä-räge’rka-särathau iti mediné | punaù kédåçaà ? harñärdra-dvi-guëa-manojïa-veëu-gétam | harñeëärdraà snigdham ata eva dvi-guëaà manojïaà manoharaà veëu-gétaà vaàçé-rava-viracita-vividha-gäna-viçeño yatra tat | yad vä, harñeëärdraù sveda-sättvika-bhävät tataç ca dvi-guëa-manojïo yo veëus tasya gétaà yasmiàs tat | punaù kédåçaà ? vibhrämyad-vipula-vilocanärdha-mugdham | vibhramator vaidagdhyé-pürvaà bhramator vipulayor viçälayor viçiñöa-locanayor yad-ardhaà tena mugdhaà manoharam | vilocanärdram iti päöhe—vibhrämyadbhyäà vipuläbhyäà vilocanäbhyäm ärdraà ca tan mugdhaà ceti | ärdrärdreti paunaruktyaà na doñaù, autsukyät | praharñiëé chandaù ||44||

subodhiné : punar udyad-utkaëöhä-guëöhitaù prärthayate—nu bho çré-kåñëa tava vadanämbujaà kadä vékñiñye ? ambujatäm äpädayann äha—açräntaà satataà smitaà prakäço yasmin | tathäprakäçe hetuù—aruëäd apy aruëävadharoñöhau yatra | smitam api kathaà ? harñeëärdram ata eva dviguëa-manojïaà veëu-gétaà yatra | tat-prakäram äha—viçeñeëa

92

Page 93: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

bhrämator bhramaravac caïcalayoù priyekñaëotphulla-vilocanayor ardhenäpäìgena vékñaëena manoharam ||44||

säraìga-raìgadä : punaù sva-preraka-tac-chré-mukha-sphürtyä viñädautsukyäbhyäà—jahyäm asün vrata-kåçän çata-janmabhiù syät [bhä.pu. 10.52.43] itivat, dhyänena yäma padayoù padavéà sakhe te [bhä.pu. 10.29.35] itivac ca taà prati pralapantyä vaco’nuvadann äha—nu bho çré-kåñëa tava vadanämbujam atra janmani na dåñöam eva, kadäpi janmäntare’pi vékñiñye | kédåçaà ? açräntaà satataà smitaà yasmin | mat-preraëa-harñeëärdramato dvi-guëa-manojïaà veëu-gétaà yasmin | mat-preraëärthaà vibhrämyad-vipula-vilocanayor yad-ardhaà tena mugdhaà ca yat || sväntar-daçäyäà pürvavat | bähyärthaù spañöaù ||44||

—o)0(o—

(45)

léläyatäbhyäà1 rasa-çétaläbhyäànéläruëäbhyäà nayanämbujäbhyäm |

älokayed adbhuta-vibhramäbhyäàkäle kadä käruëikaù kiçoraù ||

kåñëa-vallabhä : samprati çré-kåñëasyävalokana-viçeñam äçäste—léläyitäbhyäm | kiçoro rasa-maya-kiçorävastho nayanämbujäbhyäà kadä kasmin käle samaye älokayed älokayiñyati | käruëiko mad-duùkhäsahiñëuù | käruëikatväd darçanaà sambhavatéty autsukyam | kédåçäbhyäà ? léläyitäbhyäm | lélä çåìgära-bhävajä kriyä tayäyitaà gataà yayos täbhyäm | atyäçcarya-lävaëya-gati-yuktäbhyäm ity arthaù | helä lélety amé häväù kriyäù çåìgära-bhävajäù ity amaraù |

rasa-çétaläbhyäà rasena çåìgärädinä çétaläbhyäà snigdhäbhyäm | madhyato nélaà präntato’ruëaà ca yayos täbhyäm | tärakä-nélima-sahajäruëima-miçrita-madodbhütäruëa-guëa-yuktäbhyäm ity arthaù |

adbhuta-vibhramäbhyäm adbhuto vibhramo viläso bhramaëaà vä yayos täbhyäm | vibhramo bhüñaëädénäà vinyäso vibhramo mataù iti mediné | adbhuto vibhramo bhüñä-sthäna-viparyayo yäbhyäm | yal lävaëya-nirékñaëena sarveñäà sarvam api vismåtaà bhavatéti | asthäne bhüñaëädénäà vinyäso vibhramo mataù iti mediné | etena nayanayoù sukomalatvam atidérghatvaà lélä-rasa-mayatvaà ca sücitam | indra-vajrä chandaù ||45||

subodhiné : atha dainyät sväyogyatäà matvä tad-älokanam äçäste | sa kiçoro nayanämbujäbhyäà kadä käle tädåça-bhägyodaya-samaye | mäm ity adhyähäraù | älokayet | tat sambhävayann äha—käruëikaù | käruëyän mäà paçyed ity arthaù | kédågbhyäà—lélä-präcuryäl léleväcarato ye täbhyäm | tat kathaà ? çåìgära-rasena çétaläbhyäm | tal-lakñaëam äha—

1 Gopäla Bhaööa léläyitäbhyäm.

93

Page 94: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

tat-sväbhävyena néle jägaräd aruëe ye, ata evädbhuto viläso yayoù | tad-darçana-bhägyaà mama cen nästi, tarhi lélayänyato’valokayatä tenäham eva dåçyaù syäm ity abhipräyaù ||45||

säraìga-raìgadä : atha sédantyäù, ayi sa evägatya tväà drakñyati, taväpi çaktir bhaviñyatéti sakhé-väkyät täù sotkaëöhaà påcchantyä vaco’nuvadann äha—sa kiçoro nayanämbujäbhyäà kadä käle älokayet ? mäm iti çeñaù | icchä-prakäçane liì | kià vä, idänéà mriye kadä välokayed iti nairäçyoktiù | sa-karuëa-prema-rasa-çåìgära-rasayoù pravähena çétaläbhyäm | tathä tärayor nélimnä präntayor aruëimnä ca yuktäbhyäm | madirayor ivädbhuto vibhramo yayos täbhyäm | ato lélä-präcuryäl léleväcarati léläyate, täbhyäm | aparädhinéà mäà paçyati cet, tadä hitvä kathaà gataù ? iti vimåçya sa-dainyam äha—käruëikaù | kåpayä sambhaved apéti bhävaù |

sväntar-daçäyäà—etäà kadälokayed iti | bähye—kadä kåpävalokanaà kariñyatéti ||45||

—o)0(o—

(46)

bahala-cikura-bhäraà baddha-picchävataàsaàcapala-capala-netraà cäru-bimbädharoñöham |

madhura-mådula-häsaà mandarodära-lélaàmågayati nayanaà me mugdha-veñaà muräreù ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-vigrahävalokanaà vicärayaàs tad abhilañati—bahaleti | me mama nayanaà muräreù | mura veñöane dhätuù | murati veñöayati darçana-pratibandhaka-rüpa-lajjä-bhayädir eva muras tasyäriù | na hi çré-kåñëasya rüpe muralé-näde vä sakåd-anubhüte lajjädy-argalä tiñöhati | tasya mugdha-veñam | mugdhaà sundaraà svata eva veñaà bhüñaëa-rüpam | bhüñaëa-bhüñaëäìgaà [bhä.pu. 3.2.12] ity ukteù | mågayaty anveñati | kathaà darçanaà syät ? iti vicärayatéty arthaù | måga anveñaëe iti dhätuù | mågyata iti mågaù, mågaà karotéti mågayati |

veñaà viçinañöi—bahala-cikura-bhäram | bahalo veña-kauçalena cikuräëäà keçänäà bhäro yasmiàs tam | puñpa-mälädy-alaìkåtatväd bhära-nirüpaëam |

baddha-picchävataàsam | baddho racanä-saundarya-viçeñeëa sandarbhitaù picchä-näma-vataàsaù çiro-bhüñaëaà yasmiàs tam |

capala-capala-netram | yadyapi svabhävata eva capala-netratä, taträpi veñävalokanena sarvataç cakita-dåñöi-saïcäreëa ca capaläd api capale netre yasmiàs tam | pratipada-cäpalya-våddheù |

94

Page 95: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

cäru-bimbädharoñöham | svabhävata eva cäru manoharaà bimba-präyam adharoñöhaà yasya tam |

madhura-mådula-häsam | madhuro mädhurya-rasa-prado måduà läty ädatta ity etädåço häso häsyaà yasya tam | etena smita-häso dhvanitaù | tal-lakñaëaà coktaà pürvam eva |

mandarodära-lélam | mandaraù kalpa-tarus tat-präyä | mandarä bahalä vä | nänä-vidhodärä bahu-rasa-pradä lélä yasya tam | mandarä mandara-parvata-präyodärä mahaté lélä yasyeti vä | yañöamåtotpädanäya sarvair militvä mandaränayana-prayatnaù kåtaù, tathä çré-vigraha-darçanänandämåta-präpty-arthaà mandara-rüpa-lélä-nirüpaëam ity arthaù | mandaras tu pumän mantha-çailaà mandara-pädape väcyavad bahale mande iti viçvaù || mäliné chandaù ||46||

subodhiné : punar utkaëöhayä sva-netram upälambhayann äha—murärer manohara-veñaà me nayanaà mågayati | ahaà kià karomi | athaväsya ko doñaù ? bahalo niviòaç cikura-bhäro yatra | tatra baddhaù piïchävataàso yasmin | anena mugdhatäm uktvä tad-uddépanän äha—aticapale netre yatra | cäru-bimba-phalavad adharoñöhau yatra | madhuro mådulaç ca häso yatra | netra-kñobhakatvam äha—mandarädrer ivodärä lélä yatra | yathä tena dugdhäbdhià saàkñobhya tasyämåtädikaà håtaà tathaiva tad-veñeëa netra-dhairyädikam iti bhävaù ||46||

säraìga-raìgadä : atha punar mürcchantyäù, sakhi ! uttiñöha paçyäyam ägataù çré-kåñëa iti sakhénäm äçväsanaiù sa-sambhramaà netre unmélyotthäya diço’valokayantyäs tam aprekñya täù prati pralapantyä vaco’nuvadann äha—he sakhyaù ! murä kutsä tad-areù | parama-sundarasyety arthaù | mugdhaà veñaà me nayanaà mågayati | çéghraà darçayateti bhävaù | kédåçaà ? bahalaù snigdha-niviòaç cikura-bhäro yasmin | tatraiva baddhaù piïchävataàso yasya | capalän ménäd api capale netre yasmin | capalaù pärade méne iti viçvät | cäru-bimbädharoñöhau yatra | madhuro mådulaç ca häso yatra | veñasya gämbhéryaà kñobhakatvaà cäha—mandarädrer ivodärä mahaté lélä yasya | tena yathä dugdhäbdhià saìkñobhya ratnädikaà håtaà tathä tenäsmäkaà hådayaà saìkñobhya dhairyädikam | ato mahä-kñobhakam iti bhävaù |

sväntar-daçäyäà—tat-saìgama-madhura-veñam | bähyärthaù spañöaù ||46||

—o)0(o—

(47)

bahala-jalada-cchäyä-cauraà viläsa-bharälasaàmada-çikhi-çikhä-lélottaàsaà manojïa-mukhämbujam |

kam api kamaläpäìgodagra-prasaìga-jaòaà jagan-1

1 PS prasanna-jagan-jaòaà

95

Page 96: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

madhurima-parépäkodrekaà vayaà mågayämahe ||

kåñëa-vallabhä : nayanaà tävat puro-vartinam eva mågayituà çaknoti, hä hanta kià kurma ity äha—bahaleti | vayaà kam apy adbhutaà jagan-madhurima-parépäkodrekaà jagatsu yo madhurimä tasya paripäko våddhis tasya udrekaù | parama-pürëatama-mädhuryam ity arthaù | mågayämahe kenopäyena paçyäma iti vicärayämahe |

tad-vidas tu kevalaà bhäväbhyäsam evopäyam upadiçanti, sa tv atyanta-durghaöa iti bhävaù | kédåçaà ? bahala-jalada-cchäyä-cauram | bahala-jaladaù sändra-meghaç chäyä-cauraç cchäyä käntis tasyäç cauro yasya tam | tad-vapuù-pratibimba-käntià caurayitvä mudhä garjatéty arthaù | yad vä, chäyäyäà pratibimbe yad dåçyate çyämikäbhäsädi tatra kiïcid dhartuà cauravad bhavati | na tu taträpi kim api präpnoti, pratyuta dhik-karaëéya eva |

viläsa-bharälasaà viläsa-bhareëälasam | mada-çikhira-çikhä-lélottaàsaà madänäà mattänäà çikhinäà yä çikhä cüòä tasyä yä lélä tadvad uttaàso nänä-puñpa-gumphita-çiro-bhüñaëaà yasya tam |

manojïa-mukhämbujam | manojïaà paramäçcarya-manoharaà mukhämbujaà yasya tam |

kamaläpäìgodagra-prasaìga-jaòam | kaà kåñëa-prema-sukhaà tenälati präpnoti | bhüñädy-artho vä bodhyaù | kamalä çré-rädhä tasyä apäìgo neträntas tasyodagram utkåñöägra-bhägas tasya prakåñöa-saìgena jaòam | salajja-smita-mukha-bhaìgi-viçeña-pürvakävalokana-stambha-sättvika-bhäva-lakñitam ity arthaù | hariëé chandaù ||47||

subodhiné : athodyad-ätma-bhäva-svabhävyena sa-narmälaläpa—vayaà kam api mågayämahe | kim-arthaà ? niviòämbudänäà känti-cauram | sa kathaà pariceñyate ? mada-çikhira-çikhäbhir lélä-yukta uttaàso yasya | tathä, manojïaà manasi sphuran-mukhämbujaà yasya | tarhi kathaà präpsyatha ? viläsa-bhareëälaso’nudyamo yatra | anudyamo’pi kutaù ? kamaläyäù çré-rädhäyä apäìgasya ya uccaiù prasaìgas tena jaòam | tathä hetuù—jagati madhurimëäà yaù parépäkaù pariëatis tasyodreka ädhikyaà yatra | anena gamanäçaktyä tat-präptiù sulabheti bhävaù ||47||

säraìga-raìgadä : nanv ägato’yaà tväà parihasan kväpi kuïje nilénas tiñöhati | tadägaccha tam anviñya paçyäma iti sakhénäà girä täbhis tam anviñya bhramantyäù, kvacit tulasi [bhä.pu. 10.30.7], apy eëa-patné [bhä.pu. 10.30.11] ity ädivat sthira-carän påcchantyäs teñäà praçnam uööaìkya tän prati pratyutaàrantyä vaco’nuvadann äha—nanu kim-artham unmattä iva rätrau bhramatha | tatra sävahittham äha—yasya nämäpi cauratväd agrähyaà taà kam api vayaà mågayämahe |

sa jïäyata eva, dåñöeç cet kathyatäm | äà çaöho’yaà kväpi kayäpi gopyä ramamäëas tiñöhati, tad-anveñaëaà tu läghaväyaiva tan nivartadhvam | tatra sa-garva-sävahelam äha—kamaleti | lakñmyä apäìgasya ya udagraù

96

Page 97: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

prasaìgas tena jaòaà tad-vaçam api | kim utäsmad-gopyä ramamäëam | tato’sman-mano-ratnaà håtvä gato’yaà, tad eva prärthyaà kià nas teneti bhävaù |

nanu sad-dharma-çéle kathaà cauräpavädaà dadatha, tatra sahäsa-çiro-dhünanam äha—bahaleti | vajrendra-dhanur-ädi-yukta-niviòa-jaladänäm api känti-cauram, kim utäbalänäà no mano-ratnam iti bhävaù |

tathä, madhv iti | madhurimëäà parépäko yeñu te madhurima-parépäkäù smarendu-padma-haàsa-måga-ména-pallavädyäs teñäm udgato rekaù çaìkä yasmät tam | teñäm api mädhuryäëäà cauram ity arthaù | madhuraà rasavat-svädu-priyeñu iti viçvaù | reko viveke çaìkäyäà rekaù syäd adhame’pi ca iti viçvaù |

nanv evaà ced düre sthäsyati kathaà drakñyatha ? taträha—madeti | piïcha-mukuöäd dürato’pi dåçyo bhaved iti bhävaù |

nanu tato’pi dhävitväpasariñyati ? taträha—viläseti | tad-atiçayajälasena çéghraà gantum apy açaktam iti bhävaù |

nanu ghana-tamasi kuïje niléya sthäsyati ? taträha—manojïeti | koöi-candravan manojïaà mukhämbujaà yasya | tat-känti-püreëaiva dåçyo bhaved ity arthaù |

yad vä, nanu prätar vraja eva taà lapsyadhve, tadaivätma-dhanaà grähyam | sabalo’sau rätrau kadäcid deham api vaç corayet, tan nivartadhvam, taträtmänam anuktvä bhaìgyäha—kamalänäà vara-stréëäm äsäm apäìgasyodagro yaù prasaìgas tena jaòam | kim api kartum asamartham ity arthaù | kamalä çré-vara-striyoù iti viçvaù |

sväntar-daçäyäà—sva-samäna-sakhéù pratyuktiù | he sakhyaù ! ägacchata, yenonmäditeyaà tam anveñayämaù | nanu kathaà rätrau lapsyämahe ? taträha païcabhir viçeñaëaiù | nanu präpte’pi katham äyäsyati ? taträha kamalä çré-rädhä asyä apäìga-prasaìgena tat-prastävena jaòaà tad-vaça-cittam | çrutvaivaiñyatéty arthaù || bähyärthaù spañöaù ||47||

—o)0(o—

97

Page 98: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(48)

parämåçyaà1 düre pathi pathi2 munénäà vraja-vadhü-dåçä dåçyaà çaçvat tri-bhuvana-mano-häri-vadanam |

anämåçyaà väcäm aniçam3 udayänäm4 api kadädarédåçye devaà dara-dalita-nélotpala-rucim5 ||

kåñëa-vallabhä : aho çré-kåñëa-darçanam atidurlabhaà yato dåñöe’pi dåñöavat-pratéty-abhävät | kadä drakñyäméty autsukyenäha—parämåçyam iti | dévyati dyotyata iti devas tam asädhäraëa-dépti-kréòä-yuktaà kadä kasmin samaye darédåçye ? punaù punar drakñyäméty arthaù |

kåtaà devaà ? munénäà manana-çélänäà yo yaù panthäs tatra tatra dürataù parämåçyaà vicäraëéyam, durvitarkyam ity arthaù | ayaà bhävaù—tatra tatra munayo vicärayanti, na tu yäthärthyena niçcinvanti | çuddha-prema-rasa-vartmani kasyäpy apraveçät |

punaù kédåçaà ? tri-bhuvana-mano-häri-vadanam | tri-bhuvana-viñaye yan-manas tad api hartuà çélam asya tädåg vadanaà yasya tam | ataù çaçvan nityaà dåçyaà drañöuà yogyam | sarvätiçäyi-saundarya-camatkäravattvät | yad vä, çaçvan nityaà tribhuvanasya mano yatra harati sarväny adåñöim, tädåg vadanaà yasya |

punaù kédåçaà ? dara-dalita-nélotpala-rucim | daram éñad dalitaà vikasvaraà yan nélotpalaà tasmäd api nitaräà bhavatéti | daro bhaye daro garte kiïcid arthe daro’vyayam iti viçvaù | nélaà ca tad utpalaà ceti | néla-sugandhi-sukumära-guëa-yuktaà vä | çåìgära-rasa-mädhuryasya paramotkarña-camatkärät | nélotpala-daçäm iti päöhe—daçeva daçä néla-sugandhi-sukumära-daçä, iti |

sämänyata eva nirdiñöaà viçiñya nirdiçyatäm iti cet, taträha—aniçaà nirantaram udayaù prakäço yäsäà täsäà nityänäm api väcäà çruténäm anämåçyam aspåçyam | etädåçam atidurjïeyam api devaà kadä tat-kåpayä parokñato jïätvä darédåçy | kevalayäpi tat-kåpayä na dåçyata ity äha—vraja-vadhünäà çré-rädhädi-vraja-sundaréëäà dåçä cakñuñä hetu-bhütena dåçyam | täsäà kåpayä tathä viharamäëaà sarve paçyantéti bhävaù | athaivaivaà yojanä—tribhuvana-häriëaù kåñëasya vadanaà devaà déptimat kadä darédåçye | anyat samänam || çikhariëé chandaù ||48||

subodhiné : punar dainyodayät tad daurlabhya-sphürtyäha—devaà durlabhaà kadätiçayena paçyämi | tatra hetuù—tribhuvanänäà manohäri vadanaà yasya | tathä, éñad-vikaçita-nélotpalavad rucir yasya | tarhi

1 PS parämågyam2 PS pariñadi 3 PS anidaà 4 Caitanyadäsa and Kåñëadäsa read väcä muni-samudayänäm.5 Kåñëadäsa -rucam, Gopäla Bhaööaù -nibham.

98

Page 99: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

muny-upadiñöair upäyaiù pratyakñékåtya paçya—munénäà pathi pathi parämåçyaà tatas tad-düre | tad apräpyam ity arthaù | kià ca, muni-samudayänäà väcäpi na spåñöam | tarhi kathaà didåkñä ? vraja-vadhüñu yä dåñöis tad-anugatiù, tayä çaçval labhyam ||48||

säraìga-raìgadä : atha kvacit kuïjäbhyarëe sphürtyä taà dåñövä punar asphürtyä viklaväyäù, tvayä dåñöo’sau kim iti khidyase ity äçväsayantéù sakhéù prati pralapantyä vaco’nuvadann äha—he sakhyaù ! devaà kréòä-paraà kåñëaà kadä darédåçye bhåçaà väïchä-pürtyäà paçyämi | tatra hetuù—dara-daliteti tribhuvaneti ca | ato muni-samudayänäà mahä-kavéndräëäà vyäsädénäà väcäpy anämåçyam aspåçyam | etädåk saundarya-viçiñöatayä vaktum açakyam ity arthaù |

kià vä, nanu tavaiväyam | kadäpi drakñyasi, tatra akhila-dehinäm antar-ätma-dåk [bhä.pu. 10.31.4] itivat tad daurlabhyam äha—munénäà väcäpy anämåçyam |

nanv evaà cet tvaà kathaà didåkñase ? taträha—vrajeti | vraja-vadhünäà yuñmäkaà dåçä dåçyam | taträpi çaçvan nirantaram | ata iyaà lälasety arthaù |

nanu käle drakñyasi, idänéà kva labhyo’säv atra | tad-uddeçaà kathayanty äha—munéti | muni-gaëäù vihagä vane’smin [bhä.pu. 10.21.14] harim upäsate dhåta-maunä ity ädi-diçä munénäà tad-darçanena jäta-stambha-mohäditayä dhåta-maunänäà pakñi-mågäëäà pathi pathi parämåçyam | taträpi düre | düräd evätraivästa ity anumeyam ||

sväntar-daçäyäà—sva-samäna-sakhéù pratyuktiù | devam anayä saha kréòantaà taà kadä darédåçye punaù säkñät paçyämi | anyat samam |

bähye—bhäva-çävalyodayäd äha—taà kadä darédåçye ? tatra hetuù—dareti | punaù sa-nairäçyam äha—pareti | sarva-yämitvenänumeyam | punar vicärya sa-lälasam äha—vrajeti | atas tad-bhäva-çälinä mayäpi dåçyo bhavet | punaù sa-nairäçyam äha—aneti | munénäà väg-agocaram ahaà drañöum icchämi | aho mürkho’smi | punaù sotkaëöham äha—tribhuvaneti | tathä, munénäà düre’numeyaà väg-agocaraà ca | vraja-vadhü-dåçä dåçyaà nélotpala-rucam ity äçcaryam ||48||

—o)0(o—

99

Page 100: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(49)

lélänanämbujam adhéram udékñamäëaànarmäëi veëu-vivareñu niveçayantam |doläyamäna-nayanaà nayanäbhirämaàdevaà kadä nu dayitaà vyatilokayiñye ||

kåñëa-vallabhä : sampratipäditam avalokayantam avalokayämi, tadä mahat kautukam iti harñautsukyenäha—léleti | dayitaà saïjäta-dayaà bahu-dätäraà vä | devaà dyotamänaà kadä nu vyatilokayiñye | kriyä-vyatihäre vyatiù | paçyantaà taà drakñyäméty arthaù | yad vä, anudayitam anukülä anugatä dayitä vallabhä yasmiàs taà devaà kréòantam | räsa-vihäriëam ity arthaù |

kédåçaà devaà ? lélänanämbujaà lélä çåìgära-bhävajä kriyä tad-yuktam änanämbujaà yasya tam |

punaù kédåçaà ? adhéraà caïcalam | yad vä, na vidyate dhér yatra sa adhér mohas taà räti dadätéti vä | adhéraà yathä bhavati tathodékñamäëam | ud utkåñöam ékñamäëaà paçyantam |

punaù kédåçaà ? veëu-vivareñu veëoç chidreñu narmäëi parihäsoktér niveçayantam arpayantam | veëu-vädena smara-parihäsaà kurvantam ity arthaù |

punaù kédåçaà ? doläyamäna-nayanam | doläyamäne ghürëäyamäne nayane yasya tam | ato nayanayor abhirämaà sundaram || vasanta-tilakaà chandaù ||49||

subodhiné : punar api tathaiva sa-lälasam äha—na vitarke | devaà puraù kréòantaà kadä vyatilokayiñye | sa mäà drakñyaty aham api taà drakñyämi | sa kathaà tväm avalokayet | lélä nänä-bhävodgära-bhaìgé tad-yuktam änanämbujaà yasya | ata evädhéraà yathä syät tathodvékñamäëam | tathä, veëu-vivareñu narmäëi niveçayantam | ato doläyamäna-nayanam | kautuké lélayä mäm avalokayed ity arthaù | tvaà kathaà taà didåkñase—dayitam | ata eva nayanäbhirämam ||49||

säraìga-raìgadä : atha pürva-preraëa-kälänyonya-darçana-småtyä sotkaëöhaà täù påcchantyä vaco’nuvadann äha—nu bhoù sakhyas taà mamaiva dayitaà devaà kréòantaà kadä vyatilokayiñye | sa mäà kuïje preraëärthaà drakñyaty aham api taà tad-aìgékära-jïäpanärthaà kadä drakñyämi | kédåçaà ? lélä nänä-bhävodgära-yukta-nirakñara-saìketa-kathane bhaìgé tad-yuktam änanämbujaà yasya | adhéraà yathä tathodékñamäëaà ürdhva-netra-cälanayä mäà kuïje prerayantam | ato’nya-taj-jïäna-bhiyä doläyamäne nayane yasya | tathä, narmäëi mat-preraëa-saìketa-rüpäëi veëu-vivareñu niveçayantam | ato nayanäbhirämam ||

100

Page 101: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

sväntar-daçäyäà—täà kuïjäya netuà mäà sa drakñyaty aham api taj-jïänärthaà tam | anyat samam | bähye kåpävalokanaà tasya | mamäpi vismayävalokanam ||49||

—o)0(o—

(50)

lagnaà muhur manasi lampaöa-sampradäya1-lekhävalehini2 rasajïa-manojïa-veñam |

rajyan3-mådu-smita-mådüllasitädharäàçu4-räkendu-lälita-mukhendu mukunda-bälyam ||

kåñëa-vallabhä : idänéà tasya cäpalyaà manasi lagnam | tat punaù kadä nu bhavitavyam iti harñojjåmbhitena smarann äha—lagnam iti | mukundasya småti-mätreëäpi muktià dadataù çré-kåñëasya bälyaà cäpalyaà muhur väraà väraà manasi lagnam | kadäpi manaso näpaiti tad-vaçän mokñänandasyäpi vismåteù |

kédåçe manasi ? lampaöa-sampradäya-lekhävalehini | lampaöaù prakåte çré-kåñëa-viñaya-lélä-rasäsvädanäya lampaöavad vartamäno yaù sampradäyaù paraà parägata-sajätéya-samühas tasya lekho devaù çré-kåñëas tam avaleòhum äsvädayituà çélaà yasya tasmin | yad vä, kåñëa-viñaya-madhura-préti-rasa-lampaöa-sampradäyas tatra likhyante ye tad-rasäsväda-lekhä lipayaù çreëyo vä vicitra-prakäräs tän avaleòhuà çélaà yasya tasmin | yad vä, kåñëa-viñaya-madhura-préti-rasa-lampaöa-sampradäyasya tatra likhyante ye tad-rasäsväda-lekhyä lipayaù çreëyo vä vicitra-prakäräs tän avaleòhuà çélaà yasya tasmin | lekhyo lekhye ca deve ca lekhä çreëyäà lipäv api iti mediné |

kédåçaà mukunda-bälyaà ? rasajïa-manojïa-veñam | rasaà jänantéti rasajïä rasa-viçeña-bhävanä-caturäù | etad rasam eva parama-puruñärthatvena jänanta ity arthaù | teñäà manojïo mano-häré veëu-vana-mälä-kaustubha-barhävataàsädi-yukto veño yatra tat |

punaù kédåçaà ? rajyan-mådu-smita-mådüllasitädharäàçu-räkendu-lälita-mukhendu | rajyad-adhikädhika-rägaà snehaà präpnuvan mådu mano-häri yat smitaà tad-yuktä ye mådüllasitäù sukumärolläsaà präptä adharäàçavo yatraivaà-viçiñöaù | räkendunä räkä pürvimä-bhedas tasyä indunä | pürëa-candreëety arthaù | lälito lälanaà kärito mukhendur yatra tat | yan mukha-madhurimäëam avalokya pürëa-candro’py ärätrikavad ätmänaà karotéty arthaù | paurëamäsé tu pürëimä kalä-héne sänumatiù pürëe räkä niçäkare ity amaraù | yad vä, rajyanto’nurägaà präpnuvantyo yä mådavo gopyas täsäà smitena mådüllasitä adharäàçavo yatreti påthak-padaà vä | anyat samänam || vasanta-tilakaà chandaù ||50||

1 PS sampradäyi2 PS -lekhini3 PS lajjan-4 PS madhu-snapitädharäàçu-

101

Page 102: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné : atha sva-mana upälabhamänas tathaiväha—me manasi mukunda-bälyaà muhur lagnam | idänéà dåòhaà lagnam ity arthaù | tatra hetuù—lampaöa-sampradäyänäà çreëém avaleòhuà çélaà yasya tasmin | mahä-lampaöe ity arthaù | athaväsya ko doñaù ? rasajïänäà manojïo veño yatra | tathä, anuräga-yuktaç ca mådu-smitenälpollasitaç ca yo’dharas tasyäàçur yatra, räkendubhiù sevito mukhendur yatra, tac ca tac ca ||50||

säraìga-raìgadä : atha tan-mädhuryärëave sarvendriya-mano-nayena punar mohaà gacchantyäù, ayi sakhi kñaëaà taà vismåtya sukhiné bhaveti sakhénäm äçväsät täbhyas tad açaktià kathayantyä vaco’nuvadann äha—mukhe kundavad dhäsyaà yasya tasya mukundasya bälyaà kaiçoraà cäpalyaà vä mama manasi, vastre mäïjiñöha-räga iva, lagnam | kià karométy arthaù |

nanu tato nivartyänyatra niveçayety atra tad api mad-vaçaà nety äha | athaväsya varäkasya ko doño yata etädåçaà tad ity äha—rasajïänäà manojïo veño yasmin | tathä, räga-yuktaç ca mådu-smitena mådüllasitaç ca yo’dharas tasyäàçur yasmin | påthak-padaà vä | tathä, räkendubhir lälitaù, sevito mukhendur yatra |

sväntar-daçäyäà—samäna-sakhéù pratyuktiù | bälyaà tayä saha kuïje kaiçora-cäpalam | bähye—svän praty uktiù ||50||

—o)0(o—

(51)

ahima-kara-kara-nikara-mådu-mudita-lakñmé-sarasatara-sarasiruha-sadåça-dåçi deve |vraja-yuvati-rati-kalaha-vijaya1-nija-lélä-

mada-mudita-vadana-çaçi-madhurimaëi léye ||

kåñëa-vallabhä : atha tasya cäpalyädi sarvam eva madhura-madhuraà, tasmän madhurima-çabda-väcya eväyam | ato’ham atraiva viléya tiñöhäméty autsukyenäha—ahima-kara-kareti tribhiù | deve divyati dyotyata iti devas tasminn ahaà léno bhavämi | çré-kåñëe evaà rasäviñöe viharati saty ahaà tatraiva léno bhütvä paçyäméty arthaù |

kédåçe ? ahima-kara-kara-nikara-mådu-mudita-lakñmé-sarasatara-sarasiruha-sadåça-dåçi | ahima-karaù süryaù | na himäù çétaläù karäù kiraëä yasya | çétä na bhavanti tävan na tüñëä ity ahima-padät präpyate | tasya kara-nikareëa kiraëa-samühena kåtvä mådur mådvé komalä | snigdheti yävat | muditä håñöä sphétä ca yä lakñméù çobhä, tayä sarasataram atisarasaà yat sarasijaà kamalaà tat-sadåçe dåçau yasya tasmin | yadi madhyähna-kälénas tékñëaù sürya-raçmi-sambandhas tarhy antar-makarandatve’pi bahiù-çuñkataiva syät | ato kärkaçyäpattiù | yadi

