m a u s a m i a a j a r dr

46

Upload: sangh1212

Post on 10-Jan-2017

121 views

Category:

Technology


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: M A U S A M I  A A J A R  Dr
Page 2: M A U S A M I  A A J A R  Dr

[e@. ÞeerefveJeeme keÀMeeUerkeÀjmeb®ee}keÀ

mebHetCe& leCeeJe cegkeÌleer keWÀêkeÀe@}spe efyeu[eRie, eflemeje cepe}e,

kesÀ. F&. Sce. ne@efmHeì}, cebgyeF& - 400 012.HeÀesve veb. - 2413 6051 SkeÌme.- 2151, 2448

Website : www.superliving.net

[e@. keÀce}ekeÀj kegÀ}keÀCeeaSce. [er. (cesef[efmeve) cegbyeF& SHedÀ. meer. Heer. Smed. cegbyeF& SkeÌme kebÀmeuìbì

efHeÀpeerefµe³eve pevej} ne@efmHeì} cegyee& iebiees}e (cee³ecesjer³ee)keÀvmeefuìbie efHeÀpeerefµe³eve Je keÀeef[&Dees}e@efpemì, cegbyeF&.cesef[keÀ} [e³ejskeÌìj, DeukesÀce }@yeesjsìjerpe, cegbyeF&.

[e@. Heg<keÀj efµekeÀejKeevesSced. [er. [er. Sve. yeer.

meb®ee}keÀ

mebHetCe& Deejesi³e efJekeÀeme keWÀê, cegbyeF&HeÀesve veb. - 2422 1523, 2422 3308

Website : www.superliving.net

ceesmeceer DeepeejJe l³eeJejer} Iejiegleer meesHes GHee³e

}sKekeÀ

Page 3: M A U S A M I  A A J A R  Dr

ceesmeceer Deepeej Je l³eeJejer} Iejiegleer meesHes GHee³e

Þeer.[e@. ÞeerefveJeeme peveeo&ve keÀMeeUerkeÀj,

keÀ-4, Hegpeejer veiej cegbyeF& - 400 018.

otjOJeveer - 2493 27 32, 2498 25 29

F-ces} - [email protected]

website - www.superliving.net

meb®ee}keÀ - meWìj HeÀe@j ìesì} mìsme ce@vespeceWì

ÒekeÀeµekeÀ - meew. megneefmeveer yeiex, ceeefnce, cegbyeF&

cegêkeÀefÒe³ee Dee@HeÀmesì, cegbyeF&

De#ej pegUCeerefJepe³e mepexjeJe yeiex

’meefo®íe“ DeHeeì&ceWì, Heb[erle iegefCeoeme ceeie&

efµeleUeosJeer, ceeefnce, cegbyeF& - 400 016.

HeÀesve. veb. 2445 72 90

cegKeHe=ÿ

efJepe³e mepexjeJe yeiex

cetuîe - ©. 75=00

Deveg¬eÀceeefCekeÀe

1. DeHe&Ce Heef$ekeÀe

2. megefJe®eej

3. ceveesiele

4. YetefcekeÀe

5. Deejesi³e peesHeemeC³ee®eb µeem$e

6. jesie cnCepes keÀe³e?

7. Gvneȳeeleer} Deepeej

8. Gvneȳeeleer} Deenej - efJenej

9. HeeJemeeȳeeleer} Deepeej

10.HeeJemeeȳeeleer} Deenej - efJenej

11. efnJeeȳeeleer} Deepeej

12. efnJeeȳeeleer} Deenej - efJenej

Page 4: M A U S A M I  A A J A R  Dr

DeHe&Ce Heef$ekeÀe

Deejesi³eeefJe<eer®es %eeve

DeeefCe

l³eeÜejs ³esCeeje DeelceefJeéeeme

Je

l³eeHeemetve meeO³e nesCeejs Deejesi³e

³eeb®eer

DeeJeµ³ekeÀlee Deme}suîee meJee¥vee

Deelceer³eleeHetJe&keÀ

DeHe&Ce

megefJe®eej

Oecee&Le& keÀeceb cees#eeCeeb Deejesi³e cet}cegÊececed~jesieemlem³eeHenleefjë Þes³emees peerefJelem³e®e~~ÒeeogYee&lees ceveg<³eeCeecevleje³ees ceneYe³eced~~

®ejkeÀ meb. met$e 1-15-16

’Oece&, DeLe&, keÀece Je cees#e ¿ee ®eej Heg©<eeLee¥®esGÊece cetU GÊece Deejesi³eele Deens.jesie l³ee®ee veeµe keÀªve peerefJelee®³ee

HejcemegKee®ee veeµe keÀjleele Je (Deµee leNnsves)jesie ne ceeveJee}e GlHeVe Pee}s}e

OeeskeÀe Deens “

Page 5: M A U S A M I  A A J A R  Dr

ce vees ie lemeceepeeleer} Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee µeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ, Deejesi³e

mebJeOe&vee®³ee Deece®³ee Oe[He[erle}e ne DeeCeKeer SkeÀ ìHHee. ns HegmlekeÀ Jee®ekeÀebHeg{sþsJeleevee, meeceeefpekeÀ v³ee³ee®³ee efoµesveb mJele뮳ee meledmeodefJeJeskeÀ yegeqOo}e mceªvemegª kesÀ}s}b keÀece keÀener ÒeceeCeele lejer HetCe&lJee}e vesC³ee®eb meceeOeeve Deens.

[e@. meew. efJeYee keÀµeeUerkeÀj, [e@. meew. veerlee kegÀ}keÀCeea, [e@. pe³eÞeerie[keÀjer, megyeesOeve keÀµeeUerkeÀj Je Þeer. HeÀefkeÀje iee³ekeÀJee[ ³eeb®eer meeLe vesnceerÒeceeCes®e}eYe}er.

Gefpe&lee, cegkeÌlee Je Deeefoleer ³eeb®³eecegUs keÀecee®ee Yeej Yeejer Jeeì}e veener.

³ee meJe& GHeodJ³eeHee®es cegK³e }#³e Deens, DeeHeuîee meceepeeleer} ieebpe}s}er,efHe[}s}er, efHe®e}s}er, jesieeveer Heíe[}s}er HeCe Òe®ebæ[ megHle meeceL³e& Deme}s}er ceeCegmekeÀer.ner ceeCegmekeÀer Deejesi³emebHeVe nesTve Òe®eb[ ®ewlev³eeves peeie=le nesTve keÀe³e&jle JneJeer;³ee nslegveb Deece®³ee Hejerveb Deecner G®e}}s}e ne ’Keejer®ee Jeeìe“ Deens.

DeveskeÀeveskeÀ ªiCe, l³eeb®es veelesJeeF&keÀ, Deece®es efce$e, menkeÀejer, pesÿ-keÀefveÿ kegÀìgbefye³e, Deece®es iegªpeve, Deecne}e melkeÀe³ee&®eer ÒesjCee osCeejs DeeF&-Jeef[}Je Deece®eer HetpeemLeeves efkebÀJee ÞeOoemLeeves yeveeJesle Demes ceneHegª<e ³ee meJee¥®ee ³eeíesìîee Òe³elveele Òel³e#e-DeÒel³e#eHeCes menYeeie Deens.

ö[e@. ÞeerefveJeeme keÀMeeUerkeÀjö keÀce}ekeÀj kegÀ}keÀCeeaö Heg<keÀj efµekeÀejKeeves

v v v

‘Deejesi³e cnCepes µeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeO³eeeqlcekeÀ Deµeer mebHetCe&mJeemLee®eer DeJemLee. kesÀJeU jesiee®ee efkebÀJee HebiegHeCee®ee DeYeeJe veJns.’

peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvesves

kesÀ}s}er Deejesi³ee®eer J³eeK³ee

‘}eskeÀeb®³ee Deejesi³eeefJe<e³eer }eskeÀebvee mJeleë}e keÀUkeÀU nJeer. Deejesi³eemeeþer l³eebveerPeie[e³e}e nJeb. ³eespeveeyeOo Òe³elve keÀje³e}e nJesle. jesiejeF& efJeªOo®eb cene³egOo[e@keÌìj ceb[Uer SkeÀìîeeves }{t µekeÀle veeefnle. ns cene³egOo Kejb cnCepes }eskeÀ³egOoDeens DeeefCe meJe& }eskeÀebveer melele l³eele Yeeie I³ee³e}e®e nJee.’

önsvjer meerpejermì

(JewÐekeÀµeem$ee®ee FeflenemekeÀej)

The people’s health ought to be the concern of the peoplethemselves. They must struggle for it and plan for it. The waragainst disease and for health cannot be fought by physiciansalone. It is a people’s war in which the entire population must bemobilised permanently.

Henry Sigerist(A Medical Historian)

Health is a state of complete Physical, mental, social andspiritual well being and not merely an absence of disease ofinfirmity

W. H. O. Definition

Page 6: M A U S A M I  A A J A R  Dr

YetefcekeÀe

’peieer meJe& megKeer Demee keÀesCe Deens

efJe®eejer cevee letef®e µeesOetveer Heens“

³ee OeleeaJej ’peieer HetCe& efvejesieer Demee keÀesCe Deens. efJe®eejer cevee let®eer µeesOetveerHeens.“ Demeb cnì}b lej DeeHeuîee meceepeele les leelkeÀeU mJeerkeÀej}b peeF&}. keÀejCe lesDeeHeuîee}e mees³eer®eb Jeeìleb, efpeÎerveb DeeefCe keÀ<ìeveb megKe Je Deejesi³e efceUefJeC³eeHes#eemegKe Je Deejesi³ee®ee efJe®eej®eb mees[Ceb DeeHeuîee}e peemle ©®eleb.

DeelceefJeéeemeeveb DeeefCe ¢{ efveOee&jeveb mJeleë®eb Deejesi³e peesHeemeC³eeceOeer}Deevebo DeeHeuîee }sKeer Demee³e}e nJee lesJe{e cenÊJee®ee veener! keÀejCe l³eeyeÎ}Deecner Goemeerve Deenesle. DeveefYe%e Deenesle.

HeefjCeece

iejeryeer, Ye´äe®eej, veeskeÀjµeener, YesmeU, keÀeUeyeepeej, Òeot<eCe, efveJeeN³ee®eermecem³ee, JeenlegkeÀer®eer mecem³ee, yeskeÀejer®eer mecem³ee, Deµee mecem³ee DeeHeuîee}e KeeTkeÀer efieUt cnCetve Dee Jeemetve DebieeJej OeeJetve ³esle Deensle! DeeefCe Deecner cee$e DeeUme,yesefµemle, De[eCeerHeCee, DebOeefJeéeeme, }e®eejer, yespeyeeyeoejHeCee Deµee DeveskeÀ jesieebveerDeepe ûeeme}s}s Deenesle. jesieìHeCee, DeµekeÌleHeCee, LeketÀve peeCes, ieUtve peeCes,kebÀìeUCes, JewleeieCes, efHejefHejCes, keÀjJeeoCes, ef®e[Ces, ef®ejef®ejCes, Yeeb[Ces Deµeener’jesieeb®³ee“ pebpeeUele DeeHeCe meeHe[}es Deenesle. DeeefCe ³eele Yej cnCetve DemebK³eµeejerefjkeÀ ogKeCeer, Deepeej, J³eeOeer, meeLeer ³ee DeeHeuîee}e nwjeCe keÀjleele. keÀOeerkeÀOeer DeeHe}s JeUerner Iesleele.

Deejesi³ee®eer peesHeemevee keÀjC³ee®ee efveOee&j DeeefCe ³ee Flej mecem³eeb®ee keÀe³emebyebOe? Demee keÀesCee}ener Òeµve He[s}. HeCe Demee mebyebOe Deens, ns veerì efJe®eej keÀjlee}#eele ³ee³e}e JesU }eieCeej veener. Deece®es oes<e, Deece®es Deveejesi³e DeeefCe Deece®³eemeeceeefpekeÀ mecem³ee ³ee HejmHej Hees<ekeÀ Deensle ³eele µebkeÀe veener.

1

Page 7: M A U S A M I  A A J A R  Dr

2 3

peieer meJe& megKeer Demee keÀesCeer veener Je HetCe& efvejesieerner keÀesCeer veener ns Kejb. HeCe³ee®ee DeLe& YeeweflekeÀ megKeekeÀ[s Heeþ efHeÀjJeeJeer efkebÀJee YeeweflekeÀ megKeeyeÎ} GoeefmeveleeyeeUieeJeer Demee veJns. DeLeJee jesieìHeCeeceO³es megKe ceeveeJeb Demeener veJns! mHeä®eyees}e³e®eb lej DeVe, Jem$e, efveJeeje, efµe#eCe, keÀjceCetkeÀ ³eeb®ee l³eeie keÀjeJee DeeefCeJeeÆs} les jesie Pee}s, J³eeOeer Peeuîee lejer ’osJee®eer keÀjCeer“ cnCetve efve©lmeener efve<¬eÀer³eleeDebieer yeeCeJeeJeer ns ³eesi³e veJns. G}ì De[®eCeeRceO³es cevee®es meceeOeeve ve ieceeJeleeme®eesìerves, YeeweflekeÀ megKe DeeefCe Dee³egjejesi³ee®ee }eYe keÀªve IesCes ns®e ³eesi³e Deens.³eeefµeJee³e, lelJeef®eblekeÀe}e DeefYeÒesle DemeCeejs megKe Je Deevebo ’ve De³eced Deelceeye}ner les ve }Y³e“ ³ee GkeÌleerÒeceeCes efvejesieer µejerj Òeke=ÀleerefµeJee³e µeke̳e veener, ³eeleefleUcee$e µebkeÀe vekeÀes.

µesJeìer DeeHeuîee meceepeele Deepe mecem³ee®e mecem³ee Deensle ns Kejb Deens.l³ee®ee Je Deejesi³ee®ee mebyebOe keÀU}e lejer l³eeJej ceele keÀjCeb meesHeb veener nsner KejbDeens. HeCe cnCetve®e Deejesi³e mebHeVe nesC³ee®ee ¢{ efveOee&j-De{U efve½e³e DeeHeCekesÀ}e Heeefnpes! meJe& mecem³eebJej DeeHeCe Deepe vee GÐee Deµee efve½e³eeletve®e lees[ieekeÀe{t µekeÀlees Je keÀe{}e Heeefnpes. ³ee®eer HekeÌkeÀer Je mHeä peeCeerJe DeeHeCe meJee¥veerþsJe}er Heeefnpes. YeeweflekeÀ megKeebÒeceeCes®e Deejesi³ener DeeHeCee meJee¥®ee nkeÌkeÀ Deens,peyeeyeoejer Deens.

v v v

Deejesi³e peesHeemeC³ee®eb µeem$e

Deejesi³e peesHeemeves®eer µeHeLe Iesleuîeeveblej Òeµve GlHeVe neslees lees ns keÀmeb keÀje³e®eb?ns meJe& keÀmeb pecee³e®eb? ÒeLece megªJeele kegÀþtve keÀje³e®eer? F. F.

GÊej SkeÀ®e - ef®ekeÀeìerveb %eeve efceUJeCeb DeeefCe l³eevegªHe HeOoleµeerjHeCesDee®ejCe keÀjCeb.

Deepe DeeHe}er keÀe³e DeJemLee Deens? DeeHeCe SkeÀ lej jesieebyeÎ}, J³eeOeeryeÎ}Goeme Demelees efkebÀJee ogmejb cnCepes yeejerkeÀ-meejerkeÀ le¬eÀejeRveer ie[ye[tve peelees. [e@keÌìjebveerDeew<eOeb efo}er keÀer owJeeJej nJee}e þsJetve leer Ieslees. yejb Jeeì}b lej [e@keÌìj®es Hee³eOejlees. veener yejb Jeeì}b lej l³ee}e efµeJ³eeb®eer }eKees}er Jeenlees. veenerlej owJeeJej-owJeeJej oes<e {keÀ}lees, Demene³³e yevelees GefÜive neslees.

Lees[ke̳eele Deepe DeeHeCe SkeÀoce®e HejeJe}byeer Deenesle HeCe ns Demeb keÀe?

JewÐekeÀµeem$e cnCepes Demeb keÀe³e ieew[yebiee} Deens. Kejb meebiee³e®eb lej JewÐekeÀµeem$e Deef}keÀ[s Deefpeyeele keÀþerCe veener. meeceev³e efJeOeeve keÀje³e®eb lej SkebÀojefJe%eeve®e keÀþerCe veener.

HeCe lejerner les keÀþerCe Jeeìleb ns Kejb Deens.

keÀejCes?

DeeHeuîeeceOe}s DeHejes}ÁsefKele DeveskeÀ oes<e, DeeHeuîee meceepeeleuîee ©{er, DeeHe}ermeoes<e efµe#eCe J³eJemLee Deµee DeveWkeÀ keÀejCeebÒeceeCes DeeCeKeerner SkeÀ keÀejCe Deens. lescnCepes HeeefjYeeef<ekeÀ µeyoeb®eb De%eeve. keÀþerCe Deµee ûeerkeÀ, }@ìerve, ÖeWÀ®e µeyoebcegUsJewÐekeÀµeem$e ceesÇb®e eqkeÌ}ä Jeeìleb.

Deelee ns®e Heene. Deke ̳e gì De Be fìje rDej Hee se f}Dee scee³e}e³ee fìme,v³ejesHeÀe³eye´esce@ìesmeerme, DekeÌJee³e[& Fc³etve [sefHeÀefµe³evmeer efme[^esce....

Deensle vee SkeÀoce OemekeÀe IesC³eemeejKes µeyo? cejeþceesȳee cevee}e ®e¬eÀeJetveìekeÀCeejs?

Page 8: M A U S A M I  A A J A R  Dr

4 5

HeCe ³ee µeyoeb®³ee pebpeeUe}e Ieeyeje³e®eb veener Demeb SkeÀoe þjJetve ìekeÀ}bkeÀer, ceie yeekeÀer®eb meieUb keÀmeb SkeÀoce meesHHe nesleb.

mJele뮳ee µejerjeyeÎ}, l³eeleuîee Ie[ecees[eryeÎ}, efyeIee[eyeÎ} DeeefCel³eeJejer} GHe®eejeyeÎ} DeeHeCe SkeÀoce mHesµeeef}mì [e@keÌìj nesT µekeÀle veener nsKejb. Hejbleg l³eeyeÎ} yejb®e keÀener peeCetve IesT µekeÀlees Je I³ee³e}e nJeb. l³eeletve®emebHetCe& Deejesi³e peesHeemeves®ee cene³e%e keÀªve peerJevee®eb meJee&Lee¥veer keÀª µekeÀlees. Dev³eLeeHejeJe}byeer DeeefCe Demene³³e peerCeb®e DeeHeuîee Heojer ³esCeej.

HeµegHe#eer osKeer} DeeHe}b mJeleë®eb DeeefCe efHe}Áeb®e mebieesHeve keÀjleele DeeHeCecee$e Òel³eskeÀ }neve, ceesþîee, yeejerkeÀ-meejerkeÀ ieesäeRmeeþer [e@keÌìjeb®³ee leeW[ekeÀ[sHeenlees. l³eecegUs keÀOeer [e@keÌìj GHe}yOe veener cnCetve ©iCe oieeJe}e lej keÀOeer [e@keÌìjGHe}yOe Pee}e lej efKemee efjkeÀecee Pee}e Deµeer HeefjefmLeleer Dees{Jeles. yeN³ee®eoe Deejesi³eGHe®eejebveer DeeHeCe nwjeCe neslees.

Lees[b [eskebÀ ®ee}Je}b lej keÀe yejb DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele lejer Deejesi³eefJe<e³eer®eermJeleë®eer peyeeyeoejer G®e}t µekeÀCeej veener?

Deew<eOe le³eej keÀjC³ee®eer ³eb$eCee, µem$eef¬eÀ³ee, eqkeÌ}ä ®ee®eC³ee ns DeeHeuîeeDeeJeeke̳eeyeensj Deens. l³ee®eÒeceeCes iebYeerj Deepeejeyeeyele DeeHeCe OeeskeÀe HelkeÀª µekeÀleveener. ¿ee DeeHeuîee ce³ee&oe Deensle ns ceev³e. Iejiegleer GHe®eej HetJeeaÒeceeCes DeeHeuîee}e’DeepeeryeeF¥®³ee yeìJ³eeletve“ Deelee menpeemenpeer efceUt µekeÀCeej veenerle nsner ceev³e.

l³eecegUs Deew<eOeeb®es ogkeÀeveoej, kebÀHev³ee Je [e@keÌìj ³eeb®³eeJej DeeHeCe keÀenerÒeceeCeele DeJe}byetve jenCeej nsner ceev³e. HeCe lejerner DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele lejermJeeJe}byeer DeeefCe Kebyeerj yevet µekeÀlees DeeefCe DeelceefJeéeemeeves Deejesi³e mebieesHeveeyejesyej®ejesieÒeeflekeÀej keÀª µekeÀlees ns }#eele þsJetve Glmeeneveb DeeHe}b %eeve, DeeHe}er peeCeerJeefJekeÀmeerle keÀje³e}e meg©Jeele keÀª³ee!

Deejesi³ee®ee DeLe& keÀe³e!

DeeHeCe m$eer Demees keÀer Hegª<e, Je=× Demees keÀer ®ee}keÀ, keÀece YejHetj Demees keÀerkeÀceer, keÀ[keÀ Leb[er Demees Jee jCejCelee GvneUe Gve HeeJemee®ee KesU Demees Jee legHeÀeveHeeJemeeUe DeeHeuîee ®esnN³eeJej nem³e HegÀ}}s}b. [esȳeele Gceso Yej}s}er efome}er lej

DeeHeuîee}e keÀe³e Jeeìs}? keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle DeeHeuîee}e ®egjlegªve YetkeÀ }eie}er.YejHesì pesJeCee®eer DeeefCe iee{ PeesHes®eer cepee }gìlee Dee}er lej efkeÀleer meceeOeeve Jeeìs}!}IeJeer-meb[eme}e meeHeÀ nesCe, keÀe³ece Glmeen JeeìCeb, efJe®eejµekeÌleer, mcejCeµekeÌleer,Deeveboer Je=Êeer ®eebieuîee µeeyetle DemeCeb. efJeveesoJe=×er peeie=le DemeCeb ns meejb kegÀCee}ebnJebnJebmeb JeeìCeej veener? DeeHe}b yees}Ceb,®ee}Ceb, JeeieCeb DeekeÀ<e&keÀ DeeefCe ªyeeyeoejDemeeJeb DeeefCe ³eesi³e JesUer mebmeeje®³ee Jes}erJej megboj HegÀ}b nmee³e}e }eieeJeer ner lejefvemeiee&veb®e DeeHeuîee ceveele efvecee&Ce kesÀ}s}er YeeJevee Demeles. HeCe ns meieUb efkeÀleerpeCeebveeµeke̳e nesleb? meg¢{, meefn<Ceg DeeefCe mJeleb$e J³ekeÌleercelJeele}er efJe}esYeveer³elee efkeÀleerpeCeebvee ÒeeHle nesles? JeCe&veeleerle Deejesi³ee®ee ne DevegYeJe DeeHeuîeeHewkeÀer efkeÀleer peCeIesleele ns p³ee®eb l³eeveb®e mJeleëµeer þsJe}s}b yejb.

HeCe SkeÀ cee$e efveef½ele Deens keÀer DeeHeuîee}e Deµee Deejesi³ee®ee }eYenesC³eemeeþer DeeHeCe mJeleë}e peeCetve I³ee³e}e nJeb. mJele뮳ee Deejesi³ee®³ee ceeiee&leer}De[®eCeer mecepetve I³ee³e}e nJ³eele DeeefCe l³eeJej ³eµemJeer ceele keÀje³e}e nJeer.

DeeHeCe keÀe³e Deenesle?

DeeHe}b µejerj cnCepes iegC³eeieesefJeboeveb veeboCeeN³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀeceeceO³esie{}suîee Heb®eenÊej npeej Deype HesµeeR®eer Jemeenle Deens. ³ee JemeenleerceO³es DeveskeÀÒekeÀej®³ee HesµeeRceO³es JesieJesieȳee HeoeLe¥ J‰w%eeefvekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³ee Ie[le®eDemeleele DeeefCe ³ee Òeef¬eÀ³eeb®eer ieesUeyesjerpe cnCepes®e DeeHe} Jew®eeefjkeÀ, meeceeefpekeÀ,meebmke=ÀleerkeÀ, µeejerefjkeÀ, YeeJeefvekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ Deµeer DeveskeÀeveskeÀ Debie Deme}s}bmeJe&keÀ<e J³eeqkeÌlecelJe.

v v v

Page 9: M A U S A M I  A A J A R  Dr

6 7

jesie cnCepes keÀe³e?

³ee Heb®eenÊej Deype HesµeeR®³ee Deele DeeefCe yeensj pes JeeleeJejCe (Goe. G<Celee,Deeceulee, #eejÒeceeCe F.) Demeleb. l³ee}e efce}t Fbefìjer³ej (Milieu Interier) cnCeleeleJe ³ee JeeleeJejCee®³ee mecelees}eme nesefceDeesmì@efmeme (Homeostatis) cnCeleele.

³ee JeeleeJejCeeceO³es µejerjeyeensj®³ee JeeleeJejCeele yeo} Pee}s Demelee efkebÀJeekeÀener Hesµeer®es J³eJenej SkeÀe þjeefJekeÀ ce³ee&osHe}erkeÀ[s efyeIe[uîeeme efyeIee[ neslees Jelees keÀesCel³eener yeensjer} GHee³eeefµeJee³e }ies®e ogªmle Pee}e veener keÀer, l³ee}e DeeHeCejesie efkebÀJee efJekeÀej DeLeJee J³eeefOe cnCelees.

$eÝleg Je DeeHeuîee le¬eÀejer

GvneUe, efnJeeUe DeeefCe HeeJemeeUe ³ee leerve efvejefvejeȳee $eÝletceO³es ceesþîeeÒeceeCeele JesieJesieUs Deepeej Dee{Utve ³esleele. DeLee&le Gvneȳee®ee $eeme JeeleevegkegÀef}leJeeleeJejCeele keÀece keÀjCeeN³eebvee, JeeleevegkegÀef}le iee[îeebceOetve efHeÀjCeeN³eebvee DeeefCeHe$³ee®³ee µes[ceO³es jenCeeN³eebvee, Hee³eHeerì keÀjerle Gvneleevneletve efHeÀjCeeN³eebvee, leeHel³eeGvnele cees}cepetjer keÀjCeeN³eebvee meejK³ee®e ÒeceeCeele nesCeej veener! HeeJemeeȳee®ee$eeme HetÀìHeeLeJej, Fceejleer®³ee Pe[er}e PeesHeCeeN³eebvee nesF&} lemee y}e@keÀ-yebieuîeeceO³esJeeJejCeeN³eebvee nesCeej veener. efnJeeȳee®³ee yeeyeleerlener les Kejb Deens. PeesHe[HeƳeebletveefkebÀJee ieìejeb®³ee, HeeF&Heeb®³ee Dee[esµeeveb peieCeeN³ee DeeefCe jsµeceer og}³ee Je mJesìjceO³esmJeleë}e }HesìCeeN³eebvee efnJeeȳee®es efYeVe DevegYeJe ³esleer}.

³ee efþkeÀeCeer DeLee&le®e meeceev³e ceeCemee®ee efJe®eej keÀje³e®ee Deens. peerJevemebIe<ee&le nesjHeUCeeN³ee, Demene³³e ne}DeHesäeb®³ee ielexle ªle}suîee DeeefCe mebkeÀìeb®³eeJeeJeìUerle ieesþtve peeCeeN³ee DeeHeuîeemeejK³ee meeceev³e ceeCemeebvee®e ³ee HegmlekeÀeceOeer}keÀener GHe³egkeÌle ceeefnleer ieeþer}e yeebOeeJe³ee®eer Deens Je Deejesi³e peesHeemeC³eemeeþerefle®ee GHe³eesie keÀje³e®ee Deens.

cee$e SkeÀ ieesä }#eele þsJee³e}e nJeer. leerve $eÝletbceO³es nesCeejs efJekeÀej meje&memeJee¥vee®e nesleer} Demes veener. l³ee efJe®eejeveb Ieeyeªve peeC³ee®eb lej Deefpeyeele keÀejCe

veener. Òel³eskeÀ $eÝletceO³es nesCeeje leHeceeveeleer} yeo}. nJes®³ee Deeê&lesleer} yeo},me=äer®³ee Je me=äerleer} JevemHeleer®³ee peerJeve ®e¬eÀeleer} yeo}, JesieJesieȳee HeÀUe-HegÀ}eb®eeyenj, Oeev³ee®³ee efHekeÀeleer} yeo} Deµee meJe& Ieìvee DeeHeuîee µejerjeJej JesieJesieUsHeefjCeece keÀjleele. mecegêmeHeeìerJej, mecegêe®³ee veefpekeÀ efkebÀJee otj, mecegêmeHeeìerHeemetveKetHe Gb®eeJej, JeeUJebìeceO³es, Ieveoeì pebie}e®³ee Je HeeCeLeU ÒeosµeeceO³es DeeOeer®eJewefJeO³eHetCe& Deme}s}s efvemeie&®e¬eÀ DeeCeKeerve®e efYeVe efYeVe Demeles. ³ee efµeJee³e DeeHeuîee}eÒel³eskeÀe®³ee pesJeC³ee-KeeC³ee-jenC³eeceO³es®e kesÀJeU HeÀjkeÀ vemelees lej Òel³eskeÀe®eer Òeke=ÀleernerefYeVe Demeles. yeensj®³ee JeeleeJejCee®ee Òel³eskeÀeJej keÀener ÒeceeCeele JesieUe HeefjCeecenesT µekeÀlees. nesle Demelees.

DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®eer yeeye cnCepes SKeeÐee $eÝletceO³es Dee{UCeejs keÀenerefJekeÀej efJeefµeä HeefjefmLeleer efceUe}er lej Flej $eÝletceO³es osKeer} nesT µekeÀleele.GvneȳeeleDee{UCeeje G<ceeIeele cnCepes®e meve mì^eskeÀ (Sun Stroke) efkebÀJee nerì mì^eskeÀ (Heat

Stroke) Demes keÀener efJekeÀej $eÝletcegUs®e nesleele. lej Flej keÀener Deepeej ns Òel³e#eele$eÝletcegUs nesle vemetve Flej keÀejCeebveer nesleele. GoejCeeLe& - Gvneȳeele Dee{UCeejsieesJej, keÀebefpeC³ee, iee}iegb[eoer jesie p³eebvee Fbûepeerle Deveg¬eÀces ceerPeume (Measles),ef®ekeÀve Hee@keÌme (Chicken Pox) Je cecHme (Mumps) cnCeleele. les Òel³e#eele GvneȳeecegUsveJns lej JesieJesieȳee Jne³ejme ³ee ÒekeÀejeleuîee Deeflemet#ce pebletcegUs nesleele. DeLee&leHees<ekeÀ JeeleeJejCe efceUe}s lej les Flej $eÝlegceO³esner nesT µekeÀleele.

¿ee meJe& yeeyeer }#eele IesTve®e DeeHeCe cenejeä^eceO³es meeOeejCeHeCes Gvneȳeele,HeeJemeeȳeele Je efnJeeȳeele peemle ÒeceeCeele Dee{UCeeN³ee jesieeb®ee efJe®eej keÀª.

JesieJesieȳee $eÝletceO³es JesieJesieUs®e Deepeej Pee}s Heeefnpesle Demee µebYej ìkeÌkesÀefve³ece veener, ns Jejer} ef}KeeCeeletve }#eele Dee}b®e Demes}. Hejbleg lejerner DeeHeuîee}ekeÀesCel³ee $eÝletle keÀesCelee jesie nesC³ee®eer µeke̳elee peemle Demeles ns keÀUCeb cenÊJee®ebDeens. l³eecegUs DeeHeCe DeefOekeÀ ®eebieuîee ÒekeÀejs keÀeUpeer IesT µekeÀlees DeeefCe SKeeoeDeepeej Pee}e®e lej ³eesi³e leer GHee³e³eespevee lelHejlesves keÀª µekeÀlees.

DeeHeuîeemeejK³ee meeceev³e }eskeÀebvee Yes[meeJeCeeN³ee mecem³eeb®ee µeem$eer³e He×leervesHejeceµe& IesC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ l³ee HeeefjYeeef<ekeÀ µeyoeb®eb %eeve keÀªve IesTb. SKeeÐeejesiee®eer µejerjele GlHeÊeer Je Jee{ efJeµes<e ÒeceeCeele Pee}er keÀer GlHeVe nesleele }#eCeb!

Page 10: M A U S A M I  A A J A R  Dr

8 9

DeLee&le meJe&®e jesieeb®³ee }#eCeeb®ee ÒeeogYee&Je SkeÀe®e ieleerves nesle veener. keÀenerjesieeb®eer }#eCes }JekeÀj Dee{Utve ³esleele lej keÀener jesieeb®eer }#eCeb jesie DeeJeeke̳ee®³eeyeensj peeF&He³e¥le peeCeJele®e veenerle. l³ee®eÒeceeCes SkeÀe®e jesiee®eer keÀener }#eCeb }JekeÀjlej keÀener Gµeerje megª nesleele ³ee J³eefleefjkeÌle µejerje®³ee keÀesCel³ee Yeeieele. keÀesCel³eeDeJe³eJeeceO³es jesiee®eer Jee{ nesle Demeles l³eeJej osKeer} jesie}#eCes keÀesCeleer Je kesÀJneDemeeJeer ns þjle Demeles.

©iCee®eer peer le¬eÀej Demeles efkebÀJee }#eCes Demeleele. l³eebvee Fbûepeerle efmecHìcme(Symptoms) cnCeleele. Je p³eecegUs leer µejerjeceO³es GlHeVe nesleele l³ee keÀejCeeb®³eeDeY³eemee}e FefìDees}e@peer (Etiology) cnCeleele. µejerjeceO³es leer keÀejCes keÀesCeleeefyeIee[ Je kegÀþs GlHeVe keÀjleele ³ee %eevee}e Fbûepeerle He@LeesefHeÀefpeDee@}e@peer(Pathophysiology) cnCeleele. DeeHeuîee}e keÀejCe Je efyeIee[ keÀU}s keÀer l³ee %eevee}eefveoeve cnCepes®e [e³eiveesefmeme (Diagnosis) cnCeleele. ¿ee jesieecegUs keÀesCeleer iebYeerjDeJemLee GodYeJet µekesÀ} ³ee®ee pees Deboepe J³ekeÌle keÀjlee ³eslees. l³ee %eevee}e Òeesiveesmeerme(Prognosis) cnCeleele. jesiee®ee GodYeJe nesT ve³es cnCetve peer keÀeUpeer I³ee³e®eer.Goe.ë- }me ìes®eCeer, jesiee®eer }#eCes efkebÀJee le¬eÀejer otj keÀjCes efkebÀJee keÀceer keÀjCes,jesiee®es keÀejCe mecetU veä keÀjCes efkebÀJee Pee}s}e efyeIee[ ogªmle keÀjCes µeke̳e JneJescnCetve peer Deew<eOes. Fbpeske̵eve, µem$eef¬eÀ³ee, H}@mìj efkebÀJee oeleeb®³ee keÀJeȳee yemeJeCesefkebÀJee ®e<cee osCes Jeiewjs GHee³e kesÀ}s peeleele l³eebvee GHe®eej efkebÀJee ef®eefkeÀlmee cnCeleele.³ee}e®e Fbûepeerle ì^erìceWvì (Treatment) cnCeleele.

jesie otj JneJee cnCetve kesÀ}suîee GHe®eejebvee ke̳egjsìerJn ì^erìceWì (Curative

Treatment) cnCeleele. lej jesie nesT ve³es cnCetve kesÀ}suîee GHe®eejebvee efÒeJnsbìerJnì^erìceWvì (Preventive Treatment) cnCeleele. efÒeJnWìerJn efì^ìceWvì®es jespe®³eeDee{Ueleer} GoenjCe cnCepes jesie ÒeefleyebOekeÀ }me.

DeLee&le DeeHeCe ¿ee µeem$eer³e HeOoleerveb efJe®eej keÀjCeej ns Kejb Deme}b lejerDeeHeuîee}e Hee³ejerHee³ejerveb %eeve efceUJee³e®eb DemeuîeecegUs DeeefCe SkeÀoce®e iegbleeiegble,eqkeÌ}äHeCee DeeefCe ieeWOeU efvecee&Ce nesT ve³es cnCetve DeeHeCe Iejiegleer GHe®eej Je jesieìeUC³eemeeþer J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej keÀjlee ³esC³eemeejKes meesHes GHee³e ³ee®³eeJej peemleYej osT ³ee.

v v v

Gvneȳeeleer} Deepeej

DeeOeer®e cnìuîeeÒeceeCes Gvneȳee®es mJeªHe veeieHetjmeejK³ee Yeeieele JesieUbDeeefCe ieesJ³eemeejK³ee Òeosµeele JesieUb Demeleb. keÀesj[er nJee DeeefCe GvneUe ³ee®eeµejerjeJej nesCeeje HeefjCeece, oceì Je G<Ce nJes®³ee µejerjeJejer} HeefjCeeceeHes#ee JesieUeDemelees. JeeUJebìer Yeeieele OegjUe Je Jeeje ³eeb®eener HeefjCeece neslees®e.

GvneȳeeceO³es Heg<keÀUebvee YetkeÀ ceboeJeCeb, meejKeb Lees[b Lees[b }IeJeer}e nesCebefkebÀJee }IeJeer}e peUpeUCeb Deµee yeejerkeÀ meejerkeÀ le¬eÀejer GlHeVe nesleele. ³ee efµeJee³eceg}ebvee HeÀes[ ³esleele efkebÀJee GvneUer Pee}er Deensle Deµee le¬eÀejer IesTve Heg<keÀUHee}keÀ [e@keÌìjkeÀ[s peeleele.

GvneUe Dee}e keÀer DeeHeuîee Debiee®eer keÀeefn}er Jne³e}e }eieles. cegbyeF&meejK³eemecegêefkeÀveejer, mecegêmeHeeìerJej Deme}suîee meceµeerlees<Ce nJeeceevee®³ee (cnCepes efpeLesDeefle Leb[er efkebÀJee Deefle GvneUe Demele veener) Òeosµeele DeeHeCe Deme}es lej Ieecee®³eeOeeje }eieleele DeeefCe DeeHeCe nwjeCe nesTve peelees. neleeHee³eeleer} leekeÀo keÀceer nesles.HeìkeÀved µeerCe ³eslees. LekeÀJee ³eslees, cejieUtve pee³e}e nesleb. Fbûepeerle ³ee}e®e nerìSkeÌPee@µeve (Heat Exhaustion) cnCeleele.

HeCe veeieHetjmeejK³ee efkebÀJee efo}ÁermeejK³ee keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer Demebnesle veener. efleLes Ieecee®³ee Oeeje }eiele veenerle HeCe Deµee keÀesj[îee nJes®³ee GvneȳeeleDeefleG<Ce DemeCeeN³ee Òeosµeele G<ceeIeele Jne³e®eer µeke̳elee Demeles. DeeHeCe Jele&ceeveHe$eeleG<ceeIeelee®es DecetkeÀ yeUer, FlekesÀ peCe G<Celes®³ee }eìscegUs oieeJe}s Jeiewjs yeelec³eeJee®elees. ³ee ÒekeÀjCee}e Fbûepeerle nerì mì^eskeÀ (Heat Stroke) efkebÀJee meve mì^eskeÀ(Sun Stroke) cnCeleele.

cegbyeF&meejK³ee efþkeÀeCeer Heg<keÀU®e peCeebvee GvneȳeeceO³es IeeceesUb ³esleb.Ieeceesȳee}e Fbûepeerle efÒekeÀ}er nerì (Prickly Heat) cnCeleele, lej JewÐekeÀer³e HeefjYee<esleefceef}Dee@efj³ee ©ye´e (Miliaria Rubra) Demeb mìe³e}erµe veeJe Deens. Ieeceesȳeeb®eeHeefj®e³e veener Demee keÌJeef®ele keÀesCeer Demes}.

