é[qé[qMaÙGavÓqTaa Pa[QaMaae_DYaaYa"

Verse 1

Da*Taraí\ ovac

DaMaR+ae}ae ku-å+ae}ae SaMaveTaa YauYauTSav" ) MaaMak-a" Paa<@vaêEv ik-Maku-vRTa Sa&JaYa ))1))

Çrédharaù –

çeñäçeña-mukha-vyäkhyä-cäturyaà tv eka-vaktrataù | dadhänam adbhutaà vande paramänanda-mädhavam ||

çré-mädhavaà praëamyo mädhavaà viçveçam ädarät |

tad-bhakti-yantritaù kurve gétä-vyäkhyäà subodhiném ||

bhäñya-kära-mataà samyak tad-vyäkhyätå-giras tathä | yathämati samälocya gétä-vyäkhyäà samärabhe ||

gétä vyäkhyäyate yasyäù päöha-mätra-prayatnataù |

seyaà subodhiné öékä sadä dhyeyä manéñibhiù || iha khalu sakala-loka-hitävatäraù parama-käruëiko bhagavän devaké-nandanas tattväjïäna-vijåmbhita-çoka-moha-bhraàçita-vivekatayä nija-dharma-parityäga-pürvaka-para-dharmäbhisandhinam arjunaà dharma-jïäna-rahasyopadeça-plavena tasmäc choka-moha-sägaräd uddadhära | tam eva bhagavad-upadiñöam arthaà kåñëa-dvaipäyanaù saptabhiù çloka-çatair upanibabandha | tatra ca präyaçaù çré-kåñëa-mukhäd viniùsåtän eva çlokän alikhat | käàçcit tat-saìgataye svayaà ca vyaracayat | yathoktaà gétä-mähätmye –

gétä sugétä kartavyä kim anyaiù çästra-vistaraiù | yä svayaà padmanäbhasya mukha-padmäd viniùsåtä || iti |

tatra tävad dharmakñetre ity ädinä | viñédann idam abravéd ity antena granthena çré-kåñëärjuna-saàväda-prastäväya kathä nirüpyate | tataù param äsamäptes tayor dharma-jïänärthe saàvädaù | tatra dharma-kñetra ity ädinä çlokena dhåtaräñörena hastinäpura-sthitaà sva-särathià samépasthaà saïjayaà prati kurukñetra-våttänte påñöhe saïjayo hastinäpurasthito’pi vyäsa-prasäda-labdha-divya-cakñuù kurukñetra-våttäntaà säkñät paçyann iva dhåtaräñöräya nivedayämäsa | dåñövä tu päëòavänékam ity ädinä |

dhåtaräñöra uväceti | dharmakñetra iti | bhoù saïjaya | dharmakñete dharma-bhümau kurukñetre | dharma-kñetra iti kurukñetra-viçeñaëam | eñäm ädi-puruñaù kaçcit kuru-nämä babhüva | tasya kuror dharma-sthäne mämakä mat-puträù päëòu-puträç ca yuyutsavo yoddhum icchantaù samavetäù militäù santaù kim akurvata kià kåtavantaù ||1|| Viçvanäthaù –

gauräàçukaù sat-kumuda-pramodé sväbhikhyayä gos-tamaso nihantä | çré-kåñëa-caitanya-sudha-nidhir me mano’dhitiñöhan svaratià karotu ||

präcéna-väcaù suvicärya so’ham

ajïo’pi gétämåta-leça-lipsuù | yateù prabhor eva mate tad atra

santaù kñamadhvaà çaraëägatasya || iha khalu sakala-çästräbhimata-çrémac-caraëa-saroja-bhajanaù svayaà bhagavän naräkåti-para-brahma-çré-vasudeva-sünuù säkñäc-chré-gopäla-puryäm avatéryäpära-paramätarkya-präpaïcika-sakala-locana-gocarékåto bhaväbdhi-nimajjamänän jagaj-janän udhåtya sva-saundarya-mädhuryäsvädanayä svéya-prema-mahämbudhau nimajjayämäsa | çiñöa-rakñä duñöa-nigraha-vrata-niñöhä-mahiñöha-pratiñöho’pi bhuvo bhära-duùkhäpahära-miñeëa duñöänäm api sva-dveñöèëäm api mahä-saàsära-gräsébhütänäm api mukti-däna-lakñaëaà parama-rakñaëam eva kåtvä sväntardhänottara-käla-janiñyamäëän anädy-avidyä-bandha-nibadnhana-çoka-mohädyäkulän api jévän uddhartuà çästra-kån-muni-gaëa-géyamäna-yaçaç ca dhartuà sva-priya-sakhaà tädåça-svecchä-vaçäd eva raëa-mürdhany udbhüta-çoka-mohaà çrémad-arjunaà lakñyékåtya käëòa-tritayätmaka-sarva-veda-tätparya-paryavasitärtha-ratnälaìkåtaà çré-gétä-çästram añöädaçädhyäyam antarbhütäñöädaça-vidyaà säkñäd vidyamänékåtam iva parama-puruñärtham ävirbhävayämbabhüva | taträdhyäyänäà ñaökenan prathamena niñkäma-karma-yogaù | dvitéyena bhakti-yogaù | tåtéyena jïäna-yogo darçitaù | taträpi bhakti-yogasyätirahasyatväd ubhaya-saìjévakatvenäbhyarhitatvät sarva-durlabhatväc ca madhyavartékåtaù | karma-jïänayor bhakti-rähityena vaiyarthyät te dve bhakti-miçre eva sammatékåte | bhaktis tu dvividhä kevalä pradhänébhütä ca | taträdyä svata eva parama-prabalä | te dve karma-jïäne vinaiva viçuddha-prabhävaté akiïcanä ananyädi-çabda-väcyä | dvitéyä tu karma-jïäna-miçrety akhilam agre vivåtébhaviñyati |

athärjunasya çoka-mohau kathambhütäv ity apekñäyäà mahäbhärata-vaktä çré-vaiçampäyano janamejayaà prati tatra bhéñma-parvaëi kathäm avatärayati dhåtaräñöra uväca iti | kurukñetre yuyutsavo yuddhärthaà saìgatä mämakä duryodhanädyäù päëòaväç ca yudhiñöhirädayaù kià kåtavantas tad brühi | nanu yuyutsava iti tvaà bravéñy eväto yuddham eva kartum udyatäs te tad api kim akurvateti kenäbhipräyeëa påcchaséty ata äha dharmakñetra iti | kurukñetraà deva-yajanam iti çrutes tat-kñetrasya dharma-pravartakatvaà prasiddham | atas tat-saàsarga-mahimnä yady adharmikäëäm api duryodhanädénäà krodha-nivåttyä dharme matiù syät | päëòaväs tu svabhävata eva dhärmikäs tato bandhu-hiàsanam anucitam ity ubhayeñäm api viveke udbhüte sandhir api sambhävyate | tataç ca mamänanda eveti saïjayaà prati jïäpayitum iñöo bhävo bähyaù | äbhyantaras tu sandhau sati pürvavat sakaëöakam eva räjyaà mad-ätmajänäm iti me durvära eva viñädaù | tasmäd asmäkéno bhéñmas tv arjunena durjaya evety ato yuddham eva çreyas tad eva bhüyäd iti tu tan-manorathopayogé durlakñyaù | atra dharma-kñetre iti kñetra-padena dharmasya dharmävatärasya saparikara-yudhiñöhirasya dhänyasthänéyatvam | tat-pälakasya çré-kåñëasya kåñi-bala-sthänéyatvam | kåñëa-kåta-nänä-vidha-sähäyyasya jala-secana-setu-bandhanädi-sthänéyatvam | çré-kåñëa-saàhärya-duryodhanäder dhänya-dveñi-dhänyäkära-tåëa-viçeña-sthänéyatvaà ca bodhitaà sarasvatyä ||1|| Baladevaù --

satyänantäcintya-çakty-eka-pakñe sarvädhyakñe bhakta-rakñätidakñe |

çré-govinde viçva-sargädi-kaëòe pürëänande nityam ästäà matir me ||

ajïäna-néradhir upaiti yayä viçeñaà

bhaktiù paräpi bhajate paripoñam uccaiù | tattvaà paraà sphurati durgamam apy ajasraà sädguëya-bhåt svaracitäà praëamämi gétäm ||

atha sukha-cid-ghanaù svayaà bhagavän acintya-çaktiù puruñottamaù sva-saìkalpäyatta-vicitra-jagad-udayädi-viriïcy-ädi-saïcintya-caraëaù sva-janmädi-lélayä sva-tulyän sahävirbhütän pärñadän praharñayaàs tayaiva jévän bahün avidyäçärdülévadanäd vimocya sväntardhänottara-bhävino’nyänuddidhérñur ähava-mürdhni svätma-bhütam apy arjunam avitarkya-sva-çaktyä samoham iva kurvan tan-moha-vimärjanäpadeçena saparikara-svätma-yäthätmyaika-nirüpikäà sva-gétopaniñadam upädiçat | tasyäà khalv éçvara-jéva-prakåti-käla-karmäëi païcärthä varëyante | teñu vibhu-saàvid éçvaraù | aëu-saàvij jévaù | sattvädi-guëa-trayäçrayo dravyaà prakåtiù |

