research hub international multidisciplinary research …rhimrj.com/admin/upload/dairy udhyog in...

Volume-4, Issue-09, September 2017 ISSN: 2349-7637 (Online)

RESEARCH HUB – International Multidisciplinary Research Journal

(RHIMRJ) Research Paper

Available online at: www.rhimrj.com

2016, RHIMRJ, All Rights Reserved of 5 ISSN: 2349-7637 (Online)

બાયતદેશભાાં સહકાયી ડેયી ઉદ્યોગઅને તેનો વિકાસ

ઈશ્વયવસિંહ. એસ. યાજપયુોહહત ___________________________________________________________________________________________

“વશકાય એ એક એલી વ્મલસ્થા છે કે જેભાાં વાભાન્મ યીતે ભમાાદદત વાધનોલાા રોકો રોકળાશી પ્રદ્ધતતથી તનમાંતિત વ્માાયતાંિ દ્વાયા કોઈ વભાન આતથિક શતેનુી વભાન આતથિક શતેનુી પ્રાપ્તી ભાટે સ્લેછાથી બેગા ભે છે. અને ોતોતાની ળક્તત અનવુાય જરૂયી મડૂીભાાં પાો આે છે અને નપા-નકુવાનભાાં બાગ રે છે.”- આંતયયાષ્ટ્રીમ ભજદૂય સાંઘ ( I.L.O. )

પ્રસ્તાિના:- વશકાયી ક્ષેિે ડેયી ઉદ્યોગોનો તલકાવ ખફૂ જ ભશત્લનો છે. આતથિક યીતે નફા ખેડુતોને ભદદરૂ થલા ભાટે વશકાયી ક્ષેિે ડેયી ઉદ્યોગ ખફૂ જ ઉમોગી યુલાય થામ છે, ખેતીની વાથે યૂક પ્રવતૃિ તયીકે શુારનની પ્રવતૃિ તલળે ભશત્લ ધયાલે છે. તેથી બાયતીમ ખેડુતોને આતથિક યીતે ભદદરૂ થલાભાાં ડેયી ઉદ્યોગોનો તલકાવ થામ તે જરૂયી છે. જો ડેયી ઉદ્યોગની પ્રવતૃિને લૈજ્ઞાતનક ઢફે સવુ ાંકલરત કયીને વ્મલક્સ્થત યીતે મકુામ તો ખેડૂતોની આતથિક દયક્સ્થતતભાાં વાયો એલો સધુાયો કયી ળકામ છે.

વશકાયી પ્રવતૃિની ળરૂઆત ઈ.વ. 1904ભાાં વશકાયી તધયાણ ભાંડીના કામદાથી વભગ્ર દેળભાાં થઈ . ત્માયફાદ આ કામદાભાાં થોડા સધુાયા લધાયા કયી દેળ ભાટે વશકાયી કામદો ઈ.વ. 1912ભાાં વાય કમો . યાજ્મ વયકાયોને ઈ.વ. 1919ભાાં વયકાયને રગતા કામદા કયલાની છૂટ આલાભાાં આલી . મુાંફઈ વયકાયે યાજ્મનો વશકાયી કામદો ઈ.વ. 1925ભાાં વાય કમો.

ઈ.વ. 1929ભાાં આણાંદભાાં ભેવવા ોરવન નાભની ેઢીએ ોરવન ડેયીની સ્થાના કયી શતી . આ ડેયી આણાંદભાાં ભાખણ ફનાલતી અને તેનુાં નાભ ોરવન યાખ્ુાં શત ુાં. ઈ.વ. 1939ના ફીજા તલશ્વ્દુ્ધભાાં ભાખણની ભાાંગ લધતાાં , આ ડેયી ઉદ્યોગને પ્રોત્વાશન ભળ્ુાં. આથી ોરવન ડેયીનો વ્માાય લધ્મો . યાંત ુદૂધના ઉત્ાદનનો રાબ લચગાાના એજન્ટોને ભતો . ખેડૂતોને તેનો રાબ ભતો ન શતો . આથી ખેડૂતોનુાં ળોણ ચાલ ુયહ્ુાં શત ુાં. સહકાયનોઅથથ:

હફથટ કાલ્િટથના ભતે , ‘‘વશકાય એ એવુાં સ્લૈચ્છછક વાંગઠન છે કે જેભાાં વ્મક્તતઓ વભાનતાના ધોયણે ભાનલ તયીકે તેભનાાં આતથિક દશતો ાય ાડલા ભાટે એકિ થામ છે .’’

આંતયયાષ્ટ્રીમ ભજૂય સાંઘ (I.L.O.)ના ભતે , ‘‘વશકાય એ એક એલી વ્મલસ્થા છે કે જેભાાં વાભાન્મ યીતે ભમાાદદત વાધનોલાા રોકો રોકળાવન દ્ધતતથી તનમાંતિત વ્માાયતાંિ દ્વાયા કોઈ વભાન આતથિક શતેનુી પ્રાચ્પ્ત ભાટે સ્લેછછાથી બેગા ભે છે , ોતોતાની ળક્તત અનવુાય જરૂયી મડૂીભાાં પાો આે છે અને નપા -નકુવાનભાાં બાગ રે છે.’’

તલશ્વ વ્માાય વાંગઠનના વાંદબાભાાં ડેયી ઉદ્યોગ ણ વદિમ થઈ યહ્યો છે . લા 2002-03ભાાં ગામો અને બેંવોની અનિુભે 13.4 કયોડ અને 12.5 કયોડની વાંખમા વાથે બાયત તલશ્વભાાં વૌથી લધ ુશ ુલવતત ધયાલતો દેળ ફન્મો છે . તલશ્વની કુર બેંવોના 50 ટકા અને કુર શનુા 20 ટકા શ ુબાયતભાાં છે. જે ૈકીની ભોટાબાગની દૂધા ગામો અને બેંવો છે .

એપ.એ.ઓ. ( F.A.O.)ના અંદાજ મજુફ લા 1999-2000 થી છેલ્રા િણ લાભાાં તલશ્વભાાં દૂધ ઉત્ાદનભાાં ફે (2) ટકાનો ઘટાડો થમો છે. જ્માયે બાયતભાાં 4 ટકાનો લધાયો થમો છે . તલશ્વભાાં કુર દૂધ ઉત્ાદનભાાં બાયતનો દશસ્વો 13 ટકા કયતાાં લધ ુઅને એતળમાના કુર દૂધ ઉત્ાદનભાાં 57 ટકાનો છે. દૂધનુાં વૌથી લધ ુઉત્ાદન કયતાાં ાાંચ યાષ્ટ્રો અનિુભે આ પ્રભાણે છે . બાયત, અભેદયકા, યતળમા, જભાની અને ફ્રાન્વ.


Volume-4, Issue-09, September-2017


લા 2010-11ભાાં દેળની કુર ઘયગથ્થ ુઉત્ાદન (GDP) 71,57,412 કયોડ રૂતમાભાાં 10,93,806 કયોડ રૂ . ખેતીનો દશસ્વો છે . જેભાાં 2,60,300 કયોડ રૂ. (3.6%) દશસ્વો શુારન ક્ષેિનો છે.

બાયતદેશભાાં િાસ્તવિક યાષ્ટ્રીમ આિકનુાં કે્ષત્રીમ િગીકયણ (2011-12) (ચાલ ુબાિે) :- પ્રો. સાઈભન, ભામય,અને ફાલ્ડવિન નાભના અથાળાસ્ત્રીઓ લાસ્તતલક યાષ્ટ્રીમ આલકના લધાયાને આતથિક તલકાવના ભાદાંડ તયીકે ણ સ્લીકાય કમો છે. “ કોઈ એક દેળભાાં કોઈ લા દયતભમાન જે લસ્તઓુ અને વેલાઓનુાં ઉત્ાદન થામ છે.આ લસ્તઓુ અને વેલાઓને લતાભાન દકિંભત લડે ગણુીને યાષ્ટ્રીમ આલક ભેલલાભાાં આલે છે. ”

કે્ષત્ર યકભ (કયોડ રૂ.) હહસ્સો (%) ખેતી-શુારન તથા વાંરગ્ન 16,50,396 19.93 ઉદ્યોગ 19,69,883 23.79 વેલા 46,59,696 56.28 કુર 82,79,975 100.00 સ્રોત : advance estimates (Economics Survey 2011-12) P.A6

પ્રાથવભક કે્ષત્ર : પ્રાથતભક ક્ષેિભાાં ખેતી, શુારન અને આદદલાવી લસ્તીની પ્રવતૃતઓનો વભાલેળ કયલાભાાં આલે છે. જેભાાં ખેતી અને શુારનક્ષેિે લા 2011-12 ભાાં 16,50,396 કયોડ રૂતમા (19.93%) GDP ક્ષેિે દશસ્વો શતો. દ્વિવતમકે્ષત્ર : દ્વદ્વતતમક્ષેિભાાં ફાાંધકાભ વ્મલવામ, લેાય, ખનીજ તેભજ ાણી, લીજી, યસ્તાઓ, દલાખાના, અને જનવેલાની પ્રવતૃતઓનો વભાલેળ થામ છે. આ ફધી પ્રવતૃિભાાં શ્રભ અને મડૂી ફ ાંને્નનો ઉમોગ થામ છે. જેભાાં ઉદ્યોગક્ષેિે લા 2011-12ભાાં 19,69,883 કયોડ રૂતમા (23.79%) GDP ભાાં દશસ્વો શતો. તતૃીમ કે્ષત્ર :આ ક્ષેિભાાં ભોટા અને બાયે ામાના ઉદ્યોગોનો વભાલેળ થામ છે. તથા આંતયયાષ્ટ્રીમ લેાય, લાશનવ્મલશાય, વાંદેળાવ્મલશાય, દયીમાઈ અને શલાઈ વ્મલશાય, તળક્ષણ, વેલાક્ષેિ તેભજ અધતન સતુલધાઓના વર્જનની પ્રવતૃિઓનો વભાલેળ થામ છે. વેલાક્ષેિે લા 2011-12 ભાાં 46,59,696 કયોડ રૂતમા (56.28% GDP) ભાાં પાો શતો.

પ્રસ્તતુ ક્ષેિભાાં 1951 ની તરુનાએ 2011-12 ભાાં ખેતી ક્ષેિ અને શુારન ક્ષેિે GDP ભાાં ઘટાડો થમને 19.93% થમ ગમો છે અને વેલાક્ષેિનો લધાયો થમો છે. જે વાયણી યથી વાલફત કયી ળકામ છે.

બાયતદેશભાાં ખેતીકે્ષત્ર અને શુારનકે્ષતે્ર GDP નો હહસ્સો:- પ્રસ્તતુ અનુાંસલૂચભાાં બાયત દેળભાાં કૃત ક્ષેિે અને શુારન ક્ષેિે યાષ્ટ્રીમ આલકભાાં ઘટતો જામ છે જે નીચે પ્રભાણે જોઈ ળકામ છે.




િર્થ કુર GDP ખેતીકે્ષતે્ર GDP શુારનકે્ષતે્ર GDP

રૂ. હહસ્સો % રૂ. હહસ્સો 2000-01 19030 4235 22.25 1093 5.74

2001-02 20910 4730 22.62 1187 5.68

2002-03 22495 4560 20.27 1209 5.37

2009-10 61332 9399 15.33 2412 3.93

2010-11 7157412 1093806 15.30 2603 3.6

સ્રોત : GoI, Central Statistical Organisation Dept. of Statistics, 2012

બાયતદેળભાાં આરેખ અને વાયણી યથી જોતા દેળભાાં ખેતાક્ષેિ અને શુારનક્ષેિે GDP ભાાં લો- લા ઘટાડો થતો જોલા ભે છે. લા 2000-01 ભાાં ખેતીક્ષેિે GDP ભાાં 22.25 ટકાઅને શુારનક્ષેિે 5.74 ટકા દશસ્વો ધયાલતો શતા. તે આ ફે ક્ષેિનો GDP ભાાં દશસ્વો ઘટીને

2010-11 ભાાં ખેતીક્ષેિે 15.3 ટકા એટરે કે એક દવકા દયતભમાન ખેતીક્ષેિે 6.95 ટકા GDP ભાાં ઘટાડો થમો છે. અને શુારનક્ષેિે 2010-11

દયતભમાન 3.6 ટકા GDP નો દશસ્વો થમો છે, શુારનક્ષેિે GDP ભાાં એક દવકા દયતભમાન 2.14 ટકા દશસ્વભાાં ઘટાડો થમરો જોલા ભે છે.

આ પ્રભાણે દદલવે- દદલવે પ્રાથતભકક્ષેિનો દશસ્વો ઘટતો જતો જોલા ભે છે. જેની અવય ખેતીક્ષેિે વાથે વાંકામેરા શ્રતભકોની યોજગાયી ય

લધાયે અવય ડે છે.

બાયતદેશભાાં ાંચિર્ીમ મોજનાઓભાાં શુારન અને ડયેી વિર્મક ખચથ (રૂ. કયોડભાાં) : ક્રભ મોજના શુારન ડેયી કુર

1 વાતભી મોજના (1985-90)

102.35 374.43 476.78

2 આઠભી મોજના (1992-97)

305.43 818.05 1123.48

3 નલભી મોજના (1997-2002)

445.84 146.85 529.69

4 દવભી મોજના 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07

125.36 181.79 317.38 326.94 437.17

34.99 19.97 94.70 91.58 75.91

160.35 201.76 412.08 418.52 513.08

5 અલગમાયભી મોજના 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12

338.13 444.54 435.84 549.83

1243.11

111.5 98.10 85.93 57.13

131.00

449.63 542.64 521.77 606.96

1374.11

સ્રોત : GOI, Bulletin of A.H. & D.S. 2010

બાયતદેળભાાં વાતભી ાંચલીમ મોજનાથી અગ્માયભી ાંચલીમ મોજનાઓના શુારન અને ડેયી તલમક ખચા (કયોડ રૂતમાભાાં જોતા) શુારન અને ડેયીના ખચાભાાં લધાયો થમેરો જોલા ભે છે. વાતભી ાંચલીમ મોજના દયતભમાન શુારન ાછ 102.35 કયોડ

રૂતમાનો ખચા કયલાભાાં આવ્મો શતો, જમાયે તે લધીને અગ્માભી ાંચલીમ મોજનાભાાં લા- 2011-12 દયતભમાન શુારન ાછ

1243.11 કયોડ રૂતમોનો ખચા કયલાભાાં આવ્મો શતો. એ જ પ્રભાણે વાતભી ાંચલીમ મોજના દયતભમાન ડેયીક્ષેિે 374.43 કયોડ રૂતમાનો ખચા કયલાભાાં આવ્મો શતો તે લધીને અગ્માયભી ાંચલીમ મોજના દયતભમાન લા- 2011-12 ભાાં 1374.11 કયોડ રૂતમા ખચા કયલાભાાં આવ્મો છે. શુારની આલક GDP ભાાં ઘટલા છતા ણ, વયકાય શુારન અને ડેયી ઉદ્યોગ ાછના ખચાાઓ લધાયે કયે છે. જેના કાયણે પ્રાથતભકક્ષેિે યોજગાયીભાાં લધાયો થામ અને ખેડુતલગાને યોજગાયી ભી યશ ેછે.




ગજુયાતભાાંસહકાયીપ્રવવૃિ:

આઝાદીના વભમ શરેાાંથી જ ગજુયાતભાાં વશકાયી પ્રવતૃિનુાં કાભ ળરૂ કયલાભાાં આવ્્ુાં . વશકાયી તધયાણના ક્ષેિોભાાં (જભાની અને ઈટારીભાાં) વપતા ભી તેનાથી ભાગાદળાન ભેલીને લડોદયા યાજ્મભાાં પ્રો . તલઠ્ઠર રક્ષ્ભણયાલ કાલઠેકયે 5 પેબ્રઆુયી, 1889 ના યોજ ‘અન્મોન્મ વશામક વશકાયી ભાંડી ’ની યચના કયી . લડોદયાભાાં આ ભાંડી આજે નાગદયક વશકાયી ફેંક તયીકે કામાયત છે . ત્માયછી ઈ .વ.

1904ના કામદા શઠે પ્રથભ ખેતી તધયાણની ળરૂઆત દળિોઈ તાલકુાના તલરાવયુ ગાભભાાં થઈ . ઈ.વ. 1909ભાાં બરૂચ જજલ્રાભાાં ‘જ ાંબવુય ીલ્વ કો -ઓયેદટલ ફેંક ’ ળરૂ થઈ . પ્રથભ ‘સતુયાઉ કો -ઓયેદટલ ભાકેદટિંગ ’ વોવામટીની યચના ઈ .વ. 1912 ભાાં સયુતના વોનાવ ખાતે થઈ. વશકાયી તારીભ કેન્રની સ્થાના ઈ .વ. 1929 ભાાં થઈ. જભીન તલકાવ ફેંકની યચના ઈ .વ. 1934-35 ભાાં થઈ. ઈ.વ. 1940 ભાાં સયુતના ચોમાાવી તાલકુાભાાં પ્રથભ દૂધ લેચાણ કયનાય વશકાયી ભાંડીનો જન્ભ થમો . મુાંફઈભાાં નોંધલાભાાં આલેરી આ પ્રથભ દૂધ વશકાયી ભાંડી શતી. પ્રથભ ખાાંડ ભાંડીની યચના ફાયડોરીભાાં ઈ .વ. 1955ભાાં થઈ.

ગજુયાતના સહકાયી ડેયી ઉદ્યોગ િાયા દૂધ એકત્રીકયણ અને ફજાય ક્ષભતા :

ક્રભ િર્થ સયેયાશ દૈવનક દૂધ એકત્રીકયણ (રાખ લરટય)

દૈવનક ફજાય ક્ષભતા (રાખ લરટયભાાં)

1 2001-02 47.03 19.18

2 2002-03 52.25 19.41

3 2003-04 51.02 21.01

4 2004-05 58.57 22.26

5 2005-06 62.51 22.82

6 2006-07 65.33 23.84

7 2007-08 73.72 26.97

8 2008-09 83.91 30.58

9 2009-10 90.93 33.13

10 2010-11 94.47 34.65

11 2011-12 106.10 38.83

12 2012-13 127.28 46.63

13 2013-14 131.82 54.20

14 2014-15 148.20 55.52 સ્રોત : GoI, Central Statistical Organisation Dept. of Statistics, 2015

ગજુયાત યાજમભાાં વશકાયી ડેયી ઉદ્યોગ દ્વાયા દૂધ એકતિકયણ કયતા ફજાયોની ક્ષભતા જોતા લા- 2001-02 થી લા – 2014-15 ના આકડાઓના આધાયે જોતા વયેયાવ દૈતનક દૂધ એકતિકયણ અને દૈતનક ફજાય ક્ષભતા દળાાલલાભાાં આલી છે. લા- 2001-02 ભાાં ગજુયાતભાાં વયેયાળ દૈતનક દૂધ એકતિકયણ 47.03 રાખ લરટય શતુાં, જે લધીને લા- 2014-15 ભાાં વયેયાળ દૈતનક દૂધ એકતિકયણ 148.20 રાખ લરટય

થ્ ુશત.ુ એટરે કે 2001-02 થી 2014-15 લાના વભમગાા દયતભમાન 101.17 વયેયાળ દૈતનક દૂધ એકતિકયણ રાખ લરટય દૂધભાાં લધાયો થમો શતો. એજ પ્રભાણે ગજુયાતભાાં દૂધની દૈતનક ફજાય ક્ષભતા જોતા લા- 2001-02ભાાં 19.18 રાખ દૈતનક ફજાય ક્ષભતા દૂધની શતી જે

લધીને લા- 2014-15ભાાં દૂધની દૈતનક ફજાય ક્ષભતા 55.52 રાખ લરટય થઈ શતી. એટરે કે લા-2001-02 થી લા- 2014-15 દયતભમાન

દૂધની દૈતનક ફજાય ક્ષભતા 36.34 રાખ લરટય દૂધભાાં ગજુયાતભાાં લધાયો થમો છે. જે આંકડાઓ યથી પલરત કયી ળકામ છે.

સભાન :

બાયતદેળભાાં વશકાયી ડેયી ઉદ્યોગભાાં થમેરો તલકાવ જોતા વયકાયે પ્રાથતભકક્ષેિના તલકાવ કયલા ભાટે ભશત્લનો બાગ બજલી યદશ

છે જે વાતભી ાંચલીમ મોજનાથી ભાાંડીને અગ્માયભી ાંચલીમ મોજનાઓના કયેરા ખચાાઓ યથી જોઈ ળકામ છે, યાંત ુપ્રાથતભકક્ષેિ

ભાાંથી પ્રાપ્ત થતી આલકભાાં ઘટાડો થતો જોલા ભે છે. પ્રાથતભકક્ષેિનો તલકાવ ધીભો થલાથી ખેતીક્ષેિે યોકામેરા શ્રભીકોને યોજગાયીની યુતી તકો ન ભલાથી ગ્રાભીણક્ષેિની આલકોભાાં ઘટાડો થતો જોલા ભે છે જેના કાયણે ગ્રાભીણ ગયીફીની વભસ્મા દદલવેને-દદલવે લધ ુ

તલકટ ફનતી ફનતી જામ છે.




REFERENCES

1. (2011). Retrieved December 22, 2016, from www.Ibid.

2. (જાન્્આુયી 2004). ગોદળાન Vol. XVII No.8, ગાાંધીનગય.

3. Samar K. Datta and Satish Y. Deodhar. (2001). In Implication of WTO Agreements of India Agriculture. New Delhi, india: Oxford and IBH Publications.

4. www.FAOSTAT. (2011). Retrieved December 15, 2016.

5. advance estimates (Economics Survey 2011-12) P.A6. 6. GoI, Central Statistical Organisation Dept. of Statistics, 2012.

7. ફી.ડી. યભાય&અન્મ. (2012-13). તલકાવઅનેમાાલયણનુાંઅથાળાસ્ત્ર-૧.વી. જભનાદાવનીકાંની, ળાશીફાગયોડ, અભદાલાદ.

8. બયતબાઈ એભ. યીખ. (2007-08). વશકાય. ભ્યૂ પ્રકાળન , ભશારક્ષ્ભી ચાય યસ્તા, ારડી, અભદાલાદ ,ગજુયાત યાજમ.

research hub international multidisciplinary research …rhimrj.com/admin/upload/dairy udhyog in...

Documents