leh{kk - upupdes.up.nic.in/esd/reports/aarthik samiksha 2016-17.pdf · [1] v/;k;&1 vfk ,z o la...

if=dk la[;k&498

mRrj izns'k dh vkfFkZd leh{kk

2016-2017

vFkZ ,oa la[;k izHkkx jkT; fu;kstu laLFkku fu;kstu foHkkx mRrj izns'k

izdk'ku ls lEcfU/kr vf/kdkjh ,oa lgk;d

1&Jh v'kksd dqekj iaokj funs'kd

2&Jh vjfoUn dqekj ik.Ms; vij funs'kd

izkoSf/kd ekxZn'kZu ,oa i;Zos{k.k

1&Jhv¨0ih0 flag la;qDr funs'kd

2&Jh lat; JhokLro mi funs'kd

3&Jherh 'kkyw xks;y mi funs'kd

4&Jherh Mqeus'k nh{kk lkgw vFkZ ,oa la[;kf/kdkjh

Ikk.Mqfyfi lajpuk] leUo;] Vad.k ,oa ifjfujh{k.k dk;Z

1&Jherh js[kk 'kqDyk vij lkaf[;dh; vf/kdkjh

2&dq0 vkjrh xqIrk lgk;d lkaf[;dh; vf/kdkjh

3&Jherh vkHkk dfu"B lgk;d

xzkQ@pkVZ] uD'kk ,oa doj i"B ds dk;Z

1&Jh f'ko 'kadj ;kno phQ vkfVZLV

2&Jherh dqlqe xzkQ vkfVZLV

v/;k; i"B la[;k

1- jkT; dh vFkZO;oLFkk 1&10

2- izns'k ds fodkl dh pqukSfr;ka rFkk j.kuhfr 11&16

3- foRr ,oa caSfdax lsok;sa 17&28

4- df"k ,oa lEoxhZ; lsok 29&51

5- i'kq/ku] eRL; ,oa nqX/k fodkl 52&69

6- m|ku ,oa [kk| izlaLdj.k 70&77

7- xzkE; fodkl ds dk;ZØe 78&85

8- vkS|ksfxd izxfr 86&102

9- lsok {ks= 103&109

10 voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lapkj 110&128

11- f'k{kk 129&146

12- fpfdRlk ,oa LokLF; 147&162

13- lekt dY;k.k 163&183

14- Je'kfä ,oa lsok ;kstu 184&199

15- lrr fodkl 200&203

[1]

v/;k;&1

vFkZ ,oa la[;k izHkkx] jkT; fu;kstu laLFkku] mRrj izns'k }kjk jkT; vk; ds o"kZ 2016&17 ds tkjh Rofjr vuqeku ds vuqlkj o"kZ 2016&17 esa fLFkj ¼2011&12½ Hkkoks a ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th,lMhih½ dh of) nj 7-2% jgh gSA o"kZ 2016&17 esa fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw ewY; o/k Zu ¼th,loh,½ esa çkFkfed] f}rh;d rFkk rrh;d [k.Mksa dh of) nj Øe'k% 10-4%, 4-0%, 7-5% jgh gSA çpfyr Hkkoksa ij fuoy jkT; ?kjsyw mRikn ¼,u,lMhih½ ds lanHkZ esa o"kZ 2016&17 dh çfr O;fä vk; :Œ 50203 vkadfyr gqbZ gS tks xr o"kZ ls 8-5% dh of) nj dks n'kkZrk gSA o"kZ 2016&17 esa çpfyr Hkkoksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu ¼th,loh,½ dk [k.Mokj forj.k bl çdkj gS&¼d½ çkFkfed [k.M&27-9% ¼[k½ f}rh;d [k.M&23-2% rFkk ¼x½ rrh;d [k.M&48-9%A izzns'k ds jkT; vk; ds o"kZ 2016&17 ds tkjh Rofjr vuqekuksa dk foLrr fooj.k fuEuor gS%&

jkT; dh vFkZO;oLFkk

vk/kkj o"kZ 2011&12 ij tkjh o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj cqfu;knh ewY;ksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12 esa :Œ 681895 djksM+] o"kZ 2012&13 esa :Œ 716339 djksM+] o"kZ 2013&14 esa :Œ 754331 djksM+] o"kZ 2014&15 esa :Œ 780937 djksM+] o"kZ 2015&16 esa :Œ 836997 djksM+ rFkk o"kZ 2016&17 esa :Œ 898546 djksM+ jgk gS tks o"kZ 2012&13 esa 5-1%] o"kZ 2013&14 esa 5-3%] o"kZ 2014&15 esa 3-5%,o"kZ 2015&16 esa 7-2% rFkk o"kZ 2016&17 esa 7-4%] dh of) nj dks n'kkZrk gSA

ldy jkT; ewY; o/kZu ¼LFkk;h Hkkoksa ij½

ldy jkT; ewY; o/kZu esa çkFkfed] f}rh;d rFkk rrh;d [k.Mksa dh of) nj o"k Z 2012&13 esa Øe'k% 4-4%] 2-8% rFkk 6-8%] o"kZ 2013&14 esa Øe'k% ¼&½0-1%] 7-9% rFkk 7-1%] o"kZ 2014&15 esa Øe'k% ¼&½0-9%] ¼&½2-0% rFkk 9-2% rFkk o"kZ 2015&16 esa Øe'k% 5-5%] 7-1% rFkk 8-1% rFkk o"kZ 2016&17 esa 10-4%] 4-0% rFkk 7-5% jgh gSA

[k.Mokj fo'ys"k.k

blds vUrxZr df"k] okfudh ,oa eRL;u rFkk [kuu v©j mR[kuu mi[k.M 'kkfey gSaA uohu Ja[kyk esa izkFkfed [k.M ds vUrxZr Qly rFkk i'kqikyu ds vuqeku iFkd&iFkd vkadfyr fd;s x;s gSa tcfd iqjkuh Ja[kyk esa ;g df"k rFkk laoxhZ; {ks= ds vUrxZr ,d lkFk vkadfyr fd;s tkrs FksA izkFkfed [k.M ds vUrxZr Qly mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls mÙkj çns'k ds df"k funs'kky;] m|ku funs'kky;] jktLo ifj"kn rFkk df"k ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa dk ç;ksx dj rS;kj fd;s x;s gaSA çns'k ds ldy ewY; o/kZu esa Qly mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"k Z 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 5-0%, (-)2-3%, ](-)5-4%, 4-9% rFkk 12-2% dh of) gqbZ gSA

çkFkfed [k.M

i'kqikyu mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls mÙkj çns'k ds i'kqikyu foHkkx] js'ke funs'kky; rFkk dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk miyC/k djk;s x;s nj ,oa vuqikr ds vkadM+ksa dk ç;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA çns'k ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa i'kqikyu mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 4-9%, 4-7%] 5-6%, 3-7% rFkk 2-3% dh of) gqbZ gSA

[2]

ou m|ksx rFkk yV~Bs cukuk mi[k.M ds vuqeku mÙkj izns'k ds ou foHkkx rFkk ou fuxe ,oa dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk miyC/k djk;s x;s vakdM+ksa dk iz;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa ou m|ksx rFkk yV~Bs cukuk mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"k Z 2016&17 esa Øe'k% ¼&½1-2%] ¼&½1-9%] 1-2%, 0-5% rFkk 0-2% dh of) gqbZ gSA

eRL; mi[k.M ds vuqeku eRL; foHkkx] mÙkj izns'k }kjk miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa dk mi;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa eRL; mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 4-7%] 3-3%] 6-4%, 2-1% rFkk 22-4% dh of) gqbZ gSA

[kuu rFkk iRFkj fudkyuk mi[k.M ds vuqeku HkwRkRo ,oa [kfudeZ funs'kky;] mÙkj izns'k] vkbZŒchŒ,eŒ] ukxiqj rFkk ds0 lka0 dk;kZ0] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa dk mi;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa [kuu ,oa iRFkj fudkyuk mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% ¼&½0-6%] 10-1%]] 28-2%, 30-3% rFkk 35-1% dh of) gqbZ gSA

ek/;fed [k.M ds vUrxZr fofuekZ.k] fo|qr xSl rFkk ty laiwfrZ ,oa fuekZ.k dk;Z mi[k.M 'kkfey gSA çns'k ds ldy ewY; o/kZu esa f}rh;d [k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"k Z 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 2-8%] 7-9%] ¼&½2-0%, 7-1% rFkk 4-0% dh of) gqbZ gSA

ek/;fed [k.M

fofuekZ.k mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls vf[ky Hkkjrh; Fkksd Hkko lwpdkad ,oa vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad rFkk ,elh, 21 MkVk csl dk ç;ksx dj rS;kj fd;s x;s gSaA çns'k ds ldy ewY; o/k Zu esa fofuekZ.k mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"k Z 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"k Z 2016&17 esa Øe'k% 4-1%] 13-7%] ¼&½10-0%] 11-1% rFkk 1-3% dh of) gqbZ gSA

fo|qr xSl rFkk ty laiwfrZ mi[k.M ds vuqeku eq[; :i ls fo|qr foHkkx] mÙkj izns'k rFkk dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ls miyC/k djk;s x;s vkadM+ksa] LFkkuh; fudk;ksa ds vk;&O;;d ds [kkrksa rFkk izns'k esa fo|qr mRiknu ,oa forj.k esa layXu fuxeksa dh cSysUl 'khV dk fo'ys"k.k dj rS;kj fd;s x;s gaSA çns'k ds ldy ewY; o/kZu esa fo|qr xSl rFkk ty laiwfrZ ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"k Z 2014&15] o"k Z 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 5-8%] 13-0%] 6-0%, 2-8% rFkk 12-0% dh of) gqbZ gSA

çns'k ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa fuekZ.k mi[k.M ds vUrxZr o"kZ 2012&13] o"k Z 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 1-0%] 1-1%] 6-5%] 3-5% rFkk 5-9% dh of) gqbZ gSA

vFkZ O;oLFkk ds rrh;d [k.M ds vUrxZr ßifjogu] lapkj] O;kikjß] ßfoÙk rFkk LFkkoj lainkß ,oa Þlkeqnkf;d rFkk futh lsok;saß mi[k.M lfEefyr gSaA rrh;d [k.M ds vuqeku eq[; :i ls dsUæh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh] }kjk miyC/k djk;s x;s vkadM+kssa rFkk jkT; dh vk;&O;;d] LFkkuh; fudk;ksa rFkk Lok;Ùk'kklh laLFkkvksa ds ys[kk [kkrksa

rrh;d [k.M

[3]

dk fo'ys"k.k dj rS;kj fd;s x;s gSaA çns'k ds ldy jkT; ewY; o/kZu esa lsok mi[k.M ds vUrZxr o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 6-8%] 7-1%] 9-2%] 8-1% rFkk 7-5% dh of) gqbZ gSA o"kZ 2016&17 esa lokZf/kd of) 18-5 izfr'kr lapkj rFkk Álkj.k lEcU/kh lsok;sa mi[k.M esa ifjyf{kr gqbZ gSA

cqfu;knh ewY;ksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12 esa :Œ681895 djksM+] o"k Z 2012&13 esa :Œ 777206 djksM+] o"kZ 2013&14 esa :Œ 885565 djksM+ rFkk o"kZ 2014&15 esa :Œ 948993 djksM]+ o"kZ 2015&16 esa :Œ 1035835 djksM+ rFkk o"kZ 2016&17 esa :Œ 1132560 djksM+ jgk gSA çkFkfed [k.M dk ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12] 2012&13] 2013&14] 2014&15] o"kZ 2015&16 rFkk o"k Z 2016&17 esa Øe'k% :Œ 189787 djksM+] :Œ 219964 djksM+] :Œ 246724 djksM]+ :Œ 254845 djksM+] :Œ 281771 djksM+ rFkk :Œ 315641 djksM+ jgk gSA f}rh;d [k.M dk ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12] 2012&13] 2013&14] 2014&15] 2015&16 rFkk 2016&17 esa Øe'k% :Œ 181781 djksM+] :Œ 200719 djksM+] :Œ 231544 djksM]+ :Œ 238000 djksM]+ :Œ 253867 djksM+ :Œ 262306 djksM+ jgk gSA rrh;d [k.M dk ldy jkT; ewY; o/kZu o"kZ 2011&12] 2012&13] 2013&14] 2014&15] 2015&16 rFkk 2016&17 esa Øe'k% :Œ 310326 djksM+] :Œ 356522 djksM+] :Œ 407297 djksM+] :Œ 456148 djksM+ :Œ 500196 djksM+ rFkk :Œ 554613 djksM+ vuqekfur jgk gSA

ldy jkT; ewY; o/kZu¼ çpfyr Hkkoksa ij ½

o"kZ 2011&12 esa izns'k dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn :Œ 724050 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj LFkk;h Hkkoksa ¼2011&12½ ij :Œ 966619 djksM+ rFkk izpfyr Hkkoksa ij :Œ 1232566 djksM+ gks x;k gSA ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa o"kZ 2015&16 rFkk o"kZ 2016&17 esa LFkk;h Hkkoksa ij dze'k% 8-1 izfr'kr rFkk 7-2 izfr'kr dh of) nj rFkk izpfyr Hkkok sa ij dze'k 10-7 izfr'kr rFkk 10-1 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSA

ldy@fuoy jkT; ?kjsyw mRikn

o"kZ 2011&12 esa fuoy jkT; ?kjsyw mRikn :Œ 645132 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa LFkk;h Hkkoksa ij c<+dj :Œ 845748 djksM+ rFkk izpfyr Hkkoks a ij c<+dj :Œ 1091946 djksM+ gks x;k gSA fuoy jkT; ?kjsyw mRikn esa o"kZ 2015&16 rFkk o"k Z 2016&17 esa LFkk;h Hkkoksa ij Øe'k% 8-2 rFkk 7-1 izfr'kr dh of) nj rFkk izpfyr Hkkoksa ij Øe'k% 11-1 rFkk 10-2 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gqbZ gSA

rkfydk&1-01

fooj.k izns'k esa ldy ,oa fuoy jkT; ?kjsyw mRikn

djksM+ :Œesa of) nj ¼izfr'kr esa½

2011&12

2013&14

2014&15

2015&16

2016&17

2013&14

2014&15

2015&16

2016&17

ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼çpfyr Hkko

ij½

724050 940356 1011790 1119862 1232566 14-3 7-6 10-7 10-1

ldy jkT; ?kjsyw mRikn

¼LFkk;h Hkko ij½

724050 802070 834432 901645 966619 5-8 4-0 8-1 7-2

[4]

fuoy jkT; ?kjsyw mRikn ¼çpfyr Hkko

ij½

645132 833825 891798 990863 1091946 13-8 7-0 11-1 10-2

fuoy jkT; ?kjsyw mRikn

¼LFkk;h Hkko ij½

645132 707469 729686 789409 845748 5-0 3-1 8-2 7-1

8338

25

8917

98 9908

63

7074

69

7296

86

7894

09

8457

48

1091

946

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

o"k Z

fucy

vk;

¼djksM+ :

i;s e

sa½

izpfyr Hkkok s a ij LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkok s a ij

fucy j kT; ?kj syw mRi kn ¼ckt kj ewY; ksa i j ½ ¼d j ksM+ #0 esa½

ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼cktkj ewY;ks a ij½¼djksM+ :0½

9403

56 1011

790

1119

862

1232

566

8020

70

8344

32

9016

45

9666

19

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

o"k Z

ldy

vk;

¼djksM

+ :i;

s esa½

izpfyr Hkkok s a ij LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkok s a ij

[5]

jkT; dh vFkZO;oLFkk esa fofHkUu [k.Mksa ds va'knkuksa ,oa fuf'pr vof/k esa gq, ifjorZuksa ls ;g cks/k gksrk gS fd fofHkUu vkfFkZd {ks= fdl izdkj fodflr gks jgs gSaA o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqeku ds vuqlkj izkFkfed [k.M dk LFkk;h ¼2011&2012½ Hkkoksa ij jkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa ;ksxnku tks o"kZ 2011&12 esa 29-0 izfr'kr Fkk] tks ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 26-4 izfr'kr jg x;k gSA bl vof/k esa jkT; dh vFkZ O;oLFkk ds izkFkfed [k.M esa df"k ¼Qly½ dk ;ksxnku 18-5 izfr'kr ls ?kVdj 15-8 izfr'kr jg x;k gSA o"kZ 2016&17 esa i'kqikyu [k.M dk ;ksxnku 6-8 izfr'kr rFkk ou m|ksx ,oa yV~Bs cukuk [k.M dk ;ksxnku 1-6 izfr'kr gSA bl izdkj izkFkfed [k.M ds vUrxZr Qly [k.M dk ;ksxnku vHkh Hkh lokZf/kd gSA

vFkZ&O;oLFkk dh [k.Mh; lajpuk

ek/;fed [k.M dk jkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 25-9 izfr'kr Fkk t® ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 24-0 izfr'kr gks x;k gSA bl [k.M ds vUrxZr o"kZ 2016&17 esa fofuekZ.k mi[k.M dk ;ksxnku 11-0 izfr'kr rFkk fuekZ.k mi[k.M dk ;ksxnku 12-2 izfr'kr jgk gSA rrh;d [k.M dkjkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 45-1 izfr'kr ls c<+dj o"kZ 2016&17 esa 49-6 izfr'kr gks x;k gSA bl [k.M ds vUrxZr o"k Z 2016&17 esa lokZf/kd ;ksxnku LFkkoj laink] vkokl xgksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d mi[k.M dk 13-6 izfr'kr jgk gSA o"kZ 2016&17 esa O;kikj] gksVy ,oa tyiku xzg dk ;ksxnku 11-3 izfr'kr rFkk ifjogu] laxzg.k rFkk lapkj [k.M dk ;ksxnku 8-5 izfr'kr vkadfyr gqvk gSA [k.Mh; lajpuk ds bl ifjorZu ls ;g ladsr feyrk gS fd o"kZ 2011&12 ls jkT; dh vFkZO;oLFkk d"kh; ls vd"kh; dh vksj fujUrj vxzlj gksrh tk jgh gS rFkkfi jkT; dh lEiw.kZ vFkZ;oLFkk esa df"k dh iz/kkurk gSA

o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqeku ds vuqlkj izns'k dh fuoy jkT; ?kjsyw mRikn ds lUnHk Z esa izpfyr Hkkoksa ij izfr O;fä vk; o"kZ 2011&12 esa :Œ32002 Fkh tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa :Œ50203 gks x;h gSA o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa izfr O;fDr vk; esa Øe'k% 9-4 rFkk 8-5izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSAizns'k dh fuoy ?kjsyw mRikn ds lanHkZ esa LFkk;h Hkkok sa ij izfr O;fDr vk; o"kZ 2011&12 esa :Œ32002 Fkh tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa :Œ38884 gks x;h gSA o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 es izfr O;fDr vk; esa dze'k% 6-6 izfr'kr rFkk 5-5 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSA

çfrO;fä vk;

rkfydk&1-02

¼:Œ esa½ izns'k dh fuoy jkT; ?kjsyw mRikn ds lUnHkZ esa izfr O;fä vk;

o"kZ izpfyr Hkkoksa ij

xr o"kZ esa izfr'kr of)

LFkk;h Hkkok sa ij

xr o"kZ ls izfr'kr of)

2011&12 32002 & 32002 & 2012&13 35812 11-9 32908 2-8 2013&14 40124 12-0 34044 3-5 2014&15 42267 5-3 34583 1-6 2015&16 46253 9-4 36850 6-6 2016&17 50203 8-5 38884 5-5

=Sekfld vuqeku&vFkZ ,oa la[;k izHkkx }kjk tkjh jkT; vk; ds o"kZ 2016&17 ds leLr pkjksa rFkk o"k Z 2017&18 ds izFke=Sekl ds =Sekfld vuqekuksa dk fo'ys"k.k fuEuor~ gS%&

izFke =Sekl ds vuqeku ¼Q1½¼vizSy ls twu½

[6]

fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ 2016&17 ds jkT; vk; ds izFke =Sekfld vuqeku esa 6-7 izfr'kr dh of) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k jgh gSA

o"kZ 2017&18 esa fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th0,l0Mh0ih0½ ds izFke =Sekl ds vuqeku esa 5-4 izfr'kr dh of) nj o"kZ 2016&17 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k jgh gSA fLFkj¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ewY; o/kZu¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"k Z 2017&18 ds izFke =Sekl esa izkFkfed] f}rh;d rFkk rrh;d [k.Mksa dh of) nj o"kZ 2016&17 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k dze'k% 2-9 izfr'kr] 2-1 izfr'kr rFkk 7-4 izfr'kr jgh gSA bl izdkj rrh;d [k.M esa lokZf/kd of) nj ifjyf{kr gqbZ gSA

fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn ¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ 2016&17 esa jkT; vk; ds f}rh; =Sekl ds vuqeku esa 6-5izfr'kr dh of) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k jgh gSA

f}rh; =Sekl ds vuqeku ¼Q2½¼tqykbZ ls flrEcj½

fLFkj¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn¼th0,l0Mh0ih0½ esa o"kZ 2016&17 ds rrh; =Sekl ds vuqeku esa 6-6 izfr'kr dh of) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k jgh gSA

rrh; =Sekl ds vuqeku¼Q3½¼vDVwCkj ls fnlEcj½

fLFkj ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn¼th0,l0Mh0ih0½esa o"kZ 2016&2017 ds prqFkZ =Sekl ds vuqeku esa 9-3 izfr'kr dh of) nj o"kZ 2015&16 ds rRlaca/kh =Sekl ds lkis{k jgh gSA

prqFkZ =Sekl ds vuqeku ¼Q4½¼tuojh ls ekpZ½

bl izdkj o"kZ 2016&17ds tkjh pkjks =Sekfld vuqekuksa esa ls jkT; vk; ds prqFkZ =Sekl esa of) nj lokZf/kd jgh gS A

izns'k ds o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqeku rFkk jk"Vªh; vk; ds o"kZ 2016&17 ds vufUre vuqeku ds vuqlkj rqyukRed vkadM+s fuEuor~ gSa&

izns'k ds jkT; vk; rFkk vf[ky Hkkjrh; jk"Vªh; vuqekuksa dk fo'ys"k.k%&

rkfydk&1-03 mRrj izns'k rFkk Hkkjr ds rqyukRed vkadM

+s

o"kZ

mRrj izns'k Hkkjr

2011&12

2013&14

2014&15

2015&16

2016&17

2011&12

2013&14

2014&15

2015&16

2016&17

izkFkfed [k.M

izfr'kr forj.k

27-8 27-9 26-9 27-2 27-9 21-7 21-4 20-8 19-8 19-6

f}rh;d [k.M 26-7 26-1 25-1 24-5 23-2 29-3 27-9 27-4 27-2 26-6

rrh;d [k.M 45-5 46-0 48-1 48-3 49-0 49-0 50-6 51-8 52-9 53-8

izkFkfed izfr'kr of)

& ¼&½10-1 ¼&½0-9 5-5 10-4 & 4-8 1-5 2-2 4-4

f}rh;d & 7-9 ¼&½2-0 7-1 4-0 & 4-2 7-0 8-6 6-0

[7]

rrh;d & 7-1 9-2 8-1 7-5 & 7-7 9-7 9-7 7-7

dqy & 5-8 4-0 8-1 7-2 & 6-4 7-5 8-0 7-1 izfr O;fDr vk;¼:Œesa½ 32002 40124 42267 46253 50203 63462 79118 86454 94130 103219

dsUnzh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk tkjh jk"Vªh; vk; ds o"kZ 2016&17 ds vufUrevuqeku ds vuqlkj jk"Vªh; ldy ?kjsyw mRikn esa izpfyr Hkkoksa ij o"k Z 2011&12 esa izkFkfed rFkk f}rh;d [k.M dk ;ksxnku dze'k% 21-7 izfr'kr o 29-3izfr'kr Fkk tks ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 19-6 izfr'kr o 26-6 izfr'kr gks x;k gSA blds foijhr rrh;d [k.M dk ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 49-0 izfr'kr Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa53-8 izfr'kr gks x;k gSAo"kZ 2016&17 esa jk"Vª dh vFkZO;oLFkk esa lcls vf/kd ;ksxnku 16-5 izfr'kr fofuekZ.k [k.M dk gSAmDr vof/k esa izns'k esa Hkh izkFkfed [k.M ds ;ksxnku esa deh vk;h gS tcfd rrh;d [k.M dk ;ksxnku 45-5 izfr'kr ls c<+dj 49-0 izfr'kr gks x;k gSA o"kZ 2016&17 esa jkT; dh vFkZ O;oLFkk esa vHkh Hkh —f"k [k.M dh iz/kkurk gSA o"kZ 2016&17 esa LFkk;h ¼2011&12½ Hkkoksa ij ldy ?kjsyw mRikn esa vf[ky Hkkjrh; Lrj ij 7-1 izfr'kr rFkk jkT; Lrj ij 7-2 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSA o"kZ 2011&12 ls o"kZ 2016&17 dh vof/k esa izpfyr Hkkok sa ij jkT; dh izfr O;fDr vk; fuoy ?kjsyw mRikn ds lanHkZ esa :Œ32002 ls c<+dj :Œ50203 gks x;h tcfd vf[ky Hkkjrh; Lrj ij :Œ63462 ls c<+dj :Œ103219 gks x;h gSA o"kZ 2011&12 ls o"kZ 2016&17 rd izns'k dh izfr O;fDr vk; vf[ky Hkkjrh; izfr O;fDr vk; dk yxHkx 50 izfr'kr jgh gSA

ldy ewY; o/kZu ¼cqfu;knh ewY;ksa ij½ dk izfr'kr fooj.k ¼izfr'kr½

mRrj izns'k

2015-1627.2%

24.5%

48.3%

i zkFkfed f} r h; d r r h; d

27.9%

23.2%

49.0%

i zkFkfed f} rh; d r r h; d

19.8%

27.2%52.9%


19.6%

26.6%53.8%


2016-17

2015-16 2016-17

Hkkjr

[8]

rkfydk&1-04

(izpfyr Hkkoksa ij) fuoy ?kjsyw mRikn ds lanHkZ esa jkT; dh izfr O;fDr vk;

Øe la0 jkT;@dsUæ 'kkflr Áns'k 2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) 1 vkU/k izns'k 69000 82870 93699 108163 122376

2 v:.kkpy izns'k 73068 91809 110793 122466 NA 3 vle 41142 49734 52895 60526 NA 4 fcgkj 21750 26948 28671 31454 35590 5 NRrhlx<+ 55177 69839 78001 84767 91772 6 xksok 259444 215776 289185 327059 NA

7 xqtjkr 87481 113139 127017 141504 NA 8 gfj;k.kk 106085 138300 148485 162034 180174 9 fgekpy izns'k 87721 114095 123532 134376 146073 10 tEew d'ehj 53173 61108 61185 74653 NA 11 >kj[k.M 41254 50006 57301 59628 64823

12 duZkVd 90263 118829 129823 142906 157474 13 dsjy 97912 123388 135537 147190 NA 14 e/; izns'k 38550 51897 56182 62334 72599 15 egkjk"Vª 99173 124724 132341 147399 NA 16 ef.kiqj 39762 47852 53187 55603 NA 17 es?kky; 60013 65118 64638 70693 NA

[9]

Øe la0 jkT;@dsUæ 'kkflr Áns'k 2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) 18 fetksje 57654 77581 103049 114524 NA 19 ukxkyS.M 53010 71510 78367 83621 NA 20 vksfM'kk 47632 59468 64869 68293 75223 21 iatkc 85577 103831 108897 119261 128821 22 jktLFkku 57391 69018 75201 82325 NA 23 flfDde 158667 194624 214148 233954 257182

24 rfeyukMq 92984 116329 128385 137837 153263 25 rsyaxkuk 91121 112162 124058 137955 155612 26 f=iqjk 47079 61570 71666 NA NA 27 mRrj izns'k 32002 40124 42267 46253 50203 28 mRrjk[k.M 100305 126247 135881 146826 160795

29 if'pe caxky NA NA NA NA NA 30 vUMeku fudksckj 88183 106413 119312 124361 NA 31 paMhx<+ 159114 205492 211313 229976 NA 32 fnYyh 185044 229518 249004 273618 303073 33 iqMqpsjh 119649 148147 146921 157871 173687

vf[ky Hkkjrh; izfr O;fDr vk;(NNI) 63462 79118 86454 94130 103219

u;s vk/kkj o"kZ 2011&12 ij miyC/k vU; jkT;ksa ds ldy ?kjsyw mRikn dh rqyuk ls Li"V gksrk gS fd izpfyr Hkkoksa ij o"kZ 2011&12 ls o"k Z 2015&16 rd izns'k dk jk"Vª esa rhljk LFkku gSA dsoy egkjk"Vª o rfeyukMq dk ldy ?kjsyw mRikn mRrj izns'k ls vf/kd gS tcfd if'pe caxky ds vkadM+s vHkh miyC/k ugha gSAmijksDr vof/k esafofHkUu jkT;ksa dh izpfyr Hkkoksa ij izfr O;fDr vk; ds vuqekuksa dh rqyuk ls Li"V gS fd fofHkUu jkT;ksa ds lkis{k m0iz0 dh izfr O;fDr vk; de jgh gSA dsoy fcgkj dh izfr O;fDr vk; m0iz0 ls de jgh gSA

vU; jkT;ksa ls rqyuk

rkfydk&1-05

(djksM+ esa) izpfyr Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn¼th0,l0Mh0ih0½

Øe la[;k jkT;@dsUæ 'kkflr Áns'k

2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

1 vkU/k izns'k 379402 464272 526468 609934 699307

2 v:.kkpy izns'k 11063 14581 17931 20294 NA

3 vle 143175 177745 195723 226276 NA

4 fcgkj 247144 317101 342951 381501 438030

5 NRrhlx<+ 158074 206690 234982 260776 290140

6 xksok 42367 35921 47814 54275 NA

7 xqtjkr 615606 807623 921773 1033791 NA

8 gfj;k.kk 297539 400662 437462 485184 547396

9 fgekpy izns'k 72720 94764 103742 112852 125227

10 tEew d'ehj 78256 95619 98333 119093 NA

[10]

Øe la[;k jkT;@dsUæ 'kkflr Áns'k

2011-12 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

11 >kj[k.M 150918 188567 218525 231294 253536

12 duZkVd 606010 816666 912647 1016910 1132690

13 dsjy 364048 465041 512564 556616 NA

14 e/; izns'k 315561 437737 481982 543975 640484 15 egkjk"Vª 1275948 1646043 1773744 2001223 NA

16 ef.kiqj 12915 16198 18129 19233 NA

17 es?kky; 19918 22938 23235 25767 NA

18 fetksje 7259 10293 13509 15339 NA

19 ukxkyS.M 12177 16612 18401 19816 NA

20 vksfM'kk 227872 291709 321971 341887 378991

21 iatkc 266628 332147 354908 391543 427870

22 jktLFkku 434366 548391 606465 672707 NA

23 flfDde 11165 13862 15407 16954 18852

24 rfeyukMq 751486 969216 1072775 1161963 1298511

25 rsyaxkuk 359434 451580 505664 567588 646265

26 f=iqjk 19208 25593 29667 NA NA

27 mRrj izns'k 724050 940356 1011790 1119862 1232566 28 mRrjk[k.M 115328 149074 161439 176171 195192 29 if'pe caxky NA NA NA NA NA

30 vUMeku fudksckj 3979 5023 5478 5932 NA

31 paMhx<+ 18768 25155 26541 29049 NA

32 fnYyh 343767 443783 492424 551963 622385

33 iqMqpsjh 16818 21870 22574 24701 27586

Hkkjr dk ldy ?kjsyw mRikn 8736329 11233522 12445128 13682035 15183709

********

[11]

v/;k;&2

dsUnz ljdkj dh Hkkafr mRrj izns'k ljdkj Hkh ^lcdk lkFk&lcdk fodkl* dh rtZ ij dk;Z dj jgh gSAlekt ds lHkh oxksZa vkSj jkT; ds izR;sd ukxfjd o {ks= ds fodkl ds fy,ljdkjdrladYigSAizns'k ds lexz lkekftd ,oa vkfFkZd fodkl dks lqfuf'pr djus ds mís'; ls fofHké lsDVjksa ds varxZr pqukSfr;ksa dks fpfUgr djrs gq, fodkl dh j.kuhfr cuk;k tkuk visf{kr gSA fodkl esa izns'k dh leLr turk dh lgHkkfxrk lqfuf'pr djrs gq, jkT; ljdkj dk y{; izns'k okfl;ksa dks mRd"V ,oa izHkkoh tu lsok,a miyC/k djkuk gSA

izns'k ds fodkl dh pqukSfr;k¡ rFkk j.kuhfr

blds vUrxZr ,d vksj tgk¡ izns'k ds foÙkh; lalk/kuksa dks c<+k;s tkus ds lkFk&lkFk Hkkjr ljdkj dh egRoiw.kZ ;kstukvksa ,oa dk;ZØeksa ds vUrxZr vf/kdkf/kd dsUæh; lgk;rk izkIr djds mldks lgh <ax ls ykxw fd;k tkuk lfEefyr gS ogha nwljh vksj izns'k ljdkj }kjk egRokdka{kh ifj;kstukvksa ds fuekZ.k gsrq j.kuhfr] futh fuos'k vftZr djus dk iz;kl] tulkekU; ds fy, fofHké voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk ltu] df"k] ÅtkZ] f'k{kk] LokLF;] flapkbZ] uxjh; lqfo/kk,a] Je ,oa xzke fodkl lsDVjksa ds fof'k"V dk;Z fcUnqvksa] lekt ds detksj oxksZa ds fy, lkekftd lqj{kk rFkk iz'kklu ra= dks izHkkoh cuk;s tkus ds lkFk dk;Zdzekas ds dk;kZUo;u esa ikjnf'kZrk ykus ds fy, ra= fodflr djus dk iz;kl visf{kr gSaA

lexz fodkl gsrq fofHké lsDVjksa ds varxZr fpfUgrpqukSfr;k¡rFkk izns'k fodkl dh j.kuhfr fuEuor izLrqr gS %&

• pqukSfr;k¡

1. d"kdksa dh vk; o"kZ 2022 rd nksxquh fd;k tkukA

df"k rFkk lEoxhZ; {ks=

2. fdlkuksa dh vk; esa of) dj muds thou Lrj dks Åij mBkukA 3. fdlkuksa dks xq.koRrk;qDr df"k fuos'kksa dh vkiwfrZ lqfuf'pr djukAenk LokLF; esa

fxjkoV dks jksdukA 4. fofHké Qlyksa dh izfrgsDVs;jmRikndrk esa of) djukA 5. df"k mRiknksa dh mRiknu ykxr dks de djukA 6. NksVh tksrksa dks ykHkdkjh cukukA 7. df"k ij fuHkZjrk de djus gsrq jkstxkj ltu ds fy, df"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<+kok

nsukA 8. df"k mRiknksa fo'ks"kdj vkS|kfud Qlyksa dk leqfPkr foi.ku rFkk Hk.Mkj.kA 9. vkS|kfud Qlyksa ds vkPNknu] mRiknu vkfn dk vkadM+k vk/kkj [kkrk rS;kj djukA 10. izns'k esa ou {ks= dk foLrkj rFkk o{kkjksi.k dk vkPNknu c<+kuk izeq[k pqukSrh gSA 11. izns'k esa ouksa ds voS/k dVku dh jksdFkke pqukSrh iw.kZ dk;Z gSA

• 1- i'kq vkgkj@i'kq pkjk dk mRiknu c<+kukA

i'kqikyu rFkk lEoxhZ; {ks=

2- dqDdqV rFkk eRL; mRiknu esa of) djukA 3- vfrfgehdr oh;Z dk mRiknu c<+kukA 4- lgdkjh {ks= dh Ms;fj;ksa dk lqn<+hdj.k ,oa foLrkj djukA 5- nqX/k mRiknu ,oa foi.ku O;oLFkk dk lqn<+hdj.kA

[12]

• 1- futh iw¡th fuos'k dks vkdf"k Zr djukA

m|ksx

2- vkS|ksfxd fodkl gsrq vk/kkjHkwr lajpuk miyC/k djkukA 3- fuckZ/k fo|qr vkiwfrZ lqfuf'pr djukA

4- dq'ky ekuo lalk/ku dk fodkl djukA

5- vkS|ksfxd mRiknksa ds fu;kZr dks c<+kok nsukA

6- gLr f'kYi rFkk nLrdkjh bdkbZ;ksa dks thou{ke cukukA

7- lE;d :i ls vkS|ksfxd okrkoj.k esa lq/kkjA

• 1- fofHké lsokvksa ds ewY; o/kZu dk vkadyuA

lsok {ks=

2- lsok {ks= ds vUrxZr fofHké vkfFkZd fØ;k&dykiksa esa lfUyIrbdkbZ;ksa dk vkadM+k vk/kkj rS;kj djukA

3- lsok {ks= esa layXu Je 'kfä dk dkS'ky fodklA

• 1- izns'k esa lM+d ?kuRo dks jk"Vªh;Lrj rd ykukA

voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lapkj rFkk ifjogu

2- u;s fo|qr mRiknubdkbZ;ksa ds fuekZ.k dh ck/kkvksa dks nwj djukA

3- ikjs"k.k ykbZuksa dk foLrkjA 4- fo|qr vkiwfrZ esa lq/kkjA

5- ykbZu gkfu;ksa esa deh ykukA

6- fØ;k'khy fo|qr mRiknu bdkbZ;ksa dh {kerk esa of)A

7- oSdfYid ÅtkZ dks c<+kok nsukA

8- uxjh; ;krk;kr dks lqfo/kktud ,oa ljy cukukA

• 1- iapk;rh jkt laLFkkvksa dks lqn<+ djukA

xzkE; fodkl

2- xzkeh.k lekt ds leLr oxksaZ dh iapk;rh jkt laLFkkvksa esa Hkkxhnkjh lqfuf'pr djukA 3- xzkeh.k {ks=ksa esa LoPNrk gsrq tkx:drk mRié djukA 4- xzkeh.k {ks=ksa esa voLFkkiuk lalk/kuksa dk fuekZ.kA 5- xzkeh.k {ks=ksa esa jkstxkj ds volj lftr djukA 6- ;kstukvksa dk izR;{k ykHk yf{kr lewg@tu lkekU; dks igq¡pkukA 7- ;kstukvksa ds dk;kZUo;u esa ikjnf'kZrk ykukA

• 1- 6 ls 14 vk;q oxZ ds lHkh ckyd&ckfydkvksa dks f'k{kk iznku djukA

f'k{kk

2- fofHké oxksZa esa lk{kjrk vUrjky dks de djukA 3- MªkWi vkÅV nj dks de djukA 4- izkFkfed f'k{kk dh igq¡p esa lq/kkj djukA 5- fo|ky; ds izcU/ku esa leqnk; dh lfØ; Hkkxhnkfjrk lqfuf'pr djukA 6- f'k{kk ds {ks= esa lkekftd]'kSf{kd rFkk ySafxd Hksn dks lekIr djukA

[13]

• 1- izns'k esa f'k{kk ds {ks= esa {ks=h; fo"kerk dks nwj djukA

ek/;fed f'k{kk

2- izR;sd fodkl [k.M esa ckfydkvksa gsrq de ls de ,d gkbZ Ldwy Lrj dk fo|ky; [kksyk tkukA

3- lexz 'kSf{kd xq.koÙkk dh vfHkof)A

• 1- f'k{k.k laLFkkvksa dh LFkkiuk ,oa foLrkjA

mPp f'k{kk@izkfof/kd f'k{kk

2- f'k{kk dks jkstxkj ls tksM+ukA 3- bZ&yfuZax@LekVZ DyklslA 4- lexz 'kSf{kd xq.koÙkk dh vfHkof)A

• 1- xzkeh.k {ks=ksa esa LokLF; lqfo/kkvksaa dk foLrkjA

fpfdRlk ,oa LokLF;

2- tUenj] eR;qnj] f'k'kq eR;qnj rFkk ekrRo eR;q nj esa deh ykukA 3- lqjf{kr izloA 4- izns'k esa mPp Lrjh;fpfdRlk laLFkkuksa dh LFkkiukA 5- fpfdRlk {ks= esa futh fuos'k dks vkdf"kZr djukA 6- fyaxkuqikr dks c<+kukA 7- Vhdkdj.k dk foLrkjA

• 1- Nk+= ofÙk rFkk isa'ku lEcU/kh ykHkkFkhZ ijd+ ;kstukvksa ds dk;kZUo;u esa ikjnf'kZrk ykukA

lkekftd dY;k.k

2- lekt ds detksj oxksZa dks lkekftd lqj{kk miyC/k djkukA

1. lkrosa osru vk;ksx dh laLrqfr;ksa rFkk y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa dks Qlyh _.kekQh ;kstuk* vkfn ds dkj.kjkT; ljdkj ij c<+s foRrh; O;;&Hkkjds QyLo:i izkFkfed?kkVk]jktLo ?kkVk,oa jktdks’kh; ?kkVkvkfn foRrh; ladsrdksa dks fu;U=.k esa j[kuk dfBu pqukSrh gSA

yksd fuf/k

2. izns”k esa fuos”k gsrq csgrj ekgkSy miyC/k djk;k tkukA 3. izns”k esa jkstxkj ds volj lftr djukA

• fodkl dh j.kuhfr

1. mRrj izns'k dks QwM ikdZ jkT; ds :Ik esa fodflr fd;k tkukA df"k rFkk lEoxhZ; {ks=

2. Qlyh _.k ekQh;kstukUrxZr86 yk[k y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa ds vf/kdre :0 1 yk[k rd ds Qlyh _.k ekQ fd;s x;sA

3. fdlkuksa ls 'kr&izfr'kr xsgwa [kjhn rFkk xsgwa ewY; ds rRdky Hkqxrku ;kstukUrxZrxsgaw [kjhn y{; dks 40 yk[k ehfVªd Vu ls c<+kdj yxHkx 80 yk[k ehfVªd Vu fd;k x;kA

4. :0 10 izfr dqary vfrfjDr Hkqxrku yksfMax&vuyksfMax ds fy, 5]105 xsgwa dz; dsUnz LFkkfirA

[14]

5. xr o"kZ dh dqy [kjhn ls yxHkx 4-5 xquk vf/kd 36-99 yk[k eh Vu xsgwa [kjhn dh x;hA

6. ewY; leFkZu ;kstuk ds vUrxZr :0 1]625 izfr dqUry xsgwa dk U;wure leFkZu ewY; r; fd;k x;kA

7. fdlkuksa }kjk mRikfnr oLrqvksa] [kk|kUu] nygu] Qy lCth] nw/k] ngh] xqM+] ued vkfn th0,l0Vh0 esa dj eqDrA

8. vkyw uhfr dkizHkkoh dk;kZUo;uA 9. [kk|ké mRiknu esaa iztkfr izfrLFkkiu nj esa of) gsrq izHkkoh dk;ZokghA 10. df"k mRiknu ,oa mRikndrk gsrq df"k ;U=hdj.k ds fy, eSdsukbZts'ku fe'ku rFkk

flapkbZ lqfo/kkvksa ds foLrkj fo'ks"kdj vkS|kfud Qlyksa gsrq us'kuy fe'ku vkWu ekbØksbjhxs'ku dk izHkkoh dk;kZUo;uA

11. lksyj QksVkscksYVSbd bjhxs'ku iEiksa dh LFkkiukA 12. d"kdksa dks muds mRiknksa dk csgrj ewY; fnykus gsrq ,xzhdYpj ekdsZfVax gc ,oa uohu

ef.M;ksa dh LFkkiuk] fdlku ckt+kj dk fodkl fd;k tkuk vkfnA 13. xés ds cht dh mér iztkfr;ksa dk fodklA 14. Hk.Mkj xgksa dk fuekZ.kA 15. ikjn'khZ fdlku ;kstuk dk dk;kZUo;uA 16. d"kd O;fDrxr nq?kZVuk chek ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA

• 1. i'kq/ku fodkl gsrq cgqn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk Dyhfud dk lapkyuA

i'kqikyu rFkk lEoxhZ; {ks=

2. df=e xHkkZ/kku dk vkPNknu c<+kukA 3. xks rLdjh ij iw.kZ izfrca/k yxkukA 4. voS/k i'kq o/k'kkykvksa ij jksdA 5. xq.koRrk ;qDr czhM@cht Hk.Mkj dsUæ fodflr fd;s tk;saA 6. mRrj izns'k czhfMax ,DV] 2017 ykxw djukA 7. orZeku esa LFkkfir i'kqfpfdRlky;ksa dk lqn<+hdj.k ,oa vf/kd ls vf/kd

Ik'kqfpfdRlky;ksa dh LFkkiukA 8. pkjk ,oa pjkxkg fodkl gsrqmRrj izns'k pkjk lqj{kk uhfr cuk;k tkukA 9. lgdkfjrk ds ek/;e ls nqX/k mRiknu dks izksRlkfgr fd;k tkukA 10. eRL; fodkl uhfr dk izHkkoh dk;kZUo;uA 11. i'kq eR;q ds dkj.k mRiUu gksus okys tksf[ke ds fo:) lqj{kk iznku djus gsrq

i'kqikydksa dks i'kq chek djkus gsrq izksRlkfgr fd;k tkukA

• 1- izns”k ds vkS|ksfxd fodkl esa rhozrk ykus] m|fe;ksa dh ftKklkvksa o leL;kvksa dks

fofHkUu lEcfU/kr foHkkxksa ls fujkdj.k djkus ,oa Lohdfr;kW iznku djkus gsrq ,dy est O;oLFkk dk dk;kZUo;uA

m|ksx

2- ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnzksa dk vk/kqfudhdj.k ,oa mPphdj.kA 3- vkS|ksfxd bdkbZ;ksa gsrq Hkwfe vkoaVu uhfr dk izHkkoh dk;kZUo;uA 4- mRrj izns'k gLrf'kYi izksRlkgu uhfr&2014 dk izHkkoh dk;kZUo;uA 5- jkT; ls fu;kZr dks izksRlkfgr djus gsrq mRrj izns'k fu;kZr uhfr 2015dk izHkkoh

dk;kZUo;uA

[15]

6- esxk ysnj DyLVj ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA 7- m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e uhfr&2016 ds vUrZxr lw{e m|eksa dks c<+kok nsus

,oa izns'k ds f'kf{kr ;qok csjkstxkjksa dks Lojkstxkj ds volj iznku djus ds mÌs'; ls **eq[;ea=h ;qok Lojkstxkj ;kstuk**dk lapkyuA

8- dkS'ky fodkl dks c<+kok nsus gsrq 39 vlsfor rglhyksa esa izf'k{k.k iznkrkvksa ds ek/;e ls ,d&,d dkS'ky izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiukA

9- ,e0,l0,e0bZ0 iksVZy fodflr fd;k tkukA

• 1. izns'k dh leLr lM+dksa dks xM~<k&eqDr fd;k tkukA

voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lapkj rFkk ifjogu &

2. 500 ls vf/kd vkcknh ds valrIr clkoVksa dks 'kr izfr'kr lEidZ ekxksZa ls tksM+k tkukA

3. ftyk eq[;ky;ksa dks pkj ysu dh lM+dksa ls tksM+ukA 4. xzkeh.k lM+dksa ds vuqj{k.k dh uhfr dk izHkkoh dk;kZUo;uA 5. v/kwjs lsrqvksa rFkk jsy mifjxkeh lsrqvksa ,oa v/kwjs mifjxkeh lsrqvksa dks iw.kZ fd;k tkukA 6. izeq[k rhFkZ LFkyksa ds fy, gSyhdkIVj lsok 'kq# djukA 7. izns'k ds vU; 'kgjksa esa ,;jiksVZ cukus dk dke fd;k tkukA 8. y[kuÅ esa esVªks jsy dk lapkyu rFkkbykgkckn] esjB] vkxjk] xksj[kiqj rFkk >kWlh uxjksa

esa Hkh esVªks pykus ds fy, Mh0ih0vkj0 rS;kj djus ds funsZ'kA 9. gj ftyk eq[;ky; dks 24 ?k.Vs] rglhy eq[;ky; esa 20 ?k.Vs vkSj xzkeh.k {ks=ksa e sa

18 ?k.Vs fo|qr vkiwfrZ lqfuf'pr djukA 10. 'kgjh {ks=ksa esa 24 ?k.VsrFkk xzkeh.k {ks=ksa esa 48 ?k.Vs ds vUnj {kfrxzLr VªkalQkeZjksa dk

izfrLFkkiu lqfuf'pr djukA 11. izns'k dh rglhyksa esa 33@11 dsŒohŒ midsUæksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ djukA 12. 10]000 lksyj iEi yxkus dh;kstuk dk 'kqHkkjaHkA 13. :QVkWi lksyj ikWfylh dk izHkkoh dk;kZUo;uA 14. xzkeh.k {ks=ksa esa xjhcksa ds fy, lfClMkbTM lksyj iSd dh O;oLFkk fd;k tkukftlls

dqN vko';d ?kjsyw midj.k py ldsaA 15. xzke iapk;rksa esa lkoZtfud LFkyksa ij lksyj LVªhV ykbZV dh O;oLFkk fd;k tkukA 16. ty laj{k.k ds dk;ksZ dks vfHk;ku ds :i esa pyk;k tk,A 17. vkxjk esa rktxat {ks= ds fodkl dh ifj;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA 18. eS=s; ifj;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA 19. fo'o cSad lgk;frr izks&iqvj VqfjT+e ;kstuk dk dk;kZUo;uA

• 1. mPp f'k{kk ds {ks= esa futh fuos'k vkdf"kZr djus gsrq uhfr fu/kkZj.k djrs gq, f'k{k.k

laLFkkvksa dk foLRkkj fd;k tkukA

f'k{kk

2. mPp f'k{k.k laLFkkvksa esa ikB~;Øe ifjo/kZu ds ek/;e ls 'kSf{kd xq.koÙkk esa lq/kkjA 3. mPp rduhdh f'k{k.k laLFkkvksa esa ikB~;Øe ifjo/kZu ds ek/;e ls 'kS{kf.kd xq.koÙkk esa

of) djrs gq, mUgsa jkstxkjijd cuk;s tkukA 4. bZ&yfuZax dks c<+kok fn;k tkukA 5. leLr izkfof/kd laLFkkvksa esa ,dsMfed ekWfufVªax dh ,dhdr O;oLFkkA 6. loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr f'k{kkfe=ksa dk ekuns; 10]000 :0 izfrekg dj fn;k

x;k gSA

[16]

7. es/kkoh Nk=&Nk=kvksa dks jkuh y{ehckbZz iqjLdkj lEekuA 8. 220 fnuksa dk 'k Sf{kd dSysUMj ykxw djus dk fu.kZ;A 9. dkS'ky fodkl dks c<+kok nsus gsrq 39 vlsfor rglhyksa esa izf'k{k.k iznkrkvksa ds ek/;e

ls ,d&,d dkS'ky izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiukA

• 1. lLrh nj ij miyC/k gksus okyh tsusfjd nokvksa dh 3 gtkj nqdkusa [kksyus dh O;oLFkk

dh tk jgh gSA

fpfdRlk ,oa LokLF;

2. thou j{kd midj.kksa ls lqlfTtr 150 ,Ecqysal dh^,Mokal ykbQ liksVZ ,Ecqysal lsok* dk 'kqHkkjaHkA

3. u;s lkeqnkf;d LokLF; dsUæksa@izkFkfed LokLF; dsUæksa@u;s tuinksa esa ftyk fpfdRlky;ksa dk fuekZ.kA

4. fuekZ.kk/khu vLirkyksa@lkeqnkf;d LokLF; dsUæksa@izkFkfed LokLF; dsUæksa ds Hkouksa dks iw.kZ dj fØ;k'khy djukA

5. Vªkek lsUVjksa ds Hkouksa dk fuekZ.k ,oa mUgsa fØ;k'khy fd;k tkukA 6. ftyk fpfdRlky;ksa esa IykfLVd ltZjh ,oa cuZ ;wfuVdk fuekZ.k ,oa mUgsa fØ;k'khy

fd;k tkukA 7. fpfdRlk {ks= esa futh fuos'k vftZr djus gsrq uhfr fu/kkZfjr djrs gq, f'k{k.k laLFkkvksa

dk foLrkjA 8. ,El ds rtZ ij mPp fpfdRlk vuqlU/kku laLFkkuksa rFkk fpfdRlk dkWystksa dh LFkkiukA

• 1. Nk=ofÙk ias'ku vkfn lEcU/kh leLr ;kstukvksa dk baVjusV vk/kkfjr iz.kkyh }kjk izHkkoh

dk;kZUo;u ,oa vquJo.kA

xzkE; fodkl rFkk lkekftd dY;k.k

2. o)koLFkk isa'ku ;kstukUrxZr çns'k ds leLr ik= isa'ku ykHkkfFkZ;ksa ds cSad [kkrk la[;k dks muds vk/kkj dkMZ ls fyad fd;k tk jgk gS rkfd ;kstuk esa ikjnf'kZrk lqfuf'pr dh tk ldsA

3. MkWŒ jkeeuksgj yksfg;k lexz fodkl ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA 4. tus'oj feJ xzke ;kstuk dk izHkkoh dk;kZUo;uA 5. Áns'k dks [kqys esa 'kkSp eqDr fd;k tkus gsrqgj Äj esa 'kkSpky; dh O;oLFkk lqfuf'pr

djukA 6. ,.Vh jksfe;ksa LDok;M dk xBuA

•

1- ^,d dj] ,d ns'k] ,d cktkj* dh ifjdYiuk dks lkdkj djrs gq, 01 tqykbZ] 2017 ls th0,l0Vh0 iz.kkyh dk izns'k dh vFk ZO;oLFkk esa dzkfUrdkjh lw=ikrA

yksd fuf/k

2- izns'k ds fodkl gsrq okg~; lgk;frr ifj;kstukvksa esa vf/kd ls vf/kd /kujkf'k izkIr dj izHkkoh dk;kZUo;uA

3- izns'k esa fodkl gsrq dj ,oa djsÙkj jktLo ds :i esa vf/kd ls vf/kd foÙkh; lalk/ku tqVk;k tkukA

********

[ 110 ]

v/;k;&10 voLFkkiuk] ÅtkZ ,oa lapkj

voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds vUrxZr ifjogu] lapkj]ÅtkZ rFkk is;ty fodkl lEcU/kh HkkSfrd lqfo/kkvksa dk foLrkj 'kkfey gSA bu lqfo/kkvksa dh lqn<+ ,oa O;kid O;oLFkk ds fcuk lexz vkfFkZd fodkl lEHko ugha gSsA voLFkkiuk lqfo/kkvksa ij fd;k tk jgk fuos'k] df"k] m|ksx rFkk O;kikj ds fodkl gsrq mRizsjd dk dk;Z djrk gSA jkT; esa ifjogu ,oa lapkj O;oLFkk dks vkSj vf/kd lqn<+ ,oa mi;ksxh cukus dh nf"V ls çns'k esa lM+d ekxksaZ] jsy ekxksZa] ok;q ekxkasZ] ty ekxksZa ,oa esVª jsy ds fodkl ij vf/kd cy fn;k tk jgk gSA

ifjogu ifjogu ,oa O;kikj lEca/kh fØ;k&dykiksa dk fodkl ,oa foLrkj lM+dksa ds fodkl ij Hkh fuHkZj djrk gSA df"k ,oa vkS|ksfxd fodkl esa lM+d ,oa lapkj tSlh voLFkkiukvksa dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA dPps ekyksa dh vkiwfrZ rFkk fufeZr mRiknksa ds foØ; ds fy;s ifjogu dk egRoiw.kZ ;ksxnku gksrk gSA

lM+d lM+d usVodZ vFkZO;oLFkk ds fujUrj vkSj lekos'kh fodkl ds fy, egRoiw.kZ ?kVd gSA ;g ns'k Hkj esa ;k=h dh vkoktkgh vkSj eky <qykÃ dh lqfo/kk iznku djrk gSA ifjogu ds fofHké lk/kuksa ds chp lM+d ifjogu viuh ykLVekbZy dusDVhfoVh dh Hkwfedk ds otg ls egRoiw.kZ gSA fiNys dqN o"kksZa esa ifjogu ds vU; lk/kuksa dh rqyuk esa Hkkjr esa ;k=h vkSj eky dh vkoktkgh rst+h ls lM+d ifjogu {ks= dh vksj LFkkukUrfjr gqvk gSA çns'k ds fodkl ds fy;s voLFkkiuk lqfo/kkvksa dks miyC/k djkus eas ekxksaZ ,oa lsrqvksa dh Hkh fo'ks"k Hkwfedk gSA mRrj çns'k esa yksd fuekZ.k foHkkx }kjkla?krekxkZsa dh dqy yEckbZ lEcU/kh vkadM+sa rkfydk&10-01 esa n'kkZ;s x;s gSa&

rkfydk&10-01 jksM usVodZ dh orZeku fLFkfr

dz-la- ekxZ dk oxhZdj.k 31-3-14 rd

31-3-15 rd

31-3-16 rd

orZeku fLFkfr

1 2 3 4 5 6 1 jk"Vªh; ekxZ ¼fd0eh0½ 7550 7572 7572 7633

2 jkT; ekxZ ¼fd0eh0½ 7543 7597 7147 7202 3 izeq[k ftyk ekxZ ¼fd0eh0½ 7338 7338 7637 7486 4 vU; ftyk ekxZ ¼fd0eh0½ 42434 43512 46006 47576

5 xzkeh.k ekxZ ¼fd0eh0½ 141593 149193 163035 169051

;ksx%& 206458 215212 231397 238948

lzksr%& yksd fuekZ.k foHkkx] m-iz-A lM+d fuekZ.k dks voLFkkiuk ?kVd ekurs gq, izns'k eas fofHkUu lM+d fuekZ.k@ejEer lEcU/kh ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSa ftudk fooj.k fuEuor gS&

çns'k dks lqxe ;krk;kr miyC/k djk;s tkus ds mn~ns'; ls leLr ftyk eq[;ky;ksa dks 4 ysu pkSM+s ekxZ ls tksM+us ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk o"kZ 2012&13 esa çkjEHk dh x;h FkhA çns'k ds 30 ftyk eq[;ky; 4 ysu@2 ysu fon isOM 'kksYMj ekxZ ls iwoZ ls gh tqM+s gq, gSa rFkk 10 ftyk eq[;ky; Hkkjr ljdkj dh Lohdr ;kstuk ¼,u,pMhih½ ds vUrxZr çLrkfor 4 ysu jk"Vªh; jktekxksZ ls tqM+ tk;saxs rFkk 8 ftyk eq[;ky; 2&ysu jk"Vªh; jktekxZ ij fLFkr gSa tks

1-ftyk eq[;ky;ksa dks pkj ysu ekxksZa ls tksM+uk

[ 111 ]

2&ysu fon isOM 'kksYMj fd, tkus gsrq Hkkjr ljdkj dh Lohdr ;kstuk ¼,u,pMhih½ ,oa 02 ftyk eq[;ky; ¼cgjkbp ,oa fl)kFkZuxj½ ,u0,p0 ds vUrxZr bZ0ih0lh0 eksM ij çLrkfor 2 ysu ¼fon isOM 'kksYMj½ jk"Vªh; jktekxZ ls tqM+ tk;saaxsA

'ks"k 25 tuinksa esa ls 03 ftyk eq[;ky;ksa dks 4 ysu ekxZ ls tksM+s tkus dk dk;Z m0ç0 jkT; jktekxZ çkf/kdj.k ¼mi'kk½ ds vUrxZr ç[email protected]/khu gSaA yks0fu0fo0 ctV }kjk 14 ftyk eq[;ky; o"kZ 2017 rd Qksj ysu ekxZ ls tksM+stk pqds gSA 'ks"k 8 ftyk eq[;ky; ¼cyjkeiqj] y[kheiqj[khjh] fctukSj] gjnksbZ] xks.Mk] egjktxat] dklxat ,oa fetkZiqj½ dk dk;Z izxfr ij gSA

,u0,p0,0vkbZ0 }kjk o"kZ 2014&15 esa ftyk eq[;ky; jk;cjsyh] o"k Z 2015&16 esa gehjiqj] gkFkjl] xkSrecq}uxj] vyhx<+ o cqyUn'kgj dks Qksj ysu ekxZ ls tksM+k x;kA o"kZ 2016&17 esa yks0fu0fo0 }kjk vU; ekxZ ls vc rd 'kkeyh ,oa fp=dwV dks Qksj ysu ekxZ ls tksM+k tk pqdk gSA

2-xzkeksa@clkoVksa dks lEidZ ekxksZa ls tksM+uk çns'k ljdkj dh lEidZ ekxksZ ls vlarIr leLr clkoVksa dks iDds lEidZ ekxksZ ls tksM+s tkus dh çkFkfedrk gSA

rkfydk&10-02 2016&17 esa fofHkUu ;kstukvksa ds vUrxZr y{; ,oa izxfr

¼/kujkf'k djksM+ esa½ Ø-la-

dk;Z@;kstuk dk uke o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18

vkoaVu O;; miyfC/k vkoaVu y{; izxfr

1- xzkeh.k ekxkZsa dk uo [email protected]

1657.74 1657.74

2693 fd0eh0

36.11

747 fdeh0

124 fdeh0

2- xzke @clkoVksa dks tksM+k tkuk

1212 ua0 498 ua0 83 ua0

3- fofHkUu Js.kh ds ekxksZa dkpkSM+hdj.k@lqn<+hdj.k

5422.77 5422.77 6738

fd0eh0 2157.37 2332

fdeh0 112 fdeh0

4- ftyk eq[;ky; dks 4 ysu ekxZ ls tksM+k tkuk

1376.57 1376.57 223 fdeh0 71.21 50 fdeh0

14 fdeh0

5- unh lsrqvksa dk fuekZ.k dk;Z

1520.99 1520.99 190 ua0 61.47 164 ua0 26 ua0

6- jsy mifjxkeh lsrqvksa dk fuekZ.k 628.90 628.90 17 ua0 16.00 33 ua 02 ua

7- dksj usVodZ dk lqn<+hdj.k 414.25 414.25 422 fdeh0 52.50 105

fdeh0 50

fdeh0

8- bUMks usiky ckMZj ekxZ ifj;kstuk

114.72 114.72 58 fdeh0 129.53 40 fdeh0

5-35 fdeh0

[ 112 ]

bu clkoVksa dks fuEufyf[kr ;kstukvksa ds vUrxZr iDdh lM+dksa ls tksM+k tk jgk gS& ¼I½ 250 ls vf/kd vkcknh ds jktLo xzkeksa dks lEidZ ekxZ ls tksM+uk 250 ls vf/kd vkcknh ds leLr fcuk tqM+s jktLo xzkeksa dks ,dy lEidZ ekxZ ls tksM+us dh izns'k ljdkj dh izkFkfedrk gSA ,sls leLr fcuk tqM+s xzkeksa dks tksM+us gsrq foRrh; lalk/kuksa dh O;oLFkk ukckMZ] gqMdks ls _.k vkfn ls izkIr fd;k tkuk izLrkfor gSA

¼II½Mk0 jke euksgj yksfg;k lexz xzke fodkl ;kstuk jktLo xzkeksa ds pg¡qeq[kh fodkl gsrq çns'k esa Mk0 jke euksgj yksfg;k lexz xzke

fodkl ;kstuk o"kZ 2012 esa ykxw dh x;hAbl ;kstuk ds vUrxZr o"kZ 2012&13 esaa 1598 rFkk mlds i'pkr vuqorhZ 04 o"kksZa esa 2100 xzke izfro"kZ vFkkZr dqy 9998 jktLo xzkeksa dk p;u fd;k x;k FkkA ;kstukUrxZr p;fur xzkeksa esa lEidZ ekxksZ gsrq o"kZ 2001 dh tux.kuk ds vk/kkj ij 250 ls vf/kd vkcknh dh leLr clkoVksa dks lEidZ ekxksZ ls tksM+k tkuk yf{kr FkkA foRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 870-00 djksM+ ctV izkfo/kku FkkA ekpZ] 2017 rd ;kstukUrxZr 9771 p;fur xzkeksa o mudh clkoVksa dks tksM+k tk pqdk gSA o"kZ 2017&18 esa pkyw dk;ksZ gsrq :0 98-33 djksM+ dk ctV izkfo/kku gSA

¼3½vuqlwfpr tkfr lc Iyku@VªkbZcy lc Iyku vuqlwfpr tkfr lc Iyku@VªkbZcy lc Iyku ds vUrxZr ,slh clkoVksa ftudh vkcknh 250 vFkok mlls vf/kd gS ,oa ftuesa vuqlwfpr tkfr@tutkfr dh vkcknh 25 izfr'kr vFkok mlls vf/kd gS] dks iDds lEidZ ekxkssZa ls tksM+k tk jgk gS rFkk ,l0lh0ih0 ds vUrxZr iwoZ ls fufeZr ijUrq /oLr gks pqds lEidZ ekxksZa dk Hkh iquZfuekZ.k fd;k x;k gSA o"kZ 2016&17 esa :0 202-00 djksM+ dh ykxr ls clkoVksa ds lEidZ ekxksaZ dk [email protected] fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa pkyw dk;ksZ gsrq :0 18-33 djksM+ dk izkfo/kku j[kk x;k gSA

rkfydk&10-03 clkoVksa dks lEidZ ekxksZa ls tksM+us dh orZeku fLFkfr

en 1000+ 500-999 250-499 <250 ;ksx

dqy clkoVksa dh la[;k 41170 49319 55301 69307 215097 iwoZ ls tqM+h gqbZ clkoVksa dh la[;k 28232 20440 15060 13401 77133

vutqM+h clkoVksa dh la[;k 12938 28879 40241 55906 137964

ih0,e0th0,l0okbZ0 ds vUrxZr tksM+h xbZ clkoVksa dh la[;k

6815 4700 709 478 12702

vU; ;kstukvksa vUrxZr tksM+h xbZ clkoVksa dh la[;k

6123 24179 27112 30225 87639

vo'ks"k vutqM+h clkoVksa dh la[;k 0 0 12420 25203 37623

4-rglhy o Cykd eq[;ky; dks nks ysu ekxZ ls tksM+uk rglhy o Cykd eq[;ky; dks nks ysu ekxZ ls tksM+us dh izns'k ljdkj dh izkFkfedrk gSA ,slh leLr rglhyksa o Cykd eq[;ky;ksa dks tksM+us gsrq foRrh; lalk/kuksa dh O;oLFkk ukckMZ] gqMdks ls _.k vkfn ls izkIr fd;k tkuk izLrkfor gSA

[ 113 ]

5-ekxksZa dk pkSM+hdj.k ,oa lqn<+hdj.k leLr ,d ysu pkSM+s jkT; ekxZ rFkk egRoiw.kZ eq[; ftyk ekxZ ,oa vU; ftyk ekxksaZ dks ;krk;kr dh ekWax ds vuqlkj pj.kc) :i ls 02 ysu fd;s tkus dh ;kstuk gSA blds vfrfjDr Hkkjh ;krk;kr ds dkj.k {kfrxzLr ,sls izeq[k@vU; ftyk ekxZ tks uohuhdj.k@fo'ks"k ejEer ;ksX; ugha gSa] mudk lqn<+hdj.k fd;k tk jgk gSA

o"kZ 2016&17 esa jkT; ;kstuk ds vUrxZr 2582 fd0eh0 jkT; ekxZ o 5162 fd0eh0 izeq[k@vU; ftyk ekxZ] bl izdkj dqy 7744 fd0eh0 ekxksZa dk pkSM+hdj.k o lqn<+hdj.k fd;k tkuk yf{kr Fkk ftlds lkis{k 6738 fdeh0 dk pkSM+hdj.k ,oa lqn<+hdj.k fd;k x;k gSA

6-dksj jksM usVodZ dk lqn<+hdj.k izns'k esa egRoiw.kZ ekxksZ dk ,d dksj jksM usVodZ ds vUrxZr 16545 fd0eh0 yEckbZ ds

ekxksZa dks fpfUgr fd;k x;k gS] ftlesa 7530 fdeh0 jkT; ekxZ] 5761 fdeh0 izeq[k ftyk ekxZ rFkk 3254 fdeh0 vU; ftyk ekxZ lfEefyr gSaA o"kZ 2016&17 esa 422 fdeh0 esa dk;Z fd;k tk pqdk gSA o"kZ 2017&18 esa 105 fdeh0 dk y{; gS ftlds lkis{k 50 fdeh0 esa dk;Z fd;k tk pqdk gSA

7-ih0ih0ih0 ekMy ij mi'kk }kjk ekxZ fuekZ.k o"kZ 2004 esa jkT;ekxZ ,oa vU; ekxksZa ds fuekZ.k o vuqj{k.k gsrq mi'kk dk xBu jkT;

ljdkj }kjk fd;k x;k FkkA ih0ih0ih0 ekMy ds vUrxZr mi'kk }kjk fnYyh lgkjuiqj ;equks=h ekxZZ] cjsyh vYeksMk ekxZ] okjk.klh 'kfDruxj ekxZ rFkk eqt¶Qjuxj lgkjuiqj ekxZ djk;k tk jgk gSA

8-lsrq o jsy mifjxkeh lsrq dk fuekZ.k jkT; ljdkj }kjk fofHkUu ;kstukvksa ds vUrxZr Lohdr 60 ehVj ls vf/kd yEckbZ ds

nh?kZ lsrqvksa dk fuekZ.k mRrj izns'k jkT; lsrq fuxe fyfeVsM }kjk rFkk 60 ehVj ls de yEckbZ ds y?kq lsrqvksa dk fuekZ.k yks0fu0fo0 }kjk fd;k tkrk gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 99 y?k q lsrq] 91 nh?kZ lsrq rFkk 17 jsy mifjxkeh lsrqqvksa dks igqWp ekxZ lfgr iw.kZ fd;k x;k gSA

foRrh; o"kZ 2017&18 esa 57 nh?kZ lsrq] 107 y?k q lsrq o 33 jsy mifjxkeh lsrqvksa dk fuekZ.k fd;k tkuk izLrkfor gS ftlds lkis{k 16 nh?kZ lsrq] 10 y?kq lsrq rFkk 02 jsy mifjxkeh lsrq dk dk;Z iw.kZ fd;k tk pqdk gSA 9-

bl ifj;kstuk dh ewy vuqeksfnr yEckbZ 640-00 fd0eh0 rFkk ykxr :0 1621-00 djksM+ gSA foLrr losZ{k.k ds mijkUr xg ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh dks dqy 28 Mh0ih0vkj0] yEckbZ 574-59 fd0eh0 ,oa vkadfyr ykxr :0 2805-56 djksM+ xfBr dj izsf"kr dh x;hA blds fo:) dqy 12 Mh0ih0vkj0 yEckbZ 257-01 fd0eh0 ,oa ykxr :0 735-83 djksM+ dh iz'kkldh; ,oa foRrh; Lohdfr Hkkjr ljdkj }kjk fuxZr dj nh x;h gS] ftlesa Hkkjr ljdkj dk va'k :0 659-74 djksM+ ,oa jkT; ljdkj }kjk ogu fd;s tkus okyk va'k :0 76-09 djksM+ gSA

b.Mks usiky ckMZj ekxZ mRrj izns'k esa Hkkjr&usiky lhek ij ekxZ fuekZ.k dh ifj;kstuk dk lS)kfUrd

vuqeksnu xg ea=ky;] Hkkjr ljdkj}kjk fd;k x;k gSA izLrkfor ekxZ mRrj izns'k ds lkr tuinksa dze'k% ihyhHkhr] y[kheiqj [khjh] cgjkbZp] JkoLrh] cyjkeiqj] fl}kFkZuxj rFkk egjktxat ls gksdj xqtjrk gSA

[ 114 ]

blds vUrxZr dqy yackbZ 252 fd0eh0 esa dk;Z izkjEHk dj fn;k x;k gSA ekpZ] 2017 rd fuekZ.k dk;ksZ ij :0 349-59 djksM+ dk O;; djrs gq;s 57-98 fd0eh0 yackbZ esa dk;Z fd;k tk pqdk gSA

ifj;kstuk ds varxZr vkilh le>kSrs ds vk/kkj ij Hkwfe dz; fd;s tkus gsrq tuinokj dqy :0 173-52 djksM+ ds vkx.ku ij iz'kkldh; ,oa foRrh; Lohdfr fuxZr dh x;h gSA ekpZ] 2017 rd :0 101-02 djksM+ dh /kujkf'k dk O;; djrs gq;s 91-25 fd0eh0 yEckbZ esa 135-75 gsDVsvj Hkwfe dk dz; fd;k tk pqdk gSA

xg ea=ky;] Hkkjr ljdkj] u;h fnYyh }kjk vuqeksfnr b.Mks&usiky ckMZj ekxZ fuekZ.k ifj;kstuk ds Lohdr dk;kZs ij foRrh; o"kZ 2013&14 esa nks pj.kks esa dze'k% :0 350-00 djksM+ ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 31-57 djksM+ vFkkZr~ dqy :0 381-57 djksM+ dh /kujkf'k mRrj izns'k 'kklu ds i{k esa voeqDr dh tk pqdh gSA

foRrh; o"kZ 2017&18 % m0iz0 'kklu }kjk dqy yEckbZ 252 fd0eh0 esa dk;Z izkjEHk dj fn;k x;k gSA pkyw

foRrh; o"kZ 2017&18 esa fuekZ.k dk;ksZ gsrq :0 83-33 djksM+ dh /kujkf'k fuxZr dh x;h gS] ftlds lkis{k flrEcj] 2017 rd :0 8-93 djksM+ dh /kujkf'k dk O;; djrs gq;s 5-35 fd0eh0 yackbZ esa dk;Z fd;k tk pqdk gSA

ifj;kstuk ds varxZr vkilh le>kSrs ds vk/kkj ij Hkwfe dz; fd;s tkus gsrq tuinokj dqy :0 173-52 djksM+ ds vkx.ku ij iz'kkldh; ,oa foRrh; Lohdfr fuxZr dh x;hA pkyw foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 46-21 djksM+ dk vkoaVu izkIr gS] ftlesa flrEcj] 2017 rd :0 5-54 djksM+ dk O;; djrs gq;s 5-83 fd0eh0 yackbZ ,oa 15-49 gsDVs;j esa Hkwfe dz; fd;k tk pqdk gSA

xg ea=ky;] Hkkjr ljdkj] u;h fnYyh }kjk vuqeksfnr b.Mks&usiky ckMZj ekxZ fuekZ.k ifj;kstuk ds Lohdr dk;kZs ij foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 100-00 djksM+ dh /kujkf'k mRrj izns'k 'kklu ds i{k esa voeqDr dh tk pqdh gSA

lkoZtfud {ks= ds vUrxZr çns'kokfl;ksa dks lLrh ,oa lqxe ifjogu lsok;sa lqyHk djkus ds mnn~s'; ls m0 ç0 jkT; lM+d ifjogu fuxe dh LFkkiuk dh x;h gSaA bu lsokvksa ls lEcaf/kr vkadM+s rkfydk&10-04 esa n'kkZ;s x;s gSa&

rkfydk&10-04

Ekn

mRrj çns'k esa jktdh; lM+d ifjogu ifjpkyu ds vkadMs+

2013&14 2014&15 2015&16 2016&17* 2015&16 dh

vis{kk 2016&17 esa çfr'kr of)

1 2 3 4 5 6

1&vkSlr ifjpkfyrcls ¼la0½ 9318 9128 9269 10526 13-56

2&o"kZ ds vUr esa ifjpkfyr ekxZ ¼la[;k½

2403 2384 2357 2711 15-02

3&o"kZ ds vUr esa ifjpkfyr ekxksZ dh vkSlr yEckbZ ¼ fd0eh0½

241 236 224 251 12-05

[ 115 ]

Ekn 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17* 2015&16 dh

vis{kk 2016&17 esa çfr'kr of)

1 2 3 4 5 6

4&o"kZ ds vUr esa ifjpkfyr ekxksZa dh dqy yEckbZ ¼gtkj fd-eh-½

580 562 529 681 28-73

5&nSfud dqy ifjpkfyr nwjh ¼gtkj fd0 eh0½

3220 3169 3238 3703 14-36

6&çfrfnu ys tk;s x;s ;k=h ¼yk[k½

14-67 14-90 15-19 15-47 1-84

7&nq?kZVuk;sa ¼çfr yk[k fd0eh0½

0-08 0-08 0-07 0-06 ¼&½14-29

8&dqy nq?kZVuk;sa ¼la[;k½ 766 726 630 648 2-86

*vufUre lzksr%& mRrj çns'k jkT; lM+d ifjogu fuxeA izns'k esatula[;k of) ds dkj.k vkokxeu ,oa ;krk;kr dh c<+rh gqbZ vko';drkvksa ds vuq#i ekxkasZ ij pyus okyh xkfM+;ksa dh la[;k esa Hkh fujUrj of) gks jgh gSA bl ifjisz{; esa jktdh; ,oa futh {ks=ksa ds xkfM+;ksa ls lEcaf/kr vkadM+s rkfydk 10-05 esa n'kkZ;s x;s gSa&

rkfydk&10-05

Ekn

mRRkj çns'k esa lM+d ij py jgh eksVj xkfM+;ka

eksVj xkfM+;ksa dh la[;k ¼31 ekpZ dks½

2015&16 dh vis{kk 2016&17 esa çfr'kr of)

xkfM+;ksa dk çfr'kr va'k

2013&14 2014&15 2015&16 2016&17* 2015&16 2016&17

1 2 3 4 5 6 7 8

1&eksVj LkkbZfdy

15395363 17398458 19258791 21127282 9-7 80-5 80-4

2&dkj 1686747 2063230 2330459 2594197 11-3 9-7 9-9 3&cl 55127 51866 57939 75309 30-0 0-2 0-3 4&VSDlh 312520 350855 380024 429245 13-0 1-6 1-6 5&Vªd 401283 445675 494714 549526 11-1 2-1 2-1 6&VªSSDVj 1147190 1197985 1276927 1338243 4-8 5-3 5-1 7&vU; 126252 127461 137512 151444 10-1 0-6 0-6 dqy 19124482 21635530 23936366 26265246 9-7 100-0 100-0 *vufUre lzksr%&ifjogu vk;qDr] m0ç0 ,oa m0ç0 jkT; lM+d ifjogu fuxeA

[ 116 ]

esVªks jsy y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk¼,y0,e0vkj0lh0½ çns'k dh jkt/kkuh esa rhoz] lq[kn] lqjf{kr rFkk ferO;;h ekl jsfiM VªkaftV flLVe miyC/k djkus ds mís'; ls jkT; ljdkj }kjk o"kZ 2013&14 esa y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk dks fufeZr fd;ss tkus dk fu.kZ; fy;k x;kA ;g ifj;kstuk jkt/kkuh okfl;ksa ,oa vkxUrqdksa dks ,d lqfo/kk tud] lqjf{kr] fo'oLkuh; rFkk fdQk;rh eYVh ekWMy VªkaLiksVZ flLVe çnku djsxhA bl gsrq y[kuÅ esVªks jsy dkWjiksjs'ku fyfeVsM dk xBu o"kZ 2013 esa gqvk gS] tksfd Hkkjr ljdkj ,oa m0iz0 ljdkj ds la;qDr miØe ds :i esa fo'ks"k iz;kstu lk/ku miyC/k djkus gsrq y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk ds pj.kokj fu"iknu ds nkf;Ro ds lkFk LFkkfir dh xbZ gSA

vofLFkfr y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk dk izFke pj.k ¼Qst&1,½& ukFkZ&lkmFk dkWfjMksj dh yEckbZ 22-878 fdeh- gS tksfd pkS/kjh pj.k flag ,;jiksVZ ls ysdj eqa'kh iqfy;k rd gSA 'kgj ds O;Lr O;olkf;d rFkk vkoklh; {ks=ksa gsrq fpfUgr bldkWfjMksj esa Hkwfexr esVªk s dh nwjh 3-440 fdeh- gS tks fd pkjckx ls ysdj ds-Mh- flag ckcw LVsfM;e rd gksxk rFkk 'ks"k 19-438 fdeh- esVªks Hkwfe ls Åij ,fyosVsM ds :i esa gksxhAblesa LVs'kuksa dh la[;k21 ¼17 ,fyosVsM] 4 Hkwfexr½gksxhAukFkZ&lkmFk dkWfjMksjds çkFkfedrk lsD'ku ¼8-5 fdeh½ dk O;olkf;d lapkyu 5flrEcj] 2017ls vkjEHk gks pqdk gSA Ykkxr,oafoÙkiks"k.k&

rkfydk&10-06 y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk ykxr

ifj;kstuk ykxr foLrr ifj;kstuk fjiksVZ :0 5590 djksM+ vuqeksfnr lekiu ykxr :0 6928 djksM+ ifj;kstuk dh vuqekfur lekiu ykxr :0 6928 djksM+

rkfydk&10-07 foÙk iks"k.k ds vUrxZr fo'ks"k iz;kstu lk/ku ekWMy ¼dsUnzh; djksa ds lkFk½

fooj.k /kujkf'k ¼djksM + esa½ va'knku ¼izfr'kr esa½

Hkkjr ljdkj dh va'kiwath 1003 15-43 Hkkjr ljdkj& dsUnzh; djksa gsrq lcvkWfMZusV _.k

297 4-57

Hkkjr ljdkj }kjk dqy va'knku 1300 20-00 m0iz0 ljdkj dh va'kiwath 1003 15-43 m0iz0 ljdkj& dsUnzh; djksa gsrq lcvkWfMZusV _.k

449 6-91

LFkkuh; fudk;ksa ls vuqnku 245 3-77 f}i{kh;@cgqi{kh; _.k 3502 53-89 ;ksx 6499 100-00

[ 117 ]

fooj.k /kujkf'k ¼djksM + esa½ va'knku ¼izfr'kr esa½ m0iz0 ljdkj&Hkwfe gsrq lcvkWfMZusV _.k ¼ljdkjh Hkwfe dks NksM+dj½ 381

dqy ;ksx 6880 tksM+& _.k iznk;h laLFkk }kjk fn;s tkus okys _.k ij fuekZ.k ds le; C;kt ds :i esa vfrfjDr lgk;rk ds ek/;e ls ikfjr /kujkf'k

48

dqy ;ksx 6928

dsUærFkk m0iz0 ljdkj ls izkIr gksus okyh/kujkf'k;ksa dk fooj.k ¼:0 djksM+ esa½

o"kZ m0iz0 ljdkj Hkkjr ljdkj 2015&16 825 140-92 2016&17 814 1140-0 2017&18¼vkofUVr Ëkujkf'k½ 233 1692-0

1- orZeku vofLFkfr

y[kuÅ esVªks jsy dkWjiksjs'ku dk xBu ,d fo'ks"k iz;kstu lk/ku ds :i esa y[kuÅ esVªk s jsy ifj;kstuk ds fu;kstu] fØ;kUo;u rFkk lapkyu gsrq fd;k x;k gSA ifj;kstuk dk

HkkSfrd fuekZ.k fnukad 27-09-2014 esa izkjEHk gqvk FkkA dk;Z rhoz izxfr ij gSA

y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk gsrq esVªks jsy ifj;kstukvksa ds fuekZ.k] lapkyu rFkk laj{k.k gsrq fufeZr dsUnzh; esVªks ,DV esa Hkkjr ljdkj }kjk y[kuÅ esVªksikWfyVu {ks= ds :i esa

foLrkj fd;k x;k gSA

y[kuÅ esVªks jsy ifj;kstuk ds Rofjr lapkyu gsrq MkW- bZ0 Jh/kju] y[kuÅ esVªks jsy

dkWjiksjs'ku fy0 ds iz/kku lykgdkj ds :i esa fu;qDr gSA

izkFkfed pj.k ¼VªkaliksVZ uxj ls pkjckx½ 8-5 fdeh- dkokf.kfT;d lapkyu 5flrEcj] 2017 lsvkjEHk gks pqdk gSA

52-87 ,dM+ ljdkjh Hkwfe esVªks jsy dksp ds fMiks gsrq miyC/k djkbZ tk pqdh gS rFkk fMiks dk dk;Z Hkh iw.kZ gks pqdk gSA

ifj;kstuk ds izFke pj.k Qst&1, dks iw.kZ djus dk y{; o"kZ 2019 gSA vDVwcj] 2017 dks y[kuÅ esVªks j sy ifj;kstuk dh vofLFkfr

¼i½ ukFkZ&lkmFk dkWfjMksj ¼,;jiksVZ ls eqa'khiqfy;k½dh HkkSfrd izxfr ¼22-878 fdeh-½ & 54-20 % ¼ii½ ukFkZ&lkmFk dkWfjMksj dh foÙkh; izxfr ¼22-878 fdeh-½ & 52-35 % ¼iii½ izkFkfed pj.k¼VªkaliksVZ uxj ls pkjckx½ dh HkkSfrd izxfr ¼8-5 fdeh-½ & 100 %

[ 118 ]

VªkaliksVZ uxj LVs'ku

çHkko

uxjh; v/kkslapuk dks fodflr djus esa ;g ifj;kstuk lgk;d fl) gksxhA ;g ifj;kstuk i;kZoj.k ds nf"Vxr ldkjkRed çHkkoh gksxh tSls fd ;krk;kr vojks/k esa deh] de le; esa yEch nwjh dh ;k=k] ok;q ,oa /ofu çnw"k.k esaa deh] bZa/ku dk de miHkksx rFkk lM+d nq?kZVuk bR;kfn esa deh vk,xhA y[kuÅ ds vfrfjDr dkuiqj] okjk.klh] esjB rFkk vkxjk es Hkh esVªks ifj;®tuk izLrkfor gSA y[kuÅ esVªks jsy dkjiksjs'ku ¼,y0,e0vkj0lh0½ dks gh bu 'kgjksa esa Hkh esVªks dh Mhihvkj rS;kj djus gsrq leUo;d dh ftEesnkjh lkaSih x;h gSAmDr ds vfrfjDr >kalh rFkk xksj[kiqj esa Hkh esVªksa lapkfyr djus dh ;kstuk gSA

fo|qr jkT; ljdkj }kjk fo|qr mRiknu dh fn'kk esa vusd ç;kl fd;s tk jgs gSaA12ohaa iapo"khZ; ;kstuk ¼2012&2017½ eas bl en gsrq 49839-95 djksM+ #i;s dk ifjO;; Lohdr gS] ftleas ls mDr en ij o"kZ 2013&14 eas 6975-00 djksM+ #i;sO;; fd;s x;sA o"kZ 2014&15]2015&16,oa 2016&17 esa mDr en ij O;; ¼vkarfjd lalk/kuksa ,oa vU; óksrksals O;; lfEefyr½ Øe'k%7486-52] 10052-66,oa 15169-36 djksM+ #i;s jgkA

rkfydk&10-08 mRrjçns'k esa fo|qr dk mRiknu ,oa miHkksx

Ø-la- Ekn Ok"kZ xr o"kZ dh

vis{kk çfr'kr of) 2015&16 2016&17

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6

vf/k"Bkfir {kerk¼esxkokV½ miHkksx¼fefy;u ;wfuV½ dqy mRiknu¼fefy;u ;wfuV½ miHkksDrkvksa dh la[;k¼gtkj esa½ jktLo olwyh¼djksM+ #0½ fo|qr cdk;k¼djksM+ #0½

6159-0 68825-1 28043-5 17169-0 31487-9 25029-5

7159-0 78307-7 30172-5 18013-5

532886-8 31274-5

16-2 13-8 7-6 4-9 4-4

25-0

lzksr& mRrj çns'k ikoj dkjiksjs'ku fyfeVsM] fu;kstu LdU/k] y[kuÅA

[ 119 ]

rkfydk&10-09

mRrj çns'k ,oa dqN vU; çeq[k jkT;ksa esa çfr O;fDr fo|qr mRiknu@miHkksx dh la[;k lEcU/kh vkadM+s&2015&16

Ø-la- jkT; çfr O;fDr fo|qr mRiknu+ ¼fd-ok-?k aVk½

çfr O;fDr fo|qr miHkksx++

¼fd-ok-?kaVk½ 1 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

vkU/kz çns'k fcgkj >kj[k.M xqtjkr gfj;k.kk dukZVd dsjy e/; çns'k NRrhlx<+ egkjk"Vª v¨fM'kk iatkc jktLFkku rfeyukMq if'pe caxky mRrj çns'k mRRkjk[k.M fgekapyçns'k vle xksok

536 2

266 1509 878 808 196 840 1682 1030 672 1159 762 729 375 226 722 1567 59 0

1230 258 884 2248 1936 1242 704 929 2022 1318 1564 1919 1164 1688 660 524 1431 1339 322 2738

Hkkjr 920 1075

lzksr&dsUæh; fo|qr çkf/kdj.k] Hkkjr ljdkjA

63397 688

25 78308

26369 28044 301

73

0

20000

40000

60000

80000

100000

2014-15 2015-16 2016-17

mRrj izns'k esa fo| qr dk mRiknu ,oa miHkksx¼fefy;u ;wfuV½mi Hkksx mRi knu

mRrj izns'k esa fo|qr dk mRiknu ,oa miHkksx

[ 120 ]

fo|qrhdr xzke& dsUæh; fo|qr çkf/kdj.k dh ifjHkk"kk ds vuqlkj mRrj çns'k esa fo|qrhdr xzkeksa dh la[;k o"kZ 2015&16 esa 97589 gS] tks fd mRrj çns'k esa dqy vkckn xzkeksa dk 99-8 çfr'kr gSA mRrj çns'k esa ;g çfr'kr jk"Vªh; vkSlr ls vfËkd gSA vkU/kz çns'k] xqtjkr] gfj;k.kk] egkjk"Vªª] dsjy] iatkc] rfeyukMq] fnYyh] flfDde]if'pe caxky,oa xksok ,sls jkT; gSa tgk¡ 'kr&çfr'kr xzkeksa dks fo|qrhdr fd;k tk pqdk gSA mRrj izns'k esa fo|qrhdr xzkeksa ¼jktLo½a dh la[;k o"kZ

2016&17 esas 97921 gSA 24x7 ikoj Qkj vky ds vUrxZr ekpZ 2019 rd izns'k esa lHkh dks 24 ?k.Vs fctyh fn;s tkus gsrq fofHkUu ;kstukvksa }kjk vfo|qrhdr xkzeksa dks fo|qrhdr fd;s tkus gsrq iz;kl fd;s tk jgs gaSA xzkeh.k fo|qrhdj.k dk;ZØe ds vUrxZr çns'k ds xakoksa vkSj vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa dk fo|qrhdj.k fd;k tkrk gSA izns'k esa dqy vkckn xzkeksa esa ls o"kZ 2011&12] 2012&13 ,oa 2013&14 ds vUr rd fo|qrhdr xzkeksa dh la[;k 87086 gh jghA o"kZ 2014&15 2015&16 ,oa 2016&17 ds vUr rd fo|qrhdr xzkeksa dh la[;k c<+dj Øe'k% 87207] 87749,oa 97932 gks x;hA vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa dk fo|qrhdj.k izns'k esa vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa dh n'kk lq/kkjus ds fy;s muesa fo|qrhdj.k gsrq ;Fkksfpr iz;kl fd;k tk jgk gSA o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 ds vUr rd ÁR;sdo"k Z 99461 vuqlwfpr tkfr cfLr;ksa esa fo|qrhdj.k dk;Z fd;k tk pqdk gSA o"kZ 2016&17 ds vUr rd mDr la[;k 99462 jghA

uydwy@iEi lsV~l dk ÅthZdj.k flapkbZ ds lqfuf'pr lk/kuksa ds çlkj gsrq çns'k esa xzkeh.k fo|qrhdj.k dk;ZØe ds vUrxZr vf/kd ls vf/kd uydwy@iEi lsV~l dk ÅthZdj.k fd;k tk jgk gSA 12ohaa iapo"khZ; ;kstuk ¼2012&2017½ ds vUr rd mRrj çns'k esa ÅthZdr uydwiksa@iEilVkas dh la[;k 11-08 yk[k djus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSAo"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17 vUr rd ÅthZdr uydwiks@iEilsVksa dh la[;k c<+dj dze'k% 10-36] 10-57] 10-86 ,oa 11-20yk[k gks x;h gSA

ikjs"k.k ykbuksa dk foLrkj çns'k esa fo|qr miHkksx dh lqfo/kk vf/kd ls vf/kd yksxksa rd miyC/k djkus ds

mn~ns'; ls ikjs"k.k ykbuksa dk foLrkj fd;k tk jgk gSA 12ohaa iapo"kh Z; ;kstuk ¼2012&2017½ ds vUr rdikjs"k.k ykbuksa dk foLrkj 36845 lfdZV@fd-eh- rd djus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA

mDr yEckbZ o"kZ 2012&13 esa 26058 lfdZV@fd0eh0 FkhA o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17 esa ikjs"k.k ykbZuksa dh yEckbZ dze'k% 27627 lfdZV fd0eh0] 29105 lfdZV fd0eh0] 35381 lfdZV fd0eh0 ,oa 38309 lfdZV fd0eh0 gks x;hA

mRrjçns'k esa fo|qr mRiknu] ikjs"k.k ,oa vkiwfrZ es lq/kkj gsrq fd;s tk jgs ç;klksa dk fooj.k 1- izns'k esa leqfpr ,oa lqpk# fo|qr O;oLFkk lqfuf'pr djus ds fy;s ikjs"k.k ra= ds 765

ds0oh0 ds 1400 ds0oh0 ds 10220 ds0oh0 ds 28 ,oa 132 ds0oh0 ds 102 midsUnzksa dk fuekZ.k dk;Z py jgk gSA

[ 121 ]

2- fo|qr iz.kkyh ds lqn<+hdj.k gsrq 329 ux u;s 33@11 dsoh midsUnzksa] lacaf/kr 33 dsoh ykbZu rFkk 4800 fd0eh0 11 dsoh ykbuksa ds fuekZ.k dk y{; j[kk x;k FkkA buesa ls ekg ekpZ] 2017 rd 256 ux u;s 33@11 ds0oh midsUnzksa ,oa lacaf/kr ykbZu dk fuekZ.k fd;k tk pqdk gSA

3- jktho xkW/kh xzkeh.k fo|qrhdj.k ;kstuk ¼11 oha ;kstuk½

jktho xkW/kh xzkeh.k fo|qrhdj.k ;kstuk f}rh; pj.k ¼11oha ;kstuk½ ds vUrZxr izns'k ds 22 tuinksa esa 300 ls vf/kd vkcknh okysa xzkeksa@etjksa dh :0 4621 djksM+ dh ykxr ls 630 vfo|qrh—r xzke o 32031 vfo|qrh—r etjksa dk l?ku fo|qrhdj.k dk dk;Z py jgk gSA ekg ekpZ] 2017 rd 25963 etjksa dk fo|qrhdj.k fd;k tk pqdk gS rFkk 432003 ch0ih0,y0 dusD'ku fuxZr fd;s tk pqds gSA

¼ii½ jktho xkW/kh xzkeh.k fo|qrhdj.k ;kstuk ¼12 oha ;kstuk½ 12 oha ;kstuk ds vUrxZr 64 tuinksa ds 100 ls vf/kd vkcknh okysa 140651 etjksa ds

l?ku fo|qrhdj.k ds dk;Z gsrq : 7282 djksM+ dh ;kstuk py jgh gSA ekg ekpZ] 2017 rd 63102 etjksa dk fo|qrhdj.k fd;k tk pqdk gS rFkk 711787 ch0ih0,y0 dusD'ku fuxZr fd;s tk pdsa gSA

4- uxjksa@'kgjh {ks=ksa esa xq.koRrkiw.kZ fo|qr vkiwfrZ nsus] ykbZu gkfu;ksa esa deh ykus miHkksDrkvksa dh larqf"V rFkk uxjksa ds lkSUn;hZdj.k gsrq 36 uxjksa ¼jkeiqj] czg~eiqjh] dUukSt] frok Z] lSQbZ] gehjiqj] egksck] eSuiqjh] yfyriqj] mjbZ] fp=dwV] oUnkou] xkso/kZu] ifjdzek ekXkZ] pj[kkjh] 'ke'kkckn] vyhx<+] lSQbZ Vuy] fQjkstkckn] dkuiqj] egewnkckn] cgjkbp] cnk;wW] lglokW] ckjkcadh] QStkckn] ,oa v;ks/;k] y[kuÅ&yslk] y[kuÅ&pkSd] eÅ vktex<+] xkthiqj] cfy;k] tkSuiqj] bykgkckn] dq'khuxj] cLrh ,oa gjS;k½ esa :0 1826-97 djksM+ O;; dj v.MjxzkmUM dsfcyax dk dk;Z yf{kr gSA buesa ls frokZ] lSQbZ] fp=dwV ,oa oUnkou bupkj LFkkuksa ij dk;Z iw.kZ gks x;k gSA

5 ¼i½izns'k dh fo|qr vko';drk dh iwfrZ djus gsrq fo|qr mRiknu c<+k;k tkuk yf{kr gSA bl ds fy, dbZ cM+s fo|qr mRiknu dsUnzksa ¼ ikoj gkmlksa½ dh LFkkiuk dh tk jgh gSA orZeku esa jkT; fo|qr mRiknu fuxe fyfeVsM ,oa m0iz0 ty fo|qr fuxe fy0 dh dqy vf/k"Bkfir {kerk 7159 esxkokV gS ,oa ftlesa o"kZ 2022 rd yxHkx dqy 5000 esxkokV dh of) gksus dh lEHkkouk gSA

¼ii½3x660 es0ok0 Ykfyriqj ikoj izk stsDV dh 1980 esxkokV ds mRiknu {kerk dh bdkbZ dh LFkkiuk dh tk pqdh gS ,oa ;gka dh rhuksa e'khuksa ls fo|qr mRiknu gks jgk gSA

¼iii½3x660 es0ok0 ckjk ikoj izkstsDV dh 1980 esxkokV ds mRiknu {kerk dh bdkbZ dh LFkkiuk dh tk pqdh gS ,oa ;gka dh rhuksa e'khuksa ls fo|qr mRiknu gks jgk gSA

¼iv½fo|qr vkiwfrZ c<+kus gsrq 2525 esxkokV ds Ø; vuqcU/k gLrk{kfjr gks pqds gS ftlls 2101 es0ok0 dh fo|qr vkiwfrZ gks jgh gSA

(v)ikWoj QkWj vky ;kstuk ds rgr vDVwcj] 2018 ls iwjs izns'k esa 24 ?k.Vs fctyh dh vkiwfrZ djus dk y{; gSA blds fy, fctyh dh miyC/krk c<+kus ds lkFk gh] fctyh pksjh ij yxke dlus ds iz;kl rsth ls py jgs gSaA

(vi)miHkksDrkvksa dks fctyh fcy tek djus ds fy, izsfjr djus vkSj cdk;k olwyh ds fy, ,eusLVh ;kstuk 'kq: dh x;h gSA ,eusLVh ;kstuk ds rgr] xzkeh.k vkSj 'kgjh fctyh miHkksDrkvksa dks ljpktZ esa 100 izfr'kr dh NwV nh x;h gSA blds vykok] 10 gtkj :Ik;s ls vf/kd ds fcy dks 4 fdLrksa esa tek djus dh lqfo/kk Hkh nh x;h gSA

(vii)blh dze esa loZnk ¼Lis'ky ,eusLVh QkWj fjLik WfUlcy okWyUVjh fMDyjs'ku½ ;kstuk dh 'kq:vkr dh x;h gSA blds rgr] dfV;k ls fctyh ysus] ?kjsyw dusD'ku ij dkWef'kZ;y

[ 122 ]

;wt djus vkSj pksjh ls vf/kd fctyh miHkksx djus okys miHkksDrkvksa dks tqekZus vkSj dkjZokbZ ls cM+h jkgr nh x;h gSA voS/k dusD'ku 2 eghus ds vUnj fu;fer djok ,sls miHkksDRkk eq[; /kkjk esa 'kkfey gks ldrs gSaA ,sls miHkksDrkvksa dks fu;ekuqlkj cdk;k gh pqdkuk gksxkA

oSdfYid ÅtkZ izns'k ds vkfFkZd ,oa lkekftd fodkl ds fy, ÅtkZ dh Hkwfedk vR;Ur egRoiw.kZ gSA

ÅtkZ ds ijEijkxr óksrksa esa fujarj deh gksus ,oa muds vf/kdkf/kd mi;ksx ls c<+rh i;kZoj.kh; iznw"k.k dh leL;k ds funku gsrq ÅtkZ ds xSj&ijEijkxr Lkzksrks ds mi;ksx dks izHkkoh cukus dh fn'kk esa izns'k ljdkj }kjk vusd dne mBk;s tk jgs gSaA bl ifjÁs{k esa o"k Z 1983 esa izns'k esa uohu ,oa uohdj.kh; ÅtkZ fodkl vf/kdj.k ¼;w0ih0usMk½ dk xBu fd;k x;kA

xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa ÅtkZ dh vko';drk dh iwfrZ gsrq vfHkdj.k }kjk lkSj ÅtkZ] iou ÅtkZ] ,oa ÅtkZ lja{k.k tSls vusdks ÅtkZ Lkzksrksa ds nksgu gsrq mi;qDr rduhdh ds fodkl ,oa izpkj ds fy, izns'k ljdkj }kjk fofHkUu ;kstukvksa dk fdz;kUo;u fd;k tk jgk gSA bu ;kstukvksa@dk;Zdzeksa ds fdz;kUo;u ds fy, ckjgoha iapo"khZ; ;kstuk¼2012&2017½ esa :0 1500 djksM+ dk ifjO;; Lohdr gS ftlesa ls o"k Z 2012&13 esa :0 33-82 djksM- 2013&14 esa :0 41-35 djksM-] 2014&15 esa :0 99-30 djksM- ,oa 2015&16 esa 452-67 djksM- :i;s dh /kujkf'k fofHkUu ;kstukvksa ,oa dk;Zdzeksa esa O;; dh x;hA foRrh; o"kZ 2016&17 esa fofHkUu ;kstukvksa@dk;Zdzeksa gsrq :0 259-60 djksM- dh /kujkf'k dk izkfo/kku gSA lkSj ÅtkZ ls fo|qr mRiknu¼fxzM la;ksftr½

lkSj ÅtkZ ls fo|qr mRiknu gsrq izns'k ljdkj }kjk lkSj ÅtkZ uhfr 2013 iz[;kfir dh x;h gS] ;g uhfr ekpZ 2017 rd izHkkoh gSA bl uhfr ds vUrxZr ekpZ] 2017 rd dqy 500 esxkokV {kerk dh fxzM la;ksftr lkSj ÅtkZ fo|qr mRiknu ifj;sktukvksa dh vf/kLFkkiuk yf{kr gS ftlds lkis{k izns'k esa dqy 500 esxkokV {kerk dh fxzM la;ksftr lkSj ikoj ifj;kstukvksa dh LFkkiuk dhtk jgh gSA o"kZ 2016&17 esa dqy 60 esxkokV {kerk dh lkSj fo|qr ifj;kstuk;sa LFkkfir dh x;hA o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rdlkSj ÅtkZ uhfrds vUrxZr futh fodkldrkZvksa }kjk 100 esxkokV {kerk dh lkSj fo|qr ifj;kstuk;sa LFkkfir dh x;hA uohu ,oa uohdj.kh; ÅtkZ fodkl vfHkdj.k] m0ç0 }kjk fd;s x;segRoiw.kZ dk;ZØeksa dk laf{kIr fooj.k 1- feuh&fxzM lksyj ikoj IykUV ifj;kstuk dk;ZØe

fo|qr ÅtkZ lkekftd ,oa vkfFkZd fodkl ds fy, ,d ewyHkwr vko';drk gSA fo|qr dh i;kZIr ,oa fo'oluh; miyC/krk ds fcuk dksbZ Hkh fdz;kdyki laHko ugh gSaA izns'k esa cM+h la[;k esa xzkeh.k {ks= fo|qrhdj.k ls oafpr gS rFkk vf/kdak'k xzkeh.k {ks=ksa esa fxzM vR;ar lhfer ek=k esa miyC/k gks ik jgh gS ftlds lek/kku gsrq feuh fxzM lksyj ikoj IykaV ds ek/;e ls LFkkuh; ,oa fodsUnzhdr :i ls miyC/k v{k; ÅtkZ lzksrks ls fo|qr ÅtkZ mRikfnr dj ml {ks= dks fo|qrhdr dj ÅtkZ dh vko';drk dh iwfrZ dh tk ldrh gSA bl mn~ns'; dh iwfrZ ds fy, izns'k ljdkj }kjk xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa feuhfxzM ifj;kstuk dh LFkkiuk ds fy, futh fodkldrkZvksa dks izksRlkfgr fd;s tkus gsrq izns'k esa izFke ckj mRrj izns'k feuh fxzM uhfr&2016 18 Qjojh 2016 dks iz[;kfir dh x;hA

[ 123 ]

o"kZ 2016&17 esa 1 ,oa o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd2 feuh fxzM lkSj ikoj ifj;kstukvksa dh LFkkiuk dk dk;Z izxfr ij gSA

2- :QVki fxzM dusDVsM lksyj ihoh ikoj Iyk.V dk fØ;kUo;u izns'k ljdkj }kjk dSifVo mi;ksx dks c<+kok nsus gsrq fxzM la;ksftr :QVki lksyj

QksVksoksYVkbZd ikoj Iyk.V uhfr 2014 iz[;kfir dh x;hA bl uhfr ds vUrxZr ekpZ] 2017 rd 20 esxkokV {kerk ds fxzM la;ksftr :QVki lksyj ikoj Iyk.V dh LFkkiuk yf{kr gS ftlds lkis{k izns'k esa fofHkUu futh vkoklksa] vkS|ksfxd izfr"Bkuksa ] ljdkjh@v)Zljdkjh ,oa futh laLFkkuksa o vU; ds Hkouks ds :QVki ij o"kZ 2016&17 esa dqy 840fdy®okV {kerk dh fxzM la;ksftr :QVki lksyj ikoj Iyk.V dh LFkkiuk dh x;hAo"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rdljdkjh@v)Zljdkjh laLFkkuksa ds Hkouks ds :QVki ij 600 fdy®okV {kerk dh:QVki lksyj ikoj Iyk.V dh LFkkiuk dh x;hA

3- lksyj LVªhV ykbV ;kstuk lkoZtfud ekxZ izdk'k O;oLFkk ,d ewyHkwr vko';drk gS ftldh iwfrZ gsrq lksyj LVªhV ykbV la;a= ,d mi;ksxh la;a= gSA bu la;a=ksa dh LFkkiuk xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa lkoZtfud LFkyksa ij djk;h tkrh gSA Jh tus'oj feJ xzkeksa esa o"kZ 2016&17 esa ekxZ Ádk'k O;oLFkk gsrq 3974,oa o"k Z 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd 810 lksyj LVªhV ykbVksa dh LFkkiuk djk;h x;hAblh izdkj o"kZ 2016&17 esa yksfg;k lexz xzkeksa esa 4784 lksyj LVªhV ykbZV la;a=ksa dh LFkkiuk dk dk;Z djk;k x;kAxzkeh.k {ks=ksa esalkoZtfud ekxZ izdk'k O;oLFkkgsrq lksyj LVªhV ykbV Á®tsDV Ek®Mds vUrxZro"kZ 2016&17 esa 7432 ,oa o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd 2744 lksyj LVªhV ykbVksa dh LFkkiuk djk;h x;hA 4- lksyj ikoj iSd ;kstuk xzkeh.k {ks=ksa esa fo|qr vkiwfrZ fu;fer ugha gksus ds dkj.k ogka lk;adky dh xfrfof/k;ka ftlesa fo'ks"k :Ik ls cPpksa dh f'k{kk rFkk vkfFkZd xfrfof/k;ka izHkkfor gksrh gSA xzkeh.k {ks=ksa esa fo|qr dh vko';drk eq[; :Ik ls izdk'k] euksjatu rFkk ia[ks gsrq gS ftldks lksyj ihoh la;a=ksa ds ek/;e ls fodsUnzhdr :Ik ls lqxerkiwoZd iwjk fd;k tk ldrk gSA orZeku esa izns'k ds xjhc ifjokjksa ds cPpksa dh f'k{kk rFkk vkfFkZd xfrfof/k;ka fo|qr ds vHkko esa izHkkfor u gksa bldks nf"Vxr j[krs gq;s mUgs lClhMkbM lksyj ikoj iSd lqfo/kk miyC/k djk;h tk jgh gSA o"kZ 2016&17 esa Jh tus'oj feJ xzkeksa esa 214,oa o"kZ 2017&18 esa 30 flrEcj] 2017 rd 6024 lksyj ikoj iSd la;a=ksa dh LFkkiuk dk dk;Z djk;k x;k gSA 5- lksyj ikdZ izns'k dh iz[;kfir lkSj ÅtkZ ufr esa lksyj ikdZ LFkkfir fd;s tkus dk Hkh izkfo/kku gSA ftlds vUrxZr izns'k esa lksyj ikdZ fodflr fd;s tk jgs gSaA izns'k esa dqy 440 esxkokV {kerk ds lksyj ikdksZ dh LFkkiuk tuin tkykSu esa 265 esxkokV] fetkZiqj esa 75 esxkokV] bykgkckn esa 50 esxkokV ,oa dkuiqj nsgkr esa 50 esxkokV dh tk jgh gSA lksyj ikdkZs esa Hkwfe fodkl ds vfrfjDr LFkkfir lksyj ikoj Iyk.Vksa ls mRikfnr fo|qr dh fudklh lacaf/kr leLr voLFkkiuk O;oLFkk miyC/k gksxh rFkk lkSj fo|qr ifj;kstukvksa ls mRikfnr lkSj ikoj dks lksyj buthZ dkjiksjs'ku ¼,l0bZ0lh0vkbZ0½ ds ek/;e ls mRrj izns'k ikoj dkjiksjs'ku fy0 }kjk dz; fd;k tk;sxkA 6- izns'k ds izkFkfed fo|ky;ksa esa vkj-vks-okVj la;a= dk;Zdze izns'k ds izkFkfed fo|ky;ksa esa LoPN is;ty miyC/k djk;s tkus gsrq vfHkdj.k }kjk lksyj vkj-vks-okVj la;a=ksa dh ifj;kstuk pykbZ tk jgh gSA bl ifj;kstuk ds vUrxZr izkFkfed

[ 124 ]

fo|ky;ksa esa 1-1 fdyksokV ds lksyj ikoj Iyk.V LFkkfir djkdj mlls ia[ks] lceflZcy iEi rFkk vkj0vks0 okVj la;a= lapkfyr djk;k tkrk gSA o"kZ 2016&17 esa izns'k ds tuin ds izkFkfed fo|ky;ksa esa 100 lksyj vkj0vks0 okVj la;a=ksa dh LFkkiuk dk dk;Z djk;k x;kA

7- ÅtkZ laj{k.k dk;Zdze izns'k ljdkj }kjk buthZ dUtosZ'ku ,DV&2001 ds izkfo/kku dks izns'k esa fdz;kfUor djk;s tkus gsrq m0iz0 uohu ,oa uohdj.kh; ÅtkZ fodkl vf/kdj.k ¼;wihusMk½ dks LVsV MsftxusVsM,tsUlh¼,lMh,½ ukfer fd;k x;k gS ftlds vUrxZr vfHkdj.k }kjk ÅtkZ laj{k.k ds {ks= esa fofHkUu dk;Z fd;s tk jgs gSaA vfHkdj.k }kjk bZV HkV~Bksa esa ÅtkZ laj{k.k ds mik;] fMekUM lkbM eSustesaV] ÅtkZ laj{k.k gsrq LVhe dqfadax] buthZ ,Qhf'k,Ulh VsDukykth Qkj dksYM LVksjst tSls fo"k;ksa ij dk;Z'kyk vk;ksftr dh x;h gSA izns'k esa tulkekU; ds ekul iVy ij ÅtkZ laj{k.k dh egRrk dks izHkkoh :i ls vafdr djus gsrq tkx:drk vfHk;ku ds :Ik esa osclkbV % MCY;wMCY;wMCY;w-;wih,l,ohbZ,l,uthZ-dkWeizkjEHk dh x;h ftlesa ÅtkZ laj{k.k ds fofHkUu mik; fn;s x;s gSaA blds vfrfjDr Nk=&Nk=kvksa esa ÅtkZ laj{k.k ds izfr tkx:drk mRiUu djus gsrq C;wjks vkQ buthZ ,Qhf'kUlh ¼ch0ch0bZ0½ }kjk vfHkdj.k ds lg;ksx ls fPk=dyk izfr;ksfxrk djk;h x;hA o"kZ 2016&17 esa izns'k esa 25 yk[k ls vf/kd izfrHkkfx;ksa us fPk=dykizfr;ksfxrk esa Hkkx fy;kA MksfefLVd bQhfl;sUV ykbfVax izksxzke ¼Mh0bZ0,y0ih0½ ;kstuk ds vUrxZr izns'k esa 1-40 djksM+ ls vf/kd Mh0bZ0,y0Vh ykbV forfjr dh x;h ftlls 421 fefy;u ;wfuV fo|qr ÅtkZ dh cpr gks jgh gSA

lapkj Mkd?kj lapkj ek/;eksa ds vUrxZr Mkd?kjksa dk vR;f/kd egRo gS] D;ksfd buds ek/;e ls tulkekU; dks lLrh ,oa lqyHk lans'kokgu lsok miyC/k gksus ds lkFk gh vYicpr dk;ZØe ds çHkkoh fØ;kUo;u esa Hkh lgk;rk feyrh gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2011&12 esa dqy Mkd?kjksa dh la[;k 17669 Fkh ftuesa 1925Mkd?kj uxjh; {ks= esa rFkk 15744 Mkd?kj xzkeh.k {ks= esa dk;Zjr~ FksA o"kZ 2016&17 esa budh la[;k c<+dj 17670 gks x;h] ftuesa 1935 Mkd?kj uxjh; {ks= esa rFkk 15735 Mkd?kj xzkeh.k {ks= esa miyC/k FksA mRrj çns'k esa Mkd?kjksa dh fLFkfr rkfydk&10-10 esa n'kkZ;h x;h gS&

rkfydk&10-10 mRrj çns'k esa Mkd?kjksa dh la[;k ¼31 ekpZ dks½

en 2011&12 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 1 2 3 4 5 6

Mkd?kjksa dh la[;k 17669 17680 17655 17662 17670 ¼d½ uxjh; 1925 1933 1925 1933 1935 ¼[k½ xzkeh.k 15744 15747 15730 15729 15735

nwjHkk"k nSfud thou esa rFkk O;kikfjd] okf.kfT;d ,oa O;olkf;d fØ;k&dykiksa esa nwjHkk"k lsokvksa dk cM+k egRo gSA o"kZ 2015&16 esa mRrj çns'k esa dqy 654806 csfld VsyhQksu rFkk 3103 VsyhQksu ,Dlpsat dk;Zjr~ FksA o"kZ 2016&17 esa csfld VsyhQksu dusD'ku rFkk VsyhQksu ,Dlpsat dh la[;k ÄVdj Øe'k% 619110,oa 3087 gks x;hA eksckby lsok ds ogn foLrkj ds ifj.kkeLo:i gh cssfld VsyhQksu dusD'ku dh la[;k esa deh gksuk çrhr gksrk gSA blh çdkj o"kZ 2015&16 esa mRrj çns'k esa bUVjusV lClØkboj ,oa eksckbZy dusD'ku dh la[;k Øe'k% 276766 rFkk 12099 gtkj Fkh t¨ o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 192569 ,oa 15311 gtkj gks x;hA

[ 125 ]

mRrj çns'k esa VsyhQksu dusD'ku] VsyhQksu ,Dlpsat] bUVjusV lClØkboj ,oa eksckbZy dusD'ku dh fLFkfr rkfydk&10-11 esa n'kkZ;h x;h gS&

rkfydk&10-11 mRrj çns'k esa VsyhQksu dusD'ku] VsyhQksu ,Dlpsat] bUVjusV lClØkboj ,oa eksckbZy

dusD'ku dh fLFkfr o"kZ csfld VsyhQksu

dusD'ku dh la[;k

VsyhQksu ,Dlpsat dh

la[;k

bUVjusV lClØkboj dh

la[;k

eksckbZy dusd'ku dh la[;k ¼gtkj½

1 2 3 4 5 2015&16 2016&17

654806 619110

3103 3087

276766 192569

12099 15311

lzksr %&phQ iksLV ekLVj tujy] mRrj izns'k rFkk eq[; egkizzcU/kd nwj lapkj] Hkkjr lapkj fuxe fy- m-iz- iwohZ ,oa if'peh ifje.MyA

izns'k esa i;ZVu&fodkl gsrq fd;s x, iz;kl

ljdkj }kjk mRrj izns'k ds i;ZVu&vkd"kZ.kksa dk ogn Lrj ij izpkj&izlkj djk;k tkrk gSA izpkj&izlkj gsrq jk"Vªh;&vUrjkZ"Vªh; lekpkj i=&if=dkvksa esa foKkiuksa dk izdk'ku] i;ZVu&lkfgR; o iksLVjksa dk izdk'ku] fQYe&lh0Mh0 dk fuekZ.k o forj.k rFkk LFkku&LFkku ij gksfMaZxksaa ,o lkbust dh LFkkiuk o le;≤ ij izn'kZfu;ksa] esys@egksRloksa ds vk;kstu ,oa x.krU= fnol ds volj ij foHkkxh; >kadh dk izn'kZu djok;k tkrk gSA

izns'k esa i;ZVu&fodkl dhizcy laHkoukvksa dks ns[krs gq, exgj lesr 94 i;ZVu LFky Lons'k n'kZu ;kstuk ds rgr laokjs tk,axsA bl gsrq ,d g sfjVst lfdZV vkSj nks vk/;kfRed ¼fLizpqvy½ lfdZV ds rgr bu i;ZVu LFkyksa dks laokjk tk,xkA gsfjVst lfdZV esa 7 i;ZVu LFkyksa dks laokjk tk,xk] ftuesa nks if'peksa m0iz0 ds gSaA ogha nks vk/;kfRed lfdZV Hkh pedk, tk,axsA igys lfdZV esa 39 vkSj nwljs lfdZV esa 48 i;ZVu LFkyks a dks 'kkfey fd;k x;k gSA gsfjVst vkdZ dk izpkj&izlkj blds vUrxZr y[kuÅ ,;jiksVZ ij gksfMZax ds ek/;e ls] fnYyh esa fLFkr cl D;w 'ksYVlZ ds ek/;e ls] psUubZ] dksydkrk] xksok] fnYyh] eqEcbZ ,;jiksVZ ij cSdfyV fMLIys rFkk fofM;ksa Ldzhu ds ek/;e ls rFkk lks'ky ehfM;k&Qslcqd] fV~oVj] ;w V~;wc] osclkbV vkfn ds ek/;e ls gsfjVst vkdZ dks ogn Lrj ij izpkj&izlkj djk;k tk jgk gSA fnYyh ,oa eqEcbZ ,vjiksVZ ij ohfM;ks okWyLØhu ds ek/;e ls vkxjk] y[kuÅ] okjk.klh] >k¡lh] cqf)LV lfdZV] cqUnsy[k.M lfdZV vkfn fofHkUu i;ZVu LFkyksa dk izpkj&izlkjA fnYyh esa esVªks Vªsu oS zi rFkk bulkbM iSuy ds ek/;e ls mRrj izns'k i;ZVu ds lfdZVksa dk izpkj&izlkjA eqEcbZ ds lh0,l0Vh0 ,oa ppZ xsV LVs'ku ij 360 fMxzh ,y0bZ0Mh0 Ldzhu ds ek/;e ls i;ZVu LFkyksa dk izpkj&izlkj rFkk dksydkrk esa esVªks Vªsu ij fouk;y fMLIys ds ek/;e ls mRrj izns'k ds VwfjLV MsfLVus'ku dk izpkj&izlkjA ;w-ih- bosaUV ,oa foU/; okjk.klh lfdZV ds izpkj&izlkj gsrq fizUV ehfM;k ds ek/;e ls VªSoy ,.M VwfjTe ls lEcaf/kr if=dkvksa esa foKkiu dk izdk'kuA izns'k ds i;ZVu LFkyksa ds izpkj&izlkj gsrq vkxjk] y[kuÅ] okjk.klh] >k¡lh ,oa gkse vkWQ n rkt Vh0oh0lh0 fQYeksa dk izlkj.k] fgUnh&vaxzsth U;wtpSuy] ,.VjVsaes.V pSuy ,oa VªSoy pSuYl ij djk;k tk jgk gSA

bZ&xousZaUl ds vUrxZr ljdkj }kjk dEI;wVj ds iz;ksx ij fo'ks"k :i ls cy iznku fd;k tk jgk gSA bl dze esa i;ZVu dk;kZy;ksa ,oa i;ZVu vkokl xgksa dks dEI;wVjhdr fd;k x;k gSA blds vfrfjDr i;ZVdksa dh lqfo/kk ds fy,i;ZVu foHkkx dh osclkbV ij bZ&esy ,oa vkWau ykbu cqfdax lqfo/kk,a Hkh lqyHk djk;h x;h gSA ljdkj }kjk rktegy] ekU;oj dka'khjke

[ 126 ]

i;ZVu izcU/k laLFkku] y[kuÅ] vkxjk fdyk] Qrsgiqj lhdjh] ifjiFk] ckS) ifjiFk mRrj izns'k i;ZVu ij dsfUnzr osclkbV dk lapkyu fd;k tk jgk gSA

o"kZ 2015&16 esa i;ZVu fodkl ,ts.Mkds vUrxZr 4 ifj;kstuk,a lfEefyr dh x;h Fkh %&

1& rkt vUrjkZ"Vªh; gokbZ vM~Ms dh LFkkiukA 2& vkxjk esa rktxat dk i;ZVu fodklA 3& izks&iqvj VwfjTe MsoyiesUV izkstsDVA 4& i;ZVd vkokl xgksa@bdkbZ;ksa dks yht de Msoyies.V eSustesUV rFkk eSustesUV dkUVªsDV

ds ek/;e ls lapkfyr ,oa fodflRk fd;k tkukA VwfjTe cSzfUMx vkQ~ m0iz0] gsfjVst gksVy uhfr rFkk i;ZVu ,fo;s'ku ikfylh dk;Z iw.kZ gks x;k gS rFkk Fkhe ikdZ@E;wft;e ikdZ dh LFkkiuk dk dk;Z ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 dks gLrkUrfjr fd;k x;kA o"kZ 2016&17 esa fodkl ,ts.Mk %& 1- gsfjVst vkdZ ;kstuk ds vUrxZr fodkl %& • eqxy E;wft;e dh LFkkiuk

• rkt vksfj,UVy lsUVj dh LFkkiuk

• rktxat ifj;kstuk

• y[kuÅ ,oa lkjukFk ¼okjk.klh esa /ofu ,oa izdk'k ;kstuk½

• vkxjk] y[kuÅ] okjk.klh] bykgkckn ,oa fp=dwV bR;kfn LFkyksa ij ,sfrgkfld Lekjdksa ij vkyksdhdj.kA

• gsfjVst vkdZ ds vUrxZr ifCyflVh] ekdsZfVax ,oa fMftVy czkafMx ds ek/;e ls i;ZVu LFkyksa dk izpkj&izlkj ,oa vkuykbu cqafdx osc lks'ky ehfM;k ,oa ,i bR;kfn ds ek/;e ls i;ZVu LFkyksa dk czkfMax ,oa izeks'kuA

2-i;ZVd vkokl xgksa@bdkbZ;ksa dks yht de Msoyies.V eSustesUV rFkk eSustesUV dkUVªsDV ds ek/;e ls lapkfyr ,oa fodflRk fd;k tkukA 3- i;ZVu fodkl ,oa i;ZVu mRiknksa ds foi.ku gsrq LFkkuh;] jk"Vªh; ,oa vUrjkZ"Vªh; esyk] egksRlo ,oa lsfeukj dk vk;kstu ,oa HkkxhnkjhA 4-vkdZ ;kstuk ¼rktxat dk i;ZVu fodkl½ izns'k esa i;ZVu dks c<+kok nsus ds mn~ns'; ls vkxjk&y[kuÅ&okjk.klh rFkk buds lehiorhZ i;ZVu LFkyksa dks gsfjVst vkdZ ds #i esa fodflr fd;k tk;sxk rFkk voLFkkiuk lqfo/kk fodkl ,oa i;ZVu ls lEcfU/kr xfrfof/k;ks ij fo'ks"k cy fn;k tk;sxk] ftlds vUrxZr vkxjk eas rktxat ifj;kstuk dk fooj.k fuEuor~ gS%&

• rktxat ifj;kstuk ds varxZr rktegy dks tkus okys iwohZ ] if'peh ,oa nf{k.kh ekxksZa@izos'k ekxksZa rFkk rktxat {ks= ds lkSUn;hZdj.k ,oa i;ZVd voLFkkiuk lqfo/kkvk sa ds fodkl gsrq ,d fo'o Lrjh; egRokdka{kh ;kstuk rS;kj dh xbZ gS] ftlls rktegy esa vkus okys ns'kh&fons'kh i;ZVdksa ds vuqHko dks csgrj ,oa ;knxkj cuk;k tk ldsA

• eqxy E;wft;e dk fuekZ.k djk;k tk jgk gS ftlesa eqxy dkyhu bfrgkl dk fooj.k j[kk tk,xk] rkfd ns'k&fons'k ds i;ZVd bldk ykHk mBk ldsA

[ 127 ]

• rkt vksfj,UVs'ku lsUVj dk fuekZ.k djk;k tk jgk gS rkfd ns'kh&fons'kh i;ZVdksa dks ,d Nr ds uhps leLr lwpuk miyC/k djk;h tk ldsA

• lkoZtfud&futh lgHkkfxrk ds vUrxZr i;ZVd vkokl xgksa@bdkbZ;ksa dks yht de Msoyies.V eSustesUV rFkk eSustesUV dkUVªsDV ds ek/;e ls lapkfyr fodkl fd;k tkjgkgS rFkk rhu LFkkuksa ij jksi&os dh LFkkiuk dh ;kstuk lfEefyr gSA

•

5-izks&iqvj VwfjTe MsoyiesUVizkstsDV fo'o cSad lgk;frr izks&iqvj VwfjTe MsoyiesaV izkstsDV 300 fefy;u ;w0,l0 Mkyj dh ,d egRokdkW{kh ifj;kstuk gSA ifj;kstuk dh ykxr dk 70 izfr'kr fo'o cSad }kjk rFkk 30 izfr'kr izns'k ljdkj }kjk ogu fd;k tk,xkA bl ifj;kstuk ds ek/;e ls izns'k ds nks izeq[k i;ZVu {ks=ksa vkxjk&czt dkWjhMksj rFkk ckS) ifjiFk ds vUrxZr i;ZVu fodkl laca/kh xfrfof/k;ksa ds ek/;e ls xjhch mUewyu rFkk jkstxkj ltu djus dh ;kstuk gSA i;ZVu fuxe ds }kjk mRrj izns'k ,oa mRrjk[k.M esa 7 vIVwvlZ lapkfyr gS rFkk vU; jkT;ksa esa fnYyh] dksydkrk] eqEcbZ] psUubZ] vgenkckn rFkk paMhx<+ esa vIVwvlZ dk;kZy; LFkkfir gSAi;ZVdksa dks vkj{k.k lEcfU/kr lwpuk miyC/k djkus ds mn~ns'; ls vIVwvlZ ,oa fuxe dh fofHkUu bZdkbZ;ksa dks dEI;wVj usVodZa ls tksM+k x;k gSA dEI;wVj usVofdZax dh lqfo/kk ls i;ZVdksa dks vkuykbZu vkj{k.k dh lqfo/kk ,oa i;ZVu lEcU/kh lwpuk miyC/k djk;h tk jgh gSA

ctV O;oLFkk okf"kZd ;kstuk o"kZ 2015&16 ds vUrxZr :0 24351-03 yk[k ctV O;oLFkk djk;h x;h ftlesa jktLo en esa :0 1796-00 yk[k ,oa iwathxr ds vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 18055-03 yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 500-00 yk[k rFkk dsUnzh; ;kstuk ds fy, :0 4000-00 yk[k lfEefyr gSAo"kZ 2015&16 esa jktLo en ds vUrxZr :0 1777-49 yk[k rFkk iwathxr ds vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 17946-06 yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 499-29 yk[k rFkk dsUnzh; ;kstuk ds fy, :0 1925-74 yk[k dh Lohdfr fuxZr dh x;hALi"V gS fd jkT;] ftyk rFkk jktLo en esa 99-37 izfr'kr ,oa dsUnz ;kstuk esa 48-14 izfr'kr vFkkZr lEiw.kZ ctV O;oLFkk ds lkis{k 91 izfr'kr dh Lohdfr fuxZr dh x;h A okf"kZd ;kstuk o"kZ 2016&17 ds vUrxZr :0 17500-00 yk[k ctV O;oLFkk djk;h x;hA izFke vuqiwjd esa :0 28200-00 yk[k ctV vkoafVr gksus ds mijkUr dqy :0 45700-00 yk[k ctV O;oLFkk gqbZ] ftlesa jktLo en esa :0 3355-00 yk[k ,oa iwathxr ds vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 33345-00 yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 500-00 yk[k rFkk dsUnzh; ;kstuk ds fy, :0 8500-00 yk[k lfEefyr gSA orZeku foRrh; o"kZ 2016&17 esa ekg flrEcj] 2016 rd jktLo en ds vUrxZr :0 1600-00 yk[k rFkk iwathxr ds vUrxZr jkT; lsDVj esa :0 10525-35 yk[k] ftyk ;kstuk esa :0 499-11 yk[k ,oa dsUnzh; ;kstuk esa :0 951-45 yk[k dh Lohdfr;k¡ fuxZr dh x;h vFkkZr dqy ctV ds lkis{k yxHkx 30 izfr'kr Lohdfr;ka fuxZr dh tk pqdh gSA

[ 128 ]

izxfr

fuEu vakdM+ksa ls izns'k esa i;ZVu fodkl ,oa jk stxkj dh >yd izrhr gksrh gSA

• o"kZ 2015&16 eas gksVyksa ij yxk;s x;s lq[k&lk/ku dj ds :i esa :0 5026-05 yk[k dk jktLo jkT; ljdkj dks izkIr gqvkA

• o"kZ 2015&16 esa i;ZVu m|ksx@gksVy foLrkj futh {ks= esa :0 2001-42 djksM+ dk iwath fuos'k gqvkA

• o"kZ 2015&16 esa 19 esys@mRlo dk vk;kstu fd;kA

• jk"Vªh;@vUrjkZ"Vªh; ekV~lZ@lsfeukjksa esa Hkkx fy;k x;k ,oa vk;kstu fd;k x;kA

• ns'kh&fons'kh i;ZVdksa dks vkoklh; lqfo/kk djkus gsrq i;ZVu fuxe dh 77 bdkbZ;kWa gSaA

• izns'k esa isbax xsLV ;kstuk ,oa csM ,.M cszdQkLV ;kstuk ds :i esa lqfo/kk miyC/k gSA

• i;ZVdksa dks xkbZM lqfo/kk miyC/k djkus gsrq VwfjLV xkbZM dh lqfo/kk miyC/k djk;h x;hA

• mRrj izns'k dhljdkj }kjk i;ZVu iqfyl cy dk xBu fd;k x;k gS blds vfrfjDr dq'khuxj ,oa JkoLrh esa Hkkjr ljdkj dh ;kstuk ds vUrxZr Vh0,Q0,l0vks0 dh lqfo/kk miyC/k gSA

• ljdkj }kjk vfrfFk&lRdkj ,oa ifjp;kRed Hkze.k ds vUrxZr Vsªosy VsªM ls tqMs+ yksxksa tSls&VSªosy jkbVj VSªosy ,ts.V] gksVsfy;j ,oa fof'k"V vfrfFk;ksa ,oa i;ZVu fodkl ls lEcfU/kr vfrfFk;ksa dks vfrfFk&lRdkj dh lqfo/kk iznku dh tkrh gSA

**********

[ 129 ]

v/;k;&11 f'k{kk

izns'k ds fodkl esa f'k{kk dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA f'k{kk O;fDr ds lokZaxh.k fodkl dk izeq[k lk/ku gSA f'kf{kr O;fDr gh jk"Vª dh vkfFkZd izxfr dks okLrfod xfr iznku dj ldrs gSaA orZeku jk"Vªh; ifjfLFkfr;ksa esa bl izdkj dh f'k{kk O;oLFkk visf{kr gS] tks Nk=&Nk=kvksa ds O;fDrRo ds lokZxh.k fodkl ds lkFk gh muesa ekuoh; ewY;ksa] lkekftd lejlrk] lkEiznkf;d lkSgknZ] vkil esa lkeatL; rFkk lg;ksx ds xq.kksa ds lkFk&lkFk mudks izns'k esa Hkfo"; esa fo'ks"kdj O;olk; ds izfr fuf'pUr vkSj vk'kkoknh cuk;s j[k ldsA vr,o jkT; dh ;g izkFkfed ftEesnkjh gS fd og vius ukxfjdksa dks f'k{k.k lqfo/kk,a iznku djsA m0iz0 ljdkj bl fn'kk esa dr ladYi gSA

o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vkadMks+s ds vuqlkj mRrj çns'k dk lk{kjrk çfr'kr 67-7 gS ftlesa iq#"kksa esa lk{kjrk çfr'kr 77-3 rFkk efgykvksa esa lk{kjrk çfr'kr 57-2 gS tcfd blh vof/k esa Hkkjr dk lk{kjrk çfr'kr 73-0 gSA o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj ns'k esa lk{kjrk çfr'kr lokZf/kd dsjy jkT; esa ¼94-0çfr'kr½ jgk] tks Hkkjr ds lk{kjrk çfr'kr ¼73-0½ ls Hkh vf/kd gSA vU; jkT;ksa fgekapy çns'k ¼82-8 çfr'kr½] egkjk"Vª ¼82-3 çfr'kr½] rfeyukMq ¼80-1 çfr'kr½ ,oa mRrjk[k.M ¼78-8 çfr'kr½ vkfn dh rqyuk esa mRrj çns'k dk lk{kjrk çfr'kr ¼67-7½ de gSA f'k{kk ds {ks= esa vxz.kh jkT;ksa ds Lrj dks çkIr djuk Hkh çns'k ds fy, ,d pqukSrhiw.k Z y{; gSA blh çdkj ls efgyk ,oa iq:"k ds lk{kjrk çfr'kr esa Hkh 20-10 Iok WbUV dk vUrjky gSA izns'k ds vUnj Hkh fofHkUu tuinksa ds e/; lk{kjrk dh fLFkfr ,d leku ugha gSA tgka xkSrecq) uxj dh dqy lk{kjrk 80-1 çfr'kr gS ogha JkoLrh dh ek= 46-7 çfr'kr gSA mRrj çns'k dh fo'kkyrk ,oa vUrtZuinh; fo"kerkvksa dks ns[krs gq, çns'k ds lHkh tuinksa esa ,d leku 'kSf{kd lq/kkj ykuk vius vki esa ,d pqukSrh gSA dqN çeq[k jkT;ksa ds lk{kjrk çfr'kr ds vk¡dM+s&2001 ,oa 2011 o mRrj çns'k ds fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa lk{kjrk çfr'kr ds vk¡dMs rkfydk&11-01 o rkfydk&11-02 esa n'kkZ;s x;s gaSA

rkfydk&11-01

Øekad

dqN çeq[k jkT;ksa ds lk{kjrk çfr'kr ds vk¡dM+s&2001 ,oa 2011

jkT; 2001 2011

O;fDr iq#"k L=h O;fDr iq#"k L=h

1 2 3 4 5 6 7 8

1 fgekapy çns'k 76-5 85-3 67-4 82-8 89-5 75-9

2 iatkc 69-7 75-2 63-4 75-8 80-4 70-7

3 mRrjk[k.M 71-6 83-3 59-6 78-8 87-4 70-0

4 gfj;k.kk 67-9 78-5 55-7 75-6 84-1 65-9

5 jktLFkku 60-4 75-7 43-9 66-1 79-2 52-1

6 mRrj çns'k 56-3 68-8 42-2 67-7 77-3 57-2

7 fcgkj 47-0 59-7 33-1 61-8 71-2 51-5

8 v#.kkpy çns'k 54-3 63-8 43-5 65-4 72-8 57-7

9 es?kky; 62-6 65-4 59-6 74-4 76-0 72-9

[ 130 ]

Øekad jkT; 2001 2011


1 2 3 4 5 6 7 8

10 vle 63-3 71-3 54-6 72-2 77-8 66-3

11 if'pe caxky 68-6 77-0 59-6 76-3 81-7 70-5

12 >kj[k.M 53-6 67-3 38-9 66-4 76-8 55-4

13 v¨fM'kk 63-1 75-3 50-5 72-9 81-6 64-0

14 NRrhlx<+ 64-7 77-4 51-9 70-3 80-3 60-2

15 e/; çns'k 63-7 76-1 50-3 69-3 78-7 59-2

16 Xkqtjkr 69-1 79-7 57-8 78-0 85-8 69-7

17 egkjk"Vª 76-9 86-0 67-0 82-3 88-4 75-9

18 vkU/kz çns'k 60-5 70-3 50-4 67-0 74-9 59-1

19 dukZVd 66-6 76-1 56-9 75-4 82-5 68-1

20 dsjy 90-9 94-2 87-7 94-0 96-1 92-1

21 rfeyukMq 73-5 82-4 64-4 80-1 86-8 73-4

Hkkjr 64-8 75-3 53-7 73-0 80-9 64-6

mRrj çns'k esa o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj lk{kjrk çfr'kr lokZf/kd cqUnsy[k.M {ks=

esa ¼69-3½ rFkk lcls de iwohZ {ks= esa ¼67-4½ gSA m0ç0 esa lk{kjrk çfr'kr esa lq/kkj gqvk gS& tgka o"kZ 1991 esa m0ç0 esa lk{kjrk 40-07 çfr'kr Fkh ogha 15-06 IokWbUV c<+dj o"kZ 2001 esa 56-03 çfr'kr ,oa o"kZ 2011 esa 67-7 çfr'kr gks xbZ fdUrq vHkh Hkh çns'k ,oa jk"Vª Lrj dh lk{kjrk esa 5-3 çfr'kr IokWbUV dk vUrj gSA

rkfydk&11-02

Øe la[;k

mRrj çns'k ds fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa lk{kjrk çfr'kr vkfFkZd {ks= lk{kjrk çfr'kr 2001 lk{kjrk çfr'kr 2011


1 2 3 4 5 6 7 8

1 iwohZ 54-3 68-6 39-1 67-4 78-1 56-2 2 if'peh 57-4 68-8 44-0 67-5 76-5 57-2 3 dsUæh; 57-6 68-1 45-5 68-3 76-3 59-3 4 cqUnsy[k.M 59-3 73-1 43-1 69-3 79-9 57-1

mRrj çns'k 56-3 68-8 42-2 67-7 77-3 57-2 Hkkjr 64-8 75-3 53-7 73-0 80-9 64-6

uksV& vkfFkZd {ks=okj vkadM+s tuin Lrj ij fn;s x;s lk{kjrk çfr'kr ds vkadM+ksa ij vk/kkfjr gSaA

[ 131 ]

mRRkj çns'k esa fofHkUu Lrj dh f'k{kk ij jktLo O;;%& çns'k esa fofHkUu Lrj dh f'k{kk ij ljdkj }kjk fd;s tk jgs jktLo O;; rkfydk&11-

03 esa n'kkZ;s x;s gS& rkfydk&11-03

Øe la[;k

mRRkj çns'k esa fofHkUu Lrj dh f'k{kk ij jktLo O;; ¼yk[k #i;s½

Ekn 2015&16 ¼okLrfod vuqeku½

2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½

o"kZ 2017&18 ¼vk;&O;;d

vuqeku½ 1 2 3 4 5 1 çkFkfed f'k{kk 3161674

¼77-40%½ 3544932 ¼79-72%½

3429206 ¼74-43%½

2 ek/;fed f'k{kk 703460 ¼17-22%½

668319 ¼15-03%½

880159 ¼19-10%½

3 mPp f'k{kk 173592 ¼4-25%½

179339 ¼4-03%½

232600 ¼5-05%½

4 vU; 46034 ¼1-13%½

54401 ¼1-22%½

65556 ¼1-42%½

;ksx 4084760 ¼100-00½

4446991 ¼100-00½

4607521 ¼100-00½

lzksr& mRrj çns'k vk;&O;;d dh #ijs[kk 2017&2018

mDr rkfydk ls Li"V gS fd mRrj çns'k esa f'k{kk ij fd;s x;s dqy O;; dk lokZZf/kd va'k çkFkfed f'k{kk ij O;; fd;k tkrk gSA mRRkj çns'k esa f'k{kk ij O;; vFkZ ,oa la[;k izHkkx ds izdk'ku m0iz0 ds vk;&O;;d dk vkfFkZd ,oa dk;Z lEcU/kh oxhZdj.k 2017&18 ds vuqlkj o"kZ 2015&16] 2016&17 ,oa 2017&18 esa ljdkj dk f'k{kk ij pkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; fuEuor gS&

rkfydk&11-04

o"kZ

mRRkj çns'k esa f'k{kk ij O;; ¼yk[k #i;s½

pkyw O;; iwathxr O;; dqy O;;

2015-16 3921102 ¼21.3%½

239423 ¼2.6%½

4160525 ¼15.1%½

2016-17 3984837 ¼19.2%½

580732 ¼6.0%½

4565569 ¼15.0%½

2017-18 5660959 ¼20.4%½

309145 ¼3.6%½

5970104 ¼16.4%½

uksV&dks"Bd esa izfr'kr n'kk Z;k x;k gS t¨ çns'k ds pkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; ds

lkis{k fn;k x;k gSA

[ 132 ]

rkfydk ls Li"V gS fd f'k{kk ij o"kZ 2017&18 ¼vk; O;;d vuqeku½ esa dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 20-4 izfr'kr rFkk 3-6 izfr'kr jgkA o"kZ 2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½ esa f'k{kk ij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 19-2 izfr'kr rFkk 6-0 izfr'kr jgkA Ok"k Z 2015&16 ¼okLrfod vuqeku½ esa f'k{kk ij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 21-3 izfr'kr rFkk 2-6 izfr'kr jgkA rkfydk ls Li"V g sS fd f'k{kk ij ljdkj dk pkyw O;; iwathxr O;; dh rqyuk esa vf/kd gSA f'k{kk ds Hkkoh fodkl dks nf"Vxr j[krs gq, iwathxr O;; dks c<+k;k tkuk visf{kr gSA

çns'k esa f'k{k.k lqfo/kk;sa

mRrj çns'k esa o"kZ 2015&16 esa tw- cs- fo|ky;ksa dh la[;k 168913 Fkh tks o"k Z 2016&17 esa ?kVdj 167049 gks x;hA blh çdkj lh- cs- fo|ky;ksa dh la[;k o"kZ 2015&16 esa 76909 Fkh tks o"k Z 2016&17 esa c<+dj 77284 gks x;hA o"kZ 2015&16 esa gk- ls- fo|ky;ksa dh la[;k 24647 Fkh tks o"kZ 2016&17 esa 5-07 çfr'kr c<+dj 25896 gks x;hA mRrj çns'k esa o"kZ 2015&16 esa tw-cs- fo|ky;ksa esa v/;kidksa dh la[;k 422 gtkj Fkh tks o"kZ 2016&17 esa çfr'kr 59-24 c<+dj 672 gtkj gks x;hA blh çdkj o"kZ 2015&16 esa lh-cs- fo|ky;ksa esa v/;kidksa dh la[;k 260 gtkj Fkh tks o"kZ 2016&17 esa 24-23 c<+dj çfr'kr 323 gtkj gks x;hA o"kZ 2015&16 esa gk- ls- fo|ky;ksa esa v/;kidksa dh la[;k 286 gtkj Fkh tks o"kZ 2016&17 esa 3-5 çfr'kr c<+dj 296 gtkj gks x;hA

3921

102

3984

837

5660

959

2394

23

5807

32

3091

45

4160

525

4565

569

5970

104

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

2015-16 2016-17 2017-18

mRr j i zns' k esa fofHkUu i zdkj dh f' k{kk i j O; ;¼yk[ k : i ; s esa½

f' k{kk i j pkyw O; ; f' k{kk i j i wt hxr O; ; f' k{kk i j dqy O; ;

izns'k esa fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa fo|ky;ksa@fo|kfFkZ;ksa dh la[;k& o"kZ 2016&17 esa izfr yk[k tula[;k ij tw-cs-fo- dh la[;k mRrj izns'k ds cqUnsy[k.M

{kss= esa lokZf/kd 71 Fkh] tcfd izns'k ds iwohZ {ks= esa ;g lcls de 54 Fkh vkSj blh vof/k esa mRrj izns'k esa izfr yk[k tula[;k ij tw-cs- fo|ky;ksa dh la[;k 52 FkhA

[ 133 ]

blh izdkj o"kZ 2016&17 esa izfr yk[k tula[;k ij lh-cs- fo|ky;ksa dh la[;k lokZf/kd 33 cqUnsy[k.M {ks= esa rFkk lcls de 19 if'peh {ks= esa jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k esa ;g la[;k 21 jghA o"kZ 2016&17 esa izfr yk[k tula[;k ij gk;j lsds.Mªh fo|ky;ksa dh la[;k if'peh ,oa iwoh Z {ks= esa 12 rFkk cqUnsy[k.M {ks= esa lcls de 10 jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k esa ;g la[;k 12 FkhA

o"kZ 2016&17 esa tw-cs- fo|ky;ksa esa izfr v/;kid Nk= la[;k lokZf/kd ¼37½ dsUnzh; {ks= esa rFkk lcls de ¼35½ if'peh {ks= esa jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k esa ;g la[;k 36 jghA lh-cs fo|ky;ksa esa izfr v/;kid Nk= la[;k o"kZ 2016&17 esa lokZf/kd ¼34½ if'peh ,oa dsUnzh; {ks= esa rFkk lcls de ¼27½ cqUnsy[k.M {ks= esa jgh] tcfd blh vof/k esa mRrj izns'k esa ;g la[;k 33 jghA o"kZ 2016&17 esa gk-ls- fo|ky;ksa esa izfr v/;kid Nk= la[;k lokZf/kd ¼51½ iwohZ {ks= esa rFkk lcls de ¼42½ dsUnzh; {ks= esa jgh] tcfd mRrj izns'k esa ;g la[;k 47 jghA

rkfydk&11-05

vkfFkZd lEHkkx

mRrj izns'k esa fofHkUu vkfFkZd {ks=ksa esa izzfr yk[k tula[;k ij fo|ky;ksa@fo|kfFkZ;ksa dh la[;k ¼2016&17½

izfr yk[k tula[;k ij fo|ky;ksa dh la[;k

izfr v/;kid ij fo|kfFkZ;ksa dh la[;k

twfu;j csfld

lhfu;j csfld

gk;j lsds.Mªh

twfu;j csfld

lhfu;j csfld

gk;j lsds.Mªh

1 2 3 4 5 6 7 iwohZ 54 21 12 36 33 51 cqUnsy[k.M 71 33 10 32 27 46

if'peh 46 19 12 35 34 44 dsUn zh; 55 21 11 37 34 42 mRrj izns'k 52 21 12 36 33 47

çkFkfed f'k{kk fdlh Hkh jk"Vª dh çxfr mlds lqlaLdr ,oa dq'ky ekuo lalk/ku ij fuHkZj gSaA lqlaLdr ,oa dq'ky ukxfjdksa ds fuekZ.k ,oa muds mfpr pkSeq[kh fodkl ,oa ifjo)Zu gsrq cqfu;knh f'k{kk vge gSA

rkfydk&11-06

o"kZ

çns'k esa lapkfyr leLr fo|ky; ¼1 ls 8½ ,oa muesa ukekadu dh fLFkfr

dqy fo|ky; dqy ukekadu 2010&11 201475 32019087 2011&12 221653 35404745 2012&13 239817 37098290 2013&14 240332 36726500 2014&15 243014 36838720 2015&16 246013 36425964 2016&17 237766 34707745

[ 134 ]

xr o"kksZa esa f'k{kk ds {ks= esa lq/kkj ifjyf{kr gq, gaS fdUrq ftl çdkj m0ç0 esa lk{kjrk çfr'kr esa i;kZIr vUrjtuinh; fo"kerk;sa gSA mlh çdkj ls 'kSf{kd ladsrkadksa esa Hkh fofHkUu tuinksa esa i;kZIr vUrjky gSA m0ç0 tSls {ks=h; fo'kkyrk ,oa vf/kd tula[;k okys rFkk lhfer lalk/ku okys çns'k esa lHkh tuinksa esa ,d leku 'kSf{kd lq/kkj ykuk dM+h pqukSrh gSA

çkFkfed f'k{kk lEcU/kh çeq[k ;kstuk;sa 1-loZ f'k{kk vfHk;ku

çkjfEHkd f'k{kk ¼d{kk 1&8½ ds lkoZHkkSfedj.k ds y{; dks ,d fu/kkZfjr le; vof/k esa çkIr djus ds fy;s m0ç0 ljdkj }kjk o"kZ 2002&03 ls loZ f'k{kk vfHk;ku çns'k ds lHkh tuinksa esa lapkfyr fd;k tk jgk gSA

O;kid :i ls loZ f'k{kk vfHk;ku dk mn~ns'; f'k{kk ds LFkk;h fodkl ds fy;s izns'k] tuin vkSj mi tuin Lrj ij izcU/kdh; vkSj O;olkf;d {kerk dk fuekZ.k djuk] 6 ls 14 vk;q oxZ ¼d{kk 1 ls 8½ ds lHkh ckyd ,oa ckfydkvksa dks lkFkZd o ykHknk;d f'k{kk iznku djuk] MªkWi vkmV nj dks de djus ds lkFk gh izkjfEHkd f'k{kk dh igaqp esa lq/kkj djuk rFkk fo|ky;ksa ds izcU/ku esa leqnk; dh lfdz; lgHkkfxrk ls lkekftd] {ks=h; rFkk ts.Mj xSi dks lekIr djuk gSA

Hkkjr ljdkj }kjk fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj vf/kfu;e&2009 }kjk 6&14 o; oxZ ds lHkh cPpksa dks fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj iznku fd;k x;kA rRØe esa m0iz0 ljdkj }kjk fnukad 27&7&2011 dks jkT; fu;ekoyh iz[;kfir dh x;hA mijksDr vf/kfu;e ykxw gks tkus ds i'pkr vc 6&14 o; oxZ ds izR;sd cPps dks d{kk 1&8 rd dh xq.koRrkiw.kZ izkjfEHkd f'k{kk miyC/k djkuk jkT; dh laoS/kkfud izfrc)rk gks x;h gSA

loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr dqy miyC/k /kujkf'k :0 15561-72 djksM+ ds lkis{k :0 14892-14 djksM+ O;; fd;s x;sA

2- f'k{kk dh igqqap esa lq/kkj loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr çkFkfed fo|ky;ksa dks [kksyus] muds fy, Hkouksa dk

fuekZ.k djus rFkk muds HkkSfrd Lo:i dks lqn< djus ds fy, /kujkf'k miyC/k djk;h tkrh gSA m0ç0 fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj fu;ekoyh 2011 ds vuqlkj d{kk 1 ls 5 rd ds cPpksa ds laca/k esa ,slh cLrh esa fo|ky; LFkkfir fd;k tk;sxk ftlds 01 fdeh0 dh nwjh ds vUrxZr dksbZ fo|ky; ugha gS rFkk U;wure vkcknh 300 gSA blh çdkj ls d{kk 6 ls 8 rd ds cPpksa ds laca/k esa ,slh cLrh esa fo|ky; LFkkfir fd;k tk;sxk ftlds 03 fdeh0 dh nwjh ds vUrxZr dksbZ fo|ky; ugha gS rFkk U;wure vkcknh 800 gSA uohu mPp çkFkfed fo|ky; mPphdr çkFkfed fo|ky; ds :i esa LFkkfir fd;k tkrk gSA ;fn çkFkfed fo|ky; ds ifjlj esa Hkwfe miyC/k ugha gS rks uohu mPp çkFkfed fo|ky; dks vyx LFkkfir fd;k tkrk gSA uxj {ks=ksa esa vkoklh; dkyksfu;ksa ds fudV Ldwyksa dh ig¡qp ds fy;s loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fefJr Ldwy Lohdr fd;s x;s FksA ;g cgqeaftysa Ldwy Hkou d{kk 1 ls 8 rd ds fy;s gSA

foxr 15 o"kksZ esa 26299 uohu çkFkfed] 29231 mPp çkFkfed ,oa 104 uxjh; {ks=ksa esa fo|ky;ksa ds Hkou fuekZ.k gqvk A

vkmV vkWQ Ldwy cPpksa dh igpku ds fy, çfro"kZ ifjokj losZ{k.k djk;k tkrk gSA cPpksa dks vk;q laxr d{kk esa lek;ksftr djus gsrq o"kZ 2016&17 esa 2903 fo'ks"k çf'k{k.k dsUæksa

3-fo'ks"k çf'k{k.k dk;ZØe

[ 135 ]

ds y{; ds lkis{k 2229 dsUæ lapkfyr fd;s x;s ftlls dqy 9649 cPpsa ykHkkfUor gq;sA xr ikap o"kZ esa vkÅV vkQ Ldwy cPpksa dh la[;k esa deh vk;h gSA o"kZ 2010&11 esa 194146] o"k Z 2011&12 esa 109677] o"kZ 2012&13 esa 64442] o"k Z 2013&14 esa 78099] o"kZ 2014&15 esa 40505]o"kZ 2015&16 esa 28899 rFkk o"kZ 2016&17 esa 16789 vkÅV vkQ Ldwy cPps fpfUgr fd;s x;sA

4- Bgjko esa lq/kkj Bgjko esa lq/kkj loZ f'k{kk vfHk;ku dk ,d çeq[k mn~ns'; gS ftldks lqfuf'pr djus ds fy, loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fo|ky;ksa esa vfrfjDr lqfo/kk,a çnku djus ds fy, fofHkUu dk;ZØe lapkfyr djk;s x;sA Bgjko esa lq/kkj dk;ZØe ds vUrxZr 311624 vfrfjDr d{kk&d{k] 22987 'kkSpky;ksa dk fueZk.k djk;k x;kA

5- fof'k"V vko';drkvksa okys cPPkksa gsrq lesfdr f'k{kk okf"kZd ifjokj losZ{k.k ds ek/;e ls fo|ky;ksa esa ukekafdr fof'k"V vko';drkvksa okys

cPpksa dk fpUghdj.k djds mUgsa lehi ds fo|ky;ksa esa ukekafdr djk;k tkrk gSA o"kZ 2016&17 esa 2-72 yk[k fof'k"V vko';drk okys cPpsa fpfUgr fd;s x;s ftlesa ls 2-40 yk[k cPpksa dks Ldwy esa ukekafdr djk;k x;kA

esfMdy ,lslesaV dSEi&fof'k"V vko';drk okys cPpksa ds fpfdRlh; ijh{k.k gsrq fodkl[k.M Lrj ij 423 esfMdy ,lslesaV dSEi vk;ksftr fd;s x;s ftlesa 30198 cPpksa dk fpfdRlh; ijh{k.k fpfdRldksa ds ny }kjk fd;k x;k vkSj 15754 fodykaxrk izek.k i= miyC/k djk, x,A bVhujsaV@fjlkslZ VhplZ& fo|ky;ksa esa iathdr fof'k"V vko';drk okys cPpksa dks Lis'ky liksVZ iznku djus gsrq tuinksa esa lafonk ds vk/kkj ij dqy 2367 bVhujsaV ,oa 116 fjlkslZ VhplZ dk;Zjr gSaA buesa ls 1017 Jo.k ckf/kr] 660 nf"Vxr rFkk 874 ckSf)d v{kerk ds {ks= esa bVhujsaV@fjlkslZ VhplZ dk;Zjr gSaA

fQft;ksFksjsfiLV& tuinksa esa nSfgdh fpfdRldksa }kjk fo|ky;ksa ds fof'k"V vko';drk okys cPpksa ftudks nSafgd fpfdRlk dh vko';drk gS] dks vko';drkuqlkj nSfgdh fpfdRlk iznku dh tkrh gSaA izns'k esa 52 fQft;ksFksjsfiLV lafonk ds vk/kkj ij dk;Zjr gSaA

o"kZ 2016&17 esa 10 ekg vof/k ds dqy 119 vkoklh; ,DlhysjsVsM yfuZax dSEi lapkfyr fd;s x;s ftlesa 2142 nf"Vckf/kr ,oa 4419 Jo.kckf/kr dqy 6516 cPpksa dks ukekafdr djk;k x;kA bu dSEiksa esa cPpksa ds vkoklh; lqfo/kk lfgr¼Hkkstu] iBu&ikBu] Mªsl ,oa midj.k½ vkfn dh fu%'kqYd O;oLFkk dh xbZA

6- Ldwy pyks vfHk;ku

'kS{kf.kd l= 2016&17 esa izns'k esa ^^ Ldwy pyks vfHk;ku** ,oa ^^mifLFkfr vfHk;ku** o"k Z esa nks ckj vk;ksftr fd;k x;k A blds rgr 6&14 o; oxZ ds cPpksa dks fo|ky;ksa esa ukekadu djus gsrq leqnk; dks tkx:d fd;k x;kA

fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk vf/kdkj vf/kfu;e 2009 ,oa mRrj çns'k fu%'kqYd ,oa vfuok;Z cky f'k{kk fu;ekoyh 2011ds ifjçs{; esa çns'k ds jktdh;] ifj"knh; rFkk lgk;rk çkIr çkFkfed] mPp çkFkfed ,oa lgk;frr ek/;fed fo|ky;ksa ls lEc) çkFkfed@iwoZ

7- fu%'kqYd ;wfuQkeZ

[ 136 ]

ek/;fed fo|ky;ksa ,oa lgk;rk çkIr enjlksa esa d{kk 1&8 rd v/;;ujr~ leLr Nk=&Nk=kvksa dks :0 400@& çfr Nk=&Nk=k dh vf/kdre lhek ds vUrxZr nks lsV ;wfuQkeZ çfro"k Z miyC/k djk;s tkus dh O;oLFkk dh x;h gSA loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr lHkh ckfydkvksa] vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr rFkk xjhch js[kk ds uhps ds ifjokjksa ds ckydksa dks mDr nks lsV ;wfuQkeZ dh miyC/krk djk;h tkrh gSA

çns'k esa lapkfyr csfld f'k{kk ifj"knh; çkFkfed@mPp çkFkfed ,oa lgk;rk çkIr iwoZ ek/;fed fo|ky;ksa esa v/;;ujr uku ch0ih0,y0 ¼xjhch js[kk ls Åij½ Nk=ksa ¼ckydksa½ dks ftUgsa loZf'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fu%'kqYd ;wuhQkeZ dk ykHk çkIr ugh gks ik jgk Fkk fu%'kqYd ;wuhQkeZ miyC/k djk;s tkus dh ;kstuk çns'k ljdkj }kjk çFke ckj foRrh; o"kZ 2012&13 esa ykxw dh xbZ gSA o"kZ 2016&17 esa yxHkx 161-44 yk[k Nk=&Nk=kvksa dks ;wuhQkeZ forfjr dh x;hA

8-

loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr fu%'kqYd ikB~;&iqLrdksa dk forj.k

fu%'kqYd ikB~; iqLrd loZ f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr lHkh ckfydkvksa dks rFkk vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr

tutkfr ds ckydksa rFkk 'ks"k ckydksa ds fy, jkT; ljdkj ds ctV ls O;oLFkk dh tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa 'kSf{kd l= ds izkjEHk esa gh d{kk 1&8 rd lHkh ckfydkvksa] vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr ds ckydksa dks fu%'kqYd ikB~;&iqLrdksa dk forj.k fd;k x;k ftldk fooj.k fuEukuqlkj gSa&

y{; miyfC/k

Nk=@Nk=k izkFkfed Lrj ds 8935921 8478565

Nk=@Nk=k mPp izkFkfed Lrj 3823564 3688540

;ksx 12759485 12167105

9- dLrwjck xka/kh ckfydk fo|ky; ;kstuk ckfydk f'k{kk ds egRo dks dsUnz fcUnq esa j[krs gq, ckfydk f'k{kk dks izksRlkfgr djus

ds mn~ns'; ls vkoklh; dLrwjck xka/kh ckfydk fo|ky; ;kstuk dk 'kqHkkjEHk o"kZ 2004&05 esa fd;k x;kA ;g ;kstuk 'kSf{kf.kd :i ls fiNMs+ mu fodkl [k.Mksa esa lapkfyr gS tgak xzkeh.k efgyk lk{kjrk nj jk"Vªh; vkSlr ¼46-13 izfr'kr½ ls de rFkk tS.Mj xSi jk"Vªh; vkSlr ¼21-59 izfr'kr½ ls vf/kd gSA

iqujhf{kr xkbM ykbUk fnukad 1 vizSy] 2008 ds vuqlkj ,sls 79 fodkl [k.M ftuesa xzkeh.k efgyk lk{kjrk nj 30 izfr'kr ls de rFkk ,sls 52 uxj {ks=@'kgj ftuesa vYila[;d efgykvksa dh lk{kjrk nj jk"Vªh; vkSlr 53-67 izfr'kr ls de gS vkSj ftuesa mPp izkFkfed fo|ky; lapkfyr gaS] dLrwjck xka/kh ckfydk fo|ky; dh LFkkiuk gsrq ik= gSaA

bu fo|ky;ksa esa vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr] vU; fiNM+k oxZ] vYila[;d leqnk; rFkk ch0ih0,y0 ifjokjksa dh 11&14 o; oxZ dh ckfydk;sa tks dHkh Ldwy ugha x;h gSa vFkok izkjfEHkd f'k{kk iw.kZ fd;s fcuk fo|ky; NksM+ fn;k gS ,slh ckfydkvksa gsrq vkoklh; O;oLFkk lfgr fo|ky; lapkfyr gSA dqy lapkfyr 746 ds0th0ch0oh0 esa ls 734 ekWMy&A rFkk 12 ekWMy&AA ds gSaA o"kZ 2016&17 esa bu fo|ky;ksa esa dqy 73203 ckfydk;sa ukekafdr dh x;h] ftuesa ls 30151 vuqlwfpr tkfr] 1004 vuqlwfpr tutkfr] 24845 vU; fiNM+k oxZ] 4475 ch0ih0,y0] 12728 vYila[;d dh Nk=k,a jghaA

[ 137 ]

10- vykfHkr lewg ,oa detksj oxZ ds cPPkksa dks vlgkf;d fo|ky;ksa esa izos'k fnyk;s tkus dh ;kstuk

fu%'kqYd vkSj vfuok;Z cky f'k{kk dk vf/kdkj vf/kfu;e&2009 ds }kjk vkl&ikl ds

xSj lgk;frr ekU;rk izkIr izkFkfed ,oa mPp izkFkfed fo|ky;ksa esa vykfHkr lewg vkSj nqcZy oxZ ds cPpksa dks 1@iwoZ izkFkfed d{kk esa de ls de 25 Áfr'kr lhek rd izos'k fn;s tkus dh

O;oLFkk 'kSf{kd l= 2013&14 ls ykxw dh xbZ gSA

vykfHkr lewg esa jkT; ljdkj dh vf/klwpuk ds vuqlkj vykfHkr lewg dh Js.kh esa vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tu tkfr] lkekftd vkSj 'kSf{kd :i ls fiNM+s oxZ rFkk fu%'kDr

cPpk ,oa ,p0vkbZ0oh0 vFkok dSalj ihfM+r ekrk&firk vFkok vfHkHkkod dk cPpk ,oa fujkfJr cs?kj cPpk j[kk x;k gSA nqcZy oxZ esa nqcZy oxZ dh Js.kh esa ftlds ekrk&firk ;k laj{kd

xjhch js[kk ds uhps] fodykax@o)koLFkk@fo/kok isa'ku izkIr djrs gSa ;k ftudh vf/kdre okf"kZd vk; #0 1 yk[k rd gS] dks j[kk x;k gSA

'kSf{kd l= 2016&17 esa bl ;kstuk ds dk;kZUo;u gsrq uxj {ks=ksa ij fo'ks"k /;ku

dsfUnzr fd;k x;k gSA uxjh; {ks=ksa esa 311 vlsfor okMZ fpfUgr fd;s x;s ftuesa jgus okys ik= cPps dks vkl&ikl ds xSj lgk;frr fo|ky;ksa esa izos'k fnykus dk iz;kl fd;k x;kA mDRk

;kstuk esa foRrh; o"kZ 2016&17 esa tuinksa ls izkIr lwpukuqlkj 21598 cPpksa dks izos'k fnyk;k tk pqdk gSA

11- çns'k esa vfHkuo fo|ky; dh LFkkiuk

f'k{k.k i)fr esa xq.kkRed lq/kkj gsrq dsUæh; ,oa uoksn; fo|ky;ksa ds ek/;e ls uohu

f'k{k.k ç.kkyh dks LFkkfir fd;k x;k gSA dsUæh; fo|ky; ,oa uoksn; fo|ky;ksa rFkk futh {ks= esa LFkkfir dfri; fo|ky;ksa }kjk ftl çdkj ls lqlfTtr ifjljksa esa vk/kqfud f'k{k.k ç.kkfy;ksa

dks vkRelkr~ fd;k x;k gS mlh çdkj jktdh; fo|ky;ksa esa fo|eku orZeku f'k{k.k i)fr esa Hkh vkewypwy ifjorZu ykus ds mn~ns'; ls jkT; ljdkj }kjk uohu i)fr ij fo|ky;ksa dh

LFkkiuk gsrq lE;d fopkjksijkUr çFke ckj çns'k esa vfHkuo fo|ky; dh LFkkiuk gsrq egRoiw.k Z fu.kZ; fy;k x;k gSA vfHkuo fo|ky; esa d{kk&1 ls 8 dh f'k{kk çnku dh tk;sxhA

mDr ;kstukUrxZr çns'k esa ik;yV çkstsDV ds :i esa tuin y[kuÅ ds efM+;kao eas

1326-56 yk[k ,oa tuin bVkok ds lSQbZ esa 1183-93 yk£ dh Ëkujkf'k vfHkuo fo|ky; dh LFkkiuk ij vkadfyr dh x;h gSA foRrh; o’kZ 2015&16 esa bl ;kstukUrxZr :0 690-00 yk[k

dk ctV izkfo/kku fd;k x;k Fkk ftlds lkis{k 'kr Áfr'kr Ëkujkf'k Lohdr dh x;hA foRrh; o’kZ 2016&17 esa bl ;kstukUrxZr :0 14-20 djks³ dh Ëkujkf'k dk ctV izkfo/kku fd;k

x;k gSA

'kSf{kd lq/kkj dh çkfLFkfr

'kSf{kd lq/kkj ds fy, lapkfyr fofHkUu dk;ZØeksa ds QyLo:i f'k{kk ds {ks= esa gqbZ

çxfr dk laKku xr iakp o"kksZa ds çns'k ds eq[; 'kSf{kd ladsrkadksa ds voyksdu ls fd;k tk ldrk gS tks rkfydk&11-07 esa n'kkZ;s x;s gS&

[ 138 ]

rkfydk&11-07 çns'k esa 'kSf{kd lq/kkj ds eq[; ladsrkad

o"kZ

ldy ukekadu vuqikr

¼th0bZ0vkj0½ çkFkfed

'kq) ukekadu vuqikr

¼,u0bZ0vkj0½ çkFkfed

ldy ukekadu vuqikr

¼th0bZ0vkj0½ mPp çkFkfed

'kq) ukekadu vuqikr

¼,u0bZ0vkj0½ mPp çkFkfed

Mªki vkmV

Vªk aftD'ku nj

fjVsU'ku nj

2010&11 105-02 94-02 59-6 47-1 11-1 64-9 71-68

2011&12 114-53 99-61 68-84 61-62 11-9 73-12 80-31

2012&13 115-78 99-67 68-68 59-94 10-62 63-62 87-31

2013&14 108-46 97-92 69-46 52-87 6-96 80-49 88-27

2014&15 108-79 98-35 76-50 67-23 6-0 80-96 88-22

2015&16 107-66 86-95 77-54 61-28 6-74 80-94 79-27

2016&17 94-12 91-62 87-48 80-07 9-48 79-76 76-29

ek/;fed f'k{kk ek/;fed f'k{kk lEiw.kZ f'k{kk O;oLFkk dh ,d etcwr dM+h gS] tks ns'k ds le) Hkfo";

dk fuekZ.k djrh gSA izns'k ljdkj us ckyd ,oa ckfydkvksa dhs 'kSf{kd xq.koRrk ds lEo)Zu gsrq izklafxd ikB~;Øe rFkk jk"Vªh; ek/;fed f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr vusd vfHkuo iz;kl fd;s gSa] ftlls ek/;fed f'k{kk mi;qZDr y{; dh izkfIr lqfuf'pr dj ldsA ek/;fed f'k{kk csfld f'k{kk ¼vk/kkfjd f'k{kk½ ,oa mPp f'k{kk ds chp lsrq ds :i esa dk;Z djrh gSA ;gk¡ ckyd ckfydkvksa dks xq.kkRed f'k{kk çnku dj lekt ds fofHké {ks=ksa gsrq lqf'kf{kr] pfj=oku lq;ksX; ekuo lalk/ku ds :i esa fodflr dj vkxs c<+kus dk dk;Z

lEié fd;k tkrk gSA orZeku esa 2109 jktdh;] 4512 v'kkldh; lgk;rk izkIr ,oa 19275 foRrfoghu dqy 25896 ek/;fed fo|ky; lapkfyr gSA

mRrj çns'k esa ek/;fed Lrj dh f'k{kk esa {ks=h; fo"kerk dks nwj djus ,oa 'kSf{kd Lrj esa xq.kkRed of) dj ltukRed fodkl djus ds mís'; ls vusd ;kstuk;sa fØ;kfUor dh tk jgh gSaA dqN izeq[k ;kstuk;sa fuEuor~ gaS&

ek/;fed f'k{kk lEcU/kh çeq[k ;kstuk;sa 1- jk"Vªh; ek/;fed f'k{kk vfHk;ku ¼osru ,oa xSj osru½

Hkkjr ljdkj dh lgk;rk ls 14&18 vk;q oxZ ds ckyd ,oa ckfydkvksa dks ek/;fed Lrj ij xq.kkRed ;ksX; f”k{kk miyC/k djkus] vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr] vYila[;d] vkfFkZd :i ls detksj oxZ ds Nk=@Nk=kvksa dh f”k{kk ds fo”ks’k mik; fd;s tkus gsrq o’k Z 2009&10 ls lapkfyr gSA fu/kkZfjr xkbM~ykbu ds vuqlkj jk’Vªh; ek/;fed f”k{kk vfHk;ku dks izns”k esa ykxw fd;k tk jgk gSA ;g dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gS] ftlesa 60 izfr”kr dsUnzka”k rFkk 40 izfr”kr jkT;ka”k gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns”; gkbZLdwy ds Nk=@Nk=kvksa ds fy;s 5 fdeh0 dh ifjf/k esa ek/;fed Lrjh; f”k{kk dh lqfo/kk miyC/k djkuk] ek/;fed fo|ky;ksa dk lqn<+hdj.k] xq.koRrk fodkl ds lkFk iwoZ ls p;fur fo|ky;ksa ds f”k{kdksa@f”k{k.ksRrj deZpkfj;ksa ds osru HkRrksa vkfn ds Hk qxrku] f”k{kd izf”k{k.kk sa dk vk;kstu rFkk fuekZ.k/khu fo|ky;ksa ds v/kwjs fuekZ.k dk;ksZa dks iw.kZ fd;s tkus gsrq foRrh; o’kZ 2016&17 esa :0 53320-00 yk[k dk ctV izkfo/kku FkkA mDr ctV ds lkis{k :0 49362-00 yk[k O;; gqvkA

2- lwpuk ,oa lapkj izkS|ksfxdh ;kstuk ¼vkbZ0lh0Vh0½

[ 139 ]

lwpuk ,oa lapkj izkS|ksfxdh ¼vkbZ0lh0Vh0½ ;kstuk dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gS ftlesa 60 izfr”kr dsUnzka”k rFkk 40 izfr”kr jkT;ka”k gSA o’kZ 2009&10 ls izns”k esa 2500 jktdh;@v”kkldh; lgk;rk izkIr ek/;fed fo|ky;ksa esa cwV ekMy ds vk/kkj ij lapkfyr dh tk jgh gSA p;fur 2500 ek/;fed fo|ky;ksa esa ;kstuk dk fdz;kUo;u] lapkyu ,oa fuLiknu vuqcU/k ds vuqlkj p;fur laLFkkvksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA ;kstukUrxZr izR;sd p;fur fo|ky; esa vuqcU/k dh “krksZ ds vUrxZr 10&10 dEI;wVj ,oa lgorhZ midj.kksa tSls QuhZpj] tusZVj] b.VjusV ,oa LVs”kujh vkfn miyC/k djkrs gq, ,d dEI;wVj vuqns”kd dks miyC/k djkus dh O;oLFkk gSA o’kZ 2016&17 esa ;kstukUrZxr :0 11000-00 yk[k dk ctV izkfo/kku Fkk blds lkis{k :0 4621-09 yk[k O;; fd;k x;k gSA

3- ckfydk fo|ky;ksa ds Nk=kokl Hkou fuekZ.k ckfydk Nk=kokl ;kstuk ds vUrxZr izns'k ds 'kSf{kd nf"V ls fiNM+s 680 fodkl [k.M+ksa esa ek/;fed Lrj ij v/;;u djus okyh Nk=kvksa ds fy, Nk=kokl fuekZ.k dk izko/kku gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa Lohdr 191 Nk=koklksa dk fuekZ.k djk;k tk jgk gSA ;g dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gSA blesa 60 izfr'kr dsUnz ak'k ,oa 40 izfr'kr jkT;ka'k jgrk gSA o’kZ 2016&17 esa ;kstuk gsrq :0 21693-82 yk[k ds izko/kku ds lkis{k :0 6854-30 yk[k Lohdfr tkjh dh xbZA

4- fjokMTM dsUnz iqjksfu/kkfur O;olkf;d f”k{kk ;kstuk ¼uohu ;kstuk½%& ;g ;kstuk dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gSA bls 60 izfr”kr dsUnzka”k ,oa 40 izfr”kr jkT;ka”k ds :i esa lapkfyr gSA ;kstuk dks fjokbTM djus gsrq ,d izLrko “kklu ds ek/;e ls Hkkjr ljdkj dks izsf’kr fd;k x;k gSA bl ;kstuk esa 200 jktdh; fo|ky;ksa esa ;kstuk lapkfyr gSA bl ;kstuk gsrq 05 uohu VªsM ¼fjVsy] vkVkseksckby] flD;ksfjVh] vkbZ0Vh0] gsYFk½ dk izLrko fd;k x;k gSA bu VªsMksa dk ikB~;Øe ,oa bu VªsMksa esa vkeaf=r vfrfFk fo’k; fo”ks’kKk sa dh “kSf{kd ;ksX;rk dk fu/kkZj.k ek/;fed f”k{kk ifj’kn~ }kjk fd;k tk pqdk gSA ;kstukUrxZr o’kZ 2016&17 esa :0 3000-00 yk[k dk ctV izko/kku fd;k x;k gS] ftlds lkis{k :0 383-28 yk[k dh Lohdfr tkjh gqbZA

5- vlsfor fodkl [k.Mksa esa futh izcU/kra=ksa }kjk dU;k ek0 fo|ky;ksa dh LFkkiuk gsrq vukorZd vuqnku%& o’kZ 1994&95 esa izns”k ljdkj }kjk xzkeh.k {ks=ksa esa ckfydkvksa dks ek/;fed Lrj dh f”k{kk miyC/k djkus ds fy;s izR;sd fodkl [k.M esa ckfydkvksa gsrq de ls de ,d gkbZLdwy Lrj dk fo|ky; [kksyus dk fu.kZ; fy;k x;kA 1998 ds ckn bl ;kstuk ds vUrxZr :0 20-00 yk[k dh /kujkf”k ¼10&10 yk[k dh nks leku fdLrksa esa½ vukorZd vuqnku ds :i esa futh izcU/k rU=ksa dks fu/kkZfjr ekud ds iw.kZ gksus ds i”pkr~ dU;k ek/;fed fo|ky; [kksyus ds fy;s iznku dh tkrh gSA o’kZ 2016&17 rd 297 fo|ky;ksa dks izFke ,oa f}rh; fd”r nh tk pqdh gS ,oa 79 fo|ky;ksa dks izFke fd”r nh tk pqdh gSA o’kZ 2016&17 ds vk;&O;;d esa ;kstukUrxZr :0 50-00 yk[k dh O;oLFkk gSA mDr ds vuqØe esa “kklu }kjk v|ru 3 fo|ky;ksa gsrq /kujkf”k :0 25-00 yk[k Lohdr fd;s x;s gSa tks fd iw.kZ :i ls O;; dh tk pqdh gSA

6- ,d dU;k fo|ky; lsfor fodkl [k.M dh nwljh U;k; iapk;r esa futh izcU/kra=ksa }kjk dU;k ek0 fo|ky;ksa dh LFkkiuk gsrq vukorZd vuqnku o’kZ 2000&01 esa vkjEHk bl ;kstukUrxZr izR;sd fodkl [k.M dks :0 20-00 yk[k dh nj ls ¼nks leku fdLrksa esa fu/kkZfjr ekud dks iw.kZ djus ij½ vuqnku Lohdr fd;s tkus dh

[ 140 ]

O;oLFkk gSA o’kZ 2016&17 rd 396 fo|ky;ksa dks vkPNkfnr fd;k x;k gSA 256 fo|ky;ksa dks izFke ,oa f}rh; fd”r nh tk pqdh gS ,oa 140 fo|ky;ksa dks izFke fd”r nh pqdh gSA

7- u;s lSfud Ldwyksa dh LFkkiuk%& cPpksa esa jk’Vªh; Hkkouk] “kkjhfjd fodkl ,oa n{krk dks c<+kok nsrs gq, mUgs lSU; lsokvksa gsrq izsfjr djus ds mn~ns”; ls tuin vesBh] eSuiqjh ,oa >kalh esa lSfud Ldwyksa dh LFkkiuk fd;k tkuk gSA bl gsrq :0 15000-00 yk[k dk izko/kku foRrh; o’kZ 2016&17 esa fd;k x;k gS ftlds lkis{k :0 12601-86 yk[k O;; fd;s x;s gSaA

8- fodykax cPpksa dh lesfdr f'k{kk ;kstuk ¼vkbZ0bZ0Mh0,l0,l0½%&;g ;kstuk dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk gSA bls 60 izfr”kr dsUnzka”k ,oa 40 izfr”kr jkT;ka”k ds :i esa lapkfyr gSA ;kstuk dk eq[; mÌs”; fodaykx cPpksa dks ek/;fed Lrj dh f”k{kk miyC/k djkus gsrq leqfpr okrkoj.k ,oa lqfo/kk miyC/k djk;k tkuk gSA foRrh; o’kZ 2016&17 esa :0 1600-00 yk[k dk ctV izko/kku fd;k gS] ftlds lkis{k :0 890-45 yk[k dh Lohdfr tkjh dh x;h gSA

mPp f'k{kk izns'k ds fu;ksftr fodkl esa mPp f'k{kk dk fo'ks"k ;ksxnku gSA ljdkj mPp f'k{kk ds fodkl ,oa xq.koRrk lao/kZu gsrq dfVc) gSA yksd dY;k.k dks ojh;rk nsrs gq, 'kSf{kd :i ls vfodflr rFkk fiNM+s {ks= esa fo'ofo|ky; rFkk egkfo|ky;ksa dh LFkkiuk dh x;h gSA izns'k ds mPp f'k{kk laLFkkvksa dks vk/kqfudre lalk/kuksa ls ifjiw.kZ fd;k tk jgk gSs] lkFk gh bl ckr ij fo'ks"k cy fn;k tk jgk gS fd Nk=@Nk=kvksa dks O;oLkk;ijd ,oa dkS'ky fodkl ls ifjiw.kZ f'k{kk iznku dh tk;] ftlls izns'k dk ;qok oxZ LokoyEch cu ldsA bl le; fo'ks"k lfØ;rk ds lkFk lq;ksX; izk/;kidksa dh fu;qfDr] Hkou fuekZ.k@foLrkj] bZ&iqLrdky;ksa dh LFkkiuk] egkfo|ky;ksa esa vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa dk foLrkj] lqlfTtr iz;ksx'kkyk] egkfo|ky; ds dEI;wVjhdj.k] iqLrdky;ksa esa eq¶r okbZ&QkbZ dh O;oLFkk ,oa opqZoy Dykl :e dh LFkkiuk dh tk jgh gSA izns'k esa Lukrd ,oa ijkLukrd Lrj dh f'k{k.k laLFkk,a ,oa fo|kfFkZ;ksa ls lEcfU/kr vkadM+s fuEuor~ gS&

rkfydk&11-08 mRRkj izns'k esa fMxzh Lrj dh f'k{k.k laLFkkvksa ,oa fo|kfFk Z;ksa dh la[;k

Ø0la0 laLFkk o"kZ

2014&15 2015&16 2016&17

1 fo'ofo|ky;ksa dh la[;k 36 38 45

¼d½ jkT; fo'ofo|ky; 13 14 16 ¼[k½ eqDr fo'ofo|ky; 01 01 01

¼x½ MhEM fo'ofo|ky; 01 01 01

¼?k½ futh fo'ofo|ky; 21 22 27

2 egkfo|ky;ksa dh la[;k 4746 5158 5866

¼d½ jktdh; egkfo|ky; 138 138 158

[ 141 ]

Ø0la0 laLFkk o"kZ

2014&15 2015&16 2016&17

¼[k½ v'kkldh; egkfo|ky; 331 331 331

¼x½ LofoRr iksf"kr egkfo|ky; 4277 4689 5377

3 egkfo|ky;ksa esa Nk= la[;k ¼gtkj esa½

4137 5188 5519

¼d½ Nk= 2405 2462 2726 ¼[k½ Nk=k,a 1732 2726 2793

mPp f'k{kk lEcU/kh izeq[k ;kstuk,a 1- çns'k ds fo'ofo|ky;ksa ,oa egkfo|ky;ksa esa lsfeukj rFkk flEiksft;e& lsfeukj

rFkk flEiksft;e Kku ds lao/kZu ,oa ifjo/kZu gsrq os eap gSa tgk¡ fofHkUu fo"k;ksa ,oa fopkjksa ds vknku&çnku ls Kku dks ubZ fn'kk ,oa fopkj çkIr gksrs gSa] buds ek/;e ls fo'ofo|ky;ksa ,oa lacaf/kr egkfo|ky;ksa esa Nk= vdknfed :i ls Kku ds fofHkUu {ks=k sa dh uohu /kkjkvksa ,oa fopkjksa ls voxr gksrs gSa rFkk laLFkk ds çk/;kid ,oa Nk= oSf'od Lrj ij gks jgs uohu 'kks/kksa ls ykHkkfUor gksrs gSaA bl y{; dh çkfIr gsrq o"kZ 2017&18 esa çns'k ds fo'ofo|ky;ksa esa lsfeukj ,oa flEiksft;e gsrq 30-00 yk[k :i;s ,oa çns'k ds jktdh; egkfo|ky; esa lsfeukj ,oa flEiksft;e gsrq 25-00 yk[k :i;s rFkk lgk;rk çkIr egkfo|ky;ksa esa 20-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

2- bUVjuy DokfyVh ,';ksjsal lsy ,oa m0ç0 jkT; mPp f'k{kk ifj"kn esa ekuhVfjax lsy dh LFkkiuk&mPp f'k{kk ds ekudksa ds fu/kkZj.k ,oa xq.koÙkk lao/kZu gsrq jk"Vªh; Lrj ij NAAC laLFkk dk xBu fd;k x;k gSA bl ;kstuk ds rgr çR;sd fo'ofo|ky; ,oa egkfo|ky; esa vkUrfjd xq.koÙkk lao/kZu çdks"B xfBr gS ftlds ek/;e ls fo'ofo|ky; ,oa egkfo|ky; viuh vdknfed ,oa vk/kkjHkwr lqfo/kkvksa dk mUu;u dj NAAC laLFkk ls mPp xzsM çkIr dj ldsaA bl gsrq m0ç0 mPp f'k{kk ifj"kn esa ekuhVfjax lsy dh LFkkiuk bl mís'; ls dh x;h gS fd laLFkk ds le{k vkus okyh fofHkUu dfBukb;ksa dk fujkdj.k dj laLFkk dks NAAC }kjk ewY;kadu esa lg;ksx çnku djuk gSA o"kZ 2017&18 esa bl ;kstuk gsrq 50-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

3- y[kuÅ fo'ofo|ky; esa HkkÅjko nsojl 'kks/kihB ,oa fofHkUu fo'ofo|ky;ksa esa ia- nhun;ky mik/;k; 'kks/kihB dh LFkkiuk &HkkojkÅ nsojl ,oa ia- nhun;ky mik/;k; th ds —frRo ,oa O;fäRo ds fofHkUu vk;keks a ,oa lksikuk sa dk foLrr oSpkfjd ,oa oSKkfud v/;;u djus gsrq o"kZ 2017&18 es a HkkÅjko nsojl 'kks/kihB dh LFkkiuk gsrq 200-00 yk[k :i;s ,oa fo'ofo|ky;ksa esa ia- nhun;ky mik/;k; 'kks/kihB dh LFkkiuk gsrq 900-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

4- b.Vj ;wfuoflZVh ;wFk QsfLVoy&Hkkjr dh fofo/k lkaL—frd fojklr ,oa laL—fr ls Nk= Nk=kvksa dks ;qok egksRloksa }kjk voxr djkuk rFkk muds Hkhrj fNih gqbZ fofHkUu çfrHkkvksa dks fodflr djus gsrq b.Vj ;wfuoflZVh ;wFk QsfLVoy dk vk;kstu fd;k tkrkgSA bl ;kstuk gsrq 20-00 yk[k dk ctV çkfo/kku o"kZ 2017&18 esa fd;k x;k gSA

[ 142 ]

5- fo'ofo|ky; Lrj ij Nk= Nk=kvksa dks [ksy ds çfr tkx:d djus ,oa mudh çfrHkk dks rjk'kus ds fy, vUrfoZ'ofo|ky; [ksy çfr;ksfxrk ds vk;kstu gsrq o"kZ 2017&18 esa 20-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

6- bEiyk;esUV C;wjks@xkbMsUl lsy@IyslesUV lsy dh LFkkiuk dj Nk= Nk=kvksa dks dSfj;j ds fofHkUu voljksa ds laca/k esa tkudkjh nsus ,oa v/;;u ds mijkUr jkstxkj miyC/k djkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 40-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

7- çns'k esa futh çcU/kra=ksa@laLFkkvksa }kjk vlsfor {ks=ksa esa egkfo|ky; [kksyus gsrq vuqnku& çns'k ds mu fodkl [k.Mksa esa tgk¡ orZeku esa dksbZ Hkh egkfo|ky; ugha gS muesa mPp f'k{kk miyC/k djkus gsrq 'kklu }kjk futh çcU/kra=ksa dks vuqnku çnku dj egkfo|ky; [kksyus dks çksRlkfgr fd;k tkrk gSA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 1000-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

8- jk"Vªh; mPprj f'k{kk vfHk;ku¼:'kk½& e‚My fMxzh d‚ystksa dh LFkkiuk& jk"Vªh; mPprj f'k{kk vfHk;ku ds vUrxZr çns'k

ds 'kS{kf.kd :i ls fiNM+ s 26 tuinks a esa e‚My jktdh; egkfo|ky;ks a dh LFkkiuk dh tk jgh gSA bl ;kstuk dk mís'; mPp f'k{kk esa ukekadu nj dks c<+uk ,oa fyax vk/kkfjr Hk snHkko dks de djuk rFkk vYila[;d {ks=ksa es a mPp f'k{kk dks çnku djuk gSA bl ;kstuk es a dsUæka'k ,oa jkT;ka'k dk vuqikr 60 ,oa 40 gSA bl gsrq o"k Z 2017&18 esa 3899-53 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

lekt esa ckfydk f'k{kk ,oa lekt ds oafpr oxZ dks mPp f'k{kk esa fyax vk/kkfjr HksnHkko dks de djus rFkk lekurk ds lkFk ços'k ,oa fo'ks"k çf'k{k.k çnku fd;s tkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 224-80 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

QSdsYVh bEçwoesUV& mPp f'k{kk esa f'k{kdksa ,oa 'kS{kf.kd ç'kklfud vf/kdkfj;ksa dh {kerk vfHkof) gsrq ,dsMfed LVkQ d‚yst] y[kuÅ ds ek/;e ls f'k{kdksa dks y?kq vof/k ikBîØe }kjk çf'k{k.k çnku fd;k tkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 300-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

9- vfgY;kckbZ dU;k fu%'kqYd f'k{kk ;kstuk& bl ;kstuk dk mís'; lHkh Nk=kvksa dks Lukrd Lrj rd fu%'kqYd f'k{kk çnku djuk gSA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 2112-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

10- leLr d‚ystksa] fo'ofo|ky;ksa esa okbZ&QkbZ lqfo/kk& lwpuk çks|ksfxdh ds bl ;qx esa leLr Nk= Nk=kvksa dks fofHkUu fo'ofo|ky;ksa ,oa oSf'od laLFkkvksa }kjk fd;s tk jgs 'kks/kksa ,oa uoksUes"kh ikBîØeksa ls voxr djkus gsrq leLr d‚ystksa ,oa fo'ofo|ky;ksa esa okbZ&QkbZ dh lqfo/kk çnku dh tk jgh gS ftlls Nk= Nk=k,¡ vk/kqfud rduhdh }kjk ykHkkfUor gks ldsaA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 5000-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

11- fo'ofo|ky;ksa@laLFkkuksa dks pkalyj ,okMZ& jkT; fo'ofo|ky;ksa@laLFkkuksa esa f'k{kk 'kks/k ,oa çlkj ds {ks= esa mR—"V dk;Z ,oa ikjn'khZ dk;Zç.kkyh viukus ds fy, ekuuh; dqykf/kifr }kjk pkalyj ,okMZ fn;k tk;sxkA bl gsrq o"kZ 2017&18 esa 16-90 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

12- jktdh; egkfo|ky;ksa dh LFkkiuk& bl ;kstuk dk mís'; 'kSf{kd :i ls fiNM+s {ks=ksa e sa u;s jktdh; egkfo|ky;ksa dh LFkkiuk fd;k tkuk gS ftlls lekt ds lHkh oxksaZ dks lekurk ,oa mR—"Vrk ds lkFk mPp f'k{kk çnku dh tk lds rFkk jkT; dh yksd

[ 143 ]

dY;k.kdkjh vo/kkj.kk dks LFkkfir fd;k tk ldsA fuekZ.kk/khu jktdh; egkfo|ky;ksa ds Hkouksa dks iw.kZ fd;s tkus gsrq o"kZ 2017&18 esa 1500-00 yk[k :i;s dk ctV dk çkfo/kku fd;k x;k gSA y[kuÅ esa vjch&Qkjlh fo'ofo|ky; dh LFkkiuk gsrq o"k Z 2017&18 esa 700-00 yk[k :i;s ,oa bykgkckn ,o cfy;k esa jkT; fo'ofo|ky; dh LFkkiuk gsrq 2017&18 esa 2000-00 ,ao 500-00 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSAtuin fl)kFkZuxj esa fo'ofo|ky; dh LFkkiuk gsrq o"kZ 2017&18 esa 2494-75 yk[k :i;s dk ctV çkfo/kku fd;k x;k gSA

çkoSf/kd f'k{kk orZeku ;qx foKku ,oa çkS|ksfxdh dk mRd"kZdky gSA fuR; ubZ çfof/k;k¡ fodflr gks

jgh gSa rFkk thou ds çR;sd {ks= esa Li/kkZ ls Js"Brk o xq.koÙkk ds uohu vk;ke tUe ys jgs gSaA fodkl ds ,sls ØkfUrd ifjn'; esa çkfof/kd f'k{kk dh fo'ks"k çklafxdrk gSA uhfr vk;ksx Hkkjr ljdkj }kjk mHkjrh gqbZ izkS|ksfxdh ,oa vkS|ksfxd vko';drkvksa ds vuq:i izf'kf{kr tu'kfDr rS;kj fd;s tkus ,oa miyC/k ekuo lalk/kukksa dk vf/kdre mi;ksx fd;s tkus dh izcy laLrqfr dh xbZ gSAvr% jkT; ljdkj }kjk çns'k esa efgykvksa dh Hkkxhnkjh c<+kus] ts.Mj xSi dks de djus rFkk vuqlwfpr tkfr ,oa tutkfr ds yksxksa ds lkekftd] vkfFkZd fodkl ds fy;s fofHkUu {ks=ksa esa rduhdh laLFkk,a LFkkfir fd;s tkus ij fo'ks"k cy fn;k tk jgk gSA çns'k esa çkoSf/kd f'k{kk lqyHk djkus gsrq fMxzh] fMIyksek rFkk çek.k&i= Lrj dh f=Lrjh; f'k{kk dh O;oLFkk dh x;h gSA

blds vfrfjDr fnO;kaxksa ,oa vYila[;d ds dY;k.kkFkZ jkT; ds fofHkUu tuinksa e sa eYVh lsDVksjy fMfLVªDV MsoyiesUV Iyku ¼,e0,l0Mh0ih0½ ds vUrxZr dsUnz ds vkfFkZd lg;ksx ls ikyhVsfDud LFkkfir fd;s tk jgs gaSA izns'k ds uDly izHkkfor {ks=ksa esa Hkh ikyhVsfDudksa dh LFkkiuk dh tk jgh gSA ,0vkbZ0lh0Vh0bZ0 ds ekudksa dks nf"Vxr j[krs gq, laLFkkvksa esa bUÝkLVªDpj ¼LVkQ] bfDoiesUV ,oa Hkou½ miyC/k djk;s tkus ij fo'ks"k cy fn;k tk jgk gSA

rkfydk&11-09 mRrj izns'k esa fMxzh@fMIyksek Lrj ds izkfof/kd laLFkkvksa dh izxfr

laLFkk;sa 2014&15 2015&16 2016&17

1 2 3 4

1& bathfu;fjax dkyst dh la[;k 10 13 12

¼v½ izos'k {kerk 2660 2949 3518

¼c½ okLrfod izos'k 2404 2507 3021

2& fMIyksek Lrjh; laLFkkvksa dh la[;k 118 120 145

¼v½ izos'k {kerk 37770 37170 37170

¼c½ okLrfod izos'k 27412 29672 34890

HkkSfrd miyfC/k;ka fofHkUu jkT;ksa ds lkFk vUrjkZT;h; rqyukRed fLFkfr esa izkfof/kd f'k{kk ds {ks= esa mRrj izns'k dk f}rh; LFkku gS ftls fuEu rqyukRed fooj.k esa n'kkZ;k x;k gS %&

[ 144 ]

rkfydk&11-10 vUrjkZT;h; rqyukRed fooj.k

Ø0la0 jkT; dk uke laLFkkvksa dh la0

¼jktdh; ,oa lgk;rk izkIr½ LFkku@jSad

1 dukZVd 147 izFke 2 mRrj izns'k 145 f}rh; 3 vkU/kz izns'k 86 rrh; 4 rfeyukMq 85 prqFkZ 5 egkjk"Vª 77 iape 6 iatkc 37 "k"Ve

vUrjkZT;h; fLFkfr ¼jktdh; ,oa vuqnkfur ikyhVsfDud½

izns'k esa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk ^^lc&fe'ku vkWu ikyhVsfDud vUMj fn

dks&vkfMZusVsM ,Dlu QkWj fLdy MsoyiesUV** lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds fuEufyf[kr ?kVd gSa %&

I& uohu ikyhVsfDudksa dh LFkkiukA

II& ikyhVsfDudksa esa efgyk Nk=koklksa dh LFkkiukA

III&jktdh; ikyhVsfDudksa dk mUu;u ,oa lqn<+hdj.kA

IV&jktdh; ikyhVsfDudksa esa voLFkkiuk fodklA

V&dE;qfuVh MsoyiesUV Fkzw ikyhVsfDud ¼lh0Mh0Vh0ih0½A ,e0,l0Mh0ih0 ;kstukUrxZr vYila[;dksa ds dY;k.kkFkZ dsUnz ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ls izns'k ds fofHkUu tuinksa esa 22 ikyhVsfDud LFkkfir fd;s tk jgs gSaA dsUnz ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ls izns'k ds fofHkUu tuinksa esa 41 ,oa Lis'ky dEiksusUV lc Iyku ds vUrxZr 19 uohu ikyhVsfDud LFkkfir fd;s x;s gSaA

izns'k esa fMxzh Lrjh; vfHk;U=.k laLFkkvksa dh la[;k esa vfHkof) gqbZ gSA orZeku esa tuin eSuiqjh] dUukSt ,oa lksuHknz esa ,d&,d jktdh; bathfu;fjax dkyst dh LFkkiuk dh xbZ gS] lkFk gh enu eksgu ekyoh; izkS|ksfxdh laLFkku ,oa ,p0ch0Vh0vkbZ0 dks fo'ofo|ky; dk ntkZ iznku fd;k x;k gSA jk"Vªh; mPprj f'k{kk vfHk;ku ¼:lk½ ds vUrxZr tuin xks.Mk ,oa tuin cLrh esa ,d&,d jktdh; bathfu;fjax dkyst dh LFkkiuk dh tk jgh gSA mPp

[ 145 ]

Lrjh; vkbZ0vkbZ0vkbZ0Vh0 rduhdh laLFkku dh LFkkiuk y[kuÅ ds pdxatfj;k {ks= esa dh tk jgh gSA

uhfr vk;ksx ls fufnZ"V g~;weu MsoyiesaV fjiksVZ ds vk/kkj ij izkfof/kd f'k{kk dh izxfr ,oa fodkl dh dfe;ksa dks iw.kZ djus dk iz;kl cqUnsy[k.M {ks= dkss fiNM+siu dh vo/kkj.kk ls mckjus ds fy;s izns'k ljdkj dk ;g lrr~ iz;kl gS fd cqUnsy[k.M ds fofHkUu tuinksa esa fodkl dh dfe;ksa ¼MsoyiesUV MsQhflV½ dk vkadyu dj mudk fujkdj.k djus dk iz;kl fd;k tk;sA bl lanHkZ esa fodkl dh dfe;ksa ds vkadyu gsrq uhfr vk;ksx ds vUrxZr xfBr ekuo fodkl fjiksVZ ds nf"Vxr cqUnsy[k.M ds lHkh tuinksa esa izkfof/kd f'k{kk ds lejl fodkl ¼gkseksthfu;l MsoyiesUV½ gsrq fMIyksek lsDVj rFkk fMxzh lsDVj esa fuEuor~ rduhdh laLFkku LFkkfir fd;s x;s gSa&

fMxzh lsDVj esa LFkkfir laLFkku 1&cqUnsy[k.M vfHk;kaf=dh ,oa izkS|ksfxdh laLFkku] >kalh tuin&>kalh esa ,p0Mh0vkbZ0 dh fjiksVZ ds vuqlkj ekuo fodkl lwpdkad 0-592 gSA cqUnsy[k.M {ks= dk ;g ,d vfr izfrf"Br fMxzh Lrjh; laLFkku gS ftlesa fofHkUu czkUpksa esa cSpyj vkQ VsDukWykth dk f'k{k.k&izf'k{k.k gksrk gSA ;g bathfu;fjax dkyst Mk0 ,0ih0ts0 vCnqy dyke rduhdh fo'ofo|ky;] mRrj izns'k ls lEc) gSA cqUnsy[k.M {ks= ds Nk=ksa ds rduhdh f'k{kk ds fodkl esa bl laLFkku dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA

2&jktdh; bathfuf;fjax dkyst ck¡nk tuin&ck¡nk esa ,p0Mh0vkbZ0 dh fjiksVZ ds vuqlkj ekuo fodkl lwpdkad 0-465 gSA Lis'ky dEiksusaV lc Iyku ds vUrxZr bl laLFkku dh LFkkiuk dh xbZ gSA iBu&ikBu gsrq vk/kqfud yScksa dk fuekZ.k fd;k x;k gS ftlesa vk/kqfudre e'khusa miyC/k djkbZ xbZ gSa rFkk jkT; ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ls yxkrkj lkt&lTtk] midj.k ,oa QuhZpj dh dfe;ksa dks nwj fd;k tk jgk gSA ;g bathfu;fjax dkyst Hkh Mk0 ,0ih0ts0 vCnqy dyke rduhdh fo'ofo|ky;] mRrj izns'k ls lEc) gSA bl bathfu;fjax dkyst dh LFkkiuk ds QyLo:i cqUnsy[k.M {ks= ds tuinksa ds Nk=ksa gsrq Lukrd Lrj ij i;kZIr lhVsa miyC/k gks xbZ gSaA 3&fMIyksek lsDVj esa LFkkfir laLFkku cqUnsy[k.M {ks= ds fofHkUu tuinksa ds Nk=ksa dks rduhdh f'k{kk iznku djus gsrq fMIyksek Lrjh; laLFkku Hkh LFkkfir fd;s x;s gSaA orZeku esa cqUnsy[k.M {ks= esa dqy 14 jktdh; ikyhVsfDud@efgyk ikyhVsfDud lapkfyr gSa tks rduhdh f'k{kk dh vfHkof) gsrq i;kZIr gSA mijksDr laLFkk;sa vf[ky Hkkjrh; rduhdh f'k{kk ifj"kn }kjk vuqeksfnr gSa rFkk buesa lapkfyr fd;s tk jgs ikB~;Øeksa esa ,0vkbZ0lh0Vh0bZ0 ds ekudkuqlkj bUÝkLVªDpj ;Fkk& LVkQ] midj.k ,oa LisLk fjDok;jesaV iw.kZ fd;s tkus dh izkFkfedrk j[kh xbZ gSA ljdkj dk ;g lrr~ iz;kl gS fd cqUnsy[k.M {ks= esa izkfof/kd f'k{kk ds fodkl gsrq uohu rduhdh laLFkkvksa dh LFkkiuk dj ,p0Mh0vkbZ0 dh of) esa vge~ Hkwfedk fuHkk ldsA mYys[kuh; gS fd us'kuy º;weu baMsDl ¼0-632½ dh rqyuk esa mRrj izns'k dk º;weu MsoyiesaV baMsDl 0-397 gSA vr% izns'k ds fodkl lwpdkad dks jk"Vªh; vkSlr fodkl lwpdkad dh Js.kh rd igq¡pk;s tkus gsrq fujUrj iz;kl fd;s tk jgs gSaA

o"kZokj ikyhVsfDudksa dh la[;k

[ 146 ]

o"kZ&okj izos'k {kerk

3742037320

37770

37170 37170

2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

rkfydk&11-11

fMIyksek lsDVj esa vk;&O;;d izkfo/kku ,oa O;; dh fLFkfr ¼:0 yk[k esa½

o"k Z ctV izkfo/kku Lohdr /kujkf'k O;; 2012-13 28295.80 23687.23 15481.54 2013-14 26828.46 22145.09 21502.62 2014-15 24253.83 19297.16 18225.97 2015-16 19503.26 15317.41 14862.22 2016-17 34043.75 33441.97 30485.76

************

[ 147 ]

v/;k;&12 fpfdRlk ,oa LokLF;

y®d dY;k.kdkjh jkT;dh eq[; çkFkfedrk tulk/kkj.k dks csgrj fpfdRlk ,oa LokLF; lsok,aa miyC/k djkuk gSA çns'k esa ljdkjh ,oa futh {ks= ds lfEefyr ç;klksa ds QyLo:i fpfdRlk ,oa LokLF; lsokvksa dk fujUrj foLrkj gks jgk gSA LokLF; lEcU/kh bfUMdsVj dh –f"V esa izns'k

çns'k ljdkj ds lrr ç;kl ls LokLF; ,oa tukafddh; ladsrdksa esa i;kZIr lq/kkj vk;k gS] ijUrq vHkh Hkh mŒçŒ bUk ladsrdksa esa jk"Vªh; vkSlr ls ihNs gS] tSlk fd rkfydk&12-01 ls ifjyf{kr gks jgk gSA

rkfydk&12-01 çns'k esa tUe nj] eR;q nj rFkk f'k'kq eR;q nj lEcU/kh vkadM

en

+s

o"kZ

2015 2016 mRrj çns'k Hkkjr mRrj çns'k Hkkjr

tUe nj 26-7 20-8 26-2 20-4 eR;q nj 7-2 6-5 6-9 6-4 f'k'kq eR;q nj 46 37 43 34

lzksr%& ,l-vkj-,l- cqysfVu] egkjftLVªkj] Hkkjr ljdkj

çLko ds nkSjku efgykvksa dh eR;q nj esa deh ykuk lEiw.kZ LokLF; O;oLFkk dk ,d egRoiw.kZ y{; gSA ekrRo eR;q nj ls rkRi;Z çfro"kZ ,d yk[k thfor tUe ij ekrkvksa dh eR;q nj ls gSA v|ru ,l0vkj0,l0 cqysfVu ds vkadM+ksa ds vuqlkj çns'k,oa jk"Vªh; Lrj ij ekrRo eR;q nj o"kZ 1997&98easØe'k% 606 ,oa398 Fkh tks ?kVrs gq, o"kZ 2011&2013 esa Øe'k% 285 rFkk 167 gks x;hA Li"V gS fd çns'k esa ekrRo eR;q nj vHkh Hkh jk"Vªh; vkSlr ls vf/kd gSA

rkfydk&12-02

o"kZ

çns'k esa ekrRo eR;q nj lEcU/kh vkadMs+

ekrRo eR;q nj mRrj çns'k Hkkjr

1997&98 606 398 1999&01 593 327 2001&03 517 301 2004&06 440 254 2007&09 359 212 2010&12 292 178 2011&13 285 167

[ 148 ]

o"kZ 2016&17 esa mRrj izns'k esa izfr yk[k tula[;k ij ,yksiSfFkd fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa dh la[;k loZkf/kd 3-19 cqUnsy[k.M {ks= esa rFkk lc ls de 2-00dsUnzh; {ks= esa jghA izfr yk[k tula[;k ij ,yksiSfFkd fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa esa miyC/k 'kS ;kvksa dh la[;k loZkf/kd 51-06cqUnsy[k.M {ks= esa ,oa lc ls de34-92if'peh {ks= esa jghAizfr yk[k tula[;k ij vk;qosZfnd@;wukuh@gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa dh la[;kloZkf/kd 2-93 cqUnsy[k.M {ks= esa rFkk lc ls de 1-42 if'peh {ks= esa jghAizfr yk[k tula[;k ij vk;qosZfnd@;wukuh@gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa esa 'kS ;kvksa dh la[;k la[;k loZkf/kd 9-27 cqUnsy[k.M {ks= esa ,oa lc ls de 4-18 if'peh {ks= esa jghtSlk fd rkfydk xr vkadM+ksa ls Li"VgS&

rkfydk&12-03

izns'k esa izfr yk[k tula[;k ij fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa dh la[;k ¼2016&17½

606593

517440

359292 285

398327 301

254 212 178167

0100200300400500600700

1997-98 1999-01 2001-03 2004-06 2007-09 2010-12 2011-13

ekrRo e`R;q nj

mRrj izns'k Hkkjr

mRrj izns'k

Hkkjr

vkfFkZd lEHkkx

izfr yk[k tula[;k ij ,yksiSfFkd

fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa dh

la[;k

izfr yk[k tula[;k ij ,yksiSfFkd

fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa esa

'kS ;kvksa dh la[;k

izfr yk[k tula[;k ij vk;qosZfnd@ ;wukuh@

gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa

dh la[;k

izfr yk[k tula[;k ij vk;qosZfnd@

;wukuh@ gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa esa

'kS ;kvksa dh la[;k

1 2 3 4 5 iwohZ 2.48 40.18 2.02 5.54 cqUnsy[k.M 3.19 51.06 2.93 9.27 if'peh 2.05 34.92 1.42 4.18 dsUnzh; 2.00 46.56 1.88 5.89 mRrj izns'k 2.27 39.87 1.82 5.27

[ 149 ]

çns'k esa fpfdRlk lsok,a çns'k okfl;ksa dks csgrj LokLF; lsok,a çnku djus ds fy, ljdkj çfrc) gSA çns'k esa

fofHkUu çdkj ds jktdh; fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa ls lEcfU/kr dqN çeq[k enksa ds vkadM+sa rkfydk&12-04 esa n'kkZ, x, gSa&

rkfydk&12-04

mRrj çns'k esa jktdh; fpfdRlky;ksa ,oa vkS"k/kky;ksa dk fooj.k

Ø0la0

en ,yksiSfFkd vk;qosZfnd ,oa ;wukuh gksE;ksiSfFkd

1-1-16 1-1-17 2015&16 2016&17 2015&16 2016&17

1 fpfdRlky;ksa@vkS"k/kky;ksa dh la[;k

5112 5117 2370 2370 1575 1575

2 'kS ;kvksa dh la[;k 86399 86729 11077 11077 388 388

3 fpfdfRlr jksfx;ksa dh la[;k ¼gtkj esa½

106241 117165 37994 30525 26116 25697

çns'k esa LOkkLF; lsokvksa ij O;;

vFkZ ,oa la[;k izHkkx ds izdk'ku m0iz0 ds vk;&O;;ddkvkfFkZd ,oa dk;Z lEcU/kh oxhZdj.k 2017&18 ds vuqlkj o"k Z 2015&16] 2016&17 ,oa 2017&18 esa ljdkj dk LOkkLF; lsokvksa ijpkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; fuEuor gSA

rkfydk&12-05

o"kZ

çns'k esa LOkkLF; lsokvksa ij O;; ¼yk[k #i;s½


2015-16 1359975 ¼7.4%½

87844 ¼1.0%½

1447819 ¼5.2%½

2016-17 1592945 ¼7.7%½

168807 ¼1.7%½

1761752 ¼5.8%½

2017-18 1947703 ¼7.0%½

111327 ¼1.3%½

2059030 ¼5.7%½

uksV&dks"Bd esa izfr'krn'kkZ;k x;k gS t¨ çns'k dspkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;;ds lkis{kfn;k x;k gSA

rkfydk ls Li"V gS fd LOkkLF; lsokvksa ij o"kZ 2017&18 ¼vk; O;;d vuqeku½ esa dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkywO;; rFkk iwathxr O;; dk Øe'k% 7-0 izfr'kr rFkk 1-3 izfr'kr jgkAo"kZ 2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½ esa LOkkLF; lsokvksa ij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk Øe'k% 7-7 izfr'kr rFkk 1-7 izfr'kr jgkA Ok"kZ 2015&16¼okLrfod vuqeku½ esa LOkkLF; lsokvksa ij dqy pkywO;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk Øe'k% 7-4 izfr'kr rFkk 1-0 izfr'kr jgkA Li"V gsS fd LOkkLF; lsokvksa ij ljdkj dk pkyw O;; iwathxr O;; dh rqyuk esa vf/kd gSA LOkkLF; lsokvksa ds Hkkoh fodkl dks nf"Vxr j[krs gq, iwathxr O;; dks c<+k;k tkuk visf{kr gSA

fpfdRlk ,oa LokLF;lEcU/kh çeq[k ;kstuk;sa

[ 150 ]

1-iqujhf{kr jk"Vªh; {k; fu;a=.k dk;ZØe] mRrj izns'k iqujhf{kr jk"Vªh; {k; fu;a=.k dk;ZØe Hkkjr ljdkj ds vkfFkZd lg;ksx ,oa ekxZ n'kZu

esa jk"Vªh; LokLF; fe'ku ds vUrXkZr iwjs izns'k eas pyk;k tk jgk gSA lEiw.kZ izns'k dks iqujhf{kr jk"Vªh; {k; fu;a=.k dk;ZØe ls fnukad 30 fnlEcj] 2005

rd vkPNkfnr fd;k tk pqdk gSA dk;ZØe dsvUrXkZr lEHkkfor jksfx;ksa ds iathdj.k] tkap ls ysdj mipkj rd dh lHkh lqfo/kk,a fu%'kqYd iznku dh tkrh gSaA jkT; esa dk;Zdze ds lqpk# #i ls lapkyu ,oa fdz;kUo;u gsrq tuin vkxjk] cjsyh] y[kuÅ ,oa okjk.klh eas {ks=h; {k; dk;Zdze izcU/ku bZdkbZ ¼vkj-Vh-ih-,e-;w-½rFkk LVsV Vh0ch0 fMekUlVªs'ku ,.M Vªsfuax lsUVj ¼,l0Vh0Mh0lh0½ vkxjkdh LFkkiuk dh xbZ gSAjkT; esa leLr 75 tuinksa eas 76 lh0ch0 ukV e'khu fØ;k'khy gS ftlls fd ,e0Mh0vkj0 Vh0ch0dh tkap ek= 2 ?kUVs esa miyC/k gks tkrh gSAizns'kesa{k; jksfx;ksa ds mipkj gsrq 993Vh0ch0 ;wfuV ¼Vh0;w0½] 2020cyxe ijh{k.k dsUnz (Mh0,e0lh0½ ,oa 39856 MkV~l dsUnz gaSA

jkT; LokLF; lfefr }kjk ftyk LokLF; lfefr ds ek/;e ls ftyk {k; jksx vf/kdkjh ¼vkj0,u0Vh0Lkh0ih0½ dks fofHkUu enksa esa vko';drkuqlkj /kujkf'k miyC/k djk;h tkrh gSA foRrh; o’kZ 2017&18 esa Hkkjr ljdkj }kjk jkT; gsrq :0 252 djksM+ dh jkT; dk;Z;kstuk Lohdr dh x;h gS ftleas ekg flrEcj] 2017 rd 49 djksM+ O;; fd;k tk pqdk gSA foRrh; o’kZ 2016&17 esa Hkkjr ljdkj }kjk jkT; gsrq :0 166 djksM+ dh jkT; dk;Z;kstuk Lohdr dh x;h Fkh ftlds lkis{k 129 djksM+ dk O;; fd;k x;k FkkA

2- Vªkek lsUVj dh LFkkiuk nq?kZVuk ds mijkUr ?kk;y O;fDr;ksa dks fpfdRlk lqfo/kk miyC/k djkus ds mn~ns'; ls

çns'k ds fofHkUu tuinksa esa dqy 42 VªkWek lsUVj [kksys tk jgs gaSA orZeku esa 32 VªkWek lsUVj fufeZr gks pqds gSA çns'k esa o’kZ 2016&17 esa flrEcj] 2017 rd uofufeZrVªkek lsUVjksadh [email protected] gsrq #49-16 djksM +dh /kujkf'k O;; dh tk pqdh gSA 3- IykfLVd ltZjh ,oa cuZ ;wfuV&

'kkfjfjd fodfr;ksa dks Bhd djus rFkk xEHkhj :i ls tys ,oa >qyls gq, O;fDr;ksa dks Rofjr mipkj ,oa fpfdRlk miyC/k djkus gsrq ftyk fpfdRlky;ksa esa IykfLVd ltZjh ,oa cuZ ;wfuV LFkkfir fd;s tk jgs gSA izns'k esa dqy 28 IykfLVd cuZ ;wfuV Hkouks a dk fuekZ.k fd;k tk pqdk gS rFkk 12 fty¨ esa bl dk;Z gsrq Hkou fuekZ.k dh izfdz;k izxfr ij gSA 4-Mk;fyfll lsUVj

çns'k esa xqnkZ jksx ls ihfM+r ejhtksa dh la[;k fnu çfrfnu c<+rh tk jgh gSA vDlj ejhtksa dks dsoy Mk;fyfll dh gh vkOk';drk gksrh gS] ukfd xqnkZçR;kjksi.k dhA vr% bu ejhtksa dks Mk;fyfll dh lqfo/kk e.My ysoy ij miyC/k djkus ds fy, çR;sd e.Myh; fpfdRlky;ksa esa ih-ih-ih- eksM ij Mk;fyfll lsUVj pykus dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA blesa lh-th-,p-,l- ewY; ij lqfo/kk;sa nh tk;saxh] ftlls tuekul dks fu%'kqYd Mk;fyfll dh lqfo/kk miyC/k djk;h tk ldsA

,d Mk;fyfll ;wfuV izR;sd eaMy eq[;ky; ij LFkkfir fd;s tkus dk izLrko gS bl çdkjizns'k esa 18 Mk;fyfll ;wfuV dhLFkkiUkk dh tkuh gSA

jkT; ljdkj }kjk xzkeh.k {ks= dh turk dks csgrj LokLF; lqfo/kk;sa miyC/k djk;s tkus ds mn~ns'; ls o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vk/kkj ij çkFkfed@lkeqnkf;d LokLF; dsUæ ds

5-xzkeh.k {ks= esa fpfdRlk lqfo/kk

fuekZ.k@LFkkiuk dh uhfr fu/kkZfjr dh x;h gS ftlds vuqlkj 30000 dh vkcknh ij çkFkfed@lkeqnkf;d LokLF; dsUæ ,oa ,d yk[k dh vkcknh ij ,d lkeqnkf;d LokLF; dsUæz ds fuekZ.k@LFkkiuk dh uhfr fu/kZkfjr gSA orZeku esa 821 lkeqnkf;d LokLF; dsUæ ,oa 3621 çkFkfed LokLF; dsUæ fØ;k'khy gSaA

mailto:fuekZ.k@LFkkiuk�

mailto:fuekZ.k@LFkkiuk�

[ 151 ]

izns”k esa o’kZ 2005 esa bUls¶ykbZfVl jksfx;ksa esa ts0bZ0 jksfx;ksa dh /kukRedrk 18-67 izfr”kr Fkh tks o’kZ 2006 esa izkjEHk fd;s x;s ts0bZ0 Vhdkdj.k ,oa orZeku esasa izns”k ds 36

6-tsŒbZŒ vfHk;ku izns”k ljdkj izns”k ds iwokZUpy esa fo|eku ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx dh leL;k dks nwj

djus ds fy;s vR;f/kd xEHkhj ,oa izfrc) gSA jksfx;ksa ds rRdky mipkj ds fy;s tuinh; fpfdRlky;ksa ds vfrfjDr xzkeh.k vapyksa esa fu%”kqYd tk¡p ,oa mipkj dh lqfo/kk miyC/k djkus ds fy;s dqy 104 bUls¶ykbZfVl VªhVesUV lsUVj ¼bZ0Vh0lh0½ & tuin xksj[kiqj esa 23] egjktxat esa 12] dq”khuxj esa 14] nsofj;k esa 16] cLrh esa 16] fl)kFkZuxj esa 14 ,oa lUrdchjuxj esa 09 LFkkfir ,oa fØ;k”khy gSa] ftuesa tuin Lrj ij mipkj izkIr dj eR;q@tfVyrk ls cpus ds fy;s turk dks fu;fer #i ls izsfjr fd;k tk jgk gSA

,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx ds o’kZ 2016 esa dqy jksfx;ksa esa 45-13 izfr”kr jksxh ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst] xksj[kiqj esa mipkj gsrq HkrhZ gq, ,oa tuinh; fpfdRlky;ksa esa 54-87 izfr”kr jksxh mipkj gsrq vk;s] tcfd o’kZ 2017 esa fnukad 09-11-2017 rd dqy jksfx;ksa esa 43-59 izfr”kr jksxh ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst] xksj[kiqj esa mipkj gsrq HkrhZ gq;s ,oa tuinh; fpfdRlky;ksa esa 56-41 izfr”kr jksxh mipkj gsrq vk;sA bl izdkj o’kZ 2016 dh rqyuk esa o’k Z 2017 esa tuinh; fpfdRlky;ksa esa mipkj lqfo/kk ds lqn<+hdj.k ¼CykWd Lrjh; bZ0Vh0lh0] ftyk fpfdRlky;ksa esa ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0½ ds QyLo#i ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst] xksj[kiqj esa HkrhZ gksus okys ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksfx;ksa dh dqy la[;k esa deh vkbZ gSA

ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst] xksj[kiqj ls Mh0lh0,p0 fMIyksek dkslZ iw.kZ dj pqds 08 fpfdRldksa dh rSukrh xksj[kiqj ,oa cLrh e.My esa LFkkfir ,oa fØ;k”khy 08 ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0 rFkk CykWd Lrjh; bUls¶ykbZfVl VªhVesUV lsUVj ¼bZ0Vh0lh0½ esa dh tkuh gS] ftlls ,0bZ0,l0 jksfx;ksa dks vius fuokl ds fudV gh mipkj O;oLFkk miyC/k djkbZ tk lds rFkk ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0 esa HkrhZ fd;s tkus okys jksfx;ksa dks leqfpr mipkj iznku fd;k tk ldsA

o’kZ 2017 esa fnukad 09-11-2017 rd xksj[kiqj ,oa cLrh e.My ds fpfdRlky;ksa esa LFkkfir ,oa fØ;k”khy ihfM;kfVªd vkbZ0lh0;w0 esa ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jk sx ds dqy 1316 jksxh HkrhZ ,oa mipkfjr gq;sA

leLr Toj jksfx;ksa dks ¼>Vds vkus ls iwoZ gh½ efLr’d Toj mipkj dsUnz ¼bUls¶ykbZfVl VªhVesUV lsUVj&bZ0Vh0lh0 rd igq¡pkus ds fy;s 108 ,oa 102 ,EcqysUl ds izf”kf{kr dfeZ;ksa ds lg;ksx ls fu%”kqYd ifjogu dh lqfo/kk miyC/k djkbZ xbZ gSA ek0 eq[; ea=h th] m0iz0 dh ?kks’k.kk ds vuqikyu esa ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx ls gq;s erd ds ifjokj dks #0 50]000@& ,oa fodykax@fodykax ds ifjokj dks #0 1]00]000@& dh vkfFkZd lgk;rk iznku djus gsrq foRrh; o’kZ 2012&13 ls #0 5 djksM+ izfro’kZ dh O;oLFkk dh xbZ gSA

foRrh; o’kZ 2016&17 esa vkfFkZd lgk;rk ds #i esa izns”k ds ts0bZ0@,0bZ0,l0 jksx ls gq;s erd ,oa fodykax@fodykax ds ifjokjksa dks vkfFkZd lgk;rk miyC/k djkus gsrq lEcfU/kr tuinksa dks dqy #0 3]28]00]000@& ¼#0 rhu djksM+ vV~BkbZl yk[k ek=½ dh /kujkf”k voeqDr dh xbZ gS ftlls ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx ls gq;s erd@fodykaxksa ds ifjokjkas dks vkfFkZd lgk;rk iznku dh xbZ gSA

ts0bZ0 Vhdkdj.k dks fu;fer Vhdkdj.k esa lfEefyr djrs gq;s 09 ekg ,oa 16&24 ekg dh vk;q ij ts0bZ0 oSDlhu dh nks Mkst+ izns”k ds 38 tuinksa esa nh tk jgh gSA

[ 152 ]

tuinksa esa lapkfyr fu;fer Vhdkdj.k dk;ZØe ds QyLo#i o’kZ 2017 esa ?kV dj 14-36 izfr”kr jg xbZ gSA

7-ih0,e0vkj0foHkkx ¼fodykax iquZokl dsUnz½ ,0bZ0,l0@ts0bZ0 jksx ds fodykax jksfx;ksa ds iquZoklu ds fy;s ch0vkj0Mh0 esfMdy

dkyst] xksj[kiqj esa fQthdy esfMflu ,.M fjgSfcfyVs”ku bdkbZ ¼ih0,e0vkj0 ;wfuV½ o’kZ 2012

ls fØ;k”khy gSAbl bdkbZ esa efLr’d Toj ls fodykax gq;s ejhtks dh ns[k js[k dh tkrh gS]

ftlesa efLr’d Toj ds fodykax jksfx;ks dks fodykaxrk izek.k i= iznku fd;k tkrk gS rFkk

muds iquZokl dk dk;Z fd;k tkrk gSA

blgsrq ih0,e0vkj0 foHkkx ds lqn<+hdj.k ds fy;s #0 ik¡p djksM+ dh /kujkf”k miyC/k

djkbZ xbZ gSA

8-v/;;u ,oa 'kks/k dk;Z ,0bZ0,l0 jksx mRiUu djus okys ts0bZ0 ,oa ,.Vªksok;jl fo’kk.kq ds vfrfjDr vU;

dkjdksa dh igpku ds fy;s fofHkUu vUrjkZ’Vªh;] jk’Vªh; ,oa izknsf”kd laLFkkvksa tSls& lh0Mh0lh0

[email protected];k dh fo”ks’kK Mk0 in~feuh JhdfUFk;k ds usrRo esa ,u0lh0Mh0lh0] vkbZ0lh0,e0vkj0] ,l0th0ih0th0 vkbZ0] y[kuÅ] ds0th0,e0;w0] y[kuÅ] ch0vkj0Mh0

esfMdy dkyst] xksj[kiqj }kjk leUo; LFkkfir djrs gq;s v/;;u ,oa ”kks/k dk;Z esa lg;ksx iznku fd;k tk jgk gSA

9-us”kuy izksxzke QkWj fizosa”ku ,aM dUVªksy vkWQ dSalj] Mk;fcVht] dkfMZ;ksoSLdqyj

fMlhlsl ,aM LVªksd¼,u0ih0lh0Mh0lh0,l0½ bl dk;ZØe dk mn~ns”; thou “kSyh ,oa O;ogkj esa ifjorZu ds }kjk lkekU; xSj

lapkjh jksaxks ij fu;a=.k ,oa jksdFkke djuk] mudk fofHkUu Lrjksa ij mipkj,oa funku] xSj

lapkjh jksaxks dh c<+rh gqbZ la[;k dks fu;af=r djuk] lkeqnkf;d LokLF; lsok iznku dj jgs fpfdRldkas] ifjfpfdRldksa ,oa mipkfjdkvksa dks izf”k{k.k nsuk] iz”kked mipkj ,oa iquokZl gsrq {kerk dk fodkl djuk gSA

bl dk;ZØe ds varxZr 30 o’kZ ls vf/kd vk;q oxZ ds O;fDr;ksa ,oa xHkZorh efgykvksa dk midsUnzksa] izkFkfed LokLF; dsUnzksa ij XyqdksfLVªi ,oa XyqdksehVj ds }kjk e/kqesg ,oa jDrpki

dh tkap] bu dsUnzksa ls lafnX/k ejhtksa dks mipkj ,oa funku gsrq lkeqnkf;d LokLF; dsUnzksa ij Hkstuk] lh0,p0lh0ij e/kqesg] jDrpki] ân; jksx] efLr’d vk?kkr ,oa ddZ jksxksa dk mipkj]

xEHkhj ejhtksa dks lh0,p0lh0 ls ftyk fpfdRlky; Hkstuk] ftyk fpfdRlky; esa okg~; jksxh] vUr%jksxh ,oa xgu fpfdRlk jksfx;ksa dk fpfdRlk izca/ku] xEHkhj ejhtksa dks ftyk fpfdRlky;

ls mPp fpfdRlk dsUnzkas ij Hkstuk ,oa ddZ jksx ls xaHkhj :Ik ls xzflr ejhtksa dks ^^V”kZjh dSUlj ls.Vj**ij Hkstuk vkfn dk;Z fd;s tkrs gaSA

orZeku esa mDr dk;ZØe izns'k ds leLr tuinksa esa pyk;k tk jgk gS] ftlds vUrZxr flrEcj] 2017 rd 42 ftyk ,u0lh0Mh0 lsy ,oa 43 ,u0lh0Mh0 Dyhfud ,oa 116

lh0,p0lh0 ,u0lh0Mh0 Dyhfud fØ;k”khy gaSA

[ 153 ]

dk;ZØe ds vUrZxr HkkSfrd izxfr %

dz0la0

&

en o"kZ 2017&18 vizSy] 2014 ls vc rd dh dqy

miyfC/k 1 ,u0lh0Mh0 Dyhfud esa vkus okys

O;fDr;ksa dh la[;k 3781935

2 u;s fpfUgr jksfx;ksa dh la[;k 2-1 e/kqesg ihfM+r 562222 2-2 mPp jDr pki jksxh 579409 2-3 lh0oh0Mh0 jksxh 47677 2-4 vU; dSalj xzLr jksxh 1563 3 mipkj gsrq yk;s x;s u;s jksfx;ksa dh la[;k 3-1 e/kqesg ihfM+r 409639 3-2 mPp jDr pki jksxh 426667 3-3 lh0oh0Mh0 jksxh 30548 4 V'kZjh ds;j dsUnz Hksts x;s ejhtksa dh la[;k 4-1 e/kqesg ihfM+r 8957

4-2 mPp jDr pki jksxh 9030 4-3 lh0oh0Mh0 jksxh 7667 4-4 dSalj xzLr jksxh 1136 5 fQft;ksFkSjsih ds fy, vk;s jksfx;ksa dh

la[;k 418191

10-jk’Vªh; rEckdw fu;a=.k dk;ZØe

mRrj izns”k ds 25-3 izfr”kr ;qok pckus okyh rEckdw ;Fkk&xqV[kk] t+nkZ] [kSuh vkfn dk iz;ksx djrs gSa tgkW 2-3 izfr”kr ;qok flxjsV ,oa 12-4 izfr”kr ;qok chM+h dk iz;ksx djrs gaSA 60-7 izfr”kr yksx ,sls gaS ftudk ekuuk gS fd lkoZtfud LFkkuksa ij /kweziku izfrcaf/kr gksuk pkfg,A 96-1 izfr”kr /kweziku djus okys lkekU;r% vius ?kjksa esa Hkh /kweziku djrs gaSA izns”k ij vlapkjh jksxksa ds c<+us dk dkj.k ;qokvksa esa c<+ jgh u”kk[kksjh dh yr gSA

lkekU; turk dks rEckdw lsou ls gksus okyh chekfj;ksa ds izfr tkx:d djus gsrq LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k ea=ky;] Hkkjr ljdkj }kjk o’k Z 2007&2008 esa jk’Vªh; rEckdw fu;a=.k dk;Zdze 21 jkT;ksa ds 42 tuinksa esa izkjEHk fd;k x;kA

izns”k esa jk"Vªh; rEckdw fu;a=.k dk;ZØe ds vUrxZr jkT; rEckdw fu;a=.k çdks"B ,oa ftyk rEckdw çdks"B fØ;k'khy gSA orZeku foRrh; o’kZ esa dk;Zdze ds vUrxZr leLr m0iz0 dks vkPNkfnr fd;k tkpqdk gSA dkuiqj uxj iz”kklu }kjk 31 ebZ] 2015 dks dkuiqj uxj dks ns”k dk loZizFke rEckdw eqDr tuin ?kksf’kr fd;k x;kAizns”k esa [kqyh flxjsV dh fcdzh ij izfrca/k yxk fn;k x;k gSAfnukad 31 tqykbZ] 2017 dks egkefge jkT;iky egksn; dh v/;{krk esa fpfdRlk ,oa LokLF; egkfuns”kky; ,oa fouksok lsok vkJe ds la;qDr iz;kl ls y[kuÅ dks rEckdw eqDr cukus gsrq dk;ZØe dk “kqHkkjEHk fd;k x;k x;kA

;g lqfo/kk iwjs çns'k esa xHkZorh efgykvksa ,oa ,d o"kZ dh vk;q rd ds f'k'kqvksa dks fu%'kqYd ?kj ls fpfdRlky; rFkk fpfdRlky; ls ?kj rd rFkk ,d fpfdRlk bdkbZ ls nwljs

11-102 us'kuy ,EcqysUl lsok

[ 154 ]

fpfdRlk bdkbZ rd ykHkkFkhZ dks ifjofgr djus esa Hkh ç;ksx dh tkrh gSA xzkeh.k {ks=ksa esa,Ecqysal igqapus dk vf/kdre le; 30 feuV rFkk'kgjh {ks=ksa esa 20 feuV fu/kkZfjr fd;k x;k gSA ;g lqfo/kk çns'k ds lHkh tuinks a esa iwjs 24 ?kaVs miyC/k gSA ;kstuk esa dqy 1972 ,Ecqysal lapkfyr gksuh gSA bl ;kstuk ls fnlEcj] 2015 rd dqy 75-62 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks lqfo/kk çnku dh tk pqdh gSA orZeku esa çfrekg 5-50 yk[k ls vf/kd xHkZorh efgykvksa o f'k'kqvksa dks bl ;kstuk ls ykHkkfUor fd;k tk jgk gSA

12-108 ,EcqysUl lsok

jksfx;ksa dks vkdfLed ifjfLFkfr;ksa esa vfoyEc fudVorhZ fpfdRlk bdkbZ rd igqapk;aas tkus gsrq vkdfLed fpfdRldh; ifjogu lsok çnku djus gsrq çns'k esa LokLF; lsok ds vUrxZr 988 ,Ecqyslaks a dk lapkyu iw.kZr;k fu%'kqYd Vksy Qzh uEcj ^^108** ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA çns'k ds fdlh Hkh dksus ls fu%'kqYd Vksy Qzh uEcj ^^108** ij dkWy djus ij 'kgjh {ks= esa 20 feuV esa rFkk xzkeh.k {ks= esa 30 feuV esa ,Ecqysal dks jksxh rd ig¡qpk;as tkus dh O;oLFkk dh tkrh gS rFkk mDr ,Ecqysal ds }kjk jksxh dks fudVorhZ jktdh; fpfdRlk bdkbZ rd igq¡pkdj fpfdRlk lsok lqyHk djk;h tkrh gSA bl lsok dh mi;ksfxrk dks ns[krs gq;s ekg fnlEcj] 2014 ls vUrZtuinh; lanHkZu dh lsok Hkh miyC/k djk;h tk jgh gSA

rkfydk&12-06

108 bZ0,e0Vh0,l0 ,EcqysUl lsok ds vUrxZr ykHkkfFkZ;ksa dk fooj.k

ifjokj fu;kstu dk;ZØe iw.kZr;k LoSfPNd dk;ZØe gSA çns'k esa ifjokj fu;kstu dk;ZØe 1950 ds n'kd esa çkjEHk fd;k x;k Fkk] ftlds vUrxZr fu;kstu dh LFkk;h o vLFkk;h fof/k;ksa dh lsok;sa fu%'kqYd çnku dh tkrh gSA LFkk;h fof/k;ksa ds vUrxZr efgyk o iq:"k ulcUnh dh lsok;sa çnku dh tkrh gS ,oa vLFkk;h fof/k;ksa ds vUrxZr ywi fuos'ku] xHkZ fujks/kd xksfy;ksa o d.Mkse dk forj.k lsok dsUæksa ij fu%'kqYd fn;k tkrk gSA çns'k ds xzkeh.k vapyks esa xHkZ fujks/kd lkexzh dk forj.k Þvk'kk dk;Zdf=;ksaß }kjk ykHkkfFkZ;ksa ds }kj ij fd;k tkrk

13-ifjokj fu;kstu dk;ZØe

Ø-la- vkdfLed lsok,a

dqy ykHkkfFkZ;ksa dh la[;k

o"kZ 2015&16 o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18 01 vizSy] 2017& 30 flrEcj] 2017

1 izlwfr lEca/kh 908473 1034176 2221147 2 Vªkek lEca/kh 143230 156858 316104 3 ,D;wV ,cMksesu 149316 108340 256248 4 ewfNZr 61721 65661 137905 5 'ok¡l lEca/kh 56297 53080 108623 6 g`n; jksxh 41463 37803 82050 7 Toj 112974 59670 185894 8 vU; vkdfLed jksxh 306235 268685 605281 dqy ykHkkfUor jksxh 1779709 1784273 3913252

[ 155 ]

gSAo"kZ 2015&16]o"kZ 2016&17,oa o"kZ 2017&18 esaifjokj fu;kstu dk;ZØe dh miyfC/k;k¡ fuEuor gS%&

Øålaå

rkfydk&12-07

fof/k 2015&16

2016&17

2016&17

¼uoEcj&17rd½

1 oSlsDVkeh 5615 8219 2573

2 V;wcsDVkeh 219715 286107 73714

3 ldy ulcUnh 225330 294326 76287

4 vkbå;wåMhå 1055365 1199797 447593

5 lhålhå;wtlZ 649150 600439 463287

6 vksåihå ;wtlZZ 355572 345028 246322

¼v½ulcUnh

Ikfjokj fu;kstu ds vUrxZr ulcUnh djkus okys efgyk ykHkkfFkZ;ksa dks nh tkus okyh

/kujkf'k :Œ 1400@& rFkk iq:"k ykHkkFkhZ dh /kujkf'k : 2000@& gSA ulcUnh mijkUr

eR;q@tfVyrk@vlQy ulcUnh ds ekeyksa esa ykHkkFkhZ dks Hkqxrku gsrq vçSYk] 2013 ls Þifjokj

fu;kstu vkbZfMfefuVh ;kstukß ykxw dh x;h gS ftlds vUrxZr ulcUnh mijkUr xHkZ/kkj.k

¼vlQy ulcUnh½ ds dslksa esa :Œ 30]000@& rFkk ulcUnh mijkUr tfVyrk ds dslksa ij

vf/kdre~ :Œ 25]000@& dh /kujkf'k eqvkots ds :i esa nh tkrh gSA ulcUnh mijkUr eR;q ds

dslksa esa eqvkots dh /kujkf'k feyrh gSA ,ssls lsokdsUæ ftu ij çfrekg 200 ls vf/kd çlo gks

jgs gSa] ij ykHkkfFkZ;ksa dh dkmfUlfyax dj mUgsa ifjokj fu;kstu fof/k;ksa dks viukus gsrq

çksRlfgr fd;s tkus ds mís'; ls QSfeyh osyQs;j dkmUlyjß dh rSukrh lafonk ds vk/kkj ij

dh x;h gSA

¼c½vk/kqfud xHkZfujks/kd rduhdksa@fof/k;ksa dk ç;ksx

mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa dqy 294-32 gtkj O;fDr;ksa us ulcUnh djk;k tks o"kZ

2015&16 ds 252-71 gtkj dh rqyuk esa 16-5 çfr'kr vfËkd FkkA buesa o"kZ 2016&17 esa

ulcUnhdjkus okys iq#"kk sa dh la[;k 8-22 gtkj Fkh tks xr o"kZ 3-10 gtkj dh rqyuk esa 165-2

çfr'kr vfËkd FkkA blh çdkj o"kZ 2016&17 esa efgyk ulcUnhdh la[;k 286-10 gtkj Fkh tks

xr o"kZ 249-61 gtkj dh rqyuk esa 14-6çfr'kr vfËkd FkkA

[ 156 ]

mRrj çns'k esa ifjokj dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr vU; lk/kuksa dk ç;ksx djus okys

O;fDr;ksa esa o"kZ 2015&16 esa ywi fuos'ku rFkk dkij Vh] vksjy fiYl ,oa lh-lh dk ç;ksx djus okyh efgykvksa dh la[;k Øe'k% 1431-88 gtkj]362-96gtkj rFkk 807-85 gtkj FkhA o"k Z 2016&17 esa ywi fuos'ku rFkk dkij Vh] vksjy fiYl ,oa lh-lh dk ç;ksx djus okyh efgykvksa dh la[;k Øe'k% 1441-97gtkj] 345-03 rFkk 600-44gtkj gks x;hA

7.86

3.1 8.22

285.

19

249.

61 286.

10

293.

05

252.

71 294.

32

050

100150200250300350

2014-15 2015-16 2016-17

vuqoZjhdj.k djkus okys O;fDr;ksa dh la[;k

iq:"k L=h ;ksx

333.30

362.96

345.03

955.78

807.85

600.44

1450.2

3

1431.8

8

1441.9

7

0.00

200.00

400.00

600.00

800.00

1000.00

1200.00

1400.00

1600.00

2014&15 2015&16 2016&17

vks-i h- ; wt l Z l h-l h-; wt l Z ywi fuos' ku r Fkk dki j Vh0

Ikfjokj dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr vU; lk/kkuksa dk iz;ksx djus okyh

[ 157 ]

iw.kZ çfrj{k.k efgyk ,oa cky dY;k.k dk;ZØe ds vUrxZr xHkZorh efgykvksa dks fVVusl ,oa cPpksa dks

dkyh [kaklh] iksfy;ks bR;kfn ds Vhds yxk, tkrs gaSA mRrj çns'k esa o"kZ 2015&16 esa mDr dk;ZØe ds vUrxZr 46-91 yk[k Vh0Vh0] 43-92 yk[k Mh0Vh0ih0] 45-05 yk[k iksfy;ks] 49-94 yk[k ch0lh0th0 ,oa 45-86 yk[k ehftYl ds Vhds yxk, x;sA o"kZ 2016&17 esa fVVusl] iksfy;ks] ch0lh0th0 ,oa ehftYl ds Vhdksa dh la[;k Øe'k% 45-77 yk[k] 43-95 yk[k] 49-57 yk[k ,oa 45-46yk[k g¨ x;hA tSlk fd rkfydk&12-08 ls Li"V gS%&

Ø0la0

rkfydk&12-08 (yk[k esa)

en 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18

Yk{; miyfC/k Yk{; miyfC/k Yk{; miyfC/k Yk{; miyfC/k

1 Vh0Vh0 xHkZorh ekrk 64-14 47-27 64-85 46-91 66-13 45-77 66-86 33-55

2 Mh0ih0Vh0 55-22 46-19 56-01 43-92 & & & &

3 Ikksfy;ks 55-22 45-29 56-01 45-05 57-11 43-95 57-86 27-04

4 ch0lh0th0 55-22 48-36 56-01 49-94 57-11 49-57 57-86 49-57

5 feftYl 55-22 45-31 56-01 45-86 57-11 45-46 57-86 26-22

6 gsIVkbfVl ch 55-22 44-53 56-01 43-24 & & & &

7 ts0bZ0 ¼38 tuin½

30-19 21-79 31-63 20-65 32-25 22-12 32-68 13-48

u®V-

o"kZ 2016&17 esa isUVkosysUV oSDlhu yxus ds dkj.k Mh0Vh0ih0 ,oa gsIVkbfVl chdk Vhdkyxuk cUn gksx;kgSA

47.27

46.91

45.77

45.31 45.86

45.46

45.29

45.05

43.9548

.36 49.94

49.57

0

10

20

30

40

50

60

2014-15 2015-16 2016-17

efgyk , oa cky dY; k. k dk; ZØe ds vUr Zxr yxk, x, Vhds

¼yk[ k esa½

Vh0Vh0 xHkZor h ekr k feft Yl i ksfy ; ks ch0 l h0 t h0

[ 158 ]

iksfy;ks dk;ZØe çns'k essa 21 vçSy] 2010 ds ckn ls iksfy;ks dk dksbZ dsl çdk'k esa ugha vk;k gSA fo'o LokLF; laxBu ¼MCywŒ,pŒvksŒ½ }kjk lkmFk bZLV ,f'k;k jhtu ds 11 ns'kksa esa] ftlesa Hkkjr Hkh lfEefyr gS] dks ekpZ] 2014 esa iksfy;ks eqä ?kksf"kr fd;k tk pqdk gSA

iksfy;ksa foladze.k jksdus gsrq izns'k esa ,u0vkbZ0Mh0 ¼us'kuy bE;wukbts'ku Ms½ rFkk ,l0,u0vkbZ0Mh0 ¼lc us'kuy bE;wukbts'ku Ms½ pdz pyk;s tk jgs gSa] ftlds vUrxZr 0 ls 5 o"kZ ds cPpksa dks iksfy;ks dh [kqjkd ls fu%'kqYd vkPNkfnr fd;k tk jgk gSA lkFk gh iksfy;ksa ds foladze.k ds [krjs ds nf"Vxr vkB ns'kksa&vQxkfuLrku] ikfdLrku] ukbthfj;k] lksekfy;k] dsU;k] lhfj;k] bFkksfi;k ,oa dSe:u vkus tkus okys lHkh mez ,oa lHkh oxZ ds ;kf=;ksa dks ;fn muds ikl fiNys ,d o"kZ ds vUnj oS/kkfud izek.k i= u gks rks iksfy;ksa oSDlhu dh ,d [kqjkd ls fu%'kqYd vkPNkfnr fd;k tkrk gSAvkxkeh pj.k 28 ekpZ] 2018dks çLrkforgSA

cky LokLF; ,oa iks"k.k ekg

cPpksa esa jrkSa/kh o jksxk.kq ls yM+us dh {kerk c<+kus gsrq o"kZ esa nks ckj ekg twu o fnlEcj esa 9 ekg ls 5 o"kZ ds cPpksa dks foVkfeu&^,* dh [kqjkd ls vkPNkfnr fd;k tkrk gSA blds vUrZxr twu] 2017 vfHk;ku esa dqy 21267991 cPpksa dks foVkkfeu , dh [kqjkd ls vkPNkfnr fd;k x;kA

tuuh lqj{kk ;kstuk

jk"Vªh; xzkeh.k LokLF; fe'ku ds vUrxZr tuuh lqj{kk ;kstuk çns'k ds leLr tuinksa esa lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstuk dk mn~ns'; efgykvksa dks lqjf{kr çlo ,oa laLFkkxr çlo ds fy;s çksRlkfgr djuk gS rkfd ekr ,oa f'k'kq eR;qnj esa deh ykbZ tk ldsA blds varxZr midsUæ@ih0,p0lh0 lkeqnkf;d LokLF; dsUæ@çFke lanHkZu bdkbZ@ftyk vFkok jkT; Lrjh; jktdh; fpfdRlky; ds tujy okMZ esa laLFkkxr çlo djkus okyh efgykvks dks xzkeh.k {ks= esa :0 1400@&o 'kgjh {ks= esa :0 1000@&,oa ch0ih0,y0 Js.kh ds ?kjsyw çlo gsrq :0 500@&lgk;rk jkf'k ds :i esa fn;s tkrs gSA vk'kk dks tuuh lqj{kk ;kstuk ds vUrxZr xHkZorh efgykvkas dk iathdj.k] vk;ju Qksfyd ,flM dh xksyh dks miyC/k djkuk] Vh0Vh0 Vhdkdj.k o pkj çlo iwoZ tk¡ps djkus ds i'pkr~ :0 300@& o lqjf{kr çlo@laLFkkxr çlo djkus ds i'pkr~ :0 300@&fn;s tkrs gSA bl çdkj iathdj.k ls ysdj çlo iwoZ] çlo dkyhu o çloksRrj lHkh lsok;sa miyC/k djokrh gS rks vk'kk dk;Zd=hZ dks bl dk;Z ds fy;s xzkeh.k {ks= esa dqy :0 600@&fn;s tkrs gSaA çns'k esa tuuh lqj{kk ;kstuk ds vUrZxr çxfr fuEuor~ gS%&

[ 159 ]

rkfydk&12-09

(gtkj esa) 2014&15 2015&16 2016&17 2017&18

¼ uoEcj&2017 rd ½ y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k

2669.40 2330.62 2669.40 2401.48 2665.91 2481.99 2748.37 1638.63

1- çlo ds nkSjku mi;ksx esa yk;s tkus okyh leLr vkS"kf/k;ka fu%'kqYd miyC/k djk;h tk jgh gSA

tuuh f'k'kq lqj{kk dk;ZØe

tuuh f'k'kq lqj{kk dk;ZØe çns'k ds leLr tuinks esa lapkfyr gSA bl ;kstuk ds vUrxZr xHkkZoLFkk esa nh tkus okyh lsok;sa] çlo ds nkSjku rFkk çloksijkUr lsok,a] efgyk rFkk mlds uotkr f'k'kq dh ns[kHkky vkfn leLr lsokvksa dk ,dhdj.k dj fy;k x;k gS ,oa ;g lsok;sa ml efgyk ds {ks= dh LokLF; dk;Zd=hZ@vk'kk dk;Zd=hZ }kjk vFkok mldh lgk;rk ls miyC/k djk;h tk jgh gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; çlo gsrq vkus okyh xHkZorh efgykvksa dks xkjUVhM dS'kysl çlolsok çnku djuk gS tks fuEuor gS%&

2- lHkh xHkZorh efgykvksa ,oa çlwrkvksa ¼lkekU; ,oa fltsfj;u çlo½ dks fpfdRlky; esa HkrhZ jgus ds nkSjku fu%'kqYd Hkkstu çnku fd;k tk jgk gSA

3- efgyk ls lkekU; vFkok fltsfj;u çlo gsrq fdlh Hkh çdkj dk dksbZ Hkh ;wtj pktZ ugh fy;k tk jgk gSA

4- lHkh tkaps tSls CyM] ;wfju] vYVªklksuksxzkQh vkfn fu%'kqYd çnku dh tk jgh gSA 5- vko';drkuqlkj CyM VªkUl¶;wtu Hkh fu%'kqYd fd;k tk jgk gSA 6- bl ;kstuk ds vUrxZr xHkZorh efgyk dks çlo iwoZ ?kj ls fpfdRlk bdkbZ rd ,oa

çloksijkUr fpfdRlk bdkbZ ls ?kj rd fu%'kqYd ,EcqysUl 102 ds ek/;e ls igq¡pk;k tk jgk gSA

çloksa ds mijkUr ek¡ dh 42 fnu rd vkSj cPps dh ,do"kZ rd iwjh ns[[email protected]@ chekj gksus ij fu%'kqYd fpfdRlk O;oLFkk] ?kj ls fpfdRlk bdkbZ rd ,oa fpfdRlk bdkbZ ls ?kj rd igq¡pkus dh fu%'kqYd ifjogu lqfo/kk ,EcqysUl 102 ds ek/;e ls nh tk jgh gSA

rkfydk&12-10

fu%'k qYd lqfo/kk;ss

çns'k esa xHkZorh efgykvksa dks nh tk jgh lqfo/kk,a

o"kZ 2014&15 o"kZ 2015&16 o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18

¼uoEcj&17rd½

y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k y{; miyfC/k

fu%'kqYd Hkkstu

1816840 1659841 1557000 1392441 1745042 1775347 1966240 676415

[ 160 ]

fu%'kqYd mipkj

4700000 3490437 4800000 3182906 5000000 4300387 5000000 939869

fu%'kqYd tk¡p

4771704 3573525 4800000 3231837 5000000 4387210 5000000 1208126

ih0lh0ih0,u0Mh0Vh0 vf/kfu;e] 1994 dk fØ;kUo;u

o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vk¡dM+ksa ds vuqlkj mÙkj Áns'k ds fyaxkuqikr esa fiNys n'kd 2001 dh rqyuk esa of) gqbZ gS tcfd cky fyax vuqikr ¼0 ls 06 o"kZ dh mez½ esa fxjkoV vk;h gSA fiNys 03 n'kdksa ds çns'k ds fyax vuqikr ,oa cky fyax vuqikr ¼0 ls 06 o"kZ dh mez½ dk rqyukRed fooj.k fuEuor~ gS %&

rkfydk&12-11

Ø0la0

çns'k eas fyax vuqikr ,oa cky fyax vuqikr

o"kZ mRrj çns'k dk fyaxkuqikr

mRrj Áns'k dk cky fyax vuqikr ¼0 ls 06 o"kZ dh mez½

01 1991 876 927

02 2001 898 916 03 2011 912 902

dU;k Hkzw.k gR;k ,oa fyax ijh{k.k dh jksdFkke gsrq Hkkjr ljdkj }kjk o"kZ 1994 esa

^^çlo iwoZ funku rduhd ¼fofu;eu ,oa nq:i;ksx fuokj.k½ vf/kfu;e] 1994** iwoZ esa gh Á[;kfir fd;k tk pqdk gS] tks mÙkj Áns'k esa Hkh ykxw gSA

vf/kfu;e ds fØ;kUo;u dh vuqJo.k O;oLFkk lqn<+ fd;s tkus gsrq ,d iFkd osclkbZV fodflr dh x;h gS] ftldk 'kqHkkjEHk Áns'k ljdkj }kjk fnukad 27 uoEcj] 2014 dks fd;k x;kAfyaxp;[email protected] gR;k@voSËk lpakfyr dsUn¨ ds voSËkdk;Z esa lafyIr O;fDr;¨@dsUæksa@laLFkku a ds fo#) fof/kd dk;Zokgh gsrq fnukad 1 tqykbZ 2017 ls eq[kfcj ;®tuk ÁkjEHkdhx;hgSA

okf"kZdLokLF; losZ{k.k ds o"kZ 2011&12 o 2012&13 ds vk¡dM+ksa ds vuqlkj Áns'kesatUe

dsle; fyaxkuqikr, 0-4 vk;q oxZesafyaxkuqikroleLr vk;q oxZesa fyaxkuqikr esa of) ifjyf{kr gks jgh gS] tSlkfd rkfydk&12-12 ls Li"V gS%&

rkfydk&12-1

o"kZ

2

tUe ds le; fyaxkuqikr

fyaxkuqikr

(0&4 vk;q oxZ) fyaxkuqikr

(leLr vk;q oxZ) 2011-12 908 914 944 2012-13 921 919 946

jk"Vªh; xzkeh.k LokLF; fEk'ku ds varxZr ekr eR;q leh{kk dk;ZØe lapkfyr gSA ,uqvy gsYFk losZ ds csl ykbu fjiksVZ ¼2010&11½ esa mRrj çns'k dk ekr eR;q vuqikr 345 çfr ,d yk[k thfor tUe Fkk tks çFke viMs'ku 2011&12 esa ?kVdj 300 çfr ,d yk[k thfor tUe ,oa f}rh; viMs'ku 2012&13 dh fjiksVZ ds vuqlkj ;g ?kVdj 258 çfr ,d yk[k thfor

ekr eR;q leh{kk dk;ZØe

[ 161 ]

tUe gks x;k gSA fdlh Hkh çns'k esa ekr eR;q esa deh ykus ds fy;s ekr eR;q leh{kk ,d egRoiw.kZ j.kuhfr gS tks fd ekr eR;q ds fofHkUu dkj.kksa ,oa dkjdksa ij çdk'k Mkyrk gS ,oa mudks nwj djus esa lgk;rk djrk gSA ekr eR;q leh{kk ¼,e0Mh0vkj½ dk;ZØe esa çR;sd ekr eR;q ds dkj.kksa dh xgu Nkuohu dh tkrh gS ftlls ;g irk pyrk gS fd ekr eR;q ds esfMdy dkj.k D;k Fks rFkk lkekftd dkj.k D;k FksA bl çdkj bl leh{kk ls {ks= fo'ks"k rFkk leqnk; fo'ks"k esa gksus okyh ekr eR;q ds fo"k; esa tkudkjh çkIr dj mlh ds vuqlkj ;kstuk cukdj dk;Z fd;k tkrk gSA ekr eR;q ls lEcfU/kr dqN çeq[k enksa ds vkadM+sa rkfydk&12-14 esa n'kkZ, x, gSa&

rkfydk&12-13

Ok"kZokj

ekr eR;q ls lEcfU/kr dqN çeq[k enksa ds vkadM+sa

2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 2017&18 ¼uoEcj&2017rd

½ lEHkkfor eR;q 17268 16906 14021 14620 14620 ekr&eR;q 3274 3861 4372 4964 2449 ekr&eR;q vkfMV 2970 3494 3874 4518 2056 Áfr'kr 18.96 22.84 31.18 33.95 15.64

LoPN is;ty ,oa tyksRlkj.k lqfo/kk

tulkekU; ds LoLFk thou gsrq LoPN is;ty rFkk LoPN okrkoj.k dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa is;ty lqfo/kk;qDr uxjksa dh la[;k 631 rFkk blls ykHkkfUor tula[;k 441 yk[k FkhA blh çdkj o"kZ 2016&17 esa is;ty lqfo/kk ;qDr iw.kZ vkPNkfnr etjksa dh la[;k 260110] vkaf'kd vkPNkfnr etjksa dh la[;k 'kwU; rFkk blls ykHkkfUor tula[;k 1698 yk[k FkhA çns'k esa okrkoj.kh; LoPNrk gsrq tyksRlkj.k lqfo/kk dk gksuk vR;Ur vko';d gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2016&17 esa tyksRlkj.k lqfo/kk;qDr uxjksa dh la[;k 55 rFkk buls ykHkkfUor tula[;k 40 yk[k FkhA

rkfydk&12-14

en

mRrj izns'k esa gS.MiEi bf.M;k ekdZ&2 rFkk uy }kjk is;ty ,oa tyksRlj.k lqfo/kk;qDr uxj ,oa etjs

2015-16 2016-17

1 2 3 1- is;ty lqfo/kk;qDr&

¼1½ uxjksa dh la[;k 630 631

¼2½ ykHkkfUor tula[;k ¼yk[k½ 436 441

¼3½ iw.kZ vkPNkfnr etjs 260110 260110

[ 162 ]

¼4½ vkaf'kd vkPNkfnr etjs 0 0

¼5½ ykHkkfUor tula[;k ¼yk[k½ 1670 1698

¼6½vukPNkfnr etjksa dh la[;k 0 0 2- tyksRlkj.k lqfo/kk;qDr uxj& 55 55 ¼2½ ykHkkfUor tula[;k ¼yk[k½ 40 40 lzksr%& mRrj izns'k] ty fuxeA

***********

[ 163 ]

v/;k;&13

lekt dY;k.k yksd dY;k.kdkjh jkT; esa jkT; dk ewYk mís'; orZeku lekTk ds fucZy oxksZa ds

prqfnZd fodkl dh ;kstuk;sa cukuk ,oa mudks mä oxZ ds fgrkFkZ fØ;kfUor djuk gS rkfd lekt ds fiNM+s ,oa detksj oxZ ds vkÆFkd] lkekftdRkFkk 'kSf{kd Lrj esa lq/kkj ykrs gq, mUgsa lekt dh eq[; /kkjk ds lkFk tksM+k tk ldsA blh mís'; dh iwfrZ gsrq jkT; ljdkj }kjk lekt ds fofHké oxksZa ;Fkk vuqlwfpr tkfr] vuqlwfpr tutkfr] vU; fiNM+k oxZ] vYila[;drFkk efgykvksa gsrq fofHké dY;k.kdkjh ;kstuk,a ;Fkk Nk=ofÙk] Nk=kokl]vkJei)fr fo|ky;] isa'ku] 'kks"k.k ds fo:) lgk;rk ,oa Hkj.k iks"k.k lEcU/kh ;kstuk vkfn dk lapkyu fd;k tk jgk gSA ;s ;kstuk,a lekt dY;k.k] fiNM+k oxZ dY;k.k] vYila[;d dY;k.k] fodykax dY;k.k] efgyk dY;k.k rFkk efgyk ,oa cky fodkl foHkkx }kjk lapkfyr dh tk jgh gaSA

mRRkj çns'k esa lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.k ij O;; vFkZ ,oa la[;k izHkkx ds izdk'ku m0iz0 ds vk;&O;;ddk vkfFkZd ,oa dk;Z lEcU/kh oxhZdj.k 2017&18 ds vuqlkj o"kZ 2015&16] 2016&17 ,oa 2017&18 esa ljdkj dk lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.kijpkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;; fuEuor gS&

rkfydk&13-01

o"kZ

mRRkj çns'k esa lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.k ij O;; ¼yk[k #i;s½


2015-16 1741784

¼9.4%½

92032

¼1.0%½

1833816

¼6.6%½

2016-17 2117793

¼10.2%½

218691

¼2.2%½

2336484

¼7.7%½ 2017-18 2183266

¼7.9%½

100306

¼1.2%½

2283572

¼6.3%½

uksV& dks"Bd esa izfr'krn'kkZ;k x;k gS t¨ çns'k dspkyw O;;] iwathxr O;; ,oa dqy O;;ds lkis{kfn;k x;k gSA

rkfydk ls Li"V gS fd lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.kij o"k Z 2017&18 ¼vk; O;;d vuqeku½ esa dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 7-9 izfr'kr rFkk 1-2 izfr'kr jgkA o"kZ 2016&17 ¼iqujhf{kr vuqeku½ esa lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.kij dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 10-2 izfr'kr rFkk 2-2 izfr'kr jgkA Ok"kZ 2015&16 ¼okLrfod vuqeku½ esa lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.kij dqy pkywO;; rFkk iwathxr O;; ljdkj ds dqy pkyw O;; rFkk iwathxr O;; dk dze'k% 9-4 izfr'kr rFkk 1-0 izfr'kr jgkArkfydk ls Li"V gsS fd lkekftd lqj{kk ,oa dY;k.kij ljdkj dk pkyw O;; iwathxr O;; dh rqyuk esa vf/kd gSA

[ 164 ]

lekt dY;k.k lEcU/kh çeq[k ;kstuk;sa

1-o)koLFkk@fdlku isa'ku ;kstuk o)koLFkk@fdlku isa'ku ;kstukUrxZr 60 o"kZ ;k mlls vf/kd vk;q oxZ ds leLr ik=

o)tuksa dks ftudk uke ch0ih0,y0 lwph 2002 esa lfEefyr gSvFkok tks ch0ih0,y0 Js.kh ds ykHkkFkhZ gSa vFkkZr ftldh vk; xzkeh.k {ks= esa :0 46080@& okf"kZd ,oa 'kgjh {ks= esa :0 56460@& okf"kZd ls de gS] ik=rk dh Js.kh esa vkrs gSaA ,sls ik= o)tuksa dkss o)koLFkk isa'ku ls vkPNkfnr fd;s tkus dk y{; gSA bl ;kstuk esa 60 o"kZ ls 79 o"kZ rd ds isa'kujksa dks jkT; ljdkj vius lalk/ku ls :0 200@& ekfld isa'ku jkT;ka'k ds :i esa rFkk Hkkjr ljdkj }kjk çfrekg :0 200@& çfr ykHkkFkhZ dh nj ls dsUæk a'k ds :i es isa'ku nh tkrh gSA 80 o"kZ ;k blls vf/kd vk;q ds ik= o)tuksa dks :0 500@& çfr ykHkkFkhZ çfr ekg dh nj ls Hkkjr ljdkj }kjk dsUæka'k ds :i esa isa'ku nh tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa 154701-55 yk[k :Œ O;; dj 37-86 yk[k yksxksa dks ykHkkfUor fd;k x;kAfoÙkh; o"kZ 2017&18esa31 vxLr] 2017 rd bl ;kstukUrxZr :0 72370-18 yk[k dh /kujkf'k O;; dj 35-87 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA

2-jk"Vªh; ikfjokfjd ykHk ;kstuk

jk"Vªh; ikfjokfjd ykHk ;kstukUrxZr xjhch dh js[kk ds uhps fuokljr~ ifjokj ds eq[; thfodksiktZd dh eR;q gksus ij :Œ 30]000 dh vkfFkZd lgk;rk fn;s tkus dk çkfo/kku gSA ;kstukUrxZr Hkkjr ljdkj }kjk :0 20]000 ,oa jkT; ljdkj }kjk :0 10]000@& dh ,d eq“r vuqnku lgk;rk jkf“k ds :Ik esa nh tkrh gSA foRrh; o"kZ 2015&16 ls ;g ;kstuk dEI;wVjhdr djrs gq, vkWu ykbZu dj nh x;h gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa 26306-00 yk[k :Œ O;; dj 87687 ifjokjksa dks ykHkkfUor fd;k x;kAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa 31 vxLr] 2017 rd :0 7772-10 yk[k O;; dj 25907 ifjokjksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA

3-jkT; ljdkj }kjk vius lalk/kuksa ls lapkfyr isa'ku ;kstuk

iwoZ esa izns“k ljdkj }kjk foRrh; o"kZ 2014&15 esa LokLF;] f“k{kk ,oa lk{kjrk dks lefUor djrs gq, lekt ds fucZy ,oa xjhch dh js[kk ds uhps thou ;kiu djus okys ifjokjk sa ds fy, ,d ;kstuk ds lapkyu dk fu.kZ; jkT; ljdkj }kjk fy;k x;k FkkA bl ;kstuk eas izns'k ds 40 yk[k ifjokjksa dks ykHkkfUor djk;s tkus dk y{; Fkk] ftlesa vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds 12 yk[k ykHkkFkhZ] vYila[;d oxZ ds 10 yk[k ykHkkFkhZ rFkk vU; fiNM+k oxZ ,oa lkekU; oxZ ds 18 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor djk;s tkus dk y{; FkkA iqu% o"kZ 2015&16 esa ;kstukUrxZr y{; c<+kdj 45 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 gsrq c<+kdj 55 yk[k dj fn;k x;k FkkA ;kstuk esa izfr ykHkkFkhZ dks :0 500@& dh ekfld lgk;rk vuqeU; djk;h x;hA f'k{kk] LokLF; ,oa lk{kjrk ds dfri; ekudksa dks iwjk djus ds QyLo:i lgk;rk jkf'k esa :0 50@& dh okf"kZd of) fd;s tkus dk izkfo/kku FkkA

;kstukUrxZr foÙkh; o"kZ2015&16esa :Œ 242624-34 yk[k dh /kujkf'k O;; dj 42-43 yk[k yksxksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA foÙkh; o"kZ 2016&17esa bl ;kstukUrxZr :0 325564-27 yk[k dh /kujkf'k O;; dj 54-50 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA

Nk=ofRr forj.k esa ikjnf'kZrk ,oa le;c)rk ykus gsrq Nk=ofRr ;kstuk dk iw.k Z dEI;wVjhdj.k fd;k x;k gSA n'keksRrj vuqlwfpr tkfr ,oa lkekU; oxZ Nk=ofRr ;kstuk esa

4-Nk=ofRr forj.k ;kstuk

[ 165 ]

ikjnf'kZrk ykus ds mn~ns'; ls o"kZ 2013&14 ls Nk= }kjk Nk=ofRr vkosnu i= vkWu ykbu Hkjus dh vfuok;Z O;oLFkk ykxw dh x;h gSA

iwoZn'ke o n'keksRrj Nk=ofRr ¼vuqlwfpr tkfr@tutkfr@lkekU; oxZ½ d{kk 9 o 10 ds vuqlwfprtkfr@tutkfr@lkekU; oxZ ds ik= Nk=ksa dks Nk=ofRr dk

Hkqxrku ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh ij vk/kkfjr bZ&isesUV ds ek/;e ls dksj cSafdax flLVe }kjk lh/ks Nk=@Nk=kvksa ds cSad [kkrs esa fd;k tkrk gSA vuqlwfpr tkfr ds d{kk 9 o 10 dh d{kkvksa esa v/;;ujr :0 2-00 yk[k okf"kZd vk; dh lhek rd ds ekrk&firk@vfHkHkkodksa dsvkfJrksa dks Nk=ofRr nh tkrh gSA rkfydk&13-01 esa fofHkUu o"kks Zsa dh izxfr fn;kx;k gSA

rkfydk&13-02

Ø0

la0

Nk=ofRr forj.k ;kstuk dh izxfr

;ksstuk dk uke o"kZ HkkSfrd miyfC/k foRrh; miyfC/k

¼/kujkf'k :0 yk[k eas½

1 2 3 4 5

1 iwoZn'ke~ & vuq- tkfr@tutkfr

2015&16 83364 1876-05

2016&17 323179 6683-50

iwoZn'ke~ & lkekU; oxZ

2015&16 15564 107-07

2016&17 79978 1663-99

2 n'keksRrj& vuq- tkfr@tutkfr

2015&16 674105 116169-11

2016&17 1159590 176080-16

n'keksRrj& lkekU; oxZ

2015&16 428229 56483-28

2016&17 589383 66629-74

5-ia0 nhun;ky mik/;k;jktdh; vkJe i)fr fo|ky;ksa dk lapkyu jktdh; vkJe i)fr fo|ky;ksa esa xzkeh.k ,oa 'kgjh {ks= ds fu/kZu ,oa çfrHkkoku Nk=ksa

dks vkoklh; f'k{kk fu%'kqYd çnku dh tkrh gSA f'k{kk ds lkFk&lkFk fu%'kqYd Nk=kokl] Hkkstu] ikB~; iqLrdsa] ;wuhQkeZ] [ksy&dwn vkfn dh O;oLFkk Hkh dh tkrh gSA bu fo|ky;ksa esa 60

çfr'kr vuqlwfpr tkfr@tutkfr 25 çfr'kr vU; fiNM+k oxZ rFkk 15 çfr'kr lkekU; oxZ ds Nk=ksa dks ços'k dh O;oLFkk gSA ckyd ,oa ckfydkvksa ds fy, iFkd&iFkd fo|ky; [kksys x;s

gSaA orZeku esa bu fo|ky;ksa dks ek/;fed f'k{kk ifj"kn] mRrj çns'k] bykgkckn }kjk lEc)rk çnku dh x;h gSA lekt dY;k.k@tutkfr fodkl foHkkx }kjk lapkfyr 93 jktdh; vkJe

i)fr fo|ky;ksa esa d{kk 6 ls 12 rd dh d{kkvksa dks lh0ch0,l0bZ0 cksMZ ls lEc)rk dh dk;Zokgh çfØ;k/khu gSA 37 vkJe i)fr fo|ky;ksa dh lEc)rk lh0ch0,l0bZ0 }kjk iznku dh

tk pqdh gSA o"kZ 2015&16+ ,oa 2016&17 esa Øe'k% 31563 ,oa 31150 Nk=kas dks ;kstuk dk ykHk fn;k x;kA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 16796-71 yk[k ds ctVizkfo/kku ds lkis{k

31 vxLr] 2017 rd :0 2568-49 yk[k O;; fd;k x;kA

[ 166 ]

6-jktdh; vuqlwfpr tkfr Nk=kokl bl ;kstukUrxZr vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds Nk=ksa dks fu%“kqYd vkoklh; O;oLFkk]

QuhZpj] fo|qr ,oa is; ty dh lqfo/kk miyC/k djk;h tkrh gSAçns'k esa 278 Nk=kokl lapkfyr gSaA o"kZ 2016&17 esa bl ;kstukurxZr 2135-59 yk[k :Œ O;; dj vuqlwfpr tkfr ,oa tutkfr ds 9450 Nk=@Nk=kvksa dks vkoklh; lqfo/kk miyC/k djk;h x;hA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 2873-67 yk[k ds ctVizkfo/kku ds lkis{k31 vxLr] 2017 rd :0 727-03 yk[k O;; fd;k x;kA

7-vR;kpkj ls çHkkfor vuqlwfpr tkfr ds ifjokjksa dks vkfFkZd lgk;rk vuqlwfpr tkfr@tutkfr vR;kpkj fuokj.k vf/kfu;e 1989 rFkk ih0lh0vkj0 ,DV ds

vUrxZr vR;kpkj ls çHkkfor vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds ifjokjksa dks Hkkjr ljdkj dh rn~fo"k;d fu;ekoyh ds vUrxZr U;wure 40]000@& :i;s ls ysdj 5]00]000@& :i;s rd dh lgk;rk miyC/k djk;h tkrh gSA o"kZ2016&17 esa 4617-20 yk[k :Œ O;; dj 8215 ifjokjk sa dks vkfFkZd lgk;rk çnku dh x;hA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 4620-00 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k 31 vxLr] 2017 rd :0 4429-27 yk[k O;; fd;k x;kA

8-mRrj çns'kekrk&firk vkSj ofj"B ukxfjdksa dk Hkj.k iks"k.k ,oa o)kJeksa dk lapkyu

ekrk&firk vkSj ofj"B ukxfjdksa dk Hkj.k&iks"k.k rFkk dY;k.k vf/kfu;e&2007 ds v/khu m0ç0 ekrk&firk vkSj ofj"B ukxfjdksa dk Hkj.k&iks"k.k rFkk dY;k.k fu;ekoyh&2014 ds v/khu Hkj.k&iks"k.k ds vkns'k ij U;k; fu.kZ;u vkSj fofu'p;u djus ds ç;kstu ls jkT; ds çR;sd jktLo ftyksa dh çR;sd rglhy eas Hkj.k&iks"k.k vf/kdj.k dk xBu ftyk eftLVªsV dh v/;{krk esa dj fn;k x;k gSAizR;sd rglhy esa ,d lqyg vf/kdkjh dh rSukrh dk izkfo/kku fd;k x;k gSA rRdze esa 21 tuinksa esa :0 10000@& ds ekuns; ij lqyg vf/kdkjh dks rSukr dj fn;k x;k gSA

çns'k ds leLr 75 tuinksa esa o)kJeksa dh LFkkiuk ih0ih0ih0 ekMy ij dh x;h gS] ftlesa fuokljr o)ksa dks fu%'kqYd <ax ls Hkkstu] oL=] vkS"kkf/k] euksjatu rFkk vkoklh; lqfo/kk miyC/k djk;h tk jgh gSA tuin Lrj ij ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa tuin Lrjh; vuqj{k.k

lfefr rFkk izns’k Lrj ij ek0 ea=h] lekt dY;k.k dh v/;{krk esa jkT; Lrjh; vuqj{k.k lfefr dk xBu dj dk;Zdze dk vuqj{k.k lqfuf'pr fd;k tk jgk gSA;kstukurxZr o"k Z 2016&17 esa 2399-27 yk[k :Œ ,oa2017&18 esa 1270-45 yk[k :ŒO;; fd;s x;sA

• o)koLFkk isa'ku ;kstuk esa cgq/kk ;g f'kdk;rsa izkIr gks jgh Fkh fd ;kstuk lapkyu esa nykyksa@fcpkSfy;ksa }kjk vuf/kdr gLr{ksi djrs gq, ;kstuk dk ykHk lgh O;fDr dks igq¡pkus esa O;o/kku mRiUu fd;k tk jgk FkkA bl leL;k ds fujkdj.k gsrq ;kstuk dks iw.kZr;k dEI;wVjhdr fd;k tk pqdk gSA ;kstuk ds vUrxZr ik= ykHkkfFkZ;ksa dks lgk;rk jkf'k dk Hkqxrku ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh }kjk lh/ks cSad [kkrs esa fd;k tk jgk gSA

;kstukvksa ds dk;kZUo;u esa pquk Sfr;ka ,oa izkFkfedrk;sa lekt dY;k.k gsrq lapkfyr ;kstukvksa ds ijEijkxr lapkyu esa vusd O;ogkfjd leL;k;sa mRiUu gks jgh FkhA ;kstuk lapkyu esa nykyksa@fcpkSfy;ksa }kjk vuf/kdr gLr{ksi djrs gq, ;kstuk dk ykHk lgh O;fDr dks igaqWpkus esa O;o/kku mRiUu fd;k tk jgk FkkA

[ 167 ]

• blh izdkj Nk=ofRr forj.k ;kstuk dks Hkh iw.kZr;k dEI;wVjhdr fd;k tk pqdk gSA Nk=ofRRk ls lEcfU/kr leLr vkosnu i= vkWu ykbZu gh Lohdkj fd;s tk jgs gaSA vkosnu i= izkIr gksus ds mijkUr ftyk f'k{kk vf/kdkjh] ftyk lekt dY;k.k vf/kdkfj;ksa ds Lrj ls lE;d ijh{k.kksa mijkUr gh Nk=ofRr Lohdr dh tkrh gSA Nk=ofRr dh /kujkf'k dk Hkqxrku Hkh ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh }kjk lh/k s Nk=ksa ds cSad [kkrksa esa fd;k tkrk gSA

• ikfjokfjd ykHk ;kstuk dks Hkh foRrh; o"kZ 2014&15 ls dEI;wVjhdr fd;k tk pqdk gS rFkk ekg tuojh] 2016 ls bl ;kstuk esa vkosnu i= vkWu ykbu Lohdkj fd;s tk jgs gaSA

• jktdh; vkJe i)fr fo|ky; tks vHkh rd ijkEijkxr O;oLFkk ds vuqlkj lapkfyr Fks muesa ewyHkwr ifjorZu djrs gq, mUgsa uoksn; i)fr ls lapkfyr fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA bl ;kstuk ds lapkyu gsrq ,u0vkbZ0lh0 ds lg;ksx ls lkQ~VOks;j fodflr dj mls fØ;k'khy ¼,fDVosV½ fd;k tk pqdk gSA bl iz;kl ls fu'p; gh vkJe i)fr fo|ky;kssa ds ek/;e ls nh tk jgh f'k{kk ds Lrj esa vHkwr iwoZ lq/kkj lEHko gks ldsxk rFkk lekt ds detksj oxksZa ds 'kSf{kd Lrj dks mPphdr djus esa ;g iz;kl lg;ksxh fl) gksxkA

lekt dY;k.k gsrq lapkfyr izeq[k dY;k.kdkjh ;kstukvksa dks izkFkfedrk ds vk/kkj ij iw.kZ ikjn'khZ rFkk le;c) :Ik ls lapkfyr fd;s tkus ds dk;Z dks jkT; ljdkj }kjk ,d pqukSrh ds :Ik esa fy;k x;k gS RkFkk bl fn'kk esa lkFkZd iz;kl Hkh fd;s x;s gSA ljdkj }kjk fd;s x;s iz;klksa dk izHkko orZeku esa ;kstuk lapkyu esa Li"V :Ik ls ifjyf{kr gks jgk gSA

;kstukvksa ds lQy fØ;kUo;u] ikjnf'kZrk ,oa y{;

• o)koLFkk isa'ku ;kstukUrxZr çns'k ds leLr ik= isa'ku ykHkkfFkZ;ksa ds cSad [kkrk la[;k dks muds vk/kkj dkMZ ls fyad fd;k tk jgk gS rkfd ;kstuk esa ikjnf'kZrk lqfuf'pr dh tk ldsA

iwfrZ gsrq fd;s x;s mik;

• Nk=ofRr forj.k ;kstuk ds vUrxZr fu;ekuqlkj p;fur Nk=@Nk=kvksa dks Nk=ofRr ,oa 'kqYd izfriwfrZ iznku dh tkrh gSA ;kstuk esa ikjnf'kZrk ,oa le;c)rk ykus gsrq Nk=ofRr ;kstuk dk iw.kZ dEI;wVjhdj.k fd;k x;k gSA o"kZ 2013&14 ls Nk= }kjk Nk=ofRr vkosnu i= vkWu ykbu Hkjus dh vfuok;Z O;oLFkk ykxw dh tk pqdh gSA

• izns'k ljdkj }kjk isa'ku laca/kh leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq ,dhdr isa'ku iksVZy,l,lihokbZ&;wih-thvksoh-budh LFkkiuk dh x;h gS] ftlesa izR;sd xzke iapk;r@okMZ esa fofHkUu isa'ku ;kstukvksa ds vUrxZr ykHkkfUor djk;s tk jgs ykHkkfFkZ;ksa dk fooj.k miyC/k jgsxkA

• izns'k esa izFke ckj ih0,Q0,e0,l0 dk dks"kkxkj ds lkQ~Vos;j ds lkFk bUVªhxs'ku dj fn;k x;k gSA lekt dY;k.k foHkkx ,oa dks"kkxkj ds vf/kdkfj;ksa dks fMthVy flXuspj miyC/k djk;s tk pqds gSa rkfd leLr izdkj dh isa'ku ds Hk qxrku esa ih0,Q0,e0,l0 iz.kkyh dk iz;ksx djrs gq, ikjnf'kZrk ,oa le;c)rk lqfufa'pr dh tk ldsA

• tulk/kkj.k dh Nk=ofRr@isa'ku ls lEcfU/kr leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq foHkkx }kjk 25 lhVksa okys dkWy lsUVj@gsYi ykbu dh Hkh LFkkiuk dh x;h gS] ftlds ek/;e ls izns'k ds

[ 168 ]

Nk=&Nk=kvksa dh leL;kvksa dk fujkdj.k fd;k tkrk gSA Vksy Qzh gsYi ykbu dk nwjHkk"k la[;k &1800419001 gSA

• jk"Vªh; ikfjokfjd ykHk ;kstuk dks vkWu ykbu djus ds mnns'; ls jkT; lwpuk foKku dsUnz bdkbZ }kjk lk¶Vos;j dk fodflr fd;k x;k gS] ftldk mnns'; ;kstuk dks iw.kZ:is.k ikjn'khZ cuk;k tkuk gSA ;kstukUrxZr fnukad 01 tuojh] 2016 ls ykHkkfFkZ;ksa }kjk vkWuykbu QkeZ Hkjs tkus dh O;oLFkk vfuok;Z dj nh x;h gSA

fiNM+k oxZ dY;k.k çns'k esa vU; fiNM+s oxZ dh yxHkx 52 çfr'kr vkcknh ds nf"Vxr muds lkekftd] vkfFkZd ,oa 'kS{kf.kd fodkl gsrq jkT; ljdkj fØ;k'khy gSA orZeku esa fiNM+s oxksZa ds fodkl ds fy, 'kSf{kd dk;ZØeksa ds vUrxZr iwoZn'ke~ ,oa n'keksÙkjNk=ofÙk] ços'k 'kqYd çfriwfrZ] Nk=kokl fuekZ.k ds lkFk&lkFk csjkstxkj ;qod&;qofr;ksa ds dEI;wVj çf'k{k.k dh ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSaAmä ds vfrfjä fiNM+s oxksZa dks O;olkf;d çf'k{k.k nsus gsrq LoSfPNd laLFkkvksa dks Hkkjr ljdkj ls vuqnku fnyk;s tkus dh ;kstuk;sa Hkh lapkfyr dh tk jgh gSaA mÙkj çns'k fiNM+k oxZ foÙk ,oe~ fodkl fuxe tks jk"Vªh; fiNM+k oxZ foÙk ,oe~ fodkl fuxe dh pSusykbftax ,tsalh ds :i esa dk;Zjr gS] ds }kjk fiNM+s oxZ ds xjhch js[kk ls uhps@nksgjh xjhch js[kk ds ifjokj dks Lor% jkstxkj LFkkfir djus ds fy, ,oe~ mPp f'k{kk çkfIr gsrq vklku C;kt nj ij _.k miyC/k djk;k tkrk gSA

fiNM+s oxZ ds fodkl gsrq lapkfyr ;kstuk;sa

1-iwoZn'ke~ ,oa n'keksÙkj Nk=ofÙk ;kstuk çns'k esa fiNM+s oxZ ds v/;;ujr Nk=@Nk=kvksa dks Nk=ofÙk ;kstuk ds vUrxZr vuqlwfpr tkfr dh Hkk¡fr mUgha njksa ,oe~ 'krksZa ij Nk=ofÙk çnku dh tk jgh gSA blesa vYila[;d fiNM+s oxZ ds Nk= ,oa Nk=k,a lfEefyr ugha gSaA foÙkh; o"kZ 2016&17 ds d{kk 9 o 10 ds 519596 Nk= ,oa Nk=kvksa dh Nk=ofÙk dh /kujkf'k dqy :Œ 107-33 djksM+ ,oa d{kk 10 o 12 ds 13-64 yk[k Nk= ,oa Nk=kvksa dh Nk=ofÙk dh /kujkf'k dqy :Œ 433-75 djksM+ ihŒ,QŒ,eŒ,lŒ ç.kkyh ds ek/;e ls lh/ks muds cSad [kkrs esa vUrfjr dh x;hA

o"kZ 2017&18 esa iwoZn'ke~ Nk=ofRr ;kstuk ds vUrxZr 6]31]287 Nk=@Nk=kvksa dks dqy :0 142-04 djksM+ ,oa n'keksRrj d{kkvksa esa v/;;ujr fiNM+s oxZ ds 16]74]077 Nk=@Nk=kvksa dks dqy :0 510-04 djksM+ dh /kujkf'k ls ykHkkfUor djus dk vuqekfur y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA

2-'kqYd çfriwfrZ ;kstuk n'keksÙkj d{kkvksa esa v/;;ujr~ fiNM+s oxZ ds Nk= ,oa Nk=kvksa dks mä ;kstuk gsrq foÙkh; o"kZ 2016&17 esa vkWuykbu vkosnu i= vkefU=r djrs gq, ihŒ,QŒ,eŒ,lŒ ç.kkyh ds ek/;e ls 11]13]176 yk[k Nk= ,oa Nk=kvksa dks :Œ 551-28 djksM+ dh /kujkf'k muds cSad [kkrs esa lh/ks vUrfjr dh x;hAo"kZ 2017&18 esa 12]00]000 Nk=@Nk=kvksa dks dqy :0 551-28 djksM+ dh /kujkf'k ls ykHkfUor djus dk vuqekfur y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA

f'k{k.k laLFkkvksa esa v/;;ujr vU; fiNM+s oxZ ds Nk= ,oa Nk=kvksa ds fy, vkoklh; lqfo/kk miyC/k djkus ds mís'; ls f'k{k.k laLFkkvkssa ds ifjlj esa Nk=kokl dk fuekZ.k djk;k tkrk gSA Hkkjr ljdkj dh uohu xkbMykbu ds vuqlkj jktdh; f'k{k.k laLFkkuksa esa Nk=kokl

3-Nk=kokl fueZk.k ;kstuk

[ 169 ]

gsrq ctV O;oLFkkNk=kvksa ds fy;s 90%10 dsUæka'k vkSj jkT;ka'k gS] Nk=ksa gsrq 60%40 dsUæk a'k vkSj jkT;ka'k gS vkSj ,uŒthŒvksŒ }kjk lapkfyr f'k{k.k laLFkkvksa esa Nk= ,oa Nk=kvksa ds fy, Nk=kokl gsrq 45%45%10 dsUæka'k@jkT;ka'k@,uŒthŒvksŒ va'k fu/kkZfjr gSAo"kZ 2016&17 ,oa o"k Z 2017&18 esa Hkkjr ljdkj ls Nk=kokl fuekZ.k gsrq Lohd`fr iznku ugha gqbZ gS vkSj u gh dksbZ ctV dk vkoaVu izkIr gqvk gSA

4- 'kknh vuqnku ;kstuk fiNM+s oxZ dh fu%lgk;] fu/kZu rFkk xjhch js[kk ls uhps thou;kiu djus okys vU;

fiNM+s oxZ ds ifjokjksa dh iqf=;ksa dh 'kknh gsrq :0 20000-00 dh lgk;rk vuqnku ds :i esa fn;s tkus dk izkfo/kku gSA bl ;kstuk esa fo/kok] fodykax] nSoh; vkink tuks ,oa Hkwfeghuksa dks izkFkfedrk nh tkrh gSA 'kknh vuqnku ;kstuk esa yM+dh dh vk;q 18 o"k Z rFkk yM+ds dh vk;q 21 o"kZ gksuk vko';d gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 70-774 vkosnd¨ d¨ :0 141-55djksM+ dh /kujkf'k ls ykHkkfUor fd;k x;kA o"kZ 2017&18 esa bl ;kstuk gsrq ctV O;oLFkk dks 'kwU; dj fn;k x;k gSA

5-^vks* ysoy dEI;wVj izf'k{k.k ;kstuk vU; fiNM+s oxZ ds b.VjehfM,V mRrh.kZ xjhch dh js[kk ls uhps thou;kiu djus okys

csjkstxkj ;qod@;qofr;ksa dks jkstxkj ds lqvolj iznku djus gsrq ^vks* ysoy dEI;wVj izf'k{k.k ;kstuk Hkkjr ljdkj dh Mks;d lkslkbVh ¼uhfyV½ ls ekU;rk izkIr laLFkkvksa ds ek/;e ls lapkfyr gSA mDr ;kstuk gsrq Hkqxrku dh tkus okyh /kujkf'k vf/kdre :0 15000-00 izfr izf'k{k.kkFkhZ dh nj ls laLFkk dks fd;s tkus dk izkfo/kku gSA izf'k{k.k dh vof/k ,d o"kZ gksrh gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa ;kstuk ds vUrxZr 7333 gtkj izf'k{kkfFkZ;ksa dks :0 11-0 djksM+ O;; dj ykHkfUor fd;k x;kA o"kZ 2017&18 esa ^vks* ysoy dEI;wVj izf'k{k.k esa 5]333 izf'k{kkfFkZ;ksa gsrq :0 8-0 djksM+ ,oa lh-lh-lh- dEI;wVj izf'k{k.k esa 8]570 izf'k{kkfFkZ;ksa gsrq :0 3-0 djksM+ dh /kujkf'k izkfo/kkfur dh x;h gSA

fnO;kax dY;k.k Hkkjr dh tux.kuk o"kZ2011 ds vuqlkj mÙkj çns'k esa fofHké fodykaxrkvksa ls xzflr dqy O;fDr;ksa dh la[;k 4157514 gS tks çns'k dh dqy tula[;k dk yxHkx 2-08 çfr'kr gSA çns'k ds xzkeh.k ,oa 'kgjh {ks=ksa esa fuokljr fnO;kax O;fä;ksa dk fodykaxrkokj oxhZdj.k fuEuor gS%&

rkfydk&13-03

fooj.k

tux.kuk 2011 ds vuqlkj mÙkj Áns'k esa Js.khokj fnO;kaxksa dh la[;k

xzkeh.k 'kgjh dqy ;ksx

fnO;kaxtu dh dqy tula[;k 3166615 990899 4157514

nf"V fodykaxrk 579182 184806 763988

okd~ fodykaxrk 202152 64434 266586

Jo.k fodykaxrk 753704 274131 1027835

vfLFk fodykaxrk 543203 134510 677713

[ 170 ]

fooj.k xzkeh.k 'kgjh dqy ;ksx

ekufld eafnr 140097 41245 181342

ekufld :X.k 57497 19106 76603

vU; fodykaxrk 720020 226416 946436

cgq fodykaxrk 170760 46251 217011

fnO;kaxksa ds dY;k.k gsrq lapkfyr ;kstuk;sa

1- fofHkUu Js.kh ds fujkfJr fnO;kax O;fDr;ksa gsrq Hkj.k iks"k.k vuqnku ¼fnO;kax

isa'ku½

izns'k esa nf"Vckf/kr]ewd cf/kj] ekufld rFkk 'kkjhfjd :i ls fnO;kax O;fDr;ksa] ftudk

thou;kiu ds fy, Lo;a dk u rks dksbZ lk/ku gS vkSj u gh os fdlh izdkj dk ,slk ifjJe

dj ldrs gSa] ds Hkj.k&iks"k.k gsrq fnO;kax Hkj.k&iks"k.k vuqnku ;kstuk ds vUrxZr :0 500@&

izfr ekg dh nj ls vuqnku fn;k tk jgk gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa fnO;kax tu gsrq dqy :0 32153-26 yk[k dsctV izkfo/kku ds

lkis{k :0 31840-27 yk[k dk O;; dj 883157 fnO;kaxtuksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSA

foRrh; o"kZ 2017&18 esa ykHkkfFkZ;ksa gsrq :0 55902 yk[kdk ctV izkfo/kku gS ftlds lkis{k

13162-74 yk[k dk O;; dj 877516 fnO;kaxtuksa dks isa'ku ls ykHkkfUor fd;k x;k gSaA

[ 171 ]

2-dq"BkoLFkk isa'ku ;kstuk fnO;kaxtugsrq lapkfyr fnO;kax Hkj.k&iks"k.k vuqnku ;kstuk ds vUrxZr dq"B jksx ds

dkj.k fnO;kaxrk ls xzflr fnO;kaxtudks Hkh isa'ku fn;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA dq"B jksx ds dkj.k fnO;kax gq, ,sls lHkh vk;q oxZ dsfnO;kaxtu ik= gksaxs] tks mÙkj çns'k ds ewy fuoklh gks rFkk chŒihŒ,yŒ vk; lhek ds vUrxZr vkrs gksa ,oa 'kklu }kjk lapkfyr vU; isa'ku çkIr u dj jgs gksa] dks çns'k ds lEcfU/kr tuin ds eq[; fodkl vf/kdkjh }kjk tkjh fnO;kaxrk çek.k&i= ¼pkgs fnO;kaxrk dk çfr'kr dqN Hkh gks½ ekU; gksxk dks :Œ 2500@& çfr ekg ykHkkFkhZ dh nj ls vuqnku vuqeU; gksxkAo"kZ 2016&17 esa dqy 5174 ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 1800-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gS ftlds lkis{k 388-05 yk[k dk O;; dj 5174 fnO;kaxtuksa dks dq"BkoLFkk isa'ku ls ykHkkfUor fd;k x;k gSaA

3-df=e vax ,oa Jo.k lgk;d ;a= dz; gsrq vuqnku ;kstuk 'kkjhfjd :i ls v{ke O;fDr;ksa dks vf/kdre :0 8000@& rd dk vuqnku df=e

vax ,oa Jo.k lgk;d ;a= gsrq fn;k tkrk gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esadqy:0 1490-00 yk[k dsctV izkfo/kku ds lkis{k dze'k% :0 1413-15 yk[k+ dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa dqy:0 3240-00 yk[kdk ctV izkfo/kku gS ftlds lkis{k 117-94 yk[k dk O;; dj 1901 fnO;kaxtu dks ykHkkfUor fd;k x;k gSA

4-nqdkufuekZ.k@lapkyu ;kstuk bl ;kstuk ds vUrxZr fnO;kax tu ds iquokZlu gsrq :0 20000@& dh /kujkf'k nqdku

fuekZ.k gsrq vFkok :0 10000@&dh /kujkf'k nqdku lapkyu gsrq nsus dh O;oLFkk gSA :0 20000@& esa ls :0 15000@& dh /kujkf'k rFkk :0 10000@& esa ls :0 7500@& dh /kujkf'k pkj izfr'kr okf"kZd lk/kkj.k C;kt dh nj ls _.k ds :Ik esa ,oa dze'k% :0 5000@& ,oa :0 2500@& vuqnku ds :i esa nh tkrh gSA;kstuk vUrxZr o"kZ 2016&17 esa dqy 958ykHkkfFkZ;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa vuqnku gsrq :0 96-40 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k 5-60 yk[k dk O;; dj 56 fnO;kaxtuksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSaA

5- fnO;kaxfookg izksRlkgu iqjLdkj ;kstuk 'kknh&fookg çksRlkgu iqjLdkj ;kstuk ds varxZr U;wure~ 40 çfr'kr fnO;kaxrk okys

fnO;kax nEifÙk esa ls ifr ds fnO;kax gksus ij :Œ 15]000@& rFkk iRuh ds fnO;kax gksus dh n'kk esa :0 20]000@& vFkok nksuksa ds fnO;kax gksus ij :Œ 35]000@& /kujkf'k iqjLdkj ds :i esa çnku dh tkrh gSA fnO;kaxksa ls fookg çksRlkgu iqjLdkj mu fnO;kax tu ykHkkfFkZ;ksa dks igys fn;k tkrk gS] ftudk fookg igys gqvk gks rFkk tks vk;djnkrk u gksaAbl ;kstuk ds vUrxZr o"kZ 2016&17 esa ,sls dqy 1228 nEifÙk;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;k gSSA foRrh; o"k Z 2017&18 esa :0 264-00 yk[k dk izkfo/kku gS ftlds lkis{k 11-05 yk[k dk O;; dj 67 fnO;kaxtu dks ykHkkfUor fd;k x;k gSaA

mŒçŒ jkT; lM+d ifjogu fuxe dks fnO;kaxtu dh fu%'kqYd cl ;k=k gsrq {kfriwfrZ %& fnO;kax O;fDr;ksa dks mRrj çns'k jkT; lM+d ifjogu fuxe dh lk/kkj.k clksa ls fuEukuqlkj fu%'kqYd ;k=k lqfo/kk çnku dh tk jgh gS%& ¼d½ U;wure~ 40%fnO;kaxrk okys lHkh fnO;kaxtu dksA ¼[k½ 80% ;k mlls vf/kd vFkok cgqfnO;kaxrk ls xzflr fnO;kaxtu dks ,d lgorhZ ds lkFkA

mailto:fuekZ.k@lapkyu�

[ 172 ]

6- fofHkUu Js.kh ds fnO;kaxksa gsrq fo'ks"k fo|ky; fofHké çdkj dh fnO;kaxrkvksa ls xzflr cPpksa dks vkoklh; ,oa vukoklh; f'k{kk çnku

djusa ds mís'; ls nf"Vckf/kr Nk=@Nk=kvksa gsrq] tuin y[kuÅ ¼nks fo|ky;½] xksj[kiqj ¼nks fo|ky;½] lgkjuiqj] ckank] esjB esa ,d&,d fo|ky;] Jo.k ckf/kr Nk=ksa gsrq cjsyh] xksj[kiqj] y[kuÅ]vkxjk,oa Q:Z[kkcknesa] ekufld eafnr Nk=@Nk=kvksa gsrq y[kuÅ] bykgkckn esa ,oa

'kkjhfjd :i ls v{ke Nk=ksa gsrq y[kuÅ rFkkçrkix<+ esa ,d&,d fo'ks"k fo|ky; lapkfyr gSaA nf"Vckf/kr Nk=@Nk=kvksa dks fof'k"V f'k{kk i)fr czsyfyfi ,oa dEI;wVj ds ek/;e ls vk/kqfudre fo/kk esa f'k{k.k çnku fd;k tkrk gSA Jo.k ckf/kr Nk=@Nk=kvksa dks ladsfrd Hkk"kk ds lkFk&lkFk vk/kqfud rduhdh@fo'ks"k f'k{kk ds vuqlkj v/;;u&v/;kiu dk dk;Z djk;s tkusa dh O;oLFkk dh x;h gSAekufld eafnr Nk=@Nk=kvksa dks ,fDVfoVh vkQ Msyhfyfoax esa mÙkjksÙkj lq/kkj ykusa ,oa ckSf)d {kerk ds fodkl ds mís'; ls fo'sk"k f'k{kk çnku fd;s tkusa dh O;oLFkk dh x;h gSA 'kkjhfjd :Ik ls fodykax Nk=ksa dks vk/kqfud f'k{kk dk lekos'k djrs gq, f'k{kk çnku djus dk dk;Z fd;k tk jgk gSA

03 ls 07 o"kZ dsfnO;kaxcPpksa ds çh&Ldwy jsMhusl gsrq tuin&y[kuÅ] bykgkckn] okjk.klh] esa 60&60 cPpksa dh {kerk dk rFkk tuin vkxjk] cjsyh] >kalh] lgkjuiqj] xkSrecq)uxj esa 30&30 cPpksa dh {kerk ds cpiu Ms ds;j lsUVlZ dk lapkyu fd;k tk jgk gSA bu lsUVlZ esafnO;kax cPpksa dks mudhfnO;kaxrk dh pqukSfr;ksa dk lkeuk djus gsrq fu%'kqYd çf'

7-cpiu Ms ds;jdk lapkyu

k{k.k@f'k{k.k çnku djus ds lkFk&lkFk muds fu%'kqYd vkokxeu] fQft;ks&fFkjSih] lkbZdks&dkmUlfyax] Lihp&fFkjSih vkfn dh lqfo/kk;sa çnku dh tkrh gSaAtuin vyhx<+] fp=dwV] eqjknkckn] fetkZiqj] cLrh] vktex<+] dkuiqj uxj] QStkckn] xks.Mk rFkk xksj[kiqj esa 10 u;s cpiu Ms ds;j lsUVlZ dh LFkkiuk ljdkj }kjk dh tk jgh gSALFkkfir cpiu Ms ds;j lsUVlZ ds lapkyu gsrq foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 310-00 yk[k dk ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 221-41 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 310-00 yk[k dk izkfo/kku gSA

MkŒ ”kdqUryk feJk jk"Vªh; iquokZl fo'ofo|ky; ¼y[kuÅ½ dh LFkkiuk%& çns'k ds fofHké çdkj dh fnO;kaxrkvksa ls xzflr Nk=@Nk=kvksa dks mPp f'k{kk@O;olkf;d f'k{kk çnku djusa gsrq mŒçŒ fnO;kax m)kj MkŒ 'kdqUryk feJk fo'ofo|ky; ¼y[kuÅ½ dh LFkkiuk o"kZ 2008 esa dh x;h gSA fo'ofo|ky; ds leLr 'kS{kf.kd ,oa O;olkf;d ikB~Øeksa esa lesfdr f'k{kk dk çkfo/kku gS ftlesa lHkh çdkj ds ikB~Øeksa esa fnO;kax Nk=@Nk=kvksa gsrq 50 çfr'kr lhVsa vkjf{kr dh x;h gSa ftlesa ls iqu% 50 izfr'kr vFkkZr 25 izfr'kr lhVsa dsoy nf"Vghu fo|kfFkZ;ksa ds fy, vkjf{kr gSA fo'ofo|ky; esa dqy 09 ladk; ds vUrZxr 29 foHkkxksa ds cuus dk izkfo/kku gS ftlesa orZeku esa 21 foHkkx fdz;k'khy gaSA orZeku esa fo'ofo|ky; esa Lukrd] ijkLukrd d{kkvksa ds lkFk&lkFk fof'k"V chŒ,MŒ] ,eŒchŒ,Œ ,oa chŒ,Œ ikB~;Øeksa dk lapkyu fd;k tk jgk gSA o"kZ 2014&15 esamRd"V laLFkk ds :i esa jk"Vªh; iqjLdkj egkefge jk"Vªifr egksn; }kjk iznku fd;k tk pqdk gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa fo'ofo|ky; eas fof'k"V LVsfM;e ds fuekZ.k gsrq :0 2000-00 yk[k rFkk df=e vax ,oa iquok Zlu dsUnz dh LFkkiuk gsrq :0 974-84 yk[k dk izkfo/kkufd;k x;k gSA

mailto:k%7bk.k@f�

[ 173 ]

8--dkS'ky fodkl dsUnzz ¼nf"Vckf/krksa ds fy;s jktdh; deZ'kkyk½ y[kuÅ] xksj[kiqj rFkk ck¡nk&

csjkstxkj O;fDr;ksa dks dk;Z miyC/k djkus ,oa fofHkUu O;olk;ksa esa izf'k{k.k iznku djus dh nf"V ls nf"Vckf/kr O;fDr;ksa@fnO;kaxksa gsrqy[kuÅ] xksj[kiqj rFkk ck ¡nk esa] ewd cf?kjksa ds fy;s tuin vkxjk esa,oa 'kkkjhfjd :Ik ls v{ke O;fDr;ksa@fnO;kaxksa dks okjk.klh@bykgkckn@mUuko esa ,d&,d O;olkf;d izf'k{k.k dsUnz ,oa vkfJr deZ'kkyk lapkfyr gSA y[kuÅ rFkk xksj[kiqj deZ'kkyk esa Lohdr vkoklh; laoklh {kerk 50&50 rFkk vukoklh; laoklh {kerk 50&50 gSA ck¡nk esa vkoklh; laoklh Lohdr {kerk 50 rFkk vukoklh; {kerk 25 gSA bu deZ'kkykvksa esa nf"Vckf/kr O;fDr;ksa dks odZ vkMZj ds vk/kkj ij dqlhZ cqukbZ] flykbZ vkfn dk dk;Z vU; dk;kZy;ksa esa miyc/k djk;k tkrk gS ftlds fy;s mUgsa ikfjJfed fn;k tkrk gSA blds lkFk gh fMtkbuj eksecfRr;ksa] dEI;wVj vkfn dk Hkh izf'k{k.k fn;k tkrk gSAfnO;kax deZ'kkykvksa ds lapkyu ij foRrh; o"kZ 2016&17 esa izkfo/kkfur /kujkf'k dqy :0 215-73 yk[k ds lkis{k dqy :0 167-77 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa : 344-83 yk[k dk izkfo/kku gSA

9&cgqmn~ns'kh; dkS'ky fodkl dsUnz eqjknkckn ,oaxkSrecq)uxj%& lHkh Js.kh ds fnO;kaxtu dh vko';drk dks nf"Vxr j[krs gq;s eqjknkckn ,oa

xkSrecq)uxj tuin esa ,d&,d cgqmn~ns'h; dkS'ky fodkl dsUnz dh LFkkiuk dh x;h gSA bu dsUnzksa dh Lohdr {kerk 50&50 ¼dqy 100 gS½ ftlesa lHkh Js.kh ds fnO;kax tu dks cktkj dh ekaax ds vuq:i vYi vof/k ds fofHkUu O;olkf;d V~zsMksa esa izf'k{k.k iznku dj mUgsa Lojkstxkj izkjEHk djus ;ksX; cuk;k tkrk gSAmDr mn~ns'; dh iwfrZ ds fy, foRrh; o"kZ 2016&17 gsrq dqy :0 21-76 ds ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 16-82 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa : 21-76 yk[k dk izkfo/kku gSA

10-n{k fnO;kaxdeZpkfj;ksa dks iqjLdkj çR;sd o"kZ Þfo'o fnO;kaxrk fnolß 03 fnlEcj ds volj ij fnO;kaxrk ds {ks= esa

mRd"V dk;Z djus okys fnO;kaxO;fä;ksa@deZpkfj;ksa@lsok;kstdksa@ltukRed dk;Z@rduhdh [kkst@mRd"V jksy ekMy@mRd"V IyslesUV@ck/kkjfgr okrkoj.k ds fuekZ.k ds fy,@mRd"V pSusykbftax ,stsUlh@mRd"V yksdy ysoy desVh@mRd"V f'k{k.k rFkk LoSfPNd laLFkkvksa dks jkT; Lrjh; iqjLdkj fn;k tkrk gSA xr o"kZ 03 O;fä;ksa dks jkT; Lrjh; iqjLdkj ds lkFk 23 O;fä;ksa ds vfrfjä 07 laLFkkvksa dks Hkh fnO;kaxrk ds {ks= esa mRd"V dk;Z djus gsrq lEekfur fd;k x;kAfoRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 4-50 yk[k ds izkfo/kku ds lkis{k ekg ekpZ] 2017 rd :0 4-23 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 13-00 yk[k dk izkfo/kku gSA

11-euksfodkl dsUæ xksj[kiqj xksj[kiqj e.My esa tkikuh bUlsQykbfVl ls izHkkfor O;fDr;ksa ds iquokZlu gsrq tuin xksj[kiqj ds ch0vkj0Mh0 esfMdy dkyst ds vkjksX; Hkou esa euksfodkl dsUnz lapkfyr gSA bl euksfodkl dsUnz esa tkikuh balsQykbfVl ls xzflr fnO;kaxtu dks vkbZ0D;w0 vlslesUV] vkD;wis'kuyfFkjsih ;wfuV] fQft;ksFkSjsih ;wfuV] vkfM;ksykth ;wfuV] O;kolkf;d izf'k{k.k ;wfuV] dkmfUlfyax ,oa lks'ky ,twds'kuy ;wfuV ds ek/;e ls iquokZl lsok;sa ,oa lqfo/kk;sa iznku dh tk jgh gSA foRrh; o"kZ 2016&17 gsrq dqy :0 18-73 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 15-08 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 18-73 yk[k dk izkfo/kku gSA

12-fnO;kaxrkfuokj.k gsrq 'kY; fpfdRlk vuqnku

[ 174 ]

çns'k ljdkj }kjk çns'k ds fu/kZu ,oa vlgk; fnO;kaxO;fä;ksa dh fnO;kaxrk fuokj.k gsrq 'kY; fpfdRlk lgk;rk nsus ds fy, 'kY; fpfdRlk vuqnku fu;ekoyh o"kZ 2004 esa ç[;kfir djk;h x;h gS ftlds vuqlkj ,slsfnO;kax O;fDr ftudh rFkk ftuds vfHkHkkodksa dh okf"kZd vk; :Œ 60]000@& ls vf/kd u gks dks 'kY; fpfdRlk gsrq : 10000@& rd dk vuqnku fn;k tk jgk gSA foRrh; o"kZ 2016&17 gsrq dqy:0 20-00 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 14-08 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esabl gsrq dqy 620-00 yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku gSA

13-ekufld eafnr vkJ; xg çns'k ds fujkfJr ekufld eafnr efgykvksa ,oa iq:"kksa gsrq rhu ekufld eafnr vkJ;

xg lg çf'k{k.k dsUæksa dh LFkkiuk dh tk jgh gSA ;s dsUæ esjB] xksj[kiqj esa iq:"kksa gsrq ,oa cjsyh esa efgyk ,oa iq:"k nksuka sdks dkS'ky fodkl çf'k{k.k] ,fDVfoVh vkQ Msyhfyfoax ¼uSfR;d dk;ksZa dk lEiknu½ vkfn ds ek/;e ls mUgsa lkekftd o vkfFkZd :i ls iquokZflr djus gsrq lapkfyrgaSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 375-48 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k dqy :0 60-00 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 500-00 yk[k dk ctVizkfo/kku gSA

14-mPp f'k{kk çkIr djus okys nf"Vckf/kr Nk=@Nk=kvksa gsrq Nk=kokl mPp f'k{kk çkIr djus okys nf"Vckf/kr,oa vU;fnO;kaxNk=@Nk=kvksa dks b.VjehfM,V

dh f'k{kk xzg.k djusa ds mijkUr mPp f'k{kk çkIr djusa essa gks jgh dfBukb;ksa dks nf"Vxr j[krs gq;s mPp f'k{kk xzg.k djus ds le; vkoklh; lqfo/kk miyC/k djkus gsrq y[kuÅ esa 02 ¼ckyd rFkk ckfydkvksa ds fy, ,d&,d½] xksj[kiqj esa 02 ¼ckyd rFkk ckfydkvksa ds fy, ,d&,d½] bykgkckn esa 01 ¼ckyd gsrq½] ,oa esjB esa 01 ¼ckydks gsrq½ dqy 06 Nk=koklksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSAlHkh Nk=kokl dh Lohdr {kerk 200&200 dejksa dh gSAfofHkUu Js.kh ds fnO;kaxksa ds fy, mDr 16 fo|ky;ksa ,oa muds Nk=koklks ds lapkyu ds fy, foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 2024-73 yk[k ds izkfo/kku ds lkis{k dqy :0 1581-96 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa : 2091-43 yk[k dk izkfo/kku gSA

15-nf"V ckf/kr v/;kid izf'k{k.k dsUnz jk"Vªh; nf"Vckf/krkFkZ laLFkku] nsgjknwu }kjk,oa jktdh; nf"Vckf/kr bUVj dkyst] eksgku jksM] y[kuÅ]mRrj izns'k ds ifjlj esa la;qDr:i ls v/;kid izf'k{k.kdsUnz dk lapkyu fd;k tk jgk gS tgk¡ nf"Vckf/kr Nk=ksa ds f'k{k.k gsrq v/;kid izf'k{k.k ds dkslZ lapkfyr fd;s tkrs gaSA 16-vejkorh iq:"kksRre cgqmn~ns'kh;fnO;kaxl'kDrhdj.klaLFkku okjk.klh dk lapkyu

ekufld eafnr fnO;kaxtu dks fofHkUu izdkj ds O;olkf;d VªsMksa esa izf'k{k.k iznku dj LokoyEch cuk;s tkus gsrq tuin okjk.klh esa vejkorh iq:"kksRre cgqmn~ns'kh; laLFkku dh LFkkiuk dh xbZ gSA bl laLFkku esa fo'ks"k f'k{kdksa }kjk f'k{kk iznku fd;s tkus ds lkFk gh LojkstxkjksUeq[kh izf'k{k.k Hkh iznku fd;k tkrk gSA laLFkku esa fQft;ksFksjsih vkfn dh Hkh lqfo/kk miyC/k gSA bl gsrq foRrh; o"kZ 2016&17 esa dqy :0 33-71 yk[k ds izkfo/kku ds lkis{k dqy :0 22-67 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 33-71 yk[k dk izkfo/kku gSA

17-fMLysfDl;k o vVsa'ku MSfQflV ,.M gkbij ,fDVfoVh flUMªkse izHkkfor cPpksa dh igpku gsrq v/;kidksa dks izf'k{k.k

[ 175 ]

orZeku foRrh; o"kZ 2016&17 esa fMLysfDl;k o vVsa'ku MSfQflV ,.Mgkbij ,fDVfoVh flUMªkse izHkkfor cPpksa dh igpku gsrq v/;kidksa dks izf'k{k.k dk;Zdze pyk;s tkus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gSA mDr ;kstuk vUrxZr f'k{kdksa dks izf'k{k.k fnyk;s tkus gsrq foRrh; o"k Z 2016&17 esa :0 20-00 yk[k ds ctV izkfo/kku ds lkis{k :0 19-99 yk[k dk O;; fd;k x;k gSA foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 20-00 yk[k dk izkfo/kku gSA

vYila[;d dY;k.k çns'k esa eqfLye] bZlkbZ] flD[k] ckS) ,oa ikjlh leqnk;ksa rFkk tSu leqnk; dks

vYila[;d leqnk; vf/klwfpr fd;k x;k gSA vYila[;d oxksZa dh 'kSf{kd] lkekftd ,oa vkfFkZd fodkl djds mUgsa jk"Vª ,oa lekt dh eq[; /kkjk ls Tk®³us ds mn~ns'; ls 'kklu }kjk vusd ;kstuk;sa pykbZ tk jgh gSaA o"kZ 2011 dh tux.kuk ds vuqlkj Hkkjr ,oa mRrj çns'k esa dqy tula[;k dh rqyuk esa fofHkUu vYila[;d leqnk;ksa dh tula[;k dk çfr'kr fuEuor~ gS %&

rkfydk&13-04

Ø0la0

dqy tula[;k esa fofHkUu vYila[;d leqnk;ksa dh tula[;k dk çfr'kr

leqnk; dk uke dqy tula[;k dh rqyuk esa leqnk; dk çfr'kr

Hkkjr mRrj çns'k 1- eqfLye 14-2 19-3 2- bZlkbZ 2-3 0-2 3- flD[k 1-7 0-3 4- ckS) 0-7 0-1 5- tSu 0-4 0-1 6- vU; 0-9 0-3

dqy vYila[;d 20-2 20-3

vYila[;d leqnk; dh tula[;k esa fofHkUu leqnk;ksa dk çfrfuf/kRo fuEuor~ gS%&

rkfydk&13-05

Ø0la0

vYila[;d leqnk; dh tula[;k esa fofHkUu leqnk;ksa dk çfrfuf/kRo

leqnk; Hkkjr mRRkj çns'k 1 eqfLye 70-42 95-02 2 bZlkbZ 11-37 0-88 3 flD[k 8-52 1-59 4 ckS) 3-45 0-51 5 tSu 1-82 0-53 6 vU; 4-42 1-47

vYila[;d dY;k.kgsrq lapkfyr ;kstuk;sa

1-iwoZn'ke~ Nk=ofÙk ;kstuk

[ 176 ]

iwoZn'ke~ d{kkvksa esa v/;;ujr vYila[;d leqnk; ds Nk=ksa ds fy;s Nk=ofRr dh ;kstuk o"kZ 1995&96 ls lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstukUrxZr leqnk; ds ,sls lHkh Nk=] ftuds vfHkHkkodksa dh vf/kdre okf"k Zd vk; :0 2-00 yk[k gS] ;kstuk esa vkPNkfnr gSaAvDVwcj] 2012 ls vYila[;d Nk=@Nk=kvksa dks Nk=ofRr dk forj.k cSad [kkrs ds ek/;e ls djus dh O;oLFkk dh x;h gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 147100Nk=@Nk=kvksa dks:0 3080-06 yk[k dh Nk=ofRr çnku dh xbZA

2- n'keksRrj Nk=ofRr n'keksRrj Nk=ofRr ;kstuk foRrh; o"kZ 2004&05 ls çkjEHk dh x;h gSA vYila[;d

leqnk; ds ,sls lHkh Nk=@Nk=k,a] ftuds vfHkHkkodksa dh vf/kdre okf"kZd vk; :0 2-00 yk[k rd gS] ;kstukUrxZr vgZ@ik= ekus tk;saxs rFkk ;kstukUrxZRk vk; ds vk/kkj ij ik= Nk=@Nk=kvksa dks nks oxksZ ¼uohuhdr ,oa u;s½ ds :i esa fpUghdj.k ds vk/kkj ij uohuhdr Nk=ksa gsrq xro"kZ ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 50 izfr'kr rFkk u;s Nk=ksa gsrq xr o"k Z ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 60 izfr'kr ds vk/kkj ij fu/kkZfjr ekfld njksa ij foRrh; o"kZ ds vUrxZr miyC/k ctV dh lhek rd@ds vk/kkj ij ik= Nk=@Nk=kvksa dks Nk=ofRr fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;h gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 455848 Nk=@Nk=kvksa dks :0 14064-71 yk[k dhNk=ofRr çnku dh xbZA;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2017&18 ds ctV esa dqy :0 14867-00 yk[k dh /kujkf”k dk ctV miyC/k gSA 3-n'keksRrj d{kkvksa esa v/;;ujr ik= Nk=&Nk=kvksa dks 'kqYd çfriwfrZ n'keksRrj d{kkvksa esa v/;;ujr vYila[;d leqnk; ds Nk=@Nk=kvksa dks vkxs dh f'k{kk ds fy, iszfjr fd;s tkus ds mn~ns'; ls jkT; ljdkj }kjk n'keksRrj Nk=ofRr ;kstuk ds lkFk&lkFk 'kqYd izfriwfrZ ;kstuk Hkh lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstukUrxZr vYila[;d leqnk; ds ,sls Nk=@Nk=k,a] ftuds vfHkHkkodksa dh vf/kdre okf"kZd vk; :0 2-00 yk[k rd gS]dks ykHkkfUor fd;k tkrk gSA

;kstukUrxZRk vk; ds vk/kkj ij ik= Nk=@Nk=kvksa dks nks oxksZ ¼uohuhdr ,oa u;s½ ds :i esa fpUghdj.k ds vk/kkj ij uohuhdr Nk=ksa gsrq xro"kZ ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 50 izfr'kr rFkk u;s Nk=ksa gsrq xr o"kZ ds ijh{kk ifj.kke@vadksa dks U;wure 60 izfr'kr ds vk/kkj ij foRrh; o"kZ ds vUrxZr miyC/k ctV dh lhek rd Nk=@Nk=k dh f'k{kk ij gksus okys okLrfod O;; vFkok vf/kdre :0 50]000@& okf"kZd ¼tks Hkh de gks½ dks 'kqYd izfriwfrZ ds :i esa fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;h gSAfoRrh; o"kZ 2016&17 esa 291991Nk=@Nk=kvksa dks :0 14999-78 yk[k dh “kqYd izfriwfrZ dh /kujkf”k ls ykHkkfUor fd;k x;kA ;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV esa dqy :0 15000-00 yk[k dh /kujkf”k dk ctV miyC/k gSA 4-vYila[;d leqnk; ds fu/kZu@fujkfJr vfHkHkkodksa dh iq=h ds fookg gsrq vuqnku ;kstuk

bl ;kstuk ds vUrZxr xjhch js[kk ds uhps thou ;kiu djus okys vfHkHkkodksa dh nks iqf=;ksa ds fookg ds fy, :0 10]000@& izR;sd ds vk/kkj ij vkxkeh 06 ekg ds vUnj izLrkfor vFkok xr~ 06 ekg ds vUnj lEiUu fookg vk;kstu gsrq :0 10]000@& dh lgk;rk fn;s tkus dh O;oLFkk gSA bl ;kstuk esa foRrh; o"kZ 2016&17 esa 41225 vkosndksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA

5-çns'k ds ekU;rk çkIr enjlksa esa oksds'kuy Vªsfuax Ldhe ¼feuh vkbZ0Vh0vkbZ0½

[ 177 ]

izns'k ds ekU;rk izkIr enjlksa esa ijEijkxr f'k{kk ds lkFk&lkFk enjlksa esa v/;;ujr ckyd@ckfydkvksa dks dkS'ky izf'k{k.k iznku djus ds fy, oksds'kyu Vªsfuax Ldhe ¼feuh vkbZ0Vh0vkbZ0½ izkjEHk dh x;h gS] ftlds izFke pj.k esa 140 enjlksa esa feuh vkbZ0Vh0vkbZ0 dh LFkkiuk dj enjlk izcU/k&rU= dks ijEijkxr f'k{kk ds lkFk&lkFk ckyd@ckfydkvksa dks mudh vfHk:fp ds vuq:i dkS'ky izf'k{k.k iznku djus ds fy;s Hkh izksRlkfgr fd;k tk jgk gSA ;kstukUrZxr lEcfU/kr VªsMkas dh vko';drk ds vuq:i izf'k{k.k dh vof/k ,d o"kZ ls rhu o"k Z fu/kkZfjr dh x;h gS] ftldks iwjk djus ij dkS'ky izf'k{k.k izkIr djus okys ckyd@ckfydkvksa dh ijh{kk ysdj mUgsa izek.k&i= Hkh iznku fd;s tkrs gSaA bl ;kstuk dh xq.koRrk dks cuk;s j[kus ds fy;s vuqns'kdksa vkfn ds p;u ds fy;s ftykf/kdkjh ds Lrj ij p;u lfefr cuk;h x;h gS] ftlesa rduhdh fo'ks"kKksa dks Hkh j[kk x;k gSA ;kstuk ds fØ;kUo;u ls xzkeh.k {ks=ksa esa jgus okyss csjkstxkj@rduhdh f'k{kk izkIr ;qod@;qofr;ksa dks jkstxkj Hkh feysxkA foRrh; o’k Z 2016&17 esas :0 2117-31 yk[k dh izkfo/kkfur /kujkf”k ds lkis{k vc rd :0 1251-00 yk[k dk O;; gks pqdk gSA

;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV esa dqy :0 2117-31 yk[k dh /kujkf”k dk ctV miyC/k gSA

6-vYila[;d ckgqY; {ks=ksa esa cgqn~ns'kh; 'kS{kf.kd gc dh LFkkiuk

'kS{kf.kd gc ds vUrxZr ekMy b.Vj dkyst d{kk&1 ls 12 rd dh LFkkiuk mu tuinksa esa dh tkuh gS] tgkW vYila[;dksa dh vkcknh vf/kdre gSA izFke pj.k esa ,sls 20 tuinksa dks fpfUgr djds muesa nks ekMy b.Vj dkyst dh LFkkiuk fd;k tkuk gS] ftlesa ,d ekMy b.Vj dkyst ckfydkvksa ds fy, gksxkA ;gk¡ f'k{kk ds lkFk&lkFk dkS'ky lq/kkj ls lacaf/kr f'k{kk] dksfpax ,oa jkstxkj ds volj eqgS;k djkus ls lacaf/kr fofHkUu dk;Zdyki Hkh lapkfyr fd;s tk;asxasaA 'kkldh; b.Vj dkyst esa ls ,d&,d ekMy b.Vj dkyst if'pekUpy] e/;kUpy ,oa iwokZUpy {ks=ksa ds vYila[;d ckgqY; ftyksa esa fd;k tk;sxk ftuesa Nk=kokl dh lqfo/kk Hkh miyC/k gksxhA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa tuin y[kheiqj [khjh esa nks] cjsyh] 'kkeyh esa ,d] fl)kFkZuxj] vejksgk] eqjknkckn esa ,d] jkeiqj] fctukSj esa nks ,oa cyjkeiqj esa nks ekMy b.Vj dkyst LFkkfir djus gsrq /kujkf'k voeqDr dh x;h gSAfoRrh; o’kZ 2016&17 esa :0 8500-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gSA o’kZ 2016&17 es 09 tuinksa esa 13 ekMy b.Vj dkystksa dh LFkkiuk gsrq :0 :0 1963-00 yk[k dh/kujkf'k fuxZr dh tk pqdh gSA bl izdkj vc rd ;kstukUrxZr 25 ekMy b.Vj dkystksa gsrq dqy :0 3775-00 yk[k dh /kujkf”k izFke fd”r ds :Ik esa fuxZr dh tk pqdh gSA

Ikzns'k ds gt ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds fy, jkT; ljdkj }kjk y[kuÅ esa ekSykuk vyh fe;kWa e seksfj;y gt gkml dk fuekZ.k djk;k x;k gSA ;gkW ls o"kZ 2006 ls gt ;k=k,a lEiUu gks jgh gaSA jkT; ljdkj }kjk if'peh m0iz0 ds gt ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds fy, xkft;kckn esa vkyk gtjr gt gkml dk fuekZ.k Hkh iw.kZ gks jgk gSA vHkh if'peh m0iz0 ds gt ;k=h fnYyh jkT; gt lfefr }kjk fu/kkZfjr LFkku ls gt ;k=k ij izLFkku djrs gSaA xkft;kckn esa vkyk gtjr gt gkml ds fuekZ.k dk;Z gsrq o"kZ 2013&14 esa :0 2780-01 yk[k dh /kujkf'k Lohdr dh x;h gSA foRrh; o"kZ 2015&16 esa :0 300-00 yk[k dk izkfo/kku djk;k x;k Fkk RkFkk

7-gt gkml dk fuekZ.k

[ 178 ]

foRrh; o"kZ 2016&17 esa iwohZ mRrj izns'k ds gt ;kf=;ksa dh lqfo/kk ds nf"Vxr tuin okjk.klh gt gkml ds fuekZ.k ds fy, :0 1000-00 yk[k dk izkfo/kku djk;k x;k gSA

1- dsUnzh; lgk;rk izkIr ;kstuk,¡

12oha iapo’khZ; ;kstuk ¼2012&2017½ ds vUrxZr Hkkjr ljdkj }kjk izns”k ds 48 tuinksa ds 144 fodkl [k.Mksa rFkk 18 uxjh; {ks=ksa ds vYila[;dksa ds pgqWaeq[kh fodkl ,oa mUgas jk’Vª dh eq[; /kkjk esa yk;s tkus ds mn~ns”; ls vYila[;d ckgqY; tuinksa esa vYila[;dksa dh ewyHkwr leL;kvksa ,oa vko”;drkvksa ds fujkdj.k ,oa fØfVdy xSIl dks nwj fd;s tkus gsrq fuEufyf[kr dk;Z{ks=ksa esa ldkjkRed iz;kl fd;s x;sA d- tuin Lrj ij /kkfeZd vk/kkj ij lkekftd ,oa vkfFkZd vUrj dks nwj djus lEcU/kh dk;Z

1- lk{kjrk nj 2- efgyk lk{kjrk nj 3- dk;Z esa lgHkkfxrk nj 4- efgyk dk;Z esa lgHkkfxrk nj

[k- 12oh iapo’khZ; ;kstuk esa fuEufyf[kr fodkl dk;ksZa dks izkFkfedrk nh x;h gSA 1&”kS{kf.kd lqfo/kkvksa dk fodklA 2&LokLF; lsokvksa dh LFkkiukA 3&is;ty vkiwfrZ A 4&jkstxkj ,oa dkS”ky fodkl gsrq izf”k{k.k dh O;oLFkkA

;kstkuUrxZr foRrh; o’kZ 2016&17 esa dqy :0 48840-00 yk[k dh /kujkf”k dk ctV esa izkfo/kku fd;k x;k gSA

2-

eYVhlsDVksjy MsoyiesaUV Iyku

Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr vjch Qkjlh enjlksa ds vk/kqfudhdj.k dh ;kstuk ;kstuUrZxr /kkfeZd f'k{kk nsus okys enjlksa@edrckas esa vk/kqfud fo"k;ksa ¼fgUnh] vaxzsth]

xf.kr] foKku vkfn½ dks i<+kus ds fy;s Hkkjr ljdkj }kjk Lukrd f”k{kd dks :0 6]000@ izfrekg rFkk ijkLukrd@ ch0,M0 f”k{kdksa dks :0 12]000@izfrekg dh nj ls ekuns; ds

Hkqxrku dh O;oLFkk dh x;h gSA blds vfrfjDr cqd caSd dh LFkkiuk gsrq :0 50]000@] foKku ,oa xf.kr fdV gsrq :0 15]000@] vkfy;k rFkk mPp vkfy;k Lrj ds enjlksa ds fy,

dEI;wVj ySc dh LFkkiuk gsrq :0 1-00 yk[k izfr enjlk dk vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk gSA ;g ;kstuk “krizfr”kr dsUnz iqjksfu/kkfur gSA

o’kZ 2016&17 esa dsUnzka”k ds ekuns; ds :i esa :0 33636-90 yk[k ds lkis{k :0 16976-06 yk[k RkFkk jkT; ljdkj }kjk nh tkus okyh /kujkf”k ¼jkT;ka”k½ ;kstuk ds fy, :0 5768-88

yk[k vkoafVr dh tk pqdh gSAdqy izkfo/kkfur /kujkf”k :0 39405-78 yk[k ds lkis{k orZeku esa vc rd :0 22744-94 yk[k dh /kujkf”k fuxZr dh tk pqdh gSA foRrh; o’k Z 2017&18 ds ctV

esa dqy :0 39405-78 yk[k dh /kujkf”k dk ctV miyC/k gSA

3- Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr esfjV&de&ehUl Nk=ofRr ;kstuk

[ 179 ]

foRrh; o’kZ 2007&08 ls izns”k Lrj ij ykxw;g ;kstuk “kr~izfr”kr dsUn iqjksfu/kkfur gSA bl ;kstuk ds vUrxZr ,sls v/;;ujr ik= Nk=@Nk=k,a ftuds vfHkHkkodksa dh okf’kZd vk; vf/kdre :0 2-50 yk[k gS] tks Lukrd ,oa LukrdksRrj Lrj ds 80 O;olkf;d ,oa rduhdh fu/kkZfjr ikB~;dzeksa esa v/;;ujr gksa rFkk xr~ ijh{kk esa de ls de 50 izfr”kr vad izkIr fd;s gksa] vgZ ekus tk;saxsA

bl ;kstuk ds vUrZxr Nk=koklh; Nk=ksa dks :0 10000@& ,oa xSj vkoklh; Nk=ksa gsrq :0 5000@& okf"kZd Mh0ch0Vh0 ds ek/;e ls lh/ks Nk=@Nk=kvksa ds cSd [kkrksa esa fn;s tkus dh O;oLFkk gSA ;kstukUrxZr foRrh; o’kZ 2017&18 ds ctV esa iz”kklfud O;; ds :i esa :0 293-32 yk[k ctV dk izkfo/kku gSA

efgyk dY;k.k

efgyk dY;k.k gsrq lapkfyr ;kstuk;sa

¼1½ ifr dh eR;q ds mijkUr fujkfJr efgykvksa dks lgk;d vuqnku

;kstuk ds vUrxZr ,slh fujkfJr efgyk;sa ftuds ifr dh eR;q gks o ftudh okf"kZd vk; xzkeh.k {ks= esa #0 46080@& ,oa 'kgjh {ks= esa #0 56460@& okf"kZd gS] ftuds cPps ukckfyx vFkok ckfyx gksus ds ckotwn Hkj.k iks"k.k ds fy, vleFkZ gSa] dks #0 500 @& izfrekg dk vuqnku fn;k tkrk gSA

¼2½ ifr dh eR;q ds mijkUr fujkfJr efgykvksa dh iqf=;ksa ds fookg gsrq vuqnku

;kstuk ds vUrxZr ifr dh eR;q ds mijkUr vuqnku izkIr dj jgh efgykvksa dh iqf=;ksa ds fookg gsrq ,d eq'r #0 10]000@& lgk;rk@ vuqnku fn;k tkrk gSAfoRrh; o"kZ 2014&15 ds f}rh; Nekgh ls ;kstuk ih0,Q0,e0,l0 O;oLFkk ds ek/;e ls ykxwgSAfoRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 70-0 yk[k dsizkfo/kkuds lkis{k 700ykHkkfFZk;ksa gsrq /kujkf”kfuxZr dh x;hA

¼3½ifr dh eR;q ds mijkUr fujkfJr efgykvksa ls iqufoZokg djus ij nEifr dks iqjLdkj

35 o’kZls de vk;q dh ifr dh eR;q mijkUr fujkfJr efgyk ds iqufoZokg dks izksRlkgu djus gsrq muls fookg djus ij ml nEifr dks iqjL—r djus dh ;kstuk lapkfyr gSA nEifr vk;dj nkrk u gksA ,slh nEifr dks fookg ds fy, #0 11]000 dk iqjLdkj fn;k tkrk gSA

¼4½ ngst ls ihfM+r efgykvksa dh vkfFkZd ,oa dkuwuh lgk;rk ;kstukUrxZr xjhch dh js[kk ls uhps thou ;kiu djus okyh efgyk,a ftuds }kjk

iqfyl esa izFke lwpuk fji®VZ ntZ djk nh xbZ gks vFkok U;k;ky; esa okn fopkjk/khu gks] dks #0 125@& izfrekg dh vkfFkZd lgk;rk nh tkrh gSAfoRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 9-0 yk[k ds izkfo/kkuds lkis{k 600ykHkkfFZk;ksa gsrq /kujkf”k fuxZr dh x;hA

xjhch js[kk ls uhps thou;kiu djus okyh ngst ls mRihfM+r efgykvksa ftuds }kjk Fkkus esa izFke lwpuk fjiksVZ ntZ djk nh x;h gks vFkok U;k;ky; esa okn fopkjk/khu gks] dks fof/kd okn dh iSjoh gsrq :0 2500@& dh ,d eq'r jkf'k iznku dh tkrh gSA dkuwuh lgk;rk gsrqfoRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 8-0 yk[k ds izkfo/kkudslkis{k 320ykHkkfFZk;ksa gsrq /kujkf”k fuxZr dh x;hA

[ 180 ]

¼5½ efgyk gsYiykbu efgykvksa dks fgalk ls laj{k.k] fpfdRlk lqfo/kk] fof/kd lgk;rk] vkJ; iznku djuk

rFkk ihfM+r efgykvksa ,oa ckfydkvksa ds iquZoklu laca/kh ;kstuk ls ykHkkfUor fd;s tkus ds mn~ns'; ls Hkkjr ljdkj }kjk Ldhe QkWj ;wfuolZykbts'ku vkWQ cqesu gsYiykbu 181 dh LFkkiuk dh x;h gSA

¼6½ csVh cpkvks] csVh i<+kvks ;kstuk Hkkjr ljdkj }kjk foRr iksf"kr csVh cpkvks] csVh i<+kvks ;kstuk orZeku esa 17 tuinksa

;Fkk bykgkckn] vkxjk] ckxir] cjsyh] cqyUn'kgj] xkSrecq) uxj] xkft;kckn] xksj[kiqj] gkFkjl] >kalh] dUukSt] dkuiqj uxj] y[kuÅ] eFkqjk] esjB] eqtQ~Qjuxj] okjk.klh esa lapkfyr gSA foRrh; o"kZ 2015&16 esa csVh cpkvks] csVh i<+kvks ;kstukUrxZr dqy :0 617-7172 yk[k dh /kujkf'k Hkkjr ljdkj ls izkIr gq;h Fkh ftlds lkis{k mDr ;kstuk ds lapkyu gsrq efgyk lek[;k dks dqy :0 316-53464 /kujkf'k voeqDr dh x;h gSA orZeku esa ;g ;kstuk dsUnz ljdkj }kjk ftykf/kdkjh ds ek/;e ls lapkfyr dh tk jgh gSA

¼7½ -mÙkj izns'k jkuh y{ehckbZ efgyk lEeku dks"k efgykvksa ds izfr lekt ds nf"Vdks.k esa ldkjkRed ifjorZu ykrs gq, laosnu'khy

cukuk] ukjh thou dk vfLrRo ,oa mldh lqj{kk lqfuf'pr djuk] lekt esa mudh izfr"Bk c<+kuk rFkk lHkh {ks=ksa] fo'ks"k #i ls vkfFkZd Lokoyacu esa efgykvksa dks l'kDr ,oa leFkZ cukus ds mÌs'; ls jkT; ljdkj }kjk ÞmÙkj izns'k jkuh y{ehckbZ efgyk lEeku dks"kÞ dh LFkkiuk o’k Z 2015 esa dh x;h gSA;g dks"k t?kU; fgalk dh f'kdkj efgykvksa@ckfydkvksa ds fy, rkRdkfyd vkfFkZd vkSj fpfdRldh; jkgr lqfuf'pr djsxkA bl dks"k dk mi;ksx ,slh ihf³rkvksa ds Hkj.k&iks"k.k] f'k{kk vkSj LokLFk] iquZ#)kj ds lkFk&lkFk ;fn ifjfLFkfro'k ,slk visf{kr gks] ,slh ihfM+rkvksa ds vo;Ld cPpksa ds Hkj.k&iks"k.k ,oa f'k{kk ds fy;s Hkh fd;k tk,xkA

,slh efgykvksa@ckfydkvksa dks lgk;rk miyC/k djkuk tks fgalk dh izR;{k f'kdkj ugha gSa fdUrq ftUgsa n;uh; vkfFkZd ifjfLFkfr;ksa ds dkj.k fpfdRldh; ,oa 'kSf{kd lgk;rk dh vko';drk gSA bl dks"k esa tu lkekU; ds ;ksxnkuksa dks ;k rks ;ksxnkudrkZ dh bPNkuqlkj fdlh fof'k"V ftys esa fdlh fof'k"V xfrfof/k ds izfr ;k dks"k esa lkekU; ;ksxnku ds #i esa mi;ksx fd;k tk ldrk gSA dks"k ds rgr fnukad 27-03-2017 rd dqy 1257 efgykvksa@ckfydkvksa@dks vkfFkZd@fpfdRlh;@'kSf{kd lgk;rk miycC/k djk;h x;h gSAdks"kgsrqfoRrh; o’kZ 2016&17 esa:0 100-0djksM+ dkizkfo/kkufd;kx;kA ¼8½lesfdr cky laj{k.k lfefr¼vkbZ0lh0ih0,l0½ efgyk ,oa cky fodkl ea=ky;] Hkkjr ljdkj ds foRrh; lg;ksx ls lesfdr cky laj{k.k ;kstuk dk fdzz;kUo;u lEiw.kZ izns'k esa fd;k tk jgk gSA blds vUrxZr izns'k ds ns[kjs[k dh vko';drk okys cPpksa ,oa fof/k fu:) dk;ksZa esa fyIr cPpksa ds ns[kHkky] lja{k.k] uSfrd fodkl] izf'k{k.k ,oa vko';drkuqlkj iquokZlu gsrq jkT; Lrj ls ysdj tuin Lrj ij lajpukvksa dks LFkkfir fd;k tk pqdk gSA vukfJr ,oa mijksDr mfYyf[kr Js.kh ds cPpksa dks laLFkkxr lsok;sa iznku djus gsrq ljdkjh ,oa xSj ljdkjh laLFkkvksa }kjk ckyxgksa] f'k'kq x`gksa] nRrd xzg.k vfHkdj.kksa] fo'ks"k xgksa] laizs{k.k xgksa dk lapkyu fd;k tk jgk gSA orZeku esa ckyxgksa ,oa muesa vkPNkfnr laokfl;ksa ds lqn<+hdj.k ,oa fodkl ds fy, ,Dlikstj ,oa izf'k{k.k dk;Zdze fdz;kfUor fd;k tk jgk gSA

¼9½ -mRrj izns'k jkuh y{ehckbZ vk'kk T;ksfr dsUnz

[ 181 ]

izns'k ds 11 tuinksa esa fgalk ls xzLr] vlgk; ,oa vkikrdkyhu fLFkfr;ksa dk lkeuk dj jgh efgykvksa muds cPpksa ,oa ckfydkvksa dks ,d gh Nr ds uhps lefUor lsokvksa dks miyC/k djkus gsrq m0iz0 jkuh y{ehckbZ vk'kk T;ksfr dsUnzksa dh LFkkiuk dh xbZ gSA bu tuink sa ;Fkk y[kuÅ] dkuiqj] dUukSt] vkxjk] ok.kkjlh]] xksj[kiqj] cjsyh] esjB] xkthiqj] xkft;kckn ,oa bykgkckn esa fLFkr bu dsUnzksa esa mfYyf[kr Js.kh dh efgykvksa] muds cPpksa ,oa t:jrean ckfydkvksa dks vkdfLed fpfdRlh; lsok,a] dkuwuh lgk;rk]vYidkfyd vkJ;] jkstxkj izf'k{k.k] iqfyl ,Q0vkbZ0vkj0 esa lg;ksx] O;fDrxr ,oa ikfjokfjd ijke'kZ cSdksa ls leUo; dj mudk lokZxh.k l'kfDrdj.k vkfn dk;Z fd;k tkrk gSA blds lkFk gh vkdfLed ifjLFkfr;ksa esa vkifRr;ksa dk lkeuk dj jgh efgykvksa ,oa ckfydkvksa dks lsok,a iznku djus gsrq 181efgyk gsYiykbu dks Hkh bu dsUnzksa ds lkFk tksM+dj lapkfyr fd;k tk jgk gSA

ckYk fodkl

ckYk fodkl gsrq lapkfyr ;kstuk;sa

1-lesfdr cky fodkl lsok ¼vkbZ0lh0Mh0,l0½ ;kstuk

06 ekg ls 06 o"kZ vk;q ds cPPkksa ds lefUor fodkl ds fy, çns'k ds lHkh tuinksa e sa dqy 897 ifj;kstukvksa ds vUrxZr 188259 vkWxuckM+h dsUæksa ds ek/;e ls ;g ;kstuk lapkfyr gSA ;kstuk esa 06 ekg ls 03 o"kZ vk;q ds cPpksa ,oa xHkZorh@/kk=h efgykvksa dks lkIrkfgd :i ls Vsd&gkse&jk'ku ds :i esa vuqiwjd iks"kkgkj fn;k tkrk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr vkWxuckM+h dsUæksa ij 03 o"kZ ls 06 o"kZ vk;q ds cPpkas dks çkr%dky uk'rk vkSj nk sigj esa idk&idk;k Hkkstu ¼gkWV dqDM QwM½ fn;k tkrk gSA dsUæ ij cPpksa dks Ldwy iwoZ f'k{kk Hkh çnku dh tkrh gSA vuqiwjd iq"Vkgkj ;kstukUrxZr o"kZ 2016&17 esa 343010-12 yk[k :Œ dh miyC/k /kujkf'k ds lkis{k 332966-18 yk[k :Œ O;; fd;s x;sA

2-vkaxuckM+h dsUæ Hkouksa dk fuekZ.k

;kstukvkas ds lqpk: lapkyu gsrq Lo;a ds vkWxuckM+h dsUæ Hkouksa dk fuekZ.k çkFkfedrk ds vk/kkj ij djk;s tkus dk y{; gSA foRrh; o"kZ 2016&17 esa vkaxuckM+h dsUæksa ds fuekZ.k gsrq :- 20000-00 yk[k izkfo/kkfur djk;s x;s Fks ftlds lkis{k :- 18315-41 yk[k O;; dj 9269 vkaxuckM+h dsUæksa dk fuekZ.k djk;k tk jgk gSA

3- 'kcjh ladYi vfHk;ku ;kstuk

izns'k esa dqiks"k.k dks lekIr djuk jkT; ljdkj dh izkFkfedrk gSA bl gsrq jkT; ljdkj }kjk ,d ubZ ;kstuk ^ 'kcjh ladYi vfHk;ku** ;kstuk rS;kj djkbZ tk jgh gSA ;g ;kstuk iw.kZr;k jkT; iksf"kr gksxh tks xHkZorh efgykvksa ,oa cPpksa gsrq izFke egRoiw.kZ 1000 fnolksa esa muds LokLF; dh ns[kHkky ds nf"Vxr cukbZ tk jgh gSA 'kcjh ladYi iks"k.k ;kstuk ds vUrxZr xHkZorh efgykvksa rFkk 0&6 ekg ds vfrdqiksf"kr cPpksa dh /kk=h ekrkvksa ,oa 05 o"k Z rd ds vfrdqiksf"kr cPpksa dh iks"k.k dh fLFkfr esa lq/kkj gsrq vfrfjDr iks"kkgkj gsrq lgk;rk nh tk;sxhA ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 26200-00 yk[k dk izko/kku izLrkfor gSA

[ 182 ]

4-vkbZ0,l0,l0,u0vkbZ0ih0 lefUor cky fodkl lsok ;kstuk ds ekStwnk <kaps dks fofHkUu Lrjksa ij vkSj vf/kd izHkkoh cukus gsrq fo'o cSad dh lgk;rk ls ;gifj;kstuk mRrj izns'k ds 41 tuinksa e sa fdz;kfUor gSaA Hkkjr ljdkj }kjk ;kstuk dk iquxBZu djrs gq, laforj.k ls tqMs lwpdksa dks lfEefyr fd;k x;k gS ftlds rgr~ Hkkjr ljdkj rFkk fo'o cSd ds e/; 29-09-2015 dks u;k vuqcU/k gqvk gSA bl ;kstuk dk izFke pj.k 30 fnlEcj] 2017 dks lekIr gksx;kA ;kstukUrxZr Hkkjr ljdkj ,oa mRrj izns'k ljdkj dh lgHkkfxrk dze'k% 88%12 dh gksxhA ;kstuk dk izeq[k mn~ns'; 0&6 o"kZ ds vk;q oxZ ds cPpksa dk fodkl rFkk iks"kdrk dh xq.koRrk esa lq/kkj ykuk gSA iquxZfBr ;kstuk esa fu/kkZfjr y{;ksa dh iwfrZ gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 5140-28 yk[k dk vk;&O;;d izko/kku gSA

5- izns'k esa dqiks"k.k dh jksdFkke gsrq dqiks"k.k eqDr xkao cukus dh izfdz;k dk fØ;kUo;u&

vDVwcj] 2017 }kjk izns'k esa dqiks"k.k dh jksdFkke gsrq ekr&f'k'kq eR;q nj o ekr~&cky dqiks"k.k esa deh ykrs gq;s ^^dqiks"k.k&eqDr xkao** cukus dk fu.kZ; fy;k x;k gSaA bl iz;kl ds vUrxZr iks"k.k fof'k"V ¼xHkkoZLFkk ds nkSjku ns[kHkky] Lruiku] ,uhfe;k vkfn½ rFkk iks"k.k laosnu'khy ¼LoPNrk] f'k{kk] vkthfodk½ gLr{ksiksa dks lekfgr fd;k tk;sxk rkfd eka ,oa cPps ds LOkkLF; ,oa iks"k.k Lrj esa lexz lq/kkj ifjyf{kr gks ldsA

6-xHkZorh efgykvksa ds fy, QhfMax dk;ZØe

• xHkZorh efgykvksa dh LikWV QhfMax djkdj] dSyksjh@izksVhu ds xSi dh HkjikbZA

mn~ns';

• xHkZorh efgykvksa dks vkW;ju dh 100 xksfy;ka f[kykukA

• fu;fer ijke'kZ l=ksa ds ek/;e ls laLFkkxr izlo@Lruiku dks c<+kok nsukA

• xHkZorh efgykvksa ds LokLF; esa lq/kkj ij uotkr f'k'kq dks dqiks"k.k ls eqDr j[kukA

• vkaxuokM+h dsUnzksa ij vfrdqiksf"kr cPpks a dh ekrkvksa dks iks"k.k ,oa LokLF; lEcU/kh ijke'kZA

:0 19 izfr ykHkkFkhZ izfrfnu dh nj ls O;oLFkkA

QhfMax dk;ZØe dk ehuw

Hkkstu ds lkFk izR;sd fnu ,d ekSleh QyA

lIrkg esa rhu fnu Hkkstu ds lkFk nghA

Hkkstu ds lkFk vk;ju dh yky xksyh dk lsouA

vkaxuokM+h dsUnzksa ij xHkZorh efgykvksa dks iks"k.k ,oa LokLF; lEcU/kh ijke'kZA

06 ekg ls 06 o"kZ ds vfr dqiksf"kr cPpksa ds fy, QhfM+ax dk;ZØe

[ 183 ]

1- dSyksjh&izksVhu ,oa ekbØksU;wfVª;UV ds xSi dh HkjikbZA

mn~ns';

2- xzksFk pkVZ ds ek/;e ls dk;ZØe ds QyLo:i vk;s lq/kkj dh fu;fer VSªfdaxA

3- ifjokj ,oa leqnk; vk/kkfjr ijke'kZ l=ksa dk vk;kstuA

4- oh0,p0,u0Mh0 ds fnu yf{kr cPpksa dk LokLF; ijh{k.k vkSj Vhdkdj.k djkukA

1- :0 14 izfr ykHkkFkhZ izfrfnu dh nj ls O;oLFkkA

QhfMax dk;ZØe dk ehuw

2- Hkkstu ds lkFk izR;sd fnu ,d ekSleh QyA

3- vfr dqiksf"kr cPpksa dks izR;sd ekg 500 xzke ns'kh ?khA

4- 03&06 o"kZ ds vfrdqiksf"kr cPpksa dks ?kj ij xzg.k djus gsrq fcfLdV iSdsV@eqjeqjk pukA

**************

[ 184 ]

v/;k;&14 Je 'kfDr ,oa lsok;kstu

Je 'kfDr dk vfHkizk; 15&59 vk;q oxZ dh tula[;k ls yxk;k tkrk gS vkSj blh oxZ ds O;fDr;ksa ls jkstxkj gsrq miyC/k jgus dh vis{kk dh tkrh gSA o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj

izns'k esa 15&59 vk;q oxZ dh tula[;k 1114 yk[k Fkh tks izns'k dh dqy tula[;k dk va'k 55-8 izfr'kr FkkA mRrj izns'k esa o"k Z 2011 dh tux.kukuqlkj 658-15 yk[k dqy deZdj Fks]

ftuesa 190-58 yk[k d"kd] 199-39 yk[k df"k Jfed] 38-99 yk[k ikfjokfjd m|ksxksa rFkk 229-19 yk[k vU; dk;ksZa esa yxs deZdj FksA dqy deZdjksa esa eq[; rFkk lhekUr deZdjksa dh la[;k

Øe'k% 446-35 yk[k rFkk 211-79 yk[k FkhA mRrj izns'k esa dqy deZdjksa esa 29-0 izfr'kr d"kd ds :i esa] 30-3 izfr'kr df"k Jfed ds :i esa ] 5-9 izfr'kr ikfjokfjd m|ksx /kU/kksa esa rFkk 34-8

izfr'kr vU; dk;ksZa esa deZdj yxs gSaA dqy deZdjksa esa eq[; rFkk lhekUr deZdjksa dh la[;k ls lEcaf/kr vkadM+s rkfydk&14-01 esa n'kkZ;s x;s gSa&

rkfydk&14-01

en

mRrj izns'k esa eq[; rFkk lhekUr deZdj ¼yk[k esa½

dqy eq[; deZdj lhekUr deZdj dqy deZdj

1 2 3 4

xzkeh.k 335-38 184-13 519-51

uxjh; 110-97 27-67 138-64

mRrj çns'k 446-35 211-80 658-15

izns'k dh Je 'kfDr dks jkstxkj miyC/k djkuk ,d cM+h pqukSrh gSA bl gsrq lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk eq[; :i ls csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks jkstxkj gsrq iath;u rFkk mUgsa lkoZtfud

,oa futh {ks= esa oSrfud jkstxkj ds volj miyC/k djkus gsrq vf/klwfpr fjfDr;ksa dh iwfrZ gsrq lEizsf"kr djuk] O;olk; ekxZ funsZ'ku dk;ZØe ds vUrxZr jkstxkj cktkj esa miyC/k izf'k{k.k]

mPp f'k{kk ds voljksa ds lEcU/k esa csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks lE;d ,oa mi;ksxh tkudkjh miyC/k djkuk] Lor% fu;kstu ds {ks= esa viuk m|ksx LFkkfir djus gsrq csjkstxkj vH;fFkZ;ksa

dks izksRlkfgr djuk ,oa _.k lEcU/kh lqfo/kk;sa miyC/k djkus esa mudh lgk;rk djuk] lekt ds fucZy oxZ ds vH;fFkZ;ksa dh lsokfu;kstdrk rFkk dkS'ky esa of) djuk] jkstxkj@csjkstxkjh

ds fofHkUu vk;keksa ds lEcU/k esa lwpukvksa dk ,d=hdj.k] ladyu] izpkj ,oa izlkj vkfn dk;Z lEikfnr fd;s tk jgs gSaA csjkstxkjksa dks lsok;kstu lgk;rk iznku djus gsrq izns'k esa 106

lsok;kstu dk;kZy;] 16 tuinksa esa fodykaxks gsrq fof'k"V lsok;kstu dk;kZy;] 13 fo'ofo|ky;ksa esa fo'ofo|ky; lsok;kstu lwpuk ,oa ea=.kk dsUæ] 03 uxj lsok;kstu dk;Zy; rFkk eq[;ky;

Lrj ij 01 O;olkf;d ,oa izcU/kdh; lsok;kstu dk;kZy; LFkkfir gSA lsok;kstu ls lEcfU/kr dqN izeq[k enksa ds vkadM+s rkfydk 14-02 esa fn;s tk jgs gSa&

[ 185 ]

rkfydk&14-02

Øze la[;k

mRrj izns'k ds lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk jkstxkj ltu lEcU/kh vkadM+s

Ekn o"kZ

xr o"kZ dh vis{kk izfr'kr

of) 2015 2016

1 2 3 4 5 1- 2- 3- 4- 5- 6-

iathdr vH;fFkZ;ksa dh la[;k vf/klwfpr fjfDr;ksa dh la[;k vf/klwfpr fjfDr;ksa esa lEizs"k.k losru jkstxkj esa yxk;s x;s vH;fFkZ;ksa dh la[;k Lor% jkstxkj esa yxk;s x;s vH;fFkZ;ksa dh la[;k o"kZ ds vUr esa lfØ; iaftdk ij miyC/k vH;fFkZ;ksa dh la[;k ¼gtkj esa½

757637 1631 30098 43025

827

3403

619704 963 9459 68521

325

3178

¼&½18-2 41-0 68-6

¼&½59-3

¼&½60-7

¼&½6-6

oSrfud jkstxkj ds lhfer voljksa dks nf"Vxr j[krs gq;s Hkkjr ljdkj ,oa mRrj izns'k ljdkj }kjk Lor% fu;kstu ds {ks= esa vusd ;kstuk;sa dk;kZfUor dh tk jgh gSaA lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk Hkh bl {ks= esa izHkkoh Hkwfedk dk fuokZg fd;k tk jgk gSA lsok;kstu dk;kZy;ksa esa iathdr csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks Lor% jkstxkj ds mi;qDr O;olk; rFkk Lor% fu;kstu ds izksUu;u ds fy;s cuk;h x;h fofHkUu ;kstukvksa dh Hkyh&Hkkafr tkudkjh djkdj mUgsa Lor% jkstxkj ds {ks= esa viuk jkstxkj vkjEHk djus ds fy;s mRizsfjr fd;k tkrk gSA foRrh; lgk;rk ,oa _.k vkfn miyC/k djkus ds mn~ns'; ls csjkstxkj vH;fFkZ;ksa ds vkosnu&i=] foRrh; laLFkkvksa dks lsok;kstu dk;kZy; ds ek/;e ls Hkh vxzlkfjr fd;s tkrs gSaA mRrj izns'k esa o"k Z 2015 esa 827 rFkk o"kZ 2016 esa 325 vH;fFkZ;ksa dks Lor% fu;ksftr djk;k x;kA Lor% fu;kstu dk;Øe ds {ks= esa gqbZ izxfr dk fooj.k rkfydk&14-03 esa n'kkZ;k x;k gSa%&

Lor% jkstxkj@fu;kstu dk;Zdze

rkfydk&14-03

izns'kokfl;ksa dks loSrfud jkstxkj lqyHk djkus esa lkoZtfud {ks= dh egRoiw.kZ Hkwfedk gSA mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= ds lsok;kstdksa ls lEcfU/kr vkadM+k rkfydk 14-04 esa n'kkZ;k x;k gS&

mRrj Áns'k esa Lor% fu;kstu dk;Zdze ds {ks= esa gqbZ izxfr

Øze la[;k

dk;Z fooj.k

o"kZ xr o"kZ dh vis{kk

izfr'kr of) 2015 2016

1 2 3 4 5 1- 2- 3- 4- 5-

Lor% fu;kstu gsrq iathdr vH;fFkZ;ksa dh la[;k Lor% fu;kstu gsrq izkFkZuk i=ksa dk vxzlkj.k Lor% fu;kstu djk;s x;s O;fDr;ksa dh la[;k Lor% fu;kstu gsrq vk;ksftr lkewfgd okrkZ,a Lor% fu;kstu gsrq vk;ksftr xksf"B;ksa@cSBdksa dh la[;k

2694 1487 827 3138 648

1481 710 325 1360 267

¼&½45-0 ¼&½52-3 ¼&½60-7 ¼&½56-7 ¼&½58-8

[ 186 ]

rkfydk&14-04

{ks=

mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= ds lsok;kstdksa dh la[;k

o"kZ xr o"kZ dh vis{kk izfr'kr of)

EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016 1 2 3 4

1-dsUnz ljdkj 2-jkT; ljdkj 3-v)ZZ ljdkj ¼dsUnz½ 4-v)ZZ ljdkj ¼jkT;½ 5-LFkkuh; fudk;

726 8383 5563 1603 1325

722 8379 5571 1602 1326

¼&½0-55 0-00 0-14

¼&½0-06 0-08

;ksx 17600 17600 0-00

mijksDr rkfydk ds fo'ys"k.k ls Li"V gS fd mRrj izns'k esa ekpZ 2015 ls ekpZ] 2016 dh vof/k esa lkoZtfud {ks= ds dqy vf/k"Bkuksa dh la[;k vifjofrZr jghA izns'k esa ekpZ] 2015

ds vUr esa 17600 vf/k"Bku lsok;kstd iaftdk ij miyC/k Fk s] tks ekpZ] 2016 esa Hkh ;Fkkor 17600 gh jgsA vkyksP; o"kZ esa lkoZtfud {ks= esa v)ZZ ljdkj ¼dsUnz½ ds vf/k"Bkuksa dh la[;k esa

lokZf/kd 0-14 izfr'kr dh of) ifjyf{kr gqbZA jkstxkj lqyHk djkus esa futh {ks= dk Hkh egRoiw.kZ ;ksxnku gSA mRrj izns'k esa futh

{ks= ds lsok;kstdksa ls lacaf/kr vkadM+s rkfydk 14-05 esa fn;s tk jgs gS%&

rkfydk&14-05

dzekad

mRrj izns'k ds futh {ks= ds lsok;kstdksa dh la[;k

vf/k"Bku oxZ

o"kZ xr o"kZ dh vis{kk

izfr'kr of) ekpZ]

2015

ekpZ]

2016

1 2 3 4 5

1 ,DV vf/k"Bku 5417 5478 1-13

2 uku ,DV vf/k"Bku 3421 3435 0-40

;ksx 8838 8913 0-85

Rkkfydk la[;k 14-08 ls Li"V gS fd mRrj izns'k esa ekpZ 2015 ls ekpZ] 2016 dh vof/k esa lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k esa 0-8 izfr'kr dh deh vkbZ gSA lokZf/kd

deh ¼&½3-38 izfr'kr dsUnz ljdkj ds {ks= esa dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa gqbZ gSA dsUnz ljdkj] jkT; ljdkj rFkk LFkkuh; fudk;ksa esa dk;Zjr~ deZpkfj;ksa dh la[;k rkfydk&14-06 esa

nh tk jgh gS%&

[ 187 ]

rkfydk&14-06

mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k

Øzekad

Ekn

o"kZ

xr o"kZ dh vis{kk izfr'kr of) ekpZ] 2015 ekpZ] 2016

1 2 3 4 5

1-

2-

3-

4-

5-

dsUnz ljdkj

jkT; ljdkj

v)Z ljdkj ¼dsUnz½

v)Zljdkj ¼jkT;½

LFkkuh; fudk;

318644

701319

162710

332148

109958

307875

701507

160258 333142

108687

¼&½3-38

0-03

¼&½1-51

0-30

¼&½1-16

;ksx 1624779 1611469 ¼&½0-82

3186

44

3078

75

7013

19

7015

07

1627

10

1602

58

3321

48

3331

42

1099

58

1086

87

0

200000

400000

600000

800000

ekpZ] 2015 ekpZ] 2016

mRr j i zns' k esa l koZt fud {ks= esa dk; Zj r deZpkfj ; ksa dh l a[ ; k

dsUnz l j dkj j kT; l j dkj v ) Z l j dkj ¼dsUnz½

v) Z l j dkj ¼j kT; ½ LFkkuh; fudk;

[ 188 ]

mRrj izns'k esa futh {ks= esa dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa ekpZ] 2016 esa xr o"k Z dh vis{kk 4-9 izfr'kr dh of) nf"Vxkspj gqbZA futh {ks= esa dk;Zjr~ deZpkfj;ksa dh la[;k ds vkadMs+s rkfydk 14-07 esa fn;s x;s gS&

rkfydk&14-07

mRrj izns'k ds futh {ks= esa dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k

Øekad en o"kZ xr o"kZ dh vis{kk

izfr'kr of) ekpZ] 2015 ekpZ] 2016 1 2 3 4 5 1 2

,DV vf/k"Bku uku,DV vf/k"Bku

588215 48470

618807 49363

5-2 1-8

;ksx 636685 668170 4-9 vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj lkoZtfud {ks= esa ekpZ] 2015 esa xr o"kZ dh vis{kk dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa 0-8 izfr'kr dh deh gqbZ gSA bu deZpkfj;ksa dk foLrr fooj.k rkfydk 14-08 esa fn;k x;k gS& rkfydk&14-08 mRrj izns'k esa lkoZtfud {ks= esa vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj dk;Zjr deZpkfj;ksa

dh la[;k

vkS|ksfxd oxZ

vkS|ksfxd fooj.k lsokjr deZpkfj;ksa dh la[;k xr o"kZ dh

vis{kk izfr'kr of)

EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016

1 2 3 4 5 ß,Þ df"k] ou lEink ,oa eRL; 39016 38645 ¼&½0-95 ßchÞ [kku ,oa mR[kuu 4625 4622 ¼&½0-06 ßlhÞ mRiknu 96967 93298 ¼&½3-78 ßMhÞ fo|qr] xSl] ok"i ,oa

okrkuqdwyu vkiwfrZ 47218 46545 ¼&½1-43

ßbZÞ ty vkiwfrZ 22015 21800 ¼&½0-98 ß,QÞ fuekZ.k 128384 128915 0-41 ßthÞ Fkksd ,oa QqVdj O;kikj]

eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy dh ejEer

15961 15204 ¼&½ 4-74

ß,pÞ ifjogu ,oa Hk.Mkj.k 243003 233184 ¼&½4-04 ßvkbZÞ vkoklh; ,oa [kk| lsok fØ;k;sa 351 397 13-11

ßtsÞ lwpuk ,oa lapkj 22888 22892 0-02

ßdsÞ foRrh; ,oa chek fØ;k;sa 102936 102981 ¼&½0-04 ß,yÞ fj;y LVsV fØ;k;sa 0 0 0-00 ß,eÞ

O;olkf;d] oSKkfud ,oa rduhdh fØ;k;sa

20506 20244 ¼&½1-28

ß,uÞ iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa 357 476 33-33

[ 189 ]

vkS|ksfxd oxZ

vkS|ksfxd fooj.k lsokjr deZpkfj;ksa dh la[;k xr o"kZ dh

vis{kk izfr'kr of)

EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016

1 2 3 4 5 ßvksÞ Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d

lkekftd lqj{kk 541183 540869 ¼&½0-06

ßihÞ f'k{kk 230910 234648 1-62 ßD;wÞ Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd

dk;Z 102753 101320 ¼&½1-39

ßvkjÞ dyk]euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa

2155 2151 ¼&½0-19

ß,lÞ vU; lsok dk;Z 3551 3278 ¼&½7-69 ßVhÞ fu;kstd ds :i esa ?kjsyw fØ;k;sa 0 0 0-00 ß;wÞ

,DLVªk VsjhVksfj;y laxBuksa ,oa ckWMhl dh fØ;k;sa

0 0 0-00

;ksx 1624779 1611469 ¼&½0-82 rkfydk&14-08 ls Li"V gS fd df"k] ou lEink ,oa eRL;] [kku ,oa mR[kuu] mRiknu] fo|qr] xSl] ok"i ,oa okrkuqdwyu vkiwfrZ] ty vkiwfrZ] Fkksd ,oa QqVdj O;kikj] eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy dh ejEer] ifjogu ,oa Hk.Mkj.k] O;olkf;d oSKkfud ,oa rduhdh fØ;k;sa] foRrh; ,oa chek] fØ;k;sa] Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd dk;Z] Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d lkekftd lqj{kk] vU; lsok dk;Z ,oa dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa dks NksM+dj lkoZtfud {ks= ds 'ks"k oxksZ esa ekpZ] 2016 esa deZpkfj;ksa dh la[;k esa xr o"kZ dh rqyuk esa of) gqbZ gS vkSj ;g of) lokZf/kd 33-33 izfr'kr iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa oxZ esa gqbZA vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj futh {ks= esa ekpZ] 2016 esa xr o"kZ dh vis{kk dk;Zjr dqy deZpkfj;ksa dh la[;k esa 4-94 izfr'kr dh of) nf"Vxkspj gqbZA bu deZpkfj;ksa dk foLrr fooj.k rkfydk&14-09 esa fn;k x;k gS&

rkfydk&14-09 mRrj izns'k ds futh {ks= esa vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj dk;Zjr deZpkfj;kas dh

la[;k

vkS|ksfxd oxZ

vkS|ksfxd fooj.k lsokjr~ deZpkfj;ksa dh

la[;k xr o"kZ dh

vis{kk izfr'kr of) EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016

1 2 3 4 5 ß,Þ df"k] ou lEink ,oa eRL; 667 615 ¼&½7-80 ßchÞ [kku ,oa mR[kuu 62 62 0 ßlhÞ mRiknu 315750 333049 5-48 ßMhÞ fo|qr] xSl] ok"i ,oa

okrkuqdwyu vkiwfrZ 5383 5729 6-43

ßbZÞ ty vkiwfrZ 0 0 0 ß,QÞ fuekZ.k 364 430 18-13

[ 190 ]

vkS|ksfxd oxZ

vkS|ksfxd fooj.k lsokjr~ deZpkfj;ksa dh

la[;k xr o"kZ dh

vis{kk izfr'kr of) EkkpZ] 2015 EkkpZ] 2016

1 2 3 4 5 ßthÞ Fkksd ,oa QqVdj O;kikj]

eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy dh ejEer

11911 11896 ¼&½0-13

ß,pÞ ifjogu ,oa Hk.Mkj.k 3178 2983 ¼&½6-14 ßvkbZÞ vkoklh; ,oa [kk| lsok fØ;k;sa 9059 9219 1-77

ßtsÞ lwpuk ,oa lapkj 10551 11281 6-92

ßdsÞ foRrh; ,oa chek fØ;k;sa 7479 8676 16-00

ß,yÞ fj;y LVsV fØ;k;sa 25976 24826 ¼&½4-43 ß,eÞ

O;olkf;d] oSKkfud ,oa rduhdh fØ;k;sa

379 379 0-0

ß,uÞ iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa 29479 42522 44-25

ßvksÞ Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d lkekftd lqj{kk

0 0 0

ßihÞ f'k{kk 204328 203740 ¼&½0-29

ßD;wÞ Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd dk;Z

10018 10685 6-66

ßvkjÞ dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa

781 747 ¼&½4-35

ß,lÞ vU; lsok dk;Z 1322 1331 0-68

ßVhÞ fu;kstd ds :i esa ?kjsyw fØ;k;sa

0 0 0

ß;wÞ

,DLVªk VsjhVksfj;y laxBuksa ,oa ckWMhl dh fØ;k;sa

0 0 0

;ksx 636687 668170 4-94 rkfydk 14-09 dks ns[kus ls Li"V gksrk gS fd df"k] ou lEink ,oa eRL;] ifjogu ,oa Hk.Mkj.k] Fkksd ,oa QqVdj O;kikj] eksVjxkM+h ,oa eksVj lkbfdy dh ejEer] fj;y LVsV fØ;k;sa] dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa rFkk f'k{kk oxZ dks NksM+dj ”ks"k lHkh oxksZ e sa ekpZ] 2016 esa deZpkfj;ksa dh la[;k esa xr o"kZ dh rqyuk esa of) gqbZ gS vkSj lokZf/kd of) iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa oxZ esa 44-25 izfr'kr gqbZA blh izdkj lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k ekpZ] 2016 esa xr o"kZ dh vis{kk 0-7 izfr'kr rFkk futh {ks= esa 7-4 izfr'kr vf/kd jgh tcfd lkoZtfud ,oa futh {ks= dks feykdj ns[kus ls buesa mDr vof/k esa xr o"kZ dh vis{kk 2-8 izfr'kr dh of) nf"Vxkspj gksrh gSA xr o"kZ dh vis{kk futh {ks= esa dk;Zjr efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k esa lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k ls rqyukRed #i ls vfèkd of) ifjyf{kr gqÃA bUgsa rkfydk 14-10 ls ns[kk tk ldrk gS%&

[ 191 ]

rkfydk&14-10 mRRkj izns'k ds lkoZtfud ,oa futh {ks= esa dk;Zjr~ efgyk deZpkfj;ksa dh la[;k Øekad

en

o"kZ

xr o"kZ dh vis{kk izfr'kr of)

ekpZ] 2015 ekpZ] 2016 1 2 3 4 5 1 2

lkoZtfud {ks= futh {ks=

204959 92846

206424 99734

0-7 7-4

;ksx 297805 306158 2-8

lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk lsok;kstu gsrq lapkfyr dk;Zdze lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk izns'k ds csjkstxkj vH;kfFkZ;ksa dks lsok;kstu lgk;rk iznku djus gsrq fuEu egRoiw.kZ dk;Z fd;s tkrs gSa&

1-jkstxkj esyksa dk vk;kstu& futh {ks= esa jkstxkj ds voljksa dh miyC/krk dks nf"Vxr j[krs gq, izns'k ds lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk jkstxkj esyksa ds ek/;e ls izns'k ds csjkstxkjksa dks futh {ks= esa Hkh jkstxkj ds volj miyC/k djk;s tkrs gSaA jkstxkj esyksa ds vk;kstu gsrq lsok;kstu osc iksVZy % lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu ij vkuykbu O;oLFkk fodflr dh x;h gSA

2-dWfj;j dkmfUlfyax dk;Zdze % jkstxkj cktkj esa jkstxkj ds voljksa rFkk miyC/k tu'kfDr esa vlarqyu dks nf"V esa j[krs gq, lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk dWfj;j dkmfUlfyax dk dk;Z Hkh fd;k tk jgk gSA izns'k ds lsok;kstu dk;kZy;ksa }kjk dWfj;j dkmfUlfyax dk;ZØeksa dk vk;kstu dj csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks jkstxkj ds voljksa ds vuq:i fo"k; p;u esa lgk;rk] jkstxkj cktkj esa miyC/k voljksa] jkstxkjijd ikB~;Øeksa ,oa izf'k{k.k ikB~;Øeksa dh tkudkjh iznku dh tkrh gSA

lsok;kstu foHkkx }kjk uokpkj ds vUrZxr bZ&dkmfUlfyax dk;Zdze 'kq: fd;k x;k gS] ftlds vUrxZr izFke pj.k esa jk;cjsyh tuin esa fQjkstxka/kh bathfu;fjax ,.M VsDuhdy baLVhV~;wV esa 02 fnlEcj] 2016 dks ^^flfoy lsok esa dWfj;j fo"k;^^ ij bZ& dkmfUlfyax dh x;h rFkk 08 flrEcj] 2017 dks >qu>quokyk fctusl Ldwy tuin QStkckn esa ^^j{kk lsok esa dWfj;j fo"k;^^ ij bZ&dkmfUlfyax dk;Zdze dk vk;kstu fd;k x;kA

rkfydk&14-11

dWfj;j dkmfUlfyax ,oa jkstxkj esyk dh izxfr fjiksVZ

o"kZ jkstxkj esyk dWfj;j dkmfUlfyax

esyksa dh la[;k

p;fur vH;fFkZ;ksa dh la[;k

f'kfojksa dh la[;k

izfrHkkfx;ksa dh la[;k

1 2 3 4 5

2016&17

630 55438 2706 401481

2017&18 flrEcj 2017 rd

287 24168 1081 108066

[ 192 ]

3-ekMy dSfj;j lsUVj ¼dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk½&%

egkfuns'kd] jkstxkj ,oa izf'k{k.k] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh }kjk us'kuy dSfj;j lfoZl izkstsDV ds varZxr 'kr izfr'kr dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk ds :i esa izns'k esa ekMy dSfj;j lsUVj dh LFkkiuk dh tkuh gSA ekMy dSfj;j lsUVj dk dk;Z {ks= iwjs izns'k ds v/;~;ujr~ Nk=&Nk=kvksas rFkk izf'k{k.k laLFkkuksa ds v/;~;u dj jgs izf'k{kkfFkZ;ksa ls lacaf/kr gSA bl lsUVj }kjk orZeku ifjos'k esa f'k{k.k] izf'k{k.k ,oa jkstxkj ds u, mHkjrs O;olk;ksa dh tkudkjh iznku djus ds lkFk&lkFk mudh lsok;kstdrk esa of) fd, tkus dh Hkh O;oLFkk gSA orZeku esa izf'k{k.k ,oa lsok;kstu funs'kky;] y[kuÅ] ftyk lsok;kstu dk;kZy;] xkft;kckn esa ekMy dSfj;j lsUVj LFkkfir fd;s x;s gSaA cqUnsy[k.M fo'ofo|ky; >kalh] dk'kh fgUnw fo'ofo|ky; okjk.klh] {ks=h; lsok;kstu dk;kZy;] esjB] {ks=h; lsok;kstu dk;kZy;] eqjknkckn ,oa bykgkckn fo'ofo|ky;] bykgkckn esa ekMy dSfj;j lsUVj LFkkfir fd;s x;s gSa A

4-f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnz& izns'k ds 52 tuinksa esa LFkkfir f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnzksa }kjk lekt ds fucZy oxksZa

;Fkk vuqlwfpr tkfr&tu tkfr ,oa vU; fiNMs+ oxksZa ds vH;fFkZ;ksa dks ekxZ n'kZu ,oa izf'k{k.k iznku dj mudh lsok;kstdrk esa vfHkof) dk iz;kl fd;k tkrk gSA bu f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnzksa esa lkekU; Kku] fgUnh ,oa vaxzsth Hkk"kk] lfpoh; i)fr] fgUnh Vad.k] vk'kqfyfi fgUnh ,oa dEI;wVj dk izf'k{k.k iznku fd;k tkrk gSA

rkfydk&14-12 f'k{k.k ,oa ekxZ n'kZu dsUnzksa dh izxfr fjiksVZ

o"kZ lsok;ksftr Lor% fu;ksftr dqy

1 2 3 4 2016 84 78 162

5-lsok;kstu iksVZy&

csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks jkstxkj ds volj miyC/k djk;s tkus gsrq osciksVZy lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu dk fodkl djk;k x;k gSA bl osciksVZy esa csjkstxkj vH;fFkZ;ksa ,oa lsok;kstdksa dks vkWuykbu iathdr djus dk izkfo/kku fd;k x;k gSA blls csjkstxkj vH;fFkZ;ksa dks tgka jkstxkj ds vf/kd ls vf/kd volj miyC/k gksaxs ogha lsok;kstdksa dks Hkh ;ksX; ,oa izf'kf{kr vH;FkhZ miyC/k gks ldsaxsA lsok;kstu iksVZy lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu ds izpkj&izlkj] fodkl ,oa vU; lg;ksx gsrq 08 twu] 2017 dks Je ,oa lsok;kstu foHkkx rFkk ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ¼us”kuy g~;weu fjlkslZ MsoyiesUV usVodZ½ ds e/; ,e0vks0;w0 gLrk{kfjr fd;k x;k gSA ,u0,p0vkj0Mh0,u0 jk"Vªh; Lrj ij dEifu;ksa ds izfrfuf/k;ksa dk lewg gS] ftlesa yxHkx 12500 lnL; lfEefyr gSaA ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ftlesa yxHkx 12500 lnL; lfEefyr gSa] vius lnL;ksa ds e/; lsok;kstu iksVZy dk O;kid izpkj&izlkj djus esa lg;ksx iznku djsxk rFkk vf/kd ls vf/kd lnL;ksa dks iksVZy ls HkrhZ djus gsrq izsfjr djsxkA blh dze esa 29-08-2017 dks lkbafVfQd

[ 193 ]

dUos'ku lsaVj] fdax tktZ fpfdRlk fo'ofo|ky;] y[kuÅ esa ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ¼us”kuy g~;weu fjlkslZ MsoyiesUV usVodZ½ ds lg;ksx ls bEIyk;esUV lfeV dk vk;kstu fd;k x;kA mDr lfeV esa ,u0,p0vkj0Mh0,u0 ls lacaf/kr daifu;ksa ds izfrfuf/k;ksa] m|fe;ksa ,oa 'kS{kf.kd laLFkkuksa ds izfrfuf/k;ksa rFkk izns'k ljdkj }kjk izns'k ds csjkstxkjksa dks jkstxkj ds volj miyC/k djkusa lac/kh fo"k; ij ifjppkZ dh x;hA

lHkh ljdkjh@v)Zljdkjh foHkkxksa esa lafonk ,oa vkmVlksflZax ds ek/;e ls gksus okyh HkfrZ;ksa dks lsok;kstu osciksVZy lsok;kstu-;wih-,uvkbZlh-bu ds ek/;e ls vf/klwfpr fd;s tkus dh O;oLFkk 21 twu] 2017 ls 'kq# dh x;h gSA

m0iz0 Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj dY;k.k cksMZ ds varxZr ykHkkFkhZ Jfedksa ds fgrkFkZ pyk;h tkus okyh ;kstuk;sa

1- f'k'kq fgrykHk ;kstuk mn~ns';&

bl cksMZ ds vUrxZr iathdr ykHkkFkhZ Jfedksa ds uotkr f'k'kqvksa dks muds tUe ls nks o"kZ dh vk;q iw.kZ gksus rd ikSf"Vd vkgkj dh O;oLFkk djk;k tkukA ik=rk&

• lHkh iathdr deZdj ¼efgyk ,oa iq:"k½ ykHk vf/kdre nks cPpksa rd ns; gksxkA

fgrykHk& o"kZ esa ,d ckj ,d eq'r ¼yM+dk gksus ij 10]000 yM+dh ij 12]000 izfr f'k'kq dh nj

ls½ nks o"kZ dh vk;q rd gh ns; gSA

2- ekrRo fgrykHk ;kstuk mn~ns';&

cksMZ ds vUrxZr iathdr ykHkkFkhZ efgyk deZdkjksa dks izlo ds mijkUr ikSf"Vd vkgkj dh O;oLFkk djk;k tkukA ik=rk& • lHkh iathdr efgyk Jfed ;k iq:"k deZdkj dh iRuh • ykHk vf/kdre nks izloks a rd gh ns; gksxkA fgrykHk& • :0 12]000@& nks fd'rksa esa iathdr efgyk deZdkj dks vkSj :0 6]000@& nks fd'rksa esa

• iq:"k deZdkj dh iRuh dks izFke fd'r&izlo ds mijkUr ,oa f}rh; fd'r ch0lh0th0 Vhdkj.k iw.kZ gksus ijA

3- ckfydk enn ;kstuk mn~ns';&

cksMZ ds vUrxZr iathdr ykHkkFkhZ deZdkjksa dh iqf+=;ksa dh vkfFkZd enn dj vkRe fuHkZj cukukA ik=rk& • lHkh iathdr efgyk@iq:"k fuekZ.k Jfed tks U;wwwure 01 o"kZ ls lnL; gks rkfd va'knku

tek fd;k gksA • ifjokj esa tUeh igyh ckfydk dks ykHk feysxk] nwljh dks rHkh feysxkk tc nksuksa lUrkusa

ckfydk gksaA ;fn izFke ,oa f}rh; izlo esa ,d ls vf/kd ckfydk,a tUerh gS rks lHkh dks ykHk vuqeU; gksxkA

• dkuwuh :i ls xksn yh gqbZ ckfydk dks izFke ckfydk ekurs gq, ykHk vuqeU; gksxkA

[ 194 ]

• ckfydk ds tUe dk iathdj.k tUe&eR;q iaftdk ij gksuk vfuok;Z gSA • 18 o"k Z dh vk;q iw.kZ gksus ij ;kfn iq=h dk fu/ku gks tkrk gs rks lkof/k tek dh jde

cksMZ dks okil gks tk;sxhA • Hkkjr@m0iz0 ljdkj }kj pykbZ tk jgh fdlh vU; ;kstuk esa ykHk u fy;k gksA fgrykHk& • :0 20]000 ,deq'r crkSj lkof/k tek] 18 o"kZ dh vk;q iw.kZ gksus ij gh ifjiDo gksxkA • Hkqxrku vfookfgr jgus ij gh ns; gSA • ifjokj ds fudVLFk vkaxuckM+h dsUnz ij ckfydk ds tUe ls 01 o"kZ ds vUnj iathdj.k

djkuk vko';d gksxkA 4- v{kerk isa'ku ;kstuk mn~ns';&

cksMZ ds vUrxZr iathdr ykHkkFkhZ deZdkjksa ds nq?kZVuk@chekjh ds dkj.k iw.kZ ,oa LFkk;h :Ik ls v{ke gks tkus ij ykHkkFkhZ o mlds ifjokj ds Hkj.k&iks"k.k gsrq fu;fer :Ik ls vkfFkZd lgk;rk iznku djukA ik=rk& • lHkh iathdr Jfed tks nq?kZVuk@chekjh ds dkj.k iw.kZ ,oa LFkk;h :Ik ls ¼50 izfr'kr

o vf/kd½ v{ke gksaA izfrcU/k&

• ykHkkFkhZ deZpkjh jkT; chek ;sktuk ds vUrxZr isa'ku dk YkkHk izkIr djus gsrq ik= u gks

• iw.kZ LFkk;h v{kerk 50 izfr'kr ;k mlls vf/kd gksA

• ykHk dsoy iathdr Jfed ds Lo;a v{ke gksus dh fLFkfr esa gh ns; gksxkA fgrykHk&:0 1000@& crkSj isa'ku ykHkkFkhZ ds v{ke gks tkus ij thou dky rd ns; gksxkA

• chekjh ls rkRi;Z ydok] dq"B jksx dSalj] risfnd ,oa vU; xEHkhj chekjh ftlls Jfed v{ke gks x;k gksA

5- eR;q ,oa fodykaxrk lgk;rk ;kstuk mn~ns';&

iathdr Jfedksa dh nq?kZVuk gks tkus ij rRdkfyd lgk;rk gsrq ykHkkFkhZ Jfed o mlds vkfJrksa dks rRdkfyd vuqxzg jkf'k iznku fd;k tkukA ik=rk&

lHkh iathdr ykHkkFkhZ deZdkj ;k muds vkfJrksa ¼ifr] vfookfgr iqf=;ka] vo;Ld iq=ksa rFkk fuHkZj ekrk&firk½ dks ns; gksxkA

¼d½ dk;ZLFky ij dk;Z ds nkSjku ;k brj eR;q ij ¼[k½ efgyk deZdkj dh izlo ds nkSjku eR;q ijA

fgrykHk&

• :0 5]00]000@& ,deq'r deZdkj dh eR;q gks tkus ij vkfJrksa dks ns; gksxkA

• :0 3]00]000@& deZdkj dh LFkk;h iw.kZ viaxrk ij :0 2]00]000@& LFkk;h vkaf'kd fodykaxrk ij crkSj vuqxzg /kujkf'k ns; gksxkA

[ 195 ]

6- iq=h fookg vuqnku ;kstuk mn~ns';&

cksMZ ds vUrxZr iathdr ykHkkFkhZ Jfedksa dh fookg ;ksX; iqf=;ksa ds fookg laLdkj dks lqxerk ls lEiUu djus gsrq vkfFkZd lgk;rk iznku djukA ik=rk&

• lHkh iathdr fuekZ.k Jfed ¼efgyk ,oa iq:"k½A • Jfed dk U;qure 03 o"kZ rd fu;fer lnL; gksuk vfuok;Z gS rFkk fu;fer va'knku

tek gksA fgrykHk&

:0 40]000@& fuekZ.k Jfed dh lHkh iqf=;ksa dks izfr iq=h dh nj ls vuqeU; gksxkA 7- vaR;sf"V lgk;rk ;kstuk& mn~ns';& cksMZ ds fuekZ.k Jfed dh eR;q dh fLFkfr esa mldh vaR;sf’V ,oa vafre laLdkj dks lqxerkiwoZd lEiUu fd, tkus gsrq rkRdkfyd vkfFkZd lgk;rk iznku fd;k tkukA ik=rk&

• iathdr erd fuekZ.k Jfed ds vkfJrA • ;g lgk;rk vkRegR;k tSlh fLFkfr esa vuqeU; ugha gksxhA fgrykHk&

• :0 15000@& vafre laLdkj O;; ds :Ik esaA

• :0 1 yk[k ,deq'r rkRdkfyd lgk;rk jkf'k ds :Ik esa vkfJrksa dks nh tk;sxhA

8- dkS'ky fodkl rduhdh mUu;u ,oa izek.ku ;kstuk mn~ns';& fuekZ.k Jfedksa dks muesa dkS'ky laca/kh n{krk fodkl ,oa rduhdh mUu;u ds mn~ns'; ls vko';d izf'k{k.k lqyHk djk;k tkuk gSA ,sls izf'k{k.k esa gq, O;; rFkk etnwjh ds uqdlku dh izfriwfrZ djuk gSA ik=rk&iathdr Jfed vFkok iRuh ,oa vkfJr vfookfgr iq=h o 21 o"kZ ls de vk;q okys iq=k sa dks gh fey ldsxk ijUrq ;fn fdlh ykHkkFkhZ dk iq= izf'k{k.k esa izos'k ds le; 21 o"kZ ls de vk;q dk gS vkSj izf'k{k.k ds mijkUr mldh mez 21 o"kZ ls vf/kd gks tkrh gS rks bl ;kstuk dk ykHk mls Hkh vuqeU; gksxkA ;kstuk ds varxZr izf'k{k.k dk dk;Z O;olkf;d f'k{kk ,oa dkS'ky fodkl foHkkx ds dkS'ky fodkl fe'ku ds rgr djk;k tk,xkA fgrykHk&

• izf'k{k.k dh n'kk esa laLFkk }kjk fu/kkZfjr 'qkYd] ikB~; iqLrdsa ,oa izf'k{k.k ls lacaf/kr vU; ys[ku lkexzh ds O;; dh izfriwfrZ cksMZ }kjk dh tk,xhA

• Jfed ds Lo;a izf'k{k.k esa Hkkx ysus ij izf'k{k.k vof/k dh vuqeU; etnwjh Hkh feysxh tcfd vkfJr iq=@iqf=;ksa dks vuqeU; ugha gksxhA

9- vkokl lgk;rk ;kstuk

mn~ns';&

vf/kdka'kr% fuekZ.k Jfed xjhc gksrs gSa] ijUrq ch0ih0,y0 lwph esa mudk uke u gksus ls vkokl ykHk ugha feyrk] oLrqr% os ik= gksrs gSaA vr% ;kstuk dk ewy mn~ns'; iathdr deZdkjksa dks vkoklh; lqfo/kk gsrq vuqnku miyC/k djkuk gSA

[ 196 ]

ik=rk& • xr foRrh; o"kZ esa lHkh iathdr fuekZ.k Jfed ik= gksaxsA ykHkkFkhZ fu;fer va'knku

tek djrk gksA • ifjokj ,d bZdkbZ ds :i esa fy;k tk,xkA

• ykHkkFkhZ ds ikl Lo;a dk vFkok ifjokj dk iDdk vkokl u gksA

• dsUnz@izns'k ljdkj dh vU; ;kstuk esa vkokl gsrq lgk;rk dk ykHk ikus okys Jfed bl ;kstuk ds ik= ugha gksaxsA

• mu Jfedksa dks ykHk feysxk ftuds ikl Lo;a vFkok ifjokj ds uke leqfpr Hkwfe miyC/k gksA

• dk;Z LFkku@ fuokl ,d gh ftys esa gksus ij ojh;rk iznku dh tk,xhA

• Jfedksa dks bl ;kstuk dk ykHk lEiw.kZ thou esa dsoy ,d ckj gh feysxkA

• ifr@iRuh nksauks iathdr gSa rks ykHk esa iRuh dks ojh;rk nh tk,xhA fgrykHk& • :0 1]00]000@& dh /kujkf'k 02 fd'rksa esaA • ejEer gsrq :0 15000@& dh /kujkf'k feysxhA • ,d gh ykHkkFkhZ dks ,d lkFk nksuksa ykHk ugha fn;k tk,xkA

10- isa'ku ;kstuk

mn~ns';& iathdr fuekZ.k Jfedksa] ftudh vk;q 60 o"kZ gks xbZ gS vkSj ftudk okf"kZd va'knku

v|ru tek gksa] dks ,d fuf'pr /kujkf'k isa'ku ds :i esa miyC/k djk;k tkuk gSA vr% ykHkkFkhZ dh fu;fer vk; esa gks jgh {kfr dh izfriwfrZ djus rFkk mldh vkthfodk ds lqqxe lapkyu dh nf"V ls bl ;kstuk dh ladYiuk dh x;h gSA ik=rk&

• Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdj vf/kfu;e&1996 ds varxZr ykHkkFkhZ ds :i esa iathdr gksukA

• 60 o"kZ dh vk;q iw.kZ djuk ,oa rRle;~ U;wure ikWp o"kZ rd ykHkkFkhZ ds :Ik esa iathdr ,oa v|ru va'knku fn;k tkukA

• fdlh vU; cksMZ ;k isa'ku ;kstuk dk lnL; u gksuk ,oa vk;q iw.kZ djrs le; mRrj izns'k esa LFkk;h :i ls fuokl djukA

fgrykHk& izR;sd ik= fuekZ.k&Jfed dks izfrekg dh nj ls :0 500@& dh /kujkf'k mlds

thfor jgus rd mls Lo;a vkSj mldh eR;q ds i'pkr~ izFker% mldh iRuh@ifr dks ;k f}rh;% mlds vkfJr] ekrk@firk dks ;fn og fdlh isa'ku ;kstuk ds varxZr ;g /kujkf'k isa'ku ds :Ik esa ns; gksxhA isa'ku dh /kujkf'k dk Hkqxrku ykHkkFkhZ ds cSad&[kkrs ds ek/;e ls fd;k tk,xkA ,d o"kZ ds i'pkr~ ,sls fuekZ.k Jfed dks ;k mldh eR;q ds i'pkr mlds vkfJr dks iath;u vf/kdkjh ds le{k mifLFkr gksdj vius thfor gksus dk izek.k&i= izLrqr djuk gksxkA

[ 197 ]

11- lkSj ÅtkZ lgk;rk ;kstuk

mn~ns';& iathdr ykHkkFkhZ Jfedksa ,oa muds ifjokj dh ÅtkZ@izdk'k laca/kh vko';drk iw.kZ djuk gS ftlls mudh dk;Zdq'kyrk esa of) gksxh ,oa vkfJr cPpksa dks v/;;u esa lgk;rk feysxhA

ik=rk&

• lHkh iathdr fuekZ.k Jfed ykHkkFkhZ gkssaxsA

• fdlh vU; ;kstuk esa lksyj ykbV@ykyVsu dk ykHk u izkIr fd;k gksA ifjokj dks ,d bdkbZ ekuk tk,xk ¼Lo;a] ifr@iRuh] vkfJr ekrk firk] 21 o"k Z ls de vk;q ds iq= rFkk vfookfgr iq=h½A

fgrykHk&

• lksyj ykbV@ ykyVsu ¼,y0bZ0Mh0@lh0,Q0,y0½ feysxh ,oa j[k&j[kko@lfoZl pktZ ds fy, usMk m0iz0 ls lEidZ djuk gksxkA

• fdlh Hkh /kujkf'k dk Hkqxrku ugha gksxkA

• lEiw.kZ thou esa dsoy ,d ckj ykHkkFkh Z dks ykHk feysxk] ;fn nksuksa ifr@iRuh iathdr gks rks HkhA

12- lkbZfdy lgk;rk ;kstuk mn~ns';& fuekZ.k dkexkjksa dks dk;Z gsrq vius vkokl ls dkQh nwjh r; djuh iM+rh gS] ftlesa mUgsa iSny pyuk iM+rk gS vkSj viuh lhfer vk; esa ls /kujkf'k [kpZ djuh iM+rh gSA dkexkjksa dks dk;ZLFky ij igqapus esa lqfo/kk bZ/ku@O;; esa cpr gksA bldk ewy mn~ns'; dkexkjksa dks lkbZfdy dh lqfo/kk miyC/k djkuk gSA ik=rk& • Jfed ds :i esa de ls de 06 ekg ls iathdr gksA

• dsUnz vFkok izns'k ljdkj dh fdlh vU; ;kstuk esa lkbZfdy dh lqfo/kk izkIr djus okyk iathdr fuekZ.k Jfed bl ;kstuk ds varxZr ik= ugha gksxkA

fgrykHk& • cksMZ }kjk lkbZfdy Ø; gsrq :0 3000@& dh /kujkf'k lfClMh ds :Ik esa nh tk,xhA

ckdh /kujkf'k ykHkkFkhZ Jfed }kjk Lo;a nh tk,xhA • Hkfo"; esa vko';dRkk iM+us ij Jfed Lo;a mldk lR;kiu {ks=h; dk;kZy; ls

djok;sxk rFkk ,slk u djus ij mlls olwyh dh dk;Zokgh viukbZ tk,xh ,oa mldh lnL;rk lekIr djus ij fopkj fd;k tk,xkA

13- xEHkhj chekjh lgk;rk ;kstuk mn~ns';&

iathdr deZdkj dh Lo;a vFkok ikfjokfjd lnL; dks xEHkhj chekjh dh fLFkfr esa ljdkjh fpfdRlky; esa djk;s x, bykt ds mijkUr fd, x, O;; dh izfriwfrZ djk;k tkuk gSA ik=rk&

lHkh fuekZ.k Jfed ¼xr foRrh; o"kZ ls iathdr½ Lo;a ,oa ikfjokfjd lnL; ik= gksaxsA bl ;kstuk ds varxZr gn; vkijs'ku] xqnkZ VªkUlIykUV] yhoj VªkUlIykUV] efLrd vkijs'ku] jh<+ dh gM~Mh vkWijs'ku] iSj ds ?kqVus cnyuk] dSaalj bykt] ,M~l chekjh vkfn gh ykHkkfUor gksaxhA

[ 198 ]

fgrykHk&

• ykHkkFkhZ Lo;a ;k ikfjokfjd lnL; dh xEHkhj chekjh esa izns'k ds fdlh ljdkjh Lok;Rr'kklh fpfdRlky; esa djk;s x;s bykt ij O;; dh 'kr izfr'kr iwfrZ ck sMZ }kjk dh tk;sxhA

• ykHkkFkhZ xEHkhj chekjh dh fLFkfr esa jk"Vª LokLF; chek ;kstuk Hkkjr ljdkj ¼lh0th0,p0,l0 o bZ0,l0vkbZ0½ }kjk ekU;rk izkIr vLirkyksa esa bykt djkrs gSa rk s bykt dh izfriwfrZ lh/ks vLirky dks nh tk;sxhA

14- es/kkoh Nk= ;kstuk

mn~ns';&

bl ;kstuk dk ewy mn~ns'; m0iz0 Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k izfdz;kvksa esa dk;Zjr ykHkkFkhZ Jfedksa ds es/kkoh cPpksa dks f'k{kk ds izfr izksRlkfgr djuk ,oa mPp ,oa O;olkf;d f'k{kk dh eq[; /kkjk ls tksM+uk gSA

ik=rk& bl ;kstuk ds fy, ;g lHkh deZdkj izkIr gksaxs lfUuekZ.k vf/kfu;e] 1996 dh /kkjk 12

ds varxZr ykHkkFkhZ ds :Ik esa iathdr gSa rFkk muds iq= ,oa iqf=;ksa us d{kk 05 ls 08 rd 70 izfr'kr ;k mlls vf/kd vadksa rFkk d{kk 09 ls 12 rd 60 izfr'kr gksA fgrykHk&

• d{kk 5 ls 7 rd ftudk izkIrkad 70 izfr'kr gS mUgsa :0 4]000@&¼iq= dks½ rFkk :0 4]500@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esaA

• d{kk&8 ftudk izkIrkad 70 izfr'kr gS mUgsa :0 5]000@&¼iq= dks½ rFkk :0 5]500@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esa ,oa d{kk 9 ,oa 10 ftudk izkIrkad 60 izfr'kr gS mUgsa : 5]000@&¼iq= dks½ rFkk :0 5]500@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esaA

• d{kk 11 ls 12 rd ftudk izkIrkad 60 izfr'kr gS mUgsa :0 8]000@&¼iq= dks ½ rFkk :0 10]000@&¼iq=h dks½ nks fd'rksa esa crkSj fgr ykHk ns; gSA

• ch0,0@ch0dkWe@ch0,l0lh0] ,e0,0@,e0dkWe0@,e0,l0lh0] ,y0,y0ch0] ikfyVsfDud fMIyksek] bUthfu;fjax@ fpfdRlk fMxzh gsrq izkIrkad 60 izfr'kr gks rc ns; fgrykHk :0 10]000@&ls 22]000 esa mijksDr f'k{kk ds fy, fu/kkZfjr gSA

15- e/;kUg Hkkstu lgk;rk ;kstuk

mn~ns';&

fuekZ.k Jfed vius dk;Z dh ryk'k esa nwj&njkt ds jkT;ksa rFkk tuinksa ls vkrs g Sa rFkk muds ikl u rks jgus dk LFkku gksrk gS vkSj u gh Hkkstu cukus dh dksbZ mfpr O;oLFkk ftlds vHkko esa mudh dk;Zdq'kyrk izHkkfor gksrh gS rFkk muds LokLF; ij Hkh izfrdwy izHkko iMrk gSA vr% ,sls Jfedks dks muds dk;ZLFky ds vklikl ,d ckj ikSf"Vd Hkkstu miyC/k djk;s tkus ls muds LokLF; ,oa dk;Z{kerk ij ldkjkRed izHkko iMsxkA

ik=rk& bl ;kstuk esa Hkou lfUuekZ.k deZdkj ¼jkstxkj fu;sktu lsok 'krZ½ vf/kfu;e] 1996 dh /kkjk&12 ds varxZr iathdr lHkh fuekZ.k Jfed ik= gksaxsA

[ 199 ]

fgrykHk& iathdr ykHkkFkhZ Jfedksa dks fu/kkZfjr ewY; :0 10@& vFkok le; le; ij la'kksf/kr

ewY; ij Hkkstu miyC/k djk;k tk;sxkA Hkkstu ds ewY; dk Hkqxrku Jfed }kjk lh/ks udn ds :i esa fd;k tk,xkA Jfed }kjk Hkqxrku fd;s x;s mDr :0 10@& ds vfrfjDRk vo'ks"k ykxr dh izfriwfrZ cksMZ }kjk lfClMh ds :Ik esa laLFkk dks dh tk;sxhA

16- vkoklh; fo|ky; ;kstuk

mn~ns';&

izk;% fuekZ.k&Jfedksa ds cPps vius ekrk&firk ds lkFk dk;Z LFky ij gh jgrs gSA ekrk&firk dh xjhch rFkk lk/kughurk ds dkj.k ,sls cPps fdlh fo|ky; esa izos'k gh ugha ys ikrs gSa vFkok izos'k ysus ds ckn viuh f'k{kk tkjh ugha j[k ikrs gSA fuekZ.k&Jfedksa ds ,sls cPpksa ds fy, vkoklh; fo|ky; izkjEHk fd;s tkus dh vko';drk vuqHko djrs gq, vkoklh; fo|ky; ;kstuk izLrkfor dh x;h gSA ;kstuk dk mn~ns'; iathdr fuekZ.k&Jfedksa ds 06 ls 14 o"kZ rd dh vk;q oxZ ds cPpksa dks izkFkfed] twfu;j gkbZLdwy ,oa ek/;fed f'k{kk dh lqfo/kk miyC/k djkrs gq, mUgsa xq.koRrkijd f'k{kk iznku djuk gSA

ik=rk&

m0iz0 Hkou ,oa vU; lfUuekZ.k deZdkj ¼fofu;eu ,oa lsok'krsZa½ vf/kfu;e 1996 dh /kkjk 12 ds vUrxZr ykHkkFkhZ ds :i esa iathdr lHkh fuekZ.k&Jfedksa ds ,sls iq=@iqf=;ka] ftudh vk;q 06 ls 14 o"kZ ds e/; gSa] vkoklh; fo|ky;ksa esa izos'k ikus ds ik= gksaxsA

fgrykHk&

iathdr lHkh fuekZ.k& Jfedksa ds ,sls iq=@iqf=;k¡] ftudh vk;q 06 ls 14 o"kZ ds e/; gSa] vkoklh; fo|ky;ksa esa fu'kqYd f'k{kk izkIr dj ldrs gSA

***********

[ 200 ]

v/;k;&15

lrr fodkl

la;qDr jk"Vª ds 193 lnL; ns'kksa us 25 flracj] 2015 dks vk;ksftr ^^lLVsuscy MsoyiesaV lfeV** esa lrr fodkl ds y{; ^,tsaMk QkWj 2030* dks Lohdkj fd;kA bldks ,lMhth ,tsaMk 2015&2030 Hkh dgk tkrk gSA o"kZ 2030 rd xjhch] vlekurk o vU;k; ds f[kykQla?k"kZvkSjtyok;qifjorZu dh pqukSfr;ksalsfuiVus ds fy, 17 lrrfodkl y{;ksa ¼lLVsuscy MsoyiesaV xksYl&,lMh½ rFkk 169 lgk;d y{;ksadksfu/kkZfjrdjrsgq, iFohij 'kakfr] lef) vkSjtuHkkxhnkjhijtksjfn;kx;kgSA

lrrfodkl y{;ksadkmn~ns'; lcdsfy, leku] U;k;laxr] lqjf{kr] 'kafriw.kZ ] le) vkSjjgus ;ksX; fo'odkfuekZ.kdjukvkSjfodkl ds rhuksaigyqvksalkekftdlekos'k] vkfFkZdfodklvkSji;kZoj.klaj{k.kdksO;kid :Iklslekfo"VdjukgSA

1- b.MikoVªh bu vkWy bVl QkWjEl ,ojhOgs;jA

lrrfodkl ,oaHkkjr Hkkjr us vf/kdkfjdrkSjijlrrfodkly{;ksadk ;g ,tsaMk ,d tuojh] 2016 lsvxys 15

o"kkZsa¼2030½ rd ds fy, viuk;kgSA

dsUnzljdkj }kjkdk;kZfUorfd, tkjgsvusddk;Zdzelrrfodkl y{;ksa ds vuq:i gSa] ftuesaesdbubafM;k] LoPNHkkjrvfHk;ku] csVhcpkvks&csVh i<+kvks] jk"Vªh; xzkeh.kis;tydk;Zdze] jk"Vªh; LokLF; fe'ku] iz/kkuea=h vkokl ;kstuk&xzkeh.kvkSj 'kgjhnksuksa] iz/kkuea=h xzkelM+d ;kstuk] fMftVybafM;k] nhun;kymik/;k; xzkeT;ksfr ;kstukvkSjfLdybafM;k'kkfeygSaAbldsvykokvf/kdctVvkoaVuksa}kjkcqfu;knhlqfo/kkvksa ds fodklvkSjxjhchlekIrdjuslstqM+sdk;Zdzeksadks c<+kokfn;ktkjgkgSAvHkhns'kesalsok {ks= ds eqdkcyseSU;qQSDpfjax {ks= dkQhihNsgSAvr% bl {ks= esadzkafrykus ds fy, esdbubafM;k dh igy dh xbZgSrkfdHkkjrdksfMtkbu ,oaeSU;qQSDpfjaxdkdsanzcuk;ktkldsAbldsvykokm|ksx /ka/kksdk s c<+koknsusvkSjjkstxkj ds u, voljiSnkdjus ds fy, fLdybafM;k] LVkVZ&vi&bafM;kvkSjfMftVybafM;ktSlhljdkjhj.kuhfr;kaviukbZtkjghgSaA

;sfodkl y{; blizdkjgSa&

xjhch mUewyuA

2- b.Mgaxj] ,pho QwM flD;ksfjVh ,.M bEizwOM U;wfVª'ku ,.M izkseksV lLVSusoy

,xzhdYpjA Hkq[kejhdh lekfIrA

3- buL;ksj gsYFkh ykbOl ,.M izkseksV osy&foax QkWj vkWy ,V vkWy ,tslA csgrjLokLF;A

4- bUL;ksj bUDywflo ,.M bDohVscy DokfyVh ,twds'ku ,.M izkseksV ykbQ&ykax yfuZaxvkWijpqfuVht QkWj vkWyA

xq.koRrkiw.kZf'k{kkA 5- ,fpfoax ts.Mj bDokfyVh ,.M ,Eikoj vkWy oqesu ,.M xYlZA

yaSfxdlekurkA

[ 201 ]

6- bU';ksj,osysfofyVh ,.M lLVusoy eSustesUV vkWQ okVj ,.M lSfuVs'kuu QkWj vkWyA

'kq) ty dh miyC/krk ,oaLoPNrkA

7- bU';ksj ,Dlsl Vw ,QksMZoy]fjykboy] lLVusoy ,.M ekWMuZ ,uthZ QkWj vkWyA

lLrhLoPNÅtkZA

8- izkseksV lLVsUM] bUDY;wflo ,.M lLVusoy bdksuksfed xzksFk] Qqy ,.M izksMfDVo bEIyk;esUV

,.M fMlsUV odZ QkWj vkWyA

mfprjkstxkj ,oavkfFkZd fodklA

9- fcYMfj&lkbysUV bUÝkLVªDpj] izkseksV bUDY;wflo ,.M lLVusoy bUMLVªh,ykbts'ku ,.M

QkWLVj buksos'kuA

vkS|kSxhdj.k] ubZ i)fr;ksa dh [kkst ,oavoLFkkiukfodklA

10- fjM~;wLM bU,DoyhfVtA

vlekurkvksaesadehA

11- esd flVht ,.M g~;weSu lSVyesUV~l bUDY;wflo] lsQ] fjlkbysUV ,.M lLVusoyA

fVdkÅ 'kgjvkSjekuocfLr;ksadkfuekZ.kA

12- bUL;ksj lLVusoy dUtEi'ku ,.M izksMD'ku iSVUlZA

mRrjnkf;Roiw.kZmiHkksx ,oamRiknuA

13- Vsd vjtsUV ,D'ku Vw dkWecSV DykbesV psUt ,.M bV~l bEiSDV~lA

tyok;qifjorZuvkSjmldsizHkkoksalsfuiVus ds fy, Rofjrmik;A

14- dUloZ ,.M lLVusoy ;wt fn vksfl;Ul] lht ,.M eSfju fjlkslZ QkWj lLVusoy

MsoyoesUVA

lrrfodkl ds fy, egklkxjksa] leqnzvkSjleqnzhlalk/kuk sadklaj{k.kvkSjmi;ksxA

15- izksVsDV]fjLVksj,.M izkseksV lLVusoy ;wt vkWQ VSfjfLVª;y bdks&flLVe~l] lLVusoyh eSust

QkWjsLV~l] dkWEcSV fMlfVZfQds'ku] gkWYV ,.M fjolZ yS.M fMxzsMs'ku ,.M gkWYV ck;ksMk;oflZVh

ykWlA

Hkwfe] ou] tSofofo/krkrFkklEiw.kZikfjfLFkfrdhra= dklaj{k.k ,oalEo/kZuA

16- izkseksVihlQqy,.M bUDY;wflo lkslkbVht QkWj lLVusoy MsoyiesUV] izksokbM ,Dlsl Vw

tfLVl QkWj vkWy ,.M fcYM bQsfDVo] ,dkmUVsoy ,.M bUDY;wflo bafLV~V;w'kal ,WV vkWy

ysoYlA

'kkafriw.kZ]U;k;iw.kZvkSjl'kDrlaLFkkvksasadhsLFkkiukA

17- LVªsFksu fn ehUl vkWQ bEiyhesUVs'ku ,.M fjokbZVykbt fn Xykscy ikVZujf'ki QkWj lLVusoy

MsoyiesUVA

Lrrfodkl ds fy, oSf'odHkkxhnkjhA

[ 202 ]

m0iz0 ,oalrrfodkl y{;&2030

lrrfodkl ds ek/;e lsorZekuih<+h dh vko';drkvksa dh iwfrZ ds lkFkHkkohih<+h dh vko';drkvksa dh iwfrZHkhlqfuf'prfd;ktkuklEHkogksxkAlrrfodkl ds vUrxZrlalk/kuksa dslhfermi;ksxvkSjmldslaj{k.kijfo'ks"k /;kufn;kx;kgSftllsvkusokyhihf<+;kaHkhykHkkfUorgksldsaAbuy{;ksa dhizfriwfrZesai;kZoj.klaj{k.kijfo'ks"kcyfn;kx;kgSA

bulrr~ fodkl y{;ksa dh izkfIrgsrq 169 lgk;d y{; ,oabuds ewY;kadugsrq232 baMhdsVjlkaf[;dh; ,oadk;Zdzefdz;kUo;uea=ky;] Hkkjrljdkj ¼,e0vks0,l0ih0vkbZ½ }kjkizLrkforgSAizns'kesabu 17 lrr~ fodkl y{;ksa dh izkfIrgsrqrhuLrjksaij ;kstukvksadkfdz;kUo;ufd;ktkukgS%& 1- o"kZ 2015&18 rdvYidkyhu ,D'kuIYkku 2- o"kZ 2018&22 rd e/;dkyhu ,D'kuIyku 3- o"kZ 2022&30 rdnh?kZdkyhu ,D'kuIyku

rRØeesaizns'kesavYidkyhu ,D'kuIykurS;kjfd;ktkpqdkgSAlrr~ fodkl y{;ksads fy,izns'kesaukferuksMyfoHkkxksadkfooj.kfuEuor~ gS%&

y{; Ukkfer uksMy foHkkx 1. xjhch mUewyuA

xzkeh.k fodkl

2. Hkq[kejh dh lekfIrAA

df"k

3. csgrj LokLF;A

LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k

4. xq.koRrk iw.kZ f'k{kkA

ek/;fed f'k{kk

5. ySafxd lekurkA

Efgyk dY;k.k

6. 'kq) ty dh miyC/krk ,oa LoPNrkA

flapkbZ

7. lLrh LoPN ÅtkZA

ÅtkZ

8. mfpr jkstxkj ,oa vkfFkZd fodklA

,e0,l0,e0bZ0

9. vkS|ksxhdj.k] ubZ i)fr;ksa dh [kkst ,oa voLFkkiuk fodklA

voLFkkiuk ,oa vkSk|ksfxd fodkl

10. lekurkvksa esa dehA

lekt dY;k.k

11. fVdkÅ 'kgj vkSj ekuo cfLr;ksa dk fuekZ.kA

'kgjh fodkl

[ 203 ]

y{; Ukkfer uksMy foHkkx 12. mRrjnkf;Roiw.kZ miHkksx ,oa mRiknuA

i;kZoj.k

13. tyok;q ifjorZu vkSj mlds izHkkoksa ls fuiVus ds fy, Rofjr mik;A

i;kZoj.k

14. lrr fodkl ds fy, egklkxjksa] leqnz vkSj leqnzh lalk/kuksa dk laj{k.k vkSj mi;ksxA

i;kZoj.k

15. Hkwfe] ou] tSo fofo/krk rFkk lEiw.k Z

ikfjfLFkfrdh ra= dk laj{k.k ,oa lEo/kZuA

ou

16. lrr fodkl ds fy, 'kkaafriw.kZ U;k;iw.kZ vkSj l'kDr laLFkkvksasa dhs LFkkiukA

xg

17. lrr fodkl ds fy, oSf'od HkkxhnkjhA foRr

**********

ih0,l0;w0ih0&,0ih0 22 jk0fu;ks0 ,oa laLFkku ,oa vk0 cks/k ,oa la0&18&01&2018&¼2553½&1200 izfr;ka& ¼dEI;wVj@Vh@vkQlsV½A

[ 17 ]

v/;k;&3

foRr ,oa caSfdax lsok;sa yksd fuf/k mRrj izns”k jkT; ns”k ds lcls cM+s jkT;ksa esa ls ,d gS tgkW ns”k dh lokZf/kd tula[;k fuokl djrh gSA izns”k dh fodkl”khy vFkZO;oLFkk eq[; :i ls df’k ij vk/kkfjr gSA izns”k dh HkkSxksfyd ifjfLFkfr;ksa ds dkj.k lalk/kuksa dh ltu {kerk Hkh lhfer gSA ,slh fLFkfr esa izns”k ds fodklkRed xfrfof/k;ksa gsrq lhfer lalk/kuksa ds nf’Vxr izns”k dk fodkl fd;k tkuk ,d cM+h pqukSrh gSA o’kZ 2017 esa izns”k esa xfBr u;h ljdkj }kjk izns”k ds lokZaxh.k fodkl dks lcls vf/kd egRrk iznku dh x;h gSA tgkW ,d rjQ jkT; ljdkj }kjk lalk/kuksa esa of) ds vFkd iz;kl fd;s tk jgs gSa ogha nwljh rjQ izns”k ds fodkl gsrq vusdksa ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSaA 1-jktLo izkfIr

jkT; ds lalk/ku eq[; :i ls jkT; ds vius lalk/ku rFkk dsUnz ljdkj ls ladze.k ds vk/kkj ij izkIr gksrs gSaA jkT; ds jktLo vk; ds izeq[k lzksr gSa& dj] djsRrj jktLo rFkk dsUnz ljdkj ls ladze.kA ladze.k ds lzksr gSa dsUnzh; djksa ds foHkkT; va”k esa jkT; dk va”k rFkk dsUnz ls vuqnkuA o"kZ 2016&17 ds vkadM+ksa ds vuqlkj izns”k dks :0 2]69]406-86 djksM+ dh dqy jktLo vk; esa jkT; ds dj ,oa djsRrj jktLo ls :0 1]17]793-41 djksM+ rFkk dsUnz ls djksa ds foHkkT; va”k esa rFkk dsUnzh; vuqnkuksa ds :i esa :0 1]51]613-45 djksM+ izkIr gqvkA jkT; ds xr ikap o’kksaZ dh jktLo izkfIr;ksa dks rkfydk&3-01 esa n”kkZ;k x;k gSA

o"kZ

Rkkfydk 3-01% jkT; dh dqy jktLo izkfIr ls vk; ds lzksr dk izfr'kr ¼:0 djkssM+ esa½

jkT; dk Lo;a dk jktLo dsUæh; laØe.k dqy jktLo izkfIr;ka jkT; dj

rFkk 'kqYd jkT; djsRrj

jktLo dsUæh; djksa esa va'k

dsUæh; ljdkj ls lgk;rk vuqnku

1 2 3 4 5 6 2012&13 58098.36 12969.98 57497.85 17337.79 145903.98

2013&14 66582.11 16449.81 62776.66 22405.17 168213.75

2014&15 74172.98 19934.80 66622.35 32691.48 193421.61

2015&16 81106.29 23134.66 90973.66 31861.33 227075.94

2016&17 ¼iq0v0½

90218.70 27574.71 102649.91 48963.54 269406.86

uksV% o"kZ 2014&15 ls dsUæh; ;kstukvksa gsrq dsUæ ljdkj }kjk lh/ks foHkkxksa dks miyC/k djk;s tkus okys vuqnku dks jkT; ljdkj ds ctV ds ek/;e ls miyC/k djk;k tk jgk gS ftl dkj.k vizR;kf”kr of) dsUnzh; vuqnku esa ifjyf{kr gks jgh gSA

jkT; dh jktLo vk; esa jkT; ds dj ,oa djsRrj jktLo dk va”k o’kZ 2016&17 esa 43-7 izfr”kr Fkk vFkkZr jkT; ds dqy jktLo izkfIr esa yxHkx 44 izfr”kr va”k jkT; vius lalk/kuksa ls gh ,df=r djrk gSA lalk/kuksa esa of) ds fy;s jkT; ljdkj }kjk yxkrkj iz;kl fd;s tk jgs gSaA jkT; ljdkj }kjk fd;s x;s egRoiw.kZ iz;klksa dks ckDl&1 esa n”kkZ;k x;k gSA

[ 18 ]

ckDl&1

okf.kfT;d dj foHkkx

• lhesUV ij 4 izfr”kr dh nj ls vfrfjDr dj ns;rk fu/kkZfjr dh x;hA • gkbZ MsfUlVh ikyhfFkyhu ¼,p-Mh0ih-bZ½ ,oa ikyhizksfiyhu ¼ih-ih-½ vuySfeusVsM Fk Syk sa

ij 5 izfr”kr dh nj ls izos”k dj dk fu/kkZj.k fd;k x;kA • gkbZ MsfUlVh ikyhfFkyhu ¼,p-Mh-ih-bZ½ ,oa ikyhizksfiyhu ¼ih-ih-½ vuySfeusVsM

QSfczDl ij 5 izfr”kr dh nj ls izos”k dj dk fu/kkZj.k fd;k x;kA

• oSV vf/kfu;e ds vuqlwph&1 esa mfYyf[kr oLrqvksa dks NksM+dj vU; lHkh oLrqvksa dh vkuykbu [kjhn ;k vkMZj ij 5 izfr”kr dh nj ls izos”k dj dh ns;rk fu/kkZfjr dh x;hA

ifjogu foHkkx • fuxe dh clksa esa foKkiu] clksa esa iklZy@dksfj;j lsok rFkk ;k=h Iyktk ls

lalk/ku ds u;s lzksr lftr fd;s x;sA fucU/ku foHkkx

• lgdkjh vkokl lfefr }kjk ;k mudh vksj ls fu’ikfnr foys[kksa ij iznRr fucU/ku 'kqYd esa NwV lekIr dh xbZA

• tuinksa ds f}okf’kZd ewY;kadu ds LFkku ij okf’kZd ewY;kadu lwph dk iqujh{k.k fnukad 01&08&2014 ls izHkkoh fd;k x;k ftlds dze esa foRrh; o’kZ esa ftykf/kdkjh lfdZy jsV dk iqujh{k.k fd;k x;kA

vkcdkjh foHkkx • ns”kh “kjkc dh izkslsflax Qhl] QqVdj nqdkuksa dh uohuhdj.k Qhl] ,e0th0D;w0]

csfld ykblsal Qhl] izfrQy Qhl vkfn esa of) dh x;hA • fons”kh “kjkc ,o ch;j dh izkslsflax Qhl] QqVdj nqdkuksa dh uohuhdj.k Qhl]

csfld ykblsal Qhl] izfrQy Qhl] ysfcy vuqeksnu Qhl vkfn esa of) dh x;hA • lHkh Jsf.k;ksa ds ckj vuqKkiuksa ,oa ekMy “kkIl dh ykblsal Qhl esa of)A

euksjatu dj foHkkx

• cUn flusekvkas dks iqu% lapkfyr djkus gsrq ;kstuk fnukad 16&12&2016 ls ykxw dh x;h ftlesa fcuk fdlh fuos”k ds iqu% [kksyus gsrq izksRlkgu fn;s tkus ds fy;s izFke] f}rh; ,oa rrh; o’kZ esa flusek esa laxzghr euksjatu dj dk 30 izfr”kr vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;hA

• ?kkVs esa py jgs flusekvkas dks fjekMy dj O;olkf;d xfrfof/k;ksa ls ;qDr ,dy@eYVhIysDl Nfoxg cukus ij izksRlkgu fn;s tkus ds fy;s izFke] f}rh; ,oa rrh; o’kZ esa flusek esa laxzghr euksjatj dj dk 50 izfr”kr vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;hA

• u;s ,dy fuekZ.k gsrq Nfoxg esa vuqnku Lohdfr ds fnukad ls izFke o’kZ 100 izfr”kr] f}rh; o rrh; o’k Z 75 izfr”kr o prqFkZ ,oa iape o’k Z esa 50 izfr”kr vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk dh x;hA

• izns”k esa vk;ksftr gksus okyh fofHkUu fdzdsV izfr;ksfxrkvksa ;Fkk vUrjkZ’Vªh; VsLV eSp] ,d fnolh;] Vh&20 eSp ij euksjatu dj vf/kjksfir fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;kA

[ 19 ]

jkT; ds Lo;a ds dj jktLo esa eq[; Hkkxhnkjh okf.kfT;d dj foHkkx ds vUrxZr izkIr gksus okys ewY; laof)Zr dj ¼oSV½ dh gSA o’kZ 2016&17 ds iqujhf{kr vuqeku esa ewY; laof)Zr dj dk va”k yxHkx 57 izfr”kr gSA jkT; mRikn “kqYd rFkk LVkEi ,oa iathdj.k “kqYd vU; nks egRoiw.k Z ?kVd gSS ftudk va”k dze”k% 19 izfr”kr ,oa 15 izfr”kr gSA jkT; dk dj jktLo eq[;r% bUgha rhu enksa ls izkIr gksus okys dj ij fuHkZj jgrk gS tks dqy Lo;a dh dj jktLo izkfIr dk 91 izfr”kr gSA

2-jktLo O;; jktLo O;; ds eq[; Hkkx gSa& jkT; djksa dh olwyh ij O;;] C;kt dk Hkqxrku]

iz”kklfud rFkk lkekU; lsokvksa ij O;; rFkk lkekftd ,oa vkfFkZd lsokvksa ij O;;A o’kZ 2012&13 ls o’kZ 2016&17 dh vof/k esa jktLo izkfIr rFkk lkekU;] lkekftd] vkfFkZd lsokvksa ,oa LFkkuh; fudk;ksa ds vuqnku ij gksus okys jktLo O;; dks rkfydk&3-02 esa fn;k x;k gS%&

Rkkfydk 3-02% jktLo O;; ds eq[; ?kVd ¼:0 djksM+ esa½

o"kZ dqy jktLo O;;

jktLo O;; ds ?kVd

lkekU; lsok;sa

Lkekftd lsok;sa vkfFkZd lsok;sa LFkkuh; fudk;ksa dks vuqnku

1 2 3 4 5 6 2012&13 140723.64 59906.73 53300.32 21337.35 6179.24

2013&14 158146.87 61983.49 60756.28 25710.72 9696.38

2014&15 171027.33 64305.73 60905.78 34885.24 10930.58

2015&16 212735.95 72227.92 82486.46 47881.28 10140.29

2016&17 ¼iqŒvŒ½ 244900.90 91028.76 95442.60 47742.02 10687.52

lkekftd ,oa vkfFkZd lsokvksa ij gksus okyk O;; fodklkRed Js.kh esa rFkk lkekU; lsokvksa ij fd;k tkus okyk jktLo O;; fodklsRrj O;; dh Js.kh esa vkrk gSA xzkQ dks ns[kus ls ;g iw.kZr;k Li’V gks jgk gS fd o’kZ 2012&13 esa jktLo O;; dk fodklkRed dk;ksZa esa fd;k tkus okyk O;; 53-0 izfr”kr Fkk tks o’kZ 2015&16 esa c<+dj 61-3 izfr”kr ds Lrj ij igqap x;k gS ;|fi o’kZ 2016&17 esa blds ?kVdj 58-5 izfr”kr gks tkus dk vuqeku gSA mYys[kuh; gS fd jkT; ljdkj }kjk jktLo O;; dks bl

jkT; ds Lo;a ds dj jktLo dh lajpuk foRrh; o"kZ

2016&17 ¼iq0v0½

ewY; l aof) Zr dj ¼oSV½ 57%

okgu dj 6%

Hkw jkt Lo 1%

LVkEi rFkk i at hdj .k ' kqYd 15%

fo| qr dj 1%

j kT; mRi kn ' kqYd 19%

euksjat u dj 1%

dqy j kt Lo esa va' k

53.0% 54.7% 56.0% 58.5%

42.6% 39.2% 37.6%34.0%

37.2%

61.3%

4.4% 6.1% 6.4% 4.8% 4.4%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17¼i q0v0½

fodkl sRrj j kt Lo O; ; fodkl j kt Lo O; ; l euqns'ku ¼LFkkuh; fudk; ½

[ 20 ]

izdkj lek;ksftr fd;k tkuk pkfg;s fd bldk vf/kdka”k mi;ksx fodkl dk;kZsa esa fd;k tk ldsA 3 osru] isa'ku C;kt

jkT; ds O;; dk ,d cM+k Hkkx jkT; deZpkfj;ksa ds osru rFkk isa”ku ds :i esa O;; gks tkrk gSA ;g jkT; ljdkj dk opuc) O;; gS ftls jkT; ljdkj }kjk ogu fd;k tkuk vfuok;Z gSA bu enksa esa fd;s tkus okys O;; dk fooj.k rkfydk&3-03 esa fn;k x;k gSA

rkfydk&3-03% ossru] isa'ku ,oa C;kt ij jktLo O;; ¼:0 djksM+ esa½

o"kZ osru isa'ku C;kt osru$isa'ku$C;kt 1 2 3 4 5

2012-13 52,231.57 17,920.61 16,920.59 87,072.77

2013-14 54,363.41 19,521.21 17,412.44 91,297.06

2014-15 61,557.74 22,304.61 18,864.44 1,02,726.72

2015-16 73,795.79 24,149.57 21,447.87 1,19,393.23

2016-17¼iqŒvŒ½ 82,590.91 28,358.64 27,379.10 1,38,328.65

osru] isa”ku ,oa C;kt ij gksus okys dqy O;; dk jkT; ds Lo;a ds jktLo ,oa dqy jktLo ds lkFk izfr”kr xzkQ ds ek/;e ls n”kkZ;k x;k gS ftlls Li’V gS fd jkT; ljdkj }kjk fd;s tkus okys opuc) O;; ds jktLo izkfIr rFkk jktLo O;; ls izfr'kr ds :i esa foxr 5 o’kkZsa esa lq/kkj gqvk gSA

o"kZ 2012&13 esa tgkW opuc) O;;] jktLo O;; dk 61-9 izfr”kr Fkk ogha o"k Z 2015&16 esa ;g ?kV dj 56-1 izfr”kr ds Lrj ij vk x;k gS ;|fi o’kZ 2016&17 esa blds vkaf”kd :i ls c<+dj 56-5 izfr”kr jgus dk vuqeku gSA blh izdkj jktLo izkfIr ls Hkh blds izfr”kr va”k esa Hkh deh vk;h gS tks o’kZ 2016&17 esa 51-3 izfr”kr rd vkus dk vuqeku gSA ;g n”kkZrk gS fd jkT; ds jktLo dh of) nj opuc) O;; dh rqyuk esa dkQh vf/kd jgh gS ftl dkj.k izfr”krrk fxj jgh gSA

3.27%3.84%

5.58% 5.86% 5.79%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 ¼iq0v0½

i wat hxr i fj O; ; dk l -j k-?k-m- i zfr ' kr4 iawthxr ifjO;;

iwathxr ifjO;; jkT; dh fodklkRed xfrfof/k dks iznf”kZr djus okyk O;; gS rFkk izns”k dk fodkl iwathxr ifjO;; ij Hkh fuHkZj gksrk gSA iwathxr ifjO;; dk ;|fi dksbZ ekud fu/kkZfjr ugha fd;k tkrk gS vfirq ;g ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds izfr”kr :i esa ftruk vf/kd gksxk] mruk jkT; ds fy;s csgrj ekuk tkrk gSA xzkQ dks ns[kus ls Li’V gS fd o’kZ 2012&13 esa iawthxr ifjO;; esa l-jk-?k-m-

osru] i sa' ku , oa C; kt i j dqy O; ;

61.90% 57.70% 60.10% 56.1% 56.50%

51.30%59.70% 54.30% 53.10% 52.6%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17

¼iq0v0½

j kt Lo O; ; l s i zfr ' kr j kt Lo i zkfIr l s i zfr ' kr

[ 21 ]

ds izfr'kr ds :i esa 3-27 izfr”kr ds Lrj ij Fkk tks o’kZ 2016&17 esa 5-8 izfr”kr jgus dk vuqeku gSA 5 _.k dk mi;kssx

ifj;kstukvksa ds foRr iks’k.k gsrq jkT; ljdkj }kjk dfri; ek/;eksa ls _.k fy;k tkrk gS rFkk foRrh; vuq”kklu ds vHkko esa fy;k tkus okyk _.k vfu;fU=r gks dj iwjh vFkZO;oLFkk dks pjejk ldrk gSA yksd foRr ds fl)kUr ds vUrxZr O;; dks ogu djus ds fy;s _.k ysuk cqjk ugha gS c'krsZ ml _.k dk mi;ksx ifjlEifRr;ksa ds ltu ds fy;s fd;k tk;A mnkgj.k ds rkSj ij o’kZ 2002&03 eas fy;s x;s _.k dk ek= 46 izfr'kr iwathxr ifjO;; esa mi;ksx gqvk Fkk ftldk vFkZ gS fd _.k ds vk/ks ls vf/kd va”k dk mi;ksx iwathxr dk;kZsa esa ugha fd;k tk jgk Fkk tks ,d vO;fLFkr vFkZO;oLFkk dks bafxr djrk gS ;?kfi vkxs ds o’kkZsa esa fLFkfr esa lq/kkj gqvk gSA o’kZ 2012&13 ls 2016&17 dh vof/k esa ;g 100 izfr”kr ds Lrj ls Åij gh jgk gS ftldk vk”k; gS fd u flQZ 'krizfr'kr _.k dk mi;ksx fodkl dk;ksZa ds fy;s fd;k x;k cfYd jktLo cpr dk mi;ksx Hkh iwathxr dk;ksaZ ds fy;s fd;k tk jgk gSA 6 foRrh; ladsrd

o"kZ 1998&99 esa izns”k ds fodkl dh fLFkfr dks iznf”kZr djus okys lHkh ladsrd vR;Ur fo’ke fLFkfr dks iznf”kZr dj jgs Fks ijUrq le; ds lkFk bu lHkh ladsrdks esa mYys[kuh; lq/kkj gqvk gSA o"kZ 1987&88 ds i'pkr~ yxkrkj 19 o"k Z rd jktLo ?kkVk ns[kus ds ckn o"kZ 2006&07 esa iqu% jktLo vf/k”ks’k dh izkfIr ls fLFkfr cny pqdh gS rFkk foRrh; jktdks"kh; ?kkVk esa Hkh bu o"kkZsa esa mYys[kuh; lq/kkj gqvk gSA jkT; ds foRrh; ladsrdksa dks rkfydk&3-04 ls le>k tk ldrk gS%&

o"kZ

Rkkfydk 3-04% jktdkss"kh; fLFkfr ds izeqq[k ladsrd ¼:0 djkssM+ esa½

jktLo vf/k'ks"k jktdks"kh; ?kkVk izkFkfed ?kkVk 2012-13 5,180.34 19,238.39 2,317.80

2013-14 10,066.88 23,679.54 6,267.10

2014-15 22,394.28 32,513.17 13,648.72

2015-16 14,339.99 58475.01 (28872.41)

37027.14

2016-17 (iqŒvŒ) 24,505.96 55020.70 (40219.41)

27641.60

dks’Bd esa fn;s x;s jktdks’kh; ?kkVk esa mn; ;kstuk ds vUrxZr fo|qr forj.k dEifu;ksa dh foRrh; iqulZajpuk ds fy;s o’kZ 2015&16 esa :0 29602-60 djksM+ rFkk o’kZ 2016&17 esa :0 14801-29 djksM+ dh /kujkf”k lfEefyr gS ftls dsUnz ljdkj ds fn”kkfunsZ”kksa ds vuqlkj ,Q-vkj-ch-,e- ,DV esa laxr o’kZ ds fy;s fu/kkZfjr okf’kZd _.k lhek ls ckgj j[kk x;k gSA

_ . k dk mi ; ksx

123.9%138.8%

163.9%

110.2%131.2%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17¼i q0v0½

7- jktLo ?kkVk@vf/k'ks"k o’kZ 2006&07 esa jkT; ljdkj }kjk izkIr fd;s x;s jktLo vf/k”ks’k dh fLFkfr dks blds ckn ds o’kksaZ esa Hkh yxkrkj cuk;s j[kk x;k gS rFkk lkFk gh yxkrkj ;g iz;kl Hkh fd;k tkrk jgk gS fd jktLo cpr ds dqy vkdkj esa Hkh of) dh tk;A

[ 22 ]

8- jktdks"kh; ?kkVk

fdlh Hkh jkT; dh foRrh; fLFkfr dks vkadus ds lcls egRoiw.kZ ladsrd jktdks’kh; ?kkVk dk l-jk-?k-m- ls izfr”kr gksrk gS ftlesa mYys[kuh; lq/kkj ifjyf{kr gks jgk gSA o’kZ 2012&13 esa ;g 2-64 izfr'kr ds Lrj ij Fkk tks o’k Z 2015&16 esa Hkh yxHkx leku Lrj vFkkZr 2-63 izfr”kr ds Lrj ij jgkA mYys[kuh; gS fd o’kZ 2010&11 ls o’kZ 2014&15 dh vof/k gsrq 13osa foRr vk;ksx }kjk 3-0 izfr'kr dh lhek Hkh fu/kkZfjr dh x;h FkhA jkT; ljdkj }kjk vk;ksx dh laLrqfr ds vuqlkj mDr o’kkZas esa jktdks’kh; ?kkVk dks fu/kkZfjr 3 izfr”kr ds Lrj ls uhps gh cuk;s j[ks tkus dk iz;kl fd;k x;k gSA foRrh; o’kZ 2015&16 ls 14os a foRr vk;ksx dh laLrqfr ds dze esa iqu% 3 izfr”kr dh lhek fu/kkZfjr dh x;h ijUrq nks “krksZ a ;Fkk _.k@l-jk-?k-m- ds 25 izfr”kr ls de gksus rFkk C;kt Hkqxrku@jktLo izkfIr ds 10 izfr”kr ls de gksus ij vkxkeh o’kZ esa dze”k% 0-25&0-25 izfr”kr dh ykspuh;rk iznku dh x;h vFkkZr “krZ iw.kZ djus dh fLFkfr esa jkT; vf/kdre 3-5 izfr”kr rd jktdks’kh; ?kkVk dh lhek rd tk ldrs gSaA foRrh; o’kZ 2016&17 esa blds 3-22 izfr”kr jgus dk vuqeku gSA ;gkW mYys[kuh; gS fd o’kZ 2015&16 esa jkT; dh C;kt vnk;xh lEcU/kh “krZ iw.kZ gksus ds dkj.k jkT; dks foRrh; o’kZ 2016&17 esa 3-25 izfr”kr dh lhek vuqeU; gSA ;gk¡ ;g Hkh lehphu gS fd jktdks’kh; ?kkVk ds vkadM+ksa esa dsUnz ljdkj ds fn”kk&funsZ”kksa ds vuq:i mTtoy fMLdke ,”;ksjsUl ;kstuk *mn;* ds vUrxZr fo|qr forj.k dEifu;ksa dh foRrh; iqulZajpuk ds Hkkj dks “kkfey u djrs gq;s jktdks’kh; ?kkVk dk vkx.ku fd;k x;k gSA

9 izkFkfed ?kkVk jktdks’kh; ?kkVs dh jkf”k esa ls C;kt vnk;fx;ksa dk dqy O;; Hkkj ?kVkus ls tks jkf”k

fudyrh gS og izkFkfed ?kkVk n”kkZrh gSA jkT; dk izkFkfed ?kkVk o’kZ 2016&17 esa mn; ;kstuk ds izHkko dks lfEefyr djus ij ;g yxHkx 2-22 izfr”kr ds Lrj ij jgus dk vuqeku gSA

0.71%1.18%

2.34%

1.30%

1.96%

2.64% 2.77%

3.40%

2.63%

3.22%

0.32%0.73%

1.43%

3.37%

2.22%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17 ¼i q0v0½

l dy j kT; ?kj syw mRi kn l s i zfr ' kr

j kt Lo vf/k'ks"k j kt dks"kh; ?kkVk izkFkfed ?kkVk

10 jkT; dh dqqy _.kxzLrrk

izns”k esa fodklkRed ;kstukvksa ,oa lkekftd mRFkku ds vusdksa dk;ksZa gsrq jkT; ljdkj dks vius lhfer lalk/kuksa ds nf’Vxr _.k ysus dh vko”;drk gksrh gSA yksd foRr ds fl)kUr ds vUrxZr fodklkRed ,oa iwathxr fuos”k tSls dk;ksZa gsrq _.k fy;k tkuk iw.kZr;k mfpr gSA Li’V gS fd fodkl”khy vFkZO;oLFkk esa fodkl gsrq _.k fy;k tkuk vifjgk;Z gS c”krZs fd _.k dk mfpr izcU/ku fd;k tk; ftlds vHkko esa iwjh vFk ZO;oLFkk pjejk ldrh gS rFkk jkT; _.k tky tSls Hkaoj esa Qal ldrs gSA

[ 23 ]

o"kZ

Rkkfydk 3-05% jkT; dh dqqy _.kxzzLrrk ¼:0 djksM+ esa½

Ckktkj _.k vYi cpr Hkfo"; ,oa isa'ku fuf/k;ka

vU;* dqy _.kxzLrrk

2012-13 84,103.42 56,351.56 41,935.55 42,733.06 2,25,123.59 2013-14 89,157.44 59,119.36 44,297.81 49,111.26 2,41,685.87 2014-15 1,02,666.91 65,444.26 45,480.38 53,229.14 2,66,820.69 2015-16 1,27,967.87 69,782.94 47,014.66 79,170.19 3,23,935.66 2016-17 (i qŒvŒ) 1,65,334.29 65,251.36 51,048.91 93,140.01 3,74,774.57

*vU; esa foRrh; laLFkkvksa ls _.k] ikWoj ck.M~l] Hkkjr ljdkj ls _.k] tek ,oa vfxze vU; ns;rk;sa 'kkfey gSaA

mRrj izns”k jkT; dh vFkZO;oLFkk fodkl”khy gS ftl dkj.k vusd lzksrksa ls jkT; ljdkj }kjk _.k dh mxkgh dh tkrh gSA jkT; ljdkj dh dqy _.kxzLrrk dks rkfydk&3-05 ls le>k tk ldrk gS ftlds vuqlkj o’kZ 2015&16 rd dqy _.kxzLrrk :0 3]23]935-66 djksM+ rd igqap x;h gS rFkk o’k Z 2016&17 ds vUr rd blds :0 3]74]774-57 djksM+ rd gksus dk vuqeku gSA

rkfydk ls Li’V gS fd jkT; dh dqy _.kxzLrrk yxkrkj c<+rh tk jgh gS ijUrq fdlh Hkh jkT; dh _.kxzLrrk dk vkadyu mldh dqy _.kxzLrrk ls ugha vfirq ldy jkT; ?kjsyw mRikn ls izfr'kr ds :i esa fd;s tkus ij gh jkT; dh lgh fLFkfr dk vuqeku yxk;k tk ldrk gSA bl lEcU/k esa dfri; dsUnzh; foRr vk;ksxksa }kjk jkT; ,oa la?k ds fy;s _.k ,oa ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds fy;s fu/kkZfjr vuqikr dh laLrqfr dh tkrh jgh gS rFkk ;fn jkT; vFkok la?k vius fu/kkZfjr izfr”kr vuqikr dh lhek ds vUnj gSa rks jkT; dh _.k fLFkfr mfpr ekuh tkrh gSA 13osa foRr vk;ksxksa }kjk o’kZ 2010&11 ls 2014&15 dh vof/k ds fy;s Hkh jkT; dk _.k izfr”kr fu/kkZfjr fd;k x;k Fkk rFkk xzkQ dks ns[kus ls ;g iw.kZr;k Li’V gS fd mRrj izns”k jkT; dk vuqikr] 13osa dsUnzh; foRr vk;ksx }kjk laLrqr vuqikr ls izR;sd o’kZ dkQh de jgk gS tks- bl rF; dk |ksrd gS fd jkT; dh _.k fLFkfr iw.kZr;k fu;U=.k esa gSA o’kZ 2015&16 ls 14osa foRr vk;ksx

foRrh; laLFkkvksa ls

_.k 2%

cktkj _.k 44%

vYi cpr 17%

ikoj ck.Ml 13%

Hkkjr ljdkj ls

izkIr _.k 4%

tek ,oa vfxze 6%

Hkfo"; ,oa isa'ku

fuf/k;ka 14%

dqy _.kxzLrrk dh izfr’kr lajpuk

¼31 ekpZ] 2017 rd

dqy _.kxzLr r k dk l -j k-?k-m- l s i zfr ' kr45.1% 43.4% 41.9%

30.9% 28.3% 27.9% 29.5% 30.0%31.0% 31.0%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17¼i q0v0½

j kT; l j dkj } kj k i zkIr , Qvkj 0ch0, e0 , sDV ds vuql kj

[ 24 ]

dh laLrqfr;ksa ykxw gks x;h gSa rFkk jkT; dh _.k fLFkfr 14oas foRr vk;ksx dh laLrqfr;ksa ds vuq:i gh gSA

11 _.k ds lzksr jkT; dh _.k dh lajpuk esa lokZf/kd va”k cktkj _.k dk gSA o’kZ 2016&17 ds

iqujhf{kr vuqeku ds vuqlkj dqy _.kxzLrrk dk yxHkx 44 izfr”kr va”k cktkj _.k ls gh izkIr gqvk gSA blds Ik”pkr~ vYi cpr fuf/k ¼,u-,l-,l-,Q-½ ls fy;k x;k _.k yxHkx 17 izfr”kr gSA ;|fi 14osa foRr vk;ksx }kjk dh x;h laLrqfr ds Øe esa ,u-,l-,l-,Q- ls jkT; ljdkj }kjk _.k ysus dh izfdz;k lekIr gks x;h gSA Hkfo’; ,oa isa”ku fuf/k;kW Hkh jkT; ds _.k esa leqfpr ;ksxnku djrh gSaA foRrh; o’kZ 2005&06 ls 12osa foRr vk;ksx dh vof/k ykxw gksus ij vk;ksx }kjk cktkj _.k dks vf/kd egRrk nsrs gq;s dsUnz ljdkj ls izkIr gksus okys _.k dks grksRlkfgr fd;k x;k ftlds mijkUr ;g yxkrkj ?kVrs gq;s vc ek= 4 izfr”kr ds Lrj ij vk x;k gSA fofnr gS fd xzkQ esa n’VO; jkT;ksa dks izkIr gksus okys _.k dh vnk;xh dh vof/k ,oa C;kt nj] _.k dh “krksZa ds vuqlkj vyx&vyx gksrs gSaA

12 _.k lhek ,oa _.k lsok 13osa dsUnzh; foRr vk;ksx }kjk

jkT;ksa ds fy;s ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds 3 izfr”kr dh _.k lhek vokMZ vof/k 2010&15 gsrq fu/kkZfjr dh x;h Fkh ftlds vk/kkj ij dsUnz ljdkj }kjk izR;sd o’kZ jkT;ksa dh ekSfnzd :i esa _.k lhek fu/kkZfjr dh tkrh gS rFkk jkT;ksa dk ;g nkf;Ro gS fd bl _.k lhek ds vUnj gh _.k fy;k tk;sA 14osa foRr vk;ksx }kjk Hkh ;gh 3 izfr”kr _.k lhek ykxw dh x;h gS ;|fi jkT; 0-25&0-25 izfr”kr dh vfrfjDr ykspuh;rk iznku dh x;h gS ;fn mudk _.k&th,lMhih vuqikr mlds fiNys Ok"k Z esa 25 izfr”kr ls de gS vFkok C;kt Hkqxrku esa jktLo izkfIr 10 izfr”kr ls de gSA ;g ykspuh;rk vyx&vyx vFkok ,d lkFk jkT;ksa dks izkIr gks ldrh gSA mRrj izns”k jkT; }kjk foxr dbZ o’kksZa ls fu/kkZfjr lhek ds v/khu gh izR;sd o’kZ _.k fy;k tk jgk gSA

jkT; ljdkj dh _.k lsok ftlds _.kksa dk izfrlank; ,oa C;kt vnk;xh ?kVd gSa] esa foxr o’kksaZ esa yxkrkj deh gq;h gSA ,d n”kd iwoZ _.k lsok dk jktLo izkfIr ls vuqikr yxHkx 27 izfr”kr Fkk tks o’kZ 2012&13 rd ?kVrs gq;s 17-7 izfr”kr ds Lrj ij vk x;kA blds mijkUr Hkh _.k lsok esa yxkrkj deh tkjh jgh gS rFkk o’kZ 2015&16 esa ;g 14-5 izfr”kr ds Lrj ij vk x;k gS ,oa o’kZ 2016&17 esa blds yxHkx blh Lrj ij 14-4 izfr”kr jgus dk vuqeku gSA ;gkW mYys[kuh; gS fd o’kZ 2015&16 ,oa 2016&17 ds vkadM+ksa esa vFkkZsik; vfxze dh /kujkf”k lfEefyr ugha dh x;h gSA

izns”k esa o’kZ 2017 ds izkjEHk esa fo/kku lHkk pquko ds mijkUr u;h ljdkj dk xBu fd;k x;kA fdlh Hkh jkT; ds fy;s foRrh; vuq”kklu mldh izkFkfedrk gSA foxr o’kkZsa esa *mn; ;kstuk* ds vUrxZr fo|qr forj.k dEifu;ksa dh foRrh; iqulZjapuk rFkk lkrosa osru vk;ksx dh laLrqfr;ksa ls osru@isa”ku iqujh{k.k ds QyLo:i yxHkx 70 gtkj djksM+ ls vf/kd dk vfrfjDr O;;&Hkkj jkT; ljdkj ij vk;k gSA blds vfrfjDr jkT; ljdkj }kjk y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa dks foRrh; lqn<+rk iznku djus gsrq Qlyh _.kksa esa ,d yk[k rd _.k eqfDr

13 jkT; ljdkj ds le{k mRiUu pqukSfr;ka ,oa fujkdj.k

_ .k l sok ¼j kt Lo i zkfIr l s i zfr ' kr ½

17.7%

15.2% 14.6% 14.5% 14.4%

2012&13 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17¼i q0v0½

[ 25 ]

iznku fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gS ftlls jkT; ljdkj ij yxHkx :0 36 gtkj djksM+ dk Hkkj vk;sxkA ,slh dfBu ifjfLFkfr esa ,Q0vkj0ch0,e0 ,DV esa fu/kkZfjr jktdks’kh; ?kkVk] ldy jkT; ?kjsyw mRikn ds fu/kkZfjr vuqikr ds lkFk&lkFk vU; foRrh; ladsrdksa dks fu;U=.k esa j[kuk dfBu pqukSrh gSA

izns”k esa fuos”k ds fcuk fodkl ek= ,d ifjdYiuk cu dj jg tk;sxk ,slh fLFkfr esa izns”k esa fuos”k gsrq csgrj ekgkSy miyC/k djk;s tkus dh vko”;drk gSA blls izns”k esa jkstxkj ltu ds O;kid ,oa ogn Lrj ij volj lftr gksaxsA izns”k ds lhfer lalk/kuksa ds ckotwn ÅtkZ] vkokl] f”k{kk] LokLF; tSls {ks=ksa esa fo”ks’k /;ku fn;s tkus dh t:jr gSA ,slk ns[kk x;k gS fd vusdksa ;kstukvksa esa dsUnz ljdkj }kjk fu/kkZfjr dsUnzka”k dh iw.kZ izkfIr ugha gks ikrh gSA foHkkxkas dks dsUnzka”k dh “kr izfr”kr izkfIr ds vFkd iz;kl djus gksaxsA

izns'k esa cSafdax lsokvksa dh fLFkfr 1&izns'k esa cSafdax usVodZ

izns'k esa ekpZ] 2017 rd dqy 18258 cSad 'kk[kk;sa dk;Zjr gSa ftuds ek/;e ls cSafdax lqfo/kk;sa iznku dh tk jgh gaSA mRrj izns'k esa ekpZ] 2017 rd dqy dk;Zjr cSad 'kk[kkvksa dk fooj.k fuEuor~ gS %&

dz0la0

Rkkfydk 3-06

cSad dk izdkj cSad 'kk[kkvksa dh la[;k

1 lkotZfud cSad 11132

2 futh cSad 1210

3 {ks=h; xzkeh.k cSad 4241

4 lgdkjh cSad 1675

dqy 18258

2&cSad 'kk[kk izlkj dk;ZØe jkT; ljdkj }kjk izns'k ds 25000 xkaoksa esa cS ad 'kk[kk;sa [kksys tkus dk fu.kZ; fy;k

x;k gS ftldh iwfrZ gsrq jkT; Lrjh; cSadlZ lfefr dh mi lfefr dk xBu fd;k x;k gSA mDr lfefr }kjk izns'k ds 25000 xzkeh.k dsUnzksa dk p;u djrs gq, ,d jksMeSi izkFkfedrk ds vk/kkj ij rS;kj fd;k tk jgk gSA jkT; ds xzkeh.k {ks=ksa esa cSafdax lsokvksa dk foLrkj fd;k tk jgk gSA 3&cSadksa dh okf"kZd tek izns'k esa O;olkf;d cSadksa ¼xzkeh.k cSadksa lfgr½ esa ekpZ] 2017 rd :0 875456-86 djksM+ dh /kujkf'k tek gSA 4&okf"kZd _.k ;kstuk df"k m|ksx ,oa lsok {ks= esa _.k forj.k djus gsrq izR;sd tuin ds fy, izfr o"kZ okf"k Zd _.k ;kstuk rS;kj djk;h tkrh gSA o"kZ 2016&17 ds nkSjku okf"kZd _.k ;kstukUrxZr df"k] m|ksx ,oa lsok {ks= esa :0 168397-66 djksM+ ds _.k forj.k ds y{; ds lkis{k ekg ekpZ] 2017 rd :0 137451-78 djksM+ ¼82 izfr'kr½ dk _.k cSadksa }kjk forfjr fd;k x;k gSA

o"kZ 2017&18 gsrq okf"kZd _.k ;kstukUrxZr :0 200958-23 djksM+ dk y{; izLrkfor gSA ;kstukUrxZr fu/kkZfjr y{; dh 'kr~&izfr'kr iwfrZ gsrq cSadksa ls l?ku vuqlj.k ,oa vuqJo.k fd;k tk jgk gSA

[ 26 ]

5&_.k izokg dh fLFkfr izns'k esa O;olkf;d cSadksa ¼xzkeh.k cSadksa lfgr½ }kjk ekpZ] 2017 rd :0 404540 djksM+ ds _.k cdk;k FksA izkFkfedrk {ks= ds vUrxZr mDr vof/k rd :0 258985 djksM+ ¼64%½ ds _.k cdk;k Fks tks forfjr dqy vfxze ds lkFk fu/kkZfjr ekud 40 izfr'kr ls vf/kd gSA

6&izns'k esa de vk; oxZ ds fy, lLrh dher ij foRrh; lsokvksa ds forj.k gsrq dk;kZfUor ;kstuk;sa &

¼d½ iz/kkuea=h tu&/ku ;kstuk ds vxys pj.k ds vUrxZr dsUnzh; ctV Hkk"k.k 2015 esa chek ,oa isa'ku lsDVj ls lacaf/kr ?kks"k.kk,a dh x;h 3 ;kstukvksa ;Fkk iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ¼ih0,e0ts0th0ch0okbZ0½] iz/kkuea=h lqj{kk chek ;kstuk ¼ih0,e0,l0ch0okbZ0½ ,oa vVy isa'ku ;kstuk ¼,0ih0okbZ0½ dk 'kqHkkjEHk ek0 iz/kkuea=h] Hkkjr ljdkj }kjk fnukad 09 ebZ] 2015 dks fd;k x;kA bu ;kstukvksa ds ykxw djus dk eq[; mn~ns'; gS fd ,d lkoZHkkSfed lkekftd lqj{kk O;oLFkk dk;e dh tk lds o blds vUrxZr fo'ks"kdj vYi lqfo/kk izkIr o fu/kZu oxZ dks tksM+k tk ldsA

¼[k½ iz/kkuea=h lqj{kk chek ;kstuk ¼ih0,e0,l0ch0okbZ0½ ds vUrxZr leLr cpr cSad [kkrk /kkjdksa ftudh vk;q 18 ls 70 o"kZ gS] dks okf"kZd izhfe;e :0 12 esa :0 2-00 yk[k ds nq?kZVuk chek dk dojst miyC/k gksxk tks fodykaxrk dh fLFkfr esa Hkh miyC/k gksxkA ;kstukUrxZr 31 ebZ] 2017 rd 1-21 djksM+ yksxksa dks iathd`r fd;k x;k gSA

¼x½ iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ¼ih0,e0ts0ts0ch0okbZ0½ ds vUrxZr cSad ds cpr [kkrk /kkjdksa tks 18 ls 50 o"kZ dh vk;q oxZ esa gSa] dks :0 2-00 yk[k dk thou chek okf"k Zd izhfe;e :0 330@& ij miyC/k gksxkA iz/kkuea=h thou T;ksfr chek ;kstuk ds vUrxZr 31 ebZ] 2017 rd 31-94 yk[k yksxksa dks iathdr fd;k x;k gSA

¼?k½ vVy isa'ku ;kstuk ¼,0ih0okbZ0½ o)koLFkk esa vk; dk lzksr iznku djus ds mn~ns'; ls 18 ls 40 o"kZ dh vk;q oxZ ds O;fDr;ksa gsrq ;g ;kstuk ykxw dh x;h gS rkfd U;wure 20 o"kZ dk Hkqxrku djus ij 60 o"k Z dh vk;q ls mUgsa ekfld isa'ku dk ykHk fey ldsA ;kstukUrxZr 13 ebZ] 2017 rd 6-94 yk[k yksxksa dks iathdr fd;k x;k gSA 7&m0iz0 foRrh; vf/k"Bkuksa esa tekdrkZ fgr laj{k.k vf/kfu;e&2016

izns'k esa dk;Zjr ,sls foRrh; vf/k"Bku tks turk ls vO;ogkfjd vkSj vO;ogk;Z okilh dk opu nsdj /ku izkIr dj jgs gSa ,oa ifjiDork ij tek dks okil djus ;k C;kt dks Hkqxrku djus ;k ,sls tek ds lkis{k dksbZ fof'k"V lsok nsus esa tku&cw>dj foQy gq, gSaA ,sls tekdrkZvksa ds fgrksa ds laj{k.k ds fy, izns'k ljdkj }kjk ^^fn mRrj izns’k izksVsD’ku vkWQ bUVjsLV vkWQ fMikftVlZ bu QkbusfU’k;y LVScfylesUV~l ,sDV] 2016** ikfjr fd;k tk pqdk gS ,oa mDr ,DV ds fdz;kUo;u gsrq ^fn mRrj izns’k izksVsD’ku vkWQ bUVjsLV vkWQ fMikftVlZ bu QkbusfU’k;y LVScfylesUV~l :y] 2016** iz[;kfir fd;k tk pqdk gSA bl vf/kfu;e ds QyLo:i izns'k ds tekdrkZvksa ds lkFk /kks[kk/kM+h djus okyksa ij l[rh ls dk;Zokgh dh tk ldsxh vkSj bl izdkj dh xfrfof/k;ksa ij izHkkoh jksd yxk;h tk ldsxhA 8-df"k {ks= esa dh x;h igy 8-1&Qly _.k ekspu ;kstuk

[ 27 ]

• izns'k ljdkj }kjk izns'k ds y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa dk Qlyh _.k ekspu fd;s tkus laca/kh 'kklukns'k fnukad 24 ,oa 30 twu] 2017 dh O;oLFkk ds vuqlkj ^^Qly _.k ekspu ;kstuk** fdz;kfUor dh tk jgh gSA

• izns'k ds lHkh y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa ds fnukad 31 ekpZ] 2016 rd fy, x;s Qlyh _.kksa ¼,u0ih0,0 _.kksa dks NksM+dj½ ds lkis{k foRrh; o"kZ 2016&17 esa muds }kjk fd;s x;s izfr Hkqxrku dks lek;ksftr djus ds mijkUr vo'ks"k _.k dh /kujkf'k :0 1]00]000@& dh lhek rd ekQ fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA

• mRrj izns'k esa fuokl djus okys fdlku ftudh Hkwfe m0iz0 esa fLFkr gks ,oa muds }kjk m0iz0 esa fLFkr fdlh Hkh cSad 'kk[kk ls fy;k x;k gksA _.k iznkrk laLFkk;sa] ftudh m0iz0 esa 'kk[kk;sa gSa %& vuqlwfpr okf.kfT;d cSad] {ks=h; xzkeh.k cSad] lgdkjh cSad ¼vcZu dks&vkijsfVo cSad dks NksM+dj½A

• fdlku ds LokfeRo dh fofHkUu Hkwfe dk dqy {ks=Qy y?kq fdlku gsrq 2 gsDVs;j o lhekUr fdlku gsrq 1 gsDVs;j ls vf/kd ugha gksA

• ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq ,u0vkbZ0lh0 }kjk osc iksVZy ¼,pVhVhih%@@;wihfdlkudtZjkgr-;wih,lMhlh-thvksoh-bu½ cuk;k x;k gSA

• ek0 eq[;ea=h th] m0iz0 dh mifLFkfr esa fnukad 28 twu] 2017 dks fo'ks"k jkT; Lrjh; cSadlZ lfefr dh cSBd vk;ksftr dh x;h ftlesa ;kstuk ds fdz;kUo;u ,oa vuqJo.k gsrq ^^Qly _.k ekspu ;kstuk** dh iqfLrdk dk foekspu fd;k x;kA

• ek0 eq[;ea=h] m0iz0 }kjk fnukad 09 tqykbZ] 2017 dks leLr ftykf/kdkfj;ksa ,oa e.Myk;qDrksa ds lkFk dh x;h ohfM;ks dkUQzsflax ds nkSjku ek0 eq[;ea=h th }kjk _.k ekspu iksVZy dk 'kqHkkjEHk fd;k x;kA

• fnukad 30 flrEcj] 2017 rd ;kstukUrxZr 2286068 d"kdksa dks _.k ekspu dh jkf'k iznku dh x;hA

eq[;ea=h fdlku ,oa loZfgr chek ;kstuk fnukad 14 flrEcj] 2016 ls izns'k esa ykxw dh x;h gSA izns'k ljdkj }kjk leLr d"kdksa ¼jktLo vfHkys[kksa@[krkSuh esa ntZ [kkrsnkj@lg[kkrsnkj½ rFkk fdlh Hkh O;olk;@dk;Z esa yxs izns'k ds ,sls fuoklh ftudh okf"kZd ikfjokfjd vk; :0 75]000@& ls de gS rFkk ;kstuk dh vof/k esa vk;q 18 o"kZ ls 70 o"kZ ds e/; gS dks lkekftd lqj{kk dk vkoj.k nsus gsrq fnukad 14 flrEcj] 2016 ls ^^eq[;ea=h fdlku ,oa loZfgr chek ;kstuk** ykxw dh x;h gSA ;kstukUrxZr ifjokj ds eqf[k;k@jksVh vtZd dks O;fDrxr nq?kZVuk ykHk ds vfrfjDr mUgsa rFkk muds ifjokj ds leLr lnL;ksa dks nq?kZVuk ds mijkUr dS'kysl fpfdRlk dk ykHk ¼lHkh ljdkjh ,oa ,EiSuYM futh fpfdRlky;ksa esa½ Hkh feysxk ftlds fy, chfer O;fDr;ksa dks chek izhfe;e Hkqxrku ugh djuk gksxkA vkPNkfnr ifjokj ds eqf[k;k@jksVh vtZd ¼chek /kkjd½ dks nq?kZVuk gksus ij eR;q@LFkk;h fodykaxrk dh n'kk esa vf/kdre :0 5-00 yk[k rd dk O;fDrxr nq?kZVuk chek ,oa eqf[k;k@jksVh vtZd ,oa ifjokj ds lnL; dh nq?kZVuk ds mijkUr :0 25]000@& rd izkFkfed fpfdRlk lfgr dqy :0 2-50 yk[k rd fpfdRlk ykHk rFkk vko';drkuqlkj :0 1-00 yk[k rd ds df=e vax izkIr dj ldsxsaA eqf[k;k@jksVh vtZd dh izns'k dh lhek ds ckgj nq?kZVuko'k eR;q@fodykax gksus dh n'kk esa Hkh ykHk feysxkA leLr ljdkjh fpfdRlky;] ljdkjh esfMdy dkyst rFkk 30 csM ls vf/kd ds futh fpfdRlky; esa fu%'kqYd bykt dh

8-2&eq[;ea=h fdlku ,oa loZfgr chek ;kstuk

[ 28 ]

lqfo/kk gksxhA nq?kZVuk gksus ij QkSjh rkSj ij utnhd ds fdlh Hkh fpfdRlky; esa :0 25000 rd dk izkFkfed bykt djkus dh Hkh lqfo/kk gksxh] pkgs og fpfdRlky; ;kstuk esa iathdr u gksA

;kstuk esa ik=rk ds fy, eqf[k;k@jksVh vtZd dk rkRi;Z 18 o"kZ ls 70 o"kZ ds e/; ,sls L=h ;k iq:"k ls gS] tks [kkrsnkj@lg[kkrsnkj ds :i esa [krkSuh esa ntZ gSA ,sls eqf[k;k@jksVh vtZd ftudh vk;q 18 o"k Z ls 70 o"kZ ds e/; gS rFkk mudh ikfjokfjd okf"k Zd vk; :0 75000 ls de gS] os Hkh ;kstuk esa ik= gSaA tuin Lrj ij ftykf/kdkjh@vij ftykf/kdkjh ¼foRr@jktLo@chek½ ls lEidZ fd;k tk ldrk gSA mDr ;kstuk 04 chek dEifu;ksa&vksfj;.Vy ba';ksjsUl da0 fy0] us'kuy ba';ksjsUl da0fy0] ;wukbZVsM ba';ksjsUl da0fy0] U;w bf.M;k ,';ksjsUl da0fy0 ds ek/;e ls fdz;kfUor dh tk jgh gSA ;kstukUrxZr fnukad 13 flrEcj] 2017 rd 11901 O;fDr;ksa dks chek lgk;rk miyC/k djk;h tk pqdh gSA

8-3&fdlku dszfMV dkMZ forj.k

fdlkuksa dks le; ls df"k dk;ksZa gsrq foRrh; lqfo/kk miyC/k djk;s tkus ds mn~ns'; ls o"kZ 1999&2000 ls mDr ;kstuk dk lapkyu cSadksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA izns'k ds 'ks"k ik= d"kdksa dks fdlku dzsfMV dkMZ ls larIr djk;s tkus ds mn~ns'; ls jkT; ljdkj ds fofHkUu foHkkxksa rFkk cSadksa ds lg;ksx ls fos'ks"k iz;kl fd;s x;sA QyLo:i o"kZ 2016&17 esa izns'k esa 35 yk[k fdlku dszfMV dkMZ y{; ds lkis{k dqy 34 yk[k ¼97%½ fdlku dszfMV dkMZ forfjr fd;s x;s gSaA

pkyw foRrh; o"kZ 2017&18 esa izns'k esa dqy 4701906 fdlku dszfMV dkMZ forfjr fd;s tkus dk y{; fu/kkZfjr fd;k x;k gS ftldk le; ls 'kr&izfr'kr iwfrZ lqfuf'pr djk;s tkus gsrq cSadksa ls vuqJo.k fd;k tk jgk gSA

8-4&Qlyh _.k ;kstuk

cSadksa dh lsokvksa dks tuksUeq[kh cukus ds mn~ns'; ls foHkkx ds iz;klksa ls igyh ckj izns'k ds leLr fodkl [k.Mksa esa nl&nl djksM+ ds _.k forj.k y{; ds vk/kkj ij esxk dszfMV dSEiksa dk vk;kstu cSadksa ds ek/;e ls djk;k x;kA QyLo:i izns'k esa Qlyh _.k forj.k esa vHkwriwoZ of) gqbZ gSA [kjhQ 2016&17 esa cSadksa }kjk fu/kkZfjr y{; :0 37285 djksM+ ds lkis{k fnukad 30 flrEcj] 2016 rd :0 30051 djksM+ dk Qlyh _.k forfjr fd;k x;k tksfd fu/kkZfjr y{; dk yxHkx 80-6 izfr'kr gSA df"k foHkkx ls izkIr lwpukuqlkj ekg ekpZ] 2017 rd jch] 2016&17 esa cSadksa }kjk fu/kkZfjr y{; :0 55927-56 djksM+ ds lkis{k :0 45019-94 djksM+ dk Qlyh _.k forfjr fd;k x;k tksfd fu/kkZfjr y{; dk yxHkx 80 izfr'kr gSA

**********

[ 29 ]

v/;k;&4

o"kZ 2015&16 esa LFkk;h Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa df"k ,oa laoxhZ; {ks= dh okf"kZd of) nj 4-2 çfr'kr Fkh tks fd o"kZ 2016&17 esa 8-9 çfr'kr gks x;h gSA blh çdkj Qlyksa dh of) nj tks fd o"kZ 2015&16 esa 4-9 çfr'kr Fkh o"kZ 2016&17 esa 12-2 çfr'kr gks x;hA

df"k ,oa lEoxhZ; lsok

df"k izns'k dh vFkZ O;oLFkk dh jh<+ gSA izns'k dks [kk|kUu mRiknu esa vkRefuHkZj cukus] turk dks [kk| ,oa iks"k.k lqj{kk iznku djus] jkT; dks jk"Vª ds [kk| Hk.Mkj ds :i esa lEiUu cukus rFkk xzkeh.k turk dks vkfFkZd mUufr ,oa lEiUurk lqfuf'pr dj xzkE; thou esa xq.koRrk;qDr lq/kkj ykus ds fy, df"k uhfr ds vUrxZr izns'k 'kklu }kjk lIrØkfUr& izlkj] flapkbZ ,oa ty izcU/ku] foi.ku] e'khuhdj.k ,oa 'kks/k rFkk df"k fofo/khdj.k ij fo'ks"k cy fn;s tkus dk ladYi fy;k x;kA

vFkZ ,ao la[;k izHkkx }kjk tkjh jkT; vk; ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ 2016&17 esa çpfyr Hkkoksa ij jkT; ds ldy ?kjsyw mRikn 1232566 djksM+ :Œ esa dqy d"kh; Qlyksa dk va'k 198844 djksM+ :Œ FkkA o"k Z 2016&17 esa çpfyr Hkkoksa ij ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa df"k ,oa laoxhZ; {ks= dk ;ksxnku 26-5 çfr'kr jgk ftlesa d"kh; Qlyksa dk ;ksxnku 17-6 çfr'kr jgkA

o"kZ 2011 dh tux.kukuqlkj mRrj çns'k esa dqy 658-15 yk[k deZdj Fks] ftlesa 190-58 yk[k d"kd ,oa 199-39 yk[k df"k Jfed FksA dqy deZdjksa esa d"kdksa ,oa df"k Jfedksa dk

df"k esa dk;Zjr deZdjksa dh fLFkfr

ldy jkT; ?kjsyw mRikn es a d`f"k ,oa laoxhZ; {k s=

dh okf"k Zd o`f) nj

4.6

-0.5

-2.0

4.2

8.9

-4.0

-2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

[ 30 ]

çfr'kr va'k 59-3 FkkA o"kZ 2001 ,oa 2011 dh Hkkjrh; tux.kukuqlkj mRrj çns'k esa dqy deZdjksa dk fooj.k rkfydk&4-01 esa n'kkZ;k x;k gS%&

rkfydk&4-01

Ekn

mRrj çns'k esa dqy deZdjksa dh la[;k rFkk mudk çfr'kr forj.k

bdkbZ deZdjksa dh la[;k 2001 2011

deZdjksa dk çfr'kr 2001 2011

1 2 3 4 5 6 1& d"kd yk[k 221-68 190-58 41-1 29-0 2& df"k Jfed ** 134-01 199-39 24-8 30-3 3& ikfjokfjd m|ksx ** 30-31 38-99 5-6 5-9 4& vU; ** 153-84 229-19 28-5 34-8

;ksx 539-84 658-15 100-0 100-0

rkfydk esa nks tux.kuk o"kksZa ds vkadM+ksa dh rqyuk ls Li"V gS fd d"kdkas dh la[;k ?kV jgh gS rFkk df"k Jfedksa dh la[;k c<+ jgh gSA

o"kZ 2011&12 ds Hkw&mi;ksx lkaf[;dh ds vuqlkj çns'k dk dqy çfrosfnr {ks=Qy 241-70 yk[k gsDVs;j gS ftlesa ls 166-23 yk[k gsDVs;j ¼68-8 çfr'kr½ {ks= 'kq) cqvkbZ dk {ks= gS vkSj 154-77 Qly l?kurk ds lkFk ldy cqvkbZ {ks= 257-28 yk[k gsDVs;j gSA

çns'k esa o"kZ 2013&14 esa 'kq) cks;k x;k {ks=Qy 165-46 yk[k gsDVs;j Fkk tks o"kZ 2014&15 esa 0-31 çfr'kr c<+dj 165-98 yk[k gsDVs;j g® x;kA mRrj çns'k esa fofHkUu o"kksZ e sa Hkwfe mi;ksx ds vkadM+s rkfydk&4-02 esa n'kkZ;s x;s gaS%&

rkfydk&4-02

en

mRrj çns'k esa Hkwfe mi;ksx ds vkadMs+ ¼gtkj gsDVs;j esa½

2011&12 2012&13 2013&14 2014&15 1 2 3 4 5

1-dqy çfrosfnr {ks=Qy 24170 24170 24170 24170 2- ou 1656 1658 1658 1659 3-Ålj vkSj [ksrh ds v;ksX; Hkwfe 457 479 464 462 4- [ksrh ds vfrfjDr vU; mi;ksx esa vkus okyh Hkwfe

2893 2893 3027 3046

5- d"; csdkj Hkwfe 420 423 410 405 6- LFkk;h pkjkxkg ,oa vU; pjkbZ dh Hkwfe 66 66 65 65

7-vU; o{kksa] >kfM+;ksa vkfn dh Hkwfe 350 350 325 305

8- orZeku ijrh 1173 1201 1135 1122

9- vU; ijrh 533 537 539 509 10- okLrfod cks;k x;k {ks=Qy 16623 16564 16546 16598 11- ,d ls vf/kd ckj cks;k x;k {ks=Qy

9105 9257 9350 9549

12-dqy cks;k x;k {ks=Qy 25728 25821 25896 26147

[ 31 ]

df"k x.kuk 2005&06 ds vkadM+ksa ls fofnr gksrk gS fd mRrj çns'k esa dqy tksrksa esa ,d gsDVs;j ls de vkdkj okyh tksrksa dk çfr'kr 78-0 Fkk t¨fd o"kZ 2010&11 esa c<+dj 79-5 çfr'kr g¨ x;kA Li"V gS fd çns'k esa tksrkas dk vkSlr vkdkj ?kVrk tk jgk gSA o"kZ 2010&11 dh df"k x.kuk ds vk/kkj ij çns'k esa dqy d"kdksa dh la[;k 233-25 yk[k gS ftlesa ls 215-68 yk[k ¼92-5 çfr'kr½ d"kd y?kq ,oa lhekUr Js.kh ds gSa muds ikl çns'k ds dqy df"kr {ks=Qy dk 64-8 çfr'kr df"k {ks=Qy gS vFkkZr~ çns'k ds df"k fodkl dk Hkfo"; çns'k ds y?kq ,oa lhekUr d"kdksa ds fodkl ds lkFk tqM+k gqvk gS fdUrq bu d"kdksa dh tksrksa dk vkdkj NksVk gS vr% xgu [ksrh dks c<+kok nsdj df"k dks ykHkizn cuk;k tk ldrk gSA mRrj çns'k esa o"k Z 2005&06 ,oa 2010&11 esa vkdkj oxkZuqlkj fØ;kRed tksrksa dh la[;k o {ks=Qy rkfydk&4-03 esa n'kkZ;k x;k gS%&

tksrk sa dk vkdkj

rkfydk&4-03

vkdkj oxZ ¼gsDVs0esa½

mRrj çns'k esa vkdkj oxkZuqlkj fØ;kRed tksrk sa dh la[;k o {ks=Qy 2005&06 2010&11

fØ;kRed tksrksa dh la0 ¼gtkj esa½

dqy {ks=Qy ¼gtkj gsDVs0 esa½

fØ;kRed tksrksa dh la0¼gtkj esa½

dqy {ks=Qy ¼gtkj gsDVs0esa½

1 2 3 4 5 1-0ls de 17507-1

¼78-0½ 6971-6 ¼38-9½

18532-3 ¼79-5½

7170-8 ¼40-7½

1-0&2-0 3103-1 ¼13-8½

4340-9 ¼24-2½

3035-3 ¼13-0½

4243-3 ¼24-1½

2-0&4-0 1391-6 ¼6-2½

3795-6 ¼21-2½

1334-3 ¼5-7½

3628-9 ¼20-6½

4-0&10-0 427-9 ¼1-9½

2374-2 ¼13-3½

398-3 ¼1-7½

2198-8 ¼12-5½

10-0 vkSj vf/kd 27-9 ¼0-1½

423-6 ¼2-4½

25-3 ¼0-1½

379-8 ¼2-1½

;ksx

22457-6 ¼100-0½

17905-9 ¼100-0½

23325-5 ¼100-0½

17621-6 ¼100-0½

lzksr % jktLo ifj"kn] mRrj çns'kA uksV%

1659, (7%)462, (2%)

3046, (12%)405, (2%)

65, (0%)

305, (1%)

1122, (5%)509, (2%)

16598, (69%)

ou Ål j vkSj [ksrh ds v; ksX; Hkwfe[ksrh ds vfrfj Dr vU; mi ; ksx esasa vkus okyh Hkwfe d"; csdkj HkwfeLFkk; h pkj kxkg ,oa vU; pj kbZ dh Hkwfe vU; o{kksa] >kfM+; ksa vkfn dh Hkwfe orZeku i j rh vU; i j rhokLrfod cks; k x; k {ks=Qy

&dks"Bd esa nh x;h lwpuk;sa çfr'kr forj.k ls lEcaf/kr gSA

mRrj izns'k esa Hkwfe mi;ksx o"kZ 2014&15

¼gtkj gsDVs;j esa½

[ 32 ]

izns'k dh df"k {kerk dh rqyuk vf[ky Hkkjrh; vkadM+ksa ls djus ij fuEu fLFkfr mHkjrh gS& rkfydk&4-04

Ø0la0

izns'k dh df"k {kerk dh rqyukRed leh{kk fooj.k bdkbZ Hkkjr m0iz0 ;ksxnku

¼izfr'kr esa½ 1 izfrosfnr {ks=Qy ¼2003&04½ yk[k gs0 esa 3287-3 241-71 7-4 2 dqy df"kr {ks=Qy ¼2003&04½ ]] 1896-6 258-96 13-6 3 'kq) df"kr {ks=Qy ¼2003&04½ ]] 1407-1 165-46 11-8 4 Qly l?kurk ¼2003&04½ izfr'kr esa 134-79 156-51 & 5 dqy flafpr {ks=Qy ¼2003&04½ yk[k gs0 esa 780-00 204-03 26-2 6 'kq) flafpr {ks=Qy ¼2003&04½ ]] 571-00 140-27 24-6

izns'k esa d"kd ifjokj rFkk muds v/khu tksrksa dk {ks=Qy dh rqyukRed fLFkfr fuEuor~ gS %& rkfydk&4-05

Ø0la0

izns'k esa d"kd ifjokj rFkk muds v/khu tksrksa dk {ks=Qy oxhZdj.k d"kd ifjokj

¼yk[k½ {ks=Qy ¼yk[k

gs0 esa½ {ks=Qy izfr ifjokj ¼gs0½

01 lhekUr d"kd 185-32 71-71 0-39 d& [k&

lhekUr d"kd¼0-5 gs0 ls de½ lhekUr d"kd¼0-5 gs0&0-1 gs0 ls de½

135-70 49-62

36-99 34-72

02 y?kq d"kd ¼01 gs0 ls 02 gs0 rd½ y?kq ,oa lhekUr d"kd ¼02 gs0 rd½

30-35 215-68

42-43 114-13

0-27

03 vU; d"kd ¼02 gs0 o mlls vf/kd½ 17-58 62-08 3-53 dqy ;ksx 233-25 176-22 0-76

xr l=g o"kksZ ¼2000&01 ls 2016&17 rd½ esa Qlyksa ds vUrxZr vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk dh fLFkfr fuEuor~ jgh gS&

rkfydk&4-06

Qly

izns'k esa Qlyksa ds vUrxZr vkPNknu]mRiknu ,oa mRikndrk dh fLFkfr

vkPNknu ¼yk[k gs0 esa½

2000&01 vf/kdre U;wure 2016&17 o"kZ vkPNknu o"kZ vkPNknu pkoy 59-04 2014&15 61-09 2002&03 52-09 59-66 xsgWwa 92-39 2014&15 100-47 2002&03 91-64 98-85 /kkU; 176-16 2014&15 181-74 2002&03 165-23 179-52 nygu 26-92 2004&05 28-17 2015&16 18-81 25-09 [kk|kUu 203-08 2016&17 204-61 2002&03 191-66 204-61 frygu 8-92 2015&16 12-91 2003&04 7-70 11-00

Qly mRiknu ¼yk[k eh0Vu esa½

2000&01 vf/kdre U;wure 2016&17

[ 33 ]

o"kZ mRiknu o"kZ mRiknu

pkoy 116-72 2013&14 146-32 2002&03 95-87 143-96

xsgWwa 251-68 2016&17 349-71 2014&15 203-65 349-71

/kkU; 405-76 2016&17 533-52 2014&15 360-97 533-52

nygu 21-61 2003&04 24-48 2015&16 11-12 23-94

[kk|kUu 427-37 2016&17 557-46 2014&15 382-79 557-46

frygu 7-10 2010&11 13-91 2000&01 7-10 12-40

Qly mRikndrk ¼dq0@gs0½

2000&01 vf/kdre U;wure 2016&17

o"kZ mRikndrk o"kZ mRikndrk

/kku 19-77 2012&13 24-53 2004&05 18-11 24-13

xsgWwa 27-24 2016&17 35-38 2014&15 20-27 35-38

/kkU; 23-03 2016&17 29-72 2014&15 20-77 29-72

nygu 8-03 2012&13 9-97 2014&15 5-25 9-54

[kk|kUu 21-04 2016&17 27-25 2014&15 19-05 27-25

frygu 8-25 2016&17 9-35 2014&15 5-83 9-35

rkfydk 4-06 ls Li"V gS fd /kkU; Qlyksa dk dqy vkPNknu o"kZ 2000&2001 esa 176-16

yk[k gs0 Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+ dj 179-52 yk[k gs0 gks x;kA nyguh Qlyksa dk vkPNknu o"kZ 2000&2001 ds 26-92 yk[k gs0 ls ?kVdj o"kZ 2016&17 esa 25-09 yk[k gs0 gks

x;k tcfd frygu ds vUrxZr vkPNknu 8-92 ls c<+dj 11-00 yk[k gs0 gks x;kA

bu Qlyksa ds mRiknu dh fLFkfr dk fo'ys"k.k djus ls Li"V gS fd /kkU; Qlyksa dk

mRiknu o"kZ 2000&01 ds 405-76 yk[k eh0 Vu ls c<+dj o"kZ 2016&17 esa 533-52 yk[k eh0 Vu gks x;kA nygu ds vkSlr mRiknu esa of) gqbZ gS vkSj ;g o"kZ 2000&01 ds 21-61 yk[k

eh0 Vu ls c<+dj o"kZ 2016&17 esa 23-94 yk[k eh0 Vu gks x;kA frygu ds vUrxZr mRiknu foxr l=g o"kksZ esa c<+k gSA mRikndrk dh nf"V ls /kkU; Qlyksa] nygu ,oa frygu dh izfr

gs0 mRikndRkk es afoxr l=g o"kksZ esa of) vkSj deh dh fefJr izofÙk jgh gSA bl fLFkfr dks izeq[k Qlyksa ds vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk dh js[kh; of) nj ls Hkh le>k tk

ldrk gSA

[ 34 ]

2000&01 ls 2016&17 ds chp izeq[k Qlyksa ds vkPNknu]mRiknu ,oa mRikndrk dh js[kh; of) nj fuEuor~ jgh gS&

rkfydk&4-07

Qly

izeq[k Qlyksa ds vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk dh js[kh; of) nj

js[kh; of) nj ¼%½ vkPNknu mRiknu mRikndrk

/kku 0-128 1-933 0-283 xsgw¡ 0-466 3-790 0-260

/kkU; Qlysa 0-359 6-121 0-299 nygu -0-335 -0-407 -0-064 [kk|kUu 0-023 5-714 0-281 frygu 0-263 0-077 &0-046

o"kZ 2015&16 esa izeq[k Qlyksa ds mRiknu ,oa mRikndrk esa izns'k dh vU;

izns'k®a ds lkFk rqyukRed fLFkfr rkfydk&4-08

mRiknuQly

¼yk[k eh0 Vu esa½ mRrj izns'k Hkkjr ;ksxnku

izfr'kr Js.kh izFke rhu LFkku ij vkof.Vr

jkT; pkoy 124-34 1043-20 11-92 izFke 1-if'pe caxky 2-mRrj izns'k

3-vkU/kz izns'k xsgWwa 268-74 935-00 28-74 izFke 1--mRrj izns'k 2--e/; izns'k 3-

iatkc nygu 11-12 164-70 6-75 NBoka 1-e/; izns'k 2- jktLFkku 3-

egkjk"Vª [kk|kUu 439-47 2522-20 17-42 izFke 1-mRrj izns'k 2--e/; izns'k 3-

iatkc frygu 8-47 253-00 3-35 vkBokaa 1-e/; izns'k 2- jktLFkku 3-

xqtjkr

rkfydk&4-09 mRikndrkQly

¼dq0@gs0½ mRrj izns'k

Hkkjr Js.kh izFke rhu LFkku ij vkof.Vr jkT;

pkoy 21-30 24-04 10okWa 1- iatkc 2- rfeyukMq 3- vkU/kz izns'k xsgWwa 27-78 30-93 6BkWaa 1- iatkc 2- gfj;k.kk 3- jktLFkku

nygu 5-91 6-52 8okWa 1- >kj[k.M 2- xqtjkr 3- e/; izns'k [kk|kUu 22-71 20-56 6BkWa 1- iatkc 2- gfj;k.kk 3- rfeyukMq frygu 6-56 9-68 11okWa 1-rfeyukMq 2- gfj;k.kk 3- xqtjkr

rkfydk 4-08 ,oa 4-09 ls Li"V gS fd izns'k dk xsg¡w rFkk [kk|kUu mRiknu esa izFke LFkku

gS fdUrq mRikndrk dh nf"V ls izns'k dh fLFkfr ns'k ds vU; jkT;ksa ls ihNs gSA

[ 35 ]

o"kZ 2016&17 esa mRiknu] [kir o vf/k'ks"k fuEuor~ jgk &

rkfydk&4-10

Qly

mRiknu] [kir o vf/k'ks"k dh fLFkfr

mRiknu ¼yk[k eh0Vu½

[kir ¼yk[k eh0Vu½

vf/kd@deh ¼yk[k eh0Vu½

vko';d ¼xzke@O;fDr@

fnu½

miyC/krk ¼xzke@O;fDr@

fnu½ pkoy 144-70 105-71 38-99 123-13 184-27 xsgWwa 349-71 255-48 94-23 297-59 445-34 /kkU; 533-52 389-75 143-77 454-00 679-41 nky 23-94 61-35 -37-41 85-00 30-49 [kk|kUu 557-46 452-63 104-83 539-00 709-90 frygu 12-40 38-99 -32-16 19-18 5-34

rkfydk 4-10 ls Li"V gS fd izns'k esa [kk|kUu miyC/krk vko';drk ls vf/kd gS fdUrq

nygu ,oa frygu dh miyC/krk vko';drk ls Øe'k% 64-1 izfr'kr ,oa 72-2 izfr'kr de gSA

o"kZ 2015&16 dh rqyuk esa o"kZ 2016&17 esa izns'k esa izeq[k Qlyksa dk vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk fuEuor~ jgh &

rkfydk&4-11

Ø0la0

izns'k esa izeq[k Qlyksa dk vkPNknu] mRiknu ,oa mRikndrk ¼bdkbZ&vkPNknu&yk[k gs0] mRiknu& yk[k eh0 Vu ,oa mRikndrk& dq0@gs0½

Qly 2015&16 2016&17 vkPNknu mRiknu mRikndrk vkPNknu mRiknu mRikndrk 01 pkoy 58-37 124-34 21-30 59-66 143-96 24-13 02 xsgWwa 96-45 268-74 27-86 98-85 349-71 35-38 03 /kkU;

Qlysa 174-73 428-35 24-51 179-52 533-52 29-72

04 nygu 18-81 11-12 5-91 25-09 23-94 9-54 05 [kk|kUu

Qlysa 193-54 439-47 22-71 204-61 557-46 27-25

06 frygu 12-91 10-14 6-56 11-00 12-40 9-36

rkfydk&4-12

xr o"kZ ¼2015&16½ ds lkis{k orZeku o"kZ ¼2016&17½ esa of)@deh izfr'kr e

Ø0la0

sa

Qly vkPNknu mRiknu mRikndrk 01 /kku +2-21 +15-78 +13.29 02 xsgWwa +2-49 +30-13 +26.99 03 /kkU; Qlysa +2-74 ++24-55 +21.26 04 nygu +33.39 +105-29 +61.42 05 [kk|kUu Qlysa +5.72 +26.85 +19-99 06 frygu -14.79 +22.29 +42.68

[ 36 ]

o"kkZ dh fLFkfr

ekSle dh vuqdwyrk ,oa izfrdwyrk dk izHkko lcls vf/kd df"k {ks= esa iM+rk gSA blls Qlyksa dk vkPNknu ,oa mRikndrk lcls vf/kd izHkkfor gksrh gS vkSj mRiknu vis{kkuqlkj ugh gksrk gSA /kkU;] nyguh ,oa fryguh Qlyksa dk mRiknu ,oa mRikndrk o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa y{; ds vuq:i u izkIr gksus dk dkj.k eq[;r;k bu o"kksZ esa izkdfrd vkink;sa [kjhQ esa lw[kk] jch esa vlkef;d o"kkZ ,oa vksykof"V rFkk 'khrygj jgh gSA

o"kZ 2014&15 o 2015&16 esa ekulwu vof/k esa i;kZIr o"kkZ u gksus ds dkj.k jch 2015&16 esa Hkwfe esa vko';d ueh dh deh jgh] lkFk gh tkM+s dh o"kkZ Hkh ux.; jghA ;|fi izns'k dk 84 izfr'kr 'kq) df"kr {ks=Qy flafpr gS ftlds dkj.k jch dh Qlyksa dh cqokbZ yxHkx y{; ds vuq:i dh tk ldh fdUrq mudh mRikndrk ,oa mRiknu y{; ds vuq:i ugha jgkA

jch& 2015&16

jch 2015&16 esa o"kkZ dh fLFkfr fuEuor~ jgh %&

rkfydk&4-13

izns'k esa o"kkZ dh fLFkfekSle

r ekg lkekU; o"kkZ

¼feeh0 esa½ okLrfod o"kkZ ¼feeh0 esa½

lkekU; ls izfr'kr

ekulwu vof/k ds ckn

vDVwcj uoEcj

35-8 4-9

9-2 1-1

25-7 22-4

tkM+s dh o"kkZ fnlEcj tuojh Qjojh

6-8 17-6 19-9

4-0 3-7 1-4

58-8 21-0 7-0

o"kZ 2016&17 esa o"kkZ dh fLFkfr lkekU; jgh] ifj.kker% [kk|kUu ds mRiknu esa fjdkMZ okf"kZd of) 26-8 % ntZ dh x;hA bl o"kZ [kk|kUu dk mRiknu 557-46 yk[k eh0Vu jgk tks xr o"kZ ls 117-99 yk[k eh0 Vu vf/kd gSA

rkfydk&4-14

ekg

[kjhQ & 2017 ¼ekulwu vof/k] twu] 2017 & flrEcj] 2017 rd½ ¼o"kkZ & feeh0 esa½

lkekU; o"kkZ okLrfod o"kkZ lkekU; ls izfr'kr

twu] 2017 95-6 61-2 64-5

tqykbZ] 2017 280-9 252-4 89-9

vxLr] 2017 275-6 161-4 58-6

flrEcj] 2017 178-3 110-5 62-0

twu ls flrEcj] 2017 829-8 585-6 70-6

[kjhQ 2017 esa df"k dh fLFkfr %&

[kjhQ 2017 esa ekulwu vof/k esa o"kkZ lkekU; jghA ekulwu vof/k esa lkekU; o"kk Z dk 83-4 izfr'kr o"kkZ gqbZA Qlyksa dk vkPNknu y{; ds vuq:i jgkA Qlyksa dh fLFkfr vPNh gSA mRiknu ,oa mRikndrk xr o"kZ ds lkis{k vPNh jgus dh lEHkkouk gSA [kjhQ 2017 dk vkPNknu y{; ,oa iwfrZ dh fLFkfr fuEuor~ gS %&

[ 37 ]

rkfydk&4-15

Qly

[kjhQ 2017 esa df"k dh fLFkfr

y{; iwfrZ ¼*½ vkPNknu & yk[k gs0 esa iwfrZ %

/kku 59-66 59-28 99-4 Tokj 1-83 1-70 92-9 cktjk 9-07 9-63 106-2 eDdk 7-27 6-65 91-5 mnZ 5-94 4-19 70-5 vjgj 3-38 3-04 119-5 fry 2-75 2-91 105-8 ewWaxQyh 0-95 0-97 102-1

*vufUre

moZjd df"k mit c<+kus ds fy;s flapkbZ ds lk/kuksa dh Ik;kZIr vko';drk ds lkFk gh lkFk jklk;fud moZjdksa dk Hkh viuk egRoiw.kZ LFkku gSA fofHkUu Qlyksa ds mRiknu esa of) ds fy;s jklk;fud moZjdksa dk leqfpr ek=k esa ç;ksx okafNr gSA mRrj çns'k esa o"kZ 2014&15 esa 42-72 yk[k eh0 Vu jklk;fud moZjdksa dk miHkksx fd;k x;k tks o"kZ 2015&16 esa 42-30 yk[k eh0 Vu jg x;kA mRrj çns'k esa fofHkUu o"kk asZ ds vUrxZr jklk;fud moZjdksa dh [kir dk fooj.k rkfydk&4-16 esa n'kkZ;k x;k gS%&

rkfydk&4-16 mRrj çns'k esa jklk;fud moZjdksa dh [kir

¼gtkj eh0 Vu esa½ en UkkbVªksstu¼,u0½ QkLQsV¼ih0½ iksVk'k¼ds0½ ;ksx

1 2 3 4 5 2011&12 3067 1024 167 4258 2012&13 3352 1166 133 4651 2013&14 2972 765 105 3842

2014&15 3169 915 187 4272 2015&16 2930 1098 202 4230

2016&17* 3347 1141 247 4735

*vufUre

[ 38 ]

cht forj.k df"k mRiknu esa of) mUufr'khy chtksa ij fuHkZj djrh gSA mUufr'khy chtksa ds mRiknu ds lkFk&lkFk budk lle; forj.k Hkh egRoiw.kZ LFkku j[krk gSA mRrj çns'k esa o"k Z 2015&16 esa 6310-0 gtkj dqUry cht forj.k ds y{; ds lkis{k 4812-80 gtkj dqUry chtksa dk forj.k fd;k x;k ogha o"kZ 2016&17 esa 5553-00 gtkj dqUry cht forj.k ds y{; ds lkis{k 5093-59 gtkj dqUry chtksa dk forj.k fd;k x;kA o"kZ 2017&18 esa 5563-60 gtkj dqUry cht forj.k dk y{; gSA

izns'k esa df"k fodkl gsrq lapkfyr ;kstuk ,oa mudh izxfr

izns'k dks [kk|kUu mRiknu esa vkRefuHkZj cukus] turk dks [kk| ,oa iks"k.k lqj{kk iznku djus] jkT; dks jk"Vª ds [kk| Hk.Mkj ds :i esa lEiUu cukus rFkk xzkeh.k turk dh vkfFkZd mUufr ,oa lEiUurk lqfuf'pr dj xzkE; thou esa xq.koRrk;qDr lq/kkj ykus ds fy, df’k uhfr ds vUrxZr izns'k 'kklu }kjk lIrØkfUr& izlkj] flapkbZ ,oa ty izcU/ku] foi.ku] e'khuhdj.k ,oa 'kks/k rFkk df"k fofo/khdj.k ij fo'ks"k cy fn;s tkus dk ladYi fy;k x;kA

izns'k esa df"k ds fodkl gsrq jk"Vªh; df"k fodkl ;kstuk] iwohZ mRrj izns'k esa gfjr ØkfUr ds foLrkj dh ;kstuk] us'kuy fe'ku vkWu vk;ylhM ,oa us'kuy fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,DlVsa'ku ,.M VsDukykWth] us'kuy fe'ku Qkj lLVsuscy ,xzhdYpj] us'kuy Øki bU';ksjsUl izksxzke] la'kksf/kr jk"Vªh; df"k chek ;kstuk] bUVhxzsVsM Ldhe vkWu ,xzhdYpj lsUll bdksukfeDl ,.M LVsfVfLVDl] lksyj QksVks oksfYVd bjhxs'ku iEi dh LFkkiuk ,oa ekSle vk/kkfjr Qly chek ;kstuk vkfn ;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSA

xr o"kZ esa fd;s x;s ize q[k dk;ksZ dk laf{kIr fooj.k&

o"kZ 2016&17 esa dqy 50-94 yk[k dqUry cht forj.k fd;k x;k gS ftlesa [kjhQ 2016 esa 10-41 yk[k dqUry ,oa jch esa 40-53 yk[k dqUry cht forj.k fd;k x;kA

o"kZ 2016&17 esa dqy 89-50 yk[k eh0Vu moZjdksa ds fu/kkZfjr y{; ds lkis{k [kjhQ 2016 esa 24-79 yk[k eh0Vu ,oa jch 2016&17 esa 42-06 yk[k eh0 Vu moZjd dk forj.k fd;k

[ 39 ]

x;k gSA o"kZ 2017&18 esa moZjd forj.k dk 88-82 yk[k eh0 Vu dk Yk{; j[kk x;k gSA okWafNr mRiknu izkIr djus ,oa enk LokLF; dks cuk;s j[kus ds fy, u=tu ds lkFk&lkFk QkLQksjl ,oa iksVk'k ds mi;ksx ij fo'ks"k cy fn;k x;k blls larqfyr moZjd iz;ksx dks c<+kok feyk gSA

o"kZ 2016&17 esa dqy 93212-60 djksM+ #0 Qlyh _.k forj.k dk y{; gS ftlesa [kjhQ esa #0 30051-07 djksM+ dk Qlyh _.k forj.k fd;k x;k ,oa jch ds vUrxZr #0 45019-94 djksM+ ,oa dqy #0 75071-01 djksM+ dk Qlyh _.k forj.k fd;k x;k] tks y{; dk 80-54 izfr'kr gSA o"kZ 2017&18 esa dqy #0 104027-19 djksM+ dk Qlyh _.k forj.k dk y{; izLrkfor gSA

o"kZ 2016&17 esa 35 yk[k fdlku ØsfMV dkMZ forj.k ds y{; ds lkis{k o"kZ 2015 rd 35-06 yk[k fdlku ØsfMV dkMZ forfjr fd;s tk pqds gSaA o"kZ 2017&18 esa dqy 47-02 yk[k fdlku ØsfMV dkMZ forj.k dk y{; izLrkfor gSaA

• Ñf"k ds {ks= esa fujUrj gks jgs vuqla/kkuksa ls ;g laKku esa vk;k fd izns'k ds enk LokLF; esa fujUrj fxjkoV ntZ dh x;h gSA bl leL;k ds LFkk;h funku ds mik; Lo:i tuin@rglhy Lrj ij enk ijh{k.k iz;ksx'kkykvksa dks lqn<+ djds blds ek/;e ls Ñ"kdksa ds [ksrksa dh feV~Vh dh tk¡p djus ds mijkUr larqfyr moZjd iz;ksx dh laLrqfr iznku fd;s tkus dh fujUrj O;oLFkk lqfuf'pr dh x;hA o"kZ 2015&16 ls us'kuy fe'ku vkWu lLVsuscy ,xzhdYpj ¼,u0,e0,l0,0½ ds vUrxZr e`nk LokLF; dkMZ dk;Zdze ds }kjk izns'k ds izR;sd d"kd dks enk LokLF; dkMZ miyC/k djkus ds mn~ns'; ls dk;Zdze izkjEHk fd;k x;k gSA ;kstukUrxZr ekg ekpZ] 2017 rd dqy 65-90 enk LokLF; dkMZ d"kdksa dks miyC/k djk;s x;sA o"kZ 2017&18 esa 24-82 yk[k enk uewus a p;fur {ks=ksa ls fxzM ds vk/kkj ij laxzg.k dj enk LokLF; dkMZ Ñ"kdksa dks miyC/k djk;k tkuk izLrkfor gSA

• jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstuk Hkkjr ljdkj dh ¶ySxf'ki ;kstukvksa esa ls ,d izeq[k ;kstuk gS ftldk eq[; mís'; Ñf"k ,oa lEoxhZ; {ks=ksa esa miyC/k lalk/ku ds vk/kkj ij ftyk Lrj ,oa jkT; Lrj ij Ñf"k fodkl dh ;kstuk;sa rS;kj dj egRoiw.kZ Qlyksa ds mRiknu {kerk ,oa mlds okLrfod mit ds vUrj dks de djds fdlkuksa dh vk; esa of) djuk gSA bl ;kstukUrxZr if'peh m0iz0 ds tuinksa esa Qly fofo/khdj.k dk;ZØe] Rofjr pkjk fodkl dk;ZØe] i'kqikyu] flapkbZ] eRL;] m|ku] xUuk] MkLi] js'ke] Ñf"k 'kks/k bR;kfn tSls egRoiw.kZ Ñf"k fodkl dk;ZØeksa dks izns'k dh vko';drkuqlkj lapkfyr fd;k tk jgk gSA

• iwohZ mRrj izns'k esa gfjr ØkfUr ds foLrkj dh mi ;kstuk ¼jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstuk ls iksf"kr½ o"kZ 2010&11 ls iwohZ mRrj izns'k esa lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstuk dk eq[; mís'; pkoy ,oa xsgw¡ dh mRikndrk esa c<+ksRrjh] enk LokLF; esa lq/kkj] flapkbZ {kerk ltu ,oa ty ds dq'ky mi;ksx] Ñf"k ;a=hdj.k] Ålj {ks=ksa esa ftIle dk iz;ksx] lkeqnkf;d Hk.Mkj.k ;kstuk rFkk [ksrh dh ykxr dks de djus gsrq mUur Ñf"k i)fr dks c<+kok fn;k tkuk gSA p;fur tuinksa esa Qlyksa dh mRikndrk esa mRlkgo)Zd of) ds vkWadM+ssa izkIr gks jgs gSaA

• us'kuy fe'ku vkWu vkW;ylhM ,.M vkW;yike&iwoZ esa lapkfyr vkblksike ;kstuk dk iquxZBu dj o"kZ 2014&15 ls us'kuy fe'ku vkWu vkW;ylhM ,.M vkW;yike ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA bl ;kstuk ds lapkyu dk eq[; mn~ns'; fryguh Qlyksa dh mRikndrk esa of) djuk rFkk izns'k dks [kk|kUu rsyksa esa vkRefuHkZj cukus dk lrr~ iz;kl djuk gSA

• us'kuy QwM flD;ksfjVh fe'ku&izns'k esa xsgwa] pkoy ,oa nygu ds mRiknu dh vlekurk dks nwj djus ds mn~ns'; ls dsUnz ljdkj }kjk lapkfyr jk"Vªh; [kk| lqj{kk fe'ku foRrh; o"kZ 2007&08 ls pyk;h tk jgh gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 ls twV] dikl ,oa xUuk tSlh O;olkf;d Qlyksa dks Hkh lfEefyr fd;k x;k gSA

[ 40 ]

• us'kuy fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,DlVsa'ku ,.M VsDukykWth& Ñf"k izlkj gsrq o"kZ 2013&14 rd vkRek ekWMy dk fØ;kUo;u fd;k tk jgk FkkA o"kZ 2014&15 ls vkRek ;kstuk dks us'kuy fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,.M VsDukykWth esa lafoyhu dj fn;k x;k gSA uohu fe'ku ds vUrxZRk pkj lc fe'ku ;Fkk& lc fe'ku vkWu ,xzhdYpj ,DlVsa'ku] lc fe'ku vkWQ ,xzhdYpj eSdsukbts'ku] lc fe'ku vkWu lhM ,.M IykfUVax eSVsfj;y ,oa LVªsUFkfuax ,.M ekMZukbts'ku vkQ isLV eSustesUV ,izksp lapkfyr fd, tk jgs gSaA iz/kkuea=h df"k flapkbZ ;kstuk ,oa us'kuy bZ&xousZal Iyku ,xzhdYpj Hkh bl fe'ku ls lapkfyr fd;s tk jgs gSaA

• us'kuy fe'ku Qkj lLVsuscy ,xzhdYpj& us'kuy fe'ku QkWj lLVsuscy ,xzhdYpj ;kstuk dk fdz;kUo;u fd;k tk jgk gSA bl ;kstuk ds vUrxZr fuEu eq[; ?kVd gS %&

v& jsuQsM ,fj;k MsoyiesUV ¼vkj0,0Mh0½

c& enk LokLF; izca/ku ¼,l0,p0,e0½

1&Lok;y gsYFk

2&Lok;y gsYFk dkMZ

l& ijEijkxr Ñf"k fodkl ;kstuk ¼ih0ds0oh0okbZ0½

• iz/kkuea=h Qly chek ;kstuk&Hkkjr ljdkj ds fn'kk&funZs'kksa ds vuq:i o"kZ 2016&17 ls izns'k ds lHkh tuinksa esa iz/kkuea=h Qly chek ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA ;kstuk [kjhQ ,oa jch dh vf/klwfpr Qlyksa dks nsoh; vkink ds fo:) chek iznku djus] df"k esa u;h rduhdh ds mi;ksx dks c<+kok nsuk] Qlyh _.k ds izHkko dks cuk;s j[kus ,oa vkink o"kksZa esa d"kdksa dh vk; dks fLFkj j[kus ds mn~ns'; ls lapkfyr dh tk jgh gSA

;kstukUrxZr _.kh d"kd vfuok;Z ,oa xSj _.kh d"kd LoSfPNd vk/kkj ij lfEefyr gSaaA chfer /kujkf'k Qly ds izfr gs0 mRiknu ykxr ds cjkcj gksrh gSaA ;kstuk okLrfod izhfe;e nj ij lapkfyr gSa ijUrq d"kdksa dks [kjhQ esa lHkh Qlyksa ds fy, vf/kdre 2 izfr'kr ,oa jch esa lHkh Qlyksa ds fy, vf/kdre 1-5 izfr'kr /kujkf'k izhfe;e ds :i esa ns; gSaA 'ks"k /kujkf'k dsUnz o jkT; ljdkj }kjk vuqnku ds :i esa ns; gSaA ;kstukUrxZr tksf[ke lkewfgd ,oa O;fDrxr Lrj ij doj fd;k tkrk gSaA

• iquxZfBr ekSle vk/kkfjr Qly chek ;kstuk&izfrdwy ekSle dh ifjfLFkfr;ksa ls Qlyksa ds u"V gksus dh lEHkkouk ds vk/kkj ij d"kdkas dks chek doj ds :i esa foRrh; lgk;rk iznku djus ds mn~ns'; ls izns'k ds p;fur tuinksa esa p;fur vkS|kkfud Qlyksa&dsyk ,oa fepZ Qly dks vf/klwfpr djrs gq, ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA o"kZ 2016&17 esa Qly chek ;kstuk dh izxfr fuEuor~ gS&

rkfydk&4-17 o"kZ 2016&17 esa Qly chek ;kstuk dh izxfr

Qly chek ;kstuk chfer d"kd ¼yk[k esa ½

ykHkkfUor d"kd ¼yk[k esa½

chfer /kujkf'k ¼djks³ #0 esa½

[kjhQ 34-29 9-20 12735-36

jch 29-11 1-73 11144-45

;ksx 63-4 10-93 23879-81

• bUVhxzsVsM Ldhe vkWu ,xzhdYpj lsUll bdksukfeDl ,.M LVsfVlfVDl&Hkkjr ljdkj ds fn'kk&funZs'kksa ds vuq:Ik iwoZ esa lapkfyr bEizwoesUV vkQ ,xzhdYpj LVsfVlfVDl

[ 41 ]

Ldhe ds vUrxZr Vh0vkj0,l0 ,oa vkbZ0lh0,l0 ;kstuk dk lapkyu fd;k tk jgk FkkA mDr nksuksa ;kstukvksa dks bUVhxzsVsM Ldhe vkWu ,xzhdYpj lsUll bdksukfeDl ,.M LVsfVlfVDl esa lafoyhu dj lapkfyr dh tk jgh gaSA

• izekf.kr chtksa ij vuqnku lEcU/kh ;kstuk&bl ;kstuk ds ek/;e ls Ñ"kdksa dks [kjhQ ,oa jch Qlyksa dh xq.koRrk ;qDr cht vuqnkfur nj ij miyC/k djk;s tk jgs gSaA bl ij gksus okyk O;; jkT; ljdkj }kjk 'kr&izfr'kr ogu fd;k tkrk gSA

• ladj chtksa ds mi;ksx dks c<+kok nsuss dh ;kstuk&ns'k ,oa izns'k dh [kk| lqj{kk dks v{kq..k cuk;s j[kus] vf/kd ls vf/kd [kk|kUu mRiknu dks izkIr djus ds lkFk&lkFk izns'k ds 90 izfr'kr ls vf/kd y?kq ,oa lhekUr Ñ"kdksa ds vk; esa of) dks yf{kr djrs gq, izns'k ljdkj bl ;kstuk ds ek/;e ls vf/kd mit nsus okyh gkbZfczM chtksa dks vuqnkfur nj ij miyC/k djk jgh gSA

• lksyj QksVks oksfYVd bjhxs'ku iEi dh LFkkiuk&oSdfYid ÅtkZ lzksrksa ds vf/kdkf/kd iz;ksx dks c<+kok nsus] ikjEifjd ÅtkZ lzksrksa ij fuHkZjrk de djus ds lkFk&lkFk i;kZoj.kh; vuqdwyrk ds nf"Vxr bl ;kstuk dk lapkyu fd;k tk jgk gSA

• df"k izf'kf{kr m|eh LokoyECku ¼,xzh taD'ku½ ;kstuk&df"k Lukrdksa dks jkstxkj miyC/k djkrs gq, fdlkuksa dks muds Qly mRiknksa ,oa df"k fuos'kk sa ds fy, df"k dsUnz ¼,xzh taD'ku½ ds cSuj rys leLr lqfo/kk,a **ou LVki 'kkWi** ds ek/;e ls LFkkuh; Lrj ij miyC/k djk;h tk jgh gSaaA

• jklk;fud dhVuk'kdksa ds iz;ksx ls nf"Vxkspj nq"izHkkoksa dks de djus gsrq fofHkUu ikfjfLFkfrdh; lalk/kuksa }kjk dhV@jksx fu;a=.k dh ;kstuk pyk;h tk jgh gSA ;kstuk ds vUrxZr ck;ks ,tsUV~l] ck;ks isLVhlkbM~l ,oa ,dhÑr uk'kh tho izcU/ku tSlh rduhdksa ds iz;ksx ls dhV@jksx fu;a=.k fd;s tkus dk dk;ZØe pyk;k tk jgk gSA

• Ñf"k ds fodkl gsrq lwpuk izkS|ksfxdh ds mi;ksx ds vUrxZr ikjn'khZ fdlku lsok ;kstuk@Mh0ch0Vh0 ;kstuk&fdlku ikjn'khZ ;kstuk ds vUrxZr df"k fuos'k izkIr djus gsrq d"kdksa }kjk foHkkx dh osclkbV@iksVZy ij vkWuykbu iathdj.k djk;k tkrk gSA iathdr d"kdksa dks gh foHkkx }kjk vuqnku ,oa vU; lqfo/kk ns; gSaA Mh0ch0Vh0 ds ek/;e ls ykHkkFkhZ ds [kkrs esa lh/ks vuqnku dh /kujkf'k udn LFkkukUrfjr djus ds i'pkr ykHk izkIr djus okys Ñ"kd ds [kkrs esa rhu fnu ds vUnj /kujkf'k dks"kkxkj@caSd ls vUrfjr fd;k tk jgk gSA

• Hkwfe laj{k.k en ds vUrxZr fofHkUu dk;ZØe@;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSa tks eq[;r% bl izdkj gSa %&

• Hkfo"; dh pqukSfr;ksa ,oa ?kVrs ty lzksr dks nf"Vxr j[krs gq, Hkwfe ,oa ty laj{k.k dk;ZØe ds vUrxZr ukckMZ foRr iksf"kr vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA

• izns'k ds enk LokLF; dks lqn<+ cuk;s j[kus gsrq enk LokLF; dk lqn<+hdj.k ;kstuk] enk esa lw{e rRoksa dh deh dks nwj djus ,oa Hkwfe lq/kkj gsrq ftIle ds forj.k dh ;kstuk ,oa tSo moZjd mRiknu iz;ksx'kkykvksa ds lqn<+hdj.k@tSo moZjdksa ds iz;ksx dks izksRlkfgr djus dk dk;ZØe lapkfyr fd;k tk jgk gSA

• Hkwfe ,oa ty laj{k.k esa vkj0,0Mh0 ;kstuk] Hkwfe lsuk ;kstuk rFkk ukckMZ foRr iksf"kr vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2016&17 esa 61146 gs0 leL;kxzLr Hkwfe dk mipkj fd;k x;k rFkk o"k Z 2017&18 esa vkj0,0Mh0 ,oa vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ;kstukUrxZr 33071 gs0 Hkwfe lq/kkj dk y{; izLrkfor gSaA

• foxr o"kksZa ls izns'k dh [kk|kUu mRikndrk esa mRrjksRrj of) gqbZ gSA bls xfr'khy cuk;s j[kus ds fy, Ñf"k mRiknu dh uohu rduhd dks lle; Ñ"kdksa rd igq¡pkuk] lkef;d

[ 42 ]

Ñf"k lalk/ku O;oLFkk gsrq e.My] tuin] fodkl[k.M ,oa U;k; iapk;r Lrj ij [kjhQ ,oa jch ekSleksa ds izkjEHk esa xksf"B;ksa dk vk;kstu fd;k tk jgk gSA xksf"B;ksa esa Ñf"k fo'o&fo|ky; ,oa vU; laLFkkvksa ds oSKkfud rFkk izns'k Lrj ds vU; foHkkxksa ds vf/kdkfj;ksa }kjk Hkkx ysdj Ñ"kdksa ds fgrksi;ksxh cuk;k tkrk gSA

• Ñf"k ,oa lEc) {ks= dh le&lkef;d lEkL;kvksa ds funku ,oa v|ru i)fr ,oa rduhdksa ds izpkj&izlkj gsrq Ñf"k ,oa i'kqikyu ekfld if=dk dk izdk'ku fd;k tkrk gS rFkk bls Ñ"kdksa ds e/; :0 24 ek= ds okf"kZd ewY; ij lnL; Ñ"kdksa dks miyC/k djk;k tkrk gSA

• Ñf"k dh le&lkef;d leL;kvksa ds funku ,oa rduhdh Kku esa of) gsrq ekfld cqysfVu^^Ñf"k fpUru^^ dk izdk'ku fd;k tk jgk gSSA bl cqysfVu dks izns'k dh leLr xzke iapk;rksa] foHkkxh; deZpkfj;ksa] izxfr'khy Ñ"kdksa ,oa tu&izfrfuf/k;ksa dks fu%'kqYd miyC/k djk;k tk jgk gSA

• Ñf"k foHkkx }kjk izns'k ds Ñ"kdksa dks nh tkjh jgh vuqeU; lqfo/kkvksa dh iqfLrdk ,oa iEiysV eqfnzr djkdj Ñ"kdksa esa fu%'kqYd forfjr fd;k x;k gS ftleas foHkkxh; vf/kdkfj;ksa ds eksckby ua0 Hkh miyC/k djk;s x;s gSa rkfd Ñ"kd foHkkx dh fdlh Hkh tkudkjh dks izkIr djus ds fy, lh/ks lEcfU/kr vf/kdkfj;ksa ls lEidZ dj ldsaA

• Ñf"k foHkkx dh csclkbV ^^,xzhdYpj-;wih-,uvkbZlh-bu** ds uke ls lapkfyr gS ftlds vUrxZr lwpuk dk vf/kdkj vf/kfu;e ds v/khu foHkkx dh foRrh; izxfr] foHkkx dk flVhtu pkVZj] tufgr xkj.Vh vf/kfu;e ds vUrxZr foHkkxh; lsok;sa] foHkkxh; ldqZyj ,oa vU; lwpukvksa ds lkFk gh lkFk Ñ"kdksa ds Kku ds fy, fofHkUu fo"k;ksa ij iz'uksRrjh dh lqfo/kk miyC/k gS ftlls Ñ"kd bl ossclkbV ij tkdj Ñf"k foHkkx }kjk lapkfyr dk;ZØeksa dh tkudkjh izkIr dj ldrs gSa ,oa Ñf"k ls lEcfU/kr iz'uksRrjh dks ns[kdj mldk ykHk mBk ldrs gSaSA

foRrh; o"kZ 2017&18 dk y{; ,oa dk;ZØe o"kZ 2017&18 esa 575-63 yk[k eh0 Vu [kk|kUu mRiknu dk y{; izLrkfor gSA blds

vUrxZr [kjhQ esa 192-10 yk[k eh0 Vu ,oa jch esa 383-53 yk[k eh0 Vu dk y{; fu/kkZfjr gS lkFk gh 12-94 yk[k eh0 Vu frygu ¼'kq)½ mRiknu dk y{; izLrkfor gSA

o"kZ 2017&18 ds y{; ,oa o"kZ 2016&17 ds vuqekfur mRiknu dk fooj.k fuEu rkfydk esa fn;k x;k gSA

rkfydk&4-18 izns'k esa [kk|kUu mRiknu

¼yk[k eh0Vu½ Ø0la0 Qly dk uke 2016&17 mRiknu 2017&18 y{;

1 pkoy 144-70 152-04 2 Tokj 1-83 1-92 3 cktjk 17-36 18-25 4 EkDdk 14-91 15-61 5 [kjhQ nkysa 4-05 4-22 6 vU; 0-06 0-06

dqy [kjhQ [kk|kUu 182-91 192-10

7 xsgw¡W 349-71 352-00

8 tkS 4-60 4-93

9 jch eDdk 0-35 0-73

[ 43 ]

Ø0la0 Qly dk uke 2016&17 mRiknu 2017&18 y{;

10 puk 6-26 8-00

11 eVj 5-29 6-90

12 vjgj 3-63 3-80

13 elwj 4-71 7-17

dqy jch [kk|kUu 374-55 383-53

dqy [kk|kUu 557-46 575-63

1 dqy frygu ¼'kq)½ 10-29 12-94

*vk¡dM+s ifjorZuh; gSaA ** tk;n ds mRiknu Hkh 'kkfey gSaA ubZ izLrkfor ;kstuk;sa %&

Yk?kq ,oa lhekUr Ñ"kdksa ds Qlyh _.k dk Hkqxrku& izns'k ds lHkh y?kq ,oa lhekUr fdlkuksa }kjk fnukad 31-03-2016 rd fy, x;s

Qlyh _.k ds lkis{k fnukad 31-03-2017 rd dh vo'ks"k jkf'k esa ls :0 ,d yk[k rd dh vnk;xh jkT; ljdkj }kjk dh tk;sxh] ftlds fy, dqy :0 36000 djksM+ dk O;; vuqekfur gSA bl gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 36000 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA

vfrnksfgr@fØfVdy@lseh&fØfVdy fodkl [k.Mksa esa fLiazdyj flapkbZ iz.kkyh forj.k dh ;kstuk&

vfrnksfgr @ fØfVdy lseh&fØfVdy fodkl [k.Mks esa ty dh leL;k ds vkyksd esa miyC/k ty dk leqfpr mi;ksx djrs gq, flapkbZ dh ykxr dks de djus rFkk de ty ls vf/kd {ks= dks flapkbzZ miyC/k djkrs gq, Qlyksa ds mRikndrk esa of) djus ds fy, fLizadyj flapkbZ iz.kkyh ;kstuk gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 10-416 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA

jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstukUrxZr enk esa thoka'k dkcZu c<+kus gsrq oehZ dEiksLV ;qfuV dh LFkkiuk &

jk"Vªh; Ñf"k fodkl ;kstukUrxZr enk esa thoka'k dkcZu c<+kus] tSfod [ksrh dks izksRlkfgr djus rFkk Ñ"kdksa dks oehZ dEiksLV mRiknu ds izfr tkx:d djus ds fy,] oehZ dEiksLV ;qfuV dh LFkkiuk gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 15-263 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA

iafMr nhu n;ky mik/;k; fdlku lef) ;kstuk &

izns'k ds cqUnsy[k.M {ks= ds 07 tuin ,oa foU/; {ks= ds fetkZiqj] lksuHknz ,oa pUnksyh tuin dks NksM+dj 'ks"k 65 tuinksa esa leL;kxzLr xzkeh.k {ks=ksa esa chgM+] catj ,oa ty Hkjko {ks=ksa dks lq/kkjus] Ñf"k etnwjksa dh vkof.Vr Hkwfe dk mipkj djkus rFkk vkftfodk miyC/k djkus ds fy, iafMr nhu n;ky mik/;k; fdlku lef) ;kstuk gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :010 djksM+ dh O;oLFkk dh x;h gSA

[ 44 ]

rkfydk&4-19

12oha iapo"khZ; ;kstuk ds o"kksZ esa df"k foHkkx dk vk; O;; vuqeku ,oa O;; fooj.k ¼#0 djksM+ esa½

o"kZ ctV izkfo/kku df" k foHkkx dk O;; O;; izfr'kr

vk;kstukxr vk;kstusRrj ;ksx vk;kstukxr vk;kstusRrj ;ksx vk;kstukxr vk;kstusRrj ;ksx

2012&13 1666-37 1237-78 2904-15 992-03 1090-01 2082-04 59-5 88-06 71-69

2013&14 1838-84 1299-76 3138-60 965-15 1157-67 2122-82 52-5 89-07 67-64

2014&15 2142-24 1347-10 3489-34 1522-78 1254-22 2474-00 57-08 93-11 70-90

2015&16 2321-63 1365-35 3686-98 1464-26 1104-75 2569-01 63-07 80-91 69-68

2016&17 2579-15 1439-68 4018-83 1511-08 1206-36 2723-44 58-82 83-79 67-77

2017&18 ¼fnlEcj] 2017 rd½

& & 40296-89 & & & 22411-59 & 55-62

uksV&pkyw foRrh; o"kZ ls ljdkj }kjk ctV esa vk;kstukxr ,oa vk;kstusRrj dh O;oLFkk lekIr dj nh x;h gSA

df"k mRikn dk foi.ku df"k ds fodkl ds fy, ;g vko';d gS fd fdlkuksa dks muds mRikn dk mfpr ewY;]

O;kikfj;ksa dks mudh lsokvksa dk mfpr izfrQy ,oa miHkksDrkvksa dks xq.koRrk dh oLrq,a miyC/k djk;h tk;saA blh mn~ns'; ls o"kZ 1964 esa mRrj izns'k df"k mRiknu e.Mh vf/kfu;e ikfjr fd;k x;kA df"k mit ef.M;ksa ds dk;Z lapkyu gsrq lEiw.kZ izns'k dks e.Mh {ks=ksa esa cakWVk x;k gSA izR;sd e.Mh {ks= gsrq ,d e.Mh lfefr dk xBu fd;k x;k gSA e.Mh lfefr;ksa }kjk ef.M;ksa ds fofu;eu ds lkFk&lkFk fdlkuksa ,oa O;kikfj;ksa gsrq lq[k&lqfo/kk ;qDr uohu e.Mh LFkyksa dk fuekZ.k djk;k tk jgk gSA vc rd izns'k esa 218 uohu e.Mh LFkyksa] 94 mie.Mh LFkyksa ds lkFk gh 87 fdlku lsok dsUnz] 238 xksnke] 1643 ,xzhdYpjy ekdsZfVax gc ,oa 04 fdlku cktkj fufeZr gSaA df"k mRikn ds foi.ku gsrq lapkfyr ;kstuk;sa&

d"kdksa dks muds mRikn dk mfPkr ewY; fnykus gsrq izns'k esa ,xzhdYpjy ekdsZfVax gc ¼,0,e0,p0½ dk fuekZ.k] fdlku cktkj dk fuekZ.k] e.Mh LFkyksa dk fuekZ.k] bysDVkfud os&fczt dh LFkkiuk] Hk.Mkj.k lqfo/kk dk fodkl vkfn ;kstuk;sa lapkfyr dh tk jgh gSaA df"k mRikn dsfoi.ku lEcU/kh dqN Áeq[k ;kstuk;safuEuor~ gS%& 1- e.Mh LFkyksa dk fuekZ.k &

e.Mh lfefr;ksa dh igyh izkFkfedrk ,oa vko';drk lq[k&lqfo/kk;qDr vk/kqfud e.Mh LFkyksa ds fuekZ.k dh gS] ftlls df"k ftUlksa dks ,d ifjlj esa ykdj mudk Ø;&foØ; djok;k tk ldsA uofufeZr e.Mh ifjlj esa ykbZlsfUl;ksa dks nqdkusa ,oa uhykeh pcwrjs miyC/k djk;s tkrs gSaA vko';drkuqlkj [kk|kUu] Qy ,oa lCth] eRL;] iq"i ,oa nw/k ds Ø;&foØ; gsrq vyx&vyx e.Mh LFky fufeZr djk;s x, gSa rFkk djk;s tk jgs gSaA

orZeku esa izns'k esa 218 uohu e.Mh LFky ,oa 94 mie.Mh LFkyksa ds lkFk gh 87 fdlku lsok dsUnz] 99 fdlku foJke xg] 40 vfrfFk xg] 238 xksnke] 1643 ,0,e0,p0] 04 fdlku cktkj ,oa 351 lkoZtfud 'kkSpky; fufeZr gSaA orZeku le; esa 01 eq[; e.Mh ,oa 02 mi ef.M;k¡ fuekZ.kk/khu gSaA cqUnsy[k.M iSdst ds vUrxZr 06 fof'k"V e.Mh LFky ,oa 132 xzkeh.k voLFkkiuk dsUnzksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ djk;k x;kA e.Mh LFkyksa esa fdlkuksa o O;kikfj;ksa dks ewyHkwr lqfo/kk;sa miyC/k djkus ds fy, izFke pj.k esa ^^d^^ fof'k"V ¼21½ ,oa d Js.kh ¼45½] dqy 66 e.Mh lfefr LFkyksa esa :0 360-00 djksM+

[ 45 ]

dh ctV /kujkf'k esa ls vkUrfjd fodkl dk;Z dh ;kstuk cukdj 31 ekpZ] 2018 rd dk;Z iw.k Z djk;s tk;saxsA 2-bysDVªkfud os&fczt dh LFkkiuk & e.Mh LFkyksa esa =qfVjfgr rkSy O;oLFkk miyC/k djkuk ef.M;ksa dh LFkkiuk ds ewy mn~ns';ksa dk lcls egRoiw.kZ igyw gSA bl gsrq 165 e.Mh@mi e.Mh LFkyksa essa dqy 249 bysDVªkfud os&fcztst dh LFkkiuk djk;h x;h gSA blds vfrfjDr cqUnsy[k.M iSdst ;kstuk ds vUrxZr 133 xzkeh.k voLFkkiuk dsUnzksa esa 112 bysfDVªkfud os&fcztst dh LFkkiuk djk;h x;h rFkk 07 fof'k"V e.Mh LFkyksa esa ls 06 LFkyksa esa 11 bysDVªkfud os&fcztst dh LFkkiuk djk;k tkuk izLrkfor gSA df"k mRiknu dk lgh otu gksus ds dkj.k d`"kd HkkbZ dks muds mRikn dk csgrj ewY; izkIr gks jgk gS ftlls os mRlkfgr gSaA leFkZu ewY; ;kstuk ds [kjhn dsUnzksa ij Hkh bysDVªkfud rkSy e'khu fdlkuksa dks lgh rkSy ds mn~ns'; ls miyC/k djk;h x;h gSA

3-Hk.Mkj.k lqfo/kk dk fodkl& e.Mh vf/kfu;e ds mn~ns';ksa ds vUrxZr ihd lhtu esa vkod dh vf/kdrk ds dkj.k

Hkko esa deh ,oa fMLVªsl lsy dks jksdus] d"kd@mRiknd dks mldh mit dk vf/kdre ewY; fnykus rFkk [kk| lqj{kk ds nf"Vxr cqUnsy[k.M esa fufeZr gksus okys 07 fof'k"V e.Mh LFkyksa esa dqy 1]23]600 eh0Vu {kerk ds rFkk xzkeh.k voLFkkiuk dsUnzksa ¼ fju½ esa LFkku dh miyC/krk ds vuq:i 500 eh0Vu ds 133 xksnke ¼76500 eh0 Vu½ cuk, tk jgs gSaA

4- e.Mh vkod&fdlku migkj ;kstuk& vDlj NksVs fdlku viuh mit lh/ks e.Mh esa u ykdj xzke O;kikfj;ksa ds gkFk lLrs

nkeksa ij csp nsrs gSa tks rkSy esa xM+cM+h djds rFkk vU; rjhdks ls fdlku dks mfpr ewY; ugha nsrs gSaA fdlkuksa dks Lo;a viuh mit lh/ks e.Mh esa ykus ds fy, izksRlkfgr djus gsrq e.Mh vkod fdlku migkj ;kstuk ykxw dh x;h gS] ftlesa eq[; :i ls dqdj] lkbZfdy] ikoj fVªyj ,oa VªSDVj migkj ydh Mªk ds ek/;e ls fn;s tkrs gSaA e.Mh ifjlj esa mfpr rkSy] voS/k dVkSfr;ksa ls eqfDr] izfrLi/kkZRed Hkko fdlku dks izkIr gksrk gS rFkk e.Mh esa vkdj fdlku viuh mit O;kikjh dks cspdj izi=&6 izkIr djrk gSA izi=&6 esa fy[ks gq, ewY; ds izR;sd :0 5000-00 ij ,d dwiu e.Mh lfefr dk;kZy; ls izkIr gksrk gSA dwiu fu%'kqYd feyrk gS ijUrq fdlku dks viuh fdlku cgh fn[kkuh gksrh gSA dwiu dk vk/kk iUuk dk;kZy; esa jgrk gS] ftlds vk/kkj ij ekfld] =Sekfld vkSj Nekgh cEij Mªk e.Myk;qDr }kjk fudkyk tkrk gSA

5- xM~<k eqfDrdj.k ;kstuk dk fdz;kUo;u & izns'k ds d"kdksa dks viuh mit e.Mh esa ys tkus ds fy, visf{kr lqxe lEidZ ekxksZ ds

fy, xM~<k eqfDrdj.k ;kstuk ds vUrxZr izFke pj.k esa vkoafVr /kujkf'k :0 500-00 djksM+ ds vUrxZr vxLr] 2017 rd :0 423-82 djksM+ dh ykxr ls dqy 3701-20 fdeh0 lEidZ ekxk sZ dks xM~<keqDr fd;s tkus dh dk;Zokgh rFkk izFke pj.k esa vkoafVr /kujkf'k ds lkis{k vo'ks"k /kujkf'k ls :0 71-37 djksM+ dh ykxr ls 668-41 fdeh0 lEidZ ekxksZ dks xM~<keqDr fd;s tkus dh dk;Zokgh izxfr esa gSaA blds vfrfjDr f}rh; pj.k esa e.Mh ifj"kn }kjk vo'ks"k 3414-86 fdeh0 lM+dksa dks :0 386-82 djksM+ dh ykxr ls fnukad 15-10-2017 ls izkjEHk dj fnukad 31-03-2018 rd xM~<keqDr dj fn;k tk;sxkA

[ 46 ]

6- xsgawWa ,oa vkyw mRikndksa ds fy, & o"kZ 2017&18 esa xsgwWa d"kdksa dks NukbZ mrjkbZ ds en esa iwoZ ls fn;s tk jgs :0 3-00 izfr

dqUry ds LFkku ij :0 10-00 izfr dqUry dh lgk;rk iznku dh tk jgh gS rFkk /kku [kjhn ;kstuk esa Hkh lgk;rk jkf'k mijksDrkuqlkj izkfo/kkfur dh tk jgh gSA vkyw mRikndksa ds fy, ifjogu HkkM+k vuqnku dks nksxquk djrs gq, :0 50-00 izfr dqUry dh nj ls vFkok ifjogu HkkM+s dk 25 izfr'kr tks Hkh de gks] dh nj ls fn;s tkus dh ;kstuk dks ykxw fd;k x;kA ,sls vkyw ij e.Mh 'kqYd esa Hkh NwV iznku dh x;h gSA

7-jk"Vªh; df"k cktkj ¼bZ&uSe½ & d"kdksa dks mit dk lgh ewY; fnykus ds fy, mRrj izns'k dh 100 ef.M;ksa ¼buesa ls 34 ef.M;ksa dks 'kklu dh 100 fnolh; dk;Z ;kstuk ds vUrxZr tksM+k x;k gS½ dks bZ&uSe iksVZy ls fyad fd;k x;k gS rFkk ^^bZ&uSe^^ ;kstuk esa m0iz0 ls ns'kHkj esa lokZf/kd 24 yk[k fdlku rFkk 28 gtkj O;kikjh iathdr gks pqdsa gSaA ,d ns'k ,d cktkj dh ladYiuk dks iq"V djus ds fy, iwjs jkT; ds fy, ekU; ;wuhQkbZM ykbZlsUl dh Qhl dks :0 1]00]000-00 ls ?kVkdj :0 10]000-00 ek= djus dk izLrko ek0 lapkyd e.My }kjk ikfjr dj fn;k x;k gSA 100 bZ&uSe ef.M;ksa ds vfrfjDr vo'ks"k 118 ifjlj ;qDr ef.M;ksa dks bZ&e.Mh ds :i esa fodflr djus dk fu.kZ; fy;k x;kA

8-MªkQ~V ,0ih0,y0,e0 ,DV&2017& Hkkjr ljdkj }kjk izLrkfor ,xzhdYpjy iksM~;wl ,.M ykboLVkWd ekdsZfVax izk seks'ku ,.M QsflfyVs'ku ,sDV] 2017 vf/kfu;e dks ykxw djus ds fy, e.Mh ifj"kn }kjk izns'k dh vko';drkvksa ds vuqlkj visf{kr la'kks/ku lfgr MªkQ~V vf/kfu;e dk vkys[k rS;kj fd;k x;k gS] ftlds ek/;e ls fdlkuksa dks ykHkdkjh ewY; izkIr djus ds fy, orZeku dk;Zjr e.Mh lfefr;ksa ds lkFk&lkFk izkbosV ef.M;ksa dks lqfo/kk miyC/k gksxh rFkk miHkksDrkvksa dks Hkh lh/k s fodz; dh lqfo/kk gksxhA 9-e.Mh ifj"[email protected] lfefr;ksa dk vkVkses'ku & vkVkses'ku dh bl izfØ;k esa izcU/ku dks lqxe] rhoz ,oa fu;af=r fd;s tkus ds mn~ns'; ls e.Mh ifj"kn ds fofHkUu dk;kZy;ksa] ;Fkk&iz'kklfud dk;kZy;] fuekZ.k [k.M vkfn ds lkFk gh e.Mh lfefr;ksa ds dk;kZy;ksa dks] vkfQl vkVkses'ku flLVe ds }kjk foHkkxh; usVodZ flLVe ds ek/;e ls ,dhdr lwpuk iz.kkyh fodflr fd;s tkus dh dk;Zokgh izkjEHk dh tk jgh gSA bl iz.kkyh ds iw.kZr% fodflr gks tkus ij lwpukvksa ds vknku&iznku esa yxus okys le; dks de fd;k tk ldsxkA

10-100 fnolh; dk;Z dh izxfr &

● bZ&uSe esa 34 ef.M;ksa dks tksM+k x;kA

● p;fur iakWap e.Mh lfefr;ksa ¼y[kuÅ] xksj[kiqj] >kWalh] y[kheiqj ,oa okjk.klh½ esa xsV O;oLFkk dk lqn<+hdj.k ,oa d"kdksa dks NksVh bysDVªkfud osbax e'khu miyC/k djk;h x;hA

● 38 cM+h ef.M;ksa esa 'kq) is;ty dh O;oLFkk gsrq okVj I;wjhQk;j dh LFkkiuk djk;h x;hA

● d"kd ,oa O;kikfj;ksa dh lqfo/kk gsrq gsYi ykbZu ua0&18001804555 dks d"kdksa dh lqfo/kk ds fy, gsYi ykbZu ua0&155241 esa cnyk x;kA

[ 47 ]

çns'k ds lEeq[k df"k lEca/kh pqukSfr;ka 1- izns'k dh tula[;k dh [kk| iks"k.k lqj{kk dks lqfuf'pr djuk rFkk cnyrs ekSle esa fofHkUu

Qlyksa dh mRikndrk dks c<+kukA

2- fo'o O;kikj le>kSrs ds ifjizs{; esa df"k mRiknksa dh xq.koRrk esa lq/kkj rFkk mRiknu ykxr dks de djukA

3- izkdfrd lalk/kuksa ds {kj.k dks jksdus gsrq lja{k.k ds izHkkoh izca/ku dks lqfuf'pr djukA

4- ikfjfLFkfrdh; larqyu dks cuk;s j[kus gsrq LoPN ,oa iznw"k.k eqDr Ik;kZoj.k dks cuk;s j[kukA

5- y?kq ,oa lhekUr d"kdksa ds vfFkZd fgrksa ds nf"Vxr NksVh tksrksa dks ykHknk;h cukukA

6- df"k essa futh ;a=ksa dks c<kok nsus gsrq lkoZtfud futh lgHkkfxrk }kjk fuos'k dks izksRlkgu A

7- df"k ij fuHkZjrk de djus gsrq jkstxkj ltu ds fy, df"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<kok nsukA

izkFkfedrk;sa& df"k {ks= esa 5-1 izfr'kr dh of) izkIr djus ,oa pquk Sfr;ksa dk izHkkoh <+ax ls lkeuk djus ds fy, fuEu izkFkfedrk;sa fu/kkZfjr dh x;h gSa%&

1- vPNs buiqV dk iz;ksx] enk LokLF; rFkk Ålj ,oa vd"; Hkwfe fodkl }kjk df"k mRiknu ,oa mRikndrk dks c<+kukA

2- xq.koRrk;qDr df"k fuos'kksa dh le; ls miyC/krk dks lqfuf'pr djukA

3- csgrj Qly izcU/ku] LFkkuh; Lrj ij miyC/k df"k fuos'k ds iz;ksx rFkk uohu rduhdksa dks viukdj df"k ykxr dks de djukA

4- ewY;o/kZu }kjk df"k mRiknksa ds ykHk esa of) djukA 5- xSj ijEijkxr ÅtkZ lzksrksa ds iz;ksx dks c<+kok nsukA

6- futh {ks= dh lgHkkfxrk dks lqfuf'pr djukA

7- xzkeh.k Lrj ij vk/kkjHkwr lajpukvksa ds fodkl dks izksRlkfgr djukA 8- df"k vk/kkfjr m|ksxksa dks c<+kok nsdj Hkwfeghu df"k etnwjksa dks vkRe&fuHkZj cukuk

rFkk df"k ij fuHkZjrk dks de djukA

ou ,oa oU; tho laj{k.k

o{kksa ls gh Hkwfe laj{k.k] ty laj{k.k ,oa i;kZoj.k lqj{kk lqfuf'pr gksrh gSA ou nqyZHk oU; tho çtkfr;ksa dk çkdfrd okl gSA mRrj izns'k esa oukoj.k ,oa o{kkjksi.k dk dqy {ks=Qy 21]505 oxZ fd0eh0 gS tks fd dqy HkkSxkSfyd {ks=Qy 2]40]928 oxZ fd0eh0 ds lkis{k ek= 8-93 izfr'kr gSA ;g jk"Vªh; ou uhfr] 1988 dsekud Lrj 33-33 izfr'kr ls de gSA

mRrj çns'k esa o"kZ 2014&15 esa dqy çfrosfnr {ks= 241-70 yk[k gsDVs;j Fkk] ftlesa ouksa dk {ks=Qy 16-59 yk[k gsDVs;j FkkA ouksa dk {ks=Qy çns'k ds çfrosfnr {ks=Qy dk 6-9 çfr'kr gS tcfd Hkkjr esa ;g yxHkx 23 çfr'kr gSA ldy ?kjsyw mRikn o"kZ 2016&17 ¼Rofjr vuqeku ds vuqlkj½ esa ouksa dk va'k #0 14052-05 djksM+ gS] tks fd ldy jkT; vk; dk 1-2 çfr'kr gSA o"kZ 2016&17 esa ou {ks= dh fodkl nj 0-2 çfr'kr gSA

tSo fofo/krk tSo fofo/krk ds laj{k.k vkSj lao)Zu ds nf"Vdks.k ls tSofofo/krk vf/kfu;e] 2002 ds izkfo/kkuksa ds vUrxZr m0iz0 jkT; tSofofo/krk ck sMZ dk xBu fd;k x;k gSA bl gsrq xzke

[ 48 ]

iapk;r Lrj ij tSofofo/krk izcU/k lfefr dk xBu dj tSofofo/krk jftLVj rS;kj fd;k tk jgk gSA jkT; ljdkj tSofofo/krk ds laj{k.k vkSj lao)Zu ds fy, lrr~ iz;kljr gSA

izns'k dh fofo/krkiw.kZ HkkSxksfyd lajpuk ,oa tyok;q esa ik;s tkus okys oU; thoksa ,oa tSo fofo/krk ds laj{k.k gsrq izns'k esa LFkkfir 1 jk"Vªh; m|ku] 26 oU; tho fogkjksa rFkk 3 izkf.k m|kuksa dk izcU/ku Hkh fd;k tk jgk gS ,oa 1 izkf.k m|ku dh LFkkiuk dk dk;Z izxfr ij gSA oU; thoksa ds izfr tuekul esa tkx:drk c<+kus ds mn~ns'; ls tuin xksj[kiqj esa 'kghn v'kQkd mYykg [kka izkf.k m|ku dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA

xkSjS;k o vU; if{k;ksa ds izfr tkx:drk mRiUu djus gsrq izR;sd o"kZ 20 ekpZ dks fo'o xkSjS;k fnol ds :i esa euk;k tkrk gSA tu lkekU; dks ouksa ,oa i;kZoj.k ds izfr tkx:drk mRiUu djus gsrq bdks VwfjTe dks c<+kok fn;k tk jgk gSA

¼d½ okfudh ,oa ou lEc)Zu ;kstuk,a çns'k esa dk;kZfUor gks jgh o{kkjksi.k dh eq[; ;kstukvksa dk fooj.k fuEu gS%&

1-lkekftd okfudh izns'k ds leLr tuinksa ds xzkeh.k {ks=ksa esa izdk"B] bZa/ku ,oa pkjk iRrh rFkk y?kq ou

mit dh miyC/krk lqfuf'pr djus gsrq bl ;kstuk ds vUrxZr fofHkUu izdkj dh Hkwfe ;Fkk vour ou {ks= lkeqnkf;d Hkwfe] ugj] jsy rFkk lM+d ds fdukjs miyC/k Hkwfe ij o{kkjksi.k djk;k tkrk gSA

2-gfjr iV~Vh fodkl ;kstuk ;g ;kstuk lEiw.kZ izns'k esa i;kZoj.k lq/kkj gsrq fØ;kfUor dh tk jgh gSA i;kZoj.k lq/kkj

ls leLr izns'kokfl;ksa dks 'kq) ,oa LoLFk i;kZoj.k dk ykHk izkIr gksxkA o"kZ 2016&17 esa lkekftd okfudh ds varxZr 34697 gsDVs;j] gfjr iVVh fodkl ;kstuk

ds vUrxZr 1098 gsDVs;j] Hkwfe ij o{kkjksi.k dk;Z djk;s tkus dk vuqeku gSA

3&VksVy QkjsLV doj ;kstuk ;g ;kstuk tuin eSuiqjh] vkxjk] eFkqjk] fQjkstkckn] cnk;Ww] jkeiqj] bVkok] dUukSt]

y[kuÅ] mUuko] QStkckn] vktex<+] yfyriqj rFkk fp=dwV dks iw.kZ :i ls gjk&Hkjk fd;s tkus gsrq dk;kZfUor dh tk jgh gSsA o"kZ 2016&17 esa bl ;kstuk esa :0 50-80 djksM+ O;; dj 4268 gsDVs;j Hkwfe ij o{kkjksi.k dk;Z djk;s tkus dk vuqeku gSA o"kZ 2017&18 esa :0 20-80 djksM+ O;; dj 2633 gsDVs;j esa o{kkjksi.k djk;s tkus dk y{; gSA

4&oukoj.k lEc)Zu ifj;kstuk vour ou ,oa [kqys ou {ks=ksa esa oukoj.k lao)Zu ds mn~ns'; ls izns'k ds 18 tuinksa e sa ukckMZ ds foRr iks"k.k ls ;g ;kstuk fdz;kfUor dh tk jgh gSA o"kZ 2016&17 esa bl ;kstuk esa :0 2000-0 yk[k O;; dj 2586 gsDVs;j esa ikS/k jksi.k fd;k x;k gSA

5&jk"Vªh; ouhdj.k dk;ZØe& Hkkjr ljdkj ls izkIr ekxZ funsZ'k ds vuqlkj tu lg;ksx ls ouksa dh lqj{kk ,oa lEc)Zu

ds dk;Z gsrq izns'k ds izR;sd ou izHkkx esa ou fodkl vfHkdj.k¼,Q0Mh0,0½ dk xBu fd;k x;k gSA ;g ;kstuk o"kZ 2000&01 ls dk;kZfUor dh tk jgh gSA blds vUrxZr tu ekul dks ouksa dh lqj{kk ,oa laon~Z/ku ds dk;Z ls tksM+us gsrq izns'k ds izR;sd izHkkx esa Hkkjr ljdkj ls izkIr ekxZ funsZ'k ds vuqlkj tuin Lrj ij xfBr ou fodkl vfHkdj.k ¼,Q0Mh0,0½ ds }kjk vf/kdkf/kd dsUnzh; lgk;rk izkIr dj tulgHkkfxrk ds ek/;e ls okfudh dk;Z lEikfnr fd;k tkrk jgk gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 esa :0 347-40 yk[k ,oa o"k Z 2016&17 esa :0 576-04

[ 49 ]

yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 244-40 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

¼[k½ oU; tho ifjj{k.k ;kstuk,a 1-izkstsDV Vkbxj&

dsUnz rFkk jkT; ljdkj }kjk foRr iksf"kr bl ;kstuk ls nq/kok jk"Vªh; m|ku dks o"k Z 1987 esa vkPNkfnr fd;k x;kA dkykUrj esa fd'kuiqj oU;tho fogkj] drfuZ;k?kkV oU;tho fogkj] vktex<+ Vkbxj fjtoZ] fctukSj rFkk ihyhHkhr Vkbxj fjtoZ dks Hkh la;qDr :i ls ^^izkstsDV Vkbxj** ;kstukUrxZr yk;k x;kA bl ;kstuk ds vUrxZr foRrh; o"kZ 2015&16 esa :0 1078-69 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 1552-10 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 750-40 yk[k vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

2-bUVhxzsVsM MsoyiesUV vkQ okbYM ykbQ gSfcVsV~l& ;g ;kstuk Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj ds la;qDr foRr iks"k.k ls izns'k ds leLr i{kh fogkjksa ,oa oU;tho fogkjksa ds fodkl gsrq fdz;kfUor dh tk jgh gSA bl ;kstuk esa o"kZ 2015&16 esa :0 435-06 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 473-09 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 184-00 yk[k vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

3-izkstsDV ,yhQSUV& ;g ;kstuk i;kZoj.k ,oa ou ea=ky;] Hkkjr ljdkj,oa jkT; ljdkj dh la;qDr lgk;rk

ls ^^mRrj izns'k ,yhQSUV fjtoZ** gsrq pykbZ tk jgh gSA ;kstukUrxZr gkFkh ds izkdrokl dh lqj{kk o laj{k.k] voS/k f'kdkj fojks/kh xfrfof/k;ksa] ekuo oU;tho la?k"kZ dh fLFkfr;ksa ds vYihdj.k] LFkkuh; leqnk;ksa esa oU;tho laj{k.k ds izfr psruk o tkx:drk mRiUu djuk vkfn dk;ksZ ds fy, dsUnzh; lgk;rk izkIr gksrh gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 esa :0 16-46 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 32-63 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 40-10 yk[k vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

4-e;wj laj{k.k dsUnz ,oa tuin bVkok esa cCcj 'ksj iztuu dsUnz o yk;u lQkjh ikdZ dk fodkl

oUnkou tuin eFkqjk esa jk"Vªh; i{kh eksj ds laj{k.k ds fy, ,d e;wj laj{k.k dsUnz dh LFkkiuk dh tk jgh gSA bl ;kstuk esa foRrh; o"k Z 2016&17 esa :0 59-54 yk[k O;; fd;k x;k gSA

;kstukUrxZr o"kZ 2015&16 esa :0 3073-86 yk[k ,oa o"kZ 2016&17 esa :0 12837-40 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 342-12 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

5-bZdks i;ZVu dk fodkl& bl ;kstuk ds ek/;e ls izns'k esa bZdks i;ZVu dks c<+kok fn;k tkrk gSA ;g ;kstuk izns'k

ds mu {ks=ksa esa ykxw dh tk jgh gS tgka izkdfrd lkSUn;Z dh NVk gks] ou ,oa oU; thoksa dh cgqrk;r gks vkSj i;ZVdksa ds fy, {ks= vkd"kZd gksA bl ;kstuk esa o"kZ 2015&16 esa :0 830-41 yk[k rFkk o"kZ 2016&17 esa :0 204-13 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 10-29 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

6-xksj[kiqj esa fpfM+;k?kj dh LFkkiuk& bl ;kstuk ds vUrxZr oU; thoksa ds izfr tuekul esa tkx:drk c<+kus ds mn~ns'; ls tuin xksj[kiqj esa 'kghn v'kQkd mYykg [kka m|ku dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA

[ 50 ]

bl ;sktuk esa o"kZ 2015&16 esa :0 500-00 yk[k rFkk o"kZ 2016&17 esa :0 1823-11 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 5000-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

7-cMZ QsfLVoy dk vk;kstu& if{k;ksa ds izfr vke turk esa tkx:drk mRiUu djus ,oa fo|kfFkZ;ksa dks bu thoksa ds

okl LFky] fdz;kdyki rFkk fons'kh if{k;ksa ds ekbxzs'ku ds fo"k; esa tkudkjh miyC/k djkus gsrq izns'k esa izfro"kZ ekg fnlEcj ds izFke lIrkg esa cMZ QsfLVoy dk vk;kstu fd;k tkrk gSA bl gsrq o"kZ 2016&17 esa :0 50-00 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 100-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

8-uokc okftn vyh 'kkg izkf.k m|ku] y[kuÅ ,oa dkuiqj izk.kh m|ku esa frryh ikdZ dk fuekZ.k &

frrfy;ksa dk i;kZoj.k laj{k.k esa egRoiw.kZ ;ksxnku gSA ;g Qwyksa ds ijkx.k ,oa chtksa ds vadqj.k esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkrh gSaA frrfy;ksa dh la[;k de gksrh tk jgh gSA uokc okftn vyh 'kkg izkf.k m|ku] y[kuÅ ,oa dkuiqj izk.kh m|ku esa bl frryh ikdZ ds ek/;e ls tu&ekul esa frrfy;ksa ds ckjs esa tkx:drk c<+kbZ tk;sxhA bl ;kstuk esa y[kuÅ izkf.k m|ku esa o"kZ 2016&17 esa :0 100-00 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 24-76 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

bl ;kstuk gsrq dkuiqj izkf.k m|ku esa o"kZ 2016&17 esa :0 30-00 yk[k O;; fd;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa :0 40-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

o"kZ 2017&18 esa tuin eÅ esa ou nsoh tSo fofo/krk {ks= dk laj{k.k ,oa fodkl o ou nsoh ikdZ dk th.kksZ}kj rFkk ou nsoh esa foJke xzg dk fuekZ.k fd;k tk;sxkA bl ;kstuk gsrq o"kZ 2017&18 esa :0 100-00 yk[k dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

çns'k dh eq[;@xkS.k ouksit mRrj çns'k esa o"k Z 2016&17 esa 249 gtkj ?kuehVj bekjrh ydM+h] 5 gtkj ?ku eh0

pV~Vk tykus dh ydM+h] 35 gtkj dkSM+h ckal] 180 gtkj ekud cksjh rsanw iRrk rFkk 2 gtkj dqUry HkkHkM+ ?kkl dk mRiknu gqvkA bekjrh ydfM+;ksa esa lky] lkxkSu] 'kh'ke] [kSj] ;wdsfyIVl vkfn çeq[k gSA fofHkUu o"kkasZ ds vUrxZr mRrj çns'k dh eq[;@xkS.kouksit dk fooj.k rkfydk&4-20 esa n'kkZ;k x;k gS&

rkfydk&4-20 mRrjçns'k dh eq[;@xkS.k ouksit

en 2004&05 2011&12 2014&15 2015&16 2016&17#

1 2 3 4 5 6 1&bekjrh ydM+h ¼gtkj ?ku eh0½

143

193

228

212

249

¼d½ lky 27 27 32 15 18 ¼[k½ lkxkSu 6 8 8 5 6 ¼x½ 'kh'ke 30 12 14 12 15 ¼?k½ [kSj 3 3 3 2 3 ¼p½ vluk 2 & 1 1 2

[ 51 ]

en 2004&05 2011&12 2014&15 2015&16 2016&17#

1 2 3 4 5 6 ¼N½ ;wdsfyIVl 48 111 112 125 145 ¼t½ fofo/k 27 32 58 52 60 2&tykus dh ydM+h ¼gtkj ?kueh0 pV~Vk½

18

3

4

1 5

3&ckal ¼gtkj dkSM+h½ 25 40 25 29 35

4&rsanw iRrk ¼gtkj ekud cksjh½

482

175

186

161 180

5&HkkHkM+ ?kkl ¼gtkj dqUry½

14

2 1 0 2

#vuqekfur mijksDr rkfydk ls Li"V gS fd o"kZ 2015&16 dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lÒh bekjrh ydfM+; a dk mRiknu c<+k gSA blh çdkj o"kZ 2016&17 esa xr o"kZ 2015&16 dh vis{kk ckal rFkk rsanw iRrk dk mRiknu Òh c<+k gSA çns'k esa ouhdj.k lEca/kh pqukSfr;ka & 1- izns'k esa uxjhdj.k ds rhoz fodkl ds lkFk ou {ks= dk foLrkj rFkk o{kkjksi.k dk

vkPNknu c<+kuk bl {ks= dh izeq[k pqukSrh gSA 2- voS/k dVku& izns'k esa ouksa ds voS/k dVku dh jksdFkke pqukSrh iw.kZ dk;Z gSA vf/kd tula[;k ,oa vYi izkdfrd lalk/ku ¼ou½ gksus ds dkj.k ouksa ij tSfod ncko vf/kd jgrk gSA vkjf{kr@lajf{kr ouksa ds voS/k dVku ij fu;a=.k djus gsrq Hkkjrh; ou vf/kfu;e 1927] mRrj izns'k o{k laj{k.k vf/kfu;e] 1976 o oU; tho¼laj{k.k½ vf/kfu;e] 1972 ds izkfo/kkuksa ds vUrxZr dk;Zokgh dh tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa ekg ekpZ] 2017 rd lEiw.kZ izns'k esa 2542 voS/k dVku ds ekeys izdk'k esa vk;s gSa] ftuesa 6030 o{k voS/k :i ls dkVs x;s ftudk dqy vuqekfur ewY; yxHkx :0 217-49 yk[k vkadfyr gSA izns'k esa o"kZ 2016 esa ouksa esa vkx yxus dh 77 ?kVuk;as gqbZ ftlesa 101-70 gs0 ou {ks= rFkk 101-70 gs0 ikS/kjksi.k {ks= izHkkfor gqvkA

**********

[ 52 ]

v/;k;&5

i'kq/ku]eRL; ,oa nqX/k fodkl

i'kq lEinkdh nf"V ls mRrj izns'k,d le) jkT; gSA ns'k ds dqy i'kq/ku dk 13-4 izfr'kr i'kq lEink mRrj izns'k esa gSA izns'k dh yxHkx 80 izfr'kr turk xzkeh.k vapy esa

fuokl djrh gS ftlds thodksiktZu dk eq[; lzksr df"k ,oa Ik'kqikyu gSA o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqeku ds vuqlkj o"kZ 2016&17 esa LFkk;h Hkkoksa ij Ik'kqikyu [k.M dh of) nj 2-3

çfr'kr jgh gS tcfd o"kZ 2015&16 es ;g 3-7 çfr'kr FkhA o"kZ 2011&12 esa izpfyr Hkkoksa ij jkT; ds fuoy ewY; o/kZu esa i'kq/ku {ks= dk ;ksxnku 7-1 çfr'kr Fkk tks o"kZ 2016&17 esa

c<+dj 8-2 çfr'kr gks x;kA vkfFkZd fØ;k dykiksa ds vuqlkj fuoy jkT; ?kjsyw mRikn esa df"k ,oa lEoxhZ; lsok {ks= ds ;ksxnku dks rkfydk&5-01 esa n'kk Z;k x;k gSA

rkfydk&5-01

fuoy jkT; ewY; o/kZu esa df"k {ks= ds [k.Mokj çfr'kr forj.k ds vkadM+s

¼çpfyr Hkkoksa ij½

Øe laŒ

en o"kZ

2011&12 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17

1 Qlysa 18-5 18-6 16-5 16-8 17-5 2 Ik'kq/ku 7-1 7-4 8-4 8-6 8-2

3 okfudh vkSj yV~Bk

cukuk 2-0 1-7 1-7 1-4 1-4 4 eRL;u vkSj tyh; df"k 0-4 0-4 0-4 0-4 0-4

¼LFkk;h Hkkoksa ij½

1 Qlysa 18-5 17-0 15-4 15-1 15-8 2 Ik'kq/ku 7-1 7-2 7-4 7-1 6-8 3 okfudh vkSj yV~Bk cukuk 2-0 1-8 1-8 1-7 1-6 4 eRL;u vkSj tyh; df"k 0-4 0-4 0-4 0-4 0-5

[ 53 ]

i'kq/ku mRrj çns'k esa o"kZ 2012 dh i'kqx.kukuqlkj dqy i'kqvksa dh la[;k 687-16 yk[k FkhA blesa xk;ksa dh la[;k 90-69 yk[k rFkk HkSlk sa dh la[;k 154-32 yk[k Fkh] tks dqy i'kq/ku dk Øe'k% 13-2çfr'kr o 22-5çfr'kr gSA dqy xk;ksa ,oa HkSlksa dh la[;k esa nw/k nsus okyh xk;ksa ,oa HkSlksa dh la[;k Øe'k% 64-9 çfr'kr rFkk 68-3 çfr'kr jghA 2007 ,oa 2012 dh i'kqx.kukuqlkj mRrj çns'k esa i'kq/ku rkfydk&5-02 esa n'kkZ;k x;k gS%&

rkfydk&5-02 mRrjçns'k esa i'kq/ku la[;k

¼gtkj esa½ Ekn 2007 2012 of) nj

¼çfr'kr esa½ 1 2 3 4

1&dqy xkstkrh; 19097 19557 2-41 ¼d½xk;* 6558 9069 38-29 ¼1½ nw/k ns jgh ¼2½ nw/k u ns jgh

4546 1404

5883 2372

29-41 68-95

2&dqy efg"k tkrh; 26440 30625 15-83 ¼[k½HkSal* 12869 15432 19-92 ¼1½ nw/k ns jgh ¼2½ nw/k u ns jgh

9186 2575

10538 3412

14-72 32-50

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

18.616.5 16.8 17.5

7.408.40 8.60 8.20

1.701.70 1.40 1.40

0.400.40 0.40 0.40

fuoy jkT; ewY; o/k Zu es a d`f "k {k s=+ ds [k.Mokj izfr'kr forj.k ds vkdMs+a

¼izpfyr Hkkoksa ij½

eRL;u vkSj tyh; df"k okfudh vkZj yV~Bk cukuk i'kq/ku Qlysaa

[ 54 ]

Ekn 2007 2012 of) nj ¼çfr'kr esa½

1 2 3 4 3& HksM+ 1400 1354 ¼&½3-29 4& cdjh 14829 15586 5-10 5& lwdj 1987 1334 ¼&½32-86 6& vU; i'kq/ku 212 260 22-64

dqy i'kq/ku 63966 68716 7-43

dqy dqDdqV 17880 18668 4-41

*blesa nq/kk:] ,d ckj u C;k;h rFkk vU; eknk,a lfEefyr gSaA çns'k esa i'kq fpfdRlk lsok;sa

orZeku esa çns'k esa i'kq fpfdRlk ,oa uLy lq/kkj gsrq 2202 i'kqfpfdRlky;] 2575 i'k q lsok dsUnz] 268 n Js.kh i'kq vkS"k/kky;] 25 lpy i'kq fpfdRlky;] 05 ikyhDyhfud] 01 dsUnzh; iz;ksx'kkyk] 10 e.Myh; iz;ksx'kkyk] 5043 df+=e xHkkZ/ku dsUnz]03 vfrfgehdr oh;Z mRikn dsUnz ,oa 01 i'kq tSfod vkS"kf/k mRiknu laLFkku eq[; :i ls i'kqikyu ds {ks= esa i'kqikydksa dks viuh lsok,a iznku dj jgs gSaA bu dsUæksa }kjk fofHkUu o"kksZa esa djk;s x;s dk;ksZa dk fooj.k fuEu rkfydk esa fn;k tk jgk gS&

rkfydk&5-03 m0ç0 esa Ik'kqikyu lsokvksa dh çxfr

¼yk[k esa½

mijksDr fooj.k ls Li"V gS fd o"kZ 2015&16 esa 83-95 yk[k i'kqvksa dk df=e xHkkZ/kku fd;k x;k tks o"kZ 2016&17 esa 53-06çfr'kr c<+dj 128-49 yk[k gks x;kA o"kZ 2015&16 esa 1115-91 yk[k i'kqvksa dk Vhdkdj.k fd;k x;k tks 42-98çfr'kr c<+dj 1595-52yk[k gks x;kA blh çdkj o"kZ 2015&16 ds 343-30 yk[k ds lkis{k o"kZ 2016&17 esa fpfdfRlr i'kqvksa dh la[;k 3-3çfr'kr c<+dj 354-73 yk[k gks x;h gSA i'kq/ku mRikn ,oa mRikndrk çns'k esa o"kZ 2012&13 esa çfrO;fDr çfrfnu nqX/k miyC/krk 308 xzke Fkh] tks orZeku esa c<+dj 312 xzke çfrfnu gks x;h gSA m0ç0 ek¡l mRiknu esa ns'k dk vxz.kh çns'k gS ftlds }kjk yxHkx ns'k dk 60 çfr'kr ek¡l dk fu;kZr fd;k tkrk gSAfofHkUu o"kksZa es i'kq mRiknksa dh çxfr rkfydk5-04 es nh tk jgh gSAo"kZ 2016&17 esa nw/k] v.Mk ,oa Åu dk mRiknu y{; Øe'k% 3624-6yk[k dqUry] 18765-79 yk[k ,oa 2623-3gtkjfdxzzk fd;s tkus dk y{; j[kk x;k gS ftlds lkis{k nw/k] v.Ms ,oa Åu dh iwfrZ Øe'k% 2759-2 yk[k dqUry] 22889-4 yk[k ,oa 1286 gtkjfdxzzk çkIr gqvk gSA mijksDr y{;ksa dh iwfrZ gsrq jkT; ljdkj }kjk fofÒUu ;kstuk;sa dk;kZfUor dh tk jgh gS ftudk fooj.k vkxs fn;k x;k gSA

dk;ZØe 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

1 2 3 4 5 6

df=e xHkkZ/kku 62-77 71-34 77-87 83-95 128-49

Vhdkdj.k 717-40 712-05 965-83 1115-91 1595-52

fpfdRlk 292-39 319-12 329-60 343-30 354-73

cf/k;kdj.k 12-63 13-89 14-40 15-27 16-09

[ 55 ]

rkfydk&5-04 rqYkukRed mRikndrk fLFkfr

mRikn

mRikndrk fLFkfr

2014&15

2015&16

2016&17

nw/k ¼yk[k dqUry½

2519-7 (4-1)

2638-7 (4-7)

2759-2 (4-6)

v.Mk (yk[k)

20774-50 (14-6)

21928-5 (5-6)

22889-4 (4-4)

Åu ¼gtkj fdxzk½

1494-0 (1-5)

1264-0 (-15-4)

1286-1 (1-7)

ek¡l (yk[k fdxzzk)

13971-84 (10-8)

14178-8 (1-5)

13461-1 (-5-1)

uksV&dks"Bd esa of}&njn'kkZ;k x;k gSaA

1494

.025

19.7

1397

1.8

2077

4.5

1264

.0 2638

.714

178.

8

2192

8.5

1286

.1 2759

.213

461.

1

2288

9.4

0.0

5000.0

10000.0

15000.0

20000.0

25000.0

30000.0

2014-15 2015-16 2016-17

i'kq mRiknks a dh izxfrÅu ¼gtkj fdxzk½ nw/k ¼yk[k dqUVy½ekWl ¼yk[k fdxzk½ v.Mk ¼yk[k½

[ 56 ]

rkfydk&5-05

i'kqikyugsrq jkT; ljdkj }kjk vk;kstukxr ;kstukvksa dh foRrh; O;oLFkk ¼ :0 yk[k esa½

o"kZ ctV Lohdfr O;; 2013&14 17006-560 13957-063 13733-011 2014&15 21990-86 17728-42 16425-75 2015&16 28592-790 23892-705 22012-997 2016&17 62958-66 45075-61 43889-45 2017&18

¼18&10&17 rd½ 149878-71 121883-79 50560-43

Ik'kqikyu lEcU/khçeq[k ;kstuk,a

1- m0ç0 dqDdqV fodkl uhfr&2013 dk fØ;kUo;u

çns'k dks v.Mk mRiknu ,oa czk;yj pwtk mRiknu esa vkRefuHkZj cukus ds mn~ns'; ls dkef'kZ;y ys;j ikyu rFkk czk;yj iSjsUV QkeZ dh LFkkiuk gsrq m0ç0 dqDdqV fodkl uhfr&2013 ykxw dh x;h gS] ftlesa m|fe;ksa dks fofHkUu çdkj dh NwV çnku djus rFkk buosLVj QzsUMyh okrkoj.k lftr djus gsrq uhfrxr O;oLFkk dh x;h gSA mDr nksuks ;kstukvksa ls izns'k esa dqDdqV fodkl dk;Zdze lqn<+ gksxk rFkk Hkkjh la[;k esa Lojkstxkj miyC/k gks ldsxkA mDr ds vfrfjDr ;kstuk ls Hkkjh ek=k esa izns'k ds ckgj futh {ks= esa tk jgk jktLo dk izokg Hkh :dsxkA 2-ikfjJfed vk/kkfjr ogn Vhdkdj.k ;kstuk fofHkUu chekfj;ksa ls cpko gsrq çns'k ds leLr tuinksa esa lHkh i'k qvksa dk 'kr&çfr'kr Vhdkdj.k i'kq Lokeh ds }kj ij ewrZ :i esa djus dh ;kstuk gSA çns'k esa miyC/k Ik'kqvkas dks fofHkUu jksxksa ls cpko gsrq 'kr&çfr'kr Vhdkdj.k dk dk;Z 3126 i'kq/kuçlkj vf/kdkfj;ksa ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA

i'kqikyu foHkkx }kjk fofHkUu ;kstukvksa esa ;Fkk ys&eSu bUlhfeusVj@iSjkosV@i'kqfe= dks izkFkfed i'kq mipkj] df=e xHkkZ/kku ,oa Vhdkdj.k dk izf'k{k.k iznku fd;k x;k gS fdUrq mUgsa fdlh izdkj dk ikfjJfed izkIr u gksus ds dkj.k le;c) izfrHkkfxrk djus esa vleFkZ gksrs gaSA vr% bl ;kstuk }kjk 'kr&izfr'kr Vhdkdj.k vfHk;ku ds le; bu dfeZ;ksa dks : 2@& izfr Vhdkdj.k dh nj ls ikfjJfed iznku fd;k tk;s rks mDr vfHk;ku le;c) :i esa lapkfyr gks ldsxkA 3- lpy Ik'kq fpfdRlk Dyhfud dk lapkyu izns'k ds lhfer vkfFkZd lalk/kuksa dks nf"Vxr j[krs gq, orZeku esa 15000 cM+s i'kqvksa ds vk/kkj ij ,d i'kqfpfdRlky; LFkkfir fd;s tk jgs gSaA fpfdRlky;ksa ij inLFk i'kqfpfdRlk vf/kdkfj;ksa dks eksfcfyVh dh leqfpr O;oLFkk u gksus ds dkj.k i'kqikydksa ds }kj ij df=e xHkkZ/kku ,oa v'kDr voLFkk ds i'kq/ku dh fdlh chekjh esa Rofjr vkdfLed lsok,a miyC/k djkus esa izk;% dfBukbZ gksrh gSA

cgqn~~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk lsok;sa ¼jkT; ;kstuk½ vUrXkZr i'kqikydksa dks fuEulqfo/kk;sa miyC/k djk;k tkuk yf{kr gS%& • i'kq/ku fodkl gsrq cgqn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk lsok;sa lqnqj xzkeh.k {ks=ksa ds i'kqikyd®a

ds }kj ij fpfdRlk] df=e xHkkZ/kku] Vhdkj.k] ck¡>iu fuokj.k vkfn lsokvksa dh miyC/krk lqfuf'pr djkukA

[ 57 ]

• lkFk gh ,sls i'kqvksa dks Hkh i'kqfpfdRlk lqyHk djkuk ftUgsa i'kqfpfdRlky; rd ykus esa dfBukbZ gksA

• fdlh ladzked@egkekjh jksx ds QSyus dh fLFkfr esa rRdky jksdFkkeA

• i'kqvksa esa 'kr&izfr'kr Vhdkdj.k] esfMdksyhxy dslst] df=e xHkkZ/kku ds lkis{k Qkyksvi] lhje lSEiqy ,d= djus dh dk;Zokgh fu"ikfnr djukA

• izns'k esa 6000 i'kqfpfdRlk f'kfoj vk;®ftr djukA bl gsrq ljdkj }kjk izns'k ds 612 fodkl [k.Mksa esa cgqn~ns'kh; i'kqfpfdRlk ,oa i'kqikyu lsokvksa gsrq okgu lapkfyr fd;s tk jgs gSA bu okguksa }kjk mUur i'kqikyu ,oa i'kqfpfdRlk lsok,a xk¡oksa esa f'kfoj yxkdj nh tk jgh gSA vHkh ^^vkWu dkWy** ;s lsok,a miyC/k ugha gSaA izR;sd i'kqfpfdRlky; Lrj ij cgqn~ns'kh; i'kqfpfdRlk ,oa i'qkikyu lsok,a miyC/k djk;s tkus ls i'kqikydksa dks vku dky lsok,a vkdfLedrk esa muds }kj ij miyC/k gks ldsxhA bu okguksa ds lapkyu ls df=e xHkkZ/kku] i'kqvksa dh LekVZ VSfxax ,oa Vhdkdj.k ds y{; dks izkIr fd;k tk ldsxkA izns'k ds 774 fodkl [k.Mksa esaLFkkuh; vko';drkvksa ds vuq:Ik lkexzh ls ;qDr ,d ,d eksckby oSu@okgu ds izLrko ds vuqdze esa foRrh; o"k Z 2016&17 ds vk;&O;;d esa cgqmn~ns'kh; lpy i'kqfpfdRlk lsok;sa gsrqdqy :0 40 djksM+ dh /kujkf'k dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA 4-isLVfMl~ isfV~Vl :feusUV~l d.Vªksy izksxzke& Hkwfeghu d"kd@i'kqikydksa }kjk thodksiktZu@y?kq O;olk; gsrq cdfj;ksa ,oa HksM+ksa dk ikyu fd;k tkrk gSA bu i'kqvksa esa izk;% fo"kk.kq tfur ih0ih0vkj0 chekjh dh egkekjh ds :Ik esa gksus dh izcy lEHkkouk gksrh gS ftlds dkj.k90&95 izfr'kr i'kq izHkkfor gksrs gSa ftlds lkis{k 75 izfr'kr i'kqvksa dh eR;q gksus dh izcy lEHkkouk gksrh gSA ,slh ifjfLFkfr esa of.kZr chekjh ds izdksi ls i'kqikydksa dks vkfFkZd :Ik ls uqdlku gksrk gSA bu i'kqvksa esa fo"kk.kq tfur ih0ih0vkj0 chekjh dh jksdFkke gsrq ih0ih0vkj0lh0ih0 dk;Zdze pyk;k tkuk vifjgk;Z gSA izns'k ds yf{kr i'kqvksa ¼Hks³ ,oa cdfj;ksa½ esa mDr jksx ds dkj.k gksus okyh mPp eR;qnj dk laKku ysrs gq, mUgas jksx eqDr j[kus ds mn~ns'; ls Hkkjr ljdkj ds foRr iks"k.k ls o"k Z 2017&18 esa mDr ;kstuk 60 izfRk'kr ds0iks0 ds :Ik esa pykbZ tkjgh gSAizns'k ljdkj }kjk bl;kstuk esa :0 3 djksM+ dh /kujkf'k dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA

5- i'kq/ku leL;k fuokj.k dsUnz dh LFkkiuk&

i'kqikydksa dh leL;kvksa ds Rofjr fuLrkj.k gsrq bl dsUnz dh LFkkiuk y[kuÅ esa 28 vxLr] 2012 dks dh x;hA fdlkuksa ls tks f'kdk;rs izkIr gqbZ mUgsa 3 Jsf.k;ksa ,]ch]lh] esa oxhZ—r dj Øe'k% 24 ?kaVs] 72 ?kaVs] 1 lIrkg esa fuLrkfjr fd;k tkrk gSA i'kqikyd i'k q/ku ls lEcfU/kr ubZ rduhdh lwpuk,a Hkh bl dsUnz ls tku ldrk gSA blds fy, i'kqikyu foHkkx us Vksy Ýh ua0&1800&1805&141] Qksu ua0&0522& 2741991 ,oa QSDl ua0& 0522&2740832 dh O;oLFkk dh gSA o"kZ 2017&18 esa vDVwcj] 2017 rd tuin Lrj ls 5372 f'kdk;rsa izkIr gqbZ vkSj 4671 f'kdk;rksa vFkZkr 86-95 izfr'kr dk fuLrkj.k fd;k x;kA

2022 rd d"kdksa dh vk; nksxquh djus gsrq j.kuhfr izns'k ljdkj dh o"kZ 2022 rd d"kdksa dh vk; nksxquk djus dk y{; gSA bl gsrq ljdkj }kjk i'kqvksa dh mUur iztuu {kerk dks c<+kuk] le; ls dfeuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djkuk] pkjk ,oa pjkxkg fodkl] dqDdqV ikyu dks c<+kok ,oa i'kq/ku chek vkfn dk;Zdze lapkfyr fd;s tk jgs gSaA

[ 58 ]

1- mUur iztuu vkPNknu dks c<+kok nsuk

1-1 df+=e xHkkZ/ku vkPNknu esa of) izns'k esa mPp iztuu {kerk ds oh;Z LVªkt ds iz;ksx ls izkIr larfr dh nqX/k mRiknu {kerk esa izfr C;kar vkSlru 1000 yh0 dh vfrfjDr of) izkIr dh tk ldrh gSA izns'k esa orZeku esa 13djksM+df+=e xHkkZ/kku dk y{; gSA o"kZ 2022 rd 18 djksM+iztuu ;ksX; i'kqvksa dks d0x0 ls vkPNkfnr fd;k tkuk izLrkfor gSA nslh xk;ksa dk lkghoky] Fkkjikjdj] gfj;kuk] xaxkrhjh iztkfr;ksa ls 'kr izfr'kr mUur iztuu vkPNknu lqfuf'pr fd;k tk;sxkA 1-2 xksoa'kh; i'kqvksa esa lkVsZM lhesu dk mi;ksx

orZeku esa ;g ;kstuk ikbyV izkstsDV ds :i esa tuin y[kheiqj [khjh] ckjkcadh ,oa bVkok esa lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds vUrxZr jktdh; df=e xHkkZ/kku dsUnzksa dks lalk/ku ls ;qDr fd;s tkus gsrq dUVsulZ] ,0vkbZ0 fdV] bZ;j VSx] ,IyhdsVj ,oa lsDLM lhesu o rjy u=tu vkfn lkefxz;ksa dk forj.k fd;k tk pqdk gSA dzklczhM xksoa'kh; i'kqvksa esa lsDLM lheu ds mi;ksx dks c<+kok fn;k tk;sxk ftlds vUrxZr o"kZ 2022 rd 7-5 yk[k i'kqvksa dks vkPNkfnr fd;k tk;sxkA lkekU; oh;Z LVªkt ds }kjk df+=e xHkkZ/kku djus ij 50 izfr'kr mPp vkuqokaf'kd xq.koRrk;qDr xksoa'kh; eknk larfr mRiUu gksrh gSa] tcfd lkVsZM lhesu ds iz;ksx ls 90&95 izfr'kr eknk larfr mRiUUk gksaxh ftlls lkekU; ls 40 izfr'kr vfrfjDr nqX/k mRikndrk c<+us ls i'kqikydksa dh vk; esa c<+ksRrjh gksxhA 1-3 Hkzw.k izR;kjksi.k rduhd dks c<+kok ¼i'kq mRFkku o.kZ ladj dsUnz½

Hkzw.k izR;kjksi.k rduhdh dks c<+kok nsrs gq;s Lons'kh iztkfr ds mPp mRiknd xksoa'kh; i'kqvksa dh la[;k esa Rofjr of) gsrq lkaM+ks dk mRiknu lqfuf'pr fd;k tk;sxkA tuin cjsyh esa LFkkfir fd;s tk jgs i'kq mRFkku o.kZ ladj dsUnz ds ek/;e ls mPp iztuu {kerk ds Lons'kh eknk i'kqvksa esa Hkzw.k izR;kjksi.k rduhd dk iz;ksx djrs gq, 1000 Hkzw.k mRiknu fd;k tkuk gS] ftlls o"kZ 2022 rd yxHkx 400 larfr izkIr gksxh] ftudh vkSlr nqX/k mRiknu {kerk 4000 yh0 izfr C;kar gksxhA i'kq mRFkku o.kZ ladj dsUnz ij Lons'kh iztkfr ds 200 mPp tuu {kerk ds lkaM+ksa dk mRiknu lEHko gksxk] ftudks vfrfgehdr oh;Z mRiknu dsUnz ij mi;ksx djrs gq, izR;sd lkaM+ ls izfro"kZ vkSlru 20 gtkj oh;Z LVªkt dk mRiknu lEHko gksxk] ftlds iz;ksx ls Lons'kh iztkfr ds xksoa'kh; larfr ds i'kqvksa ds nqX/k mRiknu esa vkSlru 1000 yh izfr C;kar dh vfrfjDr of) vFkkZr~ :0 25000-00 izfr C;kar dh vk; i'kqikyd dks lh/ks rk Sj ij feysxhA 1-4 ns'kh xksoa'kh; i'kq iztkfr;ksa ds ikyu] laj{k.k ,oa lao)Zu g srq i'kqikydksa dks lgk;rk izns'k esa ns'kh xksoa'kh; iztkfr;ksa ;Fkk lkghoky] gfj;k.kk] Fkkjikjdj,oa xaxkrhjh xk;ksa dk laj{k.k ,oa lao)Zu fd;k tkuk vfr vko';d gSA Xykscy DykbZesV psUt dh fLFkfr esa Hkh ns'kh xksoa'kh; iztkfr;ksa dk mRiknu cgqr izHkkfor ugha gksrk gSA ns'kh xksoa'kh; iztkfr;ksa dks loaf)Zr ,oa lajf{kr djus rFkk mRikndrk esa of) ds nf"Vxr i'kqikydksa dks bu iztkfr;ksa dks ikyus gsrq ^^ns'kh xksoa'k laj{k.k ,oa lao)Zu iSdst** ds :i esa lgk;rk fn;s tkus ds dk;Zdze fd;s tk;saxsaA ns'kh xk;ksa dh bUgha iztkfr;ksa ds mPp xq.koRrk lhesu ls 'kr&izfr'kr df=e xHkkZ/kku vkPNknu lqfuf'pr fd;k tk;sxkA 2-i'kqvksa dks dfeuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djkuk

i'kqvksa dks le; ls dfeuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djkus ls nqX/k mRikndrk esa rkRdkfyd :i ls yxHkx 15 izfr'kr dh of) lEHkkfor gksrh gSA nqX/k mRiknu esa of)] uj ,oa eknk larfr dh eR;q nj esa deh rFkk cdfj;ksa esa 'kjhj Hkkj esa Rofjr c<+ksRrjh lqfuf'pr djus gsrq dfeuk'kd ,oa feujy feDlpj lIyhesUV vfr egRoiw.kZ gksrk gSA ;kstuk vUrxZr dfeuk'kd dh 2 [kqjkd ,oa 3 fd0xzk0 feujy feDlpj lIyhesUV miyC/k djk;k tk;sxkA o"kZ 2022 rd pj.kc) :i ls 25djksM+i'kqvksa dks vkPNkfnr fd;k tk;sxkA

[ 59 ]

3- pkjk ,oa pjkxkg fodkl izns'k esa o"kZ 2013&14 esa xkspj@LFkk;h pjkxkg ,oa vU; pjkbZ dh Hkwfe dk fooj.k fuEuor~ gS%&

Ø0la0 tksuokj {ks= {ks=Qy ¼gs0 esa½ 1 if'peh {ks= 17985-00 2 dsUnzh; {ks= 24521-00 3 cqUnsy[k.M {ks= 5105-00 4 iwohZ {ks= 17838-00 ;ksx 65449-00

if'peh {ks=¼30 tuin½ ,oa iwohZ {ks= ¼28 tuin½ esa xkspj Hkwfe yxHkx cjkcj gSA

cqUnsy[k.M {ks= ¼7 tuin½ esa ek= 5105 gsDVw;j Hkwfe gSA lcls vf/kd xkspj Hkwfe dsUnzh; {ks= ¼10 tuin½ esa miyC/k gSA izns'k ds 75 tuinksa esa dqy 65449 gsDVs;j {ks=Qy esa xkspj Hkwfe vfHkys[kksa esa vafdr gSA

izns'k esa,d o"kZ esa dqy 774375-00 gs0 {ks=Qy esa yXkHkx 359-46 yk[k eh0 Vu gjk pkjk gh mRikfnr fd;k tkrk gSA izns'k esa cks;h tk jgh pkjk Qlyksa ds vfrfjdRk vU; lzksrksa tSls xUus dk vxksyk] ou vkPNkfnr {ks=] df"k csdkj Hkwfe] LFkk;h pjkxkg ,oa vU; pjkbZ dh Hkwfe;ksa vkfn ls yXkHkx 538-24 yk[k eh0 Vu gjk pkjk izkIr gksrk gSA bl izdkj lHkh lzksrksa ls izkIr gjs pkjs] lw[ks pkjs ,oankus dh vkiwfrZ ds ckn Hkh izns'k esa i'kqvksa dks f[kykus gsrq yxHkx 740-37 yk[k eh0 Vu gjk pkjk ¼46-64 izfr'kr½] 141 yk[k eh0 Vu lw[kk pkjk ¼17-26 izfr'kr½ ,oa 348-82 yk[k eh0Vu nkus ¼82-78 izfr'kr½ dh deh jg tkrh gSA mDr gjs ,oa lw[ks pkjs dh deh dks iwjk djus gsrq yxHkx 13-76 yk[k gs0 vfrfjDr {ks=Qy cks;s tkus dh vko';drk gksxh ftl gsrq yxHkx 4-60 yk[k dq0 pkjk cht dh vko';drk gksxhA

xzke iapk;rksa ds fy, vkjf{kr LFkk;h pjkxkg@xkspj Hkwfe ls vfrdze.k gVkdj mDRk pjkxkg gsrq vkjf{kr Hkwfe ij xzke iapk;rksa ds lg;ksx ls pjkxkg fodkl dk dk;Zdze lapkfyr djk;k tk ldrk gS ftlls lEcfU/kr xzke iapk;rksa ds i'kqvksa ds fy, gjk pkjk miyC/k gksxkA

3-1 pkjk vkPNknu {ks=Qy c<+kus gsrq i'kqikydks dks pkjk mRiknu iSdst fn;k tkuk

pkjk vkPNknu {ks=Qy c<+kus esa izeq[k leL;k df"k ;ksX; Hkwfe ij [kk|kUu mRiknu ,oa pkjk mRiknu esa izfrLi/kkZ dk gksuk gSA pkjk mRiknu c<+kus gsrq i'kqikydkas dks ^pkjk mRiknu iSdst** vuqnku lgk;rk ds :Ik esa fn;s tkus dh dk;Z ;kstuk yh tk;sxh ftlls izR;sd o"kZ 8000 gs0 vfrfjDr Hkwfe ij pkjk vkPNknu c<+k;k tk;sxkA 3-2 i'kq/ku iz{ks=ksa ij pkjk cht mRiknu dks c<+kuk

izns'k esa10 i'kq/ku iz{ks=ksa ij ,d o"kZ esa dqy 2576-00 gs0 Hkwfe ij yxHkx 227282-00 dq0 gjk pkjk] 20944 dq0 lw[kk pkjk rFkk 9046-00 dq0 pkjk cht dk mRiknu gksrk gsA i'kq/ku iz{ks=ksa esa pkjk cht mRiknu gsrq vkPNkfnr Hkwfe 1718 gs0 dks vxys 5 o"kksZ esa c<+kdj 2056 gs0 djus dk y{; gS ftlls 23310 dq0 pkjk cht dk mRiknu lqfuf'pr gks ldsxkA 4-dke/ksuq ;kstuk dks O;kid cuk;k tkuk

izns'k esa 100 nq/kk: i'kqvksa dh dke/ksuq ;kstuk rFkk 50 nq/kk: i'kqvksa dh feuh dke/ksuq ;kstuk fdz;kfUor dh tk jgh gSA dke/ksuq ;kstuk esa 300 bdkbZ;ksa dk _.k Lohdr djkdj 288

[ 60 ]

bdkbZ;karFkk feuh dke/ksuq ;kstuk esa 1500 bdkbZ;ksa dk _+.k Lohdr djkdj 1460 bdkbZ;ka fdz;k'khy dh tk pqdh gaSA 25 nq/kk: i'kqvksa dh ekbZdzks dke/ksuq ;kstuk o"kZ 2015 ls izkjEHk dh x;h gSA 2500 bdkbZ;ka LFkkfir djus ds y{; ds lkis{k Qjojh] 2017 rd 2241 bdkbZ;ksa dk _.k Lohdr djkdj 1761 bdkbZ;k fdz;k'khy dh tk pqdh gSA ;g ;kstuk fo'ks"k :Ik ls if'peh m0iz0 esa pyk;h tk;sxhA vkxkeh o"kksZ esa dke/ksuq ;kstuk dks vkSj foLrkfjr djrs gq, 10 nq/kk: i'kqvksa dh Ms;jh bdkbZ dh ;kstuk pykbZ tk;sxhA blesa xk;@HkSalksa dh fefJr bdkbZ j[kh tk;sxhA ns'kh xk;ksa dks fo'ks"k :Ik ls izksRlkfgr fd;k tk;sxkA iwokaZpy rFkk cqUnsy[k.M esa fo'ks"k :Ik ls ;g ;kstuk pykbZ tk;sxhA

5-dqDdqV ikyu dks c<+kok nsdj xjhc i'kqikydksadh vkthfodk esa of) m0 iz0 esa v.Mk mRiknu [kir dh rqyuk esa cgqr de gSA izfr o"kZ 108 djksM+ v.Mk

mRiknu ds lkis{k [kir 473 djksM+ v.Ms dh gSA yxHkx 365 djksM+ v.Ms+ izfr o"kZ vU; izns'kksa ls vk;kr gksrs gSAorZeku esa 1082 yk[k czk;yj pwts izns'k ds fofHkUu tuinksa esa ikys tk jgs gS rFkk 972 yk[k czk;yj pwtksa dk vU; izns'kksa ls vk;kr gksus ds dkj.k çns'k ls vU; çns'kksa dks Hkkjh eqæk çokg gksrk gSA dqDdV mRiknu ds fdzfVdy xSi dks ns[krs gq, izns'k esa dqDdqV fodkl ds mn~ns'; ls 123 yk[k i{kh {kerk ds dkef'kZ;y ys;lZ if{k;ksa ds 410 QkeZ dh LFkkiuk rFkk izns'k dks czk;yj pwtk mRiknu esa vkRefuHkZj cukus ds mn~ns'; ls 6-00 yk[k i{kh {kerk ds czk;yj iSjsUV QkeZ dh voLFkkiuk gsrq dqDdqV m|fe;ksa dks foRrh; lalk/kuksa esa jkgr ,oa ykHkdkjh uhfrxr O;oLFkk dh x;h gSA izns'k esa 10]000 i{kh dh dkef'kZ;y ys;lZ QkeZ dh LFkkiuk ekg tuojh] 2016 esa vkjEHkdh x;hA dqDdqV ikyu ;kstukUrxZr izns'k esa 30]000 dkef'kZ;y ys;lZ i{kh dh 200 bdkbZ;ksa ds y{; ds lkis{k 405 bdkb;ksa dh ,y0vks0lh0 tkjh dh x;h gS ,oa orZeku esa 178 bdkb;ka LFkkfir gks x;h gSA;kstukUrxZr ekpZ] 2017 rd 315 bZdkb;ksa ds y{; ds lkis{k 119 bZdkb;ka fdz;k'khy gSa ftuls 55-67 yk[k v.Mk mRiknu ,oa 16800 O;fDr;ksa ds fy;s jkstxkj ltu gqvk gSA

izns'k esa cSd;kMZ dqDdqV ikyu dks c<+kok nsus gsrq o"kZ 2022 rd Hkkjr ljdkj lgk;frr :jy cSd;kMZ ;kstukUrxZr 2500 enj ;wfuV LFkkfir dh tk;sxhA

6- cdjh bdkbZ;ksa dh LFkkiuk m0iz0 esa cdjh ikyu ij fo'ks"k /;ku nsrs gq, xjhc i'kqikydkssa dks 5 cdjh ,oa 1 uj

cdjk miyC/k djk;s tkus dh dk;Z ;kstuk vkjEHkdh tk;sxh ftlls mudh vk; esa of) gksxhA

7- tksf[ke izcU/ku ,oa i'kq/ku chek tksf[ke izcU/ku ,oa i'kq/ku chek ds ek/;e ls i'kqikydksa@fdlkuksadks i'kq chek djkus

ds QyLo:i i'kq eqR;q ds dkj.k mRiUu gksus okys tksf[ke ds fo:) lqj{kk izkIr gksrh gSA i'kq eR;q dh n'kk esa chek dEiuh ls izkIr gksus okys Hkqxrku ls i'kqikyd@fdlku iqu% i'kq dz; dj viuh vkthfodk pykus esa leFkZ cuk jgrk gSA ;kstukUrxZr i'kq ds chek izhfe;e dk cM+k va'k] vkSlru 75 izfr'kr rd dsUnz rFkk izns'k ljdkj }kjk ogu fd;k tkrk gS] tcfd vo'ks"k fgLlk i'kqikyd }kjk ogu fd;k tkrk gSA bl izdkj izhfe;e va'knku dh NksVh lh jkf'k dk Hkqxrku dj i'kqikyd i'kq eR;q ds dkj.k mRiUu gksus okys tksf[ke ds fo:) lqjf{kr gks tkrk gSA

i'kq/ku chek vkPNknu vUrxZr orZeku esa 1-50 yk[k i'kqvksa ds vkPNknu dk y{; gSA chek vkPNknu dks 15 izfr'kr okf"kZd dh nj ls c<+k;k tk,xkA

[ 61 ]

8- {ks= fo'ks"k gsrq dk;Zdze&cqUnsy[k.M {ks= esa vUuk izFkk mUewyu dh ;kstuk cqUnsy[k.M esa i'kqikydksa }kjk xksoa'kh; i'kqvksa dks NqV~Vk NksM+us dhizFkk ¼vUuk izFkk½

Ápfyr gS] tks Qlyksa ds fy, gkfudkjd gSA vUuk izFkk dk eq[; dkj.k {ks= ds xksoa'kh; i'kqvksa dk fuEu vkuqoaf'kd xq.koRrk;qDr gksuk ,oa de nqX/k mRiknu gSAi'kqikydksa ds }kjk xks'kkykvksa esa miyC/k fuEudksfV ds i'kqvksa dk df=e xHkkZ/kku rFkk {ks= esa miyC/k djk;s x;s mUufr'khy lkaM+ksa }kjk uSlfxZd vfHktUu ds ek/;e ls uLy lq/kkj fd;k tk jgk gSA cqUnsy[k.M ds 7 tuinksa ;Fkk >kalh] fp=dwV] ckank] gehjiqj] egksck] yfyriqj ,oa tkykSu esa vUuk izFkk mUewyu dk;Zdze vkjEHkfd;k x;k gS] ftlds vUrxZr fuEu dksfV ds cNM+ksa dk cf/k;kdj.k] mPpxq.koRrk;qDr lkaM+ksa dh miyC/krk o mPpxq.koRrk;qDr oh;Z ls df=e xHkkZ/kku dk dk;Z fd;k tk jgk gSA

eRL; mRiknu o mRikndrk mRrj çns'k dk dqy vUrZLFkyh; eRL; mRiknu 4-94yk[kfefVªd Vu jgk gS] tks vkU/k z çns'k o if'pe caxky ds ckn Hkkjr esa rhljk LFkku gSA eRL; ikyu ds ek/;e ls xzkeh.k {ks=ksa esa csdkj iM+h df"k gsrq vuqi;qDr Hkwfe@rkykc@iks[kjksa@tyk'k;ksa dk mi;ksx djds vfrfjDr vk; vftZr dh tk ldrh gS rFkk xzkeh.k vapy esas csjkstxkj O;fDr;ksa dks jkstxkj dk lk/ku tqVkus rFkk lkekftd o vkfFkZd n'kk lq/kkjus dk ,d vPNk volj lqyHk djk;k tk ldrk gSA eRL; fodkl dk;ksZa dks djk;s tkus gsrq foRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 116-98 djksM+ dk ctV Lohdr fd;k x;k ftlds lkis{k :0 102-89 djksM+ dh foRrh; Lohdfr;ka fuxZr dh x;hA

çns'k esa 11ohaa iapo"khZ; ;kstuk ds vafre o"kZ esa leLr lzksrksa ls vkadfyr eRL; mRiknu 4-50 yk[k eh0 Vu Fkk tks 12oha iapo"khZ; ;kstukdky ds rrh; o"kZ 2015&16 esa 5-05 yk[k eh0 Vu rFkk o"kZ 2016&17 es 6-18 yk[k eh0 Vu ds Lrj rd igWaqp x;kA çns'k esa eRL; mRiknu dh =Sekfld x.kuk dh tkrh gSA o’kZ 2017&18 esa okf’kZd y{; 6-50 yk[k eh0 Vu eRL; mRiknu ds lkis{k izFke =Sekl esa 2-52 yk[k eh0Vu eRL; mRiknu gqvkA

o"kZ 2011&12 ls 2016&17rd vuqekfur eRL; mRiknu ,oa vkSlr eRL; mRikndrk dh lwpuk fuEuor gS&

rkfydk&5-06 vuqekfur eRL; mRiknu ,oa vkSlr eRL; mRikndrk

o"kZ

vuqekfur eRL; mRiknu ¼yk[k eh0Vu0 ½

vkSlr eRL; mRikndrk ¼fdxzk0@gs0@o"k Z½

miyfC/k miyfC/k 2011&12 4-30 3335 2012&13 4-50 3402 2013&14 4-64 3600 2014&15 4-94 4140 2015&16 5-04 4140 2016&17 6-18 4155

[ 62 ]

fotu ,.M ilZisfDVo Iyku Qkj nMsoysiesUV vkQ fQ'kjht lsDVj2013

çns'k esa eRL; mRiknu ,oa mRikndrk esa of) ykus gsrq ljdkj }kjk fotu ,.M ilZisfDVo Iyku Qkj n MsoysiesUV vkQ fQ'kjht lsDVj 2013 dk vo/kkj.k djrs gq, nl o"khZ; dk;ZØeksa dks ykxw djkus dk ladYi fy;k x;k gS] ftlds vUrxZr eRL; ikyu dks df"k dk ntkZ çnku djrs gq, mlds çkfo/kkuksa dk dk;kZUo;u fd;k tk jgk gSA çns'k esa miyC/k ogn ,oa e/;ekdkj tyk'k;ksa] çkdfrd >hyksa rFkk xzkeh.k vapyksa ds rkykcksa dk dqy 5-34 yk[k gsDVs;j ty{ks= miyC/k gSA bu ty lalk/kuksa dh miyC/krk rFkk eRL; ikyu ds vUrxZr yk;s x;s ty {ks= ls lEcfU/kr fooj.k fuEuor gSS¢&

rkfydk&5-07

çns'k esa ty lalk/kuksa dh miyC/krk

ca/kk gqvk ty lalk/ku dqy miyC/k ty{ks=¼yk[k gsDVs;j½

eRL; ikyu ds vUrxZr mi;ksx esa yk;k x;k ty{ks=

¼yk[k gsDVs;j½

çfr'kr

ogn ,oa e/;ekdkj tyk'k; 2-28 2-26 99-12 çkdfrd >hysa 1-33 0-20 15-03 xzkeh.k vapy ds rkykc 1-73 1-20 69-36

;ksx 5-34 3-66 68-53 lapkfyr eRL; fodkl dk;ZØe 1-rkykcksa dk iV~Vk mRrj çns'k esa miyC/k tylalk/kuksa esa eq[;r% xzkelHkk ds vUrxZr vkus okys rkykc ,oa >hysa gSaA xzkelHkk esa fufgr rkykcksa dk iV~Vk eNqvk leqnk; ,oa vuqlwfpr tkfr ,oa tu tkfr ds O;fDr;ksa dks gh fn;k tkrk gS] tks lkekftd ,oa vkfFkZd :i ls fiNM+s gSaA blds vfrfjDr eNqvk leqnk; ds O;fDr;ksa ds lkekftd ,oa vkfFkZd mRFkku gsrq vkokl@chek@_.k vkfn dh lqfo/kk;sa Hkh lqyHk djk;h tkrh gSaAo"kZ 2016&17 esa 8403 ifjokjksa dks xzke lHkk ds rkykcksa ds 7398-61 gs0 ty{ks= dk iV~Vk eRL; ikyu gsrq fn;k x;k rFkk o"kZ 2017&18 esa ekg flrEcj] 2017 rd 3926-27 gs0 ty{ks= ds xzke lHkk ds rkykcksa dk iV~Vk vkoafVr djrs gq, 4321 ifjokjksa }kjk EkRL; ikyu dk dk;Z izkjEHk fd;k x;kA 2-eRL; cht mRiknu] vaxqfydkvksa ds lap; rFkk vaxqfydk forj.k rkykcksa esa mRre eRL; çtkfr;ksa ds xq.koRrk;qDr eRL; cht dk lap; eRL; ikyu dk;ZØe dh lQyrk ds fy, furkUr vko';d gSA eRL; cht mRiknu dk dk;Z eRL; fodkl fuxe }kjk fufeZr 09 cM+s vkdkj dh gSpfj;ksa] eRL; foHkkx ds 37 ç{ks=ksa ,oa futh {ks= esa LFkkfir NksVs vkdkj dh 226 gSpfj;ksa }kjk fd;k tk jgk gS rFkk çns'k dks eRL; cht mRiknu ds {ks= esa LokoyEch cukus gsrq futh {ks= esa feuh gSpfj;ksa dh LFkkiuk dks çksRlkfgr fd;k tk jgk gSA futh {ks= esa ,d feuh gSpjh dh LFkkiuk gsrq :0 12-00 yk[k bdkbZ ykxr ij 50 çfr'kr vuqnku vFkkZr :0 6]00]000@& vuqnku o cSad _.k dh lqfo/kk vuqeU; gS rFkk gSpjh fuekZ.k dh rduhd miyC/k djk;h tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa O;olkf;d eRL; ds 26272-46 yk[k xq.koRrk;qDr eRL; cht eRL; ikydksa dks miyC/k djkrs gq, eRL; ikyu ds ek/;e ls

[ 63 ]

jkstxkj miYkC/k djkus esa lgk;rk nh x;h rFkk o"kZ 2017&18 esa 20645-30 yk[k xq.koRrk;qDr eRL; cht eRL; ikydksa dks miyC/k djk;k x;kA

foxr rhu o"kksZ esa eRL; cht mRiknu] vaxqfydkvksa ds lap; rFkk vaxqfydk forj.k ls lEcfU/kr miyfC/k;ksa dk fooj.k fuEukafdr gS %&

rkfydk&5-08

o"kZ

vaxqfydk@eRL;cht forj.k la[;k ¼yk[k esa½

vaxqfydk@eRL; cht lap; la[;k ¼yk[k esa½

eRL; cht mRiknu la[;k ¼yk[k esa½

miyfC/k miyfC/k miyfC/k 2011&12 14136-42 627-57 14763-99

2012&13 15322-02 629-10 15951-12

2013&14 15652-87 724-76 16377-63

2014&15 15964-75 650-66 16615-41

2015&16 17653-23 646-03 18299-26

2016&17 26272-46 762-67 27035-13

3-eNqvk leqnk; ds dY;k.kkFkZ dk;ZØe

fiNM+s rFkk vkfFkZd :i ls detksj eNqvk leqnk; ds vkfFkZd o lkekftd mRFkku gsrq eRL; thoh lgdkjh lfefr;ksa dk xBu o iathdj.k] eNqvk nq?kZVuk chek ,oa vkokl foghu eNqvkjksa ds fy, eNqvk vkokl ;kstuk fØ;kfUor dh tk jgh gSA çns'k esa 1068 çkFkfed lfefr;ka] 22 tuin Lrjh; la?k ,oa ,d çns'kh; la?k lapkfyr gSA gSA 275 eRL; d"kdksa dks {kerk ds fodkl gsrq fu'k qYd foHkkxh; izf'k{k.k fn;k x;kA o"kZ 2016&17 esa jkT; iksf"kr eksckbZy fQ'k ikyZj ;kstuk esa 10 bdkbZ;ksa dh LFkkiuk dh x;h gS rFkk o"kZ 2017&18 esa 10

1596

4.75

1765

3.23

2627

2.46

1661

5.41

1829

9.26

2703

5.13

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

2014-15 2015-16 2016-17

eRL; cht mRiknu ,oa forj .kvaxqfydk@eRL; cht for j . k l a[ ; k ¼yk[ k esa½eRL; cht mRi knu l a[ ; k ¼yk[ k esa½

eRL; cht mRiknu ,oa forj.k

[ 64 ]

eksckbZy fQ'k ikyZj bdkbZ;ksa dh LFkkiuk dk y{; gSA 11 jktdh; eRL; iz{ks=ksa ij EkRL; ikyu gsrq tykiwfrZ ds fy, 11 lksyj iEiksa dh LFkkiuk dk y{; gSA

d& eNqvk nq?kZVuk chek ;kstuk nq?kZVuk chek ;kstuk ds vUrxZr iathdr eNqvk lgdkjh lfefr ds lnL;ksa rFkk lfØ;

eRL; ikydks dh nq?kZVuko'k eR;q@LFkkbZ viaxrk gksus dh n'kk esa :0 2]00]000 o LFkkbZ vkaf'kd viax gksus dh n'kk esa :0 1]00]000 dh /kujkf'k fn;s tkus dk çko/kku gSA chek /kujkf'k dk çhfe;e :0 20-34 ¼:0 10-17 Hkkjr ljdkj o :0 10-17 jkT; ljdkj½ çfr lnL; dh nj ls jk"Vªh; eRL; thoh lgdkjh la?k fy0] ubZ fnYyh ds ek/;e ls chek dEiuh dks Hkqxrku fd;k tkrk gSA ykHkkFkhZ dks dksbZ Hkh /kujkf'k Lo;a ogu ugha djuh iM+rh gSA o"k Z 2016&17 esa dqy 1]93]000 eRL; ikydksa dks vkPNkfnr fd;k tk pqdk gSA;kstuk ds çkjEHk ls vc rd 110 er lnL;ksa ds vkfJrksa dks :0 51-67 yk[k ,oa 5 viax lnL;ksa dks :0 67-5 gtkj dk Hkqxrku lqfuf'pr djk;k x;k gSA Ok"kZ 2016&17 esa EkRL; O;olk; ls tqMs+ 1]93]000 eRL; ikydksa dks eNqvk nq?kZVuk chek ;kstuk ls vkPNkfnr djus ds fy, vkPNkfnr fd;k x;k rFkk o"kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr 2]00]000 ykHkkfFkZ;ksa dks vkPNkfnr djus dk y{; gSA

[k& eNqvk vkoklksa dk fuekZ.k eNqvk vkokl ;kstuk ds vUrxZr vkokl foghu eNqvkjksa dks o"kZ 2017&18 ls izfr vkokl :0 1-20 yk[k dh foRrh; lgk;rkfn;s tkus dk çko/kku gS ftlesa :0 60 gtkj dsUnak'k rFkk :0 60 gtkj jkT;ka'k ds :Ik esa fufgr gSA Hkkjr ljdkj ds lg;ksx ls ;g ;kstuk fØ;kfUor dh tk jgh gSA çns'k esa o"kZ 2014&15 rd dqy 23585 eNqvk vkokl fufeZr djk;s tk pqds gSaAo"kZ 2016&17 ds 666 eNqvk vkoklksa dks o"kZ 2017&18 esa fufeZr djk;s tkus dk y{; gSAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa 666 vkoklksa ds fy, :0 799-20 yk[k dh foRrh; Lohdfr fuxZr dh x;h] ftlds lkis{k 33 tuinks a esa eNqvk vkoklksa dk fuekZ.k izkjEHk gks x;kA 4- ubZ dsUnz iqjksfu/kkfur^^Cywfjoksyq'ku bUVhxzsVsM MsoyiesaV ,.M eSustesUV vkQ fQ'kjht^^ ;kstuk Hkkjr ljdkj ds lg;ksx ls izns”k esa dsUnz iksf’kr ,oa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstuk,a fHkUu&fHkUu foRr iks’k.k ij o’kZ 2015&2016 rd lapkfyr FkhA dsUnz ljdkj }kjk uhy dzkfUr fe”ku ds ek/;e ls eNqvkjksa ,oa eRL; ikydksa dks vkfFkZd :i ls lEiUu cukus dh lkeF;Z gksus ds lkFk&lkFk tSo lqj{kk rFkk Ik;kZoj.kh; fparkvksa dks /;ku esa j[krs gq, /kkj.kh; rjhds ls laiw.kZ ekfRL;dh; fodkl ds fy, eRL; mRiknu o mRikndrk dks c<kus gsrq iwoZ lapkfyr leLr dsUnz iksf’kr ,oa dsUnz iqjksfu/kkfur ;kstukvksa dks ,d vEczSyk ds varxZr ykrs gq, ubZ dsUnz iqjksfu/kkfur ^^Cyw fjoksyq”ku% bUVªhxzsVsM MsoyiesaV ,.M eSustesUV vkQ fQ”kjht^ ;kstuk dks izns”k esa ykxw fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA

o’kZ 2016&17 esa dsUnz ljdkj }kjk fu/kkZfjr en tks ykHkkFkhZ ijd gSa esa ifj;kstuk ykxr ds vk/kkj ij dqy dk 50 izfr”kr dsUnzh; lgk;rk va”k rFkk “ks’k 50 izfr”kr jkT; lgk;rk va”k fu/kkZfjr gSA o’kZ 2017&18 esa vuqnku /kujkf”k@QfUMax iSVuZ esa la”kks/ku djrs gq, lkekU; Js.kh ds ykHkkfFkZ;ksa dks 40 izfr”kr rFkk vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr tutkfr ds ykHkkfFkZ;ksa dks 60 izfr”kr vuqnku fn;s tkus dks fu.kZ; fy;k x;k gSA

[ 65 ]

bl ;kstuk esa izf”k{k.k] LVªsaFkfuax vkQ MkVk csl ,.M ft;ksxzkfQdy bUQkesZ”ku flLVe vkQ n fQ”kjht lsDVj] bUQzkLVªDpj vkfn enksa gsrq dsUnz ljdkj }kjk “kr izfr”kr foRr iks’k.k vf/kdre foRrh; lgk;rk fu/kkZfjr gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 ,oa o"k Z 2017&18 esa fuxZr foRrh; Lohd`fr;kasa ds lkis{k bl ;kstukUrxZr lapkfyr ifj;kstukvksa esa 19-591 gs0 u;s rkykcksa dk fuekZ.k] 4764 ty e`nk uewuk sa dk ijh{k.k] 293-08 gs0 rkykcksa dk lq/kkj] 15-60 gs0 ij eRL; cht fj;fjax bdkbZ dh LFkkiuk] 03 vkVksfjD'kk] 43 ckblkbfdy ,oa 36 eksVjlkbfdy vkbl ckDl ds lkFk miyC/k djkuk] 8 eRL; cht gSpfj;ksa dh LFkkiuk rFkk 01 y?kq QhM fey ,oa 01 lksyj ikoj ,DokdYpj dh LFkkiuk vkfn dk;Z djk;s x;sA

5-ty Iykfor {ks=ksa esa eRL; ikyu fofo/khdj.k dh ;kstuk bl ;kstuk ds vUrxZr df"k gsrq vuqi;qDr ty Iykfor Hkwfe dks rkykc ds :Ik esa

fodflr dj eRL; ikyu ds vUrxZr vkPNkfnr fd;k tkrk gSA ;kstuk dh bdkbZ ykxr :0 1-25 yk[k çfr gs0 fu/kkZfjr gS] ftlesa lkekU; oxZ ds O;fDr;ksa dks 80 çfr'kr rFkk vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr ds O;fDr;ksa@ykHkkfFkZ;ksa dks 90 çfr'kr vuqnku dh lqfo/kk miyC/k djkbZ tkrh gSA ekg ekpZ] 2016 rd 199-77 gSDVs;j ty Iykfor Hkwfe dks eRL; ikyu ;ksX; cuk;k x;k gSAo"kZ 2016&17 esa ;kstukUrxZRk 199-77 gs0 fu"iz;ksT; tyeXu {ks= dks eRL; ikyu ds vUrxZr vkPNkfnr fd;k x;k rFkk o"kZ 2017&18 esa 200 gs0 fu"izz;ksT; tyeXu {ks= dks eRL; ikyu ds vUrxZr vkPNkfnr fd;s tkus dk y{; gSA 6- egk>haxk ikyu %& eRL; ikydksa dh vk; esa of) rFkk tu lkekU; dks egk>haxk ds :Ik esa mPp çksVhu;qDr [kk| lkexzh dh miyC/krk lqfuf'pr djkus ds nf"Vxr eRL; ikyu fofo/khdj.k ds vUrxZr çns'k ds ehBs ty esa egk>haxk ikyu dks c<+kok fn;s tkus ds mn~ns'; ls ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds vUrxZr 0-5 gs0 ty{ks= dh ,d bdkbZ ds fy, egk>haxk ds vk;kfrr cht ,oa ;krk;kr O;; rFkk iwjd vkgkj dh dqy ykxr :0 50000@& ij eRL; ikyd dks çksRlkgu Lo:Ik 50 çfr'kr vuqnku dh lqfo/kk miyC/k djk;h tkrh gSA o"kZ 2016&17 esa 20 gs0 ij egk>haxk ikyu djk;k x;k gSA 7-rkykcksa dh eRL; mRiknu {kerk dk fodkl%& o"kZ 2016&17 esa uohu ;kstuk ds :Ik esa Lohd`r rkykcksa dh eRL; mRiknu {kerk dk fodkl ds vUrxZr 1-0 gs0 ds rkykcksa ij 0-1 gs0 dh 10 ulZfj;kas ds fuekZ.k ds y{; ds lkis{k izns'k ds leLr tuinksa ij rkykcksa esa 75 gs0 ij 750 ulZfj;ksa ds fuekZ.k ds lkis{k 713] 0-1 gs0 dh ulZfj;ksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA o"kZ 2017&18 esa leLr tuinksa esa 75 gs0 rkykck sa ij 750 ulZfj;ksa ds fuekZ.k ds y{; ds lkis{k ekg flrEcj rd 20 ulZfj;ksa dk fuekZ.k djk;k tk pqdk gSA

nqX/k fodkl çns'k eas nqX/k mRiknu ,oa mlds foØ; dks laxfBr djus ds mn~ns'; ls çknsf'kd

dksvkijsfVo Msjh QsMjs'ku¼ih-lh-Mh-,Q-½ dk xBu fd;k x;k gSAih-lh-Mh-,Q- }kjk mDr mn~ns';ksa dh iwfrZ gsrq fuEukfdar ;kstuk,a lapkfyr dh tk jgh gSa&

1- izns'k ds 10 tuinksa esa uohu iw.kZr;k vkVksesfVd xzhu QhYM Msjh Iyk.V dh LFkkiuk ,oa 04 Msjh Iyk.V~l dk mPphdj.k ,oa vk/kqfudhdj.k fd;k tkuk&

izns'k ds 10 tuinksa ;Fkk dkuiqj] dUukSt] y[kuÅ] okjk.klh] esjB] cjsyh] xksj[kiqj] fQjkstkckn] QStkckn ,oa eqjknkckn esa uohu iw.kZr;k% vkVksesfVd xzhu QhYM Msjh Iyk.V dh

[ 66 ]

LFkkiuk rFkk 04 Msjh Iyk.Vksa ;Fkk bykgkckn] vyhx<+] >kalh ,oa uks,Mk dk mPphdj.k jk"Vªh; Msjh fodkl cksMZ dh lfClfM;jh dEiuh vkbZ0Mh0,e0lh0 laLFkk }kjk fd;k tk jgk gSAmDr dk;Z jkT; dh ^ voLFkkiuk fodkl fuf/k** ,oa ukckMZ dh ^^xzkeh.k voLFkkiuk fodkl fuf/k** ¼vkj0vkbZ0Mh0,Q0½ dh foRrh; lgk;rk ls fd;k tk jgk gSAifj;kstukokj fooj.k fuEuor~ gS%&

bl ;kstuk ds vUrxZr tuin dkuiqj esa jkT; ctV ls :0 152-75 djksM+ dh ykxr ls uohu Msjh ,oa ikmMj Iyk.V dh LFkkiuk dh tk jgh gSA ifj;kstuk gsrq vc rd

“voLFkkiuk fodkl fuf/k” ls 152-75 djksM+ dh /kujkf”k voeqDr dh tk pqdh gSA tuin dUukSt esa voLFkkuk fodkl foHkkx dh ^^voLFkkiuk fodkl fuf/k** dh foRrh; lgk;rk ls :0 148-52 djksM+ dh ykxr ls dkÅ feYd Iyk.V dh LFkkiuk dh tk jgh gSA

08 tuinksa y[kuÅ] okjk.klh] esjB] cjsyh] xksj[kiqj] fQjkstkckn] QStkckn,oa eqjknkckn esa uohu iw.kZr;k vkVksesfVd xzhu QhYM Msjh Iyk.V dh LFkkiuk Øe'k% :0 117-43 djksM] :0 152-49 djksM+] :0 172-56 djksM+] :0 76-25 djksM+]:0 60-09 djksM+] :0 60-88 djksM+] :0 65-04 djksM+ :0 61-29 djksM+ dh ykxr lsdh tk jgh gSA

2-Msjh IykUVksa dk mPphdj.k ,oa vk/kqfudhdj.k izns'k dh 04 Msjh IykUVksa ;Fkk bykgkckn] vyhx<+] uks,Mk ,oa >kalh dk mPphdj.k rFkk

vk/kqfudhdj.k dk dk;Z ukckMZ dh ^^xzkeh.k voLFkkiuk fodkl fuf/k^^ ¼vkj0vkbZ0Mh0,Q0½ dh foRrh; lgk;rk ls fd;k tk jgk gS ftlesa vkj0vkbZ0Mh0,Q0 }kjk :0 96-47 djksM+

/kujkf”k dh Lohdfr iznku dh x;h ftlds le{k :0 21-10 djksM+ dh /kujkf”k voeqDr dh xbZA

10 Msjh IykUVksa esa 08 Msjh IykaV ;Fkk y[kuÅ] okjk.klh] esjB] cjsyh] QStkckn] eqjknkckn] fQjkstkckn ,oa xksj[kiqj ,oa 04 lqn<+hdj.k ds IykUVksa gsrq o’k Z 2016&17 esa foRr iks’k.k vkj0vkbZ0Mh0,Q0 ,oa bUQzkLVªDpj MsoyiesUV QUM }kjk fd;k x;k gSA

3-xq.koRrk ySc lqn<+hdj.k ifj;kstuk xq.koRrk ySc lqn~<+hdj.k ls lEcfU/kr ifj;kstuk ¼ykxr :0 31-24 djksM+½ ds

fdz;kUo;u gsrq ,uMhMhch ¼jk"Vªh; nqX/k fodkl ifj"kn½ vkuUn] xqtjkr dks dk;Znk;h laLFkk ukfer fd;k x;k gSA

4-VªkaftV gkfu fu;a=.k ,oa vkuykbu ekuhVfjax flLVe lfgr nqX/k tkap usVodZifj;kstuk

VªkaftV gkfu fu;a=.k ,oa vkuykbu ekuhVfjax flLVe lfgr nqX/k tkap usVodZ ¼ykxr :0 169-74 djksM+½ ftlds le{k :0 161-62 djksM+ /kujkf”k dh Lohdfr xzkeh.k voLFkkiuk fodkl fuf/k }kjk iznku dh xbZ gSA ifj;kstuk dk fdz;kUo;u ih0lh0Mh0,Q0 ds ek/;e ls fd;k tk jgk gSA

mDr ds vfrfjDr izns'k esa Msjh fodkl dks izksRlkfgr djus gsrq xksdqy iqjLdkj ;kstuk] vkVksesfVd feYd dysD”ku ;wfuV ,oa d’kd izf”k{k.k dk;ZØe vkfn lapkfyr fd;s tk jgs gaSA foÙkh; o"kZ 2016&17 esa bu ;kstukvksa ds vUrxZr Øe'k%:Œ 27-25 yk[k] 330-0 yk[k ,oa 200-0yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku fd;k x;k gSA nqX/k la?kksa@lfefr;ksa ds lqn<+hdj.k gsrqfoÙkh; o"kZ 2016&17 esa :Œ 6828-52 yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku fd;k x;k gSAçns'k eas nqX/kla?kksa ds fodkl dh fLFkfr fuEuor gS&

[ 67 ]

rkfydk&5-09 çns'k eas nqX/k fodkl dh fLFkfr

HkkSfrd y{; ,oa iwfrZ

2014&15 2015&2016 2016&17 ¼tqykbZ rd½

2017&18 ¼flrEcj rd½

Ø0la0

fooj.k y{; iwfrZ y{; iwfrZ y{; iwfrZ y{; iwfrZ

1 nqX/k la?kkas dh la[;k 59 58 59 59 18 18 18 18 2 tuin 73 75 73 75 75 75 75 75 3 dk;Zjr lfefr;ksa

dh la[;k 16703 10818 16703 7288 10211 6768 6836 6381

4 lnL;rk ¼000½ 702-05 479-00 702-05 309-2 434-31 306-04 303-02 295-96 5 vkSlr nqX/k

miktZu¼000fd0xzk0½ 850-00 529-00 850-00 401-90 445-00 349-55 2-78 2-77

6 vkSlr rjy nqX/k foØ; ¼000yh0½

1300-00 263-00 1550-00 216-82 414-59 192-47 245-00 175-00

fofHkUu izns'kksa ds nqX/k miktZu ,oa foi.ku dh fLFkfr fuEuor gS&

rkfydk&5-10 izns'kokj nqX/k miktZu ,oa foi.ku

izns'kokj nqX/k miktZu ¼000fd0xzk0@fnu½] foi.ku ¼000yh0@fnu½

fooj.k miktZu flrEcj] 2016

miktZu flrEcj] 2017

foi.ku flrEcj] 2016

foi.ku flrEcj] 2017

gfj;k.kk 463 482 320 356 fgekpy izns'k 86 69 28 31 Ikatkc 1134 1344 995 1042 jktLFkku 2289 2483 2252 2399 mRRkjk[k.M 173 172 148 162 mRrj izns'k 398 341 836 915 vle 16 17 47 50 fcgkj 1567 1284 937 1112 >kj[k.M 89 109 346 401 v¨fM'kk 475 472 404 396 flfDde 31 31 11 21 if'pe caxky 145 146 1236 1302 vkU/kz izns'k 1207 1251 1220 1225 dukZVd 6922 7471 3233 3487 dsjy 1023 1197 1422 1364 Rksyaxkuk 736 636 800 748 rfeyukMq 3153 3281 2083 2145 NRrhlx<+ 74 67 164 157 Xkksok 71 66 78 73

[ 68 ]

izns'kokj nqX/k miktZu ¼000fd0xzk0@fnu½] foi.ku ¼000yh0@fnu½ fooj.k miktZu flrEcj]

2016 miktZu flrEcj]

2017 foi.ku flrEcj]

2016 foi.ku

flrEcj] 2017 Xkqtjkr 16407 18208 5178 5443 e/; izns'k 996 1196 838 922 egkjk"Vª 3161 3471 4791 4864

mRrj izns'k ds miktZu esa vks0,Q0 ;wfuV lfEefyr gSaA rjy nqX/k foi.ku esa ih0lh0Mh0,Q0 dh bdkbZ;k¡ ,oa th0lh0,e0,e0,Q0 fy0 gSaA

çns'k ds lEeq[k i'kq/ku]eRL; ,oa nqX/k fodkl lEca/kh pqukSfr;ka 1- 240 yk[k çtUku ;ksX; Ik'kq/ku la[;k gS] ftlesa ls dsoy 70 ls 80 yk[k çtuu ;ksX;

Ik'kqvksa dk df=e xHkkZ/kku dk;Z fd;k tkrk gSA vr% bl fØVhdy xSi dks nwj djus ds fy, df=e xHkkZ/kku dk vkPNknu c<+k;k tkuk vko';d gSA

2- izns'k esa jktdh; i'kqfpfdRlky;ksa dh la[;k vi;kZIr gS] ekud ds vuqlkj 15000 i'k q la[;k ij ,d i'kqfpfdRlky; gksuk pkfg,A dqy i'kq/ku la[;k dks nf"Vxr j[krs gq, yxHkx 3400 i'kqfpfdRlky;ksa dh vko';drk gksxh tcfd orZeku esa 2202 i'kqfpfdRlky; gh dk;Zjr gSA vr% 1200 i'kqfpfdRlky;ksa dh vfrfjDr vko';drk gksxh ftls LFkkfir djkuk furkUr vko';d gSA

3- çns'k esa 38 çfr'kr gjk pkjk] 47 çfr'kr Ik'kq vkgkj rFkk 0-66 çfr'kr 'kq"d pkjk dh deh gS ftls c<+k;k tkuk pqukSrh iw.kZ dk;Z gSA

4- çns'k dks v.Mk mRiknu ,oa czk;yj pwtk mRiknu esa vkRefuHkZj cukukA 5- vfrfgehdr oh;Z dk mRiknu Ik;kZIr ek=k esa ugha gks jgk gSA vr% vfrfgehdr oh;Z dk

mRiknu c<+k;k tkuk pqukSrh iw.kZ dk;Z gSA 6- çns'k dks,p ,l oSDlhu ds mRiknu esa vkRefuHkZj cukukA 7- d"kdksa dh vk; nksxquh fd;k tkukA 8- dk;Z'khy iw¡th ds vHkko esa lgdkjh {ks= dh Msfj;ksa }kjk le; ls mRikndksa dks nqX/k ewY;

Hkqxrku u djus ds dkj.k nqX/k mRiknd futh {ks= dh Msfj;ksa dh vksj vkdf"kZr gks jgs gSaA

9- nqX/k dh eki&rkSy ,oa xq.koÙkk ijh{k.k gsrq lfefr Lrj ij ,Œ,eŒlhŒ;wŒ@MhŒihŒ,eŒlhŒ;wŒ dh vko';drk gSA

10- LFkkfir nqX/k'kkykvksa@vo'khru dsUnzkas dh {kerk dk de mi;ksx gks ik jgk gSA 11- vkijs'ku ykxr esa of) O;olk; esa ladqpu dk ,d izeq[k dkj.k gSA 12- vf/kd lsYQ ykbZQ ds nqX/k mRiknksa ds izlaLdj.k lqfo/kk dk vHkko gSA 13- yhu ¼xzh"e½ lhtu esa rktk nw/k dh vuqiyC/krkA

izkFkfedrk;sa ,oa lq/kkjkRed dne 1- Ik'kq çtuu ds {ks= esa ,u0th0vks0@foHkkx ds ek/;e ls vf/kd ls vf/kd df=e

xHkkZ/kku dsUæ LFkkfir fd;s tk;saA

[ 69 ]

2- çkbZosV Ik'kq çtuu dk;ZdrkZ }kjk vfrfgehdr oh;Z mRiknu dsUæksa dks LFkkfir fd;s tk;sa ,oa Ik'kq/ku çtuu ç{ks= ij xq.koRrk ;qDr Ik'kq/ku çtkfr dk mRiknu lqfuf'pr fd;k tk;saA

3- df=e xHkkZ/kku ds vkPNknu dks c<+kus rFkk Ik'kqvksa ds LokLF; lqj{kk gsrq fodkl [k.M Lrj ij lpy Ik'kq fpfdRlk Dyhfud dh LFkkiuk dh tk;sA

4- xq.koRrk ;qDr czhM@cht Hk.Mkj dsUæksa fodflr fd;s tk;saA 5- d"kdksa dh vk; 2022 rd nksxquh fd;k tkukA 6- orZeku esa LFkkfir fpfdRlky;ksa dk lqn<hdj.k ,oa vf/kd ls vf/kd Ik'kqfpfdRlky;ksa

dh LFkkiuk dh tk;sA 7- mRrj izns'k chfMax ,DV 2017 ykxw djukA 8- mRrj izns'k pkjk lqj{kk uhfr cuk;k tkukA 9- Ik'kq ,oa dqDdqV cktkj vlaxfBr :Ik ls O;ofLFkr gS] muesa lqfo/kkvks dh deh dks nwj

fd;k tk;sA 10- dqDdqV mRiknksa dk foi.ku fcpkSfy;ksa ds ek/;e ls gksus ds dkj.k dqDdqV ikydkas dks

ykHk de feyrk gSA vr% fcpkSfy;ks dks nwj djus gsrq foi.ku O;oLFkk dks lqn< fd;k tk;sA

11- Åu foi.ku dh O;oLFkk es Hkh lq/kkj visf{kr gSA 12- 70 çfr'kr nw/k dh fcØh fcpkSfy;ks ds ek/;e ls gksrh gS tks nw/k dh xq.koRrk dks

lajf{kr ugh j[k ikrs gSA vr% fcpkSfy;ks dks nwj djus gsrq foi.ku O;oLFkk dks Bhd fd;k tk;sA

13- leLr nqX/k la?kksa dh jh&LVªDpfjax djrs gq, 59 nqX/k la?kksa dh DyLVj cukrs gq, eq[; 19;wfu;u cuk;s x;s gSa] ftlds QyLo:Ik iz'kkflud O;;ksa esa deh gksus dh lEHkkouk gSA

********

[ 70 ]

v/;k;&6 m|ku ,oa [kk| izlaLdj.k

ckxokuh Qlyksa dk df"k ,oa lEoxhZ; {ks= ds ldy ?kjsyw mRiknu esa egRoiw.k Z ;ksxnku gSA vkS|kfud Qlyksa esa Qy] 'kkdHkkth] vkyw] elkys] iq"i] vkS"k/kh; ,oa lxU/k Qlyas] e'k:e] iku ,oa 'kgn mRiknu esa of) dh vikj lEHkkouk;sa fo|eku gSaA ckxokuh dk {ks= df"k ds fofo/khdj.k ds fy, vkfFkZd ,oa iks"k.kh; nf"V ls ,d l{ke fodYi ds :i esa mHkjk gSA izns'k dh fofHkUu df"k tyok;q ifjfLFkfr;ksa esa mi;qDr ,oa vuqdwy Qly pØ viukdj NksVh tksr ds fdlkuksa }kjk vf/kd vk;] jkstxkj ,oa iks"k.k lqj{kk izkIr dh tk ldrh gSA izns'k ljdkj }kjk ckxokuh fodkl dks izkFkfedrk nh tk jgh gSA izns'k dh vkcknh dk yxHkx 70 izfr'kr fgLlk df"k mRiknu ls tqM+k gS ftlesa 90 izfr'kr ls vf/kd y?kq ,oa lhekUr d"kd gSaA ckxokuh Qlyksa ds mRiknu ls y?kq ,oa lhekUr d"kdksa dh vk; esa of) ,oa rqM+kbZ mijkUr gksus okys fØ;kdykiksa ;Fkk&foi.ku] izlaLdj.k] Hk.Mkj.k vkfn ls vizR;{k :i ls cM+h la[;k esa jkstxkj ds volj lftr gksrs gSaA

izeq[k ;kstuk,¡ %&

izns'k esa ckxokuh ,oa [kk| izlaLdj.k {ks= ds lesfdr fodkl gsrq ,dhdr ckxokuh fodkl fe'ku] jk"Vªh; df"k fodkl ;kstuk] vkS"k/kh; ikS/k fe'ku] ij Mªki eksj Øki ¼ekbØksbjhxs'ku½] vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds d"kdksa gsrq vkS|kfud fodkl] xq.koRrk ;qDr iku mRiknu izksRlkgu] yksfg;k i;kZo.khZ; m|ku ,oa ikdZ dh LFkkiuk] cqUnsy[k.M ,oa foa/; {ks= esa vkS|kfud fodkl] y?kq ,oa lhekUr dksfV ds d"kdksa gsrq ladj 'kkdHkkth mRiknu ,oa izca/ku vkfn egRoiw.kZ dk;ZØe ckxokuh fodkl gsrq lapkfyr fd;s tk jgs gSaA izns'k ljdkj }kjk [kk| izlaLdj.k {ks= ds lesfdr fodkl gsrq [kk| izlaLdj.k m|ferk fodkl izf'k{k.k] <kck@QkLV QwM jsLVksjsUV izf'k{k.k] xq.koRrk fu;a=.k@gkbZthu izf'k{k.k] [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k@fo/kk;u vkfn ;kstuk,¡ ykxw dh x;ha gaS] rkfd fdlkuksa dks muds mRikn dk mfpr ewY; izkIr gks lds vkSj miHkksDrk dks xq.koRrk;qDr [kk| lkexzh lqyHk gks ldsA

m|ku ,oa [kk| izlaLdj.k dk;ZØeksa dk laf{kIr fooj.k fuEuor~ gS %&

;kstukUrxZr isjhfu;y ,oa ukWu isjhfu;y Qyksa ds uohu m|ku jksi.k] 'kkdHkkth cht mRiknu] iq"i {ks= foLrkj] elkyk {ks= foLrkj] iqjkus ckxksa dk th.kksZ)kj] vkbZ0ih0,e0 izksRlkgu] d"kdksa dks uohu rduhdkas ds lEcU/k esa izf'k{k.k ds lkFk cqfu;knh lqfo/kkvksa dk fodkl ,oa jkstxkj ltu lEcU/kh dk;ZØe ;Fkk ekWMy ,oa y?kq ikS/k'kkykvkas dh LFkkiuk] lhM izkslsflax ;wfuV dh LFkkiuk] lajf{kr [ksrh ds vUrxZr xzhu gkml ,oa 'ksMusV gkml dh LFkkiuk] ,p0Mh0ih0bZ0 oehZ csM] ckxokuh esa e'khuhdj.k] lesfdr e'k:e bdkbZ dh LFkkiuk rFkk iksLV gkosZLV ds vUrxZr iSd gkml dk fuekZ.k] izh&dwfyax ;wfuV] eksckby izh&dwfyax ;wfuV@fjQj oSu] dksYM LVksjst ,oa jkbisfuax pSEcj dh LFkkiuk] izlaLdj.k bdkbZ;ksa ,oa I;kt Hk.Mkj xg dh

1- ,dhdr ckxokuh fodkl fe'ku ¼jkT; vkS|kfud fe'ku½ %

ckxokuh fodkl ds nf"V ls ,dhdr ckxokuh fodkl fe'ku ,d egRokdka{kh ifj;kstuk gS] ftlds lQy dk;kZUo;u ls O;olkf;d vkS|kfud fodkl dks u;h fn'kk izkIr gq;h gS] ftlesa dsUnzka'k 60 izfr'kr rFkk jkT;ka'k 40 izfr'kr gSA ;g ;kstuk izns'k ds 45 tuinksa e as lapkfyr dh tk jgh gS] ftlds ykHkkFkhZ d"kdksa dks vuqeU; jkt lgk;rk ¼vuqnku½ ns; gSA

[ 71 ]

LFkkiuk tSls egRoiw.kZ dk;ZØe lfEefyr gSA o"kZ 2016&17 rFkk 2017&18 esa ;kstukUrxZr vftZr izeq[k miyfC/k;k¡ fuEuor~ gSa%&

rkfydk&6-01

Ø- la-

fofÒUu vkS|kfud dk;ZØeksa dh izxfr

dk;ZØe dk uke bdkbZ 2016&17 2017&18

y{; miyfC/k y{; v|ru izxfr ¼flrEcj 2017 rd½

1 uohu m|ku jksi.k gs0 1100 1042 2200 2065

2 elkyk {ks= foLrkj gs0 945 992 1400 jch dk;ZØe

3 iq"i {ks= foLrkj gs0 150 122 200 jch dk;ZØe

4 ekSuikyu la0 2000 1800 9090 jch dk;ZØe

5 f}rh; o rrh; o"kZ ds ckxksa dk vuqj{k.k

gs0 3945 3311 2175 775

6 lajf{kr [ksrh ¼gTkkj½ oxZeh0

634-50 191-596 345-64 154-85

7 iksLV gkosZLV eSustesaV ¼iSd gkml] dksYM :e] 'khrxg] fjQj oSu] izkslsflax ;wfuV] I;kt Hk.Mkjxg] jkbisfuax pSEcj½

la0 87 75 95 11

8 jkT;@ftyk Lrjh; fdlku esyk@xksf"B;k¡

la0 55 53 60 46

9 ekuo lalk/ku fodkl la0 2250 1833 1125 vDVwcj ekg ls vkjEHk

10 ckxokuh esa e'khuhdj.k la0 510 372 115 ifj;kstuk vk/kkfjr

2-jk"Vªh; df"k fodkl ;kstuk % Hkkjr ljdkj }kjk foRr iksf"kr jk"Vªh; df"k fodkl ;kstuk dk lapkyu o"kZ 2007&08 ls izkjEHk fd;k x;kA ;kstuk dk eq[; y{; df"k ,oa laoxhZ; {ks=ksa dk lexz fodkl lqfuf'pr djrs gq, df"k {ks= esa visf{kr okf"k Zd of) izkIr djuk gSA ;kstukUrxZr fofHkUu dk;ZØeksa dks iFkd&iFkd ifj;kstukvksa ds ek/;e ls izns'k ds leLr tuinksa e sa fØ;kUo;u djk;k tk jgk gSA ;kstukUrxZr ulZjh lhMfyax jsftax bu yksVuy ikWyhusV ,.M izksMD'ku vkWQ gkbZ oSY;w osthVscYl ifj;kstukUrxZr o"k Z 2016&17 esa 7217 gsDVs;j ds lkis{k 7268 gsDVs;j dh iwfrZ djk;h x;h rFkk ifj;kstukUrxZr o"kZ 2017&18 gsrq 6250 gsDVs;j ds y{; ,oa /kujkf'k :0 1250-00 yk[k izLrkfor gSA

[ 72 ]

izns'k ds 30&ukWu ,u-,p-,e- tuinksa esa mDr ;kstukUrxZr uohu m|ku jksi.k] iq"i fodkl] elkyk fodkl] ekSuikyu rFkk 7200 d`"kdksa ds izf'k{k.k ds dk;ZØe lapkfyr gSaA o"k Z 2016&17 rFkk 2017&18 esa ;kstukUrxZr izeq[k miyfC/k;k¡ fuEuor~ gS %

rkfydk&6-02

Ø- la-

jk"Vªh; df"k fodkl ;kstuk dh izxfr


y{; miyfC/k y{; v|ru izxfr

flrEcj 2017 rd

1 uohu m|ku jksi.k gs0 1344 1339 1503 1146

2 elkyk {ks= foLrkj gs0 1780 1646 3950-40 jch dk;ZØe

3 iq"i {ks= foLrkj gs0 184 147 756 jch dk;ZØe

4 vkbZ-ih-,e- gs0 & & 3599 jch dk;ZØe

5 e/kqeD[kh ikyu la0 50 50 100 jch dk;ZØe

6 izf'k{k.k la0 7200 7200 6000 jch dk;ZØe

3- iz/kkuea=h df"k flapkbZ ;kstuk&ij MªkWi eksj ØkWi ¼ekbØksbjhxs'ku½ % izns'k esa ekbØksbjhxs'ku dk;ZØe ds vUrxZr fMªi ,oa fLizadyj flapkbZ dks izksRlkfgr fd;s tkus gsrq foRrh; o"kZ 2015&16 ls iz/kkuea=h df"k flapkbZ ;kstuk ykxw gS ftlds mi?kVd ^^ij MªkWi eksj ØkWi&ekbØksbjhxs'ku** dk dk;kZUo;u df"k foHkkx] mRrj izns'k dks uksMy ,tsUlh ukfer dj fd;k tk jgk gSA dk;ZØe ds mi?kVd esa fMªi flapkbZ] fLizadyj flapkbZ ,oa izf'k{k.k lfEefyr gSA ;g ;kstuk izns'k ds leLr tuinksa esa ykxw gSA fMªi ,oa fLizadyj flapkbZ dk dk;Z vf/kd ykxr tU; gksus ds dkj.k izns'k ljdkj }kjk vfrfjDr jkT;ka'k vuqnku ¼VkWi&vi½ dh O;oLFkk djrs gq, y?kq lhekUr d"kdksa dks 90 izfr'kr ,oa vU; d"kdksa dks 80 izfr'kr vuqnku dh lqfo/kk miyC/k djkbZ tk jgh gSA

Ø- la-

rkfydk&6-03


y{; miyfC/k y{; v|ru izxfr flrEcj 2017

rd

1 fMªi flapkbZ gs0 4850 1354 9914 248

2 fLizadyj flapkbZ gs0 14076 9958 30238 1710

[ 73 ]

4- vkyw cht mRiknu ,oa forj.k dk;ZØe % Hkkjr ljdkj ds dsUnzh; vkyw vuqla/kku laLFkku f'keyk ¼fgekpy izns'k½ ls czhMj vkyw cht izkIr djds mldk lao/kZu djds mRikfnr vkyw cht dk forj.k vkyw mRikndksa e sa tuinh; m|ku vf/kdkfj;ksa ds ek/;e ls djk;k tkrk gSA o"kZ 2016&17 esa vkyw cht dk forj.k loZkf/kd vkxjk tuin esa jgkA o"kZ 2016&17 ,oa 2017&18 esa vkyw cht mRiknu ,oa izns'k ds fofHkUu tuinksa ds izxfr'khy vkyw mRiknd d"kdksa ds e/; forfjr vkyw cht dk fooj.k fuEuor~ gS %

rkfydk&6-04

Ø- la-

vkyw cht mRiknu ,oa forj.k dk;ZØe dh izxfr



rd

1 Hkkjr ljdkj }kjk izkIr czhMj vkyw cht

dqUry 7845 7845 & &

2 mRikfnr vkyw cht dqUry 38245 38245 & &

3 vkyw cht mRikndksa ds e/; forfjr vkyw cht

dqUry 35000 30539 38244 vDVwcj ekg ls

5- uohu ;kstuk;sa % ¼v½ y?k q ,oa lhekUr dksfV ds d"kdksa gsrq ladj 'kkdHkkth dk mRiknu] izcU/ku dh ;kstuk izns'k esa 90 izfr'kr ls vf/kd d"kd y?kq ,oa lhekUr dksfV ds gSa] bu d"kdksa ds fy, [kjhQ] jch ,oa tk;n ekSle esa 'kkdHkkth dh Qly l?kurk esa of) dj] vf/kd mRiknu izkIr dj izfr bdkbZ {ks= ls vf/kd vk; izkIr djus esa ykHkdkjh gSA vr% y?kq ,oa lhekUr d"kdksa ds vkfFkZd ,oa lkekftd mUu;u gsrq ;kstuk izLrkfor dh xbZ gSA ;kstukUrxZr orZeku foRrh; o"k Z esa uohu ekax ds ek/;e ls /kujkf'k : 25-0 djksM+ dh O;oLFkk dh xbZ gSA ;g dk;ZØe izns'k ds leLr tuinksa esa fØ;kfUor gSA ;kstukUrxZr y?kq ,oa lhekUr dksfV ds d"kdksa dks U;wure 0-1 gsDVs;j ls vf/kdre 2-0 gsDVs;j lhek ds vUrxZr vuqnku vuqeU; gSA fe'ku QkWj bUVhxzsVsM MsoyiesUV vkWQ gkVhZdYpj dh vkWijs'kuy xkbM&ykbu essa ladj 'kkdHkkth mRiknu dh bdkbZ ykxr izfr gsDVs;j /kujkf'k : 50000-00 fu/kkZfjr gSA bdkbZ ykxr dk 40 izfr'kr vf/kdre /kujkf'k : 20000-00 izfr gsDVs;j ladj VekVj] ladj ikrxksHkh] ladj dqdjfcV~l] ladj fHkUMh] ladj Qwy xksHkh ,oa ladj cSxu ij vuqeU; gSA ¼c½ izns'k esa rhu Qyksa vke] ve:n ,oa vkaoyk ds fodkl gsrq jkT; ljdkj }kjk Qy iV~Vh fodflr dh x;ha gSaA vke Qy iV~Vh ds vUrxZr tuin lgkjuiqj] esjB] ckxir] cqyUn'kgj] vejksgk] izrkix<+] okjk.klh] y[kuÅ] mUuko] lhrkiqj] gjnksbZ] QStkckn rFkk ckjkcadh ds 31 fodkl [k.M vkPNkfnr gSA ve:n Qy iV~Vh gsrq tuin dkS'kkEch ,oa cnk;wa ds 6 fodkl [k.M fy;s x;s gS rFkk vkaoyk Qy iV~Vh ds vUrxZr tuin izrkix<+ ds nk s

Qy ifV~V;ksa dk fodkl dj ckxokuh dks c<+kok fn;s tkus dh ;kstuk %

[ 74 ]

fodkl [k.M vaxhdr fd;s x;s gSA Qy fo'ks"k ds xq.koRrk;qDr mRiknu ,oa {ks= foLrkj gsrq Qy ifV~V;ksa dk fodkl dj ckxokuh dks c<+kok nsus gsrq dk;Z ;kstuk rS;kj dh xbZ gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2017&18 esa uohu ekax ds ek/;e ls Vksdu izkfo/kku fd;k x;k gSA dk;ZØe dk;kZUo;u ds ek/;e ls {ks= foLrkj] iqjkus vuqRiknd ckxksa dk th.kksZ)kj] IykfLVd ØsV~l] eSaxk sa gkosZLVj] vkbZ-ih-,e-@vkbZ-,u-,e-] d"kd izf'k{k.k ,oa xks"Bh dk vk;kstu izLrkfor gSA ¼l½ 'khrxg jfgr fodkl [k.Mksa e sa 'khrxgkas dh LFkkiuk fd;s tkus ij vfrfjDr vuqnku dh O;oLFkk izns'k ds 27 tuinksa esa vkyw ,oa 'kkdHkkth dk mRiknu vf/kd gksrk gS tcfd 'khrxgkas dh Hk.Mkj.k {kerk de gSA ,sls fpfUgr tuinksa ds 58 fodkl [k.Mksa esa izFke 'khrxg dh LFkkiuk dks izksRlkfgr djus gsrq ,dhdr ckxokuh fodkl fe'ku ;kstukUrxZr iwoZ ls vuqeU; 5000 eh- Vu {kerk gsrq bdkbZ ykxr dk 35 izfr'kr vf/kdre :- 1-4 dj¨M+ ds vfrfjDr 15 izfr'kr vf/kdre :- 60 yk[k dk vuqnku jkT; ljdkj }kjk miyC/k djk;k tk jgk gSA bl izdkj ,sls fodkl [k.Mksa esa LFkkfir gksus okys izFke 'khrxg dks 5000 eh- Vu {kerk gsrq :- 1-4 dj¨M‐ ds LFkku ij vf/kdre :- 2-0 dj¨M‐ dk vuqnku vuqeU; gksxkA [kk| izlaLdj.k {ks= esa lapkfyr ;kstuk;sa& ¼v½ jktdh; [kk| izlaLdj.k izkS|ksfxdh laLFkku] y[kuÅ }kjk fujUrj 'kks/k dk;Z fd;k tk jgk gS rFkk uohure LFkkfir gks jgs m|ksxksa rFkk LFkkfir m|ksxksa gsrq rduhdh :i ls n{k dehZ miyC/k djkus ds fy, [kk| izkS|k sfxdh esa cqUnsy[k.M fo'ofo|ky; ls ekU;rk izkIr nks o"khZ; LukrdksRrj ikB;Øe lapkkfyr gSA ¼c½jktdh; [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k ,oa fo/kk;u dh ;kstuk

% izns'k ds 10 e.Myksa esa jktdh; [kk| foKku izf'k{k.k dsUnzksa ds ek/;e ls izns'k esa o"k Z

Hkj df"k ,oa vkS|kfud mRikn dh miyC/krk ,oa tula[;k] uxjhdj.k] vkS|ksxhdj.k rFkk i;ZVu m|ksx ds fodkl dh i"BHkwfe esa tgk¡ ,d vksj cM+s&cM+s gksVyksa rFkk dSVfjax laLFkkuk sa

dk foLrkj gks jgk gS ogha nwljh vksj [kk| izlaLdj.k m|ksx LFkkfir gks jgs gS] dSVfjax laLFkkuksa esa ,oa [kk| izlaLdj.k m|ksxksa dks rduhdh deZpkjh miyC/k djkus ds mn~ns'; ls

f'kf{kr csjkstxkj O;fDr;ksa dks [kk| foKku lEcU/kh fo/kkvksa esa izf'k{k.k nsdj orZeku vko';drk dh iwfrZ dh tkrh gSA blds fy, izns'k ds 10 cM+s uxjksa ¼okjk.klh] bykgkckn]

esjB] >k¡lh] xksj[kiqj] dkuiqj] QStkckn] vkxjk] cjsyh rFkk eqjknkckn½ esa ,d&,d jktdh; [kk| foKku izf'k{k.k dsUnz LFkkfir gSA bu dsUnzksa ij ,d o"khZ; VªsM fMIyksek [kk| izlaLdj.k]

,d o"khZ; VªsM fMIyksek csdjh ,oa dUQSD'kujh] ,d o"kh Z; VsªM fMIyksek ikddyk] ,d eklh; va'kdkyhu csdjh ,oa dUQSD'kujh] ,d eklh; va'kdkyhu ikddyk] ,d eklh; lfEefyr

ikB~;Øe dqdjh] csdjh ,oa dUQSD'kujh rFkk [kk| laj{k.k lapkfyr fd;s tkrs gSaA

jktdh; Qy laj{k.k ,oa izf'k{k.k dsUnz %

[ 75 ]

izns'k ds 75 tuinksa esa ?kjsyw {ks= ds [kk| izlaLdj.k dh lqfo/kkvksa ds fy, jktdh; Qy laj{k.k ,oa izf'k{k.k dsUnzk sa dh LFkkiuk dh xbZ gSA bu Qy laj{k.k dsUnzksa }kjk fofHkUu [email protected] {ks=ksa esa [kk| izlaLdj.k dk izpkj&izlkj fd;k tk jgk gSA

[kk| izlaLdj.k ds {ks= esa m|ferk fodkl dh vlhe lEHkkouk,¡ gSaA bl dk;ZØe dk mn~n¢'; [kk| izlaLdj.k ds ek/;e ls tu lkekU; dks jkstxkj miyC/k djkuk] iksLV gkosZLV {kfr;ksa dks de djuk rFkk fdlkuksa dks mudh mit dk vPNk ewY; fnykuk] df"k vkS|kfud mRiknksa dks u"V gksus ls cpkuk gSA vr% bl dk;ZØe esa csjkstxkj uo;qod&;qofr;ksa d¨ [kk| izlaLdj.k dk izf'k{k.k iznku dj mUgsa m|ksx LFkkfir djus gsrq izsfjr djuk gSA

[kk| izlaLdj.k m|ferk fodkl izf'k{k.k dk;ZØe %

<+kck@QkLV QwM@jsLVksjsaV izf'k{k.k ds ek/;e ls jkstxkj ltu dh ;kstukorZeku le; eas tula[;k dh c<+rh vkcknh dh ekax ds vuqlkj 'kgjh ,oa xzkeh.k {ks=ksa e sa [kku&iku esa de le; esa ikSf"Vdrk;qDr vYikgkj@Hkkstu dh c<+rh ekax dks nf"Vxr j[krs gq, xzkeh.k@'kgjh {ks=ksa esa vYidkyhu lkIrkfgd izf'k{k.k nsdj NksVh [kk| izlaLdj.k bdkÃ; a ,oa <kck] QkLVQwM vkfn dh LFkkiuk dh tk ldrh gSA vr% iks"k.k;qDr fofHkUu O;atuksa dh O;ogkfjd tkudkjh ;qokvksa ,oa efgykvksa dks miyC/k djkus gsrq izf'k{k.k furkUr vko';d gSA

%

bl ;kstuk dk mn~ns'; [kk| inkFkksZa ds fuekZ.k esa yxs O;fDr;ksa tSls <kck jsLVksjsaV] [kk| izlaLdj.k bdkbZ;ksa esa dk;Zjr dq'ky] vdq'ky Jfedksa dks xqM gS.Mfyax izSfDVlst ¼th0,p0ih0½] xqM eSU;qQSDpfjax izSfDVlst ¼th0,e0ih0½ gstMZ ,ukfyfll ,.M fØfVdy dUVªksy IokbaV ¼,p0,0lh0lh0ih0½] ilZuy gkbZthu] lsuhVs'ku rFkk [kk| inkFkksZa dh xq.koRrk fu;a=.k ls lEcfU/kr izf'k{k.k] fpfdRldksa ,oa [kk| izlaLdj.k ds fo'ks"kKksa }kjk fnykdj mUgsa LoPN ,oa xq.koDrk;qDr [kk| inkFkksZa dks rS;kj fd;s tkus gsrq izsfjr fd;k tkrk gSA

xq.koRrk fu;a=.k ,oa gkbZthu lEcU/kh tkx:drk izf'k{k.k dh ;kstuk %

rkfydk&6-05

Ø- la-

[kk| izlaLdj.k {k¢= esa lapkfyr ;kstukv a dh izxfr

dk;ZØe dk uke bdkbZ

2016&17 2017&18


rd

¼v½ jk"Vªh; [kk| izlaLdj.k izkS|ksfxdh laLFkku la[;k 30 0 40 36

¼c½ jktdh; [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k ,oa fo/kk;u dh ;kstuk

1 ,d o"khZ; [kk| izlaLdj.k VªsM dkslZ fMIyksek

la[;k 150 153 150 158

[ 76 ]

Ø- ladk;ZØe dk uke bdkbZ

2016&17 2017&18


rd

2 ,d o"khZ; csdjh ,oa dUQsDlujh VªsM dkslZ fMIyksek

la[;k 135 139 150 150

3 ,d o"khZ; dqdjh VªsM dkslZ fMIyksek la[;k 150 152 150 153

4 va'k dkyhu csdjh ,oa dUQsDlujh la[;k 225 200 310 215

5 va'k dkyhu dqdjh ¼ikd dyk½ la[;k 250 201 250 196

6 ,d ekg lfEefyr izf'k{k.k la[;k 500 469 500 243

7 15 fnolh; va'k dkyhu [kk| izlaLdj.k izf'k{k.k

la[;k 25450 25440 25450 10127

8 [kk| izlaLdj.k m|ferk fodkl izf'k{k.k

la[;k 48 48 48 28

9 <kck QkLV QwM@ jsLVksjsaV izf'k{k.k la[;k 50 50 50 22

10 xq.koRrk fu;a=.k ,oa gkbZthu lEcU/kh tkx:drk izf'k{k.k

la[;k 96 96 96 58

ctV O;oLFkk %izns'k ds lefUor ckxokuh fodkl gsrq lapkfyr vkS|kfud fodkl ,oa [kk| izlaLdj.k dk;ZØeksa esa ctV izkfo/kku] voeqDr /kujkf'k ,oa O;; dk fooj.k fuEuor~ gS %&

rkfydk&6-06

Øe la0

;kstukv a dh ctV O;oLFkk ¼/kujkf'k yk[k :0 esa½

;kstuk dk uke o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18

¼flrEcj] 2017 rd½

voeqDr /kujkf'k

O;; voeqDr /kujkf'k

O;;

1- vkS|kfud fodkl dk;ZØe ¼IykWu$ukWu IykWu½

28412-03 24627-59 23682-75 8667-40

[ 77 ]

Øe la0

;kstuk dk uke o"kZ 2016&17 o"kZ 2017&18

¼flrEcj] 2017 rd½

voeqDr /kujkf'k

O;; voeqDr /kujkf'k

O;;

2- [kk| izlaLdj.k dk;ZØe ¼IykWu$ukWu IykWu½

3836-41 2855-87 3974-06 1165-46

;ksx ¼m|ku [kk| izlaLdj.k½ 32248-44 28601-81 27656-81 9832-86

vU; ;kstuk,¡ %

1 jk"Vªh; df"k fodkl ;kstuk m|ku ?kVd

2446-92 2286-80 2991-37 128-89

2 cqUnsy[k.M iSdst 1271-00 1001-18 421-00 18-96

3 jk"Vªh; vk;q"k fe'ku 0-00 0-00 300-00 1-23

pquk Sfr;k¡ ,oa Hkkoh j.kuhfr %

Qy lfCt;k¡ vfr laosnu'khy mRikn gaS] ftuds rqM+kbZ mijkUr izca/ku] mfpr ,oa Rofjr foi.ku gsrq lqfo/kkvksa dk fodkl ,oa ekdsZV QsflfyVh vko';d igyw gSA izns'k ljdkj }kjk m0iz0 jkT; mRiknu e.Mh ifj"kn ,oa df"k foi.ku foHkkx ds ek/;e ls ckxokuksa dh rduhdh leL;kvksa dk lek/kku <+w¡<+us rFkk vkS|kfud Qlyksa ds foi.ku dks laxfBr dj ckxokuk sa ,oa d"kdksa dks mudk mfpr ewY; fnyokus dk iz;kl djuk vfr vko';d gSA blds fy, d"kdksa rFkk ckxokuksa dks {ks= Lrj ij uohure~ fodflr rduhdh tkudkjh miyC/k djk;k tk jgk gS ftlls vkS|kfud Qlyksa dh mRikndrk esa of) gks rFkk d"kdksa dks mudk mfpr ewY; fey ldsA vkS|kfud Qlyksa ds foi.ku gsrq izkFkfed vkS|kfud foi.ku lgdkjh lfefr;ksa dks Hkh fØ;k'khy cukuk ,d vko';d dne gSA

*********

[ 78 ]

v/;k;&7 xzkE; fodkl ds dk;ZØe

jk"Vªfirk egkRek xk¡/kh dk fopkj Fkk fd yksdrkfU=d fodsUnzhdj.k dk ewyk/kkj xzke Lojkt gSA xzke Lojkt xzke fodkl rFkk iapk;rksa ds lqn<+hdj.k ds fcuk lEHko ughaA xzke Lojkt dh fn'kk esaa izns'k dk xzkE; fodkl foHkkx rFkk iapk;rh jkt foHkkx lrr iz;Ru'khy gSA

lcds fy, jkstxkj] vkokl] lM+d ,oa is;ty orZeku ljdkj dh izfrc)rk gSA budh miyC/krk lqfuf”pr djus gsrq izns'k esa vyx&vyx ;kstuk;sa ;Fkk&egkRek xka/kh jk"Vªh; xzkeh.k jkstxkj xkj.Vh vf/kfu;e ¼eujsxk½] jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku] iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½] iz/kkueU=h xzke lM+d ;kstuk] “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku] iz/kku ea=h vkn'kZ xzke ;kstuk rFkk lkeqnkf;d fodkl dk;ZØe vkfn lapkfyr dh tk jgha gSaA

1- egkRek xka/kh jk"Vªh; xzkeh.k jkstxkj xkj.Vh vf/kfu;e ¼eujsxk½ ;g ns'k esa ykxw ,d jkstxkj xkjUVh ;kstuk gS ftldk mÌs'; ,sls çR;sd xzkeh.k

ifjokj ftuds o;Ld lnL; vdq'ky 'kkjhfjd Jedk;Z djuk pkgrs gSa] dks ,d foRrh; o"kZ esa de ls de 100 fnuksa dk xkjaVh;qDr etnwjh jkstxkj miyC/k djkuk gSA

• ;g ,d ek¡x vk/kkfjr ;kstuk gSA ifjokjksa dk iathdj.k xzke iapk;r esa fd;k tkrk gSA xzke iapk;rsa@dk;ZØe vf/kdkjh jkstxkj vkoafVr djus ds fy, mRrjnk;h gSA

;kstuk ds eq[; fcUnq&

• izns'k esa izfr ekuo fnol vkSlr etnwjh 01&04&2017ls :0 175@& fu/kkZfjr gSA

• Hkkjr ljdkj }kjk vdq'ky etnwjh ij 'kr izfr'kr foRr iks"k.k fd;k tkrk gS rFkk lkexzh ij 75 izfr'kr va'k Hkkjr ljdkj }kjk ,oa 25 izfr'kr va'k jkT; ljdkj }kjk foRr iksf"kr fd;k tkrk gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa 50-16 yk[k ifjokjksa dks 15-77 djksM+ ekuo fnolksa dk jkstxkj miyC/k djk;k x;k ,oa #0 4248-72 djksM+ /kujkf'k O;; dh x;h A

izxfr

orZeku foRrh; o"kZ 2017&18 esa flrEcj&2017 rd dqy 34-47 yk[k ifjokjks a dks 8-63 djksM+ ekuo fnolksa dk jkstxkj miyC/k djk;k x;k ,oa #0 2208-38 djksM+ /kujkf'k O;; dh x;h A

2-mRRkj izns'k jkT; xzkeh.k vkthfodk fe'ku ¼;w0ih0,l0vkj0,y0,e0½ jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku dk eq[; mn~ns'; xjhc xzkeh.kksa dks l{ke vkSj

ÁHkko'kkyh laLFkkxr eap Ánku dj mudh vkthfodk esa fujUrj of) djuk] foÙkh; lsokvksa rd mudh csgrj vkSj ljy rjhds ls igqap cukuk vkSj mudh ikfjokfjd vk; dks c<+krs gq, xjhch dks vR;Ur U;wu djuk gSA

ÁR;sd xzkeh.k ch0ih0,y0 ifjokj dks Lo;a lgk;rk lewg ¼,l0,p0th0½ ds nk;js esa ykukA

jk"Vªh; xzkeh.k vkthfodk fe'ku dh eq[; fo'ks"krk;sa fuEuor~ gS%&

[ 79 ]

vkfFkZd fØ;kdykiksa ds ÁksRlkgu gsrq xzkeh.k ch0ih0,y0 ifjokjksa dks vklkuh ls de C;kt njksa ij cSadksa ls fofHkUu pj.kksa esa _.k miyC/k djkukA

{kerk fuekZ.k] Áf'k{k.k ,oa lsok ;kstu ds fy;s ÁR;sd ftys esa xzkeh.k Lor% jkstxkj Áf'k{k.k laLFkku ¼vkjlsVh½ dh LFkkiuk dh tk jgh gSA

,u0vkj0,y0,e0 ds vUrxZr foÙkh; lgk;rk Hkkjr ljdkj ,oa jkT; ljdkj }kjk 60%40 ds vuqikr esa ogu dh tk jgh gSA

orZeku o"kZ esa mÙkj Áns'k jkT; xzkeh.k vkthfodk fe'ku }kjk Áns'k ds 35 tuinksa ds 200 fodkl [k.Mksa esa bUVsfUlo LVªsVth ds rgr ;kstuk fØ;kfUor gSA

foRrh; Ok’kZ 2016&17 esa 52690 lewg xBu y{; ds lkis{k 48078 ¼91 izfr”kr½ lewg xfBr fd;s x,] 38000 lewgksa dks fjokfYoax Q.M iznku djus ds y{; ds lkis{k 36475 ¼96 izfr”kr½ lewgksa dks fjokfYoax Q.M fn;k x;k rFkk 28618 lewgksa dks _.k miyC/k djkus ds okf"kZd y{; ds lkis{k 12273 ¼43 izfr”kr½ lewgksa dk cSadksa ls fyadst djk;k x;k ,oa dqy miyC/k /kujkf”k #0 329-42 djksM+ ds lkis{k #0 206-66 djksM+ ¼63 izfr”kr½ /kujkf”k O;; dh x;hA

izxfr

orZeku foRrh; Ok’kZ 2017&18 esa flrEcj] 2017 rd 61700 lewg xBu y{; ds lkis{k 20379 lewg xfBr fd;s x,] 50225 lewgksa dks fjokfYoax Q.M iznku djus ds y{; ds lkis{k 15103 lewgksa dks fjokfYoax Q.M fn;k x;k rFkk 22700 lewgksa dks _.k miyC/k djkus ds okf"kZd y{; ds lkis{k 2615 lewgksa dk cSadksa ls fyadst djk;k x;k ,oa dqy miyC/k /kujkf”k #0 414-40 djksM+ ds lkis{k #0 189-86 djksM+ dh /kujkf”k O;; dh x;hA

3- iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ o’kZ 2016&17 ls bfUnjk vkokl ;kstuk ds LFkku ij iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ dk fØ;kUo;u izkjEHk fd;k x;k gSA iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ dk eq[; mn~ns”; cs?kj vkSj th.kZ”kh.kZ ,oa dPps edkuksa esa jg jgs xjhc ifjokjksa dks foRrh; ,oa rduhdh lgk;rk miyC/k djkuk gSA

;kstukUrxZr vkokl fuekZ.k dh bdkbZ ykxr fnukad 01 vÁSy] 2016 ls lkekU; {ks=ksa ds fy;s :0 1]20]000@& rFkk uDly izHkkfor tuinksa ds fy;s :0 1]30]000@& fu/kkZfjr gSA fufeZr vkokl dk {ks=Qy 25 oxZehVj fu/kkZfjr fd;k x;k gS ftlesa jlksbZ dk {ks=Qy Hkh lfEefyr gSA ;kstuk ds vURkxZr QafMx iSVuZ esa dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k dk vuqikr 60%40 gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa o"kZ 2015&16 ds bfUnjk vkokl ;kstuk ds vUrxZr 3-34 yk[k vkoklksa dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ djk;k x;kA uoEcj 2016 ls u;h xzkeh.k vkokl ;kstuk& iz/kku ea=h vkokl ;kstuk ¼xzkeh.k½ dk 'kqHkkjEHk fd;k x;kA ubZ ;kstukUrxZr o"k Z 2016&17 gsrq 5-75 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dks vkokl miyC/k djk, tkus ds y{; ds lkis{k 31 ekpZ 2017 rd 4-44 yk[k ykHkkfFkZ;ksa dk iathdj.k djk;k x;k rFkk dqy #0 1649-00 djksM+ dh /kujkf'k O;; dh x;hA

izxfr

[ 80 ]

orZeku foRRkh; o"kZ 2017&18 ds nkSjku 9-71 yk[k vkoklksa ds fuekZ.k dk y{; j[kk x;k gS] ftlesa 2016&17 ds 5-75 yk[k vkSj 2017&18 ds 3-96 yk[k vkokl gSaA foRRkh; o"kZ 2015&16 ds 0-29 yk[k viw.kZ vkokl Hkh blh foRRkh; o"kZ 2017&18 esa iw.kZ fd;s tkus gSA flrEcj] 2017 rd foRRkh; o"kZ 2015&16 ds leLr vo'ks"k 0-29 yk[k viw.k Z vkoklksa dks iw.kZ djk;k x;kA o"kZ 2017&18 ds fy;s yf{kr 9-71 yk[k vkoklksa ds lkis{k 8-78 yk[k vkokl Lohdr fd;s x,A ;kstukUrxZr foÙkh; o"kZ 2017&18 ds ekg flrEcj] 2017 rd #0 4809-07 djksM+ dh /kujkf'k dk O;; fd;k x;kA

4- iz/kkueU=h xzke lM+d ;kstuk ¼ih,eth,lokbZ½ 25 fnlEcj] 2000 ls 'kr~ izfr'kr dsUnz iksf"kr ;kstuk ds :i esa izkjEHk dh x;h

iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk dk eq[; mn~ns'; o"kZ 2001 dh tux.kuk ds vuqlkj 500 ;k mlls vf/kd vkcknh oxZ dh vgZ leLr xSj tqM+h clkoVksa dks ;kstuk dh xkbZM ykbZUl ds vuqlkj ,dy lEidZrk ds vk/kkj ij iDds ekxksZ ls tksM+uk FkkA

izns'k ds uDly leL;k ls izHkkfor tuinksa ¼vkbZ0,0ih0 tuin½&lksuHknz] pUnkSyh ,oa fetkZiqj esa mDr ekud dks f'kfFky djrs gq;s 250 ;k mlls vf/kd vkcknh oxZ dh clkoVksa dks iDds ekxksZ ls tksM+us dk y{; j[kk x;k FkkA ;kstuk ds ekudksa ds vuqlkj 2001 dh tux.kuk ds vk/kkj ij izns'k dh lEkLr vgZ clkoVksa dk vkPNknu dj fy;k x;k gSA

izns'k dh lEkLr vgZ clkoVksa ds vkPNknu dk y{; iw.kZ dj o"kZ 2013&14 ls ih,eth,lokbZ&2 dk fØ;kUo;u izkjEHk fd;k x;k gS ftlds vUrxZr dsoy iwoZ fufeZr ekxksZa ds mPphdj.k@lq/kkj ds dk;Z gh vuqeU; gSA

Hkkjr ljdkj }kjk foRrh; o"kZ 2015&16 ls ;kstukUrxZr dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k dk vuqikr Øe'k% 60%40 dj fn;k x;k gSA

bl ;kstuk ds lqPkk: :i ls lapkyu] fØ;kUo;u rFkk vuqJo.k gsrq lkslkbVh jftLVsª'ku vf/kfu;e 1860 ds v/khu jkT; Lrj ij xzkE; fodkl foHkkx ds v/khu mRrj izns'k xzkeh.k lM+d fodkl vfHkdj.k ¼;w0ih0vkj0vkj0Mh0,0½ dk ,d iathdr lfefr ds :i esa xBu fd;k x;k gSA ;kstuk dk fØ;kUo;u yksd fuekZ.k foHkkx rFkk xzkeh.k vfHk;U=.k foHkkx ds ek/;e ls djk;k tk jgk gSA

;kstuk dk fØ;kUo;u

yksd fuekZ.k foHkkx }kjk izns'k ds 42 tuinks a esa rFkk xzkeh.k vfHk;a=.k foHkkx }kjk 'ks"k 33 tuinksa esa ;kstuk fØ;kfUor dh tk jgh gSA ;kstuk ds fØ;kUo;u gsrq dk;Znk;h laLFkkvksa }kjk izR;sd tuin esa dk;Z dh ek=k ds vk/kkj ij dk;ZØe fØ;kUo;u bdkbZ;ksa dk xBu fd;k x;k gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa :0 1037-85 djksM+ O;; fd;s x;sA blh vof/k esa 1959-44 fdeh0 lM+d dk fuekZ.k fd;k x;k ,oa 478 ekxksZ dks iw.kZ fd;k x;kA

;kstuk dh izxfr

orZeku foRrh; o"kZ 2017&18 esa ekg flrEcj] 2017 rd :0 446-19 djksM+ O;; dj blh vof/k esa 482-85 fdeh0 lM+d dk fuekZ.k fd;k x;k ,oa 87 ekxksZ dks iw.kZ fd;k x;kA dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k lfgr :0 177-83 djksM+ dh /kujkf'k izkIr gqbZA

[ 81 ]

iz/kkuea=h xzke lM+d ;kstuk dh ,d egRoiw.kZ fof'k"Vrk ;kstukUrxZr fufeZr ekxkasZ dk fuekZ.kksijkUr 5 o"kZ rd lqfuf'pr j[k&j[kko Hkh gSA ekxZ ds iw.kZ gksus dh frfFk ls 6 ekg i'pkr~ mlds 5 o"khZ; vuqj{k.k dh O;oLFkk izHkkoh gks tkrh gS fuekZ.kksijkUr 5 o"kZ rd fufeZr ekxksZ ds vuqj{k.k dk nkf;Ro mlh Bsdsnkj dk gS ftlds }kjk ekxZ dk fuekZ.k fd;k x;k gSA vuqj{k.k ds 5 o"kZ lekIr gks tkus ds i'pkr~ ekxksZa dks vkxs fu;fer vuqj{k.k gsrq yksd fuekZ.k foHkkx dks gLrkUrfjr dj fn;k tkrk gSA

vuqj{k.k O;oLFkk

izns'k ljdkj }kjk ekxkasZ ds oLrqfu"B ekudksa ds vk/kkj ij fu;fer vuqj{k.k gsrq izns'k ds leLr xzkeksa esa lEidZ ekxksZa ds vuqj{k.k gsrq **mRrj izns'k xzke lEidZ ekxZ vuqj{k.k uhfr] 2013** uoEcj] 2013 esas tkjh dh x;h FkhA blls ;kstukUrxZr fufeZr fd;s x;s ekxksZa rFkk lftr ifjlEifRr;ksa dk LFkk;h rkSj ij fu;fer j[k&j[kko lqfuf'pr gks ldsxkA

lM+dksa ds fuekZ.k ,oa j[k j[kko esa xq.koRrk cuk;s j[kus gsrq f=Lrjh; xq.koRrk fu;a=.k iz.kkyh izHkkoh gSA

xq.koRrk fu;a=.k

jk"Vªh; xq.koRrk fu;a=d ¼us'kuy DokfyVh ekWuhVj½] jkT; xq.koRrk fu;a=d ¼LVsV DokfyVh ekWuhVj½ o lEcfU/kr foHkkxh; mPpkf/kdkfj;ksa }kjk le;≤ ij ;kstukUrxZr fufeZRk o fuekZ.kk/khu lM+dksa dh xq.koRrk dh tk¡p dh tkrh gSA

blds vfrfjDr vuqj{k.kk/khu ekxksZ dk Hkh LVsV DokfyVh ekuhVlZ ds ek/;e ls fu;fer fujh{k.k djk;k tkrk gS rkfd vuqj{k.k dk;ksZ esa Hkh visf{kr xq.koRrk lqfuf'pr djk;h tk ldsA

5&iz/kku ea=h vkn'kZ xzke ;kstuk o"kZ 2015&16 ls izkjEHk gqbZ ;g ;kstuk 'kr&izfr'kr dsUnz iksf"kr gSA bldk mn~ns'; 50

izfr'kr vuqlwfpr tkfr vFkok vf/kd vkcknh okys p;fur xzkeksa dks ekWMy xzke ds :i esa fodflr fd;k tkuk gS ftlls vk/kkjHkwr HkkSfrd o lkekftd voLFkkiuk lqfo/kk,a lekt ds izR;sd oxZ gsrq miyC/k gks ldsaA

Hkkjr ljdkj }kjk orZeku esa 04 tuinksa ds 210 xzke ;kstukUrxZr p;fur fd;s x;s gSa] ftlesa tuin ihyhHkhr esa 05 xzke] lqYrkuiqj esa 05 xzke] y[kuÅ esa 60 xzke rFkk lhrkiqj

esa 140 xzkeksa dk p;u fd;k x;k gSA Hkkjr ljdkj }kjk vc rd bl dk;Z gsrq :0 44-10 djksM+ voeqDr fd;s x;s gSaA

Hkkjr ljdkj o izns'k ljdkj ds fofHkUu foHkkxksa ;Fkk& xzkE; fodkl] f'k{kk] LokLF;] ÅtkZ] efgyk ,oa cky dY;k.k rFkk iapk;rhjkt foHkkx vkfn }kjk pyk;h tk jgh fofHkUu fpfUgr ;kstukvksa ls dUotsZal o xSi fQfyax dEiksusaV }kjk p;fur xzkeksa dk rhu o"kksZa dh r; lhek esa fu/kkZfjr ekudksa ij fodkl fd;k tkuk gSA

6&“;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe'ku

Hkkjr ljdkj }kjk xzkeh.k bykdksa esa vkfFkZd] lkekftd] HkkSfrd ,oa vk/kkjHkwr <kWpk fodflr djus ds fy,**”;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku** ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gSA

[ 82 ]

izxfr• “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku ;kstukUrxZr izFke pj.k ds 08 DyLVj Hkkjr ljdkj

}kjk vuqeksfnr dj fn;s x;s gSa] ftudk foLrr ifj;kstuk fooj.k ¼DPR½ tuinksa }kjk cuk fy;k x;k gSA Hkkjr ljdkj }kjk f}rh; pj.k esa 08 DyLVlZ vuqeksfnr dj fn;s

x, gSa] ftuds bfUVxzsMsV DyLVj ,D'ku Iyku ¼ICAP½ dk fuekZ.k LVsV VsfDudy liksVZ ,tsUlh] MkW0 ,0ih0ts0 vCnqy dyke rduhdh fo”ofo|ky;] y[kuÅ }kjk fd;k

tk jgk gSA rrh; pj.k ds 03 DyLVlZ dk LVsV ysoy bEikoMZ desVh ¼SLEC½ ls vuqeksnu gks x;k gS] ftldh Lohdfr Hkkjr ljdkj ls izkIr gks pqdh gSA “;kek izlkn eq[kthZ :cZu fe”ku ;kstuk ,d dksj dsUnzh; iqjksfu/kkfur ;kstuk gS] ftlesa dsUnzka”k 60 izfr”kr ,oa jkT;ka”k 40 izfr”kr gSA foRrh; o’kZ 2017&18 ds vk;&O;;d esa :0 213-60 djksM+ ¼:i;s nks vjc rsjg djksM+ lkB yk[k ek=½ dk ctV izkfo/kku fd;k x;k gSA o’kZ 2017&18 esa #0 94-50 djksM+ dk vuqiwjd ctV izLrkfor gSA

&

• Hkkjr ljdkj }kjk rhuksa pj.kksa gsrq iz'kklfud en esa o"kZ 2015&16 esa :0 3-50 djksM+] o"kZ 2017&18 esa :0 2-10 djksM+ ,oa :0 1-05 djksM+ dqy :0 6-65 djksM+ dh /kujkf'k izkIr gqbZ gSA izFke pj.k ds 08 DyLVlZ gsrq lh0th0,Q0 ds izFke fd'r dh /kujkf'k dsUnzka'k ds :i esa :0 43-12 djksM+ ,oa jkT;ka'k :0 28-75 djksM+] dqy :0 71-86 djksM+ izkIr gqvk gS] ftlesa ls :0 66-91 djksM+ tuinksa dks vUrfjr dj fn;k x;k gSA

7&lkeqnkf;d fodkl dk;ZØe

jkT; ljdkj }kjk 'kr&izfr'kr foRr iksf"kr bl dk;ZØe dk mn~ns'; ftyk eq[;ky; ij fodkl Hkou rFkk fodkl [k.M Lrj ij fodkl [k.Mksa ds vkoklh;@vukoklh; Hkouksa dk fuekZ.k djk;k tkuk gSA foRrh; o"kZ 2016&17esa #0 20-00 djksM++ dh /kujkf”k voeqDr dj O;; dh x;hA foRrh; o"kZ 2017&18 ds fy, #0 30-00 djksM++ dh ctV O;oLFkk dh x;h gSA

8&fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ¼fo/kk;d fuf/k½ ;kstuk

fo/kk;d {ks= fodkl fuf/k ;kstuk dk vkjEHk o"kZ 1999&2000 esa fd;k x;kA fo/kku e.My ds nksuksa lnuksa ds ek0 lnL;ksa dks vius fuokZpu {ks=ksa esa LFkkuh; vuqHkwr LFkkuh; vko';drkvkas dh iwfrZ rFkk larqfyr fodkl gsrq bl ;kstuk dk fdz;kUo;u fd;k tk jgk gSSA

o"kZ 2016&17 esa :0 756-00 djksM+ dh ctV O;oLFkk ds lkis{k #0 751-76 djksM+ /kujkf'k voeqDr dh x;hA xr o"kksZa dh vo'ks"k /kujkf'k dks lfEefyr djrs gq;s #0 871-76 djksM+ dh èkujkf'k O;; djds 14398 ifj;kstuk;sa iw.kZ djk;h x;haA o’kZ 2017&18 esa :0 762-00 djksM+ dh ctV O;oLFkk ds lkis{k #0 752-05 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh x;hA flrEcj] 2017 rd xr o"kksZa dh vo'ks"k /kujkf'k dks lfEefyr djrs gq;s 134-29 djksM+ dh èkujkf'k O;; djds 482 ifj;kstuk;sa iw.kZ djk;h x;haA

iapk;rh jkt

73osa lafo/kku la'kks/ku ds i'pkr tux.kuk o"kZ 1991 ds vakdM+ksa ds vk/kkj ij izns'k esa xzke iapk;rksa ds iquxBZu dh dk;Zokgh dh x;h FkhA yxHkx 20 o"kZ ckn tux.kuk o"kZ 2011 ds vkadM+ksa ds vk/kkj ij izns'k esa O;kid Lrj ij iapk;rksa ds iquxBZu dh dk;Zokgh dh x;h

izns'k esa iapk;rh jkt dk fodkl

[ 83 ]

ftlds QyLo:i 7]315 ubZ xzke iapk;rsa xfBr dh x;hA bl izdkj xzkeh.k {ks= esa yksdrkaf=d O;oLFkk esa xzkeh.k {ks= dh tula[;k dks vkSj vf/kd izfrfuf/kRo nsus dh fn'kk esa ,d dne mBk;k x;k] blds QyLo:i iapk;rksa ds ek/;e ls xzkeh.ktu dks vf/kd lgHkkfxrk dk volj izkIr gqvkA o"kZ 2015 esa f=Lrjh; iapk;rksa ds lkekU; fuokZpu lQyrkiwoZd lEiUu djk;s x;sA 31 ekpZ] 2017 dks izns'k esa 59019 xzke iapk;rsa FkhA

izns'k dh f=Lrjh; iapk;rh jkt O;oLFkk esa fuokZfpr izfrfuf/k;ksa dh {kerk fodkl gsrq lrr~ izf'k{k.k dk;Zdzeksa ds lapkyu ds fy, y[kuÅ esa Mk0 jkeeuksgj yksfg;k jkT; Lrjh; iapk;r Hkou dk fuekZ.k djk;k x;k vkSj bl Hkou esa gh iapk;rh jkt izf'k{k.k laLFkku dh LFkkiuk dh x;h gSA

iapk;rh jkt }kjk lapkfyr ;kstuk,a&

• iqu% Hkkjr ljdkj }kjk 02 vDVwcj] 2014 ls fueZy Hkkjr vfHk;ku dk iquxZBu djrs gq, ^^LoPN Hkkjr fe'ku ¼xzkeh.k½** izkjEHk fd;k x;k gSA o"kZ 2019 rd ns'k dks [kqys esa 'kkSp eqDr fd;k tkuk izLrkfor gSA orZeku esa izR;sd ik= ifjokj dks 'kkSpky; fuekZ.k ij :0 10]000 ds LFkku ij :0 12000@& dh lgk;rk /kujkf'k bl ;kstukUrxZr nh tk jgh gS] ftlesa dsUnzka'k :0&7]200 ¼60 izfr'kr½ rFkk jkT;ka'k :0&4]800 ¼40 izfr'kr½ gSA ;kstukUrxZr xzke iapk;r ds leLr ch0ih0,y0 ifjokj] xjhch js[kk ds Åij fuEu Js.kh ds ifjokj] leLr vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr ds ifjokj] leLr y?kq ,oa lhekUr d"kd ifjokj] leLr Hkwfeghu [ksfrgj etnwj ifjokj] fodykax lnL; okyk ifjokj] efgyk eqf[k;k okyk ifjokj ik= gSaA

1-fueZy Hkkjr vfHk;ku@LoPN Hkkjr fe'ku ¼xzkeh.k½

Hkkjr ljdkj }kjk foRr iksf"kr dk;ZØe laiw.kZ LoPNrk vfHk;ku dk uke cny dj o"kZ 2012 esa fueZy Hkkjr vfHk;ku dj fn;k x;k FkkA ;kstuk dk eq[; mn~ns'; xzkeh.k {ks=ksa esa lkekU; thou Lrj esa lq/kkj ykuk FkkA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa LoPN Hkkjr fe'ku ¼xzkeh.k½ ds vUrxZr lkekU; dqy /kujkf'k :0 2080-02 djksM+ dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gS ftlds lkis{k foRrh; o"kZ 2016&17 esa dsUnzka'k en esa dqy :0 883-72 djksM+ rFkk jkT;k'ka en esa dqy :0 764-09 djksM+ vFkkZr~ 1647-81 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh x;hA voeqDr /kujkf'k esa ls :0 1647-80 djksM+ dk O;; dj dqy 1741169 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k djk;k x;kA izns'k esa cslykbu losZ ds vuqlkj fpfUgr 2]40]69]867 ifjokjksa dks 'kk Spky; lqfo/kk ls larIr fd;k tkuk gS] ftlesa 1]90]01]532 O;fDrxr 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k izksRlkgu jkf'k ls rFkk 50]68]335 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k Lo;a ds lalk/ku ls fd;k tkuk gSA foRrh; o"kZ 2012&13 esa 1]34]873] o"kZ 2013&14 esa 7]89]092] o"kZ 2014&15 esa 5]15]440] o"k Z 2015&16esa 6]94]474 ,oa o"kZ 2016&17 esa 1741169 'kkSpky;kas dk fuekZ.k djk;k x;k gSA izkFkfedrk dh Js.kh ds vuq:i xzke iapk;rksa dks /kujkf'k voeqDr dj 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k dk;Z izkFkfedrk ds vk/kkj ij djk;k tk jgk gSA o"kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr dqy /kujkf'k :0&3255-00 djksM+ dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gS ftlds lkis{k voeqDr dh x;h dqy :0 2246-25 djksM+ dh /kujkf'k esa ls :0 1175-09 djksM+ O;; dj dqy 2271645 'kkSpky;ksa dk fuekZ.k djk;k x;kA

[ 84 ]

2-Mk0 jke euksgj yksfg;k lexz xzke fodkl ;kstuk Mk0 jke euksgj yksfg;k ;kstuk o"kZ 2012&13 ls izkjEHk dh x;h gSA ;kstukUrxZr o"k Z

2012&13 ls o"kZ 2016&17 ¼ikap o"kZ½ ds fy, 10]000 xzkeksa dh vkUrfjd xfy;ksa dks lh0lh0jksM@ds0lh0Mªsu ,oa b.Vjykfdax VkbYl ls larIr fd;s tkus dh ;kstuk gSA bl ;kstuk ds izkjfEHkd o"kZ 2012&13 esa yxHkx 1600 ,oa vuqorhZ o"kksaZ esa yxHkx 2100 xzke izfro"k Z 4 o"kksaZ rd p;fur fd;s tkus dh ;kstuk gSA bl ;kstuk esa xzkeksa dh vkcknh ds vuqlkj vf/kdre foRrh; O;; dh lhek fu/kkZfjr dh x;h gSA ;kstukUrxZr 2000 rd dh vkcknh okyh xzke iapk;rksa dks :0 20-00 yk[k] 2001 ls 5000 rd dh vkcknh okyh xzke iapk;eksa dks :0 30-00 yk[k rFkk 5001 ls vf/kd vkcknh okyh xzke iapk;rksa dks :0 40-00 yk[k izfr xzke iapk;r dh nj ls Lohdr iznku dh x;h gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa p;fur 2108 xzkeksa esa clkoVksa dh vkUrfjd xfy;ksa esa lh0lh0jksM ds lkFk ukyh ;k ds0lh0Mªsu rFkk b.Vjykfdax VkbYl dh O;oLFkk gsrq dqy :0 510-00 djksM+ dh /kujkf'k O;; dh x;h] ftlds lkis{k 1247-28 fdeh0 lh0lh0jksM@ds0lh0Mªsu dk fuekZ.k djk;k x;k gSA 3-cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkou ¼ftyk ;kstuk½

xzke iapk;rksa ds dk;kZy;ksa] mudh cSBdksa ds vk;kstu rFkk xzke Lrj ij xzke iapk;r vf/kdkjh vkfn dh miyC/krk lqfuf'pr djus ds mn~ns'; ls muds vkokl dh O;oLFkk dks nf"Vxr j[krs gq, izns'k esa cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa mDr ;kstukUrxZr dqy 79 cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa ds fuekZ.k gsrq vk;&O;;d /kujkf'k :0 14-00 djksM+ dk izkfo/kku fd;k x;k FkkA ljdkj }kjk izfr iapk;r Hkou :0 17-46 yk[k dh nj ls /kujkf'k voeqDr dh x;h ftlds }kjk 79 cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA

o"kZ 2017&18 esa mDr ;kstukUrxZr dqy 79 cgqmn~ns'kh; iapk;r Hkouksa ds fuekZ.k gsrq vk;&O;;d /kujkf'k :0 14-00 djksM+ dk izkfo/kku fd;k x;k gS] ftlesa ls 75 iapk;r Hkouksa ds fy, izfr iapk;r Hkou :0 17-46 yk[k dh nj ls :0 13-10 djksM+ dh /kujkf'k voeqDr dh tk pqdh gSA

4-xzkeh.k vUR;sf"V LFky ¼ftyk ;kstuk½

izns'k ds xzkeh.k {ks=ksa esa vaR;sf"V LFkyksa ds fodkl ,oa voLFkkiuk lqfo/kk;sa miyC/k djkus gsrq vaR;sf"V LFkyksa dk fodkl djk;s tkus dk fu.kZ; izns'k ljdkj }kjk fy;k x;k gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa mDr ;kstukUrxZr dqy 521 xzkeh.k vaR;sf"V LFky ds fuekZ.k gsrq vk;&O;;d /kujkf'k :0 127-01 djksM+ dk izkfo/kku fd;k x;k Fkk] ftlesa izfr xzkeh.k vaR;sf"V LFky gsrq :0 24-36 yk[k dh nj ls :0 126-92 djksM +dh /kujkf'k tuinksa dks voeqDr dh tk pqdh gS] ftlds lkis{k 521 vaR;sf"V LFkyksa dk fuekZ.k djk;k x;k gSA

foRrh; o"kZ 2017&18 esa mDr ;kstukUrxZr :0 192-34 djksM+ dk vk;&O;;d izkfo/kku fd;k x;k gSA

5--;g ;kstuk iapk;rh jkt laLFkkuksa ds lrr fodkl y{;ksa vkSj xzkeh.k {ks=ksa esa fodkl

dh lexz of) dks xfr nsus esa lgk;rk djus ds fy, izLrkfor gSA jk"Vªh; xzke Lojkt vfHk;ku ¼vkjth,l,½ ,d ifj;kstuk gS] tks Hkkjr ds fofHkUu jkT;ksa esa dsanz vkSj jkT; ljdkjksa }kjk iapk;r Lrj ij lq/kkj vkSj lq–<+hdj.k ds fy, dk;kZfUor gSA ;g ;kstuk dsanz vkSj jkT;

jk"Vªh; xzke Lojkt vfHk;ku

[ 85 ]

ljdkj }kjk iz;ksftr gSA ;kstuk dk foRr iks"k.k dasnz ljdkj }kjk 75 izfr'kr vkSj jkT; ljdkj }kjk 25 izfr'kr fd;k x;k gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; ns'k Hkj esa pquh x, xzke iapk;rksa dks izf'kf{kr djuk vkSj mudh lgk;rk djuk gS rkfd os cqfu;knh Lrj ij dq'kyrkiwoZd viuk dke dj ldsaA xzkeh.k fodkl ds fy, dbZ ftEesnkfj;ka xzke iapk;r ds usrkvksa dks nh tkrh gSa tks jkT; ljdkj ds lkFk laidZ cuk, j[kus dk dke djrs gSaA xzke iapk;r dks vkjth,l, ;kstuk ds rgr dkS'ky fodkl izf'k{k.k fn;k tk,xkA xzke iapk;r Lrj] CykWd Lrj vkSj ftyk ifj"kn Lrj tSls dbZ Lrjksa ij xzke iapk;rksa ds izf'k{k.k ds fy, dbZ {kerk fuekZ.k vkSj izf'k{k.k dsUnz cuk, tk,axsA laLFkkxr {kerk okys izf'k{k.k dsUnzksa esa u dsoy fu;fer izf'k{k.k dk;Zdze gksaxs cfYd iapk;rksa ds fuokZfpr izfrfuf/k;ksa ds fy, nwjLFk f'k{kk dk;Zdze Hkh gksaxsA

1- iapk;rksa vkSj xzke lHkkvksa dh {kerk vkSj izHkko dks c<+kukA jk"Vªh; xzke Lojkt ;kstuk ¼vkjth,lokbZ½ dk mn~ns';

2- iapk;rksa dks yksdrkaf=d fu.kZ; ysus vkSj tokcnsgh gsrq l{ke cukuk vkSj yksxksa dh lgHkkfxrk dks c<+kok nsukA

3- iapk;rksa ds Kku ltu vkSj {kerk fuekZ.k gsrq laLFkkxr lajpuk dks etcwr djukA 4- lafo/kku vkSj ihbZ,l, vf/kfu;e dh Hkkouk ds vuqlkj iapk;rksa dh 'kfDr;ksa ds

gLrkarj.k vkSj mRrjnkf;Ro dks c<+kok nsukA 5- iapk;rh O;oLFkk ds vanj yksxksa dh lgHkkfxrk] ikjnf'kZrk vkSj tokcnsgh ds ewy eap ds

:Ik esa xzke iapk;rksa dks izHkkoh <+x ls dk;Z djus esa l{ke cukukA 6- ,sls {ks=ksa esa yksdrkaf=d LFkkuh; Lo'kklu dk fuekZ.k vkSj lq)<hdj.k tgka iapk;r

ekStwn ugha gSaA 7- laoS/kkfud :Ik ls vfuok;Z :ijs[kk dks etcwr djuk ftl ij iapk;rksa dh LFkkiuk dh

tkrh gSA

• iapk;rksa ds {kerk lao}Zu gsrq iapk;rh jkt izf'k{k.k laLFkku ¼fizV½] m0iz0 ds lg;ksx ls jkT; izf'k{k.k dSysUMj rS;kj fd;k tk pqdk gSA iapk;rksa }kjk lgHkkxh :i ls ;kstuk fuekZ.k ds izPkkj&izlkj gsrq jkT; ,oa tuin Lrjh; vkbZ-bZ-lh- dk;Z;kstuk Hkh rS;kj dh tk pqdh gSA jkT; Lrj ij vkbZ-bZ-lh- VwYl~ ;Fkk&th-ih-Mh-ih- ,UFke] th-ih-Mh-ih-ij eksckby ,i] czk'kj] yhQysV] jsfM;ksa ftaxy] Vh-oh- LikWV] dVZu jstj fodflr fd;k tk pqdk gSA

jk"Vªh; xzke Lojkt vfHk;ku dh izxfr

• jkT; Lrj ij LVsV fjlkslZ xzqi ds 125 lnL;ksa dk ikWp fnolh; izf'k{k.k fd;k tk pqdk gS ,oa 175 LVsV fjlkslZ xzqi dks vkSj lfEefyr djrs gq, leLr tuinksa esa tuin fjlkslZ xzqi ds lnL;ksa ds p;u ,oa izf'k{k.k dh dk;Zokgh izfdz;k/khu gSaA {kerk lao}Zu gsrq 23 tuinksa esa ftyk iapk;r fjlkslZ lsaVjksa dk lapkyu izkjEHk gSA

• lks'ky vkWfMV dh izfdz;k gsrq tuin jk;cjsyh ,oa ckjkcadh esa lks'ky vkWfMV dh ik;yfVax dh tk pqdh gS ,oa jkT; Lrj ij 75 ekLVj Vªsujksa dks izf'kf{kr fd;k tk pqdk gSA

• xzke iapk;r fodkl ;kstuk fuekZ.k gsrq 641 ekLVj Vsªujksa dks izf'kf{kr~ fd;k tk pqdk gSA 70 tuinksa esa xzke iapk;r fodkl ;kstuk vUrxZr tuin Lrjh; izf'k{k.k lEiUu fd;k tk pqdk gSA

********

[86]

v/;k;&8 vkS|ksfxd izxfr

vFkZ ,oa la[;k çHkkx] jkT; fu;kstu laLFkku] mÙkj çns'k }kjk tkjh jkT;vk; ds o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"k Z 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa fofuekZ.k {ks= dh of) nj Øe'k% 4-1 izfr'kr] 13-7 izfr'kr] ¼&½10-0 izfr'kr]11-1izfr'krrFkk 1-3 izfr'kr jgh gSA o"kZ 2016&17 esa laxfBr ,oa vlaxfBr fofuekZ.k {ks= esa Øe'k% 1-8 izfr'kr rFkk 0-1 izfr'kr dh of) ntZ dh x;h gSA o"kZ 2016&17 esa dqy fofuekZ.k esa laxfBr ,oa vlaxfBr {ks= dk ;ksxnku Øe'k% 69-8 izfr'kr ,oa 32-2 izfr'kr vkadfyr fd;k x;k gSA izns'k ds ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa fofuekZ.k {ks= dk ;ksxnku o"kZ 2011&12] o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"kZ 2014&15] o"kZ 2015&16,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 12-9 izfr'kr] 12-3 izfr'kr] 12-8 izfr'kr] 11-1 izfr'kr] 11-1 izfr'krrFkk10-4izfr'krjgk gS tcfd [kuu {ks= ,oa fuekZ.k {ks= dk ldy jkT; ?kjsyw mRikn esa o"kZ 2016&17 esa ;ksxnku Øe'k% 1-3 izfr'kr rFkk 10-9 izfr'kr nf"Vxkspj gqvk gSA [kuu {ks= dh of) nj o"k Z 2012&13] o"kZ 2013&14] o"k Z 2014&15] o"kZ 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% ¼&½0-6] 10-1] 28-2]30-3]rFkk 35-1 izfr'kr jgh gS] oghaa fuekZ.k {ks= dh of) nj o"kZ 2012&13] o"kZ 2013&14] o"k Z 2014&15] o"kZ 2015&16 ,oa o"kZ 2016&17 esa Øe'k% 1-0 izfr'kr] 1-1 izfr'kr] 6-5 izfr'kr]3-5izfr'krrFkk 5-9 izfr'kr jgh gSA vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad izns'k ds vkS|ksfxd mRiknu lEcU/kh enksa esa gqbZ izxfr dk vkadyu djus ds fy, rkfydk 8-01 nh tk jgh gSA mijksDr rkfydk ls Li"V gksrk gS fd mRrj izns'k dk O;kid vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad ¼2004&05=100½ o"kZ 2015&16 esa 132-73 Fkk tks 1-7 izfr'kr de gksdj o"kZ 2016&17 esa 130-43 gks x;kA lcls vf/kd of) ¼5-5 izfr'kr½ [kk| fofueZk.k oxZZ esa gqbZA xr o"kZ 2015&16 dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lwrh diM+k] jlk;u ¼isVªksfy;e rFkk dks;yk ds vfrfjDr½]ewy ,oa fefJr /kkrq m|ksx] ;krk;kr midj.k ,oa iqtsZ rFkk vU; oxZZ ds mRiknu lwpdkadksa esa deh ifjyf{kr gqbZA

rkfydk&8-01

Øekad

mRrj izns'k dk vkS|ksfxd mRiknu lwpdkad ¼2004&05 ¾ 100½

m|ksx oxZ o"kZ xr o"kZdh vis{kk

izfr'kr of) 2015&16 2016&17 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6 7

[kk| fofuekZ.k is; rEckdw ,oa rEckdw ds mRikn lwrh diM+k jlk;u ¼isVªksfy;e rFkk dks;yk ds vfrfjDr½ ewy ,oa fefJr /kkrq m|ksx ;krk;kr midj.k ,oa iqtsZ vU;

201-94 134-60

129-02 122-09

100-76 229-07 98-76

212-98 140-39

124-43 111-34

102-48 207-53 94-15

5-5 4-3

¼&½3-6 ¼&½8-8

1-7

¼&½9-4 ¼&½4-7

fofuekZ.k lwpdkad 132-73 130-43 ¼&½1-7

[87]

mRrj izns'k ds ikjEifjd m|ksxksa esa mRiknu dh izofRr lhesUV] phuh] ouLifr ,oa oL= m|ksxksa vkfn dh fxurh izns'k ds vR;Ur egRoiw.kZ m|ksxkas esa dh tkrh gSA ;s m|ksx yksxksa dks jkstxkj rks lqyHk djkrs gh gSa lkFk gh buds mRikn ls nSfud thou dh cgqr lh vko';drkvksa dh iwfrZ gksrh gSA bu m|ksxksa dk lqn<+ gksuk ml izns'k ds vkfFkZd Lrj dks Åapk djrk gSA bu enksa ls lEcaf/kr vkadM+s rkfydk&8-02esafn;stkjgsgSa&

rkfydk&8-02

o"kZ

mRrj izns'k ds ikjEifjd m|ksxksa esa mRiknu dh izofRr phuh lhesUV ouLifr rsy** lwrh diM+k+ lwr

¼gtkj eh-Vu½# ¼gtkj eh-Vu½ ¼gtkj eh-Vu½ ¼yk[k oxZ eh½+ ¼gtkj eh-Vu½

1 2 3 4 5 6 2004&05 2005&06 2006&07 2007&08 2008&09 2009&10 2010&11

5037 5784 8475 7320 4064 5179 5887

4228 4881 5141 5298 6033 5875 7052

301 283 258 261 302 200 145

263 268 252 122 43 6 &

83 51 51 46 38 41 &

212.9

8

140.3

9

124.4

3

111.3

4

102.4

8

207.5

3

130.4

3

0.00

100.00

200.00

300.00

2016-17

mRr j i zns' k esa vkS| kSfxd mRi knu ds l wpdk¡d(2004-05=100)

[kk| fofuekZ.kis; rEckdw ,oa rEckdw ds mRiknlwrh diM+kjlk;u ¼isVªksfy;e o dks;yk ds vfrfjDr½ewy ,oa fefJr /kkrqqq m|ksx ;krk;kr midj.k ,oa iqtsZfofuEkkZ.k lwpdkad

[88]

o"kZ phuh lhesUV ouLifr rsy** lwrh diM+k+ lwr

¼gtkj eh-Vu½# ¼gtkj eh-Vu½ ¼gtkj eh-Vu½ ¼yk[k oxZ eh½+ ¼gtkj eh-Vu½

1 2 3 4 5 6 2011&12 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16

6974 7485 6495 7100 8773

7021 & & & &

113 & & & &

& 51 49 30 43

& 40 40 39 42

+dsoy fey {ks=A #vDVwcj ls flrEcj rdA **uoEcj ls vDVwcj rdA

mijksDr rkfydk ls fofnr gksrk gS fd phuh ds mRiknu esa of)+ vkSj deh dh fefJr izofRr jgh gSA phuh ds mRiknu esa o"kZ 2015&16 ¼8773 gtkj ehŒ Vu½ esa 2014&15 ¼7100 gtkj ehŒ Vu½ dh rqyuk esa of) gqbZ gSAblh izdkj lhesaV dk mRiknu o"kZ 2004&05 ls 2008&09 rd fujUrj of) dks iznf'kZr djrk gSA lhesUV ds mRiknu esa o"kZ 2009&10¼5875 gtkj ehŒ Vu½ esa 2008&09¼6033 gtkj ehŒ Vu½ dh rqyuk esa rFkk o"kZ 2011&12 ¼7021gtkj ehŒ Vu½ es o"kZ 2010&11 ¼7052 gtkj ehŒ Vu½ dh rqyuk esa deh vk;h gSAo"kZ 2007&08 ,oa 2008&09 dks NksM+dj ouLifr rsy dk mRiknu foxr o"kksZa dh rqyuk esaa deh dks iznf'kZr djrk gSAizns'k esa lwrh diM+s ,oa lwr ds mRiknu esa of) vkSj deh dh fefJr izofÙk jgh gSA vkS|ksfxd fodkl lEcU/kh mRrj izns'k rFkk dqN vU; izeq[k jkT;ksa ds ladsrd

mRrj izns'k ,oa dqN vU; jkT;ksa esa vkS|ksfxd fodkl dh izxfr dk cks/k djkus ds fy,

o"kZ 2014&15 esa izfr yk[k tula[;k ij dk;Zjr dkj[kkuksa dh la[;k ,oa muesa dk;Zjr nSfud Jfedksa dh la[;k rFkk izfr deZpkjh 'kq) vkof/kZr ewY; ds vkadM+s rkfydk&8-03 esa fn;s tk

jgs gSa& rkfydk&8-03

jkT;

vkS|ksfxd fodkl lEcU/kh mRrj izns'k rFkk dqN vU; izeq[k jkT;ksa ds ladsrd ¼o"kZ 2014&15½

dk;Zjr iathdr dkj[kkuksa dh la[;k

dk;Zjr O;fDr;ksa dh la[;k

'kq) vkof/kZr ewY;

¼yk[k#0½

izfryk[k tula[;k ij dk;Zjr iathdr dkj[kkuksa dh la[;k

izfryk[k tula[;k ij dk;Zjr O;fDr;ksa dh

la[;k

izfr deZpkjh 'kq)

vkof/kZr ewY; ¼gtkj #0½

1 2 3 4 5 6 7 1&vkU/kz izns'k 2&vle 3&fcgkj 4&>kj[k.M 5&xqtjkr

12905 3462 2940 2341 17884

528417 195567 146109 182085 1462206

2808114 818613 582379 2120095 16966808

26 10 3 7 28

1047 591 131 512 2278

531 419 399 1164 1160

[89]

jkT;

dk;Zjr iathdr dkj[kkuksa dh la[;k

dk;Zjr O;fDr;ksa dh la[;k

'kq) vkof/kZr ewY;

¼yk[k#0½

izfryk[k tula[;k ij dk;Zjr iathdr dkj[kkuksa dh la[;k

izfryk[k tula[;k ij dk;Zjr O;fDr;ksa dh

la[;k

izfr deZpkjh 'kq)

vkof/kZr ewY; ¼gtkj #0½

1 2 3 4 5 6 7 6&gfj;k.kk 7&fgekapy iznss'k 8&dukZVd 9&dsjy 10&e/; izns'k 11&NRrhlx< 12&egkjk"Vª 13&v¨fM'kk 14&iatkc 15&jktLFkku 16&rfeyukMq 17&mRrj izns'k 18&mRrjk[k.M 19&i-caxky 20&xksok

6611 2362 10143 6440 3664 2534 22783 2469 10441 8005 29081 12327 2572 7878 611

744026 208781 974022 384058 344031 179324 1883675 262817 583316 487520 2127703 883331 374861 632470 65610

4879568 3102355 5699577 1197535 2147740 1815125 20883081 1668493 2052371 3261992 8786379 4374723 4161647 1842630 1368214

24 33 16 19 5 9 19 6 35 11 39 6 24 8 41

2752 2921 1517 1125 443 652 1588 598 1981 666 2827 412 3496 675 4359

656 1486 585 312 624 1012 1109 635 352 669 413 495 1110 291 2085

Hkkjr 189468 13881386 97516172 149 10942 702

lzksr& m|ksxksa dk okf"kZd losZ{k.k]2014&15 [k.M&1] Hkkjr ljdkjA

izns'k esa vkS|ksfxd fodkl esa rhoz xfr ykus ds fy;s vusd vkS|ksfxd laLFkk;as dk;Zjr~ gSa ftuesa ls fidvi] mRrj izns'k jkT; vkS|ksfxd fodkl fuxe] mRrj izns'k foRrh; fuxe] mRrj izns'k jkT; phuh fuxe] mRrj izns'k jkT; gFkdjÄk fuxe] mRrj izns'k ikoj dkjiksjs'ku] mRrj izns'k jkT; fo|qr mRiknu fuxe bR;kfn mYys[kuh; gSaA blds vfrfjDr Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cSad] b.MfLVª;y QkbusUl dkiksZjs'ku vkQ bf.M;k] b.MfLVª;y MsoyiesUV cSad vkQ bf.M;k rFkk b.MfLVª;y ØsfMV ,oa bUosLVesUV dkjiksjss'ku vkQ bf.M;k tSlh vf[ky Hkkjrh; laLFkk;sa Hkh m|ksxksa ds fodkl esa lg;ksx iznku dj jgh gSaA izns'k esavkS|ksfxd izxfr rFkk voLFkkiuk fodkl ds nf"Vxrm0iz0dh ^^voLFkkiuk ,oavkS|ksfxd fuos'k uhfr 2012*^ Ák[;kfir dh x;h gS ftldk mÌs'; 11-2izfr'kr dh vkS|ksfxd fodkl nj izkIr djuk gSA bl uhfr esa j.kuhfrd :i ls&

1&voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodklA 2&vkS|ksfxd okrkoj.k esa lq/kkjA 3&lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e ¼,e-,l-,e-bZ-½ dks izksRlkguA 4&iwath fuos'k dks vkdf"kZr djus gsrq foÙkh; vuqnku ,oa NwVA 5&ekuo&'kfä dks jkst+xkj miyC/k djkus gsrq n{krk ,oa {kerk fodklA

[90]

6&izkFkfedrk okys {ks=ksa ds izksRlkgu gsrq fo'ks"k uhfr;ksa dk fu/kkZj.k vkfn ij fo'ks"k cy fn;k x;k gSA o"kZ 2015&16 rd bl uhfr ds rgr 512 b.MLVªh;y b.VjfizU;ksj eseksjs.Me@ysVj vkWWQ b.VsUV izkIr gq, gaS ftlesa :0 50793-79 djksM dk fuos'k laHkkfor gSA m0iz0 ljdkj dh nwjn'khZ voLFkkiuk ,oa vkS|ksfxd fuos'k uhfr 2012 dks iw.kZ :Ik ls vaxhdr djrs gq;s ;w0ih0,l0vkbZ0Mh0lh0 }kjk fofHkUu {ks=ksa esa dbZ ubZ ifj;kstukvksa dk 'kqHkkjEHk Hkh fd;k gS ftlesa Vªkal xaxk ifj;kstuk&mUuko] ljLorh gkbZ&Vsd flVh&bykgkckn] IykfLVd flVh&vkSjS;k rFkk esxk ysnj DYkLVj ifj;sktuk] jebZiqj&dkuiqj ds ckn ijQ;we ikdZ dUukSt rFkk Fkhe ikdZ vkxjk dks izeq[k :Ik ls fodflr fd;k tk jgk gSA blds vfrfjDr Hkkjr ljdkj dh vR;Ur egRokdka{kh ifj;kstuk bZLVuZ MsMhdsVsM QzsV dkjhMksj¼bZ0Mh0,Q0lh0½ ij verlj] fnYyh] dksydkrk b.MfLVª;y dkjhMksj ifj;kstuk dks fodflr fd;s tkus dh izfdz;k Hkh izkjEHk gks xbZ gSA

m0iz0 }kjkvkS|ksfxd fodkl ls lacf/krlapkfyr ;kstuk;sa izns'k ds vkS|ksfxd fodkl ,oa jkstxkj ds ltu ls lacf/kr vusd egRoiw.kZ ;kstuk,alapkfyr dh tk jgh gS] ftudk izns'k ds vkfFkZd fodkl esa Hkh egRoiw.kZ ;ksxnku fl) gks jgk gSA

ljdkj }kjk u;s vkS|ksfxd vkLFkku fodflr u djmiyC/k vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa izkjEHk esa fodflr dh x;h voLFkkiuk lqfo/kkvksa ¼lM+d] lEidZ ekxZ] ty fudkl] iqfy;k]

1&vkS|ksfxd vkLFkku ;kstuk ^^vkS|ksfxd vkLFkku ;kstuk^^ dk “kqHkkjEHk f}rh; iapo’khZ; ;kstuk esa vkS|ksxhdj.k dks izksRlkfgr djus ds fy, fd;k x;k FkkA vkS|ksfxd vkLFkku ;kstuk dk eq[; mn~ns'; m|ksxksa ds fodkl gsrq izkFkfed voLFkkiuk vko';drk ds :i esa Hkwfe dh miyC/krk gkfu&ykHk jfgr dher ij rFkk nh?kZ dkfyd vklku fd'rksa ij lqfuf'pr djkus ds fy, gSA vkS|ksfxd vkLFkku ;kstuk ds vUrxZr m|fe;ksa dks Hkw[k.M ,oa 'ksMksa ds lkFk&lkFk muesa vko';d voLFkkiuk lqfo/kkvksa dks lqlfTtr dj miyC/k djk;k tkrk gSA izns'k dh vkS|ksxhdj.k dh vko';drk ,oa egRrk ds ifjÁs{; esa bl ;kstuk ds vUrxZr vkS|ksfxd vkLFkkuksa dk fodkl xzkeh.k ,oa uxjh; {ks=ksa esa fd;k x;k gSA ogn vkS|ksfxd vkLFkku 1960 ds n”kd esa 56 ftyksa esa 79 LFkkuksa ij LFkkfir gq, gSa ftuesa 987 'ksM vkSj 3794 Hkw[k.M fodflr gSa] rFkk 922 “ksM ,oa 3598 Hkw[k.M vkoafVr gSa ftuesa 2675 bdkbZ;k¡ LFkkfir gSaA “ksMksa dh dher dks gk;j ijpst+ vuqcU/k ds lkFk rFkk Hkw[k.Mksa dks 99 o"khZ; yht MhM ds vk/kkj ij m|fe;ksa dks fn;k tkrk gSA xzkeh.k {ks=ksa esa m|ksxksa dh LFkkiuk dks izksRlkfgr djus ds fy;s feuh vkS|ksfxd vkLFkkuk sa dh LFkkiuk fodkl [k.M rFkk rglhy Lrj ij o’kZ 1985 ls 1992 ds e/; dh x;hA feuh vkS|ksfxd vkLFkkuksa dk vkSlr {ks=Qy 2-50 ,dM+ gSS rFkk 50&200 oxZ eh0 rd ds NksVs&NksVs 7380 Hkw[k.M fodflr gSaA orZeku esa 1160 feuh vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa dqy 5916 Hkw[k.M vkoafVr gSa A m|ksx foHkkx }kjk u;s vkS|ksfxd vkLFkku fodflr u fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k tk pqdk gS ftlds dkj.k orZeku esa miyC/k vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds vuqj{k.k rFkk fodkl dh dk;Zokghsa lEiUu dh tk jgh gSA

[91]

fo|qr QhMj ,oa fo|qr ykbu½ dh mi;qDr fodkl ,oa j[k&j[kko gsrq o"kZ 2007&08 esa vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk mPphdj.k ,oa lqn<+hdj.k ;kstuk ykxw dh x;h gS ftlds vUrxZr o"k Z2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17esa Øe'k% 03] 06] 14 ,oa 16 bdkbZ;ka ykHkkfUor dh x;hA Hkkjr ljdkj ds **esd bu bf.M;k** vfHk;ku rFkk ek0 eq[;ea=h th] m0iz0 }kjk izns'k esa fuos'k vkdf"kZr fd;s tkus ds vfHk;ku dks nf"Vxr j[krs gq, LFkkuh; m|fe;ksa ds le{k Hkfo"; dh izfrLi/kkZ ds ifjizs{; esa vko';d gS fd vkS|ksfxd vkLFkkuksa dh voLFkkiuk lqfo/kkvksa dks mPphdr djrs gq, vUrjkZ"Vªh; Lrj dk cuk;k tk;AfoRrh; o"kZ 2017&18 esa :0 700-00 yk[k dh /kujkf'k ls 12 vkS|ksfxd vkLFkkuksa esa voLFkkiuk lqfo/kkvksa ds mPphdj.k gsrq Lohdfr iznku dh x;h gSA

2&m0iz0 lw{e ,oa y?kq m|ksx rduhdh mUu;u ¼VsDukykWth vixzsMs'ku½ ;kstuk vkfFkZd oS'ohdj.k vkSj fo'o Lrjh; izfrLi/kkZ ds u;s okrkoj.k vkSj mnkjhdj.k ds lEiw.kZ izHkko ds ifjis{; esa y?kq m|ksxksa ds Rofjr fodkl ,oa izfrLi/kkZ dks fodflr djus ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk tuojh] 2007 esa izkjEHk dh xbZ gSA ;kstukUrxZr lw{e ,oa y?kq m|ksxk sa dks rduhdh mUu;u gsrq fuEufyf[kr lqfo/kk;sa nh tk jgh gSa %&

● rduhd dh [kjhn vkSj vk;kr esa O;; dh xbZ /kujkf”k dk 50izfr'kr vf/kdre :0 2-50 yk[kA

● mRiknu esa of) ,oa xq.koRrk esa lq/kkj gsrq e”khu@la;a=ksa ds dz; esa O;; dh xbZ /kujkf”k dk 50 izfr'kr vf/kdre :0 2-00 yk[kA

● e”khuksa ds dz; gsrq fy;s x;s _.k ij C;kt dk 0-5 izfr'kr izfro’kZ ¼vf/kdre :0 50]000-00½

● vkbZ0,l0vks0@vkbZ0,l0vkbZ0 ij O;; dh xbZ /kujkf”k dk 50 izfr'kr vf/kdre :0 2-00 yk[kA

● ijke”kZ izkIr fd;s tkus ij O;; dh xbZ /kujkf”k dk 90 izfr'kr vf/kdre :0 50]000-00A

;kstukUrxZro"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k%103] 106] 105 ,oa 103bdkbZ;ka ykHkkfUor dh x;hA

¼1½ czkWf.Max%& bdkbZ }kjk ik=rk dks iwjh djus dh fLFkfr esa rhljs o’kZ ds mRiknu vFkok mlds

i”pkr vkosnu djus dh fLFkfr esa lEcfU/kr o’k Z ds iw.kZ foi.ku dk ,d izfr”kr vFkok vf/kdre :0 50]000-00 dk vuqnkuA ¼2½ ckSf)d lEink %&

;fn dksbZ m|e vius mRikn ,oa mRikn Ja[kyk gsrq ckSf)d lEink lqj{kk dk vko”;d izek.khdj.k vFkok VªsMekdZ gsrq izek.khdj.k izkIr djrk gS rks izek.khdj.k gsrq Hkqxrku fd;s x;s okLrfod “kqYd dk 75 izfr”kr vf/kdre :0 2-00 yk[k vkSj ;fn dUlyVsUlh yh x;h gks rks ewy ;kstuk ds izkfo/kkukuqlkj dUlyVsUlh “kqYd dh izfriwfrZ dh tk;sxhA

[92]

o"kZ 2017&18 esa Hkh ;kstukUrxZr :0 200-00 yk[k dh /kujkf'k dk izkfo/kku fd;k x;k gS ftlls ekg flrEcj]2017 rd 16 vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks :0 32-49 yk[k Lohdr djrs gq, forj.k dh dk;Zokgh dh tk jgh gSA

3&m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e iqjLdkj izns'k ds lQy ,oa mRd"V y?kq m|fe;ksa dks izksRlkfgr djus ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk vxLr] 2009 esa izkjEHk dh xbZA bl ;kstuk dss vUrxZr fofHkUu Jsf.k;ksa esa dqy 37 iqjLdkj lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= ds m|fe;ksa dks iznku fd;s tkrs gSaA mRiknu {ks= dh 14 Jsf.k;ksa rFkk lsok dh 12 Jsf.k;ksa ds vfrfjDr 11 fof'k"V fpfUgr Jsf.k;ksa ds fy, iqjLdkj iznku fd;s tkrs gSa] ftuesa lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= ds loZJs"B m|eh dks m0iz0 m|eh iqjLdkj ds :i esa :0 1-25 yk[k rFkk vU; Jsf.k;ksa esa :0 50]000] :0 40]000 rFkk :0 15]000 iznku fd;k tkrk gSA ;kstukUrxZr o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa Øe'k% 33] 30] ,oa 37 bdkbZ;ka ykHkkfUor dhx;hAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa iqjLdkjksa gsrq :0 17-00 yk[k ds ctV dk izkfo/kku fd;k x;k gSA

4&gLrdyk fodkl ;kstuk mRrj izns'k esa gLrf'kYi m|ksx dh vikj lQyrk,a ,oa lEHkkouk;sa gSa vkSj mRrj izns'k viuh ijEijkxr 'k Syh ds dkj.k vius gLrf'kYi m|ksxksa esa fof'k"V LFkku j[krk gSA eq[;r% cukjlh f'kYi esa czksdsM] Hknksgh o fetkZiqj esa dkyhu] y[kuÅ esa fpdu rFkk vkxjk dk dykRed laxejej dk lkeku] eqjknkckn rFkk okjk.klh esa ihry ds ik=] fQjkstkckn esa dykRed dk¡p dh oLrq;s ,oa dk¡p dh pwfM;ka rFkk lgkjuiqj esa uDdk'khnkj ydM+h dk lkeku vkfn dh ekax vUrjkZ"Vªh; cktkj esa vf/kd gSA ns'k ds dqy fu;kZr esa gLrf'kYi dh lgHkkfxrk yxHkx 45 izfr'kr gSAorZeku esa izns'k esa yxHkx 30 yk[k gLrf'kYih vuqekfur gSA jkT; ljdkj ,sls gLrf'kYi m|ksxksa dks izksRlkgu nsus ds fy;s vuojr :i ls iz;Ru'khy jgh gS rFkk blds leqfpr fodkl gsrq ;kstukc) :i ls fuEu ;kstuk;sa pyk;h tk jgh gSaA

4-1&fof'k"V gLrf'kYi izknsf'kd iqjLdkj ;kstuk o’kZ 1977&78 ls izkjEHk bl ;kstuk dk uke orZeku esa Mk0 jke euksgj yksfg;k fof'k"V gLrf'kYi izknsf'kd iqjLdkj gSA bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; izns'k ds mRd"V gLrf'kfYi;ksa dks mPp&dksfV dh dykRed oLrqvksa ds mRiknu gsrq izksRlkfgr djuk gSA blh mn~ns'; ls muds }kjk fufeZr dykdfr;ksa dks xq.k&nks"k ds vk/kkj ij p;u dj iqjLdkj iznku fd;k tkrk gSA ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa ls izR;sd o"kZ 40 gLrf'kfYi;ksa dks iqjLdr fd;k x;k

4-2&vf[ky Hkkjrh; gLrf'kYi lIrkg dk euk;k tkuk ;g ;kstuk o"kZ 1961&62 ls izkjEHk dh xbZA izns'k ds fofHkUu gLrf'kfYi;ksa }kjk fufeZr oLrqvksa dh yksdfiz;rk esa mRrjksRrj of) djus ds mn~ns'; ls izR;sd o"kZ fodkl vk;qDr ¼gLr0½] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ls izkIr fn'kk&funsZ'kksa ds vuqlkj ns'k ,oa izns'k esa ,d lkFk fnukad 8 fnlEcj ls 15 fnlEcj rd vf[ky Hkkjrh; gLrf'kYi lIrkg euk;k tkrk gSA bl volj ij gLrf'kYi oLrqvksa dh fcØh ij fo'ks"k NwV iznku dh tkrh gS rFkk izn'kZuh@xksf"B;ksa dk Hkh vk;kstu fd;k tkrk gS rFkk tuin ds [;kfr izkIr vuqHkoh f'kYidkjksa dh dk;Z 'kkykvksa dk vk;kstu fd;k tkrk gSA ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17esa Øe'k% 38] 38] 26,oa 30izn'kZuh@xksf"B;ksa dk vk;kstu fd;kx;kA

[93]

foRrh; o"kZ 2017&18 esa Hkh ;kstukUrxZr :0 3-00 yk[k ctV Lohdr gqvk gS ftlls ekg fnlEcj] 2017 esa vf[ky Hkkjrh; gLrf'kYi lIrkg euk;k tk;sxkA 4-3&vYi la[;d leqnk; ds nLrdkjksa dh lgk;rk djus rFkk gLrdyk mUu;u ls lEcfU/kr vyhx<+ eqfLye fo'ofo|ky; dh ifj;kstuk vUrxZr lgk;rk ;kstuk%& lekt ds vYila[;d leqnk; ds nLrdkjksa ds mRFkku gsrq izns'k ljdkj }kjk o"kZ 1984 ls vyhx<+ eqfLye fo'ofo|ky; ds v/khuLFk lkekU; lqfo/kk dsUnz ¼lh0,Q0lh0½ rFkk izf'k{k.k& de&mRiknu&de&izlkj dsUnz ¼Vh0ih0bZ0lh0½ dh LFkkiuk gsrq m0iz0 ljdkj }kjk :0 38-88 yk[k ds vuqnku dh Lohdfr iznku dj ;kstuk izkjEHk dh x;h FkhA ;g ;kstuk f'kfYi;ksa ds dk;ksZ dks vk/kqfud e'khuksa@[email protected] ds ek/;e ls tuin vyhx<+ esa xg m|ksx ds :i esa py jgs rkyk m|ksx ds dkjhxjksa dks rkyk m|ksx ds vk/kqfud rduhdh izf'k{k.k iznku dj mudh dk;Z n'kk esa lq/kkj ykus rFkk muls lEcfU/kr vU; m|ksxksa vkfn dks c<+k;k nsus esa lgk;d fl) gqbZ gSA ;kstuk ds vUrxZr vc rd izf'k{k.k izkIr ykHkkfFk;ksa esa ls yxHkx 80 izfr'kr ykHkkFkh Z fofHkUu m|ksxksa esa jkstxkj izkIr dj pqds vFkok Lo;a dk m|ksx izkjEHk dj pqds gSaA ;kstukUrxZr foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17 esa ls izR;sd o"kZ 58 izf”k{kkfFkZ;ksa dks iqjLdr fd;k x;kA foRrh; o’kZ&2017&18 esa Hkh ;kstukUrxZr :0 7-00 yk[k ds ctV dk izkfo/kku djk;k x;k gSA 58 izf'k{kkfFkZ;ksa ds izf'k{k.k dk dk;Z py jgk gSA

4-4&gLrf'kfYi;ksa ds izf'k{k.k rFkk dkS'ky mUu;u gsrq fMtkbu odZ'kki ;kstuk ¼v½&gLrf'kfYi;ksa ds dkS'ky fodkl dh izf'k{k.k ;kstuk ;g ;kstuk 11oha iapo’khZ; ;kstuk esa o’kZ 2007&08 ls izkjEHk dh x;h gSAgLrf'kYi {ks= esa ijEijkxr fo/kk ls gks jgsa dk;Z dks /khjs /khjs csgrj rduhdh ls djkuk ,oa bl gsrq muds dkS'ky fodkl dh nf"V ls izf'k{k.k djkuk bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; gSaA ;g ;kstuk izns'k ds gLrf'kYi ckgqY; okys ftyksa esa lapkfyr dh tkrh gS ftlds vUrxZr 18 ls 35 o"kZ dh vk;q oxZ ds O;fDr ik= gksrs gS fdUrq vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds O;fDr;ksa dks vf/kdre vk;q esa 5 o"kZ rd dh f'kfFkyrk fn;s tkus dk izkfo/kku gSA ;kstukUrxZr ijEijkxr f'kYidkjksa ds dkS'ky mUu;u gsrq izf'k{k.k fn;k tkrk gS] ftlesa uohure rduhd ,oa mUur fdLe ds vkStkjksa o midj.kksa ds mi;ksx Hkh fl[kk;s tkrs gSaA ;g izf'k{k.k Hkkjr ljdkj ds jk"Vªh; gLrf'kYi iqjLdkj@jkT; gLrf'kYi iqjLdkj o n{krk iqjLdkj izkIr f'kYidkjksa rFkk fodkl vk;qDr gLrf'kYi }kjk f'kYixq: dh mikf/k ls vyadr f'kYidkjksa ds ?kjksa ij mUgha ds O;fDrxr funsZ'ku o laj{k.k esa lapkfyr fd;k tkrk gSAfoRrh; o"kZ2013&14esa 650rFkk 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17esa izR;sd o"kZ700 çf'k{kkfFkZ;ksadksizf'k{k.kfn;kx;kA

foRrh; o’kZ 2017&18 esa 240 gLrf”kfYi;ksa dks mik;qDr m|ksx] ftyk m|ksx dsUnz ds ek/;e ls izf”k{k.k fn;k tk jgk gSA

;g ;kstuk 11oha iapo"khZ; ;kstuk esa o"kZ 2007&08 ls izkjEHk dh x;h gSA mRrj izns'k ls dqy fu;kZr esa gLr f'kYi m|ksx {ks= dh lgHkkfxrk 60 izfr'kr ls vf/kd gS ijUrq lHkh mRikn ijEijkxr fMtkbuksa rd lhfer ,oa mu ij vk/kkfjr gS] ftUgsa fujUrj fodflr gks jgh ek¡x ds vuq:i cuk;s tkus dh vko';drk gSA bl mn~ns'; dh iwfrZ gsrq gh izeq[k fu;kZr ij[k gLrf'kYi VsªMksa esa fMtkbu odZ'kki dk vk;kstu fd;k tkrk gSA ;g ;kstuk izns'k ds ,sls izeq[k gLrf'kYi ckgqY; {ks=ksa esa tgk¡ gLrf'kfYi;ksa }kjk fu;kZr ;ksX; mRd"V dyk dfr;ka cukbZ tk

¼c½fu;kZr cktkj gsrq fMtkbu odZ'kki ;kstuk

[94]

jgh gSa] lapkfyr djkbZ tkrh gSAorZeku esa izeq[k gLrf'kYi ckgqY; {ks= okjk.klh] xksj[kiqj] Hknksgh] fetkZiqj] y[kuÅ] vkxjk] fQjkstkckn] vyhx<+] lgkjuiqj] esjB] [kqtkZ ¼cqyUn”kgj½] xkft;kckn] xkSrecq)uxj] eqjknkckn] jkeiqj] bR;kfn gSAfoRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17esas izR;sd o"kZ1040 gLrf'kfYi;®a dks izf'k{k.k fn;k x;kA

foRrh; o’kZ 2017&18 esa 240 gLrf”kfYi;ksa dks eSiMkbZVssDl laLFkk dkuiqj ,oa mik;qDr m|ksx] ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls izf”k{k.k fn;k tk jgk gSA

4-5&fof'k"V f'kYidkjksa ds fy, isa'ku ;kstuk f'kfYi;ksa dh cgqyrk ,oa muds dyk dkS'ky us izns'k dh f'kYi fo/kk ,oa dykdfr;ksa dks vUrjkZ"Vªh; igpku fnykbZ gS] fdUrq viuh dk;Z&ifjfLFkfr;ksa o vLokLF;dj ifjos'k esa dk;Z djus ds dkj.k nLrdkjksa dh 'kkjhfjd {kerk vU; {ks=ksa ds lkis{k le; ls igys gh de gks tkrh gSA os fxjrs LokLF; ,oa c<+rh vk;q ds dkj.k 'kkjhfjd :i ls f'kfFky gks tkrs gSaA Qyr% mudh vk; tuu {kerk Hkh ?kV tkrh gSA vr% muds vuqRiknd 'ks"k thoudky esa jkT; ljdkj ls vkfFkZd lg;ksx vko';d gSA blh mn~ns'; ls fof'k"V f'kYidkjksa ds fy, isa'ku ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gS ftlds vUrZxr izfrekg isa'ku Lo#i :0 2000 ik= f'kYidkjksa@nLrdkjksa dks fn;k tkrk gSA foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17esa Øe'k% 160] 176]186 ,oa197 gLrf'kfYi;®a dks isa'ku fn;k x;kA

foRrh; o’kZ 2017&18 esa dqy 192 fof”k’V gLrf”kfYi;ksa dks isa”ku /kujkf”k fu¶~V ds ek/;e ls lh/ks gLrf”kYih ds cSad [kkrs esa ekg flrEcj&2017 rd miyC/k djk;h tk pqdh gSA

4-6 gLrf'kYi foi.ku izksRlkgu ;kstuk mRrj izns'k esa yxHkx 30 yk[k gLrf'kYih gSaA vf/kdka'k gLrf'kYih gqujeUn rks gS ijUrq vR;Ur xjhc gSA bu gLrf'kfYi;ksa dks foi.ku dh lqfo/kk miyC/k djkus ds mn~ns'; ls f'kYi esyksa@izn'kZfu;ksa esa Hkkx ysus gsrq dk;Z'kkyk ls izn'k Zuh LFky rd eky HkkM+s ij vkus okys O;; rFkk LVkWy fdjk;s esa lgk;rk nsus ds mn~ns'; ls;g ;kstuk Lohdr dh x;h gSA blds vUrxZr vkPNkfnr gksus okys f'kfYi;ksa dks esys@izn'kZuh esa dk;Z'kkyk ls izn'kZuh LFky rd ys tkus okys eky HkkM+sij vkus okys ifjogu O;;,oa LVkWy ds fdjk;k dh izfriwfrZ gsrq vf/kdre :0 10]000@& jkT; lgk;rk iznku dh tkrh gSA ;g lqfo/kk o"kZ esa ,d f'kYidkj dks nks ckj izkIr gksrh gSAfoRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa2016&17 esa Øe'k% 936] 2129] 2612,oa 3008gLrf'kfYi;®a dks vkPNkfnr fd;k x;kA

foRrh; o’kZ 2017&18 esa dqy 2000 gLrf”kfYi;ksa dks ykHkkfUor djk;s tkus dk izLrko gSA ekg flrEcj&2017 rd 213 gLrf”kfYi;ksa dks ykHkkfUor djk;k tk pqdk gSA

5- ftyk Lrj ij ,dy est O;oLFkk ;kstuk %&

izns”k ds vkS|ksfxd fodkl esa rhozrk ykus ,oa vuqdwy okrkoj.k ltu djus] m|fe;ksa dh ftKklkvksa o leL;kvksa dks fofHkUu lEcfU/kr foHkkxksa ls fujkdj.k djkus ,oa Lohdfr;kW iznku djkus bR;kfn dks nf’Vxr j[krs gq, ,dy est O;oLFkk ds dk;kZUo;u dk xBu “kklu }kjk fd;k x;k gSA ftykf/kdkjh dh v/;{krk esa ftyk m|ksx cU/kq dh cSBdsa m|fe;ksa dh leL;kvksa dks lek/kku djkus rFkk ,dy est O;oLFkk ds vUrxZr le; ls Lohdfr;ka tkjh djkus ds fy, izR;sd ekg vk;ksftr dh tkrh gSA bl ;kstuk ds fdz;kUo;u gsrq cSBdksa ds fy, lwpuk;sa] Mkd O;;] ,ts.Mk uksV~l] dk;ZoRr ,oa lUnHkksZa vkfn ds fy;s izR;sd ekg O;; gsrq /kujkf”k dh vko”;drk gksrh gSA

[95]

foRrh; o’kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr :0 150-00 yk[k dk ctV izkfo/kku gqvk gSA m|fe;ksa ls flrEcj] 2017 rd izkIr 71496 vkosnu i=ksa esa ls 71351 vkosnu i=ksa dk fuLrkj.k djk;k x;k gSA

rkfydk&8-04

Ø0 la0

,dy est O;oLFkk ds vUrxZr o"kZokj izxfr ¼/kujkf'k yk[k :0 esa½

en o"kZ 2013&14 2014&15 2015&16 2016&17

1 dqy izkIr vkosnu i= tks uksMy vf/kdkfj;ksa }kjk iw.kZ ik;s x;sA

68152 85089 95323 358834

2 fuLrkfjr vkosnu i= 68149 84987 95218 358764 ¼v½ fu/kkZfjr le; lhek

ds vUrxZr 68149 84987 95218 358764

¼c½ le; lhek ds mijkUr

& & & &

3 vfuLrkfjr vkosnu i= ¼v½ tks fu/kkZfjr le;

lhek ds vUrxZr 3 102 105 70

¼c½ le; lhek ds vf/kd

3 102 105 00

4 ;kstukUrxZRk izkIr ctV 54-00 54-00 54-00 54-00 5 izkIr ctV ds O;; dh

fLFkfr 54-00 54-00 54-00 53-71

6& vuqlwfpr tkfr ,oa tutkfr ds O;fDr;ksa ds Lojkstxkj gsrq lkewfgd izf'k{k.k ;kstuk ij fVIi.kh vkS|ksfxd jkstxkj ltu ds mn~ns'; ls ;g ;kstuk izns'k ds leLr 75 ftyk m|ksx dsUnzksa ds ek/;e ls iwjs izns'k esa lapkfyr dh tk jgh gSaA ;kstuk Lis'ky dEiksusUV Iyku ds vUrxZr lekt dY;k.k foHkkx }kjk foRr iksf"kr gSA ;kstukds vUrxZr vuqlwfpr tkfr@tutkfr ds csjkstxkj uo;qodksa dks ,dekg dk lS)kfUrd o rhu ekg dk O;ogkfjd izf'k{k.k uksVhQkbM 17 VªsMksa esa LFkkuh; vko';drkuq:i vU; fdlh Hkh VªsM esa fn;k tkrk gS rFkk O;ogkfjd izf'k{k.k ds nkSjku izR;sd izf'k{kkFkhZ dks :0 500@& ds lacaf/kr VªsMksa dh Vwy fdV miyC/k djk;h tkrh gSA bl ;kstuk esa 33izfr'kr efgykvksa dh Hkkxhnkjh dk izkfo/kku gSA izf'k{kkFkhZ dh vk;q 18&45 o"kZ gksuh pkfg,A rduhdh VªsMksa esa izf'k{k.k gsrq 8oha ikl rFkk xSj rduhdh VªsMksa esa izf'k{k.k gsrq fy[kus&i<+us dk Kku gksuk pkfg,A leLr izf'k{kkfFkZ;ksa dks 'kr& izfr'kr jkstxkj miyC/k dh ftEesnkjh izf'k{k.knk;h laLFkk o lacaf/kr mik;qDr m|ksx] ftyk m|ksx dsUnz dh laa;qDr :i ls gSA foRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa izR;sd o"kZ5421 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k fn;k x;kA o"kZ 2016&17 esa 6717 izf'k{kkfFkZ;ksa dks izf'k{k.k fn;k x;kAfoRrh; o’kZ 2017&18 esa ;kstukUrxZr :0 487-50 yk[k dk ctV izkfo/kku gqvk gSA

[96]

7& mRrj izns'k ls fu;kZr ds izksRlkgu gsrq lapkfyr ;kstuk,a jkT; ls fu;kZr dks izksRlkfgr djus ds mn~ns'; ls ^^fu;kZr izksRlkgu C;wjks** ds ek/;e ls Rofjr fu;kZr fodkl izksRlkgu ;kstuk lapkfyr dh tk jgh gS ftlds v/khu fofHkUu 5 mi;kstuk;sa gS] ftudk fooj.k fuEuor~ gS%&

¼1½- Rofjr fu;kZr fodkl izksRlkgu ;kstuk 1-1&¼v½vUrjkZ"Vªh; Lrj ij fu;kZrdksa ds fy, foi.ku lgk;rk bl ;kstuk esa fu;kZrdksa dks vUrjkZ"Vªh; fons'kh O;kikj esyksa esa izfrHkkx djus ij LVky en esa fdjk;s dk 60 izfr'kr vf/kdre :0 1-00 yk[k ,oa bdksukeh Dykl gokbZHkkM+s gsrq HkkM+s dk 50 izfr'kr vf/kdre :0 50000@& fons'kh Øsrk dks uewus Hksts tkus ij dksfj;j O;; dk 75 izfr'kr vf/kdre :0 50000@& fu;kZr mRikn ds izpkj&izlkj gsrq dqy O;; dk 60 izfr'kr vf/kdre :0 60000@& rFkk xq.koRrk ekud izkIr djus ij dqy O;; dk 50 izfr'kr vf/kdre :0 75000@& dh vkfFkZd lgk;rk nh tk jgh gSAfoRrh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17 esa Øe'k% 1690 bdkbZ;ksa] 1762 bdkbZ;ksa]575 ,oa 650 bdkbZ;ksadks foi.ku lgk;rk nh x;hA

1-1&¼c½ jk"Vªh; Lrj ij foi.ku lgk;rk izns'k ljdkj }kjk vkS|ksfxd bdkbZ;ksa ds foi.ku esa of) gsrq ;krk;kr ifjogu lgk;rk

;kstuk fØ;kfUor dh xbZ gS ftldsvUrxZr VkbZuh lsDVj] y?kq m|ksx]gLrf'kYi] [kknh xzkeks|ksx ,oa gS.Mywe {ks= dh bdkbZ;ka tks ubZ ,e-,l-bZ-Mh- ,DV ds vUrxZr vkrh gS] dks fo'ks"k :i ls ykHkkfUor fd;k tkrk gSA foÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16 ,oa 2016&17esa Øe'k% 334] 324] 282,oa300 bdkbZ;ksa dks foi.ku lgk;rk iznku dh xbZA

1-2&xsVos iksVZ rd fu;kZr gsrq Hksts x;s eky ds HkkM+s ij vuqnku ;kstukUrZxr orZeku esa xsVos iksVZ rd vkbZ-lh-Mh-@lh-,Q-,l- }kjk fu;kZr eky ds ifjogu ij vkus okys eky HkkM+s ij :0 5000@& ds LFkku ij :0 6000@& izfr Vh-bZ-;w- ¼20 QqV dUVsuj½ :0 10000@& ds LFkku ij :0 12000@& izfr Vh-bZ-;w- ¼40 QqV dUVsuj½ vf/kdre :0 10-00 yk[k ds LFkku ij :0 12-00 yk[k izfr o"kZ dh vkfFkZd lgk;rk iznku fd;s tkus dk izkfo/kku gSA;kstuk esa lw{e] y?kq m|e ds vfrfjDr e/;e {ks= ds m|eksa dks Hkh lfEefyr dj fy;k x;k gSAfoÙkh; o’kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k%266] 402]726,oa 768 bdkbZ;ksa dks vuqnku iznku fd;k x;kA

1-3 fu;kZrdksa dh {kerk dk fodkl izns'k ds fu;kZrdksa@Hkkoh fu;kZrdksa rFkk foHkkxh; vf/kdkfj;ksa dks fu;kZr dh fofHkUu izfØ;kvksa] uhfr;ksa] fØ;kiz.kkyh vkfn ds lEcU/k esa rduhdh@'kSf{kd fo"k; fo'ks"kKksa ds ek/;e ls tkudkjh miyC/k djk;h tkrh gSA blds vUrxZr tuin Lrj] e.My Lrj ,oa izns'k Lrj ij izf'k{k.k dk;ZØeksa@xksf"B;ksa dk vk;kstu djk;k tkrk gSA foÙkh; o’kZ 2013&14] 2014&15]2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k% 10] 11]06,oa 15 dk;ZØe@xksf"B;ka vk;sftr dhs x;hA

izns'k ljdkj }kjk mRrj izns'k ds mRd"V fu;kZrdksa dks fofHkUu 25 Js.kh ds fu;kZr mRiknksa gsrq Js.hkokj ,d&,d izFke o f}rh; iqjLdkj rFkk lHkh Jsf.k;ksa ds vUrxZr ,d loZJs"B iqjLdkj ek- tus'oj feJ jkT; fu;kZr iqjLdkj ;kstukUrxZr izfr o"kZ iznku fd;s tk

1-4&fu;kZr iqjLdkj

[97]

jgs gSA foÙkh; o"kZ2013&14] 2014&15] 2015&16,oa2016&17 esa Øe'k% 14] 23] 23,oa 27fu;kZrdksa dks iqjLdkj iznku fd;k x;kA

1-5& v/;;u] losZ] czk.M izeks'ku ,oa vkadM+s miyC/k djkuk ;kstuk ds ek/;e ls v/;;u vk/kkfjr dk;ksZa] MkVk laxzg.k dk;ksZa] C;wjks eSxthu dk izdk'ku ,oa th- vkbZ- iathdj.k izkIr djus vkfn dk;Z djrs gSA bl gsrq foÙkh;o"kZ 2013&14esa 5 yk[kdh /kujkf'k miyC/k djk;h x;hAo’kZ2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esaizR;sd o"kZ2ayk[kdh/kujkf'kmiyC/k djk;h x;hA

¼2½ ok;q;ku HkkM+k lgk;rk ;kstuk ;kstukUrxZr eSU;wQSDpjZl ,oa eps ZUV fu;kZrdksa }kjk ok;q;ku ds ek/;e ¼mRrj izns'k esa

fLFkr ,;j dkxksZ vekSlh@ckcriqj½ ls fons'kh Øsrk dks fu;kZr gsrq Hksts tkus okys eky HkkM+s ij :0 50@&izfr fdxzk- vFkok ok;q;ku fdjk;s dk 20 izfr'kr tks Hkh de gks fn;s tkus dk izkfo/kku gS ftldh izfr fu;kZrd dks izfr o"kZ foRrh; lgk;rk dh vf/kdre okf"kZd lhek :0 2-00 yk[k gSAfoÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15 ,oa 2015&16 esa Øe'k% 16] 19 ,oa 16 fu;kZrdksa dks lgk;rk iznku dh x;hAfoRrh; o’kZ 2016&17] 2017&18 esa ;kstukUrxZr izfr o"kZ :0 15-00 yk[k dk ctV izkfo/kku fd;kx;kgSA

¼3½ fu;kZr lEcU/kh voLFkkiuk lqfo/kkvksa ,oa vU; fØ;k dykiksa ds fodkl gsrq jkT; dks lgk;rk ¼,lkbM½ ;kstuk fu;kZr ls tqM+s voLFkkiuk fodkl@ltu gsrq Hkkjr ljdkj }kjk ;g ;kstuk o"kZ 2002 ls ykxw gS rkfd fu;kZr dh xq.koRrk esa lq/kkj ds QyLo:i fu;kZr esa vfHkof) gks ldsA foÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa2016&17 esa Øe'k% 06] 13] 17 ,oa 17 ifj;kstuk,a iw.k Z dh x;hA foRrh; o"kZ 2015&16 ls ,lkbM ;kstuk dks Hkkjr ljdkj }kjk Mh&fyaDM fd;k x;k gSA bl ;kstuk ds vUrxZr fu;kZr voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodkl vc izns'k ljdkj ls izkIr jkT;ka'k ctV /kujkf'k }kjk fd;k tk jgk gSA

¼4½ fu;kZr uhfr 2015 mRrj izns'k dh fu;kZr uhfr 2015&20 flrEcj] 2015 esa?kk sf"krdhx;h] ftlds eq[; mn~ns'; fuEuor~ gS& 1 fu;kZr uhfr dk mn~ns'; fu;kZr esa rsth vkSj lrr fodkl ds fy, mPp ifj.kketud

cqfu;knh lqfo/kkvksa dk ltu djukA 2- ekStwnk fu;kZr ijd m|ksaxks ij /;ku dssafnzr dj mUgsa fu;kZr djus ds fy, vkSj c<+kok

nsus gsrq vko';d leFkZu iznku djukA 3- csgrj fu;kZr {kerk okys mRiknksa ds m|ksaxks dks izksRlkfgr djuk rFkk ubZ fu;kZr mUeq[k

bdkb;ksa dks mRrj izns'k esa viuk vk/kkj LFkkfir djus gsrq ,d vuqdwy okrkoj.k iznku djukA

4- gLrf'kYi] dkyhu vkSj gFkdj?kk oL= tSls ikjaifjd fu;kZr {ks=ksa esa ewY; lao/kZu vkSj xq.kkRed izfrLi/kkZ c<+kus gsrq izkS|ksfxd] fMtkbu fodkl vkSj dkS'ky mUu;u iznku djukA

5- xSj ijaijkxr {ks=ksa tSls bysDVªkfuDl vkSj lkWQVos;j] lsokvksa] tSo izk S|ksfxdh vkfn ds {ks= esa fu;kZr dh {kerk c<+kukA

[98]

6- ckxokuh mRikn] vU; izlaLdr mRiknksa vkSj vukt] dqDdqqV ,oa v.Mk] df"k vkSj izlaLdr

[kk| mRikn ds {ks= dh fu;kZr {kerk c<+k;h tk;sxhA 7- fu;kZr esa fujUrj mUu;u ds fy, {kerk fodkl dks izksRlkfgr djukA

8- ewY; of/kZr mRiknkas ds fu;kZr dks c<+kok nsukA 9- fo'ks"k VsªMksa esa ekuo lalk/ku izfrHkk ds iwy ds fodkl ds fy, laLFkkxr <+kapk iznku

djukA 10- fu;kZr esa fuckZ/k fodkl ds fy, ,d ljy] ikjn'khZ vkSj mRrjnk;h fofu;ked okrkoj.k

fodflr djukA

11- Hkkjr ljdkj dh fons'k O;kikj uhfr vUrxZr izns'k ds fu;kZr iz/kku uxjksa dks “Vkmu vkWQ ,DlhysUl” ;ksX; cukukA ifj;kstukvksa ds fØ;kUo;u@iwfrZ gsrq foRrh; o"kZ 2015&16 ds vUrZxr #0 62-50 djksM+

dh /kujkf'k dh Lohdfr izns'k ljdkj }kjk tkjh dh xbZA

8&mRrj izns'k gLrf'kYi izksRlkgu uhfr&2014 izns'k ds ijEijkxr gLrf”kYi m|ksxksa dks laj{k.k iznku djrs gq;s jk’Vªh; o

vUrjkZ’Vªh; ekax ds vuq:i fodkl ds u;s vk;keksa rd igq¡pkuk rFkk gLrf”kfYi;ksa ds thou Lrj esa fujUrj xq.kkRed lq/kkj yk;s tkus gsrq mRrj izns”k ljdkj }kjk izFke ckj gLrf”kfYi;ksa

ds izksRlkgu gsrq ÞmRrj izns'k gLrf'kYi izksRlkgu uhfr&2014ß cukbZ x;h gSA mDr uhfr ds vUrxZr ebZ] 2016 ls izns'k ds leLr ftyksa esa 02 pj.kksa esa gLrf'kfYIk;ksa dk losZ{k.k dk;Z lEikfnr fd;k tk jgk gSA igys pj.k esa gLrf'kYi ckgqY; 25 tuinksa esa ebZ] 2016 ls vxLr]

2016 rd los Z{k.k dk;Z djk;k x;k] ftuesa yxHkx 3-73 yk[k gLrf'kfYi;ksa dks fpfUgr fd;k x;kA f}rh; pj.k esa vo'ks"k 50 tuinksa esa vxLr] 2016 ls losZ{k.k dk;Z djk;k tk jgk gS]

ftlesa vDVwcj] 2016 rd dqy 58013 gLrf'kfYi;ksa dks fpfUgr fd;k x;k gSA

9& iz/kkuea=h jkstxkj ltu dk;Zdze iz/kkuea=h jkstxkj ltu dk;Zdze Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr rFkk ftyk m|ksx dsUnzk sa

}kjk lapkfyr gS] ftlds vUrxZr :0 25-00 yk[k rd ykxr dh ifj;kstuk dh LFkkiuk

djkdj ;qokvksa dks Lojkstxkj ds voljksa ls tksM+k tkrk gSA ;kstukUrxZr 15 izfr'kr ls 35 izfr'kr rd ekftZu euh vuqnku fn;s tkus dh O;oLFkk

dh x;h gSA ;kstuk esa fo'ks"k Js.kh ds ykHkkfFkZ;ksa ;Fkk& vuq0tk0@t0tk0@vU; fiNM+k oxZ@vYila[;d o efgykvksa bR;kfn }kjk xzkeh.k {ks=ksa esa LFkkfir fd;s tkus okys m|eksa ij 35

izfr'kr vuqnku dh O;oLFkk dh x;h gS rFkk lkekU; oxZ ds ykHkkfFkZ;ksa }kjk xzkeh.k {ks= esa LFkkfir dh tkus okyh ifj;kstukvksa ij 25 izfr'kr rd ds vuqnku dh O;oLFkk dh x;h gSA

blh izdkj 'kgjh {ks= esa LFkkfir gksus okyh ifj;kstukvksa ds fy, lkekU; oxZ ds ykHkkfFkZ;ksa ds fy, 15 izfr'kr rFkk fo'ks"k Js.kh ds ykHkkfFkZ;ksa gsrq 25 izfr'kr ekftZu euh vuqnku fn;s tkus

dh O;oLFkk dh x;h gSAfoÙkh; o"kZ 2013&14] 2014&15] 2015&16,oa 2016&17 esa Øe'k% 3395] 3812]2701,oa 974 ykHkkfFkZ;ksaZ dks lgk;rk iznku dh x;hAfoRrh; o"kZ 2017&18 esa ekg flrEcj]

2017 rd594 ykHkkfFkZ;ksaZ dks _.k forfjr gqvkA

[99]

10&fo'odekZ Je lEeku ;kstuk& foRrh; o"kZ 2017&18 ls izns'k ds ikjaifjd dkjhxjksa ¼c<+bZ]yksgkj]Vksdjh cqudj] dqEgkj

bR;kfn½ ,oa LFkkuh; fof'k"V m|ksxksa ds izksRlkgu gsrq ;kstukUrxZr LFkkuh; dkjhxjksa ,oa m|fe;ksa dks izf'k{k.k] midj.k] rduhd ,oa cktkj vkfn dh lqfo/kk,a miyC/k djk;h tk;sxh lkFk gh ekftZu euh ,oa C;kt vuqnku dh lqfo/kk Hkh vuqeU; gksxh A foRrh; o"kZ 2017&18 esa ;kstuk gsrq :01000-00 yk[k+ ctV /kujkf'k dh O;oLFkk dh xbZ gSA

11&ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnzksa dk vk/kqfudhdj.k ,oa mPphdj.k ;kstuk foRrh; o"kZ 2017&18 ls izns'k ds ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnzksa dk vkxkeh 5 o"kksZa esa ik;yV izkstsDV ds :i esa vk/kqfudhdj.k ,oa mPphdj.k fd;k tk;sxkA ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnzksa esa fofHkUu izdks"Bksa dh LFkkiuk dj mUgsa dkjiksjsV Lo:i iznku fd;k tk;sxkA dsUnzksa esa vk/kqfud dUlYVsalh izdks"B] flaxy foUMks Dyh;jsal izdks"B] vkbZ Vh izdks"B ,oa ifj;kstuk ltu izdks"B LFkkfir dj mUgsa vk/kqfud :i fn;k tk;sxkA

foRrh; o"kZ 2017&18 esa ;kstuk gsrq :0 400-00 yk[k+ ctV /kujkf'k dh O;oLFkk dh xbZ gS] ftlls izns'k ds 05 tuinksa dkuiqj] y[kuÅ] esjB] xksj[kiqj ,oa okjk.klh ds ftyk m|ksx ,oa m|e izksRlkgu dsUnz ds Hkouksa dk vk/kqfudhdj.k ,oa mPphdj.k fd;k tk;sxkA

12&eq[;ea=h ;qok Lojkstxkj ;kstuk m0iz0 lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e uhfr&2016 ds vUrZxr lw{e m|eksa dks c<+kok nsus

,oa izns'k ds f'kf{kr ;qok csjkstxkjksa dks Lojkstxkj ds volj iznku djus ds mÌs'; ls **eq[;ea=h ;qok Lojkstxkj ;kstuk** lapkfyr fd;s tkus dk fu.kZ; fy;k x;k gSA

;kstukUrxZr m|ksx {ks= gsrq :0 25-00yk[k ,oa lsok {ks= gsrq :0 10-00yk[k rd dk _.k miyC/k djk;s tkus dk izkfo/kku gSA m|ksx {ks= ds _.kksa ds fy, 25izfr'kr vf/kdre :0 6-25yk[k ,oa lsok {ks= gsrq vf/kdre :0 2-50yk[k dh lfClMh Hkh ykHkkfFkZ;ksa dks miyC/k djk;s tkus dh O;oLFkk gSA

m0iz0 ds ewy fuoklh ftudh vk;q 18 ls 40 o"kZ ds e/; gks] gkbZLdwy mRrh.kZ gks rFkk fdlh Hkh foRrh; laLFkku ls fMQkYVj u gksaa] ,sls O;fDr ;kstukUrxZr ik= gksxsaA

p;u lfefr ds p;uksijkUr 7 fnuksa ds vUnj vkosnu i= cSadksa dks izsf"kr fd, tkrs gSaA lacaf/kr cSad ,d ekg ds vUnj _.k Lohdfr iznku djrs gSa rFkk vH;fFkZ;ksa ds izf'k{k.k ds mijkUr ,d ekg ds vUnj _.k forj.k dh dk;Zokgh dh tkrh gSA fjtoZ cSad ds fu;ekuqlkj dksysVjy xkjaVh nsuh gksrh gSA Dyse ds 7fnuks a ds vUnj vH;FkhZ ds [kkrs esa lfClMh VªkalQj dh tkrh gSA ;kstukUrxZr o"k Z 2017&18 'kklu Lrj ls ctV /kujkf'k dk vkoaVu izrhf{kr gSA 13&tuin Hknksgh esa dkisZV cktkj dh LFkkiuk tuin Hknksgh esa dkisZV cktkj dh LFkkiuk dk izLrko yk;k x;kA ifj;kstuk fuekZ.k ykxr :0 124-78 djksM+ ds lkis{k foRrh; o’kZ 2014&15 esa :0 15-00 djksM+ dk ctV Lohdr fd;k x;k] tks dk;Znk;h laLFkk m0iz0 jktdh; fuekZ.k fuxe fy0 dks miyC/k djk fn;k x;kA foRrh; o’kZ 2015&16 esa :0 50-00 djksM+ dk ctV Lohdr fd;k x;k] tks dk;Znk;h laLFkk m0iz0 jktdh; fuekZ.k fuxe fy0 dks mudh ekax ds vuqlkj :0 50-00 djksM+ miyC/k djk fn;k x;kA foRrh; o"kZ 2017&18 esa #0 9-00djksM+ dk ctV izkfo/kku gqvk gSA

[100]

14& ,e0,l0,e0bZ0 iksVZy lwpuk rduhsd dk vf/kdre mi;ksx djrs gq, izns'k ds ,e,l,ebZ {ks= ,e,l,ebZ iksVZy ds :i essa ,d ,slk O;olkf;d IysVQkeZ miyC/k djkus dk iz;kl fd;k tk jgk gS tgka m|fe;ksa dks m|e LFkkiuk ds laca/k esa ,d gh LFkku ij lHkh vko';d lwpuk,a miyC/k djkus ds lkFk gh og vius vko';drkvksa ds vuq:i mRiknksa dk izn'kZu dj ldsaxsA,e,l,ebZ iksVZy ds fodkl ds fy, o"kZ 2015&16 esa :0 10-00 yk[k dh ctV Lohdfr 'kklu }kjk dh xbZA

,e,l,ebZ iksVZy ds fodkl ds fy, o"kZ 2015&16 esa :0 10-00 yk[k dh ctV Lohdfr 'kklu }kjk dh xbZA foRrh; o"kZ 2016&17 esa 137-20 yk[k ,oa o"k Z 2017&18 esa 54-15 yk[kdk ctV izkfo/kku gSA

15&,e-,l-,e-bZ-uhfr Qjojh] 2016 esa ,e- ,l- ,e- bZ- uhfr&2016 dk iz[;kiu fd;k x;k gSA bl uhfr esa ,e-,l-,e-bZ- dh okf"kZd nj 12 izfr'kr bZ&xousaZl dk leqfpr mi;ksx rduhdh mUu;u dks c<+kok nsuk] ,e-,l-,e-bZ- {ks=ksa dks vf/kd izfrLi/khZ cukuk] izns'k esa mi;qDr vkS|ksfxd voLFkkiuk lqfo/kkvksa dk fodkl ,oa mPphdj.k djuk rFkk ,e-,l-,e-bZ- gsrq foHkkx ds QSflyhVsVj dh Hkwfedk ds fuoZgu ds lkFk&lkFk ,e-,l-,e-bZ- {ks=ksa esa efgykvksa] vuqlwfpr tkfr;ksa@tutkfr;ksa] vU; fiNM+s oxksZa ] vYila[;dksa rFkk fodykaxksa dh Hkkxhnkjh dh izkFkfedrk ds vk/kkj ij c<+kok fn;k tk;sxkA

16&dsUnzh; nj vuqcU/k ;kstuk 1&ek=k vuqcU/k ds vUrxZr lkexzh dz; esa izns'k dh lw{e ,oa y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks dz;

ojh;rk iznku djus ds vkns'k fuxZr fd, x;sA

2&nj vuqcU/k ds vUrxZr lkexzh dz; esa izns'k dh lw{e ,oa y?kq vkS|ksfxd bdkbZ;ksa dks dz; ojh;rk iznku djus ds vkns'k fuxZr fd, x;sA

3&dsUnzh;dr nj vuqcU/k dh O;OkLFkk m|ksx funs'kky; ,oa m|e izksRlkgu Lrj ij ykxw dh xbZ gS rFkk m|ksx funs'kky; ,oa m|e izk sRlkgu dks jkT; dz; laxBu¼,lihvks½ ukfer fd;k x;k gSA

4&mRrj izns'k izksD;ksjesaV eSuqvy ¼izD;ksjesaV vkQ xqM~l½ dk izk[;kiu fd;k x;k gSA

17&m0iz0 fu;kZr lao/kZu ifj"kn dk xBu fu;kZr uhfr mRrj izns”k 2015 ds izkfo/kkukUrxZr izns”k esa fu;kZr ,oa gLrf'kYi {ks= dh bdkbZ;ksa dks c<+kok nsus] mUgsa laj{k.k iznku djus] fofHkUu vUrjkZ’Vªh; O;kikj esyksa esa mRrj izns'k ds czk.M izeks'ku ds mn~ns'; ls uoEcj] 2015 }kjk izns'k Lrj ij **mRrj izns'k ,DliksVZ izeks'ku dkmfUly** dk xBu fd;k x;kA

mDr ifj"kn }kjk ubZ fu;kZrd bdkbZ;ksa ds fy, fgrdkjh ifjos'k] csgrj foi.ku lqfo/kk;sa] u;s cktkjksa ls lEcfU/kr voljksa dh igpku] xq.koRrk ,oa iSfdax ds vUrZjk"Vªh; ekudks dk vaxhdj.k vkfn dk;ksZ gsrq vkbZ-lh-Mh-lh-,Q-,l- ds mPphdj.k ,oa jsy@jksM+ usVodZ ls dusDVhfoVh] fons'kkh cktkjksa es os;j gkml ,oa 'kks :El dh LFkkiuk] fMtkbu lsUVj] fMtkbu ySc] fMtkbu cSad] Vwy :e vkfn dh LFkkiuk] fu;kZrdksa ds Lo;a lgk;rk lewgksa dk xBu] fu;kZRk gsrq uokpkj dks izksRlkgu ,oa jkW&eSVsfj;y cSadksa dh LFkkiuk ds egRoiw.kZ dk;Z fd;s tk;saxsA

[101]

18&,e0,l0,e0bZ0 ikfylh ?kksf"kr fd;k tkuk

mRrj izns'k fo'kky {ks=Qy ,oa izpqj tula[;k rFkk HkkSfrd ,oa izkdfrd lalk/kuksa ls ifjiw.kZ gSA ,sls esa fo'kky ;qok 'kfDr dh ÅtkZ dk lnqi;ksx djrs gq, mRrj izns'k dks vkS|ksfxd nf"V ls vxz.kh jkT; cukrs gq, O;kid iSekus ij jkstxkj ltu dh vikj laHkkouk,a gSa A lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e {ks= tgkW ,d vksj de iwWth ,oa de LFkku esa ogn iSekus ij jkstxkj@Lojkstxkj ds volj mRiUu djkrs gSa] ogha nwljh vksj i;kZoj.kh; nf"V ls Hkh vf/kd vuqdwy gksrs gSaA bl izdkj bu m|eksa ds fodkl ls tgkWaaa izns'k dk lekos'kh ,oa cgqvk;keh fodkl gksrk gS ogha jkstxkj ltu dh vlhe lEHkkouk,W Hkh mRiUu gksrh gSaA

bl izdkj lw{e] y?kq ,oa e/;e m|e dh egRoiw.kZ Hkwfedk rFkk muds fodkl ds le{k fo|eku pqukSfr;ksa dks nf"Vxr j[krs gq, bl {ks= ds Rofjr fodkl gsrq izns'k ljdkj }kjk mRizsjd ds :i esa ,e-,l-,e-bZ-ikWfylh tkjh djus dk fu.kZ; fy;k x;k gS] rkfd bl {ks= ds fodkl gsrq lHkh vko';d iz;klksa dks lwphc) djrs gq, fu/kkZfjr le; lhek esa mUgsa ykxw djus dk iz;kl fd;k tk ldsA ,e,l,ebZ Mªk¶V ikfylh rS;kj dj yh xbZ gS rFkk 'kh?kz gh bls ?kksf"kr djrs gq, ykxw fd;k tk;sxkA

[kfut vUos"k.k vkfFkZd fodkl esa [kfutksa ds egRo dks nf"Vxr j[krs gq, izns'k esa miyC/k [kfut

lEink ds ;FkklEHko vf/kdre ,oa ykHkizn mi;ksx dks lqfuf'pr djus ds mn~ns'; ls izns'k esa HkwrRo ,oa [kfudeZ funs'kky; dh LFkkiuk dh x;h gSA HkwrRo ,oa [kfudeZ funs'kky; HkwxHkZ esa fNis [kfutksa ds vUos"k.k ,oa ekufp=.k ls lEcfU/kr leL;kvksa dk v/;;u dj [kuu LFkyksa dk p;u ,oa [kuu dk;ksZ }kjk vf/kdre [kfut jktLo ,d= djus dk mRrjnkf;Ro fuHkkrk gSA mRrj izns'k esa Kkr [kfutksa dk [kuu] foi.ku rFkk [kfutksa ij vk/kkfjr bdkb;ksa dh la;qDr m|e ds :i esa LFkkiuk tSls egRoiw.kZ dk;kasZ dk lEiknu fd;k tkrk gSA

izns'k esa vc rd fd;s x;s [kfut vUos"k.k ds vUrxZr izns'k esa Lo.kZ] ykSg v;Ld] XywdksukbZV] ik;jksfQykbV] Mk;Liksj o jkWd QkLQsV] iksVk'k] flfydk lS.M o phuh feV~Vh ds [kfut Hk.Mkjks dh iqf"V gq;h gSA tuin lksuHknz esa pk;uk Dys dk 16-5 fefy;u Vu] yfyriqj esa DokV~Zt dk 12 fefy;u Vu] egksck esa DokV~Zt dk 10 fefy;u Vu] >kalh esa DokV~Zt dk 45 fefy;u Vu] ,sLcsLVl dk 0-3 fefy;u Vu] fp=dwV esa iksVk'k dk 50 fefy;u Vu rFkk lksuHknz esa Lo.kZ /kkrq 305 fd0xzk0 ,oa yfyriqj esa 1687 fd0xzk0 Lo.kZ ds vuqekfur Hk.Mkjksa dk vkadyu fd;k x;k gSA izns'k ds mRrj izns'k jkT; HkwoSKkfud dk;Zdkjh ifj"kn~ }kjk foRrh; o"k Z 2015&16 gsrq vuqekfur 05 ifj;kstuk,a fofHkUu tuinksa esa yfyriqj] >kalh o lksuHknz esa pyk;h tk jgh gS ftuesa eq[;r% Lo.kZ /kkrq] IysfVue lewg ds rRo] ykSg v;Ld dh [kkst lEcU/kh vUos"k.k dk;Z rFkk [kuu dk i;kZoj.k ij izHkko dk v/;;u fd;k tk jgk gSA [kfut jktLo ,oa mRiknu dh nf"V ls izns'k ds 12 tuinksa dks [kfut ckgqY; tuinksa ds :i esa fpfUgr fd;k x;k gSA izns'k esa eq[; [kfutksa dh [kkst esa futh dEifu;ksa }kjk Hkh :fp yh tk jgh gSA

izns'k esa eq[; [kfutksa rFkk mi[kfutksa ds [kuu ds QyLo:i izns'k dks u dsoy Hkkjh ek=k esa jktLo dh izkfIr gks jgh gS] vfirq cM+h la[;k esa yksxksa dks izR;{k ,oa vizR;{k :i ls jkstxkj ds volj izkIr gks jgsa gSaA

çns'k esa eq[; [kfut inkFkksZ ds vUrxZr ckDlkbV] Mk;Liksj] MksyksekbV] ftIle] pwus dk iRFkj]eSXuslkbV] vksdj ¼xs:½] QkLQksjkbV] ik;jksQkbykbV] flfydk lS.M] xU/kd]LVhVkbVrFkk dks;yk vkfn dh x.kuk dh tkrh gS] tcfd lk/kkj.k ckyw] bekjrh iRFkj] bZV cukus dh feV~Vh] ekSjax] ctjh] dadM+ 'kksjk] laxejej rFkk ykbeLVksu dh x.kuk mi[kfut inkFkksZ ds vUrxZr dh tkrh gSA

[102]

mRrj izns'k ds eq[; [kfut inkFkks Z ds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ls lEcfU/kr vkadM+s rkfydk 8-05 esa fn;s tk jgs gSa%&

rkfydk&8-05

Øz0la0

mRrj izns'k esa eq[; [kfut inkFkksZ ds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ds vkadM+s

[kfut inkFkZ mRiknu dk ewY;

¼yk[k #- esa½ xr o"kZ dh vis{kk %

of)

Ikfjek.k ¼^000½ eh-Vu-

xr o"kZ dh vis{kk % of)

2015&16 2016&17* 2015&16 2016&17* 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4

LVhVkbV xU/kd dks;yk pwus dk iRFkj

& &

136930 3965

& &

155405 3776

& &

13-50 ¼&½4-77

& 47836 12689 2596

& 42013 14401 2443

¼&½12-17

13-49 ¼&½5-89

*vufUre mi [kfut inkFkksZa dh Hkh viuh egRrk gSA bu inkFkkasZ dh miyC/krk Hkh ns'k@izns'k ds vkfFkZd Lrj ds fy, dkQh egRoiw.kZ Hkwfedk vnk djrh gSA mi [kfut inkFkksZ esa lk/kkj.k ckyw] bekjrh iRFkj] ekSjax] ctjh rFkk laxejej izeq[k gSaA buds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ds vkadM+s rkfydk 8-06 esa fn;s tk jgsa gSa&

rkfydk&8-06

Øe

la0

mRrj izns'k esa mi [kfut inkFkksZ ds mRiknu dk ewY; ,oa ifjek.k ds vkadM+s

mi [kfut inkFkZ

mRiknu dk ewY;¼yk[k :- esa½ ifjek.k¼yk[k ?kuehVj½ 2015&16 2016&17* xr o"kZ

dh vis{kk

% of)

2015&16 2016&17 xr o"kZ dh vis{kk

% of) 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7

lk/kkj.k ckyw LySc LVksu fxV~Vh xzsukbV bZV cukus dh feV~Vh ekSjax Cktjh

36453-14 2295-85 306408-83 3911-17 195375-0

46835-48 1194-29

13061-70 3204-00 578653-22 4961-25 395622-50

23169-65 286-36

¼&½64-2 39-6 88-9 26-8 102-5

¼&½50-5 ¼&½76-0

165-70 0-79 480-57 0-24 488-44

62-45 3-14

36-28 0-71 526-05 0-18 791-25

23-17 0-38

¼&½78-1 ¼&½10-1 9-5

¼&½25-0 62-0

¼&½62-9 ¼&½87-9

*vufUre mijksDr rkfydk ls Li"V gS fd mRrj izns'k esa o"kZ 2015&16 dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lk/kkj.k ckyw] ekSjax rFkk Cktjh d¨ N¨M+dj 'ks"k mi [kfut inkFkks Z ds mRiknu ds ewY; esa of) ifjyf{kr gqbZ gSA lokZf/kd of) ¼102-5 izfr'kr½ bZV cukus dh feV~Vh ds ewY; esa gqbZ gSA blh izdkj xr o"kZ dh vis{kk o"kZ 2016&17 esa lk/kkj.k ckyw] LySc LVksu]xzsukbV]ekSjax ,oa Cktjh d¨ N¨M+dj 'ks"k [kfut inkFkksZ ds mRiknu esa of) gqbZ gSA

*********

[ 103 ]

v/;k;&9 lsok {ks=

jk"Vªh; ys[kk lakf[;dh oxhZdj.k ds vuqlkj lsok {ks= ds vUrxZr ifjogu laxzg.k rFkk lapkj] O;kikj gksVy ,oa tyiku xg] cSad O;kikj rFkk chek] LFkkoj laink] vkokl xgksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok,a] lkoZtfud iz'kklu ,oa vU; lsok, [k.MlfEefyr gSA lsok {ks= ds vUrxZr vusd fØ;kdyki vkrs gaS ftudh dbZ fo'ks"krk,a rFkk vk;ke gSaA dqN lsok,a mPp izkS|ksfxdh vkSj fo'ks"kKrk dh gSa rks dqN lkekU; lsok,a ;Fkk cky dfVax rFkk oL= /kqykbZ vkfn Hkh gaSA blh izdkj ls dqN lsok,a laxfBr rFkk dqN vlaxfBr gSaA bl dkj.k bl {ks= ds ;ksxnku dks vkadus gsrq izns'k Lrj ij vkadM+ksa dh miyC/krk eq[; pqukSrh gSA

Lksok [k.M dk fu"iknu vk/kkj o"kZ 2011&12 ij tkjh izns'k ds o"kZ 2016&17dsRofjr vuqekuksa ds vuqlkj lsok {ks= tks jk"Vªh; ys[kk lakf[;dh ds oxhZdj.k esa rrh;d {ks= ds uke ls tkuk tkrk gS] dk izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa LFkk;h Hkkoksa ij yxHkx 50-1 izfr'kr dk va'knku gStcfd izkFkfed rFkk f}rh;d {ks= dk ;ksxnku dze'k% 25-4izfr'kr rFkk 24-5izfr'kr gSA bl izdkj lsok {ks= dk egRo Lo;a fl) gSAo"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa bl {ks= dh of) nj dze'k% 8-1 izfr'kr rFkk 7-5 izfr'kr jgh gSA izpfyr Hkkoksa ij izns'k ds ldy ewY; oËkZu esa lsok {ks= dk ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 45-5 izfr'kr Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa 49-0 izfr'kr gks x;k gSA

rkfydk&9-01

en

izns'k ds ldy ewY; o/kZu esalsok {ks= dh of)nj rFkk izfr'kr forj.k

¼LFkk;h Hkkoksa ij½

o"kZ

2011&12 2012&13 2013&14 2014&15 2015&16* 2016&17#

1 2 3 4 5 6 7 of) nj & 6-8 7-1 9-2 8-1 7-5 izfr'kr forj.k 45-5 46-3 47-0 49-6 50-0 50-1

*vufUre vuqeku #

Rofjr vuqeku

7.1

9.2

8.1

7.5

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

izns'k ds l dy ewY; o/kZu esa l sok {ks= dh of) nj¼LFkk;h Hkkoksa i j½

of) nj

izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa lsok {ks= dh o`f) nj

[ 104 ]

mi&[k.Mokj lsok {ks= dk fo'ys"k.k

¼1½ifjogu laxzg.k rFkk lapkj jk"Vªh; ys[kk lakf[;dh ds oxhZdj.k ds vuqlkj ifjogu laxzg.k rFkk lapkj ds vUrxZr

vf/klajpukRed {ks= ;Fkk jsyos] ok;q;ku ifjogu rFkk foRrh; lsok,a vkfn Hk.Mkj.k] lwpuk ,oa lapkj lacU/kh lsok,a jsyos ds vfrfjä vU; ifjogu lsok,a 'kkfey dh tkrh gSaA bl [k.M esaa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj LFkk;h Hkkoksa ijo"kZ 2011&12 esa ldy ewY; o/kZu:Œ40475 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ 78925 djksM+ gks x;k gSA o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa bl [k.M esa dze'k% 12-7rFkk 9-6 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSA izpfyr Hkkoksa ij jkT; ds ldy ewY; oËkZu esa bl [k.M dk ;ksxnku o"kZ 2011&12 esa 5-9 izfr'kr Fkk tks c<+dj 2016&17 esa 8-1 izfr'kr gks x;k gSA

Hk.Mkj.k dk o"kZ 2016&17 esa ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij :Œ1317 djksM+] lwpuk ,oa lapkj lacU/kh lsokvksa dk ewY; o/kZu :Œ 23254 djksM+ Fkk tks foxr o"kZ 2015&16 ls Øe'k% 20-2 izfr'kr rFkk 18-5 izfr'kr vf/kd gSA mYys[kuh; gS fd izlkj.k lEcU/kh lsokvksa dks ubZ Ja[kyk esa 'kkfey fd;k x;k gSA izns'k esa ;g {ks= ,d fodkl dh izsjd 'kfä ds :i esa lkeus vk;k gSA

rkfydk&9-02

o"kZ

ifjogu] laxzg.k rFkk lapkj [k.M dk ldy ewY; o/kZu ¼djksM+ :Œesa½

izpfyr Hkkoksa ij LFkk;h ¼2011&12½ Hkkoksa ij of)njLFkk;h Hkkoksa ij 2011&12 40474-68 40474-68 & 2012&13 49183-57 46397-68 14-6 2013&14 61010-10 52325-24 12-8 2014&15 72438-56 63878-80 22-1 2015&16 82412-68 72023-32 12-7 2016&17 91477-46 78925-00 9-6

4047

4.68

4918

3.57

6101

0.1 7243

8.56

8241

2.68

9147

7.46

4047

4.68

4639

7.68

5232

5.24

6387

8.8 7202

3.32

7892

5.0

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

ifjogu] laxzg.k rFkk lapkj [k.M dk ldy ewY; o/k Zu¼ djk sM+ : es a ½

izpfyr Hkkoks ij LFkk;h Hkkoks ij

¼2½ O;kikj gksVy ,oa tyiku xg

[ 105 ]

bl [k.M esa O;kikj] gksVy ,oa tyiku xgds lkFki;ZVu m|ksx Hkh 'kkfey gSA o"k Z 2016&17ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkjbl [k.M dk ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij o"k Z 2011&12 ess :Œ69466 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ 95606 djksM+ gks x;k gSAo"kZ 2015&16 o Ok"kZ 2016&17 esa bl [k.M esa dze'k% 10-4 o 6-1 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSAizns'k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku izpfyr Hkkoksa ij 10-2 izfr'kr Fkk] tks ?kVdj o"k Z 2016&17 esa 9-4 izfr'kr jg x;k gSA

izns'k vius i;ZVu {ks= dh iw.kZ {kerk dk iz;ksx dj bl [k.M dh of) nj rFkk ;ksxnku dks c<+k ldrk gSA i;ZVu ea=ky;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ds }kjk n'kk Z;s x;s vakdM+ksa ds vk/kkj ij Hkkjr o"kZ esa vkus okys fons'kh i;ZVdksa dh la[;k esa mRrj izns'k dks rrh; LFkku rFkk Hkkjrh; i;ZVdksa esa f}rh; LFkku n'kkZ;k x;k gSA izns'k esa o"kZ 2017 esa dqy i;ZVd 2490-46 yk[k esa Hkkjrh; i;ZVdksa dh la[;k 2455-75 yk[k ,oa fons'kh i;ZVdksa dh la[;k 34-71 yk[k lfEefyr gSaA i;ZVu m|ksx dk vFkZO;oLFkk ds fofHkUu {ks=ksa ij vxzxkeh rFkk i'pxkeh izHkko gksrk gS rFkk ;g {ks= fodkl ds mRizsjd ds #i esa dk;Z dj ldrk gSA izns'k eas i;ZVu esa fodkl ,oa jkstxkj dh vikj laÒkouk,a gaSA i;ZVu {ks= dh egŸkk ds nf"Vxr i;ZVu uhfr 2016 dk fuekZ.k fd;k x;k gS ftlesa izns'k esa i;ZVu {ks= esa miyC/k pqukSfr;ksa dks fpfUgr djrs gq, i;ZVu uhfr 1998 esa fpfUgr izns'k ds 7 i;ZVu {ks=ksa ds vfrfjDr vU; uohu {ks=ksa dh igpku dj leLr i;ZVu {ks=ksa es vk/kkjHkwr lajpuk ds fodkl ij cy fn;k x;k gSA

rkfydk&9-03

o"kZ

O;kikj] gksVy ,oa tyiku xg dk ldy ewY; o/kZu

¼djksM+:Œesa½

izpfyr Hkkoksa ij LFkk;h¼2011&12½ Hkkoksa ij of)njLFkk;h Hkkoksa ij

2011&12 69466-00 69466-00 &

2012&13 74725-00 69760-21 0-4

2013&14 86690-15 76796-66 10-1

2014&15 93256-22 81625-72 6-3

2015&16 99086-84 90103-82 10-4

2016&17 106957-91 95605-95 6-1

¼3½ foÙkh; lsok,a bl [k.M ds vUrxZr leLr foÙkh; lsok,a lfEefyr gSaA bl [k.M esaa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds lkFk ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoks a ij o"kZ 2011&12 esa :Œ25182 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ40068 djksM+ gks x;k gSA bl [k.M esa o"kZ 2015&16 o 2016&17 nksuks gh o"kksZa esa 9-1 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSAizns'k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku izpfyr Hkkoksa ij 3-7 izfr'kr jgktks o"kZ 2016&17 esa 3-8 izfr'kr g® x;k gSA mYys[kuh; gS fd bl [k.M ds vuqeku gsrq izns'k Lrj ij vakdM+ksa dh miyC/krk ugha gS] ;s vkadM+s dsUnzh; lkaf[;dh; dk;kZy;] Hkkjr ljdkj] ubZ fnYyh ls izkIr gksrs gSa tks fjt+oZ cSad vkWQ bf.M;k }kjk miyC/k djk;s tkrs gSaA

rkfydk&9-04

foRrh; lsok;sa [k.M dk ldy ewY; o/kZu

[ 106 ]

¼djksM+:Œesa½ o"kZ izpfyr Hkkoksa ij LFkk;h¼2011&12½ Hkkoksa ij of)njLFkk;h Hkkoksa ij

2011&12 25182-00 25182-00 & 2012&13 28120-02 27751-93 10-2

2013&14 31396-89 30274-42 9-1 2014&15 35209-22 33662-47 11-2

2015&16 39360-94 36725-83 9-1 2016&17 43375-76 40067-88 9-1

¼4½ LFkkoj laink] vkokl xgksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok,a bl[k.M ds vUrxZr LFkkoj laink] dEI;wVj rFkk lwpuk lEcU/kh lsok,a] O;olkf;d] oSKkfud rFkk rduhdh xfrfof/k;ka]'kks/k ,oa fodkl xfrfof/k lfgr] iz'kklfud rFkk lgk;d lsokvksa lEcU/kh xfrfof/k;ka]vkokl xgksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok,a lfEefyr gSaA bl [k.M esaa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij o"k Z 2011&12 esa :Œ97454djksM+ Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa :Œ129306 djksM+ gks x;k gSAbl[k.M esa o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&2017esa dze'k% 5-9izfr'kr o5-2izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSA izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku izpfyr Hkkoksa ij 14-3 izfr'kr Fkk tks c<+dj o"kZ 2016&17 esa 15-4 izfr'kr gks x;kAlsok [k.M ds vUrxZr bl mi[k.M dk ;ksxnku lokZf/kd gSA

rkfydk&9-05

¼djksM+:Œesa½ LFkkoj laink] vkokl xgksa dk LokfeRo rFkk O;olkf;d lsok;sa [k.M dk ldy ewY; o/kZu

2518

2.0 2812

0.02

3139

6.89

3520

9.22

3936

0.94

4337

5.76

2518

2.0 2775

1.93

3027

4.42

3366

2.47

3672

5.83

4006

7.88

0.0

10000.0

20000.0

30000.0

40000.0

50000.0

2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17

foRrh; l sok;sa [k.M dk l dy ewY; o/kZu¼ djksM+ : esa ½

i zpfy r Hkkoks i j LFkk; h Hkkoks i j

foRrh; lsok;sa [k.M dk ldy ewY; o/kZu

[ 107 ]

o"kZ izpfyr Hkkoksa ij LFkk;h¼2011&12½Hkkoksa ij of)njLFkk;h Hkkoksa ij

2011&12 97454-00 97454-00 &

2012&13 115278-00 104556-86 7-3

2013&14 130185-00 109552-19 4-8

2014&15 145156-38 116096-88 6-0

2015&16 159403-72 122933-50 5-9

2016&17 174880-51 129306-21 5-2

¼5½ lkoZtfud iz'kklu lkoZtfud {ks= dh lsokvksa ds vUrxZr izns'k ljdkj] izns'k dh leLr xzkeh.k rFkk uxjh; LFkkuh; fudk;] Lok;Ùk'kklh laLFkk,a rFkk Nkouh ifj"kn dks lfEefyr fd;k tkrk gSA bl [k.M esaa o"k Z 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"kZ 2011&12 esa ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij:Œ42348 djksM+ Fkk tks fd o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ57172 djksM+ gks x;k gSA o"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&17 esa bl [k.M esa dze'k% 3-1 izfr'kr rFkk 9-2 izfr'kr dh of) nj ifjyf{kr gq;h gSA izpfyr Hkkoksa ij izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa bl [k.M dk ;ksxnku 6-3 izfr'kr jgk gSA

rkfydk&9-06

o"kZ

lkoZtfud iz'kklu [k.M dk ldy ewY; o/kZu

¼djksM+ :Œesa½


2011&12 42348-00 42348-00 &

2012&13 50587-00 47261-00 11-6

2013&14 54835-00 48468-00 2-6

2014&15 59737-24 50806-04 4-8

2015&16 63081-22 52360-11 3-1

2016&17 71900-96 57171-79 9-2

¼6½ vU; lsok,a bl [k.M ds vUrxZr f'k{kk rFkk LokLF; lsokvksa lEcU/kh lsokvksa ds lkFk gh

euksjatukRed] lkaLdfrd] [ksy&dwn xfrfof/k;ka] la?kksa dh lnL;rk lEcU/kh xfrfof/k;ka] O;fäxr lsok,a ;Fkk oL= mRikn dh lkQ&lQkbZ] ckyksa dh dfVax rFkk vU; C;wVh lSywu] nthZ vkfn dh lsok,a Hkh lfEefyr gSA bl izdkj bl [k.M essa,sls fØ;kdyki 'kkfey gSa] ftudh dbZ fo'ks"krk,a vkSj vk;ke gSaA bl [k.M esaa o"kZ 2016&17 ds Rofjr vuqekuksa ds vuqlkj o"k Z 2011&12 esa ldy ewY; o/kZu LFkk;h Hkkoksa ij :Œ35401 djksM+ Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj :Œ49259-74 djksM+ gks x;k gSAo"kZ 2015&16 o o"kZ 2016&2017esa bl[k.M esa dze'k% 8-0izfr'kr rFkk10-3izfr'kr dh of) ifjyf{kr gq;h gSA izpfyr Hkkoksa ij izns'k ds ldy ewY; o/kZu esa o"kZ 2011&12 esa bl [k.M dk ;ksxnku 5-2izfr'kr Fkk tks o"kZ 2016&17 esa c<+dj 5-8 izfr'kr gks x;k gSA

rkfydk&9-07

[ 108 ]

o"kZ

vU; lsok,a [k.M dk ldy ewY; o/kZu

¼djksM+ :Œesa½


2011&12 35401-00 35401-00 &

2012&13 38629-00 35684-38 0-8

2013&14 43180-00 37429-02 4-9

2014&15 50350-71 41349-88 10-5

2015&16 56851-07 44643-75 8-0

2016&17 66020-35 49259-74 10-3

lsok {ks= ,oa jkst+xkj

izns'k eas lsok {ks= izeq[k jkstxkj iznkrk {ks= gSA izf'k{k.k ,oa lsok;kstu dk;kZy; }kjkmiyC/k djkbZ x;h lwpuk ds vuqlkj ekpZ] 2016dks lsok {ks= esa 12-62 yk[k deZpkjh

lkoZtfud {ks= esa dk;Zjr jgs gSaA

rkfydk&9-08

vkS|ksfxdoxZ

izns'k esa lkoZtfud {ks= esa vkS|ksfxd oxhZdj.k ds vuqlkj dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k

vkS|ksfxd fooj.k

dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k

1 2 3

ß,pÞ ifjogu ,oa Hk.Mkj.k 233184

ßvkbZÞ vkoklh; ,oa [kk| lsok fdz;k;sa 397

ßtsÞ lwpuk ,oa lapkj 22892

ßdsÞ foRrh; ,oa chek fdz;k;sa 102981

ß,yÞ fj;y LVsV fdz;k;sa 0

ß,eÞ O;olkf;d] oSKkfud ,oa rduhdh fØ;k;sa 20244

ß,uÞ iz'kkldh; ,oa lgk;frr lsok;sa 476 ßvksÞ Ykksd iz'kklu ,oa j{kk] vko';d lkekftd

lqj{kk 540869

ßihÞ f'k{kk 234648

ßD;wÞ Ekkuo LokLF; ,oa lkekftd dk;Z 101320

ßvkjÞ dyk] euksjatu ,oa vkeksn&izeksn fØ;k;sa 2151

ß,lÞ vU; lsok dk;Z 3278

[ 109 ]

vkS|ksfxdoxZ vkS|ksfxd fooj.k

dk;Zjr deZpkfj;ksa dh la[;k

1 2 3

;ksx 1262440

************

leh{kk - upupdes.up.nic.in/esd/reports/aarthik samiksha 2016-17.pdf · [1] v/;k;&1 vfk ,z o la...

Documents