Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

SựkhốncùngcủaChủnghĩalịchsửKarlPopper

Đểtưởngnhớđếnvôsốđànông,đànbà,vàtrẻconthuộcmọitínngưỡng,mọidântộchaychủngtộc,nhữngngườiđãtrởthànhnạnnhâncủa lòngtinphát-xítvàcộngsảnvàocácquy luậtkhôngthểlaychuyểnđượccủavậnmệnhlịchsử.

Lờigiớithiệu

Bạnđọccầmtrêntaycuốnthứchín[1]củatủsáchSOS2,cuốnSựkhốncùngcủaChủnghĩalịchsửcủaKarlPopper,nhàtriếthọc lớnnhất thếkỉ20.Ôngnổi tiếngvềnhữngnghiêncứuphươngphápluậnkhoahọc.CuốnLogikderForschung[LogicNghiêncứu]đượcxuấtbảnđầutiênnăm1934vàđượcdịchsangtiếngAnhvớitiêuđềLogicofScientificDiscoveryđãcóảnhhưởngmạnhmẽđếnphươngphápkhoahọccủacáckhoahọctựnhiên.Cuốnsáchnàycũngcóxuấtxứtừcácnăm1930vàlầnđầutiênđượcxuấtbảnvàocácnăm1944,1945.

Cuốnsáchnàychỉrarằng:Lòngtinvàovậnmệnhlịchsửchỉlàsựmêtín,vàkhôngthểcósựtiênđoánnàovềdiễntiếncủalịchsửloàingườibằngcácphươngphápkhoahọchayduylíkhácnào.

Họcthuyếttinvàovậnmệnhlịchsửvàtinvàoviệccóthểtiênđoándiễntiếncủalịchsử,vàtrêncơsởđó,cóthểcảibiếnxãhộimộtcáchtổngthểchophùhợpvớicácquyluậtnày,đượcông gọi là chủ nghĩa lịch sử (historicism). Trước khi phê phán chủ nghĩa lịch sử, trong haichươngđầu,ôngmôtảcácthuyếtlịchsửchủnghĩa,vàchỉsauđó,tronghaichươngcuối,ôngmớiphêphánnó.Tứclà,tronghaichươngđầu,ôngđimôtảnghiêmngặtđiềumàôngsẽtấncôngtronghaichươngcuối.Cáchlàmnàycóđiểmhay:Phêpháncủaôngsẽrấtchặtchẽ,rõrànglànóphêpháncáigì;chứkhôngnhưnhiềuphêphánmàchúngtathườngbắtgặp,khôngnêu tườngminhđiềumuốnphêphán làgì, nêndễdẫnđếnnhầm lẫn.Tuynhiên,nó cũng cónhượcđiểm:Sẽcóthểcóngườichorằng,điềuôngphêphánthựcrakhôngcóthực,màchỉdoôngtạora.Phánxétcuốicùnglàcủabạnđọc.

LờiđềtặngcủaôngcóthểgâysốcchomộtsốbạnđọcViệtNam,vàcólẽchínhvìnóvàvìnộidungcủatiểuluậnnàymàởViệtNam(vàcácnướcxãhộichủnghĩatrướcđây),tácphẩmnàycủaPopperđượcítngườibiếtđến.Tuyvậy,đọckĩ,chúngtasẽbiếtđượcrấtnhiềuvấnđềmàđếnnaychúngtachưabiếthaykhôngđượcphépbiết,vàcóthểgiúpchúngtacóphươngphápthíchhợptrongviệcthựchiệncảicáchxãhội,mộtviệcphảiđượctiếnhànhliêntục,theocáchdầndần,từtừ,từngphầnmột.Chúngtacóthểnhìnlạiquákhứcủamình,củacácnướcxãhộichủnghĩa,cóthểhọcđượctừcácsailầm,thửlàmvàchắcchắnsẽvấpphảisailầmkhác,pháthiệnrasailầmmới,sửachúngvàlạithửtiếp.Đólàcáchtiếpcậnthử-và-sai,cáchtiếpcậnkhoahọccóhiệuquảkhôngchỉtrongcácbộmônkhoahọctựnhiênvàcảtrongcácbộmônkhoahọcxãhội.

Cuốnsáchcóthểbổíchchocáchọcgiả,cácnhàhoạchđịnhchínhsách,vàtấtcảnhữngaiquantâmđếnnhữngvấnđềphươngphápluậncủacácbộmônkhoahọcxãhội.Bảndịchchắccònnhiềuthiếusót,mongbạnđọcthôngcảm,lượngthứ,vàchỉbảo;xinliênhệ

theođịa chỉTạp chíTin học vàĐời sống, 54HoàngNgọcPháchHàNội [25/B7NamThànhCông],hoặcquađiệnthưthds@hn.vnn.vnhaynqa@netnam.vn

HàNội5-2004NguyễnQuangA

Ghichúlịchsử

Luậnđềcănbảncủacuốnsáchnày - là lòng tinvàovậnmệnhlịchsửchỉlàsựmêtín,vàrằng,khôngthểcósựtiênđoánnàovềdiễn tiến của lịch sử loài người bằng cácphươngphápkhoahọchayduylíkhácnào-truynguyêntớimùađông1919-1920.Phácthảochínhđượchoàntấtvàonăm1935;nóđượctrìnhbàylầnđầutiên,vàothángGiênghaythángHai1936,nhưmộtbàimangtựađề“SựkhốncùngcủaChủnghĩaLịchsử”,ởmộtphiênriêng tạinhàcủabạntôi,AlfredBraunthalởBrussels.Tạibuổigặpnày,mộtsinhviêntrướcđâycủatôiđãcómộtsốđónggópquantrọngchothảoluận.Đó làDr.KarlHilferding,chẳngbao lâusauđã lànạnnhâncủaGestapovàcủanhữngmê tíncủaĐếchếThứba.Cũngđãcómặt một số triết gia khác. Không lâu sau, tôi trình bày một bàitươngtựtrongSeminarcủaGiáosưHayek,ởTrườngKinhtếhọcLondon.Việccôngbốbịchậmvàinămvìbảnthảomàtôinộpđãbịtạp chí triết học từ chối. Nó được công bố lần đầu tiên, gồm baphần,trongEconomica,N.S.,vol.XIno.42và43,năm1944,vàvol.XII,no.46,1945.Kểtừđó,mộtbảndịchtiếngÝ(Milano,1954)vàmộtbảndịch tiếngPháp (Paris, 1956)đãđược xuất bảnởdạngsách.Vănbảncủalầnxuấtbảnnàyđãđượcsoátlại,vàcómộtvàibổsung.

K.R.P.1957

Lờinóiđầu

Tôiđãthửchứngminh,trongSựkhốncùngcủaChủnghĩalịchsử,rằng:Chủnghĩalịchsửlàmộtphươngpháptồi-mộtphươngphápchẳngcókếtquảgì.Nhưngtôiđãkhôngthậtsựbẻđượcchủnghĩalịchsử.

Kểtừđó,tôiđãthànhcôngtrongviệcbácbỏchủnghĩalịchsử:Vìtôiđãchứngminhbằngcáclílẽnghiêmngặtrằng:Chúngtakhôngthểtiênđoándiễntiếntươnglaicủalịchsử.

Lílẽchứađựngtrongmộtbàibáo,“Thuyếtbấtđịnhtrongvậtlícổđiểnvàvậtlílượngtử”,màtôicôngbốnăm1950.Nhưngtôikhôngcònthoảmãnvớibàibáonày.MộtnghiêncứuthoảmãnhơncóthểthấytrongmộtchươngvềThuyếtbấtđịnh,mộtphầncủaTáibút:SauHaimươinăm(Postscript:AfterTwentyYears)chocuốnLogiccủakhámphákhoahọc(LogicofScientificDiscovery)củatôi.

Đểthôngbáovớibạnđọcvềcáckếtquảmớihơnnày,tôidựđịnh,bằngvàilời,đưarapháchoạcủasựbácbỏchủnghĩalịchsửnày.Lílẽcóthểđượctómtắttrongnămkhẳngđịnhnhưsau:

1.Diễntiếncủalịchsửloàingườibịảnhhưởngmạnhbởisựgiatănghiểubiếtcủaconngười.(Tínhđúngđắncủatiềnđềnày,ngaycảnhữngngườithấytrongcácýtưởng,baogồmcácýtưởngkhoahọccủachúngta,chỉnhưcácsảnphẩmphụcủasựpháttriểnvậtchấtloạinàyhayloạikhác,cũngphảithừanhận).

2. Chúngtakhôngthểtiênđoán,bằngcácphươngphápduy líhaykhoahọc,sựgiatăngvềhiểubiếtkhoahọccủachúngtatrongtương lai. (Khẳngđịnhnàycó thểđượcchứngminhvềmặt logic,bằngnhữngcânnhắcđượcpháchoạdướiđây).

3. Chúngtakhôngthể,vìthế,tiênđoándiễntiếntươnglaicủalịchsửloàingười.

4.Điềunàycónghĩarằng:Chúngtaphảibácbỏkhảnăngcủalịchsửlíthuyết;tứclà,củamộtkhoahọcxãhộilịchsửcóthểtươngứngvớivậtlílíthuyết.Khôngthểcólíthuyếtkhoahọcnàovềpháttriểnlịchsửdùnglàmcơsởchotiênđoánlịchsử.

5.Mụcđíchcănbảncủacácphươngpháplịchsửchủnghĩa(xemcácchương11đến16củacuốnsáchnày)vìthếlàsailầm;vàchủnghĩalịchsửsụpđổ.

Lílẽ,tấtnhiên,khôngbácbỏkhảnăngcủamọiloạitiênđoánxãhội;ngượclại,nóhoàntoàntươngthíchvớikhảnăngkiểmtracáclíthuyết xã hội - thí dụ, các lí thuyết kinh tế - bằng cách tiên đoánnhữngdiễnbiếnnàođósẽdiễnradướicácđiềukiệnnhấtđịnh.Nóchỉbácbỏkhảnăngtiênđoánnhữngdiễntiếnlịchsửởchừngmựcchúngcóthểbịảnhhưởngbởisựgiatănghiểubiếtcủachúngta.

Bước quyết định trong lập luận này là khẳng định (2). Tôi nghĩrằngtựnócótínhthuyếtphục:nếucócáinhưhiểubiếtgiatăngcủaconngười,thìhômnaychúngtakhôngthểbiếttrướccáichúngtasẽ biết ngay chỉ ngày mai. Đây, tôi nghĩ, là lập luận vững chắc,nhưngnóchưađượctínhlàmộtchứngminhlogiccủakhẳngđịnh.Chứngminhcủa(2),màtôitrìnhbàytrongnhữngcôngbốđãđượcnhắc đến, là phức tạp; và tôi không ngạc nhiên nếu có thể thấynhữngchứngminhđơngiảnhơn.Chứngminhcủatôibaogồmviệcchứng tỏ rằng không có (bộ) tiên đoánnào - bất luận làmột nhàkhoahọchaymộtmáytính,cóthểtiênđoáncáckếtquảtươnglaicủachínhnóbằngcácphươngphápkhoahọc.Cácnỗlựclàmnhưvậyđạtkếtquảchỉsausựkiện,khiđãquámuộnchomộttiênđoán;

chúngcóthểđạtkếtquảchỉsaukhi tiênđoánđãbiếnthànhdiễngiảilại.

Lílẽnày,thuầntuýmangtínhlogic,ápdụngchocácbộtiênđoánkhoahọccóbấtkểđộphứctạpnào,baogồmcả“xãhội”củacácbộtiênđoántươngtácvớinhau.Nhưngđiềunàycónghĩalàkhôngxãhộinàocóthểtiênđoáncáctrạngtháihiểubiếttươnglaicủachínhnómộtcáchkhoahọc.

Lílẽcủatôikháhìnhthức,vàvìthế,nócóthểbịnghingờlàkhôngcómấyýnghĩathựctế,dùchotínhhợplệlogiccủanóđượccholàdĩnhiên.

Tuyvậy,tôiđãthửchứngtỏtầmquantrọngcủavấnđềtronghaicôngtrình.Trongcôngtrìnhsaucủahainghiêncứunày,trongTheOpenSocietyanditsEnemies(Xãhộimởvàcáckẻthùcủanó),tôiđãlựachọnmộtsốsựkiệntừ lịchsửcủatưtưởng lịchsửchủnghĩa,nhằmminhhoạảnhhưởngdaidẳngvànguyhạicủanólêntriếtlíxãhộivàchínhtrị,từHeraclitusvàPlatođếnHegelvàMarx.Trongcông trình trước củahai nghiên cứunày, trongSựkhốn cùng củaChủnghĩa lịch sử (ThePoverty ofHistoricism), bây giờ được xuấtbảnlầnđầutiênbằngtiếngAnhdướidạngsách,tôiđãcốchỉratầmquantrọngcủachủnghĩalịchsửnhưmộtcấutrúctrítuệquyếnrũ.Tôiđãcốgắngphântíchlogiccủanó-thườngrấttinhtế,cựckìlíthúvàrấtdễđánhlừa-vàlậpluậnrằngnócóyếuđiểmcốhữuvàkhôngthểsửađược.

K.R.P.

Penn,Buckinghamsgire,

Tháng7,1957

Mộtvàitrongcácnhàphêbìnhamhiểunhấtcủacuốnsáchnàyđãbịtiêuđềcủanólàmchobốirối.Nócóýđịnhámchỉđếntiêuđềcủacuốn Sự Khốn cùng của triết học (The Poverty of Philosophy) củaMarx, tiêuđềđóđến lượtnó, lạiámchỉđếnPhilosophyofPoverty(Triếthọccủasựkhốncùng)củaProudhon.

K.R.P.

Penn,Buckinghamshire,

Tháng7,1959

Dẫnnhập

Mốiquantâmkhoahọcvềcácvấnđềxãhộivàchínhtrịhầunhưkhôngkémxưa,sovớimốiquantâmkhoahọcvềvũtrụhọcvàvậtlíhọc; và đã có các giai đoạn trong thời cổ (Tôi nghĩ đến lí thuyếtchính trị củaPlaton, và sưu tậphiếnpháp củaAristotle) khi khoahọc xã hội có thể dường như đã tiến bộ hơn khoa học tự nhiên.NhưngvớiGalileovàNewton,thànhcôngcủavậtlíhọcđãvượtsự

mong đợi, vượt xa tất cả các khoa học khác; và từ thời Pasteur,Galileocủasinhhọc,cáckhoahọcsinhhọcđãhầunhưthànhcôngngang vậy. Nhưng các khoa học xã hội vẫn dường như chưa tìmthấyGalileocủamình.

Trong những hoàn cảnh như vậy, các nhà nghiên cứu làm việctrongngànhnàyhayngànhkháccủacácbộmônkhoahọcxãhộiđặcbiệtquantâmđếncácvấnđềphươngpháp;vàphầnlớnsựthảoluậncủahọvềnhữngvấnđềnàyđượctiếnhànhvớicáinhìnhướngđến cácphươngpháp của cácmônkhoahọc thành cônghơn, đặcbiệtlàvậtlíhọc.Thídụ,đãcónỗlựccóýthứcđểsaochépphươngphápthựcnghiệmcủavậtlí,điềuđãdẫn,trongthếhệcủaWundt,đếncảicáchtâmlíhọc;vàtừJ.S.Mill,đãcócácnỗlựclặpđilặplạiđểcảicáchphươngphápcủacáckhoahọcxãhộitheohướnggầntươngtự.Tronglĩnhvựctâmlíhọc,nhữngcảicáchnàycóthểđãcómức độ thành công nào đó, bất chấp rất nhiều thất vọng. Nhưngtrong cácmônkhoahọc xãhội lí thuyết, ngoài kinh tếhọc, chẳngđượcgìngoàisựthấtvọngtừcácthửnghiệmnày.Khithảoluậncácthấtbạinày,mauchóngnảysinhcâuhỏi:Liệucácphươngphápcủavật lí học thực sự có áp dụng được cho các khoa học xã hội haykhông.Haycólẽniềmtinkhăngkhăngvàokhảnăngcóthểápdụngchínhlàcáiphảichịutráchnhiệmvềtrạngtháiđángphànnàncủacácngànhkhoahọcnày?

Cáchđặtvấnđềnàygợiýmộtsựphânloạiđơngiảncáctrườngpháitưduyquantâmđếnphươngphápcủacáckhoahọcítthànhcônghơn.Theoquanđiểmcủachúngvềkhảnăngcó thểápdụngcác phương pháp của vật lí học, chúng ta có thể phân loại cáctrườngpháinàynhưtheotựnhiênhoặcnhưphảntựnhiên;gắnchochúngnhãn“theotựnhiên”hay“tíchcực”nếuchúngủnghộviệcápdụngcácphươngphápcủavật líhọcchocácbộmônkhoahọcxã

hội,và“phảntựnhiên”hay“tiêucực”nếuchúngphảnđốisửdụngcácphươngphápnày.

Liệumộtnhànghiêncứuphươngpháptánthànhhọcthuyếtphảntựnhiênhaytheotựnhiên,hoặcchấpnhậnmộtlíthuyếtkếthợpcảhaihọcthuyếthaykhông,sẽchủyếuphụthuộcvàoquanđiểmcủaôngtavềđặctrưngcủakhoahọcđượcxemxét,vàđặctínhcủađốitượng của nó. Nhưng thái độ mà ông ta chấp nhận cũng sẽ phụthuộcvàoquanđiểmcủaôngtavềcácphươngphápcủavậtlíhọc.Tôi tin điểm sau cùng này là quan trọng nhất. Và tôi nghĩ rằng,nhữngsailầmcốtyếutronghầuhếtcáccuộcthảoluậnvềphươngphápluậnnảysinhtừmộtsốhiểulầmrấtphổbiếnvềcácphươngphápcủavật líhọc.Đặcbiệt, tôinghĩ chúngnảy sinh từmộtdiễngiải saivềhìnhthức logiccủacác lí thuyếtcủanó,vềcácphươngpháp kiểm tra chúng, và về chức năng logic của quan sát và thínghiệm.Tôi cho rằngnhữnghiểu lầmnày có cáchậuquảnghiêmtrọng;vàtôisẽthửbiệnminhluậnđiểmnàyởcácchương3và4củanghiêncứunày.Ởđó,tôisẽcốgắngchứngtỏrằng:Cáclílẽvàhọcthuyếtkhácnhauvàđôikhimâu thuẫnnhau,phản tựnhiêncũngnhư theo tự nhiên, thực ra dựa vào một sự hiểu sai lầm về cácphươngphápcủavậtlíhọc.Trongcácchương1và2,tuyvậy,tôisẽgiớihạnmìnhởviệcgiảithíchcáchọcthuyếtphảntựnhiênvàtheotựnhiênnàođó,tạothànhmộtcáchtiếpcậnđặctrưng,trongđó,cảhailoạihọcthuyếtđượckếthợp.

Cách tiếp cận,màđầu tiên tôimuốngiải thích, và chỉ phêphánmuộnhơn,đượctôigọilà“chủnghĩalịchsử”.Thườnggặpnótrongcáccuộcthảoluậnvềphươngphápcủacácbộmônkhoahọcxãhội;vànóthườngđượcdùngmàkhôngcónhậnxétphêphán,hoặcthậmchíđượccoi làdĩnhiên.Tôihiểu“chủnghĩa lịchsử”nghĩa làgìsẽđượcgiảithíchđầyđủtrongphầnnghiêncứunày.Sẽlàđủ,nếutôi

nóiởđâyrằng,tôihiểu“chủnghĩalịchsử”làmộtcáchtiếpcậnđốivớicácbộmônkhoahọcxãhội,chorằngtiênđoán lịchsử làmụcđích chính của chúng, và cho rằngmục đích này có thể đạt đượcbằng cách khám phá ra các “nhịp điệu” hay “hìnhmẫu”, các “quyluật”hay“xuhướng”làmcơsởchosựtiếnhoácủalịchsử.Vìtôitinchắcrằng:Cuốicùng,cáchọcthuyết lịchsửchủnghĩanhưvậy,vềphươngpháp,chịutráchnhiệmvềtìnhtrạngthiểunãocủacácbộmônkhoahọcxãhộilíthuyết(ngoàilíthuyếtkinhtế),trìnhbàycủatôivềcáchọcthuyếtnàychắcchắnkhôngphảikhôngcóthànhkiến.Nhưngtôiđãcốgắnghếtsứcđểbiệnhộchochủnghĩalịchsử,nhằmtínhđiểmchophêphántiếpsaucủatôi.Tôiđãcốgắngđểtrìnhbàychủ nghĩa lịch sử như một triết lí thống nhất được cân nhắc kĩlưỡng.Vàtôiđãkhôngdodựđểtạoracáclílẽủnghộnómà,theohiểubiếtcủatôi,bảnthâncácnhàlịchsửchủnghĩađãchưabaogiờđưara.Tôihivọng,bằngcáchnày,tôiđãxâyđắpthànhcôngmộtvịtrí thật sự đáng tấn công.Nói cách khác, tôi đã cố gắng để hoànthiệnmộtlíthuyếtthườngđượcđưara,nhưngcólẽchẳngbaogiờtrongmộtdạngđượcpháttriểnđầyđủ.Đólàlídovìsaotôiđãchọnmộtcáchcócânnhắckĩ lưỡng thuậtngữhơi lạ là “chủnghĩa lịchsử”.Bằngcáchgiớithiệunó,tôihivọngtránhđượctròchơichữđơnthuần:vì,tôihivọng,chẳngaisẽbịcámdỗđểnghingờ:Liệubấtkểlílẽnàođượcthảoluậnởđây,vềbảnchất,cóthựcsựđúnglàthuộcvềchủnghĩa lịchsửhaykhông,hoặc,vềbảnchất,mộtcáchchínhxác,thuậtngữ“chủnghĩalịchsử”thậtsựcónghĩalàgì.

Chương1

Cácthuyếtphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsử

Ngượclạihoàntoànvớichủnghĩatựnhiênphươngphápluậntronglĩnhvựcxãhộihọc,chủnghĩalịchsửchorằng:Mộtvàiphươngphápđặctrưngcủavậtlíhọckhôngthểápdụngđượcchocácmônkhoahọcxãhội,donhữngkhácbiệtsâusắcgiữaxãhộihọcvàvậtlíhọc.Nóbảochúngta,cácđịnhluậtvậtlí,hoặc“cácđịnhluậttựnhiên”cóhiệulựcởmọinơivàmọilúc;vìthếgiớivậtlíđượcđiềukhiểnbởimộthệthốngcácđạilượngvậtlíđồngđềubấtbiếntrongkhônggianvàthờigian.Cácđịnhluậtxãhộihọc,hoặccácđịnhluậtcủađờisốngxãhội,tuyvậy,lạikhácnhauởcácnơivàcácgiaiđoạnkhácnhau.Mặcdùchủnghĩalịchsửthừanhậnrằng:Cónhiềuđiềukiệnxãhộiđiểnhìnhmàsựtáidiễnđềuđặncóthểđượcquansát,nólạitừchốiviệcthừanhận:Nhữngsựđềuđặncóthểpháthiệnđượctrongđờisốngxãhộicóđặctínhcủanhữngsựđềuđặnkhôngthểthayđổiđượccủathếgiớivậtlí.Vìchúngphụthuộcvàolịchsử,vàvàonhữngkhácbiệtvềvănhoá.Chúngphụthuộcvàotìnhthếlịchsửcábiệt.Nhưthếtakhôngthể,thídụ,nóimàkhôngnêurõthêmvềcácquyluậtkinhtế,màchỉcóthểnóivềcácquyluậtkinhtếcủagiaiđoạnphongkiến,haycủathờikìđầucôngnghiệp,vàvânvân;luônluônnhắcđếngiaiđoạnlịchsử,trongđó,cácquyluậtđượcnóiđếnđượccholàđãthịnhhành.Chủnghĩalịchsửkhẳngđịnhrằng:Tínhtươngđốilịchsửcủacácquyluậtxãhộilàmcho

hầuhếtcácphươngphápcủavậtlíhọckhôngthểápdụngđượcchoxãhộihọc.Cáclílẽlịchsửchủnghĩađiểnhình,màquanniệmnàydựavào,liênquanđếnkháiquáthoá,thínghiệm,tínhphức tạpcủacáchiện tượngxãhội,nhữngkhókhăncủa tiênđoánchínhxác,và tầmquantrọngcủachủnghĩabảnchấtphươngphápluận.Tôisẽthảoluậnlầnlượtcáclílẽnày.