1 Kåñëadäsa and Caitanyadäsa, vijayi

102

Page 103: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

cätiprätaù-kälénaù sürya-kara-saàyogas tarhi na vikäça-bähulyam | ato nätipracaëòa-sürya-kara-nikareëa bahiù-snigdhatä vikäça-bähulyaà ca yasya kamalasya tadvan nayana-çälitvaà sücitam |

punaù kédåçe ? vraja-yuvati-rati-kalaha-vijaya-nija-lélä-mada-mudita-vadana-çaçi-madhurimaëi | vrajasthä yuvatayo gopäìganäs täsäà rati-viñaye yaù kalaho dåòhäliìgana-hära-troöana-cumbana-lélä-kamala-täòanädi-rüpas tatra yo vijayas tatra yä nija-lélä-çåìgära-bhävajä tayä yo mado harñas tena mudito vadana-çaçé | kajjala-rekhäìkitatväd vadana-çaçéty uktam | tatra yo madhurimä-pürvaù ko’pi mädhuré-camatkäro yasya tasmin | yathä yathä täsäà mådv-aìgénäà gäòha-çleñädi-rüpä kriyä, tathä tathä sarasataratvaà coktam | atra samäsa-bähulyaà paunaruktyaà ca na doñaù | tad-anusmaraëena tad-äkäräntaù-karaëa-våttitvät ||51||

subodhiné : punar atyärti-sphuritasya mädhurye majjann äha tribhiù—ahaà deve léno bhaväméti triñv apy anvayaù | kédåçe ? sürya-kiraëa-samüheneñad-vikaçitena yä çobhä tayä sarasataraà yat sarasiruhaà tat-sadåçau dåçau yasya | dåçor vikäçe hetuù—vraja-yuvatibhiù saha yo rati-kalahas tatra vijayiné nijäsädhäraëé yä lélä tayä yo mado garvas tenollasito yo vadana-çaçé tasya mädhuryaà yatra ||51||

säraìga-raìgadä : atha tasya tan-mäyäe mana-ädénäà layena muhyantyäù punar måtim äçaìkya sakhéù prati, etävän eva bhavatébhiù saha saìgama iti pralapantyä vaco’nuvadann äha tribhiù çlokaiù | tatra prathamaà kuööimädi-bhäva-vivaçenätmanä sva-sakhébhiç ca saha tasya kaïcukäkarñaëa-haöhäliìgana-narmädi-bhaìgé-rati-kalaha-mädhurya-sphürtyä tatra mana-äder layena pralapantyä vaco’nuvadann äha—ahaà deve manojïa-kréòä-vijigéñä-pare çré-kåñëe | viçeñaëe tätparyam | tan-mädhuryärëave ity arthaù | léye lénä bhavämi |

kédåçe ? vraja-yuvatbhir yuñmad-ädibhiù saha yo rati-kalahas tatra vijayiné yä nija-lélä sa-narma-kaïcukäkarñaëas tenädharädi-grahaëa-kelis tayä yo mado garvas tena mudito yo vadana-çaçé tasya madhurimä yasmin | tathä, sürya-kara-nikareëa prathamodgatena mådu-muditam éñad-vikaçitaà ca lakñmyä çobhayä çaityädi-guëa-sampattyä sarasataraà ca yat sarasiruhaà tat-sadåçau dåçau yasya tasmin | kuööamita-lakñaëaà—

stanädharädi-grahaëe håt-prétäv api sambhramät |bahiù krodho vyathitavat proktaà kuööamitaà budhaiù || [u.né. 11.49]

sväntar-daçäyäà—tayä saha tädåça-kréòä-pare || bähyärthaù spañöaù ||51||

—o)0(o—

(52)

103

Page 104: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

kara-kamala-dala-kalita-lalitara-vaàçé-kala-ninada-galad-amåta-ghana-sarasi deve |sahaja-rasa-bhara-bharita-dara-hasita-véthé-

satata-vahad-adhara-maëi-madhurimaëi léye ||

kåñëa-vallabhä : punar api çré-kåñëa-candre sarvätmanä citta-layam evädhyavasyati—kara-kamaleti | deve léye iti pürvavad anvayaù |

kédåçe deve ? kara-kamala-dala-kalita-lalitara-vaàçé -kala-ninada-galad-amåta-ghana-sarasi | kara eva kamala-dalam | yad vä, kara eva kamalaà, tasya daläni paträëy aìgulayas taiù kalitä dhåtä lalitarätilalitä yä vaàçé tasyäù kala-ninadä eva galad-amåtäni | tebhyo galanty amåtänéti vä | tädåçe ghana-sarasi niviòa-taòäge | teñäà ghanaà niviòaà sara iva saras tasminn iti vä | etena vaàçé-vädana-samayo vyajyate | atra çré-kåñëa-vigrahasyämåta-saro-rüpatä, karayoù kamalatvaà, vaàçé-ninädasya makarandämåta-rüpatvaà ca dhvanitam |

punaù kédåçe ? sahaja-rasa-bhara-bharita-dara-hasita-véthé-satata-vahad-adhara-maëi-madhurimaëi | sahajaù svabhävajo yo raso mädhuryaà tasya bharo’tiçayas tena bharitaà puñöaà yad dara-hasitam éñad-dhäsyaà tasya véthé paramparä tayä nimitta-bhütayä satataà nirantaraà vahan praväha-rüpeëa sphuran yo’dharaù sa eva maëir atyujjvalatvät padmarägas tasya madhurimä mädhuré-viçeño yasmin | ayam abhipräyaù—pürva-çloke rati-phala-havi-jayety ädinä jigéñuëaiva sthitam | atra vijaye jäte vaàçé vädayitvä sthitam | tatra ca paräjaye sati vraja-yuvaténäà prema-kopo jätas tena tasya häsyaà jätam iti ||52||

subodhiné : punas tatra vaàçé-mädhurya-sphürtyäha—kara-kamalayor dalair aìgulibhir väditä yä lalitatarä vaàçé tasyäù kala-ninadä eva galad-amåtäni taiù sändra-sarovare | tat sampädayann äha—sahaja-rasair bharitaà yad éñad dhasitaà tasya véthyä dhärayä nirantara-vahad-adhara-maëer madhurimä yatra ||52||

säraìga-raìgadä : atha sa-smitaà vaàçé-dhvani-kåta-pürva-sva-preraëa-sphürtyä tan-mädhurye pralénam ivätmänaà matvä pralapantyä vaco’nuvadann äha—deve etal-léläpare çré-kåñëe pürvavad ahaà léye | kédåçe ? kara-kamala-dale kalitä lalitarä ca yä vaàçé tasyäù kala-ninadä eva galad-amåtäni teñäà ghana-sarasi sändra-sarovare | ghanaù sändre dåòhe däròhye vistare loha-mudgare iti viçvaù |

tathä, sahaja-rasa-bharair bharitaà pürëe yad dara-hasitaà tasya vä véthé dhärä saraëir vä tasyäà tayä vä satataà vahan prasarann adhara-padmaräga-maëer madhurimaëi yasya ||

sväntar-daçäyäà pürvavat | bähyärthaù spañöaù ||52||

—o)0(o—

104

Page 105: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(53)

kusumaçara-çara-samara-kupita-mada-gopé-kuca-kalasa-ghusåëa-rasa-lasad-urasi deve |

mada-mudita-mådu-hasita-muñita-çaçi-çobhä-muhur-adhika-mukha-kamala-madhurimaëi léye ||

kåñëa-vallabhä : kià ca, kusumeti | deve léye iti pürvavat | kédåçe ? kusumaçara-çara-samara-kupita-mada-gopé-kuca-kalasa-ghusåëa-rasa-lasad-urasi, kusumaçaraù kämas tasya çaräù kaca-grahaëa-pürvaka-cumbanädhara-nakha-kñatädi-rüpäs tair yaù parasparaà samaraù saìgrämas tatra kupitänäà madänäà prema-rasa-mattänäà gopénäà kuca-kalasayor ghusåëa-rasaù kuìkuma-rasas tena lasac chobhamänam uro yasya tasmin | ghusåëasya prasveda-jalenäçoñaëäd rasävasthaiveti rasety uktiù | gopénäm anurägo vä mürta iva |

punaù kédåçe ? mada-mudita-mådu-hasita-muñita-çaçi-çobhä-muhur-adhika-mukha-kamala-madhurimaëi | madena harñeëa muditaà sphétaà mådu sarasaà yad dhasitaà tena muñitä coritä yä çaçinaç candrasya çobhä käntis tayä muhur adhikaù santatodrikto mukha-kamala-madhurimä yasya tasmin | yad vä, mukha-kamala-viçeñaëaà mada-muditaà mådu-hasitam | muñitaç coritaù çaçé yena tat muñita-çaçé | çobhäbhir muhur adhikam | pürva-kñaëa-gata-çobhäta utaàra-kñaëa-çobhäyä adhikatvät | tasmin madhurimä yasya tasmin ||53||

subodhiné : pürvokta-sambhogänta-tan-mädhurya-sphürtyäha—kusumaçara-çara-çarair nakhäìkädibhir yad rati-yuddhaà tatra kupitä yä prema-saàrambhonmattä gopé, ekä bhrü-kuétm äbadhya [bhä.pu. 10.32.6] ity-ädy-uktä | mukhyety arthaù | tasyäù kuca-kalasayor ghusåëa-rasena lasad-uro yasya | tat-sparçänanda-vikäram äha—smara-madena yä mut tayä vyäptaà yan mådu-hasitaà tena muñita-çaçi-çobhayä muhur-adhiko mukha-kamale madhurimä yasya | ebhir dainyenätmano daçamé daçä sücitä ||53||

säraìga-raìgadä : atha sambhogänta-käléna-tan-mädhurya-sphürtyä tatra léyamänam ivätmänaà matvä pralapantyä vaco’nuvadann äha | deve etat-kréòä-pare çré-kåñëe pürvavad ahaà léye | kédåçe ? kusumaçara-çarasya çareëa tad-äghätena samare rati-yuddhe kupitä smara-madena madhu-päna-ja-madena ca yuktä yä gopé tasyäù svayaà-grahäçleñeëa lagno yaù kuca-kalasa-ghusåëa-rasas tena lasad-uro yasya | aträtma-sthäne gopéti sämänyoktir vaidagdhyä | tathä, madena smara-madena muditaà tad-dhärñöya-darçanäd yan mådu-hasitaà tena muñitaù çaçé yena tädåçaç ca çobhayä kñaëe kñaëe’dhikaç ca mukha-kamalasya madhurimä yasya | yad vä, tädåça-hasitena muñitaù çaçé yayä tayä çobhayä muhur adhikaà yan mukha-kamalaà tasya madhurimä yasmin |

sväntar-daçäyäà pürvavat | bähyärthaù spañöaù ||53||

105

Page 106: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

—o)0(o—

106

Page 107: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(54)

änamräm asita-bhruvor upacitäm akñéëa-pakñmäìkureñv

äloläm anurägiëor nayanayor ärdräà mådau jalpite |ätämräm adharämåte mada-kaläm amläna-vaàçé-

svaneñväçäste mama locanaà vraja-çiçor mürtià jagan-mohiném

||

kåñëa-vallabhä : vaàçéà vädayataù çré-kåñëasya çré-mürtià drañöuà samutkaëöhata ity äha—änamräm iti | mama locanaà kartå vraja-pater vraja-pälakasya jagan-mohinéà jaganti mohayituà çélaà yasyä sä täà mürtià çré-vigraham äçäste | drañöum icchatéty arthaù | vraja-çiçor iti päöhe—vraje çiçur iva ceñöata iti vraja-çiçus tasya kåñëasyeti | kédåçéà mürtià ? asitayoù çyämayor bhruvor änamräm éñan-namräm | tena ceñan namratayätyapürva-kandarpa-kärmuka-kåtinä samasta-mohanaà yuktam eva |

punaù kédåçéà ? akñéëa-pakñmäìkureñücitäà ghanébhütäà, akñéëety alpatäyä abhäva-mätram uktam | upaciteti våddhiù |

punaù kédåçéà ? anurägiëor nayanayor äloläà samantataç cäpaläm |

sadänubhütam api yaù kuryän nava-navaà priyam |rägo bhaven nava-navaù so’nuräga itéryate || [u.né. 14.134]

punaù kédåçéà ? mådau sahaja-sukumäräkñare jalpite ärdräà snigdhäm | manmatha-rasa-narma-mayatväd atsarasäm ity arthaù |

punaù kédåçéà ? adhara evämåtaà ghanébhütaà tasminn ätämräà sarvato’ruëäm | punaù kédåçéà ? amläna-vaàçé-svaneñu mada-kaläm | amlänä antar-harñäveçän nänä-mädhuryädi-rüpä ye vaàçé-svanäs teñu mada-kaläà harña-vyäptäm | änamropacayälolatvätämratva-mada-kalädinäsitatvädinä mädhuré-camatkära-viçeñeëätimohakatvam uktam || çärdüla-vikréòitaà chandaù ||54||

subodhiné : punas tad-apagame’tyutsukas tad-darçanam äçäste—mama locanaà vraja-çiçor mürtià drañöum äkäìkñati | ko väsya doñaù ? jagan-mohiném | tathä hetum äha—çyämayor bhruvor änamräà kuöiläm | analpeñu pakñmäìkureñu samåddhimatém | saghana-pakñmäìkuräm ity arthaù | nijäbhéñöa-viñayänuräga-yuktayor nayanayor atisatåñëäm | ato mådau jalpite snigdhäm | tenaivädhara-måte’tyaruëäm | mlänir mliñöatäspañöa-svarädis tad-rahiteñu vaàçé-svaneñu harñeëa madhuräm ||54||

säraìga-raìgadä : atha mürcchantyäù sakhébhiù prabodhitäyä atyautsukyät tat-tan-mädhurya-sphürtyä bhümau nimélya netre

107

Page 108: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

nimélyaiva täù prati pralapantyä vaco’nuvadann äha—aho etädåça-daçäyäm api mama locanaà vraja-çiçor vraja-kiçorasya mürtim äçäste drañöum äkäìkñati | athaväsya ko doñaù ? yataù jagan-mohiném | tatra hetün äha—çyäma-bhruvor änamräà kuöiläm | akñéëeñu pakñmäìkureñv upacitäà samåddhimatém | prodbhaöa-saghana-pakñmäbhyäm uòòiòéñu-baddha-khaïjana-yugavac caïcaläm | mådau jalpite ärdräm | adharämåte ätämräm atyaruëäm | ämläna-vaàçé-svaneñu mada-kaläm | smara-madodgäreëa gambhéräm ity arthaù | smara-madaà vardhayatéti vä | daçä-dvaye sugamo’rthaù ||54||

—o)0(o—

(55)

tat kaiçoraà tac ca vakträravindaàtat käruëyaà te ca lélä-kaöäkñäù |

tat saundaryaà1 sä ca sändra2-smita-çréùsatyaà satyaà durlabhaà daivate’pi3 ||

kåñëa-vallabhä : atha kiçoräkåti-çré-kåñëasya tat-tan-mädhuré-camatkära-paramotkarña-sématvaà svänubhavena çapatha-pürvakaà vadan viduñäà cetasi viçväsam ulläsayati—tat kaiçoram iti | tat prasiddhaà kaiçoram | loke tävat kaiçoraà vaya eva cittäkarñakaà, taträpi çré-kåñëa-gataà muktänäm api citta-haram | kaiçore ca tad ity adbhutaà vakträravindaà mukha-kamalaà nayanädhara-gaëòa-bhrü-viläsädi-mädhuré-viçeñavat | tat käruëyaà jévana-prada-karuëäm | tad iti nirupädhi | te ca lélä-kaöäkñäù | te iti karuëä-çälino lélä-pradhänäç capala-bhrü-bhaìgi-yuta-dåg-bhaìgi-rüpäù | tan mäyaà madhurimä | sä cälaukiké sändra-smita-çrér gahana-smita-käntiù | etat sarvaà daivate’pi | deva eva devatä, svärthe tal [pä. 5.4.27] | tat samüho daivatam | tasya samühaù [pä. 4.2.37] ity aë | tasminn api durlabham | napuàsakänapuàsakayor napuàsakam eka-baddhä [pä. 1.2.69] iti durlabham iti napuàsakam |

yad vä, devä éçvarä avatäry-avatära-rüpäs täàs täàs täyate vistärayati svecchayävirbhävayati sa devatä çré-kåñëaù | svärthe’ëi daivatam | tasminn api durlabham |

vismäpanaà svasya ca saubhagärddheùparaà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [bhä.pu. 3.2.12] ity ukteù |

etat satyaà satyaà çapatha-pürvakaà pratijäna ity arthaù || çäliné chandaù—mättau gau cec chäliné veda-lokaiù [chä.maà. 2] ||55|| subodhiné : atha tat-kaiçoräder dauralbhya-sphürtyäha—mama tad-darçanaà durlabham iti kià vaktavyaà, yataù svargädi-vaikuëöha-

1 Gopäla Bhaööa : mädhuryaà2 PS : manda-3 PS : daiveteñu

108

Page 109: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

paryantasya deva-samühe’pi tat-kaiçoraà tad-vakträravindaà ca durlabham iti satyaà satyaà sa-çapathaà satyam | darçanaà ced durlabhaà tarhi tat-käruëyaà te ca tad-yukta-lélä-kaöäkñäù sudurlabhatä eva | tat-saundaryaà sä ca sändra-smita-çréç cätidurlabhaiva ||55||

säraìga-raìgadä : atha ahimakarädi-çloka-trayy-uktaà tat-tan-mädhurya-sphürtyä tad-apräpti-vaiklavyäd vilapantyä vaco’nuvadann äha—tat kaiçoraà tad vakträravindaà ca daivate’pi svargädi-vaikuëöha-paryanta-stha-deva-samühe’pi durlabham iti satyaà satyam | tathä tat-käruëyaà te lélä-kaöäkñäç ca durlabhäù | tathä, tat saundaryaà sä ca sändra-smita-çréç ca durlabhä | yad vä, mama punas tad-darçanaà tädåça-raho-lélädikaà ca durlabham eveti bhävayantyäs tat-kälaà vämoru-netra-kucädi-spandanam anubhüya tad-bhägyam apy atinairäçyenopälabhamänäyä vaco’nuvadann äha—he daiva tad-darçana-sücaka-bhägya te taväpi tat kaiçoraà tad-vakträravindaà ca tad-darçanam ity arthaù | punar durlabham |

nanu bhägyasya durlabham iti na väcyam, taträha—satyaà satyam | durlabham evety arthaù | taväpi ced durlabhaà tadä tad-yuktänäà varäkänäà kim utety arthaù | darçanam api durlabhaà cet tadä sarväs tyaktvä yena mayaiva reme tat käruëyam | yair mäà rahaù preritaväàs te lélä-kaöäkñäç ca sudurlabhä eva | evaà cet, tarhi suratänte yat tat saundaryaà, keli-viçeñe mäà suveñäà dåñövä yä sändra-smita-çréù sä cätidurlabhaiva ||

sväntar-daçäyäà—tayä saha vilasatas tasya tat sarvam iti || bähye—tad-vaiklavyäd viööha-raìganäthädi-darçanopadeçinaù svän pratyuktiù | dévyantéti deväù çré-näräyaëädayaù | svärthe tal | daivate’pi sat-samühe’pi | nanu te’pi nitya-kiçorä eva, taträha—tat säkñän manmatha-manthatvena varëitam iti | anyat samänam ||55||

—o)0(o—

(56)

viçvopaplava-çamanaika-baddha-dékñaàviçväsa-stavakita-cetasaà janänäm |

praçyäma-prati-nava-känti-kandalärdraàpaçyämaù pathi pathi çaiçavaà muräreù ||

kåñëa-vallabhä : tat-kaiçorädikaà daivate’pi durlabham ity uktam | samprati tac cäpalya-viçeña-darçanam anubhavan äha—viçvopaplaveti | muräreù çré-kåñëasya çaiçavaà cäpalyaà pathi pathi véthyäà véthyäà paçyämo’nubhavämaù | dåçor jïäna-vacanatvät | anena täruëyopakäritvena cäpalyasyätimadhuratvam uktam | kédåçaà çaiçavam—viçväsa-stavakita-cetasäà janänäà viçvopaplava-çamanaika-baddha-dékñam | viçväsaiù pratyayaiù stavakitäni parama-käruëikaù çré-kåñëo’yam iti phulla-präyäëi cetäàsi yeñäà teñäà janänäà viçvasya

109

Page 110: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

samastasyopaplavasya çamanäya çäntyai baddhä gåhétaikä mukhyä dékñä yena tat |

punaù kédåçaà ? praçyäma-pratinava-känti-kandalärdram | praçyämä prakåñöa-çyämä yä pratinavä pratikñaëaà navä navyä käntas tasyäù kandala udbhedas tenärdraà sarasam | yad vä, praçyäma-pratinava-känti-kandalenärdrayatéti tathä || praharñiëé chandaù ||56||

subodhiné : punar akasmät puraù sphurac cäpalyaà paçyann iväha—muräreù çaiçavaà pathi pathi paçyämaù | tad-darçane tat-käruëyam eva nidänam ity äha—viçväsenotphulla-cetasäà janänäà sarve ya upadraväs teñäà çamane kevalä gåhétä dékñä yena | tan-mädhurya-sphürtyäha—prakarñeëa çyämäù pratikñaëa-nütanäç ca ye känty-aìkuräs tair ärdram ||56||

säraìga-raìgadä : atha sphürti-säkñät-kärayor bhramaù païcabhiù | taträtinairäçyena punar mürchantyäù, ayi sakhi ! käruëikena tena kati vipad-gaëän na rakñitäù smaù | tad adhunäpy akasmät kenäpi pathägatya naù sukhayiñyatéti sakhé-väkyäd viña-jaläpyayät [bhä.pu. 10.31.3] itivat tad-guëa-gäna-pürvakaà sarvataù patho’valokya tatra tatra tat-sphürtyä sakhéù prati kathayantyä vaco’nuvadann äha—he sakhyaù, muräreù parama-sundarasya tasya çaiçavaà kaiçoraà tad-vayaù-saundaryädi pathi pathi paçyämaù | kuntäù praviçanti iti nyäyät kiçoraà tam evety arthaù |

kédåçaà ? prakarñeëa çyämäù pratinaväù kñaëe kñaëe nütanäç ca ye känti-kandaläs tair ärdram | tathä, janänäà svéyänäà vraja-väsinäà sarveñäm eva | kim utäsmäkam evety arthaù | viçve sarve ya upaplaväs teñäà çamane ekä kevalä baddhä gåhétä dékñä yena tat |

kédåçaà ? eña vaù çreya ädhäsyat [bhä.pu. 10.29.19] ity ädi-garga-väkyät | sudustarän naù svän pähi [bhä.pu. 10.17.24] ity ädi-viçväsaiù stavakitaà ceto yeñäm |

sväntar-daçäyäà—tasyäù saìge tathä sphürtyaiva | bähye tu, mathurä-nikaöam ägatasya tasya sarvatra tat-sphürtyä tathoktiù | tatra, pratijïä tava govinda ity ädi-viçväsa-yuktänäàjanänäà bhaktänäm | tathä—

sakåd eva prapanno yas taväsméti ca yäcate |abhayaà sarvadä tasmai dadämy etad vrataà mama || [rä. 6.18.33]

ity ädi tad dékñä jïeyä | anyat samam ||56||

—o)0(o—

(57)

mauliç candraka-bhüñaëo marakata-stambhäbhirämaà vapur

110

Page 111: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

vaktraà citra-vimugdha-häsa-madhuraà bäle vilole dåçau |

väcaù çaiçava-çétalä mada-gaja-çläghyä viläsa-sthitirmandaà mandam aye ka eña mathurä-véthéà mitho

gähate ||

kåñëa-vallabhä : atha dåòha-bhävanä-bhävitäntaù-karaëaù purataù sphurantaà çré-kåñëa-vigrahaà varëayati—maulir iti | aye aho | svam eva sambhodayati—ka eña mathurä-véthéà mathurä gamyate yayä täà véthéà vartma | na tu mathurästhäà véthém | mitho rahasi gähate’vagähate | lélä-viçeñaiù pari ca krämatéty arthaù |

mathyate jagat sarvaà tu brahma-jïänena yena vä |tat sära-bhütaà yad yasyäà mathurä sä nigadyate || [go.tä.u. 2.50]

iti çré-gopälottara-täpané-siddheù | kiïcin nikaöägate sambhramäd äha—mauliç candraka-bhüñaëaù | candrakäïcita-cüòa ity arthaù | vapur gätraà marakata-stambhäd apy abhirämaà sundaram | vastutas tv indramaëi-tulyam, taträpi suvarëälaìkåti-känti-vyäptatvän marakata-stambha-tulyam | atisaànihitaà dåñöväha—vaktraà mukhaà citra-vimugdha-häsa-madhuram | citraà paramäçcaryaà vimugdhaà viçeñeëa mugdhaà sundaraà yathä syät tathä häsena madhuraà mürtimän madhura-rasa iva |

kià ca, bäle komale vilole sahaja-cäpale dåçau netre | kiïcid vadati sati nécair äha—väcaù çaiçava-çétaläù | çaiçavaà saukumäryaà tena çétaläù snigdhäù | kåñëäd anyaù ko’pi näyam iti niçcityäha—viläsa-sthitir viläsasya sthitis tat-tad-aìga-cälanena kréòä-maryädä mada-gaja-çläghyä | mado matto yo gajas tena tasmäd vä çläghyä çläghanéyä | yathaikacaro gajo vana-madhye tiñöhan mandaà mandaà bhramati tathäyam äyätéti bhävaù || çärdüla-vikréòitaà chandaù ||57||

subodhiné : evaà sphürti-krameëa mathuräm etya tad-véthyäà tat-sphürtyä säçcaryam äha—aye iti vitarke | ka eña mathurä-véthéà mithaù parasparaà mamäçraya-parijanaiù sahitaà çanaiù çanair gähate viläsa-gatyäkramya gacchati | kédåk ? yasya mauliç candrakair bhüñaëaà yasya | tathä vapur marakata-stambhäd apy atiramaëéyam | tad-ramaëéyatvaà vyanakti—vaktuà citra-viçiñöa-manohara-häsena madhuram | tathä, dåçau kréòäviñöe sa-tåñëe ca | anyad api—väcaù kaiçoreëa täpa-häriëyaù | aparaà ca—manthara-gamanakara-cälanädinä viläsena sthitir mada-gajair api çläghyä ||57||

säraìga-raìgadä : atha puraù kuïja-vartmany ägacchantam iva taà dåñövä pratipada-nava-nava-tan-mädhurya-sphürtyädåñöa-pürvam iva taà matvä pärçvasthäà sakhéà påcchantyä vaco’nuvadann äha—aye bäle ! mitho rahasi | eka evety arthaù | ka eña mandaà mandaà véthéà kuïja-véthéà gähate | viläsa-gatyäkramyägacchatéty arthaù | yasya mauliù çiro mukuöaà vä candrakair bhüñaëaà yasya | tathä, vapur marakata-stambhäd apy abhirämam | vaktraà citro vimugdhaç ca yo

111

Page 112: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

häsas tena madhuram | dåçau vilole | väcaù çaiçavena kaiçoreëa çétaläù | tathä, gaty-avalokan-kara-cälanädi-viläsa-sthitir mada-gajair api çläghyä |

punaù kédåçé ? mathurä | paçyatäà mano mathnätéti mathurä | auëädikor ac-pratyayät | tathä sarva-padänäà liìga-vyatyayena viçeñaëam idam | maulir mathuro vaktraà mathrum ity ädi |

sväntar-daçäyäà—tathä sphürtyä pärçva-stha-sakhéà pratyuktiù | bähye tu, mathuräà praviñöas tathäsphürtyäha | aye ity äkäçe sambodhanam | ka eña mathurä-véthéà gähate yasya dåçau | bäle smara-madälase vilole ca | anyat samam ||57||

—o)0(o—

(58)

pädau väda1-vinirjitämbuja-vanau padmälayälambitau2

päëé veëu-vinodana-praëayinau paryäpta-çilpa-çriyau |bähü dohada-bhäjanaà måga-dåçäà mädhurya-dhärä-

kirau3

vaktraà väg-viñayätilaìghanam4 aho bälaà kim etan mahaù ||

kåñëa-vallabhä : athäti-madhura-bhävena çré-kåñëaà bhävayan manasi sphuramäëaà tad-rüpam anubhüyätyäçcaryeëa tarkayasi—pädäv iti | aho kim etad atyäçcaryaà bälaà sukumäraà mahar jyotiù | kià vä, viçuddha-sattva-mayam | kià vä, brahma-jyotiù, naikam api sabhavatéty äha—mahas tävan niravayavam | asya tävat pädau väda-vinirjitämbuja-vanau | vädena vinirjitam ambuja-vanaà yäbhyäm | pädädimattväd brahma-jyotiñövaà nirastam | ambuja-vane padmä vartate |

katham asya vinirjitatvam ata äha—padmälayälambitau | padmälayä lakñmés tayälambitäv äçritau | kamala-vanaà hitvätraiva vasatéti bhävaù | päëé hastau veëu-vinodana-praëayinau, veëor vinodane vädane praëayinau sa-kautukau | paryäpta-çilpa-çriyau paryäptäù paryavasänaà präptäh çilpa-çriyo yayos tau | samasta-kalä-kaläpa-kuçaläv ity arthaù |

bähü kédåçäu ? måga-dåçäà vraja-sundaréëäà dohada-bhäjanaà dohadasya premëo manorathasya vä bhäjanaà pätram | mädhurya-dhärä-kirau mädhurya-dhäräà kirata iti tathä tau | kvipi rüpam | sarväìgänäà yathä-kathamcin nirüpaëaà kåtaà, vaktraà tu nirüpayitum açakyam ity äçayenäha—vaktraà väg-viñayätilaìghanam, väcäà viñayo’dhikäras taà laìghayatéti tathä tat | väg-agocara-mädhuryam ity arthaù | çärdüla-vikréòitaà chandaù ||58||1 PS : päda-2 PS : -älaìkåtau3 PS : -dhärä giro4 PS : -laìghitam

112

Page 113: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

subodhiné : punas tad-äveça-mohena sa-vismayam äha—etat-puro dåçyamänaà mahaù kià ? kñaëaà vimåçyäha—aho bälaà kiçoräkäram | tat kathaà ? yato’sya pädau dåçyete | kédåçau ? vädena vinirjitäny ambuja-vanäni yäbhyäm | ataù padmälayayä täni tyaktväçritau | punar ürdhvaà vilokya päëé ca kédåçau ? veëor vinodane yaù praëayas tad-yuktau | tathä, pari sarvato-bhävenäptä çilpa-çrér yatra | tato’syordhvaà vékñya, bähü ca kédåçau ? mädhurya-dhäräà kirata iti tat-kirau | ato måga-dåçäà sarväbhiñöasya pätram | tad-upary api vaktraà ca kédåçaà ? väg-viñayam atikrämati yat tad agocaram ||58||

säraìga-raìgadä : punas tad-atiçaya-sphürtyä sa-saàçayaà pralapantyä vaco’nuvadann äha—aho etat-puro dåçyamänaà mahaù känti-puïjaù kià ? bälaà kiçoraà, tad-äkäram ity arthaù | yato’sya pädau vädena vinirjitäny ambuja-vanäni yäbhyäà tädåçau | ataù padmälayayä täni tyaktvälambitäv äçritau | tathäsya päëé veëu-vinodane yaù praëayas tad-yuktau | tathä, paryäptä çilpa-çrér yatra yäbhyäà vä tau | tathäsya bähü ca mäya-dhäräà kirata iti tat-kirau | ato måga-dåçäà sarväbhiñöasya bhäjanaà pätraà yau | tathäsya vaktraà väg-viñayam atilaìghayati yat tat, anirvacanéyam ity arthaù |

yad vä, nirviçeña-mädhurya-puïja-sphürtyä kandarpodayäd äha—aho bälaà kiçoram etat | samyag viçeña-sphürtyä mädhuryodayäd äha—asya pädau | taträpi vädeti pürvavat | daçäntara-dvaye sugamam ||58||

—o)0(o—

(59)

etan näma vibhüñaëaà bahumataà veñäya çeñair alaàvaktraà dvi-tri-viçeña-känti-laharé-vinyäsa-

dhanyädharam |çilpair alpa-dhiyäm agamya-vibhavaiù çåìgära-bhaìgé-

mayaàcitraà citram aho vicitram ahaho citraà vicitraà mahaù ||

kåñëa-vallabhä : samprati çré-kåñëa-candram atimadhura-bhävena nityam anudhyäyaàs taträpi viçeñataù çré-mukhäravindam eva nirbhara-bhävanä-bhävyamänaà pratipadam adhikädhika-saundaryavattayä samyag anubhavanna tibobhüyamäna-camatkära äha—etad iti | aho citraà mahaù ! sarvataù paramäçcaryam ity arthaù | kédåçaà mahaù ? citraà nänä-varëa-vyatikara-saàvalitam, saguëatvät | punaù kédåçaà ? citraà nayanädharädiñu | taträpi punar äha—ahaho vicitram | dåg-bhaìgy-ädiñu vividhaà citraà racanä yatra tat | na ca citraà påthag upalabhyamänam, na ca vicitraà påthag upalabhyamänam | citraà vicitraà miçritam evety arthaù |

