આવરણચિ�ત્ર : આસ્વદનોં �ધ – જાન્યુ�આર�/ ફે� બ્રુ�આર� ૨૦૧૪- પી�યુ� ષ ઠક્કર

‘અમૂ�ર્ત$ ’ , ‘અમૂ�ર્ત$ ર્ત’ અનોં� ‘અમૂ� ર્ત$ કળા’ આ એવ� સં�જ્ઞાઓ છે� ક� જે�નોંથી� આપીણ� પીરિરચિ�ર્ત પીણ છે�એ અનોં� છેર્ત� સ્પીષ્ટપીણ� એ બાબાર્ત કશું��જે કહી� શુંકર્ત� નોંથી�. દૃશ્યુકળા સં� દર્ભે8 વર્ત કર�એ ર્ત જે� ચિ�ત્રમૂ� દશું$ કનોં� ક� ઈક ઓળાખી� શુંકયુ એવ�� નોં જેણયુ ર્ત એ ર્તરર્ત જે એનોં� મૂ ડનોં$ આર્ટ$ કહી�નોં� પી ર્તનોં� સંમૂજેનોં� બાહીર ગણવ� બા�સં� છે� . જાણ� ક� મૂ ડનોં$ આર્ટ$ એ ક� ર્ટલાં� ક અચિધકર� ર્ભેવક નોં વિવષયુ નોં હી યુ. આપીણ� , સંવિહીત્યનોં રસિસંક નોં� રૂએ જાણ�એ છે�એ ક� કવિવર્તનોં ર્ભેવનોં મૂર્ટ� કવિવર્તનોં કનોં ક� ળાવવ અવિનોંવયુ$ છે� એમૂ દૃશ્યુકળા મૂત્રનોં આસ્વદનોંમૂ� આ�ખી ક� ળાવવ� પીડ� છે� . આધ� વિનોંક કળામૂ� અમૂ� ર્ત$ કળાનોં મૂવિહીમૂ ઘણ છે� . જા�ક� એ બાબાર્ત ઘણ� સં� ક� લાં હી વનોં� કરણ� અનોં� ��$ કરવમૂ� આવર્ત� નોંથી�. ‘પીરબા’નોં આ ર્ત�મૂજે આગમૂ� અ� ક મૂ� ક� ર્ટલાં�ક કળાકD વિર્તઓ નોં� ક� ન્દ્રમૂ� રખી�નોં� ‘અમૂ� ર્ત$ ’ નોં વિવર્ભેવનોં� સંમૂજેવનોં આપીણ� પ્રયુસં કર�શું� . *‘કળામૂ� અમૂ� ર્ત$ નોં� ર્ભેરર્ત�યુ ધરણ અનોં� પીર� પીર’, શું�ષ$ ક વિનોંબા� ધમૂ� , કળાર્તત્વચિં�Iર્તક મૂ� ક� � દ લાંઠ� ‘અમૂ� ર્ત$ કળા’ સં� દર્ભે8 કર�લાં� ક� ર્ટલાં�ક ��$ આપીણ� મૂનોંનોં મૂર્ટ� : ૧. ..કળામૂ� અમૂ� ર્ત$ નોં� ધરણનોં સં� ક� ર્ત કળાનોં અનોં� કરણનોં રસ્ર્ત� આવ�લાં મૂગ$ થી� ફે� ર્ટઈનોં� કળાનોં� પી સિJક� સ્વર્ત�ત્ર રૂપી અનોં� ર્ભેવ સંધનોંનોં� પ્રવDસિJ ર્તરફે છે� . ૨. ..પ્રકD સિJ અથીવ મૂનોંવ�યુ જેગર્તમૂ� ઉપીલાંબ્ધ આકર નોં રૂપીયુણ/ રૂપી� Jરથી� ફે� ર્ટવનોં પ્રયુસં –બા�જા� શુંબ્દ મૂ� કહી�એ ર્ત કળાનોં ઉદ્દે�શ્યુનોં� ‘અનોં� કરણ’નોં� રિદશુંથી� વ� ગળા લાંઈ જેવનોં – એવ� આકર ર�વનોં ક� જે� કળા–બા ધનોં� પી સિJક� કલ્પીનોં વડ� ઉદર્ભેવ્યુ હી યુ.૩. ‘અમૂ�ર્ત$ ’ શુંબ્દનોં� સંરખીમૂણ�મૂ� અન્યુ એક પ્રચિ�નોં ર્ભેરર્ત�યુ શુંબ્દ – કળાનોં�� ‘સ્વપ્રવિર્તષ્ઠ’ હી વ�� – વધર� અથી$ નોં� ક� લાં જેણયુ છે� .૪. ‘એબાસ્ટ્રેT�ક્ર્ટ’ કD વિર્ત ર�ર્ત કળાકર પીર�વ�શુંમૂ� ઉપીલાંબ્ધ આકર નોં� નોંકરર્ત નોંથી� બાલ્કે� પી સિJક� ર�ર્ત� એનોં� ર�� છે� . એમૂ પીણ કહી� શુંકયુ ક� કળાકર સંદૃશ્યુનોં� સંક્ષાર્તX સંધનોંથી� ફે� ર્ટઈનોં� ઉપીલાંબ્ધનોં પી ર્તનોં મૂધ્યુમૂનોં� શુંક્યર્તઓમૂ� ‘उदग्रहण’ (abstraction) ર્તગ� છે� . જે�નોં� આપીણ� ઉપીલાંબ્ધનોં�� કળા–કD ર્ત રૂપી� ર્તરણ પીણ કહી� શુંક�એ.