Mục1:Kháiquáthoá

Theochủnghĩalịchsử,khảnăngcủakháiquáthoávàsựthànhcôngcủanótrongcácmônkhoahọcvậtlídựavàotínhđồngđềuphổbiếncủatựnhiên:Vàoquansát-cólẽđượcmôtảđúnghơnnhưmộtgiảthiết-rằngtrongcáchoàncảnhgiốngnhau,nhữngviệcgiốngnhauxảyra.Nguyênlínày,đượccholàcóhiệulựccảtrongkhônggianvàthờigian,đượcnóilàtạocơsởchophươngphápcủavậtlíhọc.Chủ nghĩa lịch sử khẳng định rằng: Nhất thiết, nguyên lí này vô dụng trong xã hội học.

Nhữnghoàncảnhgiốngnhauchỉxảyratrongphạmvimộtgiaiđoạnlịchsửduynhất.Chúngchẳngbaogiờkéotừmộtgiaiđoạnsanggiaiđoạnkhác.Dođó,khôngcósựđồngđềudàihạntrongxãhộimàcáckháiquáthoádàihạncóthểdựavào-tứclà,nếuchúngtabỏquanhữngsựđềuđặn tầm thường,nhưđược chủnghĩa vị thamô tả rằng:Conngười luôn sống theonhóm,hoặcrằngcungcủacácthứnàođócógiớihạncòncungcủacácthứkhác,nhưkhôngkhí,làvôhạn,vàchỉcócácthứtrướccóthểcóbấtkểgiátrịthịtrườnghaytraođổinào.Theochủnghĩalịchsử,mộtphươngphápbỏquasựhạnchếnàyvàcốkháiquáthoánhững

đồngđềuxãhộisẽngầmgiảthiếtrằng:Nhữngsựđềuđặnđượcnóiđếnkéodàimuônthủa;chonên,mộtquanđiểmấutrĩvềphươngphápluận-quanđiểmchorằngcácmônkhoahọcxãhộicóthểlấyphươngphápkháiquáthoátừvậtlíhọc-sẽtạoramộtlíthuyếtxãhộihọcsaivàlừadốimộtcáchnguyhiểm.Nósẽlàmộtlíthuyếttừchối,rằngxãhộipháttriển;hoặcrằng:Nótừngthayđổimộtcáchđángkể;hoặcrằng:Sựpháttriểnxãhội,nếucó,cóthểtácđộngđếnnhữngtínhđềuđặncủađờisốngxãhội.Các nhà lịch sử chủnghĩa haynhấnmạnh rằng:Ðằng sau các lí thuyết sai lầmnhư vậy,

thườngcómộtmụcđíchbiệngiải;vàthựcvậy,giảthiếtvềcácquyluậtxãhộihọckhôngthayđổicóthểdễbịlạmdụngchocácmụcđíchnhưvậy.Nócóthểxuấthiện,đầutiên,nhưlílẽchorằng:Cácthứkhóchịuvàkhôngđượcưaphảiđượcchấpnhận,vìchúngđượccácquyluậtbấtbiếncủatựnhiênquyđịnh.Thídụ,“cácquyluậtkhônglaychuyểnđược”củakinhtếhọcđãđượcviệndẫnđểchứngminhsựvôíchcủasựcanthiệptheoluậtvàoviệcmặccảlương.Mộtsựlạmdụngbiệngiảithứhaicủagiảthiếtvềtínhdaidẳng,lànónuôidưỡngcảmnhậnchungvềtínhkhôngthểtránhkhỏi,vànhưthế,vềsựsẵnsàngcamchịusựkhôngthểtránhkhỏimộtcáchyênlặngvàkhôngcókhángcự.Cáihiệnthờisẽkéodàimãimãi,vàcácmưutoantácđộngđếntiếntrìnhcủacácsựkiện,hoặcngaycảđánhgiánó,làlốbịch:Takhônglíluậnchốnglạicácquyluậttựnhiên,vàcácmưutoanvứtbỏchúngchỉcóthểdẫnđếnthảmhoạ.Nhàlịchsửchủnghĩachorằng,cáclílẽbảothủ,biệngiải,thậmchíanphậnnàylàhệquảtất

yếucủađòihỏiphươngpháptheotựnhiênphảiđượcchấpnhậntrongxãhộihọc.Ngườitheochủnghĩalịchsửphảnđốichúngbằngcáchxácnhậnrằng:Nhữngsựđồngđều

xãhộikhácxasựđồngđềucủacácmônkhoahọctựnhiên.Chúngthayđổitừmộtgiaiđoạnlịchsửnàysanggiaiđoạnkhác,vàhoạtđộngcủaconngườilàlựclàmthayđổichúng.Vìnhữngsựđồngđềuxãhộikhôngphảilàcácquyluậttựnhiên,màlànhântạo;vàmặcdùcóthểnói:Chúngphụthuộcvàobảnchấtconngười,chúnglàvậyvìbảnchấtconngườicónănglựcđểthayđổivà,cólẽ,đểđiềukhiểnchúng.Vìvậy,cácthứcóthểđượclàmtốtlênhayxấuđi;cảicáchtíchcựckhôngphảilàvôích.Cácxuhướngnàycủachủnghĩalịchsửhấpdẫnnhữngngườicảmthấycóbổnphậnphải

tíchcực;đểcanthiệp,đặcbiệtvàocôngviệcđời,từchốiviệcchấpnhậnhiệntrạngnhưđiềukhôngthểtránhkhỏi.Xuhướnghànhđộngvàchốnglạisựthoảmãnthuộcbấtkểloạinàocóthểđượcgọilà“chủnghĩahànhđộng”.Tôisẽnóikĩhơnvềquanhệcủachủnghĩalịchsửvớichủnghĩahànhđộngởcácmục17và18;nhưngtôicóthểtríchdẫnởđâymộtlờikêugọinổitiếngcủaMarx,mộtnhàlịchsửchủnghĩanổitiếng,biểuhiệntháiđộ“hànhđộngchủnghĩa”mộtcáchnổibật:“Cáctriếtgiađãchỉlígiảithếgiớitheonhữngcáchkhácnhau;vấnđềtuyvậylàbiếnđổinó”.[2]

Mục2:Thínghiệm

Vậtlíhọcsửdụngphươngphápthínghiệm;tứclà,nóđưarasựđiềukhiểnnhântạo,sựcôlậpnhântạo,vàdođó,đảmbảosựtáitạocácđiềukiệntươngtự,vàsựtạoranhấtquáncáctácđộngnhấtđịnh.Phươngphápnàyhiểnnhiêndựavàoýtưởngrằng:Ởđâucácđiềukiệnlàgiốngnhau,nhữngthứgiốngnhausẽxảyra.Nhàlịchsửchủnghĩachorằngphươngphápnàykhôngthểápdụngtrongxãhộihọc.Nócũngchẳngíchgì,anhtalậpluận,ngaycảgiảnhưcóthểápdụngđược.Vìcácđiềukiệngiốngnhauxuấthiệnchỉtrongphạmvigiớihạncủamộtgiaiđoạnduynhất,kếtquảcủabấtkểthínghiệmnàosẽcótầmquantrọngrấthạnchế.Hơnnữa, sựcách linhân tạo sẽ loạibỏchínhnhữngnhân tốquan trọngnhất trongxãhộihọc.RobinsonCrusoevànềnkinhtếđơnnhấtcủaanhtachẳngbaogiờcóthểlàmộtmôhìnhcógiátrịcủamộtnềnkinhtếmàcácvấnđềcủanónảysinhchínhtừtươngtáckinhtếcủacáccánhânvàcácnhóm.Họlậpluậntiếplàkhôngthểcócácthínghiệmcógiátrịthậtsựnào.Cácthínghiệmquymô

lớntrongxãhộihọcchẳngbaogiờlàcácthínghiệmtheonghĩavậtlí.Chúngkhôngđượcthựchiệnđểlàmchotrithứcvớicươngvịnhưthếtiếnbộ,màđểđạtđượcthànhcôngchínhtrị.Chúngkhôngđượcthựchiệntrongmộtphòngthínghiệmtáchbiệtkhỏithếgiớibênngoài;đúnghơn,chínhviệcthựchiệnchúnglàmthayđổicácđiềukiệnxãhội.Chúngchẳngbaogiờđượclặplạidướicácđiềukiệngiốngnhaumộtcáchchínhxác,vìcácđiềukiệnđãthayđổibởisựthựchiệnlầnđầutiêncủachúng.

Mục3:Tínhmới

Lílẽvừađượcnhắctớiđángbànchitiếtthêm.Chủnghĩalịchsử,nhưtôiđãnói,từchốikhảnănglặplạicácthínghiệmxãhộiquymôlớntrongcácđiềukiệngiốngnhaumộtcáchchínhxác,vìcácđiềukiệncủalầnthựchiệnthứhaiphảibịảnhhưởngbởisựthực,làthínghiệmđãđượcthựchiệntrướcđó.Lílẽnàydựavàoýtưởngrằngxãhội,giốngmộtsinhvật,cómộtloạikíứcmàchúngtathườnggọilàlịchsửcủanó.Trongsinhhọc,chúngtacóthểnóivềlịchsửcuộcsốngcủamộtsinhvật,vìmộtsinhvậttuỳ

thuộcmộtphầnvàocácsựkiệnđãqua.Nếucácsựkiệnnhưvậylặplại,thìđốivớicácsinhvật,trảinghiệmsẽmấtđiđặctínhmớicủachúng,vàtrởnênđượmmàuthóiquen.Nhưngđiềunàylàchínhxác:Vìsaotrảinghiệmsựkiệnlặplạikhônghệtnhưtrảinghiệmsựkiệnbanđầu-vìsao trảinghiệmsự lặp lại làmới.Sự lặp lạicủacácsựkiệnquansátđược,vì thế,có thểtươngứngvớisựnổilêncủacáckinhnghiệmmớitrongmộtnhàquansát.Vìnótạoracácthóiquenmới,sựlặplạitạoracácđiềukiệnmới,quenthuộc.Tổngtoànbộcácđiềukiện-bêntrongvàbênngoài-ởđó,chúngtalặplạimộtthínghiệmnàođótrêncùngmộtsinhvật,vàvìthế,khôngthểlàđủgiốngnhauđểchochúngtanóivềmộtsựlặplạiđíchthực.Vìngaycảsựlặplạichínhxáccácđiềukiệnmôitrườngsẽkếthợpvớicácđiềukiệnnộitạimớitrongsinhvật:Cơthểhọcquatrảinghiệm.Cũngthế,theochủnghĩalịchsử,đúngvớixãhội,vìxãhộicũngtrảinghiệm:Nócũngcólịch

sửcủamình.Nócóthểchỉhọcchậmchạptừnhữnglặplại(mộtphần)lịchsửcủanó,nhưngkhôngthểnghingờlànócóhọc,ởchừngmựcnóbịtuỳthuộcvàoquákhứcủanó.Cáctruyềnthốngvàlòngtrungthànhvớitruyềnthốngvàsựoángiận,sựtincậyvàsựnghikị,nếukhácđicóthểkhôngđóngvaitròquantrọngcủachúngtrongđờisốngxãhội.Sựlặplạithậtsự,vìvậy,phảilàkhôngthểtronglịchsửxãhội;vàđiềunàycónghĩalàphảichorằngcácsựkiệnmangđặctínhmớithựcchấtsẽnổilên.Lịchsửcóthểtựlặplại-nhưngchẳngbaogiờởcùngmức,đặcbiệtnếucácsựkiệnliênquancótầmquantrọnglịchsử,vànếuchúngcóảnhhưởngdàilâulênxãhội.Trongthếgiớiđượcvậtlíhọcmôtả,chẳnggìmớithựcsựvàthựcchấtcóthểxảyra.Một

độngcơmớicóthểđượcsángchế,nhưngchúngtaluôncóthểphântíchnónhưsựtáisắpxếpcủacácyếutố,nhữngcáilàbấtkểthứgìsongkhôngmới.Tínhmớitrongvậtlíhọcđơnthuầnlàtínhmớivềsựsắpxếphaytổhợp.Hoàntoànđốilậpvớiđiềunày,tínhmớixãhội,giốngtínhmớisinhhọc,làmộtloạithựcchấtcủatínhmới,nhàlịchsửchủnghĩakhăngkhăng.Nólàtínhmớithậtsự,khôngthểquyvềtínhmớicủasựsắpxếp.Vìtrongđờisốngxãhội,cùngcácnhântốcũtrongmộtsựsắpxếpmớichẳngbaogiờthựcsựlàcùngcácnhântốcũ.Nơichẳnggìcóthểtựlặplạimộtcáchchínhxác,tínhmớithựcsựphảiluônhiệnra.Điềunàyđượccoilàquantrọngchoviệccânnhắcvềsựtiếntriểncủacácgiaiđoạnhaythờikìmớicủalịchsử,mỗigiaiđoạnđólạikhácnhauvềbảnchất.Chủnghĩalịchsửchorằng:Chẳnggìquantrọnghơnsựnổilêncủamộtthờikìmớithựcsự.

Khíacạnhvôcùngquantrọngnàycủađờisốngxãhộikhôngthểđượcnghiêncứutheocùngcách,màchúngtađãquentheo,khigiảithíchcáctínhmớitronglĩnhvựcvậtlíbằngcáchcoichúng như sự tái sắp xếp của các nguyên tố quen thuộc. Dù cho các phương pháp thôngthườngcủavậtlíhọc,giảnhưcóđượcứngdụngchoxãhội,chúngchẳngbaogiờápdụngđượcchocácđặctínhquantrọngnhấtcủanó:Sựphânchiathànhcácthờikì,vàsựnổilêncủatínhmới.Mộtkhilĩnhhộiđượctầmquantrọngcủatínhmớixãhội,chúngtabuộcphảitừbỏýtưởng:Việcápdụngcácphươngphápvậtlíbìnhthườngchocácvấnđềxãhộihọccóthểgiúpchúngtahiểucácvấnđềtiếntriểnxãhội.Cómộtkhíacạnhnữacủatínhmớixãhội.Chúngtađãthấyrằng:Mọibiếncốxãhộicábiệt,

mỗisựkiệnđơnnhấttrongđờisốngxãhội,cóthểđượccholàmới,theomộtnghĩanàođó.Nócóthểđượcphânloạivớicácsựkiệnkhác;nócóthểgiốngcácsựkiệnđóởcáckhíacạnhnàođó;nhưngnósẽluônlàđơnnhấttheomộtcáchrấtxácđịnh.Điềunày,ởchừngmựcliênquanđếngiảithíchsinhhọc,dẫnđếnmộttrạngtháikhácrõrệtvớitrạngtháitrongvậtlíhọc.Cóthểhìnhdungrằng,bằngphântíchđờisốngxãhội,chúngtacóthểcókhảnăngkhámphára,vàhiểumộtcáchtrựcgiác,bấtcứsựkiệncábiệtnàoxảyrathếnàovàvìsao;rằng:Chúngtacóthểhiểurõràngnguyênnhânvàkếtquảcủanó-cáclựcgắnvớinóvàảnhhưởngcủanóđếncácsựkiệnkhác.Tuynhiên,chúngtacóthểthấylàmìnhkhôngcókhảnăngtrìnhbàycácquyluậtchung,nhữngđiềucóthểdùngnhưmộtsựmôtảcácmốiliênkếtnhânquảnhưvậy

mộtcáchtổngquát.Vìnócóthểlàtìnhhuốngxãhộihọccábiệtduynhất,khôngphảikhác,cóthểđượcgiảithíchbằngcáclựccábiệtmàchúngtađãkhámphára.Vàcáclựcnàycóthểđúnglàđơnnhất:Chúngcóthểnổilênchỉmộtlần,trongtìnhhuốngxãhộicábiệtnày,vàchẳngbaogiờtrởlại.

Mục4:Tínhphứctạp

Tìnhthếphươngphápluậnvừađượcpháchoạcómộtsốkhíacạnhkhácnữa.Mộtkhíacạnhđãđượcthảoluậnrấtthườngxuyên(vàsẽkhôngđượcthảoluậnởđây)làvaitròxãhộihọccủacácnhânvậtvôsongnàođó.Mộtkhíacạnhkháccủacáckhíacạnhnàylàtínhphứctạpcủacáchiệntượngxãhội.Trongvậtlíhọc,chúngtađốiphóvớimộtchủthểítphứctạphơnnhiều;bấtchấpđiềuđó,chúngtacònđơngiảnhoáhơnnữamộtcáchnhântạobằngphươngphápcôlậpthínghiệm.Dophươngphápnàykhôngthểápdụngđượctrongxãhộihọc,chúngtađốimặtvớisựphứctạpgấpđôi-mộtsựphứctạpnảysinhdotínhkhôngthểcôlậpmộtcáchnhântạo,vàmộtsựphứctạpdosựthựclàđờisốngxãhộilàmộthiệntượngtựnhiêngiảđịnhtrướccuộcsốngtinhthầncủacáccánhân,tứclàtâmlíhọc,điềumàđếnlượtnó,lạigiảđịnhtrướcsinhhọc,điềulạigiảđịnhtrướchoáhọcvàvậtlíhọc.Sựthựclàxãhộihọcđứngcuốitrongthứbậcnàycủacácmônkhoahọc,chochúngtathấymộtcáchrõràngsựphứctạpkinhkhủngcủacácnhân tốdính líuđếnđờisốngxãhội.Chodùcósựđồngđềumàxãhộihọckhông thểbiếnđổiđược,nhưsựđồngđều trong lĩnhvựcvật lí, có thểchúng tahoàn toànkhôngcókhảnăngtìmrachúng,vìsựphứctạpképnày.Songnếuchúngtakhôngthểtìmranó,thìcóítgiátrịtrongchủtrươnglà:Tuythế,chúngtồntại.

Mục5:Tínhkhôngchínhxáccủatiênđoán

Nhữngcuộcthảoluậnvềcáchọcthuyếttheotựnhiênsẽchỉrarằng:Chủnghĩalịchsửcóthiênhướngnhấnmạnhtầmquantrọngcủatiênđoánnhưmộttrongnhữngnhiệmvụcủakhoahọc.(Vềkhíacạnhnày,tôihoàntoànđồngý,dùtôikhôngtinrằngtiêntrilịchsửlàmộttrongcácnhiệmvụcủacácmônkhoahọcxãhội).Thếnhưng,chủnghĩalịchsửlíluậnrằng:Tiênđoánxãhộiphảilàrấtkhókhăn,khôngchỉvìtínhphứctạpcủacáccấutrúcxãhội,màcũngvìtínhphứctạplạkìnảysinhtừliênkếtgiữacáctiênđoánvàcácsựkiệnđượctiênđoán.Ý tưởngchorằngsựtiênđoáncó thểcóảnhhưởng lênsựkiệnđượctiênđoán làmộtý

tưởngrất cổ.Oedipus, trong truyền thuyết,đãgiết chamình,ngườiôngchưabaogiờ thấytrướcđó;vàđiềunàylàkếtquảtrựctiếpcủalờitiêntriđãkhiếnchaôngtừbỏông.Đólàlídovìsaotôigợiýtên“hiệuứngOedipus”choảnhhưởngcủasựtiênđoánlênsựkiệnđượctiênđoán(hoặc,tổngquáthơn,choảnhhưởngcủamộtmónthôngtinlêntìnhhìnhmàthôngtindẫnchiếuđến),bấtluậnảnhhưởngnàycóxuhướnggâyrasựkiệnđượctiênđoán,haycóxuhướngngăncảnnó.Cácnhàlịchsửchủnghĩagầnđâychỉrarằng:Loạiảnhhưởngnàycóthểlàthíchđángcho

cácmônkhoahọcxãhội;điềuđócóthểlàmtăngsựkhókhăntrongviệcđưaracáctiênđoánchínhxácvàgâynguyhiểmchotínhkháchquancủachúng.Họnóirằng:Cáchậuquảvôlícóthểrútratừgiảthiếtrằng,cácmônkhoahọcxãhộiđãtừngcóthểđượcpháttriểnđếnmứcchophépcácdựbáochínhxáccủamọiloạisựthựcvàsựkiệnxãhội,vàgiảthiếtnày,vìthếcóthểbịbácthuầntuýtrêncơsởlogic.Vì,nếugiảnhưmộtloạilịchxãhội,khoahọc,nhưvậymớiđượclậpravàtrởnênquenbiết(khôngthểgiữbímậtnólâu,vìvềnguyêntắc,nócóthểđượcbấtkểaitáikhámphára),chắcchắnnósẽgâyracáchànhđộnglàmđảolộncáctiênđoáncủanó.Giảsử,thídụ,đượctiênđoánlàgiácổphầnsẽtăngtrongbangàyvàsauđósụtgiảm.Hiểnnhiên,mọingườicóquanhệvớithịtrườngsẽbánvàongàythứba,gâysụtgiávàongàyđóvàchứngminhtiênđoánlàsai.Tómlại,ýtưởngvềmộtlịchchínhxácvàchitiếtcủacácsựkiệnxãhộilàtựmâuthuẫn;vàcáctiênđoánxãhộikhoahọcchínhxácvàchitiếtvìvậylàkhôngthểthựchiệnđược.

[1]Chúthíchcủadịchgiả:Cácquyểntrướcgồm:1.J.Kornai:Conđườngdẫntớinềnkinhtếthịtrường,HộiTinhọcViệtNam2001,NhàXuấtbảnVănhoáThôngtin(NXB

VHTT)2002.2.J.Kornai:HệthốngXãhộichủnghĩa,NXBVănhoáThôngtin20023.J.Kornai-K.Eggleston:Chămsócsứckhoẻcộngđồng,NXBVHTT20024.G.Soros:Giảkimthuậttàichính,sắpxuấtbản5.H.deSoto:Sựbíẩncủatưbản,sắpxuấtbản(NhàXuấtbảnChínhtrịQuốcgia,2004)6.J.E.Stiglitz:Chủnghĩaxãhộiđivềđâu?sắpxuấtbản7.F.A.Hayek:Conđườngdẫntớichếđộnôngnô,sắpxuấtbản8.G.Soros:XãhộiMở,sắpxuấtbản

[2]XemluậnđềmườimộtcủaTheseonFeuerbach(1845)củaông;xemcảmục17,ởdưới.