GvneȳeeceO³es neleeHee³eeletve HesìkesÀ ³esCeejsner Lees[Lees[kesÀ vemeleele. ³ee Hesìke̳eebveeFbûepeerle nerì ¬e@ÀcHme (Heat Cramps) cnCeleele.

Page 11: M A U S A M I  A A J A R  Dr

10 11

Heg<keÀU peCeebvee HeÀej leneve }eieles. lemes®e PeesHe veerì }eiele veener. keÀeneR®³eeveekeÀeletve jkeÌle ³esleb ³ee}e®e DesefHemì@eqkeÌmeme (Epistaxis) cnCeleele.

GvneUeleuîee efJekeÀejeb®eer ner HeÀkeÌle JeeveieeroeKe} efo}s}er GoenjCeb. vesnceer®³eeDee{Ueleuîee GvneUer Deepeejeb®ee Deelee efJe®eej keÀª³ee.

v v v

LekeÀJee-HesìkesÀ

ÒeLece SkeÀ }#eele þsJee³e}e nJeb keÀer meJe& ÒekeÀej®es LekeÀJes ns Gvneȳee®³eeog<HeefjCeeceecegUs®e Pee}s}s Demeleele Demes veener. De®eevekeÀ Gvneȳee®ee keÀener®e mebyebOevemeleevee LekeÀJee ³esC³ee®ee ÒekeÀej ne GvneȳeecegUs HeÀej Ieece ³esCeeN³ee LekeÀJ³eeHes#eeJesieUe Demelees. Demee De®eevekeÀ Deefle Ieece Je LekeÀJee ner Ëo³ee®ee jkeÌle HegjJeþe keÀceerPeeuîeecegUs nesCeeN³ee Ëo³e jesiee®eer FmkeÀewefcekeÀ neì& ef[meerpe (Ischaemic Heart

Disease) ®eer }#eCeb Demet µekeÀleele. efJeµes<eleë ceUceU Je G}ìer Pee}er lej l³eeyejesyej®eIeece DeeefCe LekeÀJeener ³esT µekeÀlees. v³egceesefve³ee efkebÀJee ce}sefj³eemeejKee leeHekeÀe{uîeeveblejner Heg<keÀU Ieece ³eslees ns DeeHeuîee}e ceenerle®e Deens. ³eeefµeJee³e Heg<keÀUJesU Gvnele Hejs[ keÀje³e}e }eieuîeeveblej efkebÀJee SKeeos efYeleeroe³ekeÀ ¢µ³e Heeefnuîeeveblej(Goe. veJeerve®e oeKe} Pee}suîee JewÐekeÀer³e efJeÐeeL³ee¥veer ÒeLece®e µeJeefJe®ísovee®eeDevegYeJe Iesle}e efkebÀJee leeW[er Hejer#eebvee leeW[ efo}s efkebÀJee (µem$eef¬eÀ³es®³eeJesUer JeemeeO³ee megF&ves efveIee}s}b jkeÌle Heeefn}b keÀer) l³eeb®³eeleuîee keÀeneRvee [esȳeeHeg{s DebOeejer³essles, SkeÀoce ®ekeÌkeÀ Ieece HegÀìlees, LekeÀJee ³esT µekeÀlees.

DeeHeuîee ieȳee®³ee meceesj®³ee Yeeieele Lee³eje@F&[ ner megceejs 25 les 30 ûe@ceJepevee®eer ûebLeer Demeles DeeefCe efle®³ee Deefle GÊesefpele keÀe³ee&cegUsner Ieece Je LekeÀJee ³esTµekeÀlees. ³eeefµeJee³e #e³e, p³ee}e Fbûepeerle ìîegyejke̳eg}esmeerme (Tuberculosis) efkebÀJeekeÀe@keÌme ef[meerme (Koch’s disease) cnCeleele, l³eecegUsner efJeµes<eleë je$eer®³ee JesUerHeÀej Ieece ³esT µekeÀlees. SJe{b keÀµee}e ’Yeerleerveb Ieece HegÀì}e“ ³ee JeekedÀÒe®eejeÒeceeCesceveeJej KetHe leeCe Dee}e lejerner Ieece ³eslees DeeefCe neleHee³e ieUtve peeleele.

keÀener legjUkeÀ J³ekeÌleervee veekeÀex}sHmeer (Narcolepsy) ne efJekeÀej Demelees! ³eeefJekeÀeje}e cejeþerceO³es efveêeIeele Demeb cnCee³e}e njkeÀle vemeeJeer. De®eevekeÀ ¿eeJ³ekeÌleeRvee PeesHes®ee PeìkeÀe ³eslees DeeefCe leer J³ekeÌleer yesnes<e nesles. HesÀHeÀN³ee®ee SkeÀÒekeÀej, Hesìerìcee} SefHe}sHmeer (Petitmal Epilepsy) ³ee ÒekeÀejele osKeer} keÀener #eCe

J³ekeÌleer SkeÀoce efoJeme nesles. yesµeg× nesles. GHeeme, G}ìer, peg}eye Fl³eeoer $eemeLekeÀJ³eeyejesyej nesle Demeleer} lej LekeÀJ³ee®es keÀejCe mecepeCes keÀþerCe vemeles. SjJeernerì SkeÌPee@µeve (Heat Exhaustion) ®es efveoeve nesCes HeÀejmes DeJeIe[ veener.

HeCe meeceev³eHeCes Flej kegÀþ}ener $eeme vemes} DeeefCe Gvneȳee®³eemegªJeeleeryejesyej Lees[e Ieece ³esCes, leesner Gvnele Je keÀece He[uîeeJej peemle ³esCes l³ee®³eeµeerefveie[erle Deµee leNnsves LekeÀJee ³esCes (efnì SkeÌPee@µeve Heat exhaustion) ne ÒekeÀejµejerjele}s HeeCeer DeeefCe #eej êJ³e IeeceeJeeìs efveIetve iesuîeecegUs neslees. ³ee efþkeÀeCeer Ieece³esCes ns vewmeefie&keÀ Demeles DeeefCe µejerje®³ee mebj#ekeÀ GHee³e ³eespeveebHewkeÀer leer SkeÀ ³eespeveeDemeles ns }#eele I³ee³e}e nJes. JeeleeJejCeeleer} leeHeceeve Jee{}s lejer DeeHeuîee µejerje®esleeHeceeve Jee{t ve³es cnCetve ner ³eespevee Demeles. Deµee ÒeeC³eebvee nesefceDeesLeefce&keÀ(Homeothermic) cnCeleele. keÀejCe DeeHeuîee µejerje®es vesnceer®es mee[sDeÇdîeeCeJeDebµe He@ÀjveneF&ì ns leHeceeve pej Jee{tve 104-105 Debµee®³ee Heg{s ves}s lej µejerjeleuîeecenÊJee®³ee Hesµeer ceªve peeC³ee®eer DeeefCe ce=l³et ³esC³ee®eer Yeerleer Demeles. Ieece ³esC³eecegUslJe®esJej HeeC³ee®ee Lej pecee neslees Je l³ee®es yee<HeerYeJeve nesC³eemeeþer cnCetve }eieCeejerG<Celee µejerjeletve Iesle}er peeleW Je µejerje®es leHeceeve ceie Oeeske̳ee®³ee HeeleUerHe³e¥leìeU}s peeles. HeCe l³ee®eyejesyej IeeceeJeeìs meesef[Dece keÌ}esjeF&[, Heesì@efµe³ece keÌ}esjeF&[(Deveg.Sodium Chloride, Potassium Chloride) Demes #eej efveIetve peeleele Je l³eecegUsefJeµes<eleë meesef[Dece®³ee ìb®eeF&cegUs LekeÀJee ³esCes Je neleeHee³eeletve HesìkesÀ keÀceer Pee}skeÀer, meejKeer leneve leneve nesles. Ieµee}e keÀesj[ He[les. jkeÌleoeye keÀceer neslees, LekeÀJee³eslees Je }IeJeer keÀceer nesles.

DeeHeuîee µejerjele}s HeeCeer keÀceer Pee}s keÀer DeeHeuîee}e keÀµeer leneve }eieles lespeeCetve IesCes ceesþs ceveesjbpekeÀ Deens. HeCe FLes SJe{s®e veceto kesÀ}s lejer Hegjs keÀer, ceWotceO³esleUe}e Deme}suîee ne³eHeesLe}@ceme veeJee®³ee YeeieeceO³es ceWot®³ee efJeefµeä ÒekeÀej®³eemebJesovee#ece Hesµeer Demetve l³ee®e HeeCeer keÀceer Peeuîee®eer veeWo Iesleele. l³ee®e leneveJee{Jeleele Je l³ee®e Hesµeer }IeJeerJeeìs HeeCeer efveIetve peeT ve³es ³eemeeþer Je jkeÌleoeyeJee{eJee ³eemeeþer cet$e} ÒeefleyebOekeÀ Deblem$eeJes (Jn@meesÒemeerve cnCepes®e DeBìer[e³e³egjsìerkeÀneceexve Vasopressin i.e. Antidiuretic Harmone) ñeJeCe keÀjleele. ³ee Deblem$eeJeecegUs}IeJeer keÀceer nesles Je µejerjeceO³es HeeC³ee®es ³eesi³e ÒeceeCe efµe}ÁkeÀ jenC³eemeeþer ceolenesles.

Page 12: M A U S A M I  A A J A R  Dr

12 13

lej Gvneȳeele ³esCeeje ne LekeÀJee ìeUC³eemeeþer GÊece GHee³e cnCepes ef}byetmejyele Je Flej HeÀUeb®es jme Je YejHetj HeeCeer efHeCes. ceesmebyeer, ef}®eer, ef}byet ³ee HeÀUebceO³esHeesìBefµe³ece YejHetj Demeles. (ef}®eer ceO³es Heesì@efµe³ece Demeles. HeCe efJeµes<e cnCepes keÀceUe®³eeJeeUuîee osþeceO³es yengleskeÀ meJe&®e #eej YejHetj®e Demeleele. Je ceeP³ee celes keÀceUe®³eemegke̳ee osþe®ee mejyele yeveefJeC³eemeeþer JeeHej kesÀ}e lej HeÀej®e GÊece. l³ee®eer efkebÀcelenerHeÀejµeer veener. meb$³eeceO³esner yengleskeÀ meJe& #eej Demeleele HeCe keÀceer ÒeceeCeele.

nUo, DeeJeUe Jeiewjs HeoeLe& Deenejele Demeleer} Je ef}byet mejyele IesCes peceleDemes} efkebÀJee keÀceUe®³ee osþe®es mejyele pecele Demes} lej Deefleµe³e GÊece.one-HebOeje ªHe³eeb®eer µeerleHes³es IesC³ee®eer peªjer veener, l³eeb®ee keÀenerner HeÀe³eoe veener.mJe®í Je µeg× HeeCeer efHeCes®e efpeLes µeke̳e vemes} Deµee kegÀûeeceer DeepekeÀe} ner µeerleHes³esHees®e}er Deensle. efleLes HeeC³eeSsJepeer cnCetve p³ee}e HejJe[s} l³eeveer®e leer H³eeJeer.

Heg<keÀUoe Demee Òeµve efJe®eej}e peelees keÀer Gvneȳeele ®ene efHeCes ns Leb[Hes³eeHes#ee ®eebie}s keÀer veener? ®ene efHeC³eecegUs }IeJeer peemle nesles. DeeefCe µejerjele}erG<Celee Jee{Je}er peeles Hejbleg l³ee®e yejesyej lejlejerner nesles. ceeP³eeceles ®ene mesJevece³ee&efole cnCepes DeeJeµ³ekeÀ lesJne®e keÀjeJeb DeeefCe HeeCeer l³ee ÒeceeCeele DeefOekeÀ H³eeJe.l³eecegUs efceUCeejer GÊespeveener efceUs} Je efJeHejerle HeefjCeece osKeer} nesCeej veener.

IeeceeceOetve keÀener ÒeceeCeele HeeC³eele efJejIeUCeejer ye Je keÀ ÒekeÀej®eer peerJevemelJesefveIetve peeC³ee®eer µeke̳elee Demeles. l³eecegUs Hee}sYeep³ee Deenejele YejHetj þsJeeJ³eelekeÀejCe l³eele ye peerJevemelJe Demeles Je DeeJeȳeeceO³es keÀ peerJevemelJe Demeles.

HeÀej Ieece ³esCes ìeUlee Dee}s - DeLee&le vewmeefie&keÀ He×leerves lej GÊece. Heefn}scnCepes Deieoer DeeJeµ³ekeÀ lesJe{s®e megleer keÀHe[s JeeHeje³e®es.ogmejs cnCepes µeke̳elees Ye[keÀve JeeHejlee meHesÀo Je meewc³e jbiee®es JeeHeje³e®es. mew} keÀHe[s JeeHeje³e®es cnCepes kebÀ[ke̵eve,keÀvJnske̵eve Je js[erSµeve ³ee eflevner ÒekeÀejs G<Celee µejerjeletve otj HesÀkeÀ}er peeTµekeÀles.vee³e}e@ve®es keÀHe[s, ceespes Je ie[o jbiee®ee ìeFì metì Iee}tve Gvnele efHeÀj}s lejefveef½ele®e µejerjele G<Celee meeþtve peemle Ieece ³esCeej Je peemle LekeÀJee ³esCeej. IeecekeÀceer ³eeJee ³eemeeþer µeejerefjkeÀ Þecener µeke̳elees ìeUeJes Je efpeLes DeHeefjne³e& Deens efleLesµeke̳e lesJe{er efJeÞeebleer I³eeJeer. Goe. jCejCel³ee Gvnele efHeÀjCes efkebÀJee keÀece keÀjCesp³eebvee DeHeefjne³e& Deens l³eebvee þjeefJekeÀ JesUeveblej efJeÞeebleer efceUCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.lemes®e GvneHeemetve peªj les mebj#eCener l³eebvee efceUe}s Heeefnpes. GoenjCeeLe& keÀeUs®e<ces efkebÀJee ceesþîee n@ìmed.

JeeleevegkegÀ}ve HebKes F. GHee³e efkebÀJee meeOeves cnCepes ®ewveer®³ee Jemlet Demee keÀenerceb[UeR®ee iewjmecepe Demelees. DeeHeuîeekeÀ[s meeOeveeb®ee legìJe[e Deens, l³eecegUs l³eelekeÀener iewj veener. HeCe lejerner ne iewjmecepe otj keÀªve ìekeÀ}e®e Heeefnpes. Gpee&-FbOevee®esveJes He³ee&³e efnjerjerves µeesOetve Je l³ee®ee meg³eesi³e JeeHej keÀªve DeefleG<Celee Je DeefleDeeê&lee³eeb®³ee le[eK³eeletve mJeleë}e Jee®eJeCes, keÀceer LekeÀCes, keÀceer ÞeceCes Je keÀceer kebÀìeUCesDeieoer DeeJeµ³ekeÀ Deens. keÀceerle keÀceer leµeer ¢äer þsTve Òe³elve kesÀ}s Heeefnpesle.

meeJe&peefvekeÀ ¢äerkeÀesveeletve Heeefn}b lej }eskeÀ} iee[îee Je yemesmeceOetve ÒeJeemeerp³ee HeOoleerves ÒeJeeme keÀjleele efkebÀJee He$³ee®³ee µes[ceOetve }sLeceµeerve, YeÆer F. Jej}eskeÀebvee p³ee HeefjefmLeleerle keÀece keÀjeJeb }eiele les kesÀJeU }epeerjJeeCeb Deens. l³eecegUs}eKees }eskeÀeb®eer mepe&veµeer}lee Ke®®eer nesles. keÀuHekeÀlee HeebieUer nesles. DeeefCekeÀe³e&ÒeCeJelee }gUer He[les ³eele µebkeÀe veener. ne peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®ee Òeµve Deensns Kejb HeCe l³ee®ee Deejesi³eeJejer} HeefjCeece og}&#etve ®ee}Ceej veener.

keÀeneRvee Demee Òeµve He[lees keÀer Gvneȳeele pej Deieesoj®e LekeÀJee ³esle Demes}lej JesieUe J³ee³eece keÀjCes ns Òeke=Àefle}e Deefveä nesF&} keÀe³e? ne Òeµve Deieoer meb³egeqkeÌlekeÀDeens Je Gvneȳeele peesjoej J³ee³eece keÀjCes vekeÌkeÀer®e Deefveä Deens.

keÀejCe µeejerefjkeÀ Þece Je J³ee³eece ³eecegUs µejerjeleer} G<Celee Jee{les DeeefCemeenefpekeÀ®e mebj#eCe ³eespevee cnCetve Gvneȳeele keÀeceeb®³ee peeieer HeÀej®e leeHeceeveDemes} lej µeejerefjkeÀ Þece Je J³ee³eece ìeUeJes. efkeÀceeve vesnceerHes#ee keÀceer lejer keÀjeJes.

Gvneȳee®³ee efoJemeele lejer oeª ìeUeJeer. l³eecegUs lJe®es®³ee jkeÌleJeeefnv³eeb®ebÒemejCe nesleb Je l³eecegUs lJe®esJeeìs Je }IeJeerJeeìs µejerjeleer} êJeHeoeLe& keÀceer nesleele JeGvneȳee®ee og<HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ieUtve pee³e}e nesles. (Flej og<HeefjCeecebe®eeHee{e FLes Jee®ele veener.) l³ee®eÒeceeCes efJeveekeÀejCe yeeefjkeÀmeejerkeÀ le¬eÀejeRmeeþerDeve@efupeve, He@j@efmeì@cee@}, De@efmHeefjve ³eemeejKeer êJ³es ìeUeJeerle. keÀejCe ³ee êJ³eecegUsnerKetHe Ieece Je LekeÀJee ³eslees. ³eecegUs ceg$eefHeb[eJej og<HeefjCeece nesT µekeÀleele.

megHeejer KeeTve Ieece keÀceer keÀjeJee Demes keÀener cnCeleele. megHeejerceO³es IeecekeÀceer keÀjCeejs êJ³e Deens HeCe Deµee ÒekeÀejs ke=Àef$eceHeCes Ieece keÀceer keÀs}e lej G<Celeeµejerjele®e meeþJeC³ee®eer Yeerleer Demeles. Dee}s, DeesJee, kegÀUerLe, veejU, JeeUe, }metCe³ee®eener JeeHej Dee³egJexoeceO³es HeÀej Ieece Deeuîeeme keÀjeJee Demes meebefiele}s Deens. ns meJe&HeoeLe& vesnceer®³ee Deenejele}s Demeuîeeves l³ee®ee JeeHej keÀjC³eeme ceeP³eeceles njkeÀleveener. HeCe l³eeb®³eeHewkeÀer kegÀþuîeener SkeÀe®e HeoeLee¥®es DeeflemesJeve ìeU}s}s yejs.

Page 13: M A U S A M I  A A J A R  Dr

14 15

³ee J³eefleefjkeÌle DeeCeKeer SkeÀ meg®evee cnCepes Hee³eebvee metpe DeeuîeecegUsDeeflejkeÌleoeyeeves $emle Pee}suîee efkebÀJee Flej keÀener ©iCeebvee }IeJeer peemle keÀjefJeCeeN³eeieesȳee efkebÀJee Fbpeske̵eves [e@keÌìj osleele. DeeHeuîeeHewkeÀer kegÀCee}ener [e@keÌìj®es GHe®eej®ee}t Demeleer} lej [e@keÌìjebvee cegÎece efJe®eejeJeb keÀer GvneȳeecegUs µejerjele}s HeeCeerHeg<keÀU®e keÀceer nesle DemeuîeecegUs meoj ieesȳee keÀceer keÀjeJ³ee keÀer keÀe³e? keÀejCeHeg<keÀUoe Deµee ieesȳee keÀceer keÀjCes efkebÀJee yebo keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. Deµeeieesȳeeb®es SkeÀ GoenjCe cnCepes He̳egjesmesceeF&[ De@efmeì@ Pees}eceeF[, mee³ekeÌ}esHesìîeemeeF[Jeiewjs, }IeJeer Jee{efJeCeeN³ee Flejner ieesȳeeb®ee JeeHej keÀceer keÀjeJee. Dee³egJexoele}s Hegveve&Jeensner }IeJeer Jee{JeCeejs Deew<eOe Deens. Del³eeJeµ³ekeÀ®e Demeuîeeme mHee³ejesvees}@keÌìesve( Spironolactone) ns cet$e} êJ³e JeeHejeJes. keÀejCe l³eecegUs Heesì@efµe³ece ìb®eeF&®eeOeeskeÀe vemelees. DeLee&le ³ee yeeyeleerle [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee®e.

ogmejs cnCepes SkebÀoj Deenej µeke̳elees keÀceer þsJeeJee. ³ee yeeyeleerle Dee³egJexoDeeefCe De@}esHeLeer ³eeb®es SkeÀ cele Deens HeÀkeÌle Dee³egJexoeceO³es meeKej Je Flej iees[ HeoeLe&Goe. keÀesnȳeeHeemetve yeveJe}s}s Hes³e efkebÀJee Hes{s, jmeieg}Ás, ieg}eyepeece Fl³eeoer DeenejeleI³eeJes DeeefCe Deebyeì leekeÀ Je oner Jep³e& keÀjeJes Demes meebefiele}s Deens. l³ee}e De@}esHe@Leer®³ee¢äerkeÀesveeletve Heeefnuîeeme keÀener DeeOeej meeHe[le veener. mHeäerkeÀjCe efceUle veener.keÀe@HeÀer cee$e keÀceer keÀjeJeer. µejerjele}s #eej keÀceer Pee}s efJeµes<eleë Heesì@efµe³ece keÀerËo³eeJej l³eelee Deefveä HeefjCeece neslees. l³eecegUs keÀesCel³eener keÀejCeeves µejerjeleer}#eej keÀceer Peeuîeeme (Goe. leeHeecegUs) keÀceUe®ee GHe³eesie keÀjeJee. Demes Dee³egJexoelemeebefiele}s Deens. keÀceUeleer} YejHetj #eej êJ³eecegUs keÀceUe®ee GHe³eesie ®eebie}e nesF&}.Jeeȳee}ener Dee³egJexoele cenÊJe Deens.

De@}esHe@Leer®³ee ¢äerves Heene³e®es lej G<ceebkeÀ (ke@À}jerle) keÀceer Deme}s}s HeoeLe&cnCepes efnjJ³ee Yeep³ee Je HeÀUs GÊece. otOe, oner, leekeÀ Fl³eeoerner ®eebie}er. HejblegG<ceebkeÀ peemle Deme}s}s (p³ee®³eecegUs µejerje}e YejHetj G<Celee efceUles) }esCeer, letHe,yeìeìe, Deb[er, ient, les} Jeiewjs keÀceer keÀjeJes. iejce cemee}e keÀceer keÀjeJee. keÀejCe iejcecemeeuîeecegUs Deefve®íeJeleea ceppeemebmLes®³eeÜejs G<Celee Jee{C³ee®es keÀe³e& Jee{les.

v v v

G<ceeIeele (Sun Stroke, Heat Stroke)

Heg<keÀUebvee Demeb Jeeìles keÀer, veeieHetjmeejK³ee keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer Ieece³esle veener. HeCe ns DeLee&le®e Kejs veener.

keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeerner Ieece ³eslees. Hejbleg nJesleer} yee<Hee®es ÒeceeCe Deeê&leekeÀceer DemeuîeecegUs cnCepes nJee keÀesj[er DemeuîeecegUs Ieecee®es HeìkeÀve yee<HeerYeJeve neslesJe lees DeeHeuîee vepejsle Yejle veener. Ieecee®³ee Oeeje Jeenle veenerle.

keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer leHeceeve HeÀej vemes} Je efJeefµeä ÒeceeCeele JeejeDemes}lej Gvneȳee®ee $eeme keÀceer neslees. Hejbleg leHeceeve peemle DeeefCe Jeejener HeÀej JesieevesJeenCeeje Demes} lej µeg<keÀHeCee-keÀesj[sHeCee (efveves}eJe ef[ne³e[sµeve Dehydration)®eeHeìkeÀve $eeme neslees. l³ee®eÒeceeCes #eej ìb®eeF&®ee cnCepes®e F}skeÌì^esF&ì[s efHeÀefµeDevmeer®ee$eeme neslees. DeLee&le ns DeeHeuîeeleuîee yeN³ee®e peCeebveer DevegYeJe}b DemeCeej.

HeÀkeÌle FLes ne G}ÁsKe keÀjC³ee®es keÀejCe Demes keÀer keÀesj[îee nJesceO³es µejerjele}erG<Celee GOJe&nve, Glmepe&ve Fl³eeoer ÒekeÀejebveer yeensj HesÀkeÀ}er peeles. lej oceì nJes®³eeefþkeÀeCeer ³ee ÒekeÀejebveer G<Celee lesJe{îee ÒeceeCeele otj HesÀkeÀ}er peeT µekeÀle veener.cnCetveIeece Lees[e peemle ³eslees. meenefpekeÀ®e G<ceeJemeeo efkebÀJee LekeÀJee (cnCepes Heat

Exhaustion) Je HesìkesÀ (cnCepes Cramps) oceì efþkeÀeCeer peemle Dee{Uleele. lejkeÀesj[îee Je G<Ce efþkeÀeCeer Demes ÒekeÀej Dee{U}s lejer peemle ÒeceeCeele leerJe´ mJeªHee®eeG<ceeIeele DeLee&le nerì mìeskeÀ (Heat Stroke) efkebÀJee meve mìeskeÀ (Sun Stroke)nesC³ee®eerDeefOekeÀ µeke̳elee Demeles. G<ceeIeeleeceO³es µejerje®es leHeceeve ³eesi³e l³ee ce³ee&osle þsJeC³ee®eer³eb$eCee®e efyeIe[les DeeefCe µejerje®es leHeceeve YejeYej Jee{e³e}e }eieles. yejesyej µejerjeleer}HeeC³ee®es Je #eeje®es ÒeceeCener PeHeeìîeeves keÀceer nesles. G<ceeIeeleeceO³es µejerje®es leHeceeveYejeYej Jee{t }eieuîeeveblej leelkeÀeU keÀeUpeer IesCes meJee&le cenÊJee®es Demeles. Del³ebleefvekeÀ[er®es Demeles. FLes µejerje®es leHeceeve leeye[leesye Kee}er DeeCeeJes }eieles. veener lejceWot}e ³ee leHeceeveecegUs Fpee nesT µekeÀles. p³eebvee leHeceeHekeÀ (Lecee&ceerìj) JeeHejlee³esle veener l³eebveer µejerje®es leHeceeve I³ee³e}e cegÎece efµekeÀeJes. les Deieoer meesHes Demeles.leHeceeHekeÀe®eer efkebÀcelener HeÀej vemeles. Òel³eskeÀe®³ee Iejer leHeceeHekeÀ DemeeJee. leHeceeHekeÀeJejFbûepeerceO³es meWef[ûes[/HeBÀjveneFì Demes DeekeÀ[s Demeleele. Heeje Deme}suîee ®ekeÀ®ekeÀerleyeepetHeemetve ®e{l³ee ¬eÀceeves ns DeekeÀ[s ef}efn}s}s Demeleele. µejerje®es leHeceeve keÀeKe,leeW[ efkebÀJee iegoÜej ³ee peeieer Ieslee ³esles. peebiesceO³es leHeceeHekeÀ }eJetvener leHeceeve Ieslee³esles. iejce efkebÀJee Leb[ HeoeLe& mesJeve kesÀ}s Demeuîeeme }ies®e leeW[eJeeìs leHeceeve IesTve³es. lemes®e keÀeKe Je peebiesceO³es leHeceeve Iesleevee Ieece Dee}e Demeuîeeme lees meeHeÀ HegmetvekeÀesj[e keÀªve leHeceeve I³eeJes. efvejesieer DeJemLesle µejerje®es leHeceeve meeOeejCeHeCes 980

He@ÀjveneFì DeLeJee 370 meWefìûes[ SJe{s Demeles. SkeÀ-DeOee& He@ÀjveneFì leHeceeve Deepeej

Page 14: M A U S A M I  A A J A R  Dr

16 17

vemeleeveener keÀceer DeefOekeÀ nesT µekeÀles. leHeceeve IesC³eeHetJeea leHeceeHekeÀ Pee[tve HeeN³ee®eekeÀe@}ce Heeje Deme}suîee yeuye®³ee yeepet}e {keÀ}Ces DeeJeµ³ekeÀ Demeles Je keÀe@}ce 98Debµee®³ee Kee}er peeCes (37 Debµe mesW.) Deieoer peªj Demeles.Dev³eLee Òel³e#eele leHeceeveJee{}s}s vemeleeveener ®egkeÀer®es Je peemle leHeceeve leHeceeHekeÀele oeKeJe}s peeF&}. µejerje®esleHeceeve 105 Debµe He@ÀjveneF쮳ee Jej ies}s efkeÀ l³ee}e ne³eHejHee³ejseqkeÌme³ee cnCeleele.Deµee JesUer Del³euHe keÀeUele keÀener efceefveìele ceWot}e DeHee³e nesT µekeÀlees. leHeceeveKee}er DeeCeC³eemeeþer µejerje}e jsÖeÀerpejsìjceOeuîee Leb[ HeeC³eeves, yeHeÀe&ves efkebÀJeeceeþeleuîee ieej HeeC³eeves efkebÀJee lesner vemes} lej veUe®³ee meeO³ee Leb[ HeeC³eeves HeÀ[keÀe,Heb®ee efkebÀJee ìe@Jes} efYepetve meejKeb Debie HegmeeJeb DeeefCe Debie GIe[s þsJetve Jeeje Iee}erlejneJes. ªiCe pej µeg×erJej Demes} lej l³ee}e melele Je µeke̳e nesF&} lesJe{s ieej HeeCeerefkebÀJee ef}byet mejyele H³ee³e}e ÐeeJes. (ef}byet mejyeleele yeN³ee®e ne@ìs}ceO³es ceerþ Iee}leveenerle. HeCe ef®ecetìYej lejer ceerþ Iee}Ces kesÀJnener Þes³emkeÀj. keÀejCe l³eecegUs mees[er³eceJe keÌ}esjeF&[®eer Yej nesles.) ns GHe®eej keÀjerle Demeleevee®e peJeUHeeme ªiCee}³ee®eerefkebÀJee [e@keÌìj®eer mees³e Demes} lej l³ee®ee peªj HeÀe³eoe I³eeJee. keÀejCe lesLes peªjÒeceeCesefµejsletve me}eFve oslee ³esles. HeCe meJe&ÒeLece µejerje®es leHeceeve keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elvekeÀjerle jenCes ns Del³eeJeµ³ekeÀ Demeles ns cee$e ³ee efþkeÀeCeer efJemejlee keÀecee ve³es.

G<ceeIeelee®³ee meboYee&le }#eele þsJeC³eemeeþer DeeCeKeer SkeÀ efJeµes<e yeeye cnCepesJeeN³ee®ee Jesie. meesmeeìîee®ee Jeeje Demes} Je keÀesj[er nJee Demes} lej Gvneȳee®³eeog<HejerCeeceele Yej He[les! µejerjeleer} pe} veenermes nesC³eeme, µejerje} keÀesj[sHeCee,©#elee, µeg<keÀHeCee ³esC³eeme peesje®³ee JeeN³eeves ceole nesles. ns OeeskeÀeoe³ekeÀ Demeles.

v v v

IeeceesUs-efÒekeÀ}er nerìIeeceesȳee}e efÒekeÀ}er nerì (Prickly Heat) Je efceef}De@efj³ee ©ye´e (Millaria

Rubra)cnCeleele.ceeve,íeleer,Heesì, Heeþ, nele, Hee³e ogce[leele l³ee peeieer DeeefCe keÌJeef®ele®esnje, nele Hee³e ³ee efþkeÀeCeer IeeceesUer Dee{Uleele. nelee®es Je Hee³ee®es leUJes vesnceer®eIeeceesȳeebHeemetve megjef#ele jenleele. Ieeceesȳee keÀener efoJemeebHeemetve les efkeÀl³eskeÀ ceefnv³eeHe³e¥leefìketÀve jent µekeÀleele DeeefCe SkeÀoe yejb Peeuîeeveblej Hegvne veJeerve le³eej nesT µekeÀleele.Ieece pesJe{e peemle lesJe{b IeeceesUb peemle ³esleb.

Ieeceesȳee®eer }#eCeb cnCepes Deeie Deeie nesCeb DeeefCe Keepe ³esCeb. HeefnuîeeHeefnuîeeboe Deefleµe³e Ieece ³eslees. HeCe veblej veblej mJesoûebLeerceO³es De[ketÀve He[uîeecegUs

Ieece ³esCeb yebo nesleb.

Keepe Dee}er keÀer DeeHeCe KeepeJelees DeeefCe SeqkeÌPecee, HeÀes[, peKecee JeiewjsJ³eeOeeRvee Deeceb$eCe oslees.

Deefleµe³e Ieece ³esCeb DeeefCe lees Iece&ûebLeerceO³es, mJesoûebLeerceO³es De[ketÀve He[Ceb,³eecegUb IeeceesUb ³esle DemeuîeecegUs efJe<egJe=Êeer³e G<Ce Je oceì Òeosµeele (Goe. cegbyeF&,ieesJee, jlveeefiejer Jeiewjs) IeeceesUb DeefOekeÀ Dee{Uleb. HeeJemeeȳee®³ee efoJemeelener (Goe.Dee@iemì, Dee@keÌìesyej Jeiewjs ceefnv³eele) pesJne HeeTme Lees[e keÀceer neslees lesJne nJesceO³esDeeê&leener peemle Demeles Je leHeceevener peemle Demeles. lesJne IeeceesUb ³esleb. mebJesovee#ecelJe®ee Demes} l³eebvee vee³e}e@ve®es keÀHe[s, DeeJeµ³ekeÀlesHes#ee peemle keÀHe[s JeeHejCeeN³eebveeDeeefCe efJeµes<eleë }Ç Je Deefle Ieece ³esCeeN³ee mLet} J³ekeÌleervebe DeeefCe }neve ceg}ebveeIeeceesȳee®ee $eeme neslees. l³ee®eÒeceeCes p³ee®³ee keÀecee®eer peeiee iejce Je oceì Demelesl³eebveener IeeceesUer peemle ³esleele.

yeejerkeÀ-meejerkeÀ }e}mej HegìkegÀȳeebÒeceeCes ³esCeejs IeeceesUs ®esnsje. leUnele JeHee³ee®es leUJes ³eeJej keÀOeer®e ³esle veener. ns }#eele þsJe}b lej leeHe efkebÀJee Deefle LekeÀJeeJeiewjs Flej keÀener le¬eÀej vemes} lej Ieeceesȳeeb®es efveoeve keÀjCes keÀþerCe veener. leeHeefkebÀJee Deefle LekeÀJee Demeuîeeme cee$e keÀener Jne³ejmeHeemetve nesCeeN³ee efJekeÀejeb®eer osKeer}mebYeeJ³elee efJemeªve ®ee}Ceej veener.

Lees[ke̳eele cnCepes IeeceesUb Ieecee®³ee ûebLeer®³ee oenecegUs nesleb. }e}mej efþHekesÀcnCepes ogmejs eflemejs keÀener vemetve Ieecee®³ee ûebLeer®³ee l³ee yegpeuîeecegUs nesCeeje oenDemelees. Fbûepeerle ³ee}e FveHeÌ}sµeve (Inflamation) cnCeleele.

IeeceesUb nesT ve³es cnCetve 1) megleer, mew} DeeefCe peªjerHegjles®e keÀHe[s JeeHejCesJe vee³e}e@ve®es keÀHe[s ìeUCes. 2) HeÀej Þece ve keÀjCes lemes®e peemle Ieece ve ³esT osCes.3) meeyeCeeves DeebIeesU keÀjCes. 4) n}keÀe Deenej IesCes, lemes®e ®ene, keÀe@HeÀer, oeª Jeiejce cemee}s ìeUCes vesnceer®e cenÊJee®es Demeles. 5) kebÀHeeTb[ me@ef}efmeef}keÀ De@efme[HeeJe[j Debiee}e }eJeCes. ner HeeJe[j yeveJeC³ee®eer HeOole Deieoer meesHeer Deens. ceWLee@}keÀeHetj Je me@ef}efmeef}keÀ De@efme[ HeeJe[j Òel³eskeÀer 2 ûe@ce YejHetj cesefLeef}ìs[ efmHeefjìceO³esefJejIeUtve les yeesefjkeÀ De@efme[ Je efPebkeÀ Dee@keÌmeeF[ Òel³eskeÀer 6 ûe@ceceO³es efcemeUe³e®es.l³eeceO³es vesnceer®eer ìeukeÀce HeeJe[j SketÀCe efceÞeCe 100 ûe@ce nesF&} Deµee leNnsvesYejer}e Iee}e³e®eer. 6) keÀecee®³ee peeieer ³eesi³e leHeceeve DemeCes. 7) JeejbJeej Leb[

Page 15: M A U S A M I  A A J A R  Dr

18 19

HeeC³eeves DeebIeesU keÀªve Debie keÀesj[s keÀjCes Je HeeJe[j Debiee}e }eJeCes. 8) DebielegkeÀlegkeÀerle jenJes. megjkegÀl³ee He[t ve³esle Je Oece&ûebLeer®ee oen keÀceer nesC³eemeeþer Debiee}e}sHe }eJeC³ee®ee HeÀe³eoe neslees.

v v v

cet$eoen

}IeJeer}e pesJne peUpeU nesles lesJne Òel³eskeÀeves meleke&À Demee³e}e nJes.}IeJeerceOeer} Deec} Je #eeje®es ÒeceeCe DeefOekeÀ PeeuîeecegUs Gvneȳeele }IeJeer®eerDeeie nesles. Hejbleg cet$eeµe³ee®ee oen efJeµes<eleë pebletb®³ee mebmeiee&cegUs Demet µekeÀlees. Goe.Hejcee, ieesveesjer³ee Fl³eeoercegUs }IeJeer®³ee JesUer oen nesT µekeÀlees. Hejbleg GvnecegUsnesCeejer Deeie Gvneȳeele}er keÀeUpeer Iesle}er keÀer keÀceer nesles. meejKeer Je Lees[er }IeJeernesC³ee®esner keÀejCe cnCepes }IeJeerle DeefOekeÀ #eej DemeCes, DeefOekeÀ Deec} DemeCes.³eesi³e ÒeceeCeele HeeCeer Je #eej Iesle}s keÀer ns yebo nesles.

peemle Ieece Deeuîeeme µejerjeleer} HeeCeer Heg<keÀU®e ÒeceeCeele efveIetve peeTve#eejeb®es ÒeceeCe Jee{les. l³eele®e }IeJeer®es ÒeceeCe keÀceer Pee}s keÀer cetleKe[îee®eer µeke̳eleeJee{les. me@}[ceOeer} keÀekeÀ[er Je ìesce@ìes®es cetleKe[îeeµeer veeles Deens. }IeJeer®es ÒeceeCekeÀceer Pee}suîee JesUer pebletmebmeiee&®eer µeke̳eleener Jee{les. µenjeceO³es (efJeµes<eleë cegbyeF&meejK³ee) Ieece efveLeUt }eie}e keÀer Òeke=Àleer}e Del³eeJeµ³ekeÀ Deme}s}s HeeCeer efHeC³eeSsJepeer‘Hes³es’ efHeC³ee®eer He@Àµeve Deens. efle®ee ®eebie}e veener®e HeCe JeeF&ì HeefjCeece nesT µekeÀlees.

v v v

efveêeveeµe

efveêeveeµee}e Fvmeeseqcve³ee (Insomnia) cnCeleele. Deefpeyeele efkebÀJee veerìPeesHe ve }eieCes HeÀej®e leeHeoe³ekeÀ þª µekeÀles. De#ejµeë yes®ewve keÀªve ìekeÀ}er DemesleHeceeve Demes} DeeefCe l³eele®e [eme, ceeµee Fl³eeoeR®³ee mebieerlee®eer Yej He[}er keÀer ceiekeÀe³e efJe®eejlee PeesHes®es ‘Keesyejs’ Jne³e}e efkeÀleer JesU }eieCeej? GvneȳeecegUs IeeceesUbDee}suîeeb®es lej KejesKej®e ne} nesleele. efoJeme-je$e Deeie Deeie DeeefCe Keepe ³eecegUsJ³ekeÌleer nwjeCe nesles. l³eele®e efoJeme ceesþs nesleele. l³eecegUs }JekeÀj peeie ³esles DeeefCePeesHe Gµeerje! oceì nJes®³ee efþkeÀeCeer Gvneȳeele Jeerpes®ee HebKee ner KejesKej®e ®ewveer®eeryeeye mecepe}er peeT ve³es. megKee®eer PeesHe }eieC³eemeeþer lejer Kees}erle PeesHeCeeN³ee

(cegbyeF&meejK³ee efþkeÀeCeer Deeþ-one) J³ekeÌleeRvee, SkeÀlejer HebKee Del³eeJeµ³ekeÀ Deens.HebK³eeÒeceeCes®e IejeYeesJeleer, Kees}erYeesJeleer efkebÀJee ie®®eerceO³es, yeeukeÀveerceO³es peceleer}l³ee ÒekeÀej®eer Pee[b }eJeCeb ns Del³eble efnleeJen Deens. iejeryeer®ee De[mej ve keÀjleemeJee¥veer ner Je=Êeer þsJee³e}e nJeer. Pee[s }eJee³e®eer, Pee[s jeKee³e®eer DeeefCe leer Leb[eF&,leer µeerle}lee ceie DevegYeJee³e®eer ³eeceO³es megoj peerJeveme=äer Deens DeeefCe leer peesHeemeCesmeJee¥vee µeke̳e Deens. Iejiegleer HeeleUerJej®³ee ³eesi³e efve³eespeveeves ns meg}Ye nesF&}. [eme,ceeµee, ef®e}ìs, {sketÀCe JeiewjW®ee $eeme nesT ve³es cnCetve meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCes mJe®íjeKeC³ee®eer efveleeble iejpe Deens. ®eeUerceO³es, PeesHe[HeÆîeeletve, jml³eeJej efpeLes peeJesefleLes Deepe keÀcee}er®eer IeeCe Demeles. ³ee meJe& IeeCeerves DeeHeuîee SkebÀoj Deejesi³eeJejmeO³ee De#ejµeë Iee}e Ieele}e Deens. keÀeveerkeÀHeeUer Deesj[tve }neve ceg}ebvee µeeUslemJe®íles®es cenÊJe mecepeeJetve meebefiele}s peeles. HeCe l³eeb®³ee mJele뮳ee ®eeUerle}s l³eeb®³eeDeepetyeepet}e Je Iejele jenCeejs yeeH³es cee$e efpeLes efleLes Heeve KeeTve LegbkeÀleele DeeefCemeb[eme, ceg$³ee IeeCe keÀjleevee efomeleele. ns }ebíveemHeo Deens. Heg<keÀUoe efµe#ekeÀosKeer} Deµee yesefµemle JeeieCegkeÀer®ee Deeoµe& efJeÐeeL³ee&meceesj þsJeleele.

mJeleëHeemetve megªJeele keÀªve meJee¥vee r mJe®ílee HeeU}er lejerme gOoekeÀer[skeÀerìkeÀeb®ee GHeêJe keÀceer nesF&}. ns efJeµes<eleë Gvneȳee®³ee efoJemeele cenÊJee®esDeens. keÀejCe Gvneȳeele efkeÀl³eskeÀoe HeebIeªCe IesJeJele veener. yeN³ee®eoe PeesHe keÀceerPee}er lejer DeeHeuîee}e l³eeyeÎ} keÀener Keble Jeeìle veener. l³eele keÀener JeeJeieb Jeeìleveener. PeesHe ³esJees Deiej ve ³esJees DeeHeuîee jecejiee[îeele DeeHeCe Òeefle%eeHetJe&keÀcejlegkeÀ[sHeCeeves efHeÀjle jenlees. HeÀej lej [eme ®eeJet ve³esle cnCetve HejJe[s} lej HebKee}eJelees DeeefCe Flej efkeÀìkeÀ cejeJesle cnCetve efkeÀìkeÀveeµekesÀ JeeHejlees. l³eeb®eener GHe³eesienesF&veemee Pee}e lej [eme otj HeUJeCeejer ce}ces, cee@efmkeÌJeìes efjHes}bì (Mosquito

Repellents) JeeHejlees efkebÀJee efJeµes<e ÒekeÀejl³ee je$eYej peUCeeN³ee Goyel³ee JeeHejlees.HeCe mJe®íles®ee efJe®eej keÀjCes cee$e DeeHeuîee peerJeeJej ³esles. PeesHe keÀceer Pee}er keÀerl³eecegUs SkebÀoj #ecelee keÀceer nesles. efJe®eejµekeÌleer kegbÀþerle nesles, ieeWOeU neslees. leeHeìHeCee,ef®e[ef®e[sHeCee ³eslees, SkeÀeûelee nesle veener. Heesìele peUpeU nesles, DeHe®eve nesles,meb[eme®eer le¬eÀej megª nesles. Deµee DeveskeÀ le¬eÀejer GodYeJeleele. ns }#eele IesTve lejerHe®ekeÀve LegbkeÀC³ee®eer efkebÀJee veekeÀ efµebkeÀC³ee®eer, ce}cet$e De³eesi³e peeieer ìekeÀC³ee®eeryesefHeÀkeÀerj yesHeJee& Je=Êeer DeeHeCe keÀeyetle þsJee³e}e vekeÀes keÀe? YejHetj Je iee{ PeesHeefceUCes Del³eble cenÊJee®es Je DeeHeuîee meJee¥®³ee efnlee®es Deens DeeefCe l³eemeeþer Jej

Page 16: M A U S A M I  A A J A R  Dr

20 21

G}ÁsKe kesÀ}s}s meeOesHeCe cenÊJee®es GHee³e DeeHeCe keÀesCel³eener meyeyeerKee}er ìeUleekeÀecee ve³esle.

PeesHe keÀceer }eieC³ee®ee ÒekeÀej ceeveefmekeÀ leeCe-leCeeJe keÀeUpeer, ceOegcesn, DeHe®eveHeb[gjesie efkebÀJee jkeÌle#e³e DeLee&le De@efveefce³ee (Anemia) Lee³eje@F&[ ûebLeer®es Deefle GÊespeve,Ëo³ee®eer keÀcepeesjer, KeeskeÀ}e, SKeeoe ogKeje Je´Ce efkebÀJee HeÀes[, keÀevee®ee þCekeÀe,meebOesogKeer F. cegUs nesT µekeÀlees. DeµeeJesUer l³ee keÀejCeebJej GHee³e keÀjCes DeeJeµ³ekeÀDemeles.

v v v

IeeCee HegÀìCes

Gvneȳeele veekeÀeletve keÀOeer keÀOeer YeUeYeUe jkeÌle ³esles l³ee}e®e IeeCee HegÀìCesDemesner cnCeleele.GvneUe Je l³eele®e keÀesj[er nJee. ³ee oesneW®ee HeefjCeece cnCepes veekeÀe®³eeDeeleuîee Yeeieeleuîee jkeÌleJeeefnv³ee ÒemejCe HeeJeleele DeeefCe l³ee®eyejesyej veekeÀe®³eeDeeleuîee Yeeiee®³ee DeeJejCee®eer }Jeef®ekeÀlee Je Dees}sHeCee keÀceer nesTve keÀesj[sHeCee JeefþmetUlee ³esles. ³eecegUs jkeÌlem$eeJe Deieoer #eg}ÁkeÀµee ogKeeHeleercegUs nesT µekeÀlees.lemes®e ³ee DeeJejCee®³ee peerCe&HeCeecegUs Je l³ee®³ee }Jeef®ekeÀles®³ee DeYeeJeecegUs nejkeÌlem$eeJe HeìkeÀve Leebyele veener. veekeÀele JeejbJeej yeesìs Iee}tve KeepeJeuîeecegUs peerCe&lJe®esJej HeìkeÀve DeeIeele neslees. veekeÀeJej yeHe&À }eJeCes, ieej HeeCeer }eJeCes, ªiCeGvnele Deme}e lej l³ee}e }ies®e Leb[ peeieer keÀceerle keÀceer meeJe}erceO³es lejer vesCesDeeefCe p³ee veekeÀHeg[erletve jkeÌle ³esle Demes} leer oeyetve OejCes Demes GHe®eej keÀjeJes. HeCeSJe{îeeves jkeÌlem$eeJe Leebyele vemes} (menmee Demes nesle veener, jkeÌlem$eeJe Leebyelees®e) lejleeWìeJeeìs ef}byet mejyele, Lees[e KeeC³ee®ee mees[e ìeketÀve ÐeeJeb DeeefCe µeke̳elees }JekeÀjpeJeU®³ee [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee.

jkeÌlem$eeJe LeebyeJee cnCetve peer Fbpeske̵eve Je ieesȳee Deensle, l³eeceO³es ©efìve,eqJnì@efceve kesÀ DeeefCe De@ef[^vees¬eÀesce Jeiewjs êJ³es Demeleele. HeCe l³ee®ee JeeHej kesÀuîeevesµebYej ìkeÌkesÀ jkeÌlem$eeJe Leebyelees Demes cnCelee ³esle veener. HeCe ³ee Deew<eOee®es HeÀejYe³eevekeÀ HeefjCeece nesCes DemebYeeJ³e Demeuîeeves l³ee®ee JeeHej kesÀ}e Demelee l³eele keÀenerJeeJeies veener. eqJnì@efceve kesÀ ®ee GHe³eesie ÒeesLe´eBefyeve veeJee®es êJ³e ³eesi³e ÒeceeCeele le³eejnesC³eemeeþer neslees. l³eecegUs Je ªefìve, De@ef[^vees¬eÀesce ³ee®³eecegUs jkeÌlem$eeJe LeebyeleesDemes keÀener efþkeÀeCeer keÀener ªiCeebceO³es Dee{U}s Deens. DeLee&le leerJe´ jkeÌlem$eeJe nesle

Demeuîeeme ³ee ieesȳee-Fbpeske̵eve®eener keÀener GHe³eesie nesCeej veener. Deµee JesUer efµejsletveme}eF&ve ÐeeJes }eies} efkebÀJee Del³eJemLe ªiCee}e jkeÌle ÐeeJes }eies}. IeeCee HegÀì}s}sªiCe pej De@efmHeefjvemeejKeer JesoveeµeecekesÀ Iesle Demes} lej [e@keÌìjeb®³ee me}uîeeves leeryebo keÀjCes Fä. keÀejCe De@efmHeefjve®³ee SkeÀe efJeefµeä iegCeecegUs jkeÌlem$eeJe }JekeÀj yebonesle veener.

v v v

YetkeÀ ceboeJeCes

Gvneȳeele YetkeÀ keÀceer nesles ³eele JeeJeies keÀener veener. µejerje®eer G<CeleeYejHetj Demeuîeeves DeeCeKeer G<ceebkeÀe®eer (ke@À}jerped®eer) iejpe leµeer Heg<keÀU keÀceer Demeles.ceeHeÀkeÀ Deenej IesCeb yejb. HeCe YetkeÀ ceboeJe}er Demelee peerJevemelJes, #eej ³eeb®ee HegjJeþecee$e keÀceer He[t osT ve³es. Gvneȳeele YegkeÀ ceboeJe}er keÀer Deµee HeoeLee¥®eer keÀcelejleeefvecee&Ce nesles.

Gvneȳeele leneve HeÀej }eieles Je leer µejerjeleer} HeeCeer keÀceer PeeuîeecegUs Je#eejeb®es ÒeceeCe HeeC³ee®³ee leg}vesves Jee{uîeeves }eieles. YejHetj HeeCeer efHeCes ne®e ³eeJejGHee³e. ceeþele}s µeke̳e lej JeeUe Ieele}s}s HeeCeer GÊece. DeLee&le Jeeȳee®ee GHe³eesieDee³egJexoeÒeceeCes meebefiele}e Deens. De@}esHe@LeerÒeceeCes l³eeyeeyele mHeäerkeÀjCe veener.Heg<keÀUeb®³ee yeeyeleerle Deefle leneves®es keÀejCe ceOegcesn ns Demeles. mebµe³e Dee}e lejDeµeeJesUer }IeJeer Je jkeÌle ceOegcesnemeeþer leHeemetve IesCes Fä.

leneve }eieC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee mecepeCes keÀþerCe veener. ceWot®³ee leUeµeer Deme}suîeene³eHeesLe}@ceme ³ee Yeeieeleer} mebJesovee#ece HesµeeRvee jkeÌleeceOeer} HeeCeer Je #eejeb®es ÒeceeCe}ies®e peeCeJeles Je #eej Jee{}s Demelee µejerjele ‘HeeCeer ìb®eeF&’ Peeuîee®es DevegceevekeÀe{}s peeles Je HeeCeer efHeC³ee®eer F®íe nesles.

Gvneȳeele Debiee®eer Deeie nesles. l³eemeeþer veer}keÀceU, ®ebove, DeveblecetU,jkeÌle®ebove, kesÀUer, keÀekeÀ[e, kesÀµej Fl³eeoer®ee GHe³eesie Dee³egJexoele meebieleele. (efJeµes<eleëcegbyeF&meejK³ee OeeJeHeUer®³ee µenjele) HeCe les efkeÀleHele µeke̳e Deens? ns p³ee®eb l³eeveb®eþjJeeJeb ns GÊece. ®ebovee®es les} ®eesUC³ee®ee Deeie keÀceer nesC³eemeeþer GHe³eesie nesleesDemesner Dee³egJexoele meebefiele}s Deens.

HeCe SJe{s cee$e Kejs keÀer, ³eeceO³es keÀener leL³e Deens keÀe³e DeeefCe DemeuîeemeµejerjeJej ³ee êJ³ee®ee keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®ee meKees} DeY³eeme Jne³e}e nJee.

v v v

Page 17: M A U S A M I  A A J A R  Dr

22 23

[eskesÀ ogKeer

[eskesÀogKeer®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle keÀejCe [eskesÀogKeer®eer efJeefJeOe keÀejCes Deensle.[eskesÀ pe[ nesCes. [esȳee®³eeceO³es ogKeCes, ceeves®³ee Jej®ee Yeeie ogKeCes, þCeþCeCesJeiewjs cnCepes [eske̳ee®eer SkeÀ yeepet ogKeCes. DeOe&efµeµeer DeeHeuîeele yengleskeÀebvee SsketÀvelejer ceeefnle Demes}®e.

Gvneȳeele meeOeejCeHeCes cegK³eleë oesve keÀejCeeveer [eskebÀ ogKeleb. (³ee®ee DeLe&Flej keÀejCeeveer Gvneȳeele [eskebÀ ogKele veener Demee veJns!) SkeÀ cnCepes ÒeKej Gvnelepeemle JeeJejuîeecegUs DeeefCe ogmejb cnCepes meoea, leeHe, He[meb ³eecegUs Heg<keÀUebvee Dee½e³e&Jeeìs} keÀer Gvneȳeele meoea keÀe JneJeer? HeCe ³ee®es GÊej lemes HeÀejmes keÀþerCe veener.Gvneȳeele meoea KeeskeÀ}e. leeHe Fl³eeoer Deeflemet#ce peblegcegUs Pee}s}s Demeleele. ³eepeblegvee®e Jne³ejme cnCeleele. peieC³eemeeþer Jne³ejme ne met#ce peblet Flej mepeerJe ÒeeC³eeb®³eeHesµeerJej DeJe}byetve Demelees.

GvnecegUs [eskebÀ ogKeC³ee®es keÀejCe [eske̳ee}e jkeÌle HegjJeþe keÀjCeeN³eejkeÌleJeeefnv³eeb®es peesjoej DeekegbÀ®eve ÒemejCe ns nes³e. ¿ee jkeÌleJeeefnv³eeceO³es JesoveemebJesovee#ece Hesµeer Demeleele. Je l³eecegUs [eskesÀ ogKeles. ns ìeUC³eemeeþer [eske̳eeJejìesHeer n@ì, Heeieesìs, HeìkeÀe, ©cee}, HesÀìe ³eeHewkeÀer keÀenerlejer DemeeJeb. [esȳeebvee keÀeUeb®e<cee µeke̳e Demeuîeeme [eske̳ee}e les}eveb cee@ef}µe keÀjCeb DeeefCe efJeÞeebleer IesCeb nsGÊece HeCe Deme¿e®e Pee}b lej He@jefmeì@cee@}®eer SkeÀ ieesUer ceesþîeebkeÀefjlee Je DeOeea-HeeJeieesUer íesìîeebkeÀefjlee Deµeer I³ee³e}e njkeÀle veener. yeepeejele efceUCeeN³ee De@efmHeefjveDeme}suîee ieesȳeeb®eener [eskesÀogKeermeeþer GÊece GHe³eesie neslees. HeCe ner ieesUer pesJeCeeveblej®eI³eeJeer }eies}. Heesìe®ee JeCe, HesäerkeÀ Deumej (Peptic alcer) ®³ee ©iCeebvee De@efmHejervecegUspeemle $eeme nesT µekeÀlees. keÌJeef®ele Heesìele OeeskeÀeoe³ekeÀ jkeÌlem$eeJe nesT µekeÀlees.Dee³egJexoeceO³es ef$eYegJeveefkeÀleea veeJee®³ee ieesȳee leeHe, [eskesÀogKeer ³eemeeþer meebefieleuîeeDeensle. yeepeejele efceUCeeN³ee JesoveeµeecekeÀ ieesȳee IesC³eeHetJeea [e@keÌìj efkebÀJee JewÐeebyejesyej®e®ee& keÀªve l³ee IesCes efkeÀleHele Gef®ele Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee.

v v v

meveyeve& (Sunburn)

Gvneleevnele jeyeCeeN³eeb®ee ®esnje jeHe}s}e Dee{Ulees. keÀeUJeb[}s}e, leHekeÀerjerPee}s}e, leebyetme Pee}s}e, keÌJeef®ele }e} [eie He[}s}e Demee ®esnje HeìkeÀve DeesUKe}e³eslees.

Heg<keÀUebvee, efJeµes<eleë eqm$e³eebvee µejerje®ee GIe[e Yeeie Deµee leNnsves jeHetve³es. keÀeUJeb[t ve³es. Demes Jeeìles.

³eeJej Dee³egJexoeceO³es Heesìele IesC³eemeeþer ®eboveemeJe, efmeleesHe}eefo ®etCe&,GµeerjemeJe, DejefJeboemeJe DeeefCe yeensªve }eJeC³eemeeþer ieg}eyeer ce}ce (³eeb®³eeceO³es20 Yeeie letHe, Heg<Heebpeve 2 Yeeie, efmebotj 2 Yeeie, keÀeHetj 2 Yeeie,®ebove les} 2 Yeeie,keÀJejmeHetj 1 Yeeie Demeleele) meebefiele}s Deens.

DeeOegefvekeÀ JewÐekeÀeceO³es keBÀ}efceve }esµeve Je meveeqm¬eÀve Dee@FbìceWì meebefiele}sDeens.

eqm$e³eebvee veJeveJeerve meewo³e&meeOeves JeeHeªve ®esnje legkeÀlegkeÀerle Je megboj jeKeC³ee®eernewme Demeles.Hejbleg leer®e Debieeµeer ³esT µekeÀleele.ns }#eele þsJee³e}e nJes. ³ee ÒemeeOeveeleer}êJ³eeHeemetve kegÀCee}e Je efkeÀleer peesjoej De@}peea ³esF&} ns meebielee ³esle veener. ceer SJe{s®ecnCesve keÀer, l³eeSsJepeer µeke̳elees í$eer JeeHejeJeer efkebÀJee µesleer®³ee keÀeceemeeþer [eske̳eeJejJeslee®eer efJeCe}s}s KeesU I³eeJeer.

v v v

keÀebefpeC³ee (Chicken-Pox)

peevesJeejer les petve ³ee nbieeceele efJeµes<eleë ceg}ebceO³es De®eevekeÀ leeHe ³eslees. HeeþogKeles, ceesþîeeceO³es leeHe, HeeþogKeer 2-3 efoJeme efìkeÀles lej }neveele SKeeoe efoJeme!HeeþesHeeþ HegjU (j@µe Rash) ³esles. ÒeLece ®eÆe, veblej HegUer, veblej êJe Yej}s}er HegUer,veblej HeÀes[ Deµee Hee³ejer Hee³ejerves 5 efoJemeele HegjU peeles. meeleJ³ee efoJeµeer KeHe}erOejles. ¿ee Hegȳee µejerje®³ee ®esnje, nele, Hee³e ³eeJej keÀceer Je Heesì, íeleer, Heeþ DeµeeYeeieeJej peemle Demeleele. Heg<keÀUoe SkeÀe®e JesUer HegjUe®³ee meJe& DeJemLee yeIee³e}eefceUleele.

lej ner }#eCe Deensle keÀebefpeC³eeb®eer!

keÀejCe? Jn@efjmes}e Peesmìj Jne³ejme, SkeÀ Deeflemeg#ce peblet.

jesie, HetjU Gþ}s}e Demeleevee mebmeie&pev³e Demelees. Jne³ejme nJesJeeìs Flejeb®³eeéemeveWefê³ee®³ee Üejs µejerjele efµejkeÀeJe keÀjlees.

OeeskesÀ - v³egceesefve³ee, ceWot®eer metpe (SvekesÀHe@À}e³eìerme Encephaltis) jkeÌlem$eeJeF. nesle. iejesoj eqm$e}e keÀebefpeC³ee Peeuîee lej ieYee&ceO³es efJeke=Àleer ³esT µekeÀles. keÀenerJesUe

Page 18: M A U S A M I  A A J A R  Dr

24 25

ne Jne³ejme µejerjele oyee Oeªve yemelees. Deved ceesþsHeCeer njHeerme Peesmìj ³ee leerJe´JesoveekeÀejer J³eeOeer}e pevce oslees.

GHee³e - Keepe peemle Demeuîeeme keÌ}esjsHesÀefvejeceerve ce@ef}Desì 2 efce. ûe@. efkebÀJeeHegjU pej HeÀesHeÀeJe}er lej peblegIve êJ³es yeensªve }eJeeJeer }eieleele. Goe.ë keÌ}esjnseqkeÌPe[erve. (Hejbleg meeceev³eleë keÀebefpeC³eeceO³es keÀener Keeme GHee³e }eiele veenerle)³ee®eener GHe³eesie veener. Pee}e lej Heesìele I³ee³e}e Goe.ë ì^e³ecesLeesefÒecemeuHeÀe,DeBefHeefme}erve Fl³eeoer }eieleele. ³ee Deew<eOeeb®ee SkeÀ HeÀe³eoe cnCepes Flej pebletHeemetveye@keÌìsefj³eeHeemetve®es Ye³e keÀceer nesles. HeCe OeeskeÀe Demee keÀer, HebÀieme ³ee pebletHeemetve keÌJeef®elekeÀe Demesvee HeCe GHemeie& GlHeVe nesT µekeÀlees.

KeHeuîee Oejuîeeveblej jesiee®ee HewÀ}eJe nesle veener.

³eeJej }me keÀe{Ces Þes³emkeÀj Jeeìle veener. keÀejCe jesie lemee HeÀej IeelekeÀ veenerJe ogmejs cnCepes }meercegUs®e Heg{s $eeme nesC³ee®eer µeke̳elee Demeles.

v v v

DebieeJej HeÀes[ ³esCes

Heg<keÀUoe Gvneȳee®³ee efoJemeele [eske̳eele, keÀeKesle efkebÀJee Flej efþkeÀeCeerDebieeJej HeÀes[ Gþleele. keÀener JesUe kesÀmeeb®³ee cegUeµeer Gþleele. ns HeÀes[ SKeeoerpeKece ef®eIeUtve Pee}s}s veJesnle lej DeeHeesDeeHe®e Gþ}s}s Demeleele.

vesnceer®³ee yees}erYee<esle ³eebvee GyeUer. GvneUer cnCeleele. lemes®e ³eebvee G<Celes®esHeÀes[ Demesner cnCeleele.

Gvneȳeele keÀHe[îeeb®³ee Ie<e&CeecegUs OegjUe ef®ekeÀìtve yemetve Pee}suîee Ie<e&CeecegUsefkebÀJee jesie ÒeeflekeÀejkeÀ µekeÌleer keÀceer PeeuîeecegUs ns HeÀes[ ³esleele. HeÀes[ ³ee µeyoe®eerHeÀes[ keÀje³e}e vekeÀes. HeCe HeÀes[ ³esCes cnCepes oen (FvHeÌ}cesµeve Inflamation),DeefOekeÀ pebletb®ee mebmeie& SJe{s keÀU}s lejer Hegjs. pebletb®ee mebmeie& vemeuîeeme pebletveeµekeÀDeew<eOeeb®eer iejpe vemeles.

ke@ÀveJneme®es yetì, vee³e}e@ve®es mee@keÌme Je Flej keÀHe[s, vesìkeÀe³e Fl³eeoer®³eeJeeHejecegUs Gvneȳee®ee HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ner lejer efvel³ee®³ee J³eJenejeleDee{UCeejer yeeye Deens.

pebletb®ee mebmeie& ìeUC³ee®ee SkeÀ GHee³e cnCepes µeke̳elees efoJemeeletve oesve JesUeDeeefCe keÀceerle keÀceer SkeÀoe lejer mJe®í DeebIeesU keÀje³e®eer ns Heefn}s DeeefCe ogmejscnCepes keÀHe[s megleer DeeefCe mew} JeeHeje³e®es DeeefCe Hee}sYeep³ee Deenejele peemle þsJee³e®³ee.G<ceebkeÀ (ke@À}jerpe Calories) peemle Deme}s}s Deb[er,les}, letHe, }esCeer, ®eHeel³ee,peece,yes[, [eUer Fl³eeoer HeoeLe& keÀceer Kee³e®es. [eske̳ee®es kesÀme yeejerkeÀ keÀeHeeJes Je jesieÒeeflekeÀejkeÀµekeÌleer Jee{efJeC³eemeeþer lJe®es}e ®ebove ye}e-}e#eeefo les}eves cee@ef}µe keÀjeJes Je l³eecegUslJe®es®es jkeÌleeefYemejCe Jee{tve pebletb®ee mebmeie& Pee}e lejer jkeÌleeleer} Hesµeer l³ee®ee mecee®eejIesleer}. DeeJeUe, Deebyes (Deebyes µenjele HeÀej®e ceneie Pee}s}s Deensle ner ieesä JesieUer!)ef}byet, HeHe³ee, cegUe, Hee}keÀ, keÀesefLebyeerj, ieepej Demes HeoeLe& Deenejele þsJeeJesle.cnCepes µejerjeceO³es peerJevemeÊJee®ee HegjJeþe nesTve jesieÒeefleyebOekeÀ µekeÌleer Jee{s}.

HeCe SJe{s keÀªvener HeÀes[ ³esleele lesJne peblegIve Deew<eOes }eJeeJeer }eieleeleefkebÀJee Heesìele I³eeJeer }eieleele. peblegIve Deew<eOes [e@keÌìjeb®³ee ef®eÇerefµeJee³e menmeeefJekeÀ}er peele veenerle. Hejbleg HeWefì[, ìe³ecesLeesefÒece-meuHeÀe efceLee@keÌmewPees}, ìsìemee³ekeÌ}erveHeÀes[ yejs nesCeej veenerle ns }#eele þsJee³e}e nJes.

Iejiegleer Deew<eOeebceO³es HeeveIeesU, efkeÀjespee, HeeveHegÀìer, DeebyesnUo, ªner, efveJe[gbieJeiewjs Deew<eOes meebefiele}er Deensle. jkeÌle®ebove, legjìer Jeiewjs yeensªve }eJeleele. Hejbleg ³eemeJee&ceOeuîee êJ³eeb®ee µeem$eeskeÌle DeY³eeme veerìmee Pee}s}e veener. (µeem$eer³e DeY³eeme³ee®ee DeLe& Òe³eesieµeeUsceO³es JesieJesieȳee ®ee®eC³eebÜeje Deew<eOeeb®es jemee³eefvekeÀ iegCeOece&DeeefCe HeoeLe& Jew%eeefvekeÀ iegCeOece& DeY³eemeCes, ÒeeC³eeceO³es efJeefµeä jesie GlHeVe keÀªvel³ee jesieeJej efJeefµeä Deew<eOeeb®ee keÀmee Je efkeÀleHele HeefjCeece neslees ³ee®es efvejer#eCe keÀjCes¿eemeeþer l³ee ÒeeC³eeb®es jkeÌle, ceg$e Fl³eeoer®³ee leHeemeC³ee keÀjlee ³esleele. lemes®e ³eke=Àle,Deele[er, cet$eefHeb[ ³eeb®³eeJej nesCeejs HeefjCeece ÒeeC³ee}e ceeªve ce=l³etveblej µeJeefJe®ísove(Heesmì ceeìxce) keÀªve efveef½ele keÀjlee ³esleele. ³ee efvejer#eCeeb®³ee DevegjesOeeves ceveg<³eeceO³esnUtnUt Deew<eOes JeeHej}er peeleele. Deµee JesUer iejesoj m$eer³eeb®ee Keeme keÀeUpeerHetJe&keÀefJe®eej kesÀ}e peelees. keÀejCe ieYee&Jej keÀener Deew<eOeeb®ee Del³eble iebYeerj HeefjCeece nesTµekeÀlees. l³ee®eer keÀuHevee veJepeele ceg}eb®³ee Jee{erceOe}s oes<e efkebÀJee ceWotJej Pee}s}sHeefjCeece efkebÀJee Flej efJeke=Àleer ³eeÜejs ¢äerlHeÊeer}e ³esles. Deew<eOeeb®ee JeeHej keÀjerleDemeleeveemeg×e keÀener ÒeeC³eebvee Deew<eOes efo}er peeleele lej Flej keÀeneRvee lemee®e jesieGlHeVe keÀªve efkebÀJee µejerjeJej keÀesCeleener HeefjCeece ve keÀjCeejs êJ³e (Placebo) osleele.l³ee®eÒeceeCes ³ee oesvner ÒeeC³ebe®³ee mecetneceOe}e HeÀjkeÀ efkeÀleer cenlJeHetCe& Deens ³ee®ee

Page 19: M A U S A M I  A A J A R  Dr

26 27

mebK³eeµeem$eer³e He×leer®ee JeeHej keÀªve GneHeesn kesÀ}e peelees Je Deew<eOee®es cenlJenUtnUt DeY³eemeeDebleer efveeqµ®ele kesÀ}s peeles.)

³eeefµeJee³e Dee³egJexoeceO³es cenecebefpeäeefo keÀe{e JeejbJeej nesCeeN³ee HeÀes[ebmeeþermeebefiele}e Deens. ³eeleer} êJ³es keÀesCel³ee ÒekeÀejs mebj#eCe keÀjleele ³ee®ee meKees} µeesOeDepetve IesC³eele Dee}s}e veme}e lejerner ³ee keÀe{îee®ee GHe³eesie keÀje³e}e keÀener®enjkeÀle veener Demes ce}e Jeeìles. keÀejCe npeejes Je<ee&Heemetve ns Dee³egJexefokeÀ ³eesie }eskeÀeb®³eeJeeHejele Deensle.

ogmejer cenÊJee®eer ieesä cnCepes Dee³egJexoeceOeuîee mebkeÀuHeveeb®ee DeeOegefvekeÀ Deeµe³eDeeHeCe HetCee¥µeeves peeCet µekeÀ}s}es veener. ne DeLee&le®e Dee³egJexoekeÀ[s DeeHeuîeekeÀ[®³eejep³ekeÀl³ee¥veer, efµe#eCele%eebveer, JewÐeeveer Je mebµeesOekeÀebveer Hegjsmes }#e ve efouîee®ee HeefjCeeceDeens. ³ee yeeyeleerle DeY³eemet, ®eewkeÀme Je ef®eefkeÀlmekeÀ ¢äerkeÀesve nJee.

v v v

ocee

Gvneȳee®³ee efoJemeele efJeµes<eleë ceesnj, HegÀ}s,HeÀUs yenjC³ee®³ee keÀeUeleíeleer ie®®e nesles, yemeuîeepeeieer éeeme }eieCes, éeemeeieefCekeÀ kegÀF& kegÀF& Demee DeeJeepe³esCes Jeiewjs le¬eÀejer Heg<keÀUebceO³es GodYeJeleele. keÀeneRvee meJe³eercegUs ne Demes ceeefnleDemeles. keÀeneRvee ner Heefn}er®e JesU Deme}er lej Ieeyeªve pee³e}e nesles. GvneȳeeceO³esOegjUe Heg<keÀU Demelees. lemes®e Òeog<eCener DeefOekeÀ Demeles keÀejCe HeeJemeeDeYeeJeer OegjUepeefceveerJej yemele veener, G[le jnelees.

HegÀ}ebceO³es HejeiekeÀCe nJesletve veekeÀeJeeìs íeleerle ies}s Demelee ne $eeme megªneslees.

DeLee&le Heg<keÀUebvee ocee Flej keÀejCeebveer neslees.µeejerefjkeÀ Þece, Leb[ Je oceìnJee. ceeveefmekeÀ leeCe-leCeeJe, SKeeÐee efJeefµeä HeoeLee&®eb (pees De@}peeakeÀ Deens efkebÀJeel³ee J³ekeÌleer®³ee µejerjiegCeebµeer efJemebiele Deens) mesJeve kesÀ}s lej DeeefCe DevegJebefµekeÀleeDeµeerner keÀener keÀejCes Deensle.

oc³ee®es Jewefµeäîe cnCepes G®íJeeme ceesþîeeves kegbÀF& Demee DeeJeepe keÀªve DeeCeFyeje®e JesU Je keÀäeves nesles DeeefCe pesJne oc³ee®ee PeìkeÀe (De@ì@keÀ) Dee}e vemes}lesJne ªiCee}e Deefpeyeele $eeme (Goe. íeleer ogKeCeb, KeeskeÀ}e, meoea, He[meb leeHeJeiewjs) vemelees. Heg<keÀUJesUe éeeme }eieCes ns Ëo³ee®³ee efJekeÀejecegUsner nesT µekeÀles.

Deew<eOe ³eespevee keÀjerle Demeleevee Ëo³eefJekeÀej Demeuîeeme OeeskeÀeoe³ekeÀ þjCeej veenerDemes Deew<eOe Goe. efµejsleer} Decee³eveesHeÀe³e}erve (Aminophyline) Deleer nUt osCes nsDe@[^erve}erve (Adrenaline) osC³eeHes#ee megjef#ele Demeles. ns DeLee&le [e@keÌìjeb®es keÀeceDeens ªiCee®es veJns.

oc³eeceO³es HegÀHHegÀmeeleer} íesìîee íesìîee éemeveef}keÀeleer} Deefve®íeJeleea mvee³etb®esDeebkegÀ®eve Pee}s}s Demeles Je Heg<keÀU µeWye[emeejKee m$eeJe ieesUe Pee}s}e Demelees Jeíesìîee éeemeveef}keÀebceO³es metpe Dee}s}er Demeles. Hejbleg meJe&meeceev³eHeCes pebletb®ee mebmeie&PeeuîeecegUs Pee}s}e vemelees. (Je lemes Demes}®e lej leeHe, KeeskeÀ}e, keÀHeÀ Jeiewsjs Flej}#eCes Demeleele.

v v v

oc³ee®³ee GHe®eejeceeieer} cet}Yetle lelJes

1) éeemeveef}kesÀ®³ee mvee³et®es DeekegbÀ®eve otj keÀjCes. 2) íeleerleer} m$eeJe HeeleUkeÀªve lees efveIetve peeF&} Demes keÀjCes. 3) éeemeveef}kesÀleer} metpe (Bronchitis) keÀceerkeÀjCes, ³ee ¢äerves GHee³e ³eespeeJesle.

meeceev³eHeCes SKeeÐee Pee[e®³ee HejeiekeÀCeeb®eer (Hees}vme) De@}peea Demes} lejnJeeHee}ì ceeveJes}.

ceeveefmekeÀ leCeeJe Jeiewjs Flej keÀejCeebmeeþer cee$e JesieUs GHe®eej keÀjeJes }eieleer}Je l³eemeeþer [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee. lemes®e DeeHeCe mJeleë þjJe}s lej mJeleë®es ceeveefmekeÀleCeeJe peJeU®es efce$e Je DeeHleebµeer ceeskeÀUsHeCeeves yees}tve keÀceer keÀª µekeÀlees. ns }#eeleþsJee³e}e nJes. lees®e Keje Þesÿ GHe®eej Deens.

oc³ee®ee PeìkeÀe DeeuîeeJej }ies®e Decee³eveesHeÀe³e}erve efkebÀJee De@ef[^ve}erveJeiewjsHewkeÀer Fbpeske̵eve osleele ns DeeHeCe DeeHeCe Heeefn}s®e Deens. De@ef[^ve}erve ®eece[erleÐee³e®es Demeles HeCe DeLee&le®e ns keÀece mJeleë keÀª ve³es, HeCe ceeefnleer DemeeJeer.

³ee J³eefleefjkeÌle pej pebletmebmeie& Dee{U}e lej l³eemeeþer ³eesi³e leer peblegIve êJ³esI³ee³e®eer Demeleele ì^e³eefceLeesefÒece - meuHeÀe, DesefjLe´escee³eefmeve, ìsì^emee³ekeÌ}erve JeiewjsHewkeÀerSkeÀ Deew<eOe osleele.

keÀener HeL³e Je keÀener Iejiegleer Deew<eOes oc³eeceO³es JeeHejlee ³esleele. keÀejCel³ee®³eeceO³es HegÀHHegÀmeeleer} DeebkegÀ®eve HeeJe}suîee met#ce éeemeJeeefnv³ee (ye´e@efkeÀDeesume

Page 20: M A U S A M I  A A J A R  Dr

28 29

Bronchiles) ef{uîee keÀjC³ee®eer Je ÒemejCe keÀjC³ee®eer µekeÌleer Deme}s}er êJ³es Demeleele,lej keÀenerceO³es íeleerleer} m$eeJe cnCepes keÀHeÀ HeeleU keÀjCeejer êJ³es Demeleele. De[gUmee,keÀesjHeÀ[, ìekeÀCeKeej, efHebHeUer, p³esäceOe, lee}ermeHe$e, ceOe, Jeiewjs Iejiegleer Deew<eOesHeg<keÀUebvee ceeefnle Demeleer}. keÀebÐee®ee jme Je ®eneceO³esner DeuHe ÒeceeCeele DeµeerµekeÌleer Demeles.

DesefHeÀef[ve®³ee ieesUerves éeeme }eiee³e®ee keÀceer neslees. HeCe íeleerle Oe[Oe[C³ee®eerµeke̳elee Demeles. l³eecegUs DeeflejkeÌleoeyee®³ee Je Ëo³eefJekeÀeje®³ee ©iCeebveer leer I³ee³e®eervemeles,lejDecee³eveesHeÀe³eef}ve®³ee ieesUerves G}ìîee, ceUceU nesT µekeÀles. keÀener [e@keÌìme&efmìje@F[ ³ee ÒekeÀejele}er Deew<eOes osleele. leer.Goe.-yesìecesLe@meesve, Òes[veermee@}eve Jeiewjs³ee Deew<eOeebveer Heesìeleer} Deec}lee Jee{les Je De@efmeef[ìer (Acidity) Je JeCe Deumej(Ulcer)

le³eej nesT µekeÀlees efkebÀJee Jee{t µekeÀlees. jesieÒeefleyebOekeÀ µekeÌleer keÀceer nesT µekeÀles.lemes®eµejerjeleer} HeeCeer Je #eej ³eeb®es J³eeHeej efyeIe[tve metpe ³esT µekeÀles. cnCetve keÀeUpeerI³eeJeer }eieles. HeCe keÀener JesUe pesJne Flej keÀµee®ee®e GHe³eesie nesle veener lesJne ³eeDeew<eOeeb®ee JeeHej keÀjCes DeHeefjne³e& þjles Je ³eesi³e keÀeUpeer IesTve (pesJeuîeeJej Deew<eOesIesCes, Deec}lee Jee{t ve osCes) leer I³eeJeer }eieleele.

Gvneȳeele Pee}s}e ocee pemee HejeiekeÀCeeb®³ee De@}peeacegUsner Demet µekeÀleeslemee®e Flej De@}peeacegUs efkebÀJee Flej keÀener keÀejCeebveerner Demet µekeÀlees Je l³eevegmeejDeew<eOes keÀeUpeerHetJe&keÀ I³eeJeer }eieleele.

v v v

meb[eme®³ee le¬eÀejer

Gvneȳeele®e veJns lej HeeJemeeȳeelener meb[emee®³ee efJeefJeOe le¬eÀejer GlHeVenesT µekeÀleele.

µeWye[emeejKes Lees[s Lees[s HeCe meejKes keÀU ³esTve meb[eme}e nesCes. DeOe&JeìHe®e}s}s Demes DeVe meb[emeeJeeìs yeensj He[Ces, µesce (DeeJe) jkeÌle meb[emeeJeeìs peeCes,Heg<keÀU jkeÌle Je Lees[erµeer µesce yejesyej®e leeHe Deµee meb[eme®³ee efJeefJeOe le¬eÀejer Demeleele.peg}eye, nieJeCe, Deeflemee, Deeceebµe, {eU, Pee[e, mebûenCeer Deµeer DeveskeÀ veeJesLees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves meb[eme®³ee le¬eÀejeRvee efo}er peeleele. Fbûepeerle [e³eefj³ee -Diarrhoea, ef[meWì^er - Dysentry, ie@mì^es - Gastro, DeefceefyekeÀ keÀes}e³eìerme -Ameebic Colitis, Jee@ìjer mìtume - Watery Stools, }tpe ceesµevme - Loose

Motions Deµeer veeJes Jejer} le¬eÀejeRvee Deensle.

³eeHewkeÀer peg}eye ner yeeye efJeefµeä jesiee®es JeCe&ve vemetve jesie}#eCe Deens. DeveskeÀoeHeeleU meb[eme}e nesles lesJne l³ee®es JeCe&ve peg}eye, {eU, [e³eefjDee, Jee@ìjer efkebÀJee}tpe ceesµevme Deµee µeyoebveer kesÀ}s peeles. ³eecegUs ®ekeÌkeÀj Je DeµekeÌleHeCee ³esCes,neleHee³eeletve HesìkesÀ ³esCes, leeW[ keÀesj[s He[Ces, leneve leneve nesCes, i}eveer ³esCes DemesÒekeÀej nesleele. ef[meWì^er, nieJeCe, mebûenCeer, Deeceebµe Deµeer veeJes efo}suîee DeepeejeblemeeOeejCeHeCes Heesìele cegj[e nesTve, keÀU ³esTve Heg<keÀUJesUe, Lees[s Lees[s µesce³egkeÌleefkebÀJee jkeÌle Je µesce³egkeÌle meb[eme}e nesles Je keÀener JesUe leeHener ³eslees.

meb[eme®³ee le¬eÀejeR®eer HeefjCeleer Heg<keÀUoe ceWot®³ee DeeJejCee®ee oen nesC³eeleefkebÀJee ³eke=Àle efJekeÀej nesC³eele efkebÀJee ³eke=ÀleeceO³es ieUt nesC³eele nesT µekeÀles lemes®epeblet jkeÌleele Hemeªve ceie Deepeej DeefleleerJe´ Je Ye³eevekeÀ Oeeske̳ee®ee yevet µekeÀlees.

DeHegN³ee HeeC³eecegUs DeHeefjne³e& nesCeejer Jew³eeqkeÌlekeÀ DemJe®ílee, DeVeeJej OegjUeyemeCes, ceeµee yemeCes ³eecegUs Heg<keÀUebvee meb[eme®³ee le¬eÀejer megª nesleele. GvneȳeeleefHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee legìJe[e Demeuîeeves GHe}yOe Demes} lej les HeeCeer H³eeJes }eieles Jeles HeeCeer og<eerle Demeuîeeme ns jesie nesleele (jesiepebletb®ee µejerjele ÒeJesµe nesTve jkeÌleelel³eeb®eer Jee{ PeeuîeecegUs) HeeJemeeȳee®³ee megªJeeleer}e efHeketÀve Glej}s}e Deebyee JeHeÀCeme KeeuuîeecegUsner Deeflemeej ([e³eefjDee) nesT µekeÀlees.

³ee efoJemeele yee}keÀeb®³ee yee¿eªiCe efJeYeeieele ³esCeejs 10 ìkeÌkesÀ ©iCeDeeflemeeje®es Demeleele Je FefmHeleUele oeKe} Pee}s}s 15 ìkeÌkesÀ ©iCe ³ee jesiee®es Demeleele.³ee jesieebcegUs 10 Je<ee&Kee}er} 25-30 ìkeÌkesÀ yee}keÀeb®ee ce=l³et nesT µekeÀlees.

mebmeie&pev³e Deeflemeej Diarrhoea, ye@keÌìsefj³ee (F. keÀes}e³e = E, Coil,

Jner keÀe@}jer = V. Cholerae, Sme. ìe³eHesÀ = S. Typhae, efµeies}e = Shigella

mìe@efHeÀ}eskeÀeskeÀe³e = Staphylococi) Jne³ejmesme (FkeÀesJne³ejme = Echovirus

vee@jJee@keÀ = Norwalk Virus) Je ÒeesìesPeesDee (Deefceyee = Ameeba efpeDeejef[Dee -= Giardia) ³ee JesieJesieȳee pebletHeemetve Pee}suîee Deeflemeejeb®es mJeªHe Lees[îee HeÀejHeÀjkeÀebveer meejKes®e Demeles.

}neve ceg}ebvee ³eesi³e leNnsves DeVe ve efouîeemener Deeflemeej nesT µekeÀlees.YegkesÀcegUs, peemleer Deenej efouîeeves, ®ejyeer®es Je meeKejs®es ÒeceeCe DeVeele peemle Demeuîeemener³ee®ee mebYeJe Demelees. ngkeÀJece& pebleecegUs Deeflemeej nesT µekeÀlees. ogOee®³ee De@}peeacegUsnerDeeflemeej nesT µekeÀlees. keÀener }eskeÀebvee keÀe³ece mJeªHeeJej peg}eyee®eer Deew<eOes I³eeJe³ee®eer

Page 21: M A U S A M I  A A J A R  Dr

30 31

meJe³e Demeles, l³eevesme gOoe Deeflemeej nesT µekeÀlees. DeBe fHee fme}ervemeejK³eeDeBìeryee³eesìerkeÀcegUsner [e³eefj³ee nesT µekeÀlees. ceOegcesne®³ee jesi³eebveener oerIe&keÀeUefìkeÀCeeje (¬eÀe@efvekeÀ Chronic) Deeflemeej nesT µekeÀlees. ieJneceOeer} i}tìerve veeJee®³eeÒeefLeveecegUsner ceesþîee ceeCemeebvee Deeflemeej nesT µekeÀlees.

SkeÀoce peesjoejHeCes megª nesCeeN³ee Deeflemeejeyejesyej yeN³ee®eJesUsme G}ìernernesles Je l³eecegUs µejerjeleer} HeeC³ee®es Je cenÊJee®³ee #eejeb®es ÒeceeCe keÀceer nesT µekeÀles.µesJe쮳ee DeJemLesle ceg$eefHeb[s efvekeÀeceer nesTve jesieer oieeJet µekeÀlees. Deµee JesUsme©iCeebvee YejHetj HeeCeer Je #eej osCes cenÊJee®es þjles. KeeC³ee®ee mees[e, ceerþ, i}gkeÀespeefceefÞeleDemes ef}byet-HeeCeer efHeC³eeme efouîeeme HeeCeer Je meesef[Dece®es ÒeceeCe µejerjele Jee{Jelee³esles. µejerjele Heesì@efµeDece®es ÒeceeCe Jee{Jelee ³esles. KetHe efHekeÀ}s}er kesÀUer, meHeÀj®ebo³eevesner meb[eme keÀceer nesC³eeme ceole nesles.

µeew®eeceO³es jkeÌle Je µeWyet[ He[uîeeme, KetHe leeHe Deeuîeeme, }IeJeer keÀceer nesleDemeuîeeme, G}ìîee KetHe nesle Demeuîeeme JesU ve oJe[lee lJejerle [e@keÌìjer JeFefmHeleUeleer} GHe®eej keÀjCes Þes³emkeÀj þjles. efleLes cesìesefve[sPee@}, ìe³ecesLeesefÒece meuHeÀe,keÌ}esjescee@³emesefìvemeejKeer Deew<eOes leeW[eJeeìs oslee ³esleele efkebÀJee efµejsletve me}eF&ve osCesJeiewjs GHe®eej nesT µekeÀleele.

Kees}Jej ies}s}s [esUs, keÀesj[er peerYe, oye}s}er ìeUt, Leb[ieej neleHee³e,megjkegÀle}s}er keÀele[er Je }IeJeer keÀceer nesCes Jee HetCe&leë yebo nesCes ner µejerjeleer} HeeC³ee®eeDebµe keÀceer Pee}suîee®eer }#eCes nesle. Deµee JesUsme Deefpeyeele JesU ve keÀe{lee ©iCee}elJejerle FefmHeleUele GHe®eejemeeþer oeKe} keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

oerIe&keÀeU efìkeÀCeeN³ee DeeflemeejecegUs µejerjele keÀeyeexne³e[sìmed, He@Àìmed, ÒeefLeves,peerJevemelJes Je efcevejume ³eeb®eer keÀcelejlee nesTve ce@j@mceme, keÌJeeµeerDeeske&Àj, jkeÌlee®eerkeÀcelejlee Demes DeveskeÀ jesie nesT µekeÀleele.

HeeCeer GkeÀUtve efHeCes, GIe[îeeJej®es Je efµeUs DeVe ve KeeCes, DeVe HeoeLee&Jejceeµeer yemet ve osCes, µeew®eeme iesuîeeveblej mJe®í nele OegCes, ³ee Deejesi³eeme GHe³egkeÌleDeme}suîee meJe³eeRveer Deeflemeej ìeUlee ³eslees. ce}ceg$eeefo efJemepe&vee®eer ³eesi³e J³eJemLeeDeeflemeej ìeUC³eemeeþer Del³eeJeµ³ekeÀ Je GHe³egkeÌle Deens.

®eewHeeìerJej efceUCeejer mJeeefoä YesU, ne@ìs}ele efceUCeejer efcemeU ³eeb®ee ceesnkegÀCee}e nesCeej veener? Hejbleg l³eeveblej nesCeeje Deeceebµe ne DeìU Deens cegbyeF&meejK³ee

µenjele efkeÀceeve 30 ìkeÌkesÀ lejer }eskeÀ ³ee jesieeves Heíe[}s}s Deensle. µeg× HeeCeer Jeogef<ele ve Pee}s}s DeVe ³eeb®es cenÊJe DeeHeCe peeCe}s Heeefnpes. l³eeves Deeflemeej, keÀeJeerU,ìe³eHeÀe@F&[ ³eemeejKes DeveskeÀ Ye³ebkeÀj jesie ìeUlee ³esleer}. DeVe Je Deew<eOeeJej keÀ[keÀJe ³eesi³e efve³eb$eCe Deme}suîee Òeiele osµeele DeeHeuîeekeÀ[®³eemeejK³ee Deeflemeeje®³eeµeeskeÀebeflekeÀe Deieoer DeHeJeeoeves®e nesleele. µeemeveeÜejs ne@ìs}s, neleiee[îee,HegÀìHeeLeJee}s, efceþeF&Jee}s, HeÀjmeeCeJee}s Fl³eeoer Je le³eej DeVeHeoeLe& efJekeÀCeeN³eeb®eermJe®íles®³ee ¢äerves keÀ[keÀ leHeemeCeer nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Deµee efþkeÀeCeer keÀecekeÀjCeeN³eeb®es Deejesi³e meebYeeUCes Del³eble cenÊJee®es Deens. keÀejCe meb[eme®³ee mebmeie&pev³ele¬eÀejeRveer kesÀJeU SkeÀe J³eeqkeÌle®³ee veJns lej meceepee®³ee Deejesi³ee}e OeeskeÀe Hees®eleesDeeefCe efµeJee³e SketÀCe keÀe³e&µekeÌleer keÀceer nesles Je GlHeeove#ecelee keÀceer nesles. ³eecegUsjeä^e®es vegkeÀmeeve nesles.

ne@ìs}ÒeceeCes®e µeeUe megª nesC³ee®³ee megjJeeleer}e Je l³eeveblej efveoeve oj leerveceefnv³eebveer µeeUsleer} meJe& F³eÊesleuîee ceg}eb®eer JewÐekeÀer³e leHeemeCeer nesCes cenÊJee®esDeens.

Deeflemeeje®es Dee³egJexoeceO³es jkeÌleeeflemeej, pJejeeflemeej, peerCee&eflemeej Demes ÒekeÀejmeebefiele}s Deensle. meb[eme®³ee Jej G}ÁsKe kesÀ}suîee le¬eÀejeRceO³es Jejer} Deew<eOeebyejesyej®eJewÐeeb®³ee meuuîeeves kegÀìpeeefjä, kegÀìpeIeveJeþer, jmeHeHe&ìer, Heb®eece=leHeHe&ìer Jeiewjs JeeHeje³e}enjkeÀle veener. l³eeb®³ee µejerjeceO³es keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®ee veerì DeY³eeme Pee}s}ecee$e veener.

v v v

meewj lJe®ee ÒeoenSolar Dermatitis

ieewj JeCeea³e lJe®ee Deme}s}s }eskeÀ JeejbJeej DeeefCe ÒeoerIe& keÀeU leeHel³ee GvneleJeeJej}s lej l³eeb®³ee lJe®esJej }e}mej leHeefkeÀjer jbiee®es þeskesÀ efþHekesÀ He[leele efkebÀJeeSketÀCe®e GIe[îee YeeieeJej®eer lJe®ee }e}mej leHeefkeÀjer yeveles. mebJesoveµeer} J³ekeÌleerceO³esleerJe´ DeeefCe oenkeÀ met³e&ÒekeÀeµeecegUs lJe®es®ee Òeoen neslees. ³ee Òeoene®eer leerJe´lee,met³e&ÒekeÀeµee®eer leerJe´lee DeeefCe efkeÀleer JesU lJe®es®ee met³e&ÒekeÀeµeeµeer mebHeke&À Dee}e ³eeJejDeJe}byetve Demeles. met³e&ÒekeÀeµee®eer leerJe´lee HeeCeer DeeefCe yeHe&À ³eeb®³eeJej DeJe}byetveDemeles, keÀejCe Deepetyeepet}e yeHe&À efkebÀJee HeeCeer Goe. (mecegê) Demes} lej ÒekeÀeµee®esHejeJele&ve DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles. meenefpekeÀ®e lJe®ee Òeoen mecegêkeÀeþer Je [eWiejeUÒeosµeele Je Gvneȳeele DeefOekeÀ Dee{Ulees.

Page 22: M A U S A M I  A A J A R  Dr

32 33

³eeJej GHe®eej DeLee&le®e Lesì met³e& ÒekeÀeµee®ee mebHeke&À SkeÀoce ³esT ve osCesDeeefCe nUtnUt Je OeercesHeCeeves lJe®es}e met³e&ÒekeÀeµee®eer meJe³e keÀjCes. DeeHeuîeekeÀ[s YetjskesÀme Je [esUs DemeCeeN³eebvee ne $eeme peemle neslees. ke=À<CeJeCee¥®³ee ceb[UeRvee ne $eemelesJe{îee ÒeceeCeele nesle veener.

meewj Fmeye, mees}eme SeqkeÌPecee (Solar Exzema), meewj lJe®ee kebÀ[ (Solar

Urticania) ns osKeer} Deµee ÒekeÀej®es efJekeÀej Demetve keÌ}esjeseqkeÌJeve (Chloroquin),

cesHee@keÀerve (Mepaquine), DeBefìefnmìe@efceveerkeÀ (Antihistamincs) ner Heesìele IesC³eemeeþerJe ke@À}@ceerve (Calamine) ne³e[^eskeÀe@ìeameesve (Hydrocortisone) Deµeer Deew<eOes DeeefCemeewj ÒeefleyebOekeÀ (Anti Actinic) ef¬eÀce Debiee}e yeensªve }eJeC³eemeeþer, ³eeb®ee ³eeefJekeÀejeceO³es ®eebie}e GHe³eesie neslees.

v v v

GJee Je ef}KeeHeg<keÀU eqm$e³ee Je ceg}er [eskesÀ keÀjekeÀje KeepeefJeleevee DeeHeCe Heenlees. meg#ceefjl³ee

l³eeb®³ee [eske̳eeJejer} kesÀme Heeefn}s Demelee, Heeb{N³ee yeejerkeÀ jJ³eemeejK³ee efomeCeeN³eekeÀeW[îeemeejK³ee ieesäer DeeHeCe Heent µekeÀe}.lemes®e [eske̳eeJej }e}mej jbiee®eer HegjU³esTve l³eeb®es HeÀes[erle ©Heeblej nesles. l³eeme KeepeefJeuîeeves Het Oejlees. Deµeener ieesäerDeeHeCe Heeefnuîee Demeleer}. ns ogmejs eflemejs keÀener vemetve [eske̳eele GJee Peeuîee®es}#eCe Deens.

T ner 2-3 efce. efce. }ebye Demee efkeÀ[e Demetve l³eebvee yeepetme 3 Hee³eeb®³eepees[îee Demeleele. TJee leerve ÒekeÀej®³ee Demeleele-[eske̳eeJejer} kesÀmeele jenCeejer T;keÀHe[îeeJej Je µejerje®³ee lJe®esJej keÀesCel³eener Yeeieele Jemleer keÀjCeejer T DeeefCe peebIe,peveveWêer³e Je iegoÜeje®³ee meYeesJeleerjer Jemleer keÀjCeejer T. [eske̳eeJejer} kesÀmeeleuîeeTJee µeeUsle peeCeeN³ee ceg}ebceg}erceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej efomeleele. keÀHe[îeeJej Je®ecee&Jej jenCeejer T ner DeeefLe&keÀ¢äîee iejerye Je p³eeb®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe®ílee Deieoer®eKejeye Deens Deµee }eskeÀebceO³es efomeles. lej peebIe, peveveWêer³ess, iegoÜej ³ee YeesJelee}erDemeCeejer T }QefiekeÀ¢äîee DeefOekeÀ ef¬eÀ³eeµeer} DemeCeeN³ee }eskeÀebceO³es Dee{Ules. ³eeÒekeÀej®eer T Dee{Uuîeeme ³ee ceeCemeebceO³es Flej iegHlejesieeb®eer µeke̳elee Demeuîeeves l³eeb®eeµeesOe IesCes peªjer®es Demeles.

TJee DeeHeuîee µejerjeleer} jkeÌle µees<etve Iesleele Je l³eeJej DeeHe}er GHepeerefJekeÀemeeOeleele. TJeeb®es peerJeve®e¬eÀ 30-40 efoJemeeb®es Demeles. SkeÀ T ceeoer jespe 5-6Deb[er ìekeÀles. ner Deb[er kesÀmeebvee, lJe®esme efkebÀJee keÀHe[îeeJej IeÆ ef®ekeÀìtve yemeleele.ner Deb[er Heeb{N³ee yeejerkeÀ jJ³eemeejKeer efomeleele. 22 Debµe meWefìûes[ Kee}er leeHeceeveDemeuîeeme Deb[er GyeefJe}er peele veenerle. 8-10 efoJemeele ³ee Deb[îee®es ©Heeblej DeUer}eJne& ceO³es nesles. }eJne& TmeejKeer®e efomeles. Hejbleg DeekeÀej cee$e }neve Demelees Jeleerner jkeÌleµees<eCe keÀªve®e GHepeerefJekeÀe keÀjles. ³ee Deȳeeb®es (}eJne&®es) oesveDeeþJe[îeeceO³es TJeebceO³es ©Heeblej nesles. T ³eeveblej 30-50 efoJeme peerJeble jenles.TJee ³ee vegmeles®e DeeHe}s jkeÌle µees<eerle veenerle lej SefHe[sefcekeÀ ìe³eHeÀme (Epidemic

Typhus), efj}@HmeeRie efHeÀJej (Relapsing Fever), ìW®e efHeÀJej (Trench Fever), FmeyeDeµee Flej jesieebveener Deeceb$eCe osT µekeÀleele. peveveWêer³e, iegoÜej, peebIe ³eeceO³esDee{UCeejer T cee$e Jejer} jesieeb®ee Òemeej keÀjerle veener.

efvekeÀ쮳ee mebHekeÀe&veblej T SkeÀe®³ee [eske̳eeletve ogmeN³ee®³ee [eske̳eele peeles.l³eecegUs }neve ceg}s KesUleevee, µeeUsle SkeÀ$e Demeleevee TJeeb®ee Òemeej SkeÀerkeÀ[tveogmejerkeÀ[s nesT µekeÀlees. p³ee}e TJee Peeuîee Deensle Deµee ceeCemeeb®es keÀHe[s, DebLe©Ce,HeebIe©Ce, kebÀieJee, ye´µe ogmeN³ee ceeCemeeves JeeHejuîeeme l³ee}ener TJeeb®ee Òemeeo efceUtµekeÀlees!

HetJeea SkeÀoe T Peeuîeeveblej 1 ìkeÌkeÀe ie@ceeyeWPeerve nskeÌPeekeÌ}esjeF&[ efkebÀJee[er. [er. ìer. HeeJe[j GHe³eesieer He[le Demes. HeCe Deef}keÀ[s Demes Dee{Utve Dee}s DeenskeÀer Jejer} Deew<eOeebveer TJee cejle veenerle. DeOee& les 1 ìkeÌkeÀe ce@}@efLeDee@ve ³egkeÌleDeew<eOe kesÀmeebvee }eJetve 12-24 leemeebveer DeebIeesU kesÀuîeeveblej yengleskeÀ TJeeb®ee vee³eveeìneslees. keÀeyee&Jejer} ³egkeÌle HeeJe[jner GHe³eesieer He[les. ner Deew<eOes SkeÀoe }eJetve keÀeceHetCe& nesle veener. meele efoJemeeveblej Hejle SkeÀoe Deew<eOe }eJeCes cenÊJee®es Demeles.l³eecegUs Deb[îeeHeemetve le³eej nesCeeN³ee Deȳee (}eJne&) meg×e cejleer}. Iejeleer} meJe&}eskeÀebvee SkeÀoce GHe®eej keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³eeveblej ©iCee®es keÀHe[s, DebLeªCe,HeebieªCe, kebÀieJee ye´µe Fl³eeoer Jemlet GkeÀUl³ee HeeC³eele ìekeÀuîee Heeefnpesle.

mJe®í meeyeCeeves jespe DeebIeesU keÀjCes, Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe®ílee jeKeCes, ogmeN³ee®eskeÀHe[s, ìe@Jesume, Heb®es, kebÀieJes ve JeeHejCes ns efkeÀleer cenÊJee®es Deens ns ³eeJeªve DeeHeuîee}eHeìs}.

v v v

Page 23: M A U S A M I  A A J A R  Dr

34 35

Gvneȳeeleer} Deenej - efJenej

He=LJeer Je met³e& ³eeb®³ee mJeleëYeesJeleer efHeÀjC³ee®³ee DeeefCe He=LJeer met³ee&YeesJeleerefHeÀjCee®³ee DeemeebceO³es (Axis) HeÀjkeÀ DemeuîeevesDeeHeCeebme $eÝlet®e¬eÀ DevegYeJee³e}eefceUles. ³eecegUs JeeleeJejCeele JewefJeO³e jenles Je DeeHeCeeme SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee nJeeceeveelejenJes }eiele veener.

DeeHeuîee meceepeele osKeer} KetHe efJe<ecelee Deens. nJeeceeveeleer} yeo}eb®ee ³eeleer}JesieJesieȳee IeìkeÀebJej keÀceer DeefOekeÀ HeefjCeece neslees. ³eecegUs $eÝletbleer} efJenej þjefJeleevee³ee cegÐeeb®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees.

Gvneȳeele meJe&meeOeejCeleë DeefOekeÀ leeHeceeve Je keÀceer Deeê&lee Deµeer nJeeDemeles. mecegêmeeefVeO³e, mecegêeHeemetve®eer Gb®eer F. yeeyeeRÒeceeCes l³eele yeo} Ie[leele.nJeeceeve Je meceepe ³ee oesvnerleer} JewefJeO³ee®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀªve $eÝlet®e®ex yeeyelekeÀener celes ceeb[lee ³esleer}.

veeieHetjmeejK³ee efþkeÀeCeer mecegêeHeemetve otj Demeuîeeves DeefOekeÀ leerJe´ GvneUeDemelees. ³esLes Deeê&lee keÀceer Demeuîeeves Ieecee®es yee<HeerYeJevener Jesieeves nesles. ³eecegUsosKeer} G<Celee oenkeÀ Jeeìles. G<ceeIeele, ®eece[er keÀjHeCes F. Deieesoj JeCe&ve kesÀ}s}sÒekeÀej ³esLes DeefOekeÀ nesleele. ³eecegUs lesLes jenCeeN³ee }eskeÀebbvee Je efJeµes<ekeÀªve keÀenerkeÀeceeefveefceÊe Deµee Òeosµeele peeCeeN³ee }eskeÀebvee Keeme keÀeUpeer I³ee³e}e nJeer. jCejCel³eeGvnele keÀeces keÀjCeeN³ee cepetjebveer, ncee}ebveer, Heesmìceve }eskeÀebveer Deµee GvneHeemetvemJeleë®ee ye®eeJe keÀje³e}e nJee. ìesHeer Iee}Ces, í$eer IesCes Je DebieeJej mew},megleer keÀHe[sIee}Ces, HeeCeer YejHetj efHeCes, ceOetve ceOetve meeJe}er Je Dee[esµee}er yemetve efJeÞeebleer IesCescenÊJee®es Deens. ìesHeerle keÀeboe þsJeC³ee®ee ®ee}le Dee}s}e ÒeIeele KetHe®e GHe³eesieþjlees. keÀebÐeele HeeC³eeb®es ÒeceeCe yejs®e Demeuîeeves GvnecegUs l³ee®es yee<HeerYeJeve nesles. Je[eske̳eepeJeUer} nJes®es leeHeceeve efve³eb$eCeele jeKe}s peeles.

leerJe´ GvnecegUs Je efJeµes<eleë keÀesj[îee leHle nJes®eer PeU }eieuîeeves [esUs®egj®egjleele, }e} nesleele Je l³eeletve HeeCeer ³esles. Gvne®eer leerJe´lee keÀceer YeemeefJeCeejskeÀeȳee, leHekeÀerjer keÀe®eeb®es ®e<ces (iee@ieume) DeµeeJesUer GHe³eesieer þjleele. lemes®e mebOeerefceUs} lesJne [esȳeeJej Je ®esnN³eeJej Leb[ Je mJe®í HeeC³ee®es nyekesÀ ceejeJes. Dee³egJexoeleJeCe&ve kesÀuîeeÒeceeCes cnµeeR®³ee otOee®es LeWye [esȳeele Ieeleuîeeves osKeer} [esȳeebveeLeb[eJee jenlees.

[esȳee®eer keÀeUpeer efJeµes<ekeÀªve HeeC³eepeJeU keÀece keÀjCeeN³ee cnCepes keÀesUer,Ke}eµeer F. }eskeÀebveer I³ee³e}e nJeer. ³ee efoJemeebvee DeekeÀeµeele {ieeb®ee ceeiecetmenervemelees Je l³eecegUs leUHel³ee met³ee&®es HeeC³eeletve HejeJeleeale nesCeejs efkeÀjCe [esȳeele peeC³ee®eerµeke̳elee DeefOekeÀ Demeles. ³eecegUs Deµee }eskeÀebveer keÀeUs iee@ieume JeeHejeJes.

cegbyeF&meejK³ee mecegêmeeefVeO³eeleuîee efJeYeeieele nJesleer} Deeê&les®es ÒeceeCe DeefOekeÀDemeles. ³esLes Gvneȳeele Ieece HeÀej ³eslees Je efJeµes<eleë Jeeje He[}e Demeuîeeme JeeleeJejCeDeefleµe³e keÀeWoì nesles. ³esLes PeesHe[HeÆîeeletve, ®eeUerletve Kegje[îeemeejK³ee IejeleoeìerJeeìerves jenCeeN³ee DeeefCe yeme, }eskeÀ}ceOetve ÒeJeeme keÀjCeeN³ee }eskeÀebvee ³ee®ee$eeme neslees. ³eecegUs }eskeÀeb®ee Glmeen, keÀe³e&#ecelee vekeÌkeÀer®e keÀceer nesles. ³ee HeefjefmLeleerleHeÀjkeÀ He[e³e®ee cnCepes Iejeb®eer meb³eesefpele yeebOeCeer, cegbyeF&leer} keÀe³ee&}³es, GÐeesieOebos³eeb®es l³eeb®³ee JesUeb®es Je l³eevegmeej }eskeÀJemleer®es efJekeWÀêerkeÀjCe Deµeer efve³eespeve HeeleUerJejG}LeeHee}Le Ie[efJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. meÐeefmLeleerle Iejebleer} Jee³egJeerpeve J³eJemLeslemegOeejCee keÀjCes, megìmegìerle keÀHe[s JeeHejCes DeeefCe Jejer} GHee³eeb®³ee efoµesves nesCeeN³eeÒe³elveebme neleYeej }eJeCes ³ee ieesäer keÀjC³eemeejK³ee Deensle.

³ee meJe& }eskeÀeb®eer JeeleevegkegÀ}erle iee[îeebletve efHeÀjCeeN³ee }eskeÀebµeer leg}veekesÀ}erlej DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeleervegmeej J³ekeÌleerJejer} $eÝlet®³ee HeefjCeeceele keÀje HeÀjkeÀneslees ns menpe mecepes}. ³ee®e yejesyej ns ner }#eele þsJe}s Heeefnpes keÀer Demes Gvne®eermeJe³e veme}s}s }eskeÀ keÀener keÀejCeeves Gvne®³ee le[eK³eele meeHe[}s lej l³eeb®eer DeJemLeevekeÌkeÀer®e keÀþerCe nesTve yemeles. l³eecegUs yeensj He[le Demeleevee GvneHeemetve mebj#eCeosCeeN³ee ìesHeer, iee@ieume, í$eer Deµee ieesäer peJeU yeeUieCes cenÊJee®es Deens.

Deelee DeeHeCe Iejeb®ee efJe®eej keÀª ³ee. PeesHe[HeÆerle efkebÀJee He$³ee®³ee IejelejenCeeN³eebvee Gvne®ee meJee&efOekeÀ $eeme neslees. He$es leeHeuîeeves Je Jee³egJeerpevee®eer mees³evemeuîeeves Deµee Iejeb®es Gvneȳeele De#ejµeë SKeeÐee YeÆerle ªHeeblej nesles. leevner Je}neve ceg}s DeeefCe eqm$e³eebJej Deµee JeeleeJejCee®ee og<HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ceg}sce}t} nesleele Je efJeefJeOe Deepeejebvee }JekeÀj yeUer He[leele. Deµeer Iejs yeebOeleeveeoejemeceesj efKe[keÀer®eer mees³e kesÀ}er Demelee Jee³egJeerpeve (Ventillation) ®eebie}s nesles.keÀener ÒeceeCeele lejer G<cee®eer leerJe´lee keÀceer keÀjlee ³esles.

Gvneȳeele µeeUsleer} ceg}ebvee megìer Demeles. l³eebveer efoJemee Gvnele KesUtvemJeleë®eer ley³esle ve efyeIe[Jelee l³ee JesUele Iejele yemetve Jee®eve keÀjeJes, yewþs KesUKesUeJes. yeeiekeÀece, mebieerle F. íbo peesHeemeeJes. mebO³eekeÀeUer Gvns keÀceer PeeuîeeJej

Page 24: M A U S A M I  A A J A R  Dr

36 37

cewoeveele, yeeiesle ceeskeÀȳee nJesJej cevemeeskeÌle KesUeJes. keÀener ceg}ebvee HeesìeHeeC³eemeeþerkeÀeceb keÀjeJeer }eieleele. l³eeb®³eeJej Gvne®ee efJeµes<e og<HeefjCeece neslees. Jej G}ÁsefKe}s}erkeÀeUpeer l³eebveer osKeer} I³eeJeer.

mebO³eekeÀeU®³ee JesUer ceeskeÀȳee nJesJej efHeÀje³e}e peeJes. mecegê, veoer efkeÀveeje,le}eJee®ee keÀeþ, cewoeve, yeeie ³ee peeieer efHeÀjCes Deeuneooe³ekeÀ Jeeìles. HeesnC³ee®eeJ³ee³eece ³ee efoJemeeble DeefOekeÀ megKeo Jeeìlees.

je$eer DebieCeeceO³es Jee ie®®eerJej yemetve efìHetj ®eeboC³ee®ee DevegYeJe I³eeJee.Gvnele YejHetj keÀeyee[keÀä keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerbvee JesieUe keÀener J³ee³eece

keÀjC³ee®eer iejpe veener. l³eebveer oerIe& éemeve keÀjeJes. Hegjsµeer PeesHe I³eeJeer. efJeµes<e keÀävemeCeejer keÀeces keÀjCeeN³eebveer cee$e J³ee³eece IesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. leerJe´ GvneȳeeleOeeJeCes, Jepeve G®e}Ces Demee oceíekeÀ keÀjCeeje Je DeefOekeÀ Ieece DeeCeCeeje J³ee³eecekeÀª ve³es. ³eesieemeves keÀjeJeer. }neve ceg}ebveer cewoeveer KesU KesUeJes. J³ee³eeceeveblej Leb[HeeC³eeves DeebIeesU keÀjeJeer cnCepes leepesleJeeves Jeeìles lemes®e Ieecee®³ee meb®e³eecegUs nesCeejsjesie ìeUlee ³esleele.

Deeneje®eer cet}lelJes pejer meJe& keÀeUebvee }eiet He[le Deme}er lejer $eÝletyeo}eÒeceeCesHeefjefmLeleerpev³e Je µeejerefjkeÀ keÀejCeebcegUs Deenejele ³eesi³e lees yeo} keÀjCes DeeJeµ³ekeÀþjles.

³ee efoJemeeble µejerjeleer} HeeC³ee®ee Nneme DeefOekeÀ Jesieeves nesle Demeuîeeves DeefOekeÀHeeCeer efHeC³eeJej Yej ÐeeJee. Òel³e#e Gvnele Je Debiecesnveerles®es keÀece keÀjCeeN³eebvee yewþskeÀece keÀjCeeN³eebHes#ee DeefOekeÀ HeeCeer }eieCeej ns GIe[®e Deens. HeeC³eeyejesyej #eejeb®eerosKeer} iejpe Yeemeles. ³eemeeþer ef}byet, JeeUe, keÀeskeÀce ³eeb®eer mejyeles GÊece. Iejele³eeb®ee mebHe=keÌle jme le³eej keÀªve þsJeuîeeme LeketÀve Yeeietve Iejer DeeuîeeJej leer PeìHeìle³eej keÀªve efHeCes µeke̳e nesles. efJekeÀle®³ee mejyeleebHes#ee Deejesi³e¢äîee leer vekeÌkeÀer®eKetHe ®eebie}er Demeleele. Òel³e#e keÀecee®³ee efþkeÀeCeer, meg}YeHeCes #eej Je Gpee& efceUJeC³ee®eeGÊece ceeie& cnCepes yeepeejele efceUCeejer HetJe&efceefÞele #eejeb®eer HeeefkeÀìs (Goe. F}skeÌì^es},Hegvepe&} Fl³eeefo) nesle. Gvneȳee®³ee efoJemeele kewÀN³ee cegye}keÀ ÒeceeCeele efceUleele.l³eeb®ee GkeÀ[tve meeKej Iee}tve iej le³eej keÀªve þsJeeJee cnCepes Fvmìvì Hev¿ee®eer mees³ePee}er.

Gvneȳeele Yeep³ee keÀceer efceUleele Hejbleg Oeev³e, keÀ[Oeev³es GHe}yOe Demeleele.Gvneȳeele peblegveeµekeÀ Je efkeÀìkeÀveeµekeÀ iegCeOecee&®ee JeeHej keÀªve keÀ[gef}byee®ee

Hee}e Iee}tve Je Oeev³eebvee Gvns oeKeJetve meeþJetve þsJeC³ee®ee ÒeIeele Deens. DepetvenerDeveskeÀ Yeeieele oUCeJeUCee®eer meeOeves Je efµeOeeJeeìHe ³eespevee ³eeb®eer keÀcelejlee DemeuîeevesDemee meeþe HeeJemeeȳeemeejK³ee $eÝletHetJeea keÀªve þsJeCes cenÊJee®es Deens. Oeev³eeb®eerefìkeÀC³ee®eer #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer le%eebkeÀ[tve ceeie&oµe&ve Iesleuîeeme ieeJekeÀN³eebveevekeÌkeÀer®e HeÀe³eoe nesF&}. µenjebceO³es meJe&meeOeejCeleë Je<e&Yej Oeev³es GHe}yOe Demeleele.lemes®e peeies®³ee DeYeeJeer ceesþe meeþe keÀjCes keÀþerCe nesles. lejerner DeeCeeryeeCeer®ee ÒemebieDees{Jeuîeeme GHe³eesieer ³eeJee FlekeÀe meeþe keÀªve þsJeeJee. Deµee meeþefJe}suîee Oeev³ee®eekeÀerìkeÀ, Gboerj, IegµeeRHeemetve ye®eeJe keÀjC³ee®eer keÀeUpeer IesCes Del³eeJeµ³ekeÀ Deens.

keÀ[keÀ Gvneȳeele Yeep³ee, HeÀUs }JekeÀj megkeÀleele l³eecegUs leer µeke̳eleesleepeer KeeJeer, ³ee efoJemeele Yeep³ee ceneie Demeleele. l³eecegUs keÀ[Oeev³eeb®ee JeeHejpeemle keÀjeJee.

Dee³egJexoevegmeej ûeer<ce $eÝletle (Gvneȳee®³ee cegK³e $eÝlet) efleKeì, Keejì,Deebyeì HeoeLee¥®es mesJeve ìeUC³ee®ee Je ceOegj, eqmveiOe, µeerle, êJ³e Demee Deenej keÀjC³ee®eeme}Áe efo}e Deens. Yeepe}s}s meelet®es Heerþ meeKej Iee}tve KeeJes Demes cnì}s Deens.lemes®e µesJe³ee, cnµeer®es otOe ³eeb®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjC³eeme meebefiele}s Deens.

meJe&meeOeejCeHeCes yewþs keÀece keÀjCeeN³eebveer pesJeCe keÀceer keÀjeJes. les}keÀì,peUpeUerle HeoeLe&, ceebme, Deb[er DeeefCe [eUer F. keÀceer KeeJes.

v v v

Page 25: M A U S A M I  A A J A R  Dr

38 39

heeJemeeȳeeleer} Deepeej

Ieve Ievecee}e veYeer oeìuîee keÀesmeUleer Oeeje..........

ÞeeJeCeceemeer n<e& ceevemeer efnjJeU oeìs ®eesnerkeÀ[s.......

yejmeeleceW ncemes efce} Deewj mepevelegcemes efce}s nce

Deµee leNns®³ee keÀeJ³eeletve DeeefCe keÀLee keÀeobyeN³eeletve HeeJemeeȳee®eb JeCe&veDee{Uleb [e@. keÀµeeUerkeÀjeb®³ee ’YeesJeje“ HegmlekeÀele HeeJemeeȳeeleer} peerJevee®eb efJe}#eCecece&ûeener JeCe&ve Deens.

HeeJemeeȳeeceO³es peerJeve yenjle Demeleb, HeÀesHeÀeJele Demeleb. l³ee®eyejesyej HeeCeer,Dees}eJee, Deeê&lee, oceìHeCee, keÀerìkeÀeb®eer Hegve©lHeÊeer, yegjµeer®ee HewÀ}eJe, efHeC³ee®eHeeCeer DeeefCe meeb[HeeCeer ³eeb®eer mejefcemeU, Deeê&lescegUs ³esCeejer iebpe Je efJeÐegle-GHekeÀjCeeb®eeefyeIee[, Jeerpe He[Ces, Hetj ³esCes Je pebleg-mebmeie& HemejCes, efYepeCes, yeg[Ces Deµee DeveskeÀyeeyeeRcegUs Deejesi³e efyeIe[t µekeÀleb. peerJeve Oeeske̳eele ³esT µekeÀleb.

l³eecegUs Deelee HeeJemeeȳeeleer} ÒecegKe jesieeb®ee Lees[ke̳eele DeY³eeme keÀ©.v v v

Deeceebµe - Deeflemeej - nieJeCenieJeCe, peg}eye, cegj[e {eU F. le¬eÀejer DeeHeuîee osµeele Òe®eb[ ÒeceeCeele

Dee{Uleele.DeVe, HeeCeer ³ee®eer meeþJeCe ³eesi³e ÒekeÀejs keÀjC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ l³ee megefJeOee

Kes[esHee[er GHe}yOe veenerle. ³eecegUs otef<ele DeVe DeeefCe HeeCeer ³eeb®es mesJeve ner peJeUHeemeefvel³ee®eer yeeye Pee}er Deens. ³ee yeeyeleerle}er peeie©keÀlee Heg<keÀUoe Del³eble megefµeef#eleceb[UeR®³eeceO³esner Dee{Ule veener. DeLee&le Òe®eb[ ieoea DeeefCe DeVe Je Deew<eOe Òeµeemevee®eepeJeUHeeme DeYeeJe ³eecegUs keÀesCel³eener GHenejie=nele mJe®ílee DeeefCe Deejesi³ee®eer keÀeUpeer³eesi³e ÒeceeCeele DemeC³ee®eer DeHes#ee Oejlee ³esle veener. Deµee leNns®³ee DeVe, HeeCeer JeogOee®³ee mesJevee®ee Òemebie ³eentvener efJeµes<e DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej HeeJemeeȳeele ³eslees. keÀejCe

GIe[er ieìejs,efJenerjer,meb[eme, GIe[îeeJej µeew®e keÀjCes Je cet$e efJemepe&ve keÀjCes,meeb[HeeC³ee®eer DeHegjer DeeefCe De³eesi³e efJeunsJeeì, Yeepeeryeepeej, ce®íeryeepeej,KeeìerkeÀKeeves ³esLeer} Del³eble ieef}®í J³eJemLee ³eecegUs DeVe, HeeCeer, otOe F. otef<elenesCes Deieoer meenefpekeÀ®e yeveles.

Fbûepeerle ³ee efJekeÀejebvee ef[meWì^er (Dysentry) cnCeleele. keÀU ³esTve cegj[enesTve Heg<keÀU JesUe meb[eme}e nesles. µeew®eeletve µesce (µeWyet[-DeeJe) DeeefCe jkeÌleHe[les. Heg<keÀU jkeÌle DeeefCe Lees[er DeeJe He[les lesJne l³ee}e jkeÌleer nieJeCe efkebÀJee jkeÌleerDeeJe cnCeleele. ef[meWì^er}e mebûenCeer osKeer} cnCeleele.

nieJeCe, Deceeryee (Ameeba) ye@keÌìsefj³ee (Bacteria)DeeefCe pebleecegUs Goe.efµemìes meesceer³ee ce@vmeesveer (S. Mansoni) ³eeb®³eecegUs nesles.

v v v

ye@efme}jer ef[meWì^er

ye@keÌìsefj³eecegUs nesCeeN³ee nieJeCeer}e ye@efme}jer ef[meWìer cnCeleele. ³ee nieJeCeerceO³esleeHe Yejlees Je Heg<keÀUJesUe cegj[e nesTve µeew®ee}e nesles. µeew®eeletve cegK³eleë jkeÌle JeLees[er µesce (DeeJe) He[les. Òel³eskeÀ JesUer µeew®eeceO³es Lees[e ceU Demelees. ©iCee}eDeefleµe³e LekeÀJee ³eslees keÀejCe µeew®eeletve jkeÌle He[les. µeew®eeletve jkeÌleeÒeceeCes ‘Het’ osKeer}peelees. [eskesÀogKeer Je mvee³egogKeerner keÀener ÒeceeCeele Dee{Ules.

GHe®eejeb®ee efJe®eej keÀjleevee meJe&ÒeLece mebmeie& ìeUC³ee}e ÒeeOeev³e Ðee³e}enJes. meuHeÀesveeceeF[, ìsì^emee³ekeÌ}erve, ì^e³ecesLeesefÒece, meuHeÀe, De@efcHemeer}erve DeµeerpeblegIve Deew<eOes Je keÀenerJesUe efµejsletve me}eF&ve ÐeeJes }eieles. Flej µegÞet<ee Je mJe®íleejeKeeJeer }eieles. Dee³egJexoeceO³es jkeÌleeeflemeejeJej veeiekesÀµejeefo ®etCe&, Heg<Heeveie ®etCe&®ebêkeÀ}e, yees}HeHe&ìer, ³eeb®ee GHe³eesie meebefiele}e Deens. l³eeb®ee GHe³eesie ye@efme}jeref[meWì^erceO³es keÀªve Hene³e}e njkeÀle veener...HeCe [e@keÌìjebkeÀ[tve ³eesi³e leer peblegIvesJeeHejCes kesÀJnener ®eebie}s.

Dee³egJexoeceO³es pJejeeflemeejeJej meebefiele}suîee keÀvekeÀmegboj, efmeOoÒeeCeséej jmeJe kegÀìpeIeveJeìer ³eeb®eener ye@efme}jer ef[meWì^erceO³es JeeHej keÀjC³eeme njkeÀle veener.

Jew%eeefvekeÀ keÀmeesìîee }eJetve meoj Deew<eOeeb®ee ÒeefleyebOeveelcekeÀ ¢äerkeÀesveeletveDeeefCe GHe®eejebmeeþer cnCetve keÀmee GHe³eesie keÀjlee ³esF&}. l³ee®es HeÀe³eos Je leesìs keÀesCeles³eeb®ee megmHeä DeY³eeme Jne³e}e nJee.

v v v

Page 26: M A U S A M I  A A J A R  Dr

40 41

DeefceyeerkeÀ ef[meWì^er (Ameebic Dysentry)

ye@efme}jer ef[meWì^erceO³es pemee leeHe ³eslees lemee DeefceyeerkeÀ ef[meWì^erceO³es ³esle veener.ye@keÌìsefj³e} ef[meWì^er keÌJeef®ele®e ¬eÀe@efvekeÀ mJe©He OeejCe keÀjles lej De@efceyeerkeÀ ef[meWì^erHeg<keÀU ©iCeebceO³es ¬eÀe@efvekeÀ mJeªHe OeejCe keÀjles. meewc³e ÒeceeCeele µejerjeceO³es jesieÒeoerIe& keÀeUHe³e&le pesJne efìketÀve jenlees l³ee}e ¬eÀe@efvekeÀ cnCeleele. peblegmebmeie& PeeuîeeveblejHeg<keÀUoe l³ee J³eeqkeÌleceO³es keÀener®e }#eCes efvecee&Ce nesle veenerle.

Deefceyee ns met#ce ke=Àceer SkeÀ Hesµeer®e Demetve ceesþs Deele[s, iegoÜej Je ³eke=ÀleeceO³esles oen Je GHeêJe meg© keÀjleele. ceesþîee Deele[îeeceO³es Je´Ce efvecee&Ce keÀªve efleLeuîeejkeÌleJeeefnv³eebceOetve (veer}e) les ³eke=Àleele ÒeJesµe keÀjleele. ³eke=ÀleeceO³es les jkeÌleÒeJeeneletvepeeleele DeeefCe lesLes ieUt cnCepes De@ymesme GlHeVe keÀjleele. jesieÒeef¬eÀ³ee ®ee}t veme}erlejerner ©Heebleefjle Demes Deefceyee µeew®eeletve He[le jenleele Je ns®e jesiee®ee mebmeie& SkeÀeHeemetveogmeN³ee}e keÀjleele.

De@efceyeerkeÀ ef[meWì^erceO³es DeeJe He[les. µeew®ee}e leerJe´ ogie¥Oeer Demeles. keÀU ceeªveoesve-leerveoe meb[eme}e peeJes }eieles. keÀener JesUe ye@efme}jer Je De@efceyeerkeÀ Deµeer efceÞenieJeCe nesT µekeÀles! DeLee&le Deµee JesUer jesie }#eCesner efceÞe Demeleele. HeesìµetU(Deumej) ®³ee ogKeC³eeÒeceeCes®e keÀeneR®³ee Heesìele ogKeles Je ©iCee}e Yeerleer yemeles.keÀener ©iCeebvee ceOetve®e ce}eJejesOe (yeOokeÀesÿlee) nesles DeeefCe ceeieentve Hegvne nieJeCemegª nesles.

³eke=ÀleeceO³es ies}suîee Deefceyee ³eke=Àleele ieUt GlHeVe keÀjleele. lesJne leeHe ³esleesDeeefCe ³eke=Àlee®³ee peeieer,Heesìele GpeJeerkeÀ[s, íeleer®³ee Kee}®³ee yeepetme Jesovee nesleele.HeCe ieUt nesC³ee®eer ner Òe¬eÀer³ee nesC³ee®es keÀejCe cnCepes ³eke=Àlee®ee efyeIee[ }#eele³esC³eele Pee}s}er ®etkeÀ nes³e. Deefceyee ³eke=Àleele Hees®e}s keÀer ÒeLece DemJemLelee DeeefCe®ejyeer³egkeÌle HeoeLee¥®ee efleìkeÀeje ³esCes Deµeer }#eCes GodYeJeleele. keÀeneRceO³es µejerje®esleHeceeve Jee{Ces, éeemeHeì} YetkeÀ ceboeJeCes, Heesìele DemJemLelee JeeìCes (Dyspepsia)

GpeJeerkeÀ[s Jej®³ee yeepetme Heesìele ogKeCes, DeVeeJej®eer Jeemevee G[Ces Deµee le¬eÀejerDemeuîee keÀer Deefceyeeveer ³eke=Àleele OetceeketÀU Iee}C³eeme meg©Jeele kesÀ}s}er Deens Demeemebµe³e IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. DeveeieeWoerHeCee Je og}&#eecegUs ³eke=Àleele SkeÀoe ie}tPee}s keÀer l³ee®³eeJej peesjoejHeCes GHe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. GHe®eej ³eesi³eÒekeÀejs Pee}s veener lej ³eke=Àleeleer} ieUt HegÀHHegÀmeeceO³es (Lungs) Ëo³eeJejCeeleer} peeiesceO³esJe Goej®íoe®³ee HeeskeÀUer (Peritoneal Carity) ceO³es HegÀìt µekeÀles Je leer Deefleµe³eiebYeerj yeeye Demeles.

GHe®eejDeefceyeerkeÀ ef[meWì^erJej Dee³ees[esne³e[^eskeÌmeer eqkeÌJevees}erve, [e³e}e@keÌmee@veeF[

He̳egjesSì cesì^esefve[@Pees} Deµeer Deew<eOes Kee$eerµeerj Je jeceyeeCe GHee³e Deensle.Dee³egJexoeleer} Deejesi³eJeefOe&veer, kegÀìpeIeveJeìer, kegÀìpeeefjä Fl³eeoer Deew<eOes DeefceyeerkeÀef[meWì^erHeemetve j#eCe efkebÀJee megìkeÀe nesC³eeme mene³³e keÀjleele Demee DevegYeJe Deens.efyeuJeeoer ®egCe&, peeefleHeÀ}eoer ®etCe&, oeef[ceeäkeÀ ®egCe&, Ye}ÁekeÀemeJe, peerjkeÀeÐeeefjä,µeleHeg<Hee Deke&À Deµeer Deew<eOesner meebefiele}er Deensle.

v v v

efJe<ecepJej (ìe³eHeÀe@F&[)Fbi}[ceO³es keÀener Je<ee&HetJeea jepeIejeC³eele mJe³ebHeekeÀe®es keÀece keÀjCeeN³ee cesjer

veeJee®³ee yeeF&ves 1300 ntve DeefOekeÀ }eskeÀebvee ³ee jesiee®ee Òemeeo efo}e. lesJneHeemetveJewÐekeÀµeem$eeceO³es ìe³eHeÀe@F&[ cesjer®eer ieesä SkeÀoce ÒeefmeOo Pee}er. lej ³ee jesieeefJe<e³eerDeeHeCe DeefOekeÀ ceeefnleer IesT. keÀejCe DeeHeuîeekeÀ[s HeeCeer, otOe Je DeVe ³eebvee efJe<þs®eemebmeie& nesTve efJe<ecepJej nesC³ee®es ÒeceeCe KegHe Deens. efJeµes<eleë Gvneȳee®³ee DeKesjermeDeeefCe HeeJemeeȳeele Demes ©iCe DeefOekeÀ®e Hene³e}e efceUleele.

Yeb³ekeÀj [eskesÀ ogKetve leeHe ³esCes, SkeÀoce ieUtve iesuîeemeejKes JeeìCes, Leb[erJeepeCes, Lees[smes Heesì ogKeCes, Heesì HegÀieuîeemeejKes JeeìCes, µeew®³eeme meeHeÀ ve nesCes,keÀesj[e KeeskeÀ}e nesCes, veekeÀeletve Lees[smes jkeÌle ³esCes, YegkeÀ ve }eieCes, ceUceUCes nerìe³eHeÀe@F&[®³ee meg©Jeeleer®eer }#eCes Demeleele. Hejbleg Deµeer }#eCes kegÀþuîeener mebmeie&pev³eefkebÀJee DeHeW[ermee³eìermemeejK³ee jesieeb®eerner Demet µekeÀleele. ³ee Deepeejele leeHe meeOeejCeHeCes³eesi³e GHe®eejebveer SkeÀ DeeþJe[elejer efìkeÀlees®e. Deew<eOeHeeCeer ve kesÀuîeeme 1 les 2ceefnves leeHe efìketÀ µekeÀlees. leeHe Jee{le peeTve 39 les 40 Debµe meWìerûes[Jej efmLejneslees. (DeeHeuîee µejerje®es vesnceer leeHeceeve meeOeejCeHeCes 37.3 meWìerûes[ Demeles.) JeSJe{e leeHe 2-3 DeeþJe[s efìketÀve jenlees. leHeceeveele ®e{ Gleej Del³eble efkeÀjkeÀesUmJe©Hee®ee Demelees. oerIe& cegoleer®³ee leeHeecegUs ©iCeeme KetHe®e LekeÀJee ³eslees Je DeVe KeeJesDemesner Jeeìle vemeuîeecegUs Jepeve KetHe keÀceer nesT µekeÀles. leeHee®³ee meg©Jeeleer®³eeJesUsme µeew®eeme meeHeÀ nesle veener. lej veblej®³ee keÀeUele Deeflemeejner nesT µekeÀlees.Deepeeje®³ee ogmeN³ee DeeþJe[îeeceO³es HeesìeJej Je íeleerJej keÀener }eskeÀebvee ieg}eyeerjbiee®es HegjU 2-3 efoJeme efomet µekeÀleele. keÀeȳee }eskeÀeb®³ee DebieeJej ns HegjU efomeCesDeJeIe[ Demeles. leerve ®elegLee¥µe ©iCeeb®eer H}erne Je keÀener }eskeÀeb®³ee ³eke=Àlee®ee DeekeÀej

Page 27: M A U S A M I  A A J A R  Dr

42 43

ceesþe neslees. Heesì HegÀieles Je nele }eJeuîeeme Lees[smes ogKeles. ner }#eCes leHeemeCeeN³ee[e@keÌìjeb®³ee }#eele ³esT µekeÀleer} 3-4 DeeþJe[îeeveblej leeHe nUtnUt Kee}er ³eslees.

Heesìele Ye³ebkeÀj ogKetve G}ìîee nesCes. µeew®eeme efye}ketÀ} yebo nesTve Jeejenerve mejkeÀCes ner }neve Deele[îeele YeeskeÀ He[uîee®eer }#eCes Demeleele. leeHe meg© PeeuîeeveblejeflemeN³ee DeeþJe[îeele 1-3 ìkeÌkesÀ ©iCeebvee ne Òeµve Yes[meeJet µekeÀlees. Deµee JesUsmeJesU ve oJe[lee lJejerle FefmHeleUele oeKe} keÀ©ve [e@keÌìjeb®³ee efvejer#eCeeKee}er ©iCeemeþsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. ³ee ©iCeeJej lJejerle µem$eef¬eÀ³ee keÀjeJeer®e }eieles. leeHee®³eeogmeN³ee efkebÀJee eflemeN³ee DeeþJe[îeele 10 ìkeÌkesÀ ©iCeebvee meb[emeeletve }#eele ³esF&}SJe{s jkeÌle He[t µekeÀles meb[eme keÀeȳee efkebÀJee leHekeÀerjer jbiee®eer Demet µekeÀles. Deefleµe³ekeÀceer ©iCeebvee KetHe jkeÌlem$eeJe nesT µekeÀlees. leeHe SkeÀoce Kee}er GlejCes ns jkeÌlem$eeJee®esHeefn}s }#eCe Demet µekesÀ}.

³ee jesieecegUs ceWot®³ee DeeJejCee®ee oen cnCepes®e cesveervepee³eìerme(Meningitis)

ne[ele Het YejCes DeLee&le Dee@mìerDeescee³e}e³eefìme (Osteomyelitis), cet$eefHeb[oen cnCepesHee³e}es vesÖeÀe³eìerme (Pyalonephritis), v³egceesefve³ee (Pneumonia)ns og<HeefjCeece cnCepes®ekeÀe@efcH}kesÀµevme (Complications) nesT µekeÀleele. lemes®e efHeÊeeµe³ee®ee oen Je Ke[s(Choleoystitio & Gallstones) nesT µekeÀleele.

jesiee®³ee µesJeì yenerjsHeCee, kesÀme ieUCes, vee[îeeb®ee oen (HesjerHesÀjer} v³egje³eìermePeripheral Neuritis) Deµeener efJeke=Àleer nesT µekeÀleele.

Deew<eOes osTve megOoe 5 les 10 ìkeÌkesÀ ©iCeebvee leeHe Glejuîeeveblej DeepeejG}ìt µekeÀlees. Hejle ³esCeeje Deepeej cee$e meewc³e mJe©Hee®ee Je DeuHekeÀeU efìkeÀCeejeDemee Demelees.

efJe<ecepJej ne Deepeej meeuceesves}e ìe³edHeÀer Je meeuceesves}e He@jeìe³edHeÀer Deµeeoesve JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee ye@keÌìsefj³eecegUs neslees. YeejleeceO³es efJeefJeOe FefmHeleUeleer}veeWoerJeªve Demes mecepeles keÀer 1980 ceO³es meeOeejCeHeCes leerve }eKe }eskeÀebvee ne jesiePee}e neslee Je HewkeÀer 900 }eskeÀ ce=l³etcegKeer He[}s. ³ee jesiee®es ÒeceeCe Jejer} DeekeÀ[îeeHes#eeKetHe®e peemle Deens. ³eele cee$e µebkeÀe veener. ³ee Heef}keÀ[s Dev³e DeekeÀ[sJeejer DeeHeuîeeosµeele GHe}yOe veener. ne jesie HeÀkeÌle ceeCemeebvee®e neslees. 10 les 30 Je<ex Je³eesieìeleer}Heg©<eebvee DeefOekeÀ ÒeceeCeele ne jesie Peeu³ee®es efomeles. SkeÀoe ©iCe yeje Peeuîeeveblej ³eejesiee®es peblet efHeÊeeµe³eeletve efHeÊeeJeeìs DeVeceeiee&le lemes®e }neve Deele[îeeletve µeew®eeletveJe }IeJeerletve efkeÀl³eskeÀ efoJeme yeensj He[le Demeleele. ³eebvee Fbûepeerle keÀ@jerDej Demes

cnCeleele. 40 Je<ee&Kee}er} yee³ekeÀebceO³es ke@ÀjerDej®es (Carrier) ÒeceeCe KetHe Dee{Ules.µeew®eeJeeìs 1-2 ceefnves yeN³ee®e ©iCeeceO³es peblet yeensj He[le Demeleele. 3 ceefnv³eeletve4 ìkeÌkesÀ ©iCeeb®³ee µeew®eeletve Depetvener peblet He[le Demeleele®e. lej 3 ìkeÌkesÀ ©iCeJe<e&Yej megOoe ke@ÀjerDej Demet µekeÀleer}. (l³eeb®³ee efJeÿsJeeìs peblet yeensj He[le®e jenleele.)³ee jesiee®es meJee&efOekeÀ ÒeceeCe peg}w-Dee@iemì-meHìWyej ³ee ceefnv³eele cnCepes HeeJemeeȳeeleDeefOekeÀ Dee{Ules. DeeefCe ³ee®e keÀeUele Iejceeµ³eeb®eer mebK³ee meJee&le DeefOekeÀ Demeles.ce}cet$eeJeeìs peblet yeensj He[uîeeveblej ns peblet ceeleerceO³es efnJ³eeȳeele 70 efoJeme JeGvneȳeele 35 efoJemeeHe³e¥le efpeJeerle jent µekeÀleele. DeefleLeb[ JeeleeJejCeele ns pebletJ³eJeefmLele jent µekeÀleele. l³eecegUs otef<ele Pee}s}s DeeF&meef¬eÀce efkebÀJee yeHe&À megOoe IeelekeÀþ© µekeÀles. HeeC³eele ns peblet HeÀkeÌle oesve®e efoJeme peerJeble jent µekeÀleele. keÌJeef®ele 7efoJemener jent µekeÀleele. ogOeeceO³es ³ee pebletb®eer Jee{ lJejsves nesles. og<eerle Pee}suîeeogOee®³ee ®eJeerJej JeemeeJej keÀener®e HeefjCeece nesle veener. l³eecegUs DeeHeCe HeÀmet µekeÀlees.ns peblet H³eeJe³ee®es HeeCeer efkebÀJee DeVe ³eeceO³esner efµejkeÀeJe keÀjleele! µeew®eeme iesuîeeveblejnele ve Oeglee pesJeCe Jee{uîeeme efkebÀJee HeeC³ee®³ee i}emeceO³es yeesìs yeg[Jetve HeeCeer efHeC³eemeefouîeeme (yeN³ee®eµ³ee ne@ìs}ceO³es Deµee HeOoleerves HeeCeer efo}s peeles.) jesiee®ee menpeerHewÀ}eJe neslees. Iejceeµ³eener jesie Òemeejeme ceesþer ceole keÀjleele! Deboepes 10 }eKe pebletDeeHeuîee µejerjele iesuîeeme DeeHeuîee}e Deepeej nesC³ee®eer Kee$eer Demeles. SkeÀoe nspeblet DeeHeuîee µejerjele efµejuîeeveblej l³eeb®eer }neve Deele[îeele PeHeeìîeeves Jee{ neslesJe jkeÌleeceOetve µejerjeceO³es les JesieJesieȳee DeJe³eJeebceO³es efµejkeÀej keÀjleele Je 10-15efoJemeeveblej jesiee®eer }#eCes efomet }eieleele. keÀOeer keÀOeer ne keÀeU 4 efoJeme SJe{ekeÀceer efkebÀJee 3 DeeþJe[s SJe{e peemle Demet µekeÀlees.

ne jesie Pee}e Demeleevee keÌ}esje@cHesÀveerkeÀe@} ns Deew<eOe iegCekeÀejer Deens. ceesþîeeceeCemeeme ns Deew<eOe jespe 2-3 ûe@ce I³eeJes }eieles. Je oesve DeeþJe[s ns Deew<eOe I³eeJe³ee®esDemeles. ns Deew<eOe ®ee}t kesÀuîeeveblej 4 les 5 efoJemeele jesi³ee®ee leeHe vee@ce&}Jej ³eslees. nsDeew<eOe [e@keÌìjer osKejsKeerKee}er®e IesCes Fä Demeles. keÀejCe ³ee Deew<eOeecegUs jkeÌleeceOeer}meJe&®e leNns®³ee Hesµeer keÀceer nesC³ee®ee OeeskeÀe keÀener }eskeÀebvee Demelees Je ³eecegUs keÀener©iCe oieeJeleelener De@efHemeer}erve, ì^e³eefceLeesefÒece Je meuHeÀe³egkeÌle Deew<eOesner GHe³egkeÌleDeensle. efJeµes<eleë ke@ÀefjDej }eskeÀebvee ner HeÀej®e GHe³egkeÌle þjleele. keÀeneRvee 6 DeeþJe[snw Deew<eOe I³eeJes }eieles lejermegOoe keÀener }eskeÀeb®³ee µeew®eeJeeìs peblet yeensj He[le®ejenleele Je ceie l³eebvee µem$eef¬eÀ³esves efHeÊeeµe³e keÀe{tve ìekeÀeJes }eieles.

Page 28: M A U S A M I  A A J A R  Dr

44 45

keÌ}esj@cHesÀefvekeÀe@}, DeBefcHeefme}erve ³ee Je Flej DeBefìyee³eesefìkeÌme®³ee De³eesi³e Jeyesyebo JeeHejecegUs n}Áer ìe³eHeÀe@F&[d®³ee yeN³ee®e ©iCeebvee ner Deew<eOes }eiet He[le veenerle.‘[eWefyeJe}er leeHe’ ³ee veeJeeves ieepeeJeepee Pee}s}e ìe³eHeÀe@F[ ne ³ee®e ÒekeÀej®ee neslee.Deµee ©iCeebveer efmeÒeesHeÌ}e@keÌmeeefmeve, efmeHeÀesì@eqkeÌmece ³eemeejKeer DeeOegefvekeÀ Je ceneie[erDeew<eOes ÐeeJeer }eieleele.

³ee GoenjCeeJeªve [e@keÌìj Je ©iCeebveer efµekeÀC³ee®eer cenÊJee®eer ieesä cnCepeskeÀmeuîeener }nevemeneve leeHe, meoea, KeeskeÀ}e, nieJeCe Deµee Deepeejebmeeþer kesÀ}epeeCeej DeBefìyee³eesefìkeÌme®ee DeefJe®eej JeeHej LeebyeefJeCes ner nes³e.

leeHeeceO³es keÀe@ìeakeÀesmìerje@F[ veeJee®es Deew<eOe DeBìeryee³eesìerkeÌmeyejesyej efouîeemeleeHe lJejerle Kee}er ³eslees. HeCe ³ee®ee keÀener ©iCeebceO³es og<HeefjCeece efometve ³esleskeÀe@ìeakeÀesmìerje@F&[ efouîeeveblej leeHe G}ìCes, Deele[îeele YeeskeÀ He[Ces efkebÀJee KetHejkeÌlem$eeJe nesCes Deeefo ÒekeÀej KetHe ÒeceeCeeJej nesT µekeÀleele. l³eecegUs ns Deew<eOeìeUCes GÊece.

©iCee®es leeHeceeve ceespeCes, G}ìer Je µeew®eekeÀ[s peeie©keÀlesves }#e þsJeCes,n}keÀe menpe He®es} Demee Deenej osCes Je Flej megÞeg<eskeÀ[s }#e þsJeCes cenÊJee®esDeens.

Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeJe&peefvekeÀ mJe®íleskeÀ[s }#e osCes, Iejceeµ³eeb®ee yeboesyemlekeÀjCes efkeÀleer DeeJeµ³ekeÀ Deens ³ee®eer cenleer DeeHeuîee}e ³eeJeªve keÀUt µekesÀ}!

nes jesie ìeUC³eemeeþer jesieÒeefleyebOekeÀ }me GHe}yOe Deens. yee}keÀebvee 1 Je<ee&veblejkeÀOeerner ner }me oslee ³esles. 4-6 DeeþJe[îee®³ee Deblejeves ner }me oesveoe efo}er peeles.2-3 DeeþJe[îeeveblej ÒeefleêJ³es (DeBìeryee@[erpe) le³eej nesleele Je ner 3 Je<ee&He³e¥leDeeHeuîee}e jesieebHeemetve mebj#eCe osleele.

v v v

kegÀ³ee DeLeJee ef®eKeuîee

Hee³ee®³ee oesve yeesìebceOeer} Yeeie Heeb{gjkeÀe neslees. ceT neslees. efleLes Keepenermegìles. ³ee ogKeC³ee}e DeeHeuîeekeÀ[s kegÀF& ef®eKe}er efkebÀJee kegÀ³ee ef®eKeuîee cnCeleele.Fbûepeerle Fbìjì^eriees (Intertrigo) cnCeleele. ³ee µeyoe}e DeLee&le Lees[e DeefOekeÀ efJemle=leDeLe& Deens. lJe®es®eer Ie[er He[les Deµee efþkeÀeCeer nesCeeN³ee ÒeJeene} Fbìjì^eriees cnCeleele.Goe. peebIee, keÀeKee, }Ç m$eer³eeb®³ee mleveeb®³ee Kee}er} Yeeie.

Dees}mejHeCee, oceìHeCee, melele HeeC³eeµeer mebHeke&À Deµee keÀejCeebveer lemes®elJe®es®³ee Ie<e&Ceeves kegÀ³ee nesleele.

³eeJejer} GÊece GHee³e DeLee&le®e Dees}mejHeCee mebHeke&À ìeUCes.ns keÀmeb µeke̳e Deens? DeeHeuîeekeÀ[s lej ieesjieefjyeebvee, µeslecepegjebvee, PeesHe[HeÆerle

jenCeeN³eebvee HeeJemeeȳee®³ee efoJemeele mJeleë®es Hee³e megkesÀ þsJeC³ee®ee me}Áe osCes cnCepesl³eeb®eer ®esäe kesÀuîeemeejKeer nesF&}. l³eeb®³ee iejeryeer}e nmeuîeemeejKeb nesF&}.

HeCe DeeHeCe ³ee meeceeefpekeÀ ogie&leerJej efJepe³e efceUJet µekeÀlees. ³ee efJeéeemeevebmeJee¥veer Òe³elve kesÀ}e Je Hee³e megkesÀ þsJeCeb ne Deejesi³ee®ee SkeÀ Yeeie Deens ns ceveeleþmeJetve þsJe}b lej DeeHeuîeeHewkeÀer yengleskeÀebvee keÀener ÒeceeCeele lejer ³eµe ³esF&}. Ke®e&keÀjleevee ³ee yeeyeer}e Deûe¬eÀce (Priority) osC³ee®eer cee$e iejpe Deens. ³eesi³e Heeo$eeCespe©j Deensle.

HeCe keÀeKee, peebIee, mleveeb®³ee Kee}®ee Yeeie Jeiewjs efþkeÀeCeer Deeie nesCes,Keepe³esCes,keÀOeer keÀOeer Deµee efþkeÀeCe®³ee peKecee ef®eIeUCes Demes pes ÒekeÀej nesleele,les efve³eefceleJ³ee³eece ve keÀjCeeN³ee,µeejerefjkeÀ Þece ve keÀjCeeN³ee, mew} Je megKeo keÀHe[s ve JeeHejCeeN³ee,mLet} }eskeÀebvee peemle nesleele. DeµekeÌle Je kegÀHees<eCeeves ûeeme}suîeebveener ne $eeme nesTµekeÀlees. HeCe l³ee®es keÀejCe l³eeb®es meJe&meeOeejCe Deejesi³e þerkeÀ vemeles ns nes³e.

Deµee }eskeÀebvee DeLee&le®e ceeskeÀUer nJee IesCes, J³ee³eece keÀjCes, mew}, megKeo Jemegleer keÀHe[s,ìeukeÀce HeeJe[j®ee JeeHej keÀjCes.®eewjme Je mecelees} Deenej IesCes.DeµeepeKeceeb®es Ie<e&Ce keÀceer keÀjCes ³ee ieesäer DebieerkeÀejCes cenÊJee®es Deens. keÀe@ìeakeÀesmìerje@[,Jne³eesHeÀece& Je efvemì@efìve®es ef¬eÀce Del³eble GHe³egkeÌle þj}s Deens.

HeCe keÀe@ìeakeÀesefmìje@F&[ ceOegcesneceO³es OeeskeÀeoe³ekeÀDemeles.v v v

Page 29: M A U S A M I  A A J A R  Dr

46 47

mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen FvHesÀkeÌìerJnefnHe@ìe³eìerme

Infective Hepatitis

mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen (FvHesÀkeÌìerJn eqnHe@ìe³eìerme Infective Hepatitis)

Je leppev³e keÀeJeerU meceµeerlees<Ce keÀefìyebOee®³ee efnJeeȳeele Je Dee@ìce (Autumn)

‘SkeÀer’ vvv ceO³es cnCepes meHìWyej, Dee@keÌìesyej, veesJnWyejceO³es cnCepes®e DeeHeuîeekeÀ[spesJne µejo $eÝlet cnCepes®e HeeJemeeȳee®³ee DeKesj ³eslees lesJne peemle neslees Demes Dee{U}sDeens. DeeHeuîeekeÀ[sner cnCepes Yeejleele Je<e&Yej mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen (FvHesÀkeÌìerJneqnHe@ìe³eìerme Infective Hepatitis) ®³ee kesÀmesme meeHe[leele ns Kejs Deme}s lejer ³eemebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoene®eer (FvHesÀkeÌìerJn eqnHe@ìe³eìerme Infective Hepatitis) meeLecee$e ³ee®e ojc³eeve Dee{UCes meb³egkeÌleerkeÀ Deens. keÀejCe otef<ele DeVe, otef<ele otOeDeeefCe otef<ele HeeCeer, ce}cet$eeefokeÀeb®eer ³eesi³e efJeunsJeeì }eJe}er veener Je efHeC³ee®esHeeCeJeþs GIe[s Deme}s keÀer ³ee jesiee}e efveceb$eCe efceUe}s®e Demes mecepeeJes Òel³e#e ©iCee®eemebHeke&À nsner ³ee jesiepeblet®³ee mebmeiee&®es ÒecegKe keÀejCe Demeuîeeves ieoea Je oeìerJeeìervesjenCeeN³eeceO³es ³ee jesiee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.

mebmeie&pev³e ³eke=Àle Òeoen nener peerJeeCegbcegUs (Jne³ejme Virus) neslees. l³ee®esveeJe Deens efnHe@ìe³eìerme S (Hepatitis-A) Jne³ejme. ³ee peerJeeCegb®ee mebmeie& DeVe,HeeCeer,otOe Fl³eeoeR®³ee Üeje neslees. DeeefCe peerJeeCegb®ee mebmeie& PeeuîeeHeemetve 15 les 50 efoJemeeveblej³ee jesiee®ee ‘ÒeleeHe’ peeCeJelees. (³eeJeªve }#eele ³esF&} keÀer peg}w, Dee@iemì, meHìWyejDeµee HeeJemeeȳee®³ee leerve ceefnv³eele®e HeeCeer, DeVe Je otOe ogef<ele PeeuîeecegUs ³eepeerJeeCegb®ee mebmeie& Pee}s}e Demelees.) leerJe´ Demee ne efJekeÀej ceg}s Je le©Ce ³eebvee neslees.Je SkebÀojerle l³ee®es ÒeceeCe Heg<keÀU Deens, efJeÿsceO³es ne peerJeeCeg DeeHeCe Òe³eesieµeeUsleµeesOeuîeeme meeHe[lees! meenefpekeÀ®e HeeCeer, DeVe, otOe ³eeb®eer neleeUCeer keÀjCeeN³eeb®eerDemJe®í JeeieCetkeÀ Je meeb[HeeCeer, ce}cet$e ³eeb®³eeHeemetve HeeC³ee®³ee pe}eµe³eebvee nesCeejemebmeie& ³eecegUs ne jesie neslees.

mebmeie&pev³e ³eke=Àleoene®es ÒecegKe }#eCe cnCepes DeVee®ee leerJe´ kebÀìeUe. GyeieefkebÀJee efµemeejer, kesÀJeU cevee®³ee keÀuHevesveb Je ¢µ³eeveb osKeer} ceUceU nesT µekeÀles.³eeveblej lJe®ee, [esȳee®³ee keÀ[e, }IeJeer F. efHeJeUs efomet }eieleele. efHeJeUsHeCee DeeuîeeJejkeÀOeer YetkeÀ ceboeJe}s}er®e jenles lej keÀOeer megOeejles. Oegce´Heeve keÀjCeeN³eebvee efJe[er Jeeefmeieejsì Dees{t ve³es Demeb Jeeìleb. G}ìer Jeebleer nesT µekeÀles. DeµekeÌleHeCee ³eslees. 101

les 102 Debµe He@ÀjveneF&ìHe³e¥le leeHe ³eslees Je peblegIve Deew<eOeeb®³ee JeeHejeves lees keÀceer nesleveener. keÀOeer keÀOeer meg©JeeleerHeemetve efHeJeUsHeCee ³ee ©iCeebceO³es Dee{Ulees.

keÀeJeerUer®eer meeLe ³esles Demes pesJne meJe&meeceev³eHeCes cnì}b peeleb lesJne leer ³eemebmeie&pev³e ³eke=Àleoene®eer meeLe Demeles. Dee³egJexoeceO³esner µejo$eÝletceO³es keÀeJeerU neslesDemeb efvejer#eCe Deens. FLesner keÀeJeerU ne µeyo mebmeie&pev³e ³eke=Àleoeneµeer meceeveeLeeacnCetve®e JeeHej}e peele Demelees. Hejbleg Deepe®³ee Jew%eeefvekeÀ HeOoleer}e DeefYeÒesle Deme}s}s³eke=ÀleHesµeerceOeer} efyeIee[ Je leodpev³e jesie}#eCes Je ³ee meJee¥vee keÀejCeerYetle DeµeepeerJeeCet®ee (efnHeìe³eìerme S Hepatitis-A) efJe®eej Dee³egJexoele Devegm³egle vemelees.

mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene®³ee GHe®eejeb®eer leÊJe ë- DeeOegefvekeÀ JewÐekeÀ DeeefCeHeejbHeeefjkeÀ Dee³egJexo ³ee oesneWceO³es keÀener ÒeceeCeele efYeVe efYeVe Deensle.

mebmeie&pev³e ³eke=ÀleeceO³es meJe& ÒeLece }#eele þsJee³e®eer yeeye cnCepes efJeÞeebleer.efJeÞeebleer}e FlekebÀ Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. keÀejCe ÞeceecegUs ³ee efJekeÀeje®ee©iCe ce=l³eg®³ee Ye#emLeebveer He[t µekeÀlees.

DeenejeceO³es keÀe³e I³ee³e®eb ne Òeµve®e keÀener JesUe ³esle veener FlekeÀer Òe®eb[ceUceU Je DeVee®ee efleìkeÀeje Deme}e keÀer efµejsletve 10 ìkeÌkesÀ µekeÌleer®es megceejs oesve lesDe[er®e ef}ìj i}gkeÀespe nUtnUt ÐeeJes }eieles. ³ee®ee HeÀe³eoe Demee keÀer G<ceebkeÀDeeefCe ke@À}jerpe®ee HegjJeþe ©iCeeb}e neslees. G<ceekeÀeb®eer iejpe YeeieJeC³eemeeþer µejerjeleuîeeve$e³egkeÌle HeoeLee¥®eer-ÒeefLeveeb®eer (Òeesìervme = Proteins) ®eer cees[lees[ keÀjeJeer }eieleveener. Dev³eLee ÒeefLeveeb®eer cees[lees[ nesles Je µejerje®eer yeebOeCeer {emeUt }eieles. keÀejCeÒeefLeves cnCepes µejerje®ee efkeÀ}Áe YekeÌkeÀceHeCes yeebOeC³eemeeþer JeeHejele Dee}suîee efJeìe®enes³e. ‘yeer’, ‘meer’ Je ‘kesÀ’ peerJevemelJeeb®ee HegjJeþener ©iCee}e nesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.l³eeleÒeceeCes µeke̳elees }JekeÀj ©iCee}e leeW[eves Deenej IesC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes kesÀJnenercenÊJee®es. keÀejCe efµejsJeeìs Fbpeske̵eve osTve µejerje} DeVee®ee ³eesi³e ÒeceeCeele HegjJeþekeÀjerle jenCes meesHes vemeles. ³eeefµeJee³e ³eesi³e ÒeceeCeele #eej efceUe}s veener lej ©iCee}eOeeskeÀe GlHeVe nesT µekeÀlees. SkeÀoe leeW[eves Deenej I³ee³e}e meg©Jeele Pee}er keÀerÒeefLeveeb®es ÒeceeCe ³eesi³e þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. [e@ keÀµeeUerkeÀj ³eeb®³ee ‘LekeÀJ³eeJejceele’ ³ee HegmlekeÀele keÀesCel³ee DeVeHeoeLee&le efkeÀleer ÒeefLeves Demeleele, efkeÀleer eqmveiOeleeDemeles Je peerJevemeÊJeeefokeÀeb®eerner ceeefnleer Deens.

µeWieoeCes, [eUer. Deb[er, otOe, ceemes, ceìCe, ef®ekeÀve, mees³eeyeerve Fl³eeoerHeoeLee&le ÒeefLeveeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles. meewc³e jesieeceO³es Lees[er Lees[er ÒeefLeves I³ee³e}e

Page 30: M A U S A M I  A A J A R  Dr

48 49

njkeÀle veener. keÀejCe ³ee ÒeefLeveeb®ee ³eke=Àle HesµeeR®³ee Hegve©ppeerJeveeJej GHe³eesie neslees.³eke=Àle }JekeÀj ogªmle nesT µekeÀles. HeCe iebYeerj ÒekeÀejs SkeÀoce®e efHeJeUsHeCee DeeuîeemeJe DeefleLekeÀJee, leeHe, YegkeÀ cebo Peeuîeeme l³ee®ee DeLe& ³eke=ÀleeceO³es ÒeefLeves He®eJeC³ee®eer#ecelee veener Demee neslees DeeefCe l³eecegUs DeLee&le®e DeµeeJesUer ÒeefLevee³egkeÌle HeoeLe&Deenejele IesT ve³es. Tmee®ee jme, Yeeleepeer Hespe, HeÀUeb®es jme Demes®e HeoeLe& I³eeJes.

}e³eHeesì^esefHekeÀ He@ÀkeÌìme& (Lipotropic Factors) mejOeesHeìHeCes JeeHejCes vesnceer®eHeÀe³eÐee®es þjs} Demes veener.

eqmveiOe HeoeLe& Deenejele DemeC³eele keÀener OeeskeÀe veener. HeCe leerJe´ ³eke=ÀleÒeJeenDemeuîeeme eqmveiOe HeoeLee¥®es ®e³eeHe®e³e nesT µekeÀle veener. lemes®e leU}s}s HeoeLe&nerHe®ele veenerle. l³eecegUs Deenejele IesT ve³esle.

efHeäce³e HeoeLe& Deenejele Deefleµe³e DeeJeµ³ekeÀ Demeleele. keÀejCe efHeäce³eHeoeLee&®³ee GHe}yOelescegUs µejerjeceOeer} ÒeefLeveeb®eer lees[cees[ nesle veener Je G<ceebkeÀe®ee-µeeqkeÌle®ee HegjJeþe nesle veener.

HeCe leerJe´lee keÀceer Demees Deiej peemle. mebmeie&pev³e ³eke=ÀleoeneceO³es leU}s}sHeoeLe&, oe© (keÀesCel³eener osµeer Deiej efJeosµeer ceÐee®ee ÒekeÀej) DeeefCe efcejer, efce®eea,cemee}s HetCe&HeCes Jep³e& keÀjeJes. oe© Je cemee}s lej Heg{s Je<e&Yej IesT ve³esle.

mebmeie&pev³e ³eke=ÀleoeneÒeceeCes®e Flej DeveskeÀ keÀejCeebveer µejerj efHeJeUs nesles.Òel³eskeÀ yeeyeleerle SkeÀe®e ÒekeÀej®es GHee³e mejOeesHeìHeCes JeeHejC³ee®eer Iees[®etkeÀ, DeHegjs%eeve, DeHegN³ee megefJeOee Je De³eesi³e efveoeve ³eecegUs Ie[les.

©iCeeb®e µejerj efHeJeUb nesC³ee®e keÀejCe cnCepes efyeef}©efyeve (Bilirubin) nsêJ³e. ns êJ³e µejerjeceO³es Kejb cnCepes Deieoer efvejesieer DeJemLesle Demeleevee osKeer}le³eej nesle Demeleele. DeeHeuîee µejerjeceO³es jkeÌleeleer} leebye[îee HesµeerceO³es Deme}suîeeefnceesi}esefyeve (Himoglobin) ¿ee êJ³eeHeemetve efyeef}©efyeve le³eej nessles. ³ee®es keÀejCecnCepes SkeÀe Òeew{ J³eeqkeÌlele oj leemee}e SketÀCe mene ûe@ce efnceesi}esefyeve®es efyeef}©efyeveceO³es©Heeblej nesles. efnceesi}esefyeve®eer cees[lees[ Pee}er keÀer l³eeleer} efnce®³ee }esnefJejnerleHee@jHeÀe³eefjve (Porphyrin A) ³ee YeeieeHeemetve efyeef}©efyeve yeveles. leer ©HeeblejCe Òeef¬eÀ³ee³eke=Àle (ef}Jnj Liver), eqH}ne (mH}erve Spleen ) Je DeefmLeceppee (yeesve ce@jes Bone

Marrow) ceO³es Ie[les. SkeÀ ûe@ce efnceesi}esefyeveHeemetve 35 efce. ûe@ce efyeef}©efyeve yeveles.cnCepes ®eesJeerme leemeele megceejs 200 les 250 efce. ûe@ce efyeef}©efyeve DeeHeuîee µejerjelevesnceer®e le³eej nesle Demeles.

l³eeveblej ns efyeef}©efyeve ³eke=ÀleHesµeerceO³es µees<etve Iesle}s peeles. efleLes les HeeC³eeceO³esefJeêeJ³e yeveles Je FLetve (³eke=ÀleHesµeeRceOetve) µekeÌleer®ee JeeHej keÀªve les efHeÊeveef}keÀebceO³esm$eJe}s peeles.

jkeÌleerleer} efyeef}©efyeve®eer HeeleUer SkeÀ efceef}ûe@ce Òeleer efceef}ef}ìj Hes#ee (1mg/

100ml.) peemle Pee}er keÀer efyeef}©efyeve µejerje®³ee efJeefJeOe DeJe³eJeele peeles DeeefCeDeJe³eJeebvee ceie efHeJeUsHeCee ³eslees. ³ee}e®e peeB[erme ‘SkeÀer’(Jaundice) efkebÀJee FkeÌìsjme(Icterus) cnCeleele. meenefpekeÀ®e pej keÀesCel³eener keÀejCeeves jkeÌleeceO³es DeefOekeÀefyeef}©efyeve le³eej Pee}s (leebye[îee jkeÌleHesµeer ceesþîee ÒeceeCeeJej veä nesTve l³eeleer}efnceesi}esefyeve jkeÌleele ³esTve Je l³ee efnceesi}esefyeveHeemetve KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej efyeef}©efyevele³eej Pee}s.) efkebÀJee vesnceer®³ee®e ÒeceeCeele le³eej Pee}s}s efyeef}©efyeve vesnceer®³eeÒeceeCeele ³eke=ÀleHesµeeRkeÀ[tve µees<etve Iesle}s µekeÀ}s veener lej efkebÀJee ³eke=Àle HesµeeRveerµees<etve Iesle}s}s efnceesi}esefyeve HeeC³eele efJeêeJ³e nesTve efHeÊe veef}keÀeb®³eeceO³es m$eefJelenesT µekeÀ}s veener lejerner jkeÌleeleer} efyeef}©efyeve®eer HeeleUer Jee{les DeeefCe l³eenerHeg{sefHeÊeveef}keÀebvee metpe ³esTve efkebÀJee ³eke=Àle HesµeeR®³ee metpeercegUs efHeÊeveef}keÀe ef®eceìuîeepeeTve efkebÀJee Dev³e jesieecegUs efHeÊeveef}keÀe pej yegpeuîee lejerner efHeJeUsHeCee ³eslees.

efyeef}©efyeve HeeC³eele efJeêeJ³e Pee}s veener Je lemes®e ³eke=Àle HesµeeRceO³es Je He³ee&³eevesjkeÌleele mee®e}s efkebÀJee ³eke=Àle HesµeeRceO³es µees<e}s peeC³eeHetJeea De[LeUe DeeuîeecegUsjkeÌleele mee®e}s lej pees efHeJeUsHeCee ³eslees l³eele }IeJeer efHeJeUer nesle veener.DeLee&le³eecegUs ne peeB[erme (Jaundice) keÀceer leerJe´ efkebÀJee meewc³e þjlees Demes veJns. keÀejCe nsefyeef}©efyeve jkeÌleeletve ceWotkeÀ[s peeC³eeHetJeea Deme}s}e De[LeUe Yesotve peeT µekeÀles JeceWotceO³es efyeIee[ GlHeVe keÀ© µekeÀles!

Jee®ekeÀeb®³ee }#eele Deelee Dee}s keÀer keÀeJeerU (keÀeceerCe) keÀece}e Pee}ercnCepes DeeHeCe mecepelees lemee SkeÀ®e jesie Pee}s}e Deens Demeb mecepeCeb Del³eble ®etkeÀ,Del³eble iewj, Del³eble IeelekeÀ Deens, Dee³egJexoele meebefiele}s}s keÀeJeerUerJejer} GHe®eejJeeHejerle Demeleevee ns keÀeJeerUer®es ÒekeÀej (efJeµes<eleë GHe®eej keÀjCeeN³eebveer) }#eeleþsJe}s Heeefnpesle. keÀeJeerU µejo $eÝletceO³es nesles Demeb Dee³egJe&soele pes cnì}b Deens lesyengOee mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene}e Devegme©ve DemeeJeb. keÀejCe efHeJeUsHeCee ³esF&He³e¥le®eerHeefjefmLeleer Je efHeJeUsHeCee®eer efmLeleer Demes l³eeceO³es Jeefie&keÀjCe keÀjC³eele ³esles. DemesDeme}s lej®e Dee³egJexoele meebefiele}s}er Sjb[ iegUJes} Fl³eeoerÒeceeCes®e De[gUmee,veeiekesÀµej, efHeÊeHeeHe[e Fl³eeoer êJ³es ³ee ‘keÀeJeerU’ ÒekeÀejele JeeHeje³e}e njkeÀle veener,

Page 31: M A U S A M I  A A J A R  Dr

50 51

Dee³egJe&soeceO³es keÀeJeerUerle keÀeceogOee, kegÀceejerDeemeJe, leeH³eeefo }esn, Deejesi³eJeefOe&veerJe keÀce}ejme Fl³eeoer ³eesie meebefiele}s}s Deensle.

yeepeejele GHe}yOe Deme}s}er Dee³egJexefokeÀ Deew<eOes ©iCeeme leesìe-DeHee³e keÀjleeveeDee{Ule veenerle HeCe Òe³eesieµeeUsceO³es l³eeb®es cenlJe efveefJe&JeeoHeCes efmeOo nesCes ©iCeeb®³eeJe Dee³egJexoe®³ee DeY³eemekeÀeb®³ee ®eenl³eeb®³ee ¢äerves efnlee®es Deens. l³ee®eÒeceeCes keÀesCel³eekeÀejCeeves nesCeeN³ee efkeÀleer leerJe´ keÀeJeerUerceO³es keÀesCel³ee Dee³egJexoerkeÀ êJ³ee®ee GHe³eesiekeÀµeeÒekeÀejs neslees Je Deew<eOee®es ÒeceeCe efkeÀleer ³ee®ee efveëmebµe³e leHeµeer} neleer Dee}eHeeefnpes.

mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene®eer }#eCes Je GHe®eej DeeHeCe {esyeUceeveeves }#eeleIesle}s HeCe ³ee yejesyej®e SKeeos }#eCe efkebÀJee efHeJeUsHeCee GlHeVe Pee}e keÀer DemeeG®®ejJe keÀ©ve, keÀ}keÀ}eì keÀªve mejOeesHeìHeCes Deew<eOe IesCes DeeHeCe ìeU}s Heeefnpes.meb³eceeves-meleke&ÀHeCes-peeie©keÀHeCes-[esUmeHeCes mJeleë®eer Je mJele뮳ee ©iCee®eer keÀeUpeerIesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. mJele뮳ee #ecelesÒeceeCes Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe®ílee Je meeJe&peefvekeÀmJe®íles®eer efµemle HeeUCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eeÜejs®e ³ee efJekeÀeje}e ÒeefleyebOe keÀjlee³esF&}. lemes®e meeLeer®³ee keÀeUele HeeCeer GkeÀUtve efHeCes, otOe Je DeVe mJe®í, iejce Jeleepes Demeleevee mesJeve keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³ee Üejsner DeeHeuîee}e mebj#eCe efceUs}.GHenejie=ns Je KeeveeJeUJeeuîeebveer mJeleë®es ³ee yeeyeleerle}s keÀle&J³e Je peyeeyeoejer }#eeleIesle}er Je µeemevekeÀl³ee&veer jml³eeJej, neleiee[erJej Je ieuuîeeyeesUeletve efJe¬eÀer keÀjC³eele³esCeeN³ee KeeÐe-Hes³e HeoeLee¥®³ee iegCeJeÊeskeÀ[s keÀevee[esUe keÀjC³ee®es LeebyeJe}s lej l³eecegUsosKeer} mebmeie&pev³e ³eke=Àle oene®ee le[eKee DeeHeuîeeJej DeeHeuîee kegÀìgbefye³eeJej JemeceepeeJej yemeC³ee®es Heg<keÀU keÀceer nesF&}.

v v v

Heesef}Dees

keÀeKesceO³es kegÀye[îee IesTve peeCeejer efJekeÀ}ebie ceg}s. l³eeb®³ee Hee³eeleer} KeemeÒekeÀej®es yetì. l³eeb®es DeµekeÌle, Jee{ ve Pee}s}s Hee³e Deµeer ceg}s Heeefn}er efkebÀJee KeemeefJekeÀ}ebieemeeþer Deme}suîee Dee@ìes mee³ekeÀ}ceOetve Demes le©Ce peeleebvee Dee{U}s keÀerDeeHeuîeeleuîee yeN³ee®e peCeeb®³ee ceveele meneveYegefle efvecee&Ce nesles. DeeHeuîeeHewkeÀeryengleskeÀebvee ‘ne SKeeoe DeevegJebefµekeÀ efJekeÀej’ Demes} Demes Jeeìles. keÀeneRvee HeìkeÀve‘Heesef}Dees’ ns veeJe DeeþJeles.

³eeHewkeÀer Heesef}Dees cnCepes ‘De@ke̳egì De@ìerefjDej Heesef}Deescee³e}e³eefìme’ cnCepesleerJe´ ‘Òeceppeejppet oen’! ³ee efJekeÀejeceO³es SkeÀÒekeÀej®es Deeflemet#ce peerJeeCetceppeemebmLesceO³es efµeªve ceppeemebmLesceO³es ceppeejppet®³ee DeûeYeeieer Deme}suîee ÒesjkeÀceppeeHesµeeRJej (ceesìej v³egje@me Motor Neurons) DeeIeele keÀjleele.

³ee jesiee®es peblet DeVeceeiee&letve µejerjele ÒeJesµe keÀjleele. otef<ele DeVe Je otef<eleHeeCeer ³eeÜejs Heesef}Dees®ee ÒeecegK³eeves Òemeej neslees. lemes®e jesi³ee®³ee KeeskeÀuîeeJeeìs JeefµebkeÀeJeeìs peblet nJesle Hemejleele Je ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee µejerjele ÒeJesµe keÀjleele.

³ee peblet®eer Jee{ ie}yeeleece (ìe@eqvmeume Tonsils) Je }meerkeÀe Hesµeermecetn(ef}HeÀe@F&[ efìµ³et) ³eeceO³es nesles. SkeÀe DeeþJe[îeele ³ee jesiee®eer }#eCes efomet }eieleele.

ne jesie l³ee®³ee Ye³eevekeÀlescegUs meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®³ee ¢äerves DeY³eemeCesDel³eble DeeJeµ³ekeÀ Deens. HeeJemeeȳeele peg}w les meHìWyej ceefnv³eele ne jesie ÒeecegK³eevesDee{Ulees. 1949 ceO³es ³ee jesiee®eer ceesþer meeLe cegbyeF&le nesleer. lej 1981 le kesÀjUceO³es³ee®eer ceesþer meeLe ³esTve ies}er. Yeejleele ojJe<eea efkeÀceeve 70,000 ceg}ebvee Heesef}Deesneslees. ³eeleer} DeOex ©iCe SkeÀ Je<e& Je³eeKee}er} Demeleele. yeekeÀer ©iCeele 6 Je<exJe³eeKee}er} ceg}s Demeleele. mene ceefnv³eeKee}er} DeYe&keÀebvee ne jesie menmee nesleveener keÀejCe ceeleskeÀ[tve efceUe}s}er ÒeefleêJ³es (DeB[eryee@[erpe), l³eeb®³ee µejerjele GHe}yOeDemeleele Je ner ÒeefleêJ³es peblet®ee µejerjele ÒeJesµe Peeuîeeme l³eeb®ee mebneme keÀjleele.

³ee jesiee®es peblet µejerjele efµejuîeeveblej meeOeejCeHeCes 94 ìkeÌke̳eebvee keÀener®enesle veener. cee$e efJeÿsJeeìs ns peblet yeensj HesÀkeÀ}s peeleele Je l³eecegUs meeLe Jee{le peeles.meeOeejCeHeCes 4 ìkeÌke̳eebvee leeHe ³eslees. meewc³e peg}eye nesCes Deµeer }#eCes efomeleele Je nsjesieer yejs nesleele. HeÀkeÌle SkeÀ ìkeÌke̳eebvee cesefvepee³eefìme nesle. l³eele [eskesÀ þCekeÀCes,G}ìîee nesCes, ceeves®³ee Je yeekeÀer ceCeke̳ee®³ee ne}®ee}er Jesoveece³e nesCes. ceeve leeþnesCes Deµeer }#eCes efomeleele. ns ogKeCes 2-10 efoJeme jenles. HeÀkeÌle SkeÀ ìkeÌke̳eentvekeÀceer }eskeÀebceO³es Jne³ejme cesbotle Je ceppeejppetle efµejkeÀeJe keÀjleele. neleeHee³eeletveJeejs peeCes (µekeÌleer keÀceer nesCes), yeeOeerle mvee³et ogKejs nesCes Deµeer }#eCes megª nesleeleJe ns peblet ceWotle efµejuîeeme PeìkesÀ ³esCes, efve½esleveeJemLesle (Coma) ©iCe peeCes JeéemeveIeele (Respitatory Paralysis) nesTve oieeJeCes µeke̳e Demeles. ner }#eCes meneDeeþJe[îeebHe³e¥le efìketÀ µekeÀleele.

³ee}e Keeme GHe®eej Demes veenerle. ³eesi³e leer megÞeg<ee keÀjCes (Nursing) Deeneje®eerkeÀeUpeer IesCes, He@meerJn µejerjesHe®eej (efHeÀpeerDeesLesjHeer) ³ee cenÊJee®³ee ieesäer Deensle.

Page 32: M A U S A M I  A A J A R  Dr

52 53

mebµe³eerle ©iCeeme meeLeer®³ee keÀeUele Fbpeske̵eve osCes, yeeOeerle mvee³et cee}erµeJeeuîeekeÀ[tve ®eesUCes ns IeelekeÀ þª µekeÀles. meeOeejCe ceefnv³eeYejeveblej De@keÌìerJnefHeÀefpeDeesLesjHeer osCes cenÊJee®es þjles. yeeOeerle mvee³etceO³es mene les ®eesJeerme ceefnv³eelekeÀener Debµeer megOeejCee nesT µekeÀles. Oeelet®es ke@À}erHeme&, ³eesi³e ÒekeÀej®es yetì JeeHejCes Jepeªj Demeuîeeme DeefmLejesielep%eebkeÀ[tve oes<eefveJeejkeÀ µem$eef¬eÀ³ee keÀjCes ns GHee³e.jeefn}s}s J³ebie otj keÀjC³eeme GHe³eesieer þjleele.

HeCe Demee ne Ye³ebkeÀj jesie ìeUC³eemeeþer jesieÒeefleyebOekeÀ }me GHe}yOe Deens.ner }me cnCepes µekeÌleernerve Pee}s}s Jne³ejme nes³e Je ner }me leeW[eletve efHeC³eeme osleele.³ee}e®e cnCeleele. DeYe&keÀeme eflemeN³ee ceefnv³eeveblej 1-2 ceefnv³ee®es Deblejeves 3-5JesUe ner }me osleele. ³eeveblej Je³ee®³ee 18-24 ceefnv³ee®³ee ojc³eeve Hejle SkeÀoe ner}me osleele (yetmìj [esme) ner }me leeHe, Deeflemeej, ef[meWì^er Pee}s}er Demeleevee efouîeemeefve©He³eesieer þjles. p³ee ceg}ebvee jkeÌlee®ee ke@Àvmej Pee}s}e Demes} Je p³eebvee keÀesCel³eenerFlej ke@Àvmejmeeþer Deew<eOeesHe®eej ®ee}t Deens Je p³ee yee}keÀebvee keÀe@ìeajesmìerje@F&[me®eerDeew<eOes ®ee}t Deensle Deµeebvee ³ee }meer®ee HeÀe³eoe nesle veener. }me efouîeeveblej efkeÀceeveSkeÀ leeme lejer iejce otOe, iejce HeeCeer Je iejce êJe HeoeLe& osT ve³esle. lemes®e p³ee®ece®³eeves ner }me Heepe}er peeles lees [sìe@}meejK³ee pebletveeµekeÀebveer OegJet ve³es. lemes}meer®es ³eesi³e jerleerves meeþJeCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles veenerlej, }me efvekeÀeceer nesle.veJeerve ÒekeÀej®eer efmLejeJe}s}er }me ner 4 Debµe meWefìûes[}e µeerlekeÀHeeìele SkeÀ Je<e& Jevesnceer®³ee nJes®³ee leHeceeveele ceefnveeYej J³eJeefmLele efìketÀ µekeÀles.

v v v

HeeJemeeȳeeleer} DeenejefJenej

YeejleKeb[e®³ee Yeewieesef}keÀ efmLeleercegUs ³esLes efve³eefceleHeCes Gvneȳeeb®³eeGÊejkeÀeUele HeeTme He[lees. ³eecegUs DeeHeCe HeeJemeeUe ne SkeÀ JesieUe $eÝlet ceevelees,³ee efve³eefceleHeCeecegUs®e DeeHeuîee ³esLes µesleer, pe}efmeb®evee®³ee mees³eermeeþer efJeµes<e Òe³elvekesÀ}s ies}s veener. HeCe efvemeiee&Jej efJemebyetve jeefnuîeecegUs ceOetve ceOetve DeeHeuîee}eog<keÀeUe}e leeW[ ÐeeJes }eieles. lemes®e HeeJemee®eer Deefleke=ÀHee Peeuîeeme Hetj DeeuîeevesefHekeÀeb®eer, cee}ceÊes®eer Je peerefJelee®eer neveer nesles. cnCetve meJee¥vee®e efJeµes<eleë µeslekeÀN³eebveeHeeJemeeȳee®es HeÀej cenÊJe Jeeìles.

Heefnuîee efjceefPece HeeJemeele efYepee³e}e meJee¥vee®e DeeJe[les Hejbleg Oees OeeskeÀesmeUCeeN³ee HeeJemeeHeemetve ye®eeJe keÀjC³eemeeþer í$eer efkebÀJee H}eefmìkeÀ®es DeeJejCe,jsvekeÀesì F. ®eer DeeJeµ³ekeÀlee Yeemeles. í$eer®ee meesmeeìîee®³ee JeeN³eele Je cegmeUOeejHeeJemeele efìkeÀeJe }eieCes keÀþerCe®e Demeles l³eecegUs DeµeeJesUer í$eer Demetvener efYepeC³ee®eerµeke̳elee DeefOekeÀ. í$eer, jsvekeÀesì IesC³ee®eer SsHele vemeCeeN³ee, HekeÌkesÀ IejketÀ} vemeCeeN³ee}eskeÀeb®es ³ee efoJemeele Kejs ne} nesleele. DebieeJej I³ee³e}e H}eefmìkeÀ®es ceesþs DeeJejCeJe Ieje®eer íHeje®eer HeeJemeeȳeeHetJeea kesÀ}s}er leelHegjleer keÀe nesF&vee [eie[gpeer ¿ee iees<ìerHeeC³eeHeemetve mebj#eCe keÀjC³eeme ceole keÀjleele. µeslekeÀjer, ncee}, HesÀjerJee}s, GIe[îeeJejyemeCeejs efJe¬esÀles, Heesmìceve Deµee GIe[îeeJej keÀeces keÀjCeeN³eebvee HeeJemeeȳee®ee efJeµes<e$eeme neslees. lemes®e ³ee efoJemeele jmles HeÀej Kejeyener nesleele. ³eecegUs JeenletkeÀer®³eeHee}ve keÀjCes Je efJeefµeä Jesiece³ee&osle iee[er ®ee}efJeCes cenÊJee®es Deens.

µeslekeÀN³eebvee ef®eKe}ele keÀece keÀjeJes }eieles. ef®eKe}ele DeveskeÀ ÒekeÀej®es peblet,efkeÀìkeÀ, meeHe F. ÒeeCeer Demet µekeÀleele. l³eeHeemetve mebj#eCe keÀjC³eemeeþer ieg[I³eeHe³e¥leHee³ee®es mebj#eCe keÀjleer} Deµeer jyejer Heeo$eeCes (ieceyegìmed) JeeHejeJeer. Deµee yegìebleHee³e oceì Je yebo JeeleeJejCeele jeefnuîeeves Hee³ee®³ee ®eece[er}e Fpee nesTve lJe®eejesienesT µekeÀleele. pesJne µeke̳e nesF&} lesJne Hee³e GIe[e keÀªve, mJe®í OegJetve, Hetmetvel³eeme HeeJe[j }eJeCes GHe³eesieer þjles.

HeeJemeeJeeN³eeceO³es ³ee efoJemeele mecegê KeJeU}s}e Demelees l³eecegUs ceeq®íceejebveeyeesìer}e Fpee nesC³ee®ee Jee yeesì G}ìC³ee®ee OeeskeÀe Demelees. }neve Je efJeµes<e ³eb$eCeevemeCeeN³ee veeJeebvee ne OeeskeÀe DeefOekeÀ mebYeJelees. nJeeceeve Keel³eeves efo}suîee FµeeN³eebkeÀ[s

Page 33: M A U S A M I  A A J A R  Dr

54 55

}#e osTve ceie®e ceeq®íceejermeeþer peeCes, lemes®e menkeÀejer leÊJeeJej ceesþîee Je megmeppeHe[eJeeb®ee JeeHej keÀjCes F. GHee³e³eespevee kesÀuîeeme peerefJele Je cee}ceÊes®eer neveer ìeUC³eemeceole nesF&}.

HeeJemee®es ÒeceeCe efþkeÀeCeeÒeceeCes yeo}les. ³eecegUs cegbyeF& Je keÀeskeÀCeHeÆermePeesHe[Ceeje HeeTme veeieHetj, Deewjbieeyeeo meejK³ee Yeeieele HeÀkeÌle efµe[keÀlees. DeµeeYeeieele Jej G}ÁsKe}s}s $eeme KetHe®e keÀceer ÒeceeCeele DevegYeJee³e}e efceUleele. DeµeekeÀceer HeeJemee®³ee Òeosµeele }ebye}s}e GvneUe Je HeeC³ee®es ogefYe&#e Je µesleer®es vegkeÀmeeve³ee ieesäer®e DeefOekeÀ $eemeoe³ekeÀ þjleele.

HeeJemeeȳeele meJe&$e efnjJeU Hemejles ³eecegUs me=äer ve³evejc³e nesles. ³eecegUs ³eeefoJemeele HeeJemee®es ÒeceeCe keÀceer PeeuîeeJej Lees[s efYepeC³ee®eer le³eejer þsTve men}erkeÀe{e³e}e cepee ³esles.

Ieje®eer yeebOeCeer HekeÌkeÀer vemeuîeeme HeeJemeeves efYebleer Je peefceveer}e Dees} ³esles.He$es keÀew}s ieUCeejer Demeuîeeme Dees}eJ³eele DeefOekeÀ®e Yej He[les. ieeJeeleer} Iejebvee Jeµenjebleer} PeesHe[HeÆîee Je pegv³ee ®eeUerleer} Iejebvee ne $eeme DeefOekeÀ neslees.FceejleerceOeer} leUceeȳee®³ee Iejebvee cegmeUOeej HeeJemeeves HeeCeer meeþC³ee®³ee ÒekeÀeje®eeJeenve ®ee}keÀebveener keÀOeer keÀOeer HeÀej JeeF&ì DevegYeJe ³esT µekeÀlees. iee[îee yeboHe[Ces Je HeeC³eele yeg[Ces Deme}s ÒekeÀej cegbyeF&le oj HeeJemeeȳeele SkeÀoe lejer nesleele.

Iejebvee Dees} ³esCess, HeeC³eeletve ®ee}eJes }eieCes, efYepeCes ³eecegUs meebOesogKeer,mvee³egogKeer, meoea-KeeskeÀ}e ns $eeme KetHe peceebvee nesleele. meebO³eebvee les}eves meeJekeÀeµecee@ef}µe keÀjCes, Iejele ®ee}leevee eqm}Heme& JeeHejCes Je ogKeCes HeÀej Demeuîeeme ‘Ibuprofen,

Dicloefenac Sodium, F.Deew<eOes pesJeCeeveblej IesCes ns GHee³e keÀjlee ³esleele.HeCe ³ee®eyejesyej Ieje®eer efmLeleer megOeejC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes ns ner eflelekesÀ®e cenÊJee®es Deens.

HeeJemeeȳeele le}eje®³ee HeeC³eele efceefÞele ceeleer®es ÒeceeCe Jee{les DeeefCe ³eecegUs³ee efoJemeeble HegjefJe}s peeCeejs HeeCeer yeN³ee®eoe HeÀej ie{tU Demeles, cnCetve ns HeeCeerefkeÀceeve ieeUtve DeeefCe µeke̳e Demeuîeeme ieeUtve Je GkeÀUtve H³eeJes. HeeCeer ieeUC³eeHetJeeal³eele legjìer efHeÀjefJeuîeeme ieeU pe[ nesTve Kee}er yemeuîeeves ieeUC³ee®eer ef¬eÀ³ee meg}Yenesles.

³ee efoJemeele Yeep³ee ®eebieuîee efceUleele. l³eeb®ee pesJeCeele JeeHej keÀjeJee. Hejblegl³eebvee ceeleer }eie}er DemeC³ee®eer µeke̳elee DeefOekeÀ Demeuîeeves l³ee J³eJeefmLele OegJetveI³eeJ³eele ner keÀeUpeer keÀ®®eer HeÀUs Je me@}[ yeeyele efJeµes<ekeÀªve I³ee³e}e nJeer.

oceìHeCeecegUs ³ee efoJemeele Yeep³ee, HeÀUs }JekeÀj Kejeye nesleele. l³eecegUs leer}JekeÀj mebHeJeeJeer. DeVeeJej yegjµeer osKeer} }JekeÀj ³esles. Demes DeVe Je Kejeye Yeep³ee,HeÀUs KeeCes keÀìe#eeves ìeUeJes. DeeefLe&keÀ ìb®eeF& Deme}suîee Je HeoeLe& meeþefJeC³ee®eer(Goe.ë efÖeÀpe) mees³e veme}suîee Iejele Demee Òemebie ³esC³ee®eer µeke̳elee DeefOekeÀ.HeeJemeeȳeele efkeÀìkeÀeb®es ÒeceeCeener Jee{}s}s Demeles lesner meeþefJe}s}s Oeev³e JesieevesKejeye keÀ© µekeÀleele. l³eecegUs Oeev³ee®es mebmkeÀjCe ³eesi³e Peeuîee®eer Keyejoejer IesCescenÊJee®es Deens.

J³ee³eece®ee vesce ®ee}t þsJeeJee. Hejbleg yeensj HeeTme Demeuîeeves DeefOekeÀ YejIejele keÀjeJe³ee®³ee J³ee³eeceeJej ÐeeJee. ³eesieemeves DeeefCe jie efpejefJeCeejs, Gye DeeCeCeejspe[ J³ee³eece keÀjeJes. peefceveer}e Dees} Dee}er Demeuîeeme ³eesieemeves keÀjC³eeme vekeÌkeÀer®e$eeme neslees. Dees}eJ³eeJej µeke̳elees Deemeves keÀje³e®es ìeUeJes.

yeensj keÀesmeUCeeje HeeTme Heenle Iejeleer} Gyesle yemetve ieHHee ceejC³eele ³esCeejercepee Kejer v³eejer Demeles.

v v v

Page 34: M A U S A M I  A A J A R  Dr

56 57

efnJeeȳeeleer} Deepeej

ieg}eyeer Leb[er, yees®ejer Leb[er, keÀ[eke̳ee®eer Leb[er Demee ÒekeÀejs Leb[er®es ÒeceeCepemes Jee{s} lemee Leb[er®ee efnmekeÀe DeeHeuîee}e peeCeJee³e}e }eielees.

Leb[erceO³es Deesþ HegÀìCes, neleeHee³ee®³ee leUJ³eebvee Yesiee He[Ces, l³eeb®eer DeeienesCes, nJesleuîee DekeÀmceele Pee}suîee yeo}e®³ee JesUer ocee ®eeUJeCes, meebOesogKeer nesCes,Demes efJekeÀej nesleele. efµeJee³e íeleerle ogKeCes, íeleer ie®®e nesCes, éemevee®ee Jesie KetHeJee{Ces Deµeer }#eCes IesTve ³esCeeje v³egceesefve³ee, veekeÀ, keÀeve, Iemee ³eeb®eer ogKeCeer ³eeceesmeceele peemle Dee{Uleele.

v v v

©#e lJe®eeLeb[er®³ee efoJemeele ®eece[er®³ee lJe®es®³ee keÀesj[sHeCeeves Deesþ HegÀìleele efkebÀJee

neleeHee³ebvee Yesiee He[leele ns kegÀCeerner mecepet µekeÀlees. HeCe keÀener }eskeÀebvee les keÀe neslesDeeefCe yeekeÀer®³eebvee keÀe nesle veener? efkebÀJee p³eebvee nesles lesJne l³eeceeieer} vescekeÀerkeÀejCeerceerceebmee keÀesCeleer? ³ee®es vescekesÀ GÊej %eele veener. Heg<keÀUoe leeW[ ³esCes efkebÀJeeDeesþe®³ee keÀ[s}e Yesiee He[Ces ‘ye’ peerJevemeÊJee®³ee keÀcelejlescegUs nesT µekeÀles. ‘keÀ’Je ‘De’ peerJevemelJeeb®³ee ìb®eeF&cegUs lJe®esmeejKeer DeeJejCes peerCe& nesleele. Hejbleg DeieoerGÊece Deenej Demeleeveener Heg<keÀUebvee Demes nesles, l³eeceeieer} keÀejCeerceerceebmee mHeäPee}s}er veener.

µejerjeleer} Deefve®íeJeleea ceppeemebmLes®³ee efJeµes<eleë lJe®es®³ee jkeÌleJeeefnv³eeb®³eeDeebkegÀ®eve-ÒemejCeeµeer efveie[erle Deme}suîee Deefve®íeJeleea vee[îeeb®³ee (veJn&me Nerves)Demecelees} JeeieCegkeÀercegUs Demes nesle DemeC³ee®eer µeke̳elee Deens. Ieece ve DeeuîeecegUslJe®esceO³es ³esCeeN³ee keÀesj[sHeCee®eener lees HeefjCeece Demelees®e-efmeyece (Sebum) ns les}keÀìêJ³e m$eJeCe keÀjCeeN³ee ûebLeer®³ee keÀe³ee&ceO³esner oes<e Demet µekesÀ}. HeCe ns DeboepeDeensle. ³eeceeieer} keÀejCeerceerceebmee %eele veener. HeCe keÀejCeerceerceebmee keÀener Deme}erlejer DeKesj ³eeJej keÀe³ece®ee meesHee F}epe Deens keÀe³e? DeeefCe Demeuîeeme lees keÀesCelee?

}esCeer, keÀeskeÀcee®es les}, letHe, leerUe®es les} Jeiewjs DeveskeÀ Iejiegleer F}epe }eskeÀkeÀjleele. kewÀ}eme peerJeve, Dece=le ce}ce, efveeqJnDee, HeeB[dme, keÀesu[ ¬eÀerce Deµeer ceneie

DeeefCe Deieoer®e leelHegjlee Lees[e HeÀjkeÀ keÀjCeejer yeensªve }eJee³e®eer Deew<eOes Deensle.Hejbleg Dee³egJexoeceO³es ‘Keefojeefo Jeìer’ ®eesKetve LegkeÀC³ee®ee, iejce HeeC³eeves leeW[ OegC³ee®eeGHee³e meebefiele}e Deens.lees keÀªve HeenC³eeme njkeÀle veener. (leeW[e}e jme cee$e Deesþebvee}eie}e Heeefnpes) meeO³ee Jnmeef}ve®eener leelHegjlee GHe³eesie Jejer} meJe& êJ³eebÒeceeCesneslees.

HeCe Deesþ HegÀìC³ee®ee efkebÀJee lJe®ee keÀesj[er jenC³ee®ee ÒekeÀej keÀe³ece®ee yebokeÀjCeeje Kee$eer®ee GHee³e Depetve efveef½ele Jne³e®ee Deens. DeLee&le Deesþ HegÀìCes efkebÀJeelJe®ee keÀesj[er nesCes Fl³eeoermeeþer ieepej, keÀesefLebyeerj, Deebyee, DeeJeUe, ef}byet, GkeÀ[}s}erDeb[er, HeHe³ee ³eeb®ee DeeefCe meJe& Hee}sYeep³eeb®ee Deenejele cegye}keÀ JeeHej keÀjCes ns cee$eDeieoer DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eecegUs peerJevemeÊJeeb®eer ìb®eeF& DemeCeeN³eebvee (lees DeeHeuîeeHewkeÀerHeg<keÀUebvee Demeles!) Heg<keÀU HeÀe³eoe neslees.

v v v

}®ekeÀ-ce®ekeÀLeb[erceO³es, efJeµes<eleë Leb[ JeeN³eeceO³es Heg<keÀUebvee ceeve, Heeþ, kebÀyej, Keeboe

Fl³eeoer peeieer ogKee³e}e meg©Jeele nesles. ceeve OejCes, DeJeIe[Ces (³ee}e Fbûepeerle efmìHeÀveskeÀStiffneck cnCeleele.) ne ÒekeÀej osKeer} Leb[erJeeN³eele DevegYeJee³e}e efceUlees. keÀenerJesUeceeveefmekeÀ leCeeJeecegUs, lej keÀOeer oesve ceCeke̳eebceOeer} kegÀ®³ee&®³ee ogye&}lescegUs,efvepeeaJelescegUs (ef[pevejsµeve Degeneration) Demee $eeme neslees HeCe Leb[ DeeefCe oceìnJesle peemle peeCeJelees.

De®eevekeÀ ceeve ogKet }eie}er efkebÀJee De®eevekeÀ mvee³et ìCekeÀ Pee}s lej les}®ekeÀC³eecegUs Demet µekeÀles Hejbleg ceCeke̳eeb®ee efJekeÀej efkebÀJee ceCeke̳eebceOetve peeCeeN³eeceppeejppeb®ee efJekeÀej ³eeb®³eecegUsner Demes nesles. l³eecegUs ceeve }®ekeÀ}er lej ìes}Jeeìes}Jeer keÀ© ve³es. De@efmHeefjve efkebÀJee He@j@efmeì@cee@} SkeÀ ieesUer (pesJeCeeveblej efkebÀJee keÀenerKee}Áîeeveblej IesTve yejs Jeeì}s veener lej [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee. Heg<keÀUoe DeµeeJesUer #e-efkeÀjCe ef®eefkeÀlmee keÀjC³ee®eer iejpe Demeles. #e-efkeÀjCe ef®eefkeÀlmes®³ee yeeyeleerlemeebiee³e®es lej eqm¬eÀefvebie JeejbJeej keÀ© ve³es. l³eecegUs meeO³ee #e-efkeÀjCe HeÀesìes Hes#ee ³eeleefkeÀleerlejer Heì DeefOekeÀ efkeÀjCeeslmeie& nesle Demeuîeeves iebYeerj $eeme nesT µekeÀlees. Hejbleg#e-efkeÀjCe HeÀesìes keÀe{C³eeceO³es meJe&meeceev³eHeCes OeeskeÀe vemelees. DeLee&le iejesoj eqm$e³eebceO³es,efJeµes<eleë Heefnuîee leerve ceefnv³eele #e-efkeÀjCe leHeemeCeer (eqm¬eÀefvebie Je HeÀesìes) keÀ©ve³es. ogmejs cnCepes ceeves®eer mvee³egogKeer ceWot®³ee DeeJejCeeb®ee oen (cesveeRpee³eìermeMeningitis) PeeuîeecegUsner nesT µekeÀleele.

Page 35: M A U S A M I  A A J A R  Dr

58 59

yeje®e keÀeU ceeve ogKele Demes} efkebÀJee ceevesyejesyej®e neleebvee cegbi³ee ³esCes,neleeb®es mvee³et kegÀcekegÀJele JeeìCes Deµee le¬eÀejer GodYeJeuîee lej ‘meJne&³ekeÀ}mHeeBef[}esefmeme’(Cervical Spondylosis) ne efJekeÀej DemeC³ee®eer oeì µeke̳elee Demeles. ³ee efJekeÀejeceO³es#e-efkeÀjCe leHeemeCeer DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

meJne&³ekeÀ} mHeeBef[}esefmeme ‘meJne&³ekeÀ} keÀe@}j’ (ceevesYeesJeleer IeÆ yemeCeejeHejbleg ceeve ve DeeJeUCeeje Demee H}@efmìkeÀ®ee HeÆe) ceeves}e efJeÞeebleer efceUeJeer ³eemeeþerosleele l³ee®eÒeceeCes ³eebef$ekeÀ HeOoleerves [eskesÀ Jej Kes®eC³ee®ee GHe®eejner keÀjleele. (³ee}eì@ke̵eve Traction cnCeleele.) Heg<keÀUoe ceeves®³ee mvee³etb®es DeekegbÀ®eve keÀceer keÀ©ve lesef{}s JneJes cnCetve [e³eefPeHeeHe 1-2 efceef}ûe@ce efkebÀJee ke@ÀefjmeesÒees[e@} 350 efceef}ûe@ce,vesÒeeskeÌmesve 250 efceef}ûe@ce, [skeÌmì^esÒeesHee@eqkeÌmeHesÀve 65 efce. ûe@ce, Fy³etÒeesHesÀve 400 efce.ûe@ce (Deveg¬eÀces Diazapam, Carisoprodol, Naproxen, Daxtropropoxyphen,

Ibuprofen) Deµeer Deew<eOes efoJemeeletve leerve JesUe I³eeJeer }eieleele. De@efmHeefjve (De@efmeefì}me@ef}efmeef}keÀ De@efme[ Acetyl Salicylic Acid),ce@HesÀve@ceerkeÀ De@efme[ (Mefenamic

Acid) Deµeer ÒeYeeJeer êJ³es JeeHej}er peeleele. ceeves}e iejce µeskeÀ yemeC³eemeeþer }eF&ìnerosleele. ³ee}e®e µee@ì& JesJn [e³eLeefce& (Short Wave Diathermy) cnCeleele.

Dee³egJexoeceO³es ‘cene³eesiejepe iegiieU’ DeeefCe ©cee³eesie (Rheumayog) ³ee‘PeW[t’ kebÀHeveer®³ee ieesȳee (mekeÀeUer -2, je$eer -2, ogOeeyejesyej) JeeHejuîee peeleele.lemes®e iejce HeeC³ee®³ee yeeì}erves µeskeÀ Iesleele. n}ke̳ee neleeves meceeblej Demes ceeef}µekeÀjleele. ³eesie Je efHeÀefpeDeesefLejHeerceO³es ceeves®es J³ee³eece meebieleele. ³eeceO³es ceeves}eHeeþerJej JeekeÀJeCes ne cegK³e Yeeie Demelees. ³ee}e DeskeÌmìsvµeve (Extension) cnCeleele.³eesieemeveeHewkeÀer ‘Yegpebieemeve’ ¿ee Deemevee®ee ³ee efJekeÀejeJej GHe³eesie neslees. keÀejCemelele Heg{s JeeketÀve Jee®eCes, ceeves}e Je SkebÀoj µejerje}e®e J³ee³eece vemeCes, ceeveefmekeÀleeCe DemeCes Deµee ÒekeÀejeletve ne efJekeÀej GodYeJe}s}e Demelees. µeke̳e Demes} lej nsDeemeve efkebÀJee HeesnCes, OeeJeCes, oesjerJej®³ee G[îee Deµee J³ee³eecee®ee ceeveefmekeÀ leeCeJe mvee³egb®es Deefle DeekegbÀ®eve Je Jesovee keÀceer keÀje³e}e GHe³eesie neslees. pegveeì ogKeC³eeceO³esceCeke̳eeceOeer} kegÀ®³ee&®es ceboieleerves efvepeeaJeerkeÀjCe (ef[pevejsµeve Degeneration) nesles.les LeebyeefJeC³eemeeþer Deenej ®eewjme Je mecelees} DemeCes, efJeµes<eleë cees[ Dee}s}erkeÀ[Oeev³es, Hee}sYeep³ee Deenejele DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. ceevesÒeceeCes®e [eske̳ee}eles}eves ceeef}µe kesÀuîee®ee ®eebie}e HeefjCeece neslees. keÀejCe ³eeHeemetve ceeves®es mvee³et ef{}snesleele.

‘Deemeves’ keÀjC³eeHetJeea DeeHeuîee mvee³etb®eer Je l³ee®³ee keÀe³ee&®eer DeesUKe keÀ©veI³eeJeer. lemes®e HegÀHHegÀmes, Ëo³e, ceWot F. cenÊJee®³ee µejerje®³ee DeJe³eJeeb®eer ceeefnleerkeÀ©ve I³eeJeer. l³eeb®eer j®evee Je keÀe³e& mecepeeJetve I³eeJes cnCepes ³eesieemevee®eer YeerleerJeeìCeej veener Je efve<keÀeUpeerHeCee}ener JeeJe GjCeej veener.

De@ke̳egHebkeÌ®ej (Accupuncture), De@ke̳egÒesµej (Accupressure), nesefceDeesHe@Leer(Homeopathy), Dee@efmìDeesHe@Leer (Osteopathy), ®egbyekeÀesHe®eej (Megneototherapy)

F. ®ee efkeÀleer ÒeceeCeele GHe³eesie neslees Je keÀmee neslees ³ee®ee meKees} µeem$eer³e DeY³eemenesC³ee®eer iejpe Deens.

ceevesÒeceeCes®e Heeþ, kebÀyej, Keebos Fl³eeoerceO³es osKeer} Jesovee nesT µekeÀleeleJe ³ee Leb[erle Jee{leele. ³ee®es cegK³e keÀejCe ogKejs mvee³et, mvee³etb®eer DeeJejCes, mvee³etefpeLes ne[ebvee ef®ekeÀì}s}s Demeleele lees Yeeie ³eeJej mvee³etb®³ee DeebkegÀ®eveeves leeCe He[lees.

³ee meJe& efJekeÀejebveO³es De@efmHeefjve, He@jeefmeì@cee@}, vesÒeesefmeve, [skeÌìesÒeesHee@keÌmeerve,ke@ÀefjmeesÒees[e@} ³eeb®ee ®eebie}e GHe³eesie neslees. DeLee&le ner meJe& êJ³e [e@keÌìjeb®³ee me}ÁîeevesJeeHejeJeerle. HeeþogKeermeeþer ‘He¨eemeve’, ‘efmeOoemeve’, ‘oerIe&éemeve’ ³eeb®ee GHe³eesie keÀjeJee.keÀesCelesner Deemeve keÀjleevee, Del³eble nUtJeejHeCes, De®eevekeÀ efnmekesÀ ve oslee Je OekeÌkesÀyemet ve oslee keÀjeJes. meb³ece DeeefCe ¬eÀce}³eyeOoles®ee GHe³eesie keÀjeJee.

Hejbleg HeeþogKeer, kebÀyejogKeer ner ceppeejppetb®³ee, ne[eb®³ee eqm$e³eeb®³eeHegve©lHeÊeer®³ee DeJe³eJeeb®ee lemes®e cet$eefHeb[e®³ee efJekeÀejecegUsner Demet µekeÀles Je ³eemeejKesefJekeÀej veenerle ³ee®eer ÒeLece Kee$eer keÀ©ve I³eeJeer }eieles. G}ÁsKe kesÀ}suîeeHewkeÀer mees³eerÒeceeCesIejele GHe®eej keÀje³e}e keÀener®e njkeÀle veener.

HeeþogKeermeeþer, ef[bkeÀe®es }e[t Kee}Ás lej GÊece GHe³eesie neslees Demee DeveskeÀeb®eeDevegYeJe Deens, Hejbleg l³ee®es mHeäerkeÀjCe GHe}yOe veener.

v v v

Page 36: M A U S A M I  A A J A R  Dr

60 61

mvee³etogKeer

HeeþerÒeceeCes Flejner mvee³et ogKet µekeÀleele. ns ogKeCes DeveskeÀ keÀejCeebveer nesles.HeCe Leb[erceO³es mvee³egogKeer peemle Demeles ns Kejs.meeO³ee mvee³etogKeer}e cee³eupeerDee(Myalgia) cnCeleele. DeefleÞecee®eer nesCeejer DeuHekeÀeU efìkeÀCeejer Demeles. keÀesCel³eenerÒekeÀej®³ee leeHeele efJeµes<eleë Jne³ejmecegUs nesCeeN³ee leeHeelener Dee{Ules. Fpee JeogKeeHeleercegUs mvee³egogKeer nesles. ³ee}e®e ‘cegkeÀe ceej’ cnCeleele.

oerIe&keÀeU efìkeÀCeejer mvee³egogKeer DeveskeÀ keÀejCeebveer nesT µekeÀles. oerIe&keÀe}erveoe© efHeC³eecegUs mvee³egefJeke=Àleer (cee³eesHe@Leer ) nesles. efJeefJeOe #eejeb®es (F}skeÌì^es}eF&ìmed)®es ÒeceeCe keÀceer peemle PeeuîeecegUsner mvee³egogKeer nesT µekeÀles. ³eeJej ef}byee®³ee mejyelee®eeGHe³eesie neslees. Heesef}DeesmeejK³ee iebYeerj DeepeejeceO³esner mvee³egogKeer }#eCe Demeles.pesJeleevee peye[îee®es mvee³et (ce@mesìj ) melele®³ee ®eJe&CeecegUs µesJeìer Deme¿e ogKet }eieCesns Hee}ercee³eupeer³ee ©cee@efìkeÀe ³ee jesiee®es }#eCe nes³e. ¿ee yeeyeer DeeHeuîee}e ceeefnleDemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. l³eecegUs DeeHeuîee Deejesi³eeyeÎ} DeeHeCe peeie©keÀ jent µekeÀlees.

v v v

meebOesogKeer-mebOeerJeele

meebOesogKeer efkebÀJee mebOeerJeele ns DeeHeuîee meceepeeleer} vesnceer Dee{UCeejs ogKeCesDeens. mebOeerJeele DeveskeÀ keÀejCeebveer neslees.

meebOes megpeCes, leeHe ³esCes, meebOes iejce }eieCes, }e}mej efomeCes efkebÀJee meebO³eeceO³esefJeke=Àleer ³esCes, meebO³eeleuîee ne}®ee}er keÀäoe³ekeÀ Je $eemeoe³ekeÀ nesCes lemes®e nUtnUtmeebO³ee®eer ne}®ee} Deµeke̳e nesCes Deµee DeveskeÀ leNnebveer mebOeerjesie DeeHe}s mJe©HeÒekeÀì keÀjlees.

ner JesieJesieUer }#eCes efomeC³ee®es keÀejCe mebOeerjesie ³ee SkeÀe®e veeJeeKee}er Òel³e#eeleDeveskeÀ ÒekeÀej®es jesie nesle Demeleele. l³eeb®eer keÀejCes efYeVe efYeVe Demeleele. lemes®e meebÐee®³eej®evesJej Je keÀe³ee&Jej JesieJesieUs HeefjCeece keÀjleele. SJe{s®e keÀe³e ³eeleer} JesieJesieȳeejesiepebletb®eer jesie keÀjC³ee®eer #ecelee, HeOoleer efve ieleer Je ceeie& efvejefvejeUs Demeleele.

lej ne mebOeerJeele peblegmebmeiee&cegUs neslees. lesJne l³eeceO³es ieesveeskeÀeskeÀe³e, efìHeesvescee,Hee@ef}[ce, mì@efHeÀ}es keÀeskeÀe³e, cesefveieeskeÀeskeÀe³e, meeuceesves}e ìe@³eHeÀer (efJe<ecepJeje®espeblet), keÀe@kedÀme ye@efme}e³e (#e³ejesiee®es peblet) Je Jne³ejmesme Jeiewjs peblet jesiee®³ee cegUeµeerDemet µekeÀleele. lemes®e keÀJekeÀ (HebÀieme Fungus) cegUsner meebOesogKeer nesT µekeÀles.

Hejbleg peblegmebmeie& vemeleeveener efvepeeaJeerkeÀjCee®eer (Degeneration) Òeef¬eÀ³ee efkebÀJee³egefjkeÀ De@efme[®es meb®e³eerkeÀjCe Je ke@Àefuµe³ece Hee@³eHeesHeÀe@mHesÀì®es meb®e³eerkeÀjCe Deµee DeveskeÀÒekeÀejebveer mebOeerjesie-mebOeerJeele nesT µekeÀlees ³eeefµeJee³e meesefj³eeefmeme lJe®eejesieemeceJeslemebOeerJeele Dee{Ulees. DeeefCe Nngce@ìe@³e[ DeeLe´e&³eefìme (Rheumatoid Arthrities) ³eeÒekeÀej®es lej efveef½ele keÀejCe %eele veener. Flejner iegbleeiegbleer®eer keÀejCes mebOeerJeelee®³eecegUeµeer Demet µekeÀleele.

kegÀHees<eCeeves ûeeme}suîee, efJeµes<eleë yee}keÀebceO³es ‘meer’ peerJevemeÊJee®³eeDeYeeJeecegUs nesCeeN³ee mkeÀJnea (Scurvy) jesieeceO³es, meebO³eeceO³es jkeÌlem$eeJe neslees nsner}#eele þsJee³e}e nJes. ³eeyeeyeleerle peerJevemelJee®ee HegjJeþe ne®e GHe®eej Demelees.

DeeHeuîee µejerjele efvejefvejeȳee ÒekeÀej®es DeveskeÀ meebOes Demeleele. ns meebOes oesvene[ebvee pees[leele. yengleskeÀ meebOes mvesn} (Synovial) ÒekeÀej®es Demeleele. ner DeeJejCesmvesn} êeJe (Soynovial fluid) le³eej keÀjleele. l³eecegUs oesve ne[ebceOeer} Ie<e&CekeÀceer nesTve ³eeb®ee JebieCeemeejKee GHe³eesie neslees. meebO³eeYeesJeleer mebHetì (Capsule)

Demeles. l³eecegUs meebO³ee}e yeUkeÀìer ³esles. ne[eb®³ee ìeskeÀebvee mebOeer keÀemLeer(Articular Cartilage)Demeles. l³eecegUsner Ie<e&Ce keÀceer nesles. DeefmLejppetcegUs(Lingments) meebO³eeme yeUkeÀìer Je efmLejlee ³esles. meebO³eeme mvee³et®eer ìeskesÀ ‘keÀ[je’(Tendons) pees[}s}er Demeleele. l³eecegUs meebO³ee®eer ne}®ee} µeke̳e nesles.

Jej G}ÁsKe kesÀ}suîee ÒekeÀejele meebO³ee®³ee ³ee j®evesceO³es Je keÀe³ee&ceO³es efyeIee[Pee}e keÀer $eeme Jne³e}e }eielees. Goe.mebOeerkeÀemLeer®es efvepeeaJeerkeÀjCe(Degeneration)

Pee}s keÀer meebO³eele efJeµes<eleë ne}®ee}eR®³ee JesUer efkebÀJee Jepeve He[}s keÀer Jesoveenesleele.Heg<keÀU ©iCeebvee meebOee megpeC³eeDeieesoj LekeÀJee ³eslees. ieUtve iesuîeemeejKes JeeìCes,

meebOee ogKeCes, mvee³egogKeer Deµeer }#eCes efometve ³esleele. oesvner yeepetb®es nelee®es meebOes,ceveieìeleer} meebOes Je Hee³eeleer} meebOes yeeOeerle nesleele. yeeOeerle Pee}suîee meebO³eeme nele}eJeuîeeme iejceHeCee peeCeJelees. meebO³eeme Dee}s}er metpe }#eele ³esC³eemeejKeer Demeles.meebO³eeme nele }eJeuîeeveblej Jesovee nesleele. ogKejsHeCee (Tenderness) Je mvesn}DeeJejCee®eer (Synovial fluid) Pee}s}er ÒeJe=Ooer DeeHeuîee neleeme peeCeJet µekeÀles.

Page 37: M A U S A M I  A A J A R  Dr

62 63

keÀener keÀeUeveblej mebO³eepeJeUer} mvee³et®eer DeHegäer(Atrophy)nesles.meebO³ee®³ee ne}®ee}erefJeµes<eleë ÒemeejCe (Extension) keÀceer ÒeceeCeele nesT }eieles. µesJeìer Deeveceve(Flexion) Je ÒeebketÀ®eve (Contracture) nesles. µesJeìer mebOeerûen efkebÀJee mebOeer¢{ve(Ankylosis) nesles. l³eecegUs®e Jes[erJeekeÀ[er Pee}s}er yeesìs, JeekeÀ[s Pee}s}s ceveieìDeµee efJe©Helee (Deformities) Dee{Uleele. ³eecegUs meeceev³e mJe©Hee®es ®e}veJe}venerDeJeIe[ nesTve yemeles. mekeÀeUer Gþuîeeveblej meebOes leeþ (Stiff Joints) Demeleele Jene}®ee} keÀjCes DeJeIe[ nesTve yemeles. meeOeejCe leemeeYejeveblej Òe³elve kesÀuîeeJejmeebO³ee®eer ne}®ee} µeke̳e nesles. keÀjYe Je Debieg}erceOeer} meebOes Je oesve Debieg}erceOeer}meceerHe meebOee (Procximal) peevet, keÀesHej (ketÀHe&j) Keeboe yeeOeerle nesT µekeÀleele.µebKeDeOeesnved (Tempotmandibular Joints) meebOee yeeefOele Peeuîeeme ®eJe&Ce keÀjCes DeJeIe[nesTve yemeles. nelee®es leUJes cnCepes®e keÀjleU (Plams) Dees}mej, Leb[ Je }e}mejefomeleele. lemes®e keÀener ©iCeebvee DeÞegb®eer keÀcelejlee nesTve [eske̳eeJej efJeHejerle HeefjCeecenesT µekeÀlees. ³ee ÒekeÀeje}e Nngce@ìe@F&[ DeeLee&³eefìme (Rheumatoid Arthritis)

cnCeleele. ne 30-40 Je³eesieìeleuîee yee³ekeÀebceO³es peemle Dee{Ulees. DeLee&leFlejebceO³esner lees Dee{Ut µekeÀlees.

Gyeoej nJesceO³es ³ee ©iCeebvee yejs Jeeìles. efJeÞeebleer IesCes, efHeÀpeerDeesLesjHeer,meblegef}le Deenej Je vesÒeeskeÌmesve, Dee³egye´gÒeesHesÀve ³eemeejKeer ÒeoenÒeefleyebOekeÀ (Anti-

inflammatory) Deew<eOes GHe³eesieer He[leele. keÀener ©iCeebvee keÀesìeakeÀesmìerje@F&[ ÒekeÀej®eerDeew<eOes, meesves³egkeÌle Fbpeske̵evme ÐeeJeer }eieleele. Hejbleg ³ee Deew<eOeeb®ee µejerjeJej Flejog<HeefjCeecener nesT µekeÀlees. l³eecegUs [e@keÌìjer me}Áîeeves®e Deµeer Deew<eOes IesCes GHe³egkeÌleDemeles. keÀener }eskeÀebvee ne[e®³ee lep%e [e@keÌìjebkeÀ[tve µem$eef¬eÀ³ee keÀªve IesCesDeeJeµ³ekeÀ þjles.

vvv

ieesJejefnJeeȳee®³ee µesJeìeme Je Gvneȳee®³ee meg©Jeeleerme meeOeejCeHeCes 15

Je<ee&Kee}er} Heg<keÀU ceg}ebvee Debie cees[tve ³esCes, me[ketÀve leeHe ³esCes, [esUs }e} nesTvemegpeCes, [esȳeeletve HeeCeer ³esTve ÒekeÀeµeekeÀ[s ve yeIeJeCes Deµeer }#eCes GodYeJeleele.leerve les Deeþ efoJeme leer jenleele. Heg{s leeW[eceO³es }e}mej jbiee®ee HegjU ³eslees. (³ee}e} HegjU®ee ceO³eYeeie Heeb{jì Demelees. ³ee HegjU}e ‘keÀe@Heef}keÀ mHee@ì’ cnCeleele.)veblej SkeÀoesve efoJemeele DebieeJej HegjU ³eslees DeeefCe yeekeÀer meieUs }#eCes veenerµeernesleele. ³ee HegjUe}e j@µe (Rash) cnCeleele. ne ÒeLece keÀHeeUeJej Je veblej ®esnje, ceeveJe yeekeÀer µejerjeJej Hemejle µesJeìer Hee³eeHe³e¥le megceejs 3 efoJemeele peelees. meg©Jeeleer}e}e}mej DemeCeeje ne HegjU meeOeejCe DeeþJe[eYej efìkeÀlees Je nUtnUt leHeefkeÀjer jbiee®eeefomelees.

DeeHeuîeeHewkeÀer pegv³ee efHe{er®euîee DevegYeJeer ceb[Uerb®³ee }#eele Dee}s®e Demes}keÀer, Deµeer }#eCes ogmeN³ee-eflemeN³ee keÀµeeceO³es veJns lej ieesJejeceO³es®e mebYeJeleele.

Yeejleele ³ee jesiee®es ÒeceeCe SkeÀ }eKeeceO³es 190 FlekesÀ Deens. HeCe FLes SkeÀ}#eele þsJee³e}e nJes keÀer, Kes[esHee[er DeeefoJeemeer Jeiewjs Yeeieele ³ee jesiee®eer veeWoJ³eJeefmLele Pee}s}er Demeles®e Demes veener.

ieesJeje}e Fbûepeerle efcePeume (Measles) cnCeleele. ne He@jeefcekeÌPees Jne³ejmeveeJee®³ee Deeflemet#ce peerJeeCetcegUs neslees.

ne jesie mebmeie&pev³e Demelees.keÀejCe veekeÀ Je Ieµeeleer} m$eeJeeceOetve(Secretions)

peblet nJesle Hemejleele Je Flejeb®³ee éeemeeJeeìs HegÀHHegÀmeele Je [esȳeele efµejleele. p³eebveeDeieesoj ieesJej Dee}s}e veener Deµeevee®e lees menmee neslees, peblet efµejuîeeHeemetve megceejs9 les 11 efoJemeeveblej jesiee®eer }#eCes efomee³e}e }eieleele.

ieesJej ne DeeHeesDeeHe yeje nesCeeje jesie Deens. l³eeletve menmee OeeskeÀe mebYeJeleveener. Dee³egJexoeceO³es HeefjHeeþe®ee keÀe{e, Gbyej, keÀ[gefvebye, keÀeHetj, ieg}eye, jes®eveceWoer F. HeoeLee¥®ee ieesJejeceO³es GHe³eesie neslees Demes meebefiele}s Deens.

leeHe leelHegjlee keÀceer nesC³eemeeþer He@jeefmeì@cee@} meejKes Deew<eOe osCes Þes³emkeÀjDemeles. lemes®e keÀener [e@keÌìj ieesJeje HeeþesHeeþ v³egceesefve³ee nesC³ee®ee mebYeJe DemeuîeecegUsDeBefHeefmeef}ve efkebÀJee ì^e³eefceLeesefÒecemeuHeÀe meejKeer peblegIve Deew<eOes osleele. lemes®e ³eeJesUer³eesi³e ÒeceeCeele peerJevemelJes (Hees®eCes) Je n}keÀe Deenej (cnCepes Hespe,ieJne®³ee jJ³ee®eerkeÀCnsjer Demee) ÐeeJee }eielees. keÀener ©iCeebvee meeO³ee ieesJejeHeemetve®e Flej OeeskeÀeoe³ekeÀ

Page 38: M A U S A M I  A A J A R  Dr

64 65

jesie nesT µekeÀleele.KetHe®e }neve Je³eele Je cneleejHeCeer nesCeeN³ee ³ee jesiee®³ee ©iCeeceO³esce=l³et®es ÒeceeCe peemle Dee{Ules. meeOeejCeHeCes 5 les 10 ìkeÌkesÀ jesieer ce=l³et®es yeUer þ©µekeÀleele.

keÀeve HegÀìCes, éeemeJeeefnv³eeb®es FvHesÀke̵evedme (ye´eB³ekeÀe³eìerme), v³egceesefve³ee nscenÊJee®es neveerkeÀejkeÀ HeefjCeece (Complication) nesle.

SvekesÀHesÀ}e³eìerme (ceWotJej metpe ³esCes) meeOeejCeHeCes 1000 HewkeÀer SkeÀe ©iCeemenesT µekeÀlees Je DesvekesÀHesÀ}e³eìerme Pee}suîee ©iCeeHewkeÀer 10-30 ìkeÌkesÀ jesieer oieeJetµekeÀleele.

ieesJej Pee}suîee ceg}ebvee kegÀHees<eCe (Malnutrition) nesT µekeÀles Je kegÀHeesef<eleceg}ebvee ÒeefLeveeb®³ee DeYeeJeecegUs ne jesie leerJe´ mJe©Heele nesT µekeÀlees Je ce=l³et®es ÒeceeCeHeÀej®e Jee{les.

lemes®e ieesJej Pee}suîee ceg}ebvee ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®ee #e³ejesie (Primary

Tuberculosis) nesT µekeÀlees.SkeÀoe ieesJej ³esTve iesuîeeveblej 3-7 Je<ee&veblej meyeDeske̳etì mJe}erjespeeRie

He@veDesvekesÀHesÀ}e³eìerme veeJee®ee Ye³ebkeÀj jesie nesT µekeÀlees. ³ee jesieeceO³es ceboyeg×erHeCee,}gUsHeCee (He@je}ermeerme Paralysis) Je PeìkesÀ (Convulsious) ³esT µekeÀleele. yengleskeÀjesieer Je<e&Yejele ce=l³etcegKeer He[leele.

ieesJeje®eer meeLe Demeleevee ceg}ebvee µeeUsle HeeþJet ve³es. DebieeJej j@µe ³esC³eeHetJeea4 efoJeme Je j@µe Deeuîeeveblej 5 efoJeme ©iCe mebmeie&pev³e (Infectious) Demelees. mebyebefOele©iCee®eer ³eesi³e leer keÀeUpeer IesCes, Leb[erJeeN³eeHeemetve ye®eeJe keÀjCes, [e@keÌìjer me}Áîeeves³eesi³e leer peblegIves osCes Je ©iCee®³ee DeJemLeskeÀ[s }#e þsJeCes cenÊJee®es Demeles. Deew<eOeesHe®eejkeÀjCes Deefleµe³e cenÊJee®es Deens. veenerlej ce=l³et, ceboyeg×erHeCee, ìer.yeer., kegÀHees<eCe³eebvee leeW[ ÐeeJes }eies}. ªiCee}e Deepeejele n}keÀe Je menpe He®es} Demee DeenejosCeb Je jesieer yeje Peeuîeeveblej ÒeefLeves, peerJevemelJes ³eeb®ee DeefOekeÀ HegjJeþe keÀjCes nsnercenÊJee®es Deens.

ieesJej nesT ve³es cnCetve jesieÒeefleyebOekeÀ }me meeOeejCeHeCes 9 J³ee ceefnv³eeleosleele. keÀejCe leesHe³e¥le DeYe&keÀe}e DeeF&keÀ[tve efceUe}suîee DeBìeryee@[erpe ieesJejeHeemetvemebj#eCe osleele. ner }me ³eesi³e ÒekeÀejs meeþefJeCes cenÊJee®es Demeles. 3 les 20 DebµemeWìerûes[}e ner }me meeOeejCeHeCes leerve ceefnves efìketÀ µekeÀles. µeerlekeÀHeeìeleer} [erHeÖeÀerPejceO³es ceefnveeYej®e ner }me J³eJeefmLele jent µekeÀles. l³eeveblej l³ee®eer µekeÌleerKetHe®e keÀceer nesTve }me efvekeÀeceer nesles. ner }me cnCepes #eerCe Pee}s}s efcemeume®es

Jne³ejme nesle. ner }me meeOeejCeHeCes 15 Je<e& ieesJejeHeemetve 95 ìkeÌkesÀ }eskeÀebvee mebj#eCeosles. }me efouîeeveblej oesve DeeþJe[îeeveblej ³ee®ee GHe³egkeÌle HeefjCeece megª neslees.

p³ee ©iCeebvee keÀesì^eskeÀesmìerje@F&[med meejKeer melele megª Demeleele. p³eeb®³eekegÀìtbyeele Peìke̳ee®ee (DeHemceej) efJekeÀej Deens. p³eebvee SkeÌPeerceemeejKes De@}peea®esjesie Deensle, p³eebvee #e³ejesie Deens Deµeebvee jesieÒeefleyebOekeÀ }me osCes Þes³emkeÀj vemeles.iejesoj eqm$e³eebvee osKeer} ner }me osT ve³es.

vvv

HeÌ}t

‘HeÌ}t’ ne µeyo ceeefnle veme}s}e ceeCetme meeHe[Ces Deµeke̳e Deens. ³ee®es HetCe&veeJe Deens ‘FvHe̳egbSPee’. 1957 mee}er ³ee jesieeves 25 }eKe }eskeÀ Deepeejer nesles.l³eeHewkeÀer 767 ce=l³etcegKeer He[}s Deµeer veeWo Deens. YeejleeceO³es Gvneȳeele peeieespeeieer³ee jesiee®eer meeLe ³esles. ne jesie Dee@LeeWefcekeÌPeesJne³ejme veeJee®³ee peerJeeCetcegUs neslees. ³eejesiee®es Des-yeer-meer Deµee leerve JesieJesieȳee ÒekeÀej®es Jne³ejmesme Deens. ne jesie 5 les 15Je<ee&leer} Je³eesieìeceO³es DeefOekeÀ ÒeceeCeele Dee{Ulees. lemee ne jesie kegÀþuîeenerJe³eesieìeletve efomet µekeÀlees. ³ee®es peerJeeCet jesi³ee®³ee éemeveceeiee&leer} m$eeJeeceeHe&Àle(efµebkeÀe, KeeskeÀ}e) nJesle yeensj He[leele Je ogmeN³ee ceeCemee®³ee éemeveceeiee&le efµejleele.éeemeveef}kesÀle éemeveer (Bronchi) Je éemeefvekeÀe (Bronchioles) ³eeb®ee Òeoen Ie[JetveDeeCeleele.

ns peblet µejerjele efµejuîeeveblej HeeTve les leerve efoJemeeveblej }#eCes efomet }eieleeleDeeefCe ns jesie DeeþJe[eYej mebmeie&pev³e Demelees.

Leb[er Yeªve leeHe ³esCes. Debie cees[tve ³esCes, KegHe DeµekeÌleHeCee ³esCes Je KeeskeÀ}e³esCes ner ³ee jesiee®eer }#eCes nesle. leeHe meeOeejCeHeCes leerve efoJeme (1 les 5) efìkeÀlees.

Hee®e efoJemeeveblej leeHe jenCes Je KeeskeÀ}e peemle nesCes efkebÀJee leeHe SkeÀoe yejePeeuîeeveblej Hejle leeHe ³esCes ne Heg{s Ie[CeeN³ee v³egceesefve³ee®eer }#eCes nesle. íeleerceO³esSkeÀeyeepetme éeemees®íesJeemee®³ee JesUer ogKeCes, KetHe leeHe ³esCes, KegHe KeeskeÀ}e ³esTvel³eele jbieerle yes[keÀe He[Ces. (efJeµes<eleë leHekeÀerjer jbiee®ee) ner v³egceesefve³ee®eer }#eCesnesle.

efveoeve ve Pee}s}s (Undetected) ©iCe, Iees[e, [gkeÌkeÀj He#eer ns ³ee jesieeb®eermeb®e³eer (Carriers) nesle. Leb[erJeeN³eeHeemetve ye®eeJe keÀjCes, ³eesi³e lees Deenej osCes Je

Page 39: M A U S A M I  A A J A R  Dr

66 67

v³egceesefve³eeJej (Pneumonia) vepej þsJeCes ns cenÊJee®es Demeles. v³egceesefve³ee®ee mebµe³eDemeuîeeme lJejerle [e@keÌìjer GHe®eej keÀjCes cenÊJee®es Demeles. [e@keÌìme& LegkeÀer JeSkeÌme-js leHeemeCeerveblej ³eesi³e leer peblegIves (De@Cìeryee³ee@ìerkeÌme) osleele.

meeLee®³ee keÀeUele, jesieÒeefleyebOekeÀ }me osCes efnleeJen þjles. ³ee®es DeveskeÀÒekeÀej Deensle Je l³ee®eer ®e®ee& keÀjCes ³esLes µeke̳e veener.

lemes®e ne jesie nesT ve³es cnCetve Je jesie PeeuîeeJej oesve efoJemee®es Deele,DeceBìer[erle (Amintidine) veeJee®es Deew<eOe GHe³egkeÌle þjles. meeLeer®³ee keÀeUele jesi³ee®esefJeefJekeÌmeerkeÀjCe keÀjC³eeves (Quarantine), Ieµeeme ceW[}®es Dee³ees[erve³egkeÌle Deew<eOe}eJeuîeeves jesiee®ee Òemeej nesCes Leebyet µekeÀles.

FvHeÌ}gSbPee SkeÀoe®e veJns lej Hegvne Hegvne nesT µekeÀlees. osJeermeejKee jesieSkeÀoe Pee}e keÀer Hegvne nesle veener keÀejCe osJeer®³ee peblet®³ee efJejesOeer keÀe³e& keÀjCeejerêJ³es (DeBìeryee@[erpe ) SkeÀoe osJeer ³esTve iesuîeeJej ©iCee®³ee µejerjele DeKesjHe³e&lejenleele Hejbleg FvHeÌ}gSbPee®es lemes veener. l³ee®³eeefJejesOeer DeBìeryee@[erpe le³eej Peeuîee lejerleerve ÒekeÀej®es Jne³ejme (S, yeer Je meer) Demeuîeeves jesieeefJejesOeer mebj#eCe efvecee&Ce nesleveener.

vvv

Leb[ nJee, Leb[ JeeN³ee®es og<HeefjCeeceDeleer Leb[ercegUs neleHee³e, veekeÀ, keÀeve Deµee YeeieeJej peKecee nesT µekeÀleele.

efleLes Deeie nesles Je Keepe ³esles. ³ee peKeceebvee ef®e}y}svme (Chilblains) cnCeleele.ef®e}y}svme neleeHee³eeb®³ee ceeie®³ee Je Jej®³ee yeepetme nesleele. Leb[er®³ee HeefjCeeceecegUsjkeÌleJeeefnv³eeb®es ÒemejCe Pee}s}s Demeles. ³ee peKeceeb®es GHe®eej keÀjC³eeHetJeea }#eeleþsJee³e®eer yeeye cnCepes peKeceer Yeeieebvee Lesì G<Celee }eiet Ðee³e®eer veener. 1 ìkeÌkeÀeceWLee@} ieg[ He@jeHeÀerve ³eeb®³ee JeeHejeves leelHejlee HeÀe³eoe neslees. 5 ìkeÌkesÀ kebÀHeeTb[efìbkeÌ®ej yesbPeeBFve®ee GHe³eesie DemJemLelee keÀceer keÀjC³eemeeþer ®eebie}e neslees.

Leb[er®ee DeeCeKeer SkeÀ og<HeefjCeece cnCepes Hee³e efveUs He[Ces. Ieesìîee®³ee Yeeieele®ejyeer DeefOekeÀ Jee{les Je jkeÌleHegjJeþe keÀceer neslees DeeefCe FLeuîee Hesµeer ceª }eieleele(Necrosis) Je l³eecegUs peKeces®es ©Heeblej Je´Ceele nesles.

v v v

efnceyeeOee ÖeÀe@mìyeeF&ì (Frostbite)

yeHeÀe&Jej®eb mkesÀìeRie, [erHe ÖeÀerPej®ee cegye}keÀ JeeHej, Leb[er®³ee ceesmeceele[eWiejoN³eeletve efHeÀjCes Deµee ÒekeÀejecegUs veekeÀ Je keÀevee®eer ìeskesÀ Je nele Heeb{js He[leeleJe yeefOej nesleele. ³ee®ee OeeskeÀe Demee keÀer ©iCee}e l³ee®³ee jesiee®eer peeCeerJe®e nesleveener.

Jee{l³ee ÒeJeemee®³ee megefJeOee Je men}er ³eecegUs keÀeskeÀCeHeÆer, cegbyeF& Fl³eeoermeceµeerlees<Ce Òeosµeeleuîee }eskeÀebveener ns Leb[er®es HeefjCeece ceenerle DemeCes Deelee cenÊJee®esJe DeeJeµ³ekeÀ yeve}s Deens.

ÖeÀe@mìyeeF&ì ìeUCeb meesHeb HeCe GHe®eejebveer Jejb keÀjCeb keÀþerCe. jesie ìeUC³eemeeþerDeLee&le®e Jeeje Leb[erHeemetve mebj#eCe keÀjleer} Demes keÀHe[s JeeHejCes DeeJeµ³ekeÀ Demeleb.Leb[er JeeN³eeceO³es mJemLe He[tve jenCeb IeelekeÀ Demeleb. ÖeÀe@mìyeeF&ì Pee}suîee J³ekeÌleervesGyeoej JeeleeJejCeele }JekeÀj peeJeb Deved ns pece}b veenerlej yeeefOele Yeeie GIe[s þsJetve³es. yeeefOele Yeeie HetJe&HeoeJej ³esleevee, yejs nesleevee jkeÌle Jeeefnv³eeb®es ÒemejCe nesles Je³eecegUs KetHe Jesovee nesleele Je l³eemeeþer Heg<keÀUoe cee@HeÀeavemeejKes Deefleµe³e leerJe´JesoveeµeecekeÀ [e@keÌìjvee ÐeeJes }eiet }eieles. ³ee YeeieeJej metpe ³esles Je HeÀes[ Je Je´Ce³esleele. Hesµeer®ee veeµener neslees.

HeCe megowJeeves DeJe³eJe keÀeHetve ìekeÀC³ee®eer HeeUer keÀceer JesUe ³esles.peblegIve Deew<eOes DeeJeµ³ekeÀlee He[uîeeme Ðee³e®eer Demeleele. ÖeÀe@mìyeeF&ì ÒeceeCes®e

$eemeoe³ekeÀ DeeefCe peKecee Je yeefOejlee GlHeVe keÀjCeejer yeeye Heg<keÀUJesUe 15 DebµemeWìerûes[ leeHeceeveeKee}er} HeeC³eele yeg[tve DemeCes. ³eecegUs metpener ³esles DeeefCe Hee³ee®³eeHesµeer efvepeeaJe nesle peeleele. HeÀes[ner ³esleele. keÀener peeieer Hesµeer cejleele Je Het neslees.³ee}e ieBûeerve cnCeleele.

GHe®eej keÀjC³ee®es met$e efkebÀJee lelJe HeÀe@mìyeeF&ì ÒeceeCes®e Deens.ÖeÀe@mìyeeF&ìceO³es cemeepe-ceeef}µe ìeUe³e®eb Demeleb keÀenerJesUe efnHee@efjve

(Heparin) [e³ekegÀce@jerve (Dicumarin) ner Deew<eOes jkeÌleJeenerv³eeceO³es jkeÌle ieesþt ve³escnCetve osleele. keÀenerJesUe DeµeeÒekeÀejs nesCeeN³ee meJe& peKeceebJej lJe®ee jes<eCee®eer (Skin

Grafting) DeeJeµ³ekeÀlee Demeles. vvv

Page 40: M A U S A M I  A A J A R  Dr

68 69

S[med(DekeÌJee³e[& Fc³etve [sHeÀerefmeDevmeer efmev[^esce)

-Òeefle#eCe v³egvelee meb}#eCe-$eÝleg®e¬eÀe®es yebOeve ve HeeUCeeje DeÐe³eeJele jesie

je@keÀ n[meve veeJee®³ee ÒeefmeOo ne@}erJet[ DeefYevesl³ee®ee ³ee ieg{lece jesieevesce=l³et Peeuîeeveblej peieeleer} meejer ef®e$eHeìme=äer efo[cet{ Pee}er. keÀener efoJemeeveblejmHesveceO³es SkeÀe le©CeerJej ye}elkeÀej keÀjC³eemeeþer oesve leªCe GleeJeerU Pee}s Demeleeveel³ee leªCeerves efle}e S[med veeJee®ee jesie Pee}e Deens Demes meebefieleuîeeJej l³ee oesIeeleªCeebveer ‘megbyeeuîee’ kesÀ}e Deµee ieceleeroej nkeÀerkeÀle DeeHeCe Jele&ceeveHe$eele Jee®e}erDemes}! ne iet{ jesie keÀe³e Demelees les Heent ³ee.

Deepeleeiee³ele peieeceO³es meeOeejCe 1 keÀesìer ©iCeebvee ³ee jesiee®³ee pebletb®eeryeeOee Pee}er Demetve (HIV+ve) 7,18,894 }eskeÀebvee S[med Pee}e Deens. DecesefjkeÀe,³egjesHe Je DeeefÖeÀkeÀve osµeele ÒeecegK³eeves Dee{UCeeje ne jesie Deelee DeeHeuîee osµeelenerneneëkeÀej G[Jele Deens.

ne jesie (HIV-I) Jee (HIV-II) ³ee efJe<eeCet (HIV-III) ¿etceve ìer mes}ef}keÀesì^esHeÀerkeÀ Jne³ejme ìeF&He 3 DeLeJee Deeflemet#ce peerJeeCet (Jne³ejme) cegUs neslees.Gjese fOeä ûebLee rceO³es (Thymus) le³eej nesCeeN³ee }eefmekeÀe éesleHe sµeerceO³es(Lymphocytes) ³ee Jne³ejme®eer Jee{ nesles. l³eecegUs ³ee HesµeeR®eer jesieÒeeflekeÀej #eceleekeÀceer nesles. l³eecegUs ©iCe mebOeermeeOet (Opportunist) meb¬eÀecekeÀ jesieebvee yeUer He[lees.

yengleskeÀ ©iCe mece}wefiekeÀ (Homosexual)Demeleele. ceO³e DeeefÖeÀkesÀleer} keÀener©iCe efJe<ece }wefiekeÀ (Hetro Sexual) meg×e nesles. l³eecegUs m$eer³ee Je Heg©<eebceO³es nejesie meejK³ee®e ÒeceeCeele Dee{Ulees. efvekeÀ쮳ee }QefiekeÀ mebHekeÀe&veblej ³ee jesiee®ee Òemeejµeg¬eÀ efkebÀJee jslee (efmecesve Semen) ceeHe&Àle neslees. lemes®e ³ee jesiee®ee Òemeej jkeÌle JejkeÌleeHeemetve yeveefJe}suîee êJ³eeceeHe&Àle (GoenjCeeLe& peerJeêJ³e Plasma) neslees. l³eecegUsp³ee kegÀþuîeener ©iCeebvee DeeHeCe jkeÌle oslees efkebÀJee l³eeHeemetve yeveefJe}s}s HeoeLe& DeeHeCeGHe®eejeLe& oslees Demes }eskeÀ ³ee jesiee®es yeUer þª µekeÀleele. Debce}er HeoeLee&®³ee Deenejer

peeCeejs (Drug addicts) pes ©iCe les®e Fbpeske̵eve Je megF& JeeHejleele, lemes®e p³ee}e jesiePee}e Deens l³ee®³ee Heleer efkebÀJee Helveerme, DeHel³eeme S[med ne jesie nesT µekeÀlees.

³ee jesiee®es peerJeeCet, jkeÌle, jsle efkebÀJee µeg¬eÀ lemes®e }eU, DeÞeg Je }IeJeer³eeceO³es Dee{U}s Deensle Hejbleg Òemeej cee$e HeÀkeÌle jkeÌle, jsle efkebÀJee µeg¬eÀ ³ee ceeHe&Àle®eneslees. ne jesie efvekeÀ쮳ee mebHekeÀe&ves neslees. vewmeefie&keÀ mebHekeÀe&ves nesC³ee®eer µeke̳eleeyengOee vemeles®e.

³ee jesieeyeeyele®eer meJee&le $eemeoe³ekeÀ yeeye cnCepes ³ee®es peblet µejerjele efµeªvel³eebveer µejerjele keÀe³ece®eer þeCe ceejuîeeHeemetve (HIV+ve) les jesiee®eer }#eCes efomesHe³e¥lekeÀener Je<ex }eiet µekeÀleele. Demes HIV+ve Hejbleg AIDS ve Pee}s}s jesieer pebletb®ee Òemeejcee$e cegkeÌleHeCes keÀjle jenleele. HIV+ve J³ekeÌleer efJeµes<e jkeÌle leHeemeC³eebefµeJee³e DeesUKeCesµeke̳e vemeuîeeves Kee}er} ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e³eespevee DeeJeµ³ekeÀ Deens.

1. efyeveOeeskeÀ mebYeesie (Safe Sex)ë µejerj mebyebOeekeÀjerlee µeke̳elees SkeÀe®eJ³ekeÌleerµeer SkeÀefveÿ jeefn}s Heeefnpes. ns µeke̳e vemeuîeeme efvejesOe®ee JeeHejkeÀjCes Del³eeJeµ³ekeÀ Deens.

2. J³ekeÌleerb®es jkeÌle Je µejerjeleer} Flej m$eeJeebµeer mebHeke&À ³esT µekeÀCeeN³ee }eskeÀebveeGoe.ë [e@keÌìj, veme&, Jee@[&yee@Fpe, Òe³eesieµeeUe leb$e%e F. }eskeÀebvee keÀesCel³eenerJ³ekeÌleer®³ee Deµee êJ³eebµeer mebHeke&À ³esC³ee®eer µeke̳elee DemeCeejer Òel³eskeÀ ke=ÀleerkeÀjleevee neleele jyejer Jee H}@efmìkeÀ®es neleceespes Je Debieele SÒeve Jee ieeTveIee}Ces DeeJeµ³ekeÀ Deens. Deµeer µeke̳elee HeÀej®e peemle DemeCeeN³eeµeuîeef®eefkeÀlmekeÀebveer DebieeJej H}@efmìkeÀ®es DeeJejCe, [esȳeebvee Òeeflej#eelcekeÀkeÀe®ee osKeer} Iee}Ces Del³eeJeµ³ekeÀ Deens.

³ee yejesyej ns ner }#eele þsJeeJes keÀer meeO³ee mebHekeÀe&ves ³ee jesiee®ee Òemeej neslevemeuîeeves HIV+ve J³ekeÌleeRvee Jee AIDS ®³ee jesi³eebvee JeeUerle ìeketÀ ve³es.

³ee jesi³ee®³ee DemeeO³e mJeYeeJeecegUs Deµee jesi³eeb®eer ceeveefmekeÀ efmLeleer HeÀej®eveepetkeÀ Pee}s}er Demeles DeeefCe l³eebvee efo}emee Je menkeÀe³ee&®eer iejpe Demeles. jesiee®esmJeªHe, l³ee Heemetve ye®eeJee®eer keÀeUpeer l³eebvee mecepeeJetve osTve ceie l³eeb®³eeµeerDeefOekeÀeefOekeÀ meeceev³e J³eJenej þsJeeJee.

³ee jesiee®eer }#eCes Kee}er} ÒekeÀej®eer Demeleele. leeHe ³esTve je$eer Ieece ³esCes,

Page 41: M A U S A M I  A A J A R  Dr

70 71

Jepeve keÀceer nesCes, oerIe&keÀeU efìkeÀCeeje Deeflemeej nesCes. }meerkeÀe ûebLeer®eer (Lymphnode)

}#eele ³esF&} Deµeer Jee{ nesCes. JewÐekeÀer³e GHe®eejeme ve pegceeveCeeN³ee leeW[eleer} keÀJekeÀe®ee(Fungus) mebmeie& nesCes ner }#eCes kesÀJeU S[med®eer®e vemetve efJeefJeOe ÒekeÀej®³eekeÀke&ÀjesieemeejK³ee jesieeb®eerner Demet µekeÀleele. p³ee ©iCee}e ³ee jesiee®eer HetCe& yeeOee neslesl³eeb®³ee jkeÌleele GjesefOeä ûebLeerceO³es (Thymus) le³eej nesCeeN³ee }efmekeÀe éesleHesµeeR®esÒeceeCe KetHe®e keÀceer Pee}s}s Dee{Us} lemes®e menmee ve nesCeeN³ee keÀJekeÀ Je Jne³ejme³eecegUs nesCeeN³ee v³egceesefve³eemeejK³ee jesiee®es ÒeceeCeDeefOekeÀ mJe©Heele Dee{Ules. lemes®e³ee ©iCeeceO³es keÀesHeesmeermed meekeÀexcee (Kaposis Sarcoma) ef}bHeÀescee (Lymphoma)

#e³ejesie ³ee jesiee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.

p³ee ©iCeeceO³es ³ee jesiee®eer ÒeefleêJ³es (Antibodies) DeefOekeÀ ÒeceeCeeJejDee{Uleele Demes ©iCe ce=l³et®es yeUer nesT µekeÀleele. ner ®ee®eCeer Elisa S}ermeeveeJeeves DeesUKe}er peeles. ³ee ®ee®eCeerveblej ³ee jesiee®eer Kee$eer Jesmìve& y}e@keÀ (West-

ern Blot Test), ìsmì Fc³etveesHeÌ}esjmevme ìsmì Fl³eeoer mJe©Hee®³ee ®ee®eC³eebveer kesÀ}erpeeles. F}skeÌì^esve cee³e¬eÀesmkeÀesHe (met#ceoµe&keÀ) Kee}er ne Jne³ejme efomet µekeÀlees, HeCener Del³eble JesU KeeCeejer Je Deefleµe³e Keef®e&keÀ Deµeer yeeye Deens ³eecegUs µejerjeleDeefOekeÀ ÒeceeCeeJej Dee{UCeejer ³ee jesiee®eer ÒeefleêJ³es ns ³ee jesiee®es lemes®e ©iCe mebmeie&pev³eDemeuîee®es ÐeeslekeÀ Deens.

³ees jesieemeeþer Jesµ³ee, efnpe[s, Drug addicts, mece}QefiekeÀ }eskeÀebJej }#eþsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. cegbyeF&, efo}Áer, keÀ}keÀÊee Deµee µenjebceO³es Hejosµeer }eskeÀeb®eerKetHe ³es-pee Demeles Deµee efþkeÀeCeer DeefOekeÀ }#e þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ieesJee,ef$eJeWêce meejK³ee µenjebceO³es meceêefkeÀveeN³eeJej efnHHeer Je Flej }eskeÀeb®eer (Drug ad-

dicts Debce}er HeoeLee&®³ee Deenejer ies}s}s) Jemleer pesLes DeefOekeÀ Deens Deµee efþkeÀeCeernerkeÀ[keÀ vepej þsJeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.

DeeHeuîee osµeeceO³es Deboepes SkeÀ keÀesìer mece}QefiekeÀ Je leerve keÀesìer mece}QefiekeÀJe efJe<ece }QefiekeÀ Deensle. Deµee ®eej keÀesìer peveles}e ³ee jesiee®eer yeeOee nesT µekesÀ}Demee }e} kebÀoer} oeKeJe}e ies}s}e Deens. cegbyeF&meejK³ee µenjele yejs®e ÞecepeerJeerDemes Deensle keÀer p³eeb®eer kegÀìgbyes HejÒeebleele Deensle Je Deµeeb®ee efnpe[îeeb®ee mebyebOeKetHe®e ÒeceeCeeJej Dee{Ulees DeeefCe ³eecegUs ³ee jesiee®ee HewÀ}eJe KetHe ÒeceeCeeJej nesTµekesÀ}. Jesµ³ee Je efnpe[s ³ee jesiee®es IeelekeÀ meb®e³eer Deensle ns cee$e Kejs. YeejleemeejK³ee

iejerye osµeele p³ee leNnsves Fbpeske̵eve Je met³ee¥®es efvepe¥letkeÀerkeÀjCe kesÀ}s peeles les HeÀej®eYe³eeJen Deens. SkeÀoe®e JeeHejC³eemeeþer Deme}s}er H}emìerkeÀ®eer [ermedHeespesye} efmejeRpesmeefkeÀleer [e@keÌìj JeeHejleele? efkebÀJee JeeHejCes HejJe[t µekeÀles? ne ceesþe Òeµve Deens. meJe&jkeÌleHes{îeebceO³es }eskeÀ jkeÌleoeve keÀjleele Deµ³eeb®eer ³ee jesieemeeþer ®ee®eCeer keÀjCesDeeJeµ³ekeÀ Deens. DeeHeuîee osµeele. Kes[îeeceO³es ieeWoC³ee®eer (ì@ìtFbie Tattooing)ÒeLee KetHe ÒeceeCeeJej Deens Je p³ee meg³eebveer ieeWo}s peeles l³ee®es efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀesCeer®ekeÀjle veener. ³eevesner ³ee jesiee®ee PeHeeìîeeves Òemeej nesT µekeÀlees.

iego}QefiekeÀlee (Anal Sex) ìeUCes, Fbpeske̵eve®³ee met³eeb®es J³eJeefmLeleefvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀjCes, jkeÌleoeve keÀjCeeN³ee ceeCemeeb®eer ³ee jesieemeeþer ®ee®eCeer keÀjCeslemes®e Jesµ³eeieceve ve keÀjCes efkebÀJee Helveerµeer SkeÀefveÿ jenCes ns cenÊJee®es þj}s Deens.DeeHeuîee osµeeceO³es jespe oesve HetCee¥keÀ SkeÀ efÜleer³eebµe }eKe }erìme& jkeÌle ieesUe kesÀ}speeles lej ³ee jesiee®eer ®ee®eCeer efkeÀleer ÒeceeCeeJej µeke̳e Deens nener ceesþe Òeµve Deens.

AIDS ®³ee jesi³eeb®eer ÒeeflekeÀejµekeÌleer HeÀej®e keÀcepeesj Pee}s}er Demeuîeeves,yeeOeerkeÀ Pee}suîee jesi³ee®es efJeJekeÌleerkeÀjCe (Isolation) keÀªve l³ee®eer Jesieȳee Kees}erlemegÞeg<ee keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. [e@keÌìme&, vemexme Je FefmHeleUeleer} efJeefJeOe keÀeceieejJe jesi³eeme YesìeJe³ee}e ³esCeeN³ee }eskeÀebveer keÀeHe[er cegKeJeìe (ceemkeÀ Mask) JeeHejCesDeeJeµ³ekeÀ Deens. iejesoj eqm$e³eebveer ©iCeeb®eer µegÞet<ee keÀª ve³es. veenerlej l³eebveemee³e®eescesie@}es Jne³ejme®eer yeeOee nesTve nesCeejs DeHel³e DeHebie, efJeHetHe efkebÀJee efJeke=ÀlenesT µekesÀ}. ©iCee®eer megÞeg<ee kesÀuîeeveblej meeyeCeeves mJe®í nele OegCes DeeJeµ³ekeÀ®eDeens. p³eeb®ee ©iCeeb®eer LegbkeÀer, jsle, ceeefmekeÀ HeeUerleer} m$eeJe, Het, jkeÌle ³eeb®ee mebHeke&À³eslees l³eebveer jyejer neleceespes, cegKeJeìe Je ieeTve (DebiejKee) JeeHejCes peªjer®es Deens,lemes®e Fbpeske̵eve efmejeRpesme®es efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. He@Lee@}e@peer}@yeesjìefjle keÀece keÀjCeejs }eskeÀ, [Wìermì Fl³eeoer }eskeÀebveer peeieªkeÀ jenCes DeeJeµ³ekeÀDeens. 0.1 ìkeÌkesÀ HeÀe@ce&}ef[neF&[ves efvepe¥letkeÀerkeÀjCe nesle veener. FLesvee@}, mees[er³ecene³eHeeskeÌ}esjeF&ì ³ee êJeeveer efvepe¥letkeÀerkeÀjCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.

SkeÀoe jesie Peeuîeeveblej HetCe& yeje nesF&} Demee GHe®eej DeÐeeHe Gye}yOe veener.

Dee³egJexole%e Demes cnCeleele keÀer l³eebvee nes jesie veJeerve veener. megÞetmebefnlesleveceto kesÀ}s}e ne jesie meJe& jesieeb®ee jepee vemetve les S[med®e Deens Demee l³eeb®ee oejeDeens Deepeleeiee³ele iegCekeÀejer þjs} Demee Dee³egJexoele GHe®eej GHe}yOe Deens DemesJeeìle veener.

Page 42: M A U S A M I  A A J A R  Dr

72 73

Jesµ³eeJ³eJemee³e keÀe³eosµeerj keÀªve, l³eeb®eer JesUesJesUer JewÐekeÀer³e leHeemeCeer keÀjCescenÊJee®es Deme}s lejer ns efkeÀleHele µeke̳e Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjeJe³eeme nJee. lemes®eDeeblejjeä^er³e ÒeJeeme keÀjleevee ÒeJeemeer S[medHeemettve cegkeÌle Deens Demee JewÐekeÀer³e oeKe}eDemeCes mekeÌleer®es keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.

Lees[ke̳eele HTL VIII ¿ee Jne³ejme®ee ne Ye³eevekeÀ le[eKee ®egkeÀJee³e®ee Demes}

lej megmebmke=Àle Dee®eej-efJe®eej DeeefCe mejkeÀejer HeeleUerJeªve meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®eer ³eesi³e leer

keÀeUpeer ³eekeÀ[s DeefOekeÀ }#e HegjJee³e}e nJeb!Jej meg®eefJe}suîee GHe®eejebkeÀ[s [esUmeHeCes Heentve meleke&À Je peeieªkeÀ nesCes Je mejkeÀej}e

³eesi³e HeeJe}s G®e}C³eeme Yeeie Hee[Ces ns Jee®ekeÀeb®es keÀle&J³e Deens. met%e Jee®ekeÀebme JesieUsmeebiee³e}e vekeÀes®e.

v v v

efnJeeȳeeleer} Deenej - efJenej

Yeejleeleer} yeN³ee®eµ³ee Yeeieele efnJeeUe ne meJee&le Deeuneooe³ekeÀ $eÝlet Demelees.nJesle ÒemeVe ieejJee Je nJee eflelekeÀe oceìHeCee Deme}e keÀer keÀece keÀje³e}e Keje Glmeen³eslees.

men}er keÀe{e³e}e, mvesnmebces}ve keÀje³e}e, He³e&ìvee}e pee³e}e, J³ee³eecekeÀªve Debie keÀceJee³e}e ne $eÝlet meJeexÊece.

cenejeä^ele HeþejeJejer} Yeeieele yejer®e Leb[er He[les Je Leb[er®³ee }eìsle mJeleë®esLeb[erHeemetve j#eCe keÀjC³eeme DemeceLe& Je µeejerefjkeÀ ¢äîee keÀcepeesj (Goe.ë ceg}s,eqm$e³ee,Je=×) Deme}suîeebvee DeefOekeÀ $eeme neslees. cegbyeF&®³ee Yeeieele Leb[er ceeHeÀkeÀ ÒeceeCeeleDemeles.

Leb[erceO³es meebOesogKeer nesCes, lJe®ee ª#e nesCes ns $eeme yeN³ee®e peCeebvee nesleele.µejerj Leb[ nJes®³ee mebHekeÀe&le DeefOekeÀ ³esT ve osCes, meebO³eebvee J³ee³eece (³eesieemeve F.)osCes. lJe®es}e les}eves ceeef}µe keÀjCes ns GHee³e keÀjC³eemeejKes Deensle. ³ee efoJemeelepeceerve ieej nesles. lesJn Hee³eele eqm}Heme& JeeHejeJeer l³eevesner Hee³eogKeer keÀceer nesles.DeeJeµ³ekeÀlesÒeceeCes iejce keÀHe[îeeb®ee JeeHej keÀjeJee. ieesOe[er, jpeF& Jee }eskeÀjer®es keÀHe[sHejJe[le vemeleer} lej SkeÀeJej SkeÀ Demes oesve keÀHe[s Iee}eJes. lemes®e PeesHeleevee oesveHeebIeªCes I³eeJeer. oesve keÀHe[îeebleer} nJes®ee Lej ne G<Celes®ee GÊece ogJee&nkeÀ DemeuîeevesLeb[er keÀceer Jeepeles.

³ee efoJemeele Pee[eb®eer HeevePe[ nesles Hejbleg leer Jemebleeleer} yeneje®eer HetJe&le³eejerDemeles. HeµetHe#eer osKeer} DeefOekeÀleë DeeHeeHeuîee DeemeN³ee}e jenCes Hemeble keÀjleele. lesmeg×e Jemeblee®eer ®eent} }eielee®e cegkeÌle efJen© }eieleele. DeeHeCemeg×e IejkegÀ}eleDeefOekeÀ JesU keÀe{Ces Hemeble keÀjlees.

³ee nJesle keÀ[keÀ[tve YetkeÀ }eieles. YejHetj Je ®eebie}s®egbie}s, iejceeiejce KeeC³eemeDeefOekeÀ cepee ³esles. pesJeCeele iees[, Deebyeì, Keejì ³ee ®eJeer®³ee HeoeLee¥®ee cevemeeskeÌleGHe³eesie I³eeJee. iegUHeesUer, leerUiegU, ef[bkeÀ}e[t, efKe®e[er (letHe Iee}tve), ceìve,ceemes, Deb[er, otOe, letHe ³eeb®ee Lees[e nele mees[tve mecee®eej IesC³eeme njkeÀle veener.

³ee efoJemeeble les}, GìCes }eJetve DeebIeesU keÀjeJeer meeyeCee®ee JeeHej keÀceerkeÀjeJee cnCepes lJe®es®ee ª#eCeCee ìUlees. Dee³egJe&soele ìeUtle les} efpejJeeJes Demescnì}s Deens.

Page 43: M A U S A M I  A A J A R  Dr

74 75

le=Hle Je ÒemeVe ceveeves J³ee³eece keÀjeJee. OeeJeCes, peesj, yewþkeÀe, Heg}DeHemed,³eesieemeves Demes J³ee³eece keÀjeJes. Hee½eel³e osµeele keÀ[eke̳ee®³ee Leb[ercegUs Heg<keÀUpeCeceÐeHeevee®ee Deevebo }gìleele. Dee³egJexoeceO³esner keÀener efþkeÀeCeer ceÐeHeeveeefJe<e³eerDevegketÀ}lee oµe&efJe}s}er Deens. Hejbleg ne G}ÁsKe DeefleefjkeÌle ceÐeHeevee®³ee meceLe&veemeeþerJeeHejCes DeelceIeelekeÀer Deens.

Yeejleeleer} ceÐeHeeve ns yeN³ee®e Debµeer meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀJeiewjs efJeefJeOe efJeke=ÀleeR®es Òeefleefyebye Deens. efvejesieer Deeveboe®ee DeefJe<keÀej veener.

l³eecegUs Leb[erceO³es ceÐeHeeve keÀjCeeN³eebveer Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®eemeoYe& ve efJemejC³ee®eer o#elee I³eeJeer.

Leb[er®³ee efoJemeele GÊej Yeejleele efHeÀjleevee peeieespeeieer µeskeÀesìîee efomeleele.Hebpeeye, efo}Áer Jeiewjs efþkeÀeCeer ®evee-yeìgje, ®evee-cemee}e, ieepej n}Jee, lebogjer ef®ekeÀve¿eeb®ee IeceIeceeì Demelees.

HeCe ³ee®e Yeeieele µeerle }eìs®es yeUer He[uîeelesner DeeHeCe Jee®elees. SskeÀlees.meoes<e IejyeebOeCeer ³eespevee efle®eer Yeä Je DeHegjer Debce}yepeeJeCeer ³eecegUs Heg<keÀUebvee

Leb[erHeemetve mebj#eCe efceUle veener Je HeefjCeeceer Heg<keÀUpeCe ce=l³etcegKeer He[leele.nJesceO³es kesÀJeU leHeceeve ne efvekeÀ<e }eJetve Leb[er®³ee leerJe´les®eer keÀuHevee ³esle

veener. Wind Chill Factor (JeeN³eecegUs GlHeVe nesCeejer DeefleefjkeÌle Leb[Jelee) DeeefCenJesleer} Deeê&leener O³eeveele IesCeb DeeJeµ³ekeÀ Deens.

Leb[er®³ee efoJemeeceO³es SkeÀ DeHeefjne³e& yeeye cnCepes DeebIeesU ve Ie[Ceb DeeefCekeÀHe[s Oegle}s ve peeCeb! HeefjCeeceer [eske̳eele keÀeW[e GJee nesCes, yeekeÀer Debiee}e Keªpe,iepekeÀCe& Jeiewjs lJe®es®es jesie nesCes Jeiewjs Leb[erHeemetve DeHegjs mejb#eCe efceUCeeN³ee }eskeÀeblemeje&me Dee{Uleele.

ne osKeer} meoes<e Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ JeeieCegkeÀer®ee HeefjCeece Deens.keÀeµceerjceO³es ieȳeele µesie[er yeebOetve JeeJejC³eeleer He×le nesleer. keÀener þerkeÀeCeer

Depetve Deens. Leb[erJej ceele keÀjC³ee®ee ne pegvee Je ªU}s}e GHee³e Deme}e lejerµesie[îeeb®ee (keÀeµceerjceO³es efle}e keÀebûeer cnCeleele) Deµee JeeHejecegUs keÀebûeer ke@Àvmejneslees Demes Dee{Utve Dee}s Deens.

Lees[ke̳eele meebiee³e®eb lej keWÀê Je jep³e mejkeÀejebveer efJeefJeOe Òeosµeeleer} IejyeebOeCeer, jmles yeebOeCeer Jeiewjs®³ee ³eespevee Je Debce}yepeeJeCeer keÀjleevee nJeeceevee®eeIeìkeÀ efJemejlee keÀecee ve³es. l³ee®eÒeceeCes }eskeÀebveerner ³eeyeeyeleerle peeieªkeÀ jentveHeeJe}b G®e}e³e}e nJeerle.

v v v

PROFESSIONResearch, workshops, counseling, guest lecturers, writing (researchpapers, articles and books), radio talks, public talks in the area ofTOTAL STRESS MANAGEMENT (TSM).

QUALIFICATIONSM.B.B.S, (October 1973, Poona University)M.D., (December 1980, Bombay University, with rank)F. I. C. G., (Fellow of the Indian College of Gerontology, Bombay)F. F. F. B. M. S. (Foreign Faculty Fellow in Basic Medical SciencesMedical, University of south Carolina U. S. A)

BOOKS PUBLISHED

English Books1) STRESS

Understanding & Management - A Way to Total Well BeingBhalani Publishing House, 11 Mavawala Building, Opposite K.E.M.Hospital, Parel, Mumbai - 400 012. Phones : 413 7650 and417 1660.

2) Conceptual Stress and its ManagementBhalani Publishing House, 11 Mavawala Building, Opposite K.E.M.Hospital, Parel, Mumbai - 400 012. Phones : 413 7650 and417 1660.

3) Holistic HealthThe more complete concept of health important in overcomingstress. (For Private Circulation)

4) Health in GeetaConcepts in Geeta useful in gaining holistic health and Total StressManagement. (For Private Circulation)

5) Textbook of Physiology ( co-author, Ed. Bijlani)Jaypee Brothers, Medical Publishers (P) Ltd., New Delhi - 110 002,INDIA.

6) Holistic MedicineComplication of Articles on holistic medicine, which includeconcepts in alternative systems of medicine useful in Total StressManagement (TSM).

DR. SHRINIWAS JANARDAN KASHALIKAR

Page 44: M A U S A M I  A A J A R  Dr

76 77

7) Complication of Articles on SexologyA way to overcom the stress resulting from sexual suppression,abuse, misconceptions and dilemmas.(For Private Circulation)

8) Smiling Sun

9) The Art of Teaching Medicine (Co-authored)Medical Educational Techonology (MET) cell.Seth G. S. Medical College and K. E. M. Hospital, Parel,Mumbai - 400 012.

10) NamasmaranThe traditional way of stress management (For PrivateCirculation)

11) A Compilation of Articles on Social IssuesA way to overcome and intellectual and emotional conflicts.(For Private Circulation)

Marathi Books12) keÀecepeerJeve - %eeve DeeefCe meceeOeeve: (Scientific and practical)

understanding solution to overcome the miserable stress, result-ing from secual suppression, abuse, misconceptions and dilem-mas. 6th Edition.

13) LekeÀJee Iee}Jee - mHegÀleea efceUJeeScientific Understanding and practical solutions to acquirepositive health. 5th Edition.

14) ceesmeceer Deepeej ë (Seasonal Diseases and Their Treatment)

Co-Authors : Dr. K. P. Kulkarni and Dr. P. A. Shikarkhane.

15) JewÐekeÀer³e J³eJemee³e - J³eJenej Je O³es³eVyavahar Aani Dhyeya (Ideal and Practical Aspects ofMedical Practice)

16) veecemcejCe

17) keÀeceefJe%eeveCo - Authored

18) cnCepes keÀe³e nesles?Tridal Prakashan, Prarthana Samaj, Girgaon,Mumbai - 400 004. Phones : 3850192 and 3856792.

19) mec³ekeÀ JewÐekeÀTridal Prakashan, Prarthana Samaj, Girgaon,

Mumbai - 400 004. Phones : 3850192 and 3856792.

20) menm$eves$eA new understanding of the World Famouse Hymn Vishnu

Sahasranamd useful in gaining holistic health.

22) mebHetCe& Deejesi³eemeeþer veecemcejCeTraditional method to overcome stress and get Holistic Health.

23) Deejesi³ee®ee DeejmeeEvalution of stress and ill health.

24) met³e&µeesOeNovel on the life of Radical Youths.

25) YeesJejeReminiscences of Sociomedical work in village. 2nd Edition.

26) efieefveefHeieCo - Author: Laxman Londhe

27) leCeeJecegkeÌleermeeþer GHe³egkeÌle }sKe28) DecesjerkeÀveeb®³ee Deblejbieele

(Reminisceces of stay in U. S. A.)

29) ®ewlev³emeeOevee (men}sKekeÀ - [e@. Heg<keÀj efµekeÀejKeeves)30) MeebYeJeer

A novel most useful for stressed individuals.

31) DebkegÀj

HINDI BOOKS

32) Deejesi³e keÀe jepeceeie&Traditional way of overcoming stress.

33) Be Successful in Examination.34) Practical TSM

Page 45: M A U S A M I  A A J A R  Dr

78 79

35) veJeûenmlees$eWebsite : http:www.superliving.netEmail : [email protected] HELD PRESENTLYRecognized Postgraduate teacher for M. D. Physiology course.Recognized University examiner for M. D. Physiology examination.Professor in Charge of Central Library and Associate Professor,Seth G. S. Medical College and K.E.M. Hospital, Mumbai - 400 012. LifeMember, Association of Physiologists and Pharmacologists of India (APPI)

FELICITATIONSFeliciated at the hands of Mayors of Mumbai and other organizations.

AWARDS AND HONOURSHost institution and Home Institution awards and certificate of distinctionby ECFMG (USA).

ARTICLES ON PHYSILOGY / RELATED TOPICS1. Disese processes - A Holistic Perspective Medifacts Vol. 14, 1995.2. Diagnosis : A Holistic Perspective Medifacts Vol. 15, 1995.3. A Holistic Perspective of possible mechanisma of cars in

Homeopathy.Medifacts. Vol. 16, 1995.

4. Holistic Insight into the possible mechanisms of health Promotion &Healing in YogaMedifacts Vol. 18, 1996.

5. Holistic Insight into the possible mechanisms of health Promotion &Healing in YogaMedifacts Vol. 19, 1996.

6. Holistic Insight into Locimotion and Health PromotionMedifacts Vol. 20, 1997.

7. Holistic Concepts of Emotions (Part 7)Medifacts Vol. 21, 1997.

8. Holistic Aspects of Promotion of Emotional Health & PerformanceMedifacts Vol. 22, 1998.

9. Holistic Concepts of Health in Geeta, Chapter 1Medifacts Vol. 23, 1998

10. Holistic Medicine MedicineMedifacts Vol. 12, 1994

11. Human Existence - A Holistic ConceptMedifacts Vol. 12, 1994.

12. Yoga in Health, Disease and other phases of life Havyaka(Medicine)

13. Physiological Aspects of Hyper TensionMedifacts Vol. 2, 1989.

14. The Significance of Physiological Consideration in the Study ofTuberculosis

Medifacts Vol. 1, 199815. Physiological Mechanisms involved in secretion of HCI in stomach

Medifacts16. All important sex Manas times17. The sshh topic Manas times18 Guild spoils sex Manas times19. Sex can be rejuvenating Manas times20. Is Celibacy harmful Manas times21. Maximising pleasure Manas times22. Love Vs Lust Manas times23. I am short but can I be sexy?

18 articles in Tarun Bharat on Holistic health.5 articles in Lokaprabha on Holistic medicine.

PAPERS

1. A Common Denomination in the Pathogenesisi of Asthama.Medical Hypotheses, (1988) 27, 255-259, Longman Group U. K. Ltd.,1988.

2. An explanation for the Development of Decussations in the CentralNervous System. Medical Hypotheses (1987), Longman Group U.K.Ltd., 1988.

3. The teaching of Physiology for medical students-A perspective. TheIndian Journal of Medical Education Vol. XXVIII No. 2-3 May-December, 1989, Page 3-7

4. The Pathological Aspects of Malethion Carbaryl, Lindana andPyrethroids.

5. An Evalution of two of the available studies on pesticides poisoning.6. Role of Mn++ in Ouabain Induced Cardiac Arrythmias. Issues in

Environment Health. The case of Pesticides.

ABSTRACTS

1. Repelling activity in neutonal loop. An important determinant inorganisation of neurons in central nervous system. Volume - 27,Number 5, XXIX A. C. APPI.

2. Offactory system influences immune system and its developmentIndian Journal of Physiology & Pharmacology, Vol. 32, No. 5.

3. Yoga in medical educationI.A.A.ME 1st Annual Conf. Mumbai - 27th/29th Jan., 1992.

4. A comparative study of the absolute eonsinophil count in full termand premature infants at Birth and at the end of one month. IndianJournal of Physiology & Pharmacology, Supplement -1 Vol. 29,No. 5.

5. Fitness Clinics - A teaching methodF : IC : 68, 42nd Annual APPI 1996 Conference.

6. Practcal courses in PhysiologyF : IC : 68, 42nd Annual APPI 1996 Conference.

Page 46: M A U S A M I  A A J A R  Dr

80 81

GUEST LECTURES1. Staff Society, KEM Hospital - “Stress”2. Holistic Health (IMA) Miraj.3. Health in Geeta - Khamgaon4. Holistic Health - Sangli (Medical Association of Alternative therapy)5. Holistic Health - Dombivali (Ashray)6. Holistic Health - Dadar (Yogavidya Niketan)7. Over 20 Lectures on All India Radio (Doctor Apylya Bhetila)8. Holistic Health - Lions Club - Sawantwadi.9. Holistic Health - Ayurveda College - Sawantwadi.10. Compering Health Programmes - Doordarshan, Mumbai.

CONFERENCE ATTENDED ETC.1. International Conference on Neuroscience, 14th Sept.1996

(Washington, USA)2. Panel Member, Workshop an Assessment in Medical (Physiology)

AIIMS, 14th to 16th Dec., 1987.3. LIFE programme, Mumbai.4. APPI - National Conference - presented a paper BJMC, Pune.5. Update Ayurveda - CGM College, Mumbai- Nov. 26-27, 1988.6. ISHA - course for health administrators, Bangalore - Sept. 11-15,

1989.7. APPI - National Conference - SCB Med. College, Cuttack.8. AVPI - presented a paper - 25-28 Dec., 1996. Annual Conference

27-29 Dec., 1985 - Culcutta, Presented paper.9. National Course on Educational Science Technology for the

teachers in Health Professionals, PGIMER - 4th March - 13th March,1992, Chandigarh.

ACTIVITY OF SOCIAL BENEFITGave medical and social services1. 1975 to 1978 - Adeli (Village in Sindhudurg district)2. Mill workers during strike 1982.3. School for blindness.4. Madan Cottage Slums - Bhandup (W).

OTHER ACADEMIC ACTIVITIES1. Fellow of Indian College of Genontilogy2. Foreign faculty fellow in basic medical sciences with certificate of

distinction and luncheon in honour, MUSC (SC), ECFMG (USA)3. Feliciated at the hands of Mayor 1985, 86, 88.4. Professor in charge of Library (GSMC & KEMH)5. M.D. with a speciall certificate of rank.6. Examiner and Teacher for M.D. (Physiology)7. Feliciated by Dnyanadhara Education Institute, Mumbai.

OTHER WORKSeveral articles and interviews on social issues published in newspapertsmagazines, weeklies etc. from time to time in Hindi, Marathi & English