traiguëya-çünyaà jaòa-dravyaà kälaù | puà-prayatna-niñpädyam adåñöädi-çabda-väcyaà karmeti | teñäà lakñaëäni | eñv éçvarädéni catväri nityäni | jévädéni tv éçvara-vaçyäni | karma tu präg-abhävavad anädi vinäçi ca | tatra saàvit-svarüpo’péçvaro jévaç ca saàvettäsmad-arthaç ca – vijïänam änandaà brahma, yaù sarvajïaù sarvavit, mantä boddhä kartä vijänätmä puruñaù, ity ädi çruteù | so’kämayata bahu syäm, sukham aham asväpsaà na kiïcid avediñam ity ädi çruteç ca | na cobhayatra mahat-tattva-jäto’yam ahaìkäraù | tadä tasyänutpatter vilénatväc ca | sa ca sa ca kartä bhoktä siddhaù sarvajïaù sarva-vit kartä boddhä iti padebhyaù | anubhavitåtvaà kahlu bhoktåtvaà sarväbhyupagatam | so’çnute sarvän kämän saha brahmaëä vipaçcitä iti çrutes tübhayos tat pravyaktam | yadyapi saàvit-svarüpät saàvettåtvädi nänyat prakäça-svarüpäd raver iva prakäçakatvädi, tathäpi viçeña-sämarthyät tad-anyatva-vyavahäraù | viçeñaç ca bheda-pratinidhir na bhedaù | sa ca bhedäbhäve’pi bheda-käryasya dharma-dharmi-bhävädi-vyavahärasya hetuù |sattä saté bhedo bhinnaù kälaù sarvadästéty ädiñu vidvadbhiù pratétaù | tat-pratéty-anyathänupapattyä – evaà dharmän påthak paçyaàs tän evänuvidhävati iti çrutyä ca siddhaù | iha hi brahma-dharmän abhidhäya tad-bhedaù pratiñidhyate | na khalu bheda-pratinidhes tasyäpy abhäve dharma-dharmi-bhäva-dharma-bahutve çakye vaktum ity anicchubhir api svékäryäù syuù ta ime’rthäù çästre’smin yathästhänam anusandheyäù | iha hi jévätma-paramätma-tad-dhäma tat-präpty-upäyänäà svarüpäëi yathävan nirüpyante | tatra jévätma-yäthätmya-paramätma-yäthätmyopayogitayä paramätma-yäthätmyaà tu tad-upäsanopayogitayä prakåtyädikaà tu paramätmanaù srañöur upakaraëatayopadiçyate | tad-upäyäç ca karma-jïäna-bhakti-bhedät tredha | tatra çruta-tat-tat-phalanair apekñeëa kartåtväbhiniveça-parityägena cänuñöhitasya sva-vihitasya karmaëaù håd-viçuddhi-dvärä jïäna-bhaktyor upakäritvät paramparayä tat-präptäv upäyatvam | tac ca çruti-vihita-karma hiàsä-çünyam atra mukhyam | mokña-dharme pitä-puträdi-saàvädät hiàsävat tu gauëaà viprakåñöatvät tayos tu säkñäd eva tathätvam | nanu, tathänuñöhitena karmaëä håd-viçuddhyä jïänodayena muktau satyäà bhaktyä ko viçeñaù | ucyate, jïänam eva kiïcid viçeñäd bhaktir iti | nirëimeña-vékñaëa-kaöäkña-vékñaëa-vadanayor antaraà cid-vigrahatayänusandhir jïänaà tena tat sälokyädiù | vicitra-lélä-rasäçrayatayänusandhis tu bhaktis tayä kroòékåta-sälokyädi-tad-varévasyänanda-läbhaù pumarthaù | bhakter jïänatvaà tu “sac-cid-änandaika-rase bhakti-yoge tiñöhati” iti çruteù siddham | tad idaà çravaëädi-bhävädi-çabda-vyapadiñöaà dåñöam | jïänasya çravaëädyäkäratvaà cit-sukhasya viñëoù kuntalädi-pratékatvavat pratyetavyam iti vakñyämaù | ñaö-trike’smin çästre prathamena ñaökeneçvaräàçasya jévasyäàçéçvara-bhakty-upayogi-svarüpa-darçanam | tac cäntar-gata-jïäna-niñkäma-karma-sädhyaà nirüpyate | madhyena parama-präpyasyäàçéçvarasya präpaëé bhaktis tan-mahima-dhé-

pürvikäbhidhéyate | antyena tu pürvoditänäm eveçvarädénäà svarüpäëi pariçodhyante | trayäëäà ñaökänäà karma-bhakti-jïäna-pürvatä-vyapadeças tu tat-tat-prädhänyenaiva | carame bhakteù pratipatteç coktis tu ratna-sampuöordhva-likhita-tat-sücaka-lipi-nyäyena | asya çästrasya çraddhäluù sad-dharma-niñöho vijitendriyo’dhikäré | sa ca sa-niñöha-pariniñöhita-nirapekña-bhedät trividhaù | teñu svargädi-lokän api didåkñr niñöhayä sva-dharmän hary-arcana-rüpän äcaran prathamaù | loka-saàjighåkñayä tän äcaran hari-bhakti-nirato dvitéyaù | sa ca sa ca säçramaù | satya-tapo-japädibhir viçuddha-citto hary-eka-niratas tåtéyo niräçramaù | väcya-väcaka-bhävaù sambandhaù | väcya ukta-lakñaëaù çré-kåñëaù | väcakas tad-gétä-çästraà tädåçaù so’tra viñayaù | açeña-kleça-nivåtti-pürvakas tat-säkñät-käras tu prayojanam ity anubandha-catuñöayam | atreçvarädiñu triñu brahma-çabdo’kñara-çabdaç ca baddha-jéveñu tad-deheñu ca kñara-çabdaù | éçvara-jéva-dehe manasi buddhau dhåtau yatne cätma-çabdaù | triguëäyäà väsanäyäà çéle svarüpe ca prakåti-çabdaù | sattäbhipräya-svabhäva-padärtha-janmasu kriyäsv ätmasu ca bhäva-çabdaù | karmädiñu triñu citta-våtti-nirodhe ca yoga-çabdaù paöhyate | etac chästraà khalu svayaà bhagavataù säkñäd vacanaà sarvataù çreñöhaà --

gétä sugétä kartavyä kim anyaiù çästra-vistaraiù | yä svayaà padmanäbhasya mukha-padmäd viniùsåtä || iti pädmät |

dhåtaräñörädi-väkyaà tu tat-saìgati-läbhäya dvaipäyanena viracitam | tac ca lavaëäkara-nipäta-nyäyena tan-mayam ity upodghätaù |

saìgräma-mürdhni saàvädo yo’bhüd govinda-pärthayoù |

tat-saìgatyai kathäà präkhyäd gétäsu prathame muniù ||

iti tävad bhagavad-arjuna-saàvädaà prastautuà kathä nirüpyate| dharmakñetre ity ädibhiù sapta-viàçatyä | tad-bhagavataù pärtha-särathyaà vidvän dhåtaräñöraù sva-putra-vijaye sandihänaù saïjayaà påcchatéty äha | janmejayaà prati vaiçampäyanaù dhåtaräñöra uväceti | yuyutsavo yoddhum icchavo mämakä mat-puträù päëòaväç ca kurukñetre samavetäù kim akurvateti | nanu yuyutsavaù samavetä iti tvam evätthya tato yudherann eva punaù kim akurvateti kas te bhäva iti cet, taträha – dharmakñetra iti | “yad anu kurukñetraà devänäà deva-yajanaà sarveñäà bhütänäà brahma-sadanam ity ädi-çravaëäd dharma-prarohi-bhümi-bhütaà kurukñetraà prasiddham | tat-prabhäväd vinañöa-vidveñä mat-puträù kià päëòavebhyas tad-räjyaà dätuà niçcikyuù | kià vä, päëòaväù sadaiva dharma-çélä dharma-kñetre tasmin kula-kñaya-hetukäd adharmäd bhétä vana-praveçam eva çreyo vimamåçur iti | he saïjayeti vyäsa-prasädäd vinañöa-räga-dveñas tvaà tathyaà vadety-arthaù | päëòavänäà mämakatvänuktir dhåtaräñörasya teñu droham abhivyanakti | dhänya-kñeträt tad-virodhinäà dhänyäbhäsänäm iva dharma-kñeträt

tad-virodhinäà dharmäbhäsänäà tvat-puträëäm apagamo bhävéti dharma-kñetra-çabdena gér-devyä vyajyate ||1||

Verse 2

Sa&JaYa ovac d*îa Tau Paa<@vaNaqk&- VYaU!& duYaaeRDaNaSTada ) AacaYaRMauPaSa&GaMYa raJaa vcNaMab]vqTa( ))2))

Çrédharaù – saïjaya uväca dåñövety-ädi | päëòavänäm anékaà sainyaà vyüòhaà vyüha-racanayä adhiñöhitaà dåñövä droëäcärya-samépaà gatvä räjä duryodhano vakñyamäëaà vacanam uväca ||2|| Viçvanäthaù – vidita-tad-abhipräyas tad-äçäàsitaà yuddham eva bhavet | kintu tan-manoratha-pratikulam iti manasi kåtvä uväca dåñöveti | vyüòhaà vyüha-racanayävasthitam | räjä duryodhanaù säntarbhayam uväca | paçyaitäm iti navabhiù çlokaiù ||2|| Baladevaù – evaà janmändhasya prajïä-cakñuño dhåtaräñörasya dharma-prajïä-vilopän mohändhasya mat-putraù kadäcit päëòavebhyas tad-räjyaà dadyäd iti vimläna-cittasya bhävaà vijïäya dharmiñöhaù saïjayas tvat-putraù kadäcid api tebhyo räjyaà närpayuñyatéti tat-santoñam utpädayann äha dåñöveti | päëòavänäm anékaà sainyaà vyüòhaà vyüha-racanayävasthitam | äcäryaà dhanur-vidyä-pradaà droëam upasaìgamya svayam eva tad-antikaà gatvä räjä räja-néti-nipuëaù vacanam alpäkñaratvaà gambhérärthatvaà saìkränta-vacana-viçeñam | atra svayam äcärya-sannidhigamanena päëòava-sainya-prabhäva-darçana-hetukaà tasyäntar-bhayaà guru-gauraveëa tad-antikaà svayam ägatavän asméti bhaya-saìgopanaà ca vyajyate | tad idaà räja-néti-naipuëyäd iti ca räja-padena ||2||