Mục6:Tínhkháchquanvàsựđánhgiá

Khinhấnmạnhnhữngkhókhănvềtiênđoántrongcácmônkhoahọcxãhội,chúngtađãthấychủnghĩalịchsửđưaracáclílẽ,dựatrênsựphântíchvềảnhhưởngcủacáctiênđoánlêncácsựkiệnđượctiênđoán.Nhưngtheochủnghĩalịchsử,ảnhhưởngnàycóthể,dướinhữnghoàncảnhnhấtđịnh,cónhữngtácđộnglạiquantrọnglênnhàquansátđangtiênđoán.Nhữngsuyxéttươngtựđóngmộtvaitròquantrọng,thậmchícảtrongvậtlíhọc,nơimọiquansátđềudựatrênsựtraođổinănglượnggiữanhàquansátvàcáiđượcquansát;điềunàydẫnđếnsựbấtđịnh,thườngcóthểđượcbỏqua,củacáctiênđoánvậtlí,cáiđược“nguyênlíbấtđịnh”môtả.Cóthểchorằng:Sựbấtđịnhnàylàdomộttươngtácgiữakháchthểđượcquansátvàchủthểđangquansát,vìcảhaiđềuthuộcvềcùngthếgiớivậtlícủatácđộngvàtươngtác.NhưBohrđãchỉra,cónhữngsựtươngtựtrongcácmônkhoahọckhácđốivớitìnhthếnàytrongvậtlíhọc,đặcbiệttrongsinhhọcvàtâmlíhọc.Nhưngchẳngởđâu,sựthực,lànhàkhoahọcvàđốitượngcủaôngtalạithuộcvềcùngmộtthếgiới,lạicótầmquantrọnghơntrongcácmônkhoahọcxãhội,nơinódẫnđến(nhưđãđượcchứngtỏ)mộtsựbấtđịnhcủatiênđoán,điềuđôikhicótầmquantrọngthựctiễnlớn.Chúngtađốimặt,trongcáckhoahọcxãhội,vớimộttươngtácđầyđủvàphứctạpgiữanhà

quansátvàcáiđượcquansát,giữachủthểvàkháchthể.Biếtsựtồntạicủacáckhuynhhướng,cóthểtạoramộtsựkiệntươnglai,và,hơnnữa,biếtrằngbảnthântiênđoáncóthểgâyảnhhưởnglêncácsựkiệnđượctiênđoán,chắccónhữngtácđộnglạilênnộidungtiênđoán;vàcáctácđộnglạinàycóthểlàloạilàmsuyyếunghiêmtrọngtínhkháchquancủacáctiênđoánvàcủacáckếtquảnghiêncứukháctrongcáckhoahọcxãhội.Mộttiênđoánlàmộtbiếncốxãhội,cóthểtươngtácvớicácbiếncốxãhộikhác,vàgiữa

chúngvớibiếncốmànótiênđoán.Nócóthể,nhưtađãthấy,giúpđểtiênđoánsựkiệnnày;nhưng có thể dễ dàng thấy là nó cũng có thể ảnh hưởng theo cách khác. Nó có thể, trongtrườnghợpcựcđoan,thậmchígâyrasựcốnótiênđoán:Biếncốđãcóthểkhônghềxảyra,nếugiảnhưnóđãkhôngđượctiênđoán.Ởtháicựckhác,sựtiênđoánvềmộtsựkiệnsắpxảyracóthểngăncảnnó(đếnmứccó thểnóivềnhàkhoahọcxãhội,ngườicốýhayvô tìnhkhôngtiênđoán,làcóthểgâyra,hoặclàmchonóxảyra).Rõràngcónhiềutrườnghợptrunggianởgiữahaitháicựcnày.Hànhđộngtiênđoáncáigìđó,vàviệckiêngkhôngtiênđoán,cảhaicóthểcómọiloạihệquả.Bâygiờ,rõrànglàcácnhàkhoahọcxãhội,vớithờigian,đãbiếtvềnhữngkhảnăngnày.

Mộtnhàkhoahọcxãhội,thídụ,cóthểtiênđoáncáigìđó,dựkiếntrướclàtiênđoáncủamìnhsẽlàmchonóxảyra.Hoặcôngtacóthểtừchốirằngmộtsựkiệnnàođóđượcdựkiến,bằngcáchấy,ngăncảnnó.Vàtrongcảhaitrườnghợp,ôngtacóthểtôntrọngnguyênlícóvẻnhư

đảmbảosựkháchquankhoahọc:Vềnóisựthậtvàkhônggìkhácngoàisựthật.Nhưngdẫuchoôngtađãnóisựthật,chúngtakhôngthểnóirằng,ôngtađãtôntrọngtínhkháchquankhoahọc;vìbằngviệcđưaracáctiênđoán(màcácbiếncốsắptớisẽthoảmãn),ôngtacóthểđãảnhhưởngđếnnhữngbiếncốđótheohướngmàcánhânôngtaưathích.Nhàlịchsửchủnghĩacóthểthừanhậnlàbứctranhnàycóhơisơlược,nhưngôngtakhăng

khăngrằngnólàmnổibậtmộtđiểmmàchúngtathấyởhầunhưtrongmọiđềtàicủacácmônkhoahọcxãhội.Tươngtácgiữanhữngtuyênbốcủanhàkhoahọcvàđờisốngxãhộihầunhưluôntạoracáctìnhhuống,trongđó,chúngtakhôngchỉxemxétsựthậtcủanhữngtuyênbốnhưvậy,màcũngxemxétcảảnhhưởngthựctếcủachúnglêndiễntiếntươnglai.Nhàkhoahọcxãhội có thể cốgắngđể tìm sự thật; nhưng,đồng thời, ông ta luôn tácđộngmột ảnhhưởngxácđịnhlênxãhội.Chínhsựthực,làcáctuyênbốcủaôngtacóảnhhưởng,pháhuỷtínhkháchquancủachúng.Chođếnđây,chúngtađãgiảthiếtrằng:Nhàkhoahọcxãhộithựcsựcốgắngtìmsựthật,và

khônggìkhácngoàisựthật;nhưngnhàlịchsửchủnghĩasẽchỉrarằng:Tìnhtrạngđượcmôtảlàmlộranhữngkhókhăncủagiảthiếtcủachúngta.Vìởnơisựthiênvịvàcáclợiíchcóảnhhưởngnhưvậylênnộidungcủacáclíthuyếtvàtiênđoánkhoahọc,phảirấtđángngờ,liệuthiênkiếncóthểđượcxácđịnhvàtránhhaykhông.Nhưthế,chẳngcầnngạcnhiênđểthấyrằng,trongcácmônkhoahọcxãhội,córấtítđiềugiốngsựtìmkiếmkháchquanvàlítưởngđốivớisựthậtmàchúngtathấytrongvậtlíhọc.Chắccóthểthấybấynhiêukhuynhhướngtrongkhoahọcxãhộinhưcóthểthấybaonhiêukhuynhhướngtrongđờisốngxãhội;cóbấynhiêulậptrườngnhưcóbaonhiêulợiích.Cóthểhỏi:Liệulílẽlịchsửchủnghĩanàykhôngdẫnđếnmộtdạngcựcđoancủachủnghĩatươngđối,chorằngtínhkháchquan,vàlítưởngvềsựthật,hoàntoànkhôngthểápdụngđượctrongcácmônkhoahọcxãhội,nơichỉthànhcông-thànhcôngchínhtrị-làquyếtđịnh.Đểminhhoạcáclílẽnày,nhàlịchsửchủnghĩacóthểchỉrarằng:Mỗikhicómộtxuhướng

cốhữunàođótrongmộtgiaiđoạnpháttriểnxãhội,chúngtacóthểtrôngchờđểthấycáclíthuyếtxãhộihọcảnhhưởngđếnsựpháttriểnnày.Khoahọcxãhội,nhưthế,cóthểhoạtđộngnhưmộtbàđỡ,giúpsinhracácgiaiđoạnxãhộimới;nhưngnócũngcóthểđượcdùngtươngtựnhưthế,trongtaycácthếlựcbảothủ,đểlàmchậmtrễnhữngthayđổixãhộisắpxảyra.Cáchnhìnnhưvậycóthểgợiýchokhảnăngphântíchvàgiảithíchsựkhácnhaugiữacác

họcthuyếtvàtrườngpháixãhộihọckhácnhau,bằngcáchdẫnchiếuhoặcđếnquanhệcủachúngvớinhữngthiênvịvàlợiíchthịnhhànhtrongmộtgiaiđoạnlịchsửcábiệt(mộtcáchtiếpcậnđôikhiđượcgọilà“thuyếtlịchsử-historism”,vàkhôngnênlẫnlộnvớicáitôigọilà“chủnghĩalịchsử-historicism”),hoặcđếnmốiliênhệcủachúngvớicáclợiíchchínhtrịhaykinhtếhaygiaicấp(mộtcáchtiếpcậnđôikhiđượcgọilà“xãhộihọctrithức”).

Mục7:Chỉnhthểluận(Holism)

Hầuhếtcácnhàlịchsửchủnghĩatinrằng:Còncómộtlídosâuxahơnnữađểgiảithíchvìsaocácphươngphápkhoahọcvậtlíkhôngthểápdụngđượcchocácmônkhoahọcxãhội.Họlíluậnrằngxãhộihọc,giốngmọikhoahọc“sinhhọc”,tứclàcáckhoahọcđềcậpđếncácđốitượngsống,khôngđượctiếnhànhtheocáchchẻnhỏ,màphảitheocáchbâygiờđượcgọilà“chỉnhthể-holistic”.Vìcácđốitượngcủaxãhộihọc,cácnhómxãhội,khôngbaogiờđượccoiđơnthuầnlàtổngsốcáccánhân.Nhómxãhộilànhiềuhơntổngđơnthuầncủacácthànhviêncủanó,vànócũngnhiềuhơntổngđơnthuầncủacácquanhệcánhânthuầntuýtồntạiởbấtkểthờiđiểmnào,giữabấtkểthànhviênnàocủanó.Điềunàycóthểthấydễdàng,ngaycảtrongmộtnhómđơngiản,gồmbathànhviên.MộtnhómdoAvàBlậprasẽkhácvềđặctínhvớimộtnhómcócùngsốthànhviênnhưngdoBvàClậpra.Điềunàycóthểminhhoạchoviệcnóirằng:Mộtnhómcólịchsửriêngcủanócónghĩalàgì,vàrằngcấutrúccủanóphụthuộcrấtlớnvàolịchsửcủanó(xemcảmục3ởtrênvề“Tínhmới”).Mộtnhómcóthểdễgiữnguyênvẹnđặctínhcủanó,nếunómấtmộtvàithànhviênítquantrọng.Vàthậmchí,cóthểtưởngtượngđượclàmộtnhómcóthểgiữphầnlớnđặctínhbanđầucủanóchodùtoànbộthànhviênbanđầucủanóđượcthaythếbằngcácthànhviênkhác.Nhưngcùngcácthànhviênđó,

nhữngngườihiệnthờitạothànhnhóm,cólẽcóthểđãtạothànhmộtnhómrấtkhác,nếuhọđãkhôngthamgiavàonhómbanđầutừngngườimột,màthayvàođó, lậpramộtnhómmới.Tínhcáchcủacácthànhviêncóthểcóảnhhưởnglớnlênlịchsửvàcấutrúccủanhóm,songsựthựcnàykhôngngăncảnnhómkhỏicómộtlịchsửvàcấutrúccủariêngmình;nócũngchẳngngănnhómkhỏicóảnhhưởngmạnhđếntínhcáchcủacácthànhviên.Mọinhómxãhộiđềucócáctruyềnthốngriêng,địnhchếriêng,nghilễriêngcủamình.Chủ

nghĩalịchsửchorằng:Chúngtaphảinghiêncứulịchsửcủanhóm,cáctruyềnthốngvàđịnhchếcủanó,nếuchúngtamuốnhiểuvàgiảithíchnónhưnólàhiệnnay,vànếuchúngtamuốnhiểuvàcólẽnhìnthấytrướcsựpháttriểntươnglaicủanó.Đặctínhchỉnhthểcủacácnhómxãhội,sựthựclàcácnhómnhưvậychẳngbaogiờđược

giảithíchhoàntoànnhưtổngsốđơnthuầncủacácthànhviêncủachúng,rọiánhsánglênsựphânbiệtcủanhàlịchsửchủnghĩagiữatínhmớitrongvậtlíhọc,cáithuầntuýdínhđếncáctổhợphaysựsắpxếpmớicủacácnguyêntốvànhântốkhôngmới,vàtínhmớitrongđờisốngxãhội,điềulàthựcsựvàkhôngthểquygiảnchotínhmớiđơnthuầnvềsắpxếp.Bởivì,nếucáccấutrúcxãhộinóichungkhôngthểđượcgiảithíchnhưcáctổhợpcủacácphầnhaycácthànhviêncủachúng,thìrõràngcũngkhôngthểđểgiảithíchcáccấutrúcxãhộimớibằngphươngphápnày.Mặt khác, các cấu trúc vật lí có thể được giải thích đơn thuần như các “hình trạng-

constellation”,cácnhàlịchsửchủnghĩakhăngkhăng,hoặcnhưtổngđơnthuầncủacácthànhphầncủachúng,cùngvớicấuhìnhhìnhhọccủachúng.Thídụ,xéthệmặttrời;mặcdùcóthểlíthúđinghiêncứulịchsửcủanó,vàdẫuchoviệcnghiêncứunàycóthểsoisánghiệntrạngcủanó,chúngtabiếtrằng,theomộtnghĩanàođó,trạngtháinàyđộclậpvớilịchsửcủahệthống.Cấutrúccủahệthống,chuyểnđộngvàdiễntiếntươnglaicủanó,hoàntoànđượcxácđịnhbởihình trạng hiện tại của các thành viên của nó. Căn cứ vào vị trí tương đối, khối lượng, vàmomentcủacácthànhviêncủanóởbấtkểthờiđiểmnào,chuyểnđộngtươnglaicủahệthốnglàhoàntoànxácđịnh.Chúngtachẳngcầnthêmtrithứcnhưhànhtinhnàogiàhơn,hoặchànhtinhnàođượcđưatớitừbênngoài:Lịchsửcủacấutrúc,mặcdùcóthểlíthú,chẳngtạothànhcáigìchosựhiểubiếtcủachúngtavềhànhvicủanó,vềcơchếcủanó,vàvềdiễntiếntươnglaicủanó.Hiểnnhiênlàmộtcấutrúcvậtlíkhácxabấtkểcấutrúcxãhộinàoởkhíacạnhnày;cấutrúcxãhộikhôngthểđượchiểu,cũngchẳngthểtiênđoántươnglaicủanó,nếunhưkhôngnghiêncứucẩnthậnlịchsửcủanó,chodùchúngtacóđầyđủtrithứcvề“hìnhtrạng”nhấtthờicủanó.Nhữngcânnhắcnhưvậygợiýmạnhmẽrằng:Cómộtmốiliênhệmậtthiếtgiữachủnghĩa

lịchsửvàcáigọilàlíthuyếtsinhhọchayhữucơcủacáccấutrúcxãhội-líthuyếtlígiảicácnhómxãhộibằngsựtươngtựvớicáccơthểsống.Thậtvậy,chỉnhthểluậnđượccholàmangđặctrưngcủacáchiệntượngsinhhọcnóichung,vàcáchtiếpcậnchỉnhthểđượccoilàkhôngthểthiếuđượctrongviệcxemxétlịchsửcủacácsinhvậtảnhhưởngrasaođếnhànhvicủachúng.Cáclílẽchỉnhthểcủachủnghĩalịchsửnhưthếthíchhợpđểnhấnmạnhsựgiốngnhaugiữacácnhómxãhộivàcácsinhvật,mặcdùchúngkhôngnhấtthiếtdẫnđếnsựchấpnhậnlíthuyếtsinhhọccủacáccấutrúcxãhội.Tươngtự,líthuyếtnổitiếngvềsựtồntạicủatinhthầnnhóm,nhưvậtmangcáctruyềnthốngnhóm,mặcdùbảnthânnókhôngnhấtthiếtlàmộtphầncủalílẽchỉnhthể,nóliênquanmậtthiếtvớiquanđiểmchỉnhthể.

Mục8:Sựhiểubiếttrựcgiác

Chođếnnay,chúngtachủyếuđềcậpđếncáckhíacạnhđặctrưngnàođócủacuộcsốngxãhội,nhưtínhmới,tínhphứctạp,tínhhữucơ,tínhchỉnhthể,vàcáchmàlịchsửcủanóchiathànhcácgiaiđoạn;cáckhíacạnhmà,theochủnghĩalịchsử,làmchocácphươngphápđiểnhìnhnàođócủavậtlíhọckhôngthểápdụngđượcchokhoahọcxãhội.Mộtphươngpháptiếpcậnlịchsửhơn,vìvậy,đượccoilàcầnthiếttrongnghiêncứuxãhội.Nólàmộtphầncủaquanđiểmphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsửmàchúngtaphảicốhiểulịchsửcủacácnhómxãhội

khácnhaumộtcách trựcgiác,vàquanđiểmnày,đôikhiđượcphát triển thànhhọc thuyếtphươngphápluận,rấtgầngũivớichủnghĩalịchsử,mặcdùkhôngkếthợpvớinómộtcáchbấtbiến.Đólàhọcthuyếtchorằng:Phươngphápriêngcủakhoahọcxãhội,ngượclạivớiphương

phápcủakhoahọctựnhiên,dựavàosựhiểubiếtbảnchấtcáchiệntượngxãhội.Nhữngsựđốilậpvàtráingượcsauthườngđượcnhấnmạnhliênquanđếnhọcthuyếtnày.Vậtlíhọchướngtớisựgiảithíchnhânquả:Xãhộihọcnhắmtớisựhiểubiếtmụcđíchvàýnghĩa.Trongvậtlíhọc,cácsựkiệnđượcgiảithíchmộtcáchnghiêmngặtvàđịnhlượng,vớisựgiúpđỡcủacáccôngthứctoánhọc.Xãhộihọccốhiểudiễntiếnlịchsửởdạngđịnhtínhhơn,thídụ,ởdạngcácxuhướngvàmụctiêuxungđộtnhau,hoặcbằng“tínhcáchdântộc”hay“tinhthầnthờiđại”.Ðiềunàygiảithíchvìsaovậtlíhọchoạtđộngvớisựkháiquáthoáquynạpcònxãhộihọcchỉcóthểhoạtđộngvớisựgiúpđỡcủasựtưởngtượnggiaocảm.Vàđócũnglàlídovìsaovậtlíhọccóthểdẫnđếnnhữngđồngđềucóhiệulựcphổquát,cònxãhộihọcphảithoảmãnvớisựhiểubiếttrựcgiáccácsựkiệnđơnnhất,vàvaitròmàchúngđóngtrongcáctìnhhuốngcábiệt,xảyratrongkhuônkhổcáccuộctranhđấuriêngcủacáclợiích,cácxuhướng,vàcácsốphận.Tôikiếnnghịphânbiệtgiữababiếnthểkhácnhaucủahọcthuyếtvềhiểubiếttrựcgiác.

Biếnthểthứnhấtkhẳngđịnhrằng:Mộtsựkiệnxãhộiđượchiểukhiđượcphântíchbằngcáclựclượnggâyranó,tứclàkhibiếtcáccánhânvànhómdínhlíu,cácmụcđíchvàlợiíchcủahọ,vàquyềnlựcmàhọcóthểsửdụng.Cáchànhđộngcủacáccánhânhoặcnhómởđâyđượchiểunhưphùhợpvớimụcđíchcủahọ-nhưthúcđẩy lợi thếthựctếcủahọhoặc,chí ít, lợi thếtưởngtượngcủahọ.Phươngphápxãhộihọcởđâyđượcnghĩnhưmộtsựtáitạomangtínhtưởngtượngcủacáchoạtđộnghoặcduylíhoặcphilí,hướngtớicácmụcđíchnhấtđịnh.Biếnthểthứhaiđixahơn.Nóthừanhậnrằng:Mộtphântíchnhưvậylàcầnthiết,đặcbiệt

liênquanđếnsựhiểubiếtcáchoạtđộngcánhânhaycáchànhđộngnhóm.Nhưngnóchorằng:Cầnnhiềuhơnđểhiểuđờisốngxãhội.Nếuchúngtamuốnhiểuýnghĩacủamộtsựkiệnxãhội,thídụmộthànhđộngchínhtrịnàođó,thìkhôngđủđểhiểu,theomụcđíchluận,nóđượcdẫnđếnthếnàovàvìsao.Ngoàira,chúngtaphảihiểuýnghĩacủanó,tầmquantrọngcủasựxuấthiệncủanó.Ởđây“ýnghĩa”và“tầmquantrọng”cóýnghĩagì?Nhìntừquanđiểmtôimôtảnhưbiếnthểthứhai,câutrảlờisẽlà:Mộtsựkiệnxãhộikhôngchỉcónhữngảnhhưởngnàođó,nókhôngchỉdẫn,theothờigian,đếncácsựkiệnkhác,màchínhsựtồntạicủanólàmthayđổigiátrịtìnhthếcủamộtdảirộngcácsựkiệnkhác.Nótạoramộttìnhhuốngmới,đòihỏimộtsựtái-địnhhướngvàtái-diễngiảimọiđốitượngvàmọihoạtđộngtronglĩnhvựccábiệtđó.Đểhiểumộtsựkiệnnhưvậy,thídụ,việctạoramộtquânđộimớiởmộtnướcnàođó,cầnphảiphântíchcácýđịnh,lợiích,vàv.v.Nhưngchúngtakhôngthểhiểuđầyđủýnghĩahoặctầmquantrọngcủahànhđộngnàymàkhôngphântíchcảgiátrịtìnhthếcủanó;thídụ,cáclựclượngquânsựcủanướckhác,đãhoàntoànđủchoviệcbảovệnóchotớithờiđiểmđó,bâygiờcóthểtrởnênhoàntoànkhôngthoảđáng.Tómlại,toànbộtìnhthếxãhộicóthểđãthayđổi,ngaycảtrướcbấtkểnhữngthayđổithựcsựthêmnàođãxảyra,cảvềmặtvậtchấthaytâmlí;vìtìnhthếcóthểđãthayđổitừlâutrướckhibấtkìainhậnrasựthayđổi.Nhưvậy,đểhiểuđờisốngxãhội,chúngtaphảiđiquáphântíchthuầntuývềcácnguyênnhânvàkếtquảthựcsự,tứclàphântíchvềcácđộngcơ,lợiích,vàphảnứngdocáchànhđộnggâyra:chúngtaphảihiểumọisựkiệnnhưbiểudiễnmộtphầnđặctrưngnàođótrongcáitoànthể.Sựkiệncóđượctầmquantrọngcủanótừảnhhưởngmànócótrêncáitoànthể,vàtầmquantrọngcủanó,mộtphầnđượcxácđịnhbởicáitoànthể.Biếnthểthứbacủahọcthuyếthiểubiếttrựcgiáccònđixahơnnữa,trongkhichấpnhận

mọithứcủabiếnthểthứnhấtvàthứhai.Nóchorằng:Ðểhiểuýnghĩahaytầmquantrọngcủamộtsựkiệnxãhội,cầnnhiềuhơnsựphântíchvềcănnguyên,kếtquả,vàgiátrịtìnhthếcủanó.Ngoàimộtnghiêncứunhưvậyra,cầnphảiphântíchcácxuhướngvàxuthếlịchsửcơsở,kháchquan(nhưsựpháttriểnhaysuythoáicủacáctruyềnthốnghaythếlựcnàođó)thịnhhànhtạigiaiđoạnđangbàn,vàphântíchsựđónggópcủasựkiệnđóđốivớiquátrìnhlịchsử,theođó,cácxuthếnhưvậybộclộ.MộtsựhiểubiếtđầyđủvềVụDreyfus[1],thídụ,ngoàimộtphântíchvềcănnguyên,kếtquả,vàgiátrịtìnhthếcủanóra,còncầnđếnsựthấuhiểusựthựcrằngnóbiểuhiệnsựtranhgiànhgiữahaixuhướnglịchsửtrongsựpháttriểncủaCộnghoàPháp,dânchủvàchuyênquyền,tiếnbộvàphảnđộng.

Biếnthểthứbanàycủaphươngpháphiểubiếttrựcgiác,vớiviệcnhấnmạnhđếncácxuhướnghaykhuynhhướng,làmộtlậptrườnggợiýởmứcđộnàođóđếnviệcápdụngsuydiễnbằngtươngtựtừmộtgiaiđoạnlịchsửnàysanggiaiđoạnkhác.Vì,mặcdùnóhoàntoàncôngnhậnrằng:Cácgiaiđoạnlịchsửlàkhácnhauvềbảnchất,vàrằng:Khôngsựkiệnnàocóthểthựcsựtựlặplạitrongmộtgiaiđoạnkháccủatiếntriểnxãhội,nócóthểthừanhậnrằng:Cácxuhướngtươngtựcóthểtrởnênchiphốitrongcácgiaiđoạnkhácnhau,cácgiaiđoạn,cólẽ,rấtxanhau.Nhữngsựgiốngnhauhaytươngtựnhưvậyđượccholàđãcó,thídụ,giữaHiLạptrước Alexander và NamĐức trước Bismarck. Phương pháp hiểu biết trực giác, trong cáctrườnghợpnhưvậy,gợiýrằng,chúngtaphảiđánhgiáýnghĩacủacácsựkiệnnàođóbằngviệcsosánhchúngvớicácsựkiệntươngtựtrongcácgiaiđoạntrước,saochocóthểgiúpchúngtatiênđoánnhữngtiếntriểnmới-khôngbaogiờquên,tuyvậy,rằngnhữngkhácbiệtkhôngthểtránhkhỏigiữahaigiaiđoạnphảiđượctínhđếnmộtcáchthíchđáng.Dođó,chúngtathấyrằng:Mộtphươngphápcókhảnănghiểuýnghĩacủacácsựkiệnxãhội

phảiđikháxasựgiảithíchnhânquả.Nóphảimangtínhchỉnhthể;nóphảihướngtớisựxácđịnhvaitròdosựkiệnấyđóngtrongphạmvimộtcấutrúcphứctạp-trongcáitoànthểbaohàmkhôngchỉcácthànhphầnđươngthờimàcảcácgiaiđoạnkếtiếpnhaucủadiễntiếnthờigian.Điềunàycóthểgiảithích,vìsaobiếnthểthứbacủaphươngpháphiểubiếttrựcgiáchaydựavàosựtươngtựgiữamộtsinhvậtvàmộtnhóm,vàvìsaonóhayhoạtđộngvớicácýtưởngnhưýtưởngvềmộttâmtríhaytinhthầncủamộtthờiđại,nguồnvàgiámthịcủatấtcảcácxuhướnghaykhuynhhướnglịchsửđó,nhữngcáiđóngmộtvaitròquantrọngtrongviệcxácđịnhýnghĩacủacácsựkiệnxãhội.Nhưngphươngpháphiểubiếttrựcgiáckhôngchỉhợpvớicácýtưởngcủachỉnhthểluận.

Nócũngrấtphùhợpvớiviệcnhàlịchsửchủnghĩanhấnmạnhvềtínhmới;vìtínhmớikhôngthểđượcgiảithíchmộtcáchnhânquảhayduylí,màchỉcóthểlĩnhhộiđượcmộtcáchtrựcgiác.Sẽthấy,hơnthếnữa,trongcuộcthảoluậnvềcáchọcthuyếttheotựnhiêncủachủnghĩalịchsử,rằngcómốiquanhệrấtmật thiếtgiữachúngvà“biếnthểthứba”củachúngtavềphương pháp hiểu biết trực giác, với sự nhấnmạnh của nó lên các xu hướng hay khuynhhướnglịchsử.(Xem,thídụ,mục16).

Mục9:Cácphươngphápđịnhlượng

Giữanhữngđốilậpvàtráingượcthườngđượcnhấnmạnh,cóliênquanđếnhọcthuyếthiểubiếttrựcgiác,cácnhàlịchsửchủnghĩathườngnhấnmạnhđiểmsau.Trongvậtlíhọc,họnói,cácsựkiệnđượcgiảithíchnghiêmngặtvàchínhxác,ởdạngđịnhlượng,vớisựgiúpđỡcủacáccôngthứctoánhọc.Xãhộihọc,mặtkhác,cốgắnghiểusựtiếntriểnlịchsửởdạngđịnhtínhhơn;thídụ,ởdạngcácxuhướngvàmụcđíchxungkhắcnhau.Lílẽchốnglạitínhcóthểdùngcácphươngphápđịnhlượngvàtoánhọchoàntoànkhônglạ

kìđốivớicácnhàlịchsửchủnghĩa;và,thựcvậy,cácphươngphápnhưvậyđôikhibịngaycảcáctácgiả,vớicácquanđiểmchốnglịchsửchủnghĩamạnhmẽ,bácbỏ.Nhưngmộtsốlílẽcósứcthuyếtphụcnhấtchống lạicácphươngphápđịnh lượngvàtoánhọc làmnổibậtrấtrõquanđiểmmàtôigọilàchủnghĩalịchsử,vàcáclílẽnàysẽđượcthảoluậnởđây.Khichúngtaxemxétsựphảnđốisửdụngcácphươngphápđịnhlượngvàtoánhọctrongxã

hộihọc,mộtsựphảnđốimạnhmẽphảihiệnngayravớichúngta:Tháiđộnàycóvẻnhưmâuthuẫnvớisựthựclàcácphươngphápđịnhlượngvàtoánhọcthựcsựđượcdùngrấtthànhcôngtrongmộtsốkhoahọcxãhội.Đốidiệnvớiđiềunày,làmsaocóthểtừchốirằngchúngcóthểápdụngđược?Chốnglạisựphảnđốinày,sựđốilậpvớiquanđiểmđịnhlượngvàtoánhọccóthểđượcgiữ

vữngbởimộtsốlílẽđặctrưngchocáchtưduychỉnhthể.Tôihoàntoànđồngývớicácnhậnxétcủabạn,nhàlịchsửchủnghĩacóthểnói;songvẫn

cònmộtsựkhácbiệttolớngiữacácphươngphápthốngkêcủacácmônkhoahọcxãhộivàcácphươngphápđịnhlượngtoánhọccủavậtlíhọc.Cácmônkhoahọcxãhộichẳngbiếtcáigìcóthểsovớicácđịnhluậtnhânquảcủavậtlíhọcđượctrìnhbàybằngtoánhọc.Xét,thídụ,địnhluậtvậtlíchorằng(vớiánhsángcóbấtkểbướcsóngnào)độmở(độrộng

củakhehở),quađómộttiasángxuyênqua,càngnhỏthìgóckhúcxạcànglớn.Mộtquyluậtvậtlíloạinàycódạng:“Dướicácđiềukiệnnhấtđịnh,nếuđộlớnAbiếnđổitheomộtcáchnàođó,thìđộlớnBcũngthayđổitheomộtcáchcóthểdựđoánđượcnàođó”.Nóicáchkhác,mộtquyluậtnhưvậybàytỏsựphụthuộccủamộtđại lượngcóthểđođượcvàomộtđại lượngkhác,vàcáchtheođó,mộtđạilượngphụthuộcvàođạilượngkhácđượctrìnhbàyởdạngđịnhlượngchínhxác.Vậtlíhọcđãthànhcôngtrongviệcbiểudiễnmọiđịnhluậtcủanóởdạngnày.Đểđạtđiềunày,nhiệmvụđầutiêncủanólàbiếntấtcảcáctínhchấtvậtlíthànhcáckháiniệmđịnhlượng.Thídụ,nóđãthaythếviệcmôtảđịnhtínhcủamộtloạiánhsángnàođó-thídụ,ánhsángxanhvàngchói-bằngmộtmôtảđịnhlượng:Ánhsángcóbướcsóngnàođóvàcườngđộnàođó.Mộtquátrìnhmôtảđịnhlượngcácđại lượngvật líhiểnnhiên làđiềukiệntiênquyếtcầnthiếtchoviệctrìnhbàycácquyluậtvật línhânquảmộtcáchđịnhlượng.Nhữngđiềunàychophépchúngtagiảithíchvìsaocáigìđóđãxảyra;thídụ,dướigiảthiếtcủađịnhluậtliênquanđếnđộrộngcủakhehởvàgóckhúcxạ,chúngtacóthểđưaramộtgiảithíchnhânquảcủaviệctănggóckhúcxạbằngsựthựclàđộmởđãgiảm.Giảithíchnhânquả,nhàlịchsửchủnghĩakiênđịnh,cũngphảiđượcthửvớicácmônkhoa

họcxãhội.Họcó thể, thídụ,nhậngiải thíchchủnghĩađếquốcbằngsựbành trướngcôngnghiệp.Nhưng,nếuxemxétthídụnày,chúngtathấyngayrằng:thậtvôvọngkhiđithửbiểudiễncácquyluậtxãhộihọcbằngcáckháiniệmđịnhlượng.Vìnếuxemxétcáchphátbiểunàođónhưthế,như“xuhướngbànhtrướnglãnhthổtănglênvớicườngđộcôngnghiệphoá”(mộtcáchtrìnhbàychíítlàdễhiểu,mặcdùcólẽkhôngphảilàmộtmôtảđúngcủasựthực),chúngtasẽmauchóngthấyrằng:Chúngtakhôngcóbấtkểphươngphápnàođểcóthểđoxuhướngbànhtrướng,hoặccườngđộcôngnghiệphoá.Tổngkết lại lí lẽ lịchsửchủnghĩachống lạicácphươngphápđịnh lượng-toánhọc,đó là

nhiệmvụcủanhàxãhộihọcđểđưaragiảithíchnhânquảcủanhữngthayđổiđãtrảiqua,trongtiếntrìnhlịchsử,bằngcácđạilượngxãhội,thídụ,nhưcácquốcgia,cáchệthốngkinhtế,hay cáchình thứcchínhphủ.Vìkhôngcó cáchnàođểbiểudiễnchất lượngcủa cácđạilượngnàybằngcáckháiniệmđịnhlượng,khôngđịnhluậtđịnhlượngnàocóthểđượctrìnhbày.Nhưthế,cácquyluậtnhânquảcủacácmônkhoahọcxãhội,nếugiảnhưlàcó,thìphảikhácxavềmặtđặctínhvớicácđịnhluậtvậtlí,vàmangtínhđịnhtínhhơnlàđịnhlượngvàtoánhọc.Nếucácquyluậtxãhộixácđịnhmứcđộcủabấtkểthứgì,thìchúngsẽchỉlàmvậybằngnhữngkháiniệmrấtmơhồ,vàsẽchophép,nhiềunhất,mộtthangđộrấtthô.Dườngnhưchấtlượng-bấtluậnvậtlíhayphivậtlí-chỉcóthểđượcđánhgiábằngtrực

giác.Cáclílẽmàchúngtathảoluậnởđây,vìthế,cóthểdùngđểhỗtrợcáclílẽđượcđưarađểủnghộphươngpháphiểubiếttrựcgiác.

Mục10:Bảnchấtluận(Essentialism)đốilạiThuyếtduydanh(Nominalism)

Sựnhấnmạnhtínhchấtđịnhtínhcủacácsựkiệnxãhộidẫnthêmđếnvấnđềđịavịcủacáckháiniệmbiểuthịchấtlượng:Ðếncáigọilàvấnđềvềcáichung(problemofuniversals),mộttrongnhữngvấnđềcổnhấtvàcănbảnnhấtcủatriếthọc.Vấnđềnày,màmộtcuộcchiếnlớnvềnóđãdiễnraácliệtsuốtThờiTrungcổ,cógốcrễ

trongtriếthọccủaPlatovàAristotle.Nóthườngđượcdiễngiảinhưmộtvấnđềthuầntuýsiêuhìnhhọc;nhưng,giốngnhưhầuhếtcácvấnđềsiêuhìnhhọc,nócóthểđượctrìnhbàylạiđểtrởthànhmộtvấnđềvềphươngphápkhoahọc.Chúngtasẽchỉđềcậpđếnvấnđềphươngphápluậnởđây,đưaramộtphácthảongắngọnvềvấnđềsiêuhìnhhọcquamộtđoạndẫnnhập.Mọikhoahọcđềudùngcácthuậtngữgọi làcácthuậtngữchung(kháiniệmchung),như

“nănglượng”,“tốcđộ”,“cácbon”,“độtrắng”,“tiếnhoá”,“cônglí”,“quốcgia”,“nhânloại”.Cácthuậtngữnàykhácbiệtvớiloạitừmàchúngtagọilàcáctừđộcnhấthaycáckháiniệmriêngnhư“AlexanderĐạiđế”,“SaochổiHalley”,“ChiếntranhThếgiớilầnThứnhất”.Nhữngthuậtngữnhư thếnày là các tên riêng, cácnhãngắnchocác sựvật riêngbiệtđượcbiểu thịbởichúngtheoquyước.Vềbảnchấtcủacáctừchung,đãcósựbàncãilâuđờivàđôikhinổradữdộigiữahaiphe.

Mộtphechorằngcáctừchung,kháccáctênriêngchỉdođượcgắnvớicácthànhviêncủamộttập(hợp)haymộtlớpcủacácthứđơnlẻ,hơnlàgắnvớichỉmộtthứđơnlẻ.Thídụ,từchung“trắng”đốivớiphenàychẳnglàgìkhácmàlàmộtcáinhãngắnchomộttậphợpcủanhiềuthứkhácnhau-thídụnhưbôngtuyết,khăntrảibàn,vàthiênnga.Đâylàhọcthuyếtcủapheduydanh(nominalist).Đốilậpvớinólàmộthọcthuyếttheotruyềnthốngđượcgọilà“thuyếtduythực”(realism)-mộtcáitênhơigâynhầmlẫn,vìlíthuyết“duythực”nàyđãcũngđượcgọilà“duytâm”.Vìvậy, tôikiếnnghịđổi lại tên lí thuyếtphảntựnhiênnàythànhbảnchất luận(essentialism).Cácnhàbảnchấtluậnphủnhậnviệc:Ðầutiên,chúngtagommộtnhómcácthứriêngbiệtlạivàgắnnhãn“trắng”chochúng;đúnghơn,họnói,chúngtagọimỗithứđơnlẻlà“trắng”vìmộttínhchấtnộitạinàođómànóchiasẻvớicácthứtrắngkhác,cụthểlà“màutrắng”.Tínhchấtnày,biểuhiệnbằngtừchung,đượccoinhưmộtđốitượngđángđượcnghiêncứuhệtnhưbảnthâncácsựvậtriênglẻ.(Tên“duythựcluận”xuấtxứtừsựkhẳngđịnhlàcácđốitượngchung,thídụ,sắctrắng,“thựcsự”tồntại,ngoàicácsựvậtriênglẻvàcáctậphaynhómcủacácsựvậtriêng lẻ).Nhưthế,cáctừchungđượccholàđểbiểuthịcácđốitượngchung,hệtnhưcác từriêngbiểuthịcác thứriêng lẻ.Cácđối tượngchungnày(Platogọi là“Hìnhthức”hay“Ýniệm”)đượcchỉrõbằngcáctừchung,cũngđượcgọilà“bảnchất”.Songduythựcluậnkhôngchỉtinvàosựtồntạicủacácthứchung(cácđốitượngchung),nó

cũngnhấnmạnhtầmquantrọngcủachúngvớikhoahọc.Nóchỉra,cácđốitượngriêngbàytỏnhiềuđặctínhphụ,cácđặctínhkhôngquantrọnggìchokhoahọc.Đểlấymộtthídụtừcácmônkhoahọcxãhội:Kinhtếhọcquantâmđếntiềnvàtíndụng,songnókhôngđểýđếnhìnhthùcábiệtcủacácđồngtiền,giấybạchayséc.Khoahọcphảilộtđicáiphụvàthấuhiểucáibảnchấtcủacácsựvật.Nhưngbảnchấtcủabấtkểthứgìluônluônlàcáigìđóchung.Nhữngnhậnxétcuốinàybiểuthịmộtsốhệluỵphươngphápluậncủavấnđềsiêuhìnhhọc

này.Tuyvậy,vấnđềphươngphápluậnmàtôisắpthảoluận,thựcracóthểđượcxemxétđộclậpvớivấnđềsiêuhìnhhọc.Chúngtasẽtiếpcậnnótheoconđườngkhác-mộtcáchtránhvấnđềvềsựtồntạicủacácđốitượngchungvàriêng,vàvềsựkhácbiệtcủachúng.Chúngtasẽchỉthảoluậncácmụcđíchvàphươngtiệncủakhoahọc.Trườngpháicủacácnhàtưtưởngmàtôikiếnnghịgọi làcácnhàbảnchất luậnphương

phápđượcsánglậpbởiAristotle,ngườichủtrươnglànghiêncứukhoahọcphảiđisâuvàobảnchấtcủacácsựvậtnhằmgiảithíchchúng.Cácnhàbảnchấtluậnphươngphápcóthiênhướngtrìnhbàycácvấnđềkhoahọcdướidạngnhư“vậtchấtlàgì?”hay“lựclàgì?”hay“côngbằnglàgì?”vàhọtinrằng:Mộtcâutrảlờithấuđáochocáccâuhỏinhưvậy,bộclộýnghĩathựcsựhaybảnchấtcủacáckháiniệmnàyvàvìvậybộclộbảntínhthựchayđúngcủacácbảnchấtbiểuhiệnbởichúng,ítnhấtlàđiềukiệntiênquyết,nếukhôngphảilànhiệmvụchủyếu,củaviệcnghiêncứukhoahọc.Cácnhàduydanhluậnphươngpháp,tươngphảnvớiđiềunày,sẽđặtcácvấnđềcủahọdướidạngnhư“miếngvậtchấtnàyứngxửrasao?”hay“nóchuyểnđộngthếnàotrongsựhiệndiệncủacácvật thểkhác?”Vì cácnhàduydanh luậnphươngphápchorằngnhiệmvụcủakhoahọcchỉlàmôtảcácsựvậtứngxửrasao,vàgợiýrằng:Ðiềunàyphảiđượctiếnhànhmộtcáchtựdo,bằngcáchđưaracácthuậtngữmớinơicầnthiết,hoặcbằngviệcđịnhnghĩalạicácthuậtngữcũnơithấythuậnlợi,trongkhivuivẻbỏquaýnghĩabanđầucủachúng.Vìhọcoicáctừchỉlàcáccôngcụhữuíchđểmôtả.Hầuhếtmọingườiđềuthừanhậnrằng:Thuyếtduydanhphươngphápluậnđãchiếnthắng

trongcácmônkhoahọctựnhiên.Vậtlíhọc,thídụ,khôngthẩmtrabảnchấtcủanguyêntửhayánhsáng,mànódùngcácthuậtngữnàyvớiđộtựdocaođểgiảithíchvàmôtảcácquansátvậtlínàođó,vàcũngnhưtêncủacáccấutrúcvậtlíquantrọngvàphứctạpnàođó.Vớisinhhọccũngvậy.Cácnhàtriếthọccóthểđòihỏitừcácnhàsinhhọclờigiảicủacácvấnđềnhư“cuộcsốnglàgì?”hay“tiếnhoálàgì?”vàđôikhimộtsốnhàsinhhọccóthểcảmthấycóýthíchthoảmãncácđòihỏinhưvậy.Tuynhiên,khoahọcsinhhọcgiảiquyếttổngquátcácvấnđềkhác,vàchấpnhậncácphươngphápgiảithíchvàmôtảrấtgiốngcácphươngphápdùngtrongvậtlíhọc.Nhưthế,trongcácmônkhoahọcxãhội,chúngtatrôngđợicácnhàphươngpháptheotự

nhiênủnghộthuyếtduydanh,còncácnhàphươngphápphảntựnhiênủnghộbảnchấtluận.Thếmàthựcra,bảnchấtluậndườngnhưthắngthếởđây;vànóthậmchíkhôngđốimặtvớibấtkểsựphảnđốirấtmãnhliệtnào.Chonênđượcgợiýrằng:Trongkhicácphươngphápcủa

khoahọctựnhiêncănbảnlàduydanh,khoahọcxãhộiphảitheophươngphápbảnchấtluận.[2]Ngườitalíluậnrằng:Nhiệmvụcủakhoahọcxãhộilàhiểuvàgiảithíchcácthựcthểxãhộihọcnhưnhànước,hoạtđộngkinhtế,nhómxãhội,v.v.,vàrằngđiềunàychỉcóthểđượctiếnhànhbằngsựthấuhiểubảnchấtcủachúng.Mỗithựcthểxãhộihọcquantrọnggiảđịnhtrướccácthuậtngữchungchosựmôtảnóvàsẽvônghĩakhiđưaracácthuậtngữmớimộtcáchtựdo,nhưđượclàmrấtthànhcôngtrongcácmônkhoahọctựnhiên.Nhiệmvụcủakhoahọcxãhộilàmôtảcácthựcthểnhưvậymộtcáchrõràngvàđúngđắn,tứclà,đểphânbiệtcáibảnchấtkhỏicáitìnhcờ,cáiphụ;nhưngđiềunàyđòihỏitrithứcvềbảnchấtcủachúng.Cácvấnđềnhư“Nhànướclàgì?”;và“côngdânlàgì?”(đượcAristotlecoilàcácvấnđềcơbảncủacuốnPolitics[Chínhtrịhọc]củaông),hoặc“tíndụnglàgì?”hay“sựkhácbiệtcănbảngiữalinhmụcvàngườitheomônphái(haynhàthờvàmônphái)làgì?”khôngchỉlàhoàntoànchínhđáng,màchínhxáclàloạivấnđềmàcáclíthuyếtxãhộihọcđượcthiếtkếđểtrảlời.Mặcdùcácnhàlịchsửchủnghĩacóthểkhácnhauvềtháiđộcủahọđốivớivấnđềsiêuhình

học,vàvềýkiếncủahọliênquanđếnphươngphápluậncủakhoahọctựnhiên,rõrànglàhọsẽcóthiênhướngđứngvềphíabảnchấtluậnvàchốngthuyếtduydanhtrongchừngmựcliênquanđếnphươngphápluậncủakhoahọcxãhội.Thựcvậy,gầnnhưmọinhàlịchsửchủnghĩamàtôibiếtđềucótháiđộnày.Nhưngđángxemxét,liệucóphảichỉxuhướngphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsửgiảithíchchođiềunày,hayliệucóbấtkểlílẽlịchsửchủnghĩađặcthùnàocũngcóthểthúcgiụcviệcủnghộbảnchấtluậnphươngpháphaykhông.Đầutiên,rõrànglàlílẽchốnglạiviệcdùngcácphươngphápđịnhlượngtrongkhoahọcxã

hộicóliênquanđếnvấnđềnày.Sựnhấnmạnhđếntínhchấtđịnhtínhcủacácsựkiệnxãhội,cùngvớisựnhấnmạnhđếnhiểubiếttrựcgiác(ngượcvớimôtảthuầntuý),biểulộmộttháiđộliênquanmậtthiếtvớibảnchấtluận.Nhưngcócác lí lẽkhác,điểnhìnhhơncủachủnghĩa lịchsử, theomộtkhuynhhướngtư

tưởngmàbâygiờlàquenthuộcđốivớibạnđọc.(Tìnhcờ,chúnghầunhưlàcùngcáclílẽ,theoAristotle,đãdẫnPlatođipháttriểnlíthuyếtđầutiênvềbảnchất).Chủnghĩalịchsửnhấnmạnhtầmquantrọngcủathayđổi.Bâygiờ,trongmọisựthayđổi,

nhàlịchsửchủnghĩacóthểlíluận,phảicócáigìđóthayđổi.Chodùchẳngcógìlàkhôngthayđổi,chúngtaphảicókhảnăngnhậndiệnracáiđãthayđổiđểcóthểnóivềsựthayđổinóichung.Điềunàylàtươngđốidễtrongvậtlíhọc.Trongcơhọc,thídụ,mọisựthayđổiđềulàchuyểnđộng,tứclànhữngthayđổivềkhông-thờigian,củacácvậtthểvậtlí.Nhưngxãhộihọc,chủyếuquantâmđếncácđịnhchếxãhội,đốimặtvớinhữngkhókhănlớnhơn,vìcácđịnhchếnhưvậylàkhôngdễnhậndiệnsaukhichúngđãtrảiquasựthayđổi.Theoýnghĩamôtảđơnthuần,khôngcókhảnăngcoimộtđịnhchếxãhộitrướcmộtsựthayđổilàcùngnhưđịnhchếđósausựthayđổi;nócóthể,từquanđiểmmôtả,làhoàntoànkhácnhau.MộtmôtảtheotựnhiêncủacácđịnhchếchínhphủđươngthờiởVươngquốcAnh,thídụ,cóthểphảitrìnhbàychúnghoàntoànkháccáimàchúngđãlàbốnthếkỉtrước.Thếmàchúngtacóthểnói,trongchừngmựccómộtchínhphủ,nóvềbảnchất lànhưnhau,chodùnócóthểđãthayđổimộtcáchđángkể.Chứcnăngcủanótrongxãhộihiệnđạivềbảnchấttươngtựnhưchứcnăngnóđãthoảmãnkhiđó.Mặcdùhầunhưchẳngcóđặctínhđángmuốnnàocònnhưcũ,nétriêngbiệtbảnchấtcủađịnhchếđượcduytrì,chophépchúngtacoimộtđịnhchếnhưmộtdạngđượcthayđổicủacáikia:Chúngtakhôngthểnói,trongcácmônkhoahọcxãhội,vềnhữngthayđổihaytiếntriểnmàkhônggiảđịnhtrướcmộtbảnchấtkhôngthayđổi,vàvì thếmàkhôngtiếnhànhphùhợpvớibảnchấtluậnphươngpháp.Tấtnhiên,rõrànglàmộtsốthuậtngữxãhộihọc,nhưsuythoái,lạmphát,thiểuphát,v.v.,

banđầuđượcđưaratheophongcáchduydanhthuầntuý.Nhưngdùcóđúngnhưthế,chúngkhônggiữlạiđặctínhduydanhcủachúng.Khiđiềukiệnthayđổi,chúngtamauchóngthấycácnhàkhoahọcxãhộikhôngđồngývềviệc:Liệucáchiệntượngnàođóthậtsựlàlạmpháthaykhông;nhưthế,vìsựchínhxáccóthểtrởnêncầnthiếtđểđiềutranghiêncứubảntínhcănbản(hayýnghĩathựcchất)củalạmphát.Vìthế,cóthểnóivềbấtkểthựcthểxãhộinào,rằng:Nó“cóthể,trongchừngmựcliênquan

đếnbảnchấtcủanó,cómặtởbấtkểchỗnàokhácvàdướibấtkểhìnhthứcnàokhác,vàcóthểcũngnhưthếthayđổitrongkhithựcravẫnkhôngthayđổi,hoặcthayđổikháchơncáchmànóthựcsựthayđổi”(Husserl).Mứcđộcủanhữngthayđổikhảdĩkhôngthểbịhạnchếapriori

(mộtcáchtiênnghiệm).Khôngthểbiết:Mộtthựcthểxãhộicóthểcưỡnglạiloạithayđổinàomàvẫngiữđượcnguyêntrạng.Cáchiệntượngmàtheocáclậptrườngnàođấycóthểkhácnhaumộtcáchbảnchất,lạicóthểvềbảnchấtnhưnhautheocáclậptrườngkhác.