113

Page 114: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

evaà citra-camatkära-paramävadhim uktvä sphuöataraà sa-viçeñam äha—yadyapi tasya sarväëy aìgäni svato bhüñaëäni tathäpy etad eva vibhüñaëaà viçiñöaà bhüñaëam | näma prakäçye | bahu-matam, bahünäà saàmatam ity arthaù | yat pratijïäyate tat kià ? vaktram iti | veñäya veñärthaà çeñaiù çilpais tilaka-racanädi-cäturya-viçeñair alaà paryäptam | veñeëa vinaivätyarthaà çobhamänatvät |

kédåçaiù çilpaiù ? alpa-dhiyäm agamya-vibhavaiù | agamyo vibhavo vividhotpattir yeñäà taiù |

kédåçaà vaktraà ? dvi-tri-viçeña-känti-laharé-vinyäsa-dhanyädharam | dvayos trayäëäà vä viçeñä yatra sä cäsau känti-laharé ca | tasyä vinyäsena viläsena dhanyo ramyädharo yatra tam | ayaà bhävaù—dvayor vaàçé-smitayoù, trayäëäà dåg-bhrü-narmaëäm iti | citra-viçeña-känti-laharé-vinyäsa-dhanyädharam iti päöhe—citra-viçeñeñu vaktra-vartiñu yaù känti-laharé-vinyäsas tena dhanyo’dharo yatra tat | yad vä, citraà vicitraà yad viçeñakaà tilakaà tasyänti antimä yä laharé rekhä tasyä vinyäsena dhanyäni vastüny adharayatéti tat |

punaù kédåçaà ? çåìgära-bhaìgé-mayam | dåg-bhrü-smita-narma-veëu-géta-gati-viläsa-pracuram ity arthaù | athavä, aho mahaù parama-tejo-mayam idaà vapuç citram | etädåçaà kåñëasya bahutara-déptiman mayä kadäpi na dåñöam, kenäpi bhägya-viçeñeëädya me phalitam ity arthaù | aho citraà citram ity ädare vépsä | ahaho adbhute | vicitraà vividhäni citräëi tilaka-racanädyä yasmiàs tat | vicitraà dåñöi-väg-aìga-ceñöitair viçeñeëa citram | çeñaà pürvavat | çärdüla-vikréòitaà chandaù ||59||

subodhiné : punar atiçayena tan-mädhurya-sphürtyäha—aho citraà citram | atyäçcarye vépsä | punaù sa-vismayaà—ahaho vicitram | sanna-kaëöhatväd aho aho iti vaktavye ahaho ity uktiù | kià tat ? citraà vicitraà mahaù | tatra citratäm äha—etad vaktraà näma prakäçye | veña-sädhanäya bahünäà tan-mädhurya-vidäà saàmatam | ataù çeñaiù kuëòalädibhir alaà väraëe | tat-sämagréà sampädayann äha—dvayoù kapolayos trayäëäà näsä-daçana-cibukänäà viçeñato néla-çvetädi-laharéëäà viçiñöärpaëena dhanyo’dharo yatra | vicitratäm äha—çilpair aruëädharasya catur-dikñu kapolädénäà madhye danta-paìkti-dvayasya ca känténäà yathocita-racana-naipuëyair veñasya yä paripäöé tat pracuram | çåìgära-rasasya smitädi-pracuraà vä | kédåçaiù ? alpa-buddhénäà brahmädénäm adåçyä vibhavä yeñäm ||59||

säraìga-raìgadä : punar ativiçeñeëa tan-mukha-mädhurya-sphürtyä pralapantyä vaco’nuvadann äha—etad vaktraà, näma präkäçye, veñäya bahu-mataà vibhüñaëam | çeñai nänä-maëi-mayair alaà paryaptam | nanu nänä-maëénäà varëa-çäbalyäc chobhä-viçeñaiù syät | taträh—dvau vä trayo viçeñä yasyäà tädåçé yä känti-laharé tasyä vinyäsena dhanyo’dharo yasmin | smitädhara-gaëòädeù çauklyäruëya-çyämatä iti viçeñä jïeyä | punar mädhuryätiçayänubhaväj jyotiù-puïjatvena sphürtiù | punaù sarväìgävayavam anubhüya teñäà ca bhüñaëatvenänubhavät säçcaryam äha—idaà mahaù känti-püraç citraà citraà, avayavitvät | punas tat-

114

Page 115: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

sauñöhava-sphürtyätyäçcaryam äha—kasyacid apürva-vidheù çilpair eva yä çåìgära-bhaìgyo bhüñaëa-bhaìgyas tan-mayam | ataù, aho vicitram idam | tato’py atiçaya-sphürtyäha—ahaho idaà citraà vicitram | yataù kédåçais taiù ? alpa-dhiyäm etad-vidhyädénäm agamyo vibhavo yeñäà taiù | sanna-kaëöhatväd aho iti vaktavye ahaho ity uktiù daçä-dvaye sugamam ||59||

—o)0(o—(60)

agre samgrayati käm api keli-lakñmémanyäsu dikñv api vilocanam eva säkñi |

hä hanta hasta-patha-düram aho kim etadäçä-kiçoram ayam amba jagat-trayaà me ||

kåñëa-vallabhä : aho citraà vicitram ity-ädy-anubhava-sukham anubhüya tädåça-çré-kåñëa-parokñam iväntar bahiù sarvatra paçyan çré-kåñëa-çaktià paramänugraha-mayéà prati tvat-prasädän mamaivaà jätam iti nivedayati—agra iti | amba mätaù çré-kåñëa-rasa-magnopalälana-kartå tad-anugraha-çakter bhaktyä eva prasädät samprati jagat-trayaà me mamäçä kiçora-mayam | äçä-maya-kiçoras tat-svarüpeëa pariëatam | vipariëäme mayaö | svarüpataù sphuraëa-mätraà na, kià tu keli-viçiñöatayeti | ata äha—agra iti | agre purataù käm apy anirvacanéyäà keli-lakñméà krédä-sampadaà samagrayati samagräà sampürëäà darçayatéty arthaù | atra pramäëaà kià pratyakñam eva ? ity ata äha—me mama vilocanam eva säkñi | tarhi kathaà khidyase ? taträha—hä hanteti khede | aho hasta-patha-düraà hasta-pathäd düraà kim etat ? kim idam iti vitarke | na jänäméti çeñaù | vasanta-tilakaà chandaù ||60||

subodhiné : ataù säkñät taà matvä sa-vicäram äha—aho etat kià ? punar nirékñyäha—mamägre käm api keli-lakñméà samyak karoti | na kevalam agre’nyäsu diksv api | eko’nekatra kathaà syät | vilocanam eva säksi | pratyakñe kaù sandehaù ? punar utkaëöhayä grahétuà bähuà prasärya sa-viñädam äha—hä khede | hanta viñäde | hasta-pathäd düram | tataù sphürty-apagame sa-vitarkam äha—he amba | ity äkäçe sa-viñäda-sambodhanam | mamäçayaiva kiçora-mayaà jagat-trayaà katham abhüt ||60||

säraìga-raìgadä : ataù säkñät taà sva-bhägyätiçaya-mananät kim idaà satyam iti sa-vicäraà pralapantyä vaco’nuvadann äha—agre mama puraù käm api käm api keli-lakñméà samagrayati samyak karoti | ataù satyam eva | punaù pärçvataù påñöhataç cälokyäha—anyäsu diksv api tathä | tad ekaù kathaà sarvatra bhavatv iti saàçayya sa-pratyayam äha—vilocanam eva säksi | pratyakñaà dåçyate, katham anyatra syät ? bhavatu spåñövä nirdhärayäméti bähü prasärya tatra tatra gatvä tato’pi düre tam älokya sa-viñädam äha—hä hanta hasta-pathäd düram | hasta-pathäd düre etad iti sa-vitarkam äha—amba | ity äkäçe viñäda-sambodhanam | äçä-kiçora-mayaà jagat-trayaà me jätam | daçäntara-dvaye sugamam ||60||

—o)0(o—

115

Page 116: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(61)

cikuraà bahulaà viralaà bhramaraàmådulaà vacanaà vipulaà nayanam |adharaà madhuraà vadanaà lalitaàcapalaà caritaà ca kadä nu bhave ||

kåñëa-vallabhä : evaà yadi hasta-patha-düre tadä katham abhiläñaù sampatsyatäm iti sva-präëanätha-nibhåta-seväm äçäste—cikuram ity ädi | vibhoù çré-kåñëasya | nv iti vitarke praçne vä | kadä bahulaà samåddhaà cikuraà bälaà vicitra-çikhi-piccha-kusuma-racanädinä racayämi | vibhor ity uktvä keli-sphuraëa-rasa-vaivaçyät kriyä-padokty-abhävaù | idam idam aìgam itthaà seviñye iti manoratha-paramparä katham eka-kriyayä sphuöé-bhaviñyatéti kriyä-padokty-abhävo vä | tatra keça-kusuma-lobhenäyäsyantéà bhramara-bädhäm anusmåtyäha—viralaà viralébhüya vartamänaà bhramaram | saugandhya-lobhena mukhämbuje patantaà kadä samutsärayäméty arthaù | tan-nirasanärthaà mådulaà vacanaà kadä çroñyämi ? na kevalam avädét, kintv adräkñéc ca | tad anusmåtyäha—vipulaà mahan nayanam | sadyaù samucchalita-mahänandämbhodhi-kalloländolitaà kadä drakñyäméty arthaù | mådula-vacana-sänuräga-darçanänantaraà sneha-rasena yo’dhara-spando jätas tam anusmåtyäha—madhuram adharaà kadä vaàçé-sahitam avalokayiñyämi | vadanaà dåñöi-väì-mädhurya-viçeñavattayä madhuraà kadä drakñyämi | tad-anu yac capalaà caritaà tac ceti | evam uktvä dérghaà niçvasya ca tathaiväçayä sthitam iti bhävaù |

toöakaà chandaù—vada toöakam abdhi-sakära-yutaà [chando-maïjaré 2] ||61||

subodhiné : evam atyausukyäd ärtaù sa-lälasam äçäste—vibhoù rati-galita-keçaà kadä gumphämi ? kédåçaà ? bahalaà niviòam | tathä, laläöälakaà ca kadodyacchämi | kédåçaà ? viralam ali-paìktivat påthak påthak sthitam | tathä ca, mådulaà vacanaà kadä çroñyämi ? vipulaà nayanaà kadä drakñyämi ? madhuram adharaà kadä päsyämi ? madhuraà vadanaà kadä cumbiñyämi ? capalaà caritaà kadänubhaviñyämi ? gädhärtyä nigüòhäbhivyakter väg-asamäptiù ||61||

säraìga-raìgadä : atha tad-aläbhän mathurä-véthyäà patitaù, punas tasyä bhümau nipatya mürcchantyäù, adhunaivägatasya tat-tan-mädhuryam anubhaviñyaséti sakhébhiù prabodhitäyä netre nimélyaiva kuïje lélävasäna-samaye tasya sveñöa-tat-tat-sevädy-apräpti-sphürtyä täù prati pralapantyä vaco’nuvadann äha—nu bhoù sakhyaù ! vibhor etad-duùkha-haraëa-samarthasya cikuram | kadä cüòätvena badhnäméti çeñaù | evam agre’pi | kédåçaà ? bahalaà snigdha-niviòam | tathä, bhramaraà laläöälakaà kadodyacchämi | kédåçaà ? viralam ali-paìktivat påthak påthak sthitam | mådulaà vacanaà kadä çroñyämi ? vipulaà nayanaà kadä drakñyämi ? madhuram adharaà kadä päsyämi ? madhuraà vadanaà kadä

116

Page 117: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

cumbiñyämi ? capalaà caritaà kadänubhaviñyämi ? gädhärtyä lajjayä ca väg-asamäptiù | daçäntara-dvaye sugamam ||61||

—o)0(o—

(62)

paripälaya naù kåpälayety1

asakåj-jalpitam ärta-bändhavaù2 |muralé-mådula-svanäntare

vibhur äkarëayitä kadä nu naù ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-bhäva-vartmani saïcarann autkaëöhyam äviñkaroti—paripälayeti | vibhuù çré-kåñëo no’smäkam iti vakñyamäëam asakåd väraà väraà jalpitaà vacanaà muralé-mådula-svanäntare muralyä mådula-svanasyäntaraà chidram uparatir yatra tasmin käle kadä nv äkarëayitä äkarëayiñyati, çroñyatéty arthaù | yadyapi veëu-vädanänanda-rasa-magnasyänyatra kuträpi nendriya-våttiù sambhavati, tathäpy atiduùkhitasya duùkha-khaëòanäya bhakta-vacaù-çravaëe pravartamänatvät tac-chravaëa-sambhavaù | ato muralé-vädanävasara eva vibhutvän mad-vacaù çroñyatéti bhävaù | yato hi, ärtänäà bändhavaù | tat kià ? he kåpälaya kåpä-nidhe no’smän darçanänanda-dänena paripälaya | yathä jévämas tathä kurv ity arthaù || vaitäléyaà chandaù ||62||

subodhiné : punas tathaiva sa-dainyam äha—he kåpälo ! no’smän paripälaya | ägamanaà tävad ästäm—he ärta-bändhava ! ärtänäà no jalpitaà muralé-mådula-svanasyäntare tasya madhye sakåd api kadä nu çroñyasi ? tatra hetuù—vibhur asmat-prabhuù ||62||

säraìga-raìgadä : tataù kñaëäd utthäya våndävanaà gacchann etad vadantyäà tasyäà mürcchitäyäà tat-sakhénäm anyonya-pralapita-sphürtyä tad anuvadann äha dväbhyäm | nu bhoù sakhyaù ! he kåpälo etya no’smän paripälayety asmäkaà bahu-jalpitänäà madhye sakåj jalpitam eka-jalpitam api vibhuù sarva-rakñä-samarthaù çré-kåñëo muralé-svanasyäntare madhye kadäkarëayitä çroñyati | tatra hetuù—ärteti | kåpälayety asakåd iti päöhe—he kåpälaya ! ity asakåj jalpitam | daçäntara-dvaye sugamam ||62||

—o)0(o—

(63)

kadä nu kasyäà nu vipad-daçäyäàkaiçora-gandhiù karuëämbudhir naù |

1 PS and Gopäla Bhaööa split up kåpälayetyasa- into kåpälaya + iti + asa-, but Caitanyadäsa and Kåñëadäsa into kåpälo etya sa-2 PS has ätma-bändhava, Caitanya-däsa ärta-bändhava.

117

Page 118: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

vilocanäbhyäà vipuläyatäbhyämälokayiñyan viñayékaroti ||

kåñëa-vallabhä : aho muralé-vädana-vyäpåtenaiva tena sthéyate | tenaiväsmäkaà paridevanaà na çrüyata iti sarvottama-bhäva-vartmani satataà saïcarann autsukyena mukta-kaëöhaà krandann äha—kadä nv iti | nv iti vitarke | kaiçora-gandhiù kaiçorasyälyo gandho yasya saù | alpäkhyäyäà [pä. 5.4.136] iti gandhasyet | ädyaà madhyaà tathä çeñaà kaiçoraà trividhaà bhavet [bha.ra.si. 2.1.123] ity-ukteù prathama-kaiçoram ity arthaù | kadä, nu praçne, no’smän rasa-çétaläbhyäà rasena rägeëa çétaläbhyäà snigdhäbhyäà vilocanäbhyäm älokayiñyan viñayékaroti viñayé-kariñyati | vipuläyatäbhyäm iti päöhe—vipule cäyate ceti täbhyäm | vipad-daçyäyäm iti cet, tädåçé ca vipad-daçä kadä bhaviñyati ? itaù parä tad-adarçana-rüpä vipad-daçä nästy eveti bhävaù | älokanaà sambhavati ca, yataù karuëämbudhiù kåpä-samudraù | na hi tat-paraù kaçcit parama-käruëikaù, mat-paraù parama-çocyatamaç ca [padyä. 66]1 iti vicintya yad ucitaà tat kariñyatéti tätparyärthaù || upendra-vajrä chandaù ||63||

subodhiné : punar atidainyena sa-karuëam äha—karuëämbudhiù, na tarke, kasmin kñaëe ito’py adhikäyäà kasyäà nu vipad-daçäyäà vipuläyatäbhyäà vilocanäbhyäm älokayiñyan naù sva-dåñöi-gocarän kariñyati | kaïcit priya-janam älokayaàs tad ekäçrayän asmän apy älokayiñyatéti güòho’bhipräyaù | tatra hetuù—kaiçora-gandhiù | nava-yauvanonmukha ity arthaù ||63||

säraìga-raìgadä : nanu sva-jana-vipad-bharam asahiñëuù kåpälur ayaà çré-kåñëa etya naù pälayiñyatéti kasyäçcid väkyät sa-dainyaà pralapanténäà vaco’nuvadann äha—sa karuëämbudhiù kadä nu kasmin kñaëe ito’py adhikäyäà kasyäà nu vipad-daçäyäà vipuläyatäbhyäà vilocanäbhyäm älokayiñyan viñayékaroti sva-gocaré-kariñyati | ito’pi vipat sambhaven näma | kédåk ? kaiçora-gandhiù | svalpärthe it [pä. 5.4.136] samäsäntaù | nava-kaiçora ity arthaù || daçä-dvaye sugamam ||63||

—o)0(o—

1 parama-käruëiko na bhavat-paraù parama-çocyatamo na ca mat-paraù |iti vicintya hareù mayi pämareyad ucitaà yadunätha tad äcara ||

118

Page 119: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(64)

madhuram adhara-bimbe maïjulaà manda-häseçiçiram amåta-näde çétalaà dåñöi-päte |vipulam aruëa-netre viçrutaà veëu-väde1

marakata-maëi-nélaà bälam älokaye nu2 ||

kåñëa-vallabhä : atha parama-bhävena çré-kåñëaà bhävayan purataù sphuramäëam abhilañati—madhuram iti | marakata-maëi-nélaà marakata-maëim iva çyämaà bälaà sukumäram anvanuvåtti-pürvakam | anukñaëaà vä | älokaye paçyämi |

kédåçaà ? adhara-bimbe madhuraà madhura-rasa-rüpam | punaù kédåçaà ? manda-häse éñad-dhäsye maïjulaà manoharam | punaù kédåçaà ? amåta-näde amåtavac chravaëa-peye näde çiçiraà hima-kaëa-nikaravat täpa-jväla-çamanam |

punaù kédåçaà ? dåñöi-päte dåñöénäà dåñöi-bhedänäà päte pätane çétalaà bhävi-täpa-çaìkäyä api näçakam | çiçira-çétalayor ayaà bhedaù—çiçiraà mådv-äçrayam, yad-avasthä hima-kaëäù | nädasya stokatvät snigdhatväc ca tathätvam | çétalaà kaöhinäçrayam api bhavati | tena dåñöi-pätasya kaöhinatvät kaöhinam api çlathayati marma spåçatéti ca | çétalatväd apyäyakatvaà ceti |

punaù kédåçaà ? aruëa-netre aruëaà ca tan-netraà ca tasmin | jätäv eka-vacanam | vipulaà vistérëam | tathä veëor väde vädane viçrutaà khyätam, väàçikaù ko’pi naitädåça iti || mäliné chandaù ||64||

subodhiné : punaù sphürtyäha—nu niçcaye | marakata-nélaà bälaà paçyämi | tat sambhävayann äha—adhara-bimbe madhuram | tat kutaù ? manda-häse maïjulam | tad api kathaà ? amåta-näde vacasi çiçiram | taträpi hetuù—dåñöi-päte ca çétalam | tat kathaà ? aruëa-netre vipulam | veëu-näde prasiddham ||64||

säraìga-raìgadä : athonmattevotthäyopaviçya netre nimélyaiva sakhéù prati sotkaëöhaà påcchantyä vaco’nuvadann äha—nu bhoù sakhyaù ! taà marakata-maëi-nélaà bälaà kiçoram älokaye | kadä drakñyäméty arthaù | äkäìkñäyäà liì | kédåçaà ? adhara-bimbe madhuram | manda-häse maïjulam | amåta-näde väci çiçiram | dåñöi-päte çétalam | aruëa-netre vipulam | veëu-näde viçrutam || daçäntara-dvaye sugamam ||64||

—o)0(o—

(65)

1 Kåñëadäsa and Caitanyadäsa have -näde.2 Gopäla Bhaööa reads älokaye’nu.

119

Page 120: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

mädhuryäd api madhuraàmanmatha-tätasya3 kim api kaiçoram |

cäpalyäd api capalaàceto bata harati hanta kià kurmaù ||

kåñëa-vallabhä : kià ca, mädhuryäd iti | manmatha-tätasya käma-janakasya çré-kåñëasya | manmathasya täto vistäro yasmäd vä | manmathatäà säkñän-manmathatvam atati präpnotéti manmathatätas tasyeti vä | etena saundaryädhikyaà dhvanitam | kim apy anirväcyaà kaiçoraà kartå | bata vismaye | cetaùkarma harati corayati | cetaç ced dharati, tadä pratékäraù kartum ucita ity äha—kià kurmaù ? karaëa-çakty-abhävät | tac-caraëaikäntikéà parama-nibhåta-sakhya-padavy-äçäà naiva vyaktuà çaknuma ity arthaù | yad vä, tasya kaiçoram eva manmathatä manmatha-svarüpam | samasta-parama-rasa-camatkära-dhäriëéti bhävaù |

kédåçaà kaiçoraà ? mädhuryäd api madhuram | samasta-mädhurya-vilakñaëa-mädhuryam ity arthaù | evaà cäpalyaà bhäva-viçeñaù, tasmäd api capalam || äryä chandaù ||65||

subodhiné : atha sva-cittonmäde sa eva nidänam ity äha—mano mathnätéti manmatho’bhiläñas tasya janakasya | batäçcarye | kim api kaiçoraà ceto harati | hanta khede | kià tad avanäya kam upäyaà kurmaù ? sarvair militvä gåhäëa—cäpalyät tad-rüpa-dharmäd api capalam | grahétum api na çaknumaù | ceto’pahäre hetuù—mädhuryäd api tathä madhuram | atimadhuram ity arthaù ||65||

säraìga-raìgadä : athotthäyetas tato dhävantyäù sakhébhir aïcale gåhétvä, “sakhi ! kim ity unmattäsi ? dhairyaà kuru” iti prabodhitäyäù sa-dhairyam iva vaco’nuvadann äha | manmatha-tätasya mano mathnätéti manmatho duùkhadaù kämas taà janayatéti manmatha-janakas tasyeti vaktavye bhäva-vaivaçyät samäna-paryäyatväc ca tat-tätasyety uktiù | tasya kåñëasya kim apy anirvacanéyaà kaiçoraà ceto harati | hanta khede | kià kurmaù ? tatra hetum äha—kédåçaà ? mädhuryät tad-rüpa-mädhuryät api madhuram | lakñaëayätimadhuram ity arthaù |

nanv ayi mugdhe ! kasyäç ceto na harati, känyä tvam ivonmädyati ? taträha—kédåçaà cetaù ? cäpalyät tad-rüpa-dharmäd api capalam | tad asyaiva doña ity arthaù |

yad vä, tasya kåñëasya manmathatä kaiçoraà vyäpya mano haratéty anvayaù | kälädhvanor atyanta-saàyoge [pä. 2.3.5] iti dvitéyä | kià vä, kaiçoraà kédåçaà ? manmathatä tat-svarüpam |

sväntar-daçäyäà—samäna-sakhéù pratyuktiù | bähye saìgi-janän prati ||65||

3 manmathatä tasya iti vä päöhaù.

120

Page 121: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

—o)0(o—

(66)

vakñaù-sthale ca vipulaà nayanotpale camanda-smite ca mådulaà mada-jalpite ca |bimbädhare ca madhuraà muralé-rave ca

bälaà viläsa-nidhim äkalaye kadä nu ||

kåñëa-vallabhä : atha dåòha-bhävanäbhävitäntaù-karaëo’grataù sphurat-tad-rüpa-niçcäyakatäm anubhavann äçäste—vakña iti | nv iti praçne | viläsa-nidhià bälaà kadälokaye ity anvayaù | viläsä nidhéyante’sminn iti taà bälaà prakåñöa-puruñam | yathä bälä-çabdaù stré-viçeña-paras tathäträpi | valata iti kartari ghaï | kadä kasmin samaya älokaye | svabhävatas tad atyäkåñöa-cetä älokayiñyämi |

kédåçaà bälaà ? vakñaù-sthale ca nayanotpale ca vipulaà mahattaram | manda-smite caù mada-jalpite ca | madena yaj jalpitaà tasmin | mådulaà måduà läti gåhëätéti tathä tam | bimbädhare ca muralé-rave ca madhuraà madhura-rasa-pradam | nayana-çravaëayor amåta-varñéty arthaù | atra tat-tat-sthäna-saundarya-mädhurya-lävaëyädhikya-sücanärthaà ca-samuccayaù || vasanta-tilakaà chandaù ||66||

subodhiné : punas tad-apagame sa-lälasam äha—nu praçne | bälaà kaiçoraà kadäkalaye, drakñyäméty arthaù | kiçoratvaà vyanakti—vakñaù-sthale nayanotpale ca vistérëaà, manda-smite mada-jalpite ca mådulaà, bimbädhare muralé-rave ca madhuram | ata eva viläsa-nidhim, tat-samudram ity arthaù ||66||

säraìga-raìgadä : nanv adhunaiva taà drakñyasi | kñaëaà dhairyaà kurv iti punas täbhiù prabodhitäyäù sa-lälasaà vaco’nuvadann äha—nu bhoù sakhyaù ! taà viläsa-nidhià tat-samudraà bälaà nava-kaiçoraà kadäkalaye, drakñyäméty arthaù | kédåçaà ? vakñaù-sthale ca nayanotpale ca vipulaà vistérëaà, manda-smite mada-jalpite ca mådulaà, bimbädhare muralé-rave ca madhuram | daçä-dvaye sugamam ||66||

—o)0(o—

(67)

ärdrävalokita-dhurä pariëaddha-netramäviñkåta-smita-sudhä-madhurädharoñöham |ädyaà pumäàsam avataàsita-barhi-barham

älokayanti1 kåtinaù kåta-puëya-puïjäù ||

kåñëa-vallabhä : aho tad-darçanam atidurlabham | ye kåta-puëya-puïjäs ta eva paçyantéty äha—ärdreti | kåta-puëya-puïjäù kåtäù puëyänäà puïjä

1 Kåñëadäsa. äkarëayanti.

121

Page 122: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

räçayo yais te | kåtaà karaëaà praçastaà sarvato bhäva-niñöhä-rüpaà yeñäm asti te kåtinaù | ädyaà pumäàsaà puruñottamam älokayanti samyak paçyanti | tarhi kià näräyaëa-svarüpaà ? nety äha—avataàsita-barhi-barham | avataàsitäni kåtottaàsäni barhi-barhäëi mayüra-picchäni yena tam | sahaja-gopa-veñam ity arthaù |

punaù kédåçaà ? ärdrävalokita-dhurä pariëaddha-netram | ärdraà sarasam | snigdham iti yävat | yad avalokitaà tasya dhür bhäras tayä pariëaddhäni vaçékåtäni jagan-mätrasya neträëi yena tam | yad vä, ärdrä sarasä çré-rädhädyä gopyas täsäà yad avalokitaà tasya dhurä tad-atiçayena pariëaddhe çåìkhalädibhir iva täsv eva baddhe netre yasya tam |

punaù kédåçaà ? äviñkåta-smita-sudhä-madhurädharoñöham, äviñkåtä bhaìgyä prakaöékåtä yä smita-sudhä tayä madhurädharoñöhau yatra tam | yad vä, smita-sudhayä madhuräëy adharayati tädåçam oñöhaà yasya tam | vasanta-tilakaà chandaù ||67||

subodhiné : punas tad-daurlabhya-sphürtyä tad-darçana-käriëo’bhinandan sa-dainyam äha—ye sukåtinas tata eva kåtaù puëyänäà bhakti-lakñaëänäà puïjo yais ta evädyaà pumäàsaà puruña-çreñöhaà paçyanti | na tu tad-viparétä mädåçäù | etat-kåtyaiva nidänam äha—snigdha-janasyävalokita-dhurayä tad-atiçayena pariëaddhe sva-vaçékåte netre yasya | tenaiväviñkåtaà yat smitaà tad eva sudhä, tayä madhuräv adharoñöhau yasya | çreñöhatäm eväha—avataàsitäni barhi-barhäëi yena ||67||

säraìga-raìgadä : athätidainyodayät sa-dainyaà tad-darçana-käriëo’bhinandantyä vaco’nuvadann äha—tam ädyaà pumäàsaà puruña-çreñöhaà ye kåtinaù kåta-puëya-puïjäs ta evälokayanti | äkarëayantéti päöhe—etädåçaà ye çåëvati ta eva dhanyäù, kim uta ye paçyantéty arthaù | ädyaà premavaj janair äsvädyam iti vä | kédåçaà ? praëaya-karuëa-rasair ärdrayävalokita-dhurä tad-atiçayena pariëaddhe yukte netre yasya | äviñkåtaà yat smitaà tad eva sudhä tayätimadhuräv adharoñöhau yasya | tathä, avataàsitäni barhiëäà barhäëi yena tam | daçäntare sugamam ||67||

—o)0(o—

(68)

märaù svayaà nu madhura-dyuti-maëòalaà numädhuryam eva nu mano-nayanämåtaà nu |

veëé-måjo nu mama jévita-vallabho nubälo’yam abhyudayate mama locanäya ||

kåñëa-vallabhä : samprati çré-kåñëa-caraëaik;antika-bhaktim eva vardhayann utkaëöhärti-bhareëa puraù sphurantam iva taà vékñyonmatta iva vividhaà vitarkayann äha—mära iti | ayaà purovarté bälaù sukumäro

122

Page 123: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

mama locanäbhyäà nimitta-bhütäbhyäm abhyudayate’bhi sarvataù udayate prakäçate | ambudayata iti päöhe—ambuda iväcaraty ambudayate |

kathaà mamaivaà bhramaù ? iti vividha-vitarkam äha—svayaà nu märaù kià ? nahi nahi, anaìgatvät | madhura-dyutiç candras tan-maëòalaà nu | nahi nahi, sa-kalaìkatvät | tan-maëòalaà ca känti-mädhurya-mätraà, idaà tu parama-mädhuryam eva ghané-bhütaà divyäkäram | tarhi mädhuryam eva nu kià ? nahi nahi, tad amürtam | tarhi, mano-nayanämåtaà nu ? nahi nahi, amåtaà tu drava-präyam, idaà tu yävad evämåtaà nämästi tat-sarva-béja-bhütam |

punar api nipuëaà nibhälya vraja-sundaré-ramaëa eväyam ity äha—veëé-måjo nv iti | märñöété måjaù | ig upadha [pä. 3.1.135] iti kaù | veëyä märjana-kartä | vraja-sundaré-keça-prasädhaka ity arthaù | veëé-måjo mahä-nélamaëau keça-prasädhake iti viçvaù | yad vä, veëyä måjä märjanaà yasya saù | gopyaù çré-våndävanäd ägatasya tasya sva-veëébhiù päda-märjanaà kurvantéty arthaù |

mama jévita-vallabho nu | nv atra praçne | jévitäd api vallabhaù | yasya nimiñärdha-virahät präëä na tiñöhanti, sa ko’py anirüpya-rasa-maya-vastu-viçeñaù | äçcaryatama-rüpa-känti-mädhurya-mano-nayanäpyäyana-paramänanda-sämräjya-camatkära-rüpatväd ity arthaù | vasanta-tilakaà chandaù ||68||

subodhiné : atha våndävanaà praviçya säkñäc chré-kåñëaà vilokya prägvat sphürti-çaìkayä sa-vitarkam äha—nu kià märaù svayam ägataù ? ya ätmänaà sphorayitvä mäà märayati, sa evägataù kim iti vitarkaù | na, sa nirdayo’tikaöhinaù katham ägacchet ? madhura-dyuti-maëòalaà nu ? mürtatayaitad api na | mädhuryam eva nu ? tad-dharma eva mürtimän ity arthaù | tasya netra-mätra-viñayatvät tad api na | mano-nayanayor amåtaà tad-ählädakaà kim api | svasya tad-ananya-viñayam avadhäya niçcinoti—çré-rädhäyä veëéà märñöéti veëé-måjaù proñyägataù käntaù sa eva nu ? ata eva mama jévitasya vallabho’yaà kiçoro mal-locanäya mal-locanam änandayitum udayate ||68||

säraìga-raìgadä : atha çré-våndävanaà praviñöe tasmin léläçuke çré-kåñëaù—täsäm ävirabhüt [bhä.pu. 10.32.2] itivat täsäà madhya ävirbhütas tal-lélä-viçiñöa eva tasyägre’py ävirabhüt | sa ca taà vilokya svayaà jäta-tat-tad-bhramo’pi tasyäù çré-rädhäyä asmäkaà tad-darçana-bhägyaà nästy eveti sakhébhiù saha rudatyä akasmät taà kiïcid düre vilokya bhrama-bähulyena pralapantyä vaco’nuvadann äha | prathamaà darçanäd eva viraha-viklavä kandarpa-bhräntyä sa-bhayam äha—yas tävad adåçya eva jagan märayati sa märaù svayam ägataù kià ? nu vitarke | punar mädhuryam anubhüya säçcaryam äha—sa tävad édåì madhuro na bhavati | tad idaà madhura-dyuténäà maëòalaà nu kià ? punar atyäçcaryam äha—na tad etat | kià tu mädhuryam eva nu | tad-dharma eva pariëataù sann ägataù kià ? punar avayavam anubhüya sa-sambhramam äha—veëé-måjo nu | veëéà märñöi unmocayatéti veëé-

123

Page 124: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

måjaù proñyägataù käntaù sa eväyaà kià ? punaù samyag avalokya sänandam äha—nu bhoù sakhyo mama jévita-vallabho’yaà bälo nava-kiçoro mama locanäya tad änandayitum abhyudayate | yüyaà paçyateti çeñaù |

sväntar-daçäyäà tu—tad anugatyaiva vyäkhyeyam | bähye’pi sa evärthaù | niçcayänta-sandeha-nämäyam alaìkäraù ||68||

—o)0(o—

(69)

bälo’yam älola-vilocanena vaktreëa citrékåta-diì-mukhena |

veñeëa ghoñocita-bhüñaëenamugdhena dugdhe nayanotsavaà naù ||

kåñëa-vallabhä : kià ca, madéya-netrotsavaà pürayan näyätéty äha—bälo’yam iti | ayaà bälaù sukumäraù | ayam ity aìgulyä nirdiçati | mugdhena manohareëa vaktreëa veñeëa no’smäkaà nayanotsavaà dugdhe | duhitur ubhaya-padé | prapürayatéty arthaù | no’smän nayanotsavaà dugdha iti dvikarmakatä vä | anyadohas tu päëinaiva, ayaà tu vaktreëa veñeëa ceti vyatirekälaìkäro dhvanitaù | kédåçena vaktreëa ? älola-vilokitena | älolaà caïcalaà vilokitaà darçanaà yasmiàs tena | kédåçena veñeëa ? ghoñocita-bhüñaëeëa | ghoña äbhéra-niväsas tad ucitaà bhüñaëaà çikhi-puccha-guïjä-dhätu-räga-pallavädy-alaìkåtir yatra tena | punar vaktreëa kédåçena veñeëa ca—citrékåta-diì-mukhena | citrékåtaà diì-mukhaà yena tena ca | cikuräëäà çyämimnä, locanayor aruëimnä, smita-sudhäyä dhavalimnä, kuëòalayoù pétimnä, adharasya çoëimnä, guïjä-dhätu-räga-pallavänäà vicitrimnä sarvam eva diì-mukhaà citré-kåtam iti |

keça-cchavi-tilaka-cchavi-nayana-cchavi-susmita-cchavibhiù |adhara-cchavi-bahu-ratnäïcita-käïcana-kuëòala-cchavibhiù ||parama-sucikvaëa-kåñëädika-varëädibhir diçaç citräù |kurvad atimohanaà çré-mukhaà smarata rädhikä-bandhoù ||

indra-vajrä chandaù ||69||

subodhiné : na kevalaà mamaiväkñi-gocaro’yaà mat-saìginäm apéty äha—ayaà bälo vaktreëa veñeëa ca no’smäkaà nayanotsavaà dugdhe prapürayati | kédåçä vaktreëa ? ä samyak satåñëe locane yatra, priyekñaëäyety arthaù | ata eva tad-arthaà citram iva kåtaà diçäà mukhaà yena | veñeëa kédåçä ? ghoño vrajas tad-yogyäni barha-guïjädi-mayäni bhüñaëäni yatra | ato manohareëa ||69||

säraìga-raìgadä : atha tayä täbhiç ca militaà taà säkñäd dåñövä jäta-bähya-sphürtis tan-mädhuryäkåñöa-sarvendriyaù säkñän-manmatha-manmatha-rüpasya tasya sarvendriyänandanatvaà saptabhiù çlokair

124

Page 125: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

varëayan prathamaà nayanänandatvam äha dväbhyäm | ayaà bälaù kiçoro vaktreëa veñeëa ca no’smäkaà nayanayor utsavaà dugdhe prapürayati | vaktreëa kédåçä ? sväparädha-bhayena yugapat sarväsäà darçanena ca | ä samyag lole vilocane yatra | tathä smitädharädikänti-dhäräbhiç citram iva kåtaà diçäà mukhaà yena | veñeëa kédåçä—ghoño vrajas tad-yogyäni barha-guïjädéni bhüñaëäni yatra | ato mugdhena ||69||

—o)0(o—

125

Page 126: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(70)

ändolitägra-bhujam äkula-lola-netramärdra-smitärdra-vadanämbuja-candra-bimbam |

çiïjäna-bhüñaëa-citaà çikhi-piïcha-mauliàçétaà vilocana-rasäyanam abhyupaiti ||

kåñëa-vallabhä : atha kayäpi lélayä puraù parisphurac chré-kåñëa-svarüpam anubhüyamäna äha—ändoliteti | vilocana-rasäyanam—vilocanayo rasäyanaà rasäsväda-pätram | rasa éyata anubhüyate’neneti rasäyanam | kim apy abhyupaiti | abhi sarvata upetyäyäti | kédåçaà—çétaà parama-çétalaà sarvendriya-gata-mahä-santäpa-çamanam |

punaù kédåçaà ? ärdra-smitärdra-vadanämbuja-candra-bimbam | ärdraà snigdhaà yat smitaà tenärdraà sarasaà vadanam evämbujaà kamalaà candra-bimbaà vä yatra tat | atra latäkärau hastau jïätavyau | dvayor eva sädharmyäd ärdrädreti paunaruktyaà na doñaù | ärdrärdrämbuja-candra-bimbädi-çabdäù çétam ity asya hetavaù | yad vä, ärdraà sarasaà smitaà yäsäà tä rädhädyä gopyas täbhiù kåtvärdraà rasa-bhareëa buòitaà yad-vadanaà tad evämbujaà caraëa-bimbaà vä yatra tat |

punaù kédåçaà ? çiïjäna-bhüñaëa-citam | çiïjänaiù svanaà kurvadbhir bhüñaëair nüpura-kiìkiëé-keyürädibhiç citaà vyäptam |

punaù kédåçaà ? çikhi-piïcha-mauli | çikhi-picchaà maulau cüòä-rüpa-saàyata-vicitra-kusuma-çobhita-keça-kaläpe yasya tat | çikhi-piccha-yukto mauliù kiréöaà yatra vä tat | etena gopa-veña-mädhuryam | vasanta-tilakaà chandaù ||70||

subodhiné : tato’pi nikaöa-mäyäntam älokya saharñam äha—vilocanayo rasäyanaà saundaryämåta-päna-pätraà saàmukham äyäti | tad-ägamanaà vivåëoti—ändolitau bhujägrau yasya | ataù çabdäyamänaiù kaìkaëa-nüpurädibhiç citam | svasmin käruëya-sphürtyäha—karuëayäkule netre yasya | taträçcaryam äha—snigdha-smitenärdraà yad vadanaà tad evämbujaà candra-bimbaà ca yatra | ataù çétam | çétatväd ambujatvaà, rasäyanatväd indutvam | sarvatra hetuù—çikhi-picchair maulir yasya ||70||

säraìga-raìgadä : käcit karämbujaà çaureù [bhä.pu. 10.32.4] ity ädivat militvä | nåtyantam ivägacchantaà taà vilokya neträtitåptyä sa-harñam äha—idaà çétaà vilocanayo rasäyanam abhypait purata äyäti | kédåçaà ? täsäà sparçottha-kampät sanåtya-gatyä cändolitäv agra-bhujau yasya | karuëayäkule pürvaval lole ca netre yasya | ärdra-smitenärdraà vadanämbuja-candra-bimbaà yasya | tatra täsäà darçanänandotphullatvät surabhitväc cämbujatvam | çaitya-mädhurya-käntyädibhir netra-préëanatväc candratvam | çiïjänäni yäni kaìkaëa-nüpurädi-bhüñaëäni taiç citam | anena çrotränandanatvaà coktam | çikhi-piïchair maulir yasya ||70||

—o)0(o—

126

Page 127: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(71)

paçupäla-bäla-pariñad-vibhüñaëaùçiçur eña çétala-vilola-locanaù |

mådula-smitärdra-vadanendu-sampadämadayan-madéya-hådayaà vigähate ||

kåñëa-vallabhä : samprati parama-bhävam abhyasyan çré-kåñëa-candreëa sva-hådayäkramaëam abhilapantéty äha—paçupäleti | eño’parokñayä sphuran çiçuù sukumäro mådula-smitärdra-vadanendu-sampadä mådulaà yat smitaà tenärdraà sarasaà yad vadanaà tad evendus tasya yä sampal lävaëya-mädhurya-.saukumärya-saurabhya-rüpä sampattis tayä madayan harñayan madéya-hådayaà vigähate viçeñeëäkramati, sväyattékarotéty arthaù |

kédåçaù ? paçupäla-bäla-pariñad-vibhüñaëaù, paçupäla-bälänäà gopa-çiçünäà çrédäma-subälädénäà pariñadaà sabhäà vibhüñayatéti saù | yad vä, paçupälänäà gopänäà bälä ramaëyo yasyäà sä cäsau pariñac ca täà viçeñeëa bhüñayati maëòayatéti saù |

punaù kédåçaù ? çétala-vilola-locanaù | çétale parama-çänti-prade vilole caïcale viçiñöe häva-bhäva-kaöäkña-nänä-dåñöi-yukte locane yasya saù || maïju-bhäñiëé chandaù ||71||

subodhiné : pürvokaà rädhikädi-sähityaà vyanakti—eña çiçur madéyänäà hådayaà mådula-smitärdra-vadanendoù smitävalokädi-sampattyä harñayan vigähane | vyäpnotéty arthaù | tat-sähityam äha—paçupälänäà bälä yasyäà sä paçupäla-bälä, sä cäsau pariñac ceti karmadhäraye puàvad bhävaù, saiva vibhüñaëaà yasya | ataù çétale vilole locane yasya ||71||

säraìga-raìgadä : atha paritas tä dåñöä—cakäsa gopé-pariñad-våto vibhuù [bhä.pu. 10.32.14] ity ädi-lélä-viçiñöaà taà vilokya sa-harñam äha—eña çiçuù kiçoraù sarväsäm api viçeñato madéyänäà sva-sammukha-stha-çré-rädhä-lalitädénäà hådayaà, etan no brühi [bhä.pu. 10.32.16] ity ädinä sväntaù-kopa-praçna-çravaëäd yan mådu-smitaà tenärdro yo vadanendus tasya, mäsüyituà märhatha [bhä.pu. 10.32.21] ity ädi-premokti-kaumudé-rüpä yä sampattayä madayann änandayan vigähate, vyäpnotéty arthaù |

tad dåñövä mama hådayaà ca kédåk ? paçupäla-bälänäà gopa-kiçoréëäà pariñadaà vibhüñayatéti tathä | tat-sabhaiva vibhüñaëaà yasyeti vä | tayä veñöito babhäv ity arthaù |

agre rädhä-payodhara [çloka 76] ity ädau, dhenu-päla-dayitä-stana-sthaléà [çloka 77] ity ädau tathä varëitattvät | prema-vaivaçyena bälä-pariñad iti vaktavye bäla-pariñad ity uktiù | yad vä, paçupälänäà bälä yasyäà sä paçupäla-bälä, sä cäsau pariñac ceti karma-dhäraye puàvad

127

Page 128: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

bhävaù | kià vä tad bäla-goñöhénäà vibhüñaëavad vibhüñaëaà yasya saù | tad uktaà—veñeëa ghoñocita-bhüñaëena [çloka 69] iti | sämänya-vayasya-varga-våta ity arthas tu prakramä-präptaù |

tathä, çétale vilole ca locane yasya ||71||

—o)0(o—

(72)

kim idam adhara-véthé-kÿpta-vaàçé-ninädaàkirati nayanayor naù käm api prema-dhäräm |

tad idam amara-véthé-durlabhaà vallabhaà1 nastribhuvana-kamanéyaà2 daivataà jévitaà ca ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-candrasya parama-premävirbhävakatvaà parama-durlabhatvaà ca vadan svasya parama-mahä-préti-bhakti-viçeña-niñöhoktyä daurlabhyäbhävaà sücayati—kim idam iti | kim idam atyäçcaryam | yävat sukha-viçeña-rüpaà vastu tato’pi vilakñaëam idaà, anubhüyamänatvät | no’smäkaà nayanayoù käm apy anirvacanéyäà prema-dhäräà premëo dhäräà kirati varñati |

kédåçaà ? adhara-véthé-kÿpta-vaàçé-ninädam | adhara-véthyäà viçeñolläsa-rüpäyäà kÿpto racito vaàçé-ninädo yatra tat | vinäpi vaàçéà tan-nädam anukurvan varivartéti | yad vä, adhara-véthyäm adhara-puöe kÿptä, na tu samyag yojitä, datta-phütkärä vä, yä vaàçén sä ninädä nitaräà nädavaté yathä tat |

ä jïätaà no’smäkaà daivatam ekänta-bhakti-bhävataù samärädhyam | na kevalaà daivataà, jévitaà ca, jévanavat parama-premäspadam | yad daivataà taj jévitaà na, yaj jévitaà tad daivataà na bhavati | idaà tu dvayam eva | ataù—tribhuvaneñu kamanéyaà manoharam |

punaù kédåçaà ? amara-véthé-vallabham | amaräëäà devänäà véthé paìktis tasya vallabhaà priyam | durlabhaà ca | teñäm amåta-pänena nämaratvaà, kià tu tad-vallabhatayety arthaù | yad vä, prasiddhämåtaà tucchékåtya bhagavat-kathämåta-päna-paratväd amarä jévan-muktäù çré-kåñëaika-bhakti-rasa-nimagnäù | tad-véthyäà tat-paìktau vallabhaà priyam || mäliné chandaù ||72||

subodhiné : atha tad-darçanänandäveçena saàçayya punar niçcinoti—kim idaà yan no nayanayoù käm api prema-dhäräà kirati | äà jïätaà tad eva—no daivatam idam | naiva tävat vallabhaà ca | na kevalaà vallabhaà jévitaà ca | katham etaj jïänaà ? adhara-véthyäà kÿptärpitä yä vaàçé tasyä ninädo yatra | ataù amara-véthyäà svargädy-ananta-vaikuëöha-valaye durlabham | ata eva tribhuvanänäà kamanéyam | tad idaà man-netra-gocaram aho bhägyam ity arthaù ||72||1 Gopäla Bhaööa inverses vallabhaà and durlabham.2 PS bhajanéyam.

128

Page 129: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

säraìga-raìgadä : iti çloka-trayyä sämänyatvena taà nirvarëya tan mama jévitam evaitad iti varëayan prathamaà täsäà, na päraye’haà [bhä.pu. 10.32.22] ity ädi-sva-väg-amåta-kñäliterñyä-lava-paìke svänte punar viläsa-lälasä-taraìgiëém ucchalayituà vaàçé-nädämåtaà varñati kåñëa-ghane, tatra jäta-premänandodrekaù | kim idaà vastv iti saàçayya punar niçcinoti—kim idaà vastu yan no’smäkaà nayanayoù käm api prema-dhäräà kirati ? kñaëaà vimåçya, äà viditaà tad eva asmäkaà daivatam idam |

punaù sa-çaìkaà kim uta daivataà vallabhaà ca ? punaù sa-praëayaà, kim uta vallabhaà jévitaà ca | kathaà jïätaà ? taträha—adhara-véthyäà kÿptä citravad arpitä yä vaàçé tasyä ninädi yatra | ataù, amara-véthyäà deva-çreëyäà tasyä api vä durlabham | ataù, tribhuvana-kamanéyam | tad idaà man-netra-gocaram ity aho bhägyam iti bhävaù ||72||

—o)0(o—

(73)

tad idam upanataà tamäla-nélaàtarala-vilocana-tärakäbhirämam |

muditam udita-vaktra-candra-bimbaàmukharita-veëu-viläsi jévitaà1 me ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-svarüpaà santata-vardhiñëu-premëä nirékñyamäëaù kñaëam api tirodhänenäkulita-cittaù pürva-çlokoktam eva dåòhékarotéty äha—tad idam iti | tad idaà yan mahäbhävavadbhyaù çrutam | idam ity aparokñatayä | me mama jévitaà jévita-rüpam upanataà präptam | avagataà vä | manäg aprakäçe maraëam eva syäd iti bhävaù |

katham avagataà ? taträha—tamäla-nélaà, tamäla-våkñavan nélaù çyämo varëo yasya tat | çåìgära-rasa-rüpam ity arthaù | na kevalaà tathä—tarala-vilocana-tärakäbhirämaà tarala-vilocana-yukte ye tärake kanénike täbhyäm abhitaù sarvato-bhävena ramayati sukhayati iti tat |

punaù kédåçaà ? muditam udita-vaktra-candra-bimbam | muditam uditety atiçayärthe vépsä | yad vä, muditaà yathä syät tathodita udayaà präpto vaktra-candra-bimbo yasya tat |

punaù kédåçaà ? mukharita-veëu-viläsi | mukharito vädito yo veëus tena viläsi viläsa-yuktam | yad vä, mukharito veëur yäbhyo gopébhyo nimitta-bhütäbhas täbhiù saha viläsi |

puñpitägrä chandaù—ayuji na-yuga-rephato ya-käro yuji tu na-jau ja-ra-gäç ca puñpitägrä ||73||

1 PS. viläsa-jévitam.

129

Page 130: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné : punaù sa-niçcayam äha—tad eva mama jévitaà samépam ägatam | kathaà jïätaà ? tamälavan nélam | tato’pi kutaù ? priyä-darçanäya taraläbhyäà vilocanayos tärakäbhyäm abhirämam | ata evätimuditaà vaktra-candra-bimbaà yatra | vädito yo veëus tena vilasitaà çélaà yasya ||73||

säraìga-raìgadä : räsotsavaà sampravåttaù [bhä.pu. 10.33.3] ity ädivat punas tad-viläsärambhiëaà taà niçcityäha—tad idaà mama jévitam upanataà samépam ägatam | kédåçaà ? viläsi räsa-viläsärambhi | mukharito veëur yena | çabdita-veëor viläsa-yuktaà vä | tamäla-nélaà kanaka-vallénäà täsäà madhye tamälavad bhräjamänam | sarva-gopé-maëòala-vaktra-darçanäya taraläbhyäà vilocanayos tärakäbhyäm abhirämam | muditam uditam atimuditaà vaktra-candra-bimbaà yasya | muditam änanditam udita-vaktra-candra-bimbam iti vä ||73||

—o)0(o—

(74)

cäpalya-séma capalänubhavaika-sémacäturya-séma caturänana-çilpa-séma |

saurabhya-séma sakalädbhuta-keli-sémasaubhägya-séma tad idaà vraja-bhägya-séma ||

kåñëa-vallabhä : samprati puraù sphürtimat-tad-rüpam anubhavann abhinayann eväha—cäpalya-sémeti | tad idaà puro-varti vraja-bhägya-séma | vraja-janänäà bhägyasyaiva sémä yasmiàs tat |

kédåçaà ? cäpalya-séma | cäpalyaà mahä-durlabha-pada-nimittam utaàralatä-bhävanäbhiniveça-balät präpsyäméty evaà-rüpaà tasya sémä yatra tat |

vicäreëa cäturyaà dürékurv iti cen, na, äçväsa-präptyä tad ativåddher ity äha—capalänubhavaika-séma | capalasya mamänubhavänäm eka-sémä yatra | svänubhavenaiva kathayäméty abhipräyaù |

punaù kédåçaà ? anubhaväkäram eväha—cäturya-séma | cäturyasya sémä yasmin | tad-anubhavenaiva mama cäturyam api sphuratéty arthaù |

punaù kédåçaà ? caturänana-çilpa-séma | caturänano brahmä tac-chilpasya racanäyäù sémä yatra | ataù paraà tasya kauçalaà nästéty arthaù | tan-mürter vidhätå-såjyatväbhäve’pi loka-dåñöir iyam uktä | yad vä, caturä vicitränane çilpasya tilakädi-racanäyäù sémä yatra tat | caturä premätiçaya-goñöhé tasyä änane yac chilpaà citrakavitvädi-kauçalaà tasya sémä yatreti vä |

punaù kédåçaà ? saurabhyasya saugandhyasya sémä yatra tat | punaù kédåçaà ? sakalädbhuta-kelénäà sémä yatra tat | kaläbhiù sahitäù

130

Page 131: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

sakaläù, täç ca tä adbhuta-kelayaç cäçcarya-kréòäs täsäà sémä maryädä vä | punaù kédåçaà ? saubhägya-séma | saubhägyasya saundaryasya sémä yatra tat | vasanta-tilakaà chandaù ||74||

subodhiné : tatas tasya tat-tac-cäpalyädikam anubhüya tat-tad-avadhitvena säçcaryam äha— tad idaà mama jévitaà cäpalyänäà sémävadhir yatra | tat kutaù ? capalänäà capalänäà gopäìgnänäà yas tat-sparçädi-sukhänubhavas tasyaikä mukhyä sémä yatra | täbhir eva tad anubhavituà çakyam ity arthaù | tad-eka-vedyatvam api kutaù ? cäturyaika-séma | tad api kutaù ? vidheù çilpasya sémä yatra | idam älokya tasya çilpitvaà gatam ity arthaù | tat-saurabhyaà labdhvä—saurabhya-séma | tat-keli-paripäöér dåñöväha—sakalädbhuta-keli-séma | kñaëaà vimåçyäha—vraja-devénäà saubhägya-séma | ne kevalaà täsäà, vrajasyaiva bhägya-séma ||74||

säraìga-raìgadä : räse tasya tat-tac-cäpalyädikam anubhüya säçcaryam äha | prathamaà nåtya-gati-läghavaà dåñöväha—tad idaà mama jévitaà cäpalya-séma | teñäà sémä yatra tad-avadhi-bhütam ity arthaù | tädåça-gopébhiç cumbitäliìgitaà taà vilokyäha—saha-nåtya-cumbanädy-arthaà capalänäm äsäà yas tat-sparçädi-sukhänubhavas tasyaikä pradhänä sémä yatra | tädåçébhis täbhir evänubhavituà çakyam ity arthaù | tat-tac-cäturyaà dåñöäha—cäturyeti | saundaryaà dåñöväha—caturänaneti | caturänanasya vidheù çilpasya sémä yatra | saurabhyaà labdhväha—saurabhyeti | tat-keli-sauñöhavaà dåñöväha—sakaleti | vraja-devénäà premäveçaà saundaryädikaà ca dåñöväha—saubhägyeti | kñaëaà vimåçyäha—ne kevalam äsäà, vrajasyäpi bhägya-sémä yatra ||74||

—o)0(o—

(75)

mädhuryeëa dvi-guëa-çiçiraà vaktra-candraà vahantévaàçé-véthé-vigalad-amåta-srotasä secayanté |

mad-väëénäà viharaëa-padaà matta-saubhägya-bhäjäàmat-puëyänäà pariëatir aho netrayoù saànidhatte ||

kåñëa-vallabhä : idänéà bhävanä-paripäkataù sva-bhägyam atyäçcarya-rüpam äha—mädhuryeëeti | aho vismaye | mat-puëyänäà pariëatiù pariëämaù, phalam iti yävat | netrayoù saànidhatte saànihitä bhavati |

édåk-phalaà çästre’pi durlabham ity äha—vaàçé-véthé-vigalad-amåta-srotasä mad-väëénäà viharaëa-padaà secayanté | vaàçé-véthyäù sakäçäd vigalato’måtasya srotasä praväheëa mama väëénäà väcäà viharaëa-padaà kréòä-sthänaà secayanté | yathä yathä tad-anubhava-viçeño bhavati, tathä tathä tad varëayanté vägra-samagrä bhavatéty arthaù |

131

Page 132: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

kédåçénäà väëénäà ? matta-saubhägya-bhäjäm | tad-rasena mattaà yat saubhägyaà tad bhajantéti täs täsäm | mattäç ca täù saubhägya-bhäjaç ceti vä | sarvasyaivätyanta-citta-häriëénäm ity arthaù |

punaù kédåçé pariëatiù ? mädhuryeëa madhurimëä dvi-guëaà çiçiraà yatra | väëénäà netrayoç ca mädhuryeëa dviguëaà çiçiram iti vä | tädåçaà vaktra-candraà vahanté dhärayanté ||

mandäkräntä chandaù—mandäkräntämbudhi-ra-sa-na-gair mä bha-nau gau ya-yugmaà [cha.maà. 2] ||75||

subodhiné : tato’pi nikaöam äyäntam älokya sa-harñam äha—mat-puëyänäà paripäko’yaà man-netrayoù saànidhim äyäti | aho äçcaryaà—vaktra-candraà vahanté | kédåçaà ? svabhäva-çétalam api mädhuryeëa dviguëa-çétalam | tatra hetuù—vaàçyä märgeëa viçeñato galad-amåta-srotasä jagat secayanté | kati düre—mad-vacanänäà gocara ity arthaù | mattä anavasthitä api yäs tad-viñayatayä saubhägyaà bhajanti täsäm ||75||

säraìga-raìgadä : tädåças tasya säkñäd-darçanänandena sva-saubhägyätiçayaà matvä säçcaryam äha—aho äçcaryaà mat-puëyänäà pariëatiù paripäko’yaà man-netrayoù saànidhatte säkñäd babhüva | aho mama bhägyam iti bhävaù | kédåçé ? vaktra-candraà vahanté | kédåçaà taà ? svabhäva-çétalam api mädhuryeëa dvi-guëa-çiçiram | tathä vaàçé-véthébhis tan-märgair viçeñeëa galanti yäny amåta-srotäàsi tat-pravähäs tair vraja-devébhir mäà jagac ca secayanté | tathä, mad-väëénäà viharaëa-padaà vihära-sthänam | kédåçaà ? mattäù premonmattäç ca tat-saundaryädi-varëanät saubhägya-bhäjaç ca yäs täsäm | tad vakñyate ca—samujjåmbhä gumphä [çloka 101] ity ädau ||75||

—o)0(o—

(76)

tejase’stu namo dhenu-päline loka-päline |rädhä-payodharotasaìga-çäyine çeña-çäyine ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-rädhä-rasa-magnasya çré-kåñëasya sarvataù paramotkarñaà varëayan parama-bhävena namaskaroti—tejasa iti | tejase tejo-rüpäya namo’stu | taà vinäsmäkaà sarveñäà viçvasyändhakära-mayatvät | tarhi kià brahmajyotir niräkäraà ? na, loka-päline lokänäà pälakäya | punaù kédåçäya ? dhenu-päline | gopäläyety arthaù | loka-pälo bhütvä dhenu-päla ity aho tava vaidagdhyaà ! punaù kédåçäya ? rädhä-payodharotsaìga-çäyine | rädhäyäù payodharayor utsaìge ca çayituà çélam asyeti tasmai | punaù kédåçäya ? çeña-çäyine | çeñaù çré-balabhadras tad-utsaìge çayituà çélam asya tasmai | tam utsaìge çäyayituà çélam asyeti vä || anuñöhup chandaù ||76||

132

Page 133: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

subodhiné : atha tadänandäveçena sa-narma namaskaroti dväbhyäà—kasmaicit tejase tat-puïjäya namo’stu | kédåçe ? aho äçcaryam | rädhäyäù payodharayor madhye çayituà çélaà yasya | na kevalaà tasyä api tv açeñäëäà tat-sakhénäm apy aìka-çäyine | tad-yogyatäm äpädayann äha—ekenänanta-gopäla-rüpäya | atas tal-lélä-pravartanäl loka-päline ||76||

säraìga-raìgadä : atha nåtya-gati-läghavenaikena vapuñaiväçeña-gopénäà hådayät kñaëam apy anapagatam avibhävya-känti-pravähocchalitaà taà vilokya nirvaktum asamarthaù säçcaryaà kevalaà namaskaroti dväbhyäà—asmai kasmaicit tejase tat-puïja-rüpäya namo’stu | kédåçe ? rädhä-payodharotsaìge çayituà nirantaraà tan-nikaöe sthätuà çélaà yasya tasmai | tasmät kñaëam apy anapagatäyety arthaù | punaù parito vékñya säçcaryam äha—tädåçäyäpy açeñeñu samasta-gopé-stanotsaìgeñu çäyine tat-tan-nikaöa-sthitäya |

nanv ekasya katham etat sambhaved iti vimåçan brahma-mohana-lélä-sphürtyäsya naitad äçcaryam ity äha—ekaà sa-päëi-kavalaà [bhä.pu. 10.13.61] ity ädi-diçä dhenu-päline | ekena sarvrüpeëaivänanta-gopäla-rüpäyäpi | loka-päline lokä ananta-brahmäëòäni tat-tad-upäsya-tat-tac-catur-bhuja-rüpeëa tat-tat-päline | kià vä, a-käro viñëuù, asya viñëor lokä vaikuëöha-lokäs tat-päline ||76||

—o)0(o—

(77)

dhenu-päla-dayitä-stana-sthalé-dhanya-kuìkuma-sanätha-käntaye |

veëu-géta-gati-müla-vedhase brahma-räçi-mahase namo namaù ||

kåñëa-vallabhä : vallavé-saubhägyotkarñaà varëayan harñeëa bhüyo bhüyo namaskurvann äha—dhenu-päleti | brahma-räçi-mahase brahma-räçi-rüpaà mahas tejo yasya | yad vä, brahma-sukha-räçénäà maha utsavo yasmät, bhaktänäm iti çeñaù | tasmai gopäla-rüpiëe çré-kåñëäya namo nama ity ädare vépsä |

gopäla-rüpatvaà viçeñayann äha—kédåçäya ? dhenu-päla-dayitä-stana-sthalé-dhanya-kuìkuma-sanätha-käntaye | dhenu-pälä gopäs teñäà dayitä gopyaù | yad vä, dhenupälyaç ca dhenu-päläç ca dhenu-pälä ity eka-çeñaù | teñäà dayitä parama-premäspadé-bhütä çré-rädhä, tasyäù sthana-sthaly-akåtrimä bhümiù sahaja-saubhägyavaté, tatra vartamänaà yad dhanyaà kuìkumaà tena sanäthä saiçvaryä käntir yasya | rädhä-stana-viñaye sanäthä sopatäpä käntir icchä yasyeti vä tasmai |

punaù kédåçäya ? veëu-géta-gati-müla-vedhase, veëunä gétaà veëu-gétaà tasya gatayo gamakädi-prakäräs täsäà müla-vedhasa ädi-vedhase | yävanta éçam ärabhya veëu-géta-gati-srañöäras teñäm api müla-vedhase

133

Page 134: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

| veëu-géta-kramäs tata eva jätä ity arthaù | mahäkarñaëa-mohanädi-çakti-mad-veëu-gétäyety arthaù |

uddhataù chandaù—rät parair naralagai rathoddhatä [chando-maïjaré 2] ||77||

subodhiné : tato’py änandenäbhinayann äha—tejo-rüpäëäà brahmaëäà vyäpakänäà yo räçiù samühas tato’pi mahaù käntir yasya tasmai namo namaù | atas tat-tat-samädhäna-durghaöa-çaìkäpi na | tad eva vyanakti—dhenu-päla-dayitänäà stana-taöé-sambandhena dhanyaà yat kuìkumaà tena sanäthä çabalä käntir yasya | tathä, veëu-gétasya yä gatayaù svara-gräma-mürcchanädikäs täsäm ädi-srañöre | brahmädi-såñöy-atéta-gäna-pravéëäyety arthaù ||77||

säraìga-raìgadä : atha tat-kuca-kuìkuma-manojïa-käntim apürvaà veëuà vädayantaà taà vilokya sa-vismayam äha—asmai namo namaù | ädare vépsä | kédåçe ? täsäà stana-sambandhitväd dhanyaà yat kuìkumaà tena sanäthä çabalätyutphullä käntir yasya | sahaja-kuìkuma-gandha-varëänäà täsäà kuca-sthatvät saurabhya-känty-atiçaya-präptyä tasya dhanyatvam | virahe mlänäyäù känteç ca tad-äliìganädi-präpty-änandotphullatvät |

tathä vidhätå-såñöy-atiriktänäà veëu-géta-gaténäà müla-vedhase prathama-srañöre | tad uktaà—savanaça [bhä.pu. 10.35.15] ity ädau, kaçamlaà yayuù iti | katham asya tat-srañöåtvam iti vimåçan pürvavat tal-lélänusmaraëän naitac citram ity äha—brahma-räçénäà tat-tac-caturbhuja-stävaka-vidhi-samühänäà mahaù prakäço yasmät vidhätå-vidhätuù kiyad idam iti bhävaù | yasya prabhä ity ädi, tad brahma ity-anta-brahma-saàhitoktänusäreëa, parätparaà brahma ca te vibhütayaù [yamunäcärya-stotra] iti çré-rämänujéya-saàhitänusäreëa ca nirguëa-brahma-puïjaà mahaù kaëti-püro yasyeti kecid vyäkhyänti | tathaiva çré-gétäsu—brahmaëo hi pratiñöhähaà [gétä 14.27] iti | pratiñöhäçraya iti ||77||

—o)0(o—

(78)

mådu-kvaëan-nüpura-manthareëabälena pädämbuja-pallavena |

anusmaran-maïjula-veëu-gétamäyäti me jévitam ätta-keli ||

kåñëa-vallabhä : atha kavir bhävanä-paripäkataù säkñäd iva sphurat-puro viläsavataù çré-kåñëasyägamanaà varëayati—mådu-kvaëann iti | me jévitam äyäti | kédåçaà jévitaà—bälena komalena padämbuja-pallavena mådu yathä syät tathä kvaëatä nüpureëa mantharaà yat tena ca, ätta-keli | ättä gåhétä kelir yena tat | etena nänä-gata-rüpaà nåtyaà dhvanyante |