*આવરણચિ�ત્ર કળાકર વિવશું� : મૂધ્યુપ્રદ�શુંનોં નોંનોંકડ� કક[ યુ ગમૂમૂ� સં[ યુદ હી[ દર રઝા (રઝા સંહી� બા)નોં જેન્મૂ. ૧૯૩૯–૪૩ વચ્�� નોંગપી� ર સ્કુ�લાં ઓફે આર્ટ$ , નોંગપી� ર ખીર્ત� કળાઅભ્યુસં. ૧૯૪૩–૪૭ દરમ્યુનોં સંર જે�. જે�. સ્કુ�લાં ઓફે આર્ટ$મૂ� અભ્યુસં કયુ $. અનોં� વધ�મૂ� ૧૯૫૦–૫૩મૂ� પી� ર�સંનોં� કળાસં�સ્થા – Ecole Nationale des Beaux – Arts મૂ� અભ્યુસં કયુ $. જા�ક� એ અભ્યુસં પીછે� ર્ભેરર્ત પીરર્ત ફેરવનોં� બાદલાં� ફ્રાં� સંમૂ� જે રહી� વનોં�� પીસં� દ કર�લાં�� . વષ$ ૨૦૧૦મૂ� ર્ત�ઓ હી� મૂ�શું મૂર્ટ� ર્ભેરર્ત પીછે� આવ� જાયુ છે� ત્ય� સં� ધ� પ્રત્ય�ક વષ8 અ�� ક ર્ત�ઓ ર્ભેરર્તનોં� મૂ�લાંકર્ત� આવર્ત રહ્યા હીર્ત. અનોં� એર્ટલાં�જે ર્ભેરર્ત�યુ સં�સ્કુDવિર્ત સંથી� નોં એમૂનોં અનોં�બા� ધ ઉર્તર Jર ઉત્કર્ટ બાન્યુ હીશું� . અનોં� એમૂનોં� કળાનોં ફેળા–મૂ�ળામૂ� જે�નોં� હીજેર� વર્ત�$ શુંકયુ છે� . વિવશ્વનોં એકચિધક દ�શું મૂ� એમૂનોં ચિ�ત્ર નોં એકલાં પ્રદશું$ નોં યુ જાયુ છે� . ર્ત�મૂજે એમૂનોં ચિ�ત્ર સંમૂ� હી પ્રદશું$ નોં મૂ� પ્રદશું�$ર્ત થીયુ� છે� . એમૂનોં� મૂળા�લાં� સંન્મૂનોં મૂ� મૂ� ખ્યુત્વ� : ૧૯૮૧મૂ� પીદ્મશ્રી�, કસિલાંદસં સંન્મૂનોં; ૨૦૦૪મૂ� લાંસિલાંર્ત કલાં રત્ન પી� રસ્કુર; ૨૦૦૭મૂ� પીદ્મર્ભે�ષણ અનોં� ૨૦૧૩મૂ� પીદ્મવિવર્ભે�ષણ ઘણવ� શુંકયુ.

યુ� વનોં કળાકર નોં� પ્ર ત્સાહીનોં આપીવનોં હી� ર્ત� થી� એમૂણ� રઝા ફેઉન્ડ�શુંનોંનોં� સ્થાપીનોં કર� છે� . કવિવ અનોં� સં�સ્કુDવિર્તચિં�Iર્તક અશું ક વજેપી� યુ� એનોં કયુ$ કર� ર્ટT સ્ટ્રે� છે� .*આવરણચિ�ત્ર વિવશું� :

કલાંકર: શ્રી� સં[ યુદ હી[ દર રઝા (જે. ૧૯૨૨,કક[ યુ, મૂધ્યુપ્રદ�શું, ર્ભેરર્ત)

શું�ષ$ ક: Les Quartre Horizons / �ર સિક્ષાવિર્તજા� મૂધ્યુમૂ : ક� નોંવસં પીર એક્રે�સિલાંક ચિ�ત્ર

Page 1 of 3

મૂપી: ૧૦૦ X ૮૧ સં� . ચિમૂ.

વષ$ : ૧૯૬૯

પ્રસ્ર્ત� ર્ત ચિ�ત્ર રઝાનોં બા�જા� ર્તબાક્કનોં�� છે� . જે�મૂ� થી� આપીણ� પીરિર��ર્ત વસ્ર્તવનોં� દશું$ વર્ત� વિવષયુવસ્ર્ત�ઓ ઓઝાલાં થીઈ છે� . ચિ�ત્રનોં� સં� ર�નોંમૂ� થી�/ ચિ�ત્રફેલાંકમૂ� થી� પીણ વિવષયુનોં� મૂ� ડણ�નોં ચિ�ત્રનોં અગ્રર્ભેગ, મૂધ્યુર્ભેગ, પીDષ્ઠર્ભેગ જે�વ વિવર્ભેજેક ઘર્ટક પીણ લાં પી પીમ્યુ� છે� . એક લાં�બા� રસંમૂ� નોં �ર ક ષ્ટક મૂ� �ર ચિ�ત્રવકશું છે� . જે�નોં�� શું�ષ$ ક પીણ ચિ�ત્રકર� ‘�ર સિક્ષાવિર્તજા� ’ આપ્યુ�� છે� . આ સંમૂયુનોં પી ર્તનોં ચિ�ત્ર વિવશું� ર્ત�ઓ નોં �ધ� છે� : ૧૯૫૬ અનોં� ૧૯૬૫નોં� વચ્�� અમૂ�ર્ત$ કલાં અનોં� અનોંકD વિર્તમૂ�લાંકનોં� ચિ�ત્રપીદ્ધવિર્તઓ પી� ર�સંમૂ� વ્યુપીકપીણ� જા�વ મૂળાર્ત� હીર્ત�. મૂરું� કમૂ હીજી પીણ ર્ત�લાંનોંત્મક ર�ર્ત� આકD વિર્તમૂ�લાંક હીર્ત�� , એર્ટલાં� ક� ર્ત� મૂ� હીજી પીણ લાંw ન્ડસ્કુ�પી, ઘર, વDક્ષા, ��$ વગ� ર� જા�ઈ શુંકર્ત� હીર્ત� . નોંજેર� જા�ઈ શુંકર્ત� વસ્ર્તવિવક્ર્ત જે એમૂ� હીર્ત�. ધ�મૂ� ધ�મૂ� , સંહીજેપીણ� ચિ�ત્ર વધ� પ્રવહી�, વધ� ઇચિન્દ્રયુગમ્યુ અનોં� ક� ઇક અ�શું� ર્ભેyચિમૂવિર્તક બાનોંર્ત� ગયુ� . હી�� એ વર્તવરણ, એ ર્ભેવનોં, એ મૂનોં ર્ભેવનોં� મૂહીત્વનોં� ગણર્ત હીર્ત , જે�નોં� હી�� જીવ� રહ્યા હીર્ત અનોં� જે�નોં� આ બાધ લાંw ન્ડસ્કુ�પી ફેર� જીવ�ર્ત કરર્ત હીર્ત.’

એમૂનોં ચિ�ત્ર મૂ� ર� ગ નોં�� અદક� રું� મૂહીત્વ રહ્યા�� છે� . એમૂનોં� ર� ગ પીસં� દગ� અનોં� ર� ગ ફેલાંકનોં� સં� યુ જેનોં ર્ભેરર્ત�યુ લાંઘ� ચિ�ત્ર પીર� પીરથી� ઘણ�જે પ્રર્ભેવિવર્ત છે� . એર્ટલાં� ર� ગનોં� મૂત્ર ર્ભેyવિર્તક, �ક્ષાzષ અનોં�ર્ભે� વિર્તથી� વિવશું� ષ ર� ગનોં� ર્ભેવ – ઉદ્દે�પીક ઘર્ટક ર્તર�ક� નોં� મૂ� ડણ� અહી�� સંવિવશું�ષ દૃવિષ્ટગ �ર થીયુ છે� . ર� ગફેલાંકનોં પીરસ્પીરનોં સંહી�યુ$ મૂ� અહી�� મૂત્ર ર� ગ જે છે� . ઘ� ર� ર્ભે� ર� , વિકરમૂજી નોં� રર્તશું, આછે� હીળાદર�યુનોં� મૂ� � દ� વણ$ ઘ�� ર્ટ� લાં લાં�લાં નોં� એમૂ.. ર� ગકરનોં/ ર� ગ–અસ્ર્તર નોં ર્તરલાં સં� ચિમૂશ્રીણમૂ� ચિ�ત્રનોં�� પી ર્ત બા� ધયુ�� છે� . પ્રત્ય�ક ર� ગ–આઘર્તનોં�� , લાંસંરકનોં�� , ર્ભેલાં� ક્ય� ક એનોં મૂયુ$ દ�ર્ત વ્યુપી હી યુ છેર્ત� એનોં�� અહી�� મૂહીત્વ છે� . એમૂણ� એક જેગએ પી ર્ત� લાંખ્યુ�� છે� , ‘..આપીણ� જાણ�એ છે�એ ક ઈ ચિ�ત્રમૂ� વર્તવરણ, મૂનોં દશુંનોં પ્રવ�શું કરવવ એ ર્ભેરર્ત�યુ ર�ર્ત છે� . મૂ� � રગ–રગ�ણ�ઓનોં� જે�મૂ સંવર� ક� રિદવસં� અથીવ સં�જેનોં ચિમૂજાજેનોં� ��ર્તરવનોં� ઇચ્છેનોં� કયુમૂ મૂહીત્વ આપ્યુ�� છે� .. ..રજેસ્થાનોં મૂર્ટ� મૂર મૂનોંમૂ� જેબારું� આકષ$ણ હીર્ત�� . ર્ત� નોં� પીછેળા ઇન્દ ર અથીવ નોંસિસંકનોં� મૂ� રિદર નોં� ગલાં�ઓનોં� ચિ�ત્રકમૂ જે�વ હી� ર્ત�� નોંહી ર્ત . મૂર� મૂહીત્વક�ક્ષા એ અનોં�ર્ભેવનોં� પીમૂવનોં�, એ ર� ગનોં� સંમૂજેવનોં� હીર્ત�, જે�નોં વ્યુપી રજેપી� ર્ત લાંઘ� ચિ�ત્ર , ર્ભેરર્ત�યુ હીસ્ર્તપ્રર્ત – મૂનોં ક� સંમૂગ્ર જીવનોંમૂ� જે છે� . જીવનોં જે�નોં� મૂનોં� એક વિવલાંક્ષાણ ર� ગ લ્લાંસંનોં� દશું$ નોં કરવ્યુ છે� . શું�� એનોં� ચિ�ત્રમૂ� આલાં�ખી� શુંકયુ ખીરું� ? ર� ગ મૂ� મૂર રસં ચિ�ત્રનોં એક ર્તત્વરૂપી� હીર્ત . પીર� ર્ત� એ યુત્રઓનોં� સંથી� સંથી� ર� ગ મૂર� કયુ$ મૂ� સંyથી� મૂહીત્વનોં�� ર્તત્વ બાનોં� ગયુ. હી�� એવ� ચિ�ત્ર સંજી$ રહ્યા હીર્ત જે�મૂ� મૂર� ઇચ્છે રહી� ર્ત� ક� ર� ગ મૂ� સં� ગ�ર્તત્મક સં� મૂજેસ્યુ જેળાવયુ: ઘનોંત્વનોં રૂપી� ર� ગ, મૂનોં ર્ભેવ, મૂનોં વ� ગ, ક ઈ સંત્યનોં� અભિર્ભેવ્યુક્તિક્ર્તનોં રૂપીમૂ� ર� ગ. મૂ� � રિદવસં–રર્ત ગ્ર�ષ્મૂનોં� ચિ�ત્ર કયુ~ . મૂ� � ‘રજેસ્થાનોં’ નોંમૂવળા� ઘણ� ચિ�ત્ર બાનોંવ્યુ� , જે� શુંહી� રનોં� દૃશ્યુ અથીવ આ�ખી� દ� ખ્યુ ક ઈ પ્રદ�શુંનોં� ચિ�ત્ર નોંહી ર્ત� પીર� ર્ત� સ્ટ્રે�રિડયુ નોં� એક� ર્તમૂ� કલ્પી�લાં� હીર્ત� . એ એક જેબારજેસ્ર્ત અનોં�ર્ભેવ હીર્ત . .’ આ જે એમૂનોં અભિર્ભેગમૂ એમૂનોં� પીભિ�મૂનોં અન્યુ અમૂ�ર્ત$ અભિર્ભેવ્યુક્તિક્ર્તવદ� ચિ�ત્રકર થી� નોં ખી પીડ� છે� . અનોં� વિવભિર્ભેન્ન ચિ�ત્રર�વિર્તઓ પ્રયુ જેવ છેર્ત� એમૂનોં ચિ�ત્ર વ્યુપીકપીણ� ર્ભેરર્ત�યુ દશું$ નોંથી� પ્ર�રયુ� લાં જા�વ મૂળા� છે� .

�ર ક ષ્ટક મૂ� , એકબા�જાનોં� છે� દર્ત� �ર સિક્ષાવિર્તજા�મૂ� , �ર પીરસ્પીરભિર્ભેન્ન છેર્ત� સંહીકર� વણ$પીર્ટલાં મૂ� ગ�� થીયુ� લાં�� આ ચિ�ત્ર આપીણ� વર� વર� જા� ર્ત જા� ર્ત જા�વ�� પીડ� એવ�� છે� , ર્ત �લાં ..સં� દર્ભ� :

Vajpeyi, Ashok (Edi). 2013. Understanding Raza: New Ways of Looking at the Master. New Delhi: Vadehra Art Gallery.

ला�ठ, मु�कुं�� द. २०१०. कुंला� मु� अमु�र्त� कुं� भा�रर्त�य धा�रण� और पर�पर�. प�य�ष दईय� (सं�प�), कुंला�-भा�रर्त� (खण्ड: एकुं),प(. १३-२२. नई दिदल्ला�: लालिलार्त कुंला� अकुं�द.मु�.

રઝા, સં[યુદ હી[ દર. ૨૦૦૭. આત્મનોં� ધધખી. અવિનોંલાં ર� સિલાંયુ (સં�પી.), અમૂદવદ: આ�$ર હીઉસં.

Page 2 of 3

ચિ�ત્રકરનોં�� સંરનોંમૂ�� : The Raza Foundation,C-4/139, Lower & Ground Floor, Safdarjung Development Area, New Delhi – 110 016.

*મૂરું� સંરનોંમૂ�� : Piyush A. Thakkar, Academic Associate, Balvant Parekh Centre for General Semantics, C-302 Siddhi Vinayak Complex, Faramji Road, Behind Railway Station, Vadodara – 320007.

Page 3 of 3