Từcáclílẽlịchsửchủnghĩađượcpháttriểnởtrên,suyrarằng:Mộtsựmôtảtrầntrụicácdiễntiếnxãhộilàkhôngthể;hayđúnghơn,rằng:Mộtmôtảxãhộihọcchẳngbaogiờcóthểđơnthuầnlàmộtmôtảtheonghĩaduydanh.Vànếumôtảxãhộihọckhôngthểkhôngcầnđếnbảnchất,mộtlíthuyếtvềpháttriểnxãhộisẽthậmchíítcókhảnăngnhưvậyhơn.Vìaidámtừchối,rằngcácvấnđềnhưxácđịnhvàgiảithíchcácnétđặctrưngcủamộtgiaiđoạnxãhộinàođó,cùngvớinhữngcăng thẳngvàxuhướngnội tạivàkhuynhhướngcủanó,chắchẳntháchđốmọinỗlựcđểápdụngcácphươngphápduydanh?Bảnchấtluậnvềphươngpháp,dođó,cóthểdựavàolílẽlịchsửchủnghĩa,màthựctếđã

dẫnPlatođếnbảnchấtluậnsiêuhìnhhọccủaông,lílẽcủaHeraclitechorằng,nhữngthứthayđổitháchđốmôtảduylí.Chonênkhoahọchaytrithứcgiảthiếttrướcmộtcáigìđókhôngthayđổimàvẫnyhệtnhưbảnthânnó-mộtbảnchất.Lịchsử,tứclàmôtảsựthayđổi,vàbảnchất,tứclàcáivẫnkhôngthayđổitronglúcsựthayđổidiễnra,hiệnraởđâynhưcáckháiniệmtươngquan.Nhưngtươngquannàycòncómặtkháccủanó:Theomộtnghĩanàođó,bảnchấtcũnggiảthiếttrướcsựthayđổi,vàdođó,giảthiếttrướclịchsử.Vìnếunguyênlíđóvềmộtthứvẫncònynguyênhaykhôngthayđổikhisựvậtthayđổilàbảnchất(haytưtưởng,hayhìnhthức,haybảntính,haythựcchất)củanó,thìnhữngthayđổimàsựvậttrảiqualàmsángtỏcácmặthaycáckhíacạnhhaycáckhảnăngkhácnhaucủasựvậtvàvìvậycủabảnchấtcủanó.Bảnchất,vìvậy,cóthểđượcdiễngiảinhưtổnghaynguồncủacáckhảnăngvốncótrongsựvật,vànhữngsựthayđổi(haychuyểnđộng)cóthểđượcdiễngiảinhưsựthựchiệnhaysựhiệnthựchoácáckhảnăngtiềmẩncủabảnchấtcủanó.(LíthuyếtnàycóxuấtxứtừAristotle).Suyrarằngmộtsựvật,tứclàbảnchấtkhôngthayđổicủanó,cóthểđượcbiếtđếnchỉthôngquanhữngthayđổicủanó.Nếu,thídụ,chúngtamuốnkhámphára,liệumộtvậtnàođócóphảiđượclàmbằngvànghaykhông,chúngtaphảiđậpnó,hoặcxétnghiệmnóvềmặthoáhọc,nhưthếlàmthayđổinóvàbằngcáchấy,đểlộramộtsốkhảnăngtiềmẩncủanó.Theocùngcách,bảnchấtcủamộtngười-nhâncáchcủaanhta-chỉcóthểđượcbiếtkhinótựbộclộratrongtiểusửcủaanhta.Ápdụngnguyênlínàyvàoxãhộihọc,dẫnchúngtađếnkếtluậnrằng:Bảnchấthayđặctínhthậtcủamộtnhómxãhộicóthểtựtiếtlộ,vàđượcbiếtđến,chỉthôngqualịchsửcủanó.Nhưngnếucácnhómxãhộicóthểđượcbiếtchỉqualịchsửcủachúng,thìcáckháiniệmdùngđểmôtảchúngphảilàcáckháiniệmlịchsử;vàthựcvậy,cáckháiniệmnhưnhànướcNhậtBảnhaydântộcÝhaydònggiốngAryanhầunhưkhôngthểdiễngiảinhưbấtkểthứgìkhácmàchỉnhưcáckháiniệmdựavàosựnghiêncứulịchsử.Cũngđúngvậyvớicácgiaicấpxãhội:Giaicấptưsản,thídụ,chỉcóthểđượcđịnhnghĩabằnglịchsửcủanó:Nhưgiaicấplênnắmquyềnthôngquacáchmạngcôngnghiệp,đẩycácđịachủrabênlề,chiếnđấuvớivàbịđánhbạibởigiaicấpvôsản,v.v.Bảnchấtluậncóthểđượcđưavàovớilído:Nóchophépchúngtapháthiệnramộtsựđồng

nhấttrongcácsựvậtthayđổi,nhưngđếnlượtnó,nócungcấpmộtsốlílẽhùngmạnhnhấtđểủnghộhọcthuyếtchorằng:Cácmônkhoahọcxãhộiphảichấpnhậnphươngpháplịchsử;tứclà,ủnghộhọcthuyếtcủachủnghĩalịchsử.

[1]Chúthíchcủadịchgiả:AfredDreyfus,mộtsĩquanquânđộiPháp,gốcDothái,bịkếtánlàmgiánđiệpchoĐứccuốithếkỉthứmườichín.NhàvănÉmileZolađãtốcáoviệctạodựngvụnày.

[2]Xemmụcvicủachương3củacuốnOpenSocietyandItsEnemiescủatôi,đặcbiệtchúthích30,vàmụciicủachương11.

Chương2Cácthuyếttheo-tựnhiêncủachủnghĩalịchsử

Mặcdùchủnghĩalịchsửvềcănbảnlàphảntựnhiên,nóchẳnghềphảnđốiýtưởngchorằng:Cómộtyếutốchungtrongcácphươngphápcủacácmônkhoahọcvậtlívàxãhội.Điềunàycóthểdosựthực:Cácnhàlịchsửchủnghĩachấpnhận,nhưmộtquytắc,quanđiểm(màtôihoàntoànchiasẻ)rằngxãhộihọc,giốngvậtlíhọc,làmộtnhánhtrithứchướngtới,đồngthời,làlíthuyếtvàthựcnghiệm.Bằngcáchnói:Nólàmộtmônlíthuyết,chúngtamuốnnóirằng:Xãhộihọcphảigiảithíchvà

tiênđoáncácsựkiện,vớisựgiúpđỡcủacáclíthuyếthaycủacácđịnhluậtchung(mànócốgắngkhámphára).Bằngcáchmôtảxãhộihọcnhưmônthựcnghiệm,chúngtamuốnnóirằng:Nóđượckinhnghiệmủnghộ,rằngcácsựkiệnmànógiảithíchvàtiênđoánlàcácsựthựccóthểquansátđược,vàrằng,sựquansátlàcơsởchoviệcchấpnhậnhaybácbỏbấtkểlíthuyếtđượcđềxuấtnào.Khichúngtanóivềthànhcôngtrongvậtlíhọc,chúngtaghinhớđếnthànhcôngcủacáctiênđoáncủanó:Vàthànhcôngcủacáctiênđoáncủanócóthểdiễnđạtlàhệtnhưsựchứngthựcthựcnghiệmcủacácđịnhluậtvậtlíhọc.Khichúngtađốisánhthànhcôngtươngđốicủaxãhộihọcvới thànhcôngcủavật líhọc, chúng tagiả thiết rằng thànhcôngtrongxãhộihọcsẽcũngnhưvậy,cốtở,vềcơbản,sựcủngcốcủacáctiênđoán.Suyrarằng:Cácphươngphápnàođó-tiênđoánvớisựgiúpđỡcủacácđịnhluật,vàkiểmnghiệmcácđịnhluậtbằngquansát-phảilàchungchovậtlíhọcvàxãhộihọc.Tôihoàntoànđồngývớiquanđiểmnày,bấtchấpsựthựclàtôicoinólàmộttrongcácgiả

thiếtcơbảncủachủnghĩalịchsử.Songtôikhôngđồngývớisựpháttriểnchitiếthơncủaquanđiểmnày,điềudẫnđếnmộtloạtýtưởngmàtôisẽmôtảởphầntiếp.Thoạtnhìn,cácýtưởngnàycóthểdườngnhưlàcáchệquảkhádễhiểucủaquanđiểmchungvừađượcpháchoạ.Nhưngthựcra,chúngdínhđếncácgiảthiếtkhác,cụthểlà,cáchọcthuyếtphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsử;vàđặcbiệthơn,họcthuyếtvềcácquyluậthayxuhướnglịchsử.

Mục11:Sosánhvớithiênvănhọc.Dựbáodàihạnvàdựbáotoàndiện[1]

ThànhcôngcủalíthuyếtNewtonđãgâyấntượngrấtmạnhlêncácnhàlịchsửchủnghĩahiệnđại,đặcbiệtbởinănglựcdựbáovịtrícủacáchànhtinhtrướcmộtthờigiandài.Họcholà:Khảnăngvềdựbáodàihạn,nhưvậy,đãđượcxáclập,chứngtỏrằng,cácmơướclâuđờivềtiêntritươnglaixakhôngvượtquácácgiớihạncủađiềumàtríócconngườicóthểđạtđược.Cácmônkhoahọcxãhộiphảihướngtớitầmcaođúngynhưvậy.Ðốivớithiênvănhọc,cóthểtiênđoánđượcthiênthực[sựchekhuấtnhaucủacácthiênthể],vìsaođốivớixãhộihọc,lạikhôngcóthểtiênđoánđượccáccuộccáchmạng?Mặcdùchúngtanênhướngcaonhưvậy,chúngtakhôngbaogiờđượcquên,nhàlịchsửchủ

nghĩasẽnhấnmạnhrằng:Cácmônkhoahọcxãhộikhôngthểhivọngvàkhôngnênnỗlựcđểđạtsựchínhxáccủacácdựbáothiênvănhọc.Mộtlịchkhoahọcchínhxácvềcácsựkiệnxãhội,sosánhđượcvới,thídụ,NiêngiámHànghải,đượcchứngtỏ(ởcácmục5và6)làkhôngthểthựchiện,vềmặt logic.Chodùcáccuộccáchmạngcóthểđượctiênđoánbởicácmônkhoahọcxãhội,nhữngtiênđoánnhưvậykhôngthểchínhxác;phảicómộtbiênbấtđịnhvềchitiếtcủanócũngnhưvềdiễntiếnthờigiancủanó.Trongkhi thừanhận,vàthậmchínhấnmạnh,cácthiếusótcủacáctiênđoánxãhội liên

quanđếnchitiếtvàđộchínhxác,cácnhàlịchsửchủnghĩachorằng:Tầmvàýnghĩaquantrọngcủacáctiênđoánnhưvậycóthểbùchocácthiếusótnày.Nhữngthiếusótnảysinhchủyếutừtínhphứctạpcủacácsựkiệnxãhội,từsựliênkếtvớinhaucủachúng,vàtừđặcđiểmđịnhtínhcủacáckháiniệmxãhộihọc.Nhưng,mặcdùkhoahọcxãhộivìthếbịmậpmờ,cáckháiniệmđịnhtínhcủanóđồngthờichonómộtsựphongphúnàođóvàtínhchấttoàndiệnvềýnghĩa.Cácthídụcủacáckháiniệmnhưvậy:“xungđộtvănhoá”,“sựthịnhvượng”,“đoàn

kết”,“đôthịhoá”,“tínhthoảdụng”.Cáctiênđoánthuộcloạiđượcmôtả,tứclàcáctiênđoándàihạnmàtínhmậpmờcủachúngđượcbùlạibằngphạmvivàtầmquantrọngcủachúng,tôikiếnnghịgọilà“cáctiênđoántrênquymôlớn”hay“cáctiênđoántoàndiện”.Theochủnghĩalịchsử,loạitiênđoánnàylàđiềuxãhộihọcphảinỗlực.Chắchẳnđúnglàcáctiênđoánquymôlớnnhưvậy-cáctiênđoándàihạnvớitầmrộngvà

cóthểhơimơhồ-cóthểđạtđượctrongmộtsốmônkhoahọc.Cácthídụvềtiênđoánquantrọngvàkháthànhcôngcóthểthấytronglĩnhvựcthiênvănhọc.Thídụlàdựđoánhoạtđộngcủacácvếtmặttrờitrêncơsởcácquyluậttuầnhoàn(quantrọngchothayđổithờitiết)haysựthayđổihàngngàyhaytheomùavềsựionhoáởtầngcaokhíquyển(quantrọngcholiênlạcvôtuyếnđiện).Cácdựbáonàygiốngvớicáctiênđoánthiênthựcởchừngmực:Chúngđềcậpđếncácsựkiệntrongtươnglaitươngđốixa,nhưngchúngkhácdựbáothiênthựcởchỗ:Thườngchúngchỉmangtínhthốngkêvàtrongmọitrườnghợp,ítchínhxáchơnkhiliênquanđếnchitiết,thờigian,vàcácđặcđiểmkhác.Chúngtathấyởcácdựbáotoàndiện,cólẽbảnthânchúngkhôngphithựctiễn;vànếunóichung,cáckhoahọcxãhộichỉcóthểđạtđượccácdựbáodàihạn,thìkhárõlàchúngchỉcóthểlàđiềumàchúngtađãmôtảnhưcácdựbáotoàndiện.Mặtkhác,suyratừsựtrìnhbàycủachúngtavềcácthuyếtphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsử,chorằngcácdựbáongắnhạntrongcácmônkhoahọcxãhộibịbấtlợilớn.Thiếuchínhxácchắchẳnảnhhưởngđángkểđếnchúng,vìdobảntínhcủachúng,chúngchỉcóthểđềcậpđếncácchitiết,cácđặcđiểmnhỏhơncủađờisốngxãhội,vìchúngbịgiớihạnởcácgiaiđoạnngắn.Nhưngmộtdựbáochitiếtmàlạikhôngchínhxácvềchitiếtthìthậtchẳngcóíchgì.Nhưvậy,nếuchúngtacóquantâmđếndựbáoxãhộinóichung,thìcácdựbáotoàndiện(cũnglàcácdựbáodàihạn)cònlại,theochủnghĩalịchsử,khôngchỉlàhấpdẫnnhấtmàthựcsựlàcácdựbáoduynhấtđángthửlàm.

Mục12:Cơsởquansát

Cơsởquansátphithínghiệmchomộtmônkhoahọc,theomộtnghĩanàođócủatừ,làluônmangtính“lịchsử”.Làthếngaycảvớicơsởquansátcủathiênvănhọc.Cácsựthựcmàthiênvănhọcdựavàođượcchứatrongcácbảnghichépcủađàithiênvăn;cácbảnghithôngbáovớichúngta,thídụ,rằngtạimộtthờiđiểmnàođó(giờ,giây)saoThuỷđượcôngNàyôngNọquansátởvịtrínàođó.Tómlại,chúngchochúngtamột“sổghicácsựkiệntheothứtựthờigian”,hoặcmộtghichépvềnhữngquansát.Tươngtự,cơsởquansátcủaxãhộihọcchỉcóthểchodướidạngmộtghichépvềcácsự

kiện,ấylàcácbiếncốchínhtrịhayxãhội.Sựghichépcácbiếncốchínhtrịvàbiếncốquantrọngkháctrongđờisốngxãhộilàcáingườitathườnggọilà“lịchsử”.Lịchsửtheonghĩahẹpnàylàcơsởcủaxãhộihọc.Nựccườikhiđiphủnhậntầmquantrọngcủalịchsửtheonghĩahẹpnàynhưmộtcơsởkinh

nghiệmchokhoahọcxãhội.Nhưngmộttrongnhữngkhẳngđịnhđặctrưngcủachủnghĩalịchsử,điềuliênkếtmậtthiếtvớisựphủnhậncủanóvềtínhcóthểápdụngđượccủaphươngphápthínghiệm,làlịchsửchínhtrịvàxãhội,lànguồnkinhnghiệmduynhấtcủaxãhộihọc.Nhưthế,nhàlịchsửchủnghĩahìnhdungxãhộihọcnhưmộtmônlíthuyếtvàkinhnghiệmmàcơsởkinhnghiệmcủanóđượctạoriêngbởisựghichépcácsựthựclịchsử,vàmụcđíchcủanólàđưaracácdựđoán,tốtnhấtlàcácdựbáotoàndiện.Rõràng,cácdựbáonàycũngphảicótínhlịchsử,vìsựkiểmchứngchúngbằngkinhnghiệm,sựxácminhhaybácbỏchúng,phảiđượcđểcholịchsửtươnglaithựchiện.Nhưvậy,đưaravàkiểmchứngcácdựbáolịchsửtoàndiệnlànhiệmvụcủaxãhộihọctheocáchnhìncủachủnghĩalịchsử.Tómlại,nhàlịchsửchủnghĩachorằngxãhộihọclàsửhọclíthuyết.

Mục13:Ðộnghọcxãhội

Cóthểmởrộngthêmsựtươngtựgiữakhoahọcxãhộivàthiênvănhọc.Phầnthiênvănhọc

màcácnhàlịchsửchủnghĩathườngxemxét,cơhọcthiênthể,dựatrênđộnghọc,líthuyếtvềchuyểnđộngnhưđượcxácđịnhbởicáclực.Cáctácgiảlịchsửchủnghĩathườngnhấnmạnhlàxãhộihọcphải,theocáchtươngtự,dựavàođộnghọcxãhội,líthuyếtvềvậnđộngxãhộinhưđượccáclựclượngxãhội(haylịchsử)xácđịnh.Nhàvậtlíbiếtrằng,tĩnhhọcchỉlàmộtsựtáchratừđộnghọc;tứclàlíthuyếtgiảithíchlàm

saovàvìsao,dướinhữnghoàncảnhnhấtđịnh,khôngcógìxảyra,tứclàvìsaosựthayđổikhôngxảyra;vànógiảithíchđiềunàybằngsựcânbằngcủacáclựcchốnglạinhau.Cònđộnghọc,mặtkhác,đềcậptrườnghợptổngquát,tứclàvớicáclựcbằngnhauhaykhôngbằngnhau,vàcóthểđượcmôtảnhưlíthuyếtgiảithích:Làmsaovàvìsaocáigìđóxảyra.Nhưthế,chỉđộnghọccóthểchochúngtacácđịnhluậtcóhiệulựcphổquátcủacơhọc;vìtựnhiênlàmộtquátrình;nóchuyểnđộng,thayđổi,pháttriển-mặcdùđôikhichỉchậmchạp,làmchoviệcquansátsựpháttriểncóthểgặpkhókhăn.Sựtươngtựcủacáchnhìnnàyvềđộnghọcđốivớicáchnhìnvềxãhộihọccủanhàlịchsử

chủnghĩalàhiểnnhiênvàkhôngcầnbìnhluậnthêm.Nhưng,nhàlịchsửchủnghĩacóthểchorằng,sựtươngtựlàsâuxahơn.Ôngta,thídụ,cóthểchorằngxãhộihọc,nhưđượcchủnghĩalịchsửhìnhdung,làhơigiốngđộnghọc,bởivìnó,vềbảnchất,làmộtlíthuyếtnhânquả;vìsựgiảithíchnhânquảnóichunglàmộtsựgiảithích:Làmsaovàvìsaocácsựvậtnàođóxảyra.Vềcơbản,mộtgiảithíchnhưvậyphảiluôncómộtyếutốlịchsử.Nếutahỏiaiđóbịgẫychânlàmsaovàvìsaonóxảyra,tatrôngchờanhtasẽnóivềlịchsửcủatainạn.Nhưngngaycảởmứctưduylíthuyết,vàđặcbiệtởmứccủacáclíthuyếtchophépdựbáo,mộtphântíchlịchsửvềcácnguyênnhâncủamộtsựkiệnlàcầnthiết.Thídụđiểnhìnhcủanhucầuđốivớimộtphântíchnguyênnhân,nhàlịchsửchủnghĩaquảquyết,làvấnđềvềcănnguyên,haycáclídobảnchất,củachiếntranh.Trongvậtlíhọc,mộtsựphântíchnhưvậyđượcthựchiệnbằngcáchxácđịnhcáclựctương

tác,tứclàbởiđộnghọc;vànhàlịchsửchủnghĩachorằng,xãhộihọccũngphảinỗlựcnhưthế.Nóphảiphântíchcáclựcgâyrasựthayđổixãhộivàtạoralịchsửnhânloại.Từđộnghọc,chúngtahọcđượccáclựctươngtáctạothànhcáclựcmớirasao;vàngượclại,bằngphântíchcáclựcracácthànhphần,chúngtacókhảnănghiểuthấucácnguyênnhâncănbảnhơncủacácsựkiệnđượcxemxét.Cũngnhưvậy, chủnghĩa lịchsửđòihỏi sự thừanhận tầmquantrọngcơbảncủacáclựclượnglịchsử,bấtluậntinhthầnhayvậtchất;thídụ,cáctưtưởngtôngiáohayđạođức,hoặccáclợiíchkinhtế.Điphântích,đigỡmốibòngbongnàycủacácxuhướngvàlựcxungđộtnhauvàđểthâmnhậpđến,lầnđếngốcrễcủanó,đếnđộnglựcphổquátvàcácquyluậtcủabiếnđổixãhội-đâylànhiệmvụcủacácmônkhoahọcxãhội,chííttheosựmườngtượngcủachủnghĩa lịchsử.Chỉbằngcáchnày,chúngtamớicóthểpháttriểnmộtkhoahọclíthuyếtlàmcơsởchocácdựbáotoàndiệnmàsựxácnhậncủachúngsẽcónghĩalàthànhcôngcủalíthuyếtxãhội.

Mục14:Cácquyluậtlịchsử

Chúngtađãthấyrằng:Xãhộihọc,theonhàlịchsửchủnghĩa,làsửhọclíthuyết.Cácdựđoánkhoahọccủanóphảidựavàocácquyluật,vàvìchúnglàcácdựbáolịchsử,dựbáovềsựbiếnđổixãhội,chúngphảidựavàocácquyluậtlịchsử.Nhưngđồng thời,nhà lịchsửchủnghĩacho làphươngphápkháiquáthoákhông thểáp

dụngđượcchokhoahọcxãhội,vàrằng,chúngtakhôngđượcgiảthiếtnhữngsựđồngđềucủađờisốngxãhộilàcóhiệulựcmộtcáchbấtbiếntrongkhônggianvàthờigian,vìchúngthườngchỉápdụngchomộtgiaiđoạnvănhoáhaylịchsửnàođó.Nhưvậycácquyluậtxãhội-nếucóbấtkểquyluậtxãhộithựcsựnào-phảicómộtcấutrúchơikhácmộtchútsovớicáckháiquáthoáthôngthườngdựatrênnhữngsựđềuđặn.Cácquyluậtxãhộithựcsựphảicóhiệulực“nóichung”.Songđiềunàychỉcóthểcónghĩalàchúngápdụngchotoànbộlịchsửloàingười,phủmọigiaiđoạncủalịchsửloàingười,hơnlàchỉbaophủmộtvàigiaiđoạntrongsốđó.Nhưngkhivượtquánhữnggiaiđoạnđơnnhất,khôngthểcósựđồngđềuxãhộinàođượccholàđúngcả.Nhưvậy,cácquyluậtcóhiệulựcphổquátduynhấtcủaxãhộiphảilàcácquyluậtliênkếtcácgiaiđoạnkếtiếpnhau.Chúngphảilàcácquyluậtvềpháttriểnlịchsử,cácquyluật

quyếtđịnhsựquáđộtừmộtgiaiđoạnsanggiaiđoạnkhác.Đâylàđiềucácnhàlịchsửchủnghĩahiểukhinóirằng:Cácquyluậtduynhấtcủaxãhộihọclàcácquyluậtlịchsử.

Mục15:Tiêntrilịchsửđốilạivớicảibiếnxãhội

Nhưđãchỉra,cácquyluậtlịchsửnày(nếucóthểkhámphárachúng)sẽchophéptiênđoáncácsựkiệnthậmchírấtxa,chodùkhôngchínhxácđếntừngphútvềchitiết.Nhưthế,họcthuyếtchorằngcácquyluậtxãhộithựcsựlàcácquyluậtlịchsử(mộthọcthuyếtchủyếudẫnxuấttừtínhhiệulựchạnchếcủanhữngsựđồngđềuxãhội)dẫntatrởlại,độclậpvớibấtkểnỗlựcbắtchướcthiênvănhọcnào,vớiýtưởngvề“dựbáotoàndiện”.Vànólàmchoýtưởngnàycụthểhơn,vìnóchứngtỏ:Cácdựbáonàycóđặctínhcủacáclờitiêntrilịchsử.Xãhộihọc,nhưthếtrởthành,theonhàlịchsửchủnghĩa,mộtnỗlựcđểgiảivấnđềcũvề

việcđoántrướctươnglai;mặcdùkhôngphảitươnglaicủacánhânmàlàcủacácnhóm,vàcủaloàingười.Nólàkhoahọccủanhữngsựkiệnsắptới,củasựpháttriểnsắpxảyra.Nếunỗlựcđểcungcấpchochúngtasựthấytrướccóhiệulựckhoahọcgiảnhưthànhcông,thìxãhộihọcsẽtỏracógiátrịthậttolớnchocácchínhtrịgia,đặcbiệtchonhữngngườicótầmnhìnvượtquánhữngcấpbáchhiệnthời,chocácchínhtrịgiacóýthứcvềvậnmệnhlịchsử.Đúnglàmộtsốnhàlịchsửchủnghĩavừalòngtiênđoánchỉcácgiaiđoạntiếptheocủacuộchànhhươngcủaconngười,và thậmchí làmviệcnàyrất thậntrọng.Nhưngtấtcảbọnhọđềucómộtýtưởngchung:Nghiêncứuxãhộihọcphảigiúpkhámpháratươnglai,vàvìvậy,nócóthểtrởthànhcôngcụhàngđầucủahoạtđộngchínhtrịthựctiễnnhìnxatrôngrộng.Từquanđiểmgiátrịthựcdụngcủakhoahọc,tầmquantrọngcủacáctiênđoánkhoahọclà

đủrõ.Tuyvậy,khôngphảiaicũnghiểurõlàcóthểphânbiệthailoạitiênđoántrongkhoahọc,vàvìvậy,cóhaicáchthựchiệnkhácnhau.Chúngtacóthểdựbáo(a)mộtcơnbãosắpxảyra,mộtdựbáocóthểcógiátrịthựctiễnrấtlớnvìnócóthểchophépngườidânkiếmchỗtrúẩnkịpthời;nhưngchúngtacũngcóthểdựbáo(b)rằngnếumộtchỗtrúẩnnàođóđểcóthểđứngvữngvớibão,nóphảiđượcxâydựngtheocáchnàođấy,thídụ,vớitrụtườngphíabắcbằngbêtôngcốtsắt.Hailoạidựbáonàyhiểnnhiênlàrấtkhácnhau,mặcdùcảhaiđềuquantrọngvàthoảmãn

cácướcmơlâuđời.Trongtrườnghợpmột,chúngtađượcnóivềmộtsựkiệnmàchúngtachẳngcóthểlàmgìđểngănchặn.Tôisẽgọitiênđoánnhưvậylàmộtlời“tiêntri”.Giátrịthựctiễncủanólàởchỗ:Cảnhbáochúngtavềsựkiệnđượcdựbáo,saochochúngtacóthểtránhnénóhayđươngđầuvớinóvớisựchuẩnbị(cólẽvớisựgiúpđỡcủacácdựbáoloạikia).Ngượcvớicácdựđoánnàylàcácdựbáoloạithứhaimàchúngtacóthểmôtảnhưcácdự

báokĩthuật(technological)vìcácdựbáoloạinàytạocơsởchongànhkĩthuật(engineering).Cóthểnói,chúngmangtínhxâydựng,gợiýcácbướcmởrachochúngtanếuchúngtamuốnđạtkếtquảnhấtđịnh.Phầnlớnvậtlíhọc(gầnnhưtấtcả,ngoạitrừthiênvănhọcvàkhítượnghọc)đưaracáctiênđoánởdạngmà,xéttừlậptrườngthựctiễn,chúngcóthểđượcmôtảnhưdựbáokĩthuật.Sựphânbiệtgiữahailoạitiênđoánnày,đạithểtrùngvớitầmquantrọngíthơnhaylớnhơncủaphầnthínghiệmđượcthiếtkếđốilạivớiviệcđơnthuầnquansátnhẫnnạitrongngànhkhoahọccóliênquan.Cáckhoahọcthựcnghiệmđiểnhìnhcókhảnăngđưaracácdựđoánkĩthuật,còncáckhoahọcchủyếuápdụngquansátkhôngcóthínghiệmtạoracáclờitiêntri.Tôikhôngmuốnđượccoinhưngụýchorằng:Mọingànhkhoahọc,hoặcthậmchímọitiên

đoánkhoahọc,cănbảnmangtínhthựctiễn-rằngchúngnhấtthiếthoặcmangtínhtiêntrihoặcmangtínhkĩthuậtvàkhôngthểlàbấtkểthứgìkhác.Tôichỉmuốnlưuýđếnsựkhácbiệtgiữahailoạitiênđoánvàcáckhoahọctươngứngvớichúng.Tronglựachọnthuậtngữ“tiêntri”và“kĩthuật”,tôichắcchắnmuốnámchỉmộtđặcđiểmmàchúngbộclộ,nếunhìntừquanđiểmthựcdụng;nhưngviệcsửdụngthuậtngữnàycủatôichẳngcóýđịnhmuốnnói:Quanđiểmthựcdụngnhấtthiếtlàưuviệthơnquanđiểmkhác,cũngkhôngcóngụý:Mốiquantâmkhoahọcchỉgiớihạnchocáclờitiêntriquantrọngvềmặtthựcdụngvàchocáctiênđoánmangtínhkĩthuật.Nếuchúngtaxemxét,thídụ,thiênvănhọc,chúngtaphảithừanhậnrằngnhữngkhámphácủanóchủyếulíthúvềmặtlíthuyết,dẫuchochúngkhôngphảikhôngcógiá

trịtừquanđiểmthựcdụng;nhưngvớitưcáchlà“cáclờitiêntri”,chúngđềugiốngnhưcácdựbáothờitiếtmàgiátrịcủachúngchocáchoạtđộngthựctiễnlàkháhiểnnhiên.Đáng lưuý rằng: Sựkhácbiệtgiữa tínhchất tiên tri vàkĩ thuật của cáckhoahọckhông

tươngứngvớisựkhácbiệtgiữacácdựbáodàihạnvàngắnhạn.Mặcdùhầuhếttiênđoánkĩthuậtlàngắnhạn,cũngcócáctiênđoánkĩthuậtdàihạn,thídụ,vềtuổithọcủamộtđộngcơ.Lầnnữa,cáctiêntrithiênvăncóthểhoặclàngắnhạnhoặclàdàihạn,vàhầuhếttiêntrithờitiếtlàtươngđốingắnhạn.Sựkhácnhaugiữahaimụctiêuthựctiễnnày-tiêntrivàkĩthuật-vàsựkhácnhautương

ứngtrongcấutrúccủacáclíthuyếtkhoahọcliênquan,sẽđượcthấymuộnhơn,làmộttrongcácđiểmchínhtrongphântíchphươngphápluậncủachúngta.Lúcnày,tôichỉmuốnnhấnmạnh rằng: Cácnhà lịch sử chủnghĩa, khánhất quánvới lòng tin củahọ, cho rằng các thínghiệmxãhộihọclàvôdụngvàkhôngthểthựchiện,líluậnủnghộtiêntrilịchsử-tiêntrisựpháttriểnxãhội,chínhtrịvàđịnhchế-vàchốnglạicảibiếnxãhội(socialengineering),nhưmụctiêuthựctiễncủacácmônkhoahọcxãhội.Ýtưởngvềcảibiếnxãhội,tứclàkếhoạchhoávàxâydựngcácđịnhchế,cólẽvớimụctiêuchặnlại,kiểmsoáthayđẩynhanhcácdiễnbiếnxãhộisắpxảyra,đốivớimộtsốnhàlịchsửchủnghĩa,tỏracóthểthựchiệnđược.Đốivớinhữngngườikhác,điềunàydườngnhưkhôngthểlàmnổi,hoặclàviệcbỏquasựthực,chorằngkếhoạchhoáchínhtrị,giốngmọihoạtđộngxãhội,phảiởdướisựthốngtrịbềtrêncủacáclựclượnglịchsử.

Mục16:Líthuyếtvềtiếntriểnlịchsử

Nhữngcânnhắcnàyđãđưachúngtađếnrấtgầntâmcủatậpcáclílẽmàtôikiếnnghịgọilà“chủnghĩalịchsử”,vàchúngbiệnminhchosựlựachọncáinhãnnày.Khoahọcxãhộichẳngkhácgìlịchsử:Ðâylàluậnđề.Tuyvậy,khôngphảilịchsửtheonghĩatruyềnthốngcủamộtsửbiênniêncủacácsựthực.Loạilịchsửmàcácnhàlịchsửchủnghĩamuốnđồngnhấtvớixãhộihọckhôngchỉnhìnluilạivàoquákhứmàcũngnhìnhướngvềtươnglai.Nólàviệcnghiêncứucáclựchoạtđộngvà,trướchết,cácquyluậtcủatiếntriểnxãhội.Dođó,nócóthểđượcmôtảnhưlíthuyếtlịchsử,haysửhọclíthuyết,vìchỉcócácquyluậtxãhộicóhiệulựcphổquátmớiđượccoinhưcácquyluậtlịchsử.Chúngphảilàcácquyluậtvềquátrình,vềthayđổi,vềpháttriển-khôngphảicácquyluậtgiảvềnhữngsựbấtbiếnhayđồngđềubềngoài.Theocácnhàlịchsửchủnghĩa,cácnhàxãhộihọcphảicốđạtđượcýtưởngchungvềcácxuhướngrộnglớnmàcáccơcấuxãhộithayđổiphùhợpvớichúng.Nhưngbêncạnhđiềunày,họphảicốgắnghiểucácnguyênnhâncủaquátrìnhnày,hoạtđộngcủacáclựcchịutráchnhiệmvềsựthayđổi.Họphảicốgắngtrìnhbàycácgiảthuyếtvềcácxuhướngchungnằmdướisựpháttriểnxãhội,nhằmđểchoconngườicóthểđiềuchỉnhmìnhđốivớinhữngthayđổisắpxảyra,bằngcáchrútracáclờitiêntritừcácquyluậtnày.Quanniệmcủanhàlịchsửchủnghĩavềxãhộihọccóthểđượclàmrõthêm,bằngcáchtheo

dõisựphânbiệtmàtôiđãnêuragiữahailoạidựđoánkhácnhau-vàsựphânbiệtliênquangiữahailoạikhoahọc.Ngượclạivớiphươngphápluậnlịchsửchủnghĩa,chúngtacóthểhìnhdungmộtphươngphápluậnnhắmtớikhoahọcxãhộikĩthuật.Mộtphươngphápluậnnhưvậysẽdẫnđếnviệcnghiêncứucácquyluậtchungcủađờisốngxãhội,vớimụcđíchtìmratấtcảcácsựthậtkhôngthểthiếuđượcnhưcơsởchocôngviệccủamọingườitìmcáchcảicáchcácđịnhchếxãhội.Khôngnghingờgìlàcócácsựthựcnhưvậy.Thídụ,chúngtabiếtnhiềuhệthốngKhôngtưởngphithựctiễnđơngiảnvìchúngkhôngxemxétcácsựthựcđómộtcáchthíchđáng.Phươngphápluậnkĩthuậtmàchúngtađangxemxétsẽhướngvàoviệccungcấpcáccôngcụđểtránhcáckiếntrúcphithựctiễnnhưvậy.Nósẽlàphảnlịchsửchủnghĩa,nhưngchẳnghềphản lịchsử.Kinhnghiệm lịchsửsẽphụcvụnónhưnguồn thông tinquan trọngnhất.Nhưng,thaychoviệccốtìmracácquyluậtvềpháttriểnxãhội,nósẽtìmcácquyluậtđadạng,cácquyluậtápđặtnhữnghạnchếlênviệcxâydựngcácđịnhchếxãhội,hoặctìmcáctínhđềuđặnkhác(mặcdùnhữngđiềunày,cácnhàlịchsửchủnghĩanói,khôngtồntại).Cũngnhưviệcdùngcáclílẽngượclạivớiloạiđãđượcthảoluận,nhàlịchsửchủnghĩa,như

vậy,cóthểnghingờkhảnăngvàtínhhữudụngcủamộtcôngnghệxãhội.Hãygiảsử,ôngtacó

thểnói,rằngkĩsưxãhộiđãvạchtỉmỉmộtkếhoạchchomộtcấutrúcxãhộimới,đượchỗtrợbởiloạixãhộihọcđượctahìnhdungra.Chúngtagiảsửrằng,kếhoạchnàylàcảthựctếlẫnhiệnthựctheonghĩa:Nókhôngmâuthuẫnvớicácsựthựcquenbiếtvàcácquyluậtcủađờisốngxãhội;vàchúngtathậmchígiảsửrằng:Kếhoạchđượchỗtrợbởimộtkếhoạchnữa,cũngthựctiễnnhưthế,đểbiếnđổixãhộinhưvốncóhiệnnaysangcấutrúcmới.Chodùcóđúngnhưthế,cáclílẽlịchsửchủnghĩachứngtỏrằng,mộtkếhoạchnhưvậysẽkhôngđángđểxemxétnghiêmtúc.NóvẫnlàmộtướcmơphihiệnthựcvàKhôngtưởng,chínhvìnókhôngtínhđếncácquyluậtvềpháttriểnlịchsử.Cáccuộccáchmạngxãhộikhôngphảidocáckếhoạchduy lígâyra,màdocác lực lượngxãhộigâyra, thídụ,donhữngxungđột lợi ích.Ýtưởngcổxưavềmộtôngvua-triếtgia,ngườiđưacáckếhoạchđượcsuynghĩcẩnthậnnàođóvàothựctiễn,làmộtchuyệnđượcbịaravìlợiíchcủagiớiquýtộcđịachủ.Cáitươngđươngdânchủcủachuyệnbịanàylàsựmêtín,chorằngđủsốngườicóthiệnchísẽcóthểđượclílẽduylíthuyếtphụcđểthựchiệncáchànhđộngcókếhoạch.Lịchsửchứngtỏrằng:Thựctếxãhộilàhoàntoànkhác.Tiếntrìnhdiễntiếnlịchsửchẳngbaogiờđượcđịnhhìnhbởicáccấutrúclíthuyết,dẫuchoxuấtsắcđếnđâu,dùchocácsơđồnhưvậycóthể,phảithừanhận,cóảnhhưởngnàođó,cùngvớinhiềunhântốítduylí(haythậmchíphilí)khác.Ngaycảnếumộtkếhoạchduylícótrùngvớicáclợiíchcủacácnhómhùngmạnh,nósẽchẳngbaogiờđượcthựchiệntheocáchmànóđượchìnhdung,bấtchấpsựthựcrằngcuộcđấutranhđểthựchiệnnó,khiđó,sẽtrởthànhmộtnhântốchủyếutrongquátrìnhlịchsử.Kếtquảthậtsẽluônluônrấtkháccấutrúcduylí.Nósẽluônluônlàkếtquảcủahìnhtrạngnhấtthờicủacáclựclượngtranhđuanhau.Hơnnữa,kếtquảcủakếhoạchhoáduylíkhôngthểtrởthànhmộtcấutrúcổnđịnhdướibấtkểhoàncảnhnào;vìsựcânbằnglựclượngnhấtthiếtthayđổi.Mọicảibiếnxãhội(socialengineering),bấtkểnótựhàođếnđâuvềtínhhiệnthựcvàvềtínhkhoahọccủanó,đềuchịusốphậnvẫnlàmộtmơướcKhôngtưởng.Chođếnnay,nhàlịchsửchủnghĩatiếptụcdùngnhữnglílẽđểhướngtớiviệc:Chốngkhả

năngthựctiễncủacảibiếnxãhộitheomộtmônkhoahọclíthuyếtnàođó,chứkhôngchốnglạiýtưởngvềbảnthânmônkhoahọcđó.Tuyvậy,nócóthểđượcmởrộngdễdàngđểchứngminhtính“khôngthể”củabấtkểmônkhoahọcxãhộinàothuộcloạicôngnghệ.Chúngtađãthấyrằng:Sựđảmđươngphiêulưucảibiếncótínhthựctiễnchịusốphậnthấtbạivìcácsựthựcvàquyluậtxãhộirấtquantrọng.Nhưngđiềunàykhônghàmýchỉrằngmộtsựphiêulưunhưvậykhôngcógiátrịthựctiễnmàcũnghàmýrằng:Nóyếuvềmặtlíthuyết,vìnóbỏquacácquyluậtxãhộiduynhấtquantrọngthậtsự-cácquyluậtpháttriển.“Khoahọc”mànóđượccholàdựavàocũngphảibỏsótcácquyluậtnày,vìkhácđithìnósẽchẳngbaogiờđãcungcấpcơcởchocáccấutrúcphithựctếđếnvậy.Bấtkểmônkhoahọcxãhộinàomàkhôngthuyếtgiảngtínhkhôngthểcủakiếntrúcxãhộiduylí,làhoàntoànmùquángđốivớicácsựthựcquantrọngnhấtcủađờisốngxãhội,vàphảibỏquacácquyluậtxãhộiduynhấtcótínhhợplệthậtsựvàtầmquantrọngthậtsự.Cácmônkhoahọcxãhộitìmcáchtạocơsởchocảibiếnxãhội,vìvậy,khôngthểmôtảđúngcácsựthựcxãhội.Bảnthânchúnglà“khôngthể”.Nhàlịchsửchủnghĩasẽđòihỏirằng:Bêncạnhsựphêphánmangtínhquyếtđịnhnày,còn

cócáclídokhácnữađểtừchốixãhộihọccôngnghệ.Mộtlído,thídụ,làchúngbỏquacáckhíacạnhcủadiễntiếnxãhộinhưsựnổilêncủatínhmới.Ýtưởngchorằngchúngtacóthểxâydựngcáccấutrúcxãhộimớimộtcáchduylítrêncơsởkhoahọc,hàmýrằng:Chúngtacóthểtạoramộtthờikìlịchsửmớiítnhiềuchínhxáctheocáchchúngtađãlậpkếhoạch.Thếmà,nếukếhoạchdựavàomộtmônkhoahọcbaotrùmcácsựthựcxãhội,thìnókhôngthểtínhđếncácđặctínhmớithựcchất,chỉđếnnhữngtínhmớivềsắpxếp(xemmục3).Nhưngchúngtabiếtrằng,mộtthờikìmớisẽcótínhmớithậtsựriêngcủanó-mộtlílẽphảilàmchobấtkểkếhoạchhoáchitiếtnàotrởthànhvôích,vàbấtkểmônkhoahọcnàomànódựavàođềukhôngđúng.

Nhữngcânnhắclịchsửchủnghĩanàycóthểápdụngchomọimônkhoahọcxãhội,baogồmcảkinhtếhọc.Kinhtếhọc,vìvậy,khôngthểchochúngtabấtkểthôngtincógiátrịnàoliênquanđếnsựcảicáchxãhội.Chỉcógiả-kinhtếhọccóthểtìmcáchtạomộtcơsởchokếhoạchhoákinhtếduylí.Kinhtếhọckhoahọcthậtsựchỉcóthểgiúpviệctiếtlộcácđộnglựccủasự

pháttriểnkinhtế,thôngquacácgiaiđoạnlịchsửkhácnhau.Nócóthểgiúpchúngtanhìnthấytrướccácnétpháchoạcủacácgiaiđoạntươnglai,nhưngnókhôngthểgiúpchúngtapháttriểnvàđưavàohoạtđộngbấtkểkếhoạchchitiếtnàochobấtkểthờikìmớinào.Cáiđúngvớicáckhoahọcxãhộikhácphảiđúngvớikinhtếhọc.Mụcđíchcuốicùngcủanóchỉcóthể“đểbóctrầnquyluậtkinhtếvềvậnđộngcủaxãhộiloàingười”(Marx).

Mục17:Diễngiảiđốilạiviệclậpkếhoạchthayđổixãhội

Quanđiểmlịchsửchủnghĩavềsựpháttriểnxãhộikhôngngụýthuyếtđịnhmệnh,nócũngchẳngdẫnđếnsựkhônghoạtđộng-hoàntoànngượclại.Hầuhếtcácnhàlịchsửchủnghĩacócáckhuynhhướngrấtrõrệt,hướngtới“chủnghĩatíchcực”(xemmục1).Chủnghĩalịchsửnhậnrađầyđủrằng:Nhữngmongmuốnvàsuynghĩcủachúng ta, cácướcmơvà lí lẽcủachúngta,sựsợhãivàtrithứccủachúngta,cáclợiíchvànănglựccủachúngta,đềulàcáclựclượngđểpháttriểnxãhội.Nókhôngdạyrằng:Chẳngcóthểtạoracáigì;nóchỉtiênđoánrằng:Cảcácmơướccủatalẫnnhữngđiềumàlítrícủataxâydựnglênsẽchẳngbaogiờxảyratheokếhoạch.Chỉcócáckếhoạchkhớpvớidònglịchsửchủyếulàcóthểcókếtquả.Bâygiờ,tacóthểthấychínhxácloạihoạtđộngđượccácnhàlịchsửchủnghĩathừanhậnlàhợplí.Chỉcócáchoạtđộngnhưvậylàhợplí,cáchoạtđộnghợpvới,vàthúcđẩycho,cácthayđổisắpxảyra.Việcđỡđẻxãhộilàhoạtđộnghợplíđượcưachuộngduynhấtmởrachochúngta, làhoạtđộngduynhấtcóthểdựavàosựnhìnxatrôngrộngcủakhoahọc.Mặcdùkhôngcólíthuyếtkhoahọcnàocóthểtrựctiếpkhuyếnkhíchhànhđộng(nóchỉcó

thểlàmnảnlòngcáchànhđộngphithựctiễnnàođấy),giántiếp,nócóthểcổvũnhữngngườicảmthấymìnhphảilàmcáigìđó.Chủnghĩalịchsửdứtkhoáttạoloạicổvũnày.Nóthậmchígiúpcholítríconngườiđóngmộtvaitrònàođó;vìnólàlílẽkhoahọc,khoahọcxãhộilịchsửchủnghĩa,cáichỉriêngnócóthểnóichochúngtahướngcủabấtkểhànhđộngnàocầnlấy,nếumuốnnótrùngvớihướngcủacácthayđổisắpxảyra.Tiêntrilịchsửvàdiễngiảilịchsử,nhưvậy,phảitrởthànhcơsởcủabấtkểhoạtđộngxãhội

thựctếvàđượcsuynghĩkĩnào.Vìvậy,diễngiảilịchsửphảilàcôngviệctrungtâmcủatưduylịchsửchủnghĩa;vàđốisánhvớisựthực,nóđãtrởthànhnhưvậy.Mọisuynghĩvàmọihànhđộngcủacácnhàlịchsửchủnghĩahướngtớiviệcdiễngiảiquákhứ,nhằmdựđoántươnglai.Chủnghĩalịchsửcóthểchoniềmhivọnghaycổvũchonhữngngườimuốnthấymộtthế

giớitốtđẹphơnkhông?Chỉmộtnhàlịchsửchủnghĩa,ngườicóquanđiểmlạcquanvềsựpháttriểnxãhội,tinvàonólà“tốt”hay“cólí”mộtcáchnộitại,theonghĩahướngthựcchấttớimộttrạngtháitốthơn,hợplíhơn,mớicóthểchomộtniềmhivọngnhưvậy.Nhưngquanđiểmnàychẳngkhácgìmộtlòngtinvàonhữngphépthầnkìchínhtrịvàxãhội,vìđốivớilítríconngười,nóphủnhậnviệc:quyềnlựctạoramộtthếgiớihợplíhơn.Thựcvậy,mộtsốtácgiảlịchsửchủnghĩacóuytínđãlạcquanđoántrướcsựtiếntớicủamộtvươngquốctựdo,trongđó,côngviệcconngườicóthểđượclậpkếhoạchdựatrênlítrí.Vàhọdạyrằng:Quáđộtừvươngquốccủasựtấtyếu,trongđónhânloạihiệntạibuộcphảichịuđựng,sangvươngquốctựdovàlítríkhôngthểdolítrígâyra,mà-mộtcáchkìdiệu-chỉdosựtấtyếuthôbạo,docácquyluậtpháttriểnlịchsửmùquángvàkhônglaychuyểnđược,màhọkhuyênchúngtanênphụctùng.Nhữngngườimuốn tăngảnhhưởngcủa lí trí trongđời sốngxãhội có thểchỉđượcchủ

nghĩalịchsửkhuyênđinghiêncứuvàdiễngiảilịchsử,nhằmpháthiệnracácquyluậtpháttriểncủanó.Nếusựdiễngiảinhưvậytiếtlộrằng:Cácthayđổiđáplạimongmỏicủahọsắpxảyra,thìmongmuốnlàhợplí,vìnóthốngnhấtvớitiênđoánkhoahọc.Nếusựpháttriểnsắptớicóxuhướngtheochiềukhác,thìmongmuốnlàmchothếgiớihợplíhơnhoáralàhoàntoànkhônghợp lí;đốivớicácnhà lịchsửchủnghĩa thìnóđúngchỉ làmộtmơướcKhôngtưởng.Chủnghĩatíchcựccóthểđượcbiệnminhchừngnàonóđồngývớicácthayđổisắpxảyravàthúcđẩychúng.Tôiđãchứngtỏrằng,phươngpháptheotựnhiên,theocáchnhìncủachủnghĩalịchsử,ngụ

ýmộtlíthuyếtxãhộihọcxácđịnh-líthuyếtchorằng:Xãhộikhôngpháttriểnhaythayđổimộtcáchđángkể.Bâygiờchúngta thấyrằng:Phươngpháp lịchsửchủnghĩangụýmột líthuyếtxãhộihọctươngtựmộtcáchlạkì- líthuyếtchorằng:Xãhộisẽnhấtthiếtthayđổi

nhưng theomộtquỹđạođượcxácđịnh trướckhông thể thayđổi, thôngquacácgiaiđoạnđượcxácđịnhtrướcbởitínhtấtyếukhônglaychuyểnđược.“Khimộtxãhộiđãkhámpháraquyluậttựnhiênxácđịnhsựvậnđộngriêngcủanó,thậm

chíkhiđó,nóchẳngthểnhảyquađượccácgiaiđoạntiếntriểntựnhiêncủanó,cũngkhôngloạibỏđượcchúngbằngmệnhlệnh[nguyênvănbằngnétbút].Nhưngngầnnàythứnócóthểlàm:Rútngắnvàgiảmbớtsựđauđẻ”.CáchtrìnhbàynàycủaMarx,[2]đạidiệntuyệtvờicholậptrườnglịchsửchủnghĩa.Mặcdùnókhôngdạyviệctừbỏhànhđộng,nócũngchẳngdạythuyếtđịnhmệnhthật,chủnghĩalịchsửdạyvềsựvôíchcủabấtkểnỗlựcnàođểthayđổinhữngsựthayđổisắpxảyra;mộtloạithuyếtđịnhmệnhlạkì,mộtthuyếtđịnhmệnhliênquanđếncácxuhướnglịchsử.Phảithúnhận,lờihôhào“hoạtđộngchủnghĩa”–“Cáctriếtgiađãchỉdiễngiảithếgiớitheonhữngcáchkhácnhau:Ðiểmquantrọng,tuyvậy,làbiếnđổinó”[3]-cóthểnhậnđượcnhiềusựđồngtìnhcủacácnhàlịchsửchủnghĩa(hiểu“thếgiới”ởđâylàxãhộiloàingườiđangpháttriển)vìsựnhấnmạnhcủanóvềsựthayđổi.Songnómâuthuẫnvớicáchọcthuyếtquantrọngnhấtcủachủnghĩalịchsử.Vìnhưbâygiờchúngtathấy,chúngtacóthểnói:“Nhàlịchsửchủnghĩachỉcóthểdiễngiảisựpháttriểnxãhộivàgiúpnótheocáccáchkhácnhau;điểmquantrọng,tuyvậy,làchẳngaicóthểthayđổinó”.Mục18:Kếtthúcphântích

Cóthểcảmthấyrằng,nhữngtrìnhbàycuốicủatôilệchkhỏiýđịnhmàtôicôngkhaithúnhận,làtrướctiên,pháchoạcáclậptrườnglịchsửchủnghĩacàngsắcnétvàcàngthuyếtphụccàngtốt,trướckhichuyểnsangphêphánnó.Vìnhữngtrìnhbàynàycốgắngchứngtỏrằng:Thiênhướngcủamộtsốnhàlịchsửchủnghĩađếnchủnghĩalạcquanhaychủnghĩatíchcựcbịchínhkếtquảcủabảnthânphântíchlịchsửchủnghĩalàmthấtbại.Điềunàycóthểdườngnhưngụýsựbuộctội,rằng:Chủnghĩalịchsửlàkhôngnhấtquán.Vàngườitacóthểtráchtôilàkhôngngaythẳng,đãchophépviệcphêphánvàmỉamailẻnvàosựtrìnhbày.Tuynhiên,tôikhôngnghĩsựtráchmócnàylàđúng.Chỉnhữngngườiđầutiênlàcácnhàlạc

quanchủnghĩahaytíchcựcchủnghĩa,rồisauđólàlịchsửchủnghĩa,mớicóthểcoicácnhậnxétcủatôilàphêphántheomộtnghĩabấtlợi.(Sẽcónhiềungườicảmthấynhưvậy:Nhữngngườibanđầubịchủnghĩalịchsửhấpdẫnvìthiênhướngcủahọtớichủnghĩalạcquanhaychủnghĩatíchcực).Nhưngvớinhữngngườitrướchếtlàlịchsửchủnghĩa,cácnhậnxétcủatôiphảixuấthiệnkhôngnhưmộtphêpháncáchọcthuyếtlịchsửchủnghĩacủahọmàchỉnhưmộtsựphêpháncácmưutoangắnnóvớichủnghĩalạcquanhaychủnghĩatíchcực.Nhưvậy,hẳnkhôngphảimọidạngcủachủnghĩatíchcựcbịphêphánlàkhôngtươnghợp

vớichủnghĩalịchsử,màchỉmộtsốdạngngôngcuồnghơncủanó.Nhưsosánhvớiphươngpháptheotựnhiên,mộtnhàlịchsửchủnghĩathuầntuýsẽlíluận,chủnghĩalịchsửcósựcổvũsựtíchcực,vìsựnhấnmạnhcủanóđếnthayđổi,tiếntrình,vậnđộng;tuynhiên,chắcchắnnókhôngkhuyếnkhíchmộtcáchmùquángmọiloạihànhđộng,nhưcáchànhđộnghợplínhìntừquanđiểmkhoahọc;nhiềuhànhđộngkhảdĩlàphithựctế,vàsựthấtbạicủachúngcóthểđượckhoahọcthấytrước.Điềunày,ôngtacóthểnói,làlídovìsaoôngtavàcácnhàlịchsửchủnghĩakhácápđặtcáchạnchếlênphạmvicủađiềuhọthừanhậnlàhànhđộnghữuích,vàvìsao,mộtsựnhấnmạnhđếncáchạnchếnàylàcầnthiếtchobấtkểsựphântíchrõràngnàocủachủnghĩalịchsử.VàôngtacóthểcholàhaitríchdẫncủaMarx(ởmụctrước)khôngmâuthuẫnvớinhau,màbổsungchonhau;rằng,mặcdùtríchdẫnthứhai(vàlàtríchdẫncũhơn),xétriêngnócólẽcóvẻhơi“tíchcựcchủnghĩa”quá,cáchạnchếđúngđắncủanóđượctríchdẫnthứnhấtquyđịnh;vànếutríchdẫnthứhaihấpdẫncácnhàtíchcựcchủnghĩacựcđoanvàkhiếnhọđitheochủnghĩalịchsử,thìtríchdẫnthứnhấtphảichỉchohọcácgiớihạnđúngđắncủabấtkểhànhđộngnào,dùlànó,vìthế,cólàmgiảmsựđồngtìnhcủahọ.Dườngnhưđốivớitôi,vìcáclídonày,màtrìnhbàycủatôilàkhôngbấtcông,mànóchỉ

làmrõcáinềnliênquanđếnchủnghĩatíchcực.Tươngtự,tôikhôngnghĩlànhậnxétkháccủatôiởmụctrước,theođó,chủnghĩalạcquanlịchsửchủnghĩachỉdựavàoriêngniềmtin(vìlítríbịphủnhậncóvaitròtạoramộtthếgiớihợplíhơn),lạiđượccoilàmộtphêphánbấtlợichochủnghĩalịchsử.Nócóthểcóvẻbấtlợichonhữngngười,trướchết,làcácnhàlạcquan

chủnghĩahaycựcđoan.Ngượclại,trongphântíchnày,nhàlịchsửchủnghĩanhấtquánsẽchỉthấymộtcảnhbáohữuíchchốnglạitínhchấtlãngmạnvàKhôngtưởngcủacảchủnghĩalạcquanlẫnchủnghĩabiquantrongcáchìnhthứcthôngthườngcủachúng,vàcủacảchủnghĩaduylínữa.Ôngtasẽkhăngkhăngcholàchủnghĩalịchsửkhoahọcthậtsựphảiđộclậpvớicácyếutốnhưvậy;rằng:Chúngtađơngiảnphảiphụctùngcácquyluậtpháttriểnhiệncó,hệtnhưchúngtaphảiphụctùngđịnhluậthấpdẫn.Nhàlịchsửchủnghĩathậmchícóthểđixahơnnữa.Ôngtacóthểthêmrằng:Tháiđộhợplí

nhấtlà,taphảiđiềuchỉnhhệthốnggiátrịcủamìnhsaochophùhợpvớinhữngthayđổisắpxảyra.Nếuđiềunàylàmđược,tasẽđếnmộtdạngcóthểđượcbiệnminhcủachủnghĩalạcquan,vìbấtkểsựthayđổinàođềunhấtthiếtlàmộtsựthayđổitốthơn,nếuđượcđánhgiátheohệthốnggiátrịđó.Cácýtưởngloạinày,thựctếđượcmộtsốnhàlịchsửchủnghĩatinvàthậmchíđãđược

pháttriểnthànhmộtlíthuyếtđạođứclịchsửchủnghĩakhánhấtquán(vàkháphổbiến):Cáitốtvềmặtđạođứclàcáitiếnbộvềmặtđạođức,tứclàcáitốtvềmặtđạođứclàcáiđitrướcthờiđạicủanó,phùhợpvớicáctiêuchuẩnứngxửnhưsẽđượcchấpnhậntronggiaiđoạntươnglai.Líthuyếtđạođứclịchsửchủnghĩanày,cáicóthểđượcmôtảnhư“chủnghĩahiệnđạiđạo

đức”hay“chủnghĩavịlaiđạođức”(cócáiđốichiếucủanótrongchủnghĩahiệnđạihaychủnghĩavịlaithẩmmĩ)phùhợptốtvớitháiđộchốngbảothủcủachủnghĩalịchsử;nócũngcóthểđượccoinhưmộtcâutrảlờichocáccâuhỏinàođóliênquanđếngiátrị(xemmục6,về“TínhKháchquanvàĐánhgiá”).Trướchết,nócóthểđượccoinhưmộtdấuhiệuchorằng:Chủnghĩalịchsử-mà,trongnghiêncứunày,chỉđượckhảosátnghiêmtúcởchừngmựcnhưmộthọcthuyếtvềphươngpháp-cóthểđượcmởrộngvàpháttriểnthànhmộthệthốngtriếthọcđầyđủ.Hoặc,nóicáchkhác:Dườngnhưkhôngphảilàkhôngchắcrằng,phươngpháplịchsửchủnghĩacóthểcóxuấtxứnhưmộtphầncủamộtdiễngiảitriếthọcchungcủathếgiới.Vìkhôngnghingờgìrằng,từquanđiểmlịchsử,mặcdùkhôngtừquanđiểmlogic,cácphươngphápluậnthườnglàcácsảnphẩmphụcủacácquanđiểmtriếthọc.Tôicóýđịnhkhảosátcáctriếtlílịchsửchủnghĩanàyởnơikhác.[4]Ởđây,tôisẽchỉphêpháncáchọcthuyếtphươngphápluậncủachủnghĩalịchsử,nhưchúngđượctrìnhbàyởtrên.

[1]Haiđoạnvănđầucủatiếtđoạnnàybâygiờđượcchènvàođểthếchomộtđoạnvăndàihơnđãbịbỏđinăm1944vìthiếugiấy.

[2]LờinóiđầucủaCapital(Tưbảnluận)[3]LờihôhàonàycũnglàcủaMarx(ThesesonFeuerbach);xemởtrên,cuốimục1.[4]Từđó,côngtrìnhnàyđãđượcviết,TheOpenSocietyandItsEnemiesđãđượcxuấtbản.(London1945;cáclầntáibảncó

sửalại,Princeton1950,London1952,1957;táibảnlầnthứtư,London1961).Tôiámchỉởđâytớichương22củacuốnsáchnày,cónhanđề‘TheMoralTheoryofHistoricism’.

Chương3Phêpháncácthuyếtphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsử

Mục19:Mụctiêuthựctiễncủaphêphánnày

Ởđâykhôngcầntrảlờichocâuhỏi,liệuđộngcơthậtcủasựđiềutrakhoahọclàkhátvọngđểbiết,tứclà,sựtòmòthuầntuýlíthuyếthay“vôdụng”,hoặcđúnghơn,chúngtaphảihiểu

khoahọcnhưmộtcôngcụđểgiảiquyếtcácvấnđềthựctiễn,nảysinhtrongcuộcđấutranhvìcuộcsốnghaykhông.Phảithừanhậnrằng:Nhữngngườibảovệquyềncủanghiêncứu“thuầntuý”hay“cơbản”xứngđángnhậnmọisựủnghộtrongcuộcđấutranhcủahọchốnglạiquanđiểmthiểncận,đángtiếclạihợpthời,chorằngnghiêncứukhoahọcchỉđượcbiệnminh,nếunóchứngtỏđólàmộtkhoảnđầutưlànhmạnh.[1]Nhưngngaycảquanđiểmhơicựcđoan(màcánhântôithiênvề),chorằngkhoahọctrởnêncóýnghĩanhất,chínhnhưmộttrongnhữngsựphiêulưutinhthầnlớnnhấtmàconngườitừngbiếtđến,cóthểđượckếthợpvớisựthừanhậntầmquantrọngcủacácvấnđềthựctiễnvàcáckiểmchứngthựctiễnchosựtiếnbộcủakhoahọc,bấtluậnứngdụnghaythuầntuý;vìthựctiễnlàvôgiáchosuytưkhoahọc,cảnhưmộtsựkíchthíchlẫnnhưmộtdâycương.ChẳngcầnphảitheochủnghĩathựcdụngđểcóthểđánhgiácaocâunóicủaKant:“Chạytheomọiýthíchbấtchợtcủatínhtòmò,vàđểchoniềmđammêhiểubiếtchẳngbịhạnchếnàongoàicácgiớihạnvềkhảnăngcủachúngta,điềunàychứngtỏmộtsựhămhởtrítuệxứngvớikhoahọc.Nhưngchínhsựsángsuốtlàcáicógiátrịvềlựachọn,từvôsốcácvấnđềđượcbàyra,chọnracácvấnđềmàlờigiảicủachúnglàquantrọngchonhânloại.”[2]Ðiềunàyrõràngđượcápdụngchocácmônkhoahọcsinhhọc,vàcólẽcònrõrànghơnnữa

chocácmônkhoahọcxãhội.ViệccảicáchcácmônkhoahọcsinhhọccủaPasteurđãđượctiếnhànhdướisựkíchthíchcủacácvấnđềrấtthựctiễn.Vàngàynay,sựcấpbáchcủacácnghiêncứuxãhộiđãvượtquásựcấpbáchcủaviệcnghiêncứuungthư.NhưGiáosưHayeknói,“phântíchkinhtếchẳngbaogiờlàsảnphẩmcủasựtòmòtrítuệtáchbiệtvềcáivìsaocủacáchiệntượngxãhội,màlàcủamộtsựthôithúcmãnhliệtđểtáikiếnthiếtmộtthếgiới,gâyrasựbấtmãnsâusắc”; [3]vàmộtsốmônkhoahọcxãhội,kháckinhtếhọc,vẫnchưachấpnhậnquanđiểmnày,chứngtỏ,bởisựcằncỗicủacáckếtquảcủachúng,rằng:Sựsuyđoáncủachúngcầnđếnsựhạnchếthựctiễnđếnchừngnào.Sựcầnthiếtđốivớisựkíchthíchcủacácvấnđềthựctiễncũngrõngangthế,khichúngta

xemxétviệckhảosátcácphươngphápnghiêncứukhoahọc,vàđặcbiệthơn,các phươngphápkháiquáthoáhaycácmônkhoahọcxãhộilíthuyếtmàchúngtaquantâmởđây.Cáccuộctranhluậncókếtquảhơnvềphươngphápluônđượctruyềncảmhứngbởicácvấnđềthựctiễnđốimặtvớinhànghiêncứu;vàngượclại,gầnnhưtấtcảcáctranhluậnvềphươngphápnhưngkhôngđượctruyềncảmhứngđượcđặctrưngbởisựbớilôngtìmvếtvôích,làmchophươngphápluậnmangtiếngxấutrướcnhànghiêncứuthựchành.Phảinhậnrarằng:Cáccuộctranhluậnphươngphápluậnthuộcloạithựctiễnhơn,khôngchỉlàhữuíchmàcònlàcầnthiết.Trongviệcpháttriểnvàcảithiệnphươngpháp,cũngnhưcủabảnthânkhoahọc,chúngtahọcchỉbằngthửvàsai,vàchúngtacầnsựphêpháncủanhữngngườikhácnhằmtìmrasailầmriêngcủamình;vàsựphêphánnàycàngquantrọnghơnvìđưacácphươngphápmớivào,cóthểcónghĩalàmộtsựthayđổimangtínhcănbảnvàcáchmạng.Tấtcảđiềunàycóthểđượcminhhoạbởicácthídụ,nhưđưacácphươngpháptoánhọcvàokinhtếhọc,hoặcđưacáigọilàcácphươngpháp“chủquan”hay“tâmlíhọc”vàolíthuyếtgiátrị.Mộtthídụmớiđây,làsựkếthợpcủacácphươngphápcủalíthuyếtnàyvớicácphươngphápthốngkê(“phântíchcầu”).Cuộccáchmạngcuốicùngnàyvềphươngphápđãmộtphầnlàkếtquảcủacáccuộctranhluậnkéodàivàrấtphêphán;mộtsựthựcmàtừđóngườibiệnhộchosựnghiêncứuphươngphápchắcchắncóthểlấyraniềmcổvũ.Cáchtiếpcậnthựctiễnchoviệcnghiêncứucủacảcácmônkhoahọcxãhội lẫnphương

phápcủachúngđượcnhiềungười theochủnghĩa lịchsửchủtrương,nhữngngườihivọngrằng:Họsẽcókhảnăngbiếnđổicácmônkhoahọcxãhộithànhmộtcôngcụhùngmạnhtrongtaycácnhàchínhtrịbằngcáchdùngcácphươngpháplịchsửchủnghĩa.Chínhviệcnhậnranhiệmvụthựctiễncủacácmônkhoahọcxãhộiđãcungcấpmộtcáigìđógiốngmộtnềntảngchungchosựthảoluậngiữacácnhàlịchsửchủnghĩavàmộtsốđốithủcủahọ;vàtôisẵnsànglấy lập trường củamình trên nền tảng chung này để phê phán chủ nghĩa lịch sử như mộtphươngphápnghèonàn,khôngcókhảnăngmanglạicáckếtquảmànóhứahẹn.

Mục20:Cáchtiếpnhậnkĩthuậtđếnxãhộihọc

Mặcdùchủđềcủatôitrongviệcnghiêncứunàylàchủnghĩalịchsử,mộthọcthuyếtphươngphápmà tôi không tán thành, hơn là các phươngphápmà, theo tôi, đã thành công, và tôikhuyếnnghịpháttriểnchúngthêmnữavàcóýthứchơn,trướctiên,sẽhữuíchđểđềcậpngắnngọnđếncácphươngphápthànhcông,đểtiếtlộchođộcgiảbiếtthiênkiếnriêngcủatôivàđểlàmrõquanđiểmlàmcơsởchosựphêpháncủatôi.Đểthuậntiện,tôisẽgắnchocácphươngphápnàycáinhãn“kĩthuậttừngphần”.Thuậtngữ“côngnghệxãhội”(vàthuậtngữ“kĩthuậtxãhội”,“cảibiếnxãhội”[4]đượcđưa

raởmụctiếpcònhơnthế)chắcsẽgâynghingờ,vàgâykhóchịuchonhữngngườimànógợinhớđếncác“kếhoạchxãhội”củacácnhàkếhoạchhoátíchcựcchủnghĩa,hayngaycảcủacác“nhàkĩtrị”.Tôinhậnramốinguyhiểmnày,chonêntôichuathêmtừ“từngphần”,cảđểbùlạinhữngliêntưởngkhôngmongmuốnvàbàytỏniềmtinchắccủatôirằng“vávíudầndần”(đôikhinóđượcgọithế),kếthợpvớiphântíchphêphán,làcáchchủyếuđểđạtcáckếtquảthựctiễntrongkhoahọcxãhộicũngnhưtựnhiên.Cácmônkhoahọcxãhộiđượcpháttriểnchủyếuthôngquaviệcphêpháncáckiếnnghịcảithiệnxãhộihay,chínhxáchơn,thôngquacáccácnỗlựcđểtìmra,liệuhànhđộngkinhtếhaychínhtrịcábiệtnàođóchắccótạorakếtquảkìvọng,hoặcmongmuốnhaykhông.[5]Cáchtiếpcậnnày,thậtracóthểđượcgọilàcáchtiếpcậnkinhđiển,làđiềutôinghĩkhitôinhắcđếncáchtiếpcậnkĩthuậtchokhoahọcxãhội,hoặccho“kĩthuậtxãhộitừngphần-piecemealsocialtechnology”.Cácvấnđềkĩthuậttronglĩnhvựckhoahọcxãhộicóthểmangtính“tưnhân”hay“công

cộng”.Thídụ,nghiêncứukĩthuậtquảntrịkinhdoanh,haynghiêncứuảnhhưởngcủacácđiềukiệnlàmviệcđượccảithiệnlênđầura,thuộcnhómthứnhất.Nhữngnghiêncứuảnhhưởngcủacảicáchnhàtùhaycủabảohiểmytếphổquát,haycủaổnđịnhgiácảbằngcáccôngcụtoàán,haycủaviệcđưaracác loạithuếnhậpkhẩumới,v.v., lên, thídụ,sựquânbìnhhoáthunhập,thuộcnhómthứhai;cũngthếvớicácvấnđềthựctiễncấpbáchnhấthiệnnay,nhưkhảnăngkiểmsoátcácchukìthươngmại;hayvấnđề:liệu“kếhoạchhoá”tậptrung,hiểutheonghĩanhànướcquảnlísảnxuất,cótươngthíchvớisựkiểmsoátchínhquyềnmộtcáchdânchủvàcóhiệuquảhaykhông;hayvấnđềxuấtkhẩudânchủsangTrungĐôngthếnào.Sựnhấnmạnhvềcáchtiếpcậnkĩthuậtthựctiễnnàykhôngcónghĩarằng:Phảiloạitrừbất

kểvấnđềlíthuyếtnàocóthểnảysinhtừsựphântíchcácvấnđềthựctiễn.Ngượclại,chínhmộttrongcácđiểmnhấnchủyếucủatôilà:Cáchtiếpcậnkĩthuậtchắctỏracókếtquảtrongviệctạoracácvấnđềthuầntuýlíthuyếtquantrọng.Nhưng,trongnhiệmvụcănbảnvềviệclựachọncácvấnđề,bêncạnhviệcgiúpchúngta,cáchtiếpcậnkĩthuậtápđặtmộtkỉluậtlêncácthiênhướngsuyđoáncủachúngta(mà,đặcbiệttronglĩnhvựcxãhộihọc,dễdẫnchúngtađếnlĩnhvựccủasiêuhìnhhọc);vìnóbuộccáclíthuyếtcủachúngtaphảituântheocáctiêuchuẩnxácđịnh,nhưcáctiêuchuẩnvềtínhsángsủavàtínhcóthểkiểmtrathựctiễn.Cólẽcóthểtrìnhbàyquanđiểmcủatôivềcáchtiếpcậnkĩthuậtbằngcáchnóirằng:Xãhộihọc(vàcólẽcácmônkhoahọcxãhộinóichung)phải tìmkiếm,thựcrakhôngphảicác“NewtonhayDarwincủamình”,[6]màđúnghơnlàcácGalileo,hayPasteurcủamình.Điềunàyvàcácdẫnchiếutrướccủatôiđếnsựtươngtựgiữacácphươngphápcủacácmôn

khoahọcxãhộivàkhoahọctựnhiênchắccũnggâynhiềuphảnđốinhưsựlựachọnthuậtngữ“côngnghệxãhội”và“kĩthuậtxãhội”,“cảibiếnxãhội”củachúngta(điềunày,bấtchấpsựdèdặtquantrọng,đượcbiểulộbởitừ“từngphần”).Chínhvìthế,tốthơnchotôikhinóirằng:Tôihoàntoànđánhgiácaotầmquantrọngcủacuộcchiếnchốngchủnghĩatựnhiênphươngphápluậngiáođiềuhay“chủnghĩakhoahọc–scientism”(dùngtừcủaGiáosưHayek).Tuynhiên,tôikhôngthấy,vìsaochúngtalạikhôngsửdụngsựtươngtựnày,chừngnàonócòncókếtquả,chodùchúngtathừanhậnrằngnóbịlạmdụngmộtcáchtồitệvàbịlígiảisaitrongmộtsốgiới.Ngoàira,khókhănlắmchúngtamớicóthểcómộtlílẽmạnhmẽchốnglạicácnhàtựnhiênchủnghĩagiáođiềunày,hơnlàlílẽchứngtỏrằng:Mộtsốphươngphápmàhọcôngkích,vềcơbảnlàgiốngcácphươngphápđượcdùngtrongcácmônkhoahọctựnhiên.Trướctiên,sựphảnđốichốnglạicáimàchúngtagọilàcáchtiếpcậnkĩthuậtlànóngụýsự

chấpnhậnmộttháiđộ“tíchcựcchủnghĩa”đốivớitrậttựxãhội(xemmục1),vàchínhvìthế,nólàmchochúngtacóthànhkiếnchốnglạiquanđiểmchốngcanthiệphay“thụđộngchủnghĩa”:Quanđiểmchorằng:Nếuchúngtabấtmãnvớicácđiềukiệnxãhộivàkinhtếhiệntại,chínhvìchúngtakhônghiểuchúnghoạtđộngthếnào,vàvìsaosựcanthiệptíchcựcchỉcó

thểlàmchosựviệctồitệhơn.Bâygiờtôiphảithúnhậnrằng:Tôichắcchắnkhôngcóthiệncảmvớiquanđiểm“thụđộng”này,vàthậmchí,tôitinlàmộtchínhsáchcủachủnghĩachốngcanthiệpphổquát làkhôngthểđứngvữngđược-ngaycảvìlídothuầntuýlogic,vìnhữngngườiủnghộnónhấtđịnhsẽkiếnnghịcanthiệpchínhtrịnhằmngănchặncanthiệp.Tuynhiên,bảnthâncáchtiếpcậnkĩthuậtlàtrunglậptrongchuyệnnày(nhưthựcranóphảivậy),vàchẳnghềkhôngtươngthíchvớichủnghĩachốngcanthiệp.Ngượclại, tôinghĩrằng,chủnghĩachốngcanthiệpđòihỏimộtcáchtiếpcậnkĩthuật.Vìkhẳngđịnhrằng:Chủnghĩacanthiệplàmchovấnđềtồitệhơnlànóirằngcáchànhđộngchínhtrịnàođósẽkhôngcócáctácđộngnàođó-tứclà,khôngcónhữngtácđộngmongmuốn;vàmộttrongcácnhiệmvụđặctrưngnhấtcủabấtkểcôngnghệnàolàđichỉracáigìlàkhôngthểđạtđược.Bõcôngxemxétđiểmnàykĩlưỡnghơn.Nhưtôiđãchỉraởnơikhác,[7]mọiđịnhluậttự

nhiênđềucóthểđượcphátbiểubằngviệckhẳngđịnhrằng:Mộtthứnàođókhôngthểxảyra;tứclàmộtcâucódạngcủamộtngạnngữ:“Khôngthểmangnướctrongsàngđược”.Thídụ,địnhluậtbảotoànnănglượngcóthểđượcphátbiểubằng:“Khôngthểxâydựngđộngcơvĩnhcửu”,vàđịnhluậtvềentropybằng:“Khôngthểxâydựngmộtmáycóhiệusuấtmộttrămphầntrăm”.Cáchphátbiểucácđịnh luậttựnhiênnày làcáchphátbiểu làmchotầmquantrọngcôngnghệlàhiểnnhiên,vàvìthế,nócóthểđượcgọilà“dạngkĩthuật”củađịnhluậttựnhiên.Nếubâygiờ,chúngtaxemxétchủnghĩachốngcanthiệptheoánhsángnày,thìchúngtathấyngayrằng:Nócóthểđượcphátbiểutốtbằngcáccâucódạng:“Khôngthểđạtđượccáckếtquảnhưthếvànhưthế”,haycólẽ,“khôngthểđạtđượccácmụcđíchnhưthếvànhưthế,màkhôngcócáctácđộngđikèmnhưthếvànhưthế”.Nhưngđiềunàychứngtỏ:Chủnghĩachốngcanthiệpcóthểđượcgọilàmộthọcthuyếtkĩthuậtđiểnhình.Nó,tấtnhiên,khôngphảilàduynhấttronglĩnhvựckhoahọcxãhội.Ngượclại,ýnghĩacủa

sựphântíchcủachúngtanằmởsựthực:Nólưuýđếnsựtươngtựthậtsựcănbảngiữacácmônkhoahọctựnhiênvàkhoahọcxãhội.Tôinghĩtớisựtồntạicủacácđịnhluậthaygiảthuyếtxãhộihọctươngtựnhưcácđịnhluậthaygiảthuyếtcủacácmônkhoahọctựnhiên.Vìsựtồntạicủacácđịnhluậthaygiảthuyếtxãhộihọc(khácvớicáigọilà“cácquyluậtlịchsử”)nhưvậythườngbịnghingờ,[8]bâygiờtôisẽđưaramộtloạtthídụ:“Chúngtakhôngthểđưara các loại thuế nông nghiệp và đồng thời giảm giá sinh hoạt”. - “Trongmột xã hội côngnghiệp,chúngtakhôngthểtổchứccácnhómáplựcngườitiêudùnghữuhiệunhưcóthểtổchứccácnhómáplựcngườisảnxuấtnàođó”.-“Chúngtakhôngthểcómộtxãhộikếhoạchhoátậptrungvớimộthệthốnggiáthựchiệncácchứcnăngchủyếucủagiácảcạnhtranh”.-“Chúngtakhôngthểcócôngănviệclàmđầyđủmàkhôngcólạmphát”.Mộtnhómthídụkháccóthểlấyratừlĩnhvựcchínhtrịhọcquyềnlực:“Chúngtakhôngthểđưaramộtcảicáchchínhtrịmàkhônggâyracáchậuquảnàođókhôngđángmongmuốnnhìntừquanđiểmcủacácmụcđíchđặtra”(vìvậy,cầnphảichúýtớichúng).-“Chúngtakhôngthểđưaramộtcảicáchchínhtrịmàkhôngcủngcốcáclựclượngchốngđối,đạithểởmứcđộtỉlệvớiphạmvicủacảicách”.(Điềunàycóthểcoilàmộthệquảkĩthuậtcủađịnhlí“Luôncócácnhómlợiíchgắnvớistatusquo[hiệntrạng]”).-“Chúngtakhôngthểlàmmộtcuộccáchmạngmàkhônggâyrasựphảnđộng”.Thêmvàocácthídụnày,chúngtacóthểđưarahaiđịnhluậtmàchúngtacóthểgọilà“địnhluậtcáchmạngcủaPlato”(lấytừquyểnthứtámcủaRepublic)và“địnhluậtthamnhũngcủaLordActon”:“Chúngtakhôngthểtiếnhànhmộtcuộccáchmạngthànhcôngnếugiaicấpthốngtrịkhôngbịyếuđidosựchiarẽnộibộhaybịđánhbạitrongchiếntranh”.-“Chúngtakhôngthểchomộtngườiquyềnlựctrênnhữngngườikhácmàkhôngcámdỗhắntalạmdụngnó-mộtsựcámdỗtăngđạithểvớiquyềnlựcnắmđược,vàrấtítngườicókhảnăngcưỡnglạisựcámdỗđó”.[9]Chẳngcógìđượcgiảthiếtởđâyvềsứcmạnhcủabằngchứngsẵncóđểủnghộcácgiảthuyếtnày,màsựtrìnhbàychúngchắcchắncònnhiềuchỗđểcảithiện.Chúngđơnthuầnlàcácthídụvềloạicáctuyênbốmàkĩthuậttừngphầncóthểthửthảoluận,vàchứngminh.Mục21:Cảibiếntừngphầnđốilạicảibiếnkhôngtưởng Bất chấp những liên tưởng đáng chê trách gắn với thuật ngữ “kĩ thuật”, “cải biến”

[engineering],[10]tôisẽdùngthuậtngữ“cảibiếnxãhộitừngphần”đểmôtảsựápdụngthựctiễncủacáckếtquảkĩthuậttừngphần.Thuậtngữlàhữuíchvìcónhucầuvềmộtthuậtngữ

baophủcáchoạtđộngxãhội,tưnhâncũngnhưcôngcộng,màđểthựchiệnmụctiêuhaymụcđíchnàođó,nósửdụngmộtcáchcóýthứctấtcảcáctrithứccôngnghệsẵncó.[11]Cảibiếnxãhộitừngphầngiốngcôngviệccủakĩsưvậtlítrongviệc:Coicácmụcđíchlàvượtquáphạmvicôngnghệ.(Tấtcảnhữngđiềumàcôngnghệcóthểnóivềcácmụcđíchlàliệuchúngcótươngthíchvớinhauhaykhông,hoặccóthểthựchiệnđượchaykhông).Trongkhíacạnhnày,nókhácvớichủnghĩalịchsử,chủnghĩacoicácmụcđíchcủacáchoạtđộngcủaconngườilàphụthuộcvàocáclựclượnglịchsử,vànhưthế,thuộclãnhđịacủanó.Hệtnhưnhiệmvụchínhcủakĩsưlàthiếtkếcácmáymócvàtusửavàbảoquảnchúng,

nhiệmvụcủakĩsưcảibiếnxãhộitừngphầnlàthiếtkếcácđịnhchếxãhội,vàtáitổchứcvàvậnhànhcáctổchứcđãtồntạirồi.Thuậtngữ“địnhchếxãhội”đượcsửdụngởđâytheonghĩarấtrộng,baogồmcáchộiđồngmangtínhtưnhâncũngnhưcôngcộng.Nhưthế,tôisẽdùngnóđểmôtảmộtdoanhnghiệp,bấtluậnlàmộtcửahiệunhỏhaymộtcôngtibảohiểm,vàcũngnhưthế,mộttrườnghọc,haymột“hệthốnggiáodục”,côngan,haymộtNhàthờ,haymộttoàán.Kĩthuậtviênhaykĩsưcảibiếnxãhộitừngphầnthừanhậnrằng:Chỉmộtthiểusốcácđịnhchếxãhộilàđượcthiếtkếmộtcáchcóchủý,trongkhituyệtđạiđasốđúnglàchỉ“mọclên”nhưkếtquảkhôngcốýcủacáchànhđộngcủaconngười. [12]Nhưngdùanhtacóthểbịsựthựcquantrọngnàygâyấntượngđếnđâu,vớitưcáchmộtkĩthuậtviênhaykĩsư,anhtasẽxemxétchúngtừquanđiểm“chứcnăng”hay“côngcụ”.[13]Anhtasẽthấychúngnhưcáccôngcụchocácmụcđíchxácđịnhnàođó,haycóthểhoáncảiđểphụcvụchocácmụcđíchnàođó;nhưcácmáymóchơnlànhưcácsinhvật.Điềunày,tấtnhiên,khôngcónghĩarằnganhtasẽbỏquanhữngkhácbiệtcănbảngiữacácđịnhchếvàcáccôngcụvậtlí.Ngượclại,kĩthuậtviênphảinghiêncứunhữngkhácbiệtcũngnhưnhữngsựtươngtự,trìnhbàykếtquảcủamìnhởdạngcácgiảthuyết.Vàthựcvậy,khôngkhóđểtrìnhbàycácgiảthuyếtvềcácđịnhchếởdạngkĩthuật,nhưcácthídụsauđâychứngtỏ:“Chúngtakhôngthểxâydựngcácđịnhchếhoàntoànđảmbảo,tứclà,cácđịnhchếmàhoạtđộngcủachúngkhôngphụthuộcnhiềuvàonhânsự:Cácđịnhchế,nhiềunhất,cóthểlàmgiảmsựkhôngchắcchắncủayếutốnhânsự,bằngcáchgiúpnhữngngười làmviệcchocácmụctiêudựkiếncủacácđịnhchế,màthànhcôngphầnlớnphụthuộcvàosángkiếnvàhiểubiếtriêngcủahọ.(Cácđịnhchếgiốngnhưcácpháođài.Chúngphảiđượcthiếtkếkhéovàcónhữngngườibảovệthoảđáng)’.[14]Cáchtiếpcậnđặctrưngcủakĩsưcảibiếntừtừlàthếnày.Ngaydùcho,cólẽanhtacóthể

ấpủmộtsốlítưởngliênquanđếnxãhội“nhưmộttổngthể”-cóthể,thídụphúclợichungcủaxãhội-anhtakhôngtinvàophươngpháptáithiếtkếnónhưmộttổngthể.Bấtluậncácmụcđíchcủaanhtalàgì,anhtacốđạtchúngbằngnhữngđiềuchỉnhvàtáiđiềuchỉnhnhỏ,nhữngđiềuchỉnhcóthểliêntụcđượccảithiện.Cácmụcđíchcủaanhtacóthểthuộccácloạikhácnhau,thídụ,tíchtụcủacảihayquyềnlựcchocáccánhânnàođó,haychocácnhómnàođó;hayphânphátcủacảivàquyềnlực;haybảovệ“cácquyền”nàođócủacáccánhânhaynhóm,v.v.Nhưthế,cảibiếnxãhộicôngcộnghaychínhtrịcóthểcócácxuhướngcựckìkhácnhau,toàntrịcũngnhưtựdo.(CácthívềcácchươngtrìnhtựdosâurộngchocảicáchtừngphầnđượcW.Lippmannđưaradướitiêuđề“TheAgendaofLiberalism-ChươngtrìnhnghịsựcủaChủnghĩatựdo”[15]).Kĩsưcảibiếntừtừ,giốngnhưSocrates,biếtlàmìnhbiếtítbaonhiêu.Anhtabiếtrằngchúngtacóthểhọcchỉtừcácsailầmcủamình.Dođó,anhtaluôntiếntừngbướcmột,cẩntrọngsosánhcáckếtquảmongđợivớicáckếtquảđạtđược,vàluônluôncoichừngcáchậuquảkhôngmongmuốnnhưngkhôngtránhkhỏicủabấtkểcảicáchnào;vàanhtasẽtránhtiếnhànhcáccảicáchcóđộphứctạpvàphạmvilàmchoanhtakhôngthểtáchbạchcácnguyênnhânvàtácđộng,vàđểbiếtđiềugìanhtathựcsựđanglàm.“Sựmàymòvávíutừtừ”nhưvậykhôngphùhợpvớitínhkhíchínhtrịcủanhiều“nhàtích

cựcchủnghĩa”.Chương trìnhcủahọ,cũngđượcmôtảnhưchương trình“cảibiếnxãhội -socialengineering”,cóthểđượcgọilàcảibiến“chỉnhthể-holistic”hay“cảibiếnKhôngtưởng-Utopianengineering”.CảibiếnxãhộichỉnhthểhayKhôngtưởng,ngượcvớicảibiếnxãhộitừtừ,chẳngbaogiờ

mangtính“tưnhân”màluônluônmangtính“côngcộng”.Nónhắmtớiviệctổchứclại“toànbộxãhội”phùhợpvớimộtkếhoạchhaysơđồxácđịnh;nónhắmtớiviệc“chiếmlấycácvịtríthenchốt”[16]vàtớiviệcmởrộng“quyềnlựccủaNhànước…chođếnkhiNhànướctrởnêngầnnhưđồngnhấtvớixãhội”,[17]và,hơnnữa,từcác“vịtríthenchốt”này,nónhắmtớiviệc

kiểmsoátcáclựclượnglịchsửtạohìnhchotươnglaicủaxãhộiđangpháttriển:Hoặcbằngcáchchặnsựpháttriểnnàylại,haybằngcáchnhìnthấytrướcdiễntiếncủanóvàđiềuchỉnhxãhộitheonó.Cólẽcóthểnảysinhcâuhỏi,liệucáccáchtiếpcậntừngphầnvàchỉnhthểđượcmôtảởđây

làkhácnhaucănbản,vìchúngtakhôngđưaracácgiớihạnchophạmvicủacáchtiếpcậntừtừ.Nhưcáchtiếpcậnnàyđượchiểuởđây,cảicáchhiếnpháp,thídụ,đúnglànằmtrongphạmvicủanó;tôicũngsẽchẳngloạitrừkhảnăngcủamộtloạtcảicáchtừngphầncóthểdomộtxuhướngchunggâycảmhứng,thídụ,domộtxuhướngtiếntớisựbìnhquânhoálớnhơnvềthunhập.Theocáchnày,cácphươngpháptừtừcóthểdẫnđếnnhữngthayđổicủacáithườngđượcgọilà“cấutrúcgiaicấpcủaxãhội”.Cóthểhỏi,liệucóbấtkểsựkhácbiệtnàogiữacácloạicảibiếntừngphầnthamvọnghơnnàyvàcáchtiếpcậnchỉnhthểhoặcKhôngtưởnghaykhông?Vàcâuhỏinàycóthểthậmchítrởnênkhẩnthiếthơn,nếuchúngtaxemxétđiềuđó,khicốgắngđánhgiánhữnghậuquảkhảdĩcủamộtcảicáchnàođóđượcđềxuất,kĩthuậtviêncảibiếntừngphầnphảihếtsứcnỗlựcđểướclượngcáctácđộngcủabấtkểbiệnphápnàolên“toànbộ”xãhội.Trảlờicâuhỏinày,tôisẽkhôngthửvạchmộtđườngranhgiớichínhxácgiữahaiphương

pháp,nhưngtôisẽthửđưaraquanđiểmrấtkhácnhaumàkĩ thuậtviênchỉnhthểvàtừngphầnxemxétcôngