çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù

bhagavad-bhakti-bheda-nirüpakaù

pürva-vibhägaù

prathama-laharé sämänya-bhaktiù

çré-çré-rädhä-govinda-devau vijayete

akhila-rasämåta-mürtiù prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù | kalita-çyämä-lalito rädhä-preyän vidhur jayati ||1|| hådi yasya preraëayä pravartito’haà varäka-rüpo’pi | tasya hareù pada-kamalaà vande caitanya-devasya ||2|| viçräma-mandiratyä tasya sanätana-tanor mad-éçasya | bhakti-rasämåta-sindhur bhavatu sadäyam pramodäya ||3|| bhakti-rasämåta-sindhau carataù paribhüta-käla-jäla-bhiyaù | bhakta-makarän açélita-mukti-nadékän namasämi ||4|| mémäàsaka-baòavägneù kaöhinäm api kuëöhayann asau | sphuratu sanätana suciraà tava bhakti-rasämåtämbhodhiù ||5|| bhakti-rasasya prastutir akhila-jagaì-maìgala-prasaìgasya | ajïenäpi mayäsya kriyate suhådäm pramodäya ||6|| etasya bhagavad-bhakti-rasämåta-payonidheù | catvärah khalu vakñyante bhägäù pürvädayaù kramät ||7|| tatra pürve vibhäge’smin bhakti-bheda-nirüpake | anukrameëa vaktavyaà laharéëäà catuñöayam ||8|| ädyä sämänya-bhakty-äòhyä dvitéyä sädhanänvitä | bhäväçritä tåtéyä ca turyä prema-nirüpikä ||9|| taträdau suñöhu vaiçiñöyam asyäù kathayituà sphuöam | lakñaëaà kriyate bhakter uttamäyäù satäà matam ||10|| anyäbhiläñitä-çünyaà jïäna-karmädy-anävåtam | änukülyena kåñëänuçélanaà bhaktir uttamä ||11|| yathä çré-närada-païcarätre --

sarvopädhi-vinirmuktaà tat-paratvena nirmalam | håñékeëa håñékeça-sevanaà bhaktir ucyate ||12||

çré-bhägavatasya tåtéya-skandhe ca (3.29.11-13) --

ahaituky avyavahitä yä bhaktiù puruñottame ||13|| sälokya-särñöi-sämépya-särüpyaikatvam apy uta | déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù ||14|| sa eva bhakti-yogäkhya ätyantika udähåtaù ||15||

sälokyetyädi-padyastha-bhaktotkarña-ëirüpaëam | bhakter viçuddhatä-vyaktyä lakñaëe paryavasyati ||16|| kleça-ghné çubhadä mokña-laghutä-kåt sudurlabhä | sändränanda-viçeñätmä çré-kåñëäkarñiëé ca sä ||17|| taträsyäù kleçaghnatvam - kleçäs tu päpaà tad-béjam avidyä ceti te tridhä ||18|| tatra päpam -- aprärabdhaà bhavet päpaà prärabdhaà ceti tad dvidhä ||19|| tatra aprärabdha-haratvam, yathä ekaòaçe (11.14.19) - yathägniù susamiddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät | tathä mad-viñayä-bhaktir uddhavainäàsi kåtsnaçaù ||20|| prärabdha-haratvam, yathä tåtéye (3.33.6) - yan-näma-dheya-çravaëänukértanäd yat-prahvaëad yat-smaraëäd api kvacit | çvädo'pi sadyaù savanäya kalpate kutaù punas te bhagavan nu darçanät ||21|| durjätir eva savanäyogyatve käraëam matam | durjäty-ärambhakaà päpaà yat syät prärabdham eva tat ||22|| padma-puräne ca -- aprärabdha-phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham | krameëaiva praléyeta viñëu-bhakti-ratätmanäm ||23|| béja-haratvam, yathä ñañöhe (6.2.17) - tais täny aghäni püyante tapo-däna-vratädibhiù | nädharmajaà tad-hådayaà tad apéçäìghri-sevayä ||24|| avidyä-haratvam, yathä caturthe (4.22.39) - yat-päda-paìkaja-paläça-viläsa-bhaktyä karmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù | tadvan na rikta-matayo yatayo’pi ruddha- sroto-gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam ||25|| pädme ca -- kåtänuyäträ-vidyäbhir hari-bhaktir anuttamä | avidyäà nirdahaty äçu däva-jväleva pannagém ||26|| çubhadatvam -- çubhäni préëanaà sarva-jagatäm anuraktatä | sadguëäù sukham ity-ädény äkhyätäni manéñibhiù ||27|| tatra jagat-préëanädidvaya-pradatvam, yathä pädme --

yenärcito haris tena tarpitäni jaganty api | rajyanti jantavas tatra jangamäù sthävarä api ||28|| sad-guëädi-pradatvam, yathä païcame (5.18.12) - yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù | haräv abhaktasya kuto mahad-guëä manorathenäsati dhävato bahiù ||29|| sukhapradatvam -- sukhaà vaiñayikaà brähmam aiçvaraà ceti tat tridhä ||30|| yathä tantre -- siddhayaù paramäçcaryä bhuktir muktiç ca çäçvaté | nityaà ca paramänando bhaved govinda-bhaktitaù ||31|| yathä hari-bhakti-sudhodaye ca -- bhüyo’pi yäce deveça tvayi bhaktir dåòhästu me | yä mokñänta-caturvarga phaladä sukhadä latä ||32|| mokña-laghutäkåt -- manäg eva prarüòhäyäà hådaye bhagaväd-ratau | puruñärthäs tu catväräs tåëäyante samantataù ||33|| yathä çré-närada-païcarätre -- hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù | bhuktyaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anuvratäù ||34||iti | sudurlabhä -- sädhanaughair anäsangair alabhyä suciräd api | hariëä cäçvadeyeti dvidhä sä syät sudurlabhä ||35|| tatra ädyä, yathä täntre -- jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi-puëyataù | seyaà sädhana-sähasrair hari-bhaktiù sudurlabhä ||36|| dvitéyä, yathä païcama-skandhe (5.6.18) -- räjän patér gurur alaà bhavatäà yadünäà daivaà priyaù kula-patiù kva ca kiìkaro vaù | astv evam aìga bhajatäà bhagavän mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam ||37|| sändränanda-viçeñätmä -- brahmänando bhaved eña cet parärddha-guëékåtaù | naiti bhakti-sukhämbhodheù paramäëu-tuläm api ||38|| yathä, hari-bhakti-sudhodaye -- tvat-säkñät-karaëähläda-viçuddhäbdhi-sthitasya me |

sukhäni goñpadäyante brähmäëy api jagad-guro ||39|| tathä bhävärtha-dépikäyäà (10.88.11) ca - tvat-kathämåta-päthodhau viharanto mahä-mudaù | kurvanti kåtinaù kecit catur-vargaà tåëopamam ||40|| çré-kåñëäkarñiëé -- kåtvä harià prema-bhäjaà priya-varga-samanvitam | bhaktir vaçékarotéti çré-kåñëäkarñiëé matä ||41|| yathaikädaçe (11.14.20) -- na sädhyati mäm yogo na säìkhyaà dharma uddhava | na svädhyäyas tapas tyägo yathä bhaktir mamorjitä ||42|| saptame (7.10.48) ca näradoktau -- yüyaà nåloke bata bhüri-bhägä lokaà punänä munayo'bhiyanti | yeñäà gåhän ävasatéti säkñäd guòhaà paraà brahma manuñya-liìgam ||43|| agrato vakñyamäëäyäs tridhä bhakter anukramät | dviçaù ñaòbhiù padair etan mähätyaà parikértitam ||44|| kià ca - svalpäpi rucir eva syäd bhakti-tattvävabodhikä | yuktis tu kevalä naiva yad asyä apratiñöhatä ||45|| tatra präcénair apy uktam - yatnenäpädito’py arthaù kuçalair anumätåbhiù | abhiyuktatarair anyair anyathaivopapädyate ||46||

iti çré çré bhakti-rasämåta-sindhau pürva-bhäge bhakti-sämänya laharé prathamä

-=o0o=-

dvitéyä laharé sädhana-bhaktiù

sä bhaktiù sädhanaà bhävaù premä ceti tridhoditä ||1|| tatra sädhana-bhaktiù - kåti-sädhyä bhavet sädhya-bhävä sä sädhanäbhidhä | nitya-siddhasya bhävasya präkaöyaà hådi sädhyatä ||2|| sä bhaktiù saptama-skandhe bhaìgyä devarñiëoditä ||3|| yathä saptame (7.1.31) --

tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet ||4||iti | vaidhé rägänugä ceti sä dvidhä sädhanäbhidhä ||5|| tatra vaidhé -- yatra rägänaväptatvät pravåttir upajäyate | çäsanenaiva çästrasya sä vaidhé bhaktir ucyate ||6|| yatha, dvitéye (2.1.6) -- tasmäd bhärata sarvätmä bhagavän éçvaro hariù | çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyaç cechatäbhayam ||7|| pädme ca -- smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit | sarve vidhi-niñedhäù syur etayor eva kiìkaräù ||8|| ity asau syäd vidhir nityaù sarva-varëäçramädiñu | nityatve’py asya nirëétam ekädaçy-ädivat-phalam ||9|| yathä, ekädäçe (11.5.2-3) tu vyaktam evoktam -- mukha bähüru-pädebhyaù puruñasyäçramaiù saha | catväro jajïire varëä guëair viprädayaù påthak ||10|| ya eñäà puruñaà säkñäd ätma-prabhavam éçvaram | na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañöäù patanty adhaù ||11|| tat phalaà ca, tatraiva (11.27.49) -- evaà kriyä-yoga-pathaiù pumän vaidika-täntrikaiù | arcann ubhyataù siddhià matto vindaty abhépsitäm ||12|| païcarätre ca -- surarñe vihitä çästre harim uddiçya yä kriyä | saiva bhaktir iti proktä tayä bhaktiù parä bhavet ||13|| tatra adhikäré -- yaù kenäpy atibhägyena jäta-çraddho’sya sevane | nätisakto na vairägya-bhäg asyäm adhikäry asau ||14|| yathaikädaçe (11.20.28) -- yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddho’stu yaù pumän | na nirviëëo nätisakto bhakti-yogo’sya siddhidaù ||15|| uttamo madhyamaç ca syät kaniñöhaç ceti sa tridhä ||16|| tatra uttamaù - çästre yuktau ca nipuëaù sarvathä dåòha-niçcayaù | prauòha-çraddho’dhikäré yaù sa bhaktäv uttamo mataù ||17|| tatra madhyamaù -

yaù çästrädiñv anipuëaù çraddhävän sa tu madhyamaù ||18|| tatra kaniñöhaù - yo bhavet komala-çraddhaù sa kaniñöho nigadyate ||19|| tatra gétädiñüktänäà caturëäm adhikäriëäm | madhye yasmin bhagavatah kåpä syät tat-priyasya vä ||20|| sa kñéëa-tat-tad-bhävaù syäc chuddha-bhakty-adhikäravän | yathebhaù çaunakädiç ca dhruvaù sa ca catuùsanaù ||21|| bhukti-mukti-spåhä yävat piçäcé hådi vartate | tävad bhakti-sukhasyätra katham abhyudayo bhavet ||22|| taträpi ca viçeñeëa gatim aëvém anicchataù | bhaktir håta-manaù-präëän premëä tän kurute janän ||23|| tathä ca, tåtéye (3.25.36) --

tair darçanéyävayavair udära- viläsa-häsekñita-väma-süktaiù | håtätmano håta-präëäàç ca bhaktir anicchato me gatim aëvéà prayuìkte ||24||

çré kåñëa-caraëämbhoja-sevä-nirvåta-cetasäm | eñäà mokñäya bhaktänäà na kadäcit spåhä bhavet ||25|| yathä tatraiva, çrémad-uddhavoktau (3.4.15) --

ko nv éça te päda-saroja-bhäjäà sudurlabho’rtheñu caturñv apéha | tathäpi nähaà pravåëomi bhüman bhavat-padämbhoja-niñevaëotsukaù ||26||

tatraiva, çrékapila-devoktau (3.25.35) –

naikätmatäà me spåhayanti kecin mat-päda-seväbhiratä mad-éhäù | ye’nyonyato bhägavatäù prasajya sabhäjayante mama pauruñäëi ||27||

tatraiva (3.29.13) --

sälokya-särñöi-sämépya- särüpyaikatvam apy uta | déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù ||28||

caturthe çré-dhruvoktau (4.9.10) --

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma- dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät | sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhüt kià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät ||29||

tatraiva çrémad-ädiräjoktau (4.20.24) –

na kämaye nätha tad apy ahaà kvacin na yatra yuñmac-caraëämbujäsavaù |

mahattamäntar-hådayän mukha-cyuto vidhatsva karëäyutam eña me varaù ||30||

païcame çré-çukoktau (5.14.44) –

yo dustyajän kñiti-suta-svajanärtha-därän prärthyäà çriyaà sura-varaiù sadayävalokäm | naicchan nåpas tad-ucitaà mahatäà madhudviö- sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalguù ||31||

ñañöhe çré-våtroktau (6.11.25) –

na näka-påñöhaà na ca pärameñöhyaà na särva-bhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä samaïjasa tvä virahayya käìkñe ||32||

tatraiva çré-rudroktau (6.17.28) –

näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati | svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù ||33||

tatraiva indroktau (6.18.74) –

ärädhanaà bhagavata éhamänä niräçiñaù | ye tu necchanty api paraà te svärtha-kuçaläù småtäù ||34||

saptame prahlädoktau (7.6.25) –

tuñöe ca tatra kim alabhyam ananta ädye kià tair guëa-vyatikaräd iha ye sva-siddhäù | dharmädayaù kim aguëena ca käìkñitena säraà juñäà caraëayor upagäyatäà naù ||35||

tatraiva çakroktau (7.8.42) –

pratyänétäù parama bhavatä träyatä naù sva-bhägä daityäkräntaà hådaya-kamalaà tad-gåhaà pratyabodhi | käla-grastaà kiyad idam aho nätha çuçrüñatäà te muktis teñäà na hi bahumatä närasiàhäparaiù kim ||36||

añöame çré-gajendroktau (8.3.20) –

ekäntino yasya na kaïcanärthaà väïchanti ye vai bhagavat-prapannäù | aty-adbhutaà tac-caritaà sumaìgalaà gäyanta änanda-samudra-magnäù ||37||

navame çré-vaikuëöhanäthoktau (9.4.67) --

mat-sevayä pratétaà te sälokyädi-catuñöayam | necchanti sevayä pürëäù kuto’nyat käla-viplutam ||38||

çré-daçame nägapatné-stutau (10.16.37) –

na näka-påñöhaà na ca särva-bhaumaà na pärameñöhyaà na rasädhipatyam |

na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä väïchanti yat-päda-rajaù-prapannäù ||39||

tatraiva çré-veda-stutau (10.87.21) –

duravagamätma-tattva-nigamäya tavätta-tanoç carita-mahämåtäbdhi-parivarta-pariçramaëäù | na parilañanti kecid apavargam apéçvara te caraëa-saroja-haàsa-kula-saìga-visåñöa-gåhäù ||40||

ekädaçe çré-bhagavad-uktau (11.20.34) –

na kiïcit sädhavo dhérä bhaktä hy ekäntino mama | väïchanty api mayä dattaà kaivalyam apunar-bhavam ||41||

tathä (11.14.14) –

na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyaà na särvabhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä mayy arpitätmecchati mad vinänyat ||42||

dvädaçe çré-rudroktau (12.10.6) –

naivecchaty äçiñaù kväpi brahmarñir mokñam apy uta | bhaktià paräà bhagavati labdhavän puruñe’vyaye ||43||

padma-puräëe ca kärttika-mähätmye (dämodaräñöake) –

varaà deva mokñaà na mokñävadhià vä na cänyaà våëe’haà vareçäd apéha | idaà te vapur nätha gopäla-bâlaà sadä me manasy avirästäà kim anyaiù ||44||

kuverätmajau baddha-mürtyaiva yadvat tvayä mocitau bhakti-baddhau kåtau ca | tathä prema-bhaktià svakäà me prayaccha na mokñe graho me’sti dämodareha ||45||

hayaçérñéya-çré-näräyaëa-vyüha-stave ca -

na dharma kämam arthaà vä mokñaà vä varadeçvara | prärthaye tava pädäbje däsyam eväbhikämaye ||46||

tatraiva -

punaù punar varän ditsur viñëur muktià na yäcitaù | bhaktir eva våtä yena prahlädaà taà namämy ahaà ||47|| yadåcchayä labdham api viñëor däçarathes tu yaù | naicchan mokñaà vinä däsyaà tasmai hanumate namaù ||48||

ataeva prasiddham çré-hanumad-väkyam --

bhava-bandha-cchide tasyai spåhayämi na muktaye | bhavän prabhur ahaà däsa iti yatra vilupyate ||49||

çré-närada païcarätre ca jitante-stotre - dharmärtha-käma-mokñeñu necchä mama kadäcana | tvat-päda-païkajasyädho jévitaà déyataà mama ||50|| mokña-sälokya-särüpyän prärthaye na dharädhara | icchämi hi mahäbhäga käruëyaà tava suvrata ||51||

ataeva çré-bhägavate ñañöhe (6.14.5) –

muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù | sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahä-mune ||52||

prathame ca çré-dharmaräja-mätuù stutau (1.8.20) –

tathä paramahaàsänäà munénäm amalätmanäm | bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striyaù ||53||

tatraiva çré-sütoktau (1.7.10) – ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame | kurvanty ahaitukéà bhaktim ittham-bhüta-guëo hariù ||54|| atra tyäjyatayaivoktä muktiù païca-vidhäpi cet | sälokyädis tathäpy atra bhaktyä nätivirudhyate ||55|| sukhaiçvaryottarä seyaà prema-sevottarety api | sälokyädir dvidhä tatra nädyä sevä-juñaà matä ||56|| kintu premaika-mädhurya-juña ekäntino harau | naiväìgékurvate jätu muktià païca-vidhäm api ||57|| taträpy ekäntinäà çreñthä govinda-håta-mänasäù | yeñäà çréça-prasädo'pi mano hartuà na çaknuyät ||58|| siddhäntatas tv abhede'pi çréça-kåñëa-svarüpayoù | rasenotkåñyate kåñëa-rüpam eñä rasa-sthitiù ||59|| çästrataù çrüyate bhaktau nå-mätrasyädhikäritä | sarvädhikäritäà mägha-snänasya bruvatä yataù | dåñtäntitä vaçiñöhena hari-bhaktir nåpaà prati ||60|| yathä pädme - sarve’dhikäriëo hy atra hari-bhaktau yathä nåpa ||61|| käçé-khaëòe ca tathä - antyajä api tad-räñöre çaìkha-cakräìka-dhäriëaù | sampräpya vaiñëavéà dékñäà dékñitä iva sambabhuù ||62|| api ca - ananuñöhänato doño bhakty-aìgänäà prajäyate | na karmaëäm akaraëäd eña bhakty-adhikäriëäm ||63|| niñiddhäcärato daivät präyaçcittaà tu nocitam | iti vaiñëava-çästräëäà rahasyaà tad-vidäà matam ||64|| yathaikädaçe (11.20.26, 11.21.2) -- sve sve’dhikäre yä niñöhä sä guëaù parikértitaù | viparyayas tu doñaù syäd ubhayor eña niçcayaù ||65||

prathame (1.5.17) -- tyaktvä svadharmaà caraëämbujam harer bhajann apakvo’tha patet tato yadi | yatra kva väbhadram abhüd amuñya kià ko värtha äpto’bhajatäà sva-dharmataù ||66|| ekädaçe (11.11.37)- äjïäyaiva guëän doñän mayädiñöän api svakän | dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa ca sattamaù ||67|| tatraiva (11.5.41) - devarñi-bhütäpta-nèëäà pitèëäà na kiìkaro näyam åëé ca räjan | sarvätmanä yaù çaraëaà çaraëyaà gato mukundaà parihåtya kartam ||68|| çré-bhagavad-gétäsu (18.66) - sarva-dharman parityäjya mäm ekaà çaraëaà vraja | ahaà tväà sarva-päpebhyo mokñayiñyämi mä sucaù ||69|| agastya-saàhitäyäm -- yathä vidhi-niñedhau tu muktaà naivopasarpataù | tathä na spåçato rämopäsakaà vidhi-pürvakam ||70|| ekädaçe eva (11.5.42) - svapäda-mulaà bhajataù priyasya tyaktäny abhävasya hariù pareçaù | vikarma yac cotpatitaà kathaïcid dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù ||71|| hari-bhakti-viläse’syä bhakter aìgäni lakñaçaù | kintu täni prasiddhäni nirdiçyante yathämati ||72|| atra aìga-lakñaëam - äçritäväntaräneka-bhedaà kevalam eva vä | ekaà karmätra vidvadbhir ekaà bhakty-aìgam ucyate ||73|| atha aìgäni - guru-pädäçrayas tasmät kåñëa-dékñädi-çikñaëam | viçrambheëa guroù sevä sädhu-vartmänuvartanam ||74|| sad-dharma-påcchä bhogädi-tyägaù kåñëasya hetave | niväso dvärakädau ca gaìgäder api sannidhau ||75|| vyävahäreñu sarveñu yävad-arthänuvartitä | hari-väsara-sammäno dhätry-açvatthädi-gauravam ||76|| eñäm atra daçäìgänäà bhavet prärambha-rupatä ||77|| saìga-tyägo vidüreëa bhagavad-vimukhair janaiù | çiñyädy-ananubandhitvaà mahärambhädy-anudyamaù ||78||

bahu-grantha-kaläbhyäsa-vyäkhyä-väda-vivarjanam ||79|| vyävahäre’py akärpaëyaà çokädy-avaça-vartitä ||80|| anya-devän avajïä ca bhütänudvega-däyitä | sevä-nämäparädhänäm udbhaväbhäva-käritä ||81|| kåñëa-tad-bhakta-vidveña-vinindädy-asahiñëutä | vyatirekatayäméñäà daçänäà syäd anuñöhitéù ||82|| asyäs tatra praveçäya dväratve’py aìga-viàçateù | trayäà pradhänam evoktaà guru-pädäçrayädikam ||83|| dhåtir vaiñëava-cihëänäà harer nämäkñarasya ca | nirmälyädeç ca tasyägre täëòavaà daëòavan-natiù ||84|| abhyutthänam anuvrajyä gatiù sthäne parikramaù | arcanaà paricaryä ca gétaà saìkértanaà japaù ||85|| vijïaptiù stava-päöhaç ca svädo naivedya-pädyayoù | dhüpa-mälyädi-saurabhyaà çré-mürteù spåñöir ékñaëam ||86|| ärätrikotsavädeç ca çravaëaà tat-kåpekñaëam | småtir dhyänaà tathä däsyaà sakhyam ätma-nivedanam ||87|| nija-priyopaharaëaà tad-arthe’khila-ceñöitam | sarvathä çaraëäpattis tadéyänäà ca sevanam ||88|| tadéyäs tulasé-çästra-mathurä-vaiñëavädayaù | yathä-vaibhava-sämagré sad-goñöhébhir mahotsavaù ||89|| ürjädaro viçeñeëa yäträ janma-dinädiñu | çraddhä viçeñataù prétiù çré-mürter aìghri-sevane ||90|| çrémad-bhägavatärthänäm äsvädo rasikaiù saha | sajätéyäçaye snigdhe sädhau saìgaù svato vare ||91|| näma-saìkértanaà çré-mathurä-maëòale sthitiù ||92|| aìgänäà païcakasyäsya pürvaà vilikhitasya ca | nikhila-çraiñöhya-bodhäya punar apy atra kértanam ||93|| iti käya-håñékäntaù-karaëänäm upäsanäù ||94|| catuùñañöiù påthak säìghätika-bhedät kramädinäù ||95|| athärñänumatenaiñäm udäharaëam éryate ||96|| 1 - tatra gurupädäçrayo, yathä ekädaçe (11.3.21) - tasmäd guruà prapadyeta jijïäsuù çreya uttamam | çäbde pare ca niñëätaà brahmaëy upaçamäçrayam ||97|| 2 - çré-kåñëa-dékñädi-çikñaëaà, yathä tatraiva (11.3.22) tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv-ätma-daivataù | amäyayänuvåttyä yais tuñyed ätmätma-do hariù ||98|| 3 - viçrambheëa guroù sevä, yathä tatraiva (11.17.27)- äcäryaà mäà vijänéyän nävamanyeta karhicit | na martya-buddhyäsüyeta sarva-deva-mayo guruù ||99|| 4 - sädhu-vartmänuvartanam, yathä skände - sa mågyaù çreyasäà hetuù panthäù santäpa-varjitaù | anväpta-çramaà pürve yena santaù pratasthire ||100|| brahma-yämale ca -

çruti-småti-puräëädi-païcarätra-vidhià vinä | aikäntiké harer bhaktir utpätäyaiva kalpate ||101|| bhaktir aikäntiké veyam avicärät pratéyate | vastutas tu tathä naiva yad açästréyatekñyate ||102|| 5 - sad-dharma-påcchä, yathä näradéye -- aciräd eva sarvärthaù sidhyaty eñäm abhépsitaù | sad-dharmasyävabodhäya yeñäà nirbandhiné matiù ||103|| 6 - kåñëärthe bhogädi-tyägo, yathä pädme - harim uddiçya bhogäni käle tyaktavatas tava | viñëu-loka-sthitä sampad-alolä sä pratékñate ||104|| 7 - dvärakädi-niväso, yathä skände -- saàvatsaraà vä ñaëmäsän mäsaà mäsärdham eva vä | dvärakä-väsinaù sarve narä näryaç caturbhujäù ||105|| ädi-padena puruñottama-väsaç ca, yathä brähme -- aho kñetrasya mähätmyaà samantäd daça-yojanam | diviñöhä yatra paçyanti sarvän eva caturbhujän ||106|| gaìgädi-väso, yathä prathame (1.19.6) -- yä vai lasac-chré-tulasé-vimiçra- kåñëäìghri-reëv-abhyadhikämbu-netré | punäti seçän ubhayatra lokän kas täà na seveta mariñyamäëaù ||107|| 8 – yävad-arthänuvartitä, yathä näradéye -- yävatä syät sva-nirvähaù svékuryät tävad artha-vit | ädhikye nyünatäyäà ca cyavate paramärthataù ||108|| 9 - hari-väsara-sammäno, yathä brahma-vaivarte - sarva-päpa-praçamanaà puëyam ätyantikaà tathä | govinda-smäraëaà nèëäm ekadaçyäm upoñaëam ||109|| 10 – dhätry-açvatthädi-gauravam, yathä skände - açvattha-tulasé-dhätré-go-bhümisura-vaiñëaväù | püjitäù praëatäù dhyätäù kñapayanti nèëäm agham ||110|| 11 - atha çré-kåñëa-vimukha-jana-saàtyägo, yathä kätyäyana-saàhitäyäm - varaà huta-vaha-jvälä-païjaräntar-vyavasthitiù | na çauri-cintä-vimukha-jana-saàväsa-vaiçasam ||111|| viñëu-rahasye ca - äliìganaà varaà manye vyäla-vyäghra-jalaukasäm | na saìgaù çalya-yuktänäà nänä-devaika-sevinäm ||112||

12 - 13 - 14 - çiñyänanubanddhitvädi-trayaà, yathä saptame (7.13.8) - na çiñyän anubadhnéta granthän naiväbhyased bahün | na vyäkhyäm upayuïjéta närambhän ärabhet kvacit ||113|| 15 - vyävahäre’py akärpaëyaà, yathä pädme -- alabdhe vä vinañöe vä bhakñyäcchädana-sädhane | aviklava-matir bhütvä harim eva dhiyä smaret ||114|| 16 – çokädy-avaça-vartitä, yathä tatraiva -- çokämarñädibhir bhävair äkräntaà yasya mänasam | kathaà tatra mukundasya sphürti-sambhävanä bhavet ||115||| 17- anya-devänajïä, yathä tatraiva -- harir eva sadärädhyaù sarva-deveçvareçvaraù | itare brahma-rudrädyä nävajïeyäù kadäcana ||116|| 18- bhütänudvega-däyitä, yathä mahäbhärate -- piteva putraà karuëo nodvejayati yo janam | viçuddhasya håñékeças türëaà tasya prasédati ||117|| 19 - sevä-nämäparädhänäà varjanaà, yathä värähe -- mamärcanäparädhä ye kértyante vasudhe mayä | vaiñëavena sadä te tu varjanéyäù prayatnataù ||118|| pädme ca -- sarväparädha-kåd api mucyate hari-saàçrayaù | harer apy aparädhän yaù kuryäd dvipadapäàçulaù ||119|| nämäçrayaù kadäcit syät taraty eva sa nämataù | nämno hi sarva-suhådo hy aparädhät pataty adhaù ||120|| 20- tan-nindädy asahiñëutä, yathä çré-daçame (10.74.40) – nindäà bhagavataù çrëvaàs tat-parasya janasya vä | tato näpaiti yaù so’pi yäty adhaù sukåtäc cyutaù ||121|| 21 - atha vaiñëava-cihëa-dhåtiù, yathä pädme -- ye kaëöha-lagna-tulasé-nalinäkñä-mälä ye bähu-müla-paricihëita-çaìkha-cakräù | ye vä laläöa-phalake lasad-ürdhva-puëòräs te vaiñëavä bhuvanam äçu pavitrayanti ||122|| 22 - nämäkñara-dhåtiù, yathä skände -- hari-nämäkñara-yutaà bhäle gopé-måòaìkitam | tulasé-mälikoraskaà spåçeyur na yamodbhaöäù ||123|| pädme ca -- kåñëa-nämäkñarair gätram aìkayec candanädinä | sa loka-pävano bhutvä tasya lokam aväpnuyät ||124||

23 - nirmälya-dhåtiù, yathä ekädaçe (11.6.46)-- tvayopayukta-srag-gandha-väso'laìkära-carcitäù | ucchiñöa-bhojino däsäs tava mäyäà jayemahi ||125|| skände ca -- kåñëottérëaà tu nirmälyaà yasyäìgaà spåçate mune | sarva-rogais tathä päpair mukto bhavati närada ||126|| 24 - agre täëòavaà, yathä dvärakä-mähätmye -- yo nåtyati prahåñöätmä bhävair bahuñu bhaktitaù | sa nirdahati päpäni manvantara-çateñv api ||127|| tathä çré-näradoktau ca -- nåtyatäà çré-pater agre tälikä-vädanair bhåçam | uòòéyante çaréra-sthäù sarve pätaka-pakñiëaù ||128|| 25 – daëòavan-natiù, yathä näradéye -- eko’pi kåñëäya kåtaù praëämo daçäçvamedhävabhåthair na tulyaù | daçäçvamedhé punar eti janma kåñëa-praëämé na punar-bhaväya ||129|| 26 - abhyütthänaà, yathä brahmäëòe -- yän ärüòhaà puraù prekñya samäyäntaà janärdanam | abhyutthänaà naraù kurvan pätayet sarva-kilbiñam ||130|| 27 - anuvrajyä, yathä bhaviñyottare -- rathena saha gacchanti pärçvataù påñöhato’grataù | viñëunaiva samäù sarve bhavanti çvapadädayaù ||131 || 28 - sthäne gatiù sthänaà térthaà gåhaà cäsya tatra térthe gatir yathä ||132 || puräëäntare -- saàsära-maru-käntära-nistära-karaëa-kñamau | släghyau täv eva caraëau yau hares tértha-gäminau ||133 || älaye ca, yathä hari-bhakti-sudhodaye -- pravéçann älayaà viñëor darçanärthaà subhaktimän | na bhüyaù praviçen mätuù kukñi-kärägåhaà sudhéù ||134 || 29 - parikramo, yathä tatraiva -- viñëuà pradakñiné-kurvan yas taträvartate punaù | tad evävartanaà tasya punar nävartate bhave ||135|| skände ca caturmäsya-mähätmye -- catur-väraà bhramébhis tu jagat sarvaà caräcaram | kräntaà bhavati viprägrya tat-tértha-gamanädikam ||136||

30 - atha arcanam -- çuddhi-nyäsädi-pürväìga-karma-nirväha-pürvakam | arcanam tüpacäräëäà syän mantreëopapädanam ||137|| tad, yathä daçame -- (10.81.19) svargäpavargayoù puàsäà rasäyäà bhuvi sampadäm | sarväsäm api siddhénäà mülaà täc-caraëärcanaà ||138|| viñëurahasye ca -- çré-viñëor arcanaà ye tu prakurvanti narä bhuvi | te yänti çäçvataà viñëor änandaà paramaà padam ||139 || 31 - paricaryä -- paricaryä tu sevopakaraëädi-pariñkriyä | tathä prakérëaka-cchatra-väditrädyair upäsanä ||140|| yathä näradéye -- muhürtaà vä muhürtärdhaà yas tiñöhed dhari-mandire | sa yäti paramaà sthänaà kim u çuçrüñaëe ratäù ||141 || yathä caturthe (4.21.31) -- yat-päda-seväbhirucis tapasvinäm açeña-janmopacitaà malaà dhiyaù | sadyaù kñiëoty anvaham edhaté saté yathä padäìguñöha-viniùsåtä sarit ||142 || aìgäni vividhäny eva syuù püjä-paricaryayoù | na täni likhitäny atra grantha-bähulya-bhétitaù ||143 || 32 - atha gétaà, yathä laiìge -- brähmaëo väsudeväkhyaà gäyamäno’niçaà param | hareù sälokyam äpnoti rudra-gänädhikaà bhavet ||144 || 33 - atha saàkértanam -- näma-lélä-guëadénäm uccair-bhäñä tu kértanam ||145|| tatra näma-kértanam, yathä viñëu-dharme -- kåñëeti maìgalaà näma yasya väci pravartate | bhasmébhavanti räjendra mahä-pätaka-koöayaù ||146|| lélä-kértanam, yathä saptame (7.9.18) -- so’haà priyasya suhådaù paradevatäyä lélä-kathäs tava nåsiàha viriïca-gétäù | aïjas titarmy anugåëan guëa-vipramukto durgäëi te pada-yugälaya-haàsa-saìgaù ||147|| guëa-kértanam, yathä prathame (1.5.22) --

idaà hi puàsas tapasaù çrutasya vä sviñöasya süktasya ca buddhi-dattayoù | avicyuto’rthaù kavibhir nirüpito yad uttamaùçloka-guëänuvarëanam ||148|| 34 - atha japaù mantrasya sulaghüccäro japa ity abhidhéyate ||149 || yathä pädme -- kåñëäya nama ity eña mantraù sarvärtha-sädhakaù | bhaktänäà japatäà bhüpa svarga-mokña-phala-pradaù ||150|| 35 - atha vijïaptiù, yathä skände -- harim uddiçya yat kiïcit kåtaà vijïäpanaà girä | mokña-dvärärgalän mokñas tenaiva vihitas tava ||151 || samprärthanätmikä dainya-bodhikä lälasämayé | ity ädir vividhä dhéraiù kåñëe vijïaptir éritä ||152 || tatra samprärthanätmikä, yathä pädme -- yuvaténäà yathä yüni yünäà ca yuvatau yathä | mano’bhiramate tadvan mano’bhiramatäà tvayi ||153 || dainya-bodhikä, yathä tatraiva -- mat-tulyo nästi päpätmä näparädhé ca kaçcana | parihäre’pi lajjä me kià brüve puruñottama ||154 || lälasämayé, yathä çré-närada-païcarätre -- kadä gambhérayä väcä çriyä yukto jagat-pate | cämara-vyagra-hastaà mäm evaà kurv iti vakñyasi ||155|| yathä vä -- kadähaà yamunä-tére nämäni tava kértayan | udbäñpaù puëòarékäkña racayiñyämi täëòavam ||156|| 36 - atha stava-päöhaù -- proktä manéñibhir gétä-stava-räjädayaù staväù ||157|| yathä skände -- çré-kåñëa-stava-ratnaughair yeñäà jihvä tv alaìkåtä | namasyä muni-siddhänäà vandanéyä divaukasäm ||158|| närasiàhe ca -- stotraiù stavaç ca devägre yaù stauti madhusüdanam | sarva-päpa-vinirmukto viñëu-lokam aväpnuyät ||159 || 37 - atha naivedyäsvädo, yathä pädme -- naivedyam annaà tulasé-vimiçraà

véçeñataù päda-jalena siktam | yo’çnäti nityaà purato muräreù präpëoti yajïäyuta-koöi-puëyam ||160|| 38 - atha pädyäsvädo, yathä tatraiva -- na dänaà na havir yeñäà svädhyäyo na surärcanam | te’pi pädodakaà pétvä prayänti paramäà gatim ||161 || 39 - atha dhüpa-saurabhyam, yathä hari-bhakti-sudhodaye -- äghräëaà yad dharer datta-dhüpocchiñöasya sarvataù | tad-bhava-vyäla-dañöänäà nasyaà karma viñäpaham ||162 || atha mälya-saurabhyaà, yathä tantre -- praviñöe näsikä-randhre harer nirmälya-saurabhe | sadyo vilayam äyäti päpa-païjara-bandhanam ||163 || agastya-saàhitäyäà ca -- äghräëaà gandha-puñpäder arcitasya tapodhana | viçuddhiù syäd anantasya ghräëasyehäbhidhéyate ||164 || 40 - atha çré-mürteù sparçanaà, yathä viñëu-dharmottare -- spåsövä viñëor adhiñöhänaà pavitraù çraddhayänvitaù | päpa-bandhair vinirmuktaù sarvän kämän aväpnuyät ||165|| 41 - atha çré-mürter darçanam, yathä värähe -- våndävane tu govindaà ye paçyanti vasundhare | na te yama-puraà yänti yänti puëya-kåtäà gatim ||166|| 42 - ärätrika-darçanaà, yathä skände -- koöayo brahma-hatyänäm agamyägama-koöayaù | dahaty äloka-mätreëa viñëoù särätrikaà mukham ||167|| utsava-darçanaà, yathä bhaviñyottare -- ratha-sthaà ye nirékñante kautikenäpi keçavam | devatänäà gaëäù sarve bhavanti çvapacädayaù ||168|| ädi-çabdena püjä-darçanaà, yathägneye -- püjitaà püjyamänaà vä yaù paçyed bhaktito harim ||169|| 43 - atha çravaëam çravaëaà näma-carita-guëädénäà çrutir bhavet ||170|| tatra näma-çravaëaà, yathä gäruòe -- saàsära-sarpa-dañöa-nañöa-ceñöaika-bheñajam | kåñëeti vaiñëavaà mantraà çrutvä mukto bhaven naraù ||171 || caritra-çravaëaà, yathä caturthe -- (4.29.41) tasmin mahan-mukharitä madhubhic-caritra-

péyüña-çeña-saritaù paritaù sravanti | tä ye pibanty avitåño nåpa gäòha-karëais tän na spåçanty açana-tåò-bhaya-çoka-mohäù ||172 || guëa-çravaëaà, yathä dvädaçe (12.3.15) -- yas tüttamaùçloka-guëänuvädaù saìgéyate’bhékñëam amaìgala-ghnaù | tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà kåñëe’maläà bhaktim abhépsamänaù ||173 || atha tat-kåpekñaëaà, yathä daçame (10.14.8) -- tat te’nukampäà su-samékñamäëo bhuïjäna evätma-kåtaà vipäkam | håd-väg-vapurbhir vidadhan namas te jéveta yo mukti-pade sa däya-bhäk ||174 || atha småtiù -- yathä kathaà cin-manasä sambandhaù småtir ucyate ||175|| yathä viñëu-puräëe (5.17.17) -- småte sakala-kalyäëa-bhäjanaà yatra jäyate | puruñaà tam ajaà nityaà vrajämi çaraëaà harim ||176|| yathä ca pädme -- prayäëe cäprayäëe ca yan-näma smaratäà nèëäm | sadyo naçyati päpaugho namas tasmai cid-ätmane ||177|| atha dhyänam -- dhyänam rupa-guëa-kréòä-sevädeù suñöhu cintanam ||178|| tatra rüpa-dhyänaà, yathä närasiàhe -- bhagavac-caraëa-dvandva-dhyänaà nirdvandvam éritam | päpino’pi prasaìgena vihitaà suhitaà param ||179 || guëa-dhyänaà, yathä viñëudharme -- ye kurvanti sadä bhaktyä guëänusmaraëaà hareù | prakñéëa-kaluñaughäs te praviçanti hareù padam ||180|| krédä-dhyänaà, yathä padme -- sarva-mädhurya-säräëi sarvädbhutamayäni ca | dhyäyan hareç cariträëi lalitäni vimucyate ||181 || sevä-dhyänaà, yathä puräëäntare --

mänasenopacärena paricarya harià sadä | pare väì-manasä’gamyaà taà säkñät pratipedire ||182 ||

atha däsyam -- däsyaà karmärpaëaà tasya kaiìkaryam api sarvathä ||183 ||

tatra ädyaà yathä skände -- tasmin samarpitaà karma sväbhävikam apéçvare | bhaved bhägavato dharmas tat-karma kimutärpitam ||184 || karma sväbhävikaà bhadraà japa-dhyänärcanädi ca | itédaà dvividhaà kåñëe vaiñëavair däsyam arpitam ||185|| mådu-çraddhasya kathitä svalpä karmädhikäritä | tad-arpitaà harau däsyam iti kaiçcid udéryate ||186|| dvitiyaà, yathä näradéye -- éhä yasya harer däsye karmaëä manasä girä | nikhiläsv apy avasthäsu jévan-muktaù sa ucyate ||187|| atha sakhyam -- viçväso mitra-våttiç ca sakhyaà dvividham éritam ||188|| tatra ädyaà, yathä mahäbhärate -- pratijïä tava govinda na me bhaktaù praëaçyati | iti saàsmåtya saàsmåtya präëän saàdhärayämy aham ||189 || tathä ekädaçe (11.2.53) ca -- tri-bhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha- småtir ajitätma-surädibhir vimågyät | na calati bhagavat-padäravindäl lava-nimiñärdham api yaù sa vaiñëavägryaù ||190|| çraddhä-mätrasya tad-bhaktäv adhikäritva-hetutä | aìgatvam asya viçväsa-viçeñasya tu keçave ||191 || dvitéyaà, yathä agastya-saàhitäyäm -- paricaryä paräù kecit präsädeñu ca çerate | manuñyam iva taà drañöuà vyävahartuà ca bandhuvat ||192 || atha ätma-nivedanaà, yathä ekädaçe (11.29.34) -- martyo yadä tyakta-samasta-karmä niveditätmä vicikérñito me | tadämåtatvaà pratipadyamäno mayätma-bhuüyäyä ca kalpate vai ||194 || artho dvidhätma-çabdasya paëòitair upapäyate | dehy-ahantäspadaà kaiçcid dehaù kaiçcin mamatva-bhäk ||195|| tatra dehé, yathä yämunäcärya-stotre (49) -- vapurädiñu yo’pi ko'pi vä guëato’säni yathä tathä-vidhaù | tad ayaà tava päda-padmayor aham adyaiva mayä samarpitaù ||196||

deho, yathä bhakti-viveke -- cintäà kuryän na rakñäyai vikrétasya yathä paçoù | tathärpayan harau dehaà viramed asya rakñanät ||197|| duñkaratvena virale dve sakhyätma-nivedane | keñäàcid eva dhéräëäà labhate sädhanärhatäm ||198|| atha nija-priyopaharaëaà, yathä ekädaçe (11.11.41) -- yad yad iñöatamaà loke yac cäti-priyam ätmanaù | tat tan nivedayen mahyaà tad änantyäya kalpate ||199 || atha tad-arthe’khila-ceñöitaà, yathä païcarätre -- laukiké vaidiké väpi yä kriyä kriyate mune | hari-sevänukülaiva sä käryä bhaktim icchatä ||200|| atha çaraëäpattiù, yathä hari-bhakti-viläse (11.677) -- taväsméti vadan väcä tathaiva manasä vidan | tat-sthänam äçritas tanvä modate çaraëägataù ||201 || çré-närasiàhe ca -- tväà prapanno’smi çaraëaà deva-deva janärdana | iti yaù çaraëaà präptas taà kleçäd uddharämy aham ||202 || 53 -- atha tadéyänäà sevanam | tuläsyaù, yathä skände -- yä dåñöä nikhilägha-saìga-çamané spåñöä vapuù-pävané rogäëäm abhivanditä nirasané siktäntaka-träsiné | pratyäsatti-vidhäyiné bhagavataù kåñëasya saàropitä nyastä tac-caraëe vimukti-phaladä tasyai tulasyai namaù ||203 || tathä ca tatraiva -- dåñtä spåñöä tathä dhyätä kértitä namitä stutä | ropitä sevitä nityaà püjitä tulasé çubhä ||204 || navadhä tulaséà devéà ye bhajanti dine dine | yuga-koöi-sahasräëi te vasanti harer gåhe ||205|| 54 -- atha çästrasya, çästram atra samäkhyätaà yad bhakti-pratipädakam ||206|| yathä skände -- vaiñëaväni tu çästräëé ye çåëvanti paöhanti ca | dhanyäs te mänavä loke tesäà kåñëaù prasédati ||207|| vaiñëaväni tu çästräëé ye’rcayanti gåhe naräù | sarva-päpa-vinirmuktä bhavanti sura-vanditäù ||208|| tiñöhate vaiñëavaà çästraà likhitaà yasya mandire | tatra näräyaëo devaù svayaà vasati närada ||209 || tathä çré-bhägavate dvädaçe (12.13.15) ca --

sarva-vedänta-säraà hi çré-bhägavatam iñyate | tad-rasämåta-tåptasya nänyatra syäd ratiù kvacit ||210|| 55 -- atha mathuräyäù, yathä ädi-värähe mathuräà ca parityajya yo’nyatra kurute ratim | müòho bhramati saàsäre mohitä mama mäyayä ||211 || brahmäëòe ca -- trailokya-varti-térthänäà sevanäd durlabhä hi yä | paränanda-mayé siddhir mathurä-sparña-mätrataù ||212 || çrutä småtä kértitä ca väïchitä prekñitä gatä | spåñöä çritä sevitä ca mathuräbhéñöadä nåëäm | iti khyätaà puräëeñu na vistära-bhiyocyate ||213 || 56 --atha vaiñëavänäà sevanaà, yathä pädme (6.253.176) -- ärädhanänäà sarveñäà viñëor ärädhanaà param | tasmät parataraà devi tadéyänäà samarcanam ||214 || tåtéye (3.7.19) ca -- yat-sevayä bhagavataù küöa-sthasya madhu-dviñaù | rati-räso bhavet tévraù pädayor vyasanärdanaù ||215|| skände ca -- çaìkha-cakräìkita-tanuù çirasä maïjaré-dharaù | gopé-candana-liptäìgo dåñtaç cet tad-aghaà kutaù ||216|| prathame (1.19.33) ca -- yeñäà saàsmaraëät puàsäà sadyaù çuddhyanti vai gåhäù | kià punar darçana-sparça-päda-çaucäsanädibhiù ||217|| ädé-puräëe -- ye me bhakta-janäù pärtha na me bhaktäç ca te janäù | mad-bhaktänäà ca ye bhaktäs te me bhaktatamä matäù ||218|| yävanti bhagavad-bhakter aìgäni kathitänéha | präyas tävanti tad-bhakta-bhakter api budhä viduù ||219 || 57 - atha yathä-vaibhava-mahotsavo, yathä pädme -- yaù karoti mahépäla harer gehe mahotsavam | tasyäpi bhavati nityaà hari-loke mahotsava ||220|| 58 - atha ürjädaro, yathä pädme -- yathä dämodaro bhakta-vatsalo vidito janaiù | tasyäyaà tädåço mäsaù svalpam apy uru-kärakaù ||221 || taträpi mathuräyäà viçeño, yathä tatraiva -- bhuktià muktià harir dadyäd arcito’nyatra sevinäm |

bhaktià tu na dadäty eva yato vaçyakaré hareù ||222 || sä tv aïjasä harer bhaktir labhyate kärttike naraiù | mathuräyäà sakåd api çré-dämodara-sevanät ||223 || 59 -- atha çré-janma-dina-yäträ, yathä bhaviñyottare -- yasmin dine prasüteyaà devaké tväà janärdana | tad-dinaà brühi vaikuëöha kurmas te tatra cotsavam | tena samyak-prapannänäà prasädaà kuru keçavaù ||224 || 60 -- atha çré-mürter-anghri-sevane prétiù, yathä ädi-puräëe -- mama näma-sadägrähé mama sevä-priyaù sadä | bhaktis tasmai pradätavyä na tu muktiù kadäcana ||225|| 61 -- atha çré-bhägavatärthäsvädo, yathä prathame (1.1.3) -- nigama-kalpa-taror-galitaà phalaà çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam | pibata bhägavataà rasam älayaà muhur aho rasikä bhuvi bhävukäù ||226|| tathä dvitéye (2.1.9) ca -- pariniñöhito’pi nairguëye uttamaùçloka-lélayä | gåhita-cetä räjarñe äkhyänaà yad adhétavän ||227|| 62 --atha sa-jätéyäçaya-snigdha-çré-bhagavad-bhakta-saìgo, yathä prathame (1.18.13) -- tulayäma lavenäpi na svargaà näpunar-bhavam | bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kimutäçiñaù ||228|| hari-bhakti-sudhodaye ca -- yasya yat-saìgatiù puàso maëivat syät sa tad-guëaù | sva-külarddhyai tato dhémän sva-yüthyän eva saàçrayet ||229 || 63 -- atha çré-näma saàkértanaà, yathä dvitéye (2.1.11) etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto-bhayam | yoginäà nåpa nirëétaà harer nämänukértanaà ||230|| ädi-puräëe ca -- gétvä ca mama nämäni vicaren mama sannidhau | iti bravémi te satyaà kréto’haà tasya cärjuna ||231 || pädme ca -- yena janma-sahasräëi väsudevo niñevitaù | tan-mukhe hari-nämäni sadä tiñöhanti bhärata ||232 || yatas tatraiva ca -- näma cintämaëiù kåñëaç caitanya-rasa-vigrahaù | pürëaù çuddho nitya-mukto’bhinnatvän näma-näminoù ||233 || ataù çré-kåñëa-nämädi na bhaved grähyaà indriyaiù |

sevonmukhe hi jihvädau svayam eva sphuraty adaù ||234 || 64 - atha çré-mathurä-maëòale sthitiù, yathä pädme -- anyeñu puëya-tértheñu muktir eva mahä-phalam | muktaiù prärthyä harer bhaktir mathuräyäà tu labhyate ||235|| tri-vargadä käminäà yä mumukñüëäà ca mokñadä | bhaktécchor bhaktidä kas täà mathuräà näçrayed budhaù ||236|| aho madhu-puré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé | dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate ||237|| durühädbhuta-vérye’smin çraddhä düre’stu païcake | yatra svalpo’pi sambandhaù sad-dhiyäà bhäva-janmane ||238|| tatra çré-murtiù yathä -- smeräà bhaìgé-traya-paricitäà säci-vistérëa-dåñöià vaàçé-nyastädhara-kiçalayäm ujjvaläà candrakeëa | govindäkhyäà hari-tanum itaù keçi-térthopakaëöhe mä prekñiñöhäs tava yadi sakhe bandhu-sange’sti raìgaù ||239 || çré-bhägavataà yathä -- çaìke nétäù sapadi daçama-skandha-padyävalénäà varëäù karëädhvani pathi katämänupurvyäd bhavadbhiù | haàho dimbhäù parama-çubhadän hanta dharmärtha-kämän yad garhantaù sukhamayam amé mokñam apy äkñipanti ||240|| kåñëa-bhakto yathä -- dåg-ambhobhir dhautaù pulaka-patalé maëòita-tanuù skhalann antaù-phullo dadhad atipåthuà vepathum api | dåçoù kakñäà yävan mama sa puruñaù ko’py upayayau na jäte kià tävan matir iha gåhe näbhiramate ||241 || näma yathä -- yadavadhi mama çétä vaiëikenänugétä çruti-patham agha-çatror nämä-gäthä prayätä | anavakalita-pürväà hanta käm apy avasthäà tadavadhi dadhad-antar-mänasaà çämyatéva ||242 || çré mathurä-maëòalaà yathä taöa-bhuvi kåta-käntiù çyämalä yäs taöinyäù sphuöita-nava-kadambälambi-küjad-dvirephä | niravadhi-madhurimëä maëòiteyaà kathaà me manasi kam api bhävaà känana-çrés tanoti ||243 || alaukika-padärthänäm acintyä çaktir édåçé | bhävaà tad-viñayaà cäpi yä sahaiva prakäçayet ||244 || keñäàcit kvacid aìgänäà yat kñudraà çrüyate phalaà | bahir-mukha-pravåttyaitat kintu mukhyaà phalaà ratiù ||245|| saàmataà bhakti-vijïänäà bhakty-aìgatvaà na karmaëäm ||246||

yatha caikädaçe (11.20.9) tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate ||247|| jïäna-vairägyayor bhakti-praveçäyopayogitä | éñat prathamam eveti näìgatvam ucitaà tayoù ||248|| yad ubhe citta-käöhinya-hetü präyaù satäà mate | sukumära-svabhäveyaà bhaktis tad-dhetur éritä ||249 || yathä tatraiva (11.20.31) -- tasmän mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-ätmanaù | na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha ||250|| kintu jïäna-virakty-ädi-sädhyaà bhaktyaiva sidhyati ||251 || yathä tatraiva (11.20.32-33) -- yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägya taç ca yat | yogena däna dharmeëa çreyobhir itarair api ||252 || sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’njasä | svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati ||253 || rucim udvahatas tatra janasya bhajane hareù | viñayeñu gariñöho’pi rägaù präyo viléyate ||254 || anäsaktasya viñayän yathärham upayuïjataù | nirbandhaù kåñëa-sambandhe yuktaà vairägyam ucyate ||255|| präpaïcikatayä buddhyä hari-sambandhi-vastunaù | mumukñubhiù parityägo vairägyaà phalgu kathyate ||256|| proktena lakñaëenaiva bhaktir adhikåtasya ca | aìgatve suniraste’pi nityädy-akhila-karmaëäà ||257|| jnänasyädhyätmikasyäpi vairagyasya ca phalgunaù | spañöatärthaà punar api tad evedaà niräkåtaà ||258|| dhana-çiñyädibhir dvärair yä bhaktir upapädyate | vidüratväd uttamatä-hänyä tasyäç ca näìgatä ||259 || viçeñaëatvam evaiñäà saàçrayanty adhikäriëäm | vivekädény ato’méñäm api näìgatvam ucyate ||260|| kåñëonmukhaà svayaà yänti yamäù çaucädayas tathä | ity eñäà ca na yuktä syäd bhakty-aìgäntara-pätitä ||261 || yathä skände -- ete na hy adbhutä vyädha tavähiàsädayo guëäù | hari-bhaktau pravåttä ye na te syuù para-täpinaù ||262 || tatraiva -- antaù-çuddhir bahiù-çuddhis tapaù-çänty-adayas tathä | amé guëäù prapadyante hari-seväbhikäminäm ||263 || sä bhaktir eka-mukhyäëgäçritänaikäìgi kätha vä |

svaväsanänusäreëa niñöhätaù siddhi-kåd bhavet ||264 || tatra ekäìgä, yathä granthäntare1 -- çré viñëoù çravaëe parékñid abhavad vaiyäsakiù kértane prahlädaù smaraëe tad-aìghri-bhajane lakñméù påthuù püjane | akrüras tv abhivandane kapi-patir däsye’tha sakhye’rjunaù sarvasvätma-nivedane balir abhüt kåñëäptir eñäà parä ||265|| anekäìgä, yathä navame (9.4.18-20) -- sa vai manaù kåñëa-padäravindayor vacäàsi vaikuëöha-guëänuvarëane | karau harer mandira-märjanädiñu çrutià cakäräcyuta-sat-kathodaye ||266|| mukunda-liìgälaya-darçane dåçau tad-bhåtya-gätra-sparçe’ìga-saìgamaà | ghräëaà ca tat-päda-saroja-saurabhe çrémat-tulasyä rasanäà tad-arpite ||267|| pädau hareù kñetra-padänusarpaëe çiro håñékeça-padäbhivandane | kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä yathottamaùçloka-janäçraya ratiù ||268|| çästroktayä prabalayä tat-tan-maryädayänvitä | vaidhi bhaktir iyaà kaiçcan maryädä-märga ucyate ||269 || atha rägänugä – viräjantém abhivyaktäà vraja-väsé janädiñu | rägätmikäm anusåtä yä sä rägänugocyate ||270|| rägänugä-vivekärtham ädau rägätmikocyate ||271 || iñöe svärasiké rägaù paramäviñöatä bhavet | tan-mayé yä bhaved bhaktiù sätra rägätmikoditä ||272 || sä kämarüpä sambandha-rüpä ceti bhaved dvidhä ||273 || tathä hi saptame (7.1.29-30) -- kämäd dveñäd bhayät snehäd yathä bhaktyeçvare manaù | äveçya tad aghaà hitvä bahavas tad-gatià gatäù ||274 || gopyaù kämäd bhayät kaàso dveñäc caidyädayo nåpäù | sambandhäd våñëayaù snehäd yüyaà bhaktyä vayaà vibho ||275||iti || änukülya-viparyäsäd bhéti-dveñau parähatau | snehasya sakhya-väcitväd vaidha-bhakty-anuvartitä ||276|| kià vä premäbhidhäyitvän nopayogo’tra sädhane | bhaktyä vayam iti vyaktaà vaidhé bhaktir udéritä ||277|| yad-aréëäà priyäëäà ca präpyam ekam ivoditam | tad brahma-kåñëayor aikyät kiraëärkopamä-juñoù ||278|| brahmaëy eva layaà yänti präyeëa ripavo hareù | kecit präpyäpi särüpyäbhäsaà majjanti tat-sukhe ||279 || tathä ca brahmäëòa puräëe – siddha-lokas tu tamasaù päre yatra vasanti hi | siddhä brahma-sukhe magnä daityäç ca hariëa hatäù ||280||

1 Padyävalé, 53. Anonymous.

räga-bandhena kenäpi taà bhajanto vrajanty amé | aìghri-padma-sudhäù prema-rüpäs tasya priyä janäù ||281 || tathä hi çré-daçame (10.87.23) – nibhåta-marun-mano’kña-dåòha-yoga-yujo hådi yan munaya upäsate tad-arayo’pi yayuù smaraëät | striya uragendra-bhoga-bhuja-daëòa-viñakta-dhiyo vayam api te samäù sama-dåço’ìghri-saroja-sudhäù ||282 || tatra rüpä – sä kämarüpä sambhoga-tåñëäà yä nayati svatäm | yad asyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalam udyamaù ||283 || iyaà tu vraja-devéñu suprasiddhä viräjate | äsäà prema-viçeño’yaà präptaù käm api mädhuréà | tat-tat-kréòä-nidänatvät käma ity ucyate budhaiù ||284 || tathä ca tantre – premaiva gopa-rämäëäà käma ity agamat prathäm ||285|| ity uddhavädayo’py etaà väïchati bhagavat-priyäù ||286|| käma-präyä ratiù kintu kubjäyäm eva sammatä ||287|| tatra sambandha-rüpä – sambandha-rüpä govinde pitåtvädy-äbhimänitä | atropalakñaëatayä våñëénäà vallavä matäù | yadaiçya-jïäna-çünyatväd eñäà räge pradhänatä ||288|| käma-sambandha-rüpe te prema-mätra-svarüpake | nitya-siddhäçrayatayä nätra samyag vicärite ||289 || rägätmikäyä dvaividhyäd dvidhä rägänugä ca sä | kämänugä ca sambandhänugä ceti nigadyate ||290|| tatra adhikäré – rägätmikäika-niñöhä ye vraja-väsi-janädayaù | teñäà bhäväptaye lubdho bhaved aträdhikäravän ||291 || tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate | nätra çästraà na yuktià ca tal-lobhotpatti-lakñaëaà ||292 || vaidha-bhakty-adhikäré tu bhävävirbhavanävadhi | atra çästraà tathä tarkam anukülam apekñate ||293 || kåñëaà smaran janaà cäsya preñöhaà nija-saméhitam | tat-tat-kathä-rataç cäsau kuryäd väsaà vraje sadä ||294 || sevä sädhaka-rüpeëa siddha-rüpeëa cätra hi | tad-bhäva-lipsunä käryä vraja-lokänusärataù ||295|| çravaëotkértanädéni vaidha-bhakty-uditäni tu | yäny aìgäni ca täny atra vijïeyäni manéñibhiù ||296|| tatra kämänugä – kämänugä bhavet tåñëä käma-rüpänugäminé ||297|| sambhogecchä-mayé tat-tad-bhävecchätmeti sä dvidhä ||298||

keli-tätparyavaty eva sambhogecchä-mayé bhavet | tad-bhävecchätmikä täsäm bhäva-mädhurya-kämitä ||299 || çré-mürter mädhuréà prekñya tat-tal-léläà niçamya vä | tad-bhäväkäëkñiëo ye syus teñu sädhanatänayoù | puräëe çruyate pädme puàsam api bhaved iyam ||300|| yathä – purä maharñayaù sarve daëòakäraëya-väsinaù | dåñövä rämaà harià tatra bhoktum aicchan suvigraham ||301 || te sarve strétvam äpannäù samudbhütäç ca gokule | harià sampräpya kämena tato muktä bhavärëavät ||302 || riraàsäà suñöhu kurvan yo vidhi-märgeëa sevate | kevalenaiva sa tadä mahiñétvam iyät pure ||303 || tathä ca mahä-kaurme – agni-puträ mahätmänas tapasä strétvam äpire | bhartäraà ca jagad-yonià väsudevam ajaà vibhum ||304 || atha sambandhänugä -- sä sambandhänugä bhaktiù procyate sadbhir ätmani | yä pitåtvädi-sambandha-mananäropanätmikä ||305|| lubdhair vätsalya-sakhyädau bhaktiù käryätra sädhakaiù | vrajendra-subalädénäà bhäva-ceñöita-mudrayä ||306|| tathä hi çruyate çästre kaçcit kurupuré-sthitaù | nanda-sünor adhiñöhänaà tatra putratayä bhajan | näradasyopadeçena siddho’bhüd våddha-vardhakiù ||307|| ataeva näräyaëa-vyüha-stave – pati-putra-suhåd-bhrätå-pitåvan maitravad dharim | ye dhyäyanti sadodyuktäs tebhyo’péha namo namaù ||308|| kåñëa-tad-bhakta-käruëya-mätra-läbhaika-hetukä | puñöi-märgatayä kaiçcid iyaà rägänugocyate ||309 ||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau purva-vibhäge sädhana-bhakti-laharé-dvitiyä ||

atha bhävaù çuddha-sattva-viçeñätmä prema-süryäàçu-sämya-bhäk | rucibhiç citta-mäsåëya-kåd asau bhäva ucyate ||1 || tathä hi tantre -- premëas tu prathamävasthä bhäva ity abhidhéyate | sättvikäù svalpa-mäträù syur aträçru-pulakädayaù ||2 ||

sa yathä padma-puräëe -- dhyäyaà dhyäyaà bhagavataù pädämbuja-yugaà tadä | éñad-vikriyamäëätmä särdra-dåñtir abhüd asau ||3 || ävirbhüya mano-våttau vrajanti tat-svarüpatäà | svayaà-prakäça-rüpäpi bhäsamänä präkäçyavat ||4 || vastutaù svayam äsväda-svarüpaiva ratis tv asau | kåñëädi-karmakäsväda-hetutvaà pratipadyate ||5|| sädhanäbhiniveçena kåñëa-tad-bhaktayos tathä | prasädenätidhanyänäà bhävo dvedhäbhijäyate | ädyas tu präyikas tatra dvitéyo viralodayaù ||6|| tatra sädhanäbhiniveça-jaù vaidhé-rägänugä-märga-bhedena parikértitaù | dvividhaù khalu bhävo'tra sädhanäbhiniveçajaù ||7|| sädhanäbhiniveças tu tatra niñpädayan rucim | haräv äsaktim utpädya ratià saàjanayaty asau ||8|| tatra ädyo (1.5.26) -- tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù | täù çraddhayä me’nupadaà viçåëvataù priya-çravasy aìga mamäbhavad ratiù ||9 ||iti | ratyä tu bhäva evätra na tu premäbhidhéyate | mama bhaktiù pravåtteti vakñyate sa yad agrataù ||10|| yathä tatraiva (1.5.28) -- itthaà çarat-prävåñikäv åtü harer viçåëvato me’nusavaà yaço’malam | saìkértyamänaà munibhir mahätmabhir bhaktiù pravåttätma rajas-tamopahä ||11 || tåtéye ca (3.25.25) -- satäà prasaìgän mama vérya-saàvido bhavanti håt-karëa-rasäyanäù kathäù | taj-joñaëäd äçv apavarga-vartmani çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati ||12 || puräëe nätya-çästre ca dvayos tu rati-bhävayoù | samänärthatayä hy atra dvayam aikyena lakñitam ||13 || dvitéyo, yathä pädme -- itthaà manorathaà bälä kurvaté nåtya utsukä | hari-prétyä ca täà sarväà rätrim evätyavähayat ||14 || atha çri-kåñëa-tad-bhakta-prasädajaù sädhanena vinä yas tu sahasaiväbhijäyate |

sa bhävaù kåñëa-tad-bhakta-prasädaja itéyate ||15|| atha çré-kåñëa-prasädajaù -- prasädä väcikäloka-däna-härdädayo hareù ||16|| tatra väcika-prasädajaù, yathä näradéye -- sarva-maëgala-mürdhanyä pürëänanda-mayé sadä | dvijendra tava mayy astu bhaktir avyäbhicäriëé ||17|| äloka-dänajaù, yathä skände -- adåñöa-pürvam älokya kåñëaà jäìgala-väsinaù | viklidyad-antarätmano dåñöià näkrañöum éçire ||18|| härdaù -- prasäda äntaro yaù syät sa härda iti kathyate ||19 || yathä çuka-saàhitäyäà -- mahäbhägavato jätaù putras te bädaräyaëa | vinopäyair upeyäbhüd viñëu-bhaktir ihoditä ||20|| atha tad-bhakta-prasädajaù, yathä saptame (7.4.36) guëair alam asaìkhyeyair mahätmyaà tasya sücyate | väsudeve bhagavati yasya naisargiké ratiù ||21 || näradasya prasädena prahläde çudha-väsanä | nisargaù saiva tenätra ratir naisargiké matä ||22 || skände ca -- aho dhanyo’si devarñe kåpayä yasya tat-kñaëät | néco’py utpulako lebhe lubdhako ratim acyute ||23 || bhaktänäà bhedataù seyaà ratiù païca-vidhä matä | agre vivicya vaktavyä tena nätra prapaïcyate ||24 || kñäntir avyartha-kälatvaà viraktir mäna-çunyatä | äçä-bandhaù samutkaëöhä näma-gäne sadä ruciù ||25|| äsaktis tad-guëäkhyäne prétis tad-vasati-sthale | ity ädayo’nubhäväù syur jäta-bhäväìkure jane ||26|| tatra kñäntiù -- kñobha-hetäv api präpte kñäntir akñubhitätmatä ||27|| yathä prathame (1.19.15) -- taà mopayätaà pratiyantu viprä gaìgä ca devé dhåta-cittam éçe | dvijopasåñöaù kuhakas takñako vä daçatv alaà gäyata viñëu-gäthäù ||28|| atha avyärtha-kälatvaà, yathä hari-bhakti-sudhodaye

vägbhiù stuvanto manasä smarantas tanvä namanto’py aniçaà na tåptäù | bhaktäù sravan-netra-jaläù samagram äyur harer eva samarpayanti ||29 || atha viraktiù -- viraktir indriyärthänäà syäd arocakatä svayaà ||30|| yathä païcame (5.14.43) -- yo dustyajän dära-sutän suhåd räjyaà hådi-spåçaù | jahau yuvaiva malavad uttamaùçloka-lälasaù ||31 || atha mäna-çünyatä -- utkåñöatve’py amänitvaà kathitä mäna-çünyatä ||32 || yathä pädme -- harau ratià vahann eña narendräëäà çikhä-maëiù | bhikñäm aöann ari-pure çvapäkam api vandate ||33 || atha äçä-bandhaù -- äçä-bandho bhagavataù präpti-sambhävanä dåòhä ||34 || yathä çrémat-prabhupädänäà -- na premä çravaëädi-bhaktir api vä yogo’thavä vaiñëavo jïänaà vä çubha-karma vä kiyad aho saj-jätir apy asti vä | hénärthädhika-sädhake tvayi tathäpy acchedya-mülä saté he gopé-jana-vallabha vyathayate hä hä mad-äçaiva mäm ||35|| atha samutkaëöhä -- samutkaëöhä nijäbhéñöa-läbhäya guru-lubdhatä ||36|| atha kåñëa-karëämåte (54) -- änamräm asita-bhruvor upacitam akñéëa-pakñmäìkureñv äloläm anurägiëor nayanayor ärdräà mådau jalpite | ätämräm adharämåte mada-kaläm amläna vaàçé-svaneñv äçäste mama locanaà vraja-çiçor-mürtià jagan-mohiném ||37|| atha näma-gäne sadä ruciù, yathä -- rodana-bindu-maranda-syandi-dåg-indévarädya govinda | tava madhura-svara-kaëöhé gäyati nämävaléà bälä ||38|| tad-guëäkhyäne äsäktiù, yathä kåñëa-karëämåte (88) -- mädhuryäd api madhuraà manmathatä tasya kim api kaiçoram | capalyäd api capalaà ceto bata harati hanta kià kurmaù ||39 ||

tad vasati-sthale prétiù, yathä padyävalyäm2 -- aträsét kila nanda-sadma çakaöasyäträbhavad bhaïjanaà bandha-ccheda-karo’pi dämabhir abhüd baddho’tra dämodaraù | itthaà mäthura-våddha-vaktra-vigalat-péyüña-dhäräà pibann änandäçru-dharaù kadä madhu-puréà dhanyaç cariñyämy aham ||40|| api ca -- vyaktaà masåëiteväntar lakñyate rati-lakñaëam | mumukñu-prabhåténäà ced bhaved eñä ratir na hi ||41 || vimuktäkhila-tarñair yä muktir api vimågyate | yä kåñëenätigopyäçu bhajadbhyo’pi na déyate ||42 || sä bhukti-mukti-kämatväc chuddhäà bhaktim akurvatäm | hådaye sambhavaty eñäà kathaà bhägavaté ratiù ||43 || kintu bäla-camatkära-karé tac-cihna-vékñayä | abhijïena subodho’yaà raty-äbhäsaù prakértitaù ||44 || pratibimbas tathä cchäyä raty-äbhäso dvidhä mataù ||45|| tatra pratibimbaù -- açramäbhéñöa-nirvähé rati-lakñaëa-lakñitaù | bhogäpavarga-saukhyäàça-vyaïjakaù pratibimbakaù ||46|| daivät sad-bhakta-saìgena kértanädy-anusäriëäm | präyaù prasanna-manasäà bhoga-mokñädi rägiëäm ||47|| keñäàcit hådi bhävendoù pratibimba udaïcati | tad-bhakta-hån-nabhaù-sthasya tat-saàsarga-prabhävataù ||48|| atha chäyä -- kñudra-kautühala-mayé caïcalä duùkha-häriëé | rateç chäyä bhavet kiàcit tat-sädåçyävalambiné ||49 || hari-priya-kriyä-käla-deça-päträdi-saìgamät | apy änuñaìgikäd eña kvacid ajïeñv apékñyate ||50|| kintu bhägyaà vinä näsau bhäva-cchäyäpy udaïcati | yad abhyudayataù kñemaà tatra syäd uttarottaram ||51 || hari-priya-janasyaiva prasäda-bhara-läbhataù | bhäväbhäso’pi sahasä bhävatvam upagacchati ||52 || tasminn eväparädhena bhäväbhäso’py anuttamaù | krameëa kñayam äpnoti kha-sthaù pürëa-çaçé yathä ||53 || kià ca -- bhävo’py abhävam äyäti kåñëa-preñöhäparädhataù | äbhäsatäà ca çanakair nyüna-jätéyatäm api ||54 || gäòhäsaìgät sadäyäti mumukñau supratiñöhite | äbhäsatäm asau kiàvä bhajanéyeça-bhävatäm ||55|| ataeva kvacit teñu navya-bhakteñu dåçyate | kñaëam éçvara-bhävo’yaà nåtyädau mukti-pakñagaù ||56|| sädhanekñäà vinä yasminn akasmäd bhäva ékñyate | vighna-sthagitam atrohyaà präg-bhavéyaà susädhanaà ||57|| lokottara-camatkära-kärakaù sarva-çaktidaù | 2 Not found in my edition.

yaù prathéyän bhaved bhävaù sa tu kåñëa-prasädajaù ||58|| jane cej jäta-bhäve’pi vaiguëyam iva dåçyate | käryä tathäpi näsüyä kåtärthaù sarvathaiva saù ||59 || yathä närasiàhe -- bhagavati ca haräv ananya-cetä bhåçam alino’pi viräjate manuñyaù | na hi çaça-kaluña-cchaviù kadäcit timira-paräbhavatäm upaiti candraù ||60|| ratir aniça-nisargoñëa-prabalataränanda-püra-rüpaiva | uñmäëam api vamanté sudhäàçu-koöer api svädvé ||61 ||

iti çré-çré bhakti-rasämåta-sindhau purva-vibhäge bhäva-bhakti-laharé tåtéyä ||

atha premä samyaì-masåëita-svänto mamatvätiçayäìkitaù | bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate ||1 || yathä païcarätre— ananya-mamatä viñëau mamatä prema-saìgatä | bhaktir ity ucyate bhéñma-prahlädoddhava-näradaiù ||2 || bhaktiù premocyate bhéñma-mukhyair yatra tu saìgatä | mamatänya-mamatvena varjitety atra yojanä ||3 || bhävottho’ti-prasädotthaù çré-harer iti sa dvidhä ||4 || tatra bhävotthaù -- bhäva eväntar-aìgäëam-aìgänäm-anusevayä | ärüòhaù parama-utkarñam bhäva-uttaù parikértitaù ||5|| tatra vaidha-bhävottho, yathaikädaçe (11.2.40) evaà-vrataù sva-priya-näma-kértyä jätänurägo druta-citta uccaiù | hasaty atho roditi rauti gäyaty unmädavan nåtyati loka-bähyaù ||6|| rägänugéya-bhävottho, yathä pädme na patià kämayet kaïcid brahmacarya-sthitä sadä | tam-eva mürtià dhyäyanté candrakantir-varänanä ||7|| çré-kåñëa-gäthäà gäyanté romäëcodbheda-lakñaëä | asmin-manvantare snigdhä çré-kåñëa-priya-vartayä ||8|| atha harer atiprasädotthaù -- harer atiprasädo’yaà saìga-dänädir ätmanaù ||9 ||

yathaikädaçe (11.12.7) -- te nädhéta-çruti-gaëä nopäsita-mahattamäù | avratätapta-tapasaù mat-saìgän mäm upägatäù ||10|| mähätmya-jïäna-yuktaç ca kevalaç ceti sa dvidhä ||11 || atha ädyo, yathä païcarätre -- mähätmya-jïäna-yuktas tu sudåòhaù sarvato’dhikaù | sneho bhaktir iti proktas tayä särñöyädinänyathä ||12 || kevalo, yathä tatraiva -- manogatir avicchinnä harau prema-pariplutä | abhisandhi-vinirmuktä bhaktir-viñëu-vaçaìkaré ||13 ||iti | mahima-jïäna-yuktaù syäd vidhi-märgänusäriëäm | rägänugäçritänäà tu präyaçaù kevalo bhavet ||14 || ädau çraddhä tataù sädhu-saìgo’tha bhajana-kriyä | tato’nartha-nivåttiù syät tato niñöhä rucis tataù ||15|| athäsaktis tato bhävas tataù premäbhyudaïcati | sädhakänäm ayaà premnaù prädurbhäve bhavet kramaù ||16|| dhanyasyäyaà navaù premä yasyonmélati cetasi | antarväëébhir apy asya mudrä suñöhu sudurgamä ||17|| ataeva çré-närada-païcarätre, yathä -- bhävonmatto hareù kiïcin na veda sukham ätmanaù | dukhaà ceti maheçäni paramänanda äplutaù ||18|| premëa eva viläsatväd vairalyät sädhakeñv api | atra snehädayo bhedä vivicya na hi çaàsitäù ||19 || çrémat-prabhupadämbhojaiù sarvä bhägavatämåte | vyaktékåtästi güòhäpi bhakti-siddhänta-mädhuré ||20|| gopäla-rüpa-çobhäà dadhad api raghunätha-bhäva-vistäré | tuñyatu sanätanätmä prathama-vibhäge sudhämbu-nidheù ||21 ||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau pürva-vibhäge prema-bhakti-laharé-caturthé

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau

rasopayogi-sthäyi-bhävopapädano näma pürvavibhägaù samäptaù

--o)0(o--

[2.1]

sämänya-bhagavad-bhakti-rasa-nirüpako

dakñiëa-vibhägaù

vibhäväkhyä prathama-laharé prabalam ananya-çrayiëä niñevitaù sahaja-rüpeëa | agha-damano mathuräyäà sadä sanätana-tanur jayati ||1|| rasämåtäbdher bhäge’smin dvitéye dakñiëäbhidhe | sämänya-bhagavad-bhakti-rasas tävad udéryate ||2|| asya païca laharyaù syur vibhäväkhyägrimä matä | dvitéyä tv anubhäväkhyä tåtéyä sättvikäbhidhä | vyabhicäry-abhidhä turyä sthäyi-saàjïä ca païcamé ||3|| athäsyäù keçava-rater lakñitäyä nigadyate | sämagré-paripoñena paramä rasa-rüpatä ||4|| vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù | svädyatvaà hådi bhaktänäm änétä çravaëädibhiù | eñä kåñëa-ratiù sthäyé bhävo bhakti-raso bhavet ||5|| präktany ädhuniké cästi yasya sad-bhakti-väsanä | eña bhakti-rasäsvädas tasyaiva hådi jäyate ||6|| bhakti-nirdhüta-doñäëäà prasannojjvala-cetasäm | çré-bhägavata-raktänäà rasikäsaìga-raìgiëäm ||7|| jévané-bhüta-govinda-päda-bhakti-sukha-çriyäm | premäntaraìga-bhütäni kåtyäny evänutiñöhatäm ||8|| bhaktänäà hådi räjanté saàskära-yugalojjvalä | ratir änanda-rüpaiva néyamänä tu rasyatäm ||9|| kåñëädibhir vibhävädyair gatair anubhavädhvani | prauòhänanda-camatkära-käñöhäm äpadyate paräm ||10|| kintu premä vibhävädyaiù svalpair néto’py aëéyasém | vibhävanädy-avasthäà tu sadya äsvädyatäà vrajet ||11|| atra vibhävädi-sämänya-lakñaëam – ye kåñëa-bhakta-muralé-nädädyä hetavo rateù | kärya-bhütäù smitädyäç ca tathäñöau stabdhatädayaù ||12|| nirvedädyäù sahäyäç ca te jïeyä rasa-bhävane | vibhävä anubhäväç ca sättvikä vyabhicäriëaù ||13|| tatra vibhäväù -- tatra jïeyä vibhäväs tu raty-äsvädana-hetavaù | te dvidhälambanä eke tathaivoddépanäù pare ||14|| tad uktam agni-puräëe (Alaìkära section, 3.35) -- vibhävyate hi raty-ädir yatra yena vibhävyate | vibhävo näma sa dvedhälambanoddépanätmakaù ||15||

tatra älambanäù -- kåñëaç ca kåñëa-bhaktäç ca budhair älambanä matäù | raty-äder viñayatvena tathädhäratayäpi ca ||16|| tatra çré-kåñëaù – näyakänäà çiro-ratnaà kåñëas tu bhagavän svayam | yatra nityatayä sarve viräjante mahä-guëäù | so’nyarüpa-svarüpäbhyäm asminn älambano mataù ||17|| tatra anya-rüpeëa, yathä – hanta me katham udeti sa-vatse, vatsa-päla-paöale ratir atra | ity aniçcita-matir baladevo, vismaya-stimita-mürtir iväsét ||18|| atha svarüpam – ävåtaà prakaöaà ceti svarüpaà kathitaà dvidhä ||19|| tatra ävåtam – anya-veçädinäcchannaà svarüpaà proktam ävåtam ||20|| tena, yathä – mäà snehayati kim uccair, mahileyaà dvärakävarodhe’tra | äà viditaà kutukärthé, vanitä-veço hariç carati ||21|| prakaöa-svarüpeëa, yathä – ayaà kambu-grévaù kamala-kamanéyäkñi-paöimä tamäla-çyämäìga-dyutir atitaräà chatrita-çiräù | dara-çré-vatsäìkaù sphurad-ari-darädy-aìkita-karaù karoty uccair modaà mama madhura-mürtir madhuripuù ||22|| atha tad-guëäù -- ayaà netä suramyäìgaù sarva-sal-lakñaëänvitaù | ruciras tejasä yukto baléyän vayasänvitaù ||23|| vividhädbhuta-bhäñä-vit satya-väkyaù priyaà vadaù | vävadükaù supäëòityo buddhimän pratibhänvitaù ||24|| vidagdhaç caturo dakñaù kåtajïaù sudåòha-vrataù | deça-käla-supätrajïaù çästra-cakñuù çucir vaçé ||25|| sthiro däntaù kñamä-çélo gambhéro dhåtimän samaù | vadänyo dhärmikaù çüraù karuëo mänya-mänakåt ||26|| dakñiëo vinayé hrémän çaraëägata-pälakaù | sukhé bhakta-suhåt prema-vaçyaù sarva-çubhaìkaraù ||27|| pratäpé kértimän rakta-lokaù sädhu-samäçrayaù | näré-gaëa-manohäré sarvärädhyaù samåddhimän ||28|| varéyän éçvaraç ceti guëäs tasyänukértitäù | samudrä iva païcäçad durvigähä harer amé ||29|| jéveñu ete vasanto’pi bindu-bindutayä kvacit | paripürëatayä bhänti tatraiva puruñottame ||30|| tathä hi pädme pärvatyai çiti-kaëöhena tad-guëäù |

kandarpa-koöi-lävaëya ity ädyäù parikértitäù ||31|| eta eva guëäù präyo dharmäya vana-mälinaù | påthivyä prathama-skandhe prathayäïcakrire sphuöam ||32|| yathä prathame (1.16.27-30) -- satyaà çaucaà dayä kñäntis tyägaù santoña ärjavam | çamo damas tapaù sämyaà titikñoparatiù çrutam ||33|| jïänaà viraktir aiçvaryaà çauryaà tejo balaà småtiù | svätantryaà kauçalaà käntir dhairyaà märdavam eva ca ||34|| prägalbhyaà praçrayaù çélaà saha ojo balaà bhagaù | gämbhéryaà sthairyam ästikyaà kértir mäno’nahaìkåtiù ||35|| ime cänye ca bhagavan nityä yatra mahä-guëäù | prärthyä mahattvam icchadbhir na viyanti sma karhicit ||36|| atha païca-guëä ye syur aàçena giriçädiñu ||37|| sadä svarüpa-sampräptaù sarva-jïo nitya-nütanaù | sac-cid-änanda-sändräìgaù sarva-siddhi-niñevitaù ||38|| athocyante guëäù païca ye lakñméçädi-vartinaù | avicintya-mahä-çaktiù koöi-brahmäëòa-vigrahaù ||39|| avatärävalé-béjaà hatäri-gati-däyakaù | ätmäräma-gaëäkarñéty amé kåñëe kilädbhutäù ||40|| sarvädbhuta-camatkära- lélä-kallola-väridhiù | atulya-madhura-prema-maëòita-priya-maëòalaù ||41|| trijagan-mänasäkarñi-muralé-kala-küjitaù | asamänordhva-rüpa-çré-vismäpita-caräcaraù ||42|| lélä-premëä priyädhikyaà mädhuryaà veëu-rüpayoù | ity asädhäraëaà proktaà govindasya catuñöayam ||43|| evaà guëäç catur-bhedäç catuù-ñañöir udähåtäù | sodäharaëam eteñäà lakñaëaà kriyate kramät ||44|| tatra (1) suramyäìgaù -- çläghyäìga-sanniveço yaù suramyäìgaù sa kathyate ||45|| yathä – mukhaà candräkäraà karabha-nibham uru-dvayam idaà bhujau stambhärambhau sarasija-vareëyaà kara-yugam | kaväöäbhaà vakñaù-sthalam aviralaà çroëi-phalakaà parikñämo madhyaù sphurati murahantur madhurimä ||46|| (2) sarva-sal-lakñaëänvitaù – tanau guëottham aìkottham iti sal-lakñaëaà dvidhä ||47|| tatra guëottham – guëotthaà syäd guëair yogo raktatä-tuìgatädibhiù ||48|| yathä -- rägaù saptasu hanta ñaösv api çiçor aìgeñv alaà tuìgatä visäras triñu kharvatä triñu tathä gambhératä ca triñu |

dairghyaà païcasu kià ca païcasu sakhe samprekñyate sükñmatä dvätriàçad-vara-lakñaëaù katham asau gopeñu sambhävyate ||49|| aìkottham – rekhämayaà rathäìgädi syäd aìkotthaà karädiñu ||50|| yathä -- karayoù kamalaà tathä rathäìgaà sphuöa-rekhämayam ätmajasya paçya | pada-pallavayoç ca vallavendra dhvaja-vajräìkuça-ména-paìkajäni ||51|| (3) ruciraù – saundaryeëa dåg-änanda-käré rucira ucyate ||52|| yathä tåtéye (BhP 3.2.13) -- yad dharma-sünor bata räjasüye nirékñya dåk-svastyayanaà tri-lokaù | kärtsnyena cädyeha gataà vidhätur arväk-såtau kauçalam ity amanyata ||53|| yathä vä – añöänäà danujabhid-aìga-paìkajänäm ekasmin katham api yatra ballavénäm | loläkñi-bhramara-tatiù papäta tasmän notthätuà dyuti-madhu-paìkilät kñamäsét ||54|| (4) tejasä yuktaù tejo dhäma prabhävaç cety ucyate dvividhaà budhaiù ||55|| tatra dhäma – dépti-räçir bhaved dhäma ||56|| yathä – ambara-maëi-nikurambaà viòambayann api maréci-kulaiù | hari-vakñasi ruci-niviòe maëiräò ayam uòur iva sphurati ||57|| prabhävaù – prabhävaù sarvajit-sthitiù ||58|| yathä – düratas tam avalokya mädhavaà komaläìgam api raìga-maëòale | parvatodbhaöa-bhujäntaro’py asau kaàsa-malla-nivahaù sa vivyathe ||59|| (5) baléyän – präëena mahatä pürëo baléyän iti kathyate ||60||

yathä – paçya vindhya-girito’pi gariñöhaà daitya-puìgavam udagram ariñöam | tula-khaëòam iva piëòitam ärät puëòaréka-nayano vinunoda ||61|| yathä vä – vämas tämarasäkñasya bhuja-daëòaù sa pätu vaù | kréòä-kandukatäà yena néto govardhano giriù ||62|| (6) vayasänvitaù – vayaso vividhatve’pi sarva-bhakti-rasäçrayaù | dharmé kiçora evätra nitya-nänä-viläsavän ||63|| yathä – tadätväbhivyaktékåta-taruëimärambha-rabhasaà smita-çré-nirdhüta-sphurad-amala-räkä-pati-madam | darodaïcat-païcäçuga-nava-kalä-meduram idaà murärer mädhuryaà manasi madiräkñér madayati ||64|| (7) vividhädbhuta-bhäñävit – vividhädbhuta-bhäñävit sa prokto yas tu kovidaù | nänä-deçyäsu bhäñäsu saàskåte präkåteñu ca ||65|| yathä – vraja-yuvatiñu çauriù çaurasenéà surendre praëata-çirasi sauréà bhäratém ätanoti | ahaha paçuñu kéreñv apy apabhraàsa-rüpäà katham ajani vidagdhaù sarva-bhäñävaléñu ||66|| (8) satya-väkyaù – syän nänåtaà vaco yasya satya-väkyaù sa kathyate ||67|| yathä – påthe tanaya-païcakaà prakaöam arpayiñyämi te raëorvaritam ity abhüt tava yathärtham evoditam | ravir bhavati çétalaù kumuda-bandhur apy uñëalas tathäpi na muräntaka vyabhicariñëur uktis tava ||68|| yathä vä – güòho’pi veñeëa mahé-surasya harir yathärthaà magadhendram üce | saàsåñöam äbhyäà saha päëòaväbhyäà mäà viddhi kåñëaà bhavataù sapatnam ||69|| (9) priyaàvadaù – jane kåtäparädhe’pi säntva-vädé priyaàvadaù ||70||

yathä – kåta-vyaléke’pi na kuëòaléndra tvayä vidheyä mayi doña-dåñöiù | praväsyamäno’si surärcitänäà paraà hitäyädya gaväà kulasya ||71|| (10) vävadükaù – çruti-preñöhoktir akhila-väg-guëänvita-väg api | iti dvidhä nigadito vävadüko manéñibhiù ||72|| tatra ädyo, yathä – açliñöa-komala-padävali-maïjulena pratyakña-rakña-rada-manda-sudhä-rasena | sakhyaù samasta-jana-karëa-rasäyanena nähäri kasya hådayaà hari-bhäñitena ||73|| dvitéyo, yathä – prativädi-citta-parivåtti-paöur jagad-eka-saàçaya-vimarda-karé | pramitäkñarädya-vividhärthamayé hari-väg iyaà mama dhinoti dhiyaù ||74|| (11) supaëòityaù – vidvän nétijïa ity eña supaëòityo dvidhä mataù | vidvän akhila-vidyä-vin nétijïas tu yathärha-kåt ||75|| tatra ädyo, yathä – yaà suñöhu pürvaà paricarya gauravät pitämahädy-ambudharaiù pravartitäù | kåñëärëavaà käçya-guru-kñamäbhütas tam eva vidyä-saritaù prapedire ||76|| yathä vä – ämnäya-prathitänvayä småtimaté bäòhaà ñaò-aìgojjvalä nyäyenänugatä puräëa-suhådä mémäàsayä maëòitä | tväà labdhävasarä ciräd gurukule prekñya svasaìgärthinaà vidyä näma vadhüç caturdaça-guëä govinda çuçrüyate ||77|| dvitéyo, yathä – måtyus taskara-maëòale sukåtinäà vånde vasantänilaù kandarpo ramaëéñu durgata-kule kalyäëa-kalpa-drumaù | indur bandhu-gaëe vipakña-paöale kälägni-rudräkåtiù çästi svasti-dhurandharo madhupuréà nétyä madhünäà patiù ||78|| (12) buddhimän – medhävé sükñmadhéç ceti procyate buddhimän dvidhä ||79||

tatra medhävé, yathä – avanti-pura-väsinaù sadanam etya sändépaner guror jagati darçayan samayam atra vidyärthinäm | sakån nigada-mätrataù sakalam eva vidyä-kulaà dadhau hådaya-mandire kim api citravan mädhavaù ||80|| sükñma-dhéù, yathä – yadubhir ayam avadhyo mleccha-räjas tad enaà tarala-tamasi tasmin vidravann eva neñye | sukhamaya-nija-nidrä-bhaïjana-dhvaàsi-dåñöir jhara-muci mucukundaù kandare yatra çete ||81|| (13) pratibhänvitaù – sadyo navanavollekhi-jïänaà syät pratibhänvitaù ||82|| yathä padyävalyäà (283) – väsaù samprati keçava kva bhavato mugdhekñaëe nanv idaà väsaà brühi çaöha prakäma-subhage tvad-gätra-saàsargataù | yäminyäm uñitaù kva dhürta vitanur muñëäti kià yäminé çaurir gopa-vadhüà chalaiù parihasann evaàvidhaiù pätu vaù ||83|| (14) vidagdhaù – kalä-viläsa-digdhätmä vidagdha iti kértyate ||84|| yathä -- gétaà gumphati täëòavaà ghaöayati brüte prahelé-kramaà veëuà vädayate srajaà viracayaty älekhyam abhyasyati | nirmäti svayam indrajäla-paöaléà dyüte jayaty unmadän paçyoddäma-kalä-viläsa-vasatiç citraà hariù kréòati ||85|| (15) caturaù – caturo yugapad-bhüri-samädhäna-kåd ucyate ||86|| yathä – pärävaté-viracanena gaväà kaläpaà gopäìganä-gaëam apäìga-taraìgitena | miträëi citratara-saìgara-vikrameëa dhinvann ariñöa-bhayadena harir vireje ||87|| (16) dakñaù – duñkare kñipra-käré yas taà dakñaà paricakñate ||88|| yathä çré-daçame (10.59.17) -- yäni yodhaiù prayuktäni çasträsträëi kurüdvaha | haris täny acchinat tékñëaiù çarair ekaika-çastribhiù ||89||

yathä vä – aghahara kuru yugmébhüya nåtyaà mayaiva tvam iti nikhila-gopé-prärthanä-pürti-kämaù | atanuta gati-lélä-läghavormià tathäsau dadåçur adhikam etäs taà yathä sva-sva-pärçve ||90|| (17) kåtajïaù – kåtajïaù syäd abhijïo yaù kåta-sevädi-karmaëäm ||91|| yathä mahäbhärate3 – åëam etat pravåddhaà me hådayän näpasarpati | yad govindeti cukroça kåñëä mäà düra-väsinam ||92|| yathä vä – anugatim ati-pürvaà cintayann åkña-mauler akuruta bahumänaà çaurir ädäya kanyäm | katham api kåtam alpaà vismaren naiva sädhuù kim uta sa khalu sädhu-çreëi-cüòägra-ratnam ||93|| (18) sudåòha-vrataù – pratijïä-niyamau yasya satyau sa sudåòha-vrataù ||94|| tatra satya-pratijïo, yathä hari-vaàçe (2.68.38)4 – na deva-gandharva-gaëä na räkñasä na cäsurä naiva ca yakña-pannagäù | mama pratijïäm apahantum udyatä mune samarthäù khalu satyam astu te ||95|| yathä vä – sa-helam äkhaëòala-päëòu-putrau vidhäya kaàsärir apärijätau | nija-pratijïäà saphaläà dadhänaù satyäà ca kåñëäà ca sukhäm akärñét ||96|| satya-niyamo, yathä – girer uddharaëaà kåñëa duñkaraà karma kurvatä | mad-bhaktaù syän na duùkhéti sva-vrataà vivåtaà tvayä ||97|| (19) deça-käla-supätrajïaù – deça-käla-supätrajïas tat-tad-yogya-kriyä-kåtiù ||98|| yathä – çaraj-jyotsnä-tulyaù katham api paro nästi samayas trilokyäm äkåéòaù kvacid api na våndävana-samaù | na käpy ambhojäkñé vraja-yuvati-kalpeti vimåçan mano me sotkaëöhaà muhur ajani räsotsava-rase ||99|| 3 Not found in critical edition. 4 Not found in critical edition. (Check again.)

(20) çästra-cakñuù – çästränusäri-karmä yaù çästra-cakñuù sa kathyate ||100|| yathä – abhüt kaàsa-ripor netraà çästram evärtha-dåñöaye | neträmbujaà tu yuvaté- våndän mädäya kevalam ||101|| (21) çuciù – pävanaç ca viçuddheç cety ucyate dvividhaù çuciù | pävanaù päpa-näçé syäd viçuddhas tyakta-düsaëaù ||102|| tatra pävano, yathä pädme -- taà nirvyäjaà bhaja guëa-nidhe pävanaà pävanänäà çraddhä-rajyan-matir atitaräm uttamaù-çloka-maulim | prodyann antaù-karaëa-kuhare hanta yan-näma-bhänor äbhäso’pi kñapayati mahä-pätaka-dhvänta-räçim ||103|| viçuddho, yathä – kapaöaà ca haöhaç ca näcyute bata saträjiti näpy adénatä | katham adya våthä syamantaka prasabhaà kaustubha-sakhyam icchasi ||104|| (22) vaçé vaçé jitendriyaù proktaù ||105|| yathä prathame (1.11.37) -- uddäma-bhäva-piçunämala-valgu-häsa- vréòävaloka-nihato madano’pi yäsäm | saàmuhya cäpam ajahät pramadottamäs tä yasyendriyaà vimathituà kuhakair na çekuù ||106|| (23) sthiraù äphalodayakåt sthiraù ||107|| yathä, nirvedam äpa na vana-bhramaëe murärir näcintayad vyasanam åkña-vilapraveçe | ähåtya hanta maëim eva puraà prapede syäd udyamaù kåta-dhiyäà hi phalodayäntaù ||108|| (24) däntaù – sa dänto duùsaham api yogyaà kleçaù saheta yaù ||109|| yathä –

gurum api guru-väsa-kleçam avyäja-bhaktyä harir aja-gaëa-dantaù komaläìgo’pi näyam | prakåtir ati-durühä hanta lokottaräëäà kim api manasi citraà cintyamänä tanoti ||110|| (25) kñamäçélaù kñamäçélo’parädhänäà sahanaù parikértyate ||111|| yathä mägha-kävye5 (16.25) prativäcam adatta keçavaù çapamänäya na cedi-bhübhåte | anahuìkurute ghana-dhvaniù na hi gomäyu-rutäni keçaré ||112|| yathä vä yämunäcärya-stotre6 (60) – raghuvara yad abhüs tvaà tädåço väyasasya praëata iti dayälur yac ca caidyasya kåñëa | pratibhavam aparäddhur mugdha säyujyado’bhür vada kim apadam ägatas tasya te’sti kñamäyäù ||113|| (26) gambhéraù – durvibodhäçayo yas tu sa gambhéraù itéryate ||114|| yathä – våndävane varätiù stutibhir nitaräm upäsyamäno’pi | çakto na harir vidhinä ruñöas tuñöo’thavä jïätum ||115|| yathä vä – unmado’pi harir navya-rädhä-praëaya-sédhunä | abhijïenäpi rämeëa lakñito’yam avikriyaù ||116|| (27) dhåtimän – pürëa-spåhaç ca dhåtimän çäntaç ca kñobha-käraëe ||117|| tatra ädyo – svékurvann api nitaräà yaçaù-priyatvaà kaàsärir magadha-pater vadha-prasiddhäm | bhémäya svayam atuläm adatta kértià kià lokottara-guëa-çälinäm apekñyam ||118|| dvitéyo, yathä – ninditasya dama-ghoña-sünunä sambhrameëa munibhiù stutasya ca | räjasüya-sadasi kñitéçvaraiù käpi näsya vikåtir vitarkitä ||119|| 5 Çiçupäla-vadha. 6 Stotra-ratnam.

