Nov 2017 Vol-7

3

Ga Nhpaw

Edita Nsen

Kun Dinghku hpe N Ngwi N Pyaw Shangun ai

Manghkang n pawt ni.

Kaja ai Hku Myit ai Lam

Ma Chyangai Ni a Baw Kara Shakrin ai Lam

Family Planning

Mahkum Kanu Langai Chye Ging Chye Mai ai Lam Ni

Teng Man San Seng ai hte Daw Jau ai Lam

American Mungdan hta Teng Byin ai Mabyin Langai

Tsang 10 Awng Da Sai Ramma Ni a Matu Hpaji

Matut Sharin Mai ai Jawng Ni

4

6

8

14

17

26

34

44

50

55

MALAWM NI

Ram Ningshawng

4

GA NHPAW

‘Small Places and Large Issues’ hte ‘think global-ly and act locally’ ngu ai ndai ga yan lahkawng gaw anhte a wunpawng buga hte grai nan

shabung da ai ga yan ni re ngu mu mada ai. Dai ni na anhte a wunpawng buga hta byin nga ai mung masa, hpyen masa, shinggyim nga pra masa, galaw lu galaw sha, hkamja lam hte hpaji byengya lam hta jan jan rai hkra shakut yang pyi maigan mungdan, kaga amyu ni a lahkam de shachyut dep lu na n loi la nga sai. Dai ni anhte Wunpawng amyu sha ni mun kahtap hpyen yen tsin yam hta hkrum sha ai hte hpyen masa hku, mung masa hku hte mungkan mungsan mung masa hte prat a maw ru tsin yam ni hpe hkrum hkra nga ga ai.

Dai zawn mayak law law, shakut ra ai lam law law, galaw ra ai lam law law kaw na ramma ni a hpaji lam, machye machyang lam, akyang lailen, nanghpam lusha, shang gumhpraw nga ai bungli n lu ai lam ni law law hte mung hkrum sha nga ga ai. Hpa baw wa she shawng hta galaw na re pyi myit yu yang kalang lang grai myit hkyi lit li ai lam ni byin ai. Ramma ni mung kaba ai ni, anhte a hpu shawng hpu ba ni hpa n lu galaw da ya ai nga mara chye shagun nga ga ai zawn, anhte a kanu kawa, hpu shawng hpuba ni mung ya na ramma ni gaw hpaji lam hta mung atsawm n kam shakut, bungli mung n kam shakut, lagawn lamawn, namhpam lusha, ana ahkya machyi makaw hte sha hpring, htunghkying lam mung

Nov 2017 Vol-7

5

n hkaja, tinang ga hpe mung atsawm n chye shaga nga nna chye tsun nga ga ai. Kadai ra n ra, kadai lit la n la hpe sha jawm tsun chye ga ai. Dai ni kadai hpe mara shagun na…. ? kadai mung kade ntsa kaw lit nga ai ni re sha n ga amyu hpe pawn ba na, amyu a matu magam bungli galaw na, shawa law law hpe mai kaja ai lam de lam madun na hte masha law law a matu akyu galaw na gaw anhte yawng a lit rai nga ai. Lit nga ai ni hkrai re ngu ai hpe chye na hkap la jawm shakut ra nga ai. Tinang chye ai kaw na, tinang chye ai kaw sikhkwi ngu rawt tsap let ningshawng tai, lit la chye ai amyu sha ni she tai wa ra sai….ramma ni mung myit su myit hprang rai nna tinang chye ai, tinang dang ai shara kaw nna rau ta gindun sa wa ra ai she rai sai. Aput angun, shada mara tam hkat nga ai baw ten nrai sai.

Ndai ‘Ram Ningshawng’ mung ramma ni nan tinang chye ai shara kaw na jut myi hku shakut ai magam bungli a adaw achyen langai rai nna ramma ni a matu, amyu sha ni a matu akyu rawng ai lam she rai wa u ga, jut mi hta sha pyi ninghtoi tai ai wan sau hpring ai pyendin kasha zawn ninghtoi ninghkaw ni hpe jaw ya ai laika buk rai wa u ga ngu myit mada dat nngai.

La RipExécutive DirectorKachin Development Group

Ram Ningshawng

Editor Nsen

Myu sha langai ngang grin galu kaba rawt jat wa lu na matu gaw Laika hpaji mung ah-kyak madung langai rai nga mali ai. Ndai

zawn Myu sha ni a ngang grin galu kaba wa na lam hte Mungdan bawng ring rawt jat wa lu na matu mungdan sha ni a myit masa bawng ring rawt jat galu kaba wa na gaw ahkyak dik htum rai nga ai. Mung-dan sha ni a myit masa bawng ring wa na matu gaw laili laika law law hti hkaja ai lam (Hpaji lam) mung ahkyak madung langai rai nga ai.

Myit masa bawng ring rawt jat ai amyu byin tai lu na matu anhte myu ni a laika hti hkaja ai arawn alai, laika hti ai lai kyang ni hpe bai myit sawn ding lik yu ai lam nga ra na hpe mung myit dum lu ai. Anhte mare buga ni hta Laika hti dum hpe kade shagreng da nga saga ai kun? Bai nna lu hpaw shagrin da sai laika lik-it ni hpe gara madang hku akyu jashawn jai lang nga saga ai kun? Dai ni na anhte ram-ma ni mung myu hte mung dan magam bungli ni hpe matut lahpa galai gunhpai sa wa ra na hpe dum nga let hpaji lam hpe matut ndi shakut sa wa ra na ten rai nga saga ai. Tinang hte ni nawn ai laika hti dum, laika lik-it ni gaw tinang a matu shinggan hpaji chyu chyu na mahkrun kaba, ahkaw ahkang kaba langai re hpe mung hkam la chye ra nga ga ai hte lu la mai ai ahkaw ahkang hpe hkrak tup ntat kau ai sha

6

Nov 2017 Vol-7

lu magra jum tek da lu na mung grai ahkyak nga ai.

Laika hti ai lai kyang, arawn alai n gun yawm taw nga ai kaw nna kalang ta laika aten man hti ai arawn alai de galai shai wa lu na matu mung nloi ai ninggam rai nga ai. Arawn alai langai kawn kaga langai de galai shai wa lu na matu gaw kalang ta da ting shakut ai hku nre ai sha gau ngwi ngwi yet yet galai shai wa ai gaw grau na ngang kang shangun nga ai. Dai rai nna dai ni na ramma ni a laika hti mayu ai myit ni su hprang rawt jat wa hkra seng ang ai kanu kawa ni a pawn ba lakawn ai lam, shadut n gun jaw ai lam ni mung grai ra ahkyak nga ai.

Jinghpaw hku ka shapraw da ai laika buk ni law law gyin shalat ra nga ga ai hte laika ka sara ni mung law law paw pru wa ra nga ga ai. Dai rai nna ndai “Ram Ningshawng” laika buk mung Jinghpaw laika hte dip shabra ai laika buk langai byin tai wa na hte, Myu sha ni a laika hti ai arawn alai ni lani hte lani galai shai wa ai lam hta madi shadaw lu u ga, bai nna ramma ni hte sak kung ni yawng a matu akyu rawng ai laika buk byin tai wa u ga ngu yaw shada let dip shabra dat ai lam rai mali ai.

Tu Li Kachin Development Group

7

Ram Ningshawng

8

Dai ni anhte a m a k a u grupyin hta nga nga ai kun dinghku ni hpe yu dat yang a

lum a la a ngwi a pyaw rai nna jawm nga pra ai kun dinghku ni hpe mu lu ai zawn, ga-li ga-law adup aby-en hkat ai kun dinghku ni law law nga ai hpe mung mu mada lu nga ga ai. Hpa majaw dinghku kata n ngwi n pyaw lam ni byin nga a ta? myit yu ra nga ga ai. Kun dinghku ni hpe n ngwi n pyaw shangun ai manghkang n pawt ni law law nga ai kaw na lawu na ga baw mali hte hkawp laika hti shawa masha ni hpang de garan kachyan dat nngai.

Dinghku hpe n ngwi n pyaw lam byin shangun ya lu ai manghkang n’pawt (4),

1) Madu jan, madu wa shada sadi n dung hkat ai.2) Dinghku kata shada yu kaji hkat ai.3) Kashu kasha ni hpe kasi kaja n lu madun ai.4) Dinghku kata myit hkrum lam gawng kya ai.

Kun Dinghku hpeN NGWI N PYAW SHANGUN AI

MANGHKANG N PAWT NI

Sinpraw Shagawng

Nov 2017 Vol-7

9

(1) Madu jan,madu wa shada sadi n dung hkat ai.

Kanu kawa la ya ai (snr) kanu kawa jaw sha ai kaw myit hkrum nna de ai kun dinghku mi rai rai, sumt-saw sumra byin nna de ai kun dinghku rai rai n kau ni tinang a ningrum ningtau wa a n’tsa tsawra myit sadi hpyan nna, shing gan de num kaji/la kaji ni tawn da chye nga ai. Dinghku kawa wa tinang a madu jan a n’tsa tsawra myit sadi hpyan nna kaga shinggan de num kaji tawn ai rai yang dinghku kanu jan gaw kade myit n ngwi n pyaw ai hte hkamsha yak nga ra ai. Bai nna dinghku kanu num jan mung madu wa a n’tsa tsawra myit sadi hpyan let kaga shinggan de la kaji tawn ai rai yang dinghku kawa wa mung mi shawng e tsun sai hte maren sha kraw kata hkam sha ra na re. Lan-gai mi wa gaw tara tawt lai nna nga hkawm, lan-gai mi wa g a w

Ram Ningshawng

10

dinghku hten za n kam hkam nna myit malai wa na hpe ala dingda let, myi prwi la-ing kaw hkamsha chy-at rawng nga. N dai zawn re manghkang ni dinghku kata du shang wa ai shaloi, lawan n lu gram sharai la ai rai yang jahtum e dinghku hten run mat ai maga de du mat wa nna,kashu kasha ni mung tsin yam tsin dam hkrum sha ra nga ai re. Dai majaw ngwi pyaw ai ding hku langai byin tai wa lu na matu gaw,dinghku hpe woi awn nga ai kanu yan kawa gaw langai hte langai tsawra myit sadi dung hkat ra ai ngu ai hpe manu shadan hkap la ra nga ga ai.

(2) Dinghku kata shada yu kaji, hkat ai.

N kau dinghku ni hta gaw shada sadi n dung hkat ai manghkang ni n nga hkat ai raitim, dinghku kanu yan kawa langai hte langai yu kaji bung rim hkat chye nga ga ai. Shada yu kaji bung rim hkat ai hta, (1) Mawn n’sam hku na madun ai, (2) Arawn alai hku na madun ai, (3) N’gup aga hku na mung chye tsun shapraw chye nga ga ai. Ga shadawn, dinghku hta ja gumhpraw mala la yak hkak kyin dut wa ai shaloi, dinghku kanu ni tinang a kawa la ni hpe ja gumhpraw gara hku tam na hpaji jaw ga tsun na malai” Gumhpraw n chye tam ai la angawk, hpa n tai ai la,” nga

Nov 2017 Vol-7

11

nna yu kaji bung rim chye nga ai. Dinghku kawa la ni mung, tinang a ning-rum jan hpe “Num ngu ai gaw la ni up hkang ai npu kaw nga ra ai,” ngu nna kam ai hku bung rim roi sha dang sha chye nga ai re. N dai zawn re shada hkungga la-ra lam n nga ai, langai hte langai yu kaji bung rim hkat ai majaw, lu na sha na jai lang na ja gumhpraw n kadawn ai dinghku wa mi raitim, ngwi pyaw ai dinghku byin tai na matu gaw shing ran katsi nga ai. Langai hte langai hkungga la-ra lam n nga, yu kaji bung rim hkat ai majaw kashu kasha ni kanu kawa hpe kam hpa manoi ai myit makam ni yawm shangun nga ai. Dai majaw ngwi pyaw dinghku gaw gap sa wa lu na matu, langai hte langai shada n mai yu kaji, bung rim hkat nga ai.

(3) Kashu kasha ni hpe kasi kaja n lu madun ai.

Kanu kawa ngu ai gaw,tinang a kashu kasha ni hpe shat lu sha jaw sha nna bau maka ai,hpaji chye na

Ram Ningshawng

12

matu jawng shalun ai, n dai bungli lahkawng hte sha n ngut kre nga ai. Shing gyim masha ngu ai hta hkum-hkrang bawng ring hkamja zet let, hpaji jan mau law law gup la lu sai raitim,” Arawn alai, kyang,myit jasat kaja ai,” masha naw tai ra nga ai re. Dai ni anhte a makau grup yin hta hpji chye ai masha law law nga ai raitim n kau ni hpe gaw, shinggyim wuhpawng hta n mai jai lang nga ai. Hpa majaw nga yang, arawn alai kyang n kaja ai majaw rai nga ai. Dai hku nga yang, dai ni anhte kun dinghku a kanu kawa ni gaw, tinang a kashu kasha ni hpe gara ladat hku sharin achyin nga ai kun? Kaning re yu la mai ai baw kasi ningli kaja ni madun sai kun? myit yu hpa ga san langai mi rai nga ai.” Dinghku kata jahkring hkring shawng shai ga law hkat dan ai, (Snr) Tsa chyaru, hka-yawm, malut ya-pa ni lu sha dan ai, Ma ni a man e matsat shabat matsa mawa ga hkaw ni hpe jahkring hkring tsun shapraw dan ai” ndai zawn re lam ni gaw “Shut ai kasi” madun taw ai lam rai nga ai. Tinang a kasha ni hpe naw kaji ai ma prat ten kaw nna, yu la, madat la, sharin la mai ai baw kasi ningli arawn alai kyang myit jasat kaja ni hpe madun ra ai. Kun dinghku n kau ni n dai bungli hpe hprai kau ai majaw, myit ru tsin yam tsin dam law law hkrum sha nga ai.

(4) Dinghku kata myit hkrum lam gawng kya ai.

Kun dinghku ngu ai hta kanu kawa,kashu kasha ni

Nov 2017 Vol-7

13

nga ai. Bai n kau dinghku hta asak kaba u gut gu sai dinggai dingla (kaji,kawoi) nga nga ai. Dinghku kata myit hkrum lam gawng kya ai ngu ai gaw, dinghku a rawt jat galu kaba lam hpe arau bawng ban nna n chye galaw ai lam rai nga ai. Myit hkrum lam nga ai dinghku ngu ai gaw, dinghku masha ni langai hte lan-gai gaw shada bungli chye tau hkat ai, bai nna rawt jat galu kaba wa na matu tinang dinghkrai mu mada ai ningmu ni hpe n’ta masha yawng hte dum dum hte hte nga nna shada bawng ban hpaji jaw jahkrup hkat chye nga ai re. Ndai gaw myit hkrum lam nga ai dinghku ni hta mu mada lu ai maka kumla rai nga ai. Myit hkrum lam hpe gaw gap shangang shakang da lu sai kun dinghku ni gaw sut lu nga mu nga mai lam hpe mung lani hte lani tsut tsut rai nna gaw gap sa wa lu nga ma ai re. Myit hkrum lam n nga ai kun dinghku gaw galoi mung ga-li ga-law lam hkrai rai nga ai.

Ram Ningshawng

14

KAJA AI HKU MYIT AI LAM

POSITIVE THINKING John Tu Ring

Dai ni na shingjawng kashun ai law la ai mung kan hta shani shagu anhte kaw byin pru wa nga ai myit hkyi lit li ai lam ni hpe tawt lai kau

lu na matu gaw kaja ai hku myit mang ai lam (posi-tive thinking) ngu ai lam gaw a hkyak la nga ai. Dai ni na mungkan shi ga ni hta mung a sak naw ram ai Ramma law law wa tinang hkum tinang sat si ai (suicide) lam ni hpe law law na lu nga ga ai.Dai hku tinang hkum sat si ai masha ni hpe maram matsam dat yu yang Positive Thinking ning ra nga ai hpe mu lu nga ai.

Anhte shinggyim masha ni a shani shagu sak hkrung hkawm sa lam hta Myit sawn ai lam (Thought), Hkam Sha ai lam (Feeling) hte galaw ai sat lawat (Behaviour) ngu ai n dai lam masum gaw a hkyak la nga ai. Bai n na n dai lam masum gaw shada da matut mahkai nga ma ai. Myit sawn ai lam hta hkan na anhte a hkam sha lam ni amyu myu byin wa ai. Dai hkam sha lam hta hkan na sat lawat ni amyu myu galaw chye ga ai.

Myit sawn ai lam

(Thought)

Hkam Sha ai lam

(Feeling)

Galaw ai sat lawat

(Behaviour)

Nov 2017 Vol-7

15

Mabyin gaw –“ Nang lam hkawm sa wa ai shaloi na manang langai hpe mu n na nang gaw shi hpe mani dan dat ai raitim shi gaw nang hpe bai n mani dan wa ai” dai mabyin sha rai na re. Raitim n dai kalang gaw nang myit sawn la ai lam shai mat ai Nang gaw “Shi lama ma myit taw ai majaw ngai hpe n mu na n mani dan ai rai na re “ ngu myit sawn la dat ai hte na hkam

Shi ngai hpe pawt mayu taw sam ai ngai hpa wa galaw shut

sai kun

Myit n pyaw ai, pawt mayu

Shani tup myit n pyaw ai hte hpa galaw

tim myit n lawm ai

Anhte hta shani shagu byin hkrum nga ai mabyin ni hta hkan n na anhte hta myit sawn ai lam, hkam sha ai lam hte galaw ai sat lawat ngu ai ni byin pru wa nga ai. Gashadawn –“ Nang lam hkawm sa wa ai shaloi na manang langai hpe mu n na nang gaw shi hpe mani dan dat ai raitim shi gaw nang hpe bai n mani dan wa ai “ndai mabyin hta nang hku n na myit kata hta gara hku myit la na kun? Gashadawn – ‘Nang gaw shi ngai hpe lama mi pawt mayu mat ai kun ngai hpa wa galaw shut sai kun’ ngu n na myit dat ai ngu ga dai shaloi nang gaw Myit n pyaw ai, pawt mayu ai shing re ai hkam sha lam ni byin pru wa mai ai shingrai hkam sha wa ai hte na a sat lawat ni gaw dai shani tup myit n pyaw ai hte hpa galaw tim myit n lawm mat ai ni byin wa ai.

Ram Ningshawng

16

Ntsa na sumla ni hta byin mat wa ai mabyin gaw dai mabyin langai sha re raitim myit sawn ai lam (thought) shai mat wa ai hte kaga masa ni yawng shai mat wa ai. Kaja ai hku myit sawn la dat ai hte kaja ai hkam sha lam ni byin pru wa ai hte kaja ai sat lawat magam bungli ni mung galaw wa nga ai. Dai majaw shani shagu anhte hta byin wa nga ai mabyin ni (ga-shadawn – manang ni a sawng ai, kalang lang bungli n awng dang ai, ja gumhpraw gadawn ai) hpe gaw anhte ni n mai sharai lu ai raitim dai mabyin ni hta anhte a myit sawn la ai lam hpe chyawm gaw sharai lu nga ai dai mabyin ni hta kaja ai hku myit sawn la ai hte kaja ai akyu tara ni hpe lu la mai nga ai. Dai ma-jaw shani shagu anhte a myit sawn ai lam ni hpe kaja ai hku myit sawn la let lam shagu hta myit pyaw lam lu la ai hte lam shagu hta awngdang ai hte myit masin hkam ja zet let ai Ramma ni byin tai nga ga law.

Shi ngai hpe n mu na n mani dan ai rai

na re

Myit simsa ai

Shani tup myit lawm

ai hte bungli

galaw lu

sha lam ni gaw myit sim sa lam lu na, pawt mayu lam ni n nga mat na re. Na a sat lawat ni gaw dai shani tup myit n pyaw lam n nga ai sha hpa galaw tim myit lawm ai hte galaw la lu na.

Nov 2017 Vol-7

17

Ma Chyangai Ni a Baw Kara Shakrin ai Lam

Ma ni a baw shanhpyi gaw grai kalung nga ai.loi sha ahkut hkra ai hte pyi ana kanu ni shang wa lu nga ai. Dai zawn a na kanu ni

shang wa yang hpa ni byin wa chye a ta nga yang si wa chye ai. Tinang a kasha hpe tinang n sat hkrup u ga. Ma chyangai ni a Baw kara shakrin ai lam a majaw kara grau na mung nlaw wa lu ai. Soi tsawm ai Kara sing kawng ni grau kaba wa shangun ai lam sha rai nga ai. Ma chyangai ni gaw kanu kawa a ru sai hta hkan na Kara mung nlaw chye ai. Ma ni kaba wa ai hte rau kara ni law wa n’na kara sing kawng ni kaba wa na ra ai. Shangai wa ai shaloi na kara n galu da

Ram Ningshawng

18

ma ai nga tsun chye ai mabyin masa ni a majaw ma hpe kara shakrin ya mayu ai rai yang mung Ma shata (6) rai yang she zen ya yang grau kaja ai. Kahtet ta hta rai yang Ma shata (4) du ai shaloi she kara zen ya yang kaja ai. Kara htat ai ma ni gaw baw salat pru na katsi lawt loi chye ai. Kara zen jak hte ahpa sha zen ya yang mai ai. Ma gaw jahkring hkring waw shang ai rai yang Ma shata (6) ram hta kara zen shakrin kau ya n’na baw chyawp chyawp da ya yang hkyam sa na ra ai. Ma a bung wam hpe baw sau lama ma galoi mung chya da ya ra ai. Ma a baw hta jan chyi chyi ai rai yang jan chyi mai ai shaloi she kara zen shakrin kau ya ai lam galaw mai ai. Dai zawn jan chyi chyi ai ten ahkut shakrin ya ai shaloi jan chyi kaw ahkut hkra n’na ana kanu ni shang wa chye ai.

SANAP HKA HTE MA CHYANGAIMyen mung sanap hka gaw grai nan mying kaba nga ai. Chya da yang mung manam pyaw ai , katsi ai hte shan hpe mung tsawm shangun nga ai. Raitimung Ma chyangai ni hpe gaw laning mi du ai shaloi she chya hpang mai ai. Ma a shan hpyi n tsa na woi mun ni hpe hten za shangun lu ai. Ma a myi kata de shang na mung tsang ra nga ai. Sanap hka hte sanap hka garang ai pilat tawng hpe mung a san aseng tawn da ra ai. Kanu chyu sha lu na matu htet da ai shata (6) n’pu na ma chyangai ni hpe sanap hka tsep hkawp n mai bawt jaw ai.

Nov 2017 Vol-7

19

NBUNG TSI HTE MA CHYANGAIMa chyangai hte nbung tsi gaw galoi mung n hka ai sha arau rai chye nga ai. Ma kanu ni hku na chye da ging ai lam langai gaw nbung tsi gaw ten galu ma chyangai ni hpe njaw sha ging nga ai. Ma shat kan a tsawm n rin lu ai ngu shadu ai ten hta she jaw sha ging nga ai. Nkau mi gaw ma lahkawng ning du hkra shani shagu jaw sha chye ai majaw tsun ai lam re ai. Ma chye dung wa ai kaw na ding yang njaw sha ra sai.

MA HTE N-GUN TSIN dai mung dan kaw nga ai ma ni hpe gaw n gun tsi hkan ya ra na re ngu shadu ai. Ma a kanu mung lu sha gam ai a majaw ma n gun nrawng rai yang grau sawng wa na mung tsang ra ai. N gun rawng ai malu masha ding yang sha ya nga ai rai yang n gun tsi jaw sha na matu nra nga ai. Lu sha sha mayu wa shangun ai cypro ngu ai ga si ni hte hpang ai n gun tsi ngu na shagu ma ni hpe nmai jaw lu ai. Hpa majaw nga

Ram Ningshawng

20

yang lu sha sha mayu wa hkra bawnu hpe jasu taw ai majaw re. Ma kanu ni chye ai ( Laisin ) ngu ai mung hkrak tup mahtai jaw lu ai lam nnga ai. Ma hpe n gun tsi jaw sha mayu ai rai yang Tsi Sarawun ni hte bawng ban ra ai. Ma langai hte langai gaw ra rawng ai lam nbung hkat ma ai. Kanu ni shada da san hkat ai hku na, ma hpe tsi jaw gawn lajang ai lam hkum galaw. N ta htingbu na hpawmi ding gai ni hpe mung hkum san u. Ngun tsi jaw sha na nga yang Ma Sarawun gaw chye dik re.

MA CHYANGAI HTE CHYA TSINdai gaw kanu shagu ngu na daram shanhpyi kaw chya ai bam (payuk si) chya ma ai. Sadi ra ai lan-gai mi gaw ma chyangai ni a shan gaw grai hkalung ai. Dai majaw tsi nau law chya hkrup yang ma a shanhpyi hkat wa chye ai. Dai hta grau n’na kanu ni shanhpyi kaya chye ai ni a kasha rai yang grau sadi ya ra ai. Ndai tsi ni n kaja ai ngu na gaw n tsun mayu ai. Grai law hkra n chya hkrup na hte n htuk ai ma ni nga ai lam chye shangun mayu ai.Tinang a kasha hte htuk ai raitim kaga ma ni hte gaw htuk yang she htuk na re. Ma shata (6) du hkra Kanu a chyu langai sha jaw lu ging ai lam mungkan shara shagu hta hpang jahtum hku na hkap la da nga sai. Kanu chyu hta lai na hpa mung njaw sha lu na, njaw lu lu na hte kaning re tsi shadung

Nov 2017 Vol-7

21

mung njaw sha lu na. (သူငယ္နာ) byin ai ngu na, ma chyangai hpe tsi jaw sha mayu ai sak kaba sai ni hpe ma a bawng ring wa lam hpe a tsawm tsun sang lang dan ai lam galaw ra ai. Ma hpe myit tsang ai rai yang tsi hpaji hpe a tsawm chye na ai ( တိုင္းရင္းေဆး ၊ အဂၤလိပ)္ ni hte bawng ban jahkrup ra ai. Majoi tak tsi ai lam hku na tsi hkam na matu ma chyangai ni gaw chyam hpa rai langai n re ai. Grau sawng ai langai gaw ma ni kan hten ai hpe gum pa mayu na, wa hkawm hkawm mayu na, tsap mayu wa na nga na tsun chye ai lam re. Dai gaw tsep kawp nre ai. Ma kan hten ai rai yang tsi gawk de woi sa ra ai.

MA CHYANGAI HTE POWDERMa chyangai ni hpe powder chya ya mayu ai rai yang naw kaji ai ten gaw n htap htuk nga ai. Powder shin-gmun ni gaw ma a n gup, myi, ladi hte ma a hkrang kaw n’na hkum de a na kanu ni shang wa lu ai. Ma a shanhpyi gaw hkalung ai majaw n htap htuk ai lam ni nga wa yang ahkyeng hkyeng rai lapau machyit nna tsi tsi shamai ra ai du hkra byin wa chye ai. Dai hta sha n’ga ma powder kaw nmu lu ai ana kanu ni ma-koi rawng nga chye ai. Dai majaw chya mayu yang ma shata (6) du ai shaloi she chya ya yang kaja ai.

Ma chyangai ni gaw katsi kahtet shadang rap shara lu na matu hkam jan atsam yawm ai a majaw shingma

Ram Ningshawng

22

kahtet ai, baw kahtet ai, lam ni byin chye ai. Dai a majaw hpa myit ru myit tsang nra ai. Katsi kahtet shadang hpe rap ra hkra galaw ya lu yang mai ai. Ma shata (6) hpang e angwi sha hkyem sa wa na re. Masha kaba langai kahtet ai ngu hkam sha yang ma gaw grau na kahtet chye ai hpe atsawm chye da ra ai. Nkau kanu ni ma hpe tsawm shangun mayu na hpun da ya ai hpun palawng ni gaw ma a matu wan-glu wanglang nbyin ai sha kahtet ai lam byin shangun chye ai. Ma hpe wanglu wanglang re hpun palawng ni hpun ya yang grau kaja ai. Ma ni baw salat pru yang katsut kau ya u. Katsi lawt wa chye ai. Kara grai htat taw yang zen kau ya ra ai. Myen tsi shadung ni jaw sha ai lam hpe n gun n jaw mayu ai. Ma katsi lawt ai majaw tsang ai rai yang (ကြမ္းရြက)္ lap langai hpe at-sawm kashin kau nna hka hpun lum kaw bang shadu la ai n tsin hte shin ya mai ai. Ahkyak ai gaw ma a katsi kahtet shadang hpe rap shara ya lu hkra gawn lajang u.

MA KAN SA AI LAMKanu chyu jaw lu ai ma gaw kan sa ding yang (ပံုမွန)္ ai

lam nnga ai. Lani mi hta sha (6) lang sa ai zawn bat mi tup kalang mung nsa ai lam mung nga

chye ai. Myit tsang na lam nnga ai. Kanu hku na hka law law lu ya ai hte namlaw nam-

lap law law sha ya u. Ma gaw azet atsang rai taw yang hpa mung n’galaw ya ra ai.

Nov 2017 Vol-7

23

(ကြမ္းရိုးေတြ၊ ရင္လူးေဆးေတြ) shan hpyi chya bam ni n ra ai. Grai myit tsang ai rai yang Sarawun ni hpe madun u. Sarawun kaw na ra ai tsi ni jaw na ra ai. (နို႔ဘူး) hte lu ai ma ni gaw kan sa ja chye ai. Kan chyat ai gaw ma ni nga chyu shadung hte, hka shadawn shadang hkrak n re ai majaw mung byin chye ai. Ma hpe hka jaw lu u. Kanu chyu lu lu ai ma gaw hpa tsang nra ai. Shata (6) jan sai ma ni hpe nga yang chyawm gaw lwidwi si ntsin shup la nna jum kachyi mi bang na jaw lu u. Dai zawn lu sha ni kahtap jaw sha sai nga yang hka law law jaw lu na hte namsi namsaw, namlaw namlap jaw sha na matu sadi sahka ra ai. baren jaw ban (chy-ing nam) si, laubu hkyeng, sang hpaw si, lamung si, nawng lap ni gaw kan kya shangun ai.

MA CHYANGAI HTE NGA CHYU SHADUNGKadun ai hku sha tsun ga nga yang kanu a chyu gaw kaja dik re ai. Kaning re nga chyu shadung mung njaw lu magang kaja magang re. Kanu chyu nlu ai ma ni hpe sha nga chyu shadung jaw lu u. Kanu chyu gaw ma chyangai a matu kaja dik rai nga ai. Ma ni a hkalung tsawm ai chyu si ntsa kaw ahpraw pang re ni nga ai. Dai gaw hpa tsang n ra ai. Nkau mi dai hpe n prip kau yang chyu mawng a na byin wa ai nga zawn re ni, la sha ni dai nprip kau yang sinda kaba wa ai nga na tsun chye ai. Dai gaw grai shut ai lam ni rai nga ai.

Ram Ningshawng

24

Hpum tsawm ai ma ni a chyu si ni rawt taw ai gaw mara re ai hpa galaw ya n ra ai. Makau hkan na hpaji jaw salang ni jawm tsun na Kanu ni gaw dai hpe prip shaw kau ai rai yang mang hkang gaw dai kaw na hpang sai re. Ma a hkalung ai shanhpyi ni gaw prip dat ai ta lamin na gung a majaw bum wa chye ai. Bum wa ai shaloi tsi jaw na matu naw kaji ai ma hpe tsi jaw, tsi htu ra wa sai. Tsi htu nna mai wa ai nga yang gaw grai kam kaja sai ga re ngu lu tsun tim n kau ma ni kaw gaw matswi rawng wa chye ai. Matswi rawng wa sai nga yang hpam tsi htu na ga shaw ya ra ai. Mi kawn na dai hku tawn da yang mai ai hpe makau hkan na ni a ga a majaw “samit hte akrawk ra na hpe ning wa hte chye ai “nga byin wa chye ai. Dai majaw ma ni a hkalung tsawm ai shanhpyi ni hpe n hkra hkrup na matu tsun dan mayu ai. Ma lama ma byin yang makau kaw mi dai hku galaw, ndai hku galaw u nga hpaji jaw chye ai ni gaw hpa n hkam sha ai sha kanu hte ma sha hkam sha ra ai. Kanu ni a hkamja lam machye machyang a majaw ma ni hta kaja ai lam, nkaja ai lam ni yawng byin wa chye ai majaw Kanu ni yawng laika law law hti na matu shadut dat mayu ai.

Nov 2017 Vol-7

25

MA HTE SHINGTAI HKRAT TSIMa ni kan shing tai jahkrat ai ngu gaw kanu ni grai chye mayu ai lam langai mi re. Ma kaw kan shing tai rawng yang sak kade ning mi rai rai mai jahkrat ai. Sarawun gaw ma a kan kaw kan shingtai nga masa maram jep yu nna ra wa yang kan shingtai hkrat tsi jaw sha na ra ai. Ma asak lahkawng ning du hkra kan shingtai n jahkrat yang gaw ma sak lahkawng ning kaw na shata (6) hta kalang jahkrat ra na re. Kan shin-gtai jahkrat ai shaloi dum nta masha ni yawng lani mi hte sha kan shingtai hkrat tsi sha yang grau kaja ai. Kan shingtai hkrat tsi hpe shana yup wa mahka lu sha hte hkying hkum mi gang na lu ging ai. Jah-pawt daw gaw yupra, nba, ni hpe hka hpun lum prut ai hte hkrut kau ging ai. Ma hpe gaw Sarawun kaw na shi aten hte shi jaw sha mat na re. Masha kaba mung, ma ni mung shata (6) hta kalang kan shingtai jahkrat ging ai. Kan shingtai hkrat tsi gaw ma a pu kaw na chyup la ai nre sha shingtai kaw sha kalang ta du mat ai re majaw kahtet ta hta shingtai mai jahkrat ai. Ma hkum kanu ni gaw kan shingtai hkrat tsi n sha ging ai.

“Ma ni a matu shut ai hkamla lam kaw na lawt lu u ga” credit maymayhttp://health.myanmarenduser.com/…/26/wrong-things-for-baby/ HEALTH.MYANMARENDUSER.COM

Ram Ningshawng

26

Family Planning

Gaw Lu Htu San

Ma manau gang ai lam hte seng nna ladat hpan amyu myu nga ai kaw nna hpan lan-gai a lam hpe shachyen dan mayu nngai.

Sak ram ten, Num jau jau wa nna jawng, dakasu naw matut lung mayu ai majaw Ma nkam la shi ai, (5) ning hpang she Ma la na ngu myit da ai ni hte bungli law nna shani shagu shakut sha ra ai majaw sha tsi hpe n sha byin ai ni, hpum na tsang ai ni, shata (3) kalang

Nov 2017 Vol-7

27

htu ra ai htu tsi hpe n kam htu ai ni, condom lang n manu dum ai ni, nhtoi ru yu ai ladat n chye yu ai ni a matu “Ta Lahpum Kaw Noi-Krat Bang Ai Ladat” rai nga Ai.

Dai gaw, Silicon hte galaw da ai noi-krat hte bung ai ginlang (2) bang ai rai nga ai. Dai ginlang (2) gaw num sha lang clip hta grau kaji nna, galu de (4 cen-timeter and 1.7 inches) nga ai. Dai ginglang (2) hpe ta lahpum a shan hpyi kata kaw bang ai rai nga ai. Ginlang (2) kaw lawm ai “levonorgestrel” ngu ai hor-mone gaw shani shagu hkum hkrang kata de kachyi kachyi shapraw ya ai majaw Ma n kap lu ai. Dai hor-mone a majaw nli tum hpe n hkrat hkra shingdang da

Ram Ningshawng

28

ya nga ai. Pujat baw cervical nucus ngu ai hpe hkraw shangun kau nna nli tum n shang lu hkra pat shin-gdang da ya nga ai. Pujat hta Ma n kap lu hkra galai shai kau ya ai. Shi na atsam gaw ndai noi-krat bang da ai ten sha rawng nga ai. Noi-krat hpe la shapraw kau ai hte kalang ta Ma bai mai kap nga ai. Ndai ladat gaw Ma manau gang ladat ni hta na kaja dik htum ladat langai re ngu mu lu ai.

Ma manau gang ladat ni rai nga ai sha tsi, htu tsi hte Pujat kata bang ai ladat ni hta laklai ai hte grau kaja ai lam hpe mu chye lu nga ai. Raitimung, Ma manau gang ai ladat ni yawng gaw tsa htam shadang hpring tup n mai kam ai hpe matsing da ra na re. Masha marai (100) kaw ndai noi-krat bang da ai rai yang, n myit mada ai sha Ma hkum byin mat chye ai gaw marai (1) daram nga chye ai. Shi a action grai lawan ai. Noi-krat hpe bang dat ai aten hkying hkum (24) lapran tsi n-gun madun wa ai. Bang ai shani jang num la hkum shan ganawn ai ratim mahkum n byin sai.

Ta lahpum kaw noi-krat bang ai ladat hpe jai lang ai majaw hkam la lu ai akyu ara ni gaw;- Bang da ai (5) ning aten laman kaga tsi hpan ni hpe jai lang n ra sai. Shata (3) hkam tsi mung n htu ra sai. Bai nna, ndai ladat gaw Num/La hkum shan ganawn ai hpe dingbai dingna n jaw ai. Hkum shan ganawn ai ten ni hta mung condom n jai lang ra sai. Condom

Nov 2017 Vol-7

29

hpe masha nkau mi n kam lang ma ai. Ga shadawn, Shi hpe gaw numla hkumshan ganawn hkyen yang shawn dat ngut ai hte shaw dat rai nna dingbai ding-na jaw ai nga nna tsun ma ai. Dai hta n-ga madu jan hte madu wa a lapran na tsawra myit gindun ai lam hpe mung pat shingdang ai zawn nga byin shangun nga ai.

Ndai ladat (ta lahpum kaw noi-krat bang ai) gaw, hormone hpan (2) lawm ai majaw kanu a chyu pru shadang hpe ahtu hkra ai lam n nga ai. Ma ma-nau gang ya ai sha n rai kaga kaja ai lam ni mung naw nga nga ai, dai gaw, Num hking sa ai shaloi, kan htumpa machyi ai hpe mung shayawm kau ya chye nga ai. Num hking sa law ai ni hpe mung shayawm ya lu nga ai. Sai hkrat ana hpe mung makawp maga ya nga ai. Sha tsi ni gaw kanu a chyu pru shadang hpe shayawm kau ya chye ai.

Chyu hta abawng achyawp, machyit marut byin ai hpe mung makawp maga ya lu ai. Pujat mawng ana n

Ram Ningshawng

30

byin hkra makawp maga ya lu ai atsam nga ai. Ndai lam ni gaw kaja ai lam ni hkrai rai nga ai. Raitim , masha shagu kaw kaja dik ai perfect byin lu na re ngu n lu tsun nga ai. Kaja lam kade mi nga tim tsi langai ngai gaw masha shagu hte htap htuk na ngu n lu tsun ai. Ndai ta lahpum kata bang ai rai hte n htuk ai ni mung nga ai lam hpe chye na da ra ai. Lawng lam n nga ai sha a ten n tam ai sai sa ai num ni n mai lang ai. Lagaw, Sin wawp ni hte sai gye sai pat ana lu ai ni hte n htap htuk ai. Sin ana lu ai ni hte mung n htuk ai.

Ta lahpum kaw noi-krat bang ai majaw byin wa chye ai kum la (sign and symptoms) ni;-Ndai noi-krat hpe bang da ai aten laman, kumla amyu myu madun ai zawn re ni nga wa yang lawan ai hku Sarawun hte madun ra ai. Baw ladu lai sin ai, a kajawng sha madawn ai, kraw galau bawsin malap ai, lagaw lata kahprim kahpram byin wa ai, sinda kaw a kajawng sha ju machyi ai, nsa sa yak wa ai, chyahkru ai kaw sai lawm ai hte myi mam mam ai, chyu kaw hkinnang pru wa ai, kan kata laja lana machyi wa ai, dai zawn re kumla madun wa ai rai yang seng ang ai tsirung/tsi gawk de sa nna lawan ai hku tsi gawn la-jang lam hkam la ra ai.

Ta lahpum kaw noi-krat bang ai majaw byin wa chye ai manghkang (side-effects) ni;-Tsi shagu kaw hkrit tsang ra lam gaw law ai /nlaw

Nov 2017 Vol-7

31

ai sha shai nga ai. Yawng kaw sadi ra ai side-effects ni nga nan nga ai. Law malawng hkrum hkra nga ai manghkang ni gaw, Num hking sa ai aten n man ai. Ndai mabyin mung langai hte langai byin ai lam n bung hkat nga ai. Nkau mi kaw num hking sa ai aten nhtoi na ai, nkau mi gaw sai sa lam law ai hte nkau mi gaw num hking sa ai nhtoi n law mat ai. Nkau mi gaw shata mi hta sha pyi lahkawng lang sa ai ni nga ma ai. Bai nna, nkau mi gaw num hking tsep kawp n sa mat ai ni mung nga chye ai. Law malawng gaw ningnan daw hta ndai manghkang ni byin chye ai raitim aten na mat wa yang mai mat wa chye nga ai.

Bai nna, masha nkau kaw byin chye ai lawng lam nkau gaw, ndai ladat jai lang ai marai (10) kaw na, marai langai dang kaw a hpraw sa ai lam law ai, sinda kaw machyi ai, baw machyi ai, baw sin ai, hpum wa ai, kraw ka-awn ai, num hkrang kaw kaya ai lam ni byin wa chye ai.

Chyena da ra ai lam ni;-Ndai ladat (ta lahpum kaw noi-krat bang ai) a lak lai ai lam gaw, sha tsi, htu tsi, condom ni zawn n loi nga ai. Ndai rai bang na matu chyoi chye ai Sarawun ra nga ai (minor surgical procedure) ra nga ai. Ndai rai hpe bang na rai yang, Num hking ningnan sa ai kaw na 7 ya lapran bang yang grau kaja nga ai. 7 ya jan ai kaw bang ai rai yang, shawng ningnan tinang

Ram Ningshawng

32

hkum kaw mahkum n byin taw nga na akyak nga ai. Bang ngut ai 7 ya laman kanawn mazum ai lam n mai galaw ai. kanawn mazum ai rai yang ladat langai ngai lang ra ai. Ga shadawn, condom zawn re lang ra ai.

Ma brai mat ai, Ma shangai ngut ai hte kalang ta bat (3) laman ndai ladat lang ai rai yang, bang ngut ai hte makawp maga n ra ai kanawn mazum ai lam mai galaw nga ai. Bat (3) a hpang e bang ai rai yang sadi ra na gaw mahkum n byin taw na hte bang ngut ai 7 ya laman kanawn mazum ai lam n mai galaw ai. Hkum-shan kanawn ai rai yang condom lang na n mai malap ai.

Ndai noi-krat bang ai shaloi, hkra maga kung ai ni gaw pai maga ta lahpum kaw bang ai. Ta lahpum shan hpyi kaw hpam tsi htu nna machyi ai lam n na ai sha bang ai. Bang ngut ai hte sumpan rau gayawp da ra ai. 3 ya daram hka n mai hkra ai. Li ai arung arai ni n mai hpai ai. Raitim, shamu shamawt ai lam mai galaw ai. 3 ya nga yang sumpan gayawp da ai mai hpran sai. Rai bang da ai ningma kaw loi li bum ai zawn re ni byin chye ai raitim aten na yang mai mat na re.

Ndai rai bang da ai (5) ning aten laman hpa n myit tsang ra ai. Ndai rai bang da ai kaw na bai shaw na aten hpe atsawm sha ka matsing da ra ai . Ndai rai (5) ning hpring nna shaw kau ai hte kalang ta ma mai

Nov 2017 Vol-7

33

kap nga ai. Bang da ai (5) ning hpring ai hte kalang ta ma n kam la shi ai rai yang noi-krat kalang bai mai bang ai. Kaga ma manau shagang mai ai ladat langai ngai hpe mung mai galai lang nga ai. Bai nna, ndai rai hpe ta lahpum kaw bang da ai (5) ning n hpring shi ai aten hta lam amyu myu a majaw shaw kau mayu ai rai yang chyoi chye ai Sarawun kaw mai sa shaw kau nga ai. Bang ai shaloi na zawn yawm dik 4/5 ya na hkra hka n hkra ai sha sadi ra ai.

Myit kaw dum chye da ra na langai gaw, ndai ma manau gang ladat gaw, ma langai hte langai a ma manau hpe (5) ning gang ya ai hta lai nna kaga num/la kanawn mazum ai kaw na kap bra mai ai ana ni hpe tsep kawp n lu makawp maga ya ai lam hpe chye da ra nga ai.

Reference: Dr…Soe Lwin

Ram Ningshawng

34

Mahkum Kanu Langai Chye Ging Chye Mai ai Lam NiA Zet

Tsaw ra hkungga ai laika hti shawa hpang de ndai kalang gaw, “Mahkum Kanu langai chyeg-ing chyemai ai lam hte hkan nang hkan sa ra ai

lam” ni hpe garan gachyan dat nngai. Ndai laika hpe garan gachyan ai lam a yaw shada lam gaw hkamja ai Kanu, hkamja bawngring ai Kasha byin tai wa lu na matu yaw shada ai lam rai nngai. Hpa majaw Kanu hte Kasha hkamja lam gaw ahkyak a ta? Myen mungdan a masha jahpan hta tsahtam sha-

Nov 2017 Vol-7

35

dang 60% gaw Kanu hte Kasha ni rai ma ai. Mahkum Kanu hte grai naw hkalung nga ai Ma changai ni hta tsang ra ai mayak manghkang amyu myu hpe hkrum wa chye ai hpan kaw lawm nga ma ai. Raitim dai may-ak manghkang ni gaw tau nau na makawp maga mai ai lam ni rai nga ai. Dai mayak manghkang ni hpe makawp maga lu na matu lawu de ka jahkrat da ai Mahkum ten Kanu langai hkan sa ra lam ni gaw kaja dik ai makawp maga ai lam rai nga ai.

1. Tinang hta mahkum rai sai ngu ai hte byin chye ai kumla ni.

• Num hkying n sa mat na.• Jahpawt manap jau jau madawn/ kraw ka-awn ai lam byin na.• Lak lai ai malu masha ni hpe sha mayu wa na.

2. Ma hkum shata kaba wa ai hte madun chye ai kumla ni

• Kan kaba wa na.• Jit jahkring hkring sa mayu wa na.• Tinang a shan nsam ni shawoi na hta shai wa na.• Chyu kaba wa na, chyu si shawoi na hta lai jan chyang wa na, chyu san ntsin pru wa na.

Ram Ningshawng

36

• Myi man sama kap wa na.• Ma shamu wa na.• Kan lasa kasha ni di wa chye na.• Ma a salum gum htawn ai nsen na lu na.

3. Mahkum kanu ni chye da ra ai hkamja lam

• Tinang hkum tinang mahkum rai sai ngu shadu ai hte kalang ta ni nawn ai tsi rung, tsi jaw gawk de madun ap ai lam galaw ra na.

• Kung kyang ai mahkum gawn lajang ai ni hte yawm dik (4) lang madun hkam la ai lam galaw ra na.

• Mahkum kanu ni n gun rawng ai malu masha hpe rapra ai hku lu la na matu lusha gam ai lam n galaw na. mahkum ten hta lusha law law hpe sha ya ra na. Malu masha lu hka hpe san seng lam grau na sadi la na.

Nov 2017 Vol-7

37

• Kung kyang ai tsi sara ni matsun ai tsi mawan hta lai n na kaga tsi mawan ni hpe lu ai lam n galaw na.

• Shani shagu ram daw hkum hkrang shamu shamawt ai lam hpe galaw ya na. Shana yup hkru hkru yup ra na. Lani mi hta hkying hkum (2) hkring la ai lam galaw na. • N gun shadat let bungli galaw ai lam, li ai arung arai hpai ai lam ni hpe koi na.

• Du hkra ladaw hte htap htuk manu ai, wanglu wanglang re ai bu hpun palawng ni hpe hpun na.

• Tsa, hkayawm n lu na. Hkayawm wan hkut hte n san seng ai wan hkut marawp ai lam hpe koi na.

Ram Ningshawng

38

• Hkali ana hte tuk kwi (တုတ္ေကြး) ana hpe makawp maga lu na matu yup ai aten shagu tsi tsing sut hte yup ra na.

• Hkum n pyaw yang ni htep ai tsi rung, tsi jaw gawk de sa du tsi tsi hkamla ai lam galaw ra na.

• Shangai ten a matu ra mara hpe tau hkyen la-jang ai lam ni galaw da ra na.

4. Mahkum ten tsi rung tsi jaw gawk de madun na ra ai lang ni

Mahkum byin ai ngu chye ai hte Hkamja mu gun (vil-lages health worker) ni hte yawm htum 4 lang madun hkamla ai lam galaw ra na.

Nov 2017 Vol-7

39

• Shawng n nan lang mahkum shata (4) hta jau lu ai ram jau na.• 2 lang ngu na hta mahkum shata 6-7 laman hta madun na.• 3 lang ngu na hta mahkum shata 8 hta madun na.• 4 lang ngu na hta mahkum shata 9 hta madun na.

5. Mahkum ten htu la ra ai, lu ya ra ai tsi ni

• Me hkai makawp maga tsi yawm htum (2) lang htu ra na.• Hpri dat, folic acid n gun tsi hpe shani shagu man man lu ya ra na.• Mahkum shata (4) jan yang shingtai hkrat tsi kalang sha ya ra na.

Ram Ningshawng

40

• Ma n shangai shi ai shawng shata mi kaw nna shangai ngut ai hpang shata (3) du hkra Vetamin B1 hpe tsi matsun hte maren lu ra na.

6. Mahkum kanu ni a matu tsang ra ai kumla ni

• Num hkrang kaw na sai htaw ai, htan ai, malap ai.• Ladu lai hkra baw machyi ai hte myi mam wa ai.• Madawn ai, Lahkra maga garep n pu kaw ju machyi ai.• Kan ladu shalai nna dingyang machyi ai.• Yup ra kaw na nlu rawt hkra machyi ai, N gun yawm ai.• N sa sa lawan ai, n sa sa yak ai. Ndai lawnglam ni byin wa yang ni htep ai tsi rung, tsi jaw gawk de kalang ta madun tsi tsi hkamla ai lam galaw na.

Nov 2017 Vol-7

41

7. Hkamja na hte n’gun rawng na matu sha ra ai malu masha ni

• N gun rawng malu masha (N-gu, Hkaulam, hkai-nu, yang yi, n baw n-gu, sau, htawbat (ေထားပတ္), etc)

• Hkumhkrang bawng ring shangun ai malu masha (Shan, Nga, nga chyu, shapre hpan hkum, u di, etc)• Ana makawp maga ya lu ai malu masha (Namlaw namlap, namsi namsaw ) Ndai hpan (3) hpe hkumhkrang hkamja lam a matu rap ra hkra sha ai lam galaw ra na.

8. Mahkum ten hkum hkrang san seng lam hpe galaw ai lam • Ding hkrai hkum hkrang san seng ai lam galaw na.

Ram Ningshawng

42

• Yawm htum lani mi hta hka kalang shin na. San seng ai bu hpun palawng hpe hpun na.• Lagaw, lata lamin ni hpe san seng hkra tawn na.

9. Shangai chyinghkai na matu shajin da ra ai lam ni

Nov 2017 Vol-7

43

• Shangai na due date hpe chye da ra na.• Shangai na tsi rung, tsi jaw gawk hpe lata da ra na.• Shangai ten ra ahkyak ai hta hkan nna garum na, dawdan ya na masha nga ra na.• Shangai ten hta lang na matu san seng ai bu hpun palawng, yupra n ba, ma sin-nyen ni hpe tau lajang shajin da na.• Shangai ten, shangai ngut ten yawm dik hky-inghkum (24) makau kaw nga ya na masha tau myit shajin da ra na.• Nta bungli hte kaga ra mara hta garum shing-tau ya na ma sha san da ra na.

Ndai lam ni hpe hkan nang hkan sa let hkamja ai kanu Num ni byin tai wa lu na ngu myit mada nn-gai. Hpang shaning pru na Ram ningshawng Vol-8 hta Ma shangai ngut ai hpang, ma sha-up rawng nga ai ten hkan sa ra ai lam ni hpe matut ka mat na wa re lam, laikahti shawa masha yawng la nga na hpe myit mada let.

Reference; World Health Organization, community partners in-ternational, OPEN SOCIETY FOUNDATION

Ram Ningshawng

44

TENG MAN SAN SENG AI HTE DAW JAU AI LAM(Teng Mabyin)

Ga gale:- Nyepqfu

American mung dan Philadelphia muklum hta byin ai mabyin rai nga ai. Nbung laru hte ma-rang laja lana htu nga ai lana de mi hta byin

ai mabyin langai rai nga ai. Philadelphia muklum a manam jarawp kaji langai mi hta asak 70 grup yin re ai gum gai hte dingla, yenla shang bang wa ma ai. Shan lahkawng gaw hkum ting marang madi taw ai sha n ga grai gashung gari let manam jarawp a coun-ter de gau ngwi sha rai sit shang wa ma ai. Dai hpang ding la wa gaw asak 25 ning grup yin re ai shabrang

Nov 2017 Vol-7

45

la wa hpe “ dai na lana mi shing byi la na manam ja-rawp gawk langai ra ga ai” ngu tsun dat u ai.

Dai shaloi dai la kasha gaw ndai muklum kaw Hkaw tsun hpawng kaba 3 galaw taw ai majaw Hkawtsun hpawng sa du madat shang lawm ai manam grai law mat ai majaw yup gawk nnga mat sai lam hkungga la ra let tsun sang lang dan nu ai. Shing nga ai na lu ai hte dingla wa mung “ Dai hku nga jang mung rai sai, grai chyeju kaba sai” nga tsun let gumgai jan a lata hpe sha manat jum rai manam jarawp kawn pru mat wa na hkyen nu ai. Shaloi dai la kasha gaw “ jahkring mi naw” nga n gup hte mung tsun lata hte mung hkum da rai let “ Shingdu kaw ngai yup ai gawk lan-gai gaw nga ai, manam jarawp na yup gawk ni zawn nhkik hkam tim dwila yen dai na sha gaw alum ah-kum rai yup hkring sa la mai ai. Gawk manu jahpu mung njaw ra na re.Bai nna ngai mung ndai counter kaw shana tup bungli shang na re majaw nwa yup na re. Dwila yan dai gawk kaw mahtang wa machyu yang hkrak na re ngu lajin mayu ai” ngu si mani ai hte lajin wu ai. Raitim ding la wa gaw nra sai lam hte kaga manam jarawp de naw hkan tam yu na lam tsun let manam jarawp shing gan de pru mat wa na matu hkyen nga wu ai. Dai ten hta shinggan de laru hte marang grau grau laja sawng wa ai hte shabrang wa mung shi gawk kaw yup hkring sa la na matu gahtap nna tsun atet taw ai majaw dingla yen gumgai mung

Ram Ningshawng

46

n ningdang sai sha yup na matu myit hkrum kau ai hte dai shana dai shabrang wa a yup gawk kaw alum ahkum hkring sa la manu ai da.

Hpang jahpawt du ai hte Dingla hte gumgai yenla mung dai la shabrang wa hpe grai chyeju dum sai lam alang lang tsun let manam jarawp kawn pru mat wa na hkyem nga masai. Shinggan de pru wa let, Ma-nam jarawp chyinghka lam kaw du ai hte counter kaw dung nga ai shabrang wa hpe bai nhtang yu let “Nang gaw Hkik hkam dik ai Hotel kaba a manager nan tai ging ai wa rai ndai, ngai na matu Hkyikhkam dik ai Hotel kaba langai gapya na yaw” ngu marawn tsun kau da wu ai. Shabrang wa mung mani sum sai hte shan lahkawng hpe shakram kau dat nu ai.

2 ning ram na ai ten hta shi a mying hte rai nna hotel kaw laika langai du wa ra ai. Laika gaw New York Muklum kawn shagun dat ai laika rai nga ai. Shabrang wa mung laika hpe hpaw hti dat nu ai. Sha-gun laika hta ka da ai gaw “lai wa sai 2 ning ram hta marang pup sha nna madi manyap rai na yup gawk kaw machyu shing byi lai mat wa ai ding la hte ding gai re lam, bai nna nang hpe New York Muklum kaba de sa du chyai na matu saw shaga ai re” nga ka da nga ai. Bai nna laika hte rau nbungli lekmat mung shalawm dat ya ma ai.

Nov 2017 Vol-7

47

Dai shabrang wa mung bungli kawn ahkang la nna New York muklum de sa mat wa nu ai. New York muklum nbungli pa kaw dingla wa nan shi a mawdaw hte sa tau la nu ai. New York Muklum a shara mi (Lam 5 hte lam 35 lapran) kaw du ai hte mawdaw hpe jahkring shangun nu ai. Mawdaw kawn yu ai hte dingla wa gaw shabrang wa a lata hpe dun let Htap grai law nna grai hkyik hkam ai htingnu ningnan de dun shang wa nu ai. Shabrang wa mung dai hting nu shang wa ai chyinghka lam kaw kap ai laika hpe hti yu nna ndai gaw Hotel langai re lam chye nu ai. Hotel kata de du ai hte grai hkyik hkam ai majaw shabrang wa gaw manu mana mau mahka taw mat nu ai. Shin-grai mau mahka nga yang ding la wa gaw shi a lahpa hpe sa masawp let tsun dat ai gaw “ Ngai ndai Hotel kaw nang hpe nan yu reng up hkang shangun mayu ai majaw gaw gap da ai rai nngai, Ndai manam ja-rawp hpe nang nan up hkang hparan hpareng sanu” ngu wu ai.

Shaloi shabrang wa gaw mau mat ai hte “Ngai hpe shala shatu taw ai wa nrai nni?” ngu san dat yang ding la wa gaw “ Ngai ganing rai nang hpe shala shatu taw na law... ngai kaja wa tsun nga nngai ndai zawn hkik hkam dik ai manam jarawp hpe nang zawn myit kaja teng man ding hpring ai, sumnung shing di ai hte kaga masha ni hpe tsawra myit chye madun ai hte lanu lahku chye ai masha hpe sha up hkang hpareng

Ram Ningshawng

48

shangun mayu nngai” ngu tsun dat nu ai.

Dai ding la wa a mying gaw William Waldorf Astor rai nga ai. American mung dan a Mil-lioner langai mung rai nga ai. Ndai mabyin hta lawm ai Ma-nam jarawp gaw American mungdan hta hkyikhkam dik htum, tsawm htap dik htum manu laja dik htum Waldorf Astoria Hotel rai nga ai. Bai nna ndai ma-nam jarawp a nambat langai lang na Manager mung ndai mabyin hta lawm ai manam tau shabrang wa George C Boldt rai nga ai.

Masha langai gaw kaga masha ni a ntsa kaja ai tsawra myit hte daw jau ai lam gaw galoi mung nhkrat sum ai hte, dai daw jau ai lam mung gaman li la nrai nga ai. Na a daw jau ai myit sha san seng ai rai yang kaja ai akyu nang teng teng hkam sha lu na rai nga ai.

Source:- internet

Gorge

Nov 2017 Vol-7

49

Ram Ningshawng Cartoon

Ram Ningshawng

50

American Mungdan hta Teng Byin ai Mabyin Langai

Shan sat ai Jak rung kaba langai kaw bungli galaw ai amyu shayi langai mi gaw shana de bungli hkring sa mahka, nta nwa shi ai ten hta Dumsu

shan ni n yat mat hkra bang noi da ai Hkage Gawk kata de shang jep kau da na ngu myit let shang mat wa ai. Shi shang mat wa ai hte Hkage Gawk a Chy-inghka kaba kalang ta ndum shamyi pat mat nu ai. Chyinghka kaba gaw shinggan kawn sha mai hpaw ai baw rai nna kata kawn tsep kawp nmai hpaw ai baw chyinghka rai nga ai. Hkage gawk mung katsi shadang 0 degree Celsius a npu, grai gatsi gye wa ai shara rai nga ai. Chyinghka kaba la mat ai hte kalang

pat shingdang hkrum ai gawk

Nov 2017 Vol-7

51

ta asin chyip rai hpa hpe mung n mu mada mat nu ai.

Shi mung grai myit gahpra mat ai hte nsen htum hkra marawn, chyinghka kaba nga ai ngu shadu ai de amyam sa wa nna chying hka hpe mung adup rai marawn shabam rawng nga nu ai. Shi kade mi marawn shabam taw ai raitim bungli hkring (rung yu) ten mung rai, bai nna Hkage gawk a chyinghka mung hpri gang grai htat ai hte galaw da ai re majaw shi a marawn shabam garum hpyi ai nsen hpe ka-dai nna lu ai hte shi a shakut shaja ai lam mung hpa lachyum npru mat nu ai. Raitim myit ndaw ai sha, shi gaw chyinghka hpe n gun la ba hte akawk, adup dat, bai marawn garum hpyi dat rai shakut ding yang rai nga ai. Hkyinghkum mi ram shakut ai hte gaw shi a lata ni mung grai ga-ut machyi wa sai hte yu hkraw krawp nsen npru mat nu ai hte Hkage gawk a sha-kum kaw shamyet let hkring sa la nga nu ai.

Ahkying aten ni htum wa magang nga ai hte rau katsi ai shadang mung grau tsaw wa nna shi a lasaw lasa, nrut nra ni kaw du hkra gatsut machyi wa nu ai. Bai nna shi a hkum hkrang nan mung katsi sha-dang nau tsaw wa ai majaw shamu shamawt nmai rai shakum kaw shamyet nga nu ai da. Shi hkage gawk kata rawng nga ai gaw hkying hkum 3-4 na wa sai hte shi a myi hpyi ni li wa nna myi hpaw na atsam pyi nnga wa nu ai da. Shi a myiman hte labu palawng

Ram Ningshawng

52

ni hta mung katsi shadang ladu lai wa ai majaw hka si hkage tawng ni noi taw nga sai hte shi a myit chye myit chyang ni mung dum dat ndum (malap) dat rai gawk kata chyat rawng taw ai hkying hkum 5 du wa sai hte shi a myit ni hpe shayawm kau nna si du a lata de asum jaw ap kau nu ai.

Shingrai myit shayawm asum jaw kau dat ai ten hta nan she hkage gawk chying hka akajawng sha hpaw wa nu ai da. Chyinghka shawng kaw mung masha langai a shing na hpe shi mu dat nu ai da. Shinggan kawn htoi tu ai myihprap wan pu a nhtoi a majaw ka-dai re hpe gaw atsawm nchye ginghka nga ai. N gun hpe bai dating, myit nden shaja la nna myi hpe shakut hpaw dat yang gaw, dai jak rung kaw shana shim lam sin ya ai dingla wa rai nga la ai da. Kade nna ai ten hta tsirung kawn machyi masha htaw mawdaw du wa ai hte tsi saranum/la ni shi hpe nba hte hkayawp nna

pat shingdang hkrum ai Jan

Nov 2017 Vol-7

53

tsirung de woi mat wa nu ai da. De a majaw shi asak gaw lawt mat nu ai.

Lahkawng masum ya hpang shi mai tsai wa nna tsirung kawn yu ai hte shi asak hpe hkye shaw la ai shim lam sin langa dingla wa hpe “Hpa majaw na bungli mung nre ai hkage gawk chyinghka hpe sa hpaw byin mat ai rai? “ngu grai chye mayu ai hte san dat u ai. Shaloi dingla wa tsun ai gaw “Ngai ndai jak rung kaw bungli shang galaw ai 35 ning tup rai sai. Ndai jak rung kaw shani shagu bungli shang, bungli hkring na bai wa re ai masha tsa kaba nga ai. Raitim jahpawt manap bungli hpang ten ngai hpe “Ngwipyaw manap rai u ga “ nga shakram ai masha nang hte rai yang she gade nlaw la nga ai. Dai jah-pawt nang ngai hpe shawoi na zawn “Hello, Good morning” nga grai si mani ai nsen hte shakram kau da ai raitim shana de rung yu ten hta gaw shawoi ngai ding yang a na nga ai “Bye Bye, hpawt de bai hkrum ga i?” nga ai ga nsen hpe nna hkrup kau dat

Asak hkye ya ai waJakrung Shim

Ram Ningshawng

54

nngai. Dai majaw nang bungli dabang (jakrung) kaw na nwa shi ai hpe ngai chye nga nngai. Raitim nang aten shajan (Overtime) bungli yu taw ai majaw kun ngu ngai kaga myit tsang ai lam nnga nngai.

Raitim bungli hkring ten ngut mat ai hkying hkum 3-4 raitim nang garai npru wa shi ai majaw nang lama ma jam jau hkrum nga na sai ngu grai myit tsang wa nngai. Dai majaw jakrung chyam hkra ngai nang hpe hkan tam nngai. Nang hpe nmu ai hpang jahtum hkage gawk hpe wa hpaw hkrup ai shaloi she nang malap galeng taw ai hpe wa mu nngai.” ngu htai dan nu ai.

Sharin la na lam:- Manang ni hte hkrum shagu myit lawm hkum lawm hte hkap tau hkalum shakram ai lam galaw u. Ndai zawn galaw ai lam gaw na a matu akyu yawm hkrat sum shangun ai lam nnga na re. Raitim ndai mabyin kaw na zawn manang wa hpe myit lawm hkum lawm mani sumsai rau shakram ai gaw na asak hpe nlu hkye na re ngu kadai nlu tsun nga ai.

Source :- Facebook Credit to original writer and Bahmo Thien Phay

Nov 2017 Vol-7

55

TSANG 10 AWNG DA SAI RAMMA NI A MATU HPAJI MATUT SHARIN MAI AI

JAWNG NI1. Federal Law Academe (Law) 2. Institute of Liberal arts and Sciences (ILAS)3. Maija Yang College (or) General College4. Maija Yang Instituted of Education Diploma (MIED) • Pre- College • Div- ED • Tesol Class

LAIZA MUKLUM KATA hta HKAJA MAI AI LAM NI

Mying Sagawn la mai ai shara1. Tsi Jawng (Hkamja Dap, Laiza Lawk 1)2. TTC (Jawng sara tai jawng) (G/J Hpaji Dap, Laiza Lawk 2)3. Computer (Laiza Buga Hkalup Hpung, Laiza Lawk 3)4. Da Da Jawng (G/J Myu Shayi Rung, Laiza lawk 2)5. Hkrai Rem Jawng (Alen Bum)