Verse 3

PaXYaETaa& Paa<@uPau}aa<aaMaacaYaR MahTaq& cMaUMa( ) VYaU!a& d]uPadPau}ae<a Tav iXaZYae<a DaqMaTaa ))3))

paçyaitäà päëòuputräëäm äcärya mahatéà camüm | vyüòhäà drupadaputreëa tava çiñyeëa dhématä ||3||

Çrédhara: tad eva vacanam äha paçyaitäm ity ädibhiù navabhiù çlokaiù | paçyety ädi he äcärya | päëòavänäà mahatéà vitatäà camüà senäà paçya | tava çiñyeëa drupada-putreëa dhåñöadyumnena vyüòhäà vyüha-racanayädhiñöhitäm ||3||

Viçvanätha: drupada-putreëa dhåñöadyumnena tava çiñyeëa sva-vadhärtham utpanna iti jänatäpi tvayäyam adhyäpita iti tava manda-buddhitvam | dhémateti çatror api tvattaù sakäçät tvad-vadhopäya-vidyä gåhétety asya mahäbuddhitvaà phal-käle’pi paçyeti bhävaù ||3|| Baladeva: tat tädåçaà vacanam äha paçyaitäm ity ädinä | priya-çiñyeñu yudhiñöhirädiñu snehätiçayäd äcäryo na yudhyed iti vibhävya tat-kopotpädanäya tasmiàs tad-avajïäà vyaïjayann äha etäm iti | etäm atisannihitäà prägalbhyenäcäryam atiçüraà ca tväm avigaëayya sthitäà dåñövä tad-avajïäà pratéhéti, vyüòhäà vyüha-racanayä sthäpitäà | drupada-putreëeti tvad-vairiëä drupadena tvad-vadhäya dhåñöadyumnaù putro yajïägni-kuëòäd utpädito’stéti | tava çiñyeëeti tvaà sva-çatruà jänann api dhanur-vidyäm adhyäpitavän aséti tava manda-dhétvam | dhémateti çatros tvattas tvad-vadhopäyo gåhéta iti tasya sudhétvam | tvad-apekñyakäritaiväsmäkam anartha-hetur iti ||3||

Verses 4-6

A}a XaUra MaheZvaSaa >aqMaaJauRNaSaMaa YauiDa ) YauYauDaaNaae ivra$=ê d]uPadê MaharQa" ))4)) Da*íke-Tauêeik-TaaNa" k-aiXaraJaê vqYaRvaNa(

PauåiJaTku-iNTa>aaeJaê XaEBYaê NarPau&Gav" ))5)) YauDaaMaNYauê iv§-aNTa otaMaaEJaaê vqYaRvaNa( SaaE>ad]ae d]aEPadeYaaê SavR Wv MaharQaa" ))6))

atra çürä maheñväsä bhémärjunasamä yudhi |

yuyudhäno viräöaç ca drupadaç ca mahärathaù ||4|| dhåñöaketuç cekitänaù käçiräjaç ca véryavän |

purujit kuntibhojaç ca çaibyaç ca narapuàgavaù ||5|| yudhämanyuç ca vikränta uttamaujäç ca véryavän |

saubhadro draupadeyäç ca sarva eva mahärathäù ||6||

Çrédhara: atrety ädi | atra asyäà camväm | iñavo bäëä asyas te kñipyante ebhir iti iñäsäù dhanüàñi | mahänta iñväso yeñäà te maheñväsäù | bhémärjunau tävad aträtiprasiddhau yoddhärau | täbhyäà samäù çüräù çauryeëa kñätra-dharmeëopetäù santi | tän eva nämabhir nirdiçati yuyudhänaù sätyakiù | kià ca dhåñöaketur iti | vikränto yudhämanyur nämaikaù | saubhadro’bhimanyur draupadeyäù draupadyäà païcabhyo yudhiñöhirädibhyo jätäù puträù prativindhyädayaù païca | mahärathädénäà lakñaëam –

eko daça sahasräëi yodhayed yas tu dhanvinäm | çastra-çästra-pravéëaç ca mahärtha iti småtaù || amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù | caikena yo yudhyet tan-nyüno’rdha-rathaù småtaù || iti ||4-6|| Viçvanätha: atra camväm | mahäntaù çatrubhiç chettum açakyä iñväsä dhanüàñi yeñäà te | yuyudhänaù sätyakiù | saubhadro’bhimanyuù | draupadeyä yudhiñöhirädibhyaù païcabhyo jätäù prativindhyädayaù | mahärathädénäà lakñaëam – eko daça sahasräëi yodhayed yas tu dhanvinäm | çastra-çästra-pravéëaç ca mahärtha iti småtaù || amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù | caikena yo yudhyet tan-nyüno’rdha-rathaù småtaù || iti ||4-6|| Çrédhara: nanv ekena dhåñöadyumnenädhiñöhitälpikä senäsmadéyenaikenaiva sujeyä syäd atas tvaà mä träsér iti cet taträha atreti | atra camväà mahäntaù çatrubhiç chettum açakyä iñväsäç cäpä yeñäà te | yuddha-kauçalam äçaìkyäha bhémeti | yuyudhänaù sätyakiù | mahäratha iti yuyudhänédänäà trayäëäm | nara-puìgava iti purujid-ädénäà trayäëäm | yudyeti vikränta iti yudhämanyoù | véryavän ity uttamaujasaç ceti viçeñaëam | saubhadro’bhimanyuù | draupadeyä yudhiñöhirädibhyaù païcabhyaù kramäd draupadyäà jätäù prativindhya-çrutasena-çrutakérti-çatänéka-çrutakarmäkhyäù païca-puträù | ca-çabdäd anye ca ghaöotkacädayaù | päëòaväs tv atikhyätatvät na gaëitäù | ye ete saptadaça gaëitäù, ye cänye tat-pakñéyäs te sarve mahärathä eva | atirathasyäpy upalakñaëam etat | tal-lakñaëaà coktam – eko daça sahasräëi yodhayed yas tu dhanvinäm | çastra-çästra-pravéëaç ca mahärtha iti småtaù || amitän yodhayed yas tu samprokto’tirathas tu saù | caikena yo yudhyet tan-nyüno’rdha-rathaù småtaù || iti ||4-6||

Verse 7

ASMaak&- Tau iviXaía Yae TaaNa( iNabaeDa iÜJaaetaMa ) NaaYak-a MaMa SaENYaSYa Sa&jaQa| TaaNa( b]vqiMa Tae ))7))

asmäkaà tu viçiñöä ye tän nibodha dvijottama |

näyakä mama sainyasya saàjïärthaà tän bravémi te ||7|| Çrédhara: asmäkam iti | nibodha budhyasva | näyakä netäraù | saàjïärthaà samyag jïänärtham ||7|| Viçvanätha: nibodha budhyasva | saàjïärthaà samyag jïänärtham ||7||

Baladeva: tarhi kià päëòava-sainyäd bhéto’séty äcärya-bhävaà sambhävyäntarjätäm api bhétim äcchädayan dhärñöyenäha – asmäkam iti | asmäkaà sarveñäà madhye ye viçiñöäù paramotkåñöä budhyädi-bala-çälino näyakä netäraù | tän saàjïärthaà samyak jïänärthaà bravéméti | päëòava-premëä tvaà cen no yotsyase, tadäpi bhéñmädibhir mad-vijayaù setsyaty eveti tat kopotpädanärthaà dyotyam ||7||

Verses 8-9

>avaNa( >aqZMaê k-<aRê k*-Paê SaiMaiTa&JaYa" ) AìTQaaMaa ivk-<aRê SaaEMaditaJaRYad]Qa" ))8)) ANYae c bhv" XaUra MadQaeR TYa¢-JaqivTaa" ) NaaNaaXañPa[hr<aa" SaveR YauÖivXaarda" ))9))

bhavän bhéñmaç ca karëaç ca kåpaç ca samitiàjayaù | açvatthämä vikarëaç ca saumadattir jayadrathaù ||8||

anye ca bahavaù çürä madarthe tyaktajévitäù | nänäçastrapraharaëäù sarve yuddhaviçäradäù ||9||

Çrédhara: tän eñäha bhavän iti dväbhyäm | bhavän droëaù | samitià saàgrämaà jayatéti tathä | saumadattiù somadattasya putro bhüriçraväù | anye ceti mad-arthe mat-prayojanärthaà jévitaà tyaktum adhyavasitä ity arthaù | nänä anekäni çasträni praharaëa-sädhanäni yeñäà te | yuddhe viçäradä nipuëä ity arthaù ||8-9|| Viçvanätha: saumadattir bhüriçraväù | tyakta-jévitä iti jévita-tyägenäpi yadi mad-upakäraù syät tadä tad api kartuà pravåttä ity arthaù | vastutas tu mayaivaite nihatäù pürvam eva nimitta-mätraà bhava savyasäcin iti bhagavad-ukter duryodhana-sarasvaté satyam eväha sma || 8-9|| Baladeva: bhavän iti | bhavän droëaù | vikarëo mad-bhrätä kaniñöhaù | saumadattir bhüriçraväù | samitiïjayaù saàgräma-vijayéti droëädénäà saptänäà viçeñaëam | nanv etävanta eva mat-sainye viçiñöäù kintv asaìkhyeyäù santéty äha anye ceti | bahavo jayadratha-kåtavarma-çalya-prabhåtayaù | tyaktety-ädi karmaëi niñöhä jévitäni tyaktuà kåta-niçcayä ity arthaù | itthaà ca teñäà sarveñäà mayi snehätirekät çauryätirekäd yuddha-päëòityäc ca mad-vijayaù siddhyed eveti dyotyate ||8-9||

Verse 10

APaYaaRá& TadSMaak&- bl&/ >aqZMaai>ari+aTaMa( ) PaYaaRá& iTvdMaeTaeza& bl&/ >aqMaai>ari+aTaMa( ))10))

aparyäptaà tad asmäkaà balaà bhéñmäbhirakñitam | paryäptaà tv idam eteñäà balaà bhémäbhirakñitam ||10||

Çrédhara: tataù kià? ata äha – aparyäptam ity ädi | tat tathäbhütaiù vérair yuktam api bhéñmeëäbhirakñitam api asmäkaà balaà sainyaà aparyäptaà taiù saha yoddhuà asamarthaà bhäti | idam eteñäà päëòavänäà balaà bhémäbhirakñitam sat paryäptaà samarthaà bhäti | bhéñmasyobhaya-pakñapätitvät asmad-balaà päëòava-sainyà pratyasamartham | bhémasyika-pakñapätitvät päëòavänäà balaà samartham ||10|| Viçvanätha: aparyäptam aparipürëam | päëòavaiù saha yoddhuà akñamam ity arthaù | bhéñmeëätisükñma-buddhinä çastra-çästra-pravéëenäbhito rakñitam api bhéñmasyobhaya-pakñapätitvät | eteñäà päëòavänäà tu bhémena sthüla-buddhinä çastra-çästränabhijïo’pi rakñitam paryäptaà paripürëam | asmäbhiù saha yuddhe pravéëam ity arthaù ||10|| Baladeva: nanv ubhayoù sainyayos taulyät tavaiva vijayaù katham ity äçaìkya sva-sainyädhikyam äha aparyäptam iti | aparyäptam aparimitam asmäkaà balam | taträpi bhéñmeëa mahä-buddhimatätirathenäbhirakñitam | eteñäà päëòavänäà balaà tu paryäptaà parimitam | taträpi bhémena tuccha-buddhinärdharathenäbhirakñitam | ataù siddha-vijayo’ham ||10||

Verse 11

AYaNaezu c SaveRzu YaQaa>aaGaMaviSQaTaa" ) >aqZMaMaevai>ar+aNTau >avNTa" SavR Wv ih ))11))

ayaneñu ca sarveñu yathäbhägam avasthitäù |

bhéñmam eväbhirakñantu bhavantaù sarva eva hi ||11||

Viçvanätha: tasmäd yuñmäbhiù sävadhänair bhavituvyam ity äha ayaneñu vyüha-praveça-märgeñu yathä-bhägaà vibhaktäù sväà sväà raëa-bhümim aparityajyaivävasthitä bhavanto bhéñmam eväbhitas tathä rakñantu yathänyair yudhyamäno’yaà påñöhataù kaiçcin na hanyate | bhéñma-balenaiväsmäkaà jévitam iti bhävaù ||11|| Baladeva: athaivaà mad-ukti-bhävaà vijïäyäcäryaç ced udäséta tadä mat-kärya-kñatir iti vibhävya tasmin sva-kärya-bhäram arpayann äha ayaneñv iti | ayaneñu sainya-praveça-vartmasu yathäbhägaà vibhaktäà sväà sväà yuddha-bhümim aparityajyävasthitä bhavanto bhavad-ädayo bhéñmame eväbhito rakñantu yuddhäbhiniveçät pärçvataù påñöhataç cäpaçyantaà taà yathänyo na vihanyät tathä kurvantv ity arthaù | senäpatau bhéñme nirbodhe mad-vijaya-siddhir iti bhävaù |

ayam äçayaù – bhéñmo’smäkaà pityämahaù | bhaväàs tu guruù | tau yuväm asmad ekänta-hitaiñiëau viditau | yävakña-sadasi mad-anyäyaà vidantäv api draupadyä nyäyaà påñöau nävocatäà mayä tu päëòaveñu pratétaà snehäbhäsaà tyäjayituà tathä niveditam iti ||11||

Verse 12

TaSYa Sa&JaNaYaNa( hz| ku-åv*Ö" iPaTaaMah" )

iSa&hNaad& ivNaÛaeÀE" Xa«& dDMaaE Pa[TaaPavaNa( ))12))

tasya saàjanayan harñaà kuru-våddhaù pitämahaù | siàha-nädaà vinadyoccaiù çaìkhaà dadhmau pratäpavän ||12||

Çrédhara: tad evaà bahu-mäna-yuktaà räja-väkyaà çrutvä bhéñmaù kià kåtavän | tad äha tasyety ädi | tasya räjïo harñaà kurvan pitämaho bhéñma uccair mahäntaà siàha-nädaà vinadya kåtvä çaìkhaà dadhmau väditavän ||12|| Viçvanätha: tataç ca sva-saàmäna-çravaëa-janita-harñas tasya duryodhanasya bhava-vidhvaàsanena harñaà saïanayituà kuru-våddho bhéñmaù siàha-nädam iti upamäne karmaëi ceti ëamul siàha iva vinadyety arthaù ||12|| Baladeva: evaà duryodhana-kåtäà sva-stutim avadhärya sa-harño bhéñmas tad-antar-jätäà bhétim utsädayituà çaìkhaà dadhmäv ity äha | siàha-nädam ity upamäne karmaëi ceti päëini-süträt ëamul | cät kartary upamäne ity arthaù | siàha iva vinadyety arthaù | mukhataù kiïcid anuktvä çaìkha-näda-mätra-karaëena jaya-paräjayau khalv éçvarädhénau tvad-arthe kñatra-dharmeëa dehaà tyakñyäméti vyajyate ||12||

Verse 13

TaTa" Xa«aê >aeYaRê Pa<avaNak-GaaeMau%a" ) SahSaEva>YahNYaNTa Sa XaBdSTauMaul/ae_>avTa( ))13))

tataù çaìkhäç ca bheryaç ca paëavänakagomukhäù |

sahasaiväbhyahanyanta sa çabdas tumulo 'bhavat ||13|| Çrédhara: tad evaà senäpateù bhéñmasya yuddhotsavam älokya sarvato yuddhotsavaù pravåtta iy äha tata ity ädinä | paëavä märdaläù | änakäù gomukhäç ca vädya-viçeñäù | sahasä tat-kñaëam eväbhyahanyanta väditäù | sa ca çaìkhädi-çabdas tumulo mahän abhüt ||13||

Viçvanätha: tataç cobhayatraiva yuddhotsähaù pravåtta ity äha tata iti | paëavä märdaläù | änakäù paöahäù | gomukhä vädya-viçeñäù ||13|| Baladeva: tata iti | senäpatau bhéñme pravåtte tat-sainye sahasä tat-kñaëam eva çaìkhädayo’bhyahanyanta väditäù | karma-kartari prayogaù | paëavädayas trayo väditra-bhedäù | sa çabdas tumula ekäkäratayä mahän äsét ||13||

Verses 14

TaTa" ìeTaEhRYaEYauR¢e- MahiTa SYaNdNae iSQaTaaE ) MaaDav" Paa<@vêEv idVYaaE Xa«aE Pa[dDMaTau" ))14))

tataù çvetair hayair yukte mahati syandane sthitau |

mädhavaù päëòavaç caiva divyau çaìkhau pradadhmatuù ||14|| Çrédhara: tataù päëòava-sainye pravåttaà yuddhotsäham äha tata ity ädibhiù païcabhiù | tataù kaurava-sainya-vädya-kolähalänantaraà mahati syandane rathe sthitau santau çré-kåñëärjunau divyau çaìkhau prakarñeëa dadhmatur vädayämäsatuù | ||12|| Viçvanätha: Nothing ||14|| Baladeva: atha päëòava-sainye pravåttaà yuddhosavam äha tata iti | anyeñäm api ratha-sthitatve saty api kåñëärjunayoù ratha-sthitatvoktis tad-rathasyägni-dattatvaà trailokya-vijetåtvaà mahä-prabhavatvaà ca vyajyate ||14||

Verses 15-18

PaaÄJaNYa& ôzqke-Xaae devdta& DaNa&JaYa" ) PaaE<@]& dDMaaE MahaXa«& >aqMak-MaaR v*k-aedr" ))15))

ANaNTaivJaYa& raJaa ku-NTaqPau}aae YauiDaiïr" ) Naku-l/" Sahdevê SaugaaezMai<aPauZPak-aE ))16)) k-aXYaê ParMaeZvaSa" iXa%<@q c MaharQa" ) Da*íÛuMNaae ivra$=ê SaaTYaik-êaParaiJaTa" ))17))

d]uPadae d]aEPadeYaaê SavRXa" Pa*iQavqPaTae ) SaaE>ad]ê Mahabahu" Xa«aNa( dDMau" Pa*Qak( Pa*Qak( ))18))

päïcajanyaà håñékeço devadattaà dhanaàjayaù |

pauëòraà dadhmau mahäçaìkhaà bhémakarmä våkodaraù ||15||

anantavijayaà räjä kuntéputro yudhiñöhiraù | nakulaù sahadevaç ca sughoñamaëipuñpakau ||16|| käçyaç ca parameñväsaù çikhaëòé ca mahärathaù | dhåñöadyumno viräöaç ca sätyakiç cäparäjitaù ||17||

drupado draupadeyäç ca sarvaçaù påthivépate | saubhadraç ca mahäbähuù çaìkhän dadhmuù påthak påthak ||18||

Çrédhara: tad eva vibhägena darçayann äha päïcajanyam iti | päïcajanyädéni nämäni çré-kåñëädi-çaìkhänäm | bhémaù ghoraà karma yasya saù | våkavat udaraà yasya sa våkodaro mahä-çaìkhaà pauëòraà dadhmäv iti | ananteti | nakulaù sughoñaà näma çaìkhaà dadhmau | sahadevo maëipuñpakaà näma | käçyaç ceti | käçyaù käçiräjaù | kathambhütaù | paramaù çreñöhaù iñväso dhanur yasya saù | drupada iti | he påthivépate dhåtaräñöra ||15-18|| Viçvanätha: päïcajanyädayaù çaìkhädénäà nämäni | aparäjitaù kenäpi paräjetum açakyatvät | athavä cäpena dhanuñä räjitaù pradéptaù ||15-18|| Baladeva: päïcajanyam ity ädi päïcajanyädayaù kåñëädi-çaìkhänäm ähvayäù | atra håñékeça-çabdena parameçvara-sahäyitvam | päïcajanyädi-çabdaiù prasiddhähvayäneka-divya-çaìkhavattvam | räjä bhémakarmä dhanaïjaya ity ebhir yudhiñöhirädénäà räja-süya-yäjitva-hiòimbädi-nihantåtva-digvijayähåtänanta-dhanatväni ca vyajya päëòava-senä-sütkarñaù sücyate | para-senäsu tad-abhäväd apakarñaç ca | käçya iti | käçyaù käçiräjaù | parameñväsaù mahä-dhurdharaù | cäparäjito dhanuñä déptaù | drupada iti | påthivépate he dhåtaräñöreti tava durmantraëodayaù kula-kñaya-lakñaëo’ narthaù samäsata iti sücyate ||15-18||

Verse 19

Sa gaaezae DaaTaRraí\a<aa& ôdYaaiNa VYadarYaTa( ) Na>aê Pa*iQavq& cEv TauMaul/ae VYaNauNaadYaNa( ))19))

sa ghoño dhärtaräñöräëäà hådayäni vyadärayat |

nabhaç ca påthivéà caiva tumulo vyanunädayan ||19||

Çrédhara – sa ca çaìkhänäà nädas tvadéyänäà mahäbhayaà janayämäsety äha sa ghoña ity ädi | dhärtaräñöräëäà tvadéyänäà håëòayäëi vyadärayat vidäritavän | kià kurvan | nabhaç ca påthivéà caiva tumulo’bhyanunädayan pratidhvanibhir apüryan ||19|| Viçvanätha – Nothing. Baladeva – sa iti | päëòavaiù kåtaù çaìkha-nädo dhärtaräñöräëäà bhéñmädénäà sarveñäà håëòayäëi vyadärayat | tad-vidäraëa-tulyäà péòäm ajanayad ity arthaù |

tumulo’titévraù abhyanunädayan pratidhvanibhiù pûryann ity arthaù | dhärtaräñöraiù kåtas tu çaìkhädinädas tumulo’pi teñäà kiïcid api kñobhaà näjanayat tathänukter iti bodhyam ||19||

Verses 20-23

AQa VYaviSQaTaaNa( d*îa DaaTaRraí\aNa( k-iPaßJa" ) Pa[v*tae XañSa&PaaTae DaNauåÛMYa Paa<@v" ))20))

atha vyavasthitän dåñövä dhärtaräñörän kapidhvajaù |

pravåtte çastrasaàpäte dhanur udyamya päëòavaù ||20|| Çrédhara – etasmin samaye çré-kåñëam arjuno vijïäpayämäsety äha atha ity ädibhiù caturbhiù çlokaiù | atheti athänantaraà vyavasthitän yuddhodyogena sthitän | kapidhvajo’rjunaù ||20|| Viçvanätha – Nothing. Baladeva – evaà dhärtaräñöräëäà yuddhe bhétià pradarçya päëòavänäà tu tatrotsäham äha atheti särdhakena | atha ripu-çaìkha-näda-kåtotsäha-bhaìgänantaraà vyavasthitän tad-bhaìga-virodhi-yuyutsayävasthitän dhärtaräñörän bhéñmädén kapidhvajo’rjuno yena çré-däçarather api mahänti käryäni purä sädhitäni tena mahävéreëa dhvajam adhitiñïhitä hanumatänugåhéto bhaya-gandha-çünya ity arthaù | he mahépate pravåtte pravartamäne | håñékeçam iti håñékeçaà sarvendriya-pravartakaà kåñëaà tad idaà väkyam uväceti | sarveçvaro harir yeñäà niyojyas teñäà tad ekänta-bhaktänäà päëòavänäà vijaye sandeha-gandho’pi neti bhävaù ||20||

Verses 21-23

ôzqke-Xa& Tada vaKYaiMadMaah MahqPaTae ) SaeNaYaaeå>aYaaeMaRDYae rQa& SQaaPaYa Mae_CYauTa ))21)) YaavdeTaaNa( iNarq+ae_h& YaaeÖuk-aMaaNa( AviSQaTaaNa( ) kE-MaRYaa Sah YaaeÖVYaMaiSMaNa( r<aSaMauÛMae ))22)) YaaeTSYaMaaNaaNa( Ave+ae_h& Ya WTae_}a SaMaaGaTaa" ) DaaTaRraí\SYa dubuRÖeYauRÖe iPa[Yaick-IzRv" ))23))

håñékeçaà tadä väkyam idam äha mahépate |

senayor ubhayor madhye rathaà sthäpaya me 'cyuta ||21|| yävad etän nirékñe 'haà yoddhukämän avasthitän |

kair mayä saha yoddhavyam asmin raëasamudyame ||22|| yotsyamänän avekñe 'haà ya ete 'tra samägatäù |

dhärtaräñörasya durbuddher yuddhe priyacikérñavaù ||23|| Çrédhara – tad eva väkyam äha senayor ubhayor ity ädi | yävad etän iti | nanu tvaà yoddhä na tu yuddha-prekñakas taträha kair mayety ädi | kaiù saha mayä yoddhavyam | yotsyamänän iti dhärtaräñörasya duryodhanasya priyaà kartum icchanto ye iha samägatäù tän ahaà drakñyämi yävat | tävad ubhayoù senayor madhye me rathaà sthäpayety anvayaù ||21-23|| Viçvanätha – Nothing. Baladeva –arjuna-väkyam äha senayor iti | he acyutedi svabhäva-siddhäd bhakta-vätsalyät päramaiçvaryäc ca na cyavase smeti tena tena ca niyantirto bhaktasya me väkyât tatra rathaà sthitaà kuru nirbhaya tatra ratha-sthäpane phalam äha yävad iti | yoddhu-kämän na tu sahäsmäbhiù sandhià cikérñün | avasthitän na tu bhétyä pracalitän | nanu tvaà yoddhä, na tu yuddha-prekñakas tatas tad-darçanena kim iti cet taträha kair iti | asmin bandhünäm eva mitho raëodyoge kair bandhubhiù saha mama yuddhaà bhävéty etaj-jïänäyaivaa madhye ratha-sthäpanam iti | nanu bandhutväd eet sandhim eva vidhätsyantéti cet taträha yotsyamänän iti na tu sandhià vidhäsyataù | avekñe pratyemi | durbuddheù kudhiyaù svajévanopäyänabhijïasya yuddhe na tu durbuddhy-apanayane | ato mad-yuddha-pratiyogi-nirékñaëaà yuktam iti ||21-23||

Verses 24-25

WvMau¢-ae ôzqke-Xaae Gau@ake-XaeNa >aarTa ) SaeNaYaaeå>aYaaeMaRDYae SQaaPaiYaTva rQaaetaMaMa( ))24)) >aqZMad]ae<aPa[Mau%Ta" SaveRza& c Mahqi+aTaaMa( )

ovac PaaQaR PaXYaETaaNa( SaMaveTaaNa( ku-æNa( wiTa ))25))

evam ukto håñékeço guòäkeçena bhärata | senayor ubhayor madhye sthäpayitvä rathottamam ||24|| bhéñma-droëa-pramukhataù sarveñäà ca mahékñitäm |

uväca pärtha paçyaitän samavetän kurün iti ||25|| Çrédhara: tataù kià våttam | ity apekñäyäà saïjaya uväca evam ukta ity ädi | uòäkä nidrä tasya éçena jita-nidreëa arjunena evam uktaù san | he bhärata, he dhåtaräñöra senayor madhye rathänäm uttamaà rathaà håñékeçaù sthäpitavän | bhéñma-droëa iti

mahékñitäà räjïäà ca pramukhataù sammukhe rathaà sthäpayitvä | he pärtha etän kurün paçyeti çré-bhagavän uväca ||24-25|| Viçvanätha: håñékeçaù sarvendriya-niyantäpy evam ukto’rjunenädiñöaù | arjuna-väg-indriya-mätreëäpi niyamyo’bhüd ity aho prea-vaçyatvaà bhagavata iti bhävaù | guòäkeçena guòä yathä mädhurya-mätra-prakäçakäs tat tathä svéya-sneha-rasäsväda-prakäçakä akeçä viñëu-brahma-çivä yasya tena akäro viñëuù ko brahmä éço mahä-devaù | yatra sarvävatäri-cüòämaëéndraù svayaà bhagavän çré-kåñëa eva premädhénaù sann äjïänuvarté babhüva | tatra guëävatäratvät tad-aàçäù viñëu-brahma-rudräù katham aiçvaryaà prakäçayantu | kintu svakartåkaà sneha-rasaà prakäçyaiva svaà svaà kåtärthaà manyanta ity arthaù | yad uktaà çré-bhagavatä para-vyoma-näthenäpi dvijätmamajä me yuvayor didåkñuëä iti | yad vä, guòäko nidrä tasyä éçena jita-nidrenety arthaù | aträpi vyäkhyäyäà säkñän mäyäyä api niyantä yaù çré-kåñëaù sa cäpi yena premëä vijitya vaçékåtas tenärjunena mäyä-våttir nidrä varäké jiteti kià citram iti bhävaù | bhéñma-droëayoù pramukhataù pramukhe sammukhe sarveñäà mahékñitäà räjïäà ca | pramukhataù iti samäsa-praviñöe’pi pramukhataù-çabda äkåñyate ||24-25|| Baladeva: tataù kià våttam ity apekñäyäà saïjayaù präha evam iti | guòäkä nidrä tasyä éçaù sva-sakha-çré-bhagavad-guëa-lävaëya-småti-niveçena vijita-nidras tat-parama-bhaktas tenärjunenaivam uktaù pravartito håñékeças tac-citta-våtty-abhijïo bhagavän senayor madhye bhéñma-droëayoù sarveñäà ca mahékñitäà bhü-bhujäà ca pramukhataù sammukhe rathottamaà agnidattaà rathaà sthäpayitvoväca he pärtha samavetän etän kurün paçyeti | pärtha-håñékeça-çabdäbhyäm idaà sücyate matipitå-svaså-putratvät tvat-särathyam ahaà kariñyämy eva tvaà tv adhunaiva yuyutsäà tyakñyaséti kià çatru-sainya-vékñaëeneti sopahäso bhävaù ||24-25||

Verse 26

Ta}aaPaXYaiTSQaTaaNa( PaaQaR" iPaTa›Na( AQa iPaTaaMahaNa( ) AacaYaaRNa( MaaTaul/aNa( >a]aTa›Na( Pau}aaNa( PaaE}aaNa( Sa%q&STaQaa ))26))

taträpaçyat sthitän pärthaù pitèn atha pitämahän |

äcäryän mätulän bhrätèn puträn pauträn sakhéàs tathä || çvaçurän suhådaç caiva senayor ubhayor api ||26||

Çrédhara: tataù kià pravåttam ity äha tatrety ädi | pitèn pitåvyän ity arthaù | puträn pauträn iti duryodhanädénäà ye puträù pauträç ca tän ity arthaù | sakhén miträëi | suhådaù kåtopakäräàç ca apaçyat | Viçvanätha: duryodhanädénäà ye puträù pauträç ca tän |

Baladeva: evaà bhagavatokto’rjunaù para-senäm apaçyad ity äha tatreti särdhakena | tatra para-senäyäà pitèn pitåvyän bhüriçravaù-prabhåtén, pitämahän bhéñma-somadattädén, äcäryän droëa-kåpädén, mätulän çalya-çakuny-ädén, bhrätèn duryodhanädén, puträn lakñmaëädén, pauträn naptèn, lakñmaëädi-puträn, sakhén vayasyän drauëi-saindhavädén, suhådaù kåtavarma-bhagadattädén | evaà sva-sainye’py upalakñaëéyam | ubhayor api senayor avasthitän tän sarvän samékñyety anvayät ||26||

Verse 27

TaaNa( SaMaq+Ya Sa k-aENTaeYa" SavaRNa( bNDaUNa( AviSQaTaaNa( ) k*-PaYaa ParYaaivíae ivzqdà( wdMab]vqTa( ))27))

tän samékñya sa kaunteyaù sarvän bandhün avasthitän |

kåpayä parayäviñöo viñédann idam abravét ||27|| Çrédhara: tataù kià kåtavän ity äha tän iti | senayor ubhayor evaà samékñya kåpayä mahatyä äviñöaù viñaëëaù san idam arjuno’bravét | ity uttarasya ardha-çlokasya väkyärthaù | äviñöo vyäptaù ||27|| Viçvanätha: Nothing. Baladeva: atha sarveçvaro dayäluù kåñëaù saparikarätmopadeçena viçvam uddidhérñur arjunaà çiñyaà kartuà tat-sva-dharme’pi yuddhe mä hiàsyät sarva-bhütäni iti çruty-arthäbhäsenädharmatäm äbhäsya taà saàmohaà kåtavän ity äha tän samékñyate kaunteya iti svéya-pitå-svaså-putratvoktyä tad-dharmo moha-çokau tadä tasya vyajyete | kåpayä kartryä ity ukteù | svabhäva-siddhasya kåpeti dyotsyate | ataù parayeti tad-viçeñaëam | aparayeti vä cchedaù sva-sainye pürvam api kåpästi para-sainye tv aparäpi säbhüd ity arthaù | viñédann anutäpaù vindan | atrokti-viñädayor aika-kälyädy-ukti-käle viñäda-käryäëy-açru-kampa-sanna-kaëöhädéni vyajyate ||27||

Verse 28-29

d*îeMa& SvJaNa& k*-Z<a YauYauTSau& SaMauPaiSQaTaMa( ) SaqdiNTa MaMa Gaa}aai<a Mau%& c PairXauZYaiTa ))28))

vePaQauê Xarqre Mae raeMahzRê JaaYaTae ) Gaa<@qv& ó&SaTae hSTaatvk( cEv PairdùTae ))29))

dåñövemän svajanän kåñëa yuyutsuà samupasthitam |

sédanti mama gäträëi mukhaà ca pariçuñyati ||28|| vepathuç ca çarére me romaharñaç ca jäyate |

gäëòévaà sraàsate hastät tvak caiva paridahyate ||29||

Çrédhara: kim abravéd ity apekñäyäm äha dåñövemän ity ädi yävad adhyäya-samäpti | he kåñëa yoddhum icchataù purataù samavasthitän svajanän bandhu-janän dåñövä madéyäni gäträëi karacaraëädéni sédanti viçéryante | kià ca vepahtuç cetyädi | vepathuù kampaù | romaharñaù romäïcaù | sraàsate nipatati | paridahyate sarvataù santapyate ||28-29|| Viçvanätha: dåñövety atra sthitasyety adhyähäryam ||28-29|| Baladeva: kaunteyaù çoka-vyäkulaà yad äha tad anuvadati dåñövemam iti | svajanaà sva-bandhu-vargaà jätäv eka-vacanaà sa-gotra-bändhava-jïäti-bandhu-sva-svajanäù samäù ity amaraù | dåñöväsavthitasya mama gäträëi kara-caraëädéni sédanti çéryante pariçuñyatéti çramädi-hetukäc choñäd atiçayitvam asya çoñasya vyajyate | vepathuù kampaù | romaharñaù pulakaù | gäëòéva-bhraàçenädhairyaà tvag-dähnea håd-vidäho darçitaù ||28-29||

Verse 30

Na c Xa¥-aeMYavSQaaTau& >a]MaTaqv c Mae MaNa" ) iNaiMataaiNa c PaXYaaiMa ivParqTaaiNa ke-Xav ))30))

na ca çaknomy avasthätuà bhramatéva ca me manaù |

nimittäni ca paçyämi viparétäni keçava ||30|| Çrédhara: api ca na çaknométy ädi | viparétäni nimittäni aniñöa-sücakäni çakunäni paçyämi ||30|| Viçvanätha: viparétäni nimittäni dhana-nimittako’yam atra me väsa itivan nimitta-çabdo’yaà prayojana-väcé | tataç ca yuddhe vijayino mama räjya-läbhät sukhaà na bhaviñyati, kintu tad-viparétam anutäpa-duùkham eva bhävéty arthaù ||30|| Baladeva: api ceti avasthätuà sthiro bhavituà mano bhramtéva ceti daurbalya-mürcchayor udayaù | nimittäni phaläny atra yuddhe viparétäni paçyämi | vijayino me räjya-präptir änando na bhaviñyati kintu tad-viparéto’nutäpa eva bhävéti | nimitta-çabdaù phala-väcé kasmai nimittäyätra vasasi ity ädau tathä pratéteù ||30||

Verse 31

Na c é[eYaae_NauPaXYaaiMa hTva SvJaNaMaahve ) Na k-a¿e ivJaYa& k*-Z<a Na c raJYa& Sau%aiNa c ))31))

na ca çreyo 'nupaçyämi hatvä svajanam ähave | na käìkñe vijayaà kåñëa na ca räjyaà sukhäni ca ||31||

Çrédhara: kià ca na cety ädi | ähave yuddhe svajanaà hatvä çreyaù phalaà na paçyämi | vijayädikaà phalaà kià na paçyaséti cet taträha na käìkña iti ||31|| Viçvanätha: çreyo na paçyäméti dväv imau puruñau loke sürya-maëòala-bhedinau | parivräò yoga-yuktaç ca raëe cäbhimukhe hataù || ity ädinä hatasyaiva çreyo-vidhänät | hantus tu na kim ap sukåtam | nana dåñöaà phalaà yaço räjyaà vartate yuddhasyety ata äha na käìkña iti ||31|| Baladeva: evaà tattva-jïäna-pratikülaà çokam uktvä tat-pratiküläà viparéta-buddhim äha na ceti | ähave svajanaà hatvä çreyo naiva paçyäméti | dväv imau puruñau loke sürya-maëòala-bhedinau | parivräò yoga-yuktaç ca raëe cäbhimukhe hataù || ity ädinä hatasya çreyaù-smaraëät hantur me na kiïcic chreyaù | asvajanam iti vä cchedaù asvajana-vadhe’pi çreyaso’bhävät svajana-vadhe punaù kutastaräà tad ity arthaù | nanu yaço-räjya-läbho dåñöaà phalam astéti cet taträha na käìkña iti | räjyädi-spåhä-virahäd upäye vijaye mama pravåttir na yuktä, randhane yathä bhojanechä-virahiëaù | tasmäd araëya-nivasanam eväsmäkaà çläghya-jévanatvaà bhävéti ||31||

Verses 32-35

ik&- Naae raJYaeNa GaaeivNd ik&- >aaeGaEJasivTaeNa va ) YaezaMaQaeR k-ai¿Ta& Naae raJYa& >aaeGaa" Sau%aiNa c ))32))

Ta wMae_viSQaTaa YauÖe Pa[a<aa&STYa¤-a DaNaaiNa c ) AacaYaaR" iPaTar" Pau}aaSTaQaEv c iPaTaaMaha" ))33)) MaaTaul/a" ìXaura" PaaE}aa" XYaal/a" Sa&biNDaNaSTaQaa ) WTaaNa( Na hNTauiMaC^aiMa ganTaae_iPa MaDauSaUdNa ))34)) AiPa }aEl/aeKYaraJYaSYa heTaae" ik&- Nau Mahqk*-Tae )

iNahTYa DaaTaRraí\aNa( Na" k-a Pa[qiTa" SYaaÂNaadRNa ))35)))

kià no räjyena govinda kià bhogair jévitena vä | yeñäm arthe käìkñitaà no räjyaà bhogäù sukhäni ca ||32||

ta ime 'vasthitä yuddhe präëäàs tyaktvä dhanäni ca | äcäryäù pitaraù puträs tathaiva ca pitämahäù ||33||

mätuläù çvaçuräù pauträù çyäläù saàbandhinas tathä | etän na hantum icchämi ghnato 'pi madhusüdana ||34||

api trailokyaräjyasya hetoù kià nu mahékåte | nihatya dhärtaräñörän naù kä prétiù syäj janärdana ||35|||

Çrédhara: etad eva prapaïcayati kià no räjyena ity ädi särdha-dvayena | ta ime iti | yad-artham asmäkaà räjyädikam apekñitam te ete präëa-dhanäni tyaktvä tyägam aìgékåtya yuddhärtham avasthitäù | ataù kim asmäkaà räjyädibhiù kåtyam ity arthaù | nanu yadi kåpayä tvam etän na haàsi tarhi tväm ete räjya-lobhena haniñyanty eva | atas tvam evaitän hatvä räjyaà bhuìkñveti | taträha etän ity ädi särdhena | ghnato’pi asmän märayato’pi etän | apéti | trailokya-räjyasyäpi hetoù tat-präpty-artham api hantuà necchämi | kià punar mahémätra-präptaya ity arthaù ||32-35|| Viçvanätha: Nothing. Baladeva: govindeti | gäù sarvendriya-våttéù vindaséti tvam eva me manogataà pratéhéty arthaù | räjyädy-anäkäìkñäyäà hetum äha yeñäm iti | präëän präëäçäà dhanäni9 dhanäçäm iti laksaëayä bodhyam | sva-präëa-vyaye’pi sva-bandhu-sukhärthä räjya-spåhä syät teñäm apy atra näça-präpter apärthaiva yuddhe pravåttir iti bhävaù | nanu tvaà cet käruëikas etän na hanyäs tarhi te sva-räjyaà niñkaëöakaà kartuà tväm eva hanyur iti cet taträh etän iti | mäà ghnato’pi hiàsato’py etän hantum ahaà necchämi | trailokya-räjyasya präptaye’pi kià punar bhü-mätrasya | nanv anvayän hitvä dhåtaräñöra-puträ eva hantavyä, bahu-duùkha-dätèëäà teñäà ghäte sukha-sambhaväd iti cet taträha nihatyeti | dhärtaräñörän duryodhanädén nihatya sthitänäà naù päëòävänäà kä prétiù prasannatä syän na käpéti acira-sukhäbhäsa-spåhayä ciratara-naraka-hetu-bhräåho na yogya iti bhävaù | he janärdaneti yady ete hantavyäs tarhi bhübhäräpahäré tvam eva tän hahi pareçasya te päpa-gandha-sambandho na bhaved iti vyajyate ||32-35||

Verse 36

PaaPaMaevaé[YaedSMaaNa( hTvETaaNa( AaTaTaaiYaNa" ) TaSMaaNa( NaahaR vYa& hNTau& DaaTaRraí\aNa( SvbaNDavaNa( ) SvJaNa& ih k-Qa& hTva Saui%Na" SYaaMa MaaDav ))36))

päpam eväçrayed asmän hatvaitän ätatäyinaù |

tasmän närhä vayaà hantuà dhärtaräñörän svabändhavän | svajanaà hi kathaà hatvä sukhinaù syäma mädhava ||36||

Çrédhara: nanu ca agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù | kñetra-däräpahäré ca ñaò ete hy ätatäyinaù || iti smaraëäd agni-dähädibhiù ñaòbhir hetubhir ete tävad

ätatäyinaù ätatäyinäà ca vadho yukta eva | ätatäyinam äyäntaà hanyäd evävicärayan | nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana || iti vacanät | taträha päpam evety ädi-särdhena | ätatäyinam äyäntam ity ädikam artha-çästram | tac ca dharma-çästrät durbalam | yathoktaà yäjïavalkyena småtyor virodhe nyäyas tu balavän vyavahärataù | artha-çästrät tu balavän dharma-çästram iti sthitiù || iti | tasmäd ätatäyinäm apy eteñäm äcäryädénäà vadhe’smäkaà päpam eva bhavet | anyäyyatväd adharmatväc caitad vadhasya amutra ceha vä na sukhaà syäd ity äha svajanam iti ||36|| Viçvanätha: nanu agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù | kñetra-däräpahäré ca ñaò ete hy ätatäyinaù || iti | ätatäyinam äyäntaà hanyäd evävicärayan | nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana || ity ädi-vacanäd eñäà vadha ucita eveti | taträha päpam iti | etän hatvä sthitän asmän | ätatäyinam äyäntam ity ädikam artha-çästraà dharma-çästrät durbalam | yad uktaà yäjïavalkyena artha-çästrät tu balavad dharma-çästram iti småtam || iti | tasmäd äcäryädénäà vadhe päpaà syäd eva | na caihikaà sukham api syäd ity äha svajanam iti ||36|| Baladeva: nanu agnido garadaç caiva çastra-päëir dhanäpahaù | kñetra-däräpahäré ca ñaò ete hy ätatäyinaù || ätatäyinam äyäntaà hanyäd evävicärayan | nätatäyi-vadhe doño hantur bhavati kaçcana || ity ukter eñäà ñaò-vidhyenätatäyinäà yukto vadha iti cet taträha päpam iti | etän hatvä sthitän asmän päpam eva bandhu-kñaya-hetukam äçrayet | ayaà bhävaù ätatäyinam äyäntam ity ädikam artha-çästraà mä hiàsyät sarva-bhütäni iti dharma-çästrät durbalam | artha-çästrät tu balavad dharma-çästram iti sthitiù || iti småteù | tasmäd durbalärtha-çästra-balena püjyänäà droëa-bhéñmädénäà vadhaù päpa-hetur eveti | na ca çreyo’nupaçyäméty ärabhyoktam upasaàharati tasmäd iti | päpa-sambhavät | daihika-sukhasyäpy abhäväc cety arthaù | na hi gurubhir bandhu-janaiç ca vinäsmäkaà räjya-bhogaù sukhäyäpi tu anutäpäyaiva sampatsyate | he mädhaveti çrépatis tvam açréke yuddhe kathaà pravartayasiéti bhävaù ||36||

Verse 37

YaÛPYaeTae Na PaXYaiNTa l/ae>aaePahTaceTaSa" ) ku-l/+aYak*-Ta& daez& iMa}ad]aehe c PaaTak-Ma( ))37)) k-Qa& Na jeYaMaSMaai>a" PaaPaadSMaaNa( iNaviTaRTauMa( ) ku-l/+aYak*-Ta& daez& Pa[PaXYaiÙJaRNaadRNa ))38))

yady apy ete na paçyanti lobhopahata-cetasaù |

kula-kñaya-kåtaà doñaà mitra-drohe ca pätakam ||37|| kathaà na jïeyam asmäbhiù päpäd asmän nivartitum | kulakñayakåtaà doñaà prapaçyadbhir janärdana ||38||

Çrédhara: nanu tavaiteñäm api bandhu-vadha-doñe samäne sati yathaivaite bandhu-vadha-doñam aìgékåtyäpi yuddhe pravartate | tathaiva bhavän api pravartatäà kim anena viñädenety ata äha yadyapéti dväbhyäm | räjya-lobhenopahataà bhrañöa-vivekaà ceto yeñäà te ete duryodhanädayo yadyapi doñaà na paçyanti, tathäpi asmäbhir doñaà prapaçyadbhir asmät päpät nivartituà kathaà na jïeyaà nivåttäv eva buddhiù kartavyety arthaù ||37-38|| Viçvanätha: nanv ete tarhi kathaà yuddhe vartante | taträha yadyapéti ||37-38|| Baladeva: nanu ähüto na nivarteta dyütäd api raëäd api viditaà kñatriyasyeti kñatra-dharma-smaraëät tair ähütänäà bhavatäà yuddhe pravåttir yukteti cet taträha yadyapéhi dväbhyäm | päpe pravåttau lobhas teñäà hetur asmäkaà tu lobha-virahän na tatra pravåttir iti | iñöa-sävadhänatä-jïänaà khalu pravartakam | iñöaà cäniñöän anubandhi-väcyam | yad uktam – phalato’pi ca yat karma nänärthenänubadhyate | kevala-préti-hetutvät tad-dharm iti kathyate || iti | tathä ca çyenenäbhicaran yajeta ity ädi çästrokte’pi çyenädäv iväniñöänubandhitväd yuddhe’smin naù pravåttir na yukteti | ähüta ity ädi çästraà tu kula-kñaya-doñaà vinä bhüta-viñayaà bhävi | he janärdaneti prägvat ||37-38||

Verse 39

ku-l/+aYae Pa[<aXYaiNTa ku-l/DaMaaR" SaNaaTaNaa" ) DaMaeR Naíe ku-l&/ k*-TòMaDaMaaeR_i>a>avTYauTa ))39))

kulakñaye praëaçyanti kuladharmäù sanätanäù |

dharme nañöe kulaà kåtsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||39|| Çrédhara: tam eva doñaà darçayati kula-kñaya ity ädi | sanätanäù parasparäpräptäù | uta api avaçiñöaà kåtsnam api kulam adharmo’bhibhavati vyäpnotéty arthaù ||39|| Viçvanätha: kula-kñaya iti sanätanäù kula-parasparä-präptatvena bahu-kälataù präptä ity arthaù ||39|| Baladeva: doñam eva prapaïcayati kula-kñaya iti | kula-dharmäù kulocitä agni-hoträdayo dharmäù sanätanäù kula-paraspara-präptäù praëaçyanti kartur vinäçät | utety apy arthe kåtsnam ity anena sambadhyate | dharme nañöe saty avaçiñöaà bälädi-kåtsnam api kulam adharmo’bhibhavati satéty arthaù ||39||

Verse 40

ADaMaaRi>a>avaTk*-Z<a Pa[duZYaiNTa ku-l/iñYa" ) ñqzu duíaSau vaZ<aeRYa JaaYaTae v<aRSa&k-r" ))40))

adharmäbhibhavät kåñëa praduñyanti kulastriyaù |

stréñu duñöäsu värñëeya jäyate varëa-saàkaraù ||40|| Çrédhara: tataç ca adharmäbhibhaväd ity ädi ||40|| Viçvanätha: praduñyantéti | adharma eva tä vyabhicäre pravartayatéti bhävaù ||40|| Baladeva: tataç cädharmäbhibhaväd iti | asmad-bhartåbhir dharmam ullaìghya yath¨akula-kñaya-lakñaëe päpe vartitaà, tathäsmäbhiù pätivratyam avajïäya duräcäre vartitavyam iti durbuddhi-hatäù kula-striyaù praduñyeyur ity arthaù ||40||

Verse 41

Sa&k-rae Nark-aYaEv ku-l/ganaNaa& ku-l/SYa c ) PaTaiNTa iPaTarae ùeza& lu/áiPa<@aedk-i§-Yaa" ))41))

saàkaro narakäyaiva kulaghnänäà kulasya ca |

patanti pitaro hy eñäà luptapiëòodakakriyäù ||41|| Çrédhara: evaà sati saìkara ity ädi | eñäà kula-ghnänäà pitaraù patanti | hi yasmät luptäù piëòodaka-kriyä yeñäà te tathä | Viçvanätha: Nothing. Baladeva: kulasya saìkaraù kula-ghnänäà narakäyaiveti yojanä | na kevalaà kula-ghnä eva narake patanti, kintu tat-pitaro’péty äha patantéti hir hetau | paëòädi dätèëäà puträdénäm abhäväd vilupta-piëòädi-kriyäÙ santas te narakäyaiva patanti ||41||

Verse 42

daezEreTaE" ku-l/ganaNaa& v<aRSa&k-rk-arkE-" ) oTSaaÛNTae JaaiTaDaMaaR" ku-l/DaMaaRê XaaìTaa" ))42))

doñair etaiù kulaghnänäà varëasaàkarakärakaiù |

utsädyante jätidharmäù kuladharmäç ca çäçvatäù ||42||

Çrédhara: ukta-doñam upasaàharati doñair iti dväbhyäà | utsädyante lupyante | jäti-dharmä varëa-dharmäù kula-dharmäç ceti ca-käräd äçrama-dharmädayo’pi gåhyante ||42|| Viçvanätha: doñair iti | utsädyante lupyante ||42|| Baladeva: ukta-doñam upasaàharati doñair iti dväbhyäà | utsädyante vilupyante | jäti-dharmäù kñatriyatvädi-nirbandhanäù | kula-dharmäs tv asädhäraëäù | ca-çabdäd äçrama-dharmä grähyäù ||42||

Verse 43

oTSaàku-l/DaMaaR<aa& MaNauZYaa<aa& JaNaadRNa ) Narke- iNaYaTa& vaSaae >avTaqTYaNauXaué[uMa ))43))

utsanna-kula-dharmäëäà manuñyäëäà janärdana |

narake niyataà väso bhavatéty anuçuçruma ||43|| Çrédhara: utsanneti | utsannäù kula-dharmä yeñäm iti utsanna-jäti-dharmänäm apy upalakñaëam | anuçuçruma çrutavanto vayam | präyaçcittam akurväëäù päpeñu niratä naräù | apaçät-täpinaù kañöän nirayän yänti däruëän || ity ädi vacanebhyaù ||43|| Viçvanätha: Nothing. Baladeva: utsanneti | jäti-dharmädénäà upalakñaëam etat | anuçuçruma çrutavanto vayaà guru-mukhät | präyaçcittam akurväëäù päpeñu niratä naräù | apaçät-täpinaù kañöän nirayän yänti däruëän || ity ädi väkyaiù ||43||

Verse 44

Ahae bTa MahTPaaPa& k-Tau| VYaviSaTaa vYaMa( ) Yad]aJYaSau%l/ae>aeNa hNTau& SvJaNaMauÛTaa" ))44))

aho bata mahat päpaà kartuà vyavasitä vayam |

yad räjyasukhalobhena hantuà svajanam udyatäù ||44|| Çrédhara: bandhu-vadhädhyavasäyena santy upamäne äha aho batetyädi | svajanaà hantum udyatä iti yat etan-mahat-päpaà kartum adhyavasäyaà kåtavanto vayam | aho bata mahat kañöam ity arthaù ||44|| Viçvanätha: Nothing.

Baladeva: bandhu-vadhädhyavasäyenäpi päpaà sambhävyänupapannäha aho iti | bateti sandehe ||44||

Verse 45

Yaid MaaMaPa[Taqk-arMaXañ& XañPaa<aYa" ) DaaTaRraí\a r<ae hNYauSTaNa( Mae +aeMaTar& >aveTa( ))45))

yadi mäm apratékäram açastraà çastra-päëayaù |

dhärtaräñörä raëe hanyus tan me kñemataraà bhavet ||45|| Çrédhara: evaà santaptaù san måtyum eväçaàsamäna äha yadi mäm ity ädi | apratékäraà tuñëém upaviñöaà mäà yadi haniñyanti tarhi tad-dhananaà mama kñemataram atyantaà hitaà bhavet päpäniñpatteù ||45|| Viçvanätha: Nothing. Baladeva: nanu tvayi bandhu-vadhäd vinivåtte’pi bhéñmädibhir yuddhotsukais tva-vadhaù syäd eva tataù kià vidheyam iti cet taträha yadi mäm ity ädi | apratékäram akåta-mad-vadhädhyavasäya-päpa-präyaçcittam | kñemataram atihitaà präëänta-präyaçcittenaivaitat päpävamarjanam | bhéñmädayas tu na tat-päpa-phalaà präpsyanty eveti bhävaù ||45||

Verse 46

WvMau¤-aJauRNa" Sa&:Yae rQaaePaSQa oPaaivXaTa( ) ivSa*JYa SaXar& caPa& Xaaek-Sa&ivGanMaaNaSa" ))46))

evam uktvärjunaù saàkhye rathopastha upäviçat | visåjya saçaraà cäpaà çokasaàvignamänasaù ||46||

Çrédhara: tataù kià våttam ity apekñäyäà saïjaya uväca evam uktvety ädi | saìkhye saìgräme rathopasthe rathasyopari upäviçat upaviveça | çokena saàvignaà prakampitaà mänasaà cittaà yasya saù ||46||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäm arjuna-viñädo näma prathamo’dhyäyaù ||

Viçvanätha: saìkhye saìgräme | rathopasthe rathopari |

iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm | gétäsu prathamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||46||

Baladeva: tataù kim abhüd ity apekñäyäà saïjaya uväca evam utveti | saìkhye yuddhe rathopasthe rathopari upäviçat upaviveça | pürvaà yuddhäya pratiyoddhå-vilokanäya cotthitaù san ||

ahiàsrasyätma-jijïäsä dayärdrasyopajäyate | tad viruddhasya naiveti prathamäd upadhäritam ||46||