(28) samaù – räga-dveña-vimukto yaù samaù sa kathito budhaiù ||120|| yathä çré-daçame (10.16.33) -- nyäyyo hi daëòaù kåta-kilbiñe’smiàs tavävatäraù khala-nigrahäya | ripoù sutänäm api tulya-dåñöer dhatse damaà phalam evänuçaàsan ||121|| yathä vä – ripur api yadi çuddho maëòanéyas taväsau yaduvara yadi duñöo daëòanéyaù suto’pi | na punar akhila-bhartuù pakñapätojjhitasya kvacid api viñamaà te ceñöitaà jäghaöéti ||122|| (29) vadänyaù – däna-véro bhaved yas tu sa vadänyo nigadyate ||123|| yathä – sarvärthinäà bäòham abhéñöa-pürtyä vyarthékåtäù kaàsa-nisüdanena | hriyeva cintämaëi-kämadhenu- kalpa-drumä dväravatéà bhajanti ||124|| yathä vä – yeñäà ñoòaça-püritä daça-çaté sväntaù-puräëäà tathä cäñöäçliñöa-çataà vibhäti paritas tat-saìkhya-patné-yujäm | ekaikaà prati teñu tarëaka-bhåtäà bhüñä-juñäm anvahaà gåñöénäà yugapac ca baddham adadäd yas tasya vä kaù samaù ||125|| (30) dhärmikaù – kurvan kärayate dharmaà yaù sa dhärmika ucyate ||126|| yathä – pädaiç caturbhir bhavatä våñasya guptasya gopendra tathäbhyavardhi | svairaà carann eva yathä trilokyäm adharma-sparçäëi haöhäj jaghäsa ||127|| yathä vä – vitäyamänair bhavatä makhotkarair äkåñyamäëeñu patiñv anäratam | mukunda khinnaù sura-subhruväà gaëas tavävatäraà navamaà namasyati ||128|| (31) çüraù – utsähé yudhi çüro’stra-prayoge ca vicakñaëaù ||129||

tatra ädyo, yathä – påthu-samara-saro vigähya kurvan dviñad aravinda-vane vihära-caryäm | sphurasi tarala-bähu-daëòa-çuëòas tvam agha-vidäraëa-rävaëendra-lélaù ||130|| dvitéyo, yathä – kñaëäd akñauhiëé-vånde jaräsandhasya däruëe | dåñöaù ko’py atra nädañöo hareù praharaëähibhiù ||131|| (32) karuëaù -- para-duùkhäsaho yas tu karuëaù sa nigadyate ||132|| yathä – räjïäm agädha-gatibhir magadhendra-kärä- duùkhändhakära-paöalaiù svayam andhitänäm | akñéëi yaù sukhamayäni ghåëé vyatänéd vånde tam adya yadunandana-padma-bandhum ||133|| yathä vä – skhalan-nayana-väribhir viracitäbhiñeka-çriye tvaräbhara-taraìgataù kavalitätma-visphürtaye | niçänta-çara-çäyinä sura-sarit-sutena småteù sapadya-vaça-vartmaëo bhagavataù kåpäyai namaù ||134|| (33) mänyamänakåt – guru-brähmaëa-våddhädi-püjako mänyamäna-kåt ||135|| yathä – abhivädya guroù padämbujaà pitaraà pürvajam apy athänataù | harir aïjalinä tathä girä yadu-våddhänana-mat-kramädayam ||136|| (34) dakñiëaù -- sauçélya-saumya-carito dakñiëaù kértyate budhaiù ||137|| yathä -- bhåtyasya paçyati gurün api näparädhän seväà manäg api kåtäà bahudhäbhyupaiti | äviñkaroti piçuneñv api näbhyasüyäà çélena nirmala-matiù puruñottamo’yam ||138|| (35) vinayé – auddhatya-parihäré yaù kathyate vinayéty asau ||139|| yathä mägha-kävye (13.7) – avaloka eña nåpateù sudürato

rabhasäd rathäd avatarétum icchataù | avatérëavän prathamam ätmanä harir vinayaà viçeñayati sambhrameëa saù ||140|| (36) hrémän – jïäte’smara-rahasye’nyaiù kriyamäëe stave’thavä | çälénatvena saìkocaà bhajan hrémän udéryate ||141|| yathä lalita-mädhave (9.40) – darodaïcad-gopé-stana-parisara-prekñaëa-bhayät karotkampädéñac calati kila govardhana-girau | bhayärtair ärabdha-stutir akhila-gopaiù smita-mukhaà puro dåñövä rämaà jayati namitäsyo madhuripuù ||142|| (37) çaraëägata-pälakaù – pälayan çaraëäpannän çaraëägata-pälakaù ||143|| yathä – jvara parihara viträsaà tvam atra samare kåtäparädhe’pi | sadyaù prapadyamäne yad indavati yädavendro’yam ||144|| (38) sukhé – bhoktä ca duùkha-gandhair apy aspåñöaç ca sukhé bhavet ||145|| tatra ädyo, yathä – ratnälaìkära-bhäras tava dhana-damanor äjya-våttyäpy alabhyaù svapne dambholi-päëer api duradhigamaà dväri tauryatrikaà ca | pärçve gauré-gariñöhäù pracura-çaçi-kaläù känta-sarväìga-bhäjaù sémantinyaç ca nityaà yaduvara bhuvane kas tvad-anyo’sti bhogé ||146|| dvitéyo, yathä – na hänià na mlänià nija-gåha-kåtya-vyasanitäà na ghoraà nodghürëäà na kila kadanaà vetti kim api | varäìgébhiù säìgékåta-suhåd-anaìgäbhir abhito harir våndäraëye param aniçam uccair viharati ||147|| (39) bhakta-suhåt – susevyo däsa-bandhuç ca dvidhä bhakta-suhån mataù ||148|| tatra ädyo, yathä viñëu-dharme – tulasé-dala-mätreëa jalasya culukena ca | vikréëéte svam ätmänaà bhaktebhyo bhakta-vatsalaù ||149|| dvitéyo, yathä prathame (1.9.37) -- sva-nigamam apahäya mat-pratijïäm åtam adhikartum avapluto rathasthaù | dhåta-ratha-caraëo’bhyayäc caladgur harir iva hantum ibhaà gatottaréyaù ||150||

(40) prema-vaçyaù – priyatva-mätra-vaçyo yaù prema-vaçyo bhaved asau ||151|| yathä çré-daçame (10.80.19) -- sakhyuù priyasya viprarñer aìga-saìgäti-nirvåtaù | préto vyamuïcad adhvindün neträbhyäà puñkarekñaëaù ||152|| yathä vä tatraiva (10.9.18) -- sva-mätuù svinna-gäträyä visrasta-kavara-srajaù | dåñövä pariçramaà kåñëaù kåpayäsét sva-bandhane ||153|| (41) sarva-çubhaìkaraù – sarveñäà hita-käré yaù sa syät sarva-çubhaìkaraù ||154|| yathä – kåtäù kåtärthä munayo vinodaiù khala-kñayeëäkhila-dhärmikäç ca | vapur-vimardena khaläç ca yuddhe na kasya pathyaà hariëä vyadhäyi ||155|| (42) pratäpé – pratäpé pauruñodbhüta-çatru-täpi prasiddhi-bhäk ||156|| yathä – bhavataù pratäpa-tapane bhuvanaà kåñëa pratäpayati | ghoräsura-ghukänäà çaraëam abhüt kandarä-timiram ||157|| (43) kértimän – sädguëyair nirmalaiù khyätaù kértimän iti kértyate ||158|| yathä – tvad-yaçaù-kumuda-bandhu-kaumudé çubhra-bhävam abhito nayanty api | nandanandana kathaà nu nirmame kåñëa-bhäva-kalilaà jagat-trayam ||159|| yathä vä lalita-mädhave (5.18) – bhétä rudraà tyajati girijä çyämam aprekñya kaëöhaà çubhraà dåñövä kñipati vasanaà vismito néla-väsäù | kñéraà matvä çrapayati yamé-néram äbhérikotkä géte dämodara-yaçasi te véëayä näradena ||160|| (44) rakta-lokaù -- pätraà lokänurägäëäà rakta-lokaà vidur budhäù ||161||

yathä prathame (1.11.9) -- yarhy ambujäkñäpasasära bho bhavän kurün madhün vätha suhåd-didåkñayä taträbda-koöi-pratimaù kñaëo bhaved ravià vinäkñëor iva nas taväcyuta ||162|| yathä vä – äçés-tathyä jaya jaya jayety äviräste munénäà deva-çreëé-stuti-kala-kalo meduraù prädurasti | harñäd ghoñaù sphurati parito nägaréëäà garéyän ke vä raìga-sthala-bhuvi harau bhejire nänurägam ||163|| (45) sädhu-samäçrayaù – sad-eka-pakñapäté yaù sa syät sädhu-samäçrayaù ||164|| yathä – puruñottama ced avätariñyad bhuvane’smin na bhavän bhuvaù çiväya | vikaöäsura-maëòalän na jäne sujanänäà bata kä daçäbhaviñyat ||165|| (46) näré-gaëa-mano-häré -- näré-gaëa-mano-häré sundaré-vånda-mohanaù ||166|| yathä çré-daçame (10.90.26) -- çruta-mätro’pi yaù stréëäà prasahyäkarñate manaù | urugäyorugéto vä paçyanténäà ca kià punaù ||167|| yathä vä -- tvaà cumbako’si mädhava loha-mayé nünam aìganä-jätiù | dhävati tatas tato’sau yato yataù kréòayä bhramasi ||168|| (47) sarvärädhyaù – sarveñäm agra-püjyo yaù sa sarvärädhya ucyate ||169|| yathä prathame (1.9.41) muni-gaëa-nåpa-varya-saìkule’ntaù- sadasi yudhiñöhira-räjasüya eñäm | arhaëam upapeda ékñaëéyo mama dåçi-gocara eña ävir ätmä ||170|| (48) samåddhimän -- mahä-sampatti-yukto yo bhaved eña samåddhimän ||171|| yathä – ñaö-païcäçad-yadu-kula-bhuväà koöayas tväà bhajante varñanty añöau kim api nidhayaç cärtha-jätaà tavämé | çuddhäntaç ca sphurati navabhir lakñitaù saudha-lakñmair

lakñméà paçyan mura-damana te nätra citräyate kaù ||172|| yathä vä kåñëa-karëämåte7 -- cintämaëiç caraëa-bhüñaëam aìganänäà çåìgära-puñpa-taravas taravaù suräëäm | våndävane vraja-dhanaà nanu käma-dhenu- våndäni ceti sukha-sindhur aho vibhütiù ||173|| (49) varéyän -- sarveñäm ati-mukhyo yaù sa varéyän itéryate ||174|| yathä — brahmann atra puru-dviñä saha puraù péöhe niñéda kñaëaà tuñëéà tiñöha surendra cäöubhir alaà väréça dürébhava | ete dväri muhuù kathaà sura-gaëäù kurvanti kolähalaà hanta dväravaté-pater avasaro nädyäpi niñpadyate ||175|| (50) éçvaraù – dvidheçvaraù svatantraç ca durlaìghyäjïaç ca kértyate ||176|| tatra svatantro, yathä— kåñëaù prasädam akarod aparädhyate’pi pädäìkam eva kila käliya-pannagäya | na brahmaëe dåçam api stuvate’py apürvaà sthäne svatantra-carito nigamair nuto’yam ||177|| durlaìghyäjïo, yathä tåtéye (3.2.21) -- balià haradbhiç cira-loka-pälaiù kiréöa-koöy-eòita-päda-péöhaù | tat tasya kaiìkaryam alaà bhåtän no vigläpayaty aìga yad ugrasenam ||178|| yathä vä – navye brahmäëòa-vånde såjati vidhigaëaù såñöaye yaù kåtäjïo rudraughaù käla-jérëe kñayam avatanute yaù kñayäyänuçiñöaù | rakñäà viñëu-svarüpä vidadhati taruëe rakñiëo ye tvad-aàçäù kaàsäre santi sarve diçi diçi bhavataù çäsane’jäëòanäthäù ||179|| atha (51) sadä-svarüpa-sampräptaù -- sadä-svarüpa-sampräpto mäyä-kärya-vaçékåtaù ||180|| yathä prathame (1.11.39) -- etad éçanam éçasya prakåti-stho’pi tad-guëaiù | na yujyate sadätma-sthair yathä buddhis tad-äçrayä ||181|| (52) sarvajïaù –

7 Not in any of the extant KK centuries.

para-citta-sthitaà deça-kälädy-antaritaà tathä | yo jänäti samastärthaù sa sarvajïo nigadyate ||182|| yathä prathame (1.15.11) -- yo no jugopa vana etya duranta-kåcchräd durväsaso’ri-racitäd ayutägra-bhug yaù | çäkänna-çiñöam upayujya yatas tri-lokéà tåptäm amaàsta salile vinimagna-saìghaù ||183|| (53) nitya-nütanaù – sadänubhüyamäno’pi karoty ananubhütavat | vismayaà mädhurébhir yaù sa prokto nitya-nütanaù ||184|| yathä prathame (1.11.34) -- yadyapy asau pärçva-gato raho-gatas tathäpi tasyäìghri-yugaà navaà navam | pade pade kä virameta tat-padäc caläpi yac chrér na jahäti karhicit ||185|| yathä vä lalita-mädhave (1.52) -- kulavara-tanu-dharma-gräva-våndäni bhindan sumukhi niçita-dérghäpäìga-öaìka-cchaöäbhiù | yugapad ayam apürvaù kaù puro viçva-karmä marakata-maëi-lakñair goñöha-kakñäà cinoti ||186|| (54) sac-cid-änanda-sändräìgaù – sac-cid-änanda-sändräìgaç cidänanda-ghanäkåtiù ||187|| yathä – kleçe kramät païca-vidhe kñayaà gate yad-brahma-saukhyaà svayam asphurat param | tad vyarthayan kaù purato naräkåtiù çyämo’yam ämoda-bharaù prakäçate ||188|| yathä va brahma-saàhitäyäm ädi-puruña-rahasye (5.51) – yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi- koöiñv açeña-vasudhädi vibhüti-bhinnam | tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi ||189|| ataù çré-vaiñëavaiù sarva-çruti-småti-nidarçanaiù | tad brahma çré-bhagavato vibhütir iti kértyate ||190|| tathä hi yämunäcärya-stotre (14) -- yad-aëòäntara-gocaraà ca yad daçottaräëy ävaraëäni yäni ca | guëäù pradhänaà puruñaù paraà padaà parätparaà brahma ca te vibhütayaù ||191||

(55) sarva-siddhi-niñevitaù – sva-vaçäkhila-siddhiù syät sarva-siddhi-niñevitaù ||192|| yathä – daçabhiù siddha-sakhébhir våtä mahä-siddhayaù kramäd añöau | aëimädayo labhante nävasaraà dväri kåñëasya ||193|| (56) atha avicintya-mahä-çaktiù – divya-sargädi-kartåtvaà brahma-rudrädi-mohanam | bhakta-prärabdha-vidhvaàsa ity ädy acintya-çaktitä ||194|| tatra dviya-sargädi-kartåtvaà, yathä – äséc chäyädvitéyaù prathamam atha vibhur vatsa-òimbhädi-dehän aàçenäàçena cakre tad anu bahu-catur-bähutäà teñu tene | våttas tattvädi-vétair atha kam alabhavaiù stüyamäno’khilätmä tävad brahmäëòa-sevyaù sphuöam ajani tato yaù prapadye tam éçam ||195|| brahma-rudrädi-mohanaà, yathä – mohitaù çiçu-kåtau pitämaho hanta çambhur api jåmbhito raëe | yena kaàsa-ripuëädya tat-puraù ke mahendra vibudhä bhavad-vidhäù ||196|| bhakta-prärabdha-vidhvaàso, yathä çré-daçame (10.45.45) – guru-putram ihänétaà nija-karma-nibandhanam | änayasva mahäräja mac-chäsana-puraskåtaù ||197|| ädi-çabdena durghaöa-ghaöanäpi – api jani-parihénaù sünur äbhéra-bhartur vibhur api bhuja-yugmotsaìga-paryäpta-mürtiù | prakaöita-bahu-rüpo’py eka-rüpaù prabhur me dhiyam ayam avicintyänanta-çaktir dhinoti ||198|| (57) koöi-brahmäëòa-vigrahaù – agaëya-jagad-aëòäòhyaù koöi-brahmäëòa-vigrahaù | iti çré-vigrahasyäsya vibhutvam anukértitam ||199|| yathä tatraiva (10.14.11) -- kvähaà tamo-mahad-ahaà-kha-carägni-vär-bhü- saàveñöitäëòa-ghaöa-sapta-vitasti-käyaù | kvedåg-vidhävigaëitäëòa-paräëu-caryä- vätädhva-roma-vivarasya ca te mahitvam ||200|| yathä vä – tattvair brahmäëòam äòhyaà surakula-bhuvanaiç cäìkitaà yojanänäà païcäçat-koöy-akharva-kñiti-khacitam idaà yac ca pätäla-pürëam | tädåg-brahmäëòa-lakñäyuta-paricaya-bhäg eka-kakñaà vidhäträ

dåñöaà yasyätra våndävanam api bhavataù kaù stutau tasya çaktaù ||201|| (58) avatärävalé-béjam avatärävalé-béjam avatäré nigadyate ||202|| yathä çré-géta-govinde (1.16) – vedän uddharate jaganti vahate bhügolam udbibhrate daityaà därayate balià chalayate kñatra-kñayaà kurvate | paulastyaà jayate halaà kalayate käruëyam ätanvate mlecchän mürcchayate daçäkåti-kåte kåñëäya tubhyaà namaù ||203|| (59) hatäri-gati-däyakaù – mukti-dätä hatäréëäà hatäri-gati-däyakaù ||204|| yathä – paräbhavaà phenila-vaktratäà ca bandhaà ca bhétià ca måtià ca kåtvä | pavarga-dätäpi çikhaëòa-maule tvaà çätraväëäm apavargado’si ||205|| yathä vä – citraà muräre sura-vairi-pakñas tvayä samantäd anubaddha-yuddhaù | amitra-våndäny avibhidya bhedaà mitrasya kurvann amåtaà prayäti ||206|| (60) ätmäräma-gaëäkarñé – ätmäräma-gaëäkarñéty etad vyaktärtham eva hi ||207|| yathä – pürëa-paramahaàsaà mäà mädhava lélä-mahauñadhir ghrätä | kåtvä bata säraìgaà vyadhita kathaà särase tåñitam ||208|| athäsädharaëa-guëa-catuñke – (61) lélä-mädhuryaà -- yathä båhad-vämane – santi yadyapi me präjyä léläs täs tä manoharäù | na hi jäne småte räse mano me kédåçaà bhavet ||209|| yathä vä – parisphuratu sundaraà caritram atra lakñmé-pates tathä bhuvana-nandinas tad-avatära-våndasya ca | harer api camatkåti-prakara-vardhanaù kintu me bibharti hådi vismayaà kam api räsa-lélä-rasaù ||210|| (62) premëä priyädhikyam, yathä çré-daçame (10.31.15) -- aöati yad bhavän ahni känanaà truöir yugäyate tväm apaçyatäm |

kuöila-kuntalaà çré-mukhaà ca te jaòa udékñitäà pakñma-kåt dåçäm ||211|| yathä vä -- brahma-rätri-tatir apy agha-çatro sä kñaëärdhavad agät tava saìge | hä kñaëärdham api vallavikänäà brahma-rätri-tativad virahe’bhüt ||212|| (63) veëu-mädhuryam, yathä tatraiva (10.33.15) – savanaças tad-upadhärya sureçäù çakra-çarva-parameñöhi-purogäù | kavaya änata-kandhara-cittäù kaçmalaà yayur aniçcita-tattväù ||213|| yathä vä vidagdha-mädhave (1.26) -- rundhann ambu-bhåtaç camatkåti-paraà kurvan muhus tumburuà dhyänäd antarayan sanandana-mukhän vismerayan vedhasam | autsukyävalibhir balià caöulayan bhogéndram äghürëayan bhindann aëòa-kaöäha-bhittim abhito babhräma vaàçé-dhvaniù ||214|| (64) rüpa-mädhuryaà, yathä tåtéye (3.2.12) yan martya-lélaupayikaà sva-yoga- mäyä-balaà darçayatä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam ||215|| çré-daçame ca (10.29.40) -- kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena saàmohitä’ryapadavéà na calet trilokyäm | trailokya-saubhagam idaà ca nirékñya rüpaà yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat ||216|| yathä vä, lalita-mädhave (8.34) -- aparikalita-pürvaù kaç camatkära-käré sphurati mama garéyän eña mädhurya-püraù | ayam aham api hanta prekñya yaà lubdha-cetäù sarabhasam upabhoktuà kämaye rädhikeva ||217|| samasta-vividhäçcarya-kalyäëa-guëa-väridheù | guëänäm iha kåñëasya diì-mätram upadarçitam ||218|| yathä ca çré-daçame (10.14.7) – guëätmanas te’pi guëän vimätuà hitävatérëasya ka éçire’sya | kälena yair vä vimitäù sukalpair bhü-päàçavaù khe mihikä dyubhäsaù ||219||

nitya-guëo vanamälé, yad api çikhämaëir açeña-netèëäm | bhaktäpekñikam asya, trividhatvaà likhyate tad api ||220|| hariù pürëatamaù pürëataraù pürëa iti tridhä | çreñöha-madhyädibhiù çabdair näöye yaù paripaöhyate ||221|| prakäçitäkhila-guëaù småtaù pürëatamo budhaiù | asarva-vyaïjakaù pürëataraù pürëo’lpa-darçakaù ||222|| kåñëasya pürëatamatä vyaktäbhüd gokuläntare | pürëatä pürëataratä dvärakä-mathurädiñu ||223|| sa punaç caturvidhaù syäd dhérodättaç ca dhéra-lalitaç ca | dhéra-praçänta-nämä tathaiva dhéroddhataù kathitaù ||224|| bahuvidha-guëa-kriyäëäm äspada-bhütasya padmanäbhasya | tat-tal-lélä-bhedäd virudhyate na hi catur-vidhäù ||225|| tatra dhérodättaù – gambhéro vinayé kñantä karuëaù sudåòha-vrataù | akatthano güòha-garvo dhérodättaù su-sattva-bhåt ||226|| yathä – véraà-manya-mada-prahäri-hasitaà dhaureyam ärtoddhåtau nirvyüòha-vratam unnata-kñiti-dharoddhäreëa dhéräkåtim | mayy uccaiù kåta-kilbiñe’pi madhuraà stutyä muhur yantritaà prekñya tväà mama durvitarkya-hådayaà dhér géç ca na spandate ||227|| gambhératvädi-sämänya-guëä yad iha kértitäù | tad eteñu tad-ädhikya-pratipädana-hetave ||228|| idaà hi dhérodättatvaà pürvaiù proktaà raghüdvahe | tat-tad-bhaktänusäreëa tathä kåñëe vilokyate ||229|| dhéra-lalitaù -- vidagdho nava-täruëyaù parihäsa-viçäradaù | niçcinto dhéra-lalitaù syät präyaù preyasé-vaçaù ||230|| yathä -- väcä sücita-çarvaré-rati-kalä-prägalbhyayä rädhikäà vréòä-kuïcita-locanäà viracayann agre sakhénäm asau | tad-vakño-ruha-citra-keli-makaré-päëòitya-päraà gataù kaiçoraà saphalé-karoti kalayan kuïje vihäraà hariù ||231|| govinde prakaöaà dhéra-lalitatvaà pradarçyate | udäharanti näöya-jïäù präyo’tra makara-dhvajam ||232|| dhéra-çäntaù – çama-prakåtikaù kleça-sahanaç ca vivecakaù | vinayädi-guëopeto dhéra-çänta udéryate ||233|| yathä – vinaya-madhura-mürtir manthara-snigdha-täro

vacana-paöima-bhaìgé-sücitäçeña-nétiù | abhidadhad iha dharmaà dharma-putropakaëöhe dvija-patir iva säkñät prekñyate kaàsa-vairé ||234|| yudhiñöhirädiko dhérair dhéra-çäntaù prakértitaù ||235|| dhéroddhataù – mätsaryavän ahaìkäré mäyävé roñaëaç calaù | vikatthanaç ca vidvadbhir dhéroddhata udähåtaù ||236|| yathä – äù päpin yavanendra dardura punar vyäghuöya sadyas tvayä väsaù kutracid andha-küpa-kuhara-kroòe’dya nirméyatäm | helottänita-dåñöi-mätra-bhasita-brahmäëòäëòaù puro jägarmi tvad-upagrahäya bhujagaù kåñëo’tra kåñëäbhidhaù ||237|| dhéroddhatas tu vidvadbhir bhémasenädir ucyate ||238|| mätsaryädyäù pratéyante doñatvena yad apy amé | lélä-viçeña-çälitvän nirdoñe’tre guëäù småtäù ||239|| yathä vä – ambho-bhära-bhara-praëamra-jalada-bhräntià vitanvann asau ghoräòambara-òambaraù suvikuöäm utkñipya hastärgaläm | durväraù para-väraëaù svayam ahaà labdho’smi kåñëaù puro re çrédäma-kuraìgasaìgara-bhuvo bhaìgaà tvam aìgékuru ||240|| mitho virodhino’py atra kecin nigaditä guëäù | harau niraìkuçaiçvaryät ko’pi na syäd asambhavaù ||241|| tathä ca kaurme – asthülaç cäëuç caiva sthülo’ëuç caiva sarvataù | avarëaù sarvataù proktaù çyämo raktänta-locanaù | aiçvarya-yogäd bhagavän viruddhärtho’bhidhéyate ||242|| tathäpi doñäù parame naivähäryäù kathaïcana | guëä viruddhä apy ete samähäryäù samantataù ||243|| mahävärähe ca – sarve nityäù çäçvatäç ca dehäs tasya parätmanaù | hänopädäna-rahitä naiva prakåtijäù kvacit ||244|| paramänanda-sandohä jïäna-mäträç ca sarvataù | sarve sarva-guëaiù pürëäù sarva-doña-vivarjitäù ||245|| vaiñëava-tantre’pi – añöädaça-mahä-doñai rahitä bhagavat-tanuù | sarvaiçvaryamayé satya-vijïänänanda-rüpiëé ||246|| añöädaça-mahä-doñäù, yathä viñëu-yämale – mohas tandrä bhramo rukña-rasatä käma ulbaëaù |

lolatä mada-mätsarye hiàsä kheda-pariçramau ||247|| asatyaà krodha äkäìkñä äçaìkä viçva-vibhramaù | viñamatvaà paräpekñä doñä añöädaçoditäù ||248|| itthaà sarvävatärebhyas tato’py aträvatäriëaù | vrajendra-nandane suñöhu mädhurya-bhara éritaù ||249|| tathä ca brahma-saàhitäyäm ädi-puruña-rahasye (5.59) – yasyaika-niçvasita-kälam athävalambya jévanti loma-bilajä jagad-aëòa-näthäù | viñëur mahän sa iha yasya kalä-viçeño govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi ||250|| athäñöäv anukértyante sad-guëatvena viçrutäù | maìgalälaìkriyä-rüpäù sattva-bhedäs tu pauruñäù ||251|| çobhä viläso mädhuryaà mäìgalyaà sthairya-tejasé | lalitaudäryam ity ete sattva-bhedäs tu pauruñäù ||252|| tatra çobhä – néce dayädhike spardhä çauryotsähau ca dakñatä | satyaà ca vyaktim äyäti yatra çobheti täà viduù ||253|| yathä – svarga-dhvaàsaà vidhitsur vraja-bhuvi kadanaà suñöhu vékñyätivåñöyä nécän älocya paçcän namuci-ripu-mukhänüòha-käruëya-véciù | aprekñya svena tulyaà kam api nija-ruñäm atra paryäpti-pätraà bandhün änandayiñyann udaharatu hariù satya-sandho mahädrim ||254|| viläsaù – våñabhasyeva gambhérä gatir dhéraà ca vékñaëam | sa-smitaà ca vaco yatra sa viläsa itéryate ||255|| yathä – malla-çreëyäm avinayavatéà mantharäà nyasya dåñöià vyädhunväno dvipa iva bhuvaà vikramäòambareëa | väg-ärambhe smita-parimalaiù kñälayan maïca-kakñäà tuìge raìga-sthala-parisare särasäkñaù sasära ||256|| mädhuryam – tan mädhuryaà bhaved yatra ceñöädeù spåhaëéyatä ||257|| yathä – varäm adhyäsénas taöa-bhuvam avañöambha-rucibhiù kadambaiù prälambaà pravalita-vilambaà viracayan | prapannäyäm agre mihira-duhitus tértha-padavéà kuraìgé-neträyäà madhu-ripur apäìgaà vikirati ||258|| mäìgalyam –

mäìgalyaà jagatäm eva viçväsäspadatä matä ||259|| yathä – anyäyyaà na haräv iti vyapagata-dvärärgalä dänavä rakñé kåñëa iti pramattam abhitaù kréòäsu raktäù suräù | säkñé vetti sa bhaktim ity avanata-vrätäç ca cintojjhitäù ke viçvambhara na tvad-aìghri-yugale viçrambhitäà bhejire ||260|| sthairyam – vyavasäyäd acalanaà sthairyaà vighnäkuläd api ||261|| yathä – pratikule’pi sa-çüle, çive çiväyäà niraàçukäyäà ca | vyalunäd eva mukundo vindhyävali-nandanasya bhujän ||262|| tejaù – sarva-cittävagähitvaà tejaù sadbhir udéryate ||263|| yathä çré-daçame (10.43.17) – mallänäm açanir nèëäà naravaraù stréëäà smaro mürtimän gopänäà svajano’satäà kñitirbhujäà çästä sva-pitroù çiçuù | måtyur bhoja-pater viräò aviduñäà tattvaà paraà yoginäà våñëénäà paradevateti vidito raìgaù gataù sägrajaù ||264|| yathä -- tejo budhair avajïäder asahiñëutvam ucyate ||265|| yathä – äkruñöe prakaöaà didaëòayiñuëä caëòena raìga-sthale nande cänakadundubhau ca purataù kaàsena viçva-druhä | dåñöià tatra suräri-måtyu-kulaöä-samparka-dütéà kñipan maïcasyopari saïcukurdiñur asau paçyäcyutaù präïcati ||266|| lalitam – çåìgära-pracurä ceñöä yatra taà lalitaà viduù ||267|| yathä— vidhatte rädhäyäù kuca-mukulayoù keli-makaréà kareëa vyagrätmä sarabhasam asavyena rasikaù | ariñöe säöopaà kaöu ruvati savyena vihasann udaïcad-romäïcaà racayati ca kåñëaù parikaram ||268|| audäryam – ätmädy-arpaëa-käritvam audäryam iti kértyate ||269|| yathä— vadänyaù ko bhaved atra vadänyaù puruñottamät | akiïcanäya yenätmä nirguëäyäpi déyate ||270||

sämänyä näyaka-guëäù sthiratädyä yad apy amé | tathäpi pürvataù kiïcid viçeñät punar éritäù ||271|| athäsya sahäyäù – asya gargädayo dharme yuyudhänädayo yudhi | uddhavädyäs tathä mantre sahäyäù parikértitäù ||272|| atha kåñëa-bhaktäù – tad-bhäva-bhävita-sväntäù kåñëa-bhaktä itéritäù ||273|| yo satya-väkya ity ädyä hrémän ity antimä guëäù | proktäù kåñëe’sya bhakteñu te vijïeyä manéñibhiù ||274|| te sädhakäç ca siddhäç ca dvi-vidhäù parikértitäù ||275|| tatra sädhakäù – utpanna-ratayaù samyaì nairvighnyam anupägatäù | kåñëa-säkñät-kåtau yogyäù sädhakäù parikértitäù ||276|| yathaikädaçe (11.2.46) – éçvare tad-adhéneñu bäliçeñu dviñatsu ca | prema-maitré-kåpopekñä yaù karoti sa madhyamaù ||277|| yathä vä – siktäpy açru-jalotkareëa bhagavad-värtä-nadé-janmanä tiñöhaty eva bhavägni-hetir iti te dhémann alaà cintayä | håd-vyomany amåta-spåhä-hara-kåpä-våñöeù sphuöaà lakñate nediñöaù påthu-roma-täëòava-bharät kåñëämbudhasyodgamaù ||278|| bilvamaìgala-tulyä ye sädhakäs te prakértitäù ||279|| atha siddhäù – avijïätäkhila-kleçäù sadä kåñëäçrita-kriyäù | siddhäù syuù santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëäù ||280|| sampräpta-siddhayaù siddhä nitya-siddhäç ca te tridhä ||281|| tatra sampräpta-siddhayaù – sädhanaiù kåpayä cäsya dvidhä sampräpta-siddhayaù ||282|| tatra sädhana-siddhäù, yathä tåtéye (3.15.25) – yac ca vrajanty animiñäm åñabhänuvåttyä düre yamä hy upari naù spåhaëéya-çéläù | bhartur mithaù su-yaçasaù kathanänuräga- vaiklavya-bäñpa-kalayä pulaké-kåtäìgäù ||283|| yathä vä – ye bhakti-prabhaviñëutä-kavalita-kleçormayaù kurvate dåk-päte’pi ghåëäà kåta-praëatiñu präyeëa mokñädiñu | tän prema-prasarotsava-stavakita-sväntän pramodäçrubhir

nirdhautäsya-taöän muhuù pulakino dhanyän namaskurmahe ||284|| märkaëòeyädayaù proktäù sädhanaiù präpta-siddhayaù ||285|| atha kåpä-siddhäù, yathä çré-daçame (10.23.42-43) – näsäà dvijäti-saàskäro na niväso guräv api | na tapo nätma-mémäàsä na çaucaà na kriyäù çubhäù ||286|| athäpi hy uttamaùçloke kåñëe yogeçvareçvare | bhaktir dåòhä na cäsmäkaà saàskärädimatäm api ||287|| yathä vä – na käcid abhavad guror bhajana-yantraëe’bhijïatä na sädhana-vidhau ca te çrama-lavasya gandho’py abhüt | gato’si caritärthatäà paramahaàsa-mågya-çriyä mukunda-pada-padmayoù praëaya-sédhuno dhärayä ||288|| kåpä-siddhä yajïa-patné-vairocani-çukädayaù ||289|| atha nitya-siddhäù – ätma-koöi-guëaà kåñëe premäëaà paramaà gatäù | nityänanda-guëäù sarve nitya-siddhä mukundavat ||290|| yathä pädme çré-bhagavat-satyabhämä-devé-saàväde – atha brahmädi-devänäà tathä prärthanayä bhuvaù | ägato’haà gaëäù sarve jätäs te’pi mayä saha ||291|| ete hi yädaväù sarve mad-gaëä eva bhämini | sarvadä mat-priyä devi mat-tulya-guëa-çälinaù ||292|| tathä ca çré-daçame (10.14.32) – aho bhägyam aho bhägyaà nanda-gopa-vrajaukasäm | yan-mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam ||293|| tatraiva (10.26.13) – dustyajaç cänurägo’smin sarveñäà no vrajaukasäm | nanda te tanaye’smäsu tasyäpy autpattikaù katham ||294|| sanätanaà mitram iti tasyäpy autpattikaù katham | sneho’smäsv iti caiteñäà nitya-preñöhatvam ägatam ||295|| ity ataù kathitä nitya-priyä yädava-vallaväù | eñäà laukikavac-ceñöä lélä mura-ripor iva ||296|| tathä hi pädmottara-khaëòe – yathä saumitri-bharatau yathä saìkarñaëädayaù | tathä tenaiva jäyante nija-lokäd yadåcchayä ||297|| punas tenaiva gacchanti tat-padaà çäçvataà param | na karma-bandhanaà janma vaiñëavänäà ca vidyate ||298|| ye proktäù païca-païcäçat kramät kaàsaripor guëäù |

te cänye cäpi siddheñu siddhidatvädayo matäù ||299|| bhaktäs tu kértitäù çäntäs tathä däsa-sutädayaù | sakhäyo guru-vargäç ca preyasyaç ceti païcadhä |||| atha uddépanäù -- uddépanäs tu te proktä bhävam uddépayanti ye | te tu çré-kåñëa-candrasya guëäç ceñöäù prasädhanam ||301|| smitäìga-saurabhe vaàça-çåìga-nüpura-kambavaù | padäìka-kñetra-tulasé-bhakta-tad-väsarädayaù ||302|| tatra guëäù – guëäs tu trividhäù proktäù käya-väì-mänasäçrayäù ||303|| tatra käyikäù – vayaù-saundarya-rüpäëi käyikämådutädayaù ||304|| guëäù svarüpam eväsya käyikädyä yadapy amé | bhedaà svékåtya varëyante tathäpy uddépanä iti ||305|| atas tasya svarüpasya syäd älambanataiva hi | uddépanatvam eva syäd bhüñaëädes tu kevalam ||306|| eñäm älambanatvaà ca tathoddépanatäpi ca ||307|| tatra vayaù – vayaù kaumära-paugaëòa-kaiçoram iti tat tridhä ||308|| kaumäraà païcamäbdäntaà paugaëòaà daçamävadhi | ä-ñoòaçäc ca kaiçoraà yauvanaà syät tataù param ||309|| aucityät tatra kaumäraà vaktavyaà vatsale rase | paugaëòaà preyasi tat-tat-khelädi-yogataù ||310|| çraiñöhyam ujjvala eväsya kaiçorasya tathäpy adaù | präyaù sarva-rasaucityäd atrodähriyate kramät ||311|| ädyaà madhyaà tathä çeñaà kaiçoraà trividhaà bhavet ||312|| tatra ädyam – varëasyojjvalatä käpi netränte cäruëa-cchaviù | romävali-prakaöatä kaiçore prathame sati ||313|| tathä – harati çitimä ko’py aìgänäà mahendra-maëi-çriyaà praviçati dåçor ante käntir manäg iva lohiné | sakhi tanu- ruhäà räjiù sükñmä daräsya virohate sphurati suñamä navyedänéà tanau vana-mälinaù ||314|| vaijayanté-çikhaëòädi-naöa-pravara-veçatä | vaàçé-madhurimä vastra-çobhä cätra paricchadaù ||315|| yathä çré-daçame (10.21.5) -- barhäpéòaà naöa-vara-vapuù karëayoù karëikäraà bibhrad-väsaù kanaka-kapiçaà vaijayantéà ca mäläm | randhrän veëor adhara-sudhayä pürayan gopa-våndair

våndäraëyaà sva-pada-ramaëaà präviçad géta-kértiù ||316|| kharatätra nakhägräëäà dhanur ändolitä bhruvoù | radänäà raïjanaà räga-cürëair ity ädi ceñöitam ||317|| yathä— navaà dhanur ivätanor naöad-agha-dviñor bhrü-yugaà çarälir iva çäëitä nakhara-räjir agre kharä | viräjati çarériëé rucira-danta-lekhäruëä na kä sakhi samékñaëäd yuvatir asya vitrasyati ||318|| tan-mohanatä, yathä – kartuà mugdhäù svayam acaöunä na kñamante’bhiyogaà na vyädätuà kvacid api jane vaktram apy utsahante | dåñövä täs te nava-madhurima-smeratäà mädhavärtäù sva-präëebhyas trayam udasåjann adya toyäïjalénäm ||319|| atha madhyamam – üru-dvayasya bähvoç ca käpi çrér urasas tathä | mürter mädhurimädyaà ca kaiçore sati madhyame ||320|| yathä – spåhayati kari-çuëòä-daëòanäyoru-yugmaà garuòa-maëi-kaväöé-sakhyam icchaty uraç ca | bhuja-yugam api dhitsaty argalävarga-nindäm abhinava-taruëimnaù prakrame keçavasya ||321|| mukhaà smita-viläsäòhyaà vibhramottarale dåçau | tri-jagan-mohanaà gétam ity ädir iha mädhuré ||322|| yathä – anaìga-naya-cäturé-paricayottaraìge dåçau mukhämbujam udaïcita-smita-viläsa-ramyädharam | acaïcala-kuläìganä-vrata-viòambi-saìgétakaà hares taruëimäìkure sphurati mädhuré käpy abhüt ||323|| vaidagdhé-sära-vistäraù kuïja-keli-mahotsavaù | ärambho räsa-léläder iha ceñöädi-sauñöhavam ||324|| yathä – vyaktälakta-padaiù kvacit pariluöhat-piïchävataàsaiù kvacit talpair vicyuta-käïcibhiù kvacid asau vyäkérëa-kuïjotkarä | prodyan-maëòala-bandha-täëòava-ghaöälakñmollasat-saikatä govindasya viläsa-våndam adhikaà våndäöavé çaàsati ||325|| tan-mohanatä, yathä – vidürän märägnià hådaya-ravi-känte prakaöayann udasyan dharmenduà vidadhad abhito räga-paöalam |

kathaà hä nas träëaà sakhi mukulayan bodha-kumudaà tarasvé kåñëäbabhre madhurima-bharärko’bhyudayate ||326|| atha çeñam – pürvato’py adhikotkarñaà bäòham aìgäni bibhrati | tri-vali-vyaktir ity ädyaà kaiçore carame sati ||327|| yathä – marakata-girer gaëòa-gräva-prabhä-hara-rakñasaà çata-makha-maëi-stambhärambha-pramäthi-bhuja-dvayam | tanu-taraëijä-véci-cchäyä-viòambi-bali-trayaà madana-kadalé-sädhiñöhoruà smarämy asuräntakam ||328|| tan-mädhuryaà, yathä – daçärdha-çara-mädhuré-damana-dakñayäìga-çriyä vidhünita-vadhü-dhåtià varakalä-viläsäspadam | dåg-aïcala-camatkåti-kñapita-khaïjaréöa-dyutià sphurat-taruëimodgamaà taruëi paçya pétämbaram ||329|| idam eva hareù präjïair nava-yauvanam ucyate ||330|| atra gokula-devénäà bhäva-sarvasva-çälitä | abhüta-pürva-kandarpa-tantra-lélotsavädayaù ||331|| yathä – käntäbhiù kalahäyate kvacid ayaà kandarpa-lekhän kvacit kérair arpayati kvacid vitanute kréòäbhisärodyamam | sakhyä bhedayati kvacit smara-kalä-ñäòguëyavän éhate sandhià kväpy anuçästi kuïja-nåpatiù çåìgära-räjyottamam ||332|| tan-mohanatä, yathä – karëäkarëi sakhé-janena vijane düté-stuti-prakriyä patyur vaïcana-cäturé guëanikä kuëòa-prayäë niçi | vädhiryaà guru-väci veëu-virutäv utkarëateti vratän kaiçoreëa tavädya kåñëa guruëä gauré-gaëaù paöhyate ||333|| netuù svarüpam evoktaà kaiçoram iha yadyapi | nänäkåti-prakaöanät tathäpy uddépanaà matam ||334|| bälye’pi nava-täruëya-präkaöyaà kvacit | tan nätirasa-vähitvän na rasajïair udähåtam ||335|| atha saundaryam – bhavet saundaryam aìgänäà sanniveço yathocitam ||336|| yathä – mukhaà te dérghäkñaà marakata-taöé-pévaram uro bhuja-dvandvaà stambha-dyuti-suvalitaà pärçva-yugalam | parikñéëo madhyaù prathima-laharé-häri jaghanaà na kasyäù kaàsäre harati hådayaà paìkaja-dåçaù ||337||

atha rüpam – vibhüñaëaà vibhüñyaà syäd yena tad rüpam ucyate ||338|| yathä – kåñëasya maëòana-tatir maëi-kuëòalädyä nétäìga-saìgatim alaìkåtaye varäìgi | çaktä babhüva na manäg api tad-vidhäne sä pratyuta svayam analpam alaìkåtäsét ||339|| atha mådutä – mådutä komalasyäpi saàsparçäsahatocyate ||340|| yathä – ahaha navämbuda-känter amuñya sukumäratä kumärasya | api nava-pallava-saìgäd aìgäny aparajya çéryanti ||341|| ye näyaka-prakaraëe väcikä mänasäs tathä | guëäù proktänta evätra jïeyä uddépanä budhaù ||342|| ceñöä – ceñöä räsädi-léläù syus tathä duñöa-vadhädayaù ||343|| tatra räso, yathä – nåtyad-gopa-nitambiné-kåta-parérambhasya rambhädibhir gérväëébhir anaìga-raìga-vivaçaà sandåçyamäna-çriyaù | kréòä-täëòava-paëòitasya paritaù çré-puëòarékäkña te räsärambha-rasärthino madhurimä cetäàsi naù karñati ||344|| duñöa-vadho, yathä lalita-mädhave (9.50) -- çambhur våñaà nayati mandara-kandaräntar mlänaù salélam api yatra çiro dhunäne | äù kautukaà kalaya keli-laväd ariñöaà taà duñöa-puìgavam asau harir unmamätha ||345|| atha prasädhanam -- kathitaà vasanäkalpa-maëòanädyaà prasädhanam ||346|| tatra vasanam – navärka-raçmi-käçméra-haritälädi-sannibham | yugaà catuñkaà bhüyiñöhaà vasanaà tri-vidhaà hareù ||347|| tatra yugam – paridhänaà sa-saàvyänaà yuga-rüpam udéritam ||348|| yathä stavävalyäà mukundäñöake (3) – kanaka-nivaha-çobhänandi pétaà nitambe tad-upari navaraktaà vastram itthaà dadhänaù |

priyam iva kila varëaà räga-yuktaà priyäyäù praëayatu mama neträbhéñöa-pürtià mukundaù ||349|| catuñkam – catuñkaà kaïcukoñëéña-tunda-bandhäntaréyakam ||350|| yathä – smeräsyaù parihita-päöalämbara-çréç channäìgaù puraöa-rucoru-kaïcakena | uñëéñaà dadhad aruëaà dhaöéà ca citräù kaàsärir vahati mahotsave mudaà naù ||351|| bhüyiñöham – khaëòitäkhaëòitaà bhüri naöa-veça-kriyocitam | aneka-varëaà vasanaà bhüyiñöhaà kathitaà budhaiù ||352|| yathä – akhaëòita-vikhaëòitaiù sita-piçaìga-néläruëaiù paöaiù kåta-yathocita-prakaöa-sanniveçojjvalaù | ayaà karabha-räö-prabhaù pracura-raìga-çåìgäritaù karoti karabhoru me ghana-rucir mudaà mädhavaù ||353|| atha äkalpaù – keça-bandhanam älepo mälä-citra-viçeñakaù | tämbüla-keli-padmädir äkalpaù parikértitaù ||354|| syäj jüöaù kavaré cüòä veëé ca kaca-bandhanam | päëòuraù karburaù péta ity älepas tridhä mataù ||355|| mälä tridhä vaijayanté ratna-mälä vana-srajaù | asyä vaikakñakäpéòa-prälambädyä bhidä matäù ||356|| makaré-patra-bhaìgäòhyaà citraà péta-sitäruëam | tathä viçeñako’pi syäd anyad ühyaà svayaà budhaiù ||357|| yathä – tämbüla-sphurad-änanendur amalaà dhaàmillam ulläsayan bhakti-ccheda-lasat-sughåñöa-ghusåëälepa-çriyä peçalaù | tuìgoraù-sthala-piìgala-srag alika-bhräjiñëu-paträìguliù çyämäìga-dyutir adya me sakhi dåçor dugdhe mudaà mädhavaù ||358|| atha maëòanam – kiréöaà kuëòale häraç catuñké valayormayaù | keyüra-nüpurädyaà ca ratna-maëòanam ucyate ||359|| yathä – käïcé citrä mukuöam atulaà kuëòale häri-hére häras täro valayam amalaà candrä-cäruç catuñké | ramyä cormir madhurima-püre nüpure cety aghärer aìgair eväbharaëa-paöalé bhüñitä dogdhi bhüñäm ||360||

kusumädi-kåtaà cedaà vanya-maëòanam éritam | dhätu-kÿptaà tilakaà patra-bhaìga-latädikam ||361|| atha smitaà, yathä kåñëa-karëämåte (99) -- akhaëòa-nirväëa-rasa-pravähair vikhaëòitäçeña-rasäntaräëi | ayantritodvänta-sudhärëaväni jayanti çétäni tava smitäni ||362|| atha aìga-saurabhaà, yathä – parimala-sarid eñä yad vahanté samantät pulakayati vapur naù käpy apürvä munénäm | madhu-ripur uparäge tad-vinodäya manye kuru-bhuvam anavadyämoda-sindhur viveça ||363|| atha vaàçaù – dhyänaà balät paramahaàsa-kulasya bhindan nindan sudhä-madhurimäëam adhéra-dharmä | kandarpa-çäsana-dhuräà muhur eña çaàsan vaàçé-dhvanir jayati kaàsa-nisüdanasya ||364|| eña tridhä bhaved veëu-muralé-vaàçikety api ||365|| tatra veëuù – pärikäkhyo bhaved veëur dvädaçäìguler dairghya-bhäk ||366|| muralé – hasta-dvayam itäyämä mukha-randhra-samanvitä | catuù-svara-cchidra-yuktä muralé cäru-nädinä ||367|| vaàçé – ardhäìguläntaronmänaà tärädi-vivaräñöakam | tataù särdhäìguläd yatra mukha-randhraà tathäìgulam ||368|| çiro vedäìgulaà pucchaà try-aìgulaà sä tu vaàçikä | nava-randhrä småtä sapta-daçäìgula-mitä budhaiù ||369|| daçäìguläntarä syäc cet sä tära-mukha-randhrayoù | mahänandeti vyäkhyätä tathä saàmohinéti ca ||370|| bhavet süryäntarä sä cet tata äkarñiëé matä | änandiné tadä vaàçé bhaved indräntarä yadi ||371|| gopänäà vallabhä seyaà vaàçuléti ca viçrutä | kramän maëimayé haimé vaiëavéti tridhä ca sä ||372|| atha çåìgam – çåìgaà tu gavalaà hema-nibaddhägrima-paçcimam | ratna-jäla-sphuran-madhyaà mandra-ghoñäbhidhaà småtam ||373|| yathä – tärävalé veëu-bhujaìgamena

tärävalélä-garalena dañöä | viñäëikä-näda-payo nipéya viñäëi kämaà dvi-guëé-cakära ||374|| atha nüpuraà, yathä – agha-mardanasya sakhi nüpura-dhvanià niçamayya sambhåta-gabhéra-sambhramä | aham ékñaëottaralitäpi näbhavaà bahir adya hanta guravaù puraù sthitäù ||375|| atha kambuù – kambus tu dakñiëävartaù päïcajanyatayocyate ||376|| yathä – amara-ripu-vadhüöé-bhrüëa-hatyä-viläsé tridiva-pura-purandhré-vånda-nändékaro’yam | bhramati bhuvana-madhye mädhavädhmäta-dhämnaù kåta-pulaka-kadambaù kambu-räjasya nädaù ||377|| atha padäìkaù, yathä çré-daçame (10.38.26) – tad-darçanähläda-vivåddha-sambhramaù premëordhva-romäçru-kaläkulekñaëaù | rathäd avaskandya sa teñv aceñöata prabhor amüny aìghri-rajäàsy aho iti ||378|| yathä vä – kalayata harir adhvanä sakhäyaù sphuöam amunä yamunä-taöém ayäsét | harati pada-tatir yad-akñiëé me dhvaja-kuliçäkuça-paìkajäìkiteyam ||379|| atha kñetram, yathä – hari-keli-bhuväà vilokanaà bata düre’stu sudurlabha-çriyäm | mathurety api karëa-paddhatià praviçan näma mano dhinoti naù ||380|| atha tulasé, yathä bilvamaìgale8 -- ayi paìkaja-netra-mauli-mäle tulasé-maïjari kiïcid arthayämi | avabodhaya pärtha-särathes tvaà caraëäbja-çaraëäbhiläñiëaà mäm ||381|| atha bhakto, yathä caturthe (4.12.21) – vijïäya täv uttama-gäya-kiìkaräv abhyutthitaù sädhvasa-vismåta-kramaù |

8 Not in any of the KK centuries.

nanäma nämäni gåëan madhu-dviñaù pärñat-pradhänäv iti saàhatäïjaliù ||382|| yathä vä – subala bhuja-bhujaìgaà nyasya tuìge taväàse smita-vilasad-apäìgaù präìgaëe bhräjamänaù | nayana-yugam asiïcad yaù sudhä-vécibhir naù kathaya sa dayitas te kväyam äste vayasyaù ||383|| atha tad-väsaro, yathä – adbhutä bahavaù santu bhagavat-parva-väsaräù | ämodayati mäà dhanyä kåñëa-bhädrapadäñöamé ||384||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau dakñiëa-vibhäge bhakti-rasa-sämänya-nirüpaëe vibhäva-laharé prathamä |

2.2

anubhäväkhyä dvitéya-laharé anubhäväs tu citta-stha-bhävänäm avabodhakäù | te bahir vikriyä präyäù proktä udbhäsvaräkhyayä ||1|| nåtyaà viluöhitaà gétaà kroçanaà tanu-moöanam | huìkäro jåmbhaëaà çväsa-bhümä lokänapekñitä | lälä-sravo’ööahäsaç ca ghürëä-hikkädayo’pi ca ||2|| te çétäù kñepaëäç ceti yathärthäkhyä dvidhoditäù | çétäù syur géta-jåmbhädyä nåtyädyäù kñepaëäbhidhäù ||3|| tatra nåtyaà, yathä – muralé-khuralé-sudhä-kiraà hari-vaktrendum avekñya kampitaù | gaëane sagaëeça-òiëòima- dhvanibhis täëòavam äçrito haraù ||4|| viluöhitaà, yathä tåtéye (3.1.32) kaccid budhaù svasty-anaméva äste çvaphalka-putro bhagavat-prapannaù | yaù kåñëa-pädäìkita-märga-päàsuñv aceñöata prema-vibhinna-dhairyaù ||5|| yathä vä – navänurägeëa tavävaçäìgé vana-srag-ämodam aväpya mattä | vrajäìgane sä kaöhine luöhanté gätraà sugätré vraëayäïcakära ||6|| gétaà, yathä –

räga-òambara-karambita-cetäù kurvaté tava navaà guëa-gänam | gokulendra kurute jalatäà sä rädhikädya-dåñadäà suhådäà ca ||7|| kroçanaà, yathä – hari-kértana-jäta-vikriyaù sa vicukroça tathädya näradaù | acirän nara-siàha-çaìkayä danujä yena dhåtä vililyire ||8|| yathä vä – urarékåta-käkur äkulä kararéva vraja-räja-nanda | muralé-taralé-kåtäntarä muhur äkroçad ihädya sundaré ||9|| tanu-mocanaà, yathä – kåñëa-nämani mudopavéëite préëite manasi vaiëiko muniù | udbhaöaà kim api moöayan vapus troöayaty akhila-yajïa-sütrakam ||10|| huìkäro, yathä – vaiëava-dhvanibhir udbhramad-dhiyaù çaìkarasya divi huìkåti-svanaù | dhvaàsayann api muhuù sa dänavaà sädhu-våndam akarot sadä navam ||11|| jåmbhaëam, yathä – viståta-kumuda-vane’sminn udayati pürëe kalänidhau purataù | tava padmini mukha-padmaà bhajate jåmbhäm aho citram ||12|| çväsa-bhümä, yathä – upasthite citra-paöämbudägame vivåddha-tåñëä lalitäkhya-cätaké | niùçväsa-jhaïjhä-marutäpavähitaà kåñëämbudäkäram avekñya cukñubhe ||13|| lokänapekñitä, yathä çré-daçame (10.23.41) -- aho paçyata näréëäm api kåñëe jagad-gurau | duranta-bhävaà yo’vidhyan måtyupäçän gåhäbhidhän ||14|| yathä vä padyävalyäm (73) – parivadatu jano yathä tathä vä nanu mukharo na vayaà vicärayämaù

hari-rasa-madirä madätimattä bhuvi viluöhäma naöäma nirviçäma ||15|| lälä-sravo, yathä – çaìke prema-bhujaìgena dañöaù kañöaà gato muniù | niçcalasya yad etasya lälä sravati vaktrataù ||16|| aööahäsaù – häsäd bhinno’ööahäso’yaà citta-vikñepa-sambhavaù ||17|| yathä – çaìke ciraà keçava-kiìkarasya cetas taöe bhakti-latä praphullä | yenädhi-tuëòa-sthalam aööahäsa- prasüna-puïjäç caöulaà skhalanti ||18|| ghürëä, yathä – dhruvam agharipur ädadhäti vätyäà nanu murali tvayi phutkåti-cchalena | kim ayam itarathä dhvanir vighürëanaà sakhi tava ghürëayati vrajämbujäkñéù ||19|| hikkä, yathä – na putri racayauñadhaà visåja romam atyuddhataà mudhä priya-sakhéà prati tvam açivaà kim äçaìkase | hari-praëaya-vikriyäkulatayä bruväëä muhur varäkñi harir ity asau vitanute’dya hikkä-bharam ||20|| vapur utphullatäraktodgamädyäù syuù pare’pi ye | atéva-viralatvät te naivätra parikértitäù ||21||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau dakñiëa-vibhäge bhakti-rasa-sämänya-nirüpaëe’nubhäva-laharé dvitéyä |

2.3

sättvikäkhyä tåtéya-laharé kåñna-sambandhibhiù säkñät kiïcid vä vyavadhänataù | bhävaiç cittam ihäkräntaà sattvam ity ucyate budhaiù ||1|| sattväd asmät samutpannä ye ye bhäväs te tu sättvikäù | snigdhä digdhäs tathä rukñä ity amé trividhä matäù ||2|| tatra snigdhäù -- snigdhäs tu sättvikä mukhyä gauëäç ceti dvidhä matäù ||3||

tatra mukhyäù -- äkramän mukhyayä ratyä mukhyäù syuù sättvikä amé | vijïeyaù kåñëa-sambandhaù säkñäd evätra süribhiù ||4|| yathä – kundair mukundäya mudä såjanté srajäà varäà kunda-viòambi-danté | babhüva gändharva-rasena veëor gändharvikä spandana-çünya-gätré ||5|| mukhyaù stambho’yam itthaà te jïeyäù svedädayo’pi ca ||6|| atha gauëäù – ratyäkramaëataù proktä gauëäs te gauëa-bhütayä | atra kåñëasya sambandhaù syät kiïcid vyavadhänataù ||7|| yathä – sva-vilocana-cätakämbude puri néte puruñottame purä | atitämra-mukhé sagadgadaà nåpam äkroçati gokuleçvaré ||8|| imau gauëau vaivarëya-svara-bhedau | atha digdhäù – rati-dvaya-vinäbhütair bhävair manasa äkramät | jane jäta-ratau digdhäs te ced raty-anugäminaù ||9|| yathä – pütanäm iha niçämya niçäyäà sä niçänta-luöhad-udbhaöa-gätrém | kampitäìga-latikä vraja-räjïé putram äkula-matir vicinoti ||10|| kampo raty-anugämitväd asau digdha itéryate ||11|| rukñäù – madhuräçcarya-tad-värtotpannair mud-vismayädibhiù | jätä bhaktopame rukñä rati-çünye jane kvacit ||12|| yathä – bhogaika-sädhana-juñä rati-gandha-çünyaà svaà ceñöayä hådayam atra vivåëvato’pi | ulläsinaù sapadi mädhava-keli-gétais tasyäìgam utpulakitaà madhurais tadäsét ||13|| rukña eña romäïcäù – rukño’yaà rati-çünyatväd romäïcaà kathito budhaiù | mumukñu-prabhåtau pürvaà yo ratäbhyäsa éritaù ||14||

cittaà sattvébhavat präëe nyasyaty ätmänam udbhaöam | präëas tu vikriyäà gacchan dehaà vikñobhayaty alam | tadä stambhädayo bhävä bhakta-dehe bhavanty amé ||15|| te stambha-sveda-romäïcäù svara-bhedo’tha vepathuù | vaivarëyam açru pralaya ity añöau sättvikäù småtäù ||16|| catväri kñmädi-bhütäni präëo jätv avalambate | kadäcit sva-pradhänaù san dehe carati sarvataù ||17|| stambhaà bhümi-sthitaù präëas tanoty açru-jaläçrayaù | tejasthaù sveda-vaivarëye pralayaà viyad-äçrayaù ||18|| svastha eva kramän manda-madhya-tévratva-bheda-bhäk | romäïca-kampa-vaivarëyäëy atra tréëi tanoty asau ||19|| bahir antaç ca vikñobha-vidhäyitväd ataù sphuöam | proktänubhävatäméñäà bhävatä ca manéñibhiù ||20|| tatra stambhaù – stambho harña-bhayäçcarya-viñädämarña-sambhavaù | tatra väg-ädi-rähityaà naiçcalyaà çünyatädayaù ||21|| tatra harñäd, yathä tåtéye (3.2.14) yasyänuräga-pluta-häsa-räsa- lélävaloka-pratilabdha-mänäù | vraja-striyo dågbhir anupravåtta- dhiyo’vatasthuù kila kåtya-çeñäù ||22|| bhayäd, yathä – giri-sannibha-malla-cakra-ruddhaà purataù präëa-parärdhataù parärdhyam | tanayaà janané samékñya çuñyan nayanä hanta babhüva niçcaläìgé ||23|| äçcaryäd, yathä çré-daçame (10.13.56) tato’tikutukodvåtya- stimitaikädaçendriyaù | tad-dhämnäbhüd ajas tüñëéà pür-devy-antéva putrikä ||24|| yathä vä – çiçoù çyämasya paçyanté çailam abhraàlihaà kare | tatra citrärpiteväséd goñöhé goñöha-niväsinäm ||25|| viñädäd, yathä – baka-sodara-dänavodare pürataù prekñya viçantam acyutam | diviñan-nikaro viñaëëa-dhéù prakaöaà citrapaöäyate divi ||26|| amarñäd, yathä – kartum icchati mura-dviñe puraù patri-mokñam akåpe kåpé-sute | satvaro’pi ripu-niñkraye ruñä

niñkriyaù kñaëam abhüt kapi-dhvajaù ||27|| atha svedaù – svedo harña-bhaya-krodhädi-jaù kleda-karas tanoù ||28|| tatra harñäd, yathä – kim atra süryätapam äkñipanté mugdhäkñi cäturyam urékaroñi | jïätaà puraù prekñya saroruhäkñaà svinnäsi bhinnä kusumäyudhena ||29|| bhayäd, yathä – kutukäd abhimanyu-veñiëaà harim äkruçya girä pragalbhayä | viditäkåtir äkulaù kñaëäd ajani svinna-tanuù sa raktakaù ||30|| krodhäd, yathä – yajïasya bhaìgäd ativåñöi-käriëaà samékñya çakraà saruño garutmataù | ghanopariñöäd api tiñöhatas tadä nipetur aìgäd ghana-néra-bindavaù ||31|| atha romäïcaù – romäïco’yaà kiläçcarya-harñotsäha-bhayädijaù | romëäm abhyudgamas tatra gätra-saàsparçanädayaù ||32|| tatra äçcaryäd, yathä -- òimbhasya jåmbhäà bhajatas trélokéà vilokya vailakñyavaté mukhäntaù | babhüva goñöhendra-kuöumbinéyaà tanu-ruhaiù kuòmalitäìga-yañöiù ||33|| harñäd, yathä çré-daçame (10.30.10) – kià te kåtaà kñiti tapo bata keçaväìghri- sparçotsavotpulakitäìga-ruhair vibhäsi | apy aìghri-sambhava urukrama-vikramäd vä äho varäha-vapuñaù parirambhaëena ||34|| utsähäd, yathä – çåìgaà kelir aëärambhe raëayaty agha-mardane | çrédämno yoddhu-kämasya reme romäïcitaà vapuù ||35|| bhayäd, yathä – viçva-rüpa-dharam adbhutäkåtià prekñya tatra puruñottamaà puraù | arjunaù sapadi çuñyad-änanaù çiçriye vikaöa-kaëöakäà tanum ||36||

atha svara-bhedaù – visäda-vismayämarña-harña-bhéty-ädi-sambhavam | vaisvaryaà svara-bhedaù syäd eña gadgadikädikåt ||37|| tatra viñädäd, yathä – vraja-räjïi rathät puro harià svayam ity ardha-viçérëa-jalpayä | hriyam eëadåçä guräv api çlathayantyä kila roditä sakhé ||38|| vismayäd, yathä çré-daçame (10.13.64) – çanair athotthäya vimåjya locane mukundam udvékñya vinamra-kandharaù | kåtäïjaliù praçrayavän samähitaù sa-vepathur gadgadayailatelayä ||39|| amarñäd, yathä tatraiva (10.29.30) – preñöhaà priyetaram iva pratibhäñamäëaà kåñëaà tad-artha-vinivartita-sarva-kämäù | netre vimåjya ruditopahate sma kiïcit saàrambha-gadgada-giro’bruvatänuraktäù ||40|| harñäd, yathä tatraiva (10.39.56-57) håñyat-tanüruho bhäva-pariklinnätma-locanaù || girä gadgadayästauñét sattvam älambya sätvataù | praëamya mürdhnävahitaù kåtäïjali-puöaù çanaiù ||41|| bhéter, yathä – tvayy arpitaà vitara veëum iti pramädé çrutvä mad-éritam udérëa-vivarëa-bhävaù | türëaà babhüva guru-gadgada-ruddha-kaëöhaù patré mukunda tad anena sa härito’sti ||42|| atha vepathuù – viträsämarña-harñädyair vepathur gätra-laulya-kåt ||43|| tatra viträsena, yathä – çaìkha-cüòam adhirüòha-vikramaà prekñya viståta-bhujaà jighåkñayä | hä vrajendra-tanayeti-vädiné kampa-sampadam adhatta rädhikä ||44|| amarñeëa, yathä – kåñëädhikñepa-jätena vyäkulo nakulämbujaù | cakampe dräg amarñeëa bhü-kampe giriräò iva ||45|| harñeëa, yathä –

vihasasi kathaà hatäçe paçya bhayenädya kampamänäsmi | caïcalam upasédantaà niväraya vraja-pates tanayam ||46|| atha vaivarëyam – viñäda-roña-bhéty-äder vaivarëyaà varëa-vikriyä | bhäva-jïair atra mälinya-kärçyädyäù parikértitäù ||47|| tatra viñädäd, yathä – çvetékåtäkhila-janaà viraheëa tavädhunä | gokulaà kåñëa devarñeù çvetadvépa-bhramaà dadhe ||48|| roñäd, yathä – kaàsa-çakram abhiyuïjataù puro vékñya kaàsa-sahajänudäyudhän | çré-balasya sakhi tasya ruñyataù prodyad-indu-nibham änanaà babhau ||49|| bhéter, yathä – rakñite vraja-kule bakäriëä parvataà vara-mudasya lélayä | kälimä bala-ripor mukhe bhavann ücivän manasi bhétim utthitäm ||50|| viñäde çvetimä proktä dhausaryaà kälimä kvacit | roñe tu raktimä bhétyäà kälimä kväpi çuklimä ||51|| raktimä lakñyate vyakto harñodreke’pi kutracit | aträsärvatrikatvena naiväsyodähåtiù kåtä ||52|| atha açru – harña-roña-viñädädyair açru netre jalodgamaù | harñaje’çruëi çétatvam auñëyaà roñädi-sambhave | sarvatra nayana-kñobha-räga-saàmärjanädayaù ||53|| atra harñeëa, yathä -- govinda-prekñaëäkñepi-bäñpa-püräbhivarñiëam | uccair anindad änandam aravinda-vilocanä ||54| roñeëa, yathä hari-vaàçe (2.66.24) – tasyäù susräva neträbhyäà väri praëaya-kopajam | kuçeçaya-paläçäbhyäm avaçyäya-jalaà yathä ||55|| yathä vä – bhémasya cedéça-vadhaà vidhitso reje’çru-visrävi ruñoparaktam | udyan-mukhaà väri-kaëävakérëaà sändhya-tviñä grastam ivendu-bimbam ||56|| viñädena, yathä çré-daçame (10.60.23) –

padä sujätena nakhäruëa-çriyä bhuvaà likhanty açrubhir aïjanäsitaiù | äsiïcaté kuìkuma-rüñitau stanau tasthäv adho-mukhy atiduùkha-ruddha-väk ||57|| atha pralayaù – pralayaù sukha-duùkhäbhyäà ceñöä-jïäna-niräkåtiù | atränubhäväù kathitä mahé-nipatanädayaù ||58|| tatra sukhena, yathä – milantaà harim älokya latä-puïjäd atarkitam | jïapti-çünya-manä reje niçcaläìgé vrajäìganä ||59|| duùkhena, yathä çré-daçame (10.39.15) – anyäç ca tad-anudhyäna-nivåttäçeña-våttayaù | näbhyajänan imaà lokam ätma-lokaà gatä iva ||60|| sarve hi sattva-mülatväd bhävä yadyapi sättvikäù | tathäpy améñäà sattvaika-mülatvät sättvika-prathä ||61|| sattvasya täratamyät präëa-tanu-kñobha-täratamyaà syät | tata eva täratamyaà sarveñäà sättvikänäà syät ||62|| dhümäyitäs te jvalitä déptä uddépta-saàjïitäù | våddhià yathottaraà yäntaù sättvikäù syuç catur-vidhäù ||63|| sä bhüri-käla-vyäpitvaà bahv-aìga-vyäpitä’pi ca | svarüpeëa tathotkarña iti våddhis tridhä bhavet ||64|| tatra neträmbu-vaisvarya-varjänäm eva yujyate | bahv-aìga-vyäpitäméñäà tayoù käpi viçiñöatä ||65|| taträçrüëäà dåg-aucchünya-käritvam avadätatä | tathä tärätivaicitré-vailakñaëya-vidhäyitä | vaisvarëyasya tu bhinnatve kauëöhya-vyäkulatädayaù ||66|| bhinnatvaà sthäna-vibhraàçaù kauëöhyaà syät sanna-kaëöhatä | vyäkulatvaà tu nänocca-néca-gupta-viluptatä ||67|| präyo dhümäyitä eva rukñäs tiñöhanti sättvikäù | snigdhäs tu präyaçaù sarve caturdhaiva bhavanty amé ||68|| mahotsavädi-våtteñu sad-goñöhé-täëòavädiñu | jvalanty ulläsinaù kväpi te rukñä api kasyacit ||69|| sarvänanda-camatkära-hetur bhävo varo ratiù | ete hi tad-vinäbhävän na camatkäritäçrayäù ||70|| tatra dhümäyitäù – advitéyä amé bhävä athavä sa-dvitéyakäù | éñad-vyaktä apahnotuà çakyä dhümäyitä matäù ||71|| yathä – äkarëayann aghaharäm agha-vairi-kértià pakñmägra-miçra-viraläçrur abhüt purodhäù | yañöä darocchvasita-loma-kapolam éñat- prasvinna-näsikam uväha mukhäravindam ||72||

atha jvalitäù – te dvau trayo vä yugapad yäntaù suprakaöäà daçäm | çakyäù kåcchreëa nihnotuà jvalitä iti kértitäù ||73|| yathä – na guïjäm ädätuà prabhavati karaù kampa-taralo dåçau säsre piïchaà na paricinutaà satvara-kåti | kñamäv ürü stabdhau padam api na gantuà tava sakhe vanäd vaàçé-dhväne parisaram aväpte çravaëayoù ||74|| yathä vä – niruddhaà bäñpämbhaù katham api mayä gadgada-giro hriyä sadyo güòhäù sakhi vighaöito vepathur api | giri-droëyäà veëau dhvanati nipuëair iìgita-maye tathäpy ühäïcakre mama manasi rägaù parijanaiù ||75|| atha déptäù – prauòhäà tri-caturä vyaktià païca vä yugapad-gatäù | saàvarétum açakyäs te déptä dhérair udähåtäù ||76|| yathä – na çaktim upavéëane ciram adhatta kampäkulo na gadgada-niruddha-väk prabhur abhüd upaçlokane | kñamo’jani na vékñaëe vigalad-açru-puraù puro madhu-dviñi parisphuraty avaçam-mürtir äsén muniù ||77|| yathä vä – kim unmélaty asre kusumaja-rajo gaïjasi mudhä sa-romäïce kampe himam anilam äkroçasi kutaù | kim üru-stambhe vä vana-viharaëaà dvekñi sakhi te niräbädhä rädhe vadati madanädhià svara-bhidä ||78|| atha uddéptäù – ekadä vyaktim äpannäù païca-ñäù sarva eva vä | ärüòhä paramotkarñam uddéptä iti kértitäù ||79|| yathä – adya svidyati vepate pulakibhir nispandatäm aìgakair dhatte käkubhir äkulaà vilapati mläyaty analpoñmabhiù | stimyaty ambubhir ambaka-stavakitaiù pétämbaroòòämaraà sadyas tad-viraheëa muhyati muhur goñöhädhiväsé janaù ||80|| uddéptä eva süddiptä mahä-bhäve bhavanty amé | sarva eva paräà koöià sättvikä yatra bibhrati ||81|| kià ca – athätra sättvikäbhäsä vilikhyante catur-vidhäù ||82||

raty-äbhäsa-bhaväs te tu sattväbhäsa-bhaväs tathä | niùsattväç ca pratépäç ca yathä-pürvam amé varäù ||83|| tatra ädyäù – mumukñu-pramukheñv ädyä raty-äbhäsät purodität ||84|| yathä – väräëasé-niväsé kaçcid ayaà vyäharan hareç caritam | yati-goñöhyäm utpulakaù siïcati gaëòa-dvayém asraiù ||85|| atha sattväbhäsa-bhaväù – mud-vismayäder äbhäsaù prodyan jätyä çlathe hådi | sattväbhäsa iti proktaù sattväbhäsa-bhaväs tataù ||86|| yathä – jaran-mémäàsakasyäpi çåëvataù kåñëa-vibhramam | håñöäyamäna-manaso babhüvotpulakaà vapuù ||87|| yathä vä – mukunda-caritämåta-prasara-varñiëas te mayä kathaà kathana-cäturé-madhurimä gurur varëyatäm | muhürtam atad-arthino’pi viñayiëo’pi yasyänanän niçamya vijayaà prabhor dadhati bäñpa-dhäräm amé ||88|| atha niùsattväù – nisarga-picchila-svänte tad-abhyäsa-pare’pi ca | sattväbhäsaà vinäpi syuù kväpy açru-pulakädayaù ||89|| yathä – niçamayato hari-caritaà na hi sukha-duùkhädayo’sya hådi bhäväù | anabhiniveçäj jätä katham asravad asram açräntam ||90|| prakåtyä çithilaà yeñäà manaù picchilam eva vä | teñv eva sättvikäbhäsaù präyaù saàsadi jäyate ||91|| atha pratépäù – hitäd anyasya kåñëasya pratépäù krud-bhayädibhiù ||92|| tatra krudhä, yathä hari-vaàçe (2.30.63)9 – tasya prasphuritauñöhasya raktädhara-taöasya ca | vaktraà kaàsasya roñeëa rakta-süryäyate tadä ||93|| bhayena, yathä – mlänänanaù kåñëam avekñya raìge siñveda mallas tv adhi-bhäla-çukti | mukti-çriyäà suñöhu puro milantyäm

9 Critical edition, 76.16

atyädarät pädyam iväjahära ||94|| yathä vä – praväcyamäne purataù puräëe niçamya kaàsasya bhayätirekam | pariplaväntaùkaraëaù samantät parimläna-mukhas tadäsét ||95|| nästy arthaù sättvikäbhäsa-kathane ko’pi yadyapi | sättvikänäà vivekäya dik tathäpi pradarçitä ||96||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau dakñiëa-vibhäge bhakti-rasa-sämänya-nirüpaëe sättvika-laharé tåtéyä |

2.4

vyabhicäryäkhyä caturtha-laharé athocyante trayas-triàçad-bhävä ye vyabhicäriëaù | viçeñeëäbhimukhyena caranti sthäyinaà prati ||1|| väg-aìga-sattva-sücyä jïeyäs te vyabhicäriëaù | saïcärayanti bhävasya gatià saïcäriëo’pi ||2|| unmajjanti nimajjanti sthäyiny amåta-väridhau | ürmivad vardhayanty enaà yänti tad-rüpatäà ca te ||3|| nirvedo’tha viñädo dainyaà gläni-çramau ca mada-garvau | çaìkä-träsävegä unmädäpasmåté tathä vyädhiù ||4|| moho måtir älasyaà jäòyaà vréòävahitthä ca | småtir atha vitarka-cintä-mati-dhåtayo harña utsukatvaà ca ||5|| augryam arñäsüyäç cäpalyaà caiva nidrä ca | suptir bodha itéme bhävä vyabhicäriëaù samäkhyätäù ||6|| tatra (1) nirvedaù – mahärti-viprayogerñyä-sad-vivekädi-kalpitam | svävamänanam evätra nirveda iti kathyate | atra cintäçru-vaivarëya-dainya-niùçvasitädayaù ||7|| tatra mahärtyä, yathä – hanta deha-hatakaiù kim amébhiù pälitair viphala-puëya-phalair naù | ehi käliya-hrade viña-vahnau svaà kuöumbini haöhäj juhaväma ||8|| viprayogeëa, yathä – asaìgamän mädhava-mädhuréëäm apuñpite nérasatäà prayäte | våndävane çéryati hä kuto’sau präëity apuëyaù subalo dvirephaù ||9||

yathä vä, däna-keli-kaumudyäm (20) bhavatu mädhava-jalpam açåëvatoù çravaëayor alam açravaëir mama | tam avilokayator avilocaniù sakhi vilocanayoç ca kilänayoù ||10|| érñyayä, yathä hari-vaàçe (2.67.11)10 satyädevé-väkyam – stotavyä yadi tävat sä näradena tavägrataù | durbhago’yaà janas tatra kim artham anuçabditaù ||11|| sad-vivekena, yathä çré-daçame (10.51.47) – mamaiña kälo’jita niñphalo gato räjya-çriyonnaddha-madasya bhüpateù | martyätma-buddheù suta-dära-koña-bhüñv äsajjamänasya duranta-cintayä ||12|| amaìgalam api procya nirvedaà prathamaà muniù | mene’muà sthäyinaà çänta iti jalpanti kecana ||13|| atha (2) viñädaù – iñöänaväpti-prärabdha-käryäsiddhi-vipattitaù | aparädhädito’pi syäd anutäpo viñaëëatä ||14|| atropäya-sahäyänusandhiç cintä ca rodanam | viläpa-çväsa-vaivarëya-mukha-çoñädayo’pi ca ||15|| tatra iñöänaväptito, yathä – jaräà yätä mürtir mama vivaçatäà väg api gatä mano-våttiç ceyaà småti-vidhuratä-paddhatim agät | agha-dhvaàsin düre vasatu bhavad-älokana-çaçé mayä hanta präpto na bhajana-rucer apy avasaraù ||16|| prärabdha-käryäsiddheù, yathä – svapne mayädya kusumäni kilähåtäni yatnena tair viracitä vana-mälikä ca | yävan mukunda-hådi hanta nidhéyate sä hä tävad eva tarasä viraräma nidrä ||17|| vipattiteù, yathä – katham anäyi pure mayakä sutaù katham asau na nigåhya gåhe dhåtaù | amum aho bata danti-vidhuntudo vidhuritaà vidhum atra vidhitsati ||18|| aparädhät, yathä çré-daçame (10.14.9) – paçyeça me’näryam ananta ädye

10 In critical edition, appendix 29.

parätmani tvayy api mäyi-mäyini mäyäà vitatyekñitum ätma-vaibhavaà hy ahaà kiyän aiccham ivärcir agnau ||19|| yathä vä – syamantakam ahaà håtvä gato ghoräsyam antakam | karavai taraëéà käà vä kñipto vaitaraëéyam anu ||20|| atha (3) dainyam – duùkha-träsäparädhädyair anaurjityaà tu dénatä | cäöu-kån-mändya-mälinya-cintäìga-jaòimädi-kåt ||21|| tatra duùkhena, yathä çré-daçame (10.51.57) – ciram iha våjinärtas tapyamäno’nutäpair avitåña-ñaòa-mitro labdha-çäntiù kathaìcit | çaraëada samupetas tvat-padäbjaà parätmann abhayam åtam açokaà pähi mäpannam éça ||22|| träsena, yathä prathame (1.8.10) abhidravati mäm éça çaras taptäyaso vibho | kämaà dahatu mäà nätha mä me garbho nipätyatäm ||23|| aparädhena, yathä çré-daçame (10.14.10) ataù kñamasväcyuta me rajo-bhuvo hy ajänatas tvat-påthagéça-mäninaù ajävalepändhatamo’ndhacakñuña eño’nukampyo mayi näthavän iti ||24|| ädya-çabdena lajjayäpi, yathä tatraiva (10.22.14) – mä’nayaà bhoù kåthäs tväà tu nanda-gopa-sutaà priyam | jänémo’ìga vraja-çläghyaà dehi väsäàsi vepitäù ||25|| atha (4) mläniù – ojaù somätmakaà dehe bala-puñöi-kåd asya tu | kñayäccham ädhi-raty-ädyair glänir niñpräëatä matä | kampäìga-jäòya-vaivarëya-kärçya-dåg-bhramaëädi-kåt ||26|| tatra çrameëa, yathä – äghürëan-maëi-valayojjvala-prakoñöhä goñöhäntar-madhuripu-kérti-nartitauñöhé | loläkñé dadhi-kalasaà viloòayanté kåñëäya klama-bhara-niùspåhä babhüva ||27|| yathä vä – gumphituà nirupamäà vana-srajaà cäru puñpa-paöalaà vicinvaté | durgame klama-bharätidurbalä känane kñaëam abhün mågekñaëä ||28||

ädhinä, yathä – sä rasavaty atikareëa vihénä kñéëa-jévana-taroccala-haàsä | mädhavädya viraheëa tavämbä çuñyati sma sarasé çucineva ||29|| ratyä, yathä rasa-sudhäkare (2.13f) – ati-prayatnena ratänta-täntä kåñëena talpävaropitä sä | älambya tasyaiva karaà kareëa jyotsnä-kåtänandam alindam äpa ||30|| atha (5) çramaù – adhva-nåtya-ratädy-utthaù khedaù çrama itéryate | nidrä-svedäìga-saàmarda-jåmbhäçväsädi-bhäg asau ||31|| atha adhvano, yathä – kåtägasaà putram anuvrajanté vrajäjiräntar vraja-räja-räjïé | pariskhalat-kuntala-bandhaneyaà babhüva gharmämbu-karambitäìgé ||32|| nåtyädeù, yathä – vistéryottaralita-häram aìga-häraà saìgétonmukha-mukharair våtaù suhådbhiù | asvidyad viracita-nanda-sünur vä kurväëas taöa-bhuvi täëòaväni rämaù ||33|| ratäd, yathä çré-daçame (10.33.20) täsäm ativihäreëa çräntänäà vadanäni saù | prämåjat karuëaù premëä çantamenäìga päëinä ||34|| atha (6) madaù – viveka-hara ulläso madaù sa dvi-vidho mataù | madhu-päna-bhavo’naìga-vikriyä-bhara-jo’pi ca | gaty-aìga-väëé-skhalana-dåg-ghürëä-raktimädi-kåt ||35|| tatra madhu-päna-bhavo, yathä lalita-mädhave (5.41) –- bile kva nu vililyire nåpa-pipélikäù péòitäù pinasmi jagad-aëòakaà nanu hariù krudhaà dhäsyati | çacé-gåha-kuraìga re hasasi kià tvam ity unnadann udeti mada-òambara-skhalita-cüòam agre halé ||36|| yathä vä präcäm11 – bha-bha-bhramati mediné la-la-landate candramäù

11 Puruñottama-devasya. SRK 127, SKM 238.

kå-kåñëa vavada drutaà ha-ha-hasanti kià våñëayaù | sisédhu mu-mu-muïca me pa-pa-pa-päna-pätre sthitaù mada-skhalitam älapan hala-dharaù çriyaù vaù kriyät ||37|| uttamas tu madäc chete madhyo hasati päyati | kaniñöhaù kroçati svairaà puruñaà vakti roditi ||38|| mado’pi tri-vidhaù proktas taruëädi-prabhedataù | atra nätyupayogitväd vistärya na hi varëitaù ||39|| anaìga-vikriyä-bharajo, yathä – vrajapati-sutam agre vikñya bhugnébhavad-bhrür bhramati hasati rodity äsyam antardadhäti | pralapati muhur äléà vandate paçya vånde nava-madana-madändhä hanta gändharvikeyam ||40|| atha (7) garvaù – saubhägya-rüpa-täruëya-guëa-sarvottamäçrayaiù | iñöa-läbhädinä cänya-helanaà garva éryate ||41|| atra solluëöha-vacanaà lélänuttara-däyitä | sväìgekñä nihnuvo’nyasya vacanäçravaëädayaù ||42|| tatra saubhägyena, yathä çré-kåñëa-karëämåte (3.93) – hastam utkñipya yäto’si balät kåñëa kim adbhutam | hådayäd yadi niryäsi pauruñaà gaëayämi te ||43|| rüpa-täruëyena, yathä – yasyäù svabhäva-madhuräà pariñevya mürtià dhanyä babhüva nitaräm api yavana-çréù | seyaà tvayi vraja-vadhü-çata-bhukta-mukte dåk-pätam äcaratu kåñëa kathaà sakhé me ||44|| guëena, yathä – gumphantu gopäù kusumaiù sugandhibhir dämäni kämaà dhåta-rämaëéyakaiù | nidhäsyate kintu sa-tåñëam agrataù kåñëo madéyäà hådi vismitaù srajam ||45|| sarvottamäçrayeëa, yathä çré-daçame (10.2.33) tathä na te mädhava tävakäù kvacid bhraçyanti märgät tvayi baddha-sauhådäù tvayäbhiguptä vicaranti nirbhayä vinäyakänékapa-mürdhasu prabho ||46|| iñöa-läbhena, yathä – våndävanendra bhavataù paramaà prasädam äsädya nandita-matir muhur uddhato’smi | äçaàsate muni-manoratha-våtti-mågyäà

vaikuëöha-nätha-karuëäm api nädya cetaù ||47|| atha (8) çaìkä svéya-cauryäparädhädeù para-krauryäditas tathä | sväniñöotprekñaëaà yat tu sä çaìkety abhidhéyate | aträsya-çoña-vaivarëya-dik-prekñä-lénatädayaù ||48|| tatra cauryäd, yathä – sa-tarëakaà òimbha-kadambakaà haran sad-ambham ambhoruha-sambhavas tadä | tirobhaviñyan haritaç calekñaëair añöäbhir añöau haritaù samékñate ||49|| yathä vä – syamantakaà hanta vamantam arthaà nihnutya düre yad ahaà prayätaù | avadyam adyäpi tad eva karma çarmäëi citte mama nirbhinatti ||50|| aparädhäd, yathä – tad-avadhi malino’si nanda-goñöhe yad-avadhi våñöim acékaraù çacéça | çåëu hitam abhitaù prapadya kåñëaà çriyam aviçaìkam alaìkuru tvam aindrém ||51|| para-krauryeëa, yathä padyävalyäm (331) -- prathayati na tathä mamärtim uccaiù sahacari vallava-candra-viprayogaù | kaöubhir asura-maëòalaiù paréte danujapater nagare yathäsya väsaù ||52|| çaìkä tu pravara-stréëäà bhérutväd bhaya-kåd bhavet ||53|| atha (9) träsaù – träsaù kñobho hådi taòid-ghora-sattvogra-nisvanaiù | pärçvasthälamba-romäïca-kampa-stambha-bhramädi-kåt ||54|| tatra taòitä, yathä – bäòhaà niviòayä sadyas taòitä täòitekñaëaù | rakña kåñëeti cukroça ko’pi gopé-stanandhayaù ||55|| ghora-sattvena, yathä – adüram äseduñi vallaväìganä svaà puìgavékåtya suräri-puìgave | kåñëa-bhrameëäçu taraìgad-aìgikä tamälam äliìgya babhüva niçcalä ||56|| ugra-nisvanena, yathä –

äkarëya karëa-padavé-vipadaà yaçodä visphürjitaà diçi diçi prakaöaà våkäëäm | yämän nikäma-caturä caturaù sva-putraà sä netra-catvara-caraà ciram äcacära ||57|| gätrotkampé manaù-kampaù sahasä träsa ucyate | pürväpara-vicärotthaà bhayaà träsät påthag bhavet ||58|| atha (10) ävegaù – cittasya sambhramo yaù syäd ävego’yaà sa cäñöadhä | priyäpriyänala-marud-varñotpäta-gajäritaù ||59|| priyotthe pulakaù säntvaà cäpalyäbhyudgamädayaù | apriyotthe tu bhü-päta-vikroça-bhramaëädayaù ||60|| vyatyasta-gati-kampäkñi-mélanäsrädayo’gnije | vätaje’jävåti-kñipra-gati-dåì-märjanädayaù ||61|| våñöijo dhävana-cchatra-gätra-saìkocanädi-kåt | autpäte mukha-vaivarëya-vismayo’kaëöhitädayaù ||62|| gäje paläyanotkampa-träsa-påñöhekñaëädayaù | arijo varma-çasträdi-grahäpasaraëädikåt ||63|| atra priya-darçanajo, yathä – prekñya våndävanät putram äyäntaà prasnuta-stané | saìkulä pulakair äséd äkulä gokuleçvaré ||64|| priya-çravaëajo, yathä çré-daçame (10.23.18) – çrutväcyutam upäyätaà nityaà tad-darçanotsukäù | tat-kathäkñipta-manaso babhüvur jäta-sambhramäù ||65|| apriya-darçanajo, yathä – kim idaà kim idaà kim etad uccair iti ghora-dhvani-ghürëitä lapanté | niçi vakñati vékñya pütanäyäs tanayaà bhrämyati sambhramäd yaçodä ||66|| apriya-çravaëajo, yathä – niçamya putraà kraöatos taöänte mahéjayor madhyagam ürdhva-neträ | äbhéra-räjïé hådi sambhrameëa biddhä vidheyaà na vidäïcakära ||67|| agnijo, yathä – dhér vyagräjani naù samasta-suhådäà täà präëa-rakñä-maëià gavyä gauravataù samékñya niviòe tiñöhantam antar-vane | vahniù paçya çikhaëòa-çekhara kharaà muïcann akhaëòa-dhvanià dérghäbhiù sura-dérghikämbu-laharém arcibhir äcämati ||68|| vätajo, yathä – päàçu-prärabdha-ketau båhad-aöavi-kuöonmäthi-çauöérya-puïje

bhäëòéroddaëòa-çäkhä-bhuja-tatiñu gate täëòaväcärya-caryäm | väta-vräte karéñaì-kañatara-çikhare çärkare jhätkariñëau kñauëyäm aprekñya putraà vrajapati-gåhiëé paçya sambambhraméti ||69|| varñajo, yathä çré-daçame (10.25.11) – atyäsärätivätena paçavo jäta-vepanäù | gopä gopyaç ca çétärtä govindaà çaraëaà yayuù ||70|| yathä vä – samam uru-karakäbhir danti-çuëòä-sapiëòäù pratidiçam iha goñöhe våñöi-dhäräù patanti | ajaniñata yuväno’py äkuläs tvaà tu bälaù sphuöam asi tad-agärän mä sma bhür niryiyäsuù ||71|| utpätajo, yathä – kñitir ativipulä öalaty akasmäd upari ghuranti ca hanta ghoram ulkäù | mama çiçur ahi-düñitärka-putré- taöam aöatéty adhunä kim atra kuryäm ||72|| gäjo, yathä – apasaräpasara tvarayä gurur mudira-sundara he purataù karé | mradima-vékñaëatas tava naç calaà hådayam ävijate pura-yoñitäm ||73|| gajena duñöa-sattvo’nyaù paçv-ädir upalakñyate ||74|| yathä vä – caëòäàços turagän saöägra-naöanair ähatya vidrävayan dräg andhaìkaraëaù surendra-sudåçäà goñöhoddhütaiù päàçubhiù | pratyäsédatu mat-puraù sura-ripur garvändham arväkåtir dragiñöhe muhur atra jägrati bhuje vyagräsi mätaù katham ||75|| arijo, yathä lalita-mädhave (2.29) – sthülas täla-bhujän natir giritaöé-vakñäù kva yakñädhamaù kväyaà bäla-tamäla-kandala-måduù kandarpa-käntaù çiçuù | nästy anyaù saha-käritä-paöur iha präëé na jänémahe hä goñöheçvari kédåg adya tapasäà päkas tavonmélati ||76|| yathä vä tatraiva (5.30) – saptiù sapté ratha iha rathaù kuïjaro me tüëas tüëo dhanur uta dhanur bhoù kåpäëé kåpäëé | kä bhéù kä bhér ayam ayam ahaà hä tvaradhvaà tvaradhvaà räjïaù putré bata håta-håtä käminä vallavena ||77|| ävegäbhäsa eväyaà paräçrayatäpi cet | näyakotkarña-bodhäya tathäpy atra nidarçitaù ||78||

atha (11) unmädaù – unmädo håd-bhramaù prauòhänandäpad-virahädijaù ||79|| aträööa-häso naöanaà saìgétaà vyartha-ceñöitam | praläpa-dhävana-kroça-viparéta-kriyädayaù ||80|| tatra prauòhänandäd, yathä karëämåte (2.25) -- rädhä punätu jagad acyuta-datta-cittä manthänakaà vidadhaté dadhi-rikta-pätre | yasyäù stana-stavaka-caïcala-locanälir devo’pi ruddha-hådayo dhavalaà dudoha ||81|| äpado, yathä – paçün api kåtäïjalir namati mäntrikä ity alaà tarün api cikitsakä iti viñauñadhaà påcchati | hradaà bhujaga-bhairavaà hari hari praviñöe harau vrajendra-gåhiëé muhur bhrama-mayém avasthäà gatä ||82|| virahäd, yathä çré-daçame (10.30.4) -- gäyantya uccair amum eva saàhatä vicikyur unmattakavad vanäd vanam | papracchur äkäçavad antaraà bahir bhüteñu santaà puruñaà vanaspatén ||83|| unmädaù påthag utko’yaà vyädhiñv antarbhavann api | yat tatra vipralambhädau vaicitréà kurute paräm ||84|| adhirüòhe mahä-bhäve mohanatvam upägate | avasthäntaram äpto’sau divyonmäda itéryate ||85|| atha (12) apasmäraù – duùkhottha-dhätu-vaiñamyädy-udbhütaç citta-viplavaù | apasmäro’tra patanaà dhävanäsphoöana-bhramäù | kampaù phena-srutir bähu-kñepaëa-vikroçanädayaù ||86|| yathä – phenäyate pratipadaà kñipate bhujormim äghürëate luöhati kujati léyate ca | ambä tavädya virahe ciram amburäja- beleva våñëi-tilaka vraja-räja-räjïé ||87|| yathä vä – çrutvä hanta hataà tvayä yadu-kulottaàsätra kaàsäsuraà daityas tasya suhåttamaù pariëatià ghoräà gataù käm api | lälä-phena-kadamba-cumbita-mukha-präntas taraìgad-bhujo ghürëann arëava-sémni maëòalatayä bhrämyan na viçrämyati ||88|| unmädavad iha vyädhi-viçeño’py eña varëitaù | paräà bhayänakäbhäse yat karoti camatkåtim ||89||

atha (13) vyädhiù – doñodreka-viyogädyair vyädhayo ye jvarädayaù | iha tat-prabhavo bhävo vyädhir ity abhidhéyate | atra stambhaù çlathäìgatva-çväsottäpa-klamädayaù ||90|| yathä – tava cira-viraheëa präpya péòäm idänéà dadhad-uru-jaòimäni dhmäpitäny aìgakäni | çvasita-pavana-dhäöé-ghaööita-ghräëa-väöaà luöhati dharaëi-påñöhe goñöha-väöé-kuöumbam ||91|| atha (14) mohaù – moho hån-müòhatä harñäd viçleñäd bhayatas tathä | viñädädeç ca tatra syäd dehasya patanaà bhuvi | çünyendriyatvaà bhramaëaà tathä niçceñöatä-mayaù ||92|| tatra harñäd, yathä çré-daçame (10.12.44) itthaà sma påñöaù sa tu bädaräyaëis tat-smäritänanta-håtäkhilendriyaù | kåcchrät punar labdha-bahir-dåçiù çanaiù pratyäha taà bhägavatottamottamam ||93|| yathä vä – nirucchvasita-rétayo vighaöitäkñipa-kñma-kriyä niréha-nikhilendriyäù pratinivåtta-cid-våttayaù | avekñya kuru-maëòale rahasi puëòarékekñaëaà vrajämbuja-dåço’bhajan kanaka-çälabhaïjé-çriyam ||94|| viçleñäd, yathä haàsadüte (4) – kadäcit khedägnià vighaöayitum antar-gatam asau sahälébhir lebhe taralita-manä yämuna-taöém | ciräd asyäç cittaà paricita-kuöéra-kalanäd avasthä tastära sphuöam atha suñupteù priya-sakhé ||95|| bhayäd, yathä – mukundam äviñkåta-viçva-rüpaà nirüpayan vänara-varya-ketuù | karäravindät purataù skhalantaà na gäëòévaà khaëòita-dhér viveda ||96|| viñädäd, yathä çré-daçame (10.11.49) – kåñëaà mahä-baka-grastaà dåñövä rämädayo’rbhakäù | babhüvur indriyäëéva vinä präëaà vicetasaù ||97|| asyänyaträtma-paryante syät sarvatraiva müòhatä | kåñëa-sphürti-viçeñas tu na kadäpy atra léyate ||98||

atha (15) måtiù – viñäda-vyädhi-santräsa-samprahära-klamädibhiù | präëa-tyägo måtis tasyäm avyaktäkñara-bhäñaëam | vivarëa-gätratä-çväsa-mändya-hikkädayaù kriyäù ||99|| yathä – anulläsa-çväsä muhur asaralottänita-dåço vivåëvantaù käye kim api nava-vaivarëyam abhitaù | harer nämävyaktékåtam alaghu-hikkä-laharébhiù prajalpantaù präëän jahati mathuräyäà sukåtinaù ||100|| yathä vä – viramad-alaghu-kaëöhodghoña-ghutkära-cakrä kñaëa-vighaöita-tämyad-dåñöi-khadyota-déptiù | hari-mihira-nipéta-präëa-gäòhändhakärä kñayam agamad akasmät pütanä käla-rätriù ||101|| präyo’tra maraëät pürvä citta-våttir måtir matä | måtir atränubhävaù syäd iti kenacid ucyate | kintu näyaka-véry ärthaà çatrau maraëam ucyate ||102|| atha (16) älasyam – sämarthyasyäpi sad-bhäve kriyänunmukhatä hi yä | tåpti-çramädi-sambhütä tad-älasyam udéryate ||103|| aträìga-bhajo jåmbhä ca kriyä dveño’kñi-mardanam | çayyäsanaika-priyatä tandrä-nidrädayo’pi ca ||104|| tatra tåpter, yathä – vipräëäà nas tathä tåptir äséd govardhanotsave | näçérväde’pi gopendra yathä syät prabhaviñëutä ||105|| çramäd, yathä – suñöhu niùsaha-tanuù subalo’bhüt prétaye mama vidhäya niyuddham | moöayantam abhito nijam aìgaà nähaväya sahasähvayatäm amum ||106|| atha (17) jäòyam – jäòyam apratipattiù syäd iñöäniñöha-çrutékñaëaiù | virahädyaiç ca tan-mohät pürvävasthäparäpi ca | atränimiñatä tüñëém-bhäva-vismaraëädayaù ||107|| tatra iñöa-çrutyä, yathä çré-daçame (10.21.13) – gävaç ca kåñëamukha-nirgata-veëu-géta- péyüñam uttabhita-karëa-puöaiù pibantyaù | çäväù snuta-stana-payaù-kavaläù sma tasthur govindam ätmani dåçäçru-kuläù spåçantyaù ||108||

aniñöa-çrutyä, yathä – äkalayya parivartita-goträà keçavasya giram arpita-çalyäm | biddha-dhér adhika-nirnimiñäkñé- lakñaëä kñaëam avartata tüñëém ||109|| iñöekñaëena, yathä çré-daçame (10.71.40) – govindaà gåham änéya deva-deveçam ädåtaù | püjäyäà nävidat kåtyaà pramädopahato nåpaù ||110|| aniñöekñaëena, yathä tatraiva (10.39.36) yävad älakñyate ketur yävad reëü rathasya ca | anuprasthäpitätmäno lekhyänévopalakñitäù ||111|| viraheëa, yathä – mukunda viraheëa te vidhuritäù sakhäyaç ciräd alaìkåtibhir ujjhitä bhuvi niviçya tatra sthitäù | skhalan-malina-väsasaù çavala-rukña-gätra-çriyaù sphuranti khala-devala-dvija-gåhe surärcä iva ||112|| atha (18) vréòä – navéna-saìgamäkäryas tavävajïädinä kåtä | adhåñöatä bhaved vréòä tatra maunaà vicintanam | avaguëöhana-bhü-lekhau tathädhomukhatädayaù ||113|| tatra navéna-saìgamena, yathä padyävalyäm (198) – govinde svayam akaroù saroja-netre premändhä vara-vapur arpaëaà sakhi | kärpaëyaà na kuru darävaloka-däne vikréte kariëi kim aìkuçe vivädaù ||114|| akäryeëa, yathä – tvam aväg iha mä çiraù kåthä vadanaà ca trapayä çacé-pate | naya kalpa-taruà na cec chacéà katham agre mukham ékñayiñyasi ||115|| stavena, yathä – bhüri-sädguëya-bhäreëa stüyamänasya çauriëä | uddhavasya vyarociñöa namré-bhütaà tadä çiraù ||116|| avajïayä, yathä hari-vaàçe (2.67.19)12 satyädevé-väkyam – vasanta-kusumaiç citraà sadä raivatakaà girim | priyä bhütvä’priyä bhütä kathaà drakñyämi taà punaù ||117|| atha (19) avahitthä –

12 In critical editon, appendix 29.

avahitthäkära-guptir bhaved bhävena kenacit ||118|| aträìgädeù paräbhyüha-sthänasya parigühanam | anyatrekñä våthä-ceñöä väg-bhaìgéty-ädayaù kriyäù ||119|| tathä coktam – anubhäva-pidhänärtho’vahitthaà bhäva ucyate ||120|| tatra jaihmyena, yathä çré-daçame (10.32.15) – sabhäjayitvä tam anaìga-dépanaà sahäsa-lélekñaëa-vibhrama-bhruvä | saàsparçanenäìka-kåtäìghri-hastayoù saàstutya éñat kupitä babhäñire ||121|| däkñiëyena, yathä – säträjité-sadana-sémani pärijäte néte praëéta-mahasä madhusüdanena | dräghéya-sémani vidarbha-bhuvas taderñyäà sauçélyataù kila na ko’pi vidämbabhüva ||122|| hriyä, yathä prathame (1.11.33) – tam ätmajair dåñöibhir antarätmanä duranta-bhäväù parirebhire patim | niruddham apy äsravad ambu netrayor vilajjaténäà bhågu-varya vaiklavät ||123|| jaihmya-hrébhyäà, yathä – kä våñasyati taà goñöha-bhujaìgaà kula-pälikä | düti yatra småte mürtir bhétyä romäïcitä mama ||124|| saujanyena, yathä – güòhä gäbhérya-sampadbhir mano-gahvara-garbhagä | prauòhäpy asyä ratiù kåñëe durvitarkä parair abhüt ||125|| gauraveëa, yathä – govinde subala-mukhaiù samaà suhådbhiù smeräsyaiù sphuöam iha narma nirmimäëe | änamrékåta-vadanaù pramoda-mugdho yatnena smitam atha saàvavära patré ||126|| hetuù kaçcid bhavet kaçcid gopyaù kaçcana gopanaù | iti bhäva-trayasyätra viniyogaù samékñyate ||127|| hetutvaà gopanatvaà ca gopyatvaà cätra sambhavet | präyeëa sarva-bhävänäm ekaço’nekaço’pi ca ||128|| atha (20) småtiù – yä syät pürvänubhütärtha-pratétiù sadåçekñayä | dåòhyäbhyäsädinä väpi sä småtiù parikértitä | bhaved atra çiraù-kampo bhrü-vikñepädayo’pi ca ||129||

tatra sadåçekñaëä, yathä – vilokya çyämam ambhodam ambhoruha-vilocanä | smäraà smäraà mukunda tväà smäraà vikramam anvabhüt ||130|| dåòhäbhyäsena, yathä – praëidhäna-vidhim idäném akurvato’pi pramädato hådi me | hari-pada-paìkaja-yugalaà kvacit kadäcit parisphurati ||131|| atha (21) vitarkaù – vimarñät saàçayädeç ca vitarkas tüha ucyate | eña bhrü-ksepaëa-çiro’ìguli-saïcälanädi-kåt ||132|| tatra vimarñäd, yathä vidagdha-mädhave (2.27) – na jänéñe mürdhnaç cyutam api çikhaëòaà yad akhilaà na kaëöhe yan mälyaà kalayasi purastät kåtam api | tad unnétaà våndävana-kuhara-lélä-kalabha he sphuöaà rädhä-netra-bhramara-vara véryonnatir iyam ||133|| saàçayät, yathä – asau kià täpiïcho na hi tad-amala-çrér iha gatiù payodaù kià vämaà na yad iha niraìgo himakaraù | jagan-mohärambhoddhüra-madhura-vaàçé-dhvanir ito dhruvaà mürdhany adrer vidhumukhi mukundo viharati ||134|| vinirëayänta eväyaà tarka ity ücire pare ||135|| atha (22) cintä – dhyänaà cintä bhaved iñöänäpty-aniñöäpti-nirmitam | çväsädhomukha-bhülekha-vaivarëyän nidratä iha | viläpottäpa-kåçatä-bäñpa-dainyädayo’pi ca ||136|| tatra iñöänäptyä, yathä çré-daçame (10.29.29) kåtvä mukhäny avaçucaù çvasanena çuñyad bimbädharäëi caraëena likhantyaù | asrer upättamasibhiù kucakuìkumäni tasthur måjantya uruduùkha-bharäù sma tüñëém ||137|| yathä vä – aratibhir atikramya kñämä pradoñam adoñadhéù katham api ciräd adhyäsénä praghäëam aghäntaka | vidhürita-mukhé ghürëaty antaù prasüs tava cintayä kim ahaha gåhaà kréòä-lubdha tvayädya visasmare ||138|| aniñöäptyä, yathä – gåhiëi gahanayäntaçcintayonnidra-neträ glapaya na mukha-padmaà tapta-bäñpa-plavena | nåpa-puram anuvindan gändineyena särdhaà

tava sutam aham eva dräk parävartayämi ||139|| atha (23) matiù – çästrädénäà vicärottham artha-nirdhäraëaà matiù ||140|| atra kartavya-karaëaà saàçaya-bhramayoç chidä | upadeçaç ca çiñyäëäm ühäpohädayo’pi ca ||141|| yathä pädme vaiçäkha-mähätmye – vyämohäya caräcarasya jagatas te te puräëägamäs täà täm eva hi devatäà paramikäà jalpantu kalpävadhi | siddhänte punar eka eva bhagavän viñëuù samastägama- vyäpäreñu vivecana-vyatikaraà néteñu niçcéyate ||142|| yathä vä çré-daçame (10.60.39) – tvaà nyasta-daëòamunibhir gaditänubhäva ätmätmadaç ca jagatäm iti me våto’si | hitvä bhavad-bhruva udérita-käla-vega- dhvastäçiño’bja-bhavanäkapatén kuto’nye ||143|| atha (24) dhåtiù – dhåtiù syät pürëatä jïäna-duùkhäbhävottamäptibhiù | apräptätéta-nañöärthän abhisaàçocanädi-kåt ||144|| tatra jïänena, yathä vairägya-çatake (55) bhartåhariù – açnémahi vayaà bhikñäm äçäväso vasémahi | çayémahi mahé-påñöhe kurvémahi kim éçvaraiù ||145|| duùkhäbhävena, yathä – goñöhaà ramä-keli-gåhaà cakästi gävaç ca dhävanti paraù-parärdhäù | putras tathä dévyati divya-karmä tåptir mamäbhüd gåhamedhi-saukhye ||146|| uttamäptyä, yathä – harilélä-sudhä-sindhos taöam apy adhitiñöhataù | mano mama caturvargaà tåëäyäpi na manyate ||147|| atha (25) harñaù – abhéñöekñaëa-läbhädi-jätä cetaù-prasannatä | harñaù syäd iha romäïcaù svedo’çru mukha-phullatä | ävegonmäda-jaòatäs tathä mohädayo’pi ca ||148|| tatra abhéñöekñaëena, yathä çré-viñëu-puräëe [ViP 5.17.25] tau dåñövä vikasad-vaktra-sarojaù sa mahämatiù | pulakäïcita-sarväìgas tadäkrüro’bhavan mune ||149|| abhéñöa-läbhena, yathä çré-daçame (10.33.12) tatraikäàsagataà bähuà kåñëasyotpalasaurabham |

candanäliptam äghräya håñöaromä cucumba ha ||150|| atha (26) autsukyam – käläkñamatvam autsukyam iñöekñäpti-spåhädibhiù | mukha-çoña-tvarä-cintä-niùçväsa-sthiratädikåt ||151|| tatra iñöekñä-spåhayä, yathä çré-daçame (10.71.34) präptaà niçamya nara-locana-päna-pätram autsukya-viçlathita-keça-duküla-baddhäù | sadyo visåjya gåha-karma patéàç ca talpe drañöuà yayur yuvatayaù sma narendra-märge ||152|| yathä vä, stavävalyäà çré-rädhikäñöake (14.7) – prakaöita-nija-väsaà snigdha-veëu-praëädair druta-gati harim ärät präpya kuïje smitäkñé | çravaëa-kuhara-kaëòuà tanvaté namra-vakträ snapayati nija-däsye rädhikä mäà kadä nu ||153|| iñöäpti-spåhayä, yathä – narma-karmaöhatayä sakhé-gaëe dräghayaty aghaharägrataù kathäm | gucchaka-grahaëa-kaitaväd asau gahvaraà druta-pada-kramaà yayau ||154|| atha (27) augryam – aparädha-durukty-ädi- jätaà caëòatvam ugratä | vadha-bandha-çiraù-kampa-bhartsanottäòanädi-kåt ||155|| tatra aparädhäd, yathä – sphurati mayi bhujaìgé-garbha-viçraàsi-kértau viracayati mad-éçe kilbiñaà käliyo’pi | huta-bhuji bata kuryäà jäöhare vauñaò enaà sapadi danuja-hantuù kintu roñäd bibhemi ||156|| duruktito, yathä sahadevoktiù – prabhavati vibudhänäm agrimasyägra-püjäà na hi danuja-ripor yaù prauìdha-kérter visoòhum | kaöutara-yama-daëòoddaëòa-rocir mayäsau çirasi påthuni tasya nyasyate savya-pädaù ||157|| yathä vä baladevoktiù – ratäù kila nåpäsane kñitipa-lakña-bhuktojjhite khaläù kuru-kulädhamäù prabhum ajäëòa-koöiñv amé | hahä bata viòambanä çiva çivädya naù çåëvatäà haöhäd iha kaöäkñayanty akhila-vandyam apy acyutam ||158|| atha (28) amarñaù – adhikñepäpamänädeù syäd amarño’sahiñëutä ||159||

tatra svedaù çiraùkampo vivarëatvaà vicintanam | upäyänveñaëäkroça-vaimukhyottäòanädayaù ||160|| tatra adhikñepäd, yathä vidagdha-mädhave (2.53) – nirdhautänäm akhila-dharaëé-mädhuréëä kalyäëé me nivasati vadhüù paçya pärçve navoòhä | antargoñöhe caöula naöayann atra netra-tribhägaà niùçaìkas tvaà bhramasi bhavitä näkulatvaà kuto me ||161|| apamänäd, yathä padmoktiù – kadamba-vana-taskara drutam apehi kià cäöubhir jane bhavati mad-vidhe paribhavo hi nätaù paraù | tvayä vraja-mågé-dåçäà sadasi hanta candrävalé varäpi yad ayogyayä sphuöam adüñi täräkhyayä ||162|| ädi-çabdäd vaïcanäd api, yathä çré-daçame (10.31.16) – pati-sutänvaya-bhärtå-bändhavän ativilaìghya te’nty acyutägatäù | gati-vidas tavodgéta-mohitäù kitava yoñitaù kas tyajen niçi ||163|| atha (29) asüyä – dveñaù parodaye’süyänya-saubhägya-guëädibhiù | tatrerñyänädaräkñepä doñäropo guëeñv api | apavåttis tiro-vékñä bhruvor bhaìguratädayaù ||164|| tatra anya-saubhägyena, yathä padyävalyäm (302)13 – mä garvam udvaha kapola-tale cakästi kåñëa-svahasta-likhitä nava-maïjaréti | anyäpi kià na sakhi bhäjanam édåçénäà vairé na ced bhavati vepathur antaräyaù ||165|| yathä vä çré-daçame (10.30.30) – tasyä amüni naù kñobhaà kurvanty uccaiù padäni yat | yaikäpahåtya gopénäà raho bhuìkte’cyutädharam ||166|| guëena, yathä – svayaà paräjayaà präptän kåñëa-pakñän vijitya naù | baliñöhä bala-pakñäç ced durbaläù ke tataù kñitau ||167|| atha (30) cäpalyam – räga-dveñädibhiç citta-läghavaà cäpalaà bhavet | taträvicära-päruñya-svacchandäcaraëädayaù ||168|| tatra rägeëa, yathä çré-daçame (10.52.41) – çvo bhävini tvam ajitodvahane vidarbhän 13 Attributed to Dämodara in Padyävalé. Also found in Amaru 55; SKM 2.140.5 keçaöasya; Smv 86.14; SähD 3.105 (as an example of mada); Daça 2.22.