134

Page 135: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kià kurvan ? maïjula-veëu-gétam anusmarat | maïjulaà manoharaà yad veëu-gétaà tad anusmarat | çanair gacchatä nüpureëa tathä kvaëitaà yathä veëu-dhvaniù smaryata iti | yad vä, anukñaëaà smarat-smaravad äcaran maïjulaà veëu-gétaà yasyety eka-padaà vä | upendra-vajrä chandaù ||78||

subodhiné : punas tad-ägamanaà varëayati caturbhiù—mama jévitaà pädämbuja-pallavenäyäti | ambuja-pallavato’py atikomalenety ätmany atikäruëyam uktam | kédåçena ? bälena kréòä-viçiñöena | kréòäveçaà vyanakti—mådu-kvaëan-nüpuraà ca tad-viläsäveçena mantharaà ca yat tena | tatra hetuù—maïjula-veëau-gétam anusmarat | priyä-viläsaà smäraà smäraà vädayad ity arthaù | atas tatra prakaöé-kåtaù kelir yena | tat-tat-kali-sücakatayä vädayad ity arthaù ||78||

säraìga-raìgadä : atha düräd ättat-kelià darçayitvä veëu-näda-pürvakaà sva-samépam ägacchantaà tam älokya samädhi-vighnäya [çloka 34] ity ädi, vijayatäà mama väì-maya-jévitaà [çloka 8] ity ädi säphalyät saharñaà tad-ägamanaà varëayati caturbhiù—idaà me jévitam ätta-keli yathä syät tathäyäti | kédåçaà—maïjula-veëu-gétam anusmarat | nava-nava-veëu-gétaà smäraà smäraà såjad ity arthaù | päda-kaumalyät sa-sneha-sa-khedam äha—aho bata pädämbuja-pallavenäyäti | kédåçä ? bälena komalena | tathä, mådu-kvaëan-nüpuraà, tac ca géta-smaraëa-pracitatvän mantharaà ca yat tena ||78||

—o)0(o—

(79)

so’yaà viläsa-muralé-ninadämåtenasiïcann udaïcitam idaà mama karëa-yugmam |

äyäti me nayana-bandhur ananya-bandhoränanda-kandalita-keli-kaöäkña-lakñméù ||79||

kåñëa-vallabhä : punar api tad-ägamanaà varëayan kam api viçeñam äha—so’yam iti | so’yaà ya etävat kälaà parokña-rüpa äsét sa idäném ayaà säkñät | ananya-bandhoù, na vidyate’nyaù çré-kåñëädinä bandhur yasya tasya | me mama nayana-bandhur netra-santäpa-häré, nayane badhnäti sva-pravaëe karotéti vä | äyäti, mäà sukhayitum iti çeñaù | aho mad-bhägya-paramparä | kédåçaù ? änanda-kandalita-keli-kaöäkña-lakñméù, änandena kandalitäù sa-prarohä ye kaöäkñä gatägata-viçränti-vicitra-vartanäpürvaka-nayana-viläsas teñäà lakñméù çobhä yatra saù | na kevalaà rüpa-léläyäç cäkñuñäparokñavad bhänam | api tu çabdasyäpi çravana-pratyakña-präyatäm äha | kià kurvann äyäti ? viläsa-muralé-ninadämåtena viläsa-nimitta-bhütä viläsa-yuktä vä yä muralé tasyä ninädaù sa evämåtaà tenodaïcitam utsukaà çravaëäbhiniveçenonnamitaà vä | golakendriyayor abhedäropäd evam uktaù | idaà madéyaà mada-karëa-yugmaà mädyat-karëa-yugalaà siïcann äyäti | vasanta-tilakaà chandaù ||79||

135

Page 136: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné : punaù pürvoktaà veëu-nädaà vivåëvann äha—so’yaà me nayana-bandhur äyäti | tatra hetuù—nästy anyo bandhur yasya mama | svasmiàs tat-käruëyam äha—udaïcitaà tac-chravaëotsukam idaà mama karëa-yugmaà viläsa-muralé-ravämåtena siïcan | yato viläsa-smaraëänandenkuritä keli-kaöäkña-lakñmér yatra ||79||

säraìga-raìgadä : äbhyäà vilocanäbhyäà [çloka 43] ity ädi pürva-kåta-tad-darçanotkaëöhä-säphalyät punaù saharñam äha—so’yaà me nayana-bandhur äyäti | kédåço me ? ananya-bandhoù | nästy anyo bandhur yasya | kédåg ayam—änandena kandalitaù praphullito yaù keli-kaöäkñas tasya lakñméù çobhä yasmin | tathä, mama karëa-yugmaà viläsa-muralé-ninadämåtena siïcan | kédåçaà tat ? udaïcitaà tac chrotum unmukham ||79||

—o)0(o—

(80)

düräd vilokayati väraëa-keli1-gämédhärä2-kaöäkña-bharitena vilokitena3 |äräd upaiti hådayaìgama-veëu-näda-

veëé-mukhena daçanäàçu-bhareëa4 devaù ||

kåñëa-vallabhä : samprati svaà düräd vilokayantaà çré-kåñëaà säkñän nirékñamäëa äha—düräd iti | dévyati kréòati dyotate vä devaù çré-kåñëo düräd vilokitena viçiñöa-dåñöyä vilokayati | mäm iti çeñaù | kédåçena vilokitena ? rädhä-kaöäkña-bharitena | rädhäyäù kaöäkñair bharitena poñitena | etena yugapad dvayor madälokanaà, aho mad-bhägya-mahimeti bhävaù | dhäreti päöhe—dhärä-rüpä ye kaöäkñäs tair bharitena pürëena |

kédåço devaù ? väraëa-keli-gämé | väraëavat keli-pürvakaà gämé gamanam asyästi, manthara-gatir ity arthaù | kñaëäntare nikaöam ägacchantam älakñyäha—hådayaìgamo manoharo yo veëu-nädas tasya veëé pravähas tad-yukta-mukhena viçiñöaù | viçeñeëa tåtéyä [kätantra 2.4.32] ärän nikaöam upaity upasarpati |

kédåçena ? daçanäàçünäà bharo yasmin mukhe tena | etena smitaà vyaïjitam | yad vä, daçanäàçu-bhareëa mukhena viçiñöaù |

sa kédåçaù ? hådayaìgama-veëu-näda-veëé | hådayaìgamaà veëu-nädaà veëayituà vädayituà çélaà yasya saù | veëå gati-jïäna-cintä-niçämana-väditra-grahaëeñu || vasanta-tilakaà chandaù ||80||

1 PS reads khela for keli.2 Gopäla Bhaööa reads rädhä for dhärä.3 PS reads vilocanena for vilokitena.4 PS: veëé-dudhena daçanävaraëena.

136

Page 137: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

subodhiné : tat-käruëyam eva vyanakti—devaù praväha-rüpä ye kåpä-kaöäkñäs taiù pürëena vilokitena düräd eva vilokayati, mäm iti çeñaù | na kevalaà paçyati, ärän nikaöe’py upaiti | kédåk ? väraëa-keli-gämé | taträtmäbhéñöa-siddhià sücayann äha—hådayaìgamä ye veëor nädäs tair yuktaà yad veëé-mukhaà milad-vividha-känti-dhäräïcita-mukhaà tenopalakñitaù | veëétvaà kathaà ? sahaja-smitena prasåmarä ye daçanäàçavas teñäà bharo yasmin | tatra danta-kaöäkñädharäàçu-dhärä gaìgä-yamunä-sarasvatyo jïeyäù ||80||

säraìga-raìgadä : atha älokayed adbhuta-vibhramäbhyäà [çloka 45] ity ädi-svotkaëöhä-säphalyät sänandam äha—so’yaà devo düräd eva vilokitena vilokayati | mäm iti çeñaù | rädhä vä | kédåçä ? dhärä praväha-rüpä ye kaöäkñäs tair bharitena pürëena | sa kédåk ? väraëavat keli-gämé | tathä, ärän nikaöa upaiti | kédåk ? hådayaìgamä ye veëor nädäs teñäà yä veëé paramparä tad-yuktaà yan mukhaà tenopalakñitaù | kédåçä ? sahaja-smitena prasåmarä ye daçanäàçavas teñäà bharo yasmiàs tena | yad vä, daçanäàçu-bhareëopalakñitaù | kédåçä ? tädåça-veëu-näda-kallola-yukta-veëé-kåtaà tan-mukhaà yena | tatra danta-kaöäkñädhara-känti-dhärä gaìgä-yamunä-sarasvatyo jïeyäù ||80||

—o)0(o—

(81)

tri-bhuvana-sarasäbhyäà divya-léläkuläbhyäàdiçi diçi taraläbhyäà dåpta-bhüñädaräbhyäm |

açaraëa-çaraëäbhyäm adbhutäbhyäà padäbhyämayam ayam anuküjad-veëur äyäti devaù ||

kåñëa-vallabhä : atha punaç cakñur gocaram iva nikaöam äyäntaà çré-kåñëaà vicitra-léläveñädi-viçiñöam anubhavann äha—tribhuvana-sarasäbhyäm iti | devo’sädhäraëa-dyuti-kréòä-viçeña-yuktaù çré-kåñëaù | ayam ayaà sambhramäd dvir-uktiù |

kédåçaù ? anuküjan veëur yasya saù | veëuà vädayann eväyätéty arthaù | käbhyäm äyäti ? adbhutäbhyäà padäbhyäm | na tu yänädinä | aho mad-bhägya-mahimä sva-caraëa-kamale darçayann äyätéty arthaù | padäbhyäà viçiñöa iti vä |

kédåçäbhyäà ? tri-bhuvaneñu sarasäbhyäm | rasaù paramänandas tadvadbhyäm | tribhuvanam ity upalakñaëam | ataù paraà tribhuvane sarasatä nästéty arthaù | madhura-rasa-camatkäräëäà tatraiva paramätiçayatvät | yad vä, tribhuvanaà sarasaà sänurägaà yayoù | punaù kédåçäbhyäà ? divya-léläkuläbhyäm | divyänäà gati-lélänäà kulaà samüha yayoù | yad vä, divya-lélä yäsäà tä gopyas täbhir nimitta-bhütäbhir äkuläbhyäm | ata eva—diçi diçi taraläbhyäm | tä yasyäà diçi gacchanti täsäm änayanärthaà caïcaläbhyäm ity arthaù |

137

Page 138: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

punaù kédåçäbhyäà ? dåpta-bhüñädaräbhyäm | dåptodrikta-näda-dépta-viñayä yä bhüñä pädäìgada-nüpurädi-rüpä tayädaro yayoù | tac-calane teñäà solläsa-näda-paratvät | dharäbhyäm iti päöhe—dåptäyä bhüñäyä alaìkåter dharäbhyäà poñakäbhyäm | dåpta-bhüñädharädho yayor iti vä | dhvaja-vajrädi-cihnavat tayä |

punaù kédåçäbhyäà ? açaraëänäm asmäkaà çaraëäbhyäm | yeñäm anyac charaëaà nästi, sväbhéñöasyänyato’siddheù, teñäà rakñitåbhyäm ity arthaù | çaraëaà gåha-rakñitroù ity amaraù | mäliné chandaù ||81||

subodhiné : punaç caraëa-dåñöy-ägamanam eva viçinañöi—ayam ayaà devaù padbhyäm eväyäti | vépsä pratyakña-bodhikä | kathaà so’bhijïätaù ? anuküjad-veëuù | kédågbhyäà ? adbhutäbhyäm | tad eva vyanakti—tri-bhuvanaà sarasaà çåìgära-rasa-saìkulaà yäbhyäm | tad api kutaù ? divyä yä léläs täbhir äkuläbhyäm | ata eva—diçi diçi taraläbhyäm | tena dåptäù çabditä yä nüpurädi-bhüñäs täbhir ädaro yayoù | ataù tyakta-gåhäëäm äçrayäbhyäm ||81||

säraìga-raìgadä : kim api vahatu cetaù kåñëa-pädämbujäbhyäà [çloka 12] ity-ädy-utkaëöhäsäphalyät solläsam äha—ayam ayaà devaù padbhyäm äyäti | kédåçäbhyäà ? adbhutäbhyäm | tad eva vyanakti—tri-bhuvanaà sarasam änanditaà çåìgära-rasa-saìkulaà vä yäbhyäà täbhyäm | divyä yä lélä mattabha-gati-nindi-viläsäs tair äkuläbhyäà tat-pracuräbhyäm | tathä nåtya-gatyä—diçi diçi taraläbhyäm | dåçi dåçi sarasäbhyäm iti päöhe—darçane darçane nütanäbhyäm | déptä projjvalitä yä nüpurädi-bhüñäs täsäm ädaro yayoù | açaraëänäà tyakta-gåhäëäm äsäà gopénäà çaraëäbhyäm äçrayäbhyäm | ayaà kédåk—anuküjad-veëuù | nüpura-dhvani-päda-tälaà cänu tad-anusäreëa küjan veëur yasya | anu nirantaraà vä ||81||

—o)0(o—

(82)

so’yaà munéndra-jana-mänasa-täpa-häréso’yaà mada-vraja-vadhü-vasanäpahäré |so’yaà tåtéya-bhuvaneçvara-darpa-häréso’yaà madéya-hådayämburuhäpahäré ||

kåñëa-vallabhä : samprati puraù sphurac-chré-kåñëa-svarüpam avalokayann äha—so’yam iti | sa yädåço mahadbhir upavarëitaù çruti-yukti-nirdhäritaç ciraà ca bhävitas tädåça eväyam | madéya-hådayämburuhäpahäré—mamedaà madéyaà, madéya-hådayam evämburuham | çré-kåñëa-prema-makaranda-sambhåtatvät | tasyäpahäré | sarvätmanä mad-buddheù svaika-magnatäkäréty arthaù |

kià ca, yaù parama-nija-rasa-maya-padavé-viçränti-paryanta-vicära-pradaù sa eväyam | munéndra-jana-mänasa-täpa-häré | munénäà

138

Page 139: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

sarveñäà ca indräù parama-padavéyäù, svarüpasya rñim anantatvät | ta eva janä nija-janäs teñäà -mänasa-täpam aniçcayajaà haratéti saù |

kià ca, mada-vraja-vadhü-vasanäpahäré | madänäà çré-kåñëa-rasa-mattänäà vraja-vadhünäà yo vasanasyäpahartä so’yam |

tåtéya-bhuvaneçvara-darpa-häré | tåtéya-bhuvaneçvara indras tasya darpaà govardhanoddharaëena håtavän sa eväyam | ayaà bhävaù—munéndräëäm antar anubhavenäjïäna-näçakatva-mätraà, na tv anubhava-viçeñaù | vraja-vadhünäà vasanäpaharaëena sambhoga-sukha-mätram | indra-darpa-haraëena vrajasya pälana-mätram | mama tu sarvataù paramaà sarvaà kåtaà, tena mahan mama bhägyam iti | atha vä, munéndräëäà mänasa-täpam eva harati, gopénäà vasanam eva, indrädénäà darpam eva, na tu mano håtavän | asmäkaà tu mano haratéti mahän viçeña uktaù || vasanta-tilakaà chandaù ||82||

subodhiné : tato’tiharñeëa sa-narmäha—sa eväyaà ko yo madéyänäà hådayämburuhäpahäré | çläghya eväyam | katham evaà brüñe ? harña-yuktänäà vraja-kumäréëäà vasanäpahäré yaù so’yam | tena narmaëä tat-kåte ko doñaù ? indrasyäpi giri-dhåtyä garva-häré | sva-dveñiëa tad api vérasya na garhyam | muni-janänäà mänase yas täpas tasyäpy apahäré | prasiddha-caure’smin na sandehaù ||82||

säraìga-raìgadä : säkñät-tad-darçana-präptyä paramänanda-magnaù säçcaryam äha—munéndräç ca te janä bhaktäç ca teñäà näradädénäm api mänasa-täpam eva sadä dhyäne sphürtyä hartuà çélaà yasya so’yam | tädåço’pi mada-yuktä garveëa bhartsayantyo yä vraja-vadhvas täsäà vasanäpahäré yaù so’yam | tathä, tåtéya-bhuvaneçvarasya svargeçasya giri-våtyä darpa-häré yaù so’yam | tädåço’pi madéyänäm äsäà mamaiva vä hådayämburuhäpahäré yaù so’yam ity äçcaryam ||82||

—o)0(o—

(83)

sarvajïatve ca maugdhye ca1 särvabhaumam idaà mahaù |

nirviçan nayanaà hanta nirväëa-padam açnute ||

kåñëa-vallabhä : atha paramänanda-sämräjya-parama-sémäm anubhavann abhilañati—sarvajïatve iti | idaà puraù sphurac-chré-kåñëäkhyaà mahaù sarvojjvalaà jyotiù sarvajïatve maugdhye ca särvabhaumaà cakravarti | sarvataù çreñöham ity arthaù | kadäcit sarvajïo’pi bhavati, kadäcin mugdho’pi bhavati, lélä-rasa-mayatvät | hanteti harñe | tan maho nayanaà nirviçan nayana-gocarébhavan nirväëa-padaà nirväëänäà sarväsäà nivåtténäà madhuränanda-rasänäà padam

1 Caitanyadäsa: sarvajïatvena maugdhyena.

139

Page 140: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

ädhära-bhütaà madhuränanda-sämräjyam açnute vyäpnoti | yad vä, tan-mahaù karma, nirviçan nayanaà kartå, nirväëa-padaà paramänandam açnute | sarvam äsvädayatéty arthaù || anuñöup chandaù ||83||

subodhiné : na kevalaà tad-darçane mama sukhaà tasyäpi mad-darçane sukham ity änanda-vismayotphullaù sann äha—sarvajïatvena mad-antar-våtti-jïätåtayä manoharatvena ca sarva-vijayédaà maho nayanaà niùçeñeëa viçatu, hantäçcarye, paramänandaà bhuìkte ||83||

säraìga-raìgadä : pürvaà yathä sva-prärthaitaà tathävidhatvenävirbhäväd räse täsäà hådayecchä-pürakatväc ca sarvajïatäyäù | lélä-viçiñöatvena sahaja-paramaiçvaryäder ananusandhänän mugdhatäyäç cänubhavänanda-vismayotphullaù sann äha—pürvavad idaà maho nayanaà nirviçat tad-dvärä praviçya nirväëaà paramänandas tat-padaà hådayam açnute vyäpnoti vismayena stabdhaà karoti | hantety äçcarye | kédåçaà ? sarvajïatve maugdhye ca särvabhaumam | atiçreñöham ity arthaù ||83||

—o)0(o—

(84)

puñëänam etat punar-ukta-çobhämuñëetaräàçor udayän mukhendoù |

tåñëämburäçià dviguëékaroti kåñëähvayaà kiïcana jévitaà me ||

kåñëa-vallabhä : idäném atimadhura-viläsa-prasakta-rüpeëa säkñäc cakñurbhyäm iva pepéyamäne parisphurati pratipada-paramänanda-rasa-varñiëy api çré-kåñëa-candre naiva tåñëä-çäntiù, pratyuta koöi-guëa-våddhir evety äha—puñëänam iti | kåñëäd vayaà kåñëa ity ähvao näma yasya tat kiïcana jévitam | etaj jévanato’py atipriyatamaà jévana-koöér nirmanthyaika-nakha-cchavi | me mama tåñëämburäçià tåñëaivämbu-räçiù samudras taà dviguëékaroti | tåñëä-sägaraà vardhayatéty arthaù | etat kåñëäkhyaà mukhendor udayät prädurbhävät | uñëetaräàçoruñëäd itare’àçavo yasya tasya candrasya punar ukta-çobhäà puñëänaà poñayantam | ambu-räçer vardhanaà tu candrodayenaiva, tan mukhaà candräd apy adhikam | tena tåñëämburäçer dviguëébhävo na citram iti bhävaù | mukhendor udayäd uñëetaräàçor ity ädau vyähata-doño näçaìkyaù | indu-çabdo’yam anutkarñärthaù | yathä ca raghu-vaàçe—dilépa iti räjendur induù kñéra-nidhäv iva [ra.vaà. 1.12] iti |

athavaivaà yojanä—mukhendor udayän me tåñëämburäçià dviguëékaroti dviguëékurvad eva vartate | prathamaà dviguëékåtaà punar dviguëékarotétthaà dvaiguëya-dhärä | candräntaräpekñayäsya viçeñam äha—uñëetaräàçoç candrasyaitad-udaye | tatra çaityänubhaväbhävät | etena mukhendunä kåtä yä tasya punar-ukta-çobhädhikä déptiù | prakäça-käryasyaitac candrikayaiva kåtatvät | täà puñëänaà sva-mukha-

140

Page 141: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

candrikäbhiù puñöaà kurvat | yadyapi candrasya prayojanäntaraà nästi, svasya kåtärthatäyai samudetéti bhävaù || indra-vajrä chandaù ||84||

subodhiné : ataù sa eva svasya çobhayä mat-tåñëäà vardhayatéti sa-vismayam äha—kiïcanänirvacanéyam etat kåñëähvayaà me jévitaà mukhendor udayät tåñëämbudhià dviguëékaroti | kathaà ? himäàços tad-udayäd eva vyarthékåtäàçobhäà puñëänam | svasya käntyenduà tiraskåtya punas tayaiva tasya täm ucchalitäà kurväëam ity arthaù ||84||

säraìga-raìgadä : punas tac-chré-mukha-çobhäyäù sva-tåñëäyäç ca kñaëe kñaëe vardhisëutvam anubhüya sa-vismayam äha—etat kiïcanänirvacanéyaà kåñëähvayaà mama jévitaà mukhendor udayän me tåñëämburäçià dviguëékaroti | kédåçaà ? uñëetaräàçor himäàços tad-udayäd eva punar uktä vyarthékåtä yä çobhä täà puñëänam | sva-çré-mukha-käntyendoù çobhäà vyarthékåtya punas tathaivocchalitäà kurväëam ity arthaù | kià vä, çré-vraja-devénäà tad-darçanocchalitäà çobhäà dåñöväha—etäsäà tad-adarçanät punar-uktäà vyarthékåtäà mlänäà çobhäà puñëänaà sthülékurvat | mukhendoù kédåçù—uñëetaräàçor atiçétasya ||84||

—o)0(o—

(85)

tad etad ätämra-vilocana-çré-sambhävitäçeña-vinamra-garvam1 |

muhur murärer madhurädharoñöhaàmukhämbujaà cumbati mänasaà me ||

kåñëa-vallabhä : samprati çré-kåñëa-mukhämbujaà säkñäd iva vékñamäëa äha—tad etad iti | tad etad dåçyamänam eva muräreù çré-kåñëasya mukhämbujaà karma me mänasaà kartå muhur väraà väraà cumbati sväyattékaroti | yad vä, tat-ssaàlagnaà sac cumbana-sukham anubhavatéty arthaù | gopé-tädätmya-bhävanayeti bhävaù | kédåçaà mukhämbujaà ? ätämra-vilocana-çré-sambhävitäçeña-vinamra-garvam | ätämrayoù sarvato’ruëayor vilocanayoù çriyä käntyä sambhävitaù sampädito’çeñäëäà vinamräëäà bhaktänäà garvo yena tat | punaù kédåçaà ? madhurädharoñöham | madhuram adharoñöhaà yatra tat | yad vä, madhuraà vastv adharayatéti tad oñöhaà yatra tat || upendra-vajrä chandaù ||85||

subodhiné : atha tad-darçanänandäveçenodghäöitaà mano-gatam udgérati—murärer etan-mukhämbujaà me mänasaà muhuç cumbati | tatra hetuù—madhurädharoñöham | tat-pravåttau tad eva nidänam ity äha—ätämrayor anuräga-yuktayor vilocanayor yä lakñméù çobhä tayä sambhävito’çeña-namräëäà garvo’bhimäna-viçeño yena ||85||

1 PS –vargam.

141

Page 142: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

säraìga-raìgadä : svasya bhäva-viçeñäçrayatvät punas tatra jäta-tåñëaù sa-lälasam äha—tat vékñiñye tava vadanämbujaà [çloka 44] ity ädau pürva-prärthaitam etan murärer mukhämbujaà me mänasaà muhuç cumbati netra-bhåìga-dvärä nipéyäsvädayati | nija-bhävänusäreëa viçeñayati, kédåçaà ? madhuräv adharoñöhau yatra | tathä, ätämrayor éñad-aruëayor vilocanayor yä çréù çobhä kåpä-kaöäkñädi-sampad vä tathä sambhävito vardhito’çeña-vinamräëäà bhaktänäm anukülänäm äsäà ca saubhägya-garvo yena ||85||

—o)0(o—

(86)

karau çarad-ijyämbuja-krama-viläsa-çikñä-gurüpadau vibudha-päda-prathama-pallavollaìghinau |dåçau dalita-durmada-tribhuvanopamäna-çriyauvilokaya vilocanämåtam aho mahaù çaiçavam ||

kåñëa-vallabhä : atha puraù sphurati çré-kåñëe’tipravåddha-tädåg-darçana-lälasa äha—karäv iti | he vilocana ! aho äçcaryam | amåtam amåta-svarüpaà çaiçavaà saukumäryaà maha utsava-rüpaà vapuù | yad vä, mahaù-çaiçavaà mahasäà çaiçavaà sukumäratäm | vilokaya paçyeti prärthaye | prärthäyäà loö | idam eva tvayä vilokanéyam, svapne’pi nänyatra dåñöir deyety arthaù | yasya karäv édåçau—çaradijämbuja-krama-viläsa-çikñä-gurü | çaradi jätäni çaradijäni | aluk samäsaù | täni cämbujäni, teñu kramante sphétébhavanti viläsä vividha-lasanäni çobhäù çaitya-saukumärya-saugandhyädi-rüpäù, täsu çikñä-gurü | yad vä, çaradijän ambujänäà kramaù paripäöé tasyä viläsa-çikñä-gurü |

pädau kédåçau ? vibudha-pädapa-prathama-pallavollaìghinau | vibudhänäà devänäà pädapasya kalpa-drumasya prathamo yaù pallavaù patraà tam ullaìghayituà çélaà yayos tau | tato’py adhika-käruëya-saukumäryädimattvät |

dåçau kédåçau ? dalita-durmada-tribhuvanopamäna-çriyau | dalitäni durmadäni samasta-dig-vijayät präpta-madäni tribhuvana-sthäni yäny upamänäni måga-ména-khaïjana-cakora-caïcaréka-kuvalayädéni teñäà çrér yäbhyäà te || påthvé chandaù ||86||

subodhiné : tato bahiù sambhälya sävahittham äha—aho maho vilokaya | kédåçaà ? vilocanayor amåtam | punaù sa-harñam äha—çaiçavaà kaiçoram idam | yato’sya karau | kédåçau ? çaradi jätänäm ambujänäà ye krameëa viläsä ändola-nädayas teñäà çikñä-gurü | svabhävälambanatayädau karayor niruktiù | punar dainyäd aväg vilokya | pädau ca kédåçau ? kalpa-våkñäëäm agra-bhäga-stha-pallavän kaumalyäruëyädinollaìghayituà çélaà yayoù |

142

Page 143: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

ürdhvaà vékñya dåçau ca kédåçau ? dalitä nirjitä durmadair atyürjitaupamya-guëair yuktänäà tribhuvana-stha-padmädénäm upamänänäà çréù sampattir yäbhyäm ||86||

säraìga-raìgadä : tat-tad-ananta-mädhuryäbdhi-magnaù premänanda-vaihvalyät sarvaà vismåtya pürvavat tam anviñya präpta-tad-darçanäyäù çré-våndävaneçvaryäù pärçva-sthätma-sphürtyä täà prati | bähye tu—sva-saìginaà kiïcit sva-mitraà prati—lélä-svayaàvara-rasaà labhate jaya-çréù [çloka 1] itivat sväntodgataà tad-aìgänäm upamäna-jetåtvam äha | aho äçcarye | idaà puro dåçyamänaà mahaù pürvavat känti-puïjaà vilokaya | kédåçaà ? vilocanayor amåtam | tadvat santarpakam | kñaëaà nirvarëya sa-vismayam äha—idaà çaiçavam | kaiçoram ity arthaù | svärthe’ë | yato’sya karau | kédåçau tau ? çaradijämbujänäà krameëa paripäöyä ye viläsäs teñäà çikñäyäà gurü | tathäsya pädau | kédåçau ? vibudha-pädapänäà kalpa-våkñäëäà prathama-pallaväàs tat-tad-guëér ullaìghayituà çélaà yayos tädåçau ? tathäsya dåçau | kédåçau ? dalitä durmadäni tribhuvane yäni padmädény upamänäni teñäà çrér yäbhyäà tädåçau ||86||

—o)0(o—

(87)

äcinvänam ahany ahany ahani säkärän vihära-kramänärundhänam arundhaté-hådayam apy ärdra-smitärdra-

çriyä |ätanvänam ananya-janma-nayana-çläghyäm anarghyäà

daçämänandaà vraja-sundaré-stana-taöé-sämräjyam

ujjåmbhate ||

kåñëa-vallabhä : atha vraja-sundaré-stana-taöém äçliñöasya çré-kåñëasya svarüpaà yathänubhavam anuvarëayati—äcinvänam iti | änandaà brahma nitya-paramänanda-bhüyastvavat | bhümärthe’rça ädyac [pä. 5.2.127] | ujjåmbhate prakäçate | mama sphuratéty arthaù | tarhi kià nirguëaà ? na, vraja-sundaré-stana-taöyäà sämräjyaà cakravartitvaà yasya tat | änandaà yathä syät tathä ujjåmbhate | kédåçaà ? ahany ahany ahani säkärän äkära-sahitän vihära-kramän viläsa-paripäöér äcinvänaà saïcitaà kurvat |

pratidinam anya eväkäro’nyaiva ca vihära-paripäöé | pürvädhika-camatkäravan mädhuré-bhåd ity arthaù | yaà yam äkäraà gåhétvä yäà yäà kréòäà karoti saiva saiva mürteva parisphuratéti bhävaù | ata eva ärdra-smitärdra-çriyä, ärdraà sarasaà yat smitaà tenärdrä snigdhä yä çréù çobhä tathä, arundhatyä hådayam apy ärundhänaà rundhat | svädhénékurvad ity arthaù | etena jagan-mohakatvam | mahäçcarya-sahaja-sädhvé-dhairya-vrata-häneù |

143

Page 144: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

punaù kédåçaà ? anarghyäm amülyäm, sarva-püjyäà vä | mülye püjä-vidhäv arghaù ity amaraù | daçäm äkäram | saundarya-viçeñam ity arthaù | ätanvänam | ä samantäd aìgy atyaìgeñu tanvänaà tanvad vistärayan | daçäà viçinañöi—ananya-janma-nayana-çläghyäm | ananyänäm asmäkaà janma-nayanayoù çläghyäà çläghärhäm | yad vä, ananya-janmä kämas tasyäpi nayana-çläghyäm | kusumeñur ananyajaù ity amaraù || çärdüla-vikréòitaà chandaù ||87||

subodhiné : punaù sarväkarñaka-tal-lélä-mädhurya-sphürtyä smara-lälasotpädakänandatvenäha—aho tan-maha änandaà, ä samyag änando yasmät tad-rüpaà san navanavatvena prakäçate | tad-udaya-sthänaà vyanakti—vraja-sundaré-stana-taöyäm eva sämräjyaà yasya | tat sampädayati—ahany ahani pratidinaà vihära-kramän krameëa vihärän mürtimata äcinvänaà jagan-mano-bhümau saïcinvantam | tan-mohakatäm äha—snigdha-smitasya snigdha-smitasya snigdha-çobhayärundhatyä api hådayaà sva-mädhuryeëävåëvänam | tatra hetuù—anarghyäm | yatra yä na sambhavati, täà daçäà vistärayat | kédåçém—na vidyate’nya-janma yeñäà teñäà nayanänäà yogyäm | divya-cakñuñäm ity arthaù ||87||

säraìga-raìgadä : punar daçä-dvaya-saàvalitaù smara-lälasotpädaka-tan-mädhurya-darçanänanda-magnas tad evänandaà matväha—tad etan maha änandam | ä samyag änando yasmät tad-änandaà, tad-rüpaà sad ujjåmbhate kñaëe kñaëe navanavatvena prakäçate | paritaù paçyan—rädhä-payodharotsaìga-çäyine’çeña-çäyine [çloka 79] itivat taà dåñöväha—vraja-sundarénäà stana-taöya eva sämräjyaà sukhada-sthänaà yasya | täsäà tad vä täsu sämräjyaà yasyeti vä | tatraiva tädåçatvena sulabham ity arthaù | ataù käm apy anupamäà daçäà koöi-manmatha-mohiném ätanvänaà prakaöayantam |

mädhuryasyänantyän neträbhyäm anubhavitum asamarthaù koöi-nayanaà prärthayan svapuàstvät taträpy ayogyatä-mananät sämänya-strétvaà prärthayaàs taträpy ayogyatäà vicärya sa-dainyam äha—kédåçéà täà ? anya-janmäni vraja-sundaré-vyatiriktäni yäni janmäni teñu yäni nayanäni taiù çläghitum açakyäm, kim utänubhavitum | äbhir vraja-devébhir evänubhävyäm ity arthaù |

viläsa-sauñöhavaà dåñöväha—ahany ahani pratidinaà pratikñaëaà pratinimeñaà säkärän mürtimato vihära-kramäàs tat-paripäöér äcinvänaà såjantam | evaà cet tarhi tad-anyo janas tad-äçäà tyaktvä sukhaà tiñöhatu, atra sopälambham äha—ärundheti | sahajärdrasya smitasya yärdrä çréù çobhä tayaivärundhatyä api hådayam ärundhänam | ätma6y ärudhya sthäpayet | sundaraà puruñaà dåñövä puruñä api taà çläghante, tasyäs tac chläghyäpi nästi | asyä apéti katham anyo janaù sukhaà tiñöhed ity arthaù ||87||

—o)0(o—

(88)

144

Page 145: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tad ucchvasita1-yauvanaà tarala-çaiçavälaìkåtaàmada-cchurita-locanaà madana-mugdha2-häsämåtam |

pratikñaëa-vilobhanaà praëaya-péta-vaàçé-mukhaàjagat-traya-manoharaà jayati mämakaà jévitam ||

kåñëa-vallabhä : idänéà tasyaiva sarvotkarñaà varëayati svänubhavena—samucchvasiteti | mamedaà mämakaà jévitaà jayati sarvotkarñeëa vartate | kédåçaà ? samucchvasita-yauvanam | samantäd aìga-dåg-väg-gaty-ädiñv ucchvasitam abhivyaktaà yauvanaà yasya tat |

punaù kédåçaà ? tarala-çaiçavälaìkåtam | taralena gacchatä çaiçavenälaìkåtam | yad vä, taralayatéti cetäàsi tädåçena çaiçavena saukumäryenälaìkåtam | täralya-mätra-käri-çaiçava-miçrita-yauvanam ity arthaù |

punaù kédåçaà ? mada-cchurita-locanam | mado garvas tena churite äruëya-ghürëyamänatvädinä vyäpte locane yasya tat |

punaù kédåçaà ? madana-mugdha-häsämåtam | madanena mugdhaà manoharaà häsämåtaà yasya | madano’pi mugdho yena tädåg häsämåtaà yasyeti vä tat |

punaù kédåçaà ? pratikñaëaà vilobhayatéti | viçeñeëa lobha-janakam ity arthaù | punaù kédåçaà ? praëayena premëä pétaà vaàçyä randhra-rüpaà mukhaà yena | praëayena pétä kåñëädhara-rasa-pänavaté vaàçé mukhe yasya vä tat | jagat-trayasya mano haratéti tat || påthvé chandaù ||88||

subodhiné : ato mamäbhéñöaà sa eva sampädayiñyatéti sa-harñam äha—tan mämakaà jévitaà sarvotkarñeëa vartate | sarvotkarñatäà viçinañöi—na kevalam arundhatyä api tu jagat-traya-manoharam | tat kathaà ? udgataà yauvanaà yatra | atas taralaà gata-präyaà yac chaiçavaà tenälaìkåtam | tac-ceñöäm äha priyekñaëa-harñeëa vyäpte locane yatra | ata eva madano mugdho yasmät tädåça-häsa evämåtaà yasmin | ataù pratikñaëa-vilobhanam | punaù sa-narmäha—premëä pétaà vaàçyä mukhaà yena ||88||

säraìga-raìgadä : punar antar-lälasayä sa-harñam äha—tad idaà mämakaà jévitaà jayati sarvotkarñeëa vartate | sarvotkarñatäm eväha viçeñaëaiù | kédåçaà ? na kevalam arundhatyä, api tu jagat-traya-manoharam | ucchvasitaà yauvanaà tat-pürvävasthä yasmin | tathä, taralaà gatvaraà kiïcid avaçiñöaà yac chaiçavaà tenälaìkåtam | viçeñaëäbhyäà kiçoram ity arthaù | ataù smara-madaiç churite vyäpte locane yasya | madano mugdho yasmät tädåço häsa evämåtaà tad yasmin | ataù pratikñaëa-vilobhanam | kartari lyuö | praëayena pétaà cumbitaà vaàçyäù subhagäyä mukhaà yena ||88||

—o)0(o—1 Gopäla Bhaööa: samucchvasita-2 PS: mada-vimugdha-

145

Page 146: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(89)

citraà tad etac caraëäravindaàcitraà tad etan nayanäravindam |citraà tad etad vadanäravindaà

citraà tad etad vapur asya1 citram ||

kåñëa-vallabhä : samprati tad eva jévitam äçcarya-rüpatvena varëayati—citram iti | tad evaitac caraëäravindaà dhvaja-vajra-yaväìkuça-rekhädi-yuktaà citram äçcaryam | tad eveti durlabhaà yam unibhiç cintyate param, na tu dåçyatetaräm | etad iti sulabhaà yad asmad-anugraha-dåñöyä pratyakñékåtaà, ata eva citram | evaà nayanäravindädiñv api | tad evaitan nayanäravindaà häva-bhäva-vividha-dåñöi-yutam | tad evaitad vadanäravindaà mahäçcarya-saundarya-mädhurya-lävaëyädimat | ambety äçcarye | tad etad vapuç citraà citram | äçcaryam äçcaryam iti | snigdha-ghanendévara-marakata-känti-cchaöä-paribhävakam ity arthaù || indra-vajrä chandaù ||89||

subodhiné : punas tat-sämräjyaà vivåëvaàs tat-pratyaìga-mädhuryam anubhavann äha—asya tad etac-caraëäravindaà citraà priyoraù-kuìkumäktatayädbhutam | ürdhvaà vilokya—tad etad vadanäravindaà tad-daçana-kñatädinädbhutam | tad-rati-jägaräruëaà tad etan nayanäravindam adbhutataram | etais tad etad vapur adbhutatamam | vépsätra tat-tac-citritatayätyäçcarye ||89||

säraìga-raìgadä : punas tat-pratyaìga-mädhuryänantya-sphürtyä säçcaryam äha—tat kåñëa-pädämbujäbhyäà [çloka 12] ity ädinä prärthaitam etad asya caraëäravindaà citram adbhutam | tathä, mürtià jagan-mohinéà [çloka 54] ity ädau prärthaitaà tad etad asya vapuç citram atyadbhutam | mukha-paìkajaà manasi me vijåmbhatäà [çloka 6] ity ädau prärthaitaà tad etad vadanäravindaà citram atyadbhutataram | tathä, prasphural-locanäbhyäà [çloka 13] ity ädau prärthaitaà tad etan nayanäravindam adbhutatamam | tad etat sarvaà mama pratyakñaà jätam iti citram atitamädbhutatamam | vapur ambeti päöhe—ambety äçcarya-dyotakäkäça-sambodhanam ||89||

—o)0(o—

(90)

akhila-bhuvanaika-bhüñaëaà adhibhüñita-jaladhi-duhitå-kuca-kumbham |

vraja-yuvati-hära-vallé-marakata-näyaka-mahä-maëià vande ||

1 PS: amba, Gopäla Bhaööa and Kåñëadäsa note this reading also.

146

Page 147: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kåñëa-vallabhä : samprati rädhä-rati-vihära-prasakte çré-kåñëa-svarüpe sva-saàniñöhäm äha—akhileti | taà vande staumi namämi ca | kédåçaà ? akhila-bhuvanasyaikam eva bhüñaëam alaìkåtir yasmät tam | akhila-bhuvaneñu paramänanda-rasa-maya-paryanteñv ekaà mukhyaà çré-våndävanaà tasya bhüñaëam eva svarüpaà yasya vä tam |

punaù kédåçaà ? adhibhüñita-jaladhi-duhitå-kuca-kumbham | adhy adhikaà bhüñitau kastüré-makaré-viracanädinä jaladhir iva jaladhiù çré-kåñëaikäntika-sneha-samudraù çré-våñabhänu-nämä gopas tasya duhitä rädhä, tasyäù kuca-kumbhau yena tam |

punaù kédåçaà ? vraja-yuvati-hära-vallé-marakata-näyaka-mahä-maëim | vraja-yuvaténäà hära-vallé hära-latä tasyäà marakata-mayaà näyakaà madhya-gataà mahä-maëim | mahä-maëir iva mahä-maëis tam | täsäm urasi nirantaraà tiñöhann api rädhayä saha viharatéti bhävaù || äryä chandaù ||90||

subodhiné : punas tad-vapur jagad-änandakatayänubhavaiù sa-narma namann äha—tad akhila-bhuvanänäà mukhyaà bhüñaëaà vande | kuta etat ? adhikaà bhüñitau jaladhi-duhituù, jalam adhéyate sva-kiraëair äkåñya saïcéyata iti jaladhir bhänus tan-nämno gopasya duhituù çré-rädhäyäù kuca-kumbhau yena | ato vraja-yuvaténäà tat-sakhénäà hära-vallyä marakata-mahänäyaka-maëià tadvat tad-dhådayolläsakam ||90||

säraìga-raìgadä : punaù kiyad düre sthitvä täbhiù saha cumbanäliìganädibhir vilasantaà tam älokya vismitaù san kñaëaà vicärya, asya naitad äçcaryam ity äha—etädåçam amuà vande | na kevalaà vraja-vanasyaiva kià tv akhilänäà bhuvanänäm ekaà çreñöhaà nélamaëi-rüpaà bhüñaëaà tadvat sthitam | tad uktaà jayadevaiù—trailokya-mauli-sthalé-nepathyocita-néla-ratnaà [gé.go. 5.20] iti |

tathä, adhibhüñitä viñëv-ädi-svarüpeëa päda-saàvähana-paräëäà lakñméëäà sva-päda-sparçena kuca-kumbhä yena | äsäà sarväsäà tu näyaka-maëivat kaëöha-sthitam ity äçcaryam |

yad vä, nanv éçasya prakäça-bhedena naitac citraà yato’khilänäà vaikuëöhänäm eka-bhüñaëaà svayam eva tat-tad-rüpeëa teñu sthitam | tathä, adhibhüñitäs tat-tat-preyasénäà lakñméëäà kuca-kumbhä yena | kñaëaà vimåçya naitat prakäça-bheda ity äha—äsäà tv ekena vapuñaiva näyaka-maëim | tac citram evaitat, vandanam eva käryaà, na tu vicäryam ity arthaù |

athavä, yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapaù [bhä.pu. 10.16.36], näyaà çriyo’ìga [bhä.pu. 10.47.60] ity ädi-diçä sva-mädhuryeëa täm äkåñyädhibhuvy üñitau viraha-vahni-jvälayä täpitau tasyäù kuca-kumbhau yena ||90||

—o)0(o—

147

Page 148: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(91)

käntä-kaca-grahaëa-vigraha-labdha-lakñmé1-khaëòäìga-räga-lava-raïjita-maïjula-çréù |

gaëòa-sthalé-mukura-maëòala-khelamäna-gharmäìkuraù kim api gumphati kåñëa-devaù ||

kåñëa-vallabhä : samprati rädhayä saha saìgatya viharantaà çré-kåñëaà varëayann äha—känteti | dévyati kréòati modate vä devaù | kåñëaç cäsau devaç ceti | kim api gumphati, arthät truöitän veëé-hära-raçanädikän grathnätéty arthaù | kréòä-rasäviñöatayäsamyag-gumphanät kim apéty uktam |

kédåço devaù ? käntä-kuca-grahaëa-vigraha-labdha-lakñméù | käntäyä rädhäyäù kaca-grahaëe keça-prasädhane yo vigraho rati-kalaho nakha-danta-kñatädi-rüpaù, tena labdhä lakñméù çobhä yena saù |

punaù kédåçaù ? khaëòäìga-räga-lava-raïjita-maïjula-çréù | rati-kalahena khaëòo yo’ìga-rägas tasya lavena raïjitä, ata eva maïjula-çrér yasya saù |

punaù kédåçaù ? gaëòa-sthalé-mukura-maëòala-khelamäna-gharmäìkuraù | gaëòa-sthaly eva mukura-maëòalaà, tatra khelamänä gharmäìkurä yasya saù | rädhäyäù keça-prasädhana-samaye kenacit sukha-viçeñeëa rati-kalaha-nirvåtta-härädénäà truöiù, svasya pariçramät sveda-jala-kaëä api jätäù, tenäìga-rägo’pi khaëòébhütaù, paçcät tasyä häro’pi grathita iti samudäyärthaù || vasanta-tilakaà chandaù ||91||

subodhiné : punas tad-vapuño’dbhuta-bhüñaëaà vyaïjayaàs tathaiväha—kåñëa-devaù kim api känti-veña-mäläà grathnäti | tad vaktuà na çaknométy arthaù | tad-abhinayann äha—käntäyäù çré-rädhäyäù kaca-grahaëäya yaù praëaya-kalaho hastähasti tena labdhä yä lakñmér unmukta-keçädi-çobhä tayä yuktäù khaëòä vicchinnä ye’ìga-rägäs teñäà lavai raïjitä, ata eva maïjulä çrér yasya | tal lakñayati—gaëòa-sthalyau svacchatayä mukura-maëòale ye tayoù khelamänä gharmäìkurä yasya ||91||

säraìga-raìgadä : atha çré-rädhayä sarväbhir vä kåta-lélä-viçeñasya tasya çobhä-viçeñaà vilokya sa-harñam äha—kåñëa-devaù kréòan kåñëaù kim api gumphati mädhuré-sumano-mäläà grathnäti | kédåçaù ? käntäyäs täsäà vä säliìgana-cumbanädhara-pänärthaà yat kuca-grahaëaà tatra kuööamitäkhya-bhävena hastädi-kñepeëa nivärayantyä tayä täbhir vä saha yo vigrahas tena labdhäù çrémad-aìge lagnä ye te ca, lakñméù çobhä tad-yuktäç ca | madhya-pada-lopé samäsaù | khaëòäù khaëòa-khaëòäç cedåças tasyäs täsäà vä sindüra-kuìkuma-candanäïjanädy-aìga-rägäëäà ye laväs tai raïjitä, ato’timaïjulä çréù çobhä yasya | tena vigraheëa labdhä yä lakñmés tayä ca tad-aìga-saìgena khaëòäù kvacit

1 Gopäla Bhaööa : -lakñméù.

148

Page 149: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kvacit khaëòitä ye kuìkumädi-nijäìga-rägäs teñäà lavaiç ca raïjitä svabhäva-maïjulä çrér yasyeti vä |

tathä, gaëòa-sthalyäv eva mukura-maëòale tayoù khelamänä gharmäìkuräù çramottha-prasveda-kaëä yasya | yad vä, tasyä narmabhir jitas täà jetuà narma-prahelikädi-rüpaà kim api gumphati ||91||

—o)0(o—

(92)

madhuraà madhuraà vapur asya vibhormadhuraà madhuraà vadanaà madhuram |

madhu-gandhi mådu-smitam etad ahomadhuraà madhuraà madhuraà madhuram ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëasya pratikñaëam ananya-mädhuré-viçeñam anubhavann äha—madhuram iti | asya puraù sphurato vibhor vividhaà bhavatéty evam ananta-rüpasya çré-kåñëasya madhuraà sahaja-ramaëéyam api vapuù punar madhuram | rädhayä saha keli-kalä-rasenätiramaëéyam ity arthaù | madhuraà vapur iti sämänyena samudräyam uktvävayavaà varëayati—vadanaà sahaja-känti-viçeñodayena madhuram api madhuram | dåñöi-väg-viläsädi-cihnenätimadhuram ity arthaù | aho äçcaryam | etan mådu-smitaà madhuraà mahä-madhuram api punar madhuram, tato’pi punar madhuram, tato’pi punar madhuram iti mädhuré-pravähavad iti | tatra hetuù—madhu-gandhi-mådu-smitam | madhüni ca gandhäù saurabhäëi ca bhüyäàsi santy atra, etädåçaà mådu-smitaà yatra tat | toöakaà chandaù ||92||

subodhiné : tad-upabhukta-tad-aìga-mädhuryälokät saharñam äha—aho, asya vibhoù kåta-sarva-samädhänasya vapur madhuraà madhuraà paramäsvädyam api tad-bhuktatayätimadhuram | punaù çré-mukham älokyäha—vadanaà tu tad-daçana-kñatädharädibhir madhuraà madhuraà madhuram | atitaräà madhuram ity arthaù | tatra ca tad-adhara-madhu-gandha-yuktam etan mådu-smitaà tu madhuraà madhuraà madhuraà madhuram | atitamäà madhuram ity arthaù ||92||

säraìga-raìgadä : tädåçänanta-tan-mädhurya-viçeñam anubhüya säçcaryam äha—asya vibhor vapur madhuraà madhuraà, atisumadhuram ity arthaù | punaù çré-mukham älokya sa-çiraç-cälanam äha—vadanaà tu madhuraà madhuraà madhuram | atitaräà sumadhuram ity arthaù | tatra smitam anubhüya sa-çétkäraà tan-nirdeçaka-tarjané-cälana-pürvakam äha—etan mådu-smitaà tu madhuraà madhuraà madhuraà madhuraà, atitamäà sumadhuram ity arthaù | kédåçaà ? madhu-gandhi madhu-saurabha-yuktam | mukhäbjasya makaranda-rüpatvät sarva-mädakam ity arthaù | surate kåta-madhu-pänatvät tad éñad gandhi vä ||92||

—o)0(o—

149

Page 150: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

(93)

çåìgära-rasa-sarvasvaà çikhi-piïcha-vibhüñaëam |aìgékåta-naräkäram äçraye bhuvanäçrayam ||

kåñëa-vallabhä : samprati çré-kåñëa-svarüpaà paramäçraytamaà kathayan sväçrayaëéyatvam eväha—çåìgäreti | bhuvanäçrayam äçraye, bhuvanänäà tad-vartinäà cäçrayam ädhäraà çré-kåñëam äçraye | ä samyak çraye seve | kià bhuvanäçrayatvena tad-äçrayaëaà prärthyate ? nety äha—kédåçaà ? çåìgära-rasa-sarvasvaà, çåìgära-rasasya sarvasvaà yasmiàs tat | anenaiva vayo-varëädi-mädhuré-viçeñaç ca sücitaù | punaù kédåçaà ? çikhi-piïcha-vibhüñaëam | çikhi-piïcha-rüpaà viçiñöaà gopatva-vyaïjakaà bhüñanam asädhäraëaà yasya tam | tasya svato-bhüñaëa-rüpasya hära-nüpurädinä bhüñaëaà na sambhavati, tathäpi mayüräç ca parama-mahä-megha-buddhyä premëäti-pramodä nåtyanti, tadä patanti picchäni bhüñaëatäà präpnuvanty eveti bhävaù | punaù kédåçaà ? aìgékåta-naräkäram | sarväbhiù parama-mahä-çaktibhiù saàsevyamäno’py aìgékåtaù svékåto narasyevätiparama-mahä-vaidagdhyavän äkäro yena | naräkåti paraà brahma [vi.pu. 4.11.2] iti smaraëät | anuñöhup chandaù ||93||

subodhiné : idänéà tathä-bhütasya sarvottamatäà niçcitya tam äçrayann äha—çåìgära-rasa-sarvasvaà yasya tam äçraye | kédåçaà ? çikhi-piïcha-vibhüñaëam | tenaiva tad-vaiçiñöyam äha—aìgékåtaù svarüpeëa gåhéto naräkäro yena | ata eva bhuvanänäà präkåtäpräkåtänäm äçraya-bhüto yaù ||93||

säraìga-raìgadä : tasya tad-rasäveçaà vilokyäha—idaà çåìgäraç cäsaurasaräjatväd rasänäà sarvasvaà ca yat tad äçraye | nanu sa tävad amürtaù ? taträha—bhuvanaà tat-stha-jéva-caya äçrayo yasya tädåço’py aìgékåto naräkäro yena tat | « naväkära » iti päöhe—svékåto nütanäkäro yena | tad rasa eväyaà mürtimän ity arthaù | tad uktaà—çåìgäraù sakhi mürtimän [gé.go. 1.48] ity atra | kédåçaà ? çikhi-piïcha-vibhüñaëam | yad vä, çikhi-piïcha-vibhüñaëam amum äçraye | kédåçaà ? sva-svarüpeëäìgékåtaù sadä gåhéto naräkäro yena | tatra hetuù—brahma-mohane tat-svarüpeëaiva bhuvanänäà tat-tad-vaikuëöhänäà tat-tad-brahmäëòänäà cäçrayam | tasminn evotpanna-pralénatvät teñäm | tädåçam api | çåìgära-rasa eva sarvasvaà yasya tädåçaà ca | tasya sarvasvaà vä ||93||

—o)0(o—

(94)

nädyäpi paçyati kadäpi nidarçanäyacitte tathopaniñadäà sudåçäà sahasram |sa tvaà cirän nayanayor anayoù padavyäà

svämin kayä nu kåpayä mama saànidhatse ||

150

Page 151: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

kåñëa-vallabhä : samprati vismaya-garva-harñätireka-pürvakaà svasya çré-kåñëa-kåpätiçaya-parama-käñöhä-pätratvam äha—nädyäpéti | bho svämin sarvottama ! sa tvaà viçuddha-pürëa-madhura-rasa-mürtiù kayä nu kåpayä mamänayor nayanayoù padavyäà ciraà cira-kälaà saànidhatse saànihito bhavasi | naitat tarkayituà çaknomi | tatheti kåpayä | anirüpyatäà darçayasi—yat tväà sudåçäà çobhana-jïänänäm upaniñadäà veda-rahasya-bhägänäà sahasram adyäpi kadäpi cakitam api citte nidarçanäya dåñöäntäya hetave na paçyasi | yädåçaà tava svarüpaà tathä nänubhavatéty arthaù | mama tu nayana-padavéà yäto’si, aho te kåpä-mahimä |

upanéya tam ätmänaà brahmäpästa-dvayaà yataù |hinasty avidyäà tajjaà ca asmäd upaniñan matä || iti |

vasanta-tilakaà chandaù ||94||

subodhiné : tataù samépam ägataà vékñya dåg-durlabhas tvaà kathaà mad-dåñöi-gocaro’séti tam eva påcchati—he svämin ! sa präì-nirdiñöo’samänordhvas tvaà mamänayoù präkåta-viñayinor nayanayoù padavyäà kayä kåpayä, nu praçne, saànidhatse ? täm ahaà na jäne, tvam eva kathayety arthaù | prägvat te sphürtir eveyam, na, ciräc cira-kälaà vyäpya | na säcira-käla-vyäpiné |

nanv akñi-saànikåñöe kià daurlabhyaà—suñöhu dåg vraja-sundaréëäm iva dåñöir yäsäà täsäm upaniñad-devénäm api sahasraà kadäpi kasmiàçcid avasare’pi citte’pi nidarçanäya tvat-sädåçya-darçanäyädyäpi na paçyati | ato’smad-dåg-gocaras tvaà kevala-kåpayaiva ||94||

säraìga-raìgadä : atha sva-sämépyägatasya sthitdas tasya säkñäd-darçana-präptyity arthaùonmattaù säçcaryaà tam eva påcchati—he svämin ! vraja-vadhü-dåçä dåçyaà [çloka 48] ity-ädy-anusäreëäsäm eva dåças tvam édåçaù kayä nu kåpayä mama nayanayoù padavyäà sannidhatse | nu äçaìkäyäm |

nanu pürvavat sphürtir eveyaà tava ity atra sa-vimarçam äha—ciräd bahu-kälaà vyäpya | tat-sphürtir neyam ity arthaù | nanu satyam édåço’ham anyägocaraù, kintu tava tädåçäbhäväd dåñöo’smi, kim atra citraà ? aträha—anayoù präkåta-puruña-dehäìga-viçeñayor iti durghaöam etad ity arthaù |

nanu bhavatu te präkåta-puàstvaà, tena kià ? etad-bhävenaiva yasya kasyäpy ahaà dåçyaù syäm, tatra sa-çiraç-cälanaà kaimutya-nyäyenäha—sudåçäà veëu-näda-matta-trijagad-varti-sundaréëäà tathopaniñadäm api sahasraà yasya tava tvad-aìgänäà ca säkñäd-darçanaà tävad düre’stu, tan-nidarçanäya sädåçya-darçanäyäpi kim api kadäpi citte’py adyäpi na paçyati | yad vä, paçyantu, taträha—sudåçäm iti tathä tena prakäreëa tvat-präpty-arthaà sudåçaù satyas tapasyanténäm apéty arthaù | tadäbhir

151

Page 152: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

gopa-sundarébhir eva dåçyas tvaà yayä kåpayä mama säkñäd-bhüto’si kä seti kathyatäm iti bhävaù ||94||

—o)0(o—

(95)

keyaà käntiù keçava tvan-mukhendoùko’yaà veñaù käpi väcäm abhümiù |

seyaà so’yaà svädatäm aïjalis tebhüyo bhüyo bhüyas tväà namämi ||

kåñëa-vallabhä : atha çåìgära-rasa-sarvasva-mürteù çré-kåñëasya säkñäd ivänubhüyamänaà çré-mukhendoù çobhäà veñaà ca varëayann äha—keyam iti | he keçava ! praçastäù keçä asyeti | keçäd vo’nyatarasyäà [pä. 5.2.109] iti sütreëa vaù | tvan-mukhendos tava mukha-candrasyeyaà käntiù käty-apürvä | padma-candrädénäà käntir nirüpayituà çakyate, iyaà tu vaktum açakyä | käntis tu düräd ästäà, ayaà veñaù kaù ? veñas tilaka-racanädi-nirmäëam | nirvaktum açakya ity arthaù | känti-veñau kathaà vaktum açakyau ? taträha—väcäà käpy abhümir aviñayaù | anirvacanéya-svädyatvät | tad eväha—seyaà käntiù so’yaà veñaù svädatäà svayam eväsvädyau bhavatäm | asmäkam äsvädyau na staù, tarhi tadäçaàsayä kià ? taträha—te tubhyam aïjaliù prärthä-rüpaù, tat-pratibandhakäjïänävaraëa-niräkaraëärtham | bhüyo bhüyo bhüyaçaù | bahv-alpärthaù [pä. 5.4.42] iti sütreëa bahutve çam | tväm eva namämi | tatropäyäntaräbhävät | yad vä, seyaà so’yaà svädatäà cakñuñä samäsädyau bhavatäm | mad-vidhänäà mahä-duranta-tad-äçänäà tädåça-saubhägyaà tvat-kåpäà vinä na ghaöata iti bhävaù | çäliné chandaù ||95||

subodhiné : punaù çré-mukhasya tädåça-känti-veñau ca dåñövä sa-narma påcchati—he keçava ! unmukta-keça ! tvan-mukhendor iyaà käntiù—käntä-kaca-grahaëa [çloka 91] ity-ädy-uktä kädåñöa-pürvä | tad-upalakñito’yaà veño vä ko’dåñöa-pürvaù | atas tväà påcchäméty arthaù | tvam evänubhüya kathayeti cet, sä käpéyaà svädatäà suñùtu ä samyag adatäm | etad äsvädaka-tvat-pärçva-varti-janänäm api väcäm abhümir aviñayam | mama tu kä värtety arthaù | so’yaà veño’pi tathä | atas te bhüyo mamäïjalir evästu | punaù sa-sambhramam—bhüyaças tväà namämy eva | kevalaà na kiïcid vaktuà çakya ity arthaù ||95||

säraìga-raìgadä : punas tädåça-çré-mukha-käntià veña-sauñöhavaà ca dåñövä tad varëayitum udyatas tad-açaktyä sa-camatkära-saàçayaà taà påcchati—he keçava ! snigdha-kuïcita-keça-racita-cüòa ! iyaà tvan-mukhendoù käntiù kä ? ayaà veñaç ca kaù ?

nanu pürvaà tvayaiva varjitäv imau, taträha—iyam ayaà ca käpy anirväcyä väcäm abhümiù | nemau tad-gocaräv ity arthaù | yad vä, iyaà käpy anirväcyä, ayaà ca väcäm abhümiù |

152

Page 153: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

nanu varëane çaktir na cet tarhi caksür manobhyäm äsvädayaiti tathä cikérñus tad-açaktyä sa-niçcayam äha—seti | sä nädyäpi [çloka 94] ity ädi-rétyäsmädåçair draññtum açakyä goébhir eväsvädyeyam | ayaà ca sa tädåçaù | svayam eväsvädayatäm eva, naitad-varëanäsvädanäçayä prayojanam | atas te tubhyam aïjalir astu | bhüyo bhüyo bhüyaças tväà namämi | kià vä, tal-lubdhaù sa-kätaryam äha—tubhyam aïjalir astu, muhus tväà namämi, imau svädatäm | mahyam iti çeñaù | antar ëij-artho jïeyaù | yathemau mayäsvädyau bhavatas tatra kurv ity arthaù ||95||

—o)0(o—

(96)

vadanendu-vinirjitaù çaçédaçadhä deva padaà prapadyate |

adhikäà çriyam açnutetaräàtava käruëya-vijåmbhitaà kiyat ||

kåñëa-vallabhä : atha candra-mätre çré-kåñëa-mukhendu-känti-kaëäpi nästéti nirdhäritavän api räsävasarodita-candrasya kiïcit tat-sambhävayan çré-kåñëa-kåpä-vilasitaà manväno vismitam iva hasann äha—vadanendv iti | he deva ! krédä-para ! çaçé svasthaç candras tava vadanendunä vinirjitaù saàs te tava padaà daçadhä daça-prakäreëa prapadya nakha-candra-daçakasya tädätmyaà bhävayann adhikäà çriyam açnutetaräm | yä yädhikätyadhika-çrés täà präpnotéty arthaù | tava käruëya-vijåmbhitaà kåpodrekaù kiyad etat | tat-kåpayeto’pi mahat padaà präpyate iti bhävaù | yad vä, kiyad etat kià parimäëam iti na vidmaù | jitas tu niùçréka eva bhavati | ayaà tv adhikäm eva çriyaà lebhe, eko’py aneko babhüva | ataù paraà kià te käruëyam iti bhävaù | vaitäléyaà chandaù ||96||

subodhiné : khaëòita-rägädibhiù kä çobhä ko veña iti prativacanam äçaìkya tac-caraëam evätra pramäëam iti punas tathaiväha—he deva ! vadanendu-vinirjitaù çaçé daça-khaëòam ätmänaà kåtvä te padaà prapadyädhikäà çobhäm atiçayenäpnoti | atas tvayédåçäv eva çobhä-veñäv iti bhävaù | mamaitad darçanaà tava kåpayaiveti präg uktaà draòhayati—tava käruëyasya vilasitaà kiyat pramäëam iti ca na jänäméty arthaù ||96||

säraìga-raìgadä : atha tasya sva-karëämåta-rüpa-svädarçana-duùkha-sva-darçanänandajonmäda-praläpa-çravaëänandinä tad-varëanäçaktyä namaskåtya maunam ästhitaà taà dåñöä punas tad-ukti-çuçrüñuëä sva-mukhädi-varëaneçvaräntara-bhajana-vara-prärthädy-äjïayä tat-tat-sthäpanäya ca prema-niñöhädikam udghäöayituà vivadamänena çré-kåñëena saha vivadamänaù saptadaça-çlokém äha—tatra prathamaà—ayi léläçuka candra-padmädy-upameyatayä kim iti man-mukhädy-aìgaà na varëayaséti tad-väkyät kñaëaà vimåçya—lélä-svayaàvara-rasaà labhate jaya-çréù [çloka 1] itivat tän ayogyän matvä çré-caraëäravinde dåñöià kñipan kaimutyena bhaìgé-pürvakam äha—he deva ! ayaà çaçy-akhaëòa-nirmalojjvalatvad-vadanendor udayenaiva sva-paräjayaà matvä çré-

153

Page 154: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

nakha-svarüpeëa daçadhätmänaà kåtvä te padaà prapadye’dyäpi sevate | devasya tava padaà vä |

nanu bhadraà, nakhän eva tathä varëaya ity atra na hi na héty äha—adhéti | atra tvat-käruëyenädhikäà çriyaà tat-tad-guëa-sampattim açnutetaräm | muhuù präpnotéty arthaù | nakhendu-candrayor nirdoña-sadoñatvena mahad vaiñamyät |

nanv etat präptir eva me karuëety arthaù | ato yo’yaà sva-sthaù çaçé sa te nakha-sämye’py ayogya iti bhävaù ||96||

—o)0(o—

(97)

tat tvan-mukhaà katham ivämbuja-tulya-kakñaàväcäm aväci nanu parvaëi parvaëéndoù |

tat kià bruve kim aparaà bhuvanaika-känta-veëu tvad-änanam anena samaà nu yat syät ||

kåñëa-vallabhä : saìgatyatyäçcarya-rüpeëa sphurac-chré-kåñëa-mukhaà punar varëayati—tat-tvan-mukham iti | nanu vibho çré-kåñëa tat tvan-mukhaà katham ivämbuja-tulya-kakñaà padma-sadåçam, nitya-praphullatvät | tarhi candra-samaà bhavatu, nahi nahi indor yat-parvaëi, saubhägyam iti çeñaù | na tu sarvadä, tac ca väcäm aväci väcäm adhaù | aväïcanam aväk | sampadähitvät [värtika pä. 3.2.94] kvip | vaktuà çakyam | idaà tu na tathä | tathäpi tasya parvaëi parvaëy eva pürëatä, idaà tu sadä pürëam | yad vä, mukhaà viçinañöi—parvaëi parvaëéndor väcäm indu-pratipädaka-vacasäm aväci | väcayituà çélam asya väci, na väcy aväci | indur näma kaçcid astéti çabdam api ko’pi na prayuìkta ity arthaù | athavä, indoù parvaëi parvaëy amävasyäm avävasyäà yad yad aväci | aväcayituà çélam asya tat | tat tasmät kià bruve kathayämi | na kim api brüyäà yad anyad etat-sadåçam iti bhävaù |

nanv aparaà man-mukham evaitan-mukha-tulyaà syäd iti ced ata äha—aparaà tvad-änanaà kià bhuvanaika-känta-veëu | bhuvaneñv ekaùù sukha-sémä veëur yatra tat | yad aparaà tvad-änanam anena tvan-mukhena samaà nu syät | evaà yojyaà vä—yat tvan-mukhaà bhuvanaika-känta-veëu tädåçam anena samam aparaà tvad-änanaà kià syät | na syäd eveti | veëu-yutaà çré-mukhaà çré-våndävana-gocarasya bhavata eva, näparasya tavävatärasyeti bhävaù | vasanta-tilakaà chandaù ||97||

subodhiné : atas tavedaà mukhaà nirupamam ity äha—nanu vitarke tat tathä-bhütaà tvan-mukham ambujaà tulya-kakñäyäà yasya tädåçaà kathaà syät ? taträmbuje doñaà vadaàç candraà düñayati—darçe darçe indor yad bhavati tad-väcäm apy aväci, väcäpi na väcyam | kñaya-çabdasyamaìgalyäd vacanäyogyam ity arthaù | yadéndor édåga-avasthä tadä tvat-päda-tiraskåtäbjasya kathaà tadäsya-tulyatvam ity arthaù | kñaëaà vimåçya, aparaà tavaiväpara-svarüpäëäà vä mukhaà brüñe—nu

154

Page 155: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

bho idaà tvad-änanam anena tad-änanena sama kià kathaà brüve ? tad api samaà vaktuà na çaknométy arthaù | tatra hetuù—yad yasmät tvad-änanaà bhuvanänäm ananta-vaikuëöhädi-lokänäm | tan-näthänäm ity arthaù | ekaù käntaù kevalaà drañöum äkäìkñito veëur yatra tädåçam ||97||

säraìga-raìgadä : nanv aye tvaà bälo’si—

eko hi doño guëa-saànipätenimajjaténdoù kiraëeñv iväìkaù | [ku.saà. 1.3] iti |

tat-sämyena vä man-mukhaà kià na varëayaséti tena saha vivadamäno bhaìgyäha—tan-nirupamam etat tvan-mukham ambujaà tulya-kakñäyäà yasya tädåçaà kathaà bhavet |

nanu kim atra düñaëam ity atra candre doñäntaraà vadan padmam apy atitaräà düñayati—parvaëi parvaëi darçe darçe indor yad bhavati tad väcäm aväcy adhaù | saàkñayasyämaìgalyäd väg-viñaye’pi kartuà na yogyam ity arthaù | yadéndor apy evaà tadä tat-padäghätai stirakåtasya padmasya kathaà tvan-mukha-sämyam iti bhävaù |

nanu na bhavatu tat-sämyaà, varëyaà cet tarhi kenäpy apareëa mukhendunä samatayä varëayeti, kñaëaà vimåçya, äm aparaà tavaiva vraja-viläsi-svarüpäd apara-svarüpäëäà mukhaà kià devenocyate—nu bhoù svämin ! idaà tvad-änanam anena tat-tad-änanena samaà yat syät tat kià bruve ? katham etat kathayämi ? tat tu mayä vaktuà na çakyata ity arthaù |

nanu kià vikñipto’si, tad etan mukham ekam eva, kas tävad asämye hetur iti | bahün hetün hådi vibhävyaikam eva sakaram ärjanaà nécair äha—idaà tvad-änanaà bhuvanaika-känto veëur yatra tädåçam | etad apürvämåtaà teñu nästi, mayä kià kartavyam ity arthaù | yad vä, tat tasmäd anenäbjenendunä ca tvan-mukhaà samaà yat syät tat kià bruve kathaà bravémi ? kim aparaà çré-mukhädi tvayocyate, anenäpi samaà yat syät tad ahaà kathaà bruve, yad idaà bhuvanaika-känta-veëu ? apara-çabdasyänyad yat kiïcid arthe kåte bhuvaneti viçeñaëasya vaiyarthyaà syät |

darçe darçe kñayé candras tenäpy arditam ambujam |nirvarëüny aparäsyäni kena tulyaà tvad-änanam ||97||

—o)0(o—

(98)

çuçrüñase çåëu yadi praëidhäna-pürvaàpürvair apürva-kavibhir na kaöäkñitaà yat |néräjana-krama-dhuräà bhavad-änanendor

nirvyäjam arhati ciräya çaçi-pradépaù ||

155

Page 156: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëaà praty eva sva-kåtäà tan-mukhendu-varëanäm äha—çuçrüñasa iti | he vibho ! yadi çuçrüñase çrotum icchasi, tadä praëidhäna-pürvam avadhäna-pürvakaà çåëu, pürvaiù präcénair apürva-kavibhiù | apürvä adbhutä ye kavayas taiù | yan na kaöäkñitam alpam api na dåñöam | kià tat ? ity äha—çaçi-pradépo bhavad-änanendor bhavatas tavänana-candrasya néräjana-krama-dhuräà nirmaïchana-paripäöé-bhäraà nirväjaà niñkapaöaà ciräya ciram arhati yogyo bhavati | candras tava vadanasyopamäà närhaty eva, kià tu nirmaïchanärthaà pradépa ivärhatéty arthaù | anya-pradépenoñëenänählädakena kåñëa-mukha-néräjasyänaucityät | kåñëa-mukhendau vibhräjamäne cid-acil-loka-mäträplävi-paramänanda-sudhä-rasa-çiçira-candrikämbhodhi-varñiëy anya-candrasya prayojanäbhäväd veti bhävaù | vasanta-tilakaà chandaù ||98||

subodhiné : tarhi yathä çakyase tathaiva kathayeti cet tatra sa-narmäha—yadi çrotum icchasi tarhi sävadhänaà çåëu | kià tad iti sa-garvam äha—präcénair ädhunikair api kavibhir nekñitam iti yat | tad eva kià ? ayam indur niñkapaöaà yathä syät tathä ciräya cira-kälaà vyäpya tan-mukham ärädhya çaçi-pradépaù karpüra-dépo bhütvä bhavad-änanendor néräjanasya krame krama-dépa-maëòale yä dhür bhäraù, tad-adhikära ity arthaù | täm arhati | tan-maëòalaà praviçya tvan-mukhaà nirmaïchya düre prakñeptuà yogyo bhavati | nopamäyogya ity arthaù ||98||

säraìga-raìgadä : nanu yady evaà tarhi kavayaù kathaà man-mukha-smitädikaà tat-tat-sämyena varëayanti—tvayä vä kathaà na varëyam ity atra sa-garva-parihäsam äha dväbhyäm | bho vidagdha-çekhara ! yadi çuçrüñase tadä pürvaiù präcénair apürva-kavibhir yat praëidhäna-pürvam api na kaöäkñitaà na dåñöaà tac chåëu | yad vä, praëidhäna-pürvaà çåëv iti parihäsaù | sävadhänaù sann ity arthaù | kià tat ? ayaà çaçi-pradépo bhavad-änanendor néräjana-krama-dhuräà nirmaïchana-paripäöé-bhäraà ciräya nirvyäjaà yathä syät tathärhati | tvad-änanaà nirmaïchya düre prakñeptuà yogyo’yam ity arthaù ||98||

—o)0(o—

(99)

akhaëòa-nirväëa-rasa-pravähairvikhaëòitäçeña-rasäntaräëi |

ayantritodvänta-sudhärëaväni jayanti çétäni tava smitäni ||

kåñëa-vallabhä : atha çré-kåñëa-parama-mahänanda-rasa-sämräjyävirbhävaka-sphürtyä samullasita äha—akhaëòeti | he kåñëa ! tava çétäni paramählädakäni smitäni jayanti | kédåçäni ? akhaëòeti | akhaëòä na vidyate kenäpi khaëòanaà yeñäm evaà-bhütä ye nirväëa-rasa-pravähair paramänanda-rasäs teñäà pravähaiù | akhaëòais tat-pravähair vä | vikhaëòitäçeñäëi rasäntaräëi yeñu yair vä täni |

156

Page 157: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

punaù kédåçäni ? ayantritodvänta-sudhärëaväni | ayantritam anargalaà yathä syät tathä udväntä utkaåñöatayodgérëä sudhärëaväù premämåtämbudhayo yais täni | kim ambujaà kià vä candra iti kevalaà hi tat smitäni mahä-duranta-santäpa-çänti-janakänéty arthaù || upendra-vajrä chandaù ||99||

subodhiné : etac chrutvä smayamänam älokya tvan-mukham evätra pramäëam iti punas tathäha—tava smitäni jayanti mad-vacanam anumodya sarvotkarñeëa vartante | tad eväha—akhaëòaù pürëaù svayaà saìkucantyo nirväëa-rasa änanda-rüpo’ìgé çåìgära-rasas tasya pravähair haåsa-garvädibhiù khaëòitä nirbhidyätma-sätkåtä açeña-rasäù karuëädayo yaiù | ata eva svätantryeëoccair vamitä äviñkåtä änanda-sindavo yaiù, tenaiva çétäni ||99||

säraìga-raìgadä : kià ca, tava smitäni jayanti sarvopamänäni vijitya sarvotkarñeëa vartante | kédåçäni ? akhaëòa-nirväëa-rasa-pravähaiù sarvataù prasaradbhiù pürëänanda-rasa-pürair vikhaëòitäny äplävya nyakkåtäny açeñäëi rasäntaräëi yaiù | tathä, ayantirtenäyantraëena, svabhävenety arthaù | udväntä sudhärëavä yaiù, tathä çétäny atiçétaläni | çaitya-mädhuryänanda-rasa-paräkäñöhä-rüpäëéty arthaù ||99||

—o)0(o—

(100)

kämaà santu sahasraçaù katipaye särasya-dhaureyakäùkämaà vä kamanéyatä-parimala-sväräjya-baddha-vratäù

|naivaivaà vivadämahe na ca vayaà deva priyaà brümaheyat satyaà ramaëéyatä-pariëatis tvayy eva päraà gatä ||

kåñëa-vallabhä : atha svänubhavena çré-kåñëa-rahasyaà paramaà nirdhärya tad-rasäsvädaikäsakta-cetäù çapatha-pürvakaà svänubhütam evärtham äha—kämam iti | särasya sthiräàçasya dhaureyakä dhuréëäù | yad vä, särasyaà sarasatä tasya dhaureyakä yukti-bhäraiù sära-nirdhärakä ity arthaù | kämaà yatheñöaà katipaye sahasraçaù santu | kämaà vä kamanéyatäyäù parimalaù prasas tasya sväräjyaà paramotkarñas tatra baddhaà vrataà niyamo yais tädåçä api sahasraçaù santu | he deva sarvadä modamäna, evaà te tathä vivadante priyaà ca vadanti, tathä vayaà naiva vivadämahe, vimatyä na vadämaù | bhäsanopasambhäña [pä. 1.1.47] iti vades taì | na ca priyaà brümahe | na ca paramata-khaëòanärthaà, na ca sva-goñöhé-priyärtham ity arthaù | ayaà bhävaù—tatra katipaya eva gopé-jana-vinodi-çuddha-gopäla-kiçora-rüpa-sära-bhäraà vahantaù säräntaraà düñayantaù pragäòha-yuktibhiù sthäpayanti | apare tu tad-bhävanä-pradhänäs tasminn eva madhura-çuddha-rasa-maya-viläsavati kamanéyatäyäù paramotkarña-viçräma iti | anye tu pratibhänam | tatra vayaà na vipratipadyämaha iti | tarhi yüyaà kià brütha ? yat satyaà tad eva vayaà çapatha-pürvakaà brümaù | kim etat ? ramaëéyatäyäù pariëatir utkarñas tvayy eva päraà gatä |

157

Page 158: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

ramaëéyatä-paramotkarñas tvayy evety arthaù | çärdüla-vikréòitaà chandaù ||100||

subodhiné : etat tavätistutir na, kià tu satyam eveti sa-garvam äha—he deva sarasatäyä bhäravähäù sahasraço yatheñöaà santu | tebhyas tvam atisarasa iti taiù saha vivädaà naiva kurmaù | tathä, karmanéyatänäà yo’sädhäraëa-guëas tasya sämräjye baddhaà vrataà yair nitya-kamanéyä vä katipaye kämaà santu | kià tat ? kamanéyatänäà pariëatir naräkåtitayä tvayy evävadhià präptä | ataù svabhävoktyä na stutir ity arthaù ||100||

säraìga-raìgadä : nanu kati kati sarasa-madhura-çekharä loke santi, kim iti tän hitvä mayä vivadamänaù svoktim eva sthäpayantam evätyuktyä stauñéti tän prati sävahelaà taà prati sa-vinayam äha—he deva särasya-dhaureyakäù sarasatä-bhära-vähinaù sahasraçaù kämaà santu | teñäà madhye kamanéyatä-parimala-sväräjya-baddha-vratäù sarvätikamanéyä vä katipaye kämaà santu | te te na sanöity evaà tvayä saha na vivadämahe | na ca tava priyaà brümahe’sad-guëädhyäropeëa tväà staumi | kià tu satyam eva brümahe | yady ato yä ramaëéyatä-pariëatiù sä tvayy eva päraà gatävadhià präptä | ataù svabhävoktyä näyaà vivädaù stutir veti bhävaù ||100||

—o)0(o—

(101)

galad-vréòä lolä madana-vinatä gopa-vanitämada-sphétaà vétaà kim api madhurä cäpala-dhurä |samujjåmbhä gumphä madhurima-kiräà mädåça-giräàtvayi sthäne yäte dadhati capalaà janma saphalam ||

kåñëa-vallabhä : samprati parama-mahänanda-sudhä-rasäbhivarñiëaù çré-kåñëäd eva sarva-präkaöya-saphalatäà varëayann äha-galad-vréòeti | he kåñëa ! tvayi yäte präpte sati, capalaà tvaritam eva janma präkaöyaà saphalaà dadhati dhärayanti | satvaraà capalaà türëam ity arthaù | tvat-präpty-anantaram eva paramänanda-präptyä säphalyaà syäd ity arthaù | tat sthäne yuktam | sthäne kréòä-sthäne våndävanädäv iti vä |

ye präkaöyasya säphalyaà dadhati te ke ? ity äha—gopa-vanitäù | gopyaù kédåçyaù ? galad-vréòäù | galanté vréòä lajjä yäbhyaù | ata eva loläç caïcaläù sa-tåñëä vä | madana-vinatä madanena kämena vinatä viçeñeëa namräù | madano’pi vinato yäbhya iti vä | mada-sphétaà madena smara-bhävena sphétaà samåddham | vétaà vividham, viçiñöaà vä | itam itas tataù çré-kåñëa-saìgamärthaà gamanam | jïänaà vä mahä-rasolläsa-yuta-dåg-väg-aìga-ceñöita-viçeñäëäm | yad vä, vétaà vénäà çré-våndävana-pakñiëäm itaà gataà madena harñeëa sphétam |

kim apy atyäçcarya-rüpä madhurä cäpala-dhurä smara-cäpalya-bhäraù | yad vä, madhurä mathurä | mädåçasya tat-parivärasya giräà gumphä racanäù samujjåmbhäù | samyag ujjåmbhaëam ulläso yäsäà täsäà giräm

158

Page 159: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

| kédåçaà ? madhurima-kiräm | madhurimäëaà kiranti varñanti yä giraù sadaika-pade rasa-viçeñolläsäsinyas täsäm | tvayi sthäne våndävana-nikuïja-puïja-rüpe präpte sati gopé-gati-cäpalya-väg-gumphanädéni präkaöyaà saphalaà dadhatéti samudäyärthaù | çikhariëé chandaù ||101||

subodhiné : punar maunena sva-vacanam anumodamänam älakñya sa-harñam äha—mat-sadåçyo yä giras täsäà gumphä grahanäni janma saphalaà dadhati | kasmin sati ? tvayi sthäne viñaye jäte sati | kédåçäà ? madhurimäëam antaù-sphürtyä kiranty udvamanti yäs täsäm | taj-janmanaù svasya sädåçyaà vyaïjayati—capalam | vastu jyotiù çiçur ity ädiñv anavasthiteù | yathäham anavasthitätmä tathedam apéty arthaù | tat kutaù ? madena harñeëa sphétaà vardhitam | tad api kathaà ? vétaà viçiñöa-viñayam itaà präptam | ata eva madhuraà ca tad ä samyak cäpalaà ceti tat tathä | tasya dhurätiçayena kim apy anirvacanéyam | samäsänta-vidher anityatvädätpratyayäbhävaù [pä. 5.4.74] | kédåçyo gumphäù ? galanté vréòä yäsu | tat kutaù ? loläù satåñëäù | tad api kutaù ? madanena tat-präpty-abhiläñeëa vinatä uddhatäù | tatra hetuù—vaktavyatayä gopa-vanitä yäsu | matv-arthéyaù | ata eva samyag-ujjåmbhotphullatä yäsu ||101||

säraìga-raìgadä : kià ca, pürvaà te te mayä kati na varëitäù santi, kià tv idäném eva mat-kavitvädikaà ca saphalaà jätam iti saharñam äha—mädåçäà giräà gumphä prathanäni tvayi sthäna äçraye yäte präpte | vargéya-ja-kära-päöhaù kvacit, tatra jäte bhüte sati | janma saphalaà dadhati | uttama-padärthänäà tvat-präptäv eva kåtärthatvam iti bhävaù | tad uttamatvam äha—kédåçäà giräm—madhurima-kiräm | mädhuryädi-kavitva-guëa-yuktänäm ity arthaù | kédåçyas täù—samyag ujjåmbhä yatra | pürvam asad-guëädhyäsena varëanät saìkucitä idänéà te sahajänanta-guëa-varëanäd utphulläù | 

kédåçaà janma ? capalaà gatvaram, pürvaà tädåçatvena vyartham api | tadaiva tat-samépe gopér vékñya—etäù paraà tanu-bhåtaù [bhä.pu. 10.47.58] ity ädivat sa-çlägham äha—na kevalaà varäkyo mad-väg-gumphä dadhati |

nanv äsäà sva-sva-pati-maténäà janma saphalam eveti nety äha—pürvaà tvad-apräptyä deha-tyägasya niçcitatväc capalam api räsärambhe käsäàcit tathä-darçanät | tad-guëän äha—madanena tvad-viñayaka-prema-viçeñeëa vinatä namräù | tat-pracurä ity arthaù | tathä hi—premaiva gopa-rämäëäà käma ity agamat prathäm iti tantre | ataù loläs tvat-präptaye caïcaläù sa-tåñëä vä | tataù, galad-vréòäs tyakta-loka-lajjäù | tadaiva tat-kaiçora-mädhuryaà vékñya sa-çétkäram idaà vaya iti vivakñus tan-mädhurya-stambhitaù sa-gadgadam äha—idaà kim api | vaya ity arthaù | tathä janma saphalaà dadhäti | tad eva vyaïjayati—vétaà bälyäàçena vigata-präyam | nava-täruëyäàçena kandarpa-madena sphétam | viçeñaëäbhyäà kaiçoram ity arthaù |

159

Page 160: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

nanu tad anyatra divyädivya-kiçoreñu saphalam eva ity atra nety äha—pürvam anyatraitädåça-räsa-kuïja-lélädy-apräptyä cästhiratayä ca vyartham api | tathä hi viñëu-puräëe—

so’pi kaiçora-kavayo mänayan madhusüdanaù |reme stré-ratna-küöasthaù [vi.pu. 5.13.60] ity ädi |

tathä rasämåta-sindhau—

väcä sücita-çarvaré-rati-kalä-prägalbhyayä rädhikäàvréòä-kuïcita-locanäà viracayann agre sakhénäm asau |tad-vakño-ruha-citra-keli-makaré-päëòitya-päraà gataùkaiçoraà saphalé-karoti kalayan kuïje vihäraà hariù || [bha.ra.si. 2.1.231] iti |

tasya nåtyädi-cäpalyaà dåñöväha—cäpala-dhurä caïcalätiçayaç ca tathä |

nanu çampä-manaù-pavanädau säpi pürëä ? nety äha—madhurä | ekena vapuñäsaìkhyäìganä-pärçve sthity-ädinätimanojïä | tathä hi rasämåta-sindhau—

aghahara tava vérya-proñitäçeña-cintäùparihåta-gåha-västu-dvära-bandhänubaddhäù |nija-nijam iha rätrau präìganaà çobhayantaùsukham avicalad-aìgäù çerate paçya gopäù || [bha.ra.si. 2.4.174] iti |

pürvaà tädåçatväbhäväc capalam api | tvayi ramyäspade präpte mad-väg-gumphä na kevalaà saphaläù, kià tu kaiçora-laulya-gopäìganä api ||101||

—o)0(o—

(102)

bhuvanaà bhavanaà viläsiné çréstanayas tämarasäsanaù smaraç ca |

paricära-paramparäù surendrästad api tvac-caritaà vibho vicitram ||

kåñëa-vallabhä : atha viçuddha-pürëa-madhura-prema-rasa-mayasya çré-kåñëasya svarüpa-mäträd utkarñaà varëayituà tad anyatra svasya citra-buddhy-abhävam äha—bhuvanam iti | he vibho ! vividha-rüpo bhavatéti vibhuù | ananta-rüpeëa sadä vartamänety arthaù | bhuvanam eva bhavanaà gåham | çrér eva viläsiné stré | tämarasäsanaù—tämarasaà kamalam äsanaà yasya saù | paìkeruhaà tämarasaà särasaà saraséruham ity amaraù | tämarasäsano brahmä, smaraù kämaç ca tanayaù putraù | surendrä indrädayaù paricära-paramparäù sevaka-samühäù | iti tad api tvac-caritaà viçuddha-gopäla-bhävena kåtaà gopé-sahita-smara-vinoda-paryantaà vicitraà vigata-citram | mama kuträpi näçcarya-buddhir ity

160

Page 161: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

arthaù | vicitram iti napuàsakam anapuàsakena [pä. 1.2.69] ity eka-çeña ekavattvaà ca | athavä, he vibho ! paripürëa-samasta-svarüpädy-äçrayatadapi tvac-caritam eva vicitram adbhutaà, na tu mad-vidhänäà manoharam | kià tat ? bhavanaà bhuvanam ity ädi pürvavat | aupacchandasikaà chandaù ||102||

subodhiné : atha kämaà santu [çloka 100] ity ädi pürvoktam anüdya tad-viçiñöyaà draòhayati—he vibho sarvävatärin ! yasmiàs tvac-carite bhuvanaà jalaà bhavanaà tan-madhye gåham, viläsiné çrér lakñméù, tanayas tämarasäsano brahmä, tad api citraà tvac-caritram | kim édåçam aiçvarya-mayatayä—nety aper arthaù | yatra ca tvad-bhavanaà dväravaty-äkhyam, tanayaù smaraù pradyumnaù, ca-käräd viläsinyo rukmiëy-ädayaù, surendrä avatäritendrädyäù paricära-paramparäù sevakäù, tad api kim édåçaà prema-bhakti-mayatayä—na | ataù kevala-prema-mayaà gopébhiù saha räsädi tvac-caritaà sarvottamam eva ||102||

säraìga-raìgadä : bhävodbhävita-harñerñyä-prauòhi-dainyärti-miçritam |

punaù sa tad-vacaù çrotuà kautuké tam avädayat ||

nanu, éçvaraù sarva-bhütänäà håd-deçe [gétä 18.61] ity ädau pratipadasyety ädi-gétädi-çästrokta-bhajanéyam éçvaraà hitvä kim iti gopa-kumäraà mäm eva sarvottamatväropeëa stuvann äçrayaséti tat-tad-bhäva-vivaçaù sahasta-cälanam äha—he vibho ! sarvävatärin ! yasmiàs tvac-carite bhuvanaà bhavanaà sarväntaryämitväd äçrayaù | tat tato’py anumeyaiçvarya-maya-cariträd adbhutäd dåçyamänasya tad evaà netra-rasäyanaà caritaà vicitram uttamam | yad vä, tad api tvac-caritaà tädåçaà na bhavatéti ko näma vivadate | tad apéti—idaà tu vicitram adbhutam evety aper arthaù | evam agre’pi jïeyam |

nanv evaà cet tarhi dåçyaiçvaryä viñëu-vämanäjitädayaù santi, tän eva bhajeti sa-smitam äha—yatra surendrä indrädayaù paricära-paramparäù | anugä ity arthaù, tato’pi yuddhädi-maya-pälana-keli-rüpädyadbhutäc caritäd idaà tvac-caritaà madhuraiçvarya-mayaà vicitram atyuttamam |

nanu yuddhädi-vimukho garbhodaka-çäyé puruño’stéty adho-netra-cälanam äha—yatra tämarasäsano brahmä tanayaù, tato’pi såñöy-ädi-keli-rüpäd atisarvädbhutäc caritäd idaà madhura-rasa-mayaà tvac-caritam atisarvottamam |

nanu tvaà madhura-rasa-rasika-bhaktoñi, tat-parama-vyomeçaà lakñméçaà bhajeti sordhva-bhrü-cälanam äha—yatra çrér ekä viläsiné tato’pi madhura-rasa-mayäd atisarvädbhutataräc caritäd idaà, näyaà çriyo’ìga [bhä.pu. 10.47.60] ity ädi-saàstuta-viläsiné-koöi-viläsa-valitaà tvac-caritam atisarvottamataram |

nanv evaà cet tarhi rukmiëy-ädi-ramaëaà mäm eva bhajeti sa-çiraç-cälanam äha—yatra smaraç ca tanayaù | ca-kärät sämbädayaù | tato’pi svéyäbhir daça-daça-putravatébhiù saìkhyätäbhis täbhiù saha keli-rüpäd

161

Page 162: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

atisarvädbhutäd adbhutatamäc caritäd idaà parakéyä-saìkhya-nåtyat-kiçoré-kulaiù saha räsädi-keli-mayaà tvac-caritam atisarvottamatamam eva mayä sevyam iti bhävaù ||

bahüni tvac-caritäni citräëy eva tathäpy adaù |mat-sevyaà madhuraiçvarya-rüpa-kelibhir uttamam ||102||

—o)0(o—

(103)1

devas triloké-saubhägya-kastüré-makaräìkuraù |jéyäd vrajäìganänaìga-keli-lälita-vibhramaù ||

kåñëa-vallabhä : tarhi tava manoharaà vastu kédåg ity ata äha—deva iti | dévyati kréòati dyotate modate mädyati veti devaù çré-kåñëo jéyät | sarvotkåñöa-svarüpo mama cakñur-viñayatayä prakaöo bhavatv ity arthaù | kédåçaù ? triloké-saubhägya-kastüré-makaräìkuraù | trayäëäà lokänäà samühas trilokéty upalakñaëam | saiva näyikä tasyäù saubhägya-pradaù kastüré-makaräìkuraù paträìkura eva | yad vä, trilokyäà saubhägya-pradaù kastüré-makaräìkuro yatra | äliìganena lagnatvät | ata eva vrajäìganänaìga-keli-lälita-vibhramaù | vrajäìganänäm anaìga-kelyä lälitaù poñito vibhramo viläso yasya saù || anuñöhup chandaù ||103||

subodhiné : tac-caritasya çreñöhatva-vicitratva-vyaktyaitasmin nijeñöa-devatvaà pratipädayann äha—devo jéyät | yena tvam api viçeñitaù sa mameñöa-devaù sarvopari viräjatäm | ko’sau ? vrajäìganänäà prema-maya-kelibhir lälitaù saàvardhya prakaöékåto yo vibhramo viläsaù saù | ne kevalaà mamaiva trilokyä api saubhägya-vyaïjaka-kastüré-makaräìkuro yaù | tvan-madhura-rasa-maya-viläsa-çravaëädir eva trilokyäù saubhägyälaìkära ity arthaù | tad-rasasya çyämatvät kastüré-sämyam ||103||

säraìga-raìgadä : nanu jïänaà vraja-lélaiva te’bhéñöä, bhadraà, aträpi bälya-paugaëòa-léle sta ity ardhokteù sa-sambhramaà tarjanyä nirdiçan bhaìgyäha—ayaà devo räsa-kréòä-paraù kiçora-çekharo jéyät sarvopari viräjatäm | kià mamänyair ity arthaù | äà kiçora-lélaiva te’bhéñöä | bhadraà, taträpi go-cäraëädi-lélästéti sa-bhrü-bhaìgam äha—vrajäìganänäm anaìga-kelibhir lälitaù saàvardhya madhuré-kåto vibhramo viläso yasya | tädåças tvam evety arthaù |

nanv etädåço’haà sudurlabhaù, nädyäpi [çloka 94] ity ädau tvayäpi tathaivoktam evety aträha—satyam | kià tu tädåço’pi bhavän na kevalaà mamaiva trilokyä api saubhägya-vyaïjaka-makaräìkuro | tasyäs tvam eva

1 ayaà çlokaù PS-e nästi.

162

Page 163: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tat-kalpita-tad-rüpa ity arthaù | tat-karuëaiva tväà sulabhaà karotéti bhävaù ||103||

—o)0(o—

(104)

premadaà ca me kämadaà ca mevedanaà ca me vaibhavaà ca me |

jévanaà ca me jévitaà ca medaivataà ca me deva näparam ||

kåñëa-vallabhä : samprati sarvätma-bhävena çré-kåñëa-candrasyaiva sväçrayaëéyatvam äha—premadaà ceti | he deva näparam | aparaà tvad-atiriktaà mädåçäà nästéti bhävaù | tathä hi—premadaà ca me | tvatto’paraà mama premadaà nästi | na hi mad-abhépsita-viçuddha-madhura-prema-viçeño’nyena dätuà çakyaù | kämadaà ca me näparam | mat-kämitänanda-pradatvät | vedanaà ca me, vedanaà niçcaya-jïänaà ca me tvam eva | tvad-atiriktaà nänyaj jïäna-pradam iti bhävaù |

nanu niçcaya-jïänaà naiçcitye sati mahä-päëòitya-sampattyä vicära-paratäyäà syän na tv anyathä, taträha—vaibhavaà ca me | vaibhavaà sampattvam eva | päëòitya-vicära-sampattvam evety arthaù |

nanu kevala-premëi labdhe jévana-nirvähaù kathaà syät ? taträha—jévanaà ca me | jévvyate yenopäyena ta jévanaà tvam eva | tvayaiva jéviñyäméti bhävaù | tat kià präëa-dhäraëam iñöam, nety äha—jévitaà ca me | jévitaà präëa-dhäraëam api tvam eva | tvad-artham eva präëa-dhäraëecchä, na svataù | tvat-sevädy-abhäve tadaiva gacchantu präëäù |

kià ca, daivataà ca me | daivatam iñöa-devas tvam eva | parama-mahä-bhakti-sambhrameëa sevya ity arthaù | yad vä, daivataà devatä-samühaù | sarva-deva-kåtyaà mama tvayy eveti bhävaù | cair atränukta-samuccayo jïätavyaù ||104||

subodhiné : tam eva nijäbhéñta-dätåtayä viçinañöi—he deva ! tvad-viläsa eva mameñöa-daivataà näparam | ca evärthe | näparam iti sarvatränveti | ko’tra hetuù ? premadaà ca me | tvad-viläsa-çravaëädir eva premotpädakatvät | nanu bälya-paugaëòa-viläso’pi | tathä, kämadaà ca me | tad-viçiñöäbhiläña-pradam ity arthaù | naitan-mätraà—vedanaà ca me | tat-paripäöéà vedayatéti, tathä | kià ca, vaibhavaà ca me | sa eva mama sarva-sampad ity arthaù | kim aparaà ? jévanaà ca me | jévayatéti jévana-hetuù | kim uta tad-dhetus tad api sa eva—jévitaà ca me | tvad-viläsäçrayaà vinä mamänyat kiïcid api nästéty arthaù ||103||

säraìga-raìgadä : punaù sa-smitaà kim api vivakñuà na vékñyä-sahiñëuù sa-sambhramaà sa-dainyam äha—he deva ! räsa-lélä-para daivatam äçrayaëéyaà tvat-kiçora-çekharäd aparaà na | ca evärthe | naivety arthaù | nanu ko’tra hetur iti taà sücayann äha—premadaà ca me’paraà na |

163

Page 164: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

evam agre’pi yojyam | yatas tvat-präpti-hetoù premëas tvam eva me dätety arthaù |

nanu kaumära-paugaëòa-lélä-paro’ham api premadas tal-labhyaç ca | taträha—kämadaà ca me | taj-jätéya-premadaà ca tvam eva | ata etad-bhävaika_viñayät kiçora-çekharät tvad-aparaà mama näçrayaëéyam | naitan-mätraà—vedanaà ca tathä | vedayatéti kartari lyuö | tat-paripäöé-çikñakaç ca tvam evety arthaù | tad uktaà—çikñä-guruç ca [çloka 1] iti |

kià vä, aye müòha bhaktyätma-jïänaà, yato mokñaù, tat tv apekñyam ity aträha—vedanaà taj jïänaà ca me | tvam evety arthaù |

nanu ca bhavatu çuddha-bhaktatväj jïänädaraù, vaikuëöha-sampattiù prärthyaivety aträha—vaibhavaà ca tathä | tvam eva me sarva-sampad ity arthaù | kim ucyate—vaibhavaà, tad-apräptäv api janä jévanti, tvad vinä tv ahaà mirya ity äha—jévanaà ca tathä | jévayatéti jévanam | tad-dhetur ity arthaù | kim ucyate tad-dhetuù—tad api tvam ity äha—jévitaà ca me tva-aparaà na | tat kià ? ity anyopadeçair mäm upekñasa iti bhävaù ||104||

—o)0(o—

164

Page 165: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(105)

mädhuryeëa vivardhantäàväco nas tava vaibhave |cäpalyena vivardhantäà1

cintä nas tava çaiçave ||

kåñëa-vallabhä : he vibho ! kim atra vaktavyaà ? väcäà çaktir etädåçé nästi | yathä tava rüpa-lävaëya-mädhuryädi-sampad-våddhis tathaiva mama väk-prasaraù syät | tathäpédaà prärthaye—mädhuryeëeti | tava vaibhave rüpa-lävaëyädi-sampattau mädhuryeëa saha no’smäkaà väco vivardhantäm | tava çaiçave cäpalye | yad vä, çiçu-sambandhi-taruëimä çaiçavam, kaiçoram ity arthaù | cäpalyena saha no’smäkaà cintä anusmåtayo vivardhantäm | tatra dhairyaà mäbhüt | tac cäpalye’smäkam api väì-netra-çruti-cäpalyaà syäd ity arthaù || anuñöup chandaù ||105||

subodhiné : tatas tad eva prärthayann äha—tava vaibhave saundarya-viläsaiçvaryädau no väco mädhuryeëa vivardhantäm | tat-tan-mädhuré-varëana-samarthä bhavantv ity arthaù | tathä, tava çaiçave väco naç cintäs tvat-präpty-utkaëöhäç cäpalyena vivardhantäm | tvat-kaiçora-smaraëam api cäpalyena bhavatv ity arthaù ||105||

säraìga-raìgadä : tataù, sädhu léläçuka sädhu ! tvad-dåòhatayä préto’smi, tan mad-darçanaà viphalaà na syät | prärthaya väïchitam iti bhaìgyä tenämreòitaù svepsitaà bhaìgyä prärthayann äha— tava vaibhave väg-viñayätéte saundarya-viläsaiçvaryädau no’smäkaà väco mädhuryeëa vivardhantäm | tat-tan-mädhuré-varëana-samarthä bhavantv iti bhävaù | tathä, tava çaiçave kaiçore’yogya-dehädénäm api naç cintäù präpty-utkaëöhayä tac-cintanäni cäpalyena vivardhantäm | ayam eva me vara ity arthaù ||105||

—o)0(o—

(106)

yäni tac-caritämåtäni rasanä-lehyäni dhanyätmanäàye vä çaiçava-cäpalya-vyatikarä rädhävarodhonmukhäù |

yä vä bhävita-veëu-géta-gatayo lélä-mukhämbhoruhedhärävähikayä vahantu hådaye täny eva täny eva me ||

kåñëa-vallabhä : atha parama-madhura-çré-kåñëa-lélänäm avicchinna-praväha-rüpeëa sphürtià prärthayate—yänéti | he kåñëa ! täny eva me hådaye dhärä-vähikayä vahantu pravahantu | täni känéty ata äha—yäni dhanyätmanäà, dhanya ätmä yeñäà teñäà, säkñätkäränubhava-viräjamäna-manasäà tvac-caritämåtäni, tava caritäny evämåtäni, rasanälehyäni | rasanä-tädätmyäpanna-manasä bhäväviñöenäsvädyänéty arthaù | ye vä çaiçava-cäpala-vyatikaräù | çiçu-sambandhi-taruëimä

1 PS. vijåmbhantäm.

165

Page 166: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

çaiçavaà kaiçoram, tac cäpalaà ceti, tena vyatikriyante sambadhyante ceñöä-viçeñäù | rädhäyä avarodho’varodhanaà grahaëa-rüpaà tatra tad-arthaà vonmukhäù | yad vä, rädhaivävarodhaù priyä tasyäm unmukhäù | yä vä lélä mukhämbhoruhe bhävita-veëu-géta-gatayo bhävitä bhäva-yutäs täç ca tä veëu-gétasya gatayo gamakädi-rüpä gamakädi-rüpä iti || çärdüla-vikréòitaà chandaù ||106||

subodhiné : atha dainyodayäd bhävi-tad-adarçanaà sambhävya tan-nistäropäyaà prärthayan sväbhéñöaà mukta-kaëöhatayäha—yäni yäni präg-varëitäni tac-caritämåtäni täny eva täny eva me hådaye praväha-rüpeëa sphurantu | kédåçäni ? tac-caritämåta-väsitäntaùkaraëänäm eva peyäni | tathä, ye vä, cärthe vä, kaiçora-cäpalya-samühäs te te’pi | kédåçäù—rädhäyä avarodhane unmukhästa-prodyatäù | kià ca, yäç ca mukhämbhoruhe léläù käma-madodgäri-smitädi-bhaìgyas täs täç ca | kédåçyaù | sva-mädhuryeëa miçrékåtä veëu-gétasya gatayo yäbhiù | sadaitad-darçana-bhägya-hénatayaitat-sphürtir api syäd ity arthaù ||106||

säraìga-raìgadä : nanv idaà te sahajam eva | tad-viçeñaù prärthyatäm ity aträha—yäni tvac-caritämåtäni çré-rädhayä saha nikuïja-räsa-lélädéni täny eva täny eva | na tv anyänéty arthaù | me hådaye dhärävähikayä praväha-rüpeëa vahantu | kédåçäni ? dhanyätmanäà rasanälehyäni çré-çukädibhir äsvädänéyäni | tathä—ye vä, cärthe vä-çabdaù | ye ca çaiçava-cäpalya-vyatikaräù kaiçora-cäïcalya-vistäräs te ta eva tathä vahantu | kédåçäù ? däna-puñpäharaëa-vartmanyädau rädhäyä yo’varas tatronmukhäù | sadä tad-utkaëöhävanta ity arthaù | tathä, yä yäç ca mukhämbhoruhe léläù käma-madodgäri-smitädi-bhaìgé-viçeñäs täs täç ca tathä vahantu | kédåçaù ? bhävitäù sva-mädhurya-miçrékåtä utpäditä vä veëu-gétasya nütana-gatayo yäbhis täù ||106||

—o)0(o—

(107)

bhaktis tvayi sthiratarä bhagavan yadi syäddaivena naù phalati divya-kiçora-mürtiù |muktiù svayaà mukulitäïjaliù sevate’smän

dharmärtha-käma-gatayaù samaya-pratékñäù ||

kåñëa-vallabhä : samprati pürëa-madhura-rasa-maya-çré-kåñëa-svarüpaà samasta-çakti-guëädi-paramotkarña-viçräma-sthänam | tad-anubhaväya tadaikäntika-mahä-bhaktimän api bhagavan-mätre sädhana-rüpäà paramäà bhaktià kurväëa äha—bhaktis tvayéti | he bhagavan ! bhagavat-svarüpa-mätra ! yadi tvayi sthiratarä bhaktiù syät, tarhi daivena bhägyena | yad vä, devänäà samüho daivaà tena | mad-abhéñöa-svarüpa-çré-kåñëasyaiva rüpa-bhedänäà bhagavatä çubha-saìkalpyenety arthaù | divya-kiçoram eñaù—divyam adbhutaà kiçoraà vapur eva veño bhüñaëaà yasya saù | phalati pravyaktaù san mama dérghäyä äçä-vallyäù phalatäà präpnotéty arthaù |

166

Page 167: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

nanu sarvato .viçeñaà ced açeña-nivåttyä svätma-sukha-rüpäà muktià gåhëéta, na ced virägo dharma-niñöhäm äçrayata, arthän vä gåhëéta, käma-sukhän vä ? nety äha—muktir iti | muktiù sälokyädi-rüpä çré-kåñëa-nämoccäraëa-mätra eva svayam aprärthiteva mukulitäïjali mukulito’ïjalir yasmin karmaëi tad yathä bhavati tathä | no’smän sevate | dharmärtha-käma-rüpä gatayo’pi samayam avasaraà pratékñante | manäg api tatra dåñöy-abhävät | kadäsmäsu kåpä-dåñöiù syät tadä tän vayaà bhajäma ity arthaù || vasanta-tilakaà chandaù ||107||

subodhiné : nanv etat sarvaà tvayy ästa eva, tat kim iti yäcasa ity äçaìkyä—he bhagavan ! yadi me bhaktiù sthiratarä tvayi syät, tadä divya-kiçora-mürtir bhagavän daivena svata eva präptaù syät, kià prärthanayä ? amuktis tu mukulitäïjali yathä syät tathä svayam eväsmän sevate | anädy-avidyäm unmocya tväà sphorayatéty arthaù | dharmärtha-kämänäà phaläny api tvac-caraëa-sevä-käla-pratékñakäù syuù | atas tad-abhävät tväà prärthayäméti bhävaù ||107||

säraìga-raìgadä : nanu puruñärtha-catuñöayaà païcama-puruñärtha-mat-prema-phalaà mäà ca säkñät-präptaà hitvä mal-lélä-sphürtià kim iti prärthayasa ity atra bhakti-siddhäntoööaìkana-pürvakaà sva-cäturéà bhaìgyä kathayann äha—he bhagavan ! sarvajïa ! yayä lélä-sphürti-rüpayä prema-lakñaëayä bhaktyä tvaà säkñät-präpto’si sä tvayi bhaktiù sthiratarä yadi syät tadä daivena svata eva divya-kiçora-mürtir édåg bhagavän phalati präpto bhavati | muktis tu mukulitäïjalii yathä syät tathä mäà gåùäëa gåùäëeti vadanty asmän sevate | dharmärtha-käma-gatayas tu paçcät sthitvä kadäcid asmän ékñate veti samaya-pratékñäs tat-pratékñakä bhavanti | tat kim ity ätmänaà dattvä vareëa mäà chandayaséti bhävaù ||107||

—o)0(o—

(108)

jaya jaya jaya deva deva devatri-bhuvana-maìgala divya-näma-dheya |

jaya jaya jaya deva kåñëa devaçravaëa-mano-nayanämåtävatära ||

kåñëa-vallabhä : atha parama-mahä-bhakti-sambhrameëa çré-kåñëaà stauti—jaya jayeti | he jaya deva ! jayatéti bhävaù | dévyatéti devaù | samasta-bhagavat-svarüpotkåñöety arthaù | kédåça ? deva-deva ! devänäà brahmädénäm api deva ärädhyas tat-sambuddhau | jaya jayeti sambhrame vépsä | prapaïckåta ? tribhuvana-maìgala-divya-nämadheya ! tribhuvana-maìgala-svarüpaà divyam adbhutaà nämadheyaà yasya sa tat-sambuddhau | punar ävåttyä tad eva vadati—he jaya deva he kåñëa-deva jaya jaya | kédåça ? çravaëa-mano-nayanämåtävatära | çravaëa-mano-nayanämåta-svarüpo’vatäro yasya | çravaëa-mano-nayaneñv amåtasya paramänanda-viçeñasyävatäreti vä | puñpitägrä chandaù ||108||

167

Page 168: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

subodhiné : tataù sa-smita-kåpä-kaöäkñam älokya sa-harñam äha—he deva jaya ! ayogye’pi tvac-caritädi-sphoraëenotkarñam äviñkuru | vépsätyänandäveçataù | tat sampädayann äha—tribhuvanänäm api maìgalaà tad-guëa-lélädi-sphuraëaà yasmät tädåçäsädhäraëaà näma-dheyaà yasya he tädåça ! tan-nämaiva viçinañöi—he kåñëa-deva kåñëa-näma-rüpa-deva jaya ! vépsäträçcarye | äçcaryam eväha—çravaëa-mano-nayanänäm amåta-rüpaà präkaöyaà yasya | nayanäbhirämatoktyäçcaryatvaà nämno vyaktam | näma-cintämaëiù kåñëaç caitanya-rasa-vigrahaù [padyä. 25] ity-ädau abhinnatvaà näma-näminor iti småteù ||108||

säraìga-raìgadä : tataù, ayi léläçuka mat-karëämåta-rüpäëi våndävana-yäträ-maìgaläcaraëam ärabhya, keyaà käntiù [çloka 95] ity-antäni tvad-bhäñitäni çrutvä punas tac chrotu-kämena mayä tvam uccälito’si, tad idaà tad-vaco-vijåmbhitaà mat-karëämåta-nämästu, tvam eva me mädhuryädi-varëanaà jänäséti sa-sneha-tan-madhura-väkyaà çåëvann evänandocchalitaù sann äha—he deva jaya ! he deva jaya ! he deva jaya ! atyädaränandäbhyäà vépsä | tribhuvanasya maìgalaà divyaà manoharaà ca nämadheyaà yasya, he tädåça ! kià vä, he deva-deva-deva ! devä martya-püjyäù tad-deväs tat-püjyäs tvat-pärñadäù, he tad-deva tad-éçvara jaya | yathoktaà dvitéya-skandhe—harer anuvratä yatra suräsurärcitäù [bhä.pu. 2.9.10] iti | he tribhuvana-maìgala ! jaya ! divyam änanda-mayaà sva-svarüpaà näma-dheyaà yasya he tädåça jaya | he deva jaya ! he kåñëa-deva jaya ! çravaëa-mano-nayanänäm amåtavad avatäraù präkaöyaà yasya he tädåça jaya ||108||

—o)0(o—

168

Page 169: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

(109)

tubhyaà nirbhara-harña-varña-vivaçäveça-sphuöävirbhavad-

bhüyaç cäpala-bhüñiteñu sukåtäà bhäveñu nirbhäñiëe |çrémad-gokula-maëòanäya manasäà väcäà ca düra-

sphuran-mädhuryaika-mahärëaväya mahase kasmaicid asmai

namaù ||

kåñëa-vallabhä : samprati yathänubhavam anuvarëayan namati—tubhyam iti | kasmaicid anirvacanéya-tattväya mahase jyotiñe’smai puraù sphüryamänäya tubhyaà namaù | etena niräkära-brahma-jyotiñaù säkära-bhagavad-rüpa-jyotiù sarvato vilakñaëam iti darçitam | vailakñaëyaà tv anubhüyata eva, pratyakñatvät | kédåçasya tubhyaà ? sukåtäà çobhanam ekänta-bhävena tvat-paricaraëa-rüpaà kåt karma yeñäà teñäà bhäveñu bhävavad antaù-karaëeñu nirbhäsine nitaräà bhäsamänäya | prakäçam änäyeti yävat |

bhäveñu kédåçeñu ? nirbhara-harña-varña-vivaçäveça-sphuöävirbhavad-bhüyaç cäpala-bhüñiteñu | nirbharam atiçayo yo harña-varñaù çré-kåñëa-darçanäyolläsa-rüpas tena vivaça äyato ya äveçaç cittasya katham apy anivärya-tévram aughas tena sphuöaà yathä syät tathävirbhavat prakaöébhavad bhüyaù pracurataraà yac cäpalaà tad-darçanäyaiva, tena bhüñiteñv alaìkåteñu |

punaù kédåçäya tubhyaà ? çrémad-gokula-maëòanäya | çrémat-parama-sampattimad yad gokulaà tasya maëòanäya | vraja-väsinätra premänusäreëa tatra tatra tadä tadävirbhavata ity arthaù |

punaù kédåçäya ? manasäà väcäà ca düra-sphuran-mädhuryaika-mahärëaväya | düraà sphuran-mädhuryasyaiko mukhyo mahärëavo yatra tasmai | mano-vacasé yan mädhuryaà nirüpayitum asamarthe ity arthaù | çärdüla-vikréòitaà chandaù ||109||

subodhiné : punas tad-anubhavänandäveçät tan-mädhuryäpäratä-sphürtyä varëayitum açaknuvan sa-sambhramaà namati—anirväcyäyäsmai tubhyaà namaù | kuto’nirväcyatvaà—mahase mädhurya-puïja-rüpäya | tathäpi väcäà düre sphuranti yäni mädhuryäëi teñäà mukhya-mahärëaväya | tarhi manasä vicäraya—manasäà ca tädåçäya | evg cet tat kathaà jïätaà ? sukåtäà tvat-prema-viçeña-bhäjäà bhäveñu bhäväkränta-citteñu prakäçana-çéläya | kédåçeñu nirbhara-harñäëäà yad varñaà tena vivaçatväpädako ya äveças tena prakaöé-bhavad- yat pracura-cäpalaà tad-dåçotkaëöhä tena bhüñiteñu | tatra hetuù—çriyo rädhädyäù, tad-yuktaà yad gokulaà tad eva bhüñaëaà yasya ||109||

säraìga-raìgadä : punas tan-mädhuryätiçayänubhaväd änandonmattatayä tad varëayitu-kämena tad-açaktyä namaskäreëaiva

169

Page 170: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

sva-väcam upasaàharatätmanä kautukena vivadamänena tena saha vivadamäna äha—kasmaicid anirväcyäyäsmai mahase mädhurya-puïja-rüpäya tubhyaà namaù |

nanu tan-mädhuryam eva varëaya çrotu-kämo’smi, taträha—väcäà düra eva sphuranti yäni mädhuryäëi teñäà pradhänärëaväya |

nanv evaà cen manasä vibhävaya, taträha—manasäà ca tädåçäya | anävirbhävyäyety arthaù |

nanu väì-manasor agrähyatvät kasyäpi gocara eva nästi, taträha—sukåtäà tvat-prema-viçeña-bhäjäà bhäveñu bhäväkränta-citteñu nirbhäsine prakäça-çéläya | kédåçeñu ? nirbhara-harñäëäà yad varñaà tena vivaçä ye te cäveçena tvat-präpty-utkaëöhä-kåtayä tvat-sphürtyä sphuöam ävirbhavanti yäni bhüyaç cäpaläni tair bhüñitäç ca ye teñu |

nanv etena kià niräkära-brahmatvena mäà nirüpayaséty atra nety äha—gokulasya maëòanäya madhurojjvala-nélamaëivad bhüñaëäya | ataù kevalaà tubhyaà namo’stv ity arthaù ||109||

—o)0(o—

(110)

éçäna-deva-caraëa-bharaëena névé-dämodara-sthira-yaçaù-stavakodbhavena |

lélä-çukena racitaà tava kåñëa-devakarëämåtaà vahatu kalpa-çatäntare’pi ||

kåñëa-vallabhä : evaà prema-rasoktim anukåtya samprati çré-kåñëaà prärthayate—éçäneti | he kåñëa-deva ! tava karëayor amåta-rüpaà léläçukena lakñaëäçukavad vartamänena mayä racitaà yathänubhava-guëa-rüpa-lélä-mädhuryädi-varëana-rüpaà sampäditaà kalpa-çatäntare’pi, asminn api kalpa-çate, vahatu | yathä bhävena mayä varëitaà tathaiva bhäva-vyaïjakatayä tvat-karëämåta-rüpeëaiva vartatäm | kédåçena ? éçäna-deva-caraëäbharaëena | éçänaà çivaà devayati kréòayatéti | yad vä, éçänasya deva ärädhyaù | éçänäù sarve dévyanti dyotante yasmäd iti vä | éçäna-devaù çré-kåñëaù, tac-caraëäv eväbharaëaà yasya tena |

punaù kédåçena ? névé-dämodara-sthira-yaçaù-stavakodbhavena | névé müla-dhanaà premaiva, tad eva däma, tenoduccair iyarti vaçatäà präpnotéti névé-dämodaraù | premaika-labhya ity arthaù | tasya yat sthira-yaças tasya stavako bahünäm ekatra saïcayaù, tasyodbhava ävirbhävo yasmiàs tena | vasanta-tilakaà chandaù ||110||

subodhiné : atha sva-kåtaà tat-prétayeåthayann äha—he kåñëa-deva ! léläçukena mayä racitam idaà kalpa-çata-madhye’pi tava karëayor äsvädyaà vahatu, tad-yogyatäà präpnotu | tatra hetuù—éçäna upakramokto madéçaù çré-guruù, devo mameñöa-devas tvaà çikñä-

170

Page 171: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

guruù, tayoç caraëäbharaëavat sevako yas tena | taträpi hetuù—bhaviñyottarokta-kärttika-mähätmya-rétyä1 priyä-névyä däma udare yasya, tasya tre nitya-yaçaso yaù stavakaù pitå-mätros tac-chravaëädi-phalaà, tad-udbhavena | anena sva-pitå-mätros tad-yaçaù-çravaëa-kértanädyäviñöäntarataù sva-janma sücitam | atas tat-tat-sambandhenaiva mamedaà tvat-karëa-peyaà bhavatv ity arthaù ||110||

säraìga-raìgadä : tataù, aye léläçuka ! mat-karëämåta-rüpa-tvad-bhäñitenäpyäyito’smi, tat-prärthaya | punaù kim apy abhéñöam ity arthaù | deva tvad etat säkñäd-darçanena pürëo’smi, kià mayä prärthyam | tathäpédam api dehéty äha—he kåñëa-deva léläçukena mayä racitaà tava karëämåtam idaà kalpa-çatäntare’pi tvad-bhakti-rasika-jana-cittam äplävya vahatu |

kédåçä mayä ? éçänaù sarveçvaraç cäsau devaù kréòä-rataç ca tasya | éçä rädhä, sä cänana-mänaù, tasyä mama vänaù präëaç cäyaà devaç ca | sa ca tayor vä caraëä eva çiro-hådayäbharaëäni yasya tena | atra pakñe chando’nurodhät pra-çabdasyäprayogaù | tathä, névé-dämodarasya névé-däma udare yasya | kärttikyäà khaëòitayä çré-rädhayä käïcyä baddhodarasya | tathä hi bhaviñyottara-lélärtha-baddha-çlokaù—

saìketävasare cyute praëayataù saàrabdhayä rädhayäprärabhya bhrü-kuöià hiraëya-raçanä-dämnä nibaddhodaram |kärttikyäà janané-kåtotsava-vara-prastävanä-pürvakaàcäöüni prathayantam ätta-pulakaà dhyäyema dämodaram || iti |

yad vä, mama névé müla-dhana-rüpaç ca dämodaraç ca tasya | tava yaù sthira-yaçaù-stavako’mläna-yaçaù-kusuma-gucchaù sa evodbhavo sampadyasya tena | écäna-devasya çivasyeti névé-dämodarayor mätå-pitror iti ca kecid ähuù ||110||

—o)0(o—

(111)

dhanyänäà sarasänuläpa-saraëé-saurabhyam abhyasyatäà

karëänäà vivareñu käm api sudhä-våñöià duhänaà muhuù |

vanyänäà sudåçäà mano-nayanayor magnasya devasya naù

karëänäà vacasäà vijåmbhitam aho kåñëasya karëämåtam ||

1 tasmin dine ca bhagavän rätrau rädhä-gåhaà yayau |sä ca kruddhä tam udare käïcé-dämnä babandha ha ||kåñëas tu sarvam ävedya nija-geha-mahotsavam |priyäà prasädayämäsa tataù sä tamasovayat ||

171

Page 172: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

kåñëa-vallabhä : evaà samprärthya çré-kåñëa-karëämåta-svarüpaà vadan stauti—dhanyänäm iti | aho rasikä no’smäkaà vacasäà vijåmbhitaà viläsa-rüpaà çré-kåñëa-karëämåtaà çriyo rädhäyäù kåñëasya karëayor amåtavad äsvädayantu | asya mahimä kià väcya ity arthaù | kédåçaà ? çré-kåñëa-bhäva-rahasya-niñöhänäà karëänäà vivareñu muhur väraà väraà käm apy anirvacanéyäà sudhä-våñöià duhänaà prapürayan, duher ubhaya-paditvät | dhanyänäà kédåçänäà—sarasänuläpa-saraëé-saurabhyam abhyasyatäm |

sarasaù çré-kåñëa-viläsa-pratipädakatväd yo’nuläpo muhur bhäñaëam äsvädätiçayena punaù punaù kathanaà, sa eva saraëé vartané tat-sambandhi tad-abhivyajyamänaà yat saurabhyà çré-kåñëa-viläsänandas tad abhyasyatäà punaù punar äsvädyatäm | anuläpo muhur bhäñä, saraëiù paddhatiù padyä vartany-eka-padéti ca ity amaraù |

kià ca, bandhänäà sudåçäà çré-våndävanodbhava-viläsinénäà mano-nayanor magnasya no’smäkaà devasya çré-kåñëasya karëänäà vivareñu sudhävåñöéà duhänam ity anvayaù | yad vä, täsäà tan-mano-nayanayor magnasya çré-kåñëasya ca karëänäm iti | anyat samänam | çärdüla-vikréòitaà chandaù ||111||

subodhiné : atas tad-anumodamänam älakñya sva-vacasäà tat-tat-sukhadatvaà vicintya sa-vismayänandam äha—nèëäà no vacasäà vijåmbhitaà devasya te karëämåtam ity aho äçcaryam | kasya devasya ? kåñëasya sarväkarñakänandasya | tatra svänubhavaà pramäëayati—mano-nayanayor magnasya | arthät, svasyaiva | na kevalaà kåñëasya tat-preyasénäm api karëänäà vivareñu käm api sudhä-våñöià muhuù prapürayan | aho atyäçcaryam | ata eva dhanyänäà bhakti-viçeñavatäm api karëa-vivareñu tathä kurvan |

nanu teñäm açruta-väëé-çravaëäd yuktaà tat—bhavan-madhura-rasa-sahito yo’nuläpaù priyayä saha muhur bhäñaëaà tasya yä laharyas täsäà saurabhyaà taj-janyaà sukham anubhavatäm api | aho asya käruëyam adbhutam ity arthaù ||111||

säraìga-raìgadä : tataù, aye cäsäà mat-preyasénäà ca sarasa-vidagdha-mad-bhaktänäà ca sva-guëata eva tavaitat-karëayor amåtam eva | tathäpi mad-giräm apédam astv iti sva-vacasäà tat-tat-sukhadatvaà vicintya sa-vismayänandam äha—idaà no’smäkaà vacasäà vijåmbhitaà devasya tava karëämåtam ity aho, mad-bhägyam iti bhävaù | taträpi—kåñëasya sakala-keli-kalä-catura-rasika-çiromaëeù |

nanv etädåça-viraha-saàyoga-praläpa-saàläpa-mayatvän naitac citram iti cet, taträha—sudåçäà virahe manasi, saàyoge nayanayor magnasya | tat-tat-praläpa-saàläpäbhyäà håtendriyasya ity arthaù | taträpi—vanyänäà lakñmé-prärthya-vaidagdhyänäà våndävana-sambandhinénäm |

kià ca, na paraà bhaktokti-priyatvät tavaiva, kià tv äsäm api karëänäà vivareñu sudhä-våñöià duhänaà prapürayad ity aho citram | sva-daçä-

172

Page 173: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

dvaya-pralapita-sämyäd äsäm eva na kevalaà, kià tu tvad-bhaktänäm apéty äha—dhanyänäà tvad-bhakti-viçeñavatäm api karëänäà vivareñu tathä kurvat | iti citram iti bhävaù |

nanu teñäm açruta-cara-sarasa-väëé-çravaëäd yuktam etad iti cet, taträha—kédåçaà ? bhavan-madhura-bhakti-rasa-sahito yo’nuläpo muhur bhäñaëaà tasya yä laharyas täsäà saurabhyam abhyasyatäm api | pürvaà tvayaiva tathoktatväd iti bhävaù ||111||

—o)0(o—

(112)

anugraha-dviguëa-viçäla-locanairanusmaran mådu-muralé-ravämåtaiù |

yato yataù prasarati me vilocanaàtataù sphuratu tavaiva vaibhavam ||

kåñëa-vallabhä : athaidam upasaàharan sväbhéñöa-rüpa-lélaà çré-kåñëam anavarataà cakñur-gocare sphurantaà prärthayate—anugraheti | he kåpä-sindho ! idam evähaà prärthaye—yato yato me vilocanaà prasarati | tatas tatas tava vaibhavaà vayo-rüpa-lävaëya-keli-mädhuryädimac chré-vigraha-rüpaà sphuratu prakäçatäm | kià kurvan ? mådu-muralé-ravämåtaiù, mådüni sarasäni yäni muralé-ravä evämåtäni taiù, sahänusmarat | yadä yadä muralé-dhvanir bhavati, tadä tadä mäm anusmarad ity arthaù | yad vä, anusmarad iti vilocana-viçeñaëam | anusmarat präg dåñöam iti çeñaù | antaù-karaëasya locana-tädätmyäpannatvät | mådu-muralé-ravämåtaiù saheti mådüni muralé-ravämåtäni yatra vaibhave täny api sphurantv ity arthaù | kédåçaiù ? anugraha-dviguëa-viçäla-locanaiù | anugraheëa kåpayä dvi-guëa-viçäle locane yeñu taiù | rucirä chandaù—jabhau sajau giti rucirä catur-grahaiù [chando-maïjaré 2] ||112||

kåñëa-karëämåtasyaiñä öékä çré-kåñëa-vallabhä |ratià tanotv avirataà çré-kåñëa-caraëäbjayoù ||

çrémad-dräviòa-névåd-ambudhi-vidhuù çrémän nåñiàho’bhavadbhaööa-çré-hari-vaàça uttama-guëa-grämaika-bhüs tat-sutaù |

tat-putrasya kåtis tv iyaà vitanutäà gopäla-nämno mudaàgopénätha-padäravinda-makarandänandi-cetolinaù ||

vallavé-keli-kallola-valal-lävaëya-sägare |rasatäà man-mano nityaà våndävana-vihäriëi ||

iti çré-dräviòa-harivaàça-bhaööaika-caraëa-çaraëa-çré-gopäla-bhaööa-viracitä

çré-kåñëa-karëämåta-öékä çré-kåñëa-vallabhä samäptä ||

gopäla-bhaööa (2) : iti çré-léläçuka-bilvamaìgala-viracitaà çré-kåñëa-karëämåtaà stotram |

173

Page 174: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

BILVAMAÌGALA-ÖHAKKURA-KÅTAM

çré-govinda-padäravinda-bhajana-tyaktäkhilärthätryahaù (?)çrémad-bhägavatärthavit samabhavad bhaddanphaëä (? udyat-phaëo)

viçrutaù |çré-rädhä-ramaëäìghri-sakta-manasä gopäla-bhaööena tat-

putreëa çravaëämåtasya racitä öékästu sat-prétaye ||

çré-gopé-jana-vallabha tvad-aparaà jäne na kaïcit prabhotasmät tvaà praëidhäna-pürvakam imäà yäcïäà madéyäà çåëu |

rädhädi-vraja-sundaré-gaëa-manaù-kñéräbdhi-candrodayaçré-kåñëämåta-öékayä tvam anayä préto’stu naù sarvadä ||

karëämåtämbudhäv artha-ratnädi katicin mayä |labdhäni tatra cänyäni kià tu santi sahasraçaù ||

tair artha-ratnair vanamäli-däsa-mitrasya karëa-dvayam ätmanaç ca |

vibhüñayäméha tathaiva lakñmé-näräyaëasyäpy anujasya kaëöham ||

iti çré-bhagavaj-jana-caraëa-räjéva-rajaù-kaëika-çaraëa-gopäla-bhaööa-viracitä

çravaëählädiné karëämåta-öékä samäptä ||

subodhiné : punaù sa-snehaà çré-rädhayä saha kåpayävalokayantaà taà vékñyänandäviñöaù prema-dainyayoù päraspärika-hetutayä dainyodayän nirantara-tad-darçanäyogyam ätmänaà matvä bhävi-tad-viyoga-nistaraëopäyaà prärthayann äha—he deva ! yatra yatra me vilocanaà prasarati, tatra tatra sahaja-viçäläny api mad-viñayänugraheëa dvi-guëäni viçäläni yäni yuvayor locanäni taiù kim apy anusmarad gäyanto ye mådu-muralé-raväs ta evämåtäni taiç ca sahänayä mad-éçvaryä sahitasya tavaiva vaibhavaà saundarya-vaidagdhya-viläsädi-mayaà caritam eva sadä sphuratu ||112||

puro’bhékñëa-sthitau särdhaà gamane yogyatätmanaù |neti léläçukaù sphürtià hådi dainyäd ayäcata ||

çré-govinda-pada-sevä-prabhäväd uditä svayam |öékä caitanya-däsät syät kåñëa-karëämåtäçrayä ||

iti caitanya-däsa-viracitä kåñëa-karëämåta-öékä subodhiné samäptä ||

säraìga-raìgadä : tataù, ayi léläçuka ! satyaà tvad-viçuddha-gäòha-prema-vilasitam evaitat te vacaù | édåg anurägasyäham eva mülyam iti tvayähaà vaçékåta eva, kintu tvam adhuneväträgato’si tad etad dehäsvädya-çré-våndävana-räsävaloka-sukhäni katicid dinäny anubhava, paçcäd aciräd eva mad etal-léläà pravekñyaséty äçväsyäntar didhitsuà sa-sneha-pürvakaà çré-rädhayä saha kåpayävalokayantaà taà vékñya tad-darçana-viyogätivikalaù sa-dainyaà tad-dinätivähanopäyaà prärthayann äha—he deva ! yato yato yatra yatra me vilocanaà prasarati | kédåçaà ? tad anusmaran nirantaraà tavaiva mädhuryaà smarat | tatas tatas tatra

174

Page 175: Krsna-karnamritam - Bilvamangala - 3 Commentaries

ÇRÉ-KÅÑËA-KARËÄMÅTAM

tatra sahaja-viçäläny api mad-viñayänugraheëa dvi-guëa-viçäläni yäni yuvayor locanäni taiù | tathä, mådu-muralé-ravämåtaiç ca sahänayä sahitasya tavaiva vaibhavaà saundarya-vaidagdhya-viläsädi-mayaà sphuratu | anu nirantaraà sphuratv iti ||112||

akñëor agre sadä tiñöha naya vä mäà padäntikam |iti dénaù kathaà brüyäà neträgre sphuratät sadä ||jayatäà suratau paìgor mama manda-gater gaté |

mat-sarvasvaà padämbhojau rädhä-madanamohanau ||

jayati madhura-rädhä-kåñëa-lélä-rasodyan-naöana-vidhi-sudhäbhiù särtha-saàjïäm akärñét |

viñaya-viña-visaàjïäà yo rasajïäà naöéà mesarasa-bhajana-läsye sütradhära-svarüpaù ||

akñuëëe pathi me’ndhasya skhalat-päda-gater muhuù |sva-kåpä-yañöi-dänena santaù santv avalambanam ||

çré-rüpa-caraëäbjäli-kåñëa-däsena varëitä |kåñëa-karëämåtasyaiñä öékä säraìga-raìgadä ||

iti kåñëadäsa-viracitä kåñëa-karëämåta-öékä säraìga-raìgadä samäptä ||

—o)0(o—

iti çré-léläçuka-bilvamaìgala-öhakkura-viracitaàçré-kåñëa-karëämåtaà samäptam |

175