अ��ीय अतुलानंद चौधरी १ संपादकीय मंदार वाडेकर २

छत्रपती िशवाजी महाराज आया� आगाशे ३

गाईड! गाईड! िबपीन राऊत ४

मैत्री रिसका िशतल िमटकरी ५

र� िचत्र आरव को�े ६

ते उनाड वाचनाचे िदवस मंदार वाडेकर ७

एक नाठाळ िव�ा कागळ ९

श्री गणपती प्राची डांगे १०

काही फरक नाही पडत मंदार वझे ११

Lexophiles �णजेच भाषापे्रमी मंिजरी जोशी १२

Nurturing Cultural Harmony वैदेही िफरके १३

फुलपाख� मंदार वझे १३

लेखणी रिसका िशतल िमटकरी १४

श्री कृ� प्राची डांगे १५

पौरािणक कथा आिण काही िवचारवंतांकडून होणारे िवपय�� भा� कुमार जोशी १६

एकांत रिसका िशतल िमटकरी १९

The Dark Side of Technology ओजस िफरके २०

मराठी शाळा – �ेनो अनुजा साठे २२

र� िचत्र आरव को�े २३

िव�ा िवकास शाळा – अिव�ग चैत्राली गोगटे २४

मराठी शाळा - Valley Ranch वै�वी आपटे २५

'बु�ीबळाचा राजा' रामचंद्र सपे्र अजय पोळ २६

पान क्र.

1

नम�ार मंडळी,

आप�ा महारा�� मंडळाचा 'प्रितिबंब' वािष�क �रिणकेचा हा अंक आप�ा हाती देताना आ�ा सव� सिमती सद�ांना अितशय आनंद होत आहे. िवशेष उ�ेखनीय बाब �णजे, हे प्रकाशन िशव-जयंती�ा शुभिदनी कर�ाचा सुवण�-योग जुळून आला आहे.

बघता-बघत हे वष� संपत आले आिण साहिजकच मागे वळून पाहावेसे वाटते आहे. आई भवानी�ा कृपेने मंडळाचे सारे काय�क्रम िनिव�� पार पडले. आपणा सवा�चा उ�फूत� प्रितसाद आिण �यंसेवकांचे प�रश्रम, �ामुळेच हे सारे श� झाले.

���शः मा�ासाठी तर हे वष� िवशेष समाधानकारक ठरले. आप�ा �ा प�रसरात, एकूणच सव� समुदायात, मो�ा प्रमाणात वाढ आिण बदल होत आहेत. �ा बदलांची छबी मंडळा�ा काय�क्रमांम�े आिण सिमतीम�े उमटलेली िदसते आहे. नव-नवीन मंडळी उ�ाहाने पुढे येवून सहभागी होत आहेत, नेतृ� �ीकारत आहेत. हा खूप दुिम�ळ सकारा�क बदल आहे. एक प्रकारे मा�ा एका तपा�न अिधक काळा�ा मंडळातील सहभागाम�े असे प्रथमच प्रकषा�ने िदसते आहे असे वाटते. नवीन संक�ना, नवे चेहेरे, नवीन उमेद �ामुळे मंडळाला जणू नव-चैत� प्रा� झाले आहे.

आई भवानीचा आशीवा�द आिण श्रीचंी कृपा �ामुळेच हे परीपुत�चे समाधान िमळत आहे.

साम�� आहे चळवळीचे, जो जे करील तयाचे । परंतु तेथे भगवंताचे अिध�ान पािहजे ।।

आपली मराठी सं�ृती, अ��ता सातासमुद्रापलीकडे जप�ाचा आपला प्रामािणक प्रय� असाच सतत चालू राहो ही िशव-चरणी प्राथ�ना!

भिव�ातही आपले सहकाय� आिण मंडळातील सहभाग असाच िमळत राहील �ाची खात्री आहे.

अिधक काय िल�? आपणा सवा�चा लोभ आहेच, तो असाच वृ��ंगत होत राहो हीच िवनंती.

आपला �ेहांिकत, अतुलानंद चौधरी अ�� - DFW महारा�� मंडळ

2

संक्रांत आली की मला जरासं पावशा प�ासारखं झा�ासारखं वाटतं. पावसाची चा�ल लागली की तो "पेरते �ा! पेरते �ा!" अशी साद घालत िफरतो. मीही सग�ां�ा मागे लागून िलिहते �ा! िलिहते �ा! असा धोशा लावतो. प्रितिबंब - हे आपलं वािष�क प्रकाशन. आपलं प्रितिबंब �ात उमटावं, �ातून बदलांचा कानोसा िमळावा, आप�ाला िमळाले�ा लहानमो�ा यशाची बातमी िमळावी, आप�ा भावना श�ांत �� �ा�ात, हा मऱ्हाटमोळा जरीपटका उंच फडफडता ठेवावा हाच "प्रितिबंब" मागील हेतू. आपण सव�जण भावना �� करणारे बु�ीजीवी प्राणी आहोत. िलिहणे आिण बोलणे यात फारसा फरक नसतो. माझे गा�ाचे गु�जी तर �णत, �ाला बोलता येतं �ाला गायलासु�ा यायला हवं, कारण बोल�ाची िक्रया गा�ासारखीच असते. ग�ातून येणारा आवाज िनयंित्रत क�न तो हवा �ा कंपनाचा काढ�ाची �मता प्र�ेकात असते. �ाचप्रमाणे, जो बोलू शकतो िकंवा बोललेले समजू शकतो तो िल� शकतो. मनातील िवचार श�ांत �� होतात. ते बोल�ातून �� झाले काय िकंवा िलिह�ातून. अथा�त सगळेच काही रफी िकंवा लता-आशा होऊ शकत नाहीत. प्र�ेकाचा बाज वेगळा, आवाका वेगळा. पण भावनापूण� गाणे सुरात नसले तरी काळजाला िभडू शकते. कारण ते आतून आलेले असते. देवळा�ा बाहेर उभे रा�न परमे�राला साद घालणारा एखादा बैरागी, त�ीन होऊन भजन गाणारा एखादा वारकरी यां�ात आिण कसले�ा गवयात काहीतरी सा� असते. एक जण भावभ�ीतून मो� शोधत असतो तर दुसरा सुरां�ा साधनेतून तीच आराधना करीत असतो. भावहीन गाणे हा केवळ आवाज असतो. भाव नसलेले लेखन वाचणे हे एखा�ा साखर कारखा�ाचा वािष�क अहवाल वाच�ासारखे असते. वष�भर एवढा गोड ऊस िपळून रस उकळून �ाची अहवालात दखल �णजे टनाला िकती भाव िमळाला आिण िकती पोती उ�ादन झाले याची आकडेवारी. ही मािहती कुणाला मनोहारी आिण मनोरंजक वाटते कुणास ठाऊक. मला वाटतं आप�ाला कदािचत �� वाटत असेल ही मािहती परंतु राजकारणी मंडळी, साखर कारखा�ाची "म�बरं" अगदी चवीने वाचत असतील. �ामुळे जे जे काही िलिहले जाते ते कुठे न कुठे आ�ीयतेने वाचले जाते. �ाची नोदं घेतली जाते. आिण जरी दखल नाही घेतली गेली तरी �ा�सुखाय �णून िलिहले पािहजे. िलिहणे हा �त:शी संवाद असतो. �त:ला शोधणे असते. सगळेच िलिहणे दुसऱ्या�ा मनोरंजनासाठी नसावे. �त:�ा मनोरंजनासाठी तर मुळीच नसावे. काही तरी िलहावेसे वाटणे, �� �ावेसे वाटणे ही सज�नतेची पिहली खूण. ती खूण अंतरी पट�ासाठी काही काळ िलहावे लागते. या काळात भरकट�ाप्रमाणे झालेले असते. िवषय िदसत असतात, िनरी�णे होत असतात, सव�साधारणपणे �ा गो�ी दुल�ि��ा जातात �ा प्रकषा�ने जाणवू लागतात. पण आप�ाला नेमके काय हवे आहे हे कळत नसते. मग जो िवषय िदसेल �ावर िलिहले जाते. कुठे �ुट, प्रासंिगक, किवता, िवडंबन, त��ान, ते अश� भंकस असा पालापाचो�ासारखा प्रवास सु� होतो. या प्रिक्रयेतून वैचा�रक भूक भागत नाही. "ते हे नाही" असेच जाणवत राहते. हा असा सगळा प्रवास क�न एके िदवशी लेखक �ा आिदप्र�ासमोर येऊन उभा राहतो. तो आिदप्र� �णजे "क: �ं, कुत: आयािस?" तू कोण आिण कुठून आलास हा �त:लाच िवचारला जाणारा प्र�. या प्र�ासंबंधी केलेलं लेखन �णजे �त:शी सु� झालेला संवाद असतो. मग ते लेखन िविश� वाचकवग� समोर ठेवून केलेले नसते. खरी वाट सापडलेली नसते पण ती जवळच कुठे तरी आहे याची जाणीव होऊन सु� झालेला शोध असतो. ते�ा, भाव न�ीच मह�ाचा, िवषय मह�ाचा, आशय मह�ाचा. पण मला वाटतं, अहवाल िलिह�ासाठी का होईना, पण िलहा, �� �ा. हे �ासपीठ तुम�ासाठी आहे. कुणी सांगावं, तुम�ा �� हो�ातून आ�बोध आिण आ�शोध दो�ी सु� होतील. मी आपला �णत राहतो, िलिहते �ा, िलिहते �ा!

- मंदार वाडेकर

3

4

'शंकर सोनट�े' आिण 'नंदकुमार गोसावी' �ा दोघांना नेहमी वाटायचे िक इंग्रजी�ा तासाला आपणही उ�रे िदली पािहजेत. वग�िशि�का सौ. राजा��बाईंना आपलाही �बाब दाखवला पािहजे. वगा�तील काही ठरािवक िव�ा�ा�ना नेहमी िमळणारे शे्रय बघून �ां�ा तळपायाची आग म�की जायची, �ांना उर फुटे�ोवर चेव यायचा. परंतु राजा��बाईंना 'नवनीत'�ा माग�दिश�केची, थोड�ात 'गाईड'ची, उ�रे अिजबात खपत नस�ामुळे �ां�ा उ�ेगाचा अ�मेध वषा�नुवष� जागीच �खळुन होता. एकीकडे तसेही सोनटक्�ाने िजवाचं िकतीही सोनं केलं असलं तरी �ाची इंग्रजी भाषेची ट�ेवारी जेमतेम प�ीशी ओलांडायची. तर दुसरीकडे मुळातच चंचल आिण नावाला साजेशा ढोगंी गोसा�ाचं अ�ासात कधी ल�च लागलं न�तं. परंतु एके िदवशी �दयात धुमसणाऱ्या �ालामुखीचा उदे्रक झालाच! इंग्रजी�ा तासाला प्र�ो�रे सु� झाली होती आिण नेहमीप्रमाणे पिह�ा बाकावर बसलेला सोनट�े मागे वळून उ�र दे�ासाठी कोण हात वरती करतं ते पा� लागला. �ा�णी नजरे�ा कपारीतून एका गो�ीने �ाचे ल� वेधले आिण �ाचा �तः�ा नजरेवर िव�ासच बसेना: गोसा�ाने च� गृहपाठाची नवीकोरी वही बाहेर काढली होती आिण सुवा� ह�ा�रांत िलिहलेली उ�रे �ा�ा पु�ांत होती. िद:मुढ सोनटक्�ाने गोसा�ाकडे पािहले. सोनटक्�ा�ा अनाकलनीय नजरेतील प्र�ेक प्र�ाची सु�वात 'क'�ा बाराखडीने होत होती: कसं? कुठे? के�ा? आिण मुळात का? परंतु गोसा�ा�ा नजरेत

एक िवल�ण स�मता होती. प�र�स्थतीपुढे न नमता आले�ा संकटांशी िनध�ा छातीने सामना कर�ाची िज� होती. त�णीची ती नजरेची देवाणघेवाण �� कर�ासाठी मराठीतील िक�ेक श�ालंकार अपुरे पडतील. असो.

गोसा�ाने मग आप�ा िव�ासाह� नजरेने सोनटक्�ाला शांत केलं व अलगद सांिगतलं िक माझी दूरची कॉन्��टम�े िशकणारी बिहण काल घरी आली होती. ितचं इंग्रजीवर अितशय प्रभु� आहे. मी ित�ाकडून खास िह उ�रे िल�न घेतलीत आिण आज आपण ती वाचून दाखवणार आहोत.

सोनट�े: "आपण?" गोसावी: "हो, आपण दोघांनीही उ�रे �ायचीत. आप�ा मैत्रीखातर पुढील प्र�ाचे उ�र दे�ाचा प्रथम मान तुझा."

सोनटक्�ाचा कंठ दाटून आला. शालेय जीवनात, अ�ासा�ित�र�, वाढ�ा वयात येणारी मुले कुतूहलापोटी जी 'कृ�े' क� शकतात, ती �ा दोघांनी सरसपणे एकत्र पार पाडली होती: पानांना धुम्र िदला होता, िव�ा�ा पानांचा रंग काढला होता आिण असे ऐिकवात होते िक म�ाचे पानही चाखले होते. ता�य� असे, की �ांना वरील गो�ीचंा नाद होता असे न�े, परंतु अपू्रप िनि�त होते आिण िनवडक सवंग�ांम�े होणारी वाहवा �ांना अिधक िप्रय होती. अनेकदा रंगेहात पकडले गेले असता, �ा िबकट प�र�स्थतीत एकमेकांिव�� गुन्�ातला सा�ीदार बनून "हाच तो! हाच तो!" दवंडी िपटवत �तःची िश�ा िन�ीही क�न घेतली होती. परंतु जसं �णतात की 'टाळी एका हाताने वाजत नाही' आिण �ा 'टा�ा' वाजवायची �ांना सवय होती �ापरी दोघांना एकमेकांिशवाय पया�य न�ता. आपसात�ा संशयाचे हळुहळू गिहऱ्या दो�ीत �पांतर झाले होते. सोनट�े 'जय' असला तर गोसावी 'वी�' होता.

5

काळानुसार 'शोले'प्रमाणे �ांची दो�ी घ� होत गेली होती. �ां�ा �ावेळ�ा कोव�ा वयातील पराक्रमांमुळेच की काय, राजा��बाईंनी �ांना कायम��पी पिह�ा बाकावर बस�ाची स� ताकीद िदली होती. कालांतराने एकमेकां�ा सहवासात, भले िकतीही लंपट असला, तरी हा गोसावी सोनटक्�ाचा स�ा यार झाला होता. असो, अशा या नाजुक मैत्रीखातर, काही कळाय�ा आतच पुढ�ा प्र�ासाठी सोनटक्�ाने नाव�न हात वर केला. राजा��बाईंचा �नजरेवर िव�ासच बसेना. �ां�ा मनो��ात एकच चैत�ता आली. जवळजवळ तीन तपे िझजून पार पाडले�ा िश�कीपेशाच आज चीज झालं होतं. इतर सग�ांना झुगा�न �ांनी सोनट�ेला आ�ा केली: "उचल ती वही आिण हाण ते उ�र". �ां�ा आ�ेचा िवनम्र ��कार करत िवनािवलांबे सोनटक्�ाने उ�र वाच�ास सु�वात केली. �ा�ा आवाजात �ढ कणखरपणा होता; �ाला एक गवा�ची छटाही होती, आिण का नसावी? �ा�ा कानांत फ� �ाचाच िवजयी आवाज ित्रवार घुमत होता. बा�िव� अगदी सु� झाले होते. अशी िह मो�प्रा�ी होत असतानाच �ाला एक हलकीशी चुळबुळ जाणवली. "गाईड! गाईड!" असे पुसटसे श� �ा�ा कानी पडले. पूण�पणे भानावर येईपय�त �ाला जाणवले िक गोसावी �तः िम��लपणे हसून "गाईड! गाईड!" असे ओरडत होता (आिण मुळातले ते उ�र गाईडमधीलच होते). सोनटक्�ाचे अवसानच गळाले. पु�ा एकदा वी��पी गोसा�ाने जय�पी सोनटक्�ावर मात केली होती. �ासव� प्रकरणाब�ल राजा��बाईं�ा सवालजवाबाला �ाची प्र�ु�रे, �ाचा प्रितकार खोटा ठरत होता. सोनट�ेला िनमुटपणे खाली बसावे लागले. वगा�म�े सव�त्र हा�ाचा एकच वणवा पेटला होता आिण दुसरीकडे, एका कोपऱ्यात, �ा आगीम�े होरपळले�ा सोनटक्�ाने गोसा�ा�ा 'ध' चा 'मा' करायला घेतला होता.

- िबपीन राऊत

बंध मैत्रीचा जुळून यावा,

गंध िव�ासाचा खोल �जावा

अगदी वेलीनंाही बहर यावा

अन् भ्रमरालाही मोह पडावा

रंग मैत्रीचा खुलुन यावा

हा� रंगात िचंब िभजावा

रेघोटयांिनही अथ� �ावा

अन् िचत्रकारालाही प्र� पडावा

छंद मैत्रीचा असा जडावा

दंग होउिन भान हरावं

भान हरवुिन �छंद उडावं

मग गगनालािह �शू�न पहावं

- रिसका िशतल िमटकरी

6

7

पु�कांचं वेड �णा �सन �णा लहानपणी �ाला लागलं ते आयु�भर रािहलं. जे समोर आलं ते कसलाही िवचार न करता वाचून काढलं. िवचार कर�ाचं वय तरी कुठं होतं �णा. अ�रश: "डो�ांचे रोग" ते सावरकरांची "सोनेरी पाने" अशी सगळी पु�कं समोर होती. ती एकाच िनिव�कारतेने वाचली. िनिव�कारतेने अशा अथा�ने की पाटी कोरी होती. कुठ�ाही पु�काने अजून सं�ार वा कुसं�ार िदलेले न�ते. कुठलेही िवकार न जडता केली कृती �णजे िनिव�कारपणे �णायला हवी. घरी भरपूर पु�के, गावातील श्रीराम वाचनमंिदरातून घरी आलेली पु�के असं सगळं वातावरण होतं. टी�ी ही संक�नाच माहीत नस�ामुळे अ�ानात सुख होतं. टी�ीचा शोध जगात लागला असला तरी आम�ा गावात यायला अजून ब�ळ वष� होती. साधा महारा�� टाई� दोन िदवस उिशरा येई ितथे तंत्र�ान वगैरे लांबचीच गो�. रामायण िचत्रपटही आम�ा गावात लागेपय�त सीताहरण, रावणदहन होऊन लवकुश चांगले गायला वगैरे लागले होते. रेिडओ फ� सकाळी सात�ा बात�ा ऐक�ापुरता. रोज सकाळी "संप्रित वाता�: शु्रय�ाम, प्रवाचक: बलदेवानंद सागर:" झा�ानंतर तो बलदेवानंद दुसऱ्या िदवशी�ा सकाळपय�त बात�ांचे �खळे जुळवत "राम रामौ रामा:" करत बसतो असं मला वाटायचं. इंटरनेट न�तं, �ाट� फो� न�ते. िदवसभर उनाडून केवळ नाईलाजाने घरी आ�ावर मग जेवायचं आिण तडक झोपायचं अशी साधी सरळ िदनचया� असे. पु�क वाचायला कधी सु�वात झाली ते आठवत नाही. पण जेवतानाही पु�क शेजारी यायला लागलं. आई वैतागून �णायची," ठेव ते

बाजूला! जेवताना घास नाकात गेला तरी कळायचं नाही!" तरीही मी ह�ानं पु�क घेऊनच बसायचो. �ावेळेला वाटायचं, आयला या देवांचं बरं आहे चारचार आठआठ हात, पु�क एका हातात धरायचं, दुसऱ्या हातानं पानं उलटायची, ितसऱ्या हातानं जेवायचं, चौ�ानं पा�ाचं भांडं तोडंाशी लावायचं. रावणिबवण तर �ा काळात म�ीप्रोसेसर, म�ी थे्रिडंग, पॅरलल प्रोसेिसंग असलेला. एकाच वेळेला धा पु�कं वाचू शकला असता. असो. मु�ा असा की पु�कं वाचायची गोडी लागली. सग�ात प्रथम जर काही चांगलं, अथा�त �ा वयानुसार चांगलं, वाचलेलं आठवतं ते िकशोर मािसक. अ�ंत सहज, सरळ कथा, �ाला जोड अप्रितम िचत्रांची. गो�ी तर संुदर असतच, पण किवताही अप्रितम असत. एक किवता अजूनही आठवते. किवतेचं नाव "समंध"! संपूण� किवता आठवत नाही पण पिह�ा ओळी पक्�ा डो�ात बस�ा आहेत. "कोण आले कोण आले, दार आपोआप हाले." शेजारी नागोबाचा टाय ग�ात असले�ा समंधाचं िवनोदी िचत्र होतं. िकशोर�ा जोडीला नाव घेतलंच पािहजे ते चांदोबाचं. चांदोबा�ा आठवणी मात्र आहेत �ा उ�ा�ा�ा सु�ी�ा. उ�ा�ाची सु�ी लागली की सांगली�ा घराचे वेध लागायचे. आ�ी आजोबा तर असायचेच. �ाहीपे�ा ओढ असायची ती आ�ेभावंडांची. एकत्र कुटंुब ते. आ�ाचेही िबऱ्हाड आम�ाच वा�ात होते. आ�ाचे यजमान, दादा, हे कडक िश�ीचे होते. सव� कुटंुब �ां�ा दराऱ्यात वावरायचे. सकाळी दहा वाजता जेवण क�न साडेदहा वाजता ऑिफसला जा�ासाठी ते बाहेर पडायचे. ते बाहेर पडले रे पडले की जणू क�ू� उठायचा. आ�ा मोकळेपणे बोलायची, ितची मुले दंगा क� लागायची. थोड�ात आ�ाला रान मोकळे िमळायचे. या कडक दादांचे काही पैलू मात्र काहीसे �भावाला साजेसे न�ते. एक �णजे �ांना प�े खेळायला आवडत, तेही आ�ां मुलांबरोबर. दुसरा पैलू �णजे �ांना "चांदोबा" चे �सन होते. होय �सनच. �ामुळे चांदोबाचा रतीब घरात होता. पण एक आ�ा मुलांना काही चांदोबा लगेच िमळत नसे. कारण जसे दादांना चांदोबाचे �सन होते तसेच मा�ा

8

आजोबांनाही होते. �ामुळे नवीन अंक आला की माना�ा गणपतीप्रमाणे पिहला मान आम�ा आजोबांचा.ते दोन तीन िदवस लावत. मग तो जायचा दादां�ा ता�ात. ते चांगले तीनचार िदवस आमचा अंत पाहत. मग तो अंक ते आम�ा आ�ाकडे "रीलीज" करत. मग काय, आ�ी सगळी भावंडे

तुटून पडत असू. सग�ांनाच तो हवा असे. मग �ात�ा �ात दोन गु्रप होत. पिहला गु्रप सामूिहक वाचन करे. मग दुसरा गु्रप वाचे. दुसरा गु्रप अथा�तच प्र�ेका�ा �ा�ा�न लहान भाऊ बिहणीचंा असे. मग पुढे मी एक मा�ापुरता तोडगा काढला होता. मी नवीन अंका�ा मागे लागतच नसे. जु�ा अंकांची पेटी काढून �ातील जुने अंक वाचत बसे. नवा अंक सग�ांनी वाचून झाला की तो अ�रश: कुठे तरी बेवारशासारखा िमळे. मग तो मी सावकाश वाचत बसे. �ा काळात काय अश� सािह� वाचलं गेलं, आज आठवलं की हसायला येतं. अथा�त, हसणं सािह�ाला नाही, पण मा�ा �िचला िकंवा �ाकाळी कसलीच �िच नस�ाला. आई वाचनालयातून कुमुिदनी रांगणेकर, बाबा कदम यां�ासार�ा लेखकां�ा कादंबऱ्या आणायची. बाबा कदमां�ा कादंबऱ्या �णजे कमीत कमी तीनशे पानाचा ठोकळा असे. �ात संग्राम, दीनानाथ अस�ा भरभ�म नावाची मंडळी असत. बारा बोअरची बंदूक तर हवीच. सु�वातीला मी उ�ाहाने �ां�ा कादंबऱ्या वाचत असे. नंतर असे ल�ात आहे की पिहली दोन पाने, नंतर साधारण शंभर ते एकशेदहा पाने आिण शेवटची दोन तीन पाने वाचली तरी चालतात. �ा सा�ा�ारानंतर कदमांची पु�के मी केवळ मटणाचा र�ा, पांढरा र�ा, को�ापुरी बाज यां�ासाठी वाचली. ितकडे कुमुिदनी रांगणेकरांची एक खास शैली होती. एखादी कॉलेजम�े जाणारी अ�ड, अवखळ, जराशी फाजील लािडक मुलगी जसा संवाद साधेल तशा �ा वाचकांशी संवाद साधत. इत�ा बायकी शैलीचं िलखाण मी पु�ा पािहलं नाही. सग�ा कादंबऱ्या नाियकाप्रधान पण नायकाभोवती िफरणाऱ्या. नायका�ा उगाच फुरंगटून बोल�ाला उ�ेशून "तो वतवतला", "तो फुतफुतला" वगैरे श� वाचले की मी हसून गडबडा लोळायचो. आईला "आई क�ली अश� पु�कं वाचतेस तू!" असं �णून

िचडवायचो. या बाईंनी "�ाल�ट िप�न�ल" नावाची एक इं��श कथेची अनुवाद असणारी कादंबरी िलिहली आहे. आम�ा मातोश्री एकदा ते अदभुत रसायन वाचनालयातून घेऊन आ�ा. �टलं अनुवाद आहे, फार काही लाजायला मुरकायला फुतफुतायला वाव िमळणार नाही. �णून हातात घेतलं. पण नाही! राजा िवक्रमािद�ानं जसा आपला ह� सोडला नाही तसा कुमुिदनी बाईंनीही सोडला न�ता. �ांनी सर पस� या शूर नायकाचा उ�ेख लिडवाळपणे " असा कसा बाई अचपळ मेला, िप्रय माझा �ाल�ट िप�न��ा" अस�ा देहांतशासना�ा लायकी�ा का�ओळीने केला आिण मी ते पु�क िमटले. झोरो, बॅटमॅन यां�ा पं�ीत बसू शकणारा तो मदा�नी पु�ष, �ाचा "�ाल�ट िप�न��ा" अशा सलगी�ा उ�ेखाने कुमुिदनी बाईंनी �ाचा एका �णात "टेकाडे भाऊजी" (होय तेच ते, मीनाविहनी�ंा "प्रपंचा"त लुडबूड करणारे ते आगाऊ भाऊजी) क�न टाकला होता. पुढे हा �ाल�ट िप�न��ा नाियकेला वाचव�ाऐवजी राजवा�ात प्रवेश क�न,"वैनी, चहा टाका बुवा पिहला!" असं �णत असेल असं उगाच वाटत रािहलं. पुढे वय वाढलं मग वाचनात बाबूराव अना�ळकर, गु�नाथ नाईक, नारायण धारप आले. झंुजार कथा, ग�ड कथा आ�ा. �ा कथांचे �ॉटस अ�ंत सुमार असत. पण �ावेळी वाटायचं आयला �ा झंुजार आिण तो बाकदार नाकवाला ग�ड यांना अश� असं काहीच नाही. हळूहळू वाचनाचे िवषय बदलले. विडलांनी बाबासाहेब पुरंदऱ्यांचं राजा िशवछत्रपित आणून िदलं. आज कुणी काही �णो, िशवाजी महाराज हे श� ऐक�ावर छाती दोन इंच फुगते, आप�ा कणखर राकट दगडां�ा देशाचा अिभमान वाटतो, �ाची छोटीशी िठणगी या पु�काने पाडली. मग पुढे मंुजीत प्रथेप्रमाणे "�ामची आई" िमळालं. हे पु�क मला ते�ाही भावलं नाही आजही भावत नाही. मुळूमुळू रडणारा �ाम मात्र आठवतो. पुढे िसनेमातला �ाम पािह�ावर तर शंकाच रािहली नाही. नाही, लहान मुलांना हे सािह� देऊ नये.

9

आईविडलांवर पे्रम करा, खोटे बोलू नका हे िशकवायला आणखी अनेक उपाय आहेत. पुढे दज�दार सािह� खूप वाचलं. पण ते दज�दार आहे कळ�ासाठी जी काही पिहली जडणघडण िकंवा मोडतोड �णा, �ायला आधी�ा या उनाड वाचनाचा हातभार आहे असं �णावं लागेल. सािह� हे सािह� असतं, बरं िकंवा वाईट हे वाचणाऱ्यावर असतं. पु�कं ही वेगवेग�ा लोकां�ा नजरेतून जग, समाज कसा िदसतो हे दाखवतात. बरेच लोक अमुक एखादं पु�क आपला दीप�ंभ आहे वगैरे �णतात �ाचं मला आ�य� वाटतं. एखा�ाचं �त:चे अनुभव, �त:चं त��ान हे �ा�ापुरतं मया�िदत असतं. �ा �ि�कोनाचा आप�ाला उपयोग "असाही ��ीकोन असतो" असं �ान हो�ापुरताच. आपण आपली �त:ची वाट चोखाळावी. भलेही मग ती न पडलेली पायवाट असो. �ान हे आतूनच �ावं लागतं. पु�कं आप�ाला शहर�ा वेशीपय�तच नेऊन पोचवतील. पुढील जंगलातील वाटचाल आपण एक�ानेच चालायची आहे. टागोर उगाच नाही �णाले, एकला चालो रे!

- मंदार वाडेकर

हाती होता गरम वाफावळेला चहा …… अविचत आला दु�न, मोचा� पहा ……. एका मागून एक, चोही कडून मारा …. �णांत घातला गराडा , चढला पारा … एकाकी मी झाले, वाटले हतबल …. लागले शोधू , िमळते का पाठबळ …… झंुज होती, अनोखी अन अित अवघड …… नाही ऐकायची ठरली, कुणाची बडबड …… माझाच प्र�, हवे �ास माझेच उ�र …… ठरवू शांतपणे, क�न िवचार त�र …… �ोर�ालाच प्रथम, घातला घाव तर …… तोच आहे एक, प�ा नाठाळ चोर …… िन�य केला मनाचा, मारला सणसणीत तमाचा … पळाला बदमाश चोर, घेवून सरंजाम �ाचा …. झाले जीवन शांत, नुरली कसली खंत …… कारण …… पिहला 'िवचार' च असतो, संगे नसते �ाप आणतो ….

- िवdya काgal

10

11

काही फरक नाही पडत, office ला Late झाला तर पण कधीतरी पहाटे सूय�दय पाहायलाच हवा

काही फरक नाही पडत onsite नाही िमळाली तर

पण इवलु�ा ओठांचे पिहले बोबडे बोल ऐकायलाच हवेत

Promotion नाही झालं तरी ठीक पण आई- बाबांबरोबर कधीतरी परत लहान होऊन राहायलाच हवं

काही फरक नाही पडत पैसा,स�ा,प्रिस�ी नाही िमळाली तर

पण सगळं सोडून �ावं असा "कुणीतरी" असायलाच हवं

Facebook वर १००० Friends असतीलही पण जीवाला जीव देणारा एक "दो�" असायलाच हवा

BBQ-Nation ची पाट� Miss झाली तरी चालेल कधीतरी

पण चुलीवर�ा भाकरीची,वां�ा�ा भरताची, टपरीवर�ा Cutting ची ल�त चाखायलाच हवी

हसायला हवं, खचायला हवं… ओ�ाबो�ी रडायला हवं, पडायला हवं झडायला हवं, िनध�ा छातीने लढायला हवं

A.C म�े राहणाऱ्या अंगाला भणाणणारा वारा झोबंायला हवा … जु�ा Bike ने triple seat, िसंहगड कधीतरी चढायला हवा ….

झऱ्याचं पाणी,डोगंरातली वाट, िहरवी शेतं, कडे-कपारी

समुद्राची गाज, सारवलेलं अंगण, प्राज�ाचा सडा अंगणात पडलेलं चांदणं , हातात कुणाचा तरी हात

…. सगळं सगळं अनुभवायला हवं …

Candy Crush म�े ३० िमिनटात Life िमळतं हो …

पण एकदाच िमळालेलं हे "आयु�" रसरसून जगायला"च" हवं.....

-मंदार वझे

12

The other day I was reading about lexophiles… those who are lovers of words, clever with words. I had no idea before that there is a competition held every year for the best lexophiles. Some winning entries are like this :

• A thief who stole a calendar got twelve

months.

• The batteries were given out free of

charge.

• A bicycle is two tired to stand alone.

• To write with a broken pencil is pointless.

While I was busy reading and enjoying them, Shreya came along with her favorite game.

Shreya : Knock, knock!

Me : Who’s there?

Shreya : Sofa.

Me : Sofa who?

Shreya : So far so good, but now it’s cold outside.

Divya could not be quiet now. She came with her knocking.

Divya : Knock, knock!

Me : Who’s there?

Divya : Wire.

Me : Wire who?

Divya : Why are you asking me again?

It came to my mind that this is a good time-pass for lexophiles. Then I got inspired to write some more of this type in ‘my Marathi’.

• ठकठक! कोण आहे? आरसा. आरसा कोण? आरं, सारखा दार वाजवतोय, उघड लवकर.

• ठकठक! कोण आहे? काकू. काकू कोण? कां कंू क� नकोस, दार उघड!

• ठकठक! कोण आहे? कोबंडा. कोबंडा कोण? कौन बडा वो बाद म�, पहले दरवाजा खोल!

• ठकठक! कोन हाय? कापूस. कापूस कोन? का पुसतोस माजं नाव?

• ठकठक! कोन हाय? घोसाळं. घोसाळं कोन? घो साळंत गेलाय तंवर भेटते तुला.

• ठकठक! कोन हाय? जवान. जवान कोन?

जवां न् कवा आपलं बंद दार, मा� का लाथ? Lexophiles�ा भाषापे्रमाचे हे काही प्राथिमक नमुने! िचं.िव.जोशी, पु.ल. देशपांडे यांनी आपल्या िवनोदी लेखनात हे भाषाप्रभु� ठायीठायी दाखवले आहे. �ां�ा दजा��ा को�ा नाही जमणार आपल्याला कदािचत, पण लहानशी कोटीसु�ा (�णजे हजारी िकंवा शंभरी) आपल्या ग�ांम�े छोटासा आनंद िनमा�ण क� शकते, नाही का?

- मंिजरी जोशी

13

Nurturing Cultural Harmony

In the 47 years since Martin Luther King Jr. was assassinated, our planet has grown into a place of thriving individuals who live and work together in accord. But though the flood levees of peace, togetherness, and equality laid down by Dr. King have continued to inspire and save thousands, they’re slowly giving way to an imminent torrent of problems with cultural unawareness. These misunderstandings, if not attended to, will be the end of us. As Dr. King once said, “Nothing in all the world is more dangerous than sincere ignorance and conscientious stupidity.” However, our faith in Dr. King and his protective embankments have not failed, and through communication, patience, and Dr. King’s ideals, we have taken the first steps to success, and it won’t be long until our global goal has been achieved.

We as a whole have taken a long journey through time, and we’ve had countless role models to look up to. These amazing men and women, through spreading their ideas no matter what the consequences, have each established their own legacies and have influenced people all around the world to be the best they can and help the world be the best it can as well. One of Martin Luther King’s greatest role models, Mahatma Gandhi, famously said, “Be the change you want to be in the world.” Dr. King truly took this message to heart and preached his philosophies to the world, motivating people all around the world and creating the change he wished to see.

Continued on next page…

मी एक फुलपाख� पािहलंय रंगबावरं…चमचमणारं फुलाफुलातला गंध.. दाही िदशात उधळणारं... �सणारं हसणारं झऱ्यासारखं झुळझुळणारं… गवतासारखं िहरवं कंच… अन वाऱ्याने सळसळणारं पावसासारखं बरसून सु�ा पागो�ात दाटणारं …. इवलु�ा पंखांनी "वादळ" िह भेदणारं मातीम�े पडून पु�ा, आभाळिह गाठणारं…. असं एक फुलपाख�… �ानं आप�ा रंगांनी माझं आयु�च गंधाळून टाकलंय .. आिण �ानं आप�ा हस�ाने… माझं "असणं" साथ�क केलंय… असं एक फुलपाख�..... मी पािहलंय.. - मंदार वझे

* Butterfly Graphic Designed by Freepik

14

लेखणी...सुखात डंुबलेली

आनंदात हरवलेली

आठवणीनंा कवेत घेऊन

नखिशखांत नटलेली

लेखणी...श�ा�नही धारधार

जी घुसते आरपार

श�ांचे झेिलत वार

फंुकरही घालते हळुवार

लेखणी...�� पारदश�

�धा� जणू दप�णाशी

लाजे प्रितिबंबही पा�न

तुलना एकमेकांशी

लेखणी...बुड�ाचा आधार

माणुसकी साभार

सहवेदनेचा हा भार

ती पेलते वारंवार...

- रिसका िशतल िमटकरी

Through a collective look at each of these principles, we are ever better understanding each other for who we are and who we associate ourselves with.

The acceptance of different people by different people achieved through the spread values of the previously stated heroes was only truly possible through one field: Communication. The patience and understanding needed to effectively communicate can only be gained by a true belief of those values, and through history, it’s been proved that we can do it, and simply aren’t willing to. This unwillingness is the same cause for the problems in the first place, and if we would have kept at it, the world we know today might never have become so. In spite of all of that, we were able to pull through and teach and learn from each other like the human race was meant to do.

The overall message is one of a kinder us, working towards the greater good through a unified acceptance and understanding. Though we’ve faced the floods head on before, it is only through our greatest failures our successes come. We’ve learned to love and banish the hate, bringing Dr. King’s ideas and concepts to life and proving that love and acceptance are the most important principles to remember, no matter what you do or become. Though we’ve faced the bashing down of the levees, we are on the path to rebuilding them together, all the while improving ourselves, our world, and our understanding of it all.

- Vaidehi Phirke, 8th grade

15

16

भारतीय पुराणात िवपुल कथा आहेत. कथा मा�मातून लोकिश�ण साध�ाचा पुराणकारांचा मूळ उ�ेश होता हे िवचारात घेणे आव�यक आहे. काही नीितत�े, जीवनातील मूल्ये, �वहार�ान इ�ादी लहान मुलांना अथवा कमी िश�ण असणाऱ्यांना कळावीत यासाठी इसापनीती, पंचतंत्र, िहतोपदेश इ�ादी कथामा�मातून अनेक बोधकथा सव� देशात प्रचिलत आहेत. �ा कथांतील िसंह, कोल्हा इ�ादी प्रा�ांना “बोलायला” लावून वाचकां�ा, श्रो�ां�ा मनावर नीतीत�े व जीवनमूल्ये िबंबिव�ात आलेली आहेत. याच प�तीने भ�ांची व श्रो�ांची वैचा�रक पातळी िवचारात घेऊनच पुराणकाळातील अनेक अ�ा��क व सनातन स�े पुरािणक व कीत�नकार �पककथांतून सांगत असत. परंतु, कांही भािवक लोक �ा कथातील आशयाकडे ल� न देता, पौरािणक कथा (�पककथा) श�शः �ीका�न �ा कथांनुसार आचरण करीत असताना िदसतात. या िवषयाची दुसरी बाजू अशी की कांही िवचारवंत मंडळीकडून पौरािणक कथांवर सखोल व सव� बाजंूनी िवचार न करता “भाकड कथा / थोतांड” असे �णून पौरािणक कथांची भलावण केलेली िदसून येते. लोक िश�णाचा मु�ा �� हो�ासाठी काही उदाहरणे पा�:-

Þ भािवक लोक सूया�ला वंदन करताना प्राथ�ना करतात: “िवनतातनयो देव सव�सा�ी सुरे�वर, स�ा�व: स�र�ु�च अ�णो मे प्रसीदतु”. मुलांना या �लोकाचा अथ� सांगतात, “. . .सात घोडे जोडलेल्या आिण सात लगाम असलेल्या रथातून जाणाऱ्या हे अ�ण, आ�ावर प्रस� हो.” थोडा िवचार केला तर मनात प्र�न येतील, आकाशात रथ जाऊ शकेल असे र�े, सडका वगैरे काही नाहीत, सूया��ा अितप्रखर तेजात व िकरणो�गा�त तो रथ, ते घोडे तग तरी ध� शकतील का? हे प्र�न सयु��क आहेत. परंतु, “�लोकात थोतांड आहे” असे �णून न झटकता सखोल िवचार करा. �लोकात सातच घोडे व लगाम उल्ले�खलेले आहेत; चार, आठ असे सम प्रमाणात िकंवा एक घोडा असा

उल्लेख नाही. सूय�प्रकाशाचे पृथःकरण (Spectrum Analysis) केल्यावर, सूय�प्रकाशात, ��य असणाऱ्या िनरिनरा�ा लहरी�ंा सात रंगांनी (लाल, ना�रंगी, िपवळा, िहरवा, िनळा, पारवा, जांभळा) सूय�प्रकाश बनलेला असतो हे वै�ािनक त� प्राचीन काळी (�ूटनने �तंत्रपणे िसध्द कर�ापूव�) पौरािणक काळातील त�वे�ाना �ात होते. हे वै�ािनक त� जनसामा�ांना, �ांना spectrum, frequency इ�ादी भानगडी कळत नाहीत अशांना सांिगतल्यास ते �णतील, “सूय�प्रकाशात फार फार तर िपवळा व ना�रंगी रंग असेल हे आ�ी मा� क�, पण िहरवा, िनळा, जांभळा हे रंग सूय�प्रकाशात असतात अस भलतं काहीतरी सांगून आमची िदशाभूल क� नका. हे सव� थोतांड आहे.” अशा लोकांना हे वै�ािनक त� कळावे यासाठी ते त� गिभ�त श�ात वरील �लोकात सांिगतले आहे, हे ल�ात �ावे. मला पिहल्या इय�ेत िशकिवलेली किवता अजूनही आठवते:- “रंग जांभळा कोणाचा, रंग ब�गणी वां�ाचा, रंग िनळा आकाशात, िहरवे नांदे गवतात, िपवळा झ�डू का डोले, ना�रंगी संते्र खेळे, लाल रंग तो र�ाचा, तसाच इंग्रजी राजाचा, सात रंग हे िमसळून ल� पांढरे होवून”. िह किवता पा�न का�शा�ाचे अ�ासक �णतील “किवता वृ�बध्द वाटते, यमक ठीक आहे पण किवतेतून भाव �� होत नाही. बडबडगीत असे या किवतेचे वग�करण करता येईल.”. हे मत अगदी बरोबर, परंतु बडबडगीत असल्यानेच स�र वषा�नंतरही हे मा�ा �रणात रािहले तर आहेच आिण यात समािव� असलेले वै�ािनक त� सुध्दा.

Þ आजवर भगवान िव�ंूनी दहा अवतार घेतले असल्याचा पुराणात उल्लेख आहे (म�, कूम�, वराह . . . . कल्की ई. दशावतार). सुमारे पाच अ� वषा�पूव� झालेल्या पृ�ी�ा उ��ीनंतर जीवसृ�ीसाठी पोषक वातावरण नसल्याने व पृ�भागावर अपायकारक िकरणो�ग� असल्याने प्रथम केवळ जलचर जीवसृ�ी म��पाने पा�ातच अ���ात

17

पुढे हजारो वषा�नी पृ�ीभोवती वातावरणाची संर�क आवरणे (Ionosphere, Stratosphere. . . ई.) िनमा�ण झाल्यानंतर क्रमाक्रमाने amphibian (कूम�), भूचर (वराह), अध�पशु (नरिसंह), pigmy–बटु (वामन), पूण�मानव (परशुराम), सुसं�ृतमानव (राम, कृ�, बुध्द. . ई.), िवसा�ा/एकिवसा�ा शतकातील केवळ �ावहा�रक, �ाथ�लोलुप व “अधािम�क” वृ�ी असलेला मानव (कल्की), अशी उ�ांती होत रािहली. जळी, स्थळी, का�ी, पाषाणी व सव� जीवसृ�ीत परमे�वरी अंश असल्याचा अनेकांचा (व माझा) िव�वास असल्याने, १९�ा शतकात चाल्� स डािव�नने सांिगतलेला उ�ांती (evolution) चा िसध्दांत जगापुढे मांड�ा�ा अनेक शतके आधी दशावतारा�ा पौरािणक कथामा�मातून सांग�ात आलेला आहे. हे थोतांड नाही. या संदभा�त िवचारात घे�ाची बाब �णजे, हल्ली २१�ा शतकात सुध्दा काही कम�ठ कॅथोिलक मंडळी Political Action Committee (PAC) अथवा ‘जनिहत कल्याण यािचकाʼ अशा मागा�ने उ�ांतीचा उल्लेख शालेय पा�पु�कातून काढून टाकावा व “Adam-Eve” ही बायबलम�े सांिगतलेली संकल्पना समािव� करावी या प्रय�ात आहेत.

Þ “स�वान सािवत्री” पौरािणककथा अनेकांना मािहत आहे. पती स�वानाचे प्राण यम घेऊन जात असताना, पितव्रता सािवत्रीने यमाबरोबर संवाद क�न पतीचे प्राण परत िमळिवते. या �पककथे�ा संदभा�त, काही िदवसांपूव� ग्लोबलमराठी �ॉग�ॉटवर प्रकािशत झालेल्या लेखात (लेखक श्रीपाद कोठे) आलेला एक मु�ा मननीय वाटला. तोच िवचार मा�ा भाषेत श�ांिकत करीत आहे. “अ�यता प्रा� हो�ासाठी स�ा�ा मागा�वर चालावे लागते. या मागा�वर चालताना प्राण पणाला लाव�ाची तयारी ठेवावी लागते.”

Þ “यम” असा उ�ार ऐकला तरी अनेक लोक भयभीत, भयकंिपत होतात. वा�वात “यम” या देवतेची खरी ओळख “यमधम�” या संबोधनात आहे. �ा ��� धािम�कतेने वागतात �ांनी यमाला घाबर�ाची आव�यकता नाही.

“धािम�कता” याचा अथ� देवभोळेपणा असा �ायचा नाही. �वहारात सव� जीवमात्राप्रती कणव, प्रामािणकता, स�ाची चाड, सुसं�ृत वृ�ी हे िवचार अंिगकारावे व जीवनाचे साथ�क करावे ही यमधमा�ची अपे�ा. महाभारतातील युिधि�र / य� संवाद अनेकांना आठवत असेल. �ा कथेत यमाने य�ाचे �प धारण केलेले होते आिण �ा संवादातून �वहारात सव� जीवमात्राप्रती कणव, प्रामािणकता, स�ाची चाड, सुसं�ृत वृ�ी हीच त�े अधोरे�खत केलेली होती. (फार पूव� �. ना.धो.ंता�नकरिल�खत (प्रकाशक, देशमुख आिण कं.) “िनवाडे – भाग १ व २” हे कथासंग्रह मा�ा वाच�ात आले होते. हल्ली�ा काळातील िविवध �वसायातील प्राितिनिधक (काल्पिनक) ���रेखा िनवडून (उदा:- आज� अिववािहत रािहलेली िवदुषी – कुमारी गांधारी; कुटंुिबयांनाच िहिडसिफिडस करणारा सरकारी कारकून – शांताराम आनंदकर) एकेक कथा िदलेली आहे. सव� कथांतून यमधमा��ा �ायसभेत, िचत्रगु�ाने केलेल्या आरोपांवर �ा ���ला आयु�ात केलेल्या कृ�ांचा जाब �ावा लागतो. हल्ली हे प्रकाशन दुिम�ळ झालेले िदसते.

Þ बालपणी अधूनमधून आईबरोबर मी प्रवचनांना, कीत�नांना जात असे. कीत�ना�ा एका आ�ानात ब्र�ांडा�ा िनिम�तीबाबत हरदासबुवांनी केलेला उल्लेख अजूनही ल�ात रािहलेला आहे. पौरािणक गं्रथांचा संदभ� देवून हरदासबुवा �णाले होते, “सृ�ी अ���ातच न�ती �ावेळेस एक िपंपळाचे पान अथांग सागरा�ा पा�ावर तरंगत होते आिण बालक�पात असलेल्या भगवान िव�ूची क्रीडा �ा पानावर अनादी काळापासून चाललेली होती. �ा बालकाचे मन मात्र अनेक कुशंकांनी भ�न गेलेले होते. एका दैवी �नीकडून �ा बालकास आ�ावर ल� क� िद्रत कर�ासाठी सांग�ात आले. बालक�पी िव�ंूनी तसे करताच �ां�ा नाभीतून सहस्र पाक�ांचे कमळ िनमा�ण झाले व �ा कमळात ब्र�देव िनमा�ण झाले. नंतर ब्र�देवाने सृ�ी िनमा�ण केली. ब्र�देवा�ा एक िदवसात १४ मनू होतात, �ाप्रमाणेच एका रात्रीतिह १४ मनु होतात. आजवर एका िदवसातील १४ मनुपैकी ६ मनु होवून ७ वे

18

म�ंतर चालू आहे. एका मनुत ७१ महायुगे होतात आिण एका महायुगात ४३ ल� २० हजार वष� होतात. हल्ली सात�ा म�ंतरातील २८ वे महायुग चालू आहे.” हरदासबुवांनी सांिगतलेल्या आ�ाना�ा िहशेबाने िवचार केला तर या सृ�ीची (आपणास मािहत असलेल्या जगाची) िनिम�ती होवून जवळपास १अ� ९५कोटी ६९ल� ६०हजार वष� होवून गेली आहेत. हरदासबुवानी पुढे सांिगतले होते, “मंडळी, ब्र�देवाचा एक िदवस �णजे मानवाची ४अ� २९कोटी वष�. आिण याच प्रमाणे ब्र�देवाची रात्र �णजे मानवाची ४अ� २९कोटी वष�. ब्र�देवाचा िदवस असे पय�त सृ�ीचे काय� स�ा आहे तसे नीट चालू राहील. ब्र�देवाची रात्र हो�ास सु�वात होताच प्रलय होऊन ब्र�ांड न� होईल आिण अथांग सागरातील िपंपळपानावर बालिव�ंुची लीला चालत राहील. हरदासबुवां�ा सांग�ाव�न, यापुढे २अ�,३७ कोटी,१२ल� वष� उलटल्यावर प्रलय होवून िव�व (सृ�ी) न� होणार असे िदसते. हरदासबुवा पुढे �णाले, “मंडळी, ब्र�देवाचे आयु� “शंभर वषा�चे” आहे आिण आजपावेतो ब्र�देवाची प�ास वष� उलटली असून हल्ली ब्र�देवाचे ५१वे वष� चालले आहे. ब्र�देवा�ा िदवस-रात्रीचे चक्र ब्र�देवाची १०० वष� होईपय�त चालू राहील.”

बाल वयातील िवचारश�ीनुसार हरदासबुवांनी सांिगतलेल्या कथेवर बराच काल पय�त माझी श्र�ा कायम रािहली. वय वाढत गेले आिण मी हरदासबुवांनी सांिगतलेल्या कथेवर िवचार क� लागलो. िवचार केला, सृ�ीच अ���ात नसताना “अथांग सागर” तो कसा अ���ात असणार, “िपंपळपान” ते कोठून येणार? अशा, कल्पनाश�ी�ा पलीकडे असणाऱ्या िविचत्र कथांवर िव�वास तरी कसा ठेवावा? पुढे थो�ा िनरा�ा ��ीकोनातून िवचार क� लागलो. भ�ांची व श्रो�ांची वैचा�रक पातळी (बौ��क पातळी मी �णत नाही) िवचारात घेऊनच अनेक सामािजक नीतीत�े, अ�ा��क व सनातन स�े कीत�नकार �पककथांतून सांगत असावेत. “अथांग सागरात” याचा गिभ�त अथ� “अ��ात” (इंग्रजी भाषेत �ाला singularity अशी वै�ािनक सं�ा आहे) घेणे

ी

संभवनीय वाटते. हल्ली शा�� �णतात, सुमारे वीस अ� वषा�पूव�ची (अबब!) घटना. पृ�ी, सूय�, तारे असे काहीच अ���ात न�ते. एवढेच नाही तर काळच अ���ात नसल्याने कालगणना अस�ाचािह प्र�न न�ता. या �स्थतीला वै�ािनक प�रभाषेत अ��ता (singularity) असे संबोधले जाते. िव�व िनिम�ती�ा �णी(?) अशाच अ�� िबंदूचा (singular point चा) प्रचंड महि��ोट (Big Bang) झाला व �ा िव�ोटातून प्रचंड प्रमाणात उजा� व हायड� ोजन वायू�ा �पात व�ुमान अवकाशात (space) िवखुरले गेले. अ�� िबंदूचा तो िव�ोट (Big Bang) हाच िव�विनिम�ताचा (सृ�ी�ा िनिम�तीचा) �ण मान�ात येतो. फटाका पेटिवल्यावर �ाप्रमाणे �ातून �णाधा�त प्रकाश, उ�ता व जळणाऱ्या पदाथा�चे रंगीबेरंगी कण सव�त्र िवखुरतात �ाप्रमाणेच हा िव�ोट असला तरी कल्पनाही करता येणे अश� इतका प्रचंड असा तो िव�ोट होता. �ा अ�� िबंदू�ा िव�ोटातून अप�रिमत असलेले िव�व िनमा�ण झाले �ा िबंदूचे वण�न करणेही अश� आहे असे शा�� �णतात. �ा िबंदुला ना कसले मोजमाप लावता येते, ना तो िबंदू कसल्या आकारात बसतो; ना आपणास �ात असलेले प्राकृितक गुणधम� �ा िबंदू�ा वण�नासाठी वापरता येतात. या िबंदुला लांबी,�ंदी, आकार, रंग अशी कोणतीच ल�णे नसल्याने हा िव-ल�ण, िनगु�ण अथवा अ�� िबंदू. (श्रीस�नारायणकथेत भगवान िव�ंूचे वण�न करताना महष� नारद �णतात “. . .नमो वान्�नसातीत�पायाsन� श�ये . . . “मन व वाणी यां�ा�ारे करता येणाऱ्या वण�नापलीकडे प�नाभ िव�ू आहेत. . आिदम�ा�हीनय िनगु�णाय गुणा�ने . . उ��ी,�स्थती,व लय या�ा पलीकडे असून भगवान िव�ू िनगु�ण आहेत.) हेच वण�न �ा अ��/िव-ल�ण िबंदुला लागू पडेल. िबगबँग त� (Big Bang Theory) या सं�ेने हा िव�ोट हल्ली प्रचिलत झालेला आहे. सुमारे वीस अ� वषा�पूव� िविश� �णीच हा िव�ोट का घडून आला याचे शा�ीय कारण जरी कोणतेही शा�� सांगू शकत नाहीत तरी हीच सृ�ीची िनिम�ती आिण याच �णापासून काल (Time) सु� झाला असल्याचे ब�तेक शा��ांचे एकमत आहे. हल्ली शा��ां�ा मतानुसार, िबग बँग�ा

19

जोर अितप्रचंड असल्याकारणाने िबगबँग झाल्यापासून िव�वाचे फार मो�ा प्रमाणात सतत प्रसरण होत आहे. सव� तारे, आकाशगंगा (Galaxy) अवकाशात एकमेकापासून प्रचंड वेगाने दूर दूर जात आहेत. (हा िवचार ल�ात ये�ासाठी, हवा भरलेली नाही असा रबरी फुगा नजरेसमोर आणा. तो फुगा हळूहळू हवा भ�न फुगिवल्यास �ा फु�ा�ा पृ�भागावर असलेली िचते्र, फु�ा�ा पृ�भागा�ा प्रसरणाने एकमेकापासून दूरदूर सरकत जातील). कांही शा��ां�ा मताने, आणखी काही अ� वष� उलटल्यानंतर िबग बँगचा प्राथिमक जोर हळूहळू (हा श� वै��वक अथा�ने �ावा-हळूहळू = हजार हजार वषा�नी) �ीण होत जाऊन िव�वाची प्रसरणिक्रया थांबेल आिण वै��वक गु��ाकष�ण प्रभावाने िव�वात आकंुचन प्रिक्रयेस सु�वात होईल. �ानंतर अ�ावधी वष� उलटल्यानंतर िव�वातील सव� व�ुमान (तारे, आकाशगंगा ई.) एकत्र येऊन सारे िव�व अ�� िबंदू (singular point) �पात जाईल. अशा प्रकारे िबगबँग-प्रसरण-आकंुचन-िबगबँग. . . हे चक्र सतत चालत राहणार. शा�ीय प�रभाषेत या प्रिक्रयेस Cosmic Oscillating Model अशी सं�ा आहे. हरदासबुवांनी सांिगतलेली “ब्र�देवाचे िदवस/रात्र” ही संकल्पना आिण शा��ांची Cosmic Oscillating Model ही संकल्पना यात काही सा� िदसते का यावर िवचार करा. हल्ली�ा शा��ांनी (Astrophysicist) िदलेल्या तपिशलात आिण हरदासबुवांनी पुराणकथेतून िदलेल्या तपिशलात (आकडेवारीत) फरक असला तरी दो�ी िवचारात �� केलेली संकल्पना एकच असे समजणे मला चुकीचे वाटत नाही.

- कुमार जोशी

बेधंुद रंगात रंगुनी

हळुवार कंुचला िफरवुनी

भासे तरंग लहरीतुनी

उ�� कधी उदा�

..तरी िप्रय हा मज एकांत

छेिडता तार सुरांनी

लयीचे गोफ गंुफुनी

दशिदशा जाती कंपूनी

असो वषा� वा वसंत

..तरी िप्रय हा मज एकांत

िफरता िगरकी होऊिन

भान जे हरपुनी

िथरकता पाऊले दो�ी

वाजे ढोलकी, बोलकी सुखांत

..तरी िप्रय हा मज एकांत

- रिसका िशतल िमटकरी

20

By: Ojas Phirke “Before you become too entranced with gorgeous gadgets and mesmerizing video displays, let me remind you that information is not knowledge, knowledge is not wisdom, and wisdom is not foresight. Each grows out of the other, and we need them all.” ― Arthur C. Clarke iPhone, iPad, more and more gadgets! And people consumed with these gadgets... Sounds familiar? Sadly, yes it does. Every coin has two sides, and so does technology. Along with the benefits of technology and fun, have you considered how it affects you? Let's take a look at what it does to you physically, emotionally, and socially.

Physically (what happens to your body): ■ Because kids are on technology all day, they are not being active, which is one of the main causes of obesity. It also affects their posture and causes the neck and upper back to get sore. ■ Teens' constant use of electronics at home and at school is taking a toll on their eyes, according to David Epley, a pediatric ophthalmologist in Kirkland, Wash, and a spokesman for the American Academy of Ophthalmology. Whenever someone spends time in front of a screen their ‘blink rate’ goes down, which can lead to dry, itchy eyes and eye strain. While teens' eyes can get used to screens, Epley said, damage can develop over time and even cause myopia, or nearsightedness. ■ 4 out of 5 teenagers sleep with their cell phones on and near their beds. And they're not just using phones as alarms; another study found that teens send an average of 34 texts a night after getting into bed. Wrist and finger pain is common in kids who play video games. A study (done by a kid!) found that children were 50 percent more likely to experience pain for every hour they spent gaming. Dr. Eric Ruderman, an associate professor at Northwestern University's Feinberg School of Medicine, said video game playing may be harmful for children's developing muscles and tendons. Pretty scary, right? …

21

And we haven’t even thought about our emotions yet. "Their neural pathways change and different ones are created. It affects concentration, self-esteem, in many cases they don’t have as deeply personal relationships," Daniels (an evolutionary neurobiologist) said. "They lose empathy. We've seen kids like this that don't develop those sympathetic and empathetic skills they need." Remember what they say, we humans are social animals? How will our world be with decreasing empathy? With the technology everywhere all the time, how are we connecting? ■ "Kids are spending so much time communicating through technology that they’re not developing basic communication skills that humans have used since forever," Taylor, Daniel's assistant, said. "Communication is not just about words." ■ The virtual world is not the same as real world. Collaborating virtually cannot replace communicating in person. "These kids aren't connecting emotionally," says parenting expert and pediatric nurse Denise Daniels. "Emails, texts — these lack the emotive qualities of face-to-face interaction." ■ When friendship is conducted online and through texts, kids are doing this in a context stripped of many of the most personal—and

sometimes intimidating—aspects of communication. It's easier to keep your guard up when you're texting, so less is at stake. You aren't hearing or seeing the effect that your words are having on the other person. Because the conversation isn't happening in real time, each party can take more time to consider a response. No wonder kids say calling someone on the phone is "too intense"—it requires more direct communication, and if you aren't used to that it may well feel scary. And this is just what a little kid (just like you) did in just a little time! Now imagine how much more is out there! You get the point, right? Wake up now, guys! We know you care about yourself. It’s time for you to think about this seriously, take action, AND save yourself! Just like other bad addictions, technology addiction can ruin us too! Let’s limit our technology time, and enjoy the world around us, for a change! Let’s understand how to use technology wisely. Let’s use the technology, not let the technology use us! Save yourself from becoming the ‘slave’ of technology, let's become the masters instead! Let’s make this world better, a more human one. Trust me, you will be glad you made this choice!

-ओजस िफरके

22

'लाभले आ�ांस भा� बोलतो मराठी' हे श� नुसते गा�ापय�तच मया�िदत नाहीत . प्र�ेक मराठी मनाला आप�ा या िनम�ळ भाषेचा िततकाच अिभमान अहे. आपली मातृभाषा केवळ महारा�� ाबाहेरच नाही, तर अगदी सातासमुद्रापार अमे�रकेतही �जावी, आप�ा मराठमो�ा सं�ृतीची नवीन िपढीला ओळख �ावी या क�नेतून �ेनो मराठी �ास ची सु�वात झाली.

सौ. सई कुलकण� व सौ. िवदुला खािडलकर यांनी २००४ साली आप�ा घरीच मराठी वग� सु� केला. आगदी १२ मुलांपासून सु� झाले�ा या वगा�ला आता छो�ा शाळेचं ��प आलं आहे. �ेनो म�े 'एड गु�कुल' या िठकाणी आता दर रिववारी सकाळी १ तास सुमारे ६०+ मुलं मुली मराठी िलहायला, वाचायला व साराईतपणे बोलायलाही िशकतात.

उ�ाही पालकां�ा व मुलां�ा सहकाया�मुळे हे मराठी वग� अितशय यश�ीपणे सु� अहेत.

आप�ाच मराठी मंडळापैकी सुमारे १५ िश�क, कुठलाही मोबदला न घेता, या काया�ला समिप�त अहेत.

23

५ वषा�वरील सव� मुलामुलीनंा या वगा�त प्रवेश घेता येतो. वय आिण िनपुणता ल�ात घेऊन ६ गट तयार केले अहेत. अगदी बालवाडी पासुन ते चौथी इय�ेपय�त यो� असा अ�ासक्रम तयार केला अहे. से��बर ते मे अशा चालणाया� वगा�साठी अगदी जुजबी शु� आकारला जातो.

आप�ा मुलांना दैनंिदन जीवनात मराठी भाषेचा सहजतेने वापर करता यावा, मु�तः आपले िवचार व भावना यासु�ा मातृभाषेत �� करता या�ात या उ�ेशांनी िश�क प्रय� करतात. इथे नुसता पु�की अ�ास नसुन िविवध उपक्रम, उ�फूत� संवाद, गाणी, गो�ी यांतून मराठीची ओळख क�न िदली जाते. िदवाळी, संक्रांत यांसारखे सणही उ�ाहात साजरे केले जातात. सण-वारांशी िनगडीत उपक्रम जसे आकाशकंदील, पण�ा तयार करणे, गुढी पाड�ाचे मह� सांगणाऱ्या कथा, गणपती�ा गो�ी, �ोक �णणे यांत मुलं व �ांचे पालकही अगदी उ�ाहात भाग घेतात.

दर वषा��ा शेवटी परी�ा घेतली जाते. िव�ा�ा�ची कुटंुिबयांसह वािष�क सहलही असते.

यंदाचा वषा�पासून मुलांना बृहन महारा�� ीय मंडळ (BMM) चा परी�ेला बसायची संधीही उपल� होणार आहे , �ामुळे भारतीय िव�ापीठातफ� मराठी भाषा प्रभू�ाचे प्रश��पत्रक �ांना िमळेल.

दर वष� या मराठी �ास ला प्रचंड प्रितसाद िमळाला आहे, �ाचा शे्रय पालक, मुलं, िश�क सवा�नाच जातं. या वगा�मुळे मराठी िशक�ाची एक खूप चांगली संधी मुलांना िमळाली अहे. तसेच आप�ासारखे मराठी बोलणारे अजून बरेच िमत्र मैित्रणी िमळा�ाचा आनंद, व �ांचाशी मराठीतून बोल�ाचा िव�ास मुलांम�े वाढलेला िदसतो.

डॅलस पालक �ांना मराठी -फोट�वथ� भागातील सव� मुलं -िशक�ाची व िशकिव�ाची इ�ा आहे, �ांना या �ास चा न�ीच छान उपयोग होईल.

- अनुजा साठे

24

मराठी असे आमची मायबोली!! िव�ा िवकास �ूल DFW अिव�ग िहंदू मंिदराचा एक मजबूत शै�िणक अंग आहे. ही Non-profit संस्था गेली २० वष� धम� सं�ार वग� चालवत आहे. ५-६ वषा�पूव� भाषा वगा�ची पण सु�वात झाली. मराठी वगळता मंिदरात जवळजवळ सव� भाषा िशकव�ात येत हो�ा. सौ. नेहा कंुटे या धम� सं�ार वगा�त एक िश�क �यंसेवक �णून काम करत हो�ा. �ांनी पुढाकार घेऊन मराठी भाषा वग� सु� केला. एक भाषा िजवंत राह�ासाठी पुढील िपढीने �ा भाषेला जाणून घेणे, अ�ास करणे आव�यक आहे. DFW िहंदू मंिदर मराठी शाळा येथे हे �ासपीठ उपल� आहे याचा आ�ाला खूप आनंद आहे. गेल्या ५ वषा�त मराठी वगा�तील मुलांची सं�ा वाढली आहे आिण िश�कही मनापासून िशकवत आहेत. स�ा २ �रांम�े मुले िशकत आहेत आिण गेल्या वष�पासून िव�ा�ा�नी BMM �ारा आयोिजत परी�ा देणे सु� केले आहे. आ�ी आम�ा मराठी आिण अमराठी िमत्रमैित्रणीनंा सु�ा मराठी वगा�त सामील हो�ासाठी आग्रहाचे आमंत्रण देतो आिण दर रिववारी सकाळी घेतल्या जाणाऱ्या या मराठी भाषा वगा�चा एक भाग हो�ासाठी प्रो�ािहत करतो.

Location: 1605 N. Britain Road, Irving, TX 75061 Timing: Every Sunday 11am-12pm Fees: $25 (+$125 for religion class)

25

आप�ा पुढील िपढीला आप�ा सं�ृतीची ओळख �ावी आिण भाषा बोलता यावी यासाठी हे मराठी वग� सु� कर�ात आले आहेत. अमे�रकेत वाढणाऱ्या मुलांना भारतातील आजी आजोबा, नातेवाईक �ां�ाशी मराठी भाषेत संवाद साधता यावा �ासाठी हे प्रयोजन. BMM व भारती िव�ापीठ �ारा मुले परी�ा देऊ शकतात. शै�िणक वषा��ा शेवटी वािष�क परी�ा होते आिण प्रमाणपते्र िदली जातात.

Valley Ranch मराठी शाळेचे िव�ाथ� मो�ा उ�ाहाने आपले सण-समारंभ साजरे करतात. तसेच DFW मराठी मंडळा�ा सांकृितक सोह�ांम�े मराठी कथाकथन/गायन/लघु-नािटका असे काय�क्रम िहरीरीने सादर करतात.

वै�वी आपटे आिण �ाती बोगम गे�ा बया�च वषा�पासून हे मराठी वग� यश�ीपाणे

चालवत आहेत.

26

माझे आजोबा, रामचंद्र सपे्र, भारतचे पिहले रा�� ीय बु�ीबळ िवजेते होते. १९५४ म�े USSRने �ांना Smyslov – Botvinik जागितक िवजेतेपदाची �धा� बघ�ासाठी खास आमंत्रण िदले होते. १९५५ म�े रा�� ीय िवजेतेपद, १९५६-६० म�े ओल��क म�े सहभाग, व �ानंतर चाळीस वष� वत�मानपत्रात लेखन,अशी �ांची कारकीद� होती. महारा�� चेस फेडरेशनचे अ��, ग्रांडमा�र अिभिजत कंुटे, यांनी �ांना 'भारताचा िमखाईल बोटवेिनकʼ �णून संबोधले आहे. रामचंद्र सपे्र यां�ा �रणाथ� गेले ३ वष� �ां�ा ज�ा�ा र�ािगरी िजल्�ात, बु��बळ �धा� आयोजली जात आहे.

२०१५ म�े �ां�ा शंभरा�ा जयंतीिनिम� मा�ा आईने, मा�ा आजोबां�ा आ�े�ां�ा आठवणीचें, notable खेळांचे, फोटोचें, पु�क प्रकािशत केले. �ा पु�कातील मी िलिहलेला �ां�ा आठवणीचंा लेख, प्रकाशका�ा संमतीने इथे सादर करीत आहे.

रामचंद्र भाग�व सपे्र -- आमचे अ�ा. आ�ां�ा आठवणी िलहायला बसलो, आिण काय िलहावे, कुठून सु� करावे, कळेना. �ां�ा सािन�ातील पंचवीस व�ा�तील अनेक गो�ी िचत्रपटासार�ा मनातून जायला लाग�ा.

िचत्रपटात, गो�ीयचा धा�ातून घटनांची गंुफण केलेली असते. पण मनातील आठवणीनंा असे कुठे असते? सूचना न देता, �ा मागून, पुढून कशाही येत असतात. काही ठळकपणे पुढे येत हो�ा, तर काही कोलमडून एकमेकांवर पडत हो�ा. कुठून सु� करावं? अगदी सु�वातीपासून? का काही प्रबळ आठवणीपंासून? आ�ांबरोबरचे इतके घटक, इतके छोटे मोठे िक�े, एकत्र कसे िवणावेत? िवचारां�ा ओघात मनातील िचत्र भरकटत गेले.

माझा ज�च अ�ांकडे, आई�ा माहेरी झाला. ज�ानंतर पिह�ांदा घरात आलो, ते माधववाडीम�े. दादर (पूव�) �ेशन समोरची ५०-६० वष� जुनी, �तान्�ापूव�काळात बांधलेली चाळ. �ात �ां�ा दोन खो�ा. पाच�ा मज�ावर कोपऱ्यात�ा.

माधववाडीची आठवण झाली की, डो�ासमोर �� उभं राहतं, ते पहाटेचं. अ�ां�ा दोन खो�ांपैकी बाहेर�ा खोलीत अंथ�णात जाग आली, की �यंपाकघरात प्रकाश िदसायचा. अ�ा �ां�ा नेहमी�ा खुच�त -- गोदरेजचे कपाट आिण जेवणा�ा टेबला�ा मधील खोबणीत -- चहा पीत बसलेले असायचे. बाहेर�ा खोलीत, �ां�ा रायिटंग टेबलवर , आम�ा डो�ाशी, कधीकधी tablelamp जळत असायचा. टेबलावर �ांचा प्राचीन टाईपरायटर, चेसचे घ�ाळ, अध�वट िलिहलेली काही articles, पोकेट चेससेट, व काही reference books असायची. आिण खास �णजे असायचे, articles म�े चेस position मांड�ाक�रता चेसबोड� िपं्रट केलेला कागद, कात्री, िडंक आिण चेसची मोहोरी िपं्रट केलेले छोटेछोटे कागदाचे तुकडे!

अ�ांचा पोकेट चेसबोड� होता �ां�ा �तः�ा कामाकरता व analysis करता; पण लोकांबरोबर खेळ�ाक�रता एक दुसरा खास चेससेट होता. लाकडी पातळ पेटी – मोहोरी ठेव�ासाठी; आिण तीउघडली, की �ाचाच पट! �ा पटावर अनेक खेळाडू खेळून गेले – िशकाऊ ते नामवंत. आ�ालाही �ाच पटावर चेसचे धडे िमळाले. अजुनही डो�ासमोर उभे राहता ते �� �णजे, अ�ा फ� पायजमा घालून उघ�ा देहाने चेस िशकवत आहेत, हे! �ाच पायज�ावर pant चढवून, अंगात बिनयन िवना शट� अडकवून, अ�ा बाहेर पडत. अगदी लहानपणी, समोर�ा �ेशनवर गा�ा बघायला आ�ा नातावांडांना ते घॆउन जात. �िचत चौपाटी िकंवा �ीटीची पण िट� प हॊत असे.

'bui²b;aca raja' ramc.³ sp/e

27

�ीटीला �ां�ा अनेक चकरा �ाय�ा. कारण �णजे, �ांचे Illustrated weekly व Indian Express म�े columns असत. आ�ां�ा मा�ावर अनेक बु��बळा�ा मािसकांचे -- �ात रिशयन पण -- ढीग असायचे. जु�ा पुरा�ा व�ू साठवून ठेव�ाचा �ांना नाद होता. अगदी �ख�ापासून ते जु�ा खेळ�ा पय�त – कुठली गो� �ांनी कधी टाकली नसेल! �णाल तर बरेचदा या गो�ी उपयोगीही पडाय�ा; कुठलीही हवी असलेली गो� िकंवा पाट� �ां�ा कडे हमखास िमळे! आम�ा आजी�ा मंगळसूत्रापासून ते च�लेपय�त सग�ा व�ू, तसेच टाईपराइटर, मोडलेली खुच�, घडयाळ, पेटी, टेबल, नळाचा वाशर, तेच दु�� करीत! �ां�ाकडे सव� ह�ारे होती, व या कामांसाठी लागणारी िचकाटी आिण क�कता खूप होती. दादर�ा माधववाडीत अ�ा आिण आजी चाळीस वष� रािहले, व मी बारा-तेरा वषा�चा होतो ते�ा, ती जागा सोडून ते भांडूपला flat म�े राहायला गेले, मा�ा मामा आिण मावशी जवळ. अ�ा भांडूपला स्थलांतरीत झाले ते�ा मलाही माझे लहानपणचे एक पव� संप�ासारखे वाटले. �ां�ा घरामाग�ा common gallery त जाऊन रड�ाचे, आजही मा�ा �रणात आहे. भांडूपला आ�ावर बरयाच गो�ी �ाच रािह�ा. तशा बरयाच बदल�ा सु�ा. टाईपराइटर तोच, टेबलला� तोच, तीच खुच�, चेसबोड� तोच, मािसके तीच. चेसला सव�� मानणारे अ�ा पण तेच. मात्र बदलले होते ते अ�ांचे चेसचे काम. Articles कमी झाली होती. चेसपे्रमी लोकांचे येणे- जाणे कमी झाले होते. �ाच सुमारास मला पवईला, IIT ला admission िमळाली आिण माझे आजोळी जाणे खूप वाढले. या काळात आम�ा बऱ्याच intellectual ग�ा �ाय�ा. अ�ांचे इंग्रजी आिण सं�ृत भाषांवर प्रभु� तर होतेच, पण science graduate अस�ामुळे, शा�ीय ��ीकोन ठेवणारा मुळचा िपंड पण होता. �ांनी िवचारलेला एक प्र� अजूनही आठवतो. ‘चंद्रा�ा गु��कष�णाने समुद्राला भरती येते हे मा�, पण ती भरती फ� चंद्र असेल �ा बाजूला यायला हवी. ती पृ�ी�ा दुसरया बाजूला का येते?ʼ मा�ाकडे अशा प्र�ांची उ�रे न�ती!

साय�ची ओढ व आवड असूनही अ�ांना सं�ृतची प्रचंड जाण होती. सा�ा रोज�ा बोल�ात सु�ा सं�ृत �ोक सांगून ते भा� करत िकंवा उदाहरणे देत असत. ना��क असूनही �ांना अनेक �ोते्र पाठ होती. �ांचे सं�ृत �ोक आपण िल�न ठेवले नाहीत याची खंत मला वाटते.

तरीही, एखाद-दुसऱ्या वात्रिटका आठवतात. उदा. ‘ भट� कटयम रसटम प्रिव�ाʼ ‘रʼ ला ‘टʼ जोडून का� कर�ावर ही सं�ृत िवनोदी टीका! दुसरे उदा. उि��ोित� राजे� मुखं प्र�ालम �र: // प्रभाते रटते कु�ु चवैतुही चवैतुही// (िववरण इथे करत नाही; पण सं�ृत जाणकारांना �ातला िवनोद कळेल!)

खगोलशा�ातील ग्रह तारयािवषयी सु�ा अ�ांना सव�सामा�ा पे�ा ( मा�ापे�ा ) जा� मािहती होती. सतत बौिधक वाचन, चचा� करणाऱ्या अ�ाना िवनोदी सािह� वाचायला आवडे. P. G. Woodhouse आिण मराठीतील पु. ल. देशपांडे �ांचे आवडते लेखक. �ांना देशातील राजकारणात सु�ा रस होता.

मी परदेशी जा�ाचे जे�ा बोलणे होत असे, ते�ा मी िश�ण घेऊन मायदेशी परत यावे ही �ांची खूप इ�ा होती. �ासाठी ते रामायणातील �ोक मला सांगत. राम वनवासात असताना भरत �ाला आणायला जातो पण रामाला कैकेयीला िदलेले वचन पाळायचे असते. “ भरत रा� परत देईल की नाही याब�ल ल�णाला शंका येते �णून आपण दि�णेकडेच रा� असे तो रामाला सुचवतो.” �ा वेळेस राम �णतो “ जननी ज�भूमी� �गा�त अिप गरीयसी ”

पुढे ल� होऊन सप�ीक अमे�रकेला जाताना अ�ांनी मला एक श�दरी रंगाचा छोटा गणपती िदला. ना��क असणाऱ्या अ�ांनी हा गणपती का �ावा? आपली भेट पु�ा होणार नाही याची तर �ांना चा�ल लागली नसावी? ते�ा हा प्र� ��पणे मा�ा मनात आला नसला, तरी काहीतरी चलिबचल झाली. कधीही गेटपय�त पोहोचवायला न येणारे अ�ा �ावेळेस गेटपय�त आलेले अजूनही मला डो�ा समोर िदसतात. Taxiत बसून अ�ा िदसेनसे होई पय�त मी �ांना बघत होतो. नंतर का कुणास ठाऊक ढसाढसा रडलो. थोडे अंतर पुढे गेलेली taxi परत िफरवली. खाली उत�न �ांचा हात परत हातात घेऊन

28

थोडे अंतर पुढे गेलेली taxi परत िफरवली. खाली उत�न �ांचा हात परत हातात घेऊन नम�ार केला. May be it was premonition for things to come. तीन मिह�ांनी पु�ा भेट न होता, अ�ा गे�ाची बातमी कळली. आज जे�ा चेसचा िवषय िनघतो, ते�ा मी अिभमानाने सांगतो – माझे आजोबा भारताचे पिहले National Champion होते, चाळीस जणांशी एका वेळेस खेळायचे,

चार जणांशी एकाच वेळी blindfolded खेळायचे. पण खंत वाटते, मला �तः�ा मुलांना चेस िशकवायला पु�क �ावे लागते, याची! दुसरी ज�भर बोच राहील, ती �णजे मायदेशी परत न येता अमे�रकेत स्थाियक झालो �ाची. रा�न रा�न मनात येते -- अ�ांचे चांगले गुण आप�ाकडे काहीच नाहीत, आहेत �ा फ� �ां�ा आठवणी.

- अजय पोळ

smaPt