guptaù sametya påtanä-patibhiù parétaù | nirmathya caidya-magadheça-balaà prasahya mäà räkñasena vidhinodvaha vérya-çulkäm ||169|| dveñeëa, yathä – vaàçé-püreëa kälindyäù sindhuà vindatu vähitä | guror api puro névéà yä bhraàçayati subhruväm ||170|| atha (31) nidrä – cintälasya-nisarga-klamädibhiç citta-mélanaà nidrä | taträìga-bhaìga-jåmbhä-jäòya-çväsäkñi-mélanäni syuù ||171|| tatra cintayä, yathä – lohitäyati märtaëòe veëu-dhvanim açåëvaté | cintayäkränta-hådayä nidadrau nanda-gehiné ||172|| älasyena, yathä – dämodarasya bandhana-karmabhir atiniùsahäìga-latikeyam | dara-vighürëitottamäìgä kåtäìga-bhaìgä vrajeçvaré sphurati ||173|| nisargeëa, yathä – aghahara tava vérya-proñitäçeña-cintäù parihåta-gåha-västu-dvära-bandhänubaddhäù | nija-nijam iha rätrau präìganaà çobhayantaù sukham avicalad-aìgäù çerate paçya gopäù ||174|| klamena, yathä – saìkränta-dhätu-citrä suratänte sä nitänta-täntä’dya | vakñasi nikñiptäìgé harer viçäkhä yayau nidräm ||175|| yuktäsya sphürti-mätreëa nirviçeñeëa kenacit | hån-mélanät puro’vasthä nidrä bhakteñu kathyate ||176|| atha (32) suptiù – suptir nidrä-vibhävä syän nänärthänubhavätmikä | indriyoparati-çväsa-netra-saàmélanädi-kåt ||177|| yathä – kämaà tämarasäkña keli-vitatiù präduñkåtä çaiçavé darpaù sarpa-pates tad asya tarasä nirdhüyatäm uddhüraù | ity utsvapna-girä ciräd yadu-sabhäà vismäpayan smerayan niùçväsena darottaraìgad-udaraà nidräà gato läìgalé ||178|| atha (33) bodhaù – avidyä-moha-nidräder dhvaàsodbodhaù prabuddhatä ||179|| tatra avidyä-dhvaàsataù – avidyä-dhvaàsato bodho vidyodaya-puraùsaraù |

açeña-kleça-viçränti-svarüpävagamädi-kåt ||180|| yathä – vindan vidyä-dépikäà sva-svarüpaà buddhvä sadyaù satya-vijïäna-rüpam | niñpratyühas tat paraà brahma mürtaà sändränandäkäram anveñayämi ||181|| moha-dhvaàsataù – bodho moha-kñayäc chabda-gandha-sparça-rasair hareù | dåg-unmélana-romäïca-dharotthänädi-kåd bhavet ||182|| tatra çabdena, yathä – prathama-darçana-rüòha-sukhävalé- kavalitendriya-våttir abhüd iyam | agha-bhidaù kila nämny udite çrutau lalitayodamimélad ihäkñiëé ||183|| gandhena, yathä – aciram agha-hareëa tyägataù srasta-gätré vana-bhuvi çavaläìgé çänta-niùçväsa-våttiù | prasarati vana-mälä saurabhe paçya rädhä pulakita-tanur eñä päàçu-puïjäd udasthät ||184|| sparçena, yathä – asau päëi-sparço madhura-masåëaù kasya vijayé viçéryantyäù saura-pulina-vanam älokya mama yaù | durantäm uddhüya prasabham abhito vaiçasa-mayéà drutaà mürcchäm antaù sakhi sukha-mayéà pallavayati ||185|| rasena, yathä – antarhite tvayi balänuja räsa-kelau srastäìga-yañöir ajaniñöa sakhé visaàjïä | tämbüla-carvitam aväpya tavämbujäkñé nyastaà mayä mukha-puöe pulakojjvaläsét ||186|| nidrädhvaàsataù – bodho nidräkñayät svapna-nidrä-pürti-svanädibhiù | taträkñi-mardanaà çayyä-mokño’ìga-valanädayaù ||187|| tatra svapnena, yathä – iyaà te häsa-çrér viramatu vimuïcäïcalam idaà na yävad-våddhäyai sphuöam abhidadhe tvac-caöulatäm | iti svapne jalpanty aciram avabuddhä gurum asau puro dåñövä gauré namita-mukha-bimbä muhur abhüt ||188|| nidrä-pürtyä, yathä – düté cägät tad-ägäraà jajägära ca rädhikä |

türëaà puëyavaténäà hi tanoti phalam udyamaù ||189|| svanena, yathä – düräd vidrävayan nidrä-marälér gopa-subhruväm | säraìga-raìgadaà reje veëu-värida-garjitam ||190|| iti bhäväs trayas-triàçat kathitä vyabhicäriëaù | çreñöha-madhya-kaniñöheñu varëanéyä yathocitam ||191|| mätsaryodvega-dambherñyä viveko nirëayas tathä | klaibyaà kñamä ca kutukam utkaëöhä vinayo’pi ca ||192|| saàçayo dhärñöyam ity ädyä bhävä ye syuù pare’pi ca | ukteñv antarbhavantéti na påthaktvena darçitäù ||193|| tathä hi – asüyäyäà tu mätsaryaà träse’py udvega eva tu | dambhas tathävahitthäyäm érñyämarñe matäv ubhau | viveko nirëayaç cemau dainye klaibyaà kñamä dhåtau ||194|| autsukye kutukotkaëöhe lajjäyäà vinayas tathä | saàçayo’ntarbhavet tarke tathä dhärñöyaà ca cäpale ||195|| eñäà saïcäri-bhävänäà madhye kaçcana kasyacit | vibhävaç cänubhävaç ca bhaved eva parasparam ||196|| nirvede tu yatherñyäyä bhaved atra vibhävatä | asüyäyäà punas tasyä vyaktam uktänubhävatä ||197|| autsukyaà prati cintäyäù kathitätränubhävatä | nidräà prati vibhävatvam evaà jïeyaù pare’py amé ||198|| eñäà ca sättvikänäà ca tathä nänä-kriyä-tateù | kärya-käraëa-bhävas tu jïeyaù präyeëa lokataù ||199|| nindäyäs tu vibhävatvaà vaivarëyämarñayor matam | asüyäyäà punas tasyäù kathitaivänubhävatä ||200|| prahärasya vibhävatvaà saàmoha-pralayau prati | augryaà pratyanubhävatvam evaà jïeyäù pare’pi ca ||201|| träsa-nidrä-çramälasya-mada-bhid-bodha-varjinäm | saïcäriëäm iha kväpi bhaved raty-anubhävatä ||202|| säkñäd-rater na sambandhaù ñaòbhis träsädibhiù saha | syät parasparayä kintu lélänuguëatäkåte ||203|| vitarka-mati-nirveda-dhåténäà småti-harñayoù | bodha-bhid-dainya-supténäà kvacid rati-vibhävatä ||204|| paratanträù svatanträç cety uktäù saïcäriëo dvidhä ||205|| tatra paratanträù – varävaratayä proktäù paratanträ api dvidhä ||206|| tatra varaù – säkñäd vyavahitaç ceti varo’py eña dvidhoditaù ||207|| tatra säkñät – mukhyäm eva ratià puñëan säkñäd ity abhidhéyate ||208||

yathä – tanuruhälé ca tanuç ca nåtyaà tanoti me näma niçamya yasya | apaçyato mäthura-maëòalaà tad- vyarthena kià hanta dåçor dvayena ||209|| atha vyavahitaù – puñëäti yo ratià gauëéà sa vyavahito mataù ||210|| yathä – dhig astu me bhuja-dvandvaà bhémasya parighopamam | mädhaväkñepiëaà duñöaà yat pinañöi na cedipam ||211|| nirvedaù krodha-vaçyatväd ayaà vyavahito rateù ||212|| atha avaraù – rasa-dvayasyäpy aìgatvam agacchann avaro mataù ||213|| yathä – lelihyamänaà vadanair jvaladbhir jaganti daàñöräsphuöad-uttamäìgaiù | avekñya kåñëaà dhåta-viçvarüpaà na svaà viçuñyan smarati sma jiñëuù ||214|| ghora-kriyädy-anubhäväd äcchädya sahajäà ratim | durvarävirabhüd bhétir moho’yaà bhé-vaças tataù ||215|| atha svatanträù – sadaiva päratantrye’pi kvacid eñäà svatantratä | bhüpäla-sevakasyeva pravåttasya kara-grahe ||216|| bhävajïai rati-çünyaç ca raty-anusparçanas tathä | rati-gandhiç ca te tredhä svatanträù parikértitäù ||217|| tatra rati-çünyaù – janeñu rati-çünyeñu rati-çünyo bhaved asau ||218|| yathä çré-daçame (10.23.39) – dhig janma nas trivåd-vidyäà dhig vrataà dhig bahujïatäm | dhik kulaà dhik kriyä-dékñäà vimukhä ye tv adhokñaje ||219||

atra svatantro nirvedaù | tatra raty-anusparçanaù – yaù svato rati-gandhena vihéno’pi prasaìgataù | paçcäd ratià spåçed eña raty-anusparçano mataù ||220|| yathä – gariñöhäriñöa-öaìkärair vidhurä vadhiräyitä | hä kåñëa pähi pähéti cukroçäbhéra-bälikä ||221||

atra träsaù | atha rati-gandhiù – yaù svätantrye’pi tad-gandhaà rati-gandhir vyanakti saù ||222|| yathä – pétäàçukaà paricinomi dhåtaà tvayäìge saìgopanäya na hi naptri vidhehi yatnam | ity äryayä nigaditä namitottamäìgä rädhävaguëöhita-mukhé tarasä tadäsét ||223|| atra lajjä | äbhäsaù punar eteñäm asthäne våttito bhavet | prätikülyam anaucityam asthänatvaà dvidhoditam ||224|| tatra prätikülyam – vipakñe våttir eteñäà prätikülyam itéryate ||225|| yathä – gopo’py açikñita-raëo’pi tam açva-daityaà hanti me hanta mama jévita-nirviçeñam | kréòä-vinirjita-surädhipater alaà me durjévitena hata-kaàsa-narädhipasya ||226|| atra nirvedasyäbhäsaù | yathä vä – òuëòabho jalacaraù sa käliyo goñöha-bhübhåd api loñöra-sodaraù | tatra karma kim ivädbhutaà jane yena mürkha jagadéçateryate ||227|| aträsüyäyäù | atha anaucityam – asatyatvam ayogyatvam anaucityaà dvidhä bhavet | apräëini bhaved ädyaù tiryag-ädiñu cäntimam ||228|| tatra apräëini, yathä – chäyä na yasya sakåd apy upasevitäbhüt kåñëena hanta mama tasya dhig astu janma | mä tvaà kadamba vidhuro bhava käliyähià mådnan kariñyati hariç caritärthatäà te ||229|| atra nirvedasya | tiraçci, yathä – adhirohatu kaù pakñé kakñäm aparo mamädya medhyasya | hitväpi tärkñya-paksaà bhajate pakñaà harir yasya ||230|| atra garvasya |

vahamäneñv api sadä jïäna-vijïäna-mädhurém | kadambädiñu sämänya-dåñöy-äbhäsatvam ucyate ||231|| bhävänäà kvacid utpatti-sandhi-çävalya-çäntayaù | daçäç catasra etäsäm utpattis tv iha sambhavaù ||232|| yathä – maëòale kim api caëòa-marécer lohitäyati niçamya yaçodä | vaiëavéà dhvani-dhuräm avidüre prasrava-stimita-kaïculikäsét ||233|| atra harñotpattiù | yathä vä -- tvayi rahasi milantyäà sambhrama-nyäsa-bhugnäpy uñasi sakhi tavälé mekhalä paçya bhäti | iti vivåta-rahasye kuïcita-bhrür dåçam anåju kiranté rädhikä vaù punätu ||234|| aträsüyotpattiù | atha sandhiù – sarüpayor bhinnayor vä sandhiù syäd bhävayor mürtiù ||235|| tatra sarüpayoù sandhiù – sandhiù sarüpayos tatra bhinna-hetütthayor mataù ||236|| yathä – räkñaséà niçi niçämya niçänte gokuleça-gåhiëé patitäìgém | tat-kucopari sutaà ca hasantaà hanta niçcala-tanuù kñaëam äsét ||237|| aträniñöeñöa-saàvékñäkåtayor jäòyayor yutiù | atha bhinnayoù – bhinnayor hetunaikena bhinnenäpy upajätayoù ||238|| atha eka-hetu-jayoù, yathä – durväracäpalo’yaà dhävann antar bahiç ca goñöhasya | çiçur akutaçcid bhétir dhinoti hådayaà dunoti ca me ||239|| tatra harña-çaìkayoù | tatra bhinna-hetujayoù, yathä – vilasantam avekñya devaké sutam utphulla-vilocanaà puraù | prabaläm api malla-maëòaléà himam uñëaà ca jalaà dåçor dadhe ||240|| atra harña-viñädayoù sandhiù | ekena jäyamänänäm anekena ca hetunä |

bahünäm api bhävänäà sandhiù sphuöam avekñyate ||241|| tatra eka-hetujänäà, yathä – niruddhä kälindé-taöa-bhuvi mukundena balinä haöhäd antaù-smeräà taralatara-tärojjvala-kaläm | abhivyaktävajïäm aruëa-kuöiläpäìga-suñamäà dåçaà nyasyanty asmin jayati våñabhänoù kula-maëiù ||242|| atra harñautsukya-garvämarñäsüyänäà sandhiù | aneka-hetujänäà, yathä – parihita-hari-härä vékñya rädhä savitréà nikaöa-bhuvi tathägre tarka-bhäk smera-padmäm | harim api dara-düre sväminaà tatra cäsén mahasi vinata-vakra-prasphura-mläna-vakträ ||243|| atra lajjämarña-harña-viñädänäà sandhiù | atha çävalyam – çavalatvaà tu bhävänäà saàmardaù syät parasparam ||244|| yathä – çaktaù kià näma kartuà sa çiçur ahaha me mitra-pakñänadhäkñéd ätiñöheyaà tam eva drutam atha çaraëaà kuryur etan na véräù | äà divyä malla-goñöhé viharati sa kareëoddadhärädri-varyaà kuryäm adyaiva gatvä vraja-bhuvi kadanaà hä tataù kampate dhéù ||245|| atra garva-viñäda-dainya-mati-småti-çaìkämarña-träsänäà çävalyam | yathä vä – dhig dérghe nayane mamästu mathurä yäbhyäà na sä prekñyate vidyeyaà mama kiìkaré-kåta-nåpä kälas tu sarvaìkaraù | lakñmé-keli-gåhaà gåhaà mama hahä nityaà tanuù kñéyate sadmany eva harià bhajeya hådayaà våndäöavé karñati ||246|| atra nirveda-garva-çaìkä-dhåti-viñäda-maty-autsukyänäà çävalyam | atha çäntiù – atyärüòhasya bhävasya vilayaù çäntir ucyate ||247|| yathä – vidhurita-vadanä vidüna-bhäsas tam aghaharaà gahane gaveñayantaù | mådu-kala-muraléà niçamya çaile vraja-çiçavaù pulakojjvalä babhüvuù ||248|| atra viñäda-çäntiù | çabdärtha-rasa-vaicitré väci käcana nästi me | yathä-kathaïcid evoktaà bhävodäharaëaà param ||249|| trayastriàçad ime’ñöau ca vakñyante sthäyinaç ca ye | mukhya-bhäväbhidhäs tv eka-catväriàçad amé småtäù ||250|| çarérendriya-vargasya vikäraëäà vidhäyakäù |

bhävävirbhäva-janitäç citta-våttaya éritäù ||251|| kvacit sväbhäviko bhävaù kaçcid ägantukaù kvacit | yas tu sväbhäviko bhävaù sa vyäpyäntar-bahiù-sthitaù ||252|| maïjiñöhädye yathä dravye rägas tan-maya ékñyate | atra syän näma-mätreëa vibhävasya vibhävatä ||253|| etena sahajenaiva bhävenänugatä ratiù | eka-rüpäpi yä bhakter vividhä pratibhäty asau ||254|| ägantukas tu yo bhävaù paöädau raktimeva saù | tais tair vibhävair eväyaà dhéyate dépyate’pi ca ||255|| vibhävanädi-vaiçiñöyäd bhaktänäà bhedatas tathä | präyeëa sarva-bhävänäà vaiçiñöyam upajäyate ||256|| vividhänäà tu bhaktänäà vaiçiñöyäd vividhaà manaù | mano’nusäräd bhävänäà täratamyaà kilodaye ||257|| citte gariñöhe gambhére mahiñöhe karkaçädike | samyag-unmélitäç cämé na lakñyante sphuöaà janaiù ||258|| citte laghiñöhe cottäne kñodiñöhe komalädike | manäg-unmélitäç cämé lakñyante bahir ulbaëäù ||259|| gariñöhaà svarëa-piëòäbhaà laghiñöhaà tula-piëòavat | citta-yugme’tra vijïayä bhävasya pavanopamä ||260|| gambhéraà sindhuvac cittam uttänaà palvalädivat | citta-dvaye’tra bhävasya mahädri-çikharopamä ||261|| pattanäbhaà mahiñöhaà syät kñodiñöhaà tu kuöiravat | citta-yugme’tra bhävasya dépenebhena vopamä ||262|| karkaçaà trividhaà proktaà vajraà svarëaà tathä jatu | citta-traye’tra bhävasya jïeyä vaiçvänaropamä ||263|| atyanta-kaöhinaà vajram akutaçcana märdavam | édåçaà täpasädénäà cittaà tävad avekñyate ||264|| svarëaà dravati bhävägnes täpenätigaréyasä | jatu dravatvam äyäti täpa-leçena sarvataù ||265|| komalaà ca tridhaivoktaà madanaà navanétakam | amåtaà ceti bhävo’tra präyaù süryätapäyate ||266|| draved aträdya-yugalam ätapena yathäyatham | dravébhütaà svabhävena sarvadaivämåtaà bhavet | govinda-preñöha-varyäëäà cittaà syäd amåtaà kila ||267|| kåñëa-bhakti-viçeñasya gariñöhatvädibhir guëaiù | samavetaà sadämébhir dvitrair api mano bhavet ||268|| kintu suñöhu mahiñöhatvaà bhävo bäòham upägataù | sarva-prakäram evedaà cittaà vikñobhayaty alam ||269|| yathä däna-keli-kaumudyäm (4) -- gabhéro’py açräntaà duradhigama-päro’pi nitaräm ahäryäà maryädäà dadhad api harer äspadam api | satäà stomaù premaëy udayati samagre sthagayituà vikäraà na sphäraà jala-nidhir ivendau prabhavati ||270||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau dakñiëa-vibhäge bhakti-rasa-sämänya-nirüpaëe vyabhicäri-laharé caturthé ||

2.5

sthäyibhäväkhyä païcama-laharé

aviruddhän viruddhäàç ca bhävän yo vaçatäà nayan | su-räjeva viräjeta sa sthäyé bhäva ucyate ||1|| sthäyé bhävo’tra sa proktaù çré-kåñëa-viñayä ratiù | mukhyä gauëé ca sä dvedhä rasa-jïaiù parikértitä ||2|| tatra mukhyä – çuddha-sattva-viçeñätmä ratir mukhyeti kértitä | mukhyäpi dvi-vidhä svärthä parärthä ceti kértyate ||3|| tatra svärthä – aviruddhaiù sphuöaà bhävaiù puñëäty ätmänam eva yä | viruddhair duùkha-gläniù sä svärthä kathitä ratiù ||4|| atha parärthä --- aviruddhaà viruddhaà ca saìkucanté svayaà ratiù | yä bhävam anugåhëäti sä parärthä nigadyate ||5|| çuddhä prétis tathä sakhyaà vätsalyaà priyatety asau | svaparärthyaiva sä mukhyä punaù païca-vidhä bhavet ||6|| vaiçiñöyaà pätra-vaiçiñöyäd ratir eñopagacchati | yathärkaù pratibimbätmä sphaöikädiñu vastuñu ||7|| tatra çuddhä -- sämänyäsau tathä svacchä çäntiç cety ädimä tridhä | eñäìga-kampatä-neträmélanonmélanädi-kåt ||8|| tatra sämänyä -- kaïcid viçeñam apräptä sädhäraëa-janasya yä | bälikadaiç ca kåñëe syät sämänyä sä ratir matä ||9|| yathä – asmin mathurä-véthyäm udayati madhure virocane purataù | kathasva sakhe mradimänaà mänasa-madanaà kim eti mama ||10|| yathä vä – tri-varñä bälikä seyaà varñéyasi samékñyatäm | yä puraù kåñëam älokya huìkurvaty abhidhävati ||11|| atha svacchä – tat-tat-sädhanato nänä-vidha-bhakti-prasaìgataù | sädhäkänäà tu vaividhyaà yänté svacchä ratir matä ||12|| yadä yädåçé bhakte syäd äsaktis tädåçaà tadä | rüpaà sphaöikavad dhatte svacchäsau tena kértitä ||13|| yathä –

kvacit prabhur iti stuvan kvacana mitram ity uddhasan kvacit tanaya ity avan kvacana känta ity ullasan | kvacin manasi bhävayan parama eña ätmety asäv abhüd vividha-sevayä vividha-våttir äryo dvijaù ||14|| anäcänta-dhiyäà tat-tad-bhäva-niñöhä sukhärëave | äryäëäm atiçuddhänäà präyaù svacchä ratir bhavet ||15|| atha çäntiù -- mänase nirvikalpatvaà çama ity abhidhéyate ||16|| tatha coktam -- vihäya viñayonmukhyaà nijänanda-sthitir yataù ätmanaù kathyate so’tra svabhävaù çama ity asau ||17|| präyaù çama-pradhänänäà mamatä-gandha-varjitä | paramätmatayä kåñëe jätä çänta-ratir matä ||18|| yathä – devarñi-véëayä péte hari-lélä-mahotsave | sanakasya tanau kampo brahmänubhavino’py abhüt ||19|| yathä vä – hari-vallabha-sevayä samantäd apara-vargänubhavaà kilävadhérya | ghana-sundaram ätmano’py abhéñöaà paramaà brahma didåkñate mano me ||20|| agrato vakñyamäëais tu svädaiù préty-ädi-saàçrayaiù | rater asyä asamparkäd iyaà çuddheti bhaëyate ||21|| atha bheda-trayé hådyä rateù préty-ädir éryate | gäòhänukülatotpannä mamatvena sadäçritä ||22|| kåñëa-bhakteñv anugrähya-sakhi-püjyeñv anukramät | tri-vidheñu trayé prétiù sakhyaà vatsalatety asau ||23|| atra neträdi-phullatva-jåmbhaëodghürëanädayaù | kevalä saìkulä ceti dvi-vidheyaà rati-trayé ||24|| tatra kevalä – raty-antarasya gandhena varjitä kevalä bhavet | vrajänuge rasälädau çrédämädau vayasyake | gurau ca vrajanäthädau krameëaiva sphuraty asau ||25|| tatra saìkulä – eñäà dvayos trayäëäà vä sannipätas tu saìkulä | udbhavädau ca bhémädau mathurädau krameëa sä | yasyädhikyaà bhaved yatra sa tena vyapadiçyate ||26|| atha prétiù --

svasmäd bhavanti ye nyünäs te’nugrähyä harer matäù | ärädhyatvätmikä teñäà ratiù prétir itéritä ||27|| taträsakti-kåd anyatra préti-saàhäriëé hy asau ||28|| yathä mukunda-mäläyäm (8)– divi vä bhuvi vä mamästu väso narake vä narkäntaka prakämam | avadhérita-çäradäravindau caraëau te maraëe’pi cintayämi ||29|| atha sakhyam -- ye syus tulyä mukundasya te sakhäyaù satäà matäù | sämyäd viçrambha-rüpaiñäà ratiù sakhyam ihocyate | parihäsa-prahäsädi-käriëéyam ayantraëä ||30|| yathä – mäà puñpitäraëya-didåkñayägataà nimeña-viçleña-vidérëa-mänasäù | te saàspåçantaù pulakäïcita-çriyo düräd ahaàpürvikayädya remire ||31|| yathä vä – çrédäma-dor-vilasitena kåto’si kämaà dämodara tvam iha darpa-dhurä daridraù | sadyas tvayä tad api kathanam eva kåtvä devyai hriye trayam adäyi jvaläïjalénäm ||32|| atha vätsalyam -- guravo ye harer asya te püjyä iti viçrutäù | anugraha-mayé teñäà ratir vätsalyam ucyate | idaà lälana-bhavyäçéç cibuka-sparçanädi-kåt ||33|| yathä – agräsi yan-nirabhisandhi-virodha-bhäjaù kaàsasya kiìkara-gaëair girito’py udagraiù | gäs tatra rakñitum asau gahane mådur me bälaù prayäty avirataà bata kià karomi ||34|| yathä vä – sutam aìgulibhiù snuta-stané cibukägre dadhaté dayärdra-dhéù | samalälayad älayät puraù sthiti-bhäjaà vraja-räja-gehiné ||35|| mitho harer mågäkñyäç ca sambhogasyädi-käraëam | madhuräpara-paryäyä priyatäkhyoditä ratiù | asyäà kaöäkña-bhrü-kñepa-priya-väëé-smitädayaù ||36||

yathä govinda-viläse – ciram utkuëöhita-manaso rädhä-mura-vairiëoù ko’pi | nibhåta-nirékñaëa-janmä pratyäçä-pallavo jayati ||37|| yathottaram asau sväda-viçeñolläsamayy api | ratir väsanayä svädvé bhäsate käpi kasyacit ||38|| atha gauëé – vibhävotkarñajo bhäva-viçeño yo’nugåhyate | saìkucantyä svayaà ratyä sa gauëé ratir ucyate ||39|| häso vismaya utsähaù çokaù krodho bhayaà tathä | jugupsä cety asau bhäva-viçeñaù saptadhoditaù ||40|| api kåñëa-vibhävatvam ädya-ñaökasya sambhavet | syäd dehädi-vibhävatvaà saptamyäs tu rater vaçät ||41|| häsädäv atra bhinne’pi çuddha-sattva-viçeñataù | parärthäyä rater yogäd rati-çabdaù prayujyate ||42|| häsottarä ratir yä syät sä häsa-ratir ucyate | evaà vismaya-raty-ädyä vijïeyä ratayaç ca ñaö ||43|| kaïcit kälaà kvacid bhakte häsädyäù sthäyitäm amé | ratyä cäru-kåtä yänti tal-lélädy-anusärataù ||44|| tasmäd aniyatädhäräù sapta sämayikä ime | sahajä api léyante baliñöhena tiraskåtäù ||45|| käpy avyabhicaranté sä svädhärän sva-svarüpataù | ratir ätyantika-sthäyé bhävo bhakta-jane’ khile | syur etasyä vinä-bhäväd bhäväù sarve nirarthakäù ||46|| vipakñädiñu yänto’pi krodhädyäù sthäyitäà sadä | labhante rati-çünyatvän na bhakti-rasa-yogyatäm ||47|| aviruddhair api spåñöä bhävaiù saïcäriëo’khiläù | nirvedädyä viléyante närhanti sthäyitäà tataù ||48|| ity ato mati-garvädi-bhävänäà ghaöate na hi | sthäyitä kaiçcid iñöäpi pramäëaà tatra tad-vidaù ||49|| sapta häsädayas tv ete tais tair nétäù supuñöatäm | bhakteñu sthäyitäà yänto rucir ebhyo vitanvate ||50|| tathä coktam – añöänäm eva bhävänäà saàskärädhäyitä matä | tat-tiraskåta-saàskäräù pare na sthäyitocitäù ||51|| tatra häsa-ratiù – ceto-vikäso häsaù syäd väg-veñehädi-vaikåtät | sa dåg-vikäsana-sauñöha-kapola-spandanädikåt ||52|| kåñëa-sambandhi-ceñöotthaù svayaà saìkucad-ätmanä | pratyänugåhyamäëo’yaà häso häsa-ratir bhavet ||53|| yathä – mayä dåg api närpitä sumukhi dadhni tubhyaà çape sakhé tava nirargalä tad api me mukhaà jighrati | praçädhi tad imäà mudhä cchalita-sädhum ity acyute

vadaty ajani dütikä hasita-rodhane na kñamä ||54|| atha vismaya-ratiù – lokottarärtha-vékñäder vismayaç citta-viståtiù | atra syur netra-vistära-sädhükti-pulakädayaù | pürvokta-rétyä niñpannaù sa vismaya-ratir bhavet ||55|| yathä – gaväà gopälänäm api çiçu-gaëaù péta-vasano lasac-chrévatsäìkaù påthu-bhuja-catuñkair dhåta-ruciù | kåta-stoträrambhaù sa vidhibhir ajäëòälibhir alaà para-brahmolläsän vahati kim idaà hanta kim idam ||56|| atha utsäha-ratiù – stheyasé sädhubhiù çläghya-phale yuddhädi-karmaëi | satvarä mänasäsaktir utsäha iti kértyate ||57|| kälänavekñaëaà tatra dhairya-tyägodyamädayaù | siddhaù pürvokta-vidhinä sa utsäha ratir bhavet ||58|| yathä – kälindé-taöa-bhuvi patra-çåìga-vaàçé nikväëair iha mukharé-kåtämbaräyäm | visphürjann agha-damanena yoddhu-kämaù çrédämä parikaram udbhaöaà babandha ||59|| atha çoka-ratiù – çokas tv iñöa-viyogädyaiç citta-kleça-bhavaù småtaù | viläpa-päta-niùçväsa-mukha-çoña-bhramädi-kåt | pürvokta-vidhinaiväyaà siddhaù çoka-ratir bhavet ||60|| yathä çré-daçame (10.7.25) ruditam anu niçamya tatra gopyo bhåçam anutapta-dhiyo’çru-pürëa-mukhyaù | rurudur anupalabhya nanda-sünuà pavana upärata-päàçu-varña-vege ||61|| yathä vä – avalokya phaëéndra-yantritaà tanayaà präëa-sahasra-vallabham | hådayaà na vidéryati dvidhä dhig imäà martya-tanoù kaöhoratäm ||62|| atha krodha-ratiù – prätikülyädibhiç citta-jvalanaà krodha éryate | päruñya-bhrü-kuöé-netra-lauhityädi-vikära-kåt ||63|| evaà pürvoktavat-siddhaà viduù krodha-ratià budhäù | dvidhäsau kåñëa-tad-vairi-bhävatvena kértitä ||64||

atha kåñëa-vibhäväù, yathä – kaëöha-sémani harer dyuti-bhäjaà rädhikä-maëi-saraà paricitya | taà cireëa jaöilä vikaöa-bhrü- bhaìga-bhématara-dåñöir dadarça ||65|| tad-vairi-vibhäväù, yathä -- atha kaàsa-sahodarogra-däve harim abhyudyati tévra-heti-bhäji | rabhasäd alikämbare pralamba- dviñato’bhüd bhrü-kuöé-payoda-rekhä ||66|| atha bhaya-ratiù – bhayaà cittäticäïcalyaà mantu-ghorekñaëädibhiù | ätma-gopana-håcchoña-vidrava-bhramaëädikåt ||67|| niñpannaà pürvavad idaà budhä bhaya-ratià viduù | eñäpi krodha-rativad dvi-vidhä kathitä budhaiù ||68|| tatra kåñëa-vibhäväù – yäcitaù paöimabhiù syamantakaà çauriëä sadasi gändiné-sutaù | vastra-güòha-maëir eña müòha-dhés tatra çuñyad-adharaù klamaà yayau ||69|| duñöa-vibhäva-jäù, yathä – bhairavaà bruvati hanta hanta gokula- dväri värida-nibhe våñäsure | putra-gupti-dhåta-yatna-vaibhavä kampra-mürtir abhavad vrajeçvaré ||70|| atha jugupsä-ratiù – jugupsä syäd ahådyänubhaväc citta-nimélanam | tatra niñöhévanaà vaktra-küëanaà kutsanädayaù | rater anugrahäj jätä sä jugupsä-ratir matä ||71|| yathä -- yadavadhi mama cetaù kåñëa-pädäravinde nava-nava-rasa-dhämany udyataà rantum äsét | tadavadhi bata näré-saìgame smaryamäne bhavati mukha-vikäraù suñöhu-niñöhévanaà ca ||72|| ratitvät prathamaikaiva sapta häsädayas tathä | ity añöau sthäyino yävad rasävasthäà na saàçritäù ||73|| cet svatanträs trayas-triàçad bhaveyur vyabhicäriëaù | ihäñöau sättvikäç caite bhäväkhyäs tän asaìkhyakäù ||74|| kåñëänvayäd guëätéta-prauòhänanda-mayä api | bhänty amé triguëotpanna-sukha-duùkha-mayä iva ||75|| tatra sphuranti hré-bodhotsähädyäù sättvikä iva |

tathä räjasavad-garva-harña-supti-hasädayaù | viñäda-dénatä-moha-çokädyäs tämasä iva ||76|| präyaù sukha-mayäù çétä uñëä duùkha-mayä iha | citreyaà paramänanda-sändräpy uñëä ratir matä ||77|| çétair bhävair baliñöhais tu puñöä çétäyate hy asau | uñëais tu ratir atyuñëä täpayantéva bhäsate ||78|| ratir dvidhäpi kåñëädyaiù çrutair avagataiù småtaiù | tair vibhäväditäà yadbhis tad-bhakteñu raso bhavet ||79|| yathä dadhy-ädikaà dravyaà çarkarä-maricädibhiù | saàyojana-viçeñeëa rasäläkhyo raso bhavet ||80|| tad atra sarvathä säkñät kåñëädy-anubhavädbhutaù | prauòhänanda-camatkäro bhaktaiù ko’py anurasyate ||81|| sa raty-ädi-vibhävädyair ekébhäva-mayo’pi san | jïapta-tat-tad-viçeñaç ca tat-tad-udbhedato bhavet ||82|| yathä coktam – pratéyamänäù prathamaà vibhävädyäs tu bhägaçaù | gacchanto rasa-rüpatvaà militä yänty akhaëòatäm ||83|| yathä marica-khaëòäder ekébhäve prapänake | udbhäsaù kasyacit kväpi vibhävädes tathä rase ||84|| rate käraëa-bhütä ye kåñëa-kåñëa-priyädayaù | stambhädyäù kära-bhütäç ca nirvedädyäù sahäyakäù ||85|| hitvä käraëa-käryädi-çabda-väcyatvam atra te | rasodbodhe vibhävädi-vyapadeçatvam äpnuyuù ||86|| rates tu tat-tad-äsväda-viçeñäyätiyogyatäm | vibhävayanti kurvantéty uktä dhérair vibhävakäù ||87|| täà cänubhävayanty antas tadvanty äsväda-nirbharäm | ity uktä anubhäväs te kaöäkñädyäù sa-sättvikäù ||88|| saïcärayanti vaicitréà nayante täà tathä-vidhäm | ye nirvedädayo bhäväs te tu saïcäriëo matäù ||89|| eteñäà tu tathä-bhäve bhagavat-kävya-näöyayoù | seväm ähuù paraà hetuà kecit tat-pakña-rägiëaù ||90|| kintu tatra sudustarka-mädhuryädbhuta-sampadaù | rater asyäù prabhävo’yaà bhavet käraëam uttamam ||91|| mahä-çakti-viläsätmä bhävo’cintya-svarüpa-bhäk | raty-äkhyä ity ayaà yukto na hi tarkeëa bädhitum | bhäratädy-uktir eñä hi präktanair apy udähåtä ||92|| yathoktam udyama-parvaëi -- acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet prakåtibhyaù paraà yac ca tad acintyasya lakñaëam ||93|| vibhävatädén änéya kåñëädén maïjulä ratiù | etair eva tathäbhütaiù svaà saàvardhayati sphuöam ||94|| yathä svair eva salilaiù paripürya balähakän | ratnälayo bhavaty ebhir våñöais tair eva väridhiù ||95|| nave raty-aìkure jäte hari-bhaktasya kasyacit |

vibhävatvädi-hetutvaà kiïcit tat kävya-näöyayoù ||96|| harer éñac-chruti-vidhau rasäsvädaù satäà bhavet | rater eva prabhävo’yaà hetus teñäà tathäkåtau ||97|| mädhuryädy-äçrayatvena kåñëädéàs tanute ratiù | tathänubhüyamänäs te vistérëäà kurvate ratim ||98|| atas tasya vibhävädi-catuñkasya rater api | atra sähäyikaà vyaktaà mitho’jasram avekñyate ||99|| kintv etasyäù prabhävo’pi vairüpye sati kuïcati | vairüpyas tu vibhäväder anaucityam udéryate ||100|| alaukikyä prakåtyeyaà sudurühä rasa-sthitiù | yatra sädhäraëatayä bhäväù sädhu sphuranty amé ||101|| eñäà sva-para-sambandha-niyamänirëayo hi yaù | sädhäraëyaà tad evoktaà bhävänäà pürva-süribhiù ||102|| tad uktaà çré-bharatena – çaktir asti vibhävädeù käpi sädhäraëé-kåtau | pramätä tad-abhedena svaà yayä pratipadyate ||103||iti | duùkhädayaù sphurantyo’pi jätu bhäntaù svéyatayä hådi | prauòhänanda-camatkära-carvaëäm eva tanvate ||104|| paräçrayatayäpy ete jätu bhäntaù sukhädayaù | hådaye paramänanda-sandoham upacinvate ||105|| sad-bhävaç ced vibhävädeù kiïcin-mätrasya jäyate | sadyaç catuñöayäkñepät pürëataivopapadyate ||106|| kià ca – ratiù sthitänukäryeñu laukikatvädi-hetubhiù | rasaù syän neti näöya-jïä yad ähur yuktam eva tat ||107|| alaukiké tv iyaà kåñëa-ratiù sarvädbhutädbhutä | yoge rasa-viçeñatvaà gacchanty eva hari-priye ||108|| viyoge tv adbhutänanda-vivartatvaà dadhaty api | tanoty eñä pragäòhärti-bharäbhäsatvam ürjitä ||109|| taträpi vallavädhéça-nandanälambanä ratiù | sändränanda-camatkära-paramävadhir iñyate ||110|| yat-sukhaugha-lavägastyaù pibaty eva sva-tejasä | remaça-mädhuré-säkñätkäränandäbdhim apy alam ||111|| kià ca – paramänanda-tädätmyäd ratyäder asya vastutaù | rasasya sva-prakäçatvam akhaëòatvaà ca sidhyati ||112|| pürvam uktäd dvidhä bhdedän mukhya-gauëatayä rateù | bhaved bhakti-raso’py eña mukhya-gauëatayä dvidhä ||113|| païcadhäpi rater aikyän mukhyas tv eka ihoditaù | saptadhätra tathä gauëa iti bhakti-raso’ñöadhä ||114|| tatra mukhyaù – mukhyas tu païcadhä çäntaù prétaù preyäàç ca vatsalaù | madhuraç cety amé jïeyä yathä-pürvam anuttamäù ||115||

atha gauëaù -- häsyo’dbhutas tathä véraù karuëo raudra ity api | bhayänakaù sa bébhatsa iti gauëaç ca saptadhä ||116|| evaà bhakti-raso bhedäd dvayor dvädaçadhocyate | vastutas tu puräëädau païcadhaiva vilokyate ||117|| çvetaç citro’ruëaù çoëaù çyämaù päëòura-piìgalau | gauro dhümras tathä raktaù kälo nétaù kramäd amé ||118|| kapilo mädhavopendrau nåsiàho nanda-nandanaù | balaù kürmas tathä kalké räghavo bhärgavaù kiriù | ména ity eñu kathitäù kramäd dvädaça devatäù ||119|| pürter vikära-vistära-vikñepa-kñobhas tathä | sarva-bhakti-rasäsvädaù païcadhä parikértitaù ||120|| pürtiù çänte vikäças tu prétädiñv api païcasu | vére’dbhute ca vistäro vikñepaù karuëograyoù | bhayänake’tha bébhatse kñobho dhérair udähåtaù ||121|| akhaëòa-sukha-rüpatve’py eñäm asti kvacit kvacit | raseñu gahanäsväda-viçeñaù ko’py anuttamaù ||122|| pratéyamänä apy ajïair grämyaiù sapadi duùkhavat | karuëädyä rasäù präjïaiù prauòhänanda-mayä matäù ||123|| alaukika-vibhävatvaà nétebhyo rati-lélayä | sad-uktyä ca sukhaà tebhyaù syät suvyaktam iti sthitiù ||124|| tathä ca näöyädau – karuëädäv api rase jäyate yat paraà sukham | sucetasäm anubhavaù pramäëaà tatra kevalam ||125|| sarvatra karuëäkhyasya rasasyaivopapädanät | bhaved rämäyaëädénäm anyathä duùkha-hetutä ||126|| tathätve räma-pädäbja-prema-kallola-väridhiù | prétyä rämäyaëaà nityaà hanumän çåëuyät katham ||127|| api ca – saïcäré syät samäno vä kåñëa-ratyäù suhåd-ratiù | adhikä puñyamäëä ced bhävolläsä ratiù ||128|| phalgu-vairägya-nirdagdhäù çuñka-jïänäç ca haitukäù | mémäàsakä viçeñeëa bhaktyäsväda-bahirmukhäù ||129|| ity eña bhakti-rasikaç cauräd iva mahä-nidhiù | jaran-mémäàsakäd rakñyaù kåñëa-bhakti-rasaù sadä ||130|| sarvathaiva durüho’yam abhaktair bhagavad-rasaù | tat-pädämbuja-sarvasvair bhaktair evänurasyate ||131|| vyatétya bhävanä-vartma yaç camatkära-kära-bhüù | hådi sattvojjvale bäòhaà svadate sa raso mataù ||132|| bhävanäyäù pade yas tu budhenänanya-buddhinä | bhävyate gäòha-saàskäraiç citte bhävaù sa kathyate ||133|| gopäla-rüpa-çobhäà dadhad api raghunätha-bhäva-vistäré | tuñyatu sanätanätmä daikñiëa-vibhäge sudhämbunidheù ||134||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau dakñiëa-vibhäge bhakti-rasa-sämänya-nirüpaëe sthäyi-bhäva-laharé païcamé |

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau

sämänya-bhagavad-bhakti-rasa-nirüpako näma dakñiëa-vibhägaù samäptaù ||

mukhya-bhakti-rasa-nirüpakaù

paçcima-vibhägaù

3.1

çänti-bhakti-rasäkhyä prathama-laharé

dhåta-mugdha-rüpa-bhäro bhägavatärpita-påthu-premä | sa mayi sanätana-mürtis tanotu puruñottamas tuñöim ||1|| rasämåtäbdher bhäge’tra tåtéye paçcimäbhidhe | mukhyo bhakti-rasaù païcavidhaù çäntädér éryate ||2|| ato’tra päïcavidhyena laharyaù païca kértitäù | athämé païca lakñyante rasäù çäntädayaù kramät ||3|| tatra çänta-bhakti-rasaù -- vakñyamäëair vibhävädyaiù çaminäà svädyatäà gataù sthäyé çänti-ratir dhéraiù çänta-bhakti-rasaù småtaù ||4|| präyaù svasukha-jätéyaà sukhaà syäd atra yoginäm | kintv ätma-saukhyam aghanaà ghanaà tv éçam ayaà sukham ||5|| taträpéça-svarüpänubhavasyaivoru-hetutä | däsädi-van-mano-jïatva-léläder na tathä matä ||6|| tatra älambanäù – caturbhujaç ca çäntäç ca asminn älambanä matäù ||7|| tatra caturbhujaù – çyämäkåtiù sphurati cäru-caturbhujo’yam änanda-räçir akhilätma-sindhu-taraìgaù | yasmin gate nayanayoù pathi nirjihéte pratyak-padät paramahaàsa-muner mano’pi ||8|| saccidänanda-sändräìga ätmäräma-çiromaëiù | paramätmä paraà brahma çamo däntaù çucir vaçé ||9|| sadä svarüpa-sampräpto hatäri-gati-däyakaù | vibhur ity ädi guëavän asminn älambano hariù ||10|| atha çäntäù – çäntäù syuù kåñëa-tat-preñöha-käruëyena ratià gatäù |

ätmärämäs tadéyädhva-baddha-çraddhäç ca täpasäù ||11|| atha ätmärämäù – ätmärämäs tu sanaka-sananda-mukhä matäù | prädhänyät sanakädénäà rüpaà bhaktiç ca kathyate ||12|| tatra rüpam – te païcañäbda-bäläbhäç catväras tejasojjvaläù | gauräìgä väta-vasanäù präyeëa sahacäriëaù ||13|| tatra ca bhaktiù – samasta-guëa-varjite karaëataù pratécénatäà gate kim api vastuni svayam adépi tävat sukham | na yävad iyam adbhutä nava-tamäla-néla-dyuter mukunda sukha-cid-ghanä tava babhüva säkñät-kåtiù ||14|| atha täpasäù – bhaktir muktyaiva nirvighnety ätta-yukta-viraktatäù | anujjhita-mumukñä ye bhajante te tu täpasäù ||15|| yathä – kadä çaila-droëyäà påthula-viöapi-kroòa-vasatir vasänaù kaupénaà racita-phala-kandäçana-ruciù | hådi dhyäyaà dhyäyaà muhur iha mukundäbhidham ahaà cidänandaà jyotiù kñaëam iva vineñyämi rajanéù ||16|| bhaktätmäräma-karuëä prapaïcenaiva täpasäù | çäntäkhya-bhäva-candrasya håd-äkäçe kaläà çritäù ||17|| atha uddépanäù – çrutir mahopaniñadäà vivikta-sthäna-sevanam | antar-våtti-viçeño’sya sphürtis tattva-vivecanam ||18|| vidyäçakti-pradhänatvaà viçva-rüpa-pradarçanam | jïäni-bhaktena saàsargo brahma-saträdayas tathä | eñv asädhäraëäù proktä budhair uddépanä amé ||19|| atra mahopaniñac-chrutiù, yathä – akleçäù kamala-bhuvaù praviçya goñöhéà kurvantaù çruti-çirasäà çrutià çruta-jïäù | uttuìgaà yad-uparasaìgamäya raìgaà yogéndräù pulaka-bhåto naväpy aväpuù ||20|| pädäbja-tulasé-gandhaù çaìkha-nädo mura-dviñaù | puëya-çailaù çubhäraëyaà siddha-kñetraà svaräpagä ||21|| viñayädi-kñayiñëutvaà kälasyäkhila-häritä | ityädy uddépanä sädhäraëäs teñäà kiläçritaiù ||22|| atha pädäbja-tulasé-gandho, yathä tåtéye (3.15.43) –

tasyäravinda-nayanasya padäravinda- kiïjalka-miçra-tulasé-makaranda-väyuù | antar-gataù sva-vivareëa cakära teñäà saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù ||23|| atha anubhäväù – näsägra-nyasta-netratvam avadhüta-viceñöitam | yuga-mätrekñita-gatir jïäna-mudrä-pradarçanam ||24|| harer dviñy api na dveño nätibhaktiù priyeñv api | siddhatäyäs tathä jévan-mukteç ca bahu-mänitä ||25|| nairapekñyaà nirmamatä nirahaìkäritä kathä | maunam ity ädayaù çétäù syur asädhäraëäù kriyäù ||26|| tatra näsägra-nayanatvaà, yathä – näsikägra-dåg ayaà puro muniù spanda-bandhura-çirä viräjate | citta-kandara-taöém anäkuläm asya nünam avagähate hariù ||27|| jåmbhäìga-moöanaà bhakter upadeço harer natiù | stavädayaç ca däsädyaiù çétäù sädhäraëäù kriyäù ||28|| tatra jåmbhä, yathä – hådayämbare dhruvaà te bhävämbara-maëir udeti yogéndra | yad idaà vadanämbhojaà jåmbhäm avalambate bhavataù ||29|| atha sättvikäù – romäïca-sveda-kampädyäù sättvikäù pralayaà vinä ||30|| atha romäïco, yathä – päïcajanya-janito dhvanir antaù kñobhayan sapadi biddha-samädhiù | yoginäà giri-guhä-nilayänäà pudgale pulaka-pälim anaiñét ||31|| eñäà nirabhimänänäà çarérädiñu yoginäm | sättvikäs tu jvalanty eva na tu déptä bhavanty amé ||32|| atha saïcäriëaù – saïcärino’tra nirvedo dhåtir harño matiù småtiù | viñädotsukatävega-vitarkädyäù prakértitäù ||33|| tatra nirvedo, yathä –

asmin sukha-ghana-mürtau paramätmani våñëi-pattane sphurati ätmärämatayä me

våthä gato bata ciraà kälaù ||34|| atha sthäyé – atra çänti-ratiù sthäyé samä sändrä ca sä dvidhä ||35|| tatra ädyä, yathä –

samädhau yoginas tasminn asamprajïäta-nämani | lélayä mayi labdhe’sya babhüvotkampiné tanuù ||36||

sändrä, yathä –

sarvävidyä-dhvaàsato yaù samastäd ävirbhüto nirvikalpe samädhau | jäte säkñäd yädavendre sa vindan mayy änandaù sändratäà koöidhäsét ||37||

çänto dvidhaiña pärokñya-säkñätkära-vibhedataù ||38|| atha parokñyaà, yathä – prayäsyati mahat-tapaù saphalatäà kim añöäìgikä munéçvara purätané parama-yogacaryäpy asau | naräkåti-navämbuda-dyuti-dharaà paraà brahma me vilocana-camatkåtià kathaya kià nu nirmäsyati ||39|| yathä vä – kñetre kuroù kim api caëòakaroparäge sändraà mahaù pathi vilocanayor yadäsét | tan nérada-dyuti-jayi smarad utsukaà me na pratyag-ätmani mano ramate pureva ||40|| säkñätkäro, yathä – paramätmatayätimeduräd bata säkñät-karaëa-pramodataù | bhagavann adhikaà prayojanaà katarad brahma-vido’pi vidyate ||41|| yathä vä – håñöaù kambu-pati-svanair bhuvi luöhac-céräïcalaù saïcalan mürdhnä ruddha-dåg-açrubhiù pulakito dräg eña léna-vrataù | akñëor aìganam aïjana-tviñi para-brahmaëy aväpte mudä mudräbhiù prakaöékaroty avamatià yogé svarüpa-sthitau ||42|| bhavet kadäcit kuträpi nanda-sünoù kåpä-bharaù | prathamaà jïäna-niñöho’pi so’traiva ratim udvahet ||43|| yathä bilvamaìgaloktiù -- advaita-véthé-pathikair upäsyäù svänanda-siàhäsana-labdha-dékñäù | çaöhena kenäpi vayaà haöhena

däsé-kåtä gopa-vadhü-viöena ||44|| tat-käruëya-çlathébhüta-jïäna-saàskära-santatiù | eña bhakti-rasänanda-nipuëaù syäd yathä çukaù ||45|| çamasya nirvikäratvän näöyajïair naiña manyate | çänty-äkhyäyä rater atra svékärän na virudhyate ||46|| çamo man-niñöhatä buddher14 iti çré-bhagavad-vacaù | tan-niñöhä durghaöä buddher etäà çänta-ratià vinä ||47|| kevala-çänto’pi, çré-viñëu-dharmottare yathä -- nästi yatra sukhaà duùkhaà na dveño na ca matsaraù | samaù sarveñu bhüteñu sa çäntaù prathito rasaù ||48|| sarvathaivam ahaìkära-rahitatvaà vrajanti cet | aträntarbhävam arhanti dharma-vérädayas tadä ||49|| sthäyinam eke tu nirveda-sthäyinaà pare | çäntam eva rasaà pürve prähur ekam anekadhä ||50|| nirvedo viñaye sthäyi tattva-jïänodbhavaù sa cet | iñöäniñöa-viyogäpti-kåtas tu vyabhicäry asau ||51||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau paçcima-vibhäge mukhya-bhakti-rasa-païcaka-nirüpaëe

çänta-bhakti-rasa-laharé prathamä |

3.2

prétti-bhakti-rasäkhyä dvitéya-laharé çrédhara-svämibhiù spañöam ayam eva rasottamaù | raìga-prasaìge sa-premakäkhyaù prakértitaù ||1|| rati-sthäyitayä näma-kaumudé-kådbhir apy asau | çäntatvenäyam eväddhä sudevädyaiç ca varëitaù ||2|| ätmocitair vibhävädyaiù prétir äsvädanéyatäm | nétä cetasi bhaktänäà préti-bhakti-raso mataù ||3|| anugrähyasya däsatväl lälyatväd apy ayaà dvidhä | bhidyate sambhrama-préto gaurava-préta ity api ||4|| däsäbhimäninäà kåñëe syät prétiù sambhramottarä | pürvavat puñyamäëo’yaà sambhrama-préta ucyate ||5|| tatra älambanäù – hariç ca tasya däsäç ca jïeyä älambanä iha ||6|| tatra hariù – älambano’smin dvibhujaù kåñëo gokula-väsiñu | anyatra dvi-bhujaù kväpi kuträpy eñu catur-bhujaù ||7||

14 11.19.36

tatra vraje – navämbudhara-bandhuraù kara-yugena vakträmbuje nidhäya muraléà sphurat-puraöa-nindi paööämbaraù | çikhaëòa-kåta-çekharaù çikhariëas taöe paryaöana- prabhur divi divaukaso bhuvi dhinoti naù kiìkarän ||8|| anyatra dvi-bhujo, yathä – prabhur ayam aniçaà piçaìga-väsäù kara-yuga-bhäg arikambur ambudäbhaù | nava-ghana iva caïcaläpinaddho ravi-çaçi-maëòala-maëòitaç cakästi ||9|| tatra caturbhujo, yathä lalita-mädhave (5.15) – caïcat-kaustubha-kaumudé-samudayaù kaumodaké-cakrayoù sakhyenojjvalitais tathä jalajayor äòhyaç caturbhir bhujaiù | divyälaìkaraëena saìkaöa-tanuù saìgé vihaìgeçitur mäà vyasmärayad eña kaàsa-vijayé vaikuëöha-goñöhé-çriyam ||10|| brahmäëòa-koöi-dhämaika-roma-küpaù kåpämbudhiù | avicintya-mahä-çaktiù sarva-siddhi-niñevitaù ||11|| avatärävalé-béjaà sadätmäräma-håd-guëaù | éçvaraù paramärädhyaù sarvajïaù sudåòha-vrataù ||12|| samåddhimän kñamä-çélaù çaraëägata-pälakaù | dakñiëaù satya-vacano dakñaù sarva-çubhaìkaraù ||13|| pratäpé dhärmikaù çästra-cakñur bhakta-suhåttamaù | vadänyas tejasä yuktaù kåtajïaù kérti-saàçrayaù ||14|| varéyän balavän prema-vaçya ity ädibhir guëaiù | yutaç catur-vidheñv eña däseñv älambano hariù ||15|| atha däsäù – däsäs tu praçritäs tasya nideça-vaça-vartiëaù | viçvastäù prabhutä-jïäna-vinamrita-dhiyaç ca te ||16|| yathä – prabhur ayam akhilair guëair garéyän iha tulanäm aparaù prayäti näsya | iti pariëata-nirëayena namrän hita-caritän hari-sevakän bhajadhvam ||17|| caturdhämé adhikåtäçrita-päriñad-änurägäù ||18|| tatra adhikåtäù – brahma-çaìkara-çakrädyäù proktä adhikåtä budhaiù | rüpaà prasiddham evaiñäà tena bhaktir udéryate ||19|| yathä – kä paryety ambikeyaà harim avakalayan kampate kaù çiro’sau taà kaù stauty eña dhätä praëamati viluöhan kaù kñitau väsavo’yam |

kaù stabdho hasyate’ddhä danujabhid-anujaiù pürvajo’yaà mametthaà kälindé jämbavatyäà tridaça-paricayaà jäla-randhräd vyatänét ||20|| atha äçritäù – te çaraëyä jïäni-caräù sevä-niñöhäs tridhäçritäù ||21|| yathä – kecid bhétäù çaraëam abhitaù saàçrayante bhavantaà vijïätärthäs tvad-anubhavataù präsya kecin mumukñäm | çrävaà çrävaà tava nava-naväà mädhuréà sädhu-våndäd våndäraëyotsava kila vayaà deva sevemahi tväm ||22|| tatra çaraëyäù – çaraëyäù käliya-jaräsandha-baddha-nåpädayaù ||23|| yathä – api gahanägasi näge prabhu-vara mayy adbhutädya te karuëä | bhaktair api durlabhayä yad ahaà pada-mudrayojjvalitaù ||24|| yathä vä aparädha-bhaïjane -- kämädénäà kati na katidhä pälitä durnideçäs teñäà jätä mayi na karuëä na trapä nopaçäntiù | utsåjyaitän atha yadu-pate sämprataà labdha-buddhis tväm äyätaù çaraëam abhayaà mäà niyuìkñvätma-däsye ||25|| atha jïäni-caräù – ye mumukñäà parityajya harim eva samäçritäù | çaunaka-pramukhäs te tu proktä jïäni-caräù budhaiù ||26|| yathä vä hari-hakti-sudhodaye – aho mahätman bahu-doña-duñöo’py ekena bhäty eña bhavo guëena | sat-saìgamäkhyena sukhävahena kåtädya no yena kåçä mumukñä ||27|| yathä vä padyävalyäm (77) -- dhyänätétaà kim api paramaà ye tu jänanti tattvaà teñäm ästäà hådaya-kuhare çuddha-cinmätra ätmä | asmäkaà tu prakåti-madhuraù smera-vakträravindo megha-çyämaù kanaka-paridhiù paìkajäkño’yam ätmä ||28|| atha sevä-niñöhäù – mülato bhajanäsaktäù sevä-niñöhä itéritäù | candradhvajo harihayo bahuläçvas tathä nåpäù | ikñväkuù çrutadeväç ca puëòarékädayaç ca te ||29|| yathä – ätmärämän api gamayati tvad-guëo gäna-goñöhéà

çünyodyäne nayati vihagän apy alaà bhikñu-caryäm | ity utkarñaà kam api sa-camatkäram äkarëya citraà seväyäà te sphuöam aghahara çraddhayä gardhito’smi ||30|| atha päriñadäù – uddhavo däruko jaitraù çrutadevaç ca çatrujit | nandopananda-bhadrädyäù pärñadä yadu-pattane ||31|| niyuktäù santy amé mantra-särathyädiñu karmasu | tathäpi kväpy avasare paricaryäà ca kurvate | kauraveñu tathä bhéñma-parékñid-vidurädayaù ||32|| teñäà rüpaà, yathä – sarasäù saraséruhäkña-veñäs tridiveçävali-jaitra-känti-leçäù | yadu-véra-sabhäsadaù sadämé pracurälaìkaraëojjvalä jayanti ||33|| bhaktiù, yathä – çaàsan dhurjaöi-nirjayädi-virudaà bäñpävaruddhäkñaraà çaìkä-païca-lavaà madäd agaëayan kälägni-rudräd api | tvayy evärpita-buddhir uddhava-mukhas tvat-pärñadänäà gaëo dväri dväravaté-purasya purataù sevotsukas tiñöhati ||34|| eteñäà pravaraù çrémän uddhavaù prema-viklavaù ||35|| tasya rüpaà -- kälindé-madhura-tviñaà madhupater mälyena nirmälyatäà labdhenäïcitam ambareëa ca lasad-gorocanä-rociñä | dvandvenärgala-sundareëa bhujayor jiñëum abjekñaëaà mukhyaà päriñadeñu bhakti-laharé-ruddhaà bhajämy uddhavam ||36|| bhaktiù, yathä – mürdhany ähuka-çäsanaà praëayate brahmeçayoù çäsitä sindhuà prärthayate bhuvaà tanutaräà brahmäëòa-koöéçvaraù | mantraà påcchati mäm apeçala-dhiyaà vijïäna-väräà nidhir vikréòaty asakåd vicitra-caritaù so’yaà prabhur mädåçäm ||37|| atha anugäù – sarvadä paricaryäsu prabhor äsakta-cetasaù | purasthäç ca vrajasthäç cety ucyate anugä dvidhä ||38|| tatra purasthäù – sucandro maëòanaù stambaù sutambädyäù puränugäù | eñäà pärñadavat präyo rüpälaìkäraëädayaù ||39|| sevä yathä – upari kanaka-daëòaà maëòano viståëéte dhuvati kila sucandraç cämaraà candra-cärum |

upaharati sutambaù suñöhu tämbüla-véöéà vidadhati paricaryäù sädhavo mädhavasya ||40|| atha vraja-sthäù – raktakaù patrakaù patré madhukaëöho madhuvrataù | rasäla-suviläsäç ca premakando marandakaù ||41|| änandaç candrahäsaç ca payodo vakulas tathä | rasadaù çäradädyäç ca vrajasthä anugä matäù ||42|| eñäà rüpaà, yathä – maëi-maya-vara-maëòanojjvaläìgän puraöa-javä-madhuliö-paöéra-bhäsaù | nija-vapur-anurüpa-divya-vasträn vraja-pati-nandana-kiìkarän namämi ||43|| sevä, yathä – drutaà kuru pariñkåtaà bakula péta-paööäàçukaà varair agurubhir jalaà racaya väsitaà värida | rasäla parikalpayor agalatädalair véöikäù paräga-paöalé gaväà diçam arundha paurandarém ||44|| vrajänugeñu sarveñu varéyän raktako mataù ||45|| asya rüpaà, yathä – ramya-piìga-paöam aìga-rociñä kharvitoru-çata-parvikä-rucam | suñöhu goñöha-yuvaräja-sevinaà rakta-kaëöham anuyämi raktakam ||46|| bhaktiù, yathä – girivara-bhåti bhartå-därake’smin vraja-yuvaräjatayä gate prasiddhim | çåëu rasada sadä padäbhisevä- paööimaratä ratir uttamä mamästu ||47|| dhüryo dhéraç ca véraç ca tridhä päriñad-ädikaù ||48|| tatra dhüryaù – kåñëe’sya preyasé-varge däsädau ca yathäyatham | yaù prétià tanute bhaktaù sa dhürya iha kértyate ||49|| yathä – devaù sevyatayä yathä sphurati me devyas tathäsya priyäù sarvaù präëa-samänatäà pracinute tad-bhakti-bhäjäà gaëaù | småtvä sähasikaà bibhemi tam ahaà bhaktäbhimänonnataà prétià tat-praëate khare’py avidadhad yaù svästhyam älambate ||50|| atha dhéraù –

äçritya preyasém asya nätiseväparo’pi yaù | tasya prasäda-pätraà syän mukhyaà dhéraù sa ucyate ||51|| yathä – kam api påthag-anuccair näcarämi prayatnaà yadukula-kamalärka tvat-prasäda-çriye’pi | samajani nanu devyäù pärijätärcitäyäù parijana-nikhiläntaù-pätiné me yad-äkhyä ||52|| atha véraù – kåpäà tasya samäçritya prauòhäà nänyam apekñate | atuläà yo vahana kåñëe prétià véraù sa ucyate ||53|| yathä – pralamba-ripur éçvaro bhavatu kä kåtis tena me kumära-makara-dhvajäd api na kiïcid äste phalam | kim anyad aham uddhataù prabhu-kåpä-kaöäkña-çriyä priyä pariñad-agrimäà na gaëayämi bhämäm api ||54|| caturthe ca (4.20.28) -- jagaj-jananyäà jagad-éça vaiçasaà syäd eva yat-karmaëi naù saméhitam karoñi phalgv apy uru déna-vatsalaù sva eva dhiñëye’bhiratasya kià tayä ||55|| eteñu tasya däseñu trividheñv äçritädiñu | nitya-siddhäç ca siddhäç ca sädhakäù parikértitaù ||56|| atha uddépanäù – anugrahasya sampräptis tasyäìghri-rajasäà tathä | bhuktävaçiñöa-bhaktäder api tad-bhakta-saìgatiù | ity ädayo vibhäväù syur eñv asädhäraëä matäù ||57|| tatra anugraha-sampräptiù, yathä – kåñëasya paçyata kåpäà kåpädyäù kåpaëe mayi | dhyeyo’sau nidhane hanta dåçor adhvänam abhyagät ||58|| muralé-çåìgayoù svänaù smita-pürvävalokanam | guëotkarña-çrutiù padma-padäìka-nava-néradäù | tad-aìga-saurabhädyäs tu sarvaiù sädhäraëä matäù ||59|| atra muralé-svano, yathä vidagdha-mädhave – sotkaëöhaà muralé-kalä-parimalän äkarëya ghürëat-tanor etasyäkñi-sahasrataù suraäter açrüëi sasrur bhuvi | citraà väridharän vinäpi tarasä vair adya dhärämayair dürät paçyata deva-mätåtkam abhüd våndäöavé-maëòalam ||60|| atha anubhäväù –

sarvataù svaniyogänäm ädhikyena parigrahaù | érñyä-lavena cäspåñöä maitré tat-praëate jane | tan-niñöhädyäù çétäù syur eñv asädhäraëäù kriyäù ||61|| tatra svaniyogasya sarvata ädhikyaà, yathä -- aìga-stambhärambham uttuìgayantaà premänandaà däruko näbhyanandat kaàsäräter véjane yena säkñäd akñodéyän antaräyo vyadhäyi ||62|| udbhäsvaräù puroktä ye tathäsya suhåd-ädayaù | virägädyäç ca ye çétäù proktäù sädhäraëäs tu te ||63|| tatra nåtyam, yathä çré-daçame (10.86.38) – çrutadevo’cyutaà präptaà svagåhän janako yathä | natvä munéàç ca saàhåñöo dhunvan väso nanarta ha ||64|| yathä vä – tvaà kaläsu vimukho’pi nartanaà prema-näöya-guruëäsi päöhitaù | yad vicitra-gati-caryayäïcitaç citrayasy ahaha cäraëän api ||65|| atha sättvikäù – stambhädyäù sättvikäù sarve prétädi-tritaye matäù ||66|| yathä, gokulendra-guëa-gäna-rasena stambham adbhutam asau bhajamänaù | paçya bhakti-rasa-maëòapa-müla- stambhatäà vahati vaiñëava-varyaù ||67|| çré-daçame (10.85.38) – sa indraseno bhagavat-padänujaà bibhran muhuù prema-vibhinnayä dhiyä | uväca hänanda-jaläkulekñaëaù prahåñöa-romä nåpa gadgadäkñaram ||68|| atha vyabhicäriëaù – harño dhåtiç cätra nirvedo’tha viñaëëatä | dainyaà cintä småtiù çaìkä matir autsukya-cäpale ||69|| vitarkävega-hré-jäòya-mohonmädävahitthikäù | bodhaù svapnaù klamo vyädhir måtiç ca vyabhicäriëaù ||70|| itareñäà madädénäà nätipoñakatä bhavet | yoge trayaù syur dhåtyas tä ayoge tu klamädayaù | ubhayatra pare çeñä nirvedädyäù satäà matäù ||71|| tatra harño, yathä prathame (1.11.5) --

préty-utphulla-mukhäù procur harña-gadgadayä girä | pitaraà sarva-suhådam avitäram ivärbhakäù ||72|| yathä vä – harim avalokya puro bhuvi patito daëòa-praëäma-çata-kämaù | pramada-vimugdho nåpatiù punar utthänaà visasmära ||73|| klamo, yathä skände – açoñayan manas tasya mläpayan mukha-paìkajam | ädhis tad-virahe deva gréñme sara iväàçumän ||74||

bandhyo dåçäà darçaçaté dhriyate mamäsau

tatra päriñadädes tu hetuù saàskära eva hi |

nirvedo, yathä – dhanyäù sphurati tava sürya karäù sahasraà ye sarvadä yadupateù padayoù patanti |

düre muhürtam api yä na vilokate tam ||75|| atha sthäyé – sambhramaù prabhutä-jïänät kampaç cetasi sädaraù | anenaikyaà gatä prétiù sambhrama-prétir ucyate | eñä rase’tra kathitä sthäyi-bhävatayä budhaiù ||76|| äçritädeù puraivoktaù prakäro rati-janmani |

saàskärodbodhakäs tasya darçana-çravaëädayaù ||77|| eñä tu sambhrama-prétiù präpnuvaty uttarottaram | våddhià premä tataù snehas tato räga iti tridhä ||78||

tatra sambhrama-prétiù, yathä çré-daçame (10.38.6) – mamädyämaìgalaà nañöaà phalaväàç caiva me bhavaù | yan namasye bhagavato yogi-dhyeyäìghri-paìkajam ||79|| yathä vä – kalinda-nandiné-kula-kadamba-vana-vallabham | kadä namaskariñämi gopa-rüpaà tam éçvaram ||80|| atha premä – kräsa-çaìkä-cyutä baddha-mülä premeyam ucyate | asyänubhäväù kathitäs tatra vyasanitädayaù ||81|| yathä— aëimädi-saukhya-vécém avéci-duùkha-pravähaà vä | naya mäà vikåtir na hi me tvat-padakamalävalambasya ||82|| yathä vä— ruñäjvalita-buddhinä bhågu-sutena çapto’py alaà mayä håta-jagat-trayo’py atanukaitavaà tanvatä |

vinindya kåta-bandhano’py uraga-räja-päçair baläd arajyata sa mayy aho dviguëam eva vairocaniù ||83|| atha snehaù -- sändraç citta-dravaà kurvan premä’sneha' itéryate | kñaëikasyäpi neha syäd visleñasya sahiñëutä ||84|| yathä – dambhena bäñpämbu-jharasya keçavaà vékñya dravac-cittam asusruvat tava | ity uccakair dhärayato vicittatäà citrä na te däruka däru-kalpatä ||85|| yathä vä – patnéà ratna-nidheù paräm upaharan püreëa bäñpämbhasäà rajyan-maïjula-kaëöha-garbha-luöhita-stoträkñaropakramaù | cumban phullakadamba-òambara-tuläìgaiù samékñiyäcyutaà stabdho’py abhyadhikäà çriyaà praëamatäà våndäd dadhäroddhavaù ||86|| atha rägaù – snehaù sa rägo yena syät sukhaà duùkham api sphuöam tat-sambandha-lave’py atra prétiù präëa-vyayair api ||87|| yathä – gurur api bhujagäd bhés takñakät präjya-räjya- cyutir ati-çäyiné ca präyacaryä ca gurvé | atasanuta mudam uccaiù kåñëa-lélä-sudhäntar- viharaëa-sacivatväd auttareyasya räjïaù ||88||

kiïcit-kuïcita-neträntaù sväntena pariñasvaje ||92||

yathä vä – keçavasya karuëä-lave’pi ced bäòavo’pi kila ñaòavo mama | asya yady adayatä-kuça-sthalé pürëa-siddhir api me kuçasthalé ||89|| präya ädya-dvaye premä snehaù päriñadeñv asau | parékñiti bhaved-rägo däruke ca tathoddhave ||90|| vrajänugeñv anekeñu raktaka-pramukheñu ca | asminn abhyudite bhävaù präyaù syät sakhya-leça-bhäk ||91|| yathä – çuddhäntän militaà bäñpa-ruddha-väg uddhavo harim |

ayoga-yogäv etasya prabhedau kathitäv ubhau ||93|| atha ayogaù – saìgäbhävo harer dhérair ayoga iti kathyate |

ayoge tan-manaskatvaà tad-guëädy-anusandhayaù ||94|| tat präpty-apäya-cintädyäù sarveñäà kathitäù kriyäù | utkaëöhitaà viyogaç cety ayoge’pi dvidhocyate ||95|| tatra utkaëöhitam -- adåñöa-pürvasya harer didåkñotkaëöhitaà matam ||96||

amüny adhanyäni dinäntaräëi

däkñiëya-leçena sakån niñiïca ||102||

laghur aghahara kéöäd apy ahaà küöa-karmä |

yathä närasiàhe – cakära meghe tad-varëe bahu-mäna-ratià nåpaù | pakñapätena tan-nämni måge padme ca tad-dåçi ||97|| yathä va, çré-daçame (10.38.10) – apy adya viñëor manujatvam éyuñor bhärävatäräya bhuvo nijecchayä lävaëya-dhämno bhavitopalambhanaà mahyaà na na syät phalam aïjasä dåçaù ||98|| aträyoga-prasaktänäà sarveñäm api sambhave | autsukya-dainya-nirveda-cintänäà cäpalasya ca | jaòatonmäda-mohänäm api syäd atiriktatä ||99|| tatra autsukyaà, yathä çré-kåñëa-karëämåte (41) --

hare tvad-älokanam antareëa | anätha-bandho karuëaika-sindho hä hanta hä hanta kathaà nayämi ||100|| yathä vä, vilocana-sudhämbudhes tava padäravinda-dvayé vilocana-rasa-cchaöäm anupalabhya vikñubhyataù | mano mama manäg api kvacid anäpnuvan nirvåtià kñaëärdham api manyate vraja-mahendra varña-vrajam ||101||

dainyaà, yathä tatraiva15 – nibaddha-mürdhäïjalir eña yäce nérandhra-dainyonnati-mukta-kaëöham | dayämbudhe deva bhavat-kaöäkña-

yathä vä -- asi çaçi-mukuöädyair apy alabhyekñaëas tvaà

iti visadåçatäpi prärthane prärthayämi snapaya kåpaëa-bandho mäm apäìga-cchaöäbhiù ||103|| nirvedo, yathä –

15 Karëämåta? Not found in any of the three centuries.

sphuöaà çritavator api çruti-niñevayä çläghyatäà mamäbhava-niratayor bhavatu netrayor mandayoù |

unmädo, yathä

sa manyamänas tad-anäpti-kätaraù |

bhaven na hi yayoù padaà madhurima-çriyäm äspadaà padämbujanakhäìkuräd api visäri rocis tava ||104|| cintäm, yathä – hari-pada-kamalävaloka-tåñëä taralamater api yogyatäm avékñya | avanata-vadanasya cintayä me hari hari niùçvasato niçäù prayäti ||105|| cäpalaà, yathä çré-kåñëa-karëämåte (32) -- tvac-chaiçavaà tri-bhuvanädbhutam ity avehi mac-cäpalaà ca tava vä mama vädhigamyam | tat kià karomi viralaà muralé-viläsi mugdhaà mukhämbujam udékñitum ékñaëäbhyäm ||106|| yathä vä – hriyam aghahara muktvä dåk-pataìgé mamäsau bhayam api damayitvä bhakta-våndät tåñärtä | niravadhim avicärya svasya ca kñodimänaà tava caraëa-sarojaà leòhum anivcchatéça ||107|| jaòatä, yathä saptame (7.4.37) – nyasta-kréòanako bälo jaòavat tan-manastayä | kåñëa-graha-gåhétätmä na veda jagad édåçam ||108|| yathä vä – nimeñonmuktäkñaù katham iha parispanda-vidhuräà tanuà bibhrad bhavyaù pratikåtir iväste dvija-patiù | aye jïätaà vaàçé-rasika-nava-räga-vyasaninä puraù çyämämbhode bata vinihitä dåñöir amunä ||109||

saptame (7.4.40) – nadati kvacid utkaëöho vilajjo nåtyati kvacit | kvacit tad-bhävanä-yuktas tanmayo’nucakära ha ||110|| yathä vä – kvacin naöati niñpaöaà kvacid asambhavaà stambhate kvacid vihasati sphuöaà kvacid amandam äkrandati | lasaty analasaà kvacit kvacid apärtham ärtäyate harer abhinavoddhura-praëaya-sédhum atto muniù ||111|| moho, yathä hari-bhakti-sudhodaye -- ayogyam ätmänam itéça-darçane

udbela-duùkhärëava-magna-mänasaù çrutäçrudhäro dvija mürcchitäpatat ||112||

yathä vä hari-caraëa-vilokäbdhi-täpävalébhir bata vidhüta-cid-ambhasy atra nas tértha-varye | çruit-puöa-pariväheneçanämämåtäni kñipata nanu satérthäç ceñöatäà präëa-haàsaù ||113|| atha viyogaù – viyogo labdha-saìgena vicchedo danuja-dvidhä ||114|| yathä – bali-suta-bhuja-ñaëòa-khaëòanäya kñataja-puraà puruñottame prayäte | vidhüta-vidhura-buddhir uddhavo’yaà viraha-niruddha-manä niruddhavo’bhüt ||115|| aìgeñu täpaù kåçatä jägaryälamba-çünyatä | adhåtir jaòatä vyädhir unmädo mürcchitaà budhaiù | viyoge sambhrama-préter daçävasthäù prakértitäù ||116|| anavasthitr äkhyätä cittasyälamba-çünyatä | arägitä tu sarvasminn adhåtiù kathitä budhaiù | anye’ñöau prakaöärthatvät täpädyä na hi lakñitäù ||117|| tatra täpo, yathä – asmän dunoti kamalaà tapanasya mitraà ratnäkaraç ca baòavänala-güòha-mürtiù | indévaraà vidhu-suhåt katham éçvaraà vä taà smärayan munipate dahatéha sabhyän ||118|| kåçatä, yathä – dadhati tava tathädya sevakänäà bhuja-parighäù kåçatäà ca päëòutäà ca | patati bata yathä måëäla-buddhyä sphuöam iha päëòava-mitra päëòu-pakñaù ||119|| jägaryä, yathä – virahän mura-dviñaç ciraà vidhuräìge parikhinna-cetasi | kñaëadäù kñaëa-däyitojjhitä bahuläçve bahuläs tadäbhavan ||120|| ävalambana-çünyatä, yathä – vijaya-ratha-kuöumbinä vinänyan na kila kuöumbam ihästi nas trilokyäm | bhramad idam anavekñya yat-padäbjaà kvacid api na vyavatiñöhate’dya cetaù ||121|| adhåtiù, yathä – prekñya piïcha-kulam akñi pidhatte naiciké-nicayam ujjhati düre |

vañöi yañöim api nädya muräre raktakas tava padämbuja-raktaù ||122|| jaòatä, yathä –

aìgäni niñkriyatayä ca kiloddhavasya ||123||

yaudhiñöhiraà puram upeyuñi padmanäbhe khedänala-vyatikarair ativiklavasya | svedäçrubhir na hi paraà jalatäm aväpur

vyädhir, yathä – cirayati maëim anveñöuà calite murabhidi kuçasthalé-purataù | samajani dhåta-nava-vyädhiù pavana-vyädhir yathärthäkhyaù ||124|| unmädo, yathä – proñite bata nijädhidaivate raivate navam avekñya néradam | bhränta-dhér ayam adhéram uddhavaù paçya rauti ramate namasyati ||125|| mürcchitaà, yathä – samajani daçä viçleñät te padämbuja-sevinäà vraja-bhuvi tathä näsén nidrä-lavo’pi yathä purä | yadu-vara dara-çväsenämé vitarkita-jévitäù satatam adhunä niçceñöäìgäs taöäny adhiçerate ||126|| måtiù, yathä -- danuja-damana yäte jévane tvayy akasmät pracura-viraha-täpair dhvanta-håt-paìkajäyäm | vrajam abhi paritas te däsa-käsära-paìktau na kila vasatim ärtäù kartum icchanti haàsäù ||127|| açivatvän na ghaöate bhakte kuträpy asau måtiù | kñobhakatväd viyogasya jäta-präyeti kathyate ||128|| atha yogaù – kåñëena saìgamo yas tu sa yoga iti kértyate | yoge’pi kathitaù siddhis tuñöiù sthitir iti tridhä ||129|| tatra siddhiù – utkaëöhite hareù präptiù siddhir ity abhidhéyate ||130|| yathä çré-kåñëa-karëämåte (57) – mauliç candraka-bhüñaëo marakata-stambhäbhirämaà vapur vaktraà citra-vimugdha-häsa-madhuraà bäle vilole dåçau | väcaù çaiçava-çétayä mada-gaja-çläghyä viläsa-sthitir mandaà mandam aye ka eña mathurä-véthéà mitho gähate ||131||

yathä vä çré-daçame (10.38.34) – rathät türëam avaplutya so’krüraù prema-vihvalaù | papäta caraëopänte daëòavad räma-kåñëayoù ||132|| tuñöiù – jäte viyoge kaàsäreù sampräptis tuñöir ucyate ||133|| yathä prathame (1.11.10) – kathaà vayaà nätha ciroñite tvayi prasanna-dåñöyäkhila-täpa-çoñaëam | jévema te sundara-häsa-çobhitam

apaçyamänä vadanaà manoharam ||134|| yathä vä – samakñam akñamaù prekñya harim aïjali-bandhane | däruko dvärakä-dväri tatra citra-daçäà yayau ||135|| sthitiù – saha-väso mukundena sthitir nigaditä budhaiù ||136||

yathä haàsadüte (50)16 purastäd äbhéré-gaëa-bhayada-nämä sa kaöhino maëi-stambhälambé kuru-kula-kathäà saìkalayitä | sa jänubhyäm añöäpada-bhuvanam avañöabhya bhavitä guroù çiñyo nünaà pada-kamala-saàvähana-rataù ||137|| nijävasara-çuçrüñä-vidhäne sävadhänatä | puras tasya niveçädyä yoge’méñäà kriyä matäù ||138|| kecid asyä rateù kåñëa-bhakty-äsväda-bahirmukhäù | bhavatvam eva niçcitya na rasävasthatäà jaguù ||139|| iti tävad asädhéyo yat puräëeñu keñucit | çrémad-bhägavate caiña prakaöo dåçyate rasaù ||140|| tathä hi ekädaçe (11.3.32) – kvacit rudanty acyuta-cintayä kvacid dhasanti nandanti vadanty alaukikäù | nåtyanti gäyanty anuçélayanty ajaà bhavanti tüñëéà param etya nirvåtäù ||141|| saptame ca (7.7.34) – niçamya karmäëi guëän atulyän véryäëi lélä-tanubhiù kåtäni | yadätiharñotpulakäçru-gadgadaà protkaëöha udgäyati rauti nåtyati ||142|| eñätra bhaktäbhävänäà präyaké prakriyoditä |

16 This actually appears to be a mix of verses 50-51. Check my comment in Mystic Poetry..

kintu kälädi-vaiçiñöhyät kvacit syät séma-laìghanam ||143|| atha gaurava-prétiù – lälyäbhimäninäà kåñëe syät prétir gauravottarä | sä vibhävädibhiù puñöä gaurava-prétir ucyate ||144||

mahä-gurur mahä-kértir mahä-buddhir mahä-balaù |

äsata-péta-sita-dyutibhir yutä

tatra älambanäù – hariç ca tasya lälyäç ca bhavanty älambanä iha ||145|| tatra hariù, yathä – ayam upahita-karëaù prastute våñëi-våddhair yadupatir itihäse manda-häsojjvaläsyaù | upadiçati sudharmä-madhyam adhyäsya dévyan hitam iha nijayägre ceñöayaivätmajän naù ||146||

rakñé lälaka ity ädyair guëair älambano hariù ||147|| atha lälyäù – lälyäù kila kaniñöhatva-putratvädy-abhimäninaù | kaniñöhäù säraëa-gada-subhadra-pramukhäù småtäù | pradyumna-cärudeñëädyäù sämbädyäç ca kumärakäù ||148|| eñäà rüpaà, yathä – api muräntaka-pärñada-maëòaläd adhika-maëòana-veça-guëa-çriyaù |

yadu-kumära-gaëäù puri remire ||149|| eñäà bhaktiù, yathä – sagdhià bhajanti hariëä mukham unnamayya tämbüla-carvitam adanti ca déyamänam | ghrätäç ca mürdhni parirabhya bhavanty adasräù sämbädayaù kati purä vidadhus tapäàsi ||150|| rukmiëé-nandanas teñu lälyeñu pravaro mataù ||151|| tasya rüpam – sa jayati çambara-damanaù sukumäro yadu-kumära-kula-mauliù | janayati janeñu janaka-bhräntià yaù suñöhu rüpeëa ||152|| asya bhaktiù – prabhävati samékñyatäà divi kåpämbudhir mädåçäà sa eña paramo gurur garuòa-go yadünäà patiù | yataù kim api lälanaà vayam aväpya daroddhuräù purärim api saìgare guru-ruñaà tiraskurmahe ||153|| ubhayeñäà sadärädhya-dhiyaiva bhajatäm api |

sevakänäm ihaiçvarya-jïänasyaiva pradhänatä || lälyänäà tu sva-sambandha-sphürter eva samantataù ||154||

sukhada-karaka-värbhir brahmaëäbhyukñitäìgaù |

kandarpa vindati mukunda-padäravinda-

anantaroktäù sarve’tra bhavanti vyabhicäriëaù ||163||

naöaiç ca håñyadbhir akäri nåtyam ||164||

dhiì mäà durbhagam atra çaìkara-mayair durdaiva-visphürjitaiù

vraja-sthänäà paraiçvarya-jïäna-çünya-dhiyäm api | asty eva vallavädhéça-putratvaiçvarya-vedanam ||155|| atha uddépanäù – uddépanäs tu vätsalya-smita-prekñädayo hareù ||156|| yathä – agre sänugrahaà paçyann agrajaà vyagra-mänasaù | gadaù padäravinde’sya vidadhe daëòavan-natim ||157|| atha anubhäväù – anubhäväs tu tasyägre nécäsana-niveçanam | guror vartmänusäritvaà dhuras tasya parigrahaù | svairäcära-vimokñädyäù çétä lälyeñu kértitäù ||158|| tatra nécäsana-niveçanam, yathä – yadu-sadasi surendrair dräg upavrajyamänäù

madhuripum abhivandya svarëa-péöhäni muïcan bhuvam abhi makaräìko räìkavaà svécakära ||159|| däsaiù sädhäräëäç cänye procyante’méñu kecana | praëämo mauna-bähulyaà saìkocaà praçrayäòhyatä | nija-präëa-vyayenäpi tad-äjïä-paripälanam ||160|| adho-vadanatä sthairyaà käsa-häsädi-varjanam | tadéyätirahaù-keli-värtädy-uparamädayaù ||161|| atha sättvikäù –

dvandve dåçoù padam asau kila niñprakampä | präleya-bindu-nicitaà dhåta-kaëöakä te svinnädya kaëöaki-phalaà tanur anvakärñét ||162|| atha vyabhicäriëaù –

tatra harño, yathä – düre darendrasya nabhasy udérëe dhvanau sthitänäà yadu-räjadhanyäm | tanüruhais tatra kumärakäëäà

nirvedo, yathä – dhanyaù sämba bhavän sa-riìgaëam ayan pärçve rajaù-karbüro yas tätena vikåñya vatsalatayä svotsaìgam äropitaù |

präptä na kñaëikäpi lälana-ratiù sä yena bälye pituù ||165|| atha sthäyé – deha-sambandhitämänäd guru-dhér atra gauravam | tanmayé lälake prétir gaurava-prétir ucyate ||166|| sthäyi-bhävo’tra sä caiñäm ämülät svayam ucchritä | kaïcid viçeñam äpannä premeti sneha ity api | räga ity ucyate cätra gaurava-prétir eva sä ||167|| tatra gaurava-prétiù, yathä – mudräà bhinatti na rada-cchadayor amandäà vaktraà ca nonnamayati sravad-asra-kérëam | dhéraù paraà kim api saìkucatéà jhañäìko dåñöià kñipaty aghabhidaç caraëäravinde ||168|| premä, yathä – dviñadbhiù kñodiñöhair jagad-avihitecchasya bhavataù karäd äkåñyaiva prasabham abhimanyäv api hate | subhadräyäù prétir danuja-damana tvad-viñayikä prapede kalyäëé na hi malinimänaà lavam api ||169|| sneho, yathä – vimuïca påthu-vepathuà visåja kaëöhäkuëöhäyitaà vimåjya mayi nikñipa prasarad-açru-dhäre dåçau | karaà ca makara-dhvaja prakaöa-kaëöakälaìkåtaà nidhehi savidhe pituù kathaya vatsa kaù sambhramaù ||170|| rägo, yathä – viñam api sahasä sudhäm iväyaà nipibati cet pitur iìgitaà jhañäìkaù | visåjati tad-asammatir yadi syäd viñam iva täà tu sudhäà sa eva sadyaù ||171|| triñv eväyoga-yogädyä bhedäù pürvavad éritäù ||172|| tatra utkaëöhitam, yathä – çambaraù sumukhi labdha-durvipaò- òambaraù sa ripur ambaräyitaù | ambu-räja-mahasaà kadä guruù

kambu-räja-karam ékñitäsmahe ||173|| atha viyogaù – mano mameñöäm api geëòu-léläà na vañöi yogyäà ca tathästra-yogyäm | gurau puraà kauravam abhyupete käräm iva dväravatém avaiti ||174||

siddhiù –

militaù çambara-purato madanaù purato vilokayan pitaram | ko’ham iti svaà pramadän na dhér adhér apy asau veda ||175|| tuñöiù – militam adhiñöhita-garuòaà prekñya yudhiñöhira-purän murärätim | ajani mudä yadu-nagare sambhrama-bhümä kumäräëäm ||176|| sthitiù – kuïcayann akñiëé kiïcid bäñpa-niñpandi-pakñiëé | vandate pädayor dvandvaà pituù prati-dinaà smaraù ||177|| utkaëöhita-viyogädye yad yad vistäritaà na hi | sambhrama-prétivaj jïeyaà tat tad eväkhilaà budhaiù ||178||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau paçcima-vibhäge mukhya-bhakti-rasa-païcaka-nirüpaëe

préti-bhakti-rasa-laharé dvitéyä |

3.3

preyo-bhakti-rasäkhyä tåtéya-laharé sthäyi-bhävo vibhävädyaiù sakhyam ätmocitair iha | nétaç citte satäà puñöià rasaù preyän udéryate ||1|| tatra älambanäù – hariç ca tad-vayasyäç ca tasminn älambanä matäù ||2|| tatra hariù – dvibhujatvädi-bhäg atra prägvad älambano hariù ||3|| tatra vraje, yathä – mahendra-maëi-maïjula-dyutir amanda-kunda-smitaù sphurat-puraöa-ketaké-kusuma-ramya-paööämbaraù | srag-ullasad-uraù-sthalaù kvaëita-veëur aträvrajan vrajäd aghaharo haraty ahaha naù sakhénäà manaù ||4|| anyatra, yathä – caïcat-kaustubha-kaumudé-samudayaà kaumodaké-cakrayoù sakhyenojjvalitais tathä jalajayor äòhyaà caturbhir bhujaiù | dåñövä häri-harin-maëi-dyuti-haraà çaurià hiraëyämbaraà jagmuù päëòu-sutäù pramoda-sudhayä naivätma-sambhävanäm ||5|| suveñaù sarva-sal-lakñma-lakñito balinäà varaù | vividhädbhuta-bhäñä-vid vävadükaù supaëòitaù ||6|| vipula-pratibho dakñaù karuëo véra-çekharaù | vidagdho buddhimän kñantä rakta-lokaù samåddhimän |

sukhé varéyän ity ädyä guëäs tasyeha kértitä ||7|| atha tad-vayasyäù – rüpa-veña-guëädyais tu samäù samyag-ayantritäù | viçrambha-sambhåtätmäno vayasyäs tasya kértitäù ||8|| yathä – sämyena bhéti-vidhureëa vidhéyamäna- bhakti-prapaïcam anudaïcad-anugraheëa | viçrambha-sära-nikuramba-karambitena vandetaräm aghaharasya vayasya-våndam ||9|| te pura-vraja-sambandhäd dvi-vidhäù präya éritäù ||10|| tatra pura-sambandhinaù – arjuno bhémasenaç ca duhitä drupadasya ca | çrédäma-bhüsurädyäç ca sakhäyaù pura-saàçrayäù ||11|| eñäà sakhyam, yathä – çirasi nåpatir drag aghräséd aghärim adhéra-dhér bhuja-parighayoù çliñöau bhémärjunau pulakojjvalau | pada-kamalayoù säsrau dasrätmajau ca nipetatus tam avaçädhiyaù prauòhänandäd arundhata päëòaväù ||12|| çreñöhaù pura-vayasyeñu bhagavän vänaradhvajaù ||13|| asya rüpaà, yathä – gäëòéva-päëiù kari-räja-çuëòä ramyorur indévara-sundaräbhaù | rathäìginä ratna-rathädhirohé sa rohitäkñaù sutaräm aräjét ||14|| sakhyaà, yathä – paryaìke mahati suräri-hantur aìke niùçaìka-praëaya-nisåñöa-pürva-käyaù | unmélan-nava-narma-karmaöho’yaà gäëòévé smita-vadanämbujo vyaräjét ||15|| atha vraja-sambandhinaù – kñaëädarçanato dénäù sadä saha-vihäriëaù | tad-eka-jévitäù proktä vayasyä vraja-väsinaù | ataù sarva-vayasyeñu pradhänatvaà bhajanty amé ||16|| eñäà rüpaà, yathä – balänuja-sadåg-varo-guëa-viläsa-veña-çriyaù priyaìkaraëa-vallaké-dala-viñäëa-veëv-aìkitäù | mahendra-maëi-häöaka-sphaöika-padma-räga-tviñaù sadä praëaya-çälinaù sahacarä hareù päntu vaù ||17||

sakhyaà, yathä – unnidrasya yayus tavätra viratià sapta kñapäs tiñöhato hanta çränta iväsi nikñipa sakhe çrédäma-päëau girim | ädhir vidhyati nas tvam arpaya kare kià vä kñaëaà dakñiëe doñëas te karaväma kämam adhunä savyasya saàvähanam ||18|| yathä vä çré-daçame (10.12.11) – itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä däsyaà gatänäà para-daivatena | mäyäçritänäà nara-därakeëa säkaà vijahruù kåta-puëya-puïjäù ||19|| eñu kåñëasya sakhyaà, yathä – sahacara-nikurambaà bhrätar ärya praviñöaà drutam agha-jaöharäntaù-koöare prekñamäëaù | skhalad-açiçira-bäñpa-kñälita-kñäma-gaëòaù kñaëam aham avasédan çünya-cittas tad äsam ||20|| suhådaç ca sakhäyaç ca tathä priya-sakhäù pare | priya-narma-vayasyäç cety uktä goñöhe catur-vidhäù ||21|| tatra suhådaù – vätsalya-gandhi-sakhyäà tu kiïcit te vayasädhikäù | säyudhäs tasya duñöebhyaù sadä rakñä-paräyaëäù ||22|| subhadra-maëòalébhadra-bhadravardhana-gobhaöäù | yakñendrabhaöa-bhadräìga-vérabhadrä mahä-guëäù | vijayo balabhadrädyäù suhådas tasya kértitäù ||23|| eñäà sakhyaà, yathä – dhunvan dhävasi maëòalägram amalaà tvaà maëòalébhadra kià gurvéà närya gadäà gåhäëa vijaya kñobhaà våthä mä kåthäù | çaktià na kñipa bhadravardhana puro govardhanaà gähate garjann eña ghano balé na tu balévardäkåtir dänavaù ||24|| suhåtsu maëòalébhadra-balabhadrau kilottamau ||25|| atra maëòalébhadrasya rüpam, yathä -- päöala-paöala-sad-aìgo lakuöa-karaù çekharé çikhaëòena | dyuti-maëòalé-mali-nibhäà bhäti dadhan maëòalébhadraù ||26|| asya sakhyaà, yathä – vana-bhramaëa-kelibhir gurubhir ahni khinnékåtaù sukhaà svapitu naù suhåd vraja-niçänta-madhye niçi | ahaà çirasi mardanaà mådu karomi karëe kathäà tvam asya visåjann alaà subala sakthiné lälaya ||27|| baladevasya rüpaà, yathä –

gaëòäntaù-sphurad-eka-kuëòalam ali-cchannävataàsotpalaà kastüré-kåta-citrakaà påthu-hådi bhräjiñëu guïjä-srajam | taà véraà çarad-ambuda-dyuti-bharaà saàvéta-kälämbaraà gambhéra-svanitaà pralamba-bhujam älambe pralamba-dviñam ||28|| asya sakhyaà, yathä – jani-tithir iti putra-prema-saàvétayähaà snapayitum iha sadmany ambayä stambhito’smi | iti subala girä me sandiça tvaà mukundaà phaëi-pati-hrada-kacche nädya gaccheù kadäpi ||29|| atra sakhäyaù – kaniñöha-kalpäù sakhyena sambandhäù préti-gandhinä | viçäla-våñabhaurjasvi-devaprastha-varüthapäù ||30|| maranda-kusumäpéòa-maëibandha-karandhamäù | ity-ädayaù sakhäyo’sya sevä-sakhyaika-rägiëaù ||31|| eñäà sakhyaà, yathä – viçäla visiné-dalaiù kalaya béjana-prakriyäà varüthapa vilambitälaka-varütham utsäraya | måñä våñabha jalpitaà tyaja bhajäìga-saàvähanaà yad-ugra-bhuja-saìgare gurum agät klamaà naù sakhä ||32|| sarveñu sakhiñu çreñöho devaprastho’yam éritaù ||33|| tasya rüpaà, yathä – bibhrad geëòuà päëòurodbhäsa-väsäù päçä-baddhottuìga-maulir baléyän | bandhükäbhaù sindhur aspardhi-lélo devaprasthaù kåñëa-pärçvaà pratasthe ||34|| asya sakhyaà, yathä – çrédämnaù påthuläà bhumäm abhi çiro vinyasya viçrämiëaà dämnaù savya-kareëa ruddha-hådayaà çayyä-viräjat-tanum | madhye sundari kandarasya padayoù saàvähanena priyaà devaprastha itaù kåté sukhayati premëä vrajendrätmajam ||35|| atha priya-sakhäù – vayas-tulyäù priya-sakhä sakhyaà kevalam äçritäù | çrédämä ca sudämä ca dämä ca vasudämakaù ||36|| kiìkiëi-stokakåñëäàçu-bhadrasena-viläsinaù | puëòaréka-viöaìkäkña-kalabiìkädayo’py amé ||37|| ramayanti priya-sakhäù kelibhir vividhaiù sadä | niyuddha-daëòa-yuddhädi-kautukair api keçavam ||38|| eñäà sakhyaà, yathä – sagadgada-padair harià hasati ko’pi vakroditaiù prasärya bhujayor yugaà pulaki kaçcid äçliñyati |

kareëa calatä dåçau nibhåtam etya rundhe paraù kåçäìgi sukhayanty amé priya-sakhäù sakhäyaà tava ||39|| eñu priya-vayasyeñu çrédämä pravaro mataù ||40|| tasya rüpam, yathä – väsaù piìgaà bibhrataà çåìga-päëià baddha-spardhaà sauhådän mädhavena | tämroñëéñaà çyäma-dhämäbhirämaà çrédämänaà däma-bhäjaà bhajämi ||41|| sakhyaà, yathä – tvaà naù projjhya kaöhora yämuna-taöe kasmäd akasmäd gato diñöyä dåñöim ito’si hanta niviòäçleñaiù sakhén préëaya | brümaù satyam adarçane tava manäk kä dhenavaù ke vayaà kià goñöhaà kim abhéñöam ity acirataù sarvaà viparyasyati ||42|| atha priya-narma-vayasyäù – priya-narma-vayasyäs tu pürvato’py abhito varäù | ätyantika-rahasyeñu yuktä bhäva-viçeñiëaù | subalärjuna-gandharväs te vasantojjvalädayaù ||43|| eñäà sakhyaà, yathä – rädhä-sandeça-våndaà kathayati subalaù paçya kåñëasya karëe çyämä-kandarpa-lekhaà nibhåtam upaharaty ujjvalaù päëi-padme | pälé-tämbülam äsye vitarati caturaù kokilo mürdhni dhatte tärä-dämeti narma-praëayi-sahacaräs tanvi tanvanti seväm ||44|| priya-narma-vayasyeñu prabalau subalärjunau ||45|| tatra subalasya rüpaà, yathä – tanu-ruci-vijita-hiraëyaà hari-dayitaà häriëaà harid-vasanam | subalaà kuvalaya-nayanaà naya-nandita-bändhavaà vande ||46|| asya sakhyaà, yathä – vayasya-goñöhyäm akhileìgiteñu viçäradäyäm api mädhavasya | anyair durühä subalena särdhaà saàjïä-mayé käpi babhüva värtä ||47|| ujjvalasya rüpaà, yathä – aruëämbaram uccalekñaëaà madhu-puñpa-balibhiù prasädhitam | hari-néla-rucià hari-priyaà maëi-härojjvalam ujjvalaà bhaje ||48|| asya sakhyaà, yathä – çaktäsmi mänam avituà katham ujjvalo’yaà

dütaù sameti sakhi yatra milaty adüre | säpatrapäpi kulajäpi pativratäpi kä vä våñasyati na gopa-våñaà kiçoré ||49|| ujjvalo’yaà viçeñeëa sadä narmokti-lälasaù ||50|| yathä -- sphurad-atanu-taraìgävardhitänalpa-velaù sumadhura-rasa-rüpo durgamävära-päraù | jagati yuvati-jätir nimnagä tvaà samudras tad iyam aghahara tväm eti sarvädhvanaiva ||51|| eteñu ke’pi çästreñu ke’pi lokeñu viçrutäù ||52|| nitya-priyäù sura-caräù sädhakäç ceti te tridhä | kecid eñu sthirä jätyä mantrivat tam upäsate ||53|| taà häsayanti cäpaläù kecid vaihäsikopamäù | kecid ärjava-säreëa saraläù çélayanti tam ||54|| vämä vakrima-cakreëa kecid vismäyayanty amum | kecit pragalbhäù kurvanti vitaëòäm amunä | saumyäù sünåtayä väcä dhanyä dhinvanti taà pare ||55|| evaà vividhayä sarve prakåtyä madhurä amé | pavitra-maitré-vaicitré-cärutäm upacinvate ||56|| atha uddépanäù – uddépanä vayo-rüpa-çåìga-veëu-darä hareù | vinoda-narma-vikränti-guëäù preñöha-janäs tathä | räja-devävatärädi-ceñöänukaraëädayaù ||57||

vayaù kaumära-paugaëòa-kaiçoraà ceha sammatam |

atha vayaù –

goñöhe kaumära-paugaëòe kaiçoraà pura-goñöhayoù ||58|| tatra kaumäraà, yathä – kaumäraà vatsale väcyaà tataù saìkñipya likhyate ||59|| yathä çré-daçame (10.13.11) -- bibhrad veëuà jaöhara-paöayoù çåìga-vetre ca kakñe väme päëau masåëa-kavalaà tat-phaläny aìguléñu | tiñöhan madhye sva-parisuhådo häsayan narmabhiù svaiù svarge loke miñati bubhuje yajïa-bhug bäla-keliù ||60||

atha paugaëòam – ädyaà madhyaà tathä çeñaà paugaëòaà ca tridhä bhavet ||61|| tatra ädyaà paugaëòaà – adharädeù sulauhityaà jaöharasya ca tänavam | kambu-grévodgamädyaà ca paugaëòe prathame sati ||62||

yathä – tundaà vindati te mukunda çanakair açvatta-patra-çriyaà kaëöhaà kambuvad ambujäkña bhajate rakhä-trayém ujjvaläm | ärundhe kuruvinda-kandala-rucià bhü-candra danta-cchado lakñmér ädhuniké dhinoti suhådäm akñéëi sä käpy asau ||63|| puñpa-maëòana-vaicitré citräëi giri-dhätubhiù | péta-paööa-dukülädyam iha proktaà prasädhanam ||64|| sarväöavé-pracäreëa naiciké-caya-cäraëam | niyuddha-keli-nåtyädi-çikñärambho’tra ceñöitam ||65|| yathä – våndäraëye samastät surabhiëi surabhé-vånda-rakñä-vihäré guïjähäré çikhaëòa-prakaöita-mukuöaù péta-paööämbara-çréù | karëäbhyäà karëikäre dadhad alam urasä phulla-malléka-mälyaà

atha çeña-paugaëòam –

nåtyan dor-yuddha-raìge naöavad iha sakhén nandayaty eña kåñëaù ||66|| atha madhya-paugaëòam – näsä suçikharä tuìgä kapolau maëòaläkåté | pärçvädy-aìgaà suvalitaà paugaëòe sati madhyame ||67|| yathä – tila-kusuma-vihäsi-näsikä-çrér nava-maëi-darpaëa-darpa-näçi-gaëòaù | harir iha parimåñöa-pärçva-sémä sukhayati suñöhu sakhén sva-çobhayaiva ||68||

uñëéñaà paööa-sütrottha-päçenätra taòit-tviñä | yañöiù çyämä tri-hastoccä svarëägrety ädi-maëòanam | bhäëòére kréòanaà çailoddhäraëädyaà ca ceñöitam ||69|| yathä – yañöià hasta-traya-parimitäà präntayoù svarëa-baddhäà bibhral-léläà caöula-camaré-cäru-cüòojjvala-çréù | baddhoñëéñaù puraöa-rucinä paööi-päçena pärçve paçya kréòan sukhayati sakhe mitra-våndaà mukundaù ||70|| paugaëòa-madhya eväyaà harir dévyan viräjate | mädhyuryädbhuta-rüpatvät kaiçorägräàça-bhäg iva ||71||

veëé nitamba-lambägrä lélälaka-latä-dyuti | aàsayos tuìgatety ädi paugaëòe carame sati ||72|| yathä – agre lélälaka-latikayälaìkåtaà bibhrad-äsyaà caïcad-veëé-çikhara-çikhayä cumbita-çreëi-bimbaù | uttuìgäàsa-cchavir aghaharo raìgam aìga-çriyaiva

nyasyann eva priya-savayasäà gokulän nirjihéte ||73|| uñëéñe vakrimä lélä-sarasé-ruha-päëitä | käçméreëordhva-puëòrädyam iha maëòanam éritam ||74|| yathä – uñëéñe dara-vakrimä kara-tale vyäjåmbhi-lélämbujaà gaura-çrér alike kilordhva-tilakaù kastürikä-bindumän | veñaù keçava peçalaù subalam apy äghürëayaty adya te vikräntaà kim uta svabhäva-måduläà goñöhäbalänäà tatim ||75|| atra bhaìgé giräà narma-sakhaiù karëa-kathä-rasaù | eñu gokula-bälänäà çré-çläghety-ädi-ceñöitam ||76|| yathä – dhürtas tvaà yad avaiñi håd-gatam ataù karëe tava vyähare keyaà mohanatä-samåddhir adhunä godhuk-kumäré-gaëe | aträpi dyuti-ratna-rohaëa-bhuvo bäläù sakhe païca-ñäù païceñur jagatäà jaye nija-dhuräà yaträrpayan mädyati ||77|| atha kaiçoram –

paçyotsikta-balé-trayé-vara-late väsas taòin-maïjule

kaiçoraà pürvam evoktaà saìkñepeëocyate tataù ||78|| yathä –

pronmélad-vana-mälikä-parimala-stome tamäla-tviñi | ukñaty ambaka-cätakän smita-rasair dämodarämbhodhare çrédämä ramaëéya-roma-kalikäkérëäìga-çäkhé babhau ||79||

präyaù kiçora eväyaà sarva-bhakteñu bhäsate | tena yauvana-çobhäsya neha käcit prapaïcitä ||80|| atha rüpaà, yathä – alaìkäram alaìkåtvä taväìgaà paìkajekñaëa | sakhén kevalam evedaà dhämnä dhéman dhinoti naù ||81|| atha çåìgaà, yathä – vraja-nija-vaòabhé-vitardikäyäm uñasi viñäëa-vare ruvaty udagram | ahaha savayasäà tadéya-romëäm api nivahäù samam eva jägrati sma ||82|| veëur, yathä – suhådo na hi yäta kätarä harim anveñöum itaù sutäà raveù | kathayann amum atra vaiëava- dhvani-dütaù çikhare dhinoti naù ||83||

çaìkho, yathä – päïcälé-patayaù çrutvä päïcajanyasya nisvanam | païcäsya paçya muditäù païcäsya-pratimäà yayuù ||84|| vinodo, yathä – sphurad-aruëa-dukülaà jäguòair gaura-gätraà kåta-vara-kavarékaà ratna-täöaìka-karëam | madhuripum iha rädhä-veñam udvékñya säkñät priya-sakhi subalo’bhüd vismitaù sa-smitaç ca ||85|| athänubhäväù – niyuddha-kanduka-dyüta-vähya-vähädi-kelibhiù |

çrédämäyaà dräk pariñvaktu-kämaù |

laguòälaguòi-kréòä-saìgaraiç cäsya toñaëam ||86|| palyaìkäsana-doläsu saha-sväpopaveçanam | cäru-citra-paréhäso vihäraù saliläçaye ||87|| yugmatve läsya-gänädyäù sarva-sädhäraëäù kriyäù ||88|| tatra niyuddhena toñaëaà, yathä – aghahara jita-käçé yuddha-kaëòüla-bähus tvam aöasi sakhi-goñöhyäm ätma-véryaà stuvänaù | kathaya kim u mamoccaiç caëòa-dor-daëòa-ceñöä- viramita-raëa-raìgo niùsahäìgaù sthito’si ||89|| yuktäyuktädi-kathanaà hita-kåtye pravartanam | präyaù puraùsaratvädyäù suhådäm éritäù kriyäù ||90|| tämbulädy-arpaëaà vaktre tilaka-sthäsaka-kriyä | paträìkura-vilekhädi sakhénäà karma kértitam ||91|| nirjité-karaëaà yuddhe vastre dhåtväsya karñaëam | puñpädyäcchedanaà hastät kåñëena sva-prasädhanam | hastähasti-prasaìgädyäù proktäù priya-sakha-kriyäù ||92|| dütyaà vraja-kiçoréñu täsäà praëaya-gämitä | täbhiù keli-kalau säkñät sakhyuù pakña-parigrahaù ||93|| asäkñät sva-sva-yütheçä-pakña-sthäpana-cäturé | karëäkarëi-kathädyäç ca priya-narma-sakha-kriyäù ||94|| vanya-ratnälaìkärair mädhavasya prasädhanam | puras tauryatrikaà tasya gaväà sambhälana-kriyäù ||95|| aìga-saàvähanaà mälya-gumphanaà béjanädayaù | etäù sädhäraëä däsair vayasyänäà kriyä matäù | pürvokteñv aparäç cätra jïeyä dhérair yathocitam ||96|| atha sättvikäù, tatra stambho, yathä – niñkrämantaà nägam unmathya kåñëaà

labdha-stambhau sambhramärambha-çälé bähu-stambhau paçya notkñeptum éñöe ||97|| svedo, yathä – kréòotsavänanda-rasaà mukunde

sväty-ambude varñati ramya-ghoñe | çrédäma-mürtir vara-çuktir eñä svedämbu-muktä-paöaléà prasüte ||98|| romäïco, yathä däna-keli-kaumudyäm (37) -- api guru-puras tväm utsaìge nidhäya visaìkaöe vipula-pulakolläsaà svarä pariñvajate hariù | praëayati tava skandhe cäsau bhujaà bhujagopamaà kva subala purä siddha-kñetre cakatha kiyat-tapaù ||99|| svara-bhedädi catuñkaà, yathä – praviñöavati mädhave bhujaga-räja-bhäjaà hradaà tadéya-suhådas tadä påthula-vepathu-vyäkuläù | vivarëa-vapuñaù kñaëäd vikaöa-gharghara-dhmäyino nipatya nikaöa-sthalé-bhuvi suñuptim ärebhire ||100|| açru, yathä – dävaà samékñya vicarantam iñéka-tulais tasya kñayärtham iva bäñpa-jharaà kiranté | sväm apy upekñya tanum ambuja-mäla-bhäriëy äbhéra-véthir abhito harim ävariñöa ||101|| atha vyabhicäriëaù – augryaà träsaà tathälasyaà varjayitväkhiläù pare | rase preyasi bhäva-jïaiù kathitä vyabhicäriëaù ||102|| taträyoge madaà harñaà garvaà nidräà dhåtià vinä | yoge måtià klamaà vyädhià vinäpasmåti-dénate ||103|| tatra harño, yathä – niñkramayya kila käliyoragaà vallaveçvara-sute saméyuñi | sammadena suhådaù skhalat-padäs tad-giraç ca vivaçäìgatäà dadhuù ||104|| atha sthäyé – vimukta-sambhramä yä syäd viçrambhätmä ratir dvayoù | präyaù samänayor atra sä sakhya-sthäyi-çabda-bhäk ||105|| viçrambho gäòha-viçväsa-viçeñaù yantraëojjhitaù | eñä sakhya-ratir våddhià gacchanté praëayaù kramät | premä snehas tathä räga iti païca-bhidoditä ||106|| tatra sakhya-ratiù, yathä – mukundo gändiné-putra tvayä sandiçyatäm iti | garuòäìka guòäkeças tväà kadä parirapsyate ||107|| praëayaù – präptäyäà sambhramädénäà yogyatäyäm api sphuöam | tad-gandhenäpy asaàspåñöä ratiù praëaya ucyate ||108||

yathä – surais tripura-jin mukhair api vidhéyamäna-stuter api prathayataù paräm adhika-pärameñöhya-çriyam | dadhat-pulakinaà harer adhi-çirodhi savyaà bhujaà samaskuruta päàçumän çirasi candrakän arjunaù ||109||

prema, yathä – bhavaty udayatéçvare suhådi hanta räjya-cyutir mukunda vasatir vane para-gåhe ca däsya-kriyä | iyaà sphuöam amaìgalä bhavatu päëòavänäà gatiù parantu vavådhe tvayi dvi-guëam eva sakhyämåtam ||110|| sneho, yathä çré-daçame (10.15.18) -- anye tad-anurüpäëi manojïäni mahätmanaù | gäyanti sma mahäräja sneha-klinna-dhiyaù çanaiù ||111|| yathä vä -- ärdräìga-skhalad-accha-dhätuñu suhåd-gotreñu lélä-rasaà varñaty ucchvasiteñu kåñëa-mudire vyaktaà babhüvädbhutam | yä präg ästa sarasvaté drutam asau lénopakaëöha-sthale yä näséd udagäd dåçoù pathi sadä nérorudhävätra sä ||112|| rägo, yathä – astreëa duñpariharä haraye vyakäri yä patri-paìktir akåpeëa kåpé-sutena | utplutya gäëòiva-bhåtä hådi gåhyamäëä jätäsya sä kusuma-våñöir ivotsaväya ||113||

yathä vä – kusumäny avacinvataù samantäd vana-mälä-racanocitäny araëye | våñabhasya våñärkajä marécir divasärdhe’pi babhüva kaumudéva ||114|| atha ayoge utkaëöhitaà, yathä – dhanur-vedam adhéyäno madhyamas tvayi päëòavaù | bäñpa-saìkérëayä kåñëaù giräçleñaà vyajijïapat ||115|| atha viyoge, yathä – aghasya jaöharänalät phaëi-hradasya ca kñveòato davasya kavaläd api tvam avitätra yeñäm abhüù | itas tritayato’py atiprakaöa-ghora-dhäöé-dharät kathaà na viraha-jvaräd avasitän sakhén adya naù ||116|| aträpi pürvavat proktäs täpädyäs tä daçä daça ||117|| tatra täpaù –

prapannäù bhäëòére’py adhika-çiçire caëòim abharaà tuñäre’pi prauòhià dinakara-sutä-srotasi gataù | apürvaù kaàsäre subala-mukha-miträvalim asau baléyän uttäpas tava viraha-janmä jvalayati ||118|| kåçatä – tvayi präpte kaàsa-kñitipati-vimokñäya nagaréà gabhéräd äbhérävali-tanuñu khedäd anudinam | catürëäà bhütänäm ajani tanimä dänava-ripo samérasya ghränädhvani påthulatä kevalam abhüt ||119|| jägaryä, yathä –

vinä bhavad-anusmåtià viraha-vibhrameëädhunä

dévyatéha madhure mathuräyäà

neträmbuja-dvandvam avekñya pürëaà bäñpämbu-püreëa varüthapasya | tatränuvåttià kila yädavendra nirvidya nidrä-madhupé mumoca ||120|| älambana-çünyatä – gate våndäraëyät priya-suhådi goñöheçvara-sute laghu-bhåtaà sadyaù patad-atitaräm utpatad api | na hi bhrämaà bhrämaà bhajati caöulaà tulam iva me nirälambaà cetaù kvacid api vilambaà lavam api ||121|| adhåtiù – racayati nija-våttau päçupälye nivåttià kalayati ca kalänäà vismåtau yatna-koöim | kim aparam iha väcyaà jévite’py adya dhatte yaduvara virahät te närthitäà bandhu-vargaù ||122|| jaòatä – anäçrita-paricchadäù kåça-viçérëa-rukñäìgakäù sadä viphala-våttayo virahitäù kila cchäyayä | viräva-parivarjitäs tava mukunda goñöhäntare sphurati suhådäà gaëäù çikhara-jäta-våkñä iva ||123|| vyädhiù – viraha-jvara-saàjvareëa te jvalitä viçlatha-gätra-bandhanä | yaduvéra taöe viceñöate ciram äbhéra-kumära-maëòalé ||124|| unmädaù –

jagad-vyavahåti-kramaà nikhilam eva vismäritäù | luëöhanti bhuvi çerate bata hasanti dhävanty amé rudanti mathurä-pate kim api vallavänäà gaëäù ||125|| mürcchitam –

präpya räjyam adhunä madhu-näthe |

viçvam eva muditaà ruditändhe gokule tu muhur äkulatäbhüt ||126|| måtiù – kaàsärer viraha-jvarormi-janita-jvälävalé-jarjarä gopäù çaila-taöe tathä çithilita-çväsäìkuräù çerate | väraà väram akharva-locana-jalair äplävya tän niçcalän çocanty adya yathä ciraà paricaya-snigdhäù kuraìgä api ||127|| prokteyaà virahävasthä spañöa-lélänusärataù | kåñëena viprayogaù syän na jätu vraja-väsinäm ||128|| tathä ca skände mathurä-khaëòe – vatsair vatsatarébhiç ca sadä kréòati mädhavaù | våndävanäntara-gataù sa-rämo bälakair våtaù ||129|| atha yoge siddhir, yathä – päëòavaù puëòarékäkñaà prekñya cakri-niketane | citräkäraà bhajann eva miträkäram adarçayat ||130|| tuñöir, yatha çré-daçame (10.71.27) – taà mätuleyaà parirabhya nirvåto bhémaù smayan prema-javäkulendriyaù | yamau kiréöé ca suhåttamaà mudä prabåddha-bäñpaù parirebhire’cyutam ||131|| yathä vä – kurujäìgale harim avekñya puraù priya-saìgamaà vraja-suhån-nikaräù | bhuja-maëòalena maëi-kuëòalinaù pulakäïcitena pariñañvajire ||132|| sthitir, yathä çré-daçame (10.12.12) yat-päda-päàsur bahu-janma-kåcchrato dhåtätmabhir yogibhir apy alabhyaù | sa eva yad-dåg-viñayaù svayaà sthitaù kià varëyate diñöam ato vrajaukasäm ||133|| dvayor apy eka-jätéya-bhäva-mädhurya-bhäg asau | preyän käm api puñëäti rasaç citta-camatkåtim ||134|| préte ca vatsale cäpi kåñëa-tad-bhaktayoù punaù | dvayor anyonya-bhävasya bhinna-jätéyatä bhavet ||135|| preyän eva bhavet preyän ataù sarva-raseñv ayam | sakhya-sampåkta-hådayaiù sadbhir evänubudhyate ||136||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau paçcima-vibhäge mukhya-bhakti-rasa-païcaka-nirüpaëe

preyo-bhakti-rasa-laharé tåtéyä |

3.4

vatsala-bhakti-rasäkhyä caturtha-laharé vibhävädyais tu vätsalyaà sthäyé puñöim upägataù | eña vatsala-nämätra prokto bhakti-raso budhaiù ||1|| tatra älambanäù – kåñëaà tasya gurüàç cätra prähur älambanän budhäù ||2|| tatra kåñëo, yathä – nava-kuvalaya-däma-çyämalaà komaläìgaà vicalad-alaka-bhåìga-kränta-neträmbujäntam | vraja-bhuvi viharantaà putram älokayanté vraja-pati-dayitäsét prasnavotpéòa-digdhä ||3|| çyämäìgo ruciraù sarva-sal-lakñaëa-yuto måduù | priya-väk saralo hrémän vinayé mänya-mäna-kåt | dätety-ädi-guëo kåñëo vibhäva iti kathyate ||4|| evaà guëasya cäsyänugrähyatväd eva kértitä | prabhävänäspadatayä vedyasyätra vibhävatä ||5|| tathä çré-daçame (10.8.45) -- trayyä copaniñadbhiç ca säìkhya-yogaiç ca sätvataiù | upagéyamäna-mähätmyaà harià sämanyatätmajam ||6|| yathä vä – viñëur nityam upäsyate sakhi mayä tenätra nétäù kñayaà çaìke pütanikädayaù kñiti-ruhau tau vätyayonmülitau | pratyakñaà girir eña goñöa-patinä rämeëa särdhaà dhåtas tat-tat-karma duranvayaà mama çiçoù kenäsya sambhävyate ||7|| atha guravaù – adhikaà-manya-bhävena çikñä-käritayäpi ca | lälakatvädinäpy atra vibhävä guravo matäù ||8|| yathä – bhüry-anugraha-citena cetasä lälanotkam abhitaù kåpäkulam | gauraveëa guruëä jagad-guror gauravaà gaëam agaëyam äçraye ||9|| te tu tasyätra kathitä vraja-räjïé vrajeçvaraù | rohiëé täç ca vallavyo yäù padmaja-håtätmajäù ||10|| devaké tat-sapatnyaç ca kunté cänakadundubhiù | sändépani-mukhäç cänye yathä-pürvam amé varäù | vrajeçvaré-vrajädhéçau çreñöhau gurujaneñv imau ||11||

tatra vrajeçvaryä rüpaà, yathä çré-daçame (10.9.3) – kñaumaà väsaù påthu-kaöi-taöe bibhraté sütra-naddhaà | putra-sneha-snuta-kuca-yugaà jäta-kampaà ca subhrüù ||12|| yathä vä – òoré-juöita-vakra-keça-paöalä sindüra-bindüllasat- sémänta-dyutir aìga-bhüñaëa-vidhià näti-prabhütaà çritä | govindäsya-nisåñöa-säçru-nayana-dvandvä navendévara- çyäma-çyäma-rucir vicitra-sicayä goñöheçvaré pätu vaù ||13|| vätsalyam, yathä – tanau mantra-nyäsaà praëayati harer gadgadamayé sa-bäñpäkñé rakñä-tilakam alike kalpayati ca | snuvänä pratyüñe diçati ca bhuje kärmaëam asau yaçodä mürteva sphurati suta-vätsalya-paöalé ||14|| vrajädhéçasya rüpaà, yathä – tila-taëòulitaiù kacaiù sphurantaà nava-bhäëòéra-paläça-cäru-celam | ati-tundilam indu-känti-bhäjaà vraja-räjaà vara-kürcam arcayämi ||15|| vätsalyam, yathä –

tatra kaumäram –

avalambya karäìgulià nijäà skhalad-aìghri prasarantam aìgane | urasi sravad-açru-nirjharo mumude prekñya sutaà vrajädhipaù ||16|| atha uddépanäù – kaumärädi-vayo-rüpa-veçäù çaiçava-cäpalam | jalpita-smita-lélädyäù budhair uddépanäù småtäù ||17||

ädyaà madhyaà tathä çeñaà kaumäraà tri-vidhaà matam ||18|| tatra ädyam – sthüla-madhyorutäpäìga-çvetimä svalpa-dantatä | pravyakta-märdavatvaà ca kaumäre prathame sati ||19|| yathä – tri-catura-daçana-sphuran-mukhenduà påthutara-madhya-kaöi-rakoru-sémä | nava-kuvalaya-komalaù kumäro mudam adhikäà vraja-näthayor vyatänét ||20|| asmin muhuù pada-kñepa-kñaëike rudita-smite | sväìguñöha-pänam uttäna-çayanädyaà ca ceñöitam ||21||

mukha-puöa-kåta-pädämbhoruhäìguñöha-mürdha- pracala-caraëa-yugmaà putram uttäna-suptam | kñaëam iha virudantaà smera-vaktraà kñaëaà sä tilam api viratäsén nekñituà goñöha-räjïé ||22|| atra vyäghra-nakhaà kaëöhe rakñä-tilaka-maìgalam | paööa-òoré kaöau haste sütram ity ädi maëòanam ||23|| yathä – tarakñu-nakha-maëòalaà nava-tamäla-patra-dyutià çiçuà rucira-rocanä-kåta-tamäla-patra-çriyam | dhåta-pratisaraà kaöi-sphurita-paööa-sütra-srajaà vrajeça-gåhiëé sutaà na kila vékñya tåptià yayau ||24|| atha madhyamam – dåk-taöé-bhäga-lakatä-nagnatä cchidri-karëatä | kalokti-riìganädyaà ca kaumäre sati madhyame ||25|| yathä – vicalad-alaka-ruddha-bhrü-kuöé caïcaläkñaà kala-vacanam udaïcan nütana-çrotra-randhram | alaghu-racita-riìgaà gokule dig-dukülaà tanayam amåta-sindhau prekñya mätä nyamäìkñét ||26|| ghräëasya çikhare muktä nava-nétaà karämbuje | kiìkiëy-ädi ca kaöyädau prasädhanam ihoditam ||27|| yathä – kvaëita-kanaka-kiìkiëé-kaläpaà smita-mukham ujjvala-näsikägram uktam | kara-dhåta-navanéta-piëòam agre tanayam avekñya nananda nanda-patné ||28|| atha çeñam – atra kiïcit kåçaà madhyam éñat-prathima-bhäg uraù | çiraç ca käka-pakñäòhyaà kaumäre carame sati ||29|| yathä – sa manäg apacéyamäna-madhyaù prathimopakrama-çikñaëärthi-vakñäù | dadhad-äkula-käka-pakña-lakñméà jananéà stambhayati sma divya-òimbhaù ||30|| dhaöé phaëa-paòé cätra kiïcid-vanya-vibhüñaëam | laghu-vetraka-ratnädi maëòanaà parikértitam ||31|| vatsa-rakñä vrajäbhyarëe vayasyaiù saha khelanam | päva-çåìga-dalädénäà vädanädy atra ceñöitam ||32||

yathä –

atha paugaëòam –

laghu laghu pariguïjan-maïju-maïjéra-yugmaà

mätuù pramoda-bharam eva haris tanoti ||39||

çikhaëòa-kåta-çekharaù phaëa-paöéà dadhat kare ca laguòéà laghuà savayasäà kulair ävåtaù | avann iha çakåt-karén parisare vrajasya priye sutas tava kåtärthayaty ahaha paçya neträëi naù ||33||

paugaëòädi puraivoktaà tena saìkñipya likhyate ||34|| yathä -- pathi pathi surabhéëän aàçukottaàsi-mürdhä dhavalim ayug-apäìgo maëòitaù kaïcukena |

vraja-bhuvi mama vatsaù kacca-deçäd upaiti ||35|| atha kaiçoram – aruëima-yug-apäìgas tuìga-vakñaù-kapäöé- viluöhad-amala-häro ramya-romävali-çréù | puruña-maëir ayaà me devaki çyämaläìgas tvad-udara-khani-janmä netram uccair dhinoti ||36|| navyena yauvanenäpi dévyan goñöhendra-nandanaù | bhäti kevala-vätsalya-bhäjäà paugaëòa-bhäg iva ||37|| sukumäreëa paugaëòa-vayasä saìgato’py asau | kiçoräbhaù sadä däsa-viçeñäëäà prabhäsate ||38|| atha çaiçava-cäpalam – pärér bhinatti vikiraty ajire dadhéni santänikäà harati kåntati mantha-daëòam | vahnau kñipaty avirataà nava-nétam itthaà

yathä vä – prekñya prekñya diçaù sa-çaìkam asakån mandaà padaà nikñipan näyäty eña latäntare sphuöam ito gavyaà hariñyan hariù | tiñöha svairam ajänatéva mukhare caurya-bhramad-bhrü-lataà trasyal-locanam asya çuñyad-adharaà ramyaà didåkñe mukham ||40|| atha anubhäväù – anubhäväù çiro-ghräëaà kareëäìgäbhimärjanam | äçérvädo nideçaç ca lälanaà pratipälanam | hitopadeça-dänädyä vatsale parikértitäù ||41|| atra çiro-ghräëam, yathä çré-daçame (10.13.33) -- tad-ékñaëotprema-rasäplutäçayä jätänurägä gata-manyavo’rbhakän | uduhya dorbhiù parirabhya mürdhani

ghräëair aväpuù paramäà mudaà te ||42|| yathä vä – dugdhena digdhä kuca-vicyutena samagram äghräya çiraù sapiccham | kareëa goñöheçitur aìganeyam aìgäni putrasya muhur mamärja ||43|| cumbäçleñau tathähvänaà näma-grahaëa-pürvakam | upälambhädayaç cätra mitraiù sädhäraëäù kriyäù ||44|| atha sättvikäù – navätra sättvikäù stanya-srävaù stambhädayaç ca te ||45|| tatra stanya-srävo, yathä çré-daçame (10.13.22) -- tan-mätaro veëu-rava-tvarotthitä utthäpya dorbhiù parirabhya nirbharam | sneha-snuta-stanya-payaù-sudhäsavaà matvä paraà brahma sutän apäyayan ||46||

yathä vä lalita-mädhave (1.46) – niculita-giri-dhätu-sphéta-paträvalékän akhila-surabhi-reëün kñälayadbhir yaçodä | kuca-kalasa-vimuktaiù sneha-mädhvéka-madhyais tava navam abhiñekaà dugdha-püraiù karoti ||47|| stambhädayo, yathä – katham api parirabdhuà na kñamä stabdha-gätré kalayitum api nälaà bäñpa-pura-plutäkñé | na ca sutam upadeñöuà ruddha-kaëöhé samarthä dadhatam acalam äséd vyäkulä gokuleçä ||48|| atha vyabhicäriëaù -- taträpasmära-sahitäù prétoktäù vyabhicäriëaù ||49|| tatra harño, yathä çré-daçame (10.17.19) – yaçodäpi mahäbhägä nañöa-labdha-prajä saté | pariñvajäìkam äropya mumocäçru-kaläà muhuù ||50||

yathä vä vidagdha-mädhave (1.20) – jita-candra-paräga-candrikä naladendévara-candana-çriyam | parito mayi çaitya-mädhuréà vahati sparça-mahotsavas tava ||51|| atha sthäyé – sambhramädi-cyutä yä syäd anukampe’nukampituù | ratiù saivätra vätsalyaà sthäyé bhävo nigadyate ||52||

yaçodädes tu vätsalya-ratiù prauòhä nisargataù | premavat snehavad bhäti kadäcit kila rägavat ||53|| tatra vätsalya-ratir, yathä çré-daçame (10.6.43) nandaù sva-putram ädäya pretyägatam udära-dhéù | mürdhny upäghräya paramäà mudaà lebhe kurüdvaha ||54|| yathä vä -- vinyasta-çruti-pälir adya muralé-nisväna-çuçrüñä bhüyaù prasrava-varñiëé dviguëitotkaëöhä pradoñodaye | gehäd aìganam aìganät punar asau gehaà viçanty äkulä govindasya muhur vrajendra-gåhiëé panthänam älokate ||55|| premavad, yathä – prekñya tatra muni-räja-maëòalaiù stüyamänam asi mukta-sambhramä | kåñëam aìkam abhi gokuleçvaré prasnutä kuru-bhuvi nyavéviçat ||56|| yathä vä -- devakyä vivåta-prasü-caritayäpy unmåjyamänänane bhüyobhir vasudeva-nandanatayäpy udghüñyamäëe janaiù | govinde mihira-grahotsukatayä kñetraà kuror ägate premä vallava-näthayor atitaräm ulläsam eväyayau ||57|| snehavat, yathä – péyüña-dyutibhiù stanädri-patitaiù kñérotkarair jähnavé kälindé ca vilocanäbja-janitair jätäïjana-çyämalaiù | ärän-madhyama-vedim äpatitayoù klinnä tayoù saìgame

rägavat, yathä –

vatsasya hanta çarad-indu-vinindi-vaktraà

bhrätas tanayaà bhrätur

våttäsi vraja-räjïi tat-suta-mukha-prekñäà sphuöaà väïchasi ||58||

tuñävati tuñänalo’py upari tasya baddha-sthitir bhavantam avalokate yadi mukunda goñöheçvaré | sudhämbudhir api sphuöaà vikaöa-käla-küöaty alaà sthitä yadi na tatra te vadana-padmam udvékñyate ||59|| atha ayoge utkaëöhitam, yathä –

sampädayiñyati kadä nayanotsavaà naù | ity acyute viharati vraja-bäöikäyäm ürvé tvarä jayati devaka-nandinénäm ||60|| yathä vä --

mama sandiça gändiné-putra | bhrätåvyeñu vasanté didåkñate tväà hare kunté ||61||

viyogo, yathä çré-daçame (10.46.28) – yaçodä varëyamänäni putrasya caritäëi ca | çåëvaty açrüëy asräkñét sneha-snuta-payodharä ||62|| yathä vä – yäte räja-puraà harau mukha-taöé vyäkérëa-dhümrälakä paçya srasta-tanuù kaöhora-luöhanair dehe vraëaà kurvaté | kñéëä goñöha-mahé-mahendra-mahiñé hä putra putrety asau kroçanté karayor yugena kurute kañöäd uras-täòanam ||63|| bahünäm api sad-bhäve viyoge’tra tu kecana | cintä viñäda-nirveda-jäòya-dainyäni cäpalam | unmäda-mohäv ity ädyä atyudrekaà vrajanty amé ||64|| atra cintä – manda-spandam abhüt klamair alaghubhiù sandänitaà mänasaà dvandvaà locanayoç ciräd avicala-vyäbhugna-täraà sthitam | niçväsaiù sravad eva päkam ayate stanyaà ca taptair idaà nünaà vallava-räjïi putra-virahodghürëäbhir äkramyase ||65|| viñädaù – vadana-kamalaà putrasyähaà nimélati çaiçave nava-taruëimärambhonmåñöaà na ramyam alokayam | abhinava-vadhü-yuktaà cämuà na harmyam aveçayaà çirasi kuliçaà hanta kñiptaà çvaphalka-sutena me ||66||

nirvedaù – dhig astu hata-jévitaà niravadhi-çriyo’py adya me yayä na hi hareù çiraù snuta-kucägram äghräyate | sadä nava-sudhä-duhäm api gaväà parärdhaà ca dhik sa luïcati na caïcalaù surabhi-gandhi yäsäà dadhi ||67|| jäòyam – yaù puëòarékekñaëa tiñöhatas te goñöhe karämbhoruha-maëòano’bhüt | taà prekñya daëòa-stimitendriyäd yad daëòäkåtis te janané babhüva ||68||

dainyam – yäcate bata vidhätar udasrä tväà radais tåëam udasya yaçodä | gocare sakåd api kñaëam adya matsaraà tyaja mamänaya vatsam ||69|| cäpalam – kim iva kurute harmye tiñöhann ayaà nirapatrapo vrajapatir iti brüte mugdho’yam atra mudä janaù | ahaha tanayaà präëebhyo’pi priyaà parihåtya taà kaöhina-hådayo goñöhe svairé praviçya sukhéyati ||70||

unmädaù – kva me putro népäù kathayata kuraìgäù kim iha vaù sa babhrämäbhyarëe bhaëata tam udantaà madhukaräù | iti bhrämaà bhrämaà bhrama-bhara-vidünä yadupate bhavantaà påcchanté diçi diçi yaçodä vicarati ||71|| mohaù – kuöumbini manas taöe vidhuratäà vidhatse kathaà prasäraya dåçaà manäk tava sutaù puro vartate | idaà gåhiëi gåhaà na kuru çünyam ity äkulaà sa çocati tava prasüà yadu-kulendra nandaù pitä ||72|| atha yoge siddhiù – vilokya raìga-sthala-labdha-saìgamaà vilocanäbhéñöa-vilokanaà harim | stanyair asiïcan nava-kaïcukäïcalaà devyaù kñaëäd änakadundubhi-priyäù ||73|| tuñöir, yathä prathame (1.11.30) – täù putram aìkam äropya sneha-snuta-payodharäù | harña-vihvalitätmänaù siñicur netrajair jalaiù ||74|| yathä vä lalita-mädhave (10.14) -- nayanayoù stanayor api yugmataù paripatadbhir asau payasäà jharaiù | ahaha vallava-räja-gåheçvaré sva-tanayaà praëayäd abhiñiïcati ||75|| sthitir, yathä vidagdha-mädhave (1.19) -- ahaha kamala-gandher atra saundarya-vånde vinihita-nayaneyaà tvan-mukhendor mukunda | kuca-kalasa-mukhäbhyäm ambara-knopam ambä tava muhur atiharñäd varñati kñéra-dhäräm ||76|| svékurvate rasam imaà näöya-jïä api kecana ||77||

apratétau hari-rateù prétasya syäd apuñöatä |

tathähuù [SähD 3.201] – sphuöaà camatkäritayä vatsalaà ca rasaà viduù | sthäyé vatsalatäsyeha puträdy-älambanaà matam ||78|| kià ca –

preyasas tu tirobhävo vatsalaysäsya na kñatiù ||79|| eñä rasa-trayé proktä prétädiù paramädbhutä | tatra keñucid apy asyäù saìkulatvam udéryate ||80|| saìkarñaëasya sakhyas tu préti-vätsalya-saìgatam | yudhiñöhirasya vätsalyaà prétyä sakhyena cänvitam ||81||

ähuka-prabhåténäà tu prétir vätsalya-miçritä | jarad-äbhérikädénäà vätsalyaà sakhya-miçritam ||82|| mädreya-näradädénäà sakhyaà prétyä karambitam | rudra-tärkñyoddhavädénäà prétiù sakhyena miçritä ||83|| aniruddhäpi-naptèëäm evaà kecid babhäñire | evaà keñucid anyeñu vijïeyaà bhäva-miçraëam ||84||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau paçcima-vibhäge mukhya-bhakti-rasa-païcaka-nirüpaëe

vatsala-bhakti-rasa-laharé caturthé |

3.5

madhura-bhakti-rasäkhyä païcama-laharé ätmocitair vibhävädyaiù puñöià nétä satäà hådi | madhuräkhyo bhaved bhakti-raso’sau madhurä ratiù ||1|| nivåttänupayogitväd durühatväd ayaà rasaù | rahasyatväc ca saàkñipya vitatäëgo vilikhyate ||2|| tatra älambanäù -- asmin älambanaù kåñëaù priyäs tasya tu subhruvaù ||3|| tatra kåñëaù -- tatra kåñëaù asamänordhva-saundarya-lélä-vaidigdhé-sampadäm | äçrayatvena madhure harir älambano mataù ||4|| yathä çré-géta-govinde (1.11) – viçveñäm anuraïjanena janayann änandam indévara- çreëé-çyämala-komalair upanayann aìgair anaìgotsavam | svacchandaà vraja-sundarébhir abhitaù praty-aìgam äliìgitaù çåìgäraù sakhi mürtimän iva madhau mugdho hariù kréòati ||5|| atha tasya preyasyaù – nava-nava-vara-mädhuré-dhuréëäù praëaya-taraìga-karambitäs taraìgäù | nija-ramaëatayä harià bhajantiù praëamata täù paramädbhutäù kiçoréù ||6|| preyaséñu harer äsu pravarä värñabhänavé ||7|| asyä rüpaà – mada-cakita-cakoré-cärutä-cora-dåñöir vadana-damita-räkärohiëé-känta-kértiù | avikala-kala-dhautoddhüti-dhaureyaka-çrér madhurima-madhu-pätré räjate paçya rädhä ||8||

asyä ratiù -- narmoktau mama nirmitoru-paramänandotsaväyäm api çrotrasyänta-taöém api sphuöam anädhäya sthitodyan-mukhé | rädhä läghavam apy anädara-giräà bhaìgébhir ätanvaté maitré-gauravato’py asau çata-guëäà mat-prétim evädadhe ||9|| tatra kåñëa-ratir, yathä çré-géta-govinde (3.1) – kaàsärir api saàsära-väsanäbaddha-çåìkhaläm | rädhäm ädhäya hådaye tatyäja vraja-sundaréù ||10|| atha uddépanäù | uddépanä iha proktä muralé-nisvanädayaù ||11||

mä siïca sändra-makaranda-rasena väyo |

yathä padyävalyäm (172)17 guru-jana-gaïjanam ayaço gåha-pati-caritaà ca däruëaà kim api | vismärayati samastaà çiva çiva muralé muräräteù ||12|| atha anubhäväù – anubhäväs tu kathitä dåg-natekñä-smitädayaù ||13|| yathä lalita-mädhave (1.14) – kåñëäpaìga-taraìgita-dyumaëijä-sambheda-veëé-kåte rädhäyäù smita-candrikä-suradhuné-pure nipéyämåtam | antas toña-tuñära-samplava-lava-vyäléòhatäpodgamäù kräntvä sapta jaganti samprati vayaà sarvordhvam adhyäsmahe ||14||

atha sättvikäù, yathä padyävalyäm (181) -- kämaà vapuù pulakitaà nayane dhåtäsre väcaù sa-gadgada-padäù sakhi kampi vakñaù | jïätaà mukunda-muralé-rava-mädhuré te cetaù sudhäàçu-vadane taralékaroti ||15|| atha vyabhicäriëaù – älasyaugrye vinä sarve vijïeyä vyabhicäriëaù ||16|| tatra nirvedo, yathä padyävalyäm (221) -- mä muïca païcaçara païca-çaréà çarére

aìgäni tat-praëaya-bhaìga-vigarhitäni nälambituà katham api kñamate’dya jévaù ||17|| harño, yathä däna-keli-kaumudyäm (34) -- kuvalaya-yuvaténäà lehayann akñi-bhåìgaiù

17 credited to Sarva-vidyä-vinoda.

kuvalaya-dala-lakñmé-laìgimäù sväìga-bhäsaù | mada-kala-kalabhendrollaìghi-lélä-taraìgaù kavalayati dhåtià me kñmädharäraëya-dhürtaù ||18|| atha sthäyé -- sthäyé bhävo bhavaty atra pürvoktä madhurä ratiù ||19|| yathä padyävalyäm (158) -- bhrüvalli-täëòava-kalä-madhuränana-çréù kaìkelli-koraka-karambita-karëa-püraù | ko’yaà navéna-nikañopala-tulya-veño vaàçéraveëa sakhi mäm avaçékaroti ||20|| rädhä-mädhavayor eva kväpi bhävaiù kadäpy asau | sajätéya-vijätéyair naiva vicchidyate ratiù ||21|| yathä – ito düre räjïé sphurati parito mitra-paöalé dåçor agre candrävalir upari çailasya danujaù | asavye rädhäyäù kusumita-latä saàvåta-tanau dåg- anta-çrér lolä taòid iva mukundasya valate ||22|| ghorä khaëòita-çaìkhacüòam ajiraà rundhe çivä tämasé brahmiñöha-çvasanaù çama-stuti-kathä präleyam äsiïcati | agre rämaù sudhä-rucir vijayate kåñëa-pramodocitaà rädhäyäs tad api praphullam abhajan mlänià na bhävämbujam ||23|| sa vipralambha-sambhoga-bhedena dvi-vidho mataù ||24|| tatra vipralambhaù – sa pürva-rägo mänaç ca praväsädi-mayas tathä | vipralambho bahu-vidho vidvadbhir iha kathyate ||25|| tatra pürva-rägaù – präg-asaìgatayor bhävaù pürva-rägo bhaved dvayoù ||26|| yathä padyävalyäm (181) – akasmäd ekasmin pathi sakhi mayä yämuna-taöaà vrajantyä dåñöo yo nava-jaladhara-çyämala-tanuù | sa dåg-bhaìgyä kià väkuruta na hi jäne tata idaà mano me vyälolaà kvacana gåha-kåtyo na lagate ||27|| yathä çré-daçame (10.53.2) – yathä vinidrä yac cittä rukmiëé kamalekñaëä | tathäham api tac-citto nidräà ca na labhe niçi | vedähaà rukmiëyä dveñän mamodväho niväritaù ||28|| atha mänaù |

mänaù prasiddha evätra ||29|| yathä çré-géta-govinde (2.1) – viharati vane rädhä sädhäraëa-praëaye harau

niravähayac chikhi-çikhaëòa-çekharaù ||35||

vigalita-nijotkarñäd éåsyä-vaçena gatänyataù | kvacid api latä-kuïje guïjan-madhu-vrata-maëòalé- mukhara-nikhare lénä dénäpy uväca rahaù sakhém ||30|| atha praväsaù praväsaù saìga-vicyutiù ||31|| yathä padyävalyäm (350) – hastodare vinihitaika-kapola-päler açränta-locana-jala-snapitänanäyäù | prasthäna-maìgala-dinävadhi mädhavasya nidrä-lavo’pi kuta eva saroruhäkñyäù ||32|| yathä prahläda-saàhitäyäm uddhava-väkyam – bhagavän api govindaù kandarpa-çara-péòitaù | na bhuìkte na svapiti ca cintayan vo hy aharniçam ||33|| atha sambhogaù – dvayor militayor bhogaù sambhoga iti kértyate ||34|| yathä padyävalyäm (199) -- paramänuräga-parayätha rädhayä parirambha-kauçala-vikäçi-bhävayä | sa tayä saha smara-sabhäjanotsavaà

çrémad-bhägavatädy-arha-çästra-darçitayä dåçä | iyam äviñkåtä mukhya-païca-bhakti-rasä mayä ||36|| gopäla-rüpa-çobhäà dadhad api raghunätha-bhäva-vistäré | tuñyatu sanätanätmä paçcima-bhäge rasämbu-nidheù ||37||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau paçcima-vibhäge madhuräkhya-bhakti-rasa-laharé caturthé |

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau

mukhya-bhakti-rasa-nirüpakaù paçcima-vibhägaù samäptaù |

uttara-vibhägaù 4.1

häsya-bhakti-rasäkhyä prathama-laharé bhakti-bhareëa prétià kalayann urarékåta-vrajäsaìgaù | tanutäà sanätanätmä bhagavän mayi sarvadä tuñöim ||1|| rasämåtäbdher bhäge’tra turéye tüttäräbhidhe | rasaù sapta-vidho gauëo maitré-vaira-sthitir mithaù ||2|| rasäbhäsäç ca tenätra laharyo nava kértitäù | präg aträniyatädhäräù kadäcit kväpy uditvaräù ||3|| gauëä bhakti-rasäù sapta lekhyä häsyädayaù kramät ||4|| bhaktänäà païcadhoktänäm eñäà madhyata eva hi | kväpy ekaù kväpy anekaç ca gauëeñv älambano mataù ||5|| tatra häsya-bhakti-rasaù -- vakñyamäëair vibhävädyaiù puñöià häsa-ratir gatä | häsya-bhakti-raso näma budhair eña nigadyate ||6|| asminn älambanaù kåñëas tathänyo’pi tad-anvayé | våddhäù çiçu-mukhäù präyaù proktä dhérais tad-äçrayäù | vibhävanädi-vaiçiñöhyät pravaräç ca kvacin matäù ||7|| tatra kåñëo, yathä – yäsyämy asya na bhéñaëasya savidhaà jérëasya çérëäkåter mätar neñyati mäà pidhäya kapaöäd ädhärikäyäm asau | ity uktvä cakitäkñam adbhuta-çiçäv udvékñyamäëe harau häsyaà tasya niruddhato’py atitaräà vyaktaà tadäsén muneù ||8|| atha tad-anvayé --- yac ceñöä kåñëa-viñayä proktaù so’tra tad-anvayé ||9|| yathä – dadämi dadhi-phäëitaà vivåëu vaktram ity agrato niçamya jaraté-giraà vivåta-komalauñöhe sthite | tayä kusumam arpitaà navam avetya bhugnänane harau jahasur uddhuraà kim api suñöhu goñöhärbhakäù ||10|| yathä vä – asya prekñya karaà çiçor munipate çyämasya me kathyatäà tathyaà hanta ciräyur eña bhavitä kià dhenu-koöéçvaraù | ity ukte bhagavan mayädya paritaç céreëa kià cäruëä dräg ävirbhavad-uddhura-smitam idaà vaktraà tvayä rudhyate ||11|| uddépanä hares tädåg-väg-veña-caritädayaù | anubhäväs tu näsauñöha-gaëòa-niñpandanädayaù ||12|| harñälasyävahitthädyä vijïeyä vyabhicäriëaù | sä häsa-ratir evätra sthäyi-bhävatayoditä ||13|| ñoòhä häsa-ratiù syät smita-hasite vihasitävahasite ca | apahasitätihasitake jyeñöhädénäà kramäd dve dve ||14|| vibhävanädi-vaicitryäd uttamasyäpi kutracit | bhaved vihasitädyaà ca bhävajïair iti bhaëyate ||15||

tatra smitam – smitaà tv alakñya-daçanaà netra-gaëòa-vikäça-kåt ||16|| yathä – kva yämi jaraté khalä dadhi-haraà didhérñanty asau pradhävati javena mäà subala maìkñu rakñäà kuru | iti skhalad-udérite dravati kändiçéke harau vikasvara-mukhämbujaà kulam abhün munénäà divi ||17|| hasitam – tad eva dara-saàlakñya-dantägraà hasitaà bhavet ||18|| yathä – mad-vaçena puraù-sthito harir asau putro’ham eväsmi te paçyety acyuta-jalpa-viçvasitayä saàrambha-rajyad-dåçä | mäm eti skhalad-akñare jaöilayä vyäkruçya niñkäsite putre präìgataù sakhé-kulam abhüd dantäàçu-dhautädharam ||19||

lagnas te nitaräà dåçor api yuge kià dhätu-rägo ghanaù

vihasitam – sa-svanaà dåñöa-daçanaà bhaved vihasitaà tu tat ||20|| yathä – muñäëa dadhi meduraà viphalam antarä çaìkase sa-niùçvasita-òambaraà jaöilayätra nidräyate | iti bruvati keçave prakaöa-çérëa-danta-sthalaà kåtaà hasitam utsvanaà kapaöa-suptayä våddhayä ||21|| avahasitam – tac cävahasitaà phulla-näsaà kuïcita-locanam ||22|| yathä –

prätaù putra balasya vä kim asitaà väsas tvayäìge dhåtam | ity äkarëya puro vrajeça-gåhiëé-väcaà sphuran-näsikä düté saìkucad-ékñaëävahasitaà jätä na roddhuà kñamä ||23|| apahasitam – tac cäpahasitaà säçru-locanaà kampitäàsakam ||24|| yathä – udasraà devarñir divi dara-taraìgad-bhuja-çirä yad abhräëy uddaëòo daçana-rucibhiù päëòarayati | sphuöaà brahmädénäà naöayitari divye vraja-çiçau jaratyäù prastobhän naöati tad anaiñéd dåçam asau ||25|| atihasitam – sahasra-tälaà kñiptäìgaà tac cätihasitaà viduù ||26||

yathä – våddhe tvaà valitänanäsi valibhiù prekñya suyogyäm atas tväm udvoòhum asau balé-mukha-varo mäà sädhayaty utsukaù | äbhir vipluta-dhér våëe na hi paraà tvatto bali-dhvaàsanäd ity uccair mukharä-girä vijahasuù sottälikä bälikäù ||27|| yasya häsaù sa cet kväpi säkñän naiva nibadhyate | tathäpy eña vibhävädi-sämarthyäd upalabhyate ||28|| yathä – çimbé-lambi-kucäsi dardura-vadhü-vispardhi näsäkåtis tvaà jéryad-duli-dåñöir oñöha-tulitäìgärä mådaìgodaré | kä tvattaù kuöile parästi jaöilä-putri kñitau sundaré puëyena vraja-subhruväà tava dhåtià hartuà na vaàçé kñamä ||29|| eña häsya-rasas tatra kaiçiké-våtti-viståtau | çåìgärädi-rasodbhedo bahudhaiva prapaïcitaù ||30||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge häsya-bhakti-rasa-nirüpaëe adbhuta-bhakti-rasa-laharé prathamä ||

4.2

adbhuta-bhakti-rasäkhyä dvitéya-laharé ätmocitair vibhävädyaiù svädyatvaà bhakta-cetasi | sä vismaya-ratir nétäd- bhuto-bhakti-raso bhavet ||1|| bhaktaù sarva-vidho’py atra ghaöate vismayäçrayaù | lokottara-kriyä-hetur viñayas tatra keçavaù ||2|| tasya ceñöä-viçeñädyäs tasminn uddépanä matäù | kriyäs tu netra-vistära-stambhäçru-pulakädayaù ||3|| ävega-harña-jäòyädyäs tatra syur vyabhicäriëaù | sthäyé syäd vismaya-ratiù sä lokottara-karmataù | säkñäd anumitaà ceti tac ca dvividham ucyate ||4|| tatra säkñät, yathä – säkñäd aindriyakaà dåñöa-çruta-saìkértitädikam ||5|| tatra dåñöaà, yathä – ekam eva vividhodyama-bhäjaà mandireñu yugapan nikhileñu | dvärakäm abhi saméksya mukundaà spandanojjhita-tanur munir äsét ||6|| yathoktaà çré-daçame (10.69.2) –

citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak | gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat ||7|| yathä vä – kva stanya-gandhi-vadanendur asau çiçus te govardhanaù çikhara-ruddha-ghanaù kva cäyam | bhoù paçya savya-kara-kandükitäcalendraù khelann iva sphurati hanta kim indra-jälam ||8|| çrutaà, yathä – yäny akñipan praharaëäni bhaöäù sa devaù pratyekam acchinadamuni çara-trayeëa | ity äkalayya yudhi kaàsaripoù prabhävaà sphärekñaëaù kñitipatiù pulaké tadäsét ||9|| saìkértitaà, yathä – òimbäù svarëa-nibhämbarä ghana-ruco jätäç caturbähavo vatsäç ceti vadan kåto’smi vivaçaù stambha-çriyä paçyata | äçcaryaà kathayämi vaù çåëuta bhoù pratyekam ekaikaçaù stüyante jagad-aëòavadbhir abhitas te hanta padmäsanaiù ||10|| anumitaà, yathä – unmélya vraja-çiçavo dåçaà purastäd bhäëòéraà punar atulya vilokayantaù | sätmänaà paçu-paöaléà ca tatra däväd unmuktäà manasi camatkriyäm aväpuù ||11|| apriyädeù kriyä kuryän nälaukiky api vismayam | asädhäraëy api manäk karoty eva priyasya sä ||12|| priyät priyasya kim uta sarva-lokottarottarä | ity atra vismaye proktä raty-anugraha-mädhuré ||13||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge gauëa-bhakti-rasa-nirüpaëe adbhuta-bhakti-rasa-laharé dvitéyä ||

4.3

véra-bhakti-rasäkhyä tåtéya-laharé saivotsäha-ratiù sthäyé vibhävädyair nijocitaù | änéyamänä svädyatvaà véra-bhakti-raso bhavet ||1|| yuddha-däna-dayä-dharmaiç caturdhä-véra ucyate | älambana iha prokta eña eva caturvidhaù ||2|| utsähas tv eña bhaktänäà sarveñäm eva sambhavet ||3|| tatra yuddha-véraù – paritoñäya kåñëasya dadhad utsäham ähave |

sakhä bandhu-viçeño vä yuddha-véra ihocyate ||4|| pratiyoddhä mukundo vä tasmin vä prekñake sthite | tadéyecchäveçenätra bhaved anyaù suhåd-varaù ||5|| tatra kåñëo, yathä – aparäjita-mäninaà haöhäc caöulaà tväm abhibhüya mädhava | dhinuyäm adhunä suhåd-gaëaà yadi na tvaà samarät paräïcasi ||6|| yathä vä – saàrambha-prakaöékåta-pratibhaöärambha-çriyoù sädbhutaà kälindé-puline vayasya-nikarair älokyamänas tadä | avyutthäpita-sakhyayor api varähaìkära-visphürjitaù çrédämnaç ca baké-dviñaç ca samaräöopaù paöéyän abhüt ||7|| suhåd-varo, yathä – sakhi-prakara-märgaëän agaëitän kñipan sarvatas tathädya laguòaà kramäd bhramayati sma dämä kåté | amaàsta racita-stutir vrajapates tanujo’py amuà samåddha-pulako yathä laguòa-païjaräntaù-sthitam ||8|| präyaù prakåta-çüräëäà sva-pakñair api karhicit | yuddha-keli-samutsäho jäyate paramädbhutaù ||9|| tathä ca hari-vaàçe – tathä gäëòéva-dhanvänaà vikréòan madhusüdanaù | jigäya bharata-çreñöhaà kuntyäù pramukhato vibhuù ||10||iti | katthitäsphoöa-vispardhä-vikramästra-grahädayaù | pratiyodha-sthitäù santo bhavanty uddépanä iha ||11|| tatra katthitam – piëòéçüras tvam iha subalaà kaitavenäbaläìgaà jitvä dämodara yudhi våthä mä kåthäù katthitäni | mädyann eña tvad-alaghu-bhujäsarpa-darpäpahäré mandradhväno naöati nikaöe stokakåñëaù kaläpé ||12|| katthitädyäù sva-saàsthäç ced anubhäväù prakértitäù | tathaivähopuruñikä kñveòitäkroça-valganam ||13|| asahäye’pi yuddhecchä samaräd apaläyanam | bhétäbhaya-pradänädyä vijïeyäç cäpare budhaiù ||14|| tatra katthitam, yathä – protsähayasyatitaräà kim ivägraheëa mäà keçisüdana vidann api bhadrasenam | yoddhuà balena samam atra sudurbalena divyärgalä pratibhaöas trapate bhujo me ||15||

ähopuruñikä, yathä – dhåtäöope gopeçvara-jaladhi-candre parikaraà nibadhnaty ulläsäd bhuja-samara-caryä-samucitam | sa-romäïcaà kñveòä-niviòa-mukha-bimbasya naöataù sudämnaù sotkaëöhaà jayati muhur ähopuruñikä ||16|| catuñöaye’pi véräëäà nikhilä eva sättvikäù | garvävega-dhåti-vréòä-mati-harñävahitthikäù | amarñotsukatäsüyä-småty-ädyä vyabhicäriëaù ||17|| yuddhotsäha-ratis tasmin sthäyi-bhävatayoditä | yä svaçakti-sahäyädyair ähäryä sahajäpi vä | jigéñä stheyasé yuddhe sä yuddhotsäha éryate ||18|| tatra sva-çaktyä ähäryotsäha-ratir, yathä – sva-täta-çiñöyä sphuöam apy anicchann ähüyamänaù puruñottamena | sa stoka-kåñëo dhåta-yuddha-tåñëaù prodyamya daëòaà bhramayäïcakära ||19|| sva-çaktyä sahajotsäha-ratir, yathä – çukäkäraà prekñya me bähu-daëòaà mä tvaà bhaiñéù kñudra re bhadrasena | helärambheëädya nirjitya rämaà çrédämähaà kåñëam evähvayeya ||20|| yathä va – balasya balino balät suhåd-anékam äloòayan payodhim iva mandaraù kåta-mukunda-pakña-grahaù | janaà vikaöa-garjitair vadhirayan sa dhéra-svaro hareù pramadam ekakaù samiti bhadraseno vyadhät ||21|| sahäyenähäryotsäha-ratir, yathä – mayi valgati bhéma-vikrame bhaja bhaìgaà na hi saìgaräditaù | iti mitra-girä varüthapaù sa-virüpaà vibruvan harià yayau ||22|| sahäyena sahajotsäha-ratir, yathä – saìgräma-kämuka-bhujaù svayam eva kämaà dämodarasya vijayäya kåté sudämä | sähäyyam atra subalaù kurute balé cej jäto maëiù sujaöito vara-häöakena ||23|| suhåd eva pratibhaöo vére kåñëasya na tvariù | sa bhakta-kñobha-käritväd raudre tv älambano rase | rägäbhävo dåg-ädénäà raudräd asya vibhedakaù ||24||

atha däna-véraù – dvi-vidho däna-véraù syäd ekas tatra bahu-pradaù | upasthita-duräpärtha-tyägé cäpara ucyate ||25|| tatra bahu-pradaù – sahasä déyate yena svayaà sarvasvam apy uta | dämodarasya saukhyäya procyate sa bahu-pradaù ||26|| sampradänasya vékñädyä asminn uddépanä matäù | väïchitädhika-dätåtvaà smita-pürväbhibhäñaëam ||27|| sthairya-däkñiëya-dhairyädyä anubhävä ihoditäù | vitarkautsukya-harñädyä vijïeyä vyabhicäriëaù ||28|| dänotsäha-ratis tv atra sthäyi-bhävatayoditä | pragäòhä stheyasé ditsä dänotsäha itéryate ||29|| dvidhä bahu-prado’py eña vidvadbhir iha kathyate | syäd äbhyudayikas tv ekaù paras tat-sampradänakaù ||30|| tatra äbhyudäyikaù – kåñëasyäbhyudayärthaà tu yena sarvasvam arpyate | arthibhyo brähmaëädibhyaù sa äbhyudäyiko bhavet ||31|| yathä – vrajapatir iha sünor jätakärthaà tathäsau vyatarad amala-cetäù saïcayaà naicikénäm | påthur api någa-kértiù sämprataà saàvåtäséd iti nijagadur uccair bhüsurä yena tåptäù ||32|| atha tat-sampradänakaù – jïätaye haraye svéyam ahaàtä-mamatäspadam | sarvasvaà déyate yena sa syät tat-sampradänakaù ||33|| tad-dänaà préti-püjäbhyäà bhaved ity uditaà dvidhä ||34|| tatra préti-dänam – préti-dänaà tu tasmai yad dadyäd bandhv-ädi-rüpiëe ||35|| yathä -- cärcikyaà vaijayantéà paöam uru-puraöodbhäsuraà bhüñaëänäà çreëià mäëikya-bhäjaà gaja-ratha-turagän karburän karbureëa | dattvä räjyaà kuöumbaà svam api bhagavate ditsur apy anyad uccair deyaà kuträpy adåñövä makha-sadasi tadä vyäkulaù päëòavo’bhüt ||36|| pujä-dänaà -- pujä-dänaà tu tasmai yad vipra-rüpäya déyate ||37|| yathä añöame (8.20.11) — yajanti yajïaà kratubhir yam ädåtä bhavanta ämnäya-vidhäna-kovidäù | sa eva viñëur varado’stu vä paro däsyämy amuñmai kñitim épsitäà mune ||38||

yathä vä daça-rüpake— lakñmé-payodharotsaìga-kuìkumäruëito hareù | balinaiva sa yenäsya bhikñä-pätrékåtaù karaù ||39|| atha upasthita-duräpärtha-tyägé – upasthita-duräpärtha-tyagy asau yena neñyate | hariëä déyamäno’pi särñöy-ädis tuñyatä varaù ||40|| pürvato’tra viparyasta-kärakatvaà dvayor bhavet | asminn uddépanäù kåñëa-kåpäläpa-smitädayaù ||41|| anubhäväs tad-utkarña-varëana-draòhimädayaù | atra saïcäritä bhümnä dhåter eva samékñyate ||42|| tyägotsäha-ratir dhéraiù sthäyé bhäva ihoditaù | tyägecchä tädåçé prauòhä tyägotsäha itéryate ||43|| yathä hari-bhakti-sudhodaye (7.28) – sthänäbhiläñé tapasi sthito’haà tväà präptavän deva-munéndra-guhyam | käcaà vicinvann api divya-ratnaà svämin kåtärtho’smi varaà na yäce ||44|| yathä vä tåtéye (3.15.48) – nätyantikaà vigaëayanty api te prasädaà kià vänyad arpita-bhayaà bhruva unnayais te | ye’ìga tvad-aìghri-çaraëä bhavataù kathäyäù kértanya-tértha-yaçasaù kuçalä rasa-jïäù ||45|| ayam eva bhavann uccaiù prauòha-bhäva-viçeña-bhäk | dhuryädénäà tåtéyasya vérasya padavéà vrajet ||46|| atha dayä-véraù – kåpärdra-hådayatvena khaëòaço deham arpayan | kåñëäyäcchanna-kåpäya dayä-véra ihocyate ||47|| uddépanä iha proktäs tad-ärti-vyaïjanädayaù | nija-präëa-vyayenäpi vipanna-träëa-çélatä ||48|| äçväsanoktayaù sthairyam ity ädyäs tatra vikriyäù | autsukyam atiharñädyä jïeyäù saïcäriëo budhaiù ||49|| dayotsäha-ratis tv atra sthäyi-bhäva udéryate | dayodreka-bhåd utsäho dayotsäha ihoditaù ||50|| yathä – vande kuömalitäïjalir muhur ahaà véraà mayüra-dhvajaà yenärdhaà kapaöa-dvijäya vapuñaù kaàsa-dviñe ditsatä | kañöaà gadgadikäkulo’smi kathanärambhäd aho dhématä solläsaà krakacena däritam abhüt patné-sutäbhyäà çivaù ||51|| hareç cet tattva-vijïänaà naiväsya ghaöate dayä | tad-abhäve tv asau däna-vére’ntar-bhavati sphuöam ||52||

vaiñëavatväd ratiù kåñëe kriyate’nena sarvadä | kåtätra dvija-rüpe ca bhaktis tenäsya bhaktatä ||53|| antar-bhävaà vadanto’sya däna-vére dayätmanaù | vopadevädayo dhérä véram äcakñate tridhä ||54|| atha dharma-véraù – kåñëaika-toñaëe dharme yaù sadä pariniñöhitaù | präyeëa dhéra-çäntas tu dharma-véraù sa ucyate ||55|| uddépanä iha proktäù sac-chästra-çravaëädayaù | anubhävä nayästikya-sahiñëutva-yamädayaù ||56|| dharmotsäha-ratir dhéraiù sthäyé bhäva ihocyate | dharmaikäbhiniveças tu dharmotsäho mataù satäm ||57|| yathä – bhavad abhi rati-hetün kurvatä sapta-tantün puram abhi puru-hüte nityam evopahüte | danuja-damana tasyäù päëòu-putreëa gaëòaù suciram araci çacyäù savya-hastäìka-çäyé ||58|| yajïaù püjä-viçeño’sya bhujädy-aìgäni vaiñëavaù | dhyätvendrädy-äçrayatvena yad eñv ähutir arpyate ||59|| ayaà tu säkñät tasyaiva nideçät kurute makhän | yudhiñöhiro’mbudhiù premëäà mahä-bhägavatottamaù ||60|| dänädi-trividhaà véraà varëayantaù parisphuöam | dharma-véraà na manyante katicid dhanikädayaù18 ||61||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge véra-bhakti-rasa-nirüpaëe adbhuta-bhakti-rasa-laharé tåtéyä ||

4.4

karuëa-bhakti-rasäkhyä caturtha-laharé ätmocitair vibhävädyair nétä puñöià satäà hådi | bhavec choka-ratir bhakti-raso hi karuëäbhidhaù ||1|| avyucchinna-mahänando’py eña prema-viçeñataù | aniñöäpteù padatayä vedyaù kåñëo’sya ca priyaù ||2|| tathänaväpta-tad-bhakti-saukhyaç ca sva-priyo janaù | ity asya viñayatvena jïeyä älambanäs tridhä ||3|| tat-tad-vedé ca tad-bhakta äçrayatvena ca tridhä | so’py aucityena vijïeyaù präyaù çäntädi-varjitaù | tat-karma-guëa-rüpädyä bhavaty uddépanä iha ||4||

18 Commentator on Daçarüpaka.

anubhävä mukhe çoño viläpaù srasta-gätratä | çväsa-kroçana-bhüpäta-ghätoras täòanädayaù ||5|| aträñöau sättvikä jäòya-nirveda-gläni-dénatäù | cintä-viñäda-autsukya-cäpalonmäda-måtyavaù | älasyäpasmåti-vyädhi-mohädyä vyabhicäriëaù ||6|| hådi çokatayäàçena gatä pariëatià ratiù | uktä çoka-ratiù saiva sthäyé bhäva ihocyate ||7|| tatra kåñëo, yathä çré-daçame (10.16.10) – taà näga-bhoga-parivétam adåñöa-ceñöam älokya tat-priya-sakhäù paçupä bhåçärtäù |

kåñëe’rpitätma-suhåd-artha-kalatra-kämä duùkhänuçoka-bhayam üòha-dhiyo nipetuù ||8|| yathä vä – phaëi-hradam avagäòhe däruëaà piïcha-cüòe skhalad-açiçira-bäñpa-stoma-dhautottaréyä | nikhila-karaëa-våtti-stambhiném älalambe viñam agatim avasthäà goñöha-räjasya räjïé ||9|| tasya priya-jano, yathä – kåñëa-priyäëäm äkarñe çaìkha-cüòena nirmite | nélämbarasya vaktrendur nélimänaà muhur dadhe ||10|| sva-priyo, yathä haàsadüte (54) -- viräjante yasya vraja-çiçu-kula-steya-vikala- svayambhü-cüòägrair lulita-çikharäù päda-nakharäù | kñaëaà yän älokya prakaöa-paramänanda-vivaçaù sa devarñir muktän api tanu-bhåtaù çocati bhåçam ||11|| yathä vä – mätar mädri gatä kutas tvam adhunä hä kväsi päëòo pitaù sändränanda-sudhäbdhir eña yuvayor näbhüd dåçäà gocaraù | ity uccair nakulänujo vilapati prekñya pramodäkulo govindasya padäravinda-yugala-proddäma-känti-cchaöäm ||12||

ratià vinäpi ghaöate häsyäder udgamaù kvacit | kadäcid api çokasya näsya sambhävanä bhavet ||13|| rater bhümnä kraçimnä ca çoko bhüyän kåçaç ca saù | ratyä sahävinä-bhävät käpy etasya viçiñöatä ||14|| api ca – kåñëaiçvaryädy-avijïänaà kåtaà naiñäm avidyayä | kintu premottara-rasa-viçeñeëaiva tat kåtam ||15|| ataù prädurbhavan çoko labdhäpy udbhaöatäà muhuù | durühäm eva tanute gatià saukhyasya käm api ||16||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge

gauëa-bhakti-rasa-nirüpaëe karuëa-bhakti-rasa-laharé caturthé ||

4.5

raudra-bhakti-rasäkhyä païcama-laharé nétä krodha-ratiù puñöià vibhävädyair nijocitaiù | hådi bhakta-janasyäsau raudra-bhakti-raso bhavet ||1|| kåñëo hito’hitaç ceti krodhasya viñayas tridhä | kåñëe sakhé-jaraty-ädyäù krodhasyäçrayatäà gatäù | bhaktäù sarva-vidhä eva hite caivähite tathä ||2|| tatra kåñëe sakhyäù krodhaù – sakhé-krodhe bhavet sakhyäù kåñëäd atyähite sati ||3|| yathä vidagdha-mädhave (2.37) antaù-kleça-kalaìkitäù kila vayaà yämo’dya yämyäà puréà näyaà vaïcana-saïcaya-praëayinaà häsaà tathäpy ujjhati | asmin sampuöite gabhéra-kapaöair äbhéra-pallé-viöe hä medhävini rädhike tava kathaà premä garéyän abhüt ||4|| tatra jaratyäù krodhaù – krodho jaratyä vadhv-ädi-sambandhe prekñite harau ||5|| yathä – are yuvati-taskara prakaöam eva vadhväù paöas tavorasi nirékñyate bata na neti kià jalpasi | aho vraja-niväsinaù çåëuta kià na vikroçanaà vrajeçvara-sutena me suta-gåhe’gnir utthäpitaù ||6|| govardhanaà mahä-mallaà vinänyeñäà vrajaukasäm | sarveñäm eva govinde ratiù prauòhä viräjate ||7|| atha hitaù -- hitas tridhänavahitaù sähasé cerñyur ity api ||8|| tatra anavahitaù – kåñëa-pälana-kartäpi tat-karmäbhiniveçataù | kvacit tatra pramatto yaù prokto’navahito’tra saù ||9|| yathä – uttiñöha müòha kuru mä vilambaà våthaiva dhik paëòita-mäniné tvam | kraöyat-paläçi-dvayam antarä te baddhaù suto’sau sakhi bambhraméti ||10|| atha sähasé –

yaù prerako bhaya-sthäne sähasé sa nigadyate ||11|| yathä – govindaù priya-suhådäà giraiva yätas tälänäà vipinam iti sphuöaà niçamya | bhrü-bheda-sthapuöita-dåñöir ädyam eñäà òimbhänäà vraja-pati-gehiné dadarça ||12|| atha érñyuù – érñyur mäna-dhanä proktä prauòherñyäkränta-mänasä ||13|| yathä – durmäna-mantha-mathite kathayämi kià te düraà prayähi savidhe tava jäjjvalémi | hä dhik priyeëa cikuräïcita-piïcha-koöyä nirmaïchitägra-caraëäpy aruëänanäsi ||14|| atha ahitaù – ahitaù syäd dvidhä svasya hareç ceti prabhedataù ||15|| tatra svasyähitaù – ahitaù svasya sa syäd yaù kåñëa-sambandha-bädhakaù ||16|| yathä uddhava-sandeçe (74) – kåñëaà muñëan akaruëa-baläd gopa-näré-vadhärthé mä maryädäm yadu-kula-bhuväm bhindhire gändineyaù | iti uttuìgä mama madhu-pure yätrayä tatra täsäà vitrastänäà parivavalire vallavénäà viläpäù ||17|| atha harer ahitaù – ahitas tu hares tasya vairi-pakño nigadyate ||18|| yathä – harau çruti-çiraù-çikhä maëi-maréci-néräjita sphurac-caraëa-paìkaje’py avamatià vyanakty atra yaù | ayaà kñipati päëòavaù çamana-daëòa-ghoraà haöhät trir asya mukuöopari sphuöam udérya savyaà padam ||19|| solluëöha-häsa-vakrokti-kaöäkñänädarädayaù | kåñëähita-hitasthäù syur amé uddépanä iha ||20|| hasta-nispeñaëaà danta-ghaööanaà rakta-netratä | dañöauñöhatätibhrü-kuöé bhujäsphälana-täòanäù ||21|| tuñëékatä natäsyatvaà niçväso bhugna-dåñöitä | bhartsanaà mürdha-vidhütir dåg-ante päöala-cchaviù ||22|| bhrü-bhedädhara-kampädyä anubhävä ihoditäù | atra stambhädayaù sarve präkaöyaà yänti sättvikäù ||23|| ävego jaòatä garvo nirvedo moha-cäpale | asüyaugryaà tathämarña-çramädyä vyabhicäriëaù ||24||

atra krodha-ratiù sthäyé sa tu krodhas tridhä mataù | kopo manyus tathä roñas tatra kopas tu çatru-gaù ||25|| manyur bandhuñu te püjya-sama-nyünäs tridhoditäù | roñas tu dayite stréëäm ato vyabhicaraty asau ||26|| hasta-peñädayaù kope manyau tuñëékatädayaù | dåg-anta-päöalatvädyä roñe tu kathitäù kriyäù ||27|| tatra vairiëi, yathä – nirudhya puram unmade harim agädha-sattväçrayaà mådhe magadha-bhüpatau kim api vaktram äkroçati | dåçaà kavalita-dviñad-visara-jäìgale nunoda dahad-iìgala-pravala-piìgaläà läìgalé ||28||19 püjyo, yathä vidagdha-mädhave (2.22) – kroçantyäà kara-pallavena balavän sadyaù pidhatte mukhaà dhävantyäà bhaya-bhäji viståta-bhujo rundhe puraù paddhatim | pädänte viluöhaty asau mayi muhur dañöädharäyäà ruñä mätaç caëòi mayä çikhaëòa-mukuöäd ätmäbhirakñyaù katham ||29|| same, yathä – jvalati durmukhi marmaëi murmuras tava girä jaöile niöile ca me | giridharaù spåçati sma kadä madäd duhiaraà duhitur mama pämari ||30|| nyüne, yathä – hanta svakéya-kuca-mürdhni manoharo’yaà häraç cakästi hari-kaëöha-taöé-cariñëuù | bhoù paçyata svakula-kajjala-maïjaréyaà kuöena mäà tad api vaïcayate vadhüöé ||31|| asmin na tädåço manyau vartate raty-anugrahaù | udäharaëa-mäträya tathäpy eña nidarçitaù ||32|| krodhäçrayäëäà çatrüëäà caidyädénäà svabhävataù | krodho rati-vinäbhävän na bhakti-rasatäà vrajet ||33||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge gauëa-bhakti-rasa-nirüpaëe raudra-bhakti-rasa-laharé païcamé ||

4.6

bhayänaka-bhakti-rasäkhyä ñañöha-laharé vakñyamäëair vibhävädyaiù puñöià bhaya-ratir gatä | bhayänakäbhidho bhakti-raso dhérair udéryate ||1|| 19 Three syllables missing in the last line. Copyist error or typo?

kåñëaç ca däruëäç ceti tasminn älambanä dvidhä | anukampyeñu sägassu kåñëas tasya ca bandhuñu ||2|| däruëäù snehataù çaçvat-tad-aniñöhäpti-darçiñu | darçanäc chravaëäc ceti smaraëäc ca prakértitäù ||3|| tatra anukampyeñu kåñëo, yathä – kià çuñyad-vadano’pi muïca khacitaà citte påthuà vepathuà viçvasya prakåtià bhajasva na manäg apy asti mantuà tava | uñma-mrakñitam åkña-räja rabhasäd vistérya véryaà tvayä påthvé pratyuta yuddha-kautuka-mayé sevaiva me nirmitä ||4|| yathä vä – mura-mathana puras te ko bhujaìgas tapasvé laghu-haram iti kärñér mä sma dénäya manyum | gurur ayam aparädhas tathyam ajïänato’bhüd açaraëam atimüòhaà rakña rakña praséda ||5|| bandhuñu däruëä darçanäd, yathä – hä kià karomi taralaà bhavanäntaräle gopendra gopaya baläd uparudhya bälam | kñmä-maëòalena saha caïcalayan mano me çåìgäëi laìghayati paçya turaìga-daityaù ||6|| çravaëäd, yathä -- çåëvanté turaga-dänavaà ruñä gokulaà kila viçantam uddhuram | dräg abhüt tanaya-rakñaëäkulä çuñyad-äsya-jalajä vrajeçvaré ||7|| smaraëäd, yathä – virama virama mätaù pütanäyäù prasaìgät tanum iyam adhunäpi smaryamäëä dhunoti | kavalayitum ivändhékåtya bälaà ghuranté vapur atipuruñaà yä ghoram äviçcakära ||8|| vibhävasya bhrü-kuöy-ädyäs tasminn uddépanä matäù | mukha-çoñaëam ucchväsaù parävåtya vilokanam ||9|| sva-saìgopanam udghürëä çaraëänveñaëaà tathä | kroçanädyäù kriyäç cätra sättvikäç cäçru-varjitäù ||10|| iha santräsa-maraëa-cäpalävega-dénatäù | viñäda-mohäpasmära-çaìkädyä vyabhicäriëaù ||11|| asmin bhagna-ratiù sthäyé bhävaù syäd aparädhataù | bhéñaëebhyaç ca tatra syäd bahudhaiväparädhitä ||12|| taj-jä bhér näparatra syäd anugrähya-janän vinä | äkåtyä ye prakåtyä ye ye prabhäveëa bhéñaëäù ||13|| etad-älambanä bhétiù kevala-prema-çäliñu | näré-bälädiñu tathä präyeëätropajäyate ||14|| äkåtyä pütanädyäù syuù prakåtyä duñöa-bhü-bhujaù |

bhéñaëäs tu prabhäveëa surendra-giriçädayaù ||15|| sadä bhagavato bhétià gatä ätyantikém api | kaàsädyä rati-çünyatväd atra nälambanä matäù ||16||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge gauëa-bhakti-rasa-nirüpaëe bhayänaka-bhakti-rasa-laharé ñañöhé ||

4.7

bébhatsa-bhakti-rasäkhyä saptama-laharé puñöià nija-vibhävädyair jugupsä-ratir ägatä | asau bhakti-raso dhérair bébhatsäkhya itéryate ||1|| asminn äçrita-çäntädyä dhérair älambanä matäù ||2|| yathä – päëòityaà rata-hiëòakädhvani gato yaù käma-dékñä-vraté kurvan pürvam açeña-ñiòga-nagaré sämräjya-caryäm abhüt | citraà so’yam udérayan hari-guëänudbäñpa-dåñöir jano dåñöe stré-vadane viküëita-mukho viñöabhya niñöhévati ||3|| atra niñöhévanaà vaktra-küëanaà ghräëa-saàvåtiù | dhävanaà kampa-pulaka-prasvedädyäç ca vikriyäù ||4|| iha gläni-çramonmäda-moha-nirveda-dénatäù | viñäda-cäpalävega-jäòyädyo vyabhicäriëaù ||5|| jugupsä-ratir atra syät sthäyé sä ca vivekajä | präyiké ceti kathitä jugupsä dvi-vidhä budhaiù ||6|| tatra vivekajä – jäta-kåñëa-rater bhakta-viçeñasya tu kasyacit | vivekotthä tu dehädau jugupsä syäd vivekajä ||7|| yathä – ghana-rudhira-maye tvacä pinaddhe piçita-vimiçrita-visra-gandha-bhäji | katham iha ramatäà budhaù çarére bhagavati hanta rater lave’py udérëe ||8|| atha präyiké – amedhya-püty-anubhavät sarveñäm eva sarvataù | yä präyo jäyate seyaà jugupsä präyiké matä ||9|| yathä – asåì-müträkérëe ghana-çamala-paìka-vyatikare vasann eña klinno jaòa-tanur ahaà mätur udare | labhe cetaù-kñobhaà tava bhajana-karmäkñamatayä

tad asmin kaàsäre kuru mayi kåpä-sägara kåpäm ||10|| yathä vä – ghräëodghürëaka-püta-gandhi-vikaöe kéöäkule dehalé- srasta-vyädhita-yütha-gütha-ghaöanä-nirdhüta-neträyuñi | kärä-nämani hanta mägadha-yamenämé vayaà närake kñiptäs te småtim äkalayya naraka-dhvaàsinn iha präëimaù ||11|| labdha-kåñëa-rater eva suñöhu pütaà manaù sadä | kñubhyaty ahådy aleçe’pi tato’syäà raty-anugrahaù ||12|| häsyädénäà rasatvaà yad gauëatvenäpi kértitam | präcäà matänusäreëa tad vijïeyaà manéñibhiù ||13|| amé païcaiva çäntädyä harer bhakti-rasä matäù | eñu häsyädayaù präyo bibhrati vyabhicäritäm ||14||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge gauëa-bhakti-rasa-nirüpaëe bébhatsa-bhakti-rasa-laharé saptamé ||

4.8

rasänäà maitré-vaira-sthiti-nämné añöama-laharé athäméñäà krameëaiva çäntädénäà parasparam | mitratvaà çätravatvaà ca rasänäm abhidhéyate ||1|| çäntasya préta-bébhatsa-dharma-véräù suhåd-varäù | adbhutaç caiña prétädiñu catuùñv api ||2|| dviñann asya çucir yuddhavéro raudro bhayänakaù ||3|| suhåt-prétasya bébhatsaù çänto véra-dvayaà tathä | vairé çucir yuddha-véro raudraç caika-vibhävakaù ||4|| preyasas tu çucir häsyo yuddha-véraù suhåd-varäù | dviño vatsala-bébhatsa-raudrä bhéñmaç ca pürvavat ||5|| vatsalasya suhåd-dhäsyaù karuëo bhéñma-bhit tathä | çatruù çucir yuddha-véraù préto raudraç ca pürvavat ||6|| çucer häsyas tathä preyän suhåd asya prakértitaù | dviño vatsala-bébhatsa-çänta-raudra-bhayänakäù | prähur eke’sya suhådaà véra-yugmaà pare ripum ||7|| mitraà häsyasya bébhatsaù çuciù preyän savatsalaù | pratipakñas tu karuëas tathä prokto bhayänakaù ||8|| adbhutasya suhåd véraù païca çäntädayas tathä | pratipakño bhaved asya raudro bébhatsa eva ca ||9|| vérasya tv adbhuto häsyaù preyän prétis tathä suhåt | bhayänako vipakño’sya kasyacic chänta eva ca ||10|| karuëasya suhåd-raudro vatsalaç ca vilokyate | vairé häsyo’sya sambhoga-çåìgäraç cädbhutas tathä ||11|| raudrasya karuëaù prokto véraç cäpi suhåd-varaù | pratipakñas tu häsye’sya çåìgäro bhéñaëo’pi ca ||12|| bhayänakasya bébhatsaù karuëaç ca suhåd-varaù | dviñantu véra-çåìgära-häsya-raudräù prakértitäù ||13||

bébhatsasya bhavec chänto häsyaù prétis tathä suhåt | çatruù çucis tathä preyän jïeyä yuktyä pare ca te ||14|| tatra suhåt-kåtyam -- kathitebhyaù pare ye syus te taöasthäù satäà matäù ||15|| suhådä miçraëäà samyag äsvädaà kurute rasam ||16|| dvayos tu miçraëe sämyaà duùçakaà syät tulä-dhåtam | tasmäd aìgäìgi-bhävena melanaà viduñäà matam ||17|| bhaven mukhyo’tha vä gauëo raso’ìgé kila yatra yaù | kartavyaà tatra tasyäìgaà suhåd eva raso budhaiù ||18|| athäìgitvaà prathamato mukhyänäm iha likhyate | aìgatäà yatra suhådo mukhyä gauëäç ca bibhrati ||19|| tatra çänte’ìgini prétasyäìgatä, yathä – jéva-sphuliìga-vahner mahaso ghana-cit-svarüpasya | tasya padämbuja-yugalaà kià vä saàvähayiñyämi ||20||

atra mukhye’ìgini mukhyasyäìgatä | tatraiva bébhatsasya, yathä – aham iha kapha-çukra-çoëitänäà påthu-kutupe kutuké rataù çarére | çiva çiva paramätmano durätmä sukha-vapuñaù smaraëe’pi mantharo’smi ||21||

atra mukhya eva gauëasya | tatraiva prétasyädbhuta-bébhatsayoç ca, yathä – hitväsmin piçitopanaddha-rudhira-klinne mudaà vigrahe préty-utsikta-manäù kadäham asakåd-dustarka-caryäspadam | äsénaà puraöäsanopari paraà brahmämbuda-çyämalaà seviñye cala-cäru-cämara-marut-saïcära cäturyataù ||22|| atra mukhya eva mukhyasya gauëayoç ca | atha préte çäntasya, yathä – niravidyatayä sapady ahaà niravadyaù pratipadya-mädhurém | aravinda-vilocanaà kadä prabhum indévara-sundaraà bhaje ||23||

atra mukhye mukhyasya | tatraiva bébhatsasya, yathä – smaran prabhu-pädämbhojaà naöann aöati vaiñëavaù | yas tu dåñöyä padminénäm api suñöhu håëéyate ||24|| atra mukhye gauëasya | tatraiva bébhatsa-çänta-véräëäà, yathä – tanoti mukha-vikriyäà yuvati-saìga-raìgodaye na tåpyati na sarvataù sukha-maye samädhäv api | na siddhiñu ca lälasäà vahati labhyamänäsv api

prabho tava padärcane param upaiti tåñëäà manaù ||25|| atra mukhye mukhyasya gauëayoç ca | atha preyasi çucer, yathä – dhanyänäà kila mürdhanyäù subalämur vrajäbaläù | adharaà piïcha-cüòasya caläç culükayanti yäù ||26|| atra mukhye mukhyasya | tatraiva häsasya, yathä – dåços taralitair alaà vraja nivåtya mugdhe vrajaà vitarkayasi mäà yathä na hi tathäsmi kià bhüriëä | itérayati mädhave nava-viläsinéà chadmanä dadarça subalo balad-vikaca-dåñöir asyänanam ||27|| atra mukhye gauëasya | tatraiva çucihäsyayor, yathä – mihira-duhitur udyad-vaïjulaà maïju-téraà praviçati subalo’yaà rädhikä-veña-güòhaù | sa-rabhasam abhipaçyan kåñëam abhyutthitaà yaù smita-vikaçita-gaëòaà svéyam äsyaà våëoti ||28|| atra mukhye mukhya-gauëayoù | atha vatsale karuëasya – nirätapatraù käntäre santataà mukta-pädukaù | vatsän avati vatso me hanta santapyate manaù ||29|| atra mukhye gauëasya | tatraiva häsyasya, yathä – putras te navanéta-piëòam atanuà muñëan mamäntar-gåhäd vinyasyäpasasära tasya kaëikäà nidräëa-òimbhänane | ity uktä kula-våddhayä suta-mukhe dåñöià vibhugna-bhruëi smeräà nikñipaté sadä bhavatu vaù kñemäya goñöheçvaré ||30|| aträpi mukhye gauëasya | tatraiva bhayänakädbhuta-häsya-karuëänäà, yathä – kamprä svedini cürëa-kuntala-taöe sphärekñaëä tuìgite savye doñëi vikäçi-gaëòa-phalakä léläsya-bhaìgé-çate | bibhräëasya harer giréndram udayad-bäñpä cirordhva-sthitau pätu prasnava-sicyamäna-sicayä viçvaà vrajädhéçvaré ||31|| aträpi mukhye catürëäà gauëänäm | kevale vatsale nästi mukhyasya khalu sauhådam | ato’tra vatsale tasya nataräà likhitäìgatä ||32|| atha ujjvale preyaso, yathä – mad-veña-çélita-tanoù subalasya paçya vinyasya maïju-bhuja-mürdhni bhujaà mukundaù | romäïca-kaïcuka-juñaù sphuöam asya karëe

sandeçam arpayati tanvi mad-artham eva ||33|| atra mukhye mukhyasya | tatraiva häsyasya, yathä – svasäsmi tava nirdaye paricinoñi na tvaà kutaù kuru praëaya-nirbharaà mama kåçäìgi kaëöha-graham | iti bruvati peçalaà yuvati-veña-güòhe harau kåtaà smitam abhijïayä guru-puras tadä rädhayä ||34|| atra mukhye gauëasya |

bhujäm aàse sakhyuù pulakini dadhänaù phani-nibhäm

adadhäd vinataà janägrato

tatraiva preyo-vérayor yathä – mukundo’yaà candrävali-vadana-candre caöulabhe smara-smeräm äräd dåçam asakaläm arpayati ca |

ibhäri-kñveòäbhir våña-danujam udyojayati ca ||35|| atra mukhye mukhya-gauëayoù | atha gauëänäm aìgitä – häsyädénäà tu gauëänäà yad-udäharaëaà kåtam | tenaiñäm aìgitä vyaktä mukhyänäà ca tathäìgatä | tathäpy alpa-viçeñäya kiïcid eva vilikhyate ||36||

atha häsye’ìgini çucer aìgatä, yathä -- madanändhatayä tri-vakrayä prasabhaà péta-paöäïcale dhåte |

harir utphulla-kapolam änanam ||37|| atra gauëe’ìgini mukhyasyäìgatä | vére preyaso, yathä – senänyaà vijitam avekñya bhadrasenaà mäà yoddhuà milasi puraù kathaà viçäla | rämäëäà çatam api nodbhaöoru-dhämä çrédämä gaëayati re tvam atra ko’si ||38|| aträpi gauëe’ìgini mukhyasya | raudre preyo-vérayor, yathä – yadunandana nindanoddhataà çiçupälaà samare jighäàsubhiù | atilohita-locanotpalair jagåhe päëòu-sutair varäyudham ||39||

atra gauëe mukhya-gauëayoù |

adbhute preyo-véra-häsyänäà, yathä – miträëéka-våtaà gadäyudhi guruà-manyaà pralamba-dviñaà yañöyä durbalayä vijitya purataù solluëöham udgäyataù | çrédämnaù kila vékñya keli-samaräöopotsave päöavaà kåñëaù phulla-kapolakaù pulakavän visphära-dåñöir babhau ||40||

atra gauëe mukhyasya gauëayoç ca | evam anyasya gauëasya jïeyä kavibhir aìgitä | tathä ca mukhya-gauëänäà rasänäm aìgatäpi ca ||41|| so’ìgé sarvätigo yaù syän mukhyo gauëo’thavä rasaù | sa eväìgaà bhaved aìgi-poñé saïcäritäà vrajan ||42|| tathä ca näöyäcäryäù paöhanti – eka eva bhavet sthäyé raso mukhyatamo hi yaù | rasäs tad-anuyäyitväd anye syur vyabhicäriëaù ||43|| çré-viñëu-dharmottare ca – rasänäà samavetänäà yasya rüpaà bhaved bahu | sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saìcäriëo matäù ||44|| stokäd vibhävanäj jätaù sampräpya vyabhicäritäm | puñëan nija-prabhuà mukhyaà gauëas tatraiva léyate ||45|| prodyan vibhävanotkarñät puñöià mukhyena lambhitaù | kuïcatä nija-näthena gauëo’py aìgitvam açnute ||46|| mukhyas tv aìgatvam äsädya puñëann indram upendravat | gauëam eväìginaà kåtvä nigüòha-nija-vaibhavaù ||47|| anädi-väsanodbhäsa-väsite bhakta-cetasi | bhäty eva na tu lénaù syäd eña saïcäri-gauëavat ||48|| aìgé mukhyaù svam aträìgair bhävais tair abhivardhayan | sajätéyair vijätéyaiù svatantraù san viräjate ||49|| yasya mukhyasya yo bhakto bhaven nitya-nijäçrayaù |

kälo bhüyän hä samädhi-vratena |

aìgé sa eva tatra syän mukhyo’py anyo’ìgatäà vrajet ||50|| kià ca— äsvädodreka-hetutvam aìgasyäìgatvam aìgini | tad vinä tasya sampäto vaiphalyäyaiva kalpate ||51|| yathä måñöa-rasäläyäà yavasädeù kathaïcana | tac-carvaëe bhaved eva satåëäbhyavahäritä ||52|| atha vairi-kåtyam – janayaty eva vairasyaà rasänäà vairiëä yutiù | sumåñöa-pänakädénäà kñära-tiktädinä yathä ||53|| yathä hi – brahmiñöhäyä niñphalo me vyatétaù

sändränandaà tan mayä brahma mürtaà koëenäkñëaù säci-savyasya naikñi ||54|| tatra çäntasyojjvalena vairasyam | kñaëam api pitå-koöi-vatsalaà taà sura-muni-vandita-pädam indireçam | abhilañati varäìganä-nakhäìkaiù

prabhum ékñitaà mano me ||55|| tatra prétasyojjvalenaiva | dorbhyäm argala-dérghäbhyäà sakhe parirabhasva mäm | çiraù kåñëa taväghräya vihariñye tatas tvayä ||56||

ity ädiñu na vairasyaà vairiëo janayed yutiù ||64||

bäläsau viñayeñu dhitsati tataù pratyäharanté manaù |

smaryamäëatve, yathä –

atra preyaso vatsalena | yaà samasta-nigamäù parameçaà sätvatäs tu bhagavantam uçanti | tat suteti bata sähasikéà tväà vyäji-hérñatu kathaà mama jihvä ||57|| atra vatsalasya prétena | taòid-viläsa-taralä nava-yauvana-sampadaù | adyaiva düti tena tvaà mayä ramaya mädhavam ||58|| atrojjvalasya çäntena | ciraà jéveti saàyujya käcid äçérbhir acyutam | kailäsa-sthä viläsena kämuké pariñañvaje ||59|| atra çucer vatsalena |

çuceù sambandha-gandho’pi kathaïcid yadi vatsale | kvacid bhavet tataù suñöhu vairasyäyaiva kalpate ||60|| piçitäsåì-mayé nähaà satyam asmi tavocitä | sväpäìga-biddhäà çyämäìga kåpayäìgé-kuruñva mäm ||61|| atra çucer bébhatsena | evam anyäpi vijïeyä präjïai rasa-virodhitä | präyeëeyaà rasäbhäsa-kakñäyäà paryavasyati ||62|| kià ca – dväyor ekatarasyeha bädhyatvenopavarëane | smaryamäëatayäpy uktau sämyena vacane’pi ca ||63|| rasäntareëa vyavadhau taöa-sthena priyeëa vä | viñayäçraya-bhede ca gauëena dviñatä saha |

tatra ekatarasya bädhyatvena varëane, yathä vidagdha-mädhave (2.18) – pratyähåtya muniù kñaëaà viñayato yasmin mano dhitsate

yasya sphürti-laväya hanta hådaye yogé sumutkaëöhate mugdheyaà kila tasya paçya hådayän niñkräntim äkäìkñati ||65|| bädhyatvam atra çäntasya çucer utkarña-varëanät ||66||

sa eña vaihäsikatä-vinodair

vrajasya häsodgama-saàvidhätä | phaëéçvareëädya vikåñyamäëaù karoti hä naù paridevanäni ||67|| sämyena vacane, yathä – viçränta-ñoòaça-kalä nirvikalpä nirävåtiù | sukhätmä bhavaté rädhe brahma-vidyeva räjate ||68|| yathä vä – rädhä çäntir ivonnidraà nirnimeñekñaëaà ca mäm | kurvaté dhyäna-lagnaà ca väsayaty adri-kandare ||69|| vasäntareëa vyavadhau, yathä – tvaà käsi çäntä kim ihäntarékñe drañöuà paraà brahma kutas tatäkñé | asyätirüpät kim iväkulätmä rambhe samäviçya bhidä smareëa ||70|| aträdbhutena vyavadhiù | viñaya-bhinnatve, yathä çré-daçame (10.60.45) – tvak-çmaçru-roma-nakha-keça-pinaddham antar mäàsästhi-rakta-kåmi-viö-kapha-pitta-vätam | jévac-chavaà bhajati käntam ati-vimüòhä yä te padäbja-makarandam ajighraté stré ||71|| yathä vä vidagdha-mädhave (2.31) – tasyäù känta-dyutini vadane maïjule cäkñi-yugme taträsmäkaà yad-avadhi sakhe dåñöir eñä niviñöä | satyaà brümas tad-avadhi bhaved indum indévaraà ca smäraà smäraà mukha-kuöilatä-käriëéyaà håëéyä ||72||

ubhayatra çuci-bébhatsayoù |

tatra viñaya-bhede, yathä –

äçraya-bhinnatve, yathä – vijayinam ajitaù vilokya raìga- sthala-bhuvi sambhåta-säàyugéna-lélam | paçupa-savayasäà vapüàñi bhejuù pulaka-kulaà dviñatäà tu kälimänam ||73|| atra véra-bhayänakayoù | viñayäçraya-bhede’pi mukhyena dviñatä saha | saìgatiù kila mukhyasya vairasyäyaiva jäyate ||74||

vimocayärgaläbandhaà vilambaà täta näcara | yämi käçya-gåhaà yünä manaù çyämena me håtam ||75|| atra çuceù prétena | äçraya-bhede, yathä –

rukmiëé-kuca-käçméra-paìkiloraù-sthalaà kadä | sadänandaà paraà brahma dåñöyä seviñyate mayä ||76|| atra çäntasya çucinä | anurakta-dhiyo bhaktäù kecana jïäna-vartmani | çäntasyäçraya-bhinnatve vairasyaà nänumanvate ||77|| kià ca – bhåtyayor näyakasyeva nisarga-dveñiëor api | aìgayor aìginaù puñöyai bhaved ekatra saìgatiù ||78|| yathä – kumäras te mallé-kusuma-sukumäraù priyatame gariñöho’yaà keçé girivad iti me vellati manaù | çivaà bhüyät paçyonnamita-bhuja-medhir muhur amuà khalaà kñundan kuryäà vrajam atitaräà çälinam aham ||79|| atra vidviñau vérabhayänakau vatsalaà puñëétaù | yathä – kamprä svedini cürëa-kuntala-taöe ity ädi (BRS 4.8.31) ||80|| tatra häsya-karuëau vatsalam eva puñëétaù | api ca – mitho vairäv api dvau yau bhävau dharma-sutädiñu | kälädi-bhedat präkaöyaà tau vindantau na duñyataù ||81|| adhirüòhe mahä-bhäve viruddhair virasäù yutiù | na syäd ity ujjvale rädhä-kåñëayor darçitaà purä ||82|| kväpy acintya-mahä-çaktau mahä-puruña-çekhare | rasävali-samäveçaù svädäyaivopajäyate ||83|| tatra rasänäà viñayatve, yathä lalita-mädhave (3.4) -- daityäcäryäs tad-äsye vikåtim aruëatäà malla-varyäù sakhäyo gaëòaunnatyaà khaleçäù pralayam åñigaëä dhyäna-muñëäsram ambäù | romäïcaà säàyugénäù kam api nava-camatkäram antaù sureçä läsyaà däsäù kaöäkñaà yayur asita-dåçaù prekñya raìge mukundam ||84|| äçrayatve, yathä – svasmin dhürye’py amäné çiçuñu gari-dhåtäv udyateñu smitäsyas thütkäré dadhni visre praëayiñu vivåta-prauòhir indre’ruëäkñaù | goñöhe säçrur vidüne guruñu hari-makhaà präsya kampaù sa päyäd äsäre sphära-dåñöir yuvatiñu pulaké bibhrad adrià vibhur vaù ||85||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge rasänäà maitré-vaira-sthiti-nämné laharé añöhamé ||

4.9

rasäbhäsäkhyä navama-laharé

pürvam evänuçiñöena vikalä rasa-lakñaëä |

rasä eva rasäbhäsä rasa-jïair anukértitäù ||1|| syus tridhoparasäç cänu-rasäç cäparasäç ca te | uttamä madhyamäù proktäù kaniñöhäç cety amé kramät ||2||

atra uparasäù -- präptaiù sthäyi-vibhävänu-bhävädyais tu virüpatäm | çäntädayo rasä eva dvädaçoparasä matäù ||3|| tatra çäntoparasäù – brahma-bhävät para-brahmaëy advaitädhikya-yogataù | tathä bébhatsa-bhümädeù çänto hy uparaso bhavet ||4|| tatra ädyaà, yathä – vijïäna-suñamädhaute samädhau yad udaïcati | sukhaà dåñöe tad evädya puräëa-puruñe tvayi ||5|| dvitéyaà, yathä – yatra yatra viñaye mama dåñöis taà tam eva kalayämi bhavantam | yan niraïjana parävara-béjaà tväà vinä kim api näparam asti ||6|| atha prétoparasaù – kåñëasyägre’tidhärñöyena tad-bhakteñv avahelayä | sväbhéñöa-devatänyatra paramotkarña-vékñayä | maryädätikramädyaiç ca prétoparasatä matä ||7|| tatra ädyaà, yathä – praëayan vapur vivaçatäà satäà kulair avadhéryamäëa-naöano’py anargalaù | vikira prabho dåçam ihety akuëöha-väk caöulo baöu-vyavåëutätmano ratim ||8|| atha preya-uparasaù – ekasminn eva sakhyena hari-miträdy-avajïayä | yuddha-bhümädinä cäpi preyänuparaso bhavet ||9|| tatra ädyaà, yathä – suhåd ity udito bhiyä cakampe chalito narma-girä stutià cakära | sa nåpaù pariripsato bhujäbhyäà hariëä daëòavad agrataù papäta ||10|| atha vatsaloparasaù – sämarthyädhikyäbhijïänäl lälanädy-aprayatnataù |

karuëasyätirekädes turyäç coparaso bhavet ||11|| tatra ädyaà, yathä – mallänäà yad-avadhi parvatodbhaöänäm unmäthaà sapadi tavätmajäd apaçyam | nodvegaà tad-avadhi yämi jämi tasmin dräghiñöhäm api samitià prapadyamäne ||12|| atha çåìgäroparasaù | tatra sthäyi-vairüpyam – dvayor ekatarasyaiva ratir yä khalu dåçyate | yän ekatra tathaikasya sthäyinaù sä virüpatä | vibhävasyaiva vairüpyaà sthäyiny atropacaryate ||13|| tatra ekatra ratir, yathä lalita-mädhave – manda-smitaà prakåti-siddham api vyudantaà saìgopitaç ca sahajo’pi dåços taraìgaù | dhümäyite dvija-vadhü-madanärti-vahnäv ahnäya käpi gaitri aìkuritäm ayäsét ||14|| atyantäbhäva evätra rateù khalu vivakñitaù | etasyäù präg-abhäve tu çucir noparaso bhavet ||15|| anekatra ratir, yathä – gändharvi kurväëam avekñya léläm agre dharaëyäà sakhi käma-pälam | äkarëayanté ca mukunda-reëuà bhinnädya sädhvi smarato dvidhäsi ||16|| kecit tu näyakasyäpi sarvathä tulya-rägataù | näyikäsv apy anekäsu vadanty uparasaà çucim ||17|| vibhäva-vairüpyam – vaidagdhyaujjvalya-viraho vibhävasya virüpatä | latä-paçu-pulindéñu våddhäsv api sa vartate ||18|| tatra latä, yathä – sakhi madhu kiraté niçamya vaàçéà madhu-mathanena kaöäkñitätha mådvé | mukula-pulakitä latävaléyaà ratim iha pallavitäà hådi vyanakti ||19|| paçur, yathä – paçyädbhutäs tuìga-madaù kuraìgéù pataìga-kanyä-puline’dya dhanyäù | yäù keçaväìge tad-apäìga-pütäù sänaìga-raìgäà dåçam arpayanti ||20|| pulindé, yathä –

kälindé-puline paçya pulindé pulakäcitä | harer dåk-cäpalaà vékñya sahajaà yä vighürëate ||21|| våddhä, yathä –

käntä-nakhändhito’py adya parihåtya hare hriyam |

kajjalena kåta-keça-kälimä bilva-yugma-racitonnata-stané | paçya gauri kiraté dåg-aïcalaà smerayaty aghaharaà jaraty asau ||22|| sthäyino’tra virüpatvam eka-rägatayäpi cet | ghaöetäsau vibhävasya virüpatve’py udähåtiù ||23|| çucitvaujjvalya-vaidigdhyät suveçatväc ca kathyate | çåìgärasya vibhävatvam anyaträbhäsatä tataù ||24||

atha anubhäva-vairüpyam – samayänäà vyatikräntir grämyatvaà dhåñöäpi ca | vairüpyam anubhäväder manéñibhir udéritam ||25|| tatra samaya-vyatikräntiù – samayäù khaëòitädénäà priye roñoditädayaù | puàsaù smitädayaç cätra priyayä täòanädiñu | eteñäm anyathä-bhävaù samayänäà vyatikramaù ||26|| tatra ädyaà, yathä --

kailäsa-väsinéà däséà kåpä-dåñöyä bhajasva mäm ||27|| atha grämyatvam -- bäla-çabdädy-upanyäso virasokti-prapaïcanam | kaöé-kaëòütir ity ädyaà grämyatvaà kathitaà budhaiù ||28|| tatra ädyaà, yathä -- kià naù phaëi-kiçoréëäà tvaà puñkara-sadäà sadä | muralé-dhvaninä névéà gopa-bäla vilumpasi ||29|| atha dhåñöatä – prakaöa-prärthanädiù syät sambhogädes tu dhåñöatä ||30|| yathä – känta kailäsa-kuïjo’yaà ramyähaà nava-yauvanä | tvaà vidagdho’si govinda kià vä väcyam ataù param ||31|| evam eva tu gauëänäà häsädénäm api svayam | vijïeyoparasatvasya manéñibhir udähåtiù ||32|| atha anurasäù -- bhaktädibhir vibhävädyaiù kåñëa-sambandha-varjitaiù | rasä häsyädayaù sapta çäntaç cänurasä matäù ||33||

kåñëa-tat-pratipakñaç ced viñayäçrayatäà gatäù |

bhäväù sarve tad-äbhäsä rasäbhäsäç ca kecana |

granthasya gaurava-bhayäd asyä bhakti-rasa-çriyaù |

rasäbhäsa-laharé navamé ||

bhakti-rasämåta-sindhur viöaìkitaù kñudra-rüpeëa ||

tatra häsyänurasaù – täëòavaà vyadhita hanta kakkhaöé markaöé bhrü-kuöébhis tathoddhuram | yena vallava-kadambakaà babhau häsa-òambara-karambitänanam ||34|| atha adbhutänurasaù – bhäëòéra-kakñe bahudhä vitaëòäà vedänta-tantre çuka-maëòalasya | äkarëayan nirnimiñäkñi-pakñmä romäïcitäìgaç ca surarñir äsét ||35|| evam evätra vijïeyä véräder apy udähåtiù ||36|| añöäv amé taöastheñu präkaöyaà yadi bibhrati | kåñëädibhir vibhävädyair gatair anubhavädhvani ||37|| atha aparasäù --

häsädénäà tadä te’tra präjïair aparasä matäù ||38|| tatra häsyäparasaù – paläyamänam udvékñya capaläyata-locanam | kåñëam äräj jaräsandhaù solluëöham ahasén muhuù ||39|| evam anye’pi vijïeyäs te’dbhutäparasädayaù | uttamäs tu rasäbhäsäù kaiçcid rasatayoditäù ||40|| tathä hi –

amé prokta-rasäbhijïaiù sarve’pi rasanäd rasäù ||41|| bhäratädyäç catasras tu rasävasthäna-sücikäù | våttayo näöya-mätåtväd uktä näöaka-lakñaëe ||42||

samähåtiù samäsena mayä seyaà vinirmitä || gopäla-rüpa-çobhäà dadhad api raghunätha-bhäva-visäré | tuñyatu sanätano’sminn uttara-bhäge rasämåtämbhodheù ||

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhäv uttara-vibhäge

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau gauëa-bhakti-rasa-nirüpaëo näma caturtho vibhägaù

samäptaù |

rämäìga-çatru-gaëite çäke gokulam adhiñöhitenäyam |

samäpto’yaà çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù ||