‘!ર અ$ સોળ વષ*ની વય વ./ન0 િકશોર-િકશોરીઅો રોજ-બ-રોજ િવવ67 [naked] !મ જ અસ9િદ;ધ [explicit] છિબઅોની અાપ-@ કરત0 હોય ! હC િવલાયતભરમ0 સામાFય બનવા લાGH9 I.’

ગઈ 11 િડMNબO, અહPની QRયાત ટીવી /નલ - ‘/નલ ફૉર’ પર, અાવો િવષદ સમાચાર-Wવાલ રજX કરવામ0 અાCલો. વળ! િદવM ય ! અ9Gના કાYન સZતના બીજ0 પાસ0અોની એક ચચ\]ઠક પણ ‘/નલ ફૉO’ યો`લી. National Society for the Prevention of Cruelty to Children (NSPCC) !મ જ ‘/નલ ફૉર’ના સ9શોધકોએ સતત છ મિહના અા તરતપાસ$ સારa અાbલા.

અાc9 મા7 િવલાયતમ0 જ બનd9 હોય અ$ અFય7 નહP થd9 હોય, !મ, કોણ, ભલા, કહી શકf ? મોબાઇલનો હC રાફડો જ hાO ફાટiો I, અ$ નjવા દO જગતભરમ0 ચોZર, અ7ત7સવ*7, ! kસરી ગયા I, lયાO અાપણી જમાતમ0 ય !નો Oલો ન જ m;યો હોય, તો જ નવાઈ ! અા Wબક n Wરતની oખીતી બાબત લાગતી હોવા છત0, અા Wવાલ qજબ, ભઈલા, અા ‘bઢીધર યૌનભાવ’ [generation sex] I. મોબાઇલ ફોન વાt અાવા િવવ67 ફોટાઅોની અાપ-@$ જમાત ‘Mu્ટPગ’[sexting]$ નાZ અોળw I. પિરણાZ,

લગરીક અ0તરkCશ કરી, xદ$ તપાસીએ n અાપણી oખીતી સમજ, ફy, નરી શાહzગ{િ| તો નથી $ ?

અાપણ$ થાય : અા વત*ણ}ક અ9િતમ Iડાની I; પણ ધીરા ખમીએ, અા bઢીઅો મ0W ! રો`રોજની સામાFય ઘટના I, !મ Wવાલ જણાC I. એક િકશોO કWH9 : ‘દર અઠવાિડ� અોછામ0 અોછી ]7ણ છિબ મોકલવા�9 મ$ કWવામ0 અાC I.’ બી� કW : ‘કોઈ પણ િકશોરી�9 મ� �વા પામીએ ! પWલ0, !ન0 6તન ચ�ગોચર થાય I.’ − અા પ9દર વરસન0અોનો અ�ભવ હતો ! અામ0 સ9કળા�લ0 િકશોર-િકશોરીઅો અા ‘રોફદાર’ િડિજટલ િવ�$ ભયજનક �તા નથી. એક િકશોર કWતો હતો : ‘અાથી વાલીઅો અ$ માબાપ$ અાઘાત પહ�ચતો હf, પર9d અમાO માt તો અા રો�જદો jવન�યવહાર I. અા 6વાભાિવક I, - અા {િ� િવકાસનો જ ભાગ I.’

અાપણો સમાજ �9વ0mવ0 થતો, બ9$ હાથ �ચા કરી, કમકમાટીભય� અણગમો �યy કO, તો કદાચ અ6થા$ નહP હોય. અ�લીલ સાિહlયસામ�ી પર kિતબ9ધ �કી$

!મ� હાશકારો અ�ભCલો જ હf, પર9d tકનોલૉjએ તો હરણફાળ જ ભરી I. હજa ‘ફૉરj’[4G]$ તો અાવવા દો, lયાO તો વીિડયો�9 kસારણ પણ Qલભ થવા�9 I. અ$ અાની અાપ-@$ કોઈથી રોકી રોકાવાની નથી. પડw ]ઠા

અા mવ*જ વાનર, ઈશાO જણાC I !મ, કોઈ �d9 નથી, કોઈ સ0ભળd9 નથી, કોઈ બોલd9 ય Q�ધ0 નથી ! wર ! … અખબારી Wવાલ અ�સાર, ‘દારaલ ઊ�મ oવબ9o’ પોતાના િવ�ાથ�અો nZરાવાળા મોબાઈલ વાપO ! પર kિતબ9ધ ��ો I. અા અ$ અાવા kિતબ9ધોથી કોઈ ઊnલ અાC !મ અ�ભવ કWતો નથી. !$ સારa તો અાર9િભક 6તOથી, મજ�ત $ તક*બ� nળવણી અાપવી જ�રી હોય. અામ, અા મામલો, ભલા, �0 જઈ$

ઊભf ?િવ� 6તO કામ કરતી tિલકૉમ સ96થા ‘jએસએમ એસોિસ�શન’ની

એક માિહતી અ�સાર, ભારતમ0 જ સ�ળી જનસ9Rયા સાZ 26 ટકા લોકો પાM મોબાઈલ ફોન I. એટ@ n qલકમ0 અાશO 38 કરોડ મોબાઈલધારકો I. શાસન અા િવગત$ પડકાO I અ$ કW I n ! અ0ક 70 કરોડ ઉપર0તનો I !

અા ‘;લૉબલઅાઇ�શન’નો જમાનો I. બ�રની �ખ પર શાસકો ચકના�ર ના/કXo I અ$ વળી ચોZર ‘�ાહકવાદ’ ઝા�યો ઝલાય !મ ર�ો

નથી, ફા�યો��યો �ય I ! ! રા! ન વ� એટલો િદવM વ� I; િદવM ન િવ6તO !ટલો રા! પથરાતો રW I.અાપણી જમા!, અાપણી સ96થાઅોએ, બહa મોડa9 થઈ �ય

! પWલ0, અા િવf, વખત કાઢી, દXર9oશ િચ9તન કરી, માગ*દશ� તોડ કાઢવાનો અા વખત I.

• ‘િદ�હી સા�િહક બળાlકાર’$ કાર� ભારતમ0 જ નહP,  િનયાભરમ0 હોહા મચી I. �નીમાની હિ6તઅો પણ િચ7િવિચ7 િનCદનો કરતા ર�ા I, અ$ !થી િવવાદોનો વાવ9ટોળ �9કાયા કય� I. સ9ચાર �યવ6થાના માગ*દશ*ક !મ જ િડઝાઇનર િકરણ 7Cદી કWતા હતા !મ, સમાજની િપ¡સ|ાક માનિસકતા I¢ા થોડા િદવસોમ0 બરાબર સાZ આવી ગઈ I. $તાઓ,

ધા¥મક-સામાિજક સ9ગઠનોના વડાઓ અ$ બાબા/બા¦ઓ/ગaરaઓ ` રી! 67ીઓ kિતની §ણા, િતર6કારથી ભOલી (mysogynistic) અ$ �તીય અપમાનજનક (sexist) વાતો કરી ર�ા I; nટલાક કટારચીઅો ઊધ*્વગામી ઉદારમતી (kો�¨િસવ િલબરલ) ન�ય-િવચારથી સામા Iડાના, માનવીય ��યો$ �કસાનકારક અ$ સામાિજક રી! સ9કaિચત અ$ િવ©ત લખાણો કાયમની `મ પીરસતા ર�ા; �� n બળાlકાર માt 67ીઓ પો! જવાબદાર હોય !! � n આ વખ! પWલી વાર મીિડયામ0 અ$ ખાસ કરી$ સો�યલ

મીિડયામ0, ¦રaષkધાન સામાિજક �યવ6થા (patriarchy) સાZ િવરોધનો ªર મોટા પા� ઊઠiો I. ‘जनत$% का

અોિપિનયનयो व$ भ&मा तत् स,खम्।ત()ી : િવ,લ ક/યાણી

,2તક : 18 • 3કરણ : 10 • સળ(ગ અ(ક : 214 26 89:અારી 2013 િડિજટલ અવતાર − ચો)ીસ

?જદગીના રસA પીવામC કરો જ/દી ‘મરીઝ’, એક તો ઓછી મિદરા H, A ગળI( 8મ H • િવ,લ ક/યાણી

અJKત Lળો • દીપક બારડોલીકર

લો,2012નોલNાયમાનઅ(િતમ Oરજ પણ ડPબી ગયો !અAછવાઈ ગ:( H -અાહાઅાતશબાTનીUરVય ર(ગWડોથી2013Y( ઊઘડI( અાકાશ !

8\8Vયો ન હોયર(ગ-ઉમ(ગનો અJKત Lળો !પાર ઊતરતો ન હોય2Aહ, સાફ/યનો િતલ2મી _ડો !`દા કa Aસતત 8Lલો રbઅા અJKત Lળો −અા વરસના સામા Hડા Uધી !શCિત, સલામતીના dરા Uધી !

ઓિપિનયન• "ઓિપિનયન" ગ'જરાતી ભાષા/0 ઇ2ટર4ટી માિસક િવચારપ: ; અ4 દર માસની ૨૬મી તારી@ બહાર પC ;.

• "ઓિપિનયન"ના વDચક ગE F અ0કથી થઈ શકાય ;. રસ ધરાવનારાઅોએ સMવN પોતાનો ‘ઇ.મOલ અાઈ.ડી.’ મોકલવો જRરી બ4 ;.

• "ઓિપિનયન"મD શS હોય MયD Tધી UVરખબર ન Xવાની અમારી 4મ ;.

• એમD YયZ થતા િવચારો મા[ની જવાબદારી \ F Xખકોની ;.

• "ઓિપિનયન"નD ધોરણ અ4 ^વRપ4 અ/લ_ી4 Xખકોએ પોતાની `િતઓ મોકલવી. હાલ aર^કાર/0 ધોરણ નથી. પર0b છપાdલી `િતના Xખક4 \ F અ0ક eટ મોકલવાની fથા ;.

• લખાણ શાહીથી ચોgખા અ_N અ4 કાગળની એક જ બાજ'એ લખi0. નનામા Xખો અ^વી`ત બનj.

• ભાષા સારી માઠી હj F4 િવl લખનાN જરા પણ અચકાવા/0 નથી. અમારી શિZ fમાm અE Tધારી લઈશ'0. ઓછામD ઓછી ગ'જરાતી Uણનાર વાચક પણ સામિયકની મારફF \ટલી દાદ લઈ શo Fટલી દાદ pવી એ અE અમારી ફરજ સમજશ'0.

• \ઓ લખી ન શકતા હોય Fઓ બીUની પાq લખાવી4 લખાણ મોકલી શo ;.

----------------•

સ0પાદકીય પ:Yયવહાર"ઓિપિનયન" ‘Holly Cottage’, 13 Ferring Close,

HARROW, Middlesex HA2 0AR [U.K.]

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

•ભારત મા[ સ0પકr/0 sકાt

Villa Bellevue, 30, Avantikabai Gokhale Street, Opera House, MUMBAI - 400 004

e.mail : bharti_parekh@hotmail.com

સ0પકr : ભારતીબVન પાNખ----------------

“અોિપિનયન”/0 અા િડિજટલ અવતરણ ;. અ4 ગમતાનો ગ'લાલ કરવાની દNક4

રUમU જ હોય.

ज"म’ નામક કા%યમ' કિવ રામધારી-સહ ‘િદનકર’ લ2

3, 4મ : जनता जब कोपाक+ल हो भ/क+0ट चढाती 5;

दो राह, समय : रथ का घघ=र-नाद स>नो,?सहासन खाली करो 0क जनता आती 5।

અા ઘઘ7રનાદનો રથ િદ:હી સ;તાના નગરો અ> શ@રોમ' ફરી વBયો 3. અ> તરCણાઈએ લોકનાદ જગવવાનો રાHયો 3. … પણ પછી શCK ??

અા માનિસકતા> પોષનારા બળોમ' અખબારો ઉપર'ત અાપણા િવધિવધ ધાQમક Rથાનકો, સKતો-મહKતો, Sરોિહતો, બાવાઅો, સાTઅો, UVા, મૌલવીઅો, પાદરીઅો, પૌરાિણક વારસાના છડીદાર અાYવાનો 4મ જ અા સૌના પોિઠયાઅો પણ [\વ]ચ 3. _`aઅ_`a મbવાદી માનિસકતામ' રાચતા લોકો ‘यC नाD=ष> पFGयH रमIH तC Jवता’નો પોપટપાઠ જપતા dવા મe 3. હકીક4 અા સિરયામ

સામfતવાદી િવચારધારામ' Rgીઅો િhતીય Rતરની નાગિરક હોય 4વો જ વત7ન%યવહાર dવા મe 3.

2ર! … અ> અાiK ફj ભારતમ' જ બ> 3 4iK તો નથી. કોઈ Uલક કોરો હોય 4મ જણાlK નથી. અહm િવલાયતમ', એક nળાના Hયાિતoાp નાઇટહCડ ;ળવનાર િજમી સૅિવલના ‘ઉપાડા’ > ‘ગોરખધKધા’ના ઢગલાબKધ દાખલાઅો બહાર પડવા લાtયા 3 > !

16 _fuઅારી 2013ના “િનરીvક”મ', _ણીત' સમાજશાRgી ક:પના શાહ લ2 3, ‘અાપણી સમાજ%યવRથા SરCષoધાન 3, અથwત ્SરCષના અાિધપyયવાળી %યવRથા, zમ' RgીbK Rથાન અ> દર{ો ગૌણ ગણાય 3. SરCષoધાન %યવRથાના િનયમ oમા| Rgીની }મ શિj, oજનન શિj અ> _તીયતા પર SરCષનો અKકCશ. Rgીઅોની સમRયાઅોbK ~ળ અહm 3. વળી, SરCષoધાન %વRથા> ધમ7નો સK[ણ7 �કો 3. ~ડીવાદી બ_ર %યવRથા 4નો લાભ ઉઠાn 3.’

ક:પનાબ@નની કલમ સબળ U�� અાગળ ધ� 3 : ‘Rgી અ> SરCષ મા� _તીયતાના �વડા ધોરણો oવત� 3. Rgીની _તીયતા સા� ઇ{ત, શીલ, શરમ અ> પિવgતાન' ન�િતક ~:યો dડવામ' અાn 3.

પિરણા; Rgીની _તીય પિવgતા સાચવવાની જવાબદારી z 4 Rgીની પોતાની 4મ જ સા� 4ના કCટCKબ, ગોg, �ટા�ાિત અ> �ાિતની બની ર@ 3. Rgીઅો પર અામ અાિધપyયન' Rતર ચ�લ' હોય 3.

d કોઈ કCટCKબ, સUદાય � �શના SરCષો> નીચા પાડવા હોય � શરમજનક િRથિતમ' ~કવા હોય તો 4મન' કCટCKબ, સUદાય � �શની Rgીઅો પર બળાyકાર 4મ> મા� હાથવગCK હિથયાર બની ર@ 3. મોરલ પોિલસmગ

4bK અાડ પિરણામ 3.’અાiK અાiK છત', બિધર અાYવાની

ચલાયમાન થાય 4મ લાગતી નથી. �મ � 4ના પાયામ' હ_રો વષ7ની માનિસકતા જળોની zમ ચ�ટી �ઠી 3.

4> સારC કાયદાકા�નમ' બદલાવ માgથી ઊ�લ અાn 4મ નથી. ફ'સીનો ગાિળયો અારોપી> પ@રાવી> ય

પિરિRથિત> ઝ�� કરી શકવી U��લ બનવાની 3. 4>

મા� ધડ~ળથી સ~�K કાય7 હાથ ધરiK પ�. સમાજ> RવRથ બનાવવા, રાજકારણ, ધમ7કારણ, શાસનના એ�એક અKગ> �ળવવા પ�. 4 જKગી કામ 3. ��, મહાવીર, મહ�મદ, િજસસ, જર���, શKકર, નાનક, કબીર, ગ'ધી સરીખા સરીખા િવરાટ લોક�ળવણીકારો> સારC વાuશ�fયતા [રવા> અા�વાન કયw વગર કોઈ જ ચારો નથી. અા> સારC _તભાતની અાપણી નાનીમોટી > �f�વત� સKRથાઅો સાબદી થઈ શક� � ? … કોણ

કહી શક� ?!?•

િવલાયત> �f�મ' રાખી> � અગyયની વાત 3ડવા મન 3. એક, ક@ 3 � �f�ીય સરકાર સ_તીય લtન> સારC ટ�Kકમ' એક ધારો ઘડવા માY 3. ધમ7ના થાનકોમ' અાવ' અાવ' લtન કરવાની � પાgો> d ઇ]છા હોય, તો 4> સારC જ�રી સગવડ કરવાની dગવાઈ 4 ધારામ' હ�. ઈસાઈ �વળોમ' છ�ટછાટ અાપવાની શાસકો> તાલાnલી 3. પણ અfય ધમ7મથકો> અા છ�ટછાટ હ� � ? અ> d ન હોય, તો ઈRલામ, િહf�, યહ�દી સરીખા સરીખા ધમ7સKoદાયો અ> િફરકાઅોના કણ7ધારો અા> સારC ત�યાર 3 � ?

ધમ7થાનકો, લ વ'િશક સ~હ મા¡યમોમ' અા બાબત અKY નરી ¢પકીદી dવા મe 3. અા અાYવાની �શરમની હ� ~રઝાaલી લાY 3.

�, િ£િટશ સ~હ મા¡યમો> ¤¥ z રીતરસમ ચાલતી રહી 3 અ> 4> કાર| z નીિતમ¦ા �દા થઈ 3, 4ની §ડી તરતપાસ કરતો ¨િવસન અ@વાલ

નn�બર 2012 દરિમયાન બહાર પડી ગયો 3. અા @વાલ અbસાર, સ'oત ‘o�સ ક�©¨fટ્સ કિમશન’ની જtયાએ નવી RવતKg dગવાઈ કરવાbK ªચન થuK 3. એ ખરCK; પણ લ વ'િશક સ~હ મા¡યમો> અામ' અાવરી ¨વાય 4 અyયfત અગyયbK 3. ગCજરાતી ઈતર ¤¥ ય o«ો હ�; પણ ગCજરાતીમ' તો બોડી બામણીbK 2તર _ણી> zની4ની પછાડી પડી જઈ, aન�નoકા\ન પોતાbK અાિધપyય ઠોકી �સાડવાના અ>ક વરવ' દાખલાઅો અાપ| અbભnલા 3. અાથી અા લ વ'િશક સ~હમા¡યમોનો ªિચત કાયદાકા�નમ' સમાnશ થાય 4 ભા\ મહ¬વbK બ> 3. પાનબીડ'0 :

મu તv તારી તમwા Fનો આ અ0Uમ ;,o હy સાz જ લા{ ; o તાર'0 કામ ;.; ^ખલન | :ણ fસ0ગોમD મ4 પણ ; ક}લ,કોણ Um oમ આખી ~જદગી બદનામ ;.એક વીFલો fસ0ગ પાછો ઉજવવો ; �દા!એક પળ મા[ વીFલી ~જદગી/0 કામ ;.મારી આ મજ}ર મ^તીનો નશો ઊતરી ગયો,આપ પણ એi0 કહો છો o મ4 આરામ ; !કોણ Um oમ સDભળતD જ િદલ �ખb0 હj !આમ હ'0 મા/0 છ'0 તાર'0 નામ �યાર'0 નામ ;.આપની સાE ભX સોદો મફતમD થઈ ગયો,આમ � �છો બહ' મોઘD અમારD દામ ;.~જદગીના રસ4 પીવામD કરો જ�દી ‘મરીઝ’,એક તો ઓછી મિદરા ;, 4 ગળb0 Uમ ;.

− ‘મરીઝ’

“અોિપિનયન”/ Opinion 2 U2�અારી 2013

!મ ભારતના રાજકીય ઇિતહાસમ0 ૧૮૫૭ની સાલ સીમાિચ7ન 8પ :, ;મ ભારતીય સાિહ<યના ઇિતહાસમ0 પણ ૧૮૫૭ની સાલ સીમાિચ7ન 8પ :. કારણ, ભારતીય સાિહ<યની પ>લી નવલકથા ૧૮૫૭મ0 Aગટ થઈ હતી. આ નવલકથા ; બાબા પદમનHની મરાઠી નવલકથા યJનાપયKટણ. આ નવલકથા Aગટ થઈ ; જ અરસામ0 Mશના સામા ક0O, PકચQદ ઠાકRર ઉફU પીયારીચQદ િમVા બQગાળી ભાષાની પ>લી નવલકથા આલા ઘZર [લાલ ‘માિસક પિVકા’ નામના પોતાના સામિયકમ0 ધારાવાિહક 8^ Aગટ કરી ર_ા હતા. પણ ; `aતક 8^ Aગટ થઈ ૧૮૫૮મ0. ૧૮૬૬મ0 Aગટ થcલી નQદશQકર મ>તાની ‘કરણdલો’ એ ભારતીય ભાષાની VીH નવલકથા. ૧૮૫૭ના વષKમ0 આપણા Mશમ0 ! Vણ fિનવgસટી aથપાઈ ;મ0ની h JQબઈ અi કલકjા ખા; શ8 થઈ હતી. પ>લી h નવલકથા આપણi મરાઠી અi બQગાળી પાlથી મm : ; સાવ અકaમાત નથી. આ fિનવgસટી શ8 થઈ ; પ>લ0 ચાળીlક વષU બોnh Aoિસpqસી અi કલકjા Aoિસpqસીમ0 િrિટશ પsિતtQ િશuણ આપતી િનશાળો શ8 થઈ vકી હતી, અi ;મ0 ભણતા છોકરાઓ અQyoH સાિહ<યની zિતઓના સQપકKમ0 આવી v{ા હતા. આ

પિરચયi Aતા^ અQyoH ભાષામ0 લખાcલી zિતઓ !વી zિતઓ પોતાની ભાષામ0 લખવાના કોડ ;મના મનમ0 }~યા.

આપણા Mશની ઘણીખરી ભાષાઓ પાl કિવતા � પ�ની તો ઠીક ઠીક લ0બી અi સ�s પરQપરા હતી, પણ િવિવધ ગ� AકારોtQ �ડાણ કરવા માPની Aoરણા તો અQyoH સાિહ<યમ0થી મળી. Aાચીન અi મ�યકાલીન ભારતીય સાિહ<યમ0 ગ�કથાtQ aવ8પ �ડાc�Q �વા મm :, પણ !i આપ� મરાઠીમ0 કાદnબરી તરી� અi ગRજરાતીમ0 નવલકથા તરી� ઓળખીએ છીએ ; ગ� Aકાર તો આપ� અQyoH સાિહ<યમ0થી અપના�યો :. એક ભાષાનો કોઈ સાિહ<ય Aકાર બીH ભાષામ0 અપનાવાય ; પ>લ0 મોP ભા� પ>લ અtવાદથી થતી હોય ;�Q �વા મm :. ઓગણીસમી સદીમ0 ઘણાખરા મરાઠીભાષી અi ગRજરાતીભાષી AMશો એક જ રાજકીય-સ0azિતક-શ�uિણક એકમ બોnh Aoિસpqસીના ભાગ હતા. એટ�

એ જમાનાના આ બQi ભાષાના સાિહ<યની �ટલીક �િમકા સમાન હતી. બ�o િવaતારોમ0 િ�aતી િમશનરીઓ સિ�ય હતા. અલબj, ધમKAચારના એક ભાગ 8^, પણ બાઈબલ અi બી} �ટલાક yQથોના અtવાદ ;મi હા� મરાઠી અi ગRજરાતીમ0 થયા. પ>લી અtવાિદત નવલકથા પણ આ બ�o ભાષાઓi

િ�aતી ધમKAચારની આડ^દાશ 8^ મળી. બQi ભાષાઓમ0 પ>લો અtવાદ થયો ; પણ એક જ zિત, �ન બિનયનની ‘અ િપલિynસ Aોyoસ’નો. હિર �શવHનો મરાઠી અtવાદ યાિVક�મણ ના� અ�િરકન િમશન તરફથી JQબઈના ગણપત z�ાHના છાપખાનામ0 છપાઈi ૧૮૪૧મ0 Aગટ થયો. તો ;નો ગRજરાતી અtવાદ ૧૮૪૪મ0 Aગટ થયો. યાVાકરી ના� એ અtવાદ ZવરQડ િવિલયમ ફ્લાવZ કય� હતો અi �રતના િમશન Aoસમ0 ; છપાયો હતો.

પ>લી મરાઠી નવલકથા યJના પયKટણના �ખક બાબા પદમનHનો જqમ ૧૮૩૧મ0, hળગ0વના એક 8ઢી�aત કRટRQબમ0 થcલો. �ત-ઉપવાસ,

કથાકીતKન, �}-યાVામ0 ;મની માi �ઢ િવ�ાસ. hળગ0વની સરકારી િનશાળમ0 ક�ડ ભાષા �ારા Aાથિમક િશuણ લીધા પછી ૧૮૪૩મ0 <ય0ની જ િમશન હાઈ aક�લમ0 ;ઓ દાખલ થયા. ૧૮૪૯મ0 ;ઓ JQબઈ આવી ¡ી ચચK હાઈ aક�લમ0 અi પછી એ¢R�શન સોસાયટીની એિલ્ફqaટન aક�લમ0 ભ£યા. અહ¤ ;મi િ�aતી ધમKમ0 રસ પડવા મ0ડ¥ો. ;ઓ ¦ાિતAથા અi §gત�}ના િવરોધી અi િવધવા િવવાહના િહમાયતી હતા. પોતાના આ િવચારોtQ સમથKન ;મi પરમહQસ સભાની િવચારણામ0 MખાfQ અi ;ઓ ;મ0 �ડાયા. પણ પછી બી} �ટલાક સ¨યો સા� મત©દ થત0 ;મ� ; છોડી અi ૧૮૫૪ના

સªPnબરની VીH તારી� િ�aતી ધમK a«¬છાએ અQગીકાર કય�. બાબા પદમનHએ લ�લ0 સો !ટલ0 ̀ aતકોમ0 યJના પયKટણ મહ­વtQ aથાન ધરા« :.

આપ� !i �ધારક fગ તરી� ઓળખીએ છીએ ; સમયના, એટ� � ઓગણીસમી સદીના ઘણા �ધારકો અi �ખકો માP ત<કાલીન ®હ[

સમાજમ0ની aVીની [દKશા એ એક ક�ટ સમaયા હતી અi aVીઓની દશા �ધારવા માPના જRદા જRદા રaતાઓએ ;મtQ સિવ¯ષ �યાન ખ°¬fQ હ±Q. મરાઠીની પ>લી નવલકથા યJના પયKટણ અi ગRજરાતીની પ>લી સામાિજક નવલકથા મહીપતરામ નીલકQઠની સા� વહRની લડાઈ (૧૮૬૬) એ બQi

નવલકથાઓના �q�મ0 aVીની [દKશા ર>લી :. યJના પયKટણtQ ઉપશીષKક :: 'अथवा %ह' (वधव*+या ि.थती1 (न3पण.' બાબા પદમનHની નવલકથાtQ J²ય પાV યJના પો; તો નહ¤, પણ ;ના સQપકKમ0 આવત0 બીજ0 aVી પાVો ®હ[ સમાજના એક યા બી} કRિરવાજનો ભોગ બiલા :. ³ાZ મહીપતરામની નવલકથાની નાિયકા �Qદર પો; જ સQf´ કRટRQબમ0 રહીi સા�ના Vાસનો ભોગ બi :. બાબા પદમનHની યJના ચાર ચોપડી ભ�લી : અi ;નો પિત િવનાયકરાવ પણ સમજR, શાણો, અi �િશિuત :. પડોશમ0 ર>તી િવધવા થcલી ગો[ JQડન િવિધમ0થી બચવા માP ઘZથી ભાગી તો નીકm :, પણ પછી બી� કોઈ રaતો ન Mખાત0 ક�વામ0 પડી આપઘાત કZ : ; �ઈ યJના અi િવનાયકtQ µદય

�« :. થોડી આશાcશ �ળવવા બQi પયKટi (Jસાફરીએ) નીકળી પp :. સાતારામ0 બહR �aતતા �વKક િવધવાHવનના િનયમો પાળતી «¶ના સQપકKમ0 આ« :. પછી નાગ`રમ0 િવનાયકના એક િમVi <ય0 પહ·¸ :. એ િમVની fવાન િવધવા બ>ન ;i ધમ�પMશ આપવા માP કRટRQh રો�લા �Mવ સા� જ

ભાગી ગઈ :. તો સાતારાની બીH એક ખા¹ પી¹ �ખી કRટRQબની દીકરીન0 લ~ન ~વાિલયરના એક fવાન સા� થયા પછી થોડા કલાકોમ0 જ ; િવધવા બi :. પણ આ fવતી િવધવા કરત0 «ºયા તરી� HવવાtQ વ» પસQદ કZ :. પQઢર`રની એક િવધવા શરીરની �ખ શમાવવા રા; «શ બદલી ઘરની બહાર જતી ર> :. આ બધ0 જ પાVોની [દKશાના સાuી બનનાર યJના અi િવનાયકના Hવનમ0 હ« અણધાય� વળ0ક આ« :. Jસાફરી દરnયાન િવનાયકi Hવ�ણ અકaમાત થાય :. ;ના �<f પછી યJના પQઢર`ર પાછી આ« :. પણ િવધવા તરી� બાકીtQ Hવન િવતાવાવાi બદ� ; a«¬છાએ

િ�aતી ધમK અQગીકાર કZ : અi એક િ�aતી fવક સા� ફરી લ~ન કZ :. આની સરખામણીમ0 મહીપતરામની નાિયકા �Qદર કથાi અQ; �<f પા� : એટ�Q જ નહ¤, એક આદશK ®હ[ નારીની !મ મરત0 પ>લ0 એ�Q િન«દન કZ : � મારા �<f માP મારા પિત � સાસિરય0 જવાબદાર નથી. યJના ફરી લ~ન કરી શ� : કારણ ; િ�aતી ધમK અQગીકાર કZ :. યJના પયKટણ લખવા પાછળ બાબાના h J²ય >± હતા. પ>લો, ®હ[ સમાજમ0 િવધવાની ! [દKશા થાય : ; તરફ સમાજtQ �યાન દોર�Q, અi બી�, િ�aતી ધમKનો Aચાર કરવો. આખી zિતમ0 જRદી જRદી િવધવાઓની િવટnબણાઓ આ�ખીi ;મ� પ>લો >± પાર પાડ¥ો, તો કથાi અQ; યJનાi િ�aતી થતી બતાવીi બી� >± પાર પાડ¥ો. મરાઠી ભાષાની પ>લી જ નવલકથાના �ખક િવધવા િવવાહ કરાવવાની ®હમત બતાવી શ{ા. ³ાZ ગRજરાતી નવલકથામ0 :ક ૧૮૮૦મ0 પ>લી વાર િવધવા િવવાહ �વા મm :. કમલા કRમારી નામની zિતમ0 ભવાનીશQકર નર®સહરામ કિવએ બાળિવધવા રાજકRQવરી કમલા કRમારીન0 `નલK~ન જRગલિકશોર નામના િવ»ર fવક સા� કરા�ય0 :, એટ�Q જ નહ¤, અલકા`ર નામના Mશી રા³ના લોકો પણ ;i Pકો આ^ : એમ બતા�fQ :. આ નવલકથાની ૧૯૦૯મ0 Aગટ થcલી બીH આ½િjમ0 રમણભાઈ નીલકQO

ઓગણીસમી સદીની મરાઠી નવલકથા • દીપક મ1તા

“અોિપિનયન”/ Opinion 3 789અારી 2013

દીપક મ1તા

અ"#$%મ' સોળ પાન'ની /0તાવના લખી 5. 6મ' 6ઓ લ8 5: “The

author Mr. Bhavanishankar Narsinhram of Limdi has rendered a service to the cause of social reform. He has depicted faithfully the condition of Hindu society and his story makes the necessity of reform self-evident.” 9 : આ િવધવા િવવાહ કઈ રી6 શC બEયા 6G" િનHપણ Jખ: ઝાઝL" કMN નથી એટJ

કથાનો અ"ત િવશRલ SથSકગ Uવો વV લાW 5.યXના પયYટણથી મરાઠી સામાિજક નવલકથાનો આર"ભ થયો, તો

૧૮૬૧મ' /ગટ થ`લી ‘Xaામાલા’થી રોમ'િટક કથાની શHઆત થઈ. 6ના Jખક હતા લbમણ શા0cી હળd. 6મનો જEમ ૧૮૩૧મ', અવસાન

૧૯૦૪મ'. સ"0iત ભાષા-સાિહkયના િવlાન, પણ mધારાવાદી પરમહ"સ સભા સાo પણ સ"કળા`લા. િવધવા pનલYqનના િહમાયતી પણ ખરા. પણ Xaામાલામ' 6મr એક અstતર"ગી uિv ઊભી કરી. કરણxલો લખવા પાછળ ન"દશ"કરનો આશય ‘ધમYનો જય, પાપનો zય’ થતો બતાવવાનો હતો. Xaામાલા લખવા પાછળ 6ના Jખકનો પણ આવો જ {| હતો. 6થી iિતન' પાcો }ેત-�યામ ર"ગમ' ર"ગાય' 5. કથાની નાિયકા Xaામાલા અ� 6ના સાથીઓ }ેત ર"W ર"ગા`લા 5. �યામર"ગી શL�ાz અ� 6ના સાથીઓન' �તભાતન' કાવતર'� િનષ્ફળ બનાવી 5વ� Xaામાલા ખાV", પીV" � રાજ

કMN એવા mખ'ત mધી કઈ રી6 પહ�� 5 6 આ કથાG" X�ય વ0| 5. iિતની ભાષા-શ�લી પર Uટલો અ"#$%નો /ભાવ 5 6ના કરત' ઘણો વધા� /ભાવ સ"0iત કથાસાિહkય અ� અરબી-ફારસી કથાઓની ભાષા-શ�લીનો 5. એ જમાનામ' Xaામાલા� ઘણી લોકિ/યતા મળી હતી. 6નાથી /$રાઈ� લbમણશા0cી હળdએ બી% iિત ૧૮૬૬મ' /ગટ કરી, ર�/ભા. પણ 6

ઝાઝી લોકિ/યતા �ળવી ન શકી. 6મ' િવધવા નાિયકા ર�/ભા� નાયક મદનિવલાસ સાo ફરી લqન કરતી બતાવી� Jખ: િવધવા િવવાહનો pર0કાર કય� 5. 9 : ર�/ભાની પાcuિv અ� કથાuિv Xaામાલા કરત' ય વV વાય�ય 5. Xaામાલા /ગટ થયા પછી લગભગ પચીસ વષY mધી રોમ'િટક /કારની નવલકથાની બોલબાલા રહી. મ"જLઘોષા (૧૮૬૬), િવિચcpરી (૧૮૭૦), િમcચ"� (૧૮૭૦), mવણYમાલીની (૧૮૭૪), /$મબ"ધન (૧૮૭૪) વW�નો આ સ"દભ� ઉ�$ખ કરી શકાય. આવી iિતઓએ મરાઠી નવલકથાની સ"�યામ' Uટલો ઉ�રો કય� 6ટલો 6ની ગLણવ�ામ' કય� નહ�.

રોમ'િટક /કારની નવલકથાઓનો ચીલો ચાતરી� નવી િદશા ચ�ધવાG" કામ કMN રામચ"� િભકા% ગL"%ક�. 6મની ઐિતહાિસક નવલકથા મોચનગડ ૧૮૬૭ના જLલાઈ અ"કથી િવિવધ�ાનિવ0તાર નામના સામિયકમ' હ�ાવાર /ગટ થવા લાગી અ� ૧૯૭૧મ' p0તક H� /ગટ થઈ. એટJ : ૧૮૬૬મ' /ગટ થ`લી કરણxલો અ� મોચનગડ લગભગ સમકાલીન. કરણxલોના Jખક ન"દશ"કરનો જEમ ૧૮૩૫ના એિ/લની ૨૧મીએ mરતમ', ગL"%કરનો જEમ dળગાવના જ'બોટી નામના ગામડામ', ૧૮૪૩ના એિ/લની ૩૦મી તારી8. બ"� X"બઈની એિલ્ફE0ટન હાઈ 0ક�લમ' ભrલા. બ $એ સરકારી િનશાળમ' િશzક તરી: કારિકદ¡ની શHઆત કરી, ન"દશ"ક� mરતમ', અ� ગL"%ક� X"બઈમ'. ૧૯૦૧ના જ�નની ૧૮મી તારી8 X"બઈમ' ગL"%કરG" અવસાન થM". ન"દશ"કરG" અવસાન ૧૯૦૫ના જLલાઈની ૧૭મી તારી8 mરતમ' થM". બ"�એ એક એક નવલકથા જ લખી 5, અ� છત' બ"�એ પોતપોતાની ભાષાની નવલકથાની િવકાસયાcામ' મહ¢વG" /દાન કMN 5. કરણxલો લખવ' મા�ની /$રણા ‘મ{રબાન ર£લ સા{d’ આપી તો ૧૮૬૨મ' યો�`લા Mિનવ¤સટી ઓફ બો¥dના પ{લવ{લા કોEવો:શનમ' ચાE£લર સર બાટYલ ¦$�એ ક�લા દીz'ત /વચનમ'થી ગL"%ક� /$રણા �ળવી. d વષYનો કારાવાસ ભોગ�યા પછી કથાનાયક ગણપતરાવ અ� એનો િમc :દમ'થી છ�� 5 એ ઘટનાથી મોચનગડનો આર"ભ થાય 5. કથા દર¥યાન ગણપતરાવ અ� 6ની પ�ી ગ"ગLબાઈ� માo અ�ક આફતો અ� 9ખમો આવી પ§ 5. કથા� અ"6 ¨ા� િશવા% મોચનગડનો િક�ો %તી J 5 � શ'િત, m�યવ0થા, અ� કાયદાG" શાસન 0થા� 5 kયા� બ"�ન' ©ખોનો અ"ત આª 5. કથામ' િશવા%G" પાc તો ઘ« મોડL" દાખલ થાય 5, અ� ઘણો મોટો ભાગ તો ગણપતરામ અ� ગ"ગLબાઈ

રો: 5. આ ઉપર'ત ખલનાયક સkયા%રાવ અ� ખલનાિયકા કોયના અ�

ગણપતરાવનો િમc દોલkયા એ આ કથાન' X�ય પાcો 5. ન"દશ"કરની કરણxલોથી ગLજરાતીમ' ઐિતહાિસક નવલકથાનો U

ઢ'ચો બ"ધાયો 6મ' ઇિતહાસ X�ય અ� ક®પના ગૌણ બની ર°'. આથી આપણી ભાષામ' ‘ઐિતહાિસક નવલકથા’ એ સ"�ા ±વYપદ/ધાન બની રહી. ¨ા� ગL"%ક� મરાઠી સાિહkય સા� ઐિતહાિસક નવલકથાનો સાવ સામા 5ડાનો આદશY રજ� કય�. ગL"%કરની નવલકથાના ટાઈટલ �જ પર 6G" નામ આ રી6 છા²M" 5: ‘મોચનગડ એક કિ®પત ગોv.’ આખી નવલકથામ' U� ખ�ખર ઐિતહાિસક કહી શકાય એવ' પાcો અ� /સ"ગો બહL ઓછા 5. મહારા³મ' િશવા%એ ઘણા િક�ા બ'´લા, પણ 6મ' મોચનગડ નામનો કોઈ િક�ો નહોતો. નરહર કLરL"દકર Uવા િવªચક તો મોચનગડ� ઐિતહાિસક નવલકથા માનવા જ ત�યાર નથી, પણ મોટા ભાગના િવªચકો 6� ‘ઐિતહાિસક કાદ¥બરી’ તરી: ઓળખાª 5. કારણ 6મ' U વાતાવરણ 5, લોકોન' ર{ણીકરણી, િવચારો, વાણી-વતYન 9વા મµ 5 6 િશવા%ના જમાનાન' 5. આ iિતમ' ગL"%ક� પોતાની ક®પનાશીલતાથી ઐિતહાિસક વાતાવરણ એવી તો કLશળતાથી ઊt" કMN 5 : ઇિતહાસ અ� સાિહkયના અઠ"ગ અ¶યાસી અ. કા. િ/યોળકર તો મોચનગડ� ઐિતહાિસક કાદ"બરીના એક ઉ�મ ન·ના તરી: ઓળખાª 5.

આમ, પ{લી iિતથી જ મરાઠીમ' ઐિતહાિસક નવલકથા િવ¸નો �યાલ ઉ�રપદ/ધાન બની ર°ો અ� મરાઠી Jખકો મા� ઐિતહાિસક નવલકથામ' પોતાની ક®પના� વV છL¹ો દોર આપવાG" શC અ� માEય બEM". ન"દશ"કરનો {| ભJ ગ� 6 હોય, કરણxલો 5વ� તો ગLજરાતના પરાજયની કથા બની ર{

5. ¨ા� મોચનગડ મહારા³ના જયની કથા બની ર{ 5. મોચનગડનો ગLજરાતી અGવાદ આજ mધી /ગટ થયો નથી. પણ કરણxલોનો મરાઠી અGવાદ 5ક ૧૮૯૯મા ‘કરણવાxલા અથવા ગLજરાતચા ¸વટચા રા�’ ના� p0તકાકા� /ગટ થયો હતો. મોચનગઢના Jખકના નાના ભાઈ ગણપતરાવ ઉફ� ગrશ િભકા% ગL"%ક� કરણxલોના અGવાદની શHઆત કરી હતી અ� પ{લ' દસ /કરણનો અGવાદ િવિવધ�ાનિવ0તાર નામના સામિયકમ' /ગટ થયો હતો. ૧૮૯૫મ' 6મના અવસાનથી અºરો ર{લો અGવાદ ખ"§રાવ ભીકા% dલસ�એ ±રો કય� અ� ૧૮૯૯મ' 6 p0તકાકા� /ગટ થયો. આ p0તકની /કાશ: લ8લી /0તાવના વ'ચત' પડતી એક ગ�"ચ ઉકલતી નથી. ન"દશ"કરG" અવસાન તો 5ક ૧૯૦૫મ' થM", પણ ૧૮૯૯મ' /ગટ થ`લા આ p0તકમ' /કાશ: ન"દશ"કરનો ઉ�$ખ /0તાવનામ' બ ́જ ‘ક�લાસવાસી ન"દશ"કર’ તરી: જ કય� 5. ન"દશ"કરના અહ� આ�લા ટ�"ક પિરચયG" પણ 5»L વાC 5: ‘તાUતરમ' એમG" ¼kM થM" 5.’ ન"દશ"કરની હયાતીમ' જ મરાઠી /કાશ: 6મ�

‘ક�લાસવાસી’ :મ બનાવી દીધા હ¸? િવનાયક ક�ડ½વ ઓકની નવલકથા િશર06દાર p0તકાકા� ૧૮૮૧મ'

/ગટ થઈ પણ 6 લખાઈ હતી ૧૮૭૨મ'. Mરોિપયન અમલદારોના હાથ ની� સરકારી ક�રીઓમ' કામ કરતા ‘½શી’ િશર06દારો અ� કારક�નોના ¾vાચાર અ� અ/ામાિણકતા� ¿�' પાડવાનો 6નો {| 5. મ{Àલી અદાલતમ' કામ કરતા એક િશર06દારની આkમકથા H� લખા`લી આ iિતમ' Jખ: માc વા0તિવકતાG" િનHપણ જ કMN નથી, પણ 6મ' mધારો કરવા મા�ન' Àચનો પણ વણી લીધ' 5. તો ૧૮૭૯મ' /ગટ થ`લી રહાલકરની નારાયણરાવ અ�

ગોદાવરી મરાઠીમ' /ગટ થ`લી પ{લી કરLણ'ત નવલકથા 5. મરાઠી નવલકથાનો પાયો ભJ ૧૮૫૭મા નખાયો, 6ની ઈમારત

ચણવાG" કામ ±રી સÁતા અ� ધગશ±વYક શH થM" 6 તો હિર નારાયણ આપ�ની પ{લી નવલકથા ‘મધલી િ0થિત’ ૧૮૮૫મા p0તકાકા� /ગટ થઈ

kયારથી. હિરભાઉ તરી: ઓળખાતા આ Jખકનો જEમ ૧૮૬૪ના માચYની આઠમી તારી8. ૧૮૫૫મા જE�લા ગોવધYનરામ િcપાઠી કરત' હિરભાઉ Âમરમ' નªક વષY નાના. ૧૮૮૭મ' જE�લા કન�યાલાલ Xનશી કરત' ૨૩ વષY મોટા. પણ નવલકથાકાર તરી: હિરભાઉ ગોવધYનરામ કરત' વV તો Xનશીના સગોc. હિરભાઉએ સામાિજક નવલકથાઓ લખી, ઐિતહાિસક નવલકથાઓ લખી, સામાિજક અ� પૌરાિણક નાટકો લ�ય', ટ�"કી વાતÃઓ લખી, સાિહkય,

“અોિપિનયન”/ Opinion 4 '()અારી 2013

સાિહ%ય-િવ(ચન, અ, સાિહિ%યક ./ો િવ1 .વચનો આ3ય4, કરમણ8ક નામ9: સામાિયક સફળતાથી ચલાAB:. હિરભાઉની પFલી નવલકથા મધલી િHથિત પણ ‘IJ વKભવ’મ4 ૧૮૮૩થી હOાવાર .ગટ થવા લાગી %યાR Sના પર પણ Tખક તરીV હિરભાઉ9: નામ છપાX: નહોX:.

હિરભાઉ9: કYટY:બ મ[યમ વગ\9:. મોટા, સ:B] કYટY:બમ4 ઉછય^. ભણવાની શ`આત a:બઈમ4 ઠાકYરdાર પર આ(લી એક .ાથિમક િનશાળમ4 કરી. પછી િમશન Hકfલમ4 દાખલ થયા. પણ સાચા અથ\મ4 Sમના િશhણની શ`આત થઈ S તો ૧૮૭૮મ4 jાR Sઓ IJની lm noલીશ Hકfલમ4 pડાયા %યારથી. અહr Sમના િશhકોમ4 િવst શાHuી િચપળfણકર, ગોપાળ ગJશ

આગરકર, અ, બાળ ગ:ગાધર િટળક vવા અwણીઓનો સમા(શ થતો હતો. હિરભાઉ, વ4ચવાનો જબરો શોખ. શાળાના અyયાસકાળ દરzયાન જ SમJ સ:H{ત સાિહ%યની બધી a|ય {િતઓ વ4ચી નાખી હતી. ૧૮૮૧થી ૧૮૮૬ ~ધીન4 વષ�મ4 કાિલદાસ9: શાકY:તલ તો SમJ અિગયાર વખત વ4�B: હX:! તો Bરપના Tખકોમ4થી ��િપયર, િમ�ટન, Hકોટ, �લી, િકટ્સ, મોિલ�ર, �કR, િડકlસ, vન ઓિHટન, વ�R, SમJ વ4�ય4 હત4. �િટ�કની પરીhા પાસ કરત4 પFલ4 ૧૮ વષ\ની �મR SમJ ૭૨ પાન4નો Tખ લખી ��િપયરના FzTટના આગરકR કRલા અ9વાદની આકરી ટીકા કરતી સમીhા કરી હતી! પ:દર વષ\ની વ� લoન થયા પછી ૧૮૮૩મ4 હિરભાઉએ �િટ�કની પરીhા પસાર કરી. પણ Sમ, ગિણત સા� બારમો ચ:�મા હતો એટT પ4ચ પ4ચ વાર પરીhા આ3યા પછી પણ Sઓ િ.િવયસની પરીhામ4 પાસ ન થઈ

શ�ા અ, �વ� થાકી, ૧૮૮૮મ4 SમJ અyયાસ છોડ�ો. એ વખS એમની �મર ૨૪ વષ\ની અ, Sમની � નવલકથા .ગટ થઈ �કી હતી અ, Tખક તરીV Sમ, .િત�ા મળવાની શ`આત પણ થઈ �કી હતી. પણ સારી નોકરી મળતી નહોતી. હિરભાઉના કાકાએ ૧૮૮૮મ4 IJ ખાS આન:દા�મ નામની સ:Hથા શ ̀ કરી અ, Sનો વહીવટ કરવા9: કામ હિરભાઉ, સો3B:. પણ

હિરભાઉ9: વલણ હX: ~ધારાવાદી, jાR આ સ:Hથા હતી `ઢીવાદી િવચારણાનો .ચાર-.સાર કરતી. આથી હિરભાઉની િHથિત કફોડી બની, પણ િનયિમત આવક9: બીજY: કોઈ સાધન ન હોવાથી SમJ આ કામ ન છfટV Hવીકાર�: પડ્B:. ૧૮૯૦મ4 SમJ કરમણ8ક નામ9: સામાિયક શ ̀ કB�. S પછી લખા�લી Sમની બધી નવલકથા આ

સામિયકમ4 જ પFલ4 હOાવાર છપાઈ હતી, અ, પછી �HતકાકાR .ગટ થઈ હતી. ૧૯૧૯ના માચ\ની uી� તારી� હિરભાઉ9: અવસાન થB:.

ચોuીસ વષ\ના Tખનકાળમ4 હિરભાઉએ કYલ ૨૪ નવલકથા લખી, vમ4ની ૧૧ સામાિજક અ, ૧૧ ઐિતહાિસક નવલકથા �. બ:, .કારની નવલકથામ4 એક-એક અ9વાદ V `પ4તર �, બાકીની મૌિલક �. Sમની ચાર સામાિજક અ, ચાર ઐિતહાિસક નવલકથા અ¡રી રFલી �. સામાિજક નવલકથાઓમ4 મહારા¢ના મ[યમ વગ\ના લોકોના �વન9: િન`પણ થB: �.

આ પાuોમ4 િશિhત, અધ\િશિhત, અ, અિશિhત, એમ uણ .કારના લોકો pવા મ£ �. લગભગ દRક પાuની શKhિણક લાયકાતનો િનદ¤શ હિરભાઉ અ�ક કR �, કારણ િશhણની સા� સામાિજક, આ¥થક, સ4Hકાિરક દર¦ો તો સ:કળા�લો હતો જ પણ મો� ભા� ~ધારા .%�નો અિભગમ પણ િશhણ સા�

સ:કળા�લો હતો. આ ઉપર4ત હિરભાઉની પાu§િ¨મ4 શાહYકારો, વકીલો,

સરકારી અમલદારો વ�R પણ pવા મ£ �. ગૌણ પાuોમ4 ©શી રાjોના રાªઓ V Sમના ભાયાતો, અ:w«જ અમલદારો, ગરીબ ¬ા­ણો, િવધવાઓ, વસવાય4, ચોર-®ટારા, વ�Rનો સમા(શ થાય �. હિરભાઉની શ`આતની નવલકથાઓ મો� ભા� ¯હ° Huીઓની િHથિત, લગતી �. આ કથાઓમ4 છોકરીઓન4 લoન ૬-૭ વષ\ની �મR ૧૨-૧૪ વષ\ના છોકરા સા� થઈ જત4 હોય �. (હિરભાઉન4 પોતાન4 લoન ૧૫ વષ\ની �મR થ�લ4.) એ જમાનામ4 pવા મળX: Sમ હિરભાઉન4 ઘણ4 Huીપાuો બાળવયમ4 જ િવધવા થાય �, અ, Sઓ ³:� મો´ અ,ક યાતનાઓ, °:ખો, uાસ, સહી Tત4 pવા મ£ �. તો Vટલીક Huીઓના નસીબમ4 દા`િડયા V લ:પટ પિતન4 અપમાન અ, મારઝfડ સહન કરવા9: લખાB: હોય �. આવી પિરિHથિત દfર કરવાના ઉપાય તરીV હિરભાઉ Huીિશhણની િહમાયત કR �.

હિરભાઉએ ૧૮૮૩મ4 પFલી નવલકથા મધલી િHથિત લખવાની શ`આત કરી %યાR Sમની ³ળ યોજના તો jોજ\ Rનો�ડઝની ધ િમHટરીઝ

ઓફ લ:ડન9: `પ4તર કરવાની હતી. પણ પF¶: .કરણ લ|યા પછી Sમ, લાoB: V `પ4તર કરવા કરત4 Hવત:u રીS નવલકથા લખવી વ· યોoય રF�. કારણ `પ4તર કરવા જત4 � જYદા જYદા ©શન4 પાuોન4 િવચાર, વાણી, વત\નમ4 ¸ળ¹ળ થઈ જ�, અ, નવલકથા શ:º�ળા vવી લાગ�. p V શ`આતન4 uણ-ચાર .કરણો પર Rનો�ડઝની {િતની અસર તો pવા મ£ �. મધલી

િHથિત એ જમાનાના IJના મા[યમ વગ\ન4 પાuો અ, Sમના �વનની ઘટનાઓ9: િન`પણ કR �. કથાનો પટ બહY મોટો નથી, છત4 Sમ4 અડધો ડઝન કYટY:બોની પચા¸ક Aયિ]ઓ pવા મ£ �. તાvતરમ4 »%B પા�લા ધનવાન શાહYકારના એક માu દીકરા િવનાયકરાવની સ:પિ¼ પડાવી Tવાના આશયથી ખલનાયક ગો¯વદરાવ અ, Sની � સાગિરત કાકYબાઈ અ, ઠમાબાઈ ªતªતન4 કાવતર4 ઘ½ �. પિરણા� િવનાયકરાવ દા`ની લS ચ½ �, પોતાની મા, ઘરમ4થી કાઢી ³V �, પ¾ી સરHવતીના ચાિર¿ય પર શ:કા લાવી S, પણ કાઢી ³V �, અ, પK¸ તV પાયમાલ થઇ ªય �. પણ �વ� ગો¯વદરાવ અ, Sની સાગરીતો પકડાય �, Sમ, સª થાય �, િવનાયક, Sની સzપિ¼, મા, અ, પ¾ી પાછ4 મ£ �, અ, એમ અ:S ઘીના ઠામમ4 ઘી પડી રF �. મધલી િHથિત �HતકાકાR .ગટ થઈ S પFલ4 જ ૧૮૮૬મ4 હિરભાઉએ બી�

નવલકથા ગણપતરાવ9: ધારાવાિહક .કાશન શ ̀ કરી દી·: હX:. પણ v સામિયકમ4 એ .ગટ થતી હતી S એકાએક બ:ધ પડત4 આ નવલકથા અ¡રી રહી ગઈ હતી. એ પછી બી� ઘણી નવલકથા લખી, છત4 હિરભાઉએ આ નવલકથા �ાR ય Iરી ન કરી. પFલી નવલકથા કરત4 આ {િતન4 પાuો, .સ:ગો, વાતાવરણ, સાવ જfદ4 �. સરકારી અફસરનો દીકરો ગણપતરાવ IJની ½Áન કોTજમ4 બી. એ.નો અyયાસ કR �. Sની �મર વી¸ક વષ\ની �, પણ Sન4 લoન થઈ ગય4 �. Sનો સહા[યાયી નાના અપિરણીત �, િવધવા માતા અ, દયા કાકા, આ�� રF �. નાનાની બFન

ગોદાવરી, સાસરામ4 ઘણ4 °:ખ (ઠવ4 પ½ �. ગણપતરાવ સમાજ ~ધારાની બાબતમ4 બહY આકળા-ઉતાવળા �. ગણપતરાવ અ, નાના એક ~સ:H{ત, ~ખી કYટY:બના પિરચયમ4 આ( �. એ કYટY:બની દીકરી dારકા સા� વખત જત4 નાનાન4 લoન થ� એવ4 Ãચન કથામ4 pવા મ£ �. p V પKસાના લોભ, વશ

થઈ, નાનાના કાકા એક અભણ અ, કદ`પી છોકરી સા� Sન4 લoન નÁી કR

“અોિપિનયન”/ Opinion 5 '()અારી 2013

-શ ખબરદ2ક વાચક, ચાહક, ભાવક 8મ જ ;ખક< એક -શ

ખબર … !ફરી પાછી, એક વાર, “અોિપિનયન”ની @બAજ −

http://opinionmagazine.co.uk/ − સCવન થઈ F.

‘મા2 તો એક ડગJK બસ થાય’, સમC, હળ@ હળ@, 8ના દ2ક િવભાગ કામ કરતM થયM F.

“અોિપિનયન”ના િડિજટલ અવતાર PવQA અા સાR, કS; ચોTીસ અાUિV બહાર પડી F. માચW 2013 Xધી અા િસલિસલો ચાJ રZવાનો F. એટ; [ અા ઉપરMત, બી' ] અKકો િડિજટલ PવQA બહાર પડ^; અ< પછી, 8 અલોપ થઈ જ^. 8< Pથા< અા @બમથ[ “અોિપિનયન” ખાબક ̂અ< _યMથી પોતીકSK િડમિડમ ગાજ K̀ રાખ^.

અાજ લગી તa સૌએ “અોિપિનયન”< અમયcદ ચાdા ક)e F. તમારા અા ભાતીગળ P<હ< કારf, તમારી હgKફાળી પોરh, અા [ડી કKડારાઈ. તમારા i[i[ પથ કપાતો ગયો, < હ@ ધોરીમાગj વણઝારાની પોઠ હnડતી થઈ F. સoદય અોpશગણ.

મ"#$ શાહની*+ટણી - કાટ/0ન - 1િ3

e.mail : mahendraaruna@msn.com

“અોિપિનયન”/ Opinion 6 8#9અારી 2013

!"#$%&'()*+,%''(-.!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!

!, પણ નાના &મની ઇ*છા, વશ થવાની ચો2ખી ના પાડી 5 ! એટ8

નાના, અ, &ની મા, કાકા ઘરમ=થી કાઢી ?@ !. તો બીC બાજE ગોદાવરી પરના સાસિરયાના Kાસ એટલા વધી Nય ! @ ગણપતરાવ અ, નાના &, પાછી લઈ આવવાQR ઠરાT !. બરાબર આ તબUV જ નવલકથા અટકી Nય !. આW આપણી પાX Wટલી અ, Wવી આ નવલકથા !, & Yત= &નો Z2ય

[\ ]હ_ `Kીઓની િ`થિત બતાવી, &, bધારવાના માગc ]ચધવાનો હd એમ લાe !.

ગણપતરાવ લખાતી હતી & દરfયાન જ હિરભાઉએ પોતાની KીC અ, યશદા નવલકથા ‘પણ લiય=ત કોણ jતો?’ લખવાQR શk કlm અ,

૧૮૯૦મ= પો& શk કrલા સાsાિહક ‘કરમણtક’મ= ધારાવાિહક ku &, vગટ કરી. &મની બધી સામાિજક નવલકથાઓમ= આ wિત સૌથી વy zયાનપાK બની !. મzયમ વગ{ના મોટા ]હ_ સRl| કEટERબોમ=ના લોકો અ, &મQR Cવન, bધારાવાદી અ, kઢી}`ત િવચારસરણીઓ તથા નવી અ, જ~ની uઢી વ*�નો સRઘષ{, એ બધાની વ*� અટવા�લી `Kીઓની દયાજનક દશા – આ બધાQR સાચક�R િચKણ આ નવલકથામ= Yવા મ� !. આખી wિત એક િશિ�ત `Kીની આ�મકથા ku લખાઈ !. અલબ�, નવલકથા શk થાય ! & પ[લ= આ�મકથા લખનાર `Kી યZQR તો ��l થlR હોય !. નાની વ� ર�નાથ નામના ભ�લગ�લ, માયા�, સીધા સાદા છોકરા સા� &ન= લ�ન થાય !. યZની સાb પણ ભલીભોળી !, પણ સRl| કEટERબન= બીN સ�યો યZ, W Kાસ આu ! & ર�નાથ અ, &ની મા ?Re મો� Yયા કr !, કારણ નબાપા ર�નાથ અ, &ની માQR ભરણપોષણ મામા કરી ર�ા હતા. લ�ન પછી થોડા જ વખતમ= ચોથી bવાવડ વખ& યZની માQR અવસાન થાય ! અ, &ના િપતા બીજER લ�ન કr !. પિરણા� િપયરની વાટ પણ યZ મા� બRધ થઈ Nય !. પણ પછી ર�નાથ કાયદાનો અ�યાસ કરવા ZRબઈ Nય ! �યાr માતા અ, યZ, સા� 8તો Nય !. યZ Cવનમ= પ[લી વાર Zિ|નો �ાસ 8 ! પણ &QR આ bખ

�િણક નીવ� !. અણધારી રી& બાર કલાકની મ=દગીમ= ર�નાથQR ��l થાય !. યZ અ, સાb ન છ~ટ@ સRl| કEટERબમ= પાછ= ફr ! �યાr બીN સ�યો યZ, @શવપન કરાવાવાની ફરજ પા� !. & પછી &� W માનિસક તાણ અQભવવા મ=ડી &મ=થી બહાર નીકળવાના એક ઉપાય તરી@ & આ�મકથા લખવાQR શk કr !. &મ છત= થોડા વખત પછી યZQR ��l થાય !. યZ પો&

કથામ= એક `થ� ક[ ! &મ એ જમાનામ= `Kીઓ, પા�લા vાણીની Wમ રાખવામ= આવતી. �રEષો પોતાની મરC vમા� &,

પRપા� @ માr, ખાવાQR નીr @ �ખી રા�, નાની મોટી �ટ આu @ ઢોર માર માr @ બીC સN કr, `Kીએ એ બyR ?Re મો� સહી 8વાQR. `Kીઓની પસRદગી, મરC @ લાગણીનો તો કોઈ િવચાર જ કર\R નહ�. અ, એટ8 જ કદાચ wિતQR શીષ{ક 8ખ@ આ�lR !: પણ લiય=ત

કોણ jતો? પાKો, vસRગો, વાતાવરણ, વerના આ8ખનની કEશળતા ઉપર=ત અહ� જ~દ= જ~દ= `Kી પાKોના સRવાદોમ= એ વખતની અિશિ�ત @ અ�પિશિ�ત `Kીઓની બ�રક બોલીનો W કEશળતાથી 8ખ@ ઉપયોગ કયc ! & ખાસ zયાન ખ�� &વો !. કથામ= ચાલીસ Wટલ= પાKો ! પણ v��ક પાKની rખા ત�ન

અલગ પડી આT એ રી& દોરાઈ ! અ, દrક પાK CવRત અ, ધબક\R લાe !.

કથાનો  યાપ બહE મોટો નથી, પણ &ની સામ¡ી સ�¢ ! અ, હિરભાઉએ એ સામ¡ી, £r£રો ¤યાય આ�યો !.

યશવRતરાવ ખr અ¥રી ર[લી નવલકથા !, પણ & પછીની ‘મી’(૧૮૯૩-૧૮૯૫)મ= ફરી આ�મકથના�મક શ�લી અપનાવી !. ભાઉ ઉફ¨ સ¤યાસી ભવાનRદ &નો નાયક !. અહ� સમાજ bધારાની સા� રાજકીય bધારાની વાત પણ કથામ= ઉ�રાય !. કાયદાનો `નાતક બ,લો ભાઉ આખી ]જદગી લોકXવામ= ગાળવાQR નUી કr !, અ, એ મા� છા�R ચલાT !, ભાષણો કr !, એક મઠની `થાપના કr !, અ, પોતાની આસપાસ

આદશ{વાદી `Kી-�રEષોQR જ~થ ઊªR કr !. પણ «બ પિર¬મ કરવાના થાકથી અR& &QR ��l થાય !. ભાઉ ઉપર=ત &ની બ[ન તાઈ, ભાઉના ગEરE િશવરામપRત, અ, &મની દીકરી bRદરી આ કથાન= Z2ય પાKો !. નાની ­મr તાઈન= લ�ન સાઠ વષ{ના ડોસા સા�, અ, & પણ &ની KીC પ®ી તરી@, કરી નાખવામ= આT !. પિતના Kાસથી િપયર પાછી આવી, તાઈ વy અ�યાસ કr !, તો સાથોસાથ સમાજની ]નદા-કEથલીનો ભોગ પણ બ, !. Y @ પિતની !¯ી મ=દગી વખ& &, ઘr પાછી જઈ & પિતની Xવાચાકરી કr !. અ�યાસ £રો કય° પછી & ભાઈએ શk કrલા મઠમ= Yડાઈ Nય !. તો bRદરી સRTદનશીલ, કોમળ, vVમાળ, અ, vVમ ઝRખતી `Kી !. bRદરી અ, ભાઉ સા� ર[ ! અ, એક બીજ=, અQkપ ! એ Yઈ ²દ િશવરામપRત bRદરી સા� લ�ન કરવાની દરખા`ત ભાઉ આગળ રજ~ કr !. પણ એ પ[લ= જ ભાઉએ તો અપિરણીત રહી સમાજ Xવા કરવાનો િનણ{ય લઈ લીધો !. લ�ન કય° વગર સમાજ XવાQR કામ થઈ શ@ &મ નથી એમ લાગવાથી ગોવધ{નરામ સર`વતીચR³, કથા, અR& કEZદના આ¡હથી કEbમ સા� લ�ન કરતો બતાT !, ´ાr હિરભાઉનો આ નાયક લ�ન, સમાજXવામ= િવµ માની, bRદરી સા�ન= લ�નની પોતાના ગEરEએ કrલી દરખા`તનો અ`વીકાર કr !.

જગ હ� અસ� આ[ (૧૮૯૭-૧૮૯૯), ભયRકર િદ ય (૧૯૦૧-૧૯૦૩), અ, મા�ચા બાઝાર (૧૯૧૦-૧૯૧૨), હિરભાઉની vમાણમ= ઓછી સRતોષકારક કહી શકાય &વી સામાિજક નવલકથાઓ !. તો આજ ચ (૧૯૦૪-૧૯૦૬) અ, કમ{યોગ (૧૯૧૩-૧૯૧૭) &મની અ¥રી ર[લી સામાિજક નવલકથાઓ !. �રોગામી @ સમકાલીન સામાિજક

“અોિપિનયન”/ Opinion 7 '()અારી 2013

!

!

!

નવલકથાઓ સા) સરખાવત- હિરભાઉની 3િતઓ વા4તિવક 5વન67 વ8

સાચક:7 ;િત<બબ ઝીલતી હોય Aમ લાC D. AમE પોA આ નવલકથાઓH આજકાલJયા ગોLી તરીM ઓળખાવી D. આ નવલકથાઓમ- આદશQવાદ M કRપનાવાદ Sવા મળતો નથી એU7 તો નિહ, પણ A WખM ઉપરથી ઠોકી Yસાડ[ા હોય Aવા નથી લાગતા, પણ \-A પા]ોના ^યિ_`વમ-થી ઉaભવતા જણાય D. બધી 3િતઓની ભાષા પ-િડ`ય ભરી નથી, રોજ બ રોજની બોલાતી ભાષાનો રણકો Aમ- સ-ભળવા મd D, અH છત- દgક hiય પા]H Wખક પોતીકી બોલી આપી શjા D. તો બી5 બાજk પા]ોન- િવચારો અH લાગણીઓ67 ઝીણવટભmn િનoપણ અH pથqરણ Wખક સહજતાથી કરી શM D. સામાિજક નવલકથાH rs હિરભાઉ67 સૌથી મહuવ67 ;દાન એ D M Aઓ ^યિ_ અH કkટk7બ67 િનoપણ એક સામાિજક ઘટક તરીM કg D. એટW Aમની નવલકથાઓ ^યિ_િચ]ો M કkટk7બકથા ન બની રwત- સાચા અથQમ- સામાિજક નવલકથાઓ બની રw D.

હિરભાઉએ એક અ6વાિદત અH દસ મૌિલક મળીH કkલ ૧૧ ઐિતહાિસક નવલકથા લખી D. Aમ-ની છ મરાઠા ઇિતહાસH લગતી D: ઉષઃકાળ, |ય}દય,

|યQ~હણ, ગઢ આલા પણ <સહ Cલા, Mવળ 4વરા�ાસાઠી, અH મ�યા�ન. Aમ-થી |યQ~હણ અH મ�યાહન અ�રી રwલી 3િતઓ D. ૧૯મી સદીના ઉ�રાધQમ-, અH

ખાસ કરીH ~ા�ટ ડફના િહ4ટ�ી ઓફ મરાઠાઝ �4તકના ;કાશન પછી અH AH િવ�ના નીલક7ઠ જનાદQન કીતQHના ટીકા`મક િવ�ચન પછી મહારા�ના Hતાઓ અH

લોકોમ- મરાઠા mગના ઇિતહાસમ- અH ખાસ કરીH િશવા5ના સમયમ- રસ ��યો. ૧૮૯૫ના એિ;લથી લોકમા�ય િટળકના Mસરીમ- િશવા5 િવ�ના Wખો ;ગટ થવા લા�યા અH Aમની જ ;�રણાથી ૧૮૯૬ના એિ;લમ- પwલી વાર �બ જ ઉ`સાહ�વQક રાયગઢ ખાA િશવા5ના જ�મ િદવસની ઉજવણી થઈ. અH

૧૮૯૫થી િશવા5 િવ�ની હિરભાઉની નવલકથા ઉષઃકાળ હ�ાવાર ;ગટ થવા લાગી. ૧૬૪૭મ- મા] સ�ર વષQની �મg િશવા5 તોરણનો િક�ો 5`યા A Aમની કારિકદ�ની પwલી 5તની કથા આ 3િતમ- કwવાઈ D. S M અહી િક�ા67 નામ બદલીH �લતાનગઢ રાim7 D અH િશવા5, તાના5, �શા5,

બી��રના �લતાન, અH રણ��ાખાનH બાદ કરત- બાકીના બધ- પા]ો કાRપિનક D. કથામ- પા]ો અH ;સ7ગો67 વણQન એટલી તો તા�શ રીA કરવામ- આ^m7 D M આખો ય  તકાળ વાચકની નજર સા¡ ખડો થઈ �ય D. ઘણા િવ�ચકોH મA આ Aમની ઉ�મ ઐિતહાિસક નવલકથા D. તો િશવા5H હા)

થ�:7 અફઝલખાન67 મોત એ |ય}દય67 hiય વ4¢ D. S M આ એક જ ;સ7ગH આધાg નવલકથા લખવા67 શj નથી એટW WખM Aમ- ચ�£રાવ અH Aની દીકરી તારાબાઈની આડકથા ઉ¡રી D. Aમ- ચ�£રાવ67 પા] ઐિતહાિસક D, પણ તારાબાઈ67 Mવળ કાRપિનક. |યQ~હણમ- િશવા5એ ૧૬૬૬મ- લી¤લી આ~ાની hલાકાત, ̀ ય-નો Aમનો કારાવાસ, અH Aમ-થી ભાગી છ¥ટીH મહારા�મ- થ¢7 Aમ67 �નરાગમન, એટલી ઘટનાઓ67 િનoપણ થm7 D. ગઢ આલા પણ <સહ Cલા તાના5એ ૧૬૭૦મ- ¡ળ�લી <સહગઢની 5તH આWખતી લ§ નવલકથા D. આ કથાનો પણ પનો ટ¥7કો હોવાથી WખM Aમ- ઉદયભા6 અH કમલકkમારીની ;�મકથા ઉ¡રી D.

oપનગરચી ર ાજક�યા (૧૯૦૦ -૧૯૦૨) , ચ 7£ગ k� (૧૯૦૨-૧૯૦૪), કાલક¥ટ (૧૯૦૯-૧૯૧૧), અH વ©ાઘાત (૧૯૧૩-૧૯૧૫) હિરભાઉની બી5 ઐિતહાિસક નવલકથાઓ D. Aમ-થી કાલક¥ટ અ�રી રહી ગઈ D.

૧૮૯૫થી ૧૯૦૩ �ધીમ- લ«લી ચાર નવલકથા ¬ારા હિરભાઉએ

મહારા�ની અિ4મતાની ગૌરવ ગાથા આWખી D. Aવી જ રીA કન­યાલાલ hનશીએ પણ જય સોમનાથ, પાટણની ;®તા, ગkજરાતનો નાથ, અH રા�િધરાજ એ ચાર નવલકથા ¬ારા ગkજરાતની અિ4મતાની ગૌરવ ગાથા આWખી D. હિરભાઉની \મ hનશી પણ પોતાની ઐિતહાિસક નવલકથાઓમ- કાRપિનક પા]ોH અH આડકથાઓH મહuવ આપત- અચકાતા નથી. બ7HH ઐિતહાિસક કરત- કાRપિનક પા]ો67 િનoપણ કરવા67 વ8 ફા� D, અH Aથી Aમન- કાRપિનક પા]ો વ8 આકષQક લાC D. બ7Hએ ઇિતહાસ સા) છ¥ટ લીધી D, પણ A મા¯ hનશીH મા) પડી હતી Aવી પ4તાળ હિરભાઉH

મા) પડી નિહ કારણ મોચન ગઢથી જ આમ કરU7 4વીકાયQ બ�m7 હ¢7. પા]ો અH ઘટનાઓના ;ભાવક આWખનથી આ બ7H Wખકો વાચકોH સતત જકડી રા« D. બ7Hએ પોતપોતાની ભાષાની નવલકથાના િવકાસમ- બહk°Rય ફાળો

આ±યો D.

‘ઐિતહાિસક નવલકથાનો આ`મા D ઐિતહાિસક વા4તવ અH આભાસ67 િમ²ણ અથવા ઇિતહાસ અH કRપના67 િમ²ણ. આ બ7H67 િમ²ણ Mટલા ;માણમ- કરવાથી A

પર4પરH ઉપકારન નીવડ� અH 3િતની કલા`મકતામ- ઉ¡રો કર� Aનો આધાર Wખકની કkશળતા પર રwલો D.’ – આ શ³દો D હિરભાઉના, પણ hનશીએ પણ લiયા હોય Aવા લાC D. આ બ7H Wખકો નવલકથા o´ ઇિતહાસ નથી લખી રµા, પણ નવલકથાના સજQન મા¯ ઐિતહાિસક સામ~ીનો ઉપ-યોગ કરી રµા D, અH એ

રીA  તકાલીન વાતાવરણ અH િમ�જ67 �નઃસજQન કરી રµા D. એટW M Aમની

નવલકથાઓ �વQપદ;ધાન નહ¶ પણ ઉ�રપદ;ધાન D, Aમ- ઐિતહાિસકતા કરત- નવલકથાન- તuવ પર વ8 ભાર D. બ7Hની નવલકથાઓ ઇિતહાસના દ4તા�S નથી, પણ ઇિતહાસકRપ કથાઓ D, અH આ હકીકતમ- જ બ7Hની ઐિતહાિસક નવલકથા67 કલા`મક °Rય સમા�:7 D.

આમ, ૧૯મી સદીના અ7ત �ધીમ- મરાઠી ભાષામ- નવલકથા £ઢ°લ થઇ ·કી હતી. સામાિજક, રો¡િ�ટક, અH ઐિતહાિસક, એમ Aની ]ણ શાખાઓ પોતપોતાની રીA િવકસવા લાગી હતી. સામાિજક નવલકથાઓ

સમકાલીન સમાજ67 િવગતવાર િચ]ણ કરવાની સાથોસાથ, ̂ યિ_, કkટk7બ, અH સમાજના 5વનમ- \ દ¥ષણો ´સી ગય- હત- Aના તરફ આ7ગળી <ચધતી હતી એટ:7 જ નિહ, એ ]Eની િ4થિત �ધારવા મા¯ના માગ} પણ િન¸ભકતાથી |ચવતી થઈ હતી. તો ઐિતહાિસક નવલકથાઓ hiય`� મહારા�ના ગૌરવભય¹  તકાળ67 અH A સમયના લોºનાયકો67 આWખન કરીH િવ»શી શાસનની એડી તd કચડાતા, અકળાતા, °7ઝાતા લોકોH Aમની અિ4મતા અ7C સભાન કરી રહી હતી. તો રો¡િ�ટક નવલકથાઓ કપરી વા4તિવકતાથી, ભW થોડી વાર મા¯, પણ વાચકH દ¥ર લઈ જઈH કાRપિનક ¼િLમ- મનોર7જન

માણવાની તક �રી પાડતી હતી. એક-એક નવલકથા જ લખનાર બાબા પદમન5 અH રામચ7£ ભીકા5 ગk75કg \ બીજ રો±ય- Aન- પwલ- �ફળ હિર નારાયણ આપ¯ની નવલકથાઓ ¬ારા Sવા મ½ય-. AમE જ મરાઠી નવલકથાH વીસમી સદીની આશાઓ, આક-¾ાઓ, અH અ´¾ાઓH સ7તોષી શM એવી સ¾મ બનાવી. Aમની જ એક નવલકથાના નામની મદદ લઈH કહીએ તો ઓગણીસમી સદીH અ7A મરાઠી ભાષાના આકાશમ- નવલકથાનો |ય}દય થઈ ·jો હતો.

Deepak Mehta <deepakbmehta@gmail.com>

“અોિપિનયન”/ Opinion 8 '()અારી 2013

એ જમાનામ0 12ીઓ4 પા5લા 7ાણીની 9મ રાખવામ0 આવતી. >ર?ષો પોતાની મરA 7માB C4 પDપા5 E માF, ખાવાGD નીF E Hખી રાI, નાની મોટી Kટ આL E ઢોર માર માF E બીA સ' કF, 12ીએ એ

બQD RDS મોT સહી VવાGD. 12ીઓની પસDદગી, મરA E લાગણીનો તો કોઈ િવચાર

જ કર[D નહ\.

આ એક નાનકડ ' ( ઉપિનષદ .. ભા01 જ આવી કોઈ બી8 નાની રચના હ<, =મ? આટલો અથD સમા1લો હોય. આપG રોજ ગીતાનો પાઠ

કરીએ છીએ. L પણ નાની .. છત? Lમ? અઢાર અOયાય .. PાQ અહR તો માS અઢાર Tલોકો .. લોકો માU . V Wિનયાનો પXલો Y(થ Zદ .. Zદો[( રહ\ય = Y(થમ? હોય ., LU Zદ?ત કX .. ઈશાવા\ય એક Zદ?ત-Y(થ .. Zદ?તના આમ તો ઘણા Y(થો .. પણ આમ? થોડામ? Zદનો સાર આવી _ય . અU Lનો િનચોડ પXલા મ(Sમ? ..

એનો અથD એ . V, Wિનયામ? = 8વન ., L બ`( જ ઈaરથી ભbc ભbc .. સdાની ભાષામ? કહીએ તો, અહR માS Lની સdા .. L જ એક માિલક .. એમ

સમ8U બ`( LU સમપDણ કરવા[(. અહR માર'( કશ'( નથી, ઈaર[( જ ., એવી ભાવના રાખવાની. fસાદgh = ક(ઈ LU મળ< Lનાથી સ(jk રX<. બી_નો મlસર નહR કQ. બી_ના ધનની અિભલાષા નહR કQ. આ નાનકડા મ(Sમ? એક મહાન 8વનnયાપી િસo?ત બતાવી દીધો અU Lનો અમલ કરવાનો ઉપાય

પણ. ઈaર સમપDણ, fસાદgપમ? Yહણ, મlસર ન કરવો, ધનની વાસના ન રાખવી - એવો એક સ(pણD િવચાર આ મ(Sમ? આપણી સાq rકી દીધો

ઘણી વાર આપણU sવા મt . V મ[uય બી_ના ધનની અિભલાષા રાv .. આw( શાU ? એટલા માx V L આળસમ? 8વવા માy .. બી_ મ(Sમ? Lથી કXવાb( . V કમD િવના 8વવાની ઇ{છા રાખવી L 8વન સા|ની }ઈમાની .. એટ~ V િનર(તર કમD કરત? કરત? = �જદગી ભગવાન આપણU �, L 8વવી sઈએ. PાQ આપG કમD ટાળીએ છીએ, તો 8વન ભારgપ બU . - શાપgપ બU .. _�1 અ_�1 આપG સહ' Lw( કરીએ છીએ. LU લઈU આપG Wઃખ ભોગવીએ છીએ. અU Wિનયામ? = પાપ થાય ., L પણ

ઘણાખરા એમ?થી hદા થાય ..આગળ Sી_ મ(Sમ? બતાnb( . V, ભાઈ, s ભગવાનU �લી _ઓ

છો, ભોગ-fધાન �િd રાખો ., કમDિન�ા છોડીU આળસમ? 8વો છો, તો આ જ 8વનમ? નરકમ? પડો છો.

મ(S ચાર અU પ?ચનો એક \વત(S પિર{.દ .. Lનો સાર . V ઈaરની શિ� અલૌિકક .. L અસીમ .. Lના િવ< આપG તકD નથી કરી શકતા. આપણા તકDથી L સીિમત થઈ જ<.

પછીના Sણ મ(Sોમ? ઈaર-ભ�[( વણDન .. L પોતાનામ? સહ'U

અU સહ'મ? પોતાU જ'એ .. આ તો . ભિ�. ભિ�મ? પોતા-પારકાનો �દ મટી _ય .. આમ તો મ[u1 પોતાની આસપાસ હ_રો દીવાલ ખડી કરી .. રા�, સમાજ અU ક'ટ'(બમ? લડાઈ-ઝઘડા Lમ?થી જ hદા થ1લ .. આ \વ-પરના �દ િમટાવવા એ ઈaરના �ાન[( ફળ .. = ઈaરની ભિ� કરનારો .

LG આ ર\L આગળ વધવા[( .. Lથી રોજ એની આlમભાવના િવક� .. અથ�ત ્L િવચાQ . V, =મ મારા શરીરની જgિરયાત . Lમ બી_ની પણ .. Lથી LU ખવરાવીU ખા�, પીવરાવીU પી�, મારામ? અU મારા ક'ટ'(બમ? કોઈ �દ નથી, L રીL ગામ-ગામ અU રા�-રા�મ? પણ ફરક નથી. એટ�( જ નહR,

મ[uય અU પશ'મ? પણ L �દ નથી કરતો. આવી રીL પોતાના અU પારકાનો �દ L ઘટાડતો _ય .. = આવી રીL 8Z ., L[( 8વન આન(દમય થાય ..

આ રીL ઈaરિન� �ર'ષ[( V આlમ�ાની[( વણDન કરીU આઠમા મ(Sના અ(તમ? pવ�Dધ pરો થાય ..

આગળના Sણ મ(Sોમ? �િo[( કાયD બતાnb( .. �િo એ ભગવાU આપણU દી��( એક મોટ'( સાધન .. Lનાથી આપG

આપણી ઉ�િત પણ કરી શકીએ અU અવનિત પણ. આપG ઇ{છીશ'( V આપG ઉ�િત કરીએ. Wિનયામ? અન(ત �ાન .. L

બધાની આપણU જgર નથી. Vટ�(ક આવTયક �ાન . અU Vટ�(ક અનાવTયક. આવTયક અU

અનાવTયક �ાનનો િવZક કરત? આપG શીખw( sઈએ. = �ાન આવTયક નથી, Lનાથી 8વન બરબાદ થ< અU �િo પર nયથD બોજ પડ<, અU = આવTયક ., L s ન qળnb( તો મ[uય પોતા[( કતDnય pર'( નહR કરી શV. Lથી આ મ(Sમ? ક�'( . V િવ�ા અU અિવ�ા બ(U sઈએ. સાથોસાથ એ પણ આપG sw( sઈએ V આપG તો �ાન અU અ�ાન બ(Uથી િભ� Vવળ

સા�ીgપ છીએ. આવો અ�યાસ કરવાથી �િo ઈaર-પરાયણ રX .. નહR તો �િo જ અવનિત[( કારણ બની શV .

અહR કXવાb( . V, = Vવળ અિવ�ામ? પડ�ા . L ગાઢ અ(ધકારમ? . અU = Vવળ િવ�ામ? રત . L એનાથી પણ વ ̀અ(ધકારમ? �(�યા .. આનાથી વ ̀ક(ઈ કXવા[( બાકી રX . ? બહ' જ �હમતભbc આ વા� .. આw( વા� મU બી_ કશા Y(થમ? વ?ચવા નથી મ�b(, P? ભાQ �હમત સા| �ાનનો પણ િન ધ કય¡ હોય. = અ�ાનમ? . L કોઈ U કોઈ કામ કર<, vતી કર<. ક(ઈક . Lની પા�. L ભારgપ નહR થાય. પર(j = Vવળ િવ�ાની ઉપાસના કQ ., L એનાથી1 વ` ગાઢ અ(ધકારમ? જ<. આ વાત બહ' દમવાળી .. આવી ઈaર-પરાયણતા િવનાની Vવળ િવ�ા, [કસાનકારક ..

આગળના મ(Sોમ? ¢દય-શોધન આZ .. =વી રીL �િoની શ'િo કરવી જgરી ., Lવી રીL ¢દયની પણ. આપG ¢દયમ? sw(. આપ£ ¢દય દોષ અU ગ'ણથી ભbc .. LZ ટાG આપG શ'( કરીએ? આપG ગ'ણોની 'સ(�િત'

કરવી sઈએ. Lનો િવકાસ કરવો sઈએ, LU ઉ¤વળ બનાવવા sઈએ અU દોષોની અસ(�િત કરવી sઈએ. અથ�ત ્નવા નવા દોષો ઉlપ� ન થવા �વા, અU = હોય Lનો નાશ કરતા જw(. આપણી ¥િk Vવળ િચdશ'િoની હોય. બા¦ ¥િkથી કોઈ કામમ? આપણU �બ સફળતા મળતી હોય, અU લોકો આપણો જયજયકાર કQ, તો પણ s એ કામથી આપના ગ'ણ ન િવકસતા હોય તો એ કમD §ર'( .. L આપણી અવનિત કQ ., Lમ Wિનયાની પણ. સાથોસાથ આપG એ પણ sw( sઈએ V આપG ગ'ણ-દોષથી િભ�, Vવળ સા�ીgપ છીએ. એવો અ�યાસ કરવાથી સાચી ¢દય-શ'િo થ<.

આ પછી = મ(S આZ . એમ? દશDનનો સાર આવી _ય .. દશDન-સાર એ . V, Wિનયામ? સlય છ'પા1�( .. L મોહન? આવરણોથી ઢ(કા1�( .. P? ¨ધી L ઢ?કણ હટાવીશ'( નહR lય? ¨ધી સlય[( દશDન નથી થj(. X પરમાlમા, હ'( સlય-દશDન ચાહ'( છ'(. LU જ મારો ધમD સમજ'( છ'(. તો સlયધમD

ઈશાવા%યનો બોધ • અાચાય- િવનોબા

“અોિપિનયન”/ Opinion 9 012અારી 2013

સન 1960ના અરસામ7 િસરસા ગા9 ઢોલી <= િવનોબા>. એમની પડA, અ1ય

અBક DડાDડ, વEF, એમન7 એક અGHવાસી મહાJવી તાઈ LMયમાન N.

મોહન બલસારા ઓળખ આપતા અટવાઈ જવાય 6વી બહ898ત :િતભા નહ=. 6મ> મળતા આપણા ગમતા Aવજન સાB હોવાની અCDિત થાય. FખાવમG સાવ સાદા. બોલવામG િબIક8લ સરળ. વતKનમG શGત. જગત સાB નવાઈ લાM 6વG Nદરકાર. ૧૯૯૦મG 6મની સાB :થમ Rલાકાત. S કાયKTમ માU 6મ> બોલાVયા હતા 6મG ચાર કલાક એકધારા Nસી સાવ જ

નવોિદત ગાયકો> હામZિનયમ પર [ર આપવાના હતા. કાયKTમ \રો થયો. સ]કોચ સાB 6મ^ લી_લા `મ માU આભાર માaયો. મોહનભાઈના Rખ પર થાકC] નામિનશાન નહ=. bયાc 6મની વય લગભગ ૭૦ની આજ8બાજ8 હe. એકવડી Fહયિg. ગોર8] Rખ. કોઈ બાળh દાદા સાB રમતG રમતG માથા પર iરિવiર કરી નાjયા હોય 6વા અAતVયAત kેત hશ. કપડGનો શોખ Aપg Fખાઈ આm. nરG ર]ગના પાટoન પર શોp 6q] ર]ગીન ખમીશ. બાળક Sq] િનદrભ હાAય. બધG સાB હs મs. 6ઓમG કોઈ િવeષ હોવાના ન કોઈ કારણ

માU u] એ આવરણ દvર કર, Sથી મ> સbયદશKન થઈ શh. સbય wવણKમય

ઢGકણથી ઢ]કાy] z, 6 પા{ની અ]દર સbય પડ્y] z. કોઈC] પા{ સોનાC] z, કોઈC] પા{ ક8ટ8]બC], કોઈC] રાજનીિતC], કોઈC] FશાિભમાનC] S બી} Fશ પર કબ~ જમાવવા ચા� z. એ તમામ પા{ોની અ]દર સbય ઢ]કા��] z. એક પા{ ખોલીએ તો 6ની અ]દર બીજ8] પા{ નીકs. 6 ખોલીએ તો {ીજ8] નીકs. એ

તમામ ખોલીએ bયાc સbયનG દશKન થાય. આપણા િચ� ઉપર આવા અ>ક :કારનG આવરણોનG Aતર હોય z. 6 ખોલવાની વાત z.

z�ા {ણ મ]{ોમG આપણો િવકાસTમ દશ�Vયો z. સોળમા મ]{મG બતાVy] z h S> ઈkર કહીએ છીએ 6 આ સ]સાર> :�રણા F z, 6C] પાલન-

પોષણ કc z, 6C] િનયમન કc z. 6 સ]સારC] િનbય િનરી�ણ કc z, એવી Sની શિ�નG ગ8ણવાન ગવાય z 6ની સા� હ8] u�છ �વ છ8]. તો� 6મG અ> મારામG ત�વpદ નથી. 6નો હ8] એક અ]શ છ8]. હ8] 6 જ છ8]. મારા ઉપર આ Fહ એક આવરણ z. આ એક wવણKપા{ z. 6ની અ]દર હ8] છ8પા�લો છ8]. ~ એ

Fહ> આપ^ pદી શકીએ, તો 6 'હ8]'C] દશKન થાય. ઈkર S :કાc \ણK z, w]દર z, હ8] પણ 6 છ8]. સોહમ્ મ]� આપણ> આkાસન દી�] z. Sટલા પણ pદ z 6 બહારના z, Fહ સાBના z. બા� આવરણોની આરપાર આપ^ અ]તય�મી પા� પહ�ચવાC] z.

zવટના મ]{મG ભગવાનની :ાથKના z. ભગવાન> માગKદશKક અિ�નના �� ~યા z. S અિ�ન આપણામG રહી>, આપણ> િજવા� z, Sના ન હોવાથી શરીર ઠ]ડ8] પડી }ય z, 6 S ગરમી z 6 ઉપાસના માU ચ�તaયનો સ]hત z. અિ�નAવ�પ ચ�તaયદાયી ભગવાન પા� :ાથKના કરી z h, � :�, �G wધી અમારામG ચ�તaય z, ગરમી z, અમ> સીધા માગ� રાખ. અમ>

વGકા માગK પર ન લઈ }. અમારા �વનમG કોઈ :કારની વTતા ન આવવા F. અમ> સરળ-સીધા માગ� લઈ } ! અ>કિવધ ગ8ણોમG ઋજ8તા-સરળતાC] Aથાન મોખરાC] z. �G ઋજ8તા z, bયG ધમK z, bયG �વન z. �G વTતા z, bયG અધમK z. મરણ z. ચરખો કGતનાર }^ z h {ાક સીધી ~ઈએ, 6મG વGકાપ� ન ચા�. 6વી રી6 આપણા �વનમG પણ વGકાપ� ન સહન થાય. કાયા-વાચા-મનથી, ભીતર-બહારથી આપ^ સરળ-ઋજ8 થઈ જઈએ. એવા સરળ �વન માU અમ> બળ F, એવી :ાથKના આ મ]{મG કરી z.

ઉપિનષદના આર]p અ> અ]6 શGિત મ]{ બોલાય z. 6નો અથK z -

સઘ ] \ણK z, 6થી સવKદા શGિત રાખવી ~ઈએ. અશGિતC] કોઈ કારણ નથી.ઈશોપિનષદ નાની શી ચીજ z. પણ મ¡ 6ના ¢ચતનમG વષZ વીતાVયG

z. ઈશોપિનષદ મારા £દય> અવણKનીય સમાધાન આ� z. મારી સવારની િનbય :ાથKના 6નાથી થાય z. 6ના ઘણા મ]{ો ગvઢવત્ જણાય z, પર]u મારી સાB એ ¤�ા િદલથી વાત કc z, પોતાC] હાદK 6 મારી સા� :ગટ કc z. આq] ઈશોપિનષદ :ાત:Aમરણ માU ¥બ ઉપયોગી z. બ_ જ સવારની :ાથKનામG શ� કરવા લાયક. (સ]કિલત)(સ"ભાવ : “&િમ)*”, 01.10.2012)

Fખાય h ન લ�ણ અ> છતG 6મના Rખ પરની સાિ�વક આભા િચ�> જકડી રાi. }^ ધરતી પર કોઈ Fવદvત 'િનર8¦�e પિર§મણ' કરવા આVયો હોય. મોહનભાઈની સાB પિરચયમG આmલ કોઈ આ િવધાન> અિતશયોિ� નિહ

ક�.િવ�પાલ� \વKમG આmલ નવીનભાઈ

ઠ¨ર સભાગ©હમG કાયKTમ. સભાગ©હ :��કોથી ખીચોખીચ. મોહનભાઈના સaમાનનો :સ]ગ.

6મના AવરGકનો :િસªધ ગાયકોના ક]« ગવાયG. :િસªધ સ]ગીત િનદ�શક કIયાણ�ભાઈએ મોહનભાઈC] સaમાન કyr. ક� h ‘માc R]બઈ આવી સ]ગીતકાર તરીh Aથાિપત થq] હu]. :થમ વાયોિલનવાદક તરીh VયવસાયમG ¬Gક ~ડાq] 6મ ન¨ી કyr. અહ= આVયો bયાc }­y] h વાયોિલનવાદક મોહન બલસારાC] મોટ8] નામ હu]. મારો ગજ નહ= લાM 6 િવચાર કરી મ¡ અaય વા¢જ{ પર મારો હાથ અજમાVયો.’ અ>ક :િસªધ સ]ગીત િનદ�શકો સાB અ> અ>ક નામી ગાયકો સાB મોહનભાઈએ વાયોિલનની સ]ગત કરી. એક ગ8જરાતી િચ{પટ ‘ક8મ ક8મ પગલG’મG સ]ગીત િનદ�શન કyr અ> 6ના AવરGકનો પણ લોકિ:ય થયG. :jયાત રણિજત Aટ8ડીઓમG થોડG વષZ wધી

6મ^ �વા આપી. 6 પછી ઓલ ઇિaડયા cડીઓ, R]બઈ દvરદશKનમG પણ સ]ગીત િનદ�શક તરીh �વા આપતG ર�ા. 6મG 6મના AવરGકનો ગv]જતા ર�G, 6મના િનદ�શનમG અ>ક ગાયકોએ પોતાનો ક]ઠ આ¯યો SમG મ�a° ક\ર, મ±ા �, ²ર8ષો�મ ઉપાªયાય, િદલીપ ધોળિકયા, wcશ વાડકર, રવીa° સા«, ��a°¢સહ, આિશત Fસાઈ, �મા Fસાઈ, અCરાધા પોડવાલ, મીC ²ર8ષો�મ, wધા મIહો{ા,

લ³મીશ]કર, લ³મીનાય´પ�ી, કૌRદી Rનશી, cખા િ{mદી, પૌરવી Fસાઈ, સોલી કાપિડયા અ> કિવતા ¶·ણ¸¹ત Rjય z. લતા મ]Mશકર, આશા ભોસ� અ> Aવ.મોહમદ રફી સાB વાયોિલનવાદક તરીh �વા આપી. કૌટ8]િબક જવાબદારી, ²{ અCજ અ> ²{ી હ]સાના અ»યાસ અ> 6મ> વરાવવા, પરણાવવા વMcની જવાબદારીઓ અ]Mનો િવચાર કરતG આ¼યK થાય h સદા� સ]ગીતમG મAત આ ઓિલયા માણસC] 6 કામ કો^ સ]ભા½y] હe ? પ¾ી સિવતાબ�ન અ> સિવતાબ�નની ઈkર આAથાથી જવાબદારી વહન થતી રહી. મોહનભાઈ અVયવહાર8 તો ન કહી શકાય પર]u Vયવહાર િન·ણાત તો નહ= જ. 6મના £દયમG તો રહી રહી> ગ8ર8Fવના ઉ�ચાર ગv]જતા હતG ‘સ]ગીત :�C] વરદાન z. S> મs 6^ અaય> પણ આપી જq].’ મોહનભાઈએ 6 જ કyK¿. અ>ક ક]ઠોમG [ર> NસણG આ¯યG. Vયવહારના ભ� િન·ણાત ન હતા પર]u સ]બ]ધના માણસ. કપડG પ�રવાના આ શોખીન માણસ> 6ના કપડGના વખાણ

કરો તો બાળક SવG આન]દથી હસી પ�. કોઈએ સાર8] ખમીશ પ�yr હોય h સારી સાડી 6ના પણ 6ઓ વખાણ કરવાC] Àh નહ=. હ8] એ બાબતમG સાવ જ Áª�. પણ વાF વાF આપણા રા� મોહનભાઈએ પ�cલા ચ¯પલના વખાણ કયÂ. બીS િદવ� ઘરની ઘ]ટી વાગી bયાc એવG જ ચ¯પલના ખોખG સાB સા�

મોહનભાઈ ઊભG હતા. bયાર પછી 6મની સાB કિવતા અ> [ર િસવાય કોઈ વાત ન કરવાC] ન¨ી કyr.

મોહનભાઈ વલસાડ િજ�ાના નાનકડG ગામ સોરાણના. �ણાભાઈ અ> કાશીબ�નના સ]તાન. આ¹થક રી6 મªયમ ક8ટ8]બ. િપતા સ]ગીતકાર, ગાયક

+રમ-િદર : મોહન બલસારા • ક5ભાઈ +ચક

“અોિપિનયન”/ Opinion 10 ;ન<અારી 2013

ક5ભાઈ +ચક

મોહનભાઈ બલસારા

અ" નાટ&કમ). મોટાભાઈ સારા તબલ2વાદક. મોહનના ગળામ2 8રગ9ગા. તબલ2 પણ શી>યા. િપતા" મોહન અAય9ત વહાલો. Bમની ઇDછા મોહન Fબ ભG Bવી. ૧૧ વષJના નાનકડા મોહનના ક9ઠન2 કામણ" >યાિત મળવા લાગી. અ" B સમયની M>યાત NકડJ ક9પની કોલિOબયા Pધી પહRચી. મોહન" T9બઈ લઇ આVયા અ" Bની Mથમ NકડJ બનાવી. આ ગીત રાXીય શાયર ઝZરચ9દ

[ઘાણી]9 ‘^_ ઝ્a b તલવાર િવરાc dN ^_ ઝea N તલવાર.’ મોહન ગવfયાના ડ9કા gર gર વાગવ2 લાhય2. ભણવા]9 એક બાજk રહી ગl9 અ" 'ગkરk િબના mાન કહ2'ની સલાહ માની, ૧૪ વષJના મોહ" M>યાત બીનવાદક ધરમoરના pવ. મહારાજકkમાર Mભાતqવcની િનrામ2 સ9ગીત]9 શાpsીય

િશtણ aવા]9 શu કlv. પ2ચ વષJની 8ર અ" સાજની dળવણીએ મોહનમ2 અપાર િવwાસ આVયો. lવાન મોહનના VયિxAવમ2 હણહણતા તોખારની નહz પર9{ પોતાનો માગJ પોB જ શોધી aત2 ખળખળ વ|ત2 ઝરણ2 }વી Mગ~ભતા આવી. ગkરkએ સ9ગીત સા� cવન

cવવાના પણ પાઠ શીખVયા હતા. ગkરkcના શ�દો હત2. ‘િસિ�ઓ િદમાગમ2 નહz �દયમ2 રાખ�. િવ�ા િવતરણથી વ� b.’ મોહનભાઈની સા� ગkરkc પા�થી 8રસ9ધાન

કરવામ2 ગkરkભાઈઓ તરીd 8રદાસ મોહનલાલ ઘિડયાળી. }ઓએ પછી અ9�રીની હ9સરાજ મોરારc શાળામ2 સ9ગીતાચાયJ તરીd �વાઓ આપી. બી� હતા ખાન સા|બ દોpત મોહમદ. ગkજરાતમ2 Bમ]9 મોટk9 નામ હ{9. sી� હતા અ9�લાલ િસતારી. }મ" િસતાર, વાયોિલન, �લાબહાર, તાનoરા }વ2 વાિજ�sો પોતાની આગવી રીB બનાVય2. આ} પણ B વડોદરાના સ9�હાલયમ2 સચવા�લ2 b. ચોથા િશ�ય B મોહનભાઈ. મોહનભાઈએ Bમના pવય9ના પિરચયમ2 P9દર અtરથી લ� b 'સ9ગીત માર2 cવન]9 અિભ� અ9ગ b. } ક2ઈ ગkરkc પા�થી [ળVl9 b d િવકસાVl9 b B સવJs MસN એ કામ જ

ગkરkc" મારી અ9જિલ b.'મોહનભાઈ]9 એક નાનકડk9 opતકાલય b. Bમના િMય ગkજરાતી

કિવઓના Bમ2 કાVયસ9�હો b. અ"ક કિવઓએ Bમ" ^ટ આ�લા કાVયસ9�હો પણ b. Bનાથી િવ�ષ તો ગમી જત2 કાVયો Bઓ �B P9દર અtરોથી નોટ�કમ2 ટપકાવી a d છeટા છવાયા કાગળોમ2 લખી રા�. સારી કિવતાની Bમની ઓળખ આ�યJ પમા� Bવી હતી. Bઓ વાણીથી શ�દના માણસ નહz. પર9{ હfયા-8જ અ��ત. કોઈ કિવ]9 કાVય Bમ" ગમી �ય અ" Bઓ B]9 pવર2કન કરવા]9 ન�ી કN પછી આ એકાવધાની oરkષ Bની પાછળ પડી �ય. આ pવર2કનોમ2 કિવના શ�દો]9 ભાવિવw Fa એટ�9 જ નહz પર9{

સ2ભ� Bના કણJથી MZશ કરી �દય" pથાયી િનવાસ બનાવી q Bવી tમતા. સરળ pવભાવના આ માણસમ2 pવાધીનતાની અજબ �મારી. અ�યના pવર2કનો વધાZ અ" B" દાદ પણ આ� પર9{ કોઈ પણની છાયા પડછાયા વગરના પોતાના pવર2કનો જ અ" માs ગkજરાતી ગીતો જ ગાવા અ"

શીખવવાનો Bમનો આ�હી િનણJય હ9[શ2 BમG પા�યો. Bમના િMય કિવઓની યાદી તો મોટી b. M�લાદ પાNખ, Zણીભાઈ oરોિહત, ભાpકર વોરા, કરસનદાસ માGક, મકર9દ દZ, હરી�� દZ, PNશ દલાલ, જગદીશ �શી, જય9ત પાઠક, રા}�� શાહ, માધવ રામા]જ, ગની દહzવાલા, કfલાશ પ9િડત,

આિદલ મ�8રી, મ|શ શાહ, Pધીર qસાઈ, ચ9�ક2ત �ઠ, [ઘ�બ�, નીિતન મ|તા, ક] રાવલ, ક] 8ચક, Pશીલા ઝZરી, િવનોદ �શી અ" અ�યોન2 કાVયોના Bમના pવર2કનો Nિડયો અ" ટી.વી. પર Mસાિરત થત2 ર|ત2.

કિવ સ9બ9ધનો એક Mસ9ગ યાદ આZ b. જય9તભાઈ પાઠક અ"

નટવરભાઈ પ9ડ ા 'ઉશનસ્’ સા� ન9દી�ામ જવા]9 થl9. અકpમાB B જ િદવ� અમદાવાદથી નારાયણભાઈ qસાઈ અ" યશવ9ત શk ¢ મકર9દભાઈ" 'રણિજતરામ PવણJચ��ક' અપJણ કરવા આVયા હતા. િવિધ £રી થય2 પછી મકર9દભાઈ પા� અ[ સહk �ઠા હતા. મ¤ Bમની એક ગઝલ" મોહનભાઈએ

pવર2કન આ¥l9 b B વાત કરી. BમG આ�હ કરી B મારી પા� ગવરાવી. £રી

યાદ ન હતી તો મકર9દભાઈ યાદ કરાવત2 �ય. મ" Fબ સ9કોચ હતો d સાજ

વગર, 8રની સ9ગત વગર હk9 pવર2કન" �યાય આપી નહz શકk9. મકર9દભાઈ" એ pવર2કન એટ�9 ગOl9 d થોડ2 જ િદવસો પછી Bઓએ મોહનભાઈ" મળવા ઇDછા કરી અ" T9બઈમ2 આVયા AયાN મ�યા. ફરી એક વાર સાજ અ" મોહનભાઈની 8રસ9ગતમ2 ‘મોજ ચલી } દિરયાની B મારગની મોહતાજ

નથી’ મકર9દભાઈ સા[ ગાl9. મકર9દભાઈના અવસાન પછી કk�દિનકાબ|નના આ�હથી મોહનભાઈએ ભારતીય િવ�ાભવનમ2 પણ B રજe કlv. મોહનભાઈના pવર2કનો કિવઓ" પણ Fબ જ ગ[. મ§ર અ" અ]પમ. Bમ" કાVય2જિલ u� અ" શ�દ અ" 8રન2 સ9બ9િધત આ પ9િxઓ :

સાથીઓ &રના ) શ+દો બ/ય1 2, ઉરના 4ડા6 7 અથ9 બ/ય1 2.વા; < ઘા; ) અફળાત1 પBથરો, Cવળ િવરાE 7 Cવો બ/ય1 2.શાળાઓમ2 બાળકો" 8રીલ2 કરવ2 BમG �વાઓ આપી,

�a¨Aયોમ2 સ9ગીત આ¥l9, વષ© Pધી સ9ગીત

વગ© ચલાVયા, આ િશ�યો પોતાની Mિતભા િવકસાવી શd અ" અ�ય B �ણી શd B મા_ ‘8રવાણી’ કાયJªમોમ2 Bમ" મ9ચ આ¥યા. dટલા� િશ�યોએ પોતાના ક9ઠ અ"

મોહનભાઈના pવર2કનો" «વિનTિ�ત કય¬. b­® b­® પ2ચ છ વષJ પ|લ2 Bમ" �દયરોગનો હkમલો આVયો અ" Bમની વાણી હરાઈ ગઈ, થોડી p¯િત પણ ઓછી થઈ. નવાઈની વાત લા°, પર9{ વfmાિનક રીB B શ± b B Tજબ Bમના સ9ગીતmાન" ઊની આ9ચ પણ ન આવી. એ સ9ગીત લગ" Bમ" ઉગારી દીધા, એટ�9 જ નહz ફરી Bઓ pવpથ થઈ ગયા. વાણી અ" p¯િતથી પણ સામા�ય થઈ ગયા. pવર2કનો િન�ન9દની મpતીથી કય¬ b. Mચાર d Mસાર મા_ BમG ન જ|મત લીધી d ન કોઈની પા� સહાયની ઝોળી ³લાવી. cવન cVયા, પ� પળ cVયા. £ણJ આન9દથી cVયા. મોહન તો l° l° આપણી વD ́આવતો ર| b. એ આ9ખ �વ´-િવદાય a b AયાN પણ ઘµ ઘµ આપી" �ય b. ૨૦૧૨ની ૧૮મી માચJના રોજ 8રના એક મ9િદરના ¹ાર ભીડાયા. આ મ9િદરની ચોખટ પર ઘણ2 �8ર2 8ર પાOય2 b. આ9ખ મzચી ગાઢ �ન�ામ2 સોડ તાણી 8Bલ2 મોહનભાઈના }મG b­2 દશJન કય¬ હ� BમG િદVયાAમાની Mસ�T�ાની જ અ]»િત કરી હ�. ગની દહzવાલાની એક રચના]9 મોહનભાઈએ રાગ ભfરવીમ2 Fબ જ P9દર pવર2કન કlv b. આ પ9િxઓ �G BમG pવય9 મા_ લખી હોય B¼9 લા°.

રાતિદવસ આ Gાસ િસતારી, સાજ સનાતન તારો,સોહમ ગાત1 તાર L; Mય1 હNO પોઢી Q).

ફોનની ઘ9ટી વા° b AયાN આ} પણ ફોનની pªીન પર મોહનભાઈના ફોનના b­ા ચાર આ9કડા ૨૦૩૯ �વા તલP છk9, }થી હk9 કહી શકk9 'બોલો મોહનભાઈ, 8રીલી ચા પીવા આવો છો " ?'

e.mail : kanubhai@hotmail.com----------------------------------------

પાનખS • િનરTજના CસાઈપાનખN −ઝરઝર ઝરત2 પણ© ત�,

ઢ9કાઈ − ઢ¿રાઈ,

પોઢી ગઈ હk9 !" શીત િશયાળો વીA�,

�aકબડJના Mથમ ટહed,pનોડÀો¥સના નાજkક pપશÁ,��9 ��9 થતી કe9પળ સ9°હe9ફાળી વસ9B -

�ગીશ હk9 ![60 Wilson Gardens, WEST HARROW, Middx HA1 4DZ, U.K.]

“અોિપિનયન”/ Opinion 11 Q/Vઅારી 2013

‘િસિ�ઓ િદમાગમ2 નહz �દયમ2 રાખ�. િવ�ા િવતરણથી વ� b.’

મા#$%ટર મ() મ*ર િમલન • અાશા 0ચ

ઘણા વખતથી ઇ*છા હતી - િવ/લ ક2યાણી મા567ટર આ; <યા= આ તરફ ર?નારા િમAોCD િમલન ગોઠવાય તો મન મહોરી ઊH. િશયાળાની કડકડતી ઠDડી હતી તોL ૧૫મી િડOPબરના શિનવા= RS િમAોના સહવાO અમારી એકલતાCD પડ ઓગળી ગYD.

હવા જ5ય કીટા[ઓની ઝપટમ] શ^_ દDપતી પટકાઈ પડb] cથી વાદી dર તરી- પDચમ શ^_ આવનાર હતા c ન આવી શfા. સDવાદી dર સમા અદમ ટDકારવીએ એ 7થાન સDભાhYD અi સહ ̂સાj અkટ સDવાદનો તDl બ]ધી આnયો. િવ/લભાઈએ ષડ્જની માફક આિદ dર હોવાના નાc વાત-ચીતCD Rકાન સDભાhYD. આદરણીય દીપક બારડોલીક= મqયમ dર બનીi અમારી વાતોi અCમોદન આપતા રrા. ધsવત tuD ખમતીધર vયિw<વ ધરાવતા ફાર^ક ઘ]ચી અi િરષભ સમા ચDચલ ઇિPતયાઝ પxલ સDિનy zોતાઓ તો હતા જ

પણ એમના {w હા7યમ] અ5ય સહ ̂ભhયા અi ઘર આનDદથી ગા| ઊઠYD. માર] માતા સરોજબ?ન અD}િરયા અi પિત ~�ણકા5ત cમ] �=વચ સા�લ.

કોઈ ઔપચાિરક કાય��મની �પ=ખા અCસારવાની નહોતી એટ� વાતોનો દોર {w િવહાર કરતો વ?તો હતો. ઓશો રજનીશની તી�

�િ�મ�ાના ��]તોની આપ-� થઈ; 7વામી બiલા એક દો7ત માx cમના પ�ીના �િતભાવો િવ� }ણીi ર�જ �દા થઈ; ન=5� મોદીથી મ]ડીi ઓબામા Rધીના રાજકારણીઓન] કરkતોCD �2ય]કન કY�; તો વળી, દ=કની કારિકદ� દરPયાન થLલા કડવા-મીઠા અCભવો પણ વહ�*યા.

અદમભાઈના અD��જ િમA એક વખત ક?, ‘આ �શમ] ટ્=ઈનCD િસ�નલ ��D થાય તો ટ્=ઈન આગળ }ય, તમા= ભારતમ] િસ�નલ ની6 પ� <યા= ટ્=ઈન આગળ ચા� એuD ��D -મ, ભલા?’ અદમભાઈએ પટ દઈi ક?�D, ‘એ તો ભાઈ, ત� અમારા �શમ] =લ;ની િસ7ટમ �કી ગLલા’. એ સ�i

વળતો �હાર કય�, ‘ત� ૬૦ વષ�મ] -મ ન બદલી?’ ર�જ ઉપ}; એવી આ વાત પરથી ચાલીi અમારી ગાડી ગDભીર

7xશi આવીi અટકી. અમારા સહ^નો એવો મત થયો - £હ¤-{િ7લમો એકદા હળીમળીi ર?તા હતા. એમની વ*6 વsમન7ય રાજકીય કારણોસર ઊ¥D કરવામ] આvYD હlD એમ માની લઈએ તો પણ આt છ છ દાયકાઓ િવ<યા પછી ભારત અi પાિક7તાi પર7પર R�ળ સાધવા શ^D કY�? દીપકભાઈએ }ત અCભવ જણાવતા ક¦^D, ‘પાિક7તાનમ] £હ¤ ભાઈઓ RDદર રીc ;પાર ક= §, -ટલાક તો ઉ*ચ પદાિધકારીઓ થયા §. Hર Hર £હ¤ મDિદરો § અi આમ

�}મ] કોમી એખલાસCD વાતાવરણ §. ન¨ધ �વાની વાત એ § - પાિક7તાનમ] કદી £હ¤-{િ7લમો વ*6 કોમી રમખાણો નથી થય]. ભારતમ] પણ ગ^જરાતમ] કોમી રમખાણો વ� �માણમ] થાય §.’ આ હકીકત પર

ભારતના અi ખાસ કરીi ગ^જરાતના પોતાi £હ¤ ગણાવતા લોકોએ �ડો િવચાર કરવા tવો §.

ઇિતહાસ સા©ી �= § - યહªદી �} પર સા�િહક Aાસ ગ^}રવામ] આvયો હતો. આt {િ7લમો �<L અ5યાયભY� વલણ અપનાવાઈ ર¦^D § એuD આ િમિન �ળાના િમAોCD મDતvય હlD. ૯/૧૧ પછી ‘Every Muslim is

not a terrorist, but every terrorist is a Muslim’ એ dAનો �ચાર વqયો §. ¬ - એક કોમની બી| કોમ વ*6ની તDગદીલી અi એક જ કોમના િફરકાઓ વ*6ના સDઘષ� તો જમાનાઓ જªના §. િ­ટનમ] ઘ®વણ�ની ચામડી ધરાવતા, આ �શમ] જ5�લા Yવાનો ગ� <યા= ‘stop and search’નો ભોગ

બi અi દાઢી રાખનાર /ર^ષોi આતDકવાદીની નજ= ¬વામ] આ; એ નાગિરક 7વાતD°ય અi �}ની સDlિલત િવચાર શિwન] પતનCD ±ોતક §.

મqયા²ન ભોજન પછી અમારી વાતનો દોર ફરી સDધાયો. ઇિPતયાઝભાઈની ભારતની {લાકાતમ] {િ7લમ ભાઈઓi મ³લો આવકાર અi પાિક7તાનમ] £હ¤ બ5દાઓi મ³લ આદરની વાતો સ]ભળીi ´િµનો ઓડકાર આvયો. અદમભાઈ અi મારા માlzી સરોજબ?i ઉ*ચ ધોરણોના �પસ� તપાસતી વખc પોતાના સગ]-ઓળખીતાઓi સારા માક�સથી પાસ કરાવી �વા માx ર^¶ત આપવા -વા -વા કીિમયા �ચા 7થાi ·Hલાઓએ ક=લા એ અCભવોની 2હાણી કરી.

ભારત-પાિક7તાન tવા �શોમ] ¸�ાચાર એ હ; િશ�ાચાર ગણાવા લા�યો § cની પાછળ �2યોCD ધોવાણ, રાતોરાત પsસાદાર થવાની ¹લછા અi પિºમCD આDધ»D અCકરણ § એuD સવ¼Cમc ઠરાવાYD. િવ/લભાઈએ {½ાની વાત કરી. આ સવ� દªષણો �ાથિમક શાળાઓમ] અપાતા અ�રતા અi નબળા િશ©ણi કાર¾ �સ= §. ફરી એકવાર આ ગોyીCD વ?ણ આDતરરા¿ીય સDઘષ� અi અશ]િતમય વાતાવરણ તરફ વhYD. ધમ� સD7થાનો, રાજકારણ અi સ�હ તથા માqયમના �ચારના માqયમો કોમી એખલાસ અi �શ �શ વ*6 મsAીભય¼ સDબDધો ન િવકસવા �વા માx મહ½ અDÀ જવાબદાર § - નહÁ એ સD;દનશીલ �Âની ચચ¼ કરવા ફરી મળવાનો કોલ કરીi અ� છ^Ãા પડb].

e.mail : ten_men@hotmail.com-------------------------------: છિબ એક, 67ય 9 :-

એકની ગ<ભીર >?ા; બી@મA હળવાશની રEજધારી ઝલક ! પ?લી છિબમ], ડા·થી, ફા�ક ઘ]ચી, સરોજબ?ન અD}િરયા, અદમ

ટDકારવી, દીપક બારડોલીકર, �જબાન અાશાબ?ન Äચ, િવ/લ ક2યાણી cમ

જ �જબાન ~�ણકા5ત Äચ અધ�ચ5�કા= ગોઠવાLલ] §. તો બી| છિબમ], ફા�ક ઘ]ચીની જ�યાએ ઇિPતયાઝ પxલ િબરાજમાન §.

અલબ�, અા છિબના �નારા ફા�ક ઘ]ચી અi ઇિPતયાઝ પxલ § c જણાવવાCD ન જ હોય; ખર^D i ?

“અોિપિનયન”/ Opinion 12 @#Kઅારી 2013

!"દ$ ભવાની દયાલ,- નામ બહ1 અાસાનીથી નહ5 સ6ભ7. પર-: િહ<દવી ડાય>પોરા મા@ A એક અગEય,- નામ F. પો:Gગીઝ IવG અાિJકાના િહ<K>થાનીઅોમ6, નવLગMિત જ<મદાતા તરીP QમR Sખવામ6 અાU F, એ >વામી ભવાની દયાલ સ-<યાસીના માગGશGન Wઠળ Pવ6 Pવ6 કામ થય6 F Aની િવગતો અા ચોપડીમ6 F. !"દ$ ભવાની દયાS ‘पोत$%गीज प)व% अ,ीका/ 0ह234थानी’ નામક અા એક[વ દ>તાU\ ]>તક અા^_- F. ‘`ીમાન્ bઠ ઘનdયામદાસ િબડલા તથા `ીમાન્ bઠ જ1ગલિકશોર િબડલા’R સમપGણ, 1942ના અરસામ6, દિfણ અાિJકાના ડરબન નગરમ6થી ‘દયાલ !ધસG’ hારા iગટ થkl- અા ]>તક એક તmન નવી બારી ઉઘાડી અાo F. pહદની તEકાલીન વડી ધારાસભાના સદ>ય, Lણીતા >વાત-qયસrિનક Aમ જ િહ<દીના નામવર સાિહEયકાર bઠ ગોpવદ દાસ\એ sિમકાtપ િવષદ Iરોવચન લvય6 F.

અાજકાલ પો:Gગલના પાટનગર િલસબનમ6 >થાયી થkલા એક ઉમદા અાદમી અR અાwવાન શWરી, iવીણકા<ત ixદાસ ભીમ\ના સmભાU, yવાવ6ચવા મળી અા ચોપડીમ6, ७२-७३ પાન પર Q છિબ yવા મ{ F, A અહ5, સૌજ<યIવGક, અાપીએ છીએ. પો:Gગીઝ IવG અાિJકા એટS અાજ,- મૉઝા~બીક. લૉ7<સો માિકG્વસ A Uળા �લક,- પાટનગર, Q અાQ માIટો તરીP Lણી:- F. અા નગરમ6, અા�ક દાયકાઅો પWલ6, િહ<દવી વસાહત હતી અR AR ‘ભારત સમાજ’

સરી�- એક મ-ડળ હ:-. અા સમાજના �િરણ હતા ભીખાભાઈ sલાભાઈ, વનમાળી જયરામ પ@લ, Pશવભાઈ મોરાર\ અR `ીરામ\ ર�નાથ. અR Aમ� ‘Uદ-મ-િદર’ની Eય6 રચના કરી. અા મ-િદરના ઉmઘાટન-ઉEસવમ6 A Uળાના પો:Gગીઝ IવG અાિJકાના ગવનGર-જનરલ ન<સ દ’ અૉિલિવરા િવિધ સ~પ� કરવા પધા7લા Eયારની અા છિબ F. વસાહતના અRક નામી અનામી શWરીઅો yડાyડ, ઉપર દશ��યા િચ�મ6, ]�પમાળા પW7લા ગવGનર જનરલ અૉિલિવરાની ડાબી બાજ1એ >વામી ભવાની દયાલ સ-<યાસીR yવા પામીએ છીએ, �ા7 જમણી કોર F લૉ7<સો માિકG્વસના અાwવાન શWરી ભગવાન\

કાક1ભાઈ. 31 જ1લાઈ 1938ના િદવ� અા અવસર સ~પ� થkલો, Aમ ઇિતહાસ ન�� F. સોનાની ચાવીથી Uદ મ-િદર,- iUશhાર ખોલા_- A Uળા િ!િટશ તથા દિfણ અાિJકી રાજદ�તો ય Eય6 �o7 હાજર રWલા.

બાજ1મ6ના >થ-ભમ6 અા^યા ચાર િચ�ો સમજવા સમ F. Sખક એમR ‘સમાજ P �વક’ તરીP LWર ક7 F. ‘પોપટલાલ હરીભાઈ અૅ<ડ ક~પની’ના ભાગીદાર ixદાસભાઈ ભીમ\ સમાજની કાયGવાહીમ6 Iરી િદલચ>પી Sતા હતા. અાQ એમના ]� iવીણકા<તભાઈ ભીમ\ િલસબનના સમાજ[Comunidade Hindu De Portugal]મ6 મનસા વાચા કમGણા મ-ડી પડ�ા જ F R. Uદ મ-િદરની સિમિતના સભાપિત >થાRથી કાવસ\ અાદર\ સરકારીએ \વ-તIવGક કામ અાol-. ભા7 િવનોદી i�િતના એ પારસી સ�ન હતા Aમ જ ભારત સમાજના ��ઢ >થ-ભ પણ. શાવકશાહ જમbદ\ પ@લ તથા Aમના પ�ી નવાજબાઈ સમાજમ6 I7વ�ચ રWલ6. સૌના iીિતપા� ય બRલ6.

અા ]>તક તપાસત6 ઊડીR �ચાર બાબત અ6� વળw F : અાિJકાના અા િવ>તારોમ6 અાયG સમાજની અસર અR વગ; િહ<K વગવસીલા સમાજમ6 જ નહ5, અાયG સમાજની અસર Wઠળના અા iક�પમ6ય પારસીઅો,- સો�1- iદાન; ગ1જરાતના દિfણ િવ>તારમ6થી >થળ6તર કરી અા �લકોમ6 વ�લી વસાહત અR Aમ,- સ�ડ યોગદાન; અા રીA ગkલા પિરવારોમ6 મહm અ-b ‘અટક‘,- Iછડ1- ગાયબ હોય, Aમ જ અ,ભવાય; >વામી\ અાર-� લ� F Aમ, ‘Kકાનદાર અિધકતર કાિઠયાવાડી અR

ગ1જરાતી િહ<K F, Q મ6સR yવા,- તથા અડકવા,- પાપ સમQ F, પર-: પrસા રળવાR સાર1 એમ� ધમG,- બ<ધન તોડી દી�- F. કઈ Kકાનોમ6 મ  મ6સ પકાવા:- y_- F. …’; A Uળાના હબશી સમાજ િવb,- >વામી ભવાની દયાલ સ-<યાસી,- િવવરણ; iવાસી િહ<K>થાનીઅોન6 \વનકવનની ઝ6ખી, ઇEયાિદ ઇEયાિદ.

દિfણ અાિJકાથી મ6ડીR �દાન R ઇિજ¡ વ�¢ના અા િવશાળકાય ખ-ડમ6ની pહદવી વસાહતના Pવા સગડ અR વાવડ હતા A પામવા હU ઘટ:- કરીએ.

મ"ય$ વષ' (મ$ અ*ત લઈ અા/યો અવિન34 …

“અોિપિનયન”/ Opinion 13 678અારી 2013

;<દાસ ભીમ@

કાવસ@ અાદર@ સરકારી

નવાજબાઈ શાવકશાહ પFલ

શાવકશાહ જમGદ@ પFલ

!િ#લશ િડ'શનરીમ, એક શ/દ 1 ‘Dickensian’, અ3 4ની 5યા8યા આ :જબ 1ઃ ‘the environments and situations most commonly portrayed in Dickens’ writings, such as poverty and social injustice and other aspects of Victorian England’. આ 5યા8યાથી ?ટલાક AB ઉDભF 1 ઃ કોણ હતા આ ચાલL્સ િડકOસ? ?PQ હRQ 4મS આTUVQ િવ'ટોરીઅન !#TOડ? અ3 4 સમયમ, લખાYVQ િડકOસZQ સાિહ[ય આજના જમાનામ, ?ટVQ Aા\તાિવક 1?

પસLનલ લાઈફ = ૨૦ નવલકથાઓ ઉપર,ત ટcQકી વાતdઓ, નાટક, કિવતા, િનબQધ અ3 ?fકટર \?ચીસસ gPQ આhવન લખત, રiલા ચાલL્સ િડકOસનો જOમ ૭ klmઆરી, ૧૮૧૨ના રોજ પોટL્સમાઉથમ, મpયમવગrય કmટmQબમ, થયો હતો. 4મના િપતા sહોન િડકOસ 3વીની t-ઓિફસમ, uકL હતા. sહોન િડકOસમ, કાvિલયત હતી અ3 સwવસમ, 4ઓ ધીx-ધીx આગળ વpયા હતા, પરQRQ 4મની hવનશzલી આવકથી વ{ ખચLવાળી હતી.

૧૮૧૪મ, ચાલL્સના િપતા3 નોકરી અQતગLત અિનિ}ત :Dત મા~ લQડન મોકલવામ, આ5યા. v-એક વષL રાહ �ઈ3 ૧૮૧૭મ, િડકOસ kિમલી, ચટામમ, \થાયી થ�Q હRQ અ3 [ય, ચાલL્સ

િડકOસના બાળપણના �ખદ િદવસો વી[યા હતા. બાળ ચાલL્સ3 શ�આતZQ િશ�ણ માતા પા�થી મ��Q અ3 પછીથી 4મS ચટામમ, જ શાળાZQ ભણતર લી{Q. એ સમય દરિમયાન જ 4ઓએ

પોતાના િપતાના �\તકસQ�હમ,થી ટોિબઆસ \મોTટ અ3 i�ી િફ��ડગ gવા Tખકો3 રસ�વLક વ,�યા હતા. એ સમય દરિમયાન ચાલL્સ િડકOસના મનમ, Gad’s Hill Palaceમ, રiવાની મi�છા પણ Aગટી હતી.

િડકOસના િપતા3 લQડનની નોકરીમ,થી ૧૮૨૨મ, પાછા મોકલવામ, આ5યા અ3 િડકOસ kિમલીના �ખદ િદવસોનો અQત આ5યો હતો. ‘આમદની અ�ની, ખચd �પzયા’વાળી hવનશzલીના કારS sહોન િડકOસ ગળાડcબ �વામ, હતા. ચાલL્સની માતાએ એક \કcલમ, નોકરી શ� કરી, આ �PQ ઘટાડવાનો Aય� કય�, પરQRQ �PQ તો વધRQ જ ચા��Q. ઘf રોજરોજ Tિણયાતોની ઉઘરાણી થવા લાગી અ3 િડકOસ કmટmQબની ઇ�ત િદવ�-િદવ� ઘટતી ચાલી.

આવા િવષમ આwથક સQ�ગોમ, િડકOસ kિમલી ચટામ છોડી3 લQડનના ?મડન ટાઉનમ, આવી વ\�Q. બાર જ વષLના ચાલL્સ િડકOસZQ ભણતર અટકાવી �વામ, આ5�Q અ3 4મ3 એક શc-/Tિકગ Fરહાઉસમ, �બ જ ઓછા પગાf (અઠવાિડયાના ૬ િશ�લગ) િદવસના ૧૦ કલાક કામ કરવા મા~ મોકલવામ, આ5યા. v અઠવાિડયા બાદ જ ચાલL્સના િપતા3 �PQ ભરપાઈ ન કરી શકવાના કારS gલમ, મોકલવામ, આ5યા. થોડા સમયમ, ચાલL્સની માતા અ3 4મના ચાર નાના ભાઈઓ3 પણ એ સમયના કાયદા AમાS gલમ, મોકલવામ, આ5યા.

પછીના ચાર-પ,ચ મિહના ચાલL્સના hવનના બહm પીડાદાયક િદવસો હતા. શરીર તોડી નાU 4વી મજcરી ઉપર,ત અ�રતો ખોરાક, ઝcQપડપ�ી gPQ રiઠાણ અ3 એકદમ બરછટ સાથીદારોએ ચાલL્સના માનસ3 બહm પીડ્�Q. આ શર�મદગીભરી પિરિ\થિતએ ચાલL્સના સQFદનશીલ માનસ પર Aગાઢ અસર છોડી હતી, પણ 4ઓ ‘�િવડ કોપરિફ�ડ’ના થોડ,ક પાન,ઓ િસવાય hવનપય�ત

એ અZભવ િવ� કદી બો�યા નહ�. ગરીબ અ3

ગરીબીનો g A[ય� અZભવ થયો, 4S ચાલL્સના ઘડતરમ, મહ વનો ફાળો આ¡યો 1. એ પિરિ\થિત3 યાદ કરત, 4મS પોતાના બાયો�ાફર sહોન ફો\ટર3 ક¢mQ હRQ ઃ ‘The blacking-warehouse was ... a

crazy, tumble-down old house, ... literally overrun with rats. Its wainscoted rooms, and its rotten floors and staircase, and the old grey rats swarming down in the cellars, and the sound of their squeaking

and scuffling coming up the stairs at all times, and the dirt and decay of the place, rise up visibly before me, as if I were there again. The counting-house was on the first floor, looking over the coal-barges and the river. There was a recess in it, in which I was to sit and work. My work was to cover the pots of paste-blacking; first with a piece of oil-paper, and then with a piece of blue paper; to tie them round with a string; and then to clip the paper close and neat, all round, until it looked as smart as a pot of ointment from an apothecary's shop. When a certain number of grosses of pots had attained this pitch of perfection, I was to paste on each a printed label, and then go on again with more pots. Two or three other boys were kept at similar duty down-stairs on similar wages. One of them came up, in a ragged apron and a paper cap, on the first Monday morning, to show me the trick of using the string and tying the knot. His name was Bob Fagin; and I took the liberty of using his name, long afterwards, in Oliver Twist.’ (from The Life of Charles Dickens)gલવાસના £ણ-ચાર મિહના બાદ sહોન િડકOસની

માતા, એટT ? ચાલL્સ િડકOસની દાદીZQ ¤[�Q થ�Q અ3 43 કારS g વારસો sહોન િડકOસ3 મ�યો, 4નાથી �PQ ભરપાઈ કરી3 4ઓ gલમ,થી :¥ થઈ

શ¦ા. � ? �PQ ભરપાઈ થઈ ગયા પછી પણ ચાલL્સ3 શc-/Tિકગ Fરહાઉસમ,થી તા[કાિલક :િ¥ ન મળી. 4મની માતાએ 4મની પા� થોડોક વધાf સમય એ કામ શ� રખા5�Q. આ બાબતની િડકOસના લાગણીતQ£ પર �બ જ અસર પડી હતી. 4મS એક વાર ક¢mQ હRQ ‘I never afterwards

forgot, I never shall forget, I never can forget, that my mother was warm for my being sent back’. 4મનો \£ીઓ A[Yનો g ચો§સ અિભગમ હતો 4 પણ કદાચ આ જ ઘટના3 કારS ઘડાયો હ¨.

પછીથી 4ઓએ પોતાZQ િશ�ણ �રmQ ક��, લોયર ઓિફસમ, કામ ક��, શોટL iOડ શી8યા, પ£કાર[વમ, હાથ અજમા5યો અ3 ‘િપકિવક tપસL’થી નવલકથાકાર તરી? સાિહ[યની સફર શ� કરી, એ તો ઈિતહાસ 1. ૪૪ વષLની ©મf 4મS બાળપણમ, g Gad’s Hill Palaceમ, રiવાZQ સપZQ ��Q હRQ 4 પણ �રmQ ક��. 4મની Aથમ નવલકથા ‘િપકિવક tપસL’ મા~ તો એPQ કiવાય 1 ? 4S gટVQ !ગTOડZQ ભVQ ક�� હ¨, 4ટVQ તો બાઇબT પણ નથી ક��. આ ‘િપિªક tપસL’મ, 4મS 4 સમયના !#TOડ અ3 4ની સમ\યાનોએ આબાદ

રી4 Aિત�બિબત કયd 1. 4મના Tખનમ, 4મના આ અZભવોની અસર

Charles Dickens, Oliver Twist and India ચાલ$્સ િડક*સ, ઑિલવર િટ્વ/ટ અ1 ભારત • િચરાગ ઠ6ર

“અોિપિનયન”/ Opinion 14 ;*<અારી 2013

િચરાગ ઠ6ર

લગભગ બ% જ 'વા મ+ ,. આ ઉપર1ત 3મના સમયના 789:ડની પણ એક તાસીર હતી AB 3મની અDભવ EિGમ1 ઘI ઉJKL હMN.

3 સમયDN 789:ડ ઃ કોઈ પણ 9ખકS સમજતા પTલ1 9ખક A સમય અS પિરિUથિતમ1 જ:Wયા અS ઉછયY 3 સમયS સમજવો જZરી બS ,. કારણ [ ,વ\ તો 9ખક પણ એ જ સમાજનો િહUસો , S. []N હMN 3

સમયDN 789:ડ? ઇ.સ. ૧૭૮૯થી ૧૭૯૨ દરિમયાન થefN gh:ચ િરવોjKશન (l1િત) અS mયાર બાદ ૧૮૧૫ oધી ચા9લા Sપોિલયન એરા(Kગ)ની ગNભીર અસર સમq Kરોપ પર પડી હતી. 789:ડ પણ એમ1થી [વી રી3 બાકાત રT? એ gh:ચ િરવોjKશનની અસર Tઠળ જ 789:ડવાસીઓએ સમાજના Uથાિપત

િહતોS ઉખાડી ફvકીS સમાજની wનરxચનાના િવચારS ઉmસાહyવxક વધાzયો હતો. પરNMN {ા| gા:સમ1 }હસા અS ભયDN સા~ા{ ચોJર �લાઈ ગKN ,mયા| 789:ડનો ઉ�ચવગx – શાસકો અS ધિનકો – આ િUથિતથી ખાસ કરીS }ચિતત બ:યા. {ા| બી� બાજ�, ગરીબો અS િલબરલ

(ઉદારમતી) િવચારસરણી ધરાવનારા િવચારકોS gા:સની l1િત અS 3ના પિરણામોથી �ોmસાહન મ�KN હMN. 789:ડ {ા| gા:સ સા� K�ધ કરવા ઉતKL ,mયા| 789:ડમ1 આNતિરક અzયવUથા �લાઈ અS દમનકારી પગલ1 9વામ1 આzય1.

Kરોપમ1 ચાલી રTલા આ સNઘષ�S કારB અNqhજ ��DN �વન �બ જ ��[લીભKL બ:KN હMN. K�ધના ખચxS પહ�ચી વળવા �� પર A ભા| કર નNખાયા હતા 3ની સૌથી ખરાબ અસર ગરીબો પર પડી હતી. મ�ઘવારી અS ખા� સામqીની અછત Aવી ��[લી તો હતી જ, પણ {ા| �શાસS �પર કર:સી દાખલ કરી અS 3S કારB નાણ1કીય �ગાવો થઈ ગયો, mયા| તો હાલત 3નાથી પણ ખરાબ થઈ ગઈ. gા:સ અS 3ના શ��ઓ વ�� ચાલી રTલ લ1બા K�ધના પિરણાJ 789:ડDN, ત�યાર વUMઓ(manufactured goods)DN બ�ર �ટ્KN હMN અS ૧૮૧૧થી ૧૮૧૩ દરિમયાન �કારીDN �માણ �બ જ વધી ગKN હMN. ૧૮૧૧મ1 �કાર થeલા લોકોDN એક ��પ (જ�થ) [ A jKિડટસ (Luddites) નાJ ઓળખાMN હMN 3ઓ આખા 789:ડમ1 ફરીS મોટા-મોટા �ોડ�શન મશીનોS તોડી ર��N હMN કારણ [ 3ઓ માનત1 હત1 [ આ મશીનોથી જ

3મDN 9બર માક�ટ �ટ્KN હMN.ઇ.સ. ૧૮૧૨મ1, એ વષx [ Aમ1 આપણા િ�ય

ચાલx્સ િડક:સનો જ:મ થયો, manufacturing equipmentનો નાશ કરનાર મા\ ફ1સીની સ� �Tર કરવામ1 આવી હતી. (3 સમe ક�લ ૨૨૦ ગ�નાઓ ફ1સીની સ�S પા  હતા.) ૧૮૧૫મ1 {ા| Sપોિલયનનો પરાજય થયો અS 3S સvટ T9નાના ટાw પર આ�વન [દ કરવામ1 આzયો, mયા| લોકોમ1 oખ અS શ1િતની એક આશા બNધાઈ. પણ [વી ઠગારી હતી એ આશા! થોડા સમયમ1 જ 789:¡ ¢ા| ય ન

'ઈ હોય 3વી મNદી આવી અS working class આ બધામ1 પીસાતો ર£ો. ફરી એક વાર, આખા ¤શમ1 }હસા અS તોડફોડ zયાપક બ:યા અS શાસ¥ગ� 3નો જવાબ �િત}હસાથી વા�યો. આ }હસા-�િત}હસા 3ની ટોચ પર mયા| પહ�ચી {ા| ૧૬ ઓગUટ, ૧૮૧૯ના િદવ§ આ ¤શનો પોતાનો ‘જિલયાવાલાબાગ ક1ડ’ થયો, AS ‘પીટર¨ J§કર’ તરી[ ઓળખવામ1 આ© ,. એ િદવ§ મા:�Uટરના સvટ િપટસx િફjડમ1 §નાની એક ટ�કડીએ �Tર સભામ1 ªગા થeલા શ1ત અS િન:શU  નાગિરકો પર ગોળીઓ વરસાવી, Aમ1 ૧૧ ��જનો «mK પાWય1 અS ૪૦૦થી વધા| ઘાયલ થય1. લોકોમ1 હાહાકાર થઈ ગયો અS �શાસS એ }હસાનો માગx છોડવો પડ­ો.

mયારબાદ ધીJ-ધીJ બ®N થા+ પડવા મ1ડ્KN. ગ�લામી �થા ના¯દ થવા મ1ડી, ટોરી પ°ના હાથમ1થી સ±ા િzહગ પ°ના હાથમ1 આzયા બાદ, પાલYJ:ટરી િરફોમx થKN, અS બાળ-મજ�રીS લગતા કાયદા અિUતmવમ1 આzયા. િ¥ન એિલઝા�થના સમયથી ગરીબોS, AS એ સમe પૉપસx (paupers) તરી[ ઓળખવામ1 આવતા, સીધી જ નાણ1કીય મદદ મળતી હતી. આ´થક મNદી બાદ આ સમUયા વધા| ગNભીર બની હતી. [ટલાe સા�-નરવા, તNµરUત લોકો, [ A કામ કરી શ[ 3મ હતા, 3ઓ કામ કરવાS બદ9 આ મદદ 9વાDN વધા| પસNદ કરવા લા8યા. કારણ [ કામ મળMN નહોMN અS ' મળMN તો ઓછા વળતરવા¶N મળMN. સરવા+ A િનયિમત કામ કરત1 3મના પર આ સમUયાDN ભારણ કર UવZ� આવવા મ1ડ્KN, અS કરદાતાઓમ1 અસNતોષ zયાપી ગયો. આ સમUયાDN સમાધાન લાવવા મા\ ૧૮૩૪મ1 ‘ધ yઅર લૉ’ લાવવામ1 આzયો. કાયદો ‘yઅર’ નહોતો, 3DN નામ હMN ‘ધ yઅર લૉ’. આ

કાયદા Tઠળ કામ કરી શ[ 3વા પૉપસ� વકxહાઉસમ1 રT]N પડMN અS કામ કર]N પડMN. 3મ છત1 સામા:ય કરદાતાઓની નજ| 3ઓ ·ણાUપદ હતા. આ વકxહાઉસીઝમ1 વધા| લોકો આ© નહ¸ અS આ©લા વધા| ટ[ નહ¸ 3 મા\ વકxહાઉસીઝમ1 �વ]N �બ કિઠન

બનાવવામ1 આzKN. તનતોડ કામ, અyરતો ખોરાક અS અમાનવીય zયવહાર, આ વકxહાઉસીઝમ1 રTનારા લોકોના દ�િનક �વનનો ભાગ બની ગયા. ' [ એની અસર પણ પડી. ૩ વષxમ1 જ આ વકxહાઉસીઝS

િનભાવવાનો ખચx  ી� ભાગનો થઈ ગયો. પણ આ વકxહાઉસીઝમ1 રTનારા દ|ક લોકો આ િસUટમનો ¹રલાભ ઊઠાવવા નહોતા આવતા. Aમ »કા '¡ લીfN બ+ 3મ ખ|ખર આ મદદની જZરત હતી, 3ઓDN �વન

આ બધાના કારB �બ µ¼કર બની ગK હMN. ચાલx્સ િડક:સની બી� જ નવલકથા ‘Oliver Twist’DN કથાબીજ અહ¸થી રોપાય ,.આટલી ઐિતહાિસક પ¾ાદ¿િમની મદદથી િડક:સના સમયના 789:ડS બરાબર સમ� શકાય 3મ ,. િ¥ન

િવ�ટોિરયા, [ Aના નામથી એ સમયS ‘િવ�ટોરીઅન એજ’ તરી[ ઓળખવામ1 આzયો. {ા| ૨૦ જ�ન, ૧૮૩૭ના રોજ 3 સ±ાધીન થય1, mયા| આપણા િ�ય ચાલx્સ િડક:સ પચીસ વષxના હતા. 3મના ‘િપકિવક �પસx’ �િસÀ થઈ ર£1 હતા અS 3ઓ ધીJ-ધીJ લોકિ�ય થઈ ર£ા હતા.ઓિલવર િટ્વUટ ઃ હમણ1 જ Aની વાત કરી, એવા એક વકxહાઉસમ1 ઑિલવર િટ્વUટનો જ:મ થાય , અS

{ા| ઑિલવર પTલો Âાસ 9 , mયા| 3ની માતા અNિતમ Âાસ 9 ,. િપતા કોણ , 3ની તો �ણ પણ નથી હોતી મા\ ઑિલવર િટ્વUટS એ વકxહાઉસમ1 જ રાખવામ1 આ© ,. ઑિલવર િટ્વUટ નામ કોB પાડ્KN 3ના જવાબમ1 Mr Bumble (ટÃા:સફોમxરવાળા નહ¸) સગવx જવાબ આ� , ઃ ‘I, Mrs.

Mann. We name our fondlings in alphabetical order. The last was S, - Swubble, I named him. This was a T, - Twist, I named him. The next one as comes will be Unwin, and the next Vilkins.’ []N સN©દનાહીન! અનાથ બાળકો 3મના મા\ alphabetical order ,.

આ બાળકોS ખાવા મા\ શ�N આપવામ1 આવMN? એક નાનકડી વાટકી Aટલી રાબ. (gruel) એ વાટકી િવÄ િડક:§ પોતાની આગવી શ�લીમ1 લÅKN , ઃ ‘The bowls never wanted washing. The boys polished them with their spoons till they shone again; and when they had performed this operation (which never took very long, the spoons being nearly as large as the bowls) ....’ આવી

“અોિપિનયન”/ Opinion 15 '()અારી 2013

તાવમ1થી �ઠો થતો અૉિલવર

�િગન Æારા અૉિલવરDN Uવાગત !

!ખમરા &વી પિરિ+થિતમ. બધ. અનાથ બાળકો અ6દર-અ6દર ચચ9 કરી ન:ી ક; < = આપ? થોડA6 વધા; ખાવાB6 મ.ગD6 Eઈએ. પણ િબલાડીના ગJ ઘ6ટ બ.ધM કોણ? <વN Oના માN િચPીઓ નાખવામ. આR < (to draw lots) અS Oના Tારા એD6 ન:ી થાય < = એ કામ ઑિલવર કરM. (આખી નવલકથામ. ઑિલવર કોિફન XકરS Yય.થી ભાગી જવા િસવાય ]ા;ય કશA6 જ

ન:ી નથી કરતો. બ_6 જ Oના નસીબ = િહOaછAઓ Tારા જ ન:ી થc6 હોય <.) એટd ઑિલવર એ િદવe સ.& ચમચી &વડી વાટકીની રાબ પીધા પછી કf < ઃ ‘Please, sir, I want some more.’ બસ, આ જ એનો ગAનો. એક ચમચી રાબ વધા; મ.ગવા માN OS & સh કરવામ. આR < Oની કiપના પણ

ન કરી શકાય. & પોO માતા = િપતા બjયા < O h? < = બાળકS એક ચમચી વધા; ખવડાવવા માN મા-બાપ =ટલ. કાલ.વાલ. કરત. હોય < અS & હk માતા = િપતા બjયા નથી OમS પોતાન. બાળપણમ. એક ચમચી વધા; ખાવા માNની માતા-િપતા લડાRલા લાડ તો યાદ જ

હM. પણ આ અનાથ ઑિલવરS લાડ લડાR કોઈ ]. હc6? (આ ‘Please, sir, I want some more.’વાl6 mnય િવo સાિહYયમ. લખાpલા સૌથી યાદગાર mnયોમ.B6 એક <.

આપ? બધાએ +કrd = કૉdજમ. ].કS ].ક તો એ વ.at6 જ હM.) OS તો એક ચમચી રાબ વધા; મ.ગવા માN આ વકuહાઉસમ.થી કાયwસર કાઢી yકવાનો િનણuય dવાયો. Oના માN hfરાત yકવામ. આવી = & zયિ{ આ છોકરાS પોતાના ઍિ}િjટસ તરી= લઈ જM OS વકuહાઉસ તરફથી પ.ચ પાઉjડ આપવામ. આવM. અS <વN OS કોિફન બનાવનારાના Mr Sowerberryના ઍિ}િjટસ તરી= વકuહાઉસની બહાર મોકલી wવામ. આR <.

Yય. પણ Oની સા~ �બ જ ખરાબ વતuન કરવામ. આR <. ઓિલવર �બ જ સ6Rદનશીલ બાળક <. િડકje Oના માN લ�t6 < ઃ ‘Oliver, instead of possessing too little feeling, possessed rather too much.’ �ા; એક િદવસ ઑિલવરની માતાB6 ઘોર અપમાન કરવામ. આR <, Yયા; આ સ6Rદનશીલ બાળક Yય.થી ભાગી નીકJ <. લ6ડન આવીS O

આટu�લ ડોજર Tારા �િગનના િશક6hમ. સપડાય < & OS પાકીટમાર અS ચોર બનાવવાનો }ય� ક; <. (લા� < S કોઈ િહjદી િફiમની વાત9 &D6!) પછી OS િક+મત ].-]. ઢસડી hય < અS શA6-શA6 કરાR < O તો બહA લ.બી વાત <. પણ અ6તમ. ‘All’s well that ends well’ આR <. ઑિલવરS &ટલા ખરાબ માણસો મ�યા < Oટલા જ સારા માણસો પણ મJ < અS

િટિપકલ િડકjસીઅન +ટાઇલમ. સારાS અ6O સારA અS ખરાબS અ6O ખરાબ મJ <. Poetic justiceની &મ જ બધા પોતપોતાન. કમ�B6 ફળ પાX <. ઑિલવર ઉપર.ત ચાલu્સ િડકje િમ+ટર બ�બલ, આટu�લ ડોજર, �િગન, Sjસી, સાઇ�, મોન્� &વ. ઘણ. યાદગાર પા�ો સજu�ા <.

Characters from real life : અહ� એક નાનકડી આડવાત અ}+cત નહ� ગણાય. ચાલu્સ િડકje પોતાની નવલકથાઓ અS ટr6કી વાત9ઓમ. ૪૦૦થી વધા; પા�ોB6 સજuન કt� < અS Oમના પા�ોમ.થી અ�ક નામ તો �બ જ યાદગાર અS અથu�ચક બની ગયા <. &મ = ‘િ�સમસ

=રોલ’મ. Oમ? સજ�લ ScroogeB6 નામ હR ક6જrસ શ�દનો સમાનાથ� શ�દ બની ગયો <. ‘dખકS આટલા બધા પા�ો અS Oના નામની }�રણા ].થી મળતી હM?’ એવા સવાલ સા~ રAથ િરચડuસન નામની એક અjRષ= થોડA6ક સ6શોધન કt� <. [Dickens and the Workhouse: Oliver Twist and

the London Poor, by Ruth Richardson (Oxford University Press)]

િડકjસ �ા; ૧૭થી ૨૦ વષuની �મ; X�લબૉન +ટ�ીટ પર રfતા હતા Yયા; Oમના ઘરથી થો ક જ દrર એક દીવા માN Oલ અS ટૅલો Rચતો Rપારી

હતો, &B6 નામ હc6 William Sykes &ના પરથી ‘ઑિલવર ટ્વી+ટ’ના Bill

Sikes B6 સજuન થt6 હોય. નkકમ. જ બીh એક Rપારી હતો Goodge &S O સમp લોકો ક6જrસ કહીS હસતા હતા. ‘િ�સમસ =રોલ’ના ક6જrસ Scroodge કદાચ અહ�થી જj�યા હM. Yયા; Marley નામક ચીઝ બનાવનાર પણ Yય. જ હતા, & કદાચ ‘િ�સમસ =રોલ’ના Mr Marley

બjયા હોય. નાનકડી કોનuર શોપની ઉપરB6 િડકjસB6 & 10, Norforlk Street B6 ઘર હc6 (& હR 22 Cleveland Street થઈ ગt6 <.) Yય.થી આ બધા Rપારીઓ એકદમ નkકમ. જ હતા. સૌથી અગYયની વાત એ = િડકjસના આ ઘરથી મા� નવ બારણા દrર જ એક વકuહાઉસ પણ હc6, &S ‘ઑિલવર િટ્વ+ટ’ની }�રણા માનવામ. આR <. Yય. જ એક વીશી ચલાવનારા Mr Sowerby પણ હતા, & ‘ઑિલવર િટ્વ+ટ’ના Mr Sowerberry હોઈ શ=. O સમયના િડકjસના ઘરની સાX જ Dan Weller નામની zયિ{ની £ટની

¤કાન હતી અS ‘િપકિવક ¥પસu’ના Mr

Sam Weller પણ £ટ જ ચમકાવતા હતા. આટલી બધી સમાનતાઓ એમ �ચR < = આ મા� coincidence ન હોય. ¦§djડ અS િડકjસ ઃ આપ? આગળ ન¨©t6 Oમ િડકjસના સમયના ¦§djડમ. }h પર ભા; કર, નાણ.કીય �ગાવો, ¦§dj  ]ા;ય ન Eઈ હોય Oવી મ6દી, સાh-નરવા લોકો Tારા ગરીબો-અશ{ોS મળતી મદદનો થતો ¤રAપયોગ (benefit frauds), ªકારી,

ધિનકોB6 વચu+વ અS મ©યમવગu તથા ગરીબોનો સ6ઘષu આ બ_6 જ હc6. આજના ¦§djડમ. આમ.થી શA6 નથી?

ગરીબ અS ગરીબીની વાત િડકje તો hO અBભવી હતી અS માN

જ Oઓ આkવન એ �«ાS વાર6વાર ઉઠાવતા હતા. િડકjસના ­Ytના ૧૪૨ વષu બાદ, આ& પણ, સામાિજક zયવ+થા એ જ <. ગરીબો વ_ ગરીબ થત. hય <, ધિનકો વ_ ધનવાન થત. hય < અS મ©યમવગu O બ®� વa¯ પીસાતો hય <. િડકjસના સમયમ. ¦§djડના °.સ સા~ના t±નો ખચu કાઢવા }hજનો પર ભા; કર ન6ખાયા હતા. અYયા; અફઘાિન+તાન સા~ લડવા }h

પર કર ન6ખાય <. બીજA6 બ_6 તો છોડો પણ &મનો શાહી ઠાઠ અS લક્ઝરીઓ કરદાતાઓના ²િપયા વ  પોષાય <, એવા Royal familyના ડાયમjડ ³Aિબલી eલી´�શનમ. િડકjસS પણ !લી જવામ. નથી આzયા? R+ટિમj+ટર એªમ. આRલી િડકjસની કબર પર ª-ચાર µલ ચડાવી દીધા, િ´ટીશ �tિઝયમમ. એકાદ શો ગોઠવી દીધો અS આપણા &વા થોડાક રિસકોએ ¶ગા થઈS OમS એકાદ-ª કલાક +મરી લીધા ! પણ િડકje ઉઠાRલ }·ોB6 શA6?

િડકjસ અS ભારતઃ Oમ? ઉઠાRલા }·ો અYયા; એિશયા, આિ°કા અS dિટન અXિરકામ. એટલા જ દાહક <, &ટલા એક સમp ¦§djડમ. હત.. ભારતના સ6દભ� તો એમ પણ કહી શકાય = અYયા; િડકjસ ભારત માN &ટલા ;dવjટ < એટલા કદાચ ¦§djડ માN નહ� હોય. આમ પણ ભારતમ. િડકjસનો અ¸યાસ ¦§djડ પfલ. શ² થયો હતો. ભારતમ. �ા; િ´િટશ રAલ

હc6 Yયા; િ´િટશ ઓિફસસuS Oમની અS Oઓએ &ની પર શાસન ચલાવવાB6 હc6 O }hની વa¯ સ6વાદ સાધી શ= Oવા લોકોની જ²ર હતી. Oમ. મા� અ6¹�k અS +થાિનક ભાષાB6 ºાન હોD6 »રc6 નહોc6. OઓS એવી zયિ{ઓ Eઈતી હતી = & ભારતમ. જj�યા-ઉછય9 હોય, +થાિનક ભાષાની સા~

Oમની �n=લીઓ સમજતા હોય, અ6¹�k ભાષા hણતા હોય પણ &મનો N+ટ િ´િટશ હોય. તો જ Oઓ િ´િટશ રAલS વફાદાર રહીS કામ ક;. િ´િટશ કiચર, િ´િટશ }ાઇડ અS િ´િટશ N+ટ એ કોઈ ¼ાસીસમ. શીખવા-શીખવવાની વ+c તો < નહ�. એ માN િશ½ણમ. િ´િટશ િલટ;ચર દાખલ કરવામ. આzt6 હc6. & સમp ¦§djડમ. િડકjસ મા� મનોર6જનાથ� વ6ચાતા O સમp ભારતમ.

“અોિપિનયન”/ Opinion 16 '()અારી 2013

‘Please, sir, I want some more.’

!મનો પ&િતસરનો અ,યાસ થતો હતો. મા1 ભારતીય સાિહ4ય અ5 સમાજ

પર િડક9સની ન:ધપા< અસર =વા મ? @. આB દDક ગFજરાતી વતGમાનપ< અ5 સામાિયકના અિભH િહIસા BJK બની ગMલ ધારાવાિહક નવલકથાOK એક Qકરણ ચાલG્સ િડક9સના ખો? અવતDલ @. આવી રી! ધારાવાિહક નવલકથા લખનાર એ Qથમ સાિહ4યકાર હતા. આB અહV WXY9ડમZ એ =વા નથી મળ\K પણ િડક9] શ_ કDલી એ પરKપરા આપણા ગFજરા! હ` પણ aIતપb સાચવી રાખી @.

‘ઑિલવર િટ્વIટ’મZ = ભારત5 શોધવાનો Qયe કરીએ તો એ fર fર મળી આવg. બીh જ QકરણમZ ઑિલવરના જ9મ બાદ વકGહાઉસ અ5 પૅિરશ

સkા વlm ! બાળકની જવાબદારી મા1 મKથરગિતએ પ<nયવહાર થાય @ અ5 બાળકOK શFK કરJK !નો િનoડો ૧૦ મિહના rધી આવતો નથી. ૧૦ મિહના બાદ @વ1 બાળક5 ‘sબી ફામG’(અનાથાuમ)મZ vકવાનો િનણGય YવામZ આo @. sબી ફામGની સKચાલક Mrs Mann આ બાળકો મા1 !5 આપવામZ આવતા Iટાઇx9ડમZથી મોટાભાગOK પોતાના મા1 રાખી Yતી દશyવવામZ આo @. આ ઘટનાઓ ભારતમZ ચાલતી |}રો~સી અ5 ��ાચારની યાદ અપાવg. દ]ક વષGના ઑિલવર5 Mr Sowerberry5 4યZ એિQિ9ટસ તરી� vકવામZ આo @ અ5 !ની પા] �બ જ કામ કરાવવામZ આo @. ભારતમZ બાળ મજદ�રી5

લગતા કાયદા હોવા છતZ આપણ5 ચાની િકટલીએ, Dલo I1શન પર � નાની-નાની �કાનોમZ કામ કરતZ બાળકો fર-fD =વZ મ? @. Qકરણ ૧૨ અ5 ૧૩મZ 9યાયપાિલકાની વાત @. !મZ BલમZ �રાMલા એક ગF5ગારની વાત આo @ B5 વZસળી વગાડવા મા1 સh કરવામZ આnયાની વાત @. !5

Bલની સh આપતી વખ! 9યાયાધીશ Mr Fang ક� @ઃ ‘He had so much breath to spare, it would be much more wholesomely expended on the treadmill than in a musical instrument.’ Qકરણ ૫૦મZ ��સની બાજFમZ આoલી ઝ�Kપડપ�ીOK (Jacob’s Island)

વણGન આo @ (‘every imaginable sign of desolation and neglect.’) B સહજપb �Kબઈની ધારાવી ઝ�Kપડપ�ીની યાદ અપાવી � @. Working Class5 પડતી ���લીઓ અ5 ઝડપથી થઈ ર��K Urbanisation પણ િડક9] !મની નવલકથાઓમZ આY�}K @ અ5

આજના ભારતના સKદભ� એ બહF જ વાIતિવક @.પણ બધી નકાર4મક વાતો જ મા< ભારતની યાદ અપાo @ !JK નથી,

સકારા4મક બાબતો પણ ભારતની યાદ અપાo !મ @. Faginના િશકKhમZથી છ�1લા ઑિલવર5 અh�યા લોકો જ આશરો આx @. અh�યા5 આશરો આપવો � ��યાની �ખ ભZગવી Bવા આજના WXY9ડમZ ભાXM જ =વા મળતા સ�ગFણો ભારતના ઘD-ઘરમZ આB પણ =વા મ? @.

‘ઑિલવર િટ્વIટ’ વZચતી વખ! �Fવ ભ�ની ‘કણGલોક’ વાD-વાD યાદ આવતી હતી. !મZ િન_પાMલ અનાથાuમ અ5 અનાથ બાળકની ક_ણતા !5

‘ઑિલવર િટ્વIટ’ની બહF જ ન`ક લાવી5 vકી � @. ભારતમZ અK��`મZ લખતા ત4કાિલન YખકોમZ િવ~મ gઠ અ5 િવકાસ Iવ_પ5 િડક9સીઅન નવલકથાકારો ગણવામZ આo @ કારણ � !ઓ મા< વાતy લખી5 અટકી નથી જતZ પણ એ વાતyમZ જ ભારતના �ટલાM Q�ો ગ�Kથી5 રજ� કD @. િવકાસ Iવ_પના એક  Iતક ‘Q & A’ (Questions and Answers) પરથી હોિલJડમZ બ5લ vવી ‘Slumdog Millionaire’ તો આપ સૌ એ =ઈ જ હg. !મZ પણ બાળમજ�રી, ગરીબીમZથી ઉ4પH થતા અપરાધીઓ અ5 એવી ઘણી બધી વાતો @ B િવકાસ Iવ_પના િડક9સીઅન Iવ_પ5 આપણી આKખ સા¢ બહF સારી રી! ઉhગર કD @.

હોિલJડની વાત આવી @, તો સા�-સા� એમ પણ ક�વાOK મન થાય @ � િડક9સ5 વZચતી વખ! બોિલJડની યાદ આnયા વગર નહV ર�. બોિલJડની B લા£િણકતાઓ @, Bમ � melodrama, છ�ટા પડ¤ા અ5 મ¥યા, ¦રાઈ પર સlચાઈનો અKત, આJK બ§K િડક9સની નવલકથાઓ5 અિભH

િહIસો @. બોિલJડના rવણG}ગની �ટલીય vવીઝમZ િડક9સીઅન ¨ોિલટી =વા મ? @.

એક સમય હતો � ©ાD ભારતની દDક Iક�લ અ5 કૉYજમZ િડક9સOK કોઈ 5 કોઈ  Iતક અ,યા~મમZ ર�\K જ. પણ નવી xઢી, � B5 આ¬K જગત એક િ­કવગFK @, ! હo થોડીક આગળ વધી @. એ િડક9સ5 વZm @, સમB @, િડક9સ સા� connect પણ કD @. !મ છતZ િડક9સથી પણ આગળ વધી5 જગત સાિહ4યના �ટલાM રeો5 !મ5 rલભ @. ઉપરZત સમાજમZ  IતકોOK B Iથાન હ\K, B દર®ો હતો, ! ધી¢-ધી¢ નીm આવતો hય @. વZચનનો શોખ ઘટતો hય @. નJK  Iતક Qગટ થયZ બાદ !ના પરથી બનનારી vવીની રાહ વધાD આ\રતાથી =વાય @. એટY નવી xઢી મા1 િડક9સ એક icon નહV પણ એક author @. !મ છતZ િડક9સ આજના WXY9ડ, ભારત � અ9ય કોઈ

પણ �શમZ એટલા જ QI\ત @ Bટલા s શતા|દી પ�લા હતા.કાલG માકGસના િડક9સ િવgના એક અવતરણ સા� િવર�K છFK. કાલG

માકG] ક¯FK હ\ ં: ‘He present splendid brotherhood of fiction-writers in England whose graphic and eloquent pages have issued to the world more political and social truths than have been uttered by all the professional politicians, publicists and moralists put together.’(ગ"જરાતી સાિહ+ય અકાદમી 1મ જ હૅરો કાઉિ5સલના સ89: ઉપ<=, = 2012 >ળા, યો@Aલા િડક5સ િC-શતાEદી Fસ8G, રજH થAJ8 વ:Lય)

e.mail : chiragthakkar.jay@gmail.com-----------------------------------------------------------------------

MીમN રાજચ8PQ, ગRધીQ અT U8બઈ• અXત ગ8ગર

ગZધી`એ લ�}K @ � ઘણી nયિ±ઓનZ `વનમZથી હFK ઘ² શી�યો છFK, પરK\ કિવ રાયચKદભાઈના `વનમZથી હFK સૌથી વધાD શી�યો છFK ...

િવિદત @ !મ ગZધી`નZ `વન અ5 દશGન પર પરમ³પા´ �વ uીમ� રાજચKµ`નો ¶રો Qભાવ ર·ો હતો. WXY9ડથી બૅિરIટર બની5 મોહનદાસ કરમચKદ ગZધી ભારત પાછા ફયy 4યારથી uીમ�`ના અKિતમ િદન rધી એ બH� મહા રFષો nયિ±ગત �લાકાતો અથવા પ<nયવહાર ¸ારા એકબીhના સKપકGમZ હતા. ડબGન (દિ£ણ આિ¹કા) હતા 4યાD ગZધી`એ uીમ�` પર મોકYલા એક પ<મZ ધમG સKબKધી પોતાના vKઝવણોનZ ઉ�લ અ5 માગGદશGન મા1 દીઘG Q�ાવિલ રજ� કરી હતી - ૨૭ Q�ો. એ Q�ોના ઉkરો uીમ�`એ શી» મોકલી દીધા હતા. આ ઉkરો આB પણ આપણા Bવા ��¼ઓ મા1 `વનનો મમG hણવા મા1 ઉપયોગી થઈ પ½ !વા @. અ5 એ કારb જ !5 ‘ડીપ ફોકસ’મZ લાવવાOK ઉપ}G± થg, !JK હFK માOK છFK. અ5 !મZ મ5 િબ�શીનીOK પા¾FK સમથGન @. આપણી નગરી �KબઈOK પણ. તો ગZધી`ના s-<ણ Q�ો અ5

uીમ�`એ આxલા ઉkરો5 અહV અ¢ r¿ો મા1 સKિ£ÀમZ અ5 અO~મમZ �ટલાક Áરફારો સા� રજ� કરી ર·ા છીએ અ5 આશા રાખીએ છીએ � આપ સૌ કાળ`�વGક વZચશો કારણ � આવા ઉkરો કોઈ િસ& રFષ જ આપી શ�. વળી �ખીતી રી! સરળ લાગતા Q�ો અિત ગહન @. અગાસ(ગFજરાત)ના uીમ� રાજચKµ આuમ વતી Qગટ થMલી આવી અvÂય Q�ોkરીની  િIતકા (!મZ અK��` અOવાદ પણ @) અમ5 આપવા બદલ અ¢ ધરમ ર(ગFજરાત)િIથત uીમ� રાજચKµ િમશનના પી.આર.ઓ. અÂપા ગZધીનો Ãદય�વGક આભાર માનીએ છીએ. અ¢ અÂપા5 થૅ9ક Ä કહીએ છીએ 4યાD ગZધી` �KબઈમZ ©Z ર�તા એ મિણભવનમZ જ sઠા છીએ. િબ�શીની ઉ4rક @. ઉ4rક @ સમIત સKસાર. તો આવો મારી સા� મારા ભાઈબKધો 5 બ�નપણીઓ 5 rણો આ4મા 5 ઈÅરના રહIયોની વાતો. પધારો માD �શ ...

ગRધીQ ઃ ઈÅર શFK @? ! જગતકતy @ એ ખરFK @?

MીમNQ ઃ અ¢ ત¢ કમGબKધમZ વસી ર�લા `વ છીએ. ! `વOK સહજIવ_પ, એટY કમGરિહતપb - મા< એક આ4મ4વપb - B Iવ_પ @ ! ઈÅરપ² @. ¿ાનાિદ ઐÅયG B5 િવÇ @, ! ઈÅર ક�વા યોXય @; અ5 ! ઈÅરના આ4માOK સહજIવ_પ @. B Iવ_પ કમGQસKÈ જણા\K નથી, પણ ! QસKગ અ9ય Iવ_પ hણી, ©ાD આ4માભણી દિ� થાય @, 4યાD જ અO~¢

“અોિપિનયન”/ Opinion 17 @59અારી 2013

સવ#$તાિદ ઐ*ય#પ- . જ આ1મામ3 જણાય 5; અ7 .થી િવ:ષ

ઐ*ય#વાળો કોઈ પદાથ#, સમ@ત પદાથA નીરખત3 પણ અEભવમ3 આવી શકતો નથી; Hથી ઈ*ર 5 . આ1માEI બીજKI પયLિયક નામ 5, એથી કોઈ િવ:ષ સNાવાળો પદાથ# ઈ*ર 5 એમ નથી, એવા િનOયમ3 મારો અિભPાય 5. . જગતકતL નથી; અથLત પરમાR, આકાશાિદ પદાથ# િન1ય હોવા યોTય 5, .

કોઈ પણ વ@Uમ3થી બનવા યોTય નથી. કદાિપ એમ ગણીએ V, . ઈ*રમ3થી બWયા 5, તો . વાત પણ યોTય લાગતી નથી. Vમ V, ઈ*ર7 Y Zતનપ[ માનીએ, તો .થી પરમાR, આકાશ વ\] ઉ1પ_ Vમ થઈ શV? Vમ V Zતનથી જડની ઉ1પિN થવી જ સIભવતી નથી ... કદાિપ પરમાR, આકાશાિદ િન1ય

ગણીએ અ7 ઈ*ર7 કમLિદન3 ફળ આપનાર ગણીએ, તો પણ . વાત િસb જણાતી નથી. એ િવચાર પર ‘ષટ્દશ#નસfgચય’મ3 સારા Pમાણો અપાયા 5.

ગ"ધી% ઃ મોh શKI 5?'ીમ)% : H iોધાિદ અ$ાનભાવમ3,

kહાિદમ3 આ1મા7 PિતબIધ 5, .થી સવ#થા િનlિN થવી . મોhપદ $ાનીઓએ કnKI 5. .

સહજ િવચારતા Pમાણoત લા\ 5.ગ"ધી% ઃ આગળ ઉપર શો જWમ થ: .ની આ ભવમ3 ખબર પp?

અથવા અગાઉ શKI હતા .ની?'ીમ)% : .મ બની શV. િનમ#ળ $ાન HEI થqI હોય .7 .rI બનrI

સIભs 5. વાદળ3 િવ\] િચtનો પરથી વરસાદEI અEમાન થાય 5, .મ આ uવની, આ ભવની Zvા ઉપરથી .ના wવ# કારણ Vવા હોવા Yઈએ, . પણ સમu શકાય; થોp અI: વખ. સમxય. .મ જ . Zvા ભિવyયમ3 VrI પિરણામ પામ: . પણ .ના @વzપ ઉપરથી xણી શકાય; અ7 .7 િવ:ષ

િવચારતા Vવો ભવ થવો સIભs 5, .મ જ Vવો ભવ હતો, . પણ િવચારમ3 સારી રી. આવી શકવા યોTય 5.

ગ"ધી% ઃ {િનયાનો Pલય 5?'ીમ)% ઃ Pલય એટ| Y ‘Vવળ નાશ’ એવો અથ# કરવામ3 આs તો .

વાત ઘટતી નથી, Vમ V પદાથ#નો Vવળ નાશ થઈ જવો સIભવતો જ નથી. Pલય

એટ| સવ# પદાથAEI ઈ*રાિદ7 િવ~ લીનપ-, તો કોઈના અિભPાયમ3 . વાતનો @વીકાર 5; પણ મ7 . સIભિવત લાગUI નથી. Vમ V સવ# પદાથ#, સવ# uવ એવા સમપિરણામ શી રી. પા� V એવો યોગ બ7? અ7 Y .વા સમપિરણામનો PસIગ આs તો પછી ફરી િવષમપ- થrI બ7 નહ�. અ�ય�પ[ uવમ3 િવષમપ- હોય અ7 �ય�પ[ સમપ- એ રી. Pલય @વીકારીએ, તો પણ kહાિદ સIબIધ િવના િવષમપ- શા આ�� ર�? kહાિદ સIબIધ માનીએ તો સવ#7 એVિન્�યપ- માનવાનો PસIગ આs; અ7 .મ માનત3 તો િવના કાર[ બીu ગિતઓનો અ@વીકાર કયA ગણાય, અથLત �ચી ગિતના uવ7 .વા પિરણામનો PસIગ મટવા આ�યો હોય . Pા� થવાનો PસIગ આs. એ આિદ ઘણા િવચાર ઉ�ભs 5. સવ# uવઆ�યી Pલય સIભવતો નથી.

વાહ! અિ�તબા�, આ તો અદ્�ત વાતLલાપ 5. Vટલો ગહન અ7

બોધમય! પરમ�પા� kવની ભાષા પણ Vટલી ઈકોનોિમકલ અ7 છત3 અ�પ શ�દોમ3 Vટ�I બ�I કહી kવાની એમની શિ�! આrI તો કોઈ િસb �યિ� જ કરી શV. અિ�તબા�, અમ7 ખબર 5 V તમારી પા� લખવાની @�સ સીિમત 5 પણ Y હu એકાદ ભાષા$ાન અ7 મોhPાિ� િવ~ કોઈ P�ોNર સIભળાવશો તો અમ7 સૌ . �બ ગમ:, િબkશીનીનો �તનો હKકમ. ક�લ કરવો જ પp.

ગ"ધી% ઃ અભણ7 ભિ�થી જ મોh મ� ખરો?'ીમ)% ઃ ભિ� $ાનનો �U 5 $ાન મોhનો �U 5. અhર$ાન ન

હોય .7 અભણ ક�ો હોય, તો .7 ભિ� Pા� થવી અસIભિવત 5 એrI કIઈ 5

નહ�. uવમા� $ાન@વભાવી 5. ભિ�ના બ� $ાન િનમ#ળ થાય 5. િનમ#ળ

$ાન મોhનો �U થાય 5. સIwણ# $ાનની આlિN થયા િવના સવ#થા મોh હોય એમ મ7 લાગUI નથી; અ7 �3 સIwણ# $ાન હોય 1ય3 સવ# ભાષા$ાન સમાય એમ ક�વાની પણ જzર નથી. ભાષા$ાન મોhનો �U 5 તથા . H7 ન હોય .7 આ1મ$ાન ન થાય, એવો કોઈ િનયમ સIભવતો નથી.

�T|Wડથી પાછા ફયL બાદ મોહનદાસ કરમચIદ ગ3ધી fIબઈમ3 પgચીસ વષ#ના qવાન7 મ�યા હતા Hની એમના uવન અ7 દશ#ન પર અગાધ અસર પડવાની હતી.

ગ"ધી% ઃ ‘એ િદવસ પછી રાયચIદભાઈના  1q પય¡ત, અ�

એકબીxના િનકટના સIપક#મ3 હતા. મ¢ ઘણી વાર કnKI 5 7 લ£qI 5 V ઘણી �યિ�ઓન3 uવનમ3થી હKI ઘ- શી£યો છKI પરIU કિવ રાયચIદભાઈના uવનમ3થી હKI સૌથી વધા] શી£યો છKI ...’ આ બ�I સ3ભળી7 fTધ િબkશીનીના ચ�રા પર અ7રી શ3િત 7 ક3િત છવાઈ ગઈ 5 ... આજની ક.વત :-

નવા- ઓસડ 5 પણ સોfI ઓસડ નથી.(સૌજ3ય : ‘ડીપ ફોકસ’, “9:બઈ સમાચાર”, 29.11.2012)

----------------------------------------

શA: મારA:, શA: તારA:? ... આ તો Bર શબદ સિહયારA:!• સોલી કાપિડયા

સIબIધો જ uવનન3 તિળયા બાકી સૌ Vવળ કાગિળય3!સજ#ક ¤િvEI જ અIગ 5. સમ¥ P�િતનો એક નાનકડો પણ મજ�ત

િહ@સો 5. સજ#ક P�િતમ3થી જ P¦રણા ¥હણ કરી, §Iદર આકાર રચી, આ ¤િv7 જ પાછKI ¨ટz� આપી k 5.

કોપીરાઇટની મારામારી અ7 પડાપડીના આ કાિફર જમાનામ3 આવી િનદAષ િફલªફી કરવી અ@થા7 લા\. પણ થqI એrI V પાડોશમ3 ર�તા એક કોપીરાઇટના ખ3એ એક િદવસ આવી7 સલાહ આપી, ‘સર, તમાર3 ગીતો, «નો અ7 @વર રચનાઓ7 બાકાયદા દજ# કરાવી પોતાન3 નામ ઉપર તા1કાિલક રિજ@ટર કરી દો! કા| કોઈ એ7 પચાવી | એ પ�લ3!’ 1યા] થqI V @વર3કનો7

કોઇ આટલી સ�લાઈથી પચાવી શV ખરKI?! 5વ¬ અIદરના કલાકાર uવ7 બાજK ય ­કી પાડોશીની સલાહ માની. ઢગલો કાગિળય3 કરવ3 પડ¯3. ગીતો, @વરો, રચનાકાળ વ\] ખાન3ઓ ભરત3 કલાકો થય3 1ય3 એક િવચાર આ�યો. પોતાની @વરરચનાઓ @વરિચત 5 એની આમ આગોતરી સાિબતી V ખાતરી આપવી પp?! વાત થોડી હા@યા@પદ અ7 આOય#જનક લાગતી હતી. °3ક વ3Zલી એક પIિ� કહKI ઃ અહ� માપપ²ી બધાની અલગ 5, અ7 આપ[ રોજ રોજ સાિબત થવાEI?!

ઇWટર7ટના આ ¨દી જમાનામ3 દ]ક સજ#V પોતાની તમામ

રચનાઓની માિલકી પ�લ3થી જ x�ર કરી kવી Yઈએ. કા| ઊઠી તમારKI ગીત બીxની લારી ઉપર sચાUI ન YrI હોય તો આમ કરrI અિનવાય# 5. પણ એ િદવ� એક સજ#ક તરીV સજ#નિવ*EI એક જK{I જ પા§I િવચાq¡. સજ#ક ¤િvEI જ અIગ 5. સમ¥ P�િતનો એક નાનકડો પણ મજ�ત િહ@સો 5.

સજ#ક H P�િતમ3થી જ P¦રણા ¥હણ કરી, §Iદર આકાર રચી, આ ¤િv7 જ પાછKI ¨ટz� આપી k 5. આમ Yઈએ તો સજ#નPિiયા §ધી જ સજ#કનો એના ઉપર કા� હોય 5. પછી તો એ રચના ચઢી xય 5 જગતના હµ� - હો¶. સજ#નની Pિસિb એ સજ#કની સફળતાનો માપદIડ 5. િવશાળ સIદભ#મ3 Yઈએ તો રચનાઓ ઉપર ¤િv િસવાય કોઇની ય માિલકી હોઈ શV ખરી? િનસગ#મ3થી ઉ�ભવી એક નવો આકાર લઈ એમ3 જ ફરી પિરણ� 5 આ સજ#ન! પડાવી |વાની lિN ભાT� જ Yવા મળતી એટ| એ િદવસોમ3 માિલકીનો અિભગમ નહ�વત હતો. Y V એક કલાકાર-·દયનો આ દિvકોણ

“અોિપિનયન”/ Opinion 18 H3Iઅારી 2013

નવી $ઢી સમ( એ*+ સાિહ/ય સજ2વા મા3 ભાષા બદલવી પડ;. જ<ન= ચ?મ= ઉતારીC નવ= ચ?મ= પDરવ= પડ;. આ( રDવાના ઘર-મકાનની બ=ધણી બદલાઈ ગઈ L. ‘ફિળO+’, ‘ઓસરી’, ‘Qબરો’, ‘પાદર’, ‘પનઘટ’, ‘છાણ=’, ‘Uધણા’ (શWદોની યાદી લ+બાવી શકાય L) (વા શWદો નગરવાસી બાળકો મા3 સાવ અપિરિચત L.

શાળાના પાઠZ[\તકમ= આવા શWદો કિવતામ= આ] L /યા^ નવી $ઢી_+ બાળક મોઢ`+ વકાસીC aસી રD L. આપણા (વા મો3રાઓ પોતાની મા િવb લc L /યા ̂એ*+ વણ2ન ક^ L d ‘મોટા ચ=દલાવાળી, ઘરકામ કરતી, મસાલા ખ=ડતી, અભણ, િદવાળીમ= સાફસફાઈ કરતી, બાજરાના રોટલા ટીપતી, પોf

ભીનામ= gઈ પોતાના બાળકC gકામ= hવડાવતી, હાલરડ= ગાતી અC પિત અC ક`ટ`+બમ= પોતા_+ hખ iતી મા ...’ હ] માની જ<ની સ+કjપનાC એkશપાઇરી mટ આવી ગઈ L. નવી $ઢી_+ સ+તાન તરત આવી મા_+ િચn iઈC કD; : ‘આવી f કઈ મા હોતી હ;? મારી મા તો opસ પD ̂L, iબ

ક^ L, કાર ચલા] L, \qr છ=3 L, મC ઇ.sલ ક^ L, પાપા સાt ઝગડો પણ ક^ L. િરયલ મા તો આવી L તs શ`+ ગvપા મારો છો?’ ટ<+કમ= કહીએ તો સમયની સાt બw+ બદલાx+ હોય L .1940મ= માનો ( ચDરો હતો f આ( રyો નથી. દ^ક O{ ભાષા બદલાતી હોય L. નવી $ઢી િબલક`લ અલગ ભાષા બો| L, લc L. આપણા સાિહ/ય િવ]ચનની ભાષા હ] વાસી બની ગઈ L. કલા}િતC ~લવવા મા3 િબલક`લ નવી �િ� િવકસાવવી પડ;. i આમ નિહ

(અ"સ$ધાન પાન 18 પ)થી)કોપીરાઇટ અિધકારીઓC કદાચ અ�હા\ય કરાવી શd એમ L!oવનમ= દ^ક �યિ� d ઘટનાની ઉપિ\થિત_+ એક ચો�સ કારણ હોય

L. લખનાર પોતાના િવચારો d અ_ભવ �ય� કરવા મા3 અC વાચક એC માણવા મા3 િનિમ� માn બનતા હોય L. oવનની ઉપલિWધ મ+િઝલ-qાિ�મ= નહ�, સફરની સૌ�યતા અC માwય�મ= L. િસમ્ફનીના આ સ+ગીતમય qવાસમ= અqિતમ qિતસાદ આપી િબરદાવનારા વાચકોC માણત= iતiતામ= બ\સો C આઠ અઠવાિડયાન= વહાણ= વહી ગય= એ વાત માનવામ= નથી આવતી! પણ ગીત હોય d oવન, સમ ઉપર આવીC લગીર થ+�. િસમ્ફનીનોય આ( સમ

આ�યો L. સમ એ સમાિ� નથી. �િણક પોરો ખાવા મા3_+ અjપિવરામ L. [નઃ qાર+ભ_+ qથમ ચરણ L. �=ય ન અટd એ_+ જ નામ સ+ગીત. એના અિવરત ધોધમ= ફરી �ા^ક ભ��શ`+ એવી gરીલી અ�યથ2ના સાt િવરમીએ.વન ફોર ધ રોડ

�યિ�-વ\x q/�ની �લછામ= આપ� �]દાન સ+બ+ધોના સ�વC અC એ q/�ની qમાિણકતાC �લી જત= હોઈએ છીએ. માયાવી રાગ ગાવાની તાલા]લીમ= એના ~ળ \વરોC જ �લી જઈએ છીએ. ( \વર અC �ાસનો L. કલમ અC કાગળનો, આ+ખ અC અ�`નો L એ જ સાચો સ+બ+ધ! ભગવતીક`માર શમ�ની અદ્�ત પ+િ�ઓ \મ^ Lઃ

સાવ કોર2$કટાક આભ, કોર2$કટાક મોભ, કોર7કટાક બધ7 નિળય7. સાવ કોરી અગાશી અ> ? ય બારમાસી,હA જળમ7 ગણો તો ઝળઝિળય7!�ા^ક ન �ળવો અC તો ય હરદમ હય�ભય� રD એ જ સાચો સ+બ+ધ.

gર અC શWદનો સ+બ+ધ અિતg�મ L એમ આપણો સ+બ+ધ પણ અકબ+ધ રD;. ન માર2$ ક$ઈ, G ન તાર2$! આ તો Hર શબદ સિહયાર2$!L કોઈ લખનારનો કોપીરાઈટ વાચકો ઉપર d કોઈ વાચકનો લખનાર

પર?(સૌજKય : ‘વીક-અૅKડ’ MNત, “O$બઈ સમાચાર”, 08.12.2012)

થાય તો આખી નવી $ઢી સ=\}િતક �િ�એ હ=િસયામ= ધdલાઈ જ;. (�ી� િચરાક નામના એક િવચારક બહ` સા�+ કD L : ‘If our language, our programs, our creations are not strongly present in the new

media, the young generation of our country will be economically and culturally marginalized.’

− અિનલ Rશી--------------------------------

સાવ જ સાચી વાત કહી L, અિનલભાઈ. આ(

ગ`જરાતીભાષાના મય�િદત િવકાસ મા3 કઈક હદ hધી સજ2કો જવાબદાર L. ( ભાષામ= રચાx+ સજ2ન  ા^ સમય તથા ¡શકાળના ધબકારો ઝીલી ન શd, /યા^ એ ભાષા વાસી બC L અC વખત જત=, એક વDતા િનમ2લ ઝરાC બદ| ખાબોિચO+ બનીC રહી �ય L. આવનારા અC નવા સજ2કોC મા3 આ એક મોટો પડકાર L, (C કાળની એરણ પર ખરા ઊતર*+ જ ર£`+, તો જ ગ`જરાતી oવ;.

− જયSી મરચKટઅિનલભાઈ, ઘણા લ=બા સમયથી રોજ મારા [nC ભણાવવા ah+,

/યા^ ( વાત, ફરીફરીC િદમાગમ= ¤મરાયા કરતી હતી, એ જ વાત તમારા ¥ારા �ય� કરવામ= આવી L. ઇpટરCટન= જમાનામ= ગાડાOગની વાતો બાળકC મા3 સમજવી અC પચાવવી અઘરી થઈ પm L, એ �ત અ_ભ] iO+ L. ગ`જરાતી િફjમો (મ આwિનક ક|વર ધારણ કરી નથી શકી, એ જ રીf

આપણા પાઠZ[\તકો પણ હજ` એ ન એ જ જ<ના ઢ=ચામ= બીબ=ઢાળ રીf લખાય= ક^ L. ગ`જરાતી ભાષાન= પાઠZ[\તકો બાળકC પોતાની મા¦ભાષા q/� qrમC બદ| અણગમો જpમા] fવ= હોય L.

− રTશ Rશીએ મા§જનલાઇઝ્ડ કલચર જ ઘણી વાર સા�+ લા{ L ( ¨લોબ

વૉªમગ $દા નથી કરx+. અ/યારની મોમ અ+ગ-qદશ2નમ= જ રા« L oવનન= ~jયો નથી અાપતી. અા બw+ એક ઇp]િ\ટ{ટરની ¬ iત= ફરત= અ_ભવાO+ L. અા ક`ટ`+બથી લઈC કિબલાઅો C િજ­ાઅો hધી ફરતા અા ત®યો જણાઈ અા�યા L. ભાષાC તો ખર`+ જ પણ અા માનવ oવન અC fના સમ¯ ભા¨ય-

િવધાનC અા મUટી-મીિડયા અC મUટી->શનલ કVપનીઅો દોરી જ;, કહો d ઘસડી જ;. અા( બળા/કાર કરતા અાટલો જ િવરોધ િવ}ત C ન¨ન ટીવી કાય2°મો મા3 થયો હોત તો કદાચ સમ\યાના ~ળમ= જ ઘા થયો હોત. િવકાસના સૌથી વw લાભો sળવીC કDવાતા સ+\}ત પણ અિત અાwિનકતાથી િવ}ત બની ગ�લા બીગબૉસમ= q\±િત પાs fવા qૉ¯ા�સ સાs ખ^ખર તો અા િવરોધ થવો iઈતો હતો. બાળકો ભાષા અપના] જ L પણ મા-બાપ પોf જ અાwિનક qવાહથી પિતત હોય L, fC પ²સામ= જ અC ટીવી કલચરમ= દોરવાઈ જવામ= જ oવન ¡ખાય L. મોમ પોfપોતાના પોષાકની િવ}િતઅો પણ iઈ શકવા સમથ2 ન હોય /ય= ભાષા તો �=થી શીખવી શd - પોતાના સ+તાનો C ?

ગોકળીબાઈ હાઇ\ક<લમ=, સાિહ/ય પિરષદ સ+sલનના અવસ^, \ક<લના q=ગણમ= ઇpટર�³ |ત= સોનલ શ`´એ િસત=શ` યશµ+¶C q· ¸છZો C જવાબમ= ¹સતાશ`એ ક£`+ d, ‘અાપ� વ=ચીએ છીએ. ºબ-ºબ વ=ચીએ છીએ, પણ અ=ખો બ+ધ કરીC. લા{ L d અાપ� હ] પ+િડતOગ તરફ પાછા વળ*+ પડ;.’ અા »લાકાતની q·ો�રી મ¼ /યા^ સ=ભ½લી.

− િદ>શ )વારઆપણ= પાઠZ-[\તકો િવb ¾રિવચારણા થવી જ iઈએ. પાઠZ-

[\તકોC સરકારી ઈ�રાશાહીમ=થી »� કરવ= iઈએ. આપણી qાથિમક અC મા¿યિમક શાળાઓમ= ( પાઠZ-[\તકો ભણાવાય L f િબલક`લ ^િઢયાળ હોય L. કઈ વ\xC dવી રીf બગાડવી એની આવડત સરકારી ત+n હોય L. (

ભણવાન= પાઠZ-[\તકો L fમ= નવી $ઢીC િબલક`લ રસ પડતો નથી.

‘નવી Wઢી સમY એ[$ સાિહ\ય સજ]વા મા^ ભાષા બદલવી પડ`’

“અોિપિનયન”/ Opinion 19 aKbઅારી 2013

ઊહ અ> અપોહ

Looking at your textbooks and thinking, 'What a waste of a tree.'

પાઠ$-%&તક એ બીજ-. કઈ નથી પણ 34ોનો બગાડ 8. કાગળો 34મ;થી જ બ< 8. ખરો ઈ?@ તો ભાષાનો 8. મારો ઇરાદો કોઈ< નીચા પાડવાનો નથી. કારણ G હ-. પણ કાગળનો બગાડ કરતો હોI છ-. .આ તો આપL Mાથિમક અ< માPયિમક િશ4ણ સાવ ખાT ગ@. 8, એ માU સિVય રીW િવચારણા કરવાની જXર 8. સરકારી િનશાળોએ પોતાની Wજ&વી MિતYા ઊભી કરવી પડ[, \ અ]યા^ સાવ તિળ_ `સી ગઈ 8. િશ4ણ માU જ.ગી બ\ટ હોય 8, પણ એનો મોટો િહ&સો પગાર bકવવામ; અ< વહીવટી ખચc Wમજ ઇમારતોની dર&તી પાછળ eય 8. િશ4કો< તાલીમ આપવી એ બહ- સારો િવચાર 8, પર.g આhલી તાલીમનો િશ4કો વગcમ; Gટલો ઉપયોગ કર[, એની કોઈ ખાતરી નથી. િશ4કોj. લkય Gવળ કોસc lરો કરવા તરફ જ હોય 8.

િસnબસના સહ- બ.દીવાન oખાતા હોય 8. આખો ઈ?@ િસ&ટમ< બદલવાનો 8. િસ&ટમ કઈ રાતોરાત બદલાતી નથી. એ માU lરતી રાજકીય ઇpછાશિq હોવી rઈએ. આપs \ના હાથમ; આપL બાળક સtપીએ છીએ, એના હાથ ચોuખા અ< પિવv હોવા rઈએ. આw. પયxવરણ સજxય તો આશાવાદી થવામ; કોઈ હરકત નથી.

− અિનલ %શીિહમ;શ- પUલની આ રચના અિનલભાઈની yચતાનો જવાબ 8.

આ તાળા પાછળથીહમણ2 જ પહોળ5 ક78 9,પિરવત<નશીલ ઘર.

અ< \ સતત Mવાહમ; ન હોય W અમ&g પણ ખાબોિચ@. બની eય. સાિહ]ય નવ; Mવાહ અ< નવી ત^હ બનાવી જ ng. હોય 8. અ< Wમ છત; કાળના Mવાહમ; પણ \ ટકી eય W સ]ય-સનાતનની ક4ાj. હોય 8. જzj. ખરાબ નથી અ< નw. અ&વીકાયc ન હોw. ઘU. સાિહ]ય< વાડામ; lરી રાખવા મ;ગતા લોકો જ નવ; સા| }ા^ક< }ા^ક ~ટવાની િદવાલ 8.

− ક>ભાઈ Aચકસ�ભાવ : https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=418591514879516&id=179462315459105

અિનલ rશીj. નવી hઢી સમ\ Wવ; સાિહ]યની જXર માUj. લખાણ વ;ચી< આ લખવાj. મન થઈ આ�@.. ક�w. હg. તો ઘણ; સમયથી પણ આ\ અિનલભાઈના સહકારથી આ તક મળી 8. r સા� જ િસિનયર કિવઓ, nખકોનો આમ જ સાથ હોય, તો અમારી hઢીમ; ઘણ; એવ; નામો 8 \ સા� જ �બ સાર-. કામ કરી શG 8,

અ< ખ^ખર ગ-જરાતી સાિહ]યનો �વણcકાળ કહી શકાય એw. કામ કહી શકાય

Wમ 8. \< ખ^ખર ૨૧મી સદીj. સાિહ]ય કહી શકાય એમ 8. પણ આપણ; કિવઓની અ< nખકોની એક ચો�સ સમજણ 8 કિવતા િવ[ની અ< એન; િસવાયj. કશ-. ય કિવતા ક�વાવા< લાયક નથી, એમ Wઓ મા< 8. સારી િV_િટિવટી આમ બસ �સ�ક &Uટસ અ< ^િડયો વ�^મ; �ડફાઈ< રહી eય 8.

આપs r ��ત બનાવવી હોય તો ��તન; કદ અ< એમ; બારીકીન; Mમાs આપs ઓeરો વાપરીએ, બધી જ ��ત માU એક સરખા ઓeર ન

વાપરી શકાય. તો અહ� અમ< \w. સ.�દન સ;પT એ Mમાs જ ભાષા ઉપયોગમ; nવાય એ ત�ન &વાભાિવક 8, અમારી hઢી ગામઠી વાતાવરણ વp� G ચા^બાજ- ગવાત; ભજનોન; ઢાળ વp� નથી ઉછરી. તો અમારી કિવતાઓમ; એ ના હોય એ &વાભાિવક 8.

હ-. મારી અ< મારા &કzલ ટાઈમન; મારા િમvોની �િ�થી વાત કર-. તો, અ| ગ-જરાતી< ભાષા તરીG પછી, અ< પ�લ;, એક િવષય તરીG rઈ 8; એક

એવી પરી4ા \મ; ખાલી પાસ થવાj. 8. અ| ગ-જરાતી ભાષા< M�મ કરત; શીuયા જ નથી. આપs માv પરી4ાલ4ી ભણીએ છીએ. તો અમારા માU ગ-જરાતી એક િવષય માv હતો, એમ; િશ4ક< ભણાવતા ના આવT એ અલગ અ< એ lર-. ના હોય Wમ ગ-જરાતીના hપરમ; lરા માકc્સ કોઈ િદવસ ના મ�, કારણ G આ ભાષા 8 અ< એમ; ત| કાયમ વ� સાર-. લખી શકો. કા�યl�તમ; ત| કા�ય બરોબર યાદ રાખી<

લu@. હોય, rડણી G પછી અj&વાર �Pધ;ની �લ ના હોય તો પણ સા�બ અડધો માકc કાપી n અ< ત| lછવા eઓ તો ક�, ‘અ^ ગ;ડા! આટલા માકc્સ પણ �શ થઈ< આ�યા 8!’

આ વાતાવરણમ; ભાષા M]_ ચો�સ માનિસકતા Gળવી ન શકાય, અ< આ\ કિવઓ ભાષા eળવો eળવોની ધe લઈ< નીકળી પડ�ા 8, એ મોટા કિવઓ પોW જ ભાષા સાચવી નથી શ}ા. એટn જ આ\ આટ�. અ.���કરણ થઈ ગ@. 8, અ< r કોઈ પણ ભાષાj. બદલાw. એ &વીકારી શકાય એમ ન હોય તો આ\ આપs હ� ય સ.&�ત Gમ નથી બોલતા?

આપs ��ત બનાવી ર ા છીએ પણ આપણ< ��તથી વ� હથોડીની yચતા 8. આપણ< છ.દ, લય શીખવાડવામ; આ� 8 ગઝિલયત G [િરયત નહ�. અ< ગઝિલયત G [િરયત િબલક-લ શીખવાડી શકાય એમ 8. r કોઈ પણ �યિq< નાનપણથી G યો¢ય ઉ£મરથી સાર-. અ< સા¤. સાિહ]યj. વાતાવરણ આપવામ; આ�,

તો એ એમની સ.�દનશીલતા Mમાs આખી Iમર દરિમયાન બહ- નહ� તો થોડીક સારી માણવા લાયક રચનાઓ તો આપી જ શG એમ 8.

કિવતા કોઈ જ મોટી વ&g નથી. અ< કિવ તો ત�ન નહ�. ભાષા આખ^ માણસના મગજની hદાશ 8 એટn એમ; કમી ર�વાની જ અ< r એ lરી કરવા ત| બી� ભાષા G ડી¥શનનો ઉપયોગ કરો એમ; તકલીફ ના હોવી rઈએ, ¦; �ધી કિવતા બનતી હોય. આપણી Mથમ જXિરયાત કિવતા 8, કિવ G ભાષા નહ�. કારણ G એકવાર કોઈ કિવ �મસ થઈ eય, પછી તો એન; §Gલ; ગળફ;< ય આપs કિવતા માની લઈએ છીએ. તો પછી આપs ]ય; પોિલિટ¨ તો રમા[ જ એવોડ© માU કારણ G વ;ચનાર તો ªિ«હીન 8. અભણ 8 અ< એ અભણ જ ર� એની Gટલાક લોકોએ ખાતરી રાખી 8.

અ< બી� વાત, અ¬ક કિવઓની સતત ક.�nઈન ર ા ક^ 8 G એમ< સાચો ભાવક નથી મળતો. આ વાત જરા આમ 8, આજનો ભાવક �બ દzર ઊભો 8 અ< એની આજ- બાજ- �બ બધો ઘtઘાટ 8. અ< આ કિવ દzર ઊભો ઊભો �મો પાડી પાડી < એ< બોલા� તો એ ના જ સ;ભ� <. કોમન ­®સની વાત 8 આ તો. અ< પાછી ક.�nઈન ક^ એ ના ચાn. કિવએ ઉપરથી એ ભાવક પા­ જઈ< એ< હાથ પકડી ખ¯ચી લાવવો rઈએ, પોતાની પા­. r ત| ભણાવી નથી શકતા તો આટ�. તો કરી શકો છો. અ< ભાવક< િન&બત 8 જ કિવતાથી એટn જ તો એ તમ< વ;ચવામ; ટાઈમ બગાT 8. અ< ગ-જરાતી એની પણ ભાષા તો 8 જ. અ< આ શ} 8, અ< હ-. lરાવા આપી શક-. એમ છ-.. મારા સિહત એવા ઘણ; લોકો અહ� એફ.બી. (�ઇસªક) પર 8, \< થોડા મિહનાઓ પ�લ; કોઈ પણ એરા �રા ન°±

²રાની કિવતામ; વાહ વાહ કરી ના², અ< આ\ એ બધા જ લોકો ગ| Wવો મોટો શાયર હોય પણ [ર સારો ના હોય તો વાહ ના જ નીક� મોઢામ;થી. અ< આ કામ એવા માણ­ ક@³ 8 \s વષ©થી પોતાની એક આખી કિવતા નથી લખી. તો આપણી પા­ તો આવા સમથc કિવઓ 8 તો Gમ પોચા પT 8?

અમ< શીખવાડો, અ| શીખવાથી પાછા નથી પડતા. ત| આ ભાષા<

\વો M�મ કરો 8 એવો અ| પણ કરી શકીએ છીએ. પણ અ| તમારી M�મ��ત< નથી ઓળખતા, અમારી ભાષા ત�ન અલગ oખાય 8, તમારી ભાષા સા´ અમારી ઓળખાણ તો કરાવો. અ| ગ| Wટ�. ખરાબ લખીએ ત| કહો છો G સાર-. નથી અ< અ| માની લઈએ છીએ G હા સાર-. નથી, પણ હ� એ< સાર-. Gમ બનાવw. એ તો શીખવાડો, �લ Gમ �ધારવી એ તો કહો.

હ� વ� લખી શકાય એમ 8 પણ મ< લા� 8 G હ-. મારો ¬�ો &પ� કરી શ}ો છ-..

− Cચતન Dલતhttps://www.facebook.com/cdshelat?ref=ts&fref=ts

-------------------------------------------સૌGદયJ પી, ઉરઝરણ ગાD પછી અાપNO.

− ઉમાશPકર %શી“અોિપિનયન”/ Opinion 20 QG7અારી 2013

મારી વાત', લ)નવલ ‘બ,ાવર’ સમા. થઈ. ઘણા લ3બા સમયથી, હ67 ભારતમ3 હતો અ; <યાર પછી પાિકAતાનમ3 હતો <યારથી, અા વાત'ન3 Bટલ3ક પાDો, Eસ7ગો મારા Gયાલોમ3 રHયા કરત3 હત3. બ7ગાળ-િચKાગLગમ3 ‘અામાર Mશ, સોનાર Mશ’ કરતો થયો <યાO ય એ મારા Qગા રR3. અ; કરાચીના મલીર ગોઠની ફાUમાના સ3િનVયમ3 પણ UમW મારો પીછો છોડYો નહZ. [યવસાયી પDકાર<વની ધમાલો પણ Uમની અા] અાવી શકી નહZ. સ3જ પ], ચ_લીના મ3ડવા ત` કોફીનો કપ અાa અ; પછી કોફીની વરાળમ3થી માર3 એ પાDો - Eસ7ગો ઉપસી અાa, મ; cરી d, બોતલના િજનની eમ !

વાત'લાપ ચાd − મનોગત ! fાOક ફાUમા Uના અાગવા અ7દાઝથી ij ય ખરી, ‘અા ત_ અાકાશમ3 lઈ; કોની સાm વાત કરો છો ? નશો તો નથી ચઢ્pો ; ?!’

‘કોફી પીધી j … ! વળી ચ_લી j, qહાની સ3જ j ; r7 ! −− અાવી ઉમદા સોગાત પછીs નશો ના ચt તો, શ67 uળ v[યા ! ચ3દની રાU તો ચટાનોય બોd … !’

નશાની વાત અાa તો શાહઝાદો સલીમ સ3ભO, માલવાનો બાઝ બહાwર પણ સ3ભO. સલીમ તો xર પાકો નશાબાજ હતો, પણ બાઝ બહાwર, yપમતીના ઈzકમ3 ચક{ર હતો. yપમતી ય U; |દયથી ચાહતી. ‘દોનો તરફ હય અાગ બરાબર લગી હ/ઈ’ e}7 હr7. પણ Uઅો એક થઈ શf3 નહZ. અ; vવનભર ઈzકની અ3ચમ3 ~કાત3 રR3.

ભોળાભાઈ પ�d નLV�7 j Uમ, મ3ડ6 - મ3ડવગઢના માિલક E�મી બાઝ બહાwO, મ3ડ6 પર �3 અ�ય ઇમારતો બ7ધાવી હતી <ય3 yપમતીનો મ�લ પણ ચણા[યો હતો. બીv તરફ બાઝ બહાwરની મ�લાત હતી. અ; ક� j B એ મ�લની છત ઉપરની છDી ત` - ચ3દનીમ3 પલળતો U yપમતી�7 qમ�ર સ7ગીત સ3ભ�યા કરતો … !

xર, અા તો હતી એક અાડ વાત. અ; E�મનો સ7બ7ધ j <ય3 qધી, E�મ તો બ,ાવર અ; �રજહ3 વ�� પણ હતો ; ! પણ જરા િભ�. મ3ડ6વાસી એક થઈ શf3 ન હત3, ઈzકની અ3ચમ3 ~કાતા રRા હત3; �ાO છાછરોવાસી બ,ાવર ; �રજહ3નો E�મ મ3ડa ચ]લી ચ_લી-શો ફાલી ગયો હતો. qવાસની ઝીણી ઝરમરમ3 Uઅો પલળી રR3 હત3. મારી વાત'ન3 અા અ; અ�ય પાDો - ભગત અમર�સહ, સ3ઈ ગ6લામનબી, qગરામા, પટવારી, વ�O અ; Bટલાક Eસ7ગો મ; cરી રR3 હત3. મ� િવચા��, માO અા વાત' િવ~ થોડ67 હોમ વક� કર}7 lઈએ. ક��. પણ <યાર પછી vવનમ3 ઘણી ઊથલપાથલ મચી ગઈ. wભ'�s મ; િવ�ર<વ વળ��7, િન�K થયો અ; સાત સમ7દર પાર - કરાચીથી મા��Aટરમ3 ફ�કાઈ ગયો.

મા��Aટર એટd q7વાળા ગોરા અ; બરછટ eિમકન કાળાઅો�7 શ�ર. એિશયનો ય ખરા. અહZનો િવHAલો રોડ એટd ખાણીપીણીનો રોડ. એિશયન

OAટર3અોના અાિધપ<યથી શોભતો રોડ ! − પણ f3 કરાચી અ; f3 મા��Aટર! કરાચીમ3 �જદગી હતી. િદલાવર િમDો હતા, મ�િફલો હતી. અ; ખાણીપીણી�7 iછો તો, કરાચી eવી િલ�ત f3 ય નહZ મ` ! ��w ખાનના કબાબ-પરાઠા, બન�્સ રોડન3 િનહારી, કડાઈ ગોzત, ખટાખટ, રબડી, જdબી, વ�O, વ�Oનો જવાબ f3 શોધવો ?! �જદગી હતી, ભાઈ, �જદગી ! અહZ મા��Aટરમ3 એ સૌ Aવ�નવત ્થઈ ગ�7.

ગ_ એમ, પણ મા��Aટરમ3 થોડી મોકળાશ મળી. માm [યવસાયનો બોજ ન હતો. અલબK, એકલતાની શ�ળ હતી. એની હળવી પીડા હa vવનભર�7 ભા�7 બની ગ�7 હr7. અા અવAથામ3 મ� ઘ� લG�7. સાર67 લG�7. સા�7 લG�7. અ;ક �Aતકો થય3. અ; સા�7 કહ67 છ67, એનો ઘણો યશ િવ�લvના “અોિપિનયન”; �ય j. મારી અા<મકથા, મારી વાત'અો, dખો ; ઘણી ખરી ગઝલો “અોિપિનયન”; અાભારી j.

અ; ‘બ,ાવર’ ! અા કથાની ય એક અજબ કથા j. મા��Aટરની મોકળાશમ3 એ કથા િવ~ થોડ67 હોમવક� ક��. િવભાજન aળાની કાળી ઘટનાઅો;

ફરીથી તાv કરી. ખણી ખણી;, yઝાsલા જખમ �ન: દ�ઝતા કય' ! બહ6 વસ�7 હોય j લોહીભીના  તકાળમ3થી પસાર થવા�7 ! સમ¡ ઇિતહાસ અ3ખોના ઝyx અાવી ગયો. ¢ન, અાગ, લાશો અ; ચીAસો ! Qિડયા Qિડયા પર Dાટકતા નથી, પણ અહZ માનવ માનવના ભ£ક બ�યા હતા ! ગ_ એમ, પણ માO એની અ7દરથી પસાર થવા�7 હr7. ક3ટાળા ઝ3ખર3 હત3 ; હ67 હતો. બાહર સલામત, મગર ભીતર લોહી4હાણ ! કણસતા કણસતા મ� Bટલીક નLધો કરી, કા¤પિનક નહZ. િવભાજન સમs હ67 બારડોલીમ3 હતો, અખબારો વ3ચતો હતો, Oિડયો સ3ભળતો હતો અ; <યાર પછી સઅાદત હસન મ�ટો, અહમદ ન¥ીમ કાસમી, િકશનચ7¦, §શવ7ત�સગ, ઈAમત �ગતાઈ વ�O; વ3�યા હત3. મારી અા અ¨યાસથાપણના અાધાO નLધો કરી. રાજAથાનના રણમ3 રખડપ©ી કરી. અહZના એક પોિલસ અફસર ; Bટલાક િસપાઈઅો મારા અોળખીતા હતા. Uમનાથી મ`લી માિહતી �કમતી હતી. અ; <યાર પછી હ67 થરમ3 ઊતરી ગયો. થર તો માર67 lsª7 − �Wª7. નગરપારકરમ3 « િહ�w િશ£કો મારા િમD હતા. વળી છાછરોના પોિલસ - અફસર ખયબરખાન સાm અોળખાણ. એ સૌની સાm વાતોનો િસલિસલો ચાd તો પછી ઘ� - ઘ� અાa,

ક¤પનાતીત અાa !

અામ ઘ� Qગ67 થ�7. અ; <યાર પછી એ સામ¡ીમ3, મારા અ7ગત અ�ભવો, મારી અાપવીતીમ3�7, બ7ધ «સr7, Bટª7ક Qળ[�7. સ7કલન ક��. વાત'નો એક ખાકો, ઢ3ચો ત¬યાર થઈ ગયો. અ; પછી થોડી ર7ગiરણી કરી;, પાDો - Eસ7ગો; હરત3ફરત3 ; હસત3બોલત3 કય­, ; <યાર પછી એ ખાકા;

કાગળ ઉપર ઉતારવો શy કય®. કલમ ચાલતી હતી એમ હ¬�7 ભરાઈ અાવr7 હr7. અ3q નZગળી જત3

હત3 ! હાયકારો ન7ખાઈ જતો હતો !ચોવીસ Eકરણની અા લ)નવલ લખત3 « માસ થયા. ઘ� ગH�7,

અા¯ય�કારક લા��7 તો વળી ઘ� ર¥ ક��, નaસર લG�7. અા દરિમયાન િવ�લv મા��Aટર અા[યા. વાત' “અોિપિનયન” મા� માગી. પણ મા�7 °કાW ન હr7 ; મ� ના પાડી. મારા એ ન�ાનો અાe ય મ; અફસોસ j. ગ_ એમ, પણ એ વાત'�7 ભા�ય “અોિપિનયન” સાm જ lડાsª7 હr7 અ; અામ અાખO એ

વાત'એ અાવી નLધ સાm − જ�ન 2012મ3 “અોિપિનયન”ના પરમ પા; પગરણ ક�� B : ‘િહ�wAતાનના જબરા ચાહક, દીપક સા�બ; મ� ભારત તથા પાિકAતાન; િનત3તપW ચાહતા અ�ભ[યા j. §દ ઉપર e વીતી હતી Uન3 Eિત�બબ અા નવલમ3 પડઘાયા કO j. વળી મ�ની વાત તો અા j B UમW

બહતા દિરયા અૌર બ8ાવર • દીપક બારડોલીકર

“અોિપિનયન”/ Opinion 21 =>?અારી 2013

દીપક બારડોલીકર@ −ગયA BA શાયરોનA Dતર ? હE દીપક નહF અાEતગઝ્ઝ/લ@ ક?I Jઘર ! હE દીપક નહF અાEતમારી મLિફલોની Mલ ભોગવવા ફરી અાNO ?ભલો છ/O હ/O @ મા>QDટર ! હE દીપક નહF અાE

• િનSમશ ઠાકર

ઉદ#$ % &સધી જબાનના અ%ક શ1દો% અહ4 રમાડત9 - રમાડત9 ગ;જરાતીના મહાસાગરમ9 <ી=યાથ@ વBતા CDા E. માદF જબાન અાથી સGHધ બની E I અાપણી લિ1ધ. તNપર9ત, અા ઘટના% ગ;જરાતી ડાયQપોિરક સાિહ=ય જગતની મહાRલી િમરાત Sખવી પU. અા કથા અા પાના% ય મજVતપW ઉXગર કરી રBY … … ’

અા કથા ‘બZાવર’ લ[યા પછી એક વાર પિરિQથિતએ મ% ક^ઈક એવો પFશાન કય` હતો a મb માર; ̂લcd ̂ઘe સાિહ=ય, ડાયરી િસfg ફાડી% ફગાવી દીi^ હj.̂ એ સમk હાથ ‘બZાવર’ ઉપર પણ ગkલો, પણ સlભાnk, એની એ વખI, કોઈક મળવા અાpq^ % હાથ પાછો વળી ગયો. નહ4તર અા વાતr વાચકો tધી પહuચી ન હોત.

cર, મારી અા વાતr ‘બZાવર’ વાચકો% ગમી E એનો મ% અાન^દ E. મvલા <િતભાવો મ9Bના અCક તો Iમના લખનાર aટલા અwયાસી % કલાપારx E એ દશ$વી Xય E. મારા એક સાચકલા િમy ડાzાભાઈ િમQyીએ

Iમના <િતભાવમ9 ઉદ#$ ભાષાના એક |g} નવિલકાકાર સઅાદત હસન મ~ટો અ% Iમના �વનની aટલીક હકીકતો િવY � લ[q^ E I વ9ચી% હ;^ ખFખર ખળભળી ગયો છ;^ ! ડાzાભાઈ મ~ટો િવY અાટd ̂બi ̂XW E ! − એમW �િnલશમ9 વ9�q ̂ હY. અ% મ% મ~ટોના પડખોપડખ �સાડવાની કોિશશ,

એ% હ; ̂Iમની મહોબત Sx^ છ;.̂ બાકી D9 મ~ટો� અ% D9 હ;^ ! હ;^ તો Iમના ચરણોમ9 ય �સવા% લાયક નથી. મ~ટો� િન:શ^ક અિત મોટા કલમકાર હતા, મીર, ગાિલબ, ઇકબાલની |gણીના.

ગ� એમ, પણ હ;,̂ ડાzાભાઈનો અાભારી છ;^ a મારી વાતr અ=ય^ત

ઝીણવટ�વ$ક વ9ચી% IમW અwયાસ�ણ$ <િતભાવ લ[યા E. અ% અાભાર જય^તીભાઈ રાવલનો પણ. જય^તીભાઈ% હ; ̂અોળખતો નથી. <િતભાવ <ગટ થયો - વ9�યો એટલો પરો� પિરચય. એમW વાતr ‘બZાવર’% િવ� સાિહ=યની િશ� �િતઅો, ‘િકમ’ તથા રિવબા�ની કથા ‘ગોરા’ સા� સરખાવી એ E Iમના અwયાસ % કલા�ઝ�^ �ોતક. અાન^દ થાય E. કોઈ પણ �િતમ9નો વાચકોનો અાવો રસ Sખક% <ો=સાિહત કરવા મા� �રતો હોય E. અ% �9 અાવા કલા�ઝ ધરાવતા. અwયાસી વાચકો હોય =ય9 ઉ�મ સાિહ=ય�^ સજ$ન િનિ�ત બ% E. ઉદ#$મ9 કB E a ‘!ખનફ%મ સા)ઈન શાયર. કા સરમાયા હોતા હય.’ યા% કલા�ઝ ધરાવતા |ોતાઅો શાયરોનો સરમાયો - �^� હોય E. Iમની હાજરી કોઈ પણ કિવ% |મ-સાધના� ̂ R�ય સમજતો કF E. પિરણા� સ�વશાળી કાpયો� ̂સજ$ન શD બ% E. અાપW =ય9 અાવા કલાપારx વાચકો E એ અાપe સlભાnય.

અાભાર ગ9ડાભાઈ વ�ભનો પણ. ‘બZાવર’ વ9ચત9 એમની અ9ખો અ�;ભીની થઈ હતી. ઋજ; �દયના અા અાદમી% મારા સલામ. − ત� વ9ચન �ળા રડ�ા, હ; ̂લખત9 - લખત9 રડ�ો હતો. અ% અિનલ pયાસ a ‘બZાવર’ �મન9 અ9ખ % હ�q^ ભ4જવતી રહી E, -નો ય પાડ % અ~ય �મ% અા વાતrએ રસતરબોળ કય� E, પણ <િતભાવ લખવાની જBમત લઈ શD9 નથી Iમનો સૌનૌ અાભાર.  ગ; ̂અાટd ̂જ¡ર કહીશ a − ‘શમ્અ હર ર5ગ મ7 જલતી હય સહર હો; તક !’

કવિયyી પરવીન શાિકરનો એક Yર E :ઝમ=; િદલ @5હી શાદાબ તો નહ=, અય દોBત,

કરીબ મ7 કોઈ દિરયા ઝCર બહતા હય !

હા, એ જલ<વાહ� ̂નામ E િવ¢લ ક�યાણી. ગ;જરાતી ડાયQપોરામ9 એમના �વો અાદમી મળવો C£aલ E. �nલૅ~ડમ9 - qરપમ9 ગ;જરાતી ભાષા અ% સાિહ=યના િવકાસ મા� એમW પોતાની Xત ઘસી નાખી E. અરધી &જદગી હોમી દીધી E. ‘ગ;જરાતી સાિહ=ય અકાદમી’ તથા “અોિપિનયન”

માિસક ¥ારા એટd^ સ�વશાળી સાિહ=ય એ બહાર લાpયા E અ% એટલી નવી કલમો ચાલતી કરી E a �નો િહસાબ કરવો C£aલ E. t¦ કદરદાનો એમ%

માનની નજF જ;એ E. એમના પડc ઊભા રB E. અગર અા જલ<વાહ ન

હોત તો કદાચ ડાયQપોિરક ગ#જ$ર¨િમમ9 લીલોતરીના બદS અા� ©ળ ઊડતી હોત. અા મોટા ગXના અાદમી% મારી સલામ.

મારા અા પરમ િમyએ ‘બZાવર’ની સમાપન નuધમ9 � લાગણી અિભpયª કરી E I% હ; ̂એક R�યવાન સોગાત Sx ̂છ;.̂ IમW લ[q ̂E a :

‘િહ~NQતાનના ભાગલા �ળાની વાત% વણતા સાિહ=ય બાબત ગ;જરાતીમ9 લગભગ Nકાળ શી પિરિQથિત E. Iમ9 ‘બZાવર’ ટાઢક વાv E.

‘પાિકQતાન% ¬Wથી, ગ;જરાતી ડાયQપોરા% ટોડSથી, મળતી અા કથાએ ¬લી હવાનો અBસાસ કરાpયો E.

‘કોમવાદ% નામ, મઝહબ% નામ, અા� �ાF Rળગામીઅો ­ર અોકતા રzા E, =યાF અહ4 Sખa માનવતાનો પવન વBતો રા[યો E. અ% I% કારW ઠFલપe, સવ$સમાિવ�પe સભરસભર ¯વા પામીએ છીએ.

‘અા ‘બZાવF’ અામ અાપણા અાશાવાદ% મજVત કરી X°યો E %

Iથી Iનો રા�પો E.’−− અા નuધ તથા ડાzાભાઈ, જય^તી રાવલ તથા અ~ય વાચકોના

<િતભાવ - મારો સરમાયો E, ‘બZાવર’ની <Qતાવના E. અ% અ^I રવી~±નાથ ઠાક;ર યા ટાગોરની અા પ^િªઅો a :

અDબાડાળ બાવળના ઝાડ; ક% :

‘દોBત, HલામD બળી; ખાખ થવાJ5 જ

− તાK માL િનમMN5 હO ?’

બાવળની ડાળ :

‘અK, એમD અફસોસ શાનો ! CપાR5 Sવન એ તારી સાથTકતા હO.

Uત; હોમી Vવી −એમD મારW5 િનવMણ Y.’

(અ�વાદ : જય^ત �ઘાણી)મા²ભાષા ખાતર Xત હોમનારા |ીમાન, િવ¢લ� તમારી પાછળ

કોણ E ? હા, ક;^જ ! તમ%, ક;^જ% મારા સલામ. અ�ાહ − તમ% િનરામય

લ9� ̂અાq³ય અાપો. − અામીન.

[136 Stamford Street, Old Trafford, MANCHESTER M16 9LR U.K.]

--------------------------------------

Z[મસ ! • િનર5જના Vસાઈ

´ી³મની E���ી ગરમ હવાની �Bરખી,

િવદાય Sતી − =ય9 અચાનક, િનત9ત શ;µ,

સBજ ઉ³માભq¶, હ#^ફા·^બાળકન9 િનદ`ષ િQમત સC,̂

i¸મસ −

અહ4 તહ4 �રાkલપણ`ની હ�લીમ9 ઊતરી અા� −

પાનખરની વBલી પરો¹ !

[60 Wilson Gardens, WEST HARROW, Middlesex HA1 4DZ, U.K.]

“અોિપિનયન”/ Opinion 22 U\Nઅારી 2013

ગ"જરાત બહાર જઈએ અ, આૅટોિર2ા 3 ટૅ4ીમ7 8સીએ અ, ચાલક સા= સ>વાદ શB થાય તો તરત Eિતભાવ આG, ‘અH સા’બ, આપ ગ"જરાત J હK, આપ3 યહ7 તો મોદીસાLબ, કમાલ હી કર િદયા હM. સબ એકદમ ચકાચક. NનP હM ગ"જરાત કો સો, સા ચમકા િદયા હM. QH ઇિSડયા J રોટી-કપડ7-મકાન કી તલાશમU લોગ આપ3 વહ7 V કર રોટી કમા રL હM. સભી રાજય ગ"જરાત

જMJ હો VયU તો ઇિSડયા કા નસીબ Wલ VX.’ આપY Zવીકાર[> પ\ 3 ગ"જરાતના ]^યમ>_ી એવી છિવ ઊભી કરી શbા c 3 cd7 દસ-બાર વષfમ7 ગ"જરાતમ7 થXલા આિથgક િવકાસ માh Pમi> કિરjમાસભર ,klવ જ

જવાબદાર c. લોકશાહીની રાજનીિતમ7 આ Eયાસ નવો નથી, પર>m એ પણ કoલ[> પ\ 3 આવા Eયાસમ7 વતgમાન ]^યમ>_ી, pટલી સફળતા મળી c Pટલી સફળતા અSય કોઈ, મsયાનો Zવાત>tયોuર ગ"જરાતના ઇિતહાસમ7 ઉdwખ નથી. આ ]^યમ>_ીએ ૨૦૦૭ની |>ટણી સમX પાટ}ના |>ટણીઢ>�રા, હડJલી, ‘સલામત ગ"જરાત - સ�� ગ"જરાત’નો નારો આ�લો. લોકોમ7 એવી છાપ c 3 આ વચન Pઓ પાળી શbા c અ,

ગ"જરાP Pમના ક"લ શાસનકાળમ7 અmલનીય અા�થક �િ� હ7સલ કરી c અ, � એ પોતા, ‘િવકાસ�ર"ષ’ તરી3 ઓળખાવતા હોય તો P એકદમ વાજબી c. સલામતી, ]�w તો Pઓ ગ"જરાત તો શ"> આખા �શમ7 એક મા_ ‘છાતીવાળો મરદ માણસ’ તરી3 પણ

પ>કાયા c.હકીકP ગ"જરાતમ7 અા�થક �િ� થવા પામી c, પણ એ મા_ cd7

દસ-બાર વષgમ7 જ નહ� પર>m ગ"જરાતની Zથાપના થઈ lયારથી જ શB થઈ c. િવ�ષમ7 cd7 _ીસ વષgથી ઝડપી અા�થક �િ� થવા પામી c. વતgમાન

દશકમ7 થXલી અા�થક �િ�ના પાયામ7 આની પLલાના 8 દશકોમ7 થXલી �િ� રLલી c P સમજવા p[> c. બી� ]�ો ૨૦૦૦ની સાલ પછી અા�થક �િ� િવિભ�B� અ>Vઈ જવાય P રીP �િ�ગોચર થવા લાગી c Pનો c. ગ"જરાતના અ, Pના વતgમાન ]^યમ>_ી, નસી8 વષg ૨૦૦૦ પછી એ3ય કારમો ��કાળ નથી પડ�ો. પીવાના પાણીની ખUચ પડી નથી, કારણ 3 ક>ઈક Qવg�િરઓના ભગીરથ Eયાસોના લી� નમgદાન7 નીર મા_ ‘સાબરમતી િરવર’, ‘�>ટ’મ7 જ નથી વLવડાવી ર�7 પણ નપાણીયા િવZતારોમ7ના ગામડ7મ7 વસતા લાખો લોકોની તરસ િછપાવી માનવતા, તરબોળ કરી ર�ા c.

વતgમાન ,klવ અ, ,klવમા_ના શાસનકાળમ7 ગ"જરાતની અા�થક �િ�ની િમથ અ, હકીકતો, �ઈએ. રા�ીય ZતH અા�થક �િ� માh ક"લ ઘરગ�� �દાશ(�ડીપી-�ોસ ડાૅ�િZટક Eાૅડ�ટ)ની �િ� �વાય c અ, એ જ રીP રાજય માh રાજય ઘરગ�� �દાશ (એસડીપી-Zhટ ડો�િZટક Eાૅડ�ટ)ના આ>કડાઓનો આધાર  વાય c. ૧૨ જ¢ન ૨૦૧૨ના “ટાઇ£સ આૅફ ઇિSડયા”મ7 �શના આયોજન પ>ચના Qવg સ¤ય Eો¥સર ભાલચ>¦ ]>§કH એક  ખમ7 આ EમાY દશ¨©ª> હm> ઃ ૧૯૯૫-૨૦૦૦ અ, ૨૦૦૧-૧૦ના 8 ગાળાઓમ7 ®મશઃ ૮.૦૧ ટકા અ, ૮.૬૮ ટકાના દH અા�થક �િ� થઈ હતી. P જ અરસામ7 આ>±E�શ, હિરયાણા, મહારા�, પ>Vબ, તાિમલનાડ" અ,

ઉuરE�શમ7 પણ અા�થક �િ�ના દરો લગભગ આટલા જ ર�ા હતા. 8 સમયગાળાઓ પMકી એક પણ ગાળામ7 ગ"જરાત પL  ®� ન હm>. ૧૯૯૫-૨૦૦૦ના ગાળામ7 ગ"જરાતનો ®મ બી� હતો. પLલા ®મ પર રાજZથાન હm> જય7 અા�થક �િ� દર ૮.૩૪ ટકા હતો. બીV ગાળામ7 એટ 

૨૦૦૦-૧૦ દરિમયાન ૧૧.૮૧ ટકાની અા�થક �િ� દર સા= ઉuરાખ>ડ રાજય પLલા ®� હm>. બી� ®મ હિરયાણા રાજયનો હતો pનો �િ� દર ૮.૯૫ ટકા હતો. ગ"જરાત ૮.૬૮ ટકા સા= _ીV ®� હm>. િબહાર અ, ઓિરZસા pવા અા�થક �િ�એ પછાત ગણાત7 રાજયો પણ ૨૦૦૦-૧૦

દરિમયાન અi®� ૮.૦૨ અ, ૮.૧૩ ટકાના દH વ´યા હતા. ઔ¶ોિગક ·_ના �િ� દર �ઈએ તો આ જ સમયગાળામ7 ઓિરZસામ7 ૧૭.૫ ટકા અ, છuીસગઢમ7 ૧૩.૩ ટકા �િ� દર હતો, p ગ"જરાતમ7 ૧૨.૬ ટકા હતો. ગ"જરાતમ7 ¸િષ ·_મ7 ૨૦૦૨ પછી �િ�દરમ7 ઝડપી વધારો ન¹ધાયો c. પર>m આ �િ� રોકિડયા પાકોમ7 વધારા, લી� થઈ c. બી.ટી. કપાસ Lઠળ

વાGતર િવZતાર ઝડપથી વ´યો અ, Pi> ક"લ ઉlપાદન પણ ઝડપથી વ´ª>. પર>m અનાજ અ, કઠોળ Lઠળ વાGતર િવZતાર બહ" જ ઘટ»ો c અ, ૨૦૦૦ પછી જ"વાર, બાજરા અ, મકાઈ pવા Zથાિનક પાકો લગભગ નામ�ષ

થયા c. જમીનની ફળ¦¼પતા, પણ iકસાન પહ¹½ª> c. ૨૦૧૧મ7 માથાદીઠ આવક EમાY પણ ગ"જરાત પLલા ®� નહોm> આવી શ¾"> અ, P હિરયાણા (B. ૯૨,૩૨૭), મહારા� (B. ૮૩,૪૭૧), પ>Vબ (B. ૬૭,૪૭૩),

તાિમલનાડ" (B. ૭૨,૯૯૩) અ, ઉuરાખ>ડ (B.૬૮,૨૯૨) પછી cક છ¿ા ®� B. ૬૩,૯૯૩ સા= હm>.હG ૨૦૦૦-૧૨ના સમયગાળા અ, P પLલાના 8 દશકોમ7 થXલા અા�થક િવકાસની mલના કરીએ. કોઈ પણ

�શ 3 રાજયના અા�થક િવકાસના પાયામ7 રાજય Àારા Qરી પાડવામ7 આGલી માળખાગત Nિવધાઓ c. આમ7

]^યlG રZતા, વીજળી, પાણી અ, ઉ¶ોગના સ>દભgમ7 જમીન અ, ખાણ માhના પરવાના વ§H હોય c. આ>કડા �ત7 એ[> જણાય c 3 ગ"જરાત રાજય

૨૦૦૦ની સાલ પLલાથી જ માળખાગત Nિવધાઓથી જ સજજ હm> એટÁ> જ નહ� પણ Pના આધાH ઉ¶ોગધ>ધા પણ Âબ િવકJલા જ હતા. નÃનાખાતર થોડા આ>કડા તપાસી જઈએ. આ આ>કડા સરકારના અથgશાZ_ અ, આ>કડા કÄરી Àારા બહાર પાડવામ7 આG c. આ Eકાશન દર વષÅ ‘સામાિજક-અા�થક સમી2ા- ગ"જરાત’ના શીષgક Lઠળ બહાર પ\ c. રZતાઓ અ>§ના આ>કડા �ત7 જણાય c 3 ૨૦૦૨ની સાલ પછી નવા રZતા ખાસ બSયા નથી. રાજયમ7 રZતાની ક"લ લ>બાઈ સન ૨૦૦૨મ7 ૭૪,૦૧૮ િકલોમીટર હતી p વધી, ૨૦૦૯મ7 ૭૪,૧૧૭ િકમી થXલી એટ  સાત વષgમ7 ૯૯ િકમી વધી. ૨૦૦૨-૦૯ દરિમયાન ૫,૦૦૦ િકમી રZતા પર ડામર કરવામ7 આ©યો, જયાH ૧૯૯૧-૨૦૦૨ દરિમયાન ૨૩,૦૦૦ િકમી કરતા વÆ રZતા પર ડામર કરવામ7 આ©યો હતો. ૨૦૦૨-૦૯ દરિમયાન રાજય ધોરી માગgની ક"લ લ>બાઈ ૧૯,૧૬૩ િકમીથી ઘટી ૧૮,૪૬૦ થવા પામી હતી. આ ઘટાડો ]^યlG રાજય ધોરી માગg, રા�ીય ધોરીમાગgમ7 Bપાત>ર કરવા, લી�

થયો હતો. VણવાયોÇય c 3 આ યોજના 3S¦ સરકારની c. ગ"જરાતમ7 ૨૦૦૨-૨૦૦૯ દરિમયાન રા�ીય ધોરીમાગgની લ>બાઈ ૨,૩૮૩થી વધી ૩,૨૪૫ િકમી pટલી થઈ હતી. 3S¦ સરકાH HલGની બાબતમ7 પણ ૨૦૦૦-૧૧ દરિમયાન સારો વધારો સા´યો c. ગ"જરાતમ7 Èાૅડ§જ લાઇનની લ>બાઈ ૧૯૮૦મ7 ૧૩૧૨ િકમી હતી p ૧૯૯૦મ7 વધી, ૧૭૧૩ િકમી (૩૦.૧ ટકા વધારો), ૨૦૦૦મ7 ૧૯૫૬ િકમી (૧૪.૩૧ ટકા વધારો) અ, ૨૦૦૯મ7 ૩૧૯૩ િકમી એટ  (૬૩.૨૩ ટકા વધારો) થઈ હતી.

અા�થક િવકાસ માh બી� પાયાની સગવડ વીજળી c. ગ"જરાત વીજ

ઉlપાદન Pમ જ �રવઠાની િનયિમતતામ7 અSય રાજયોની સરખામણીમ7 પL થી જ આગળ અ, િનયિમત c. અલબu, cdા દાયકામ7 ગામડ7ઓમ7 વીજ �રવઠાની િZથિત વધાH Nધરી c p Eશ>સનીય c. ૨૦૦૨-૧૨ દરિમયાન જયોિતગ¨મ યોજનામ7 Éતી અ, બીV ઉપયોગ માh ટÊાSસમીટર જ"દા કરી, નવીન ©યવZથા ગોઠવી P કારગર નીવડી c. પણ વીજ ઉlપાદન 2મતા અ, ઉlપાદન બ>, ૧૯૯૦ પછીના સમયથી જ વÆ �િ� પા£ય7 હત7. ૧૯૯૦-૨૦૦૦ દરિમયાન વીજ ઉlપાદન 2મતા ૪૮૨૩ �ગાવોટથી વધી ૮૩૪૩ �ગાવોટ થઈ હતી. આ વધારો ૧.૭૩ ગણો હતો. ૨૦૧૦મ7 આ

ગ"જરાતના િવકાસ મા-./ વત0માન માૅ2લ અ.સરણલાયક ખર"/ ? • 8દશ0ન આય/ગાર

“અોિપિનયન”/ Opinion 23 >?@અારી 2013

8દશ0ન અાય/ગાર

!મતા ૧૨,૦૦૮ )ગાવો- પહ0ચી હતી 3 ૧.૪૪ ગણી હતી. 6 જ રી6

વીજ ઉ:પાદન ૧૯૯૦-૨૦૦૦ દરિમયાન ૨૨,૮૩૪ )ગાવોટથી વધીD ૪૯,૩૭૯ )ગાવોટ થFG 3 ૨.૨ ગH હIG. જયાJ ૨૦૦૦-૨૦૧૦મK વીજ ઉ:પાદન ૪૯,૩૭૯ )ગાવોટથી વધી ૬૯,૮૮૩ )ગાવોટ એટN ૧.૪૧ ગH થFG. !મતા વધારાની OિPની IલનામK ઉ:પાદનમKનો OિP વધારો ઓછો હતો. આ પિરિUથિત ઘણા ખાનગી વીજ ઉ:પાદકો હોવા છતK હતી.

રUતા હોય, વીજળી હોય, પાણી હોય તો અા[થક િવકાસ હોય 6 Uવાભાિવક ^. ધGધો વ_, આવક વ_ અD લોકો ઘર બનાa, વાહનો વસાa વbJ. વાહનો અGbના આGકડા dઈએ. ૧૯૮૦-૯૦ દરિમયાન િfચgી વાહનોની સGhયા ૨.૪૧ લાખથી વધી ૧૨.૫૩ લાખ થઈ હતી 3 ૫.૨ ગણી વj હતી, ૨૦૦૦મK ૩૬.૭૩ લાખ થઈ 3 ૧૯૯૦ પર ૨.૯૨ ગણો વધારો હતો, અD ૨૦૧૧મK આ સGhયા ૯૯.૬૧ લાખ થઈ હતી 3 ૨.૩૭ ગણી વધાJ હતી. આમ Uપk થાય ^ l ૧૯૮૦-૯૦ અD ૧૯૯૦-૨૦૦૦મK િfચgી વાહનોમK વધારો વj હતો અD આ વધારાનો દર ૨૦૦૦-૨૦૧૦મK ઘટmો. મોટરકારનો િકUસો પણ આવો જ ^. ૧૯૮૦મK ૫૩,૦૦૦ મોટરકારો હતી 3 ૧૯૯૦મK વધી ૧.૪૨ લાખ થઈ હતી 3 ૨.૬૮ ગણો વધારો હતો, ૨૦૦૦મK ૩.૯૮ લાખ થઈ 3 ૨.૮૧ ગણાનો વધારો હતો, અD ૨૦૧૧મK ૧૩.૦૪ લાખ થઈ 3 ૨.૬૫ ગણો વધારો હતો. આમ મોટરકારમK વધારોનો દર ૧૯૯૦-૨૦૦૦મK વj હતો.

nપ અD oસાફરોની qરrર કરતી બસની સGhયાના વધારામK પણ આ જ વલણ sખાય ^. સમજવા 3tG એ ^ l ૨૦૦૦-૧૧ના ગાળામK ગuજરાત

રાજય વાહનvયવહાર િનગમની પિરિUથિત કથwલી જણાય ^. ૧૯૮૦-૮૧મK એસટી xટની સGhયા ૧૧,૨૦૨ હતી 3 ૧૯૯૦-૯૧મK વધીD ૧૫,૬૩૧ થઈ હતી. ૨૦૦૦-૦૧મK ૨૦,૧૦૪ અD :યાર બાદ ૨૦૧૧ yધી સતત ઘટતી રહી ^. ૨૦૧૧મK xટની સGhયા ૧૪,૮૬૭ હતી. બસની સGhયા પણ ૧૯૮૦મK ૬૬૭૮ હતી 3 ૨૦૦૦મK ૧૦,૦૪૮ yધી વધીD ૨૦૧૧મK ઘટીD ૭૬૨૧ yધી પહ0ચી હતી. oસાફરોની સGhયા 3 ૧૯૮૦-૨૦૦૦ yધી ૩૫-૩૭ લાખ વz{ રqતી હતી, 6 ૨૦૧૧મK ઘટીD ૨૨ લાખ પર પહ0ચી હતી. nપનો ઉપયોગ વ|યો ^, 3D કાયsસર નથી ગણવામK આવી 6ની સGhયામK ભાJ વધારો થયો ^. ૧૯૮૦મK nપની સGhયા ૧૪,૩૨૮ હતી, 3 ૨.૪ ગણી વધીD ૧૯૯૦મK ૩૪,૩૮૦ 3ટલી થઈ હતી, અD ૨૦૦૦મK ૨.૬૩ ગણી વધી ૮૯,૦૮૭ થઈ હતી. ૨૦૦૦-૨૦૧૧ વધારાનો દર ફરીથી ઘટીD ૧.૭૨ ગણા 3ટલો થયો અD ૨૦૧૧ yધીમK ગuજરાતમK ૧૪.૫૩ લાખ nપ હતી. ખાનગી બસો પણ ૧૯૯૦-૨૦૦૦

દરિમયાન સૌથી ઝડપી દJ વધી હતી. ૧૯૮૦મK ૧૦,૯૯૭ બસો હતી 3 ૧૯૯૦ yધી ૧.૭૯ ગણી વધી ૧૯,૭૦૦ 3ટલી થઈ અD ૨૦૦૦મK ૧.૯૫ ગણી વધી ૩૮,૪૯૬ પર પહ0ચી હતી. ૨૦૧૦મK ખાનગી બસોના વધારામK ઘટ આવી અD 6 ૧.૬ ગણી વધીD કuલ ૬૮,૬૫૯ પર પહ0ચી હતી. ^�� માલની qરrર મા- વપરાતK વાહનોની સGhયાના આGકડા તપાસીએ તો જણાય ^ l એમK પણ વધારાનો દર ૧૯૮૦-૯૦ અD ૧૯૦-૨૦૦૦મK ૨.૬૫થી ૨.૬૯ ગણાનો હતો અD ૨૦૦૦-૨૦૧૦ દરિમયાન આ દર ઘટીD ૧.૯૭ ગણો થયો હતો. ૧૯૮૦મK માલવાહક વાહનોની સGhયા ૪૪ હ�ર હતી 3

૧૯૯૦મK ૧.૧૬ લાખ, ૨૦૦૦મK ૩.૧૭ લાખ અD ૨૦૧૦મK ૬.૨ લાખ થઈ.

આપ� dઈ શ�ા l ૨૦૦૦-૧૧ના વષ�મK ગuજરાતમK ન �તો ન ભિવ�યિત �કારનો અસાધારણ અા[થક િવકાસ થયો 6tG જણાIG નથી. તો પછી આ સમયગાળાD આટ�G ��ય lમ મળી ર�uG ^? આપ� dFG જયાJ OિP મા-નો પાયો પહોળો થાય :યાJ કuલ અસર મોટી થવા પા) ^. ૧૯૮૦મK બધા �કારનK વાહનોની સGhયા ૪ લાખથી થોડી વધાJ હતી અD ૨૦૦૦મK ૪૪ લાખ અD ૨૦૧૧મK એક કરોડ િસ��ર લાખ થઈ. હa ગuજરાતના રUતાઓ પર પોણા � કરોડ લાખ વાહનો sખાય અD 6મK પણ વો�વો બસ, િવsશી

બનાવટની તJહવાર મોટરગાડીઓ, મોટર સાઇકલો, વbJ �િkગોચર થાય તો 6ની છાપ જuદી જ પ� ^. aગીલા અા[થક િવકાસના પિરણા) સ�િPનો િવસ્ફોટ થયો 6tG લાb. વાહનની માફક નવK મકાનો, શqરીકરણના લી_ નવK બ�રો, હો-લો, નવા �કારના િસDમા હાૅલ, ખાણી-પીણીનK બ�રો, શો�પગ મોલ વbJનો રાફડો ફાટmો ^. નાનK શqરોમK અD હાઇ-a પર પણ ��કળ

ઝાકઝમાળ વધી ^. ૨૦૦૧મK શqરી વUતી ૩૧ ટકા હતી 3 ૨૦૧૧મK ૪૩ ટકા થઈ ગઈ. શqરોમK મ|યમ વગ�ની સGhયા �બ મોટા �માણમK ^. 6ઓ પા� હa અા[થક સ�િP �િkગોચર થાય ^ અD 6�G ભ��G �દશ�ન પણ થાય ^. 6ના લી_ એવી છાપ ઊભી થાય ^ l ૨૦૦૦થી ૨૦૧૧મK ગuજરાતમK અા[થક િવકાસ �બ ઝડપી થયો ^. આ છાપ �બ ગાઈવગાડી અD �qરાતોના dJ પણ ઊભી થવા પામી ^.

પણ આ ઝાકઝમાળ અD �qરાતોની સા� ગuજરાત�G એક અGધારuG પાyG પણ ^. ભારત સરકાર અD ગuજરાત સરકાર બGD એtG સાિબત કરવા મથી રહી ^ l નવી અા[થક નીિતઓના લી_ o  બ�રના વાતાવરણમK ગરીબોD પણ રોજગારી અD કમાણીની તક મળી ^ અD ગરીબી Jખા ની{ nવતા લોકોની સGhયામK ઘટાડો થયો ^. આGકડા એtG ચો¡સ દશ¢a ^ l વષ� ૨૦૦૦ની સરખામણીમK ૨૦૦૯-૧૦મK ગuજરાતમK ગરીબી Jખા ની{

nવનાર લોકોની ટકાવારી િનણ¢યક રી6 ઘટી ^. પણ એમK એtG ધારી NવામK આvFG ^ ગરીબD 3 રોજગારીમKથી કમાણી થાય ^ 6નો �થમ ઉપયોગ 6 પૌિkક ખોરાક ખરીદી પો6 અD 6ના પિરવારના સ£યોD ભર¤ટ ખવડાa ^. શqર હોય l ગામડuG, ગરીબ પોતાના ¥તરમK અનાજ ઉગાડી અ¦ની બાબ6

UવાવલGબી હોય એવા દાખલા ઓછા ^ અD ઝડપથી ઓછા થઈ ર§ા ^. રોજગારીથી 6મD રોકડા નાણK જ મw ^ 3મKથી અ¦ ખરીદવા�G હોય ^. સUતા અનાજની ¨કાનો અD �qર િવતરણ vયવUથાની અGધા©GધીમK સUIG અનાજ �K મw? અD વળી બ�રમK લોભામણી વUIઓ તો ભJલી જ ^.

એક આGકડો dઈએ. ૧૯૯૭મK જયાJ ૧ િમિનટ વાત કરવાના આઠ xિપયા થતા હતા :યાJ ગuજરાતમK ૪૧૦૦ મોબાઈલ ફોન હતા. દસ વષ�મK એટN ૨૦૦૭મK આ આGકડો ૧ કરોડ પર પહ0zયો. બી� ૧૭ મિહનામK આ સGhયા બમણી થઈ અD ૨ કરોડના આGક� પહ0zયો. :યારબાદના ૧૫ મિહનામK �«Fઆરી ૨૦૧૦મK ગuજરાતમK ૩ કરોડ મોબાઇલ હતા. [નિવવાદ x¤ કહી શકાય l ગરીબો પણ મોબાઇલ રાખતા થયા. રોટલાની સા) મોબાઇલ િરચાજ�ની �ાથિમકતા વ_ તો નવાઈ નહ¬.

Fનોની એક સGUથા ઇફ�ી fારા થ­લા એક અ£યાસમK એtG તારa�G ̂ l જયાJ ૨૦૦૮ની સાલમK ગuજરાતની માથાદીઠ આવક ૩૨૯૦ અ)િરકન

ડોલર હતી (આ આGકડો ખરીદશિ D સરખાવીD કાઢવામK આa ^) :યાJ ગuજરાતમK �ખ આGક (હGગર ઇ«�¯) ૨૫ ટકા 3ટલો હતો. નાઇnિરયા, lમxન, l«યા અD yદાન 3વા �ણીતા ગરીબ આિ°કન sશો જયK 6 જ વષ�મK માથાદીઠ આવક ૨૧૦૦ અ)િરકન ડોલર કરતા ઓછી હતી :યK �ખ

આGક ઓછો હતો. sશમK પણ ગuજરાત કરતK ગરીબ રાજયોમK આ આGક ઓછો હતો. ૧૭ મોટK રાજયોની સરખામણીમK ગuજરાત ૧૩મા g) હIG. �ખ આGક કાઢવા મા- ±ણ ²ચકKકોના �માણ Nવાય ^ ઃ એક, વUતીમK અ´રતી lલરી ધરાવતા ખોરાક Nનાર�G �માણ; બીજuG, પKચ વષ�થી ની{નK બાળકો પµકી ઓછuG વજન ધરાવનારK બાળકો�G �માણ; અD ±ીજuG પKચ વષ�થી ની{નK બાળકોના �:Fદર�G �માણ. આનાથી Uપk ખયાલ આa l ગuજરાતમK માનવ િવકાસઆGક નબળો ^.

sશમK આરો¶ય �વાની કાય�!મતા અGbના એક અ£યાસમK એtG જણાવાFG ^ l ૧૯૯૮-૦૧ના ગાળામK અપાતી આરો¶ય �વાઓ સા) આરો¶યના ²ચકKકો પર િવ_યા:મક અસરો થવા પામી હતી, જયાJ ૨૦૦૬-૦૯ના ગાળામK આ િUથિત પલટાઈ હતી અD �વાની કાય�!મતા ઓછી થઈ જણાતી હતી. ૨૦૦૯-૧૧ના ગાળામK �વાની કાય�!મતા yધરવા પર જણાઈ હતી. પણ ઝડપી અા[થક OિP પામતK રાજયો l sશોમK રાજય

“અોિપિનયન”/ Opinion 24 '()અારી 2013

!ારા અપાતી આરો*ય ,વાઓ કાય01મ જ ર45 6ની ખાતરી થતી નથી. સવ0િવિદત = > નવી અા?થક નીિતના અમલ બાદ B4ર આરો*ય ,વાઓ વC કથળી = અE સરકારો ,વાઓ ઓછી કરી રહી =. લોકોમH પણ એવી છાપ = > ખાનગી ,વાઓ જ વC કાય01મ = અE LયH જ સારMN થાય =. પણ ખાનગી આરો*ય ,વાઓનો ભાP ખચ0 ઉઠાવવો પT =. આ UશમH હW ગરીX િબમાર પડZN એ ગMનો બની ર[MN =, ગMજરાતમH સિવ5ષ. સા] હરીફાઈમH િવUશી ‘ગરીબો’ પણ `ડીકલ ટbિરઝમમH અહd શાતા અeભW =.

િશ1ણ fg પણ ગMજરાતની પિરિhથિત સારી જણાતી નથી. ખાનગીકરણનો અથ0 મiદ અN5 અE માj નફા માk ચાl 6ZN જ કરવામH આmnN =. ગામડHની સરકારી અE શ4રોની oધરાઈની શાળાઓમH િશ1ણ િસવાય બCN જ થાય =. મોટા પગાર lવાવાળા મોટાભાગના િશ1કો શીખવા અE શીખવાડવા qLr qયstવ0ક ઉદાસીન =.

6ઓ નોકરી ઉપરHત બીB ધNધાઓ અE hથાિનક રાજનીિતમH સિuય =. ઓછા પગાર સા] કામ કરતા રાજનીિતમH સિuય =. ઓછા પગાP સા] કામ કરતા તPહવારના િશ1ક-સહાયકો બધા qકારના ભાર વvઢાP =. મકાનો ચણી Uવાથી, માથા xકી Uવાથી, અE કyz{ટર lબ બનાવી Uવાથી િશ1ણ આપોઆપ િવ|ાથ}ઓના ~BમH ઊતરી જવાeN નથી. અNતિરયાળ િવhતારોમH આWલH ગામોમH ગિણત-િવ�ાનના િશ1કો અLયNત નબળા પણ = અE ભણાવતા પણ નથી. ગરીબ અE ગામવાસીઓ અE

િવ5ષમH આિદવાસીઓ અE નબળા વગ� નWસરથી વNિચત બની ર�ા =. ઇજEરી અE તબીબી કાૅl�મH Xઠકોની સN�યા તો વધી =, પણ 6 બધી �`�ટવાળી =. ખાનગી કાૅl�ની ફી ગરીબોE પોસાય એવી = જ

નહd અE 6નાથી યો*ય ગરીબ િવ|ાથ}ઓeN અNતર વધી ર[MN =. ગરીબો માk qાથિમક, મા�યિમક અE ઉ�ચિશ1ણમH qWશ, ખચ0 અE ગMણવ�ાના ગNભીર q�ો =. આમ,

આરો*ય હોય > િશ1ણ, ગામડHઓમH લગભગ બધી B4ર ,વાઓ નબળી પડી રહી =. એવી પિરિhથિત ઊભી કરવામH આવી રહી = > લોકો ગામડH છોડીE શ4રોમH ભાગી આW, જયH 6ઓ ગMમનામ �વન mયતીત કરતા થઈ Bય =.

xળ q� એ નથી > ગMજરાતમH ૨૦૦૦ની સાલ પછી થrલ અા?થક �િ� અE િવકાસ 6ની પ4લા થrલા િવકાસની સરખામણીમH વC ઝડપી = > નહd. એ ��ો એટl ચચ0�ો = કારણ > એવી હવા ઊભી કરવામH આવી = > ગMજરાતમH � અા?થક િવકાસ અE �િ� થવા પામી = 6 બધી =�H દસ-બાર વષ0મH જ થઈ =. xળ ��ો તો એ = > અા?થક �િ�eN માૅTલ ગMજરાતeN હોય > >�� સરકારeN, બNEમH માનવીય િવકાસ થવાની સNભાવના �બ ઓછી =. ગMજરાત સરકાર > 6ના Eતા ગMજરાતના હાલના અા?થક �િ�ના માૅTલE િબરદાવતા હોય અE 6E અeસરણયો*ય ગણતા હોય તો 6 ભયજનક =.

આપ� �nN > આ માૅTલ ગMણવ�ાસભર માનવિવકાસ માkની સરખી તકો tરી પાડવામH અયો*ય સાિબત થઈ ર[MN =. ખરીદશિ� એટl રોકડ નાણHની શિ� 6 હોય તો આ સમાજમH ટકી શકાય =.

આ માૅTલની બી� એક ગNભીર મય�દા = � ધી` ધી` બહાર આવી રહી =. ગMજરાત આ અા?થક સ�િ�ની ઝાકઝમાળથી એટ�N અNBઈ ગnN = > આપણE ચાPકોર થઈ ર4લો પય�વરણ અE પિરિhથિતકીનો નાશ Uખાતો નથી.

ઉ|ોગો hથાપવાના ઉLસાહમH પય�વરણના q�ોની ઉઘાડી ઉ�1ા કરવામH આW =. સરકાર qદbષણ અNકMશ માk hવતNj િનગમ રા� =, નવીનતામH  ાઇ`ટ ¡�જ િવભાગ પણ ખો¢યો =, પણ ગMજરાતમH રા£ીય ક1ાએ કM�યાત qદbિષત hથાનો = �E આપ� પણ વાપી-અNકl¤ર ઉ|ોગ િવhતાર તરી> ઓળખીએ છીએ. અલNગ િશપ¥¦§કગ યાડ0મH ¨િનયામHથી િન©કાિસત થrલા પય�વરણ માk �ખમી એવી આગબોટોE તોડવાeN કામ ચાl =. LયH મજªર ગરીબ મજbરો Uશના જMદા જMદા ભાગોમHથી રોટીની શોધમH આવી મHદા પડીE મરવાની ત«યારી સા] પાછા Bય =. ૧૬૦૦ િકમીના સાગરકHઠા માk ગૌરવ lવાવા¯N ગMજરાત, 6 તમામ િવhતારE ઉ|ોગા�છાિદત કરી °રીલો બનાવી Uવા મા± =. ગMજરાતનH જમીન, પાણી અE હવા °રીલH બ�યH = અE 6ના

તરફ સરકારોએ ¨લ01 જ ,mnN =. સNકટ એ = > પય�વરણ સNબNધી >ટલHક eકસાન ના²ર =. આપ� 6 સNપદા > પય�વરણીય આરો*ય

કાયમ માk ગMમાmયH =. પય�વરણીય �ખમ ઊભા કરનારા ઉ|ોગોની મય�દા એ = > 6ઓ ઉ|ોગ વસાW = પણ ન�કના fjમH વસતા લોકોE qદbષણના લી³ Xરોજગાર અE Xઘર કP =. આ qિuયાE લી³ એવા લોકોની જમાત ઊભી થઈ રહી = � સરકાર અE સમાજની નજP અ´µય બE =.સાગરકHઠાથી અડીE ગMજરાતનો ¶કો અE

અછત·hત િવhતાર =. સદીઓથી અહd �તી hવાવલNબન માk હતી અE >ટલાક િવhતારમH Uશી કપાસ અE મગફળી પકવવામH આવતH. મોટા ભાગના િવhતાર ગોચર અE અ�ય Bનવરો માk ચિરયાણ હતા. ગાય, બળદ, ભvસ, તથા ¸ટા-બકરા સા] 6ના ઉ=ર માk માલધારીઓની મોટી વસતી હતી. >ટલાક િવhતારોમH મીઠMN પકવનારા અગિરયાઓ પણ ખરા જ. અE

આ તમામ સા] �વનારા અE જMદા જMદા qકારની ,વા આપનારા િવચરતી Bિતના લોકો અE નટ-બBિણયાઓ પણ હતા. ઉ|ોગો આવવાE લી³ જમીનો પર દબાણ

વ�nN = અE સરકાર બમણા ઉLસાહથી પો6 જ માિલક હોય 6મ જમીનોની લહાણી કP =. અથ0શાhjીઓ અE આCિનક ¹િ�માનોની ´િº ટbNકી =, 6ઓ �ઈ નથી શકતા > જમીનનો માિલક Uખીતી રી6 ઓળખાય 6વો એક જ હોય =. પરN» 6ના પર નભનારા ઘણા =. એટl

માj જમીનમાિલકE વળતર આપી Uવાથી 6 જમીન પર નભનારા તમામની આ�િવકાE વળતર ¼કવી શકા»N નથી. આ બધા ગMજરાતના નવા અ´µય લોકોની જમાતમH ભ½ =.

ઉ|ોગો તથા શ4રીકરણ 4ઠળ આવી જતી જમીનોના લી³ અ´µયોની જમાત વ³ = 6નો એક અ�ય દાખલો પણ =. વત0માન સરકારનો એવો દાવો = > Uશ આખામH 6� જમીન માk આદશ0 વળતર mયવhથાનો દાખલો Xસાડ¾ો =. �ની પા,થી સરકાર જમીન l = 6E વળતર hવ¿� બBરભાવ આ� =. એ હકીકત = > ગMજરાતમH જમીનોના ભાવ આસમાE ગયા = અE

જમીન પર નભતા નાના અE સીમHત �ડbતોE પણ વળતર hવ¿� લાખો ¿િપયા મÀયા =. પરN», જમીન �વી નÁર ભૌિતક અhકામતE નાણાકીય xડીમH ²રmયા પછી 6મHથી મળતા mયાજ !ારા જ �વનિનવ�હ કરવાeN ડહાપણ અE પિરિhથિત બહM ઓછા લોકોમH �વા મ½ =. � આ નાણાકીય

xડી વપરાઈ Bય તો આ જમીનિવહોણો નવો સ�દાય પણ ગMજરાતના અ´µય લોકોની જમાતમH �ડા5 6 �યાનમH lવા �ZN =. િનકટના ÂતકાળમH જ

“અોિપિનયન”/ Opinion 25 '()અારી 2013

હ. ગ0જરાતના ર3તાઓ પર પોણા 6 કરોડ લાખ

વાહનો <ખાય અ= >મ@ પણ વોAવો બસ, િવ<શી બનાવટની તFહવાર મોટરગાડીઓ, મોટર સાઇકલો, વHF IિJગોચર થાય તો >ની છાપ જ0દી જ પO P. .ગીલા અાQથક િવકાસના પિરણાR સSિTનો િવસ્ફોટ થયો >WX લાH. વાહનની માફક નવ@

મકાનો, શYરીકરણના લીZ નવ@ બ'રો, હો[લો, નવા \કારના િસ=મા હાૅલ, ખાણી-પીણીન@ બ'રો, શો^પગ મોલ વHFનો રાફડો ફાટ_ો P. નાન@ શYરોમ@ અ= હાઇ-. પર પણ `aકળ

ઝાકઝમાળ વધી P. ૨૦૦૧મ@ શYરી વ3તી ૩૧

ટકા હતી i ૨૦૧૧મ@ ૪૩ ટકા થઈ ગઈ. શYરોમ@ મlયમ વગmની સXnયા oબ મોટા \માણમ@ P. >ઓ પાp હ. અાQથક સSિT IિJગોચર થાય P અ= >qX ભstX \દશmન પણ થાય P. >ના લીZ એવી છાપ ઊભી થાય P w ૨૦૦૦થી ૨૦૧૧મ@ ગ0જરાતમ@ અાQથક િવકાસ oબ ઝડપી થયો P. આ છાપ oબ ગાઈવગાડી અ= 'Yરાતોના yF પણ ઊભી થવા

પામી P.

ટાટા# એસએમએસ પર જમીન આપવાનો / ‘િદ2ર’ કાય56મ 78યમ9:ીએ

સરકાર ;ારા કરા<યો = બહ@Aચચત ‘નૅનો’ Eો/FટમG ઘણા નાના-મોટા JડLતોની જમીન પર બMરભાO 2વાઈ. એQ9 કRવાય S T મોટા ભાગના લોકોએ જમીનો# OWયા પછી મYલા ZિપયામGથી મોટા બ9ગલા ખરી]ા (/ના જમીનના ભાવોનો લાભ દલાલો# જ મYલો!), મ^ઘી ગાડીઓ (/મG ‘ઔડી’ નામ બોલતG ન આવa એટ2 =ના આગળના ભાગમG ચાર ધાdનG નાનG વd5ળ હોય S = પરથી એe9 નામ ‘ચાર બ9ગડીવાળીઓવાળી’ એમ બોલાય) લીધી, લfનોમG gમ ખચh કયh અ# હj પણ દાZની મRિફલો જમાવી મlત S. પોતા# મળતG નાણG વાપરવાની <યિmગત lવત9:તા ચોnસ હોઈ શT પણ

=મG સમાજe9 ભp9 થd9 નથી = િનિqત S. જમીનો EદLિષત થાય S. પયhવરણીય ખતરો તો S જ પણ સામાિજક sકમત પણ સમા/ tકવવાની થu =ની અવગણના ન થઈ શT.

પયhવરણની ચચhના સ9દભv જ9ગલો અ# ખાણોની ચચh પણ જZરી બ# S. wશમG એવો કાયદો બxયો S T જ9ગલોમG રહી# વષyથી આિદવાસી EM z Jતી મા{ જ9ગલોની જમીન Jડતી હોય તો =# =વી જમીનો =ના ના| કરી આપવી. ગ@જરાતમG આ કાયદાનો અમલ અ}ય9ત િન~કાળj�વ5ક થયો S. આના મા{ તાpકા ક�ાએ બ#લી સિમિતએ શZ કરી રાજય ક�ા �ધીe9 ત9: જવાબદાર S. બીj તરફ જ9ગલોમGથી વGસ અ# લાકડા કાગળની �Fટરીઓ અ# શRરોના ઉપયોગ મા{ િનયમમG અ# િનયમ બહાર મોકલી wવાય S. ખાણનો E� િબહાર, ઓિરlસા /ટલો િવશાળ ભ2 ન હોય, પણ EદLષણ અ# િનયમનના E�� એટલો જ ગ9ભીર S. ગ@જરાતના /

આિદવાસીઓ િશ�ણ |ળવી પાર નથી તરી ગયા, એટ2 સરકારી નોકરો નથી થઈ ગયા =ઓ નOસરથી હGિસ� ધTલાઈ ર�ા S અ# સરવાY ગ@જરાતની અ��ય જનતામG ભળી જવાના S.

કRવાતા ‘ગ@જરાત માૅaલ’મG / પામી ગયા S =ઓ રાj થઈ #તાની પાછળ ડીમડીમ વગાડી ર�ા S. =ઓ આવનારા દાયકાઓમG હj zરશોરથી E�િતe9 શોષણ કરવાના S અ# નાણG અ# {કનોલોjના z� પોતાના આવાસો, પાડોશ અ# સીિમત િવlતારો# EદLષણ7m કરી# મહાલu. પર9d / રહી ગયા = હજ@ વધા� અ��ય થવાના S. ગGધીjએ / િતિલlમ આ�p9 =મG તો દ�ક �9ઝવણ વખ= S�ામG S�ા માણસ# યાદ કરી# =ના ભલા મા{ ક9ઈક થd9 હોય =Q9 કરવા માગ5દશ5ન5 હd9. આ/ એવો E� થાય T શ@9 આ/ આપણી વW� ગGધી S ખરા? (સ"ભાવ : “િનરી*ક”, 01 ,-.અારી 2013)

− એતાન2ીઘ4ઘર, હર ગલીમ9 દીવડા થાય

• “અોિપિનયન”નો નO�બર અ9ક �lતક સમી�ા - િવ�2ષણથી અ# વત5માન ઘટનાઅો પર ગ]-પ]મG ચચh-sચતનથી ભર�ર ર�ો. એમGથી પસાર થતા થોડા િવચારો અા<યા. =ની અાપ-2 કરવાનો અહ� અાશય S.

દીપક બારડોલીકરની નવલકથા ‘બ�ાવર’e9 નO�બર અ9કમG ચોવીસ

Eકર� સમાપન થ�9. S�@9, ૨૪79, Eકરણ પણ TQ9 ગહન, મનનશીલ ર�@9. એ EકરણમG વકીલ અમજદઅલીની દલીલોમG lવામી િવOકાન9દનનો સ9wશો M� T zવા મળતો ર�ો : સ9શય મરણ S; સામાિજક T રા��ીય સ9શયમG બરબાદીનો પથ S − એ સ9શય ધાAમક T રા��ીયતાના ર9ગોમG ર9ગા�લો હોય }યા�. માણસની જલીલી એના ખરાબ સ9lકારો અ# િનj �િ�અોમGથી અાO S માનવતામG તો સવ5ધમ5 સમભાવનાઅો સમા�લી હોય S. એક િહx� ભગત, 7િlલમ બ�ાવરનો મોહિસન િમ: T અા યદાતા બની શT એમG શ9કા# lથાન ન હોઈ શT. ભારતનો 7િlલમ નાગિરક ગ@¡ચર િવભાગનો વડો [Intelligence

Chief] બ# એમG શ9કા અlથા# S. પણ ¢ા� અા સમાચાર ભારતીય EMમG - સમાજમG થાય તો એ શરમજનક િlથિત ગણાવી zઈએ. માનવતાનો મનનીય - ગહન સ9wશ લઈ# દીપકભાઈની અા નવલકથા અાવી S.

બળવ9ત Mનીe9 સ9પાિદત �lતક, ‘િવ�લ ક£યાણીના ડાયlપોરા િનબ9ધો’e9 િવ�2ષણ કરતG અદમ ટ9કારવી એ# સ¤વશીલ સજ5ન ગણાO S. ગ@જરાતી સાિહ}યમG િનબ9ધસજ5ન કપરો Eકાર S, પર9d િવ�લભાઈના અા �lતકમGના િનબ9ધો ઝીણવટથી તપાસી# અદમભાઈ કR S િવ�લભાઈ# અા Eકારના સજ5નમG હથોટી ¥સી ગઈ S. ડાયlપોરા િનબ9ધસજ5નમG િવ�લભાઈ

ટોચ પર િવરાજમાન S. િનબ9ધોની કથાવld વGચી# સજ5કe9 / પારદશ5ક <યિm}વ - lવભાવદશ5ન થાય S એનો પિરચય કરાવવામG અદમભાઈ સફળ ર�ા S.

“અોિપિનયન”નG S�ા પાનG પર દીપક બારડોલીકરની ગઝલ ‘મલાલા S’ વાચકોના િદલ-િદમાગ# હચમચાવી �T S. પાિકlતાનના :ાસવાદી તાિલબાનો Tટલા Mલીમ S, TQ9 અમાeષી માનસ ધરાO S એ અચરજનો િવષય બની ¥ઠો S. પર9d અહ� િ§ટનમG શ@6વાર, 30 નO�બર બની ઘટનાના સમાચાર તો વGચો - સGભળો : એક વખત િ§ટનના રહીશ અ# હO

2¥નોનમG વસતા uખ ઊમર બકરી મોહ�મદ અ# pટનમG વસતા િ§િટશ નાગિરક, વકીલ અ©જ@મ ચૌધરીની અા«વાનીમG બ¬ીગામ હોિlપટલમG સારવાર |ળવી રRલી 14 વષ­ય બાળા, મલાલા ��ફમી પર ફતવો બહાર પાડી કRવામG અા<યો : ‘She is is traitor to Islam because of her

attitude and because of her failure to behave like a good Muslim.‘ અહ� ન અટકતા અા ફતવો અાગળ વ® S : ‘The Taliban

were right to try to punish her because death is the ultimate punishment for apostasy.’

ધાAમક અ# ભ�લા 7િlલમ તથા એક પિqમી 7લકમG રRતા માણસો અાવી અમાeષી - પાશવી મનોદશા ધરાO }યા� દીપક સાRબની  ¯ામG  ¯ા °ળવી અાપ� બ9દગી - અરદાશ - Eાથ5ના કરીએ T મલાલાનો દાખલો લઈ ‘ઘ�ઘર, હર ગલીમG દીવડા થાય.’

વાચકિમ: ! અૉFટોબર મિહનામG અાOલ ‘હરીT’ણ‘ ઘટના પર મRx² શાહe9 કાટL5ન z�9 ? ભ2 Mપાની ભાષામG અાવા વાવાઝોડા#

‘હરીTન‘ [hurricane] કRવામG અાO, પણ ખ�ખર ¢ા� ઈ³રની E�િત# માણસ રગદોળી ર�ો S, એની wખભાળ - સ9ભાળ રાખવામG ¥દરકાર રR S, }યા� હિર માણસ Mત# �તવણી અાપવા અાવા કRણ મોકલતો રRu ! એ હરીT’ણ ´xડીએ x� જરસી રા¢ - િમની ગ@જરાતની - ખાનાખરાબી કરી. એ

રા¢ના રહીશોની મનોદશા - ભય-sચતામG �µા એe9 દશ5ન Eવીણ સી. પ{લ ‘શશી’એ એમની કિવતા ‘´િxડ સમAત’મG રજL ક�¶ S.

પRલા પાનનો િનર9જનાબRન wસાઈનો 2ખ ‘અોિલિ�પકની નવાજLની’ વGચતG થ�9 T “અોિપિનયન” સામિયT અમારા એક િમl:ી, લાડ 2ખક લિલત લાડ |ળ<યો S ! લિલતભાઈ �રતી લઢણમG ર�j કટાર ‘અGયG બધG અોલરાઈટ‘ લJ S. િનર9જનાબR# ગ@જિલશ બાનીમG ભારતીય અોિલિ�પક ટLકડીના સ¸યોની ‘મસોતા’# શરમાO એવી Oશ¹ષા અ# lપધhમG દાિર²ય wખાવની ºકડી સરસ રી= ઊડાડી S. િનર9જનાબRન# તો અરજ T વખતોવખત “અોિપિનયન”મG ગ@જિલશબાનીમG અાપણી વસાહતી સમાજમG ઘટતી ઘટનાઅો - બનતા સમાચારો પર િવનોદ પાથરી કટાિ�કા �શ ક�.

અા બધા 2ખકિમ:ોએ અાટલો અાન9દ અા»યો એના બદલામG એમનો =મ જ ત9:ીનો સ¼દય અાભાર માની લ½.

− ડા>ાભાઈ ના@ભાઈ િમABી[Kamal Kunj, 3 Buckingham Mews, SUTTON COLDFIELD,

West Midlands, B73 5PR, U.K.] • અ9ક મ¾યો ... વGWયો ... ગ�યો ... આિ¿કાની 2િખકા, સમાજશાl:ી અ# ઘÀ (નામ ¹લી

ગઈ) /મ� પો= આયÁ9 ટL9કા<�9 એની વાત lપશ­ ગઈ. ... િવOકભાઈe9 કા<ય પણ બહ@ ગ��9 ....

મMમG છો # ?- લતા િહરાણી

e.mail : latahr55@gmail.com

“અોિપિનયન”/ Opinion 26 ,-.અારી 2013

જ"ન$ િમ'ોન$ દશ+ન થય$• બાર િદવસ બહામા *ઝ ટ-રની મ0 માણી પાછ4 આ6ય4. ચાર શ:દો

અ=યા> મમળા@A છBA, Experience, Love, Feel and Remember. દરCયાનમ4 તમારો “ઓિપિનયન”નો અAક કCGHટ> આવી પલ4ઠી વાળી Kઠો હતો. મારી ‘સમLત’M Nથાન આપવા માP આભાર. સમR અAક વ4ચી ગયો અM તાTમાT બની ગયો. Uનઃ હW કામકાજ ચાY કરીશ. Zલી 0[ \ પ]લ4 ઓNટ્>િલયા/_Hઝીલૅ_ડના ક>લા bવાસcA આdખન કરી d@A f.

સવgની અM વાચકોની કBશળતા ચાહBA છBA. જ-ન4 િમhો ડાiાભાઈ અM િનરAજનાબ]નન4 દશgન વતgમાન અAકમ4 થય4, ગCHA. અM, તમારા UNતકના સમાચાર, ભાઈ તમM મારા kબkબ અિભનAદન. તમારા dખો અM dિખનીનો મM પિરચય f. UNતક વ4ચીશ =યા> મM સિવlષ આનAદ થl.

− .વીણ સી. પ4લ ‘શશી’e.mail : pcpatelxshashi@aol.com

રિવશ7કર મહારાજનો ;ખ =બ .?@ત B• નWCબર - િડnCબરના બAM અAકો મoયા f. અાભાર. સાp

bાNતાિવક પhો Tq r તs કડીઅો [links] મોકલી f, \ ય રસbદ રહી. તમારા િનબAધો બાબતની ચોપડી અAu અદમ ટAકારવીનો dખ ખાસ પસAદ પડvો. વળી અાશા wચનો dખ \મ જ ‘બxાવર’ન4 bકરણો kબ ગCયા.

રિવશAકર મહારાજના ઉzબોધનવાળો dખ ખ>ખર અગ=યનો અM સમયસરનો f.

ઉષા ઠFર e.mail : ushathakkar@yahoo.com

(અHસ7ધાન BJા પાન પKથી)‘સાહબ0{, અબ બાહર આઓ. આધા ઘAટા હો ગયા.’ \ના l} wમ

પાડી. \~ ઘિડયાળમ4 THA. હ� hણ િમિનટની વાર હતી પણ hણ િમિનટ માP lઠM નારાજ થોડા કરાય? ‘�મ ઘાસ�સ ખાMવાd ગBજરાતી લોગોકા ઇસ

{શs કામ હી નિહ.’ l} \M રોજની rમ જ આ સAવાદ સAભળા6યો, ‘થોડા િચકન-મટન ખાઓ. દો-ચાર �ગ લગાઓ. બૉિડs �દ-બ-�દ ગમ� આ 0�ગી.’

‘સટાક!’ \M િવભા યાદ આવી. ‘આ કઢીનો વાટકો d’તો જરા …’

િશયાળામ4 \ લસણનો વઘાર કરીM લ�વગ ના�લી કઢી બનાવતી અM \M વાટકો ભરીM આપી જતી. ‘પી d … શરીરમ4 ગરમાવો આવી જl.’ \ કાયમ ક]તી. ‘�ટલા વષg થયા હl એ કઢી પીધાM?’ \~ િવચાH�, ‘પ4ચ? .. ના .. ના .. સવા પ4ચ.’ \ની b�મકહાની પર વડીલોએ જ �ણgિવરામ �કી દી�A હ�A. િવભા નિડયાદ પરણી ગઈ અM \M નયના Tq પરણાવવામ4 આ6યો હતો. \ની નયના સાp કBAડળી sળવાઈ =યા> ૩૨ ગBણ4ક મળતા હતા અM પAડીત� �જબ આવો sળ ભા�� જ મળતો હોય f પ~ \મનો sળ ન મoયો. એટd જ િકNમતના તમાચા ખાવા \ લAડન આવી ગયો હતો.

સ4જ �ધીમ4 તો \ની હાલત એટલી ખરાબ થઈ ગઈ � \ના *ર �દયના lઠM પણ દયા આવી ગઈ. સાત વા�� l} ક�BA, ‘0 બ�ચા આજ એક ઘAટા જલદી ઘર 0, નિહ તો � કલ કામ� નિહ આ પા�ગા.’ l} આઠથી બાર r છોકરો આવતો હતો \M એકાદ કલાક વ]લો બોલાવી લીધો હતો. ‘િફકર મત કરીયો, \રા એક ઘAPકા પ�સા નિહ કાટBAગા.’ \ થ��BA કહીM બહાર નીકળી ગયો. ૧૮૭ પકડીM \ પાકg પ>ડ તો પહ¡ચી ગયો, પણ હW \નામ4 એક ડગYA ભરવાની ય તાકાત નહોતી. \M \ના પA0બી lઠની સલાહ યાદ આવી ગઈ. \ પાકg પ>ડની એક ‘�ડ એ_ડ વાઇન’ Nટોરમ4થી િ6હNકીની નાનકડી બાટલી લઈ આ6યો. િ6હNકી કઈ રી\ પીવાય \cA \M કAઈ ¢ાન નહો�A. બાટલી ખોલીM \~

એક મોટો £Aટ ભય¤ … બીT £Aટ ભય¤ …નીટ િ6હNકીનો કડવો Nવાદ \M ગCયો નિહ પણ શરીરમ4 થોડોક

ગરમાવો જ¥ર આ6યો. hી0 £Aટડા પછી સAN¦િત, ગ4ધી�, મા-બાપ, સANકાર અM િવભાની કઢી ધીs-ધીs Zલાતા ગયા .. \ ગણગણતો રiો, ‘r નીકળી ગય4 \ �ખી અM રi4 \ §ઃખી.’

0તM તમાચો માય¨ િવના \cA શરીર સરકવા મ4ડ્HA.e.mail : chiragthakkar.jay@gmail.com

તL ઇિતહાસ િનમNણ કરો છો • �દયથી આભાર. તs r કિવતા છાપી f \ તાrતરમ4 જ લખાઈ

f અM એક ગBજરાતી bિતિ©ત સામિયકમ4થી અNવીકાયg પણ બની હતી. =યા> ઘણો િનરાશ થયો હતો. “ઓિપિનયન”મ4 \ અª bકાિશત થઈ, એ TઈM મM ઘણી �શી થઈ. તમારો ફરી આભાર. નવા \મ જ ઉભરતા «M Nથાન આપી તs એક ઇિતહાસ િનમ¨ણ કરો છો. મM આશા ન હતી � આ કિવતા છપાl, પણ \ “ઓિપિનયન”મ4 છપાઈ f. મારા માP \ અણમોલ f.

“ઓિપિનયન” હBA િનયિમત રી\ T[ છBA - વ4¬A છBA. તમારા sલ મM સમયસર મળતા ર] f, પણ આજનો આ sલ મારા માP ઘણો જ મહ­વનો f. મારBA UNતક આવl \ની Wબ�લક જ¥ર મોકલીશ. તs Tઈ-વ4ચી bિતભાવ આપશો તો ગમl અM “ઓિપિનયન” માP કોઈ કિવતા પસAદ પq તો \ bકાિશત પણ કરી શકો છો.

“ઓિપિનયન” નવા વષgમ4 bગિત સાધ�A ર] \વી અ®યથgના.- હKશ પરમાર

e.mail : hareshgujarati@gmail.com

• ખ>ખર અા ગૌરવભરી યાhા f, ભાઈ. … ગBજરાતથી °4 ય દ-ર, ગBજરાતીની અાટઅાટલી િખદમત કરો છો. અમારી શBભ કામનાઅો NવીકારT. બસ, કામ 0રી રાખT.

− યોPશ વQRe.mail : mryogi62@gmail.com

અાપણા Sરાણા િદવસો સ$ભરી અાUયા• તમારા ઇ.મ�લ િનયિમત મ± f. અાભાર. પ�સા માP નહ², પરA� ગs

f \થી ક>YA અા કામ f. અMક લોકોM એ સહાયક પણ નીવq f. કાશ ! બધા અAકો અથથી ઇિત વ4ચવાનો મM વખત હોત !

હમણ4 ગ4ધીની અા=મકથા વ4ચી કાઢી. વ4ચત4 હBA ત³ીન બની ગ�લો. �રી કરીM જ જAGયો. અM મM અાપણા Uરાણા િદવસો સ4ભરી અા6યા. યાદ f M અાપ~ પદયાhામ4 Tડાયા હતા અM અા´મમ4 પણ રiા હતા. મારBA માગgદશgન =યા> કરવા માP અાભારવશ છBA.

− ગWX નાકરe.mail : gnaker@bigpond.com

Y ;ખ Sન: .ગટ થાય તો ગL• તs િશNતબµતાથી “અોિપિનયન” મોકલવામ4 િનયિમત રiા છો.

અિભનAદન. પhકાર=વની અા ન�Mદાર M અખAડ nવાઅો માP તમM ધ_યવાદ હT.

િદ¶હીમ4 થ�લા ‘ગ�ગ>પ’M કાર~ લોકોમ4 ·વાળા�ખી ફાPલો f

\થી મM નાની બાળકી િવlનો મારો �લો dખ સ4ભરી અા6યો f, r તs “અોિપિનયન”મ4 સન 2005 દરિમયાન bકાિશત ક>લો. અા સAદભ¸ \ dખ Uન: bગટ થાય \મ હોય તો િવચારT.

- દાઉદભાઈ ઘ$ચીe.mail : ghanchida27@yahoo.co.in

---------------------------------------------------------મારી િવદાયનો િદવસ અાવી પહ^_યો B;હW7 મારા `દયa નવી bારીમ$ રોS7 છW7;મારા .યાણ પછી વસ7ત અાવc અa

Sdપમ$ a પJવમ$ મારી અાશાઅો િહલોળc.•

મજલa અ7Y f$ પહ^ચાય Bએ મારી hતરાનો iકામ નથી;મારી ઝ7ખના તો ર?તાa તીK

વkલ$ lવ?થાનો પર પહ^ચવાની B.− રવીmnનાથ ટાગોર

(સzભાવ : ‘તણખલ4’ - રવી_¹નાથન4 મૌિºકો; અcવાદક : જયAત sઘાણી)“અોિપિનયન”/ Opinion 27 hmoઅારી 2013

માથા ઉપર '( લોખ,ડનો દડો 01ો હોય, 4મ 4નાથી ઊ7, થવા9, નિહ. બ,< હાથનો =કો લઈ< 4( ધડ< ઊ7, થવા ધAB9,. માC, પણ 4ની સાF-સાF ઊચકા9,. Hનો '( બહાર નિહ 4ની પર જ પડJો હોય 4મ 4 KLજતો હતો. N પગની ઉપર અ< માથાની નીQ '( બરફની એક પાટ હોય, 4મ 4< ધડ હોવાનો અUસાસ જ નહોતો થતો. અઠવાિડયા જWની ગ,X, બગલમYથી ફા=Z, થમ[લ ટોપ, શટ[, જ]પર અ< ^Aટ – '( બ_, જ ગાયબ થઈ ગ9, હોય, 4મ 4`, શરીર આ િવbશી વાતાવરણમY થરથરc, હc,. 4< dબ પર નહોc, જe,.

‘સટાક!’ 4( પોતાની 'ત< ઊઠાડી. ‘dબ પર નિહ જf તો પાઉgડ કોણ આપh?’ 4ના િવઝા પર તો છાkZ, હc,, ‘No recourse to public

funds.’એ જ lમમY રUનારા બી' mણ છોકરામYથી એક તો હજL નાઇટ-

િશફ્ટ પતાવી< પાછો જ આpયો નિહ હોય, 4મ 4ના બ,કNડ પરથી લાગc, હc,. બી' N છોકરાઓ બહાર Hનો-rનની ds ફોટા પડાવવામY pયHત હતા, 4e, 4< બારી ખોBયા િવના જ bખા9, કારણ A tસગલ uvિઝ,ગવાળી એ બારી< પડદો નહોતો, માm પાતળી કધોણ સxદ વૉઇલ હતી. ઊભા થતી વખ4 4નાથી {યાન ર|L, નિહ અ< 4ના Nડની ઉપરના Nડ સાF 4`, માC, અથડા9,, પણ 4< વાuયાનો ક,ઈ અUસાસ ન થયો. આખા શરીરમY '( એ<િHFટક – Qતનાિવહીન અવHથા }સ~લી હતી. 4( Nડની બહાર પોતાના પગ ધABયા. બ,કNડનો સિળયો પકડી< 4 મYડ-મYડ ઊભો થયો, પણ એટલામY તો 4 હYફી ગયો. '( ખીલા ઠોકી< 4ના પગ eડન-ફ્લોર પર જડી દીધા હોય, 4મ મહાપરા( ડગલY ભરતો 4 lમના દરવા' પા� પહ��યો. હ,rશY બ,ધ રUતા હીટર પર અ'ણતY જ 4નો હાથ અડJો અ< એ ઠ,ડા Hપશ[થી 4 પાછો KLX ગયો. vgડ-લોડ[< N-ચાર સ,ભળાવી દઈ< બી ̂ રUવા જવાનો િવચાર આવી ગયો.

‘સટાક ! અઠવાિડયાના પYmીસ પાઉgડમY 1Y ય lમ મ� �?’ દર અઠવાિડયો મળતા દોઢસો પાઉgડના પગારમYથી થાય એટલી બચત કરી 4( be, �રL, કરવા`, હc, અ< આવતા વષ� �રા થઈ રUલા 4ના HટLડgટ િવઝાના એ�્=gશન મા= પણ m(ક હ'ર પાઉgડ �ગા કરવાના હતા.

હ,rશની ̂ મ ઠ,ડા પાણીથી �શ ક9� પણ મોઢL, ધોતા પUલY 4( tહમત એકઠી કરવી પડતી. mણ Nડlમના આ ઘરમY કLલ ચૌદ છોકરાઓ રUતા, પર,c ગરમ પાણી માm સવા~ સાતથી નવ જ ચાZ કરવામY આવc,. 4< સાત વા�

તો dબ પર જવા નીકળી જe, પડc,. એટv ખાલી રિવવા~ ગરમ પાણીથી નહાવાનો મોકો મળતો. આ^ ઠ,ડા પાણીથી નહાવાની 4ની tહમત નહોતી એટv બોડી-H}� છYટી< કામ ચલાવી લી_,. ‘આસદા’ની Smart Price લ�લી N કોરી ��ડ અ< પાતળી અ,��X ચા< ગળા Uઠળ ઉતારી<, સાત< પYચની ૧૮ ન,બરની બસ પકડવા, 4 પોતાના શરીર< દોડાવવા મ,ડJો. બસ તો મળી ગઈ, પર,c, Nસવા મા= જuયા ન મળી. ઉપરના મા� ચડવાની 4ની હામ નહોતી એટv એક સિળયાના =A 4 ઊભો ર�ો. ઇ�છા થઈ આવી A આગલા Hટોk આ બસમYથી ઊતરી જઈ< સાત< બાર વાળી બસ vવી.

‘સટાક! મોડો પડીશ તો hઠ N પાઉgડ કાપી vh. આખા અઠવાિડયા`, બ^ટ ગડબડાઈ જh.’ એ બીકથી એ જ બસમY 4 ઊભો ર�ો.

બસ �ા~ પાક[ પ~ડ પહ�ચી �યા~ 4 9ગ9ગYતરથી ઊભો હોય 4મ થાકી ગયો હતો. બસ-Hટોપની લાલ ર,ગની Nઠક dઈ< Nસવા મન લલચા9, પણ આગળના ચાર રH4 ~ડ િસuનલ< કાર( ઊ�લી ૧૮૭ ન,બરની બસ

bખાઈ અ< 4 કાળા થઈ ગ�લા લપસણા Hનો પર સાચવી-સાચવી< દોડવા લાuયો. આ બસમY સીટ તો મળી પણ દરવા'ની પા� જ. ^વો દરવાd �લતો A તાવથી ધખc, 4`, શરીર �કા પYડદYની ^મ KLX ઊઠc,. એ સીટ પર કા�લી પ,દ~ક િમિનટમY '( 4 નોથ[-પોલની �લાકાત લઈ આpયો હતો. વોિરક એવg9 આવતY 4( પાછL, Hનો પર ઊતરe, પડ્9, અ< ચાલતો-ચાલતો 4 ‘vટનાઇટ ઑફ લાઇસgસ’ પર પહ��યો �યા~ આઠ વાગવામY એક િમિનટની

વાર હતી. 4< આવતો dઈ< h� ઘિડયાળમY સમય dયો, હકારમY માC, હલાp9, અ< 4< �કાનના પાછલા દરવા'ની ચાવી આપી. અ,દર જઈ< 4( લાઇટ કરી< હીટર ચાZ, ક9� અ< 4ના પર હાથ ગરમ કરવા મYડJો. પાછળ-પાછળ hઠ અ,દર આpયો. hઠ બહL ઓછL, બોલતો પણ 4ની તીણી નજરથી 4 બ_, જ સમ'વી bતો. hઠ< dઈ< 4 હીટર પા�થી ખસી ગયો અ< પોતાની િડ�ીઓ< યાદ કરતY-કરતY દાlની બાટલીઓ અ< કાઉgટર પરની  ળ સાફ કરવા મYડJો.

‘સટાક! બી.એસ.સી. અ< બી.એડ.ની િડ�ીઓ શL, આ  ળ સાફ કરવા લીધી હતી?’ એક મા{યિમક શાળામY 4 ગિણત ભણાવતો, ટ્9શgસ કરતો અ<

લોકો 4< સાUબ..સાUબ કહી< બોલાવતY. એક િવ¡ાથ¢ના પ£પાએ વાતમYથી વાત નીકળતા 4< ઑફર આપી, ‘સાUબ, સાવ અભણ< ગમાર લોકો લાખો ખચ¢< લ,ડન 'ય � અ< ખચ[¤ાના N ગણા પUલા જ વષ� કમાઈ v �. તr તો ભ(લા છો. તr ધારો તો સHતામY લ,ડન જઈ< લાખો બનાવી શકો.’ અ<

4( �ર,ટી પણ આપી A ‘િવઝા આ¥ પછી જ મ< પ¦સા આપd. પUલા ખાલી િવઝાની ફી < કૉvજ રXHટ્~શનના થઈ< પYmી�ક હ'ર થh અ< એ ય તમા~ મ< નઈ આપવાના, સી§-સીધા ભરી જ bવાના.’ 4< િવચાર આpયો A લોકો પચીસ-mીસ લાખ ખચ¢< �રકાયbસર રી4 અrિરકા 'ય � �ા~ અહ¨ તો માm પYચ લાખ જ ખચ[વાના અ< લ,ડનના કાયbસરના દોઢ વષ[ના િવઝા મ� અ< એમ.બી.એ.ની િડ�ી પણ ખરી અ< ના ફા¥ તો દોઢ વષ[મY બધો ખચ© કાઢી< N-ચાર લાખ બનાવી< પાછા. 4ના મનમY એજgટ`, kZ, વા1 વસી ગ9, હc,, ‘અrિરકાના ડોલર કરતY લ,ડનનો પાઉgડ મોટો ખરો<! સીધા એકના અªસી થાય.’ એટv એકના અªસી કરવા મા= બચતના એકાદ લાખ અ< ચાર લાખની ઉધારી કરી< 4 લ,ડન આવી ગયો. અહ¨ આpયાના દો�ક મિહનામY તો 4ની એક «ાસીસ ^વી નાનકડી કૉvજ બ,ધ થઈ ગઈ અ< �યારથી 4 આ સવારના આઠથી સYજના આઠની બાર કલાકની નોકરી કરતો હતો. 4< સોમથી શિનના ૬૦ કલાકના ઉ�ચક દોઢસો પાઉgડ મળતા. આમ તો HટLડgટ િવઝા પર ૨૦ કલાક કાયbસર કામ કરી શકાc, અ< 4મY ^ કાયbસર પગાર મ� 4 આ દોઢસો પાઉgડથી વધા~ જ હોય, પણ એ નોકરી મા= કૉvજનો એનરોલrgટ vટર, એAsિમક Avgડર અ< ટાઇમ=બલ ^વા Aટલા� કાગળો આપવા પડતા, અ< એની કૉvજ તો 1ારનીય બ,ધ થઈ ગઈ હતી, એટv 4( �રકાયbસર રી4 આવી Aશ-dબ કરી< સાr ચાલી< શોષાe, પડc,.

આખી �કાનની  ળ સાફ કરવામY કલાક 1Y જતો ર�ો 4ની ખબર જ ન પડી અ< નવ વાu� ^વો h� �કાનનો આગલો દરવાd ખોBયો A ઠ,ડી હવાની લUરથી 4ના શરીરમY આ¥Z, થોડL,ક Qતન ક,પવા મYડ્9,. �કાનમY કોઈ

�ાહક ન હોય, કામ ન હોય અ< 4 HટWલ પર N�, 4 hઠ< ગમc, નિહ મા= HટWલ dઈ< 4< Nસવાની ઇ�છા થતી તો પણ 4 ઊભો રUતો. બપો~ N વાu� લ,ચ-��ક પડતY ¯ધીમY 4 લગભગ °ત}ાયઃ થઈ ગયો હતો. 4 �Y રUતો �યY માm એક જ વાર, િતહાડ-^લ ^e, ચવડ ખાવા`, મળc, એટv લ,ચ-��ક 4ના મા= ખાવાનો સમય નિહ પણ ઇિgડયા ફોન કરવાનો સમય. એ એક જ ¯ખ હc, અહ¨. એક kgસમY ઇિgડયા વાત થતી એટv રોજ ઇિgડયા ફોન કરવો પોસાતો. આ^ d A એવી કોઈ ²વડ નહોતી. HટોરlમY જઈ< એક રૅક પર પીઠ =કવી, પગ લYબા કરી< આ,ખો મીચી< 4 Nસી ગયો. અચાનક 4નો મોબાઇલ વાઇ��ટ થવા લાuયો. રોજ 4 આ સમ� જ ઇિgડયા ફોન કરતો અ< ઇિgડયામYથી કોઈ< કામ હોય તો 4 લોકો પણ આવા જ સમ� િમસ-કોલ કરતY. 4( Qક ક9�. સાઢLભાઈનો િમસકોલ હતો. આ સાઢLભાઈ< એક નાનકડી કિરયાણYની �કાન હતી અ< ગામડા-ગામમY રહી-રહી< ય 4 hઠ બની<

¯�થી Xવવા dગL કમાઈ vતો હતો, છતY 4< એમ જ લાગc, A ‘^ નીકળી ગયY 4 ¯ખી અ< ર�Y 4 �ઃખી.’ એ સાઢLભાઈ< ગr 4મ કરી<ય લ,ડન આવe, હc,. એટv દર બી^ િદવ� 4મનો િમસકોલ અ´ક આવતો. પણ આ ̂ 4`, શરીર µટc, હc, મા= 4( એ િમસકોલનો સાr જવાબ આ£યો નિહ.

સટાક ! • િચરાગ ઠ*ર

}કાશક : Vipool Kalyani, ‘Holly Cottage’, 13 Ferring Close, HARROW, Middlesex HA2 0AR [U.K.] · [26.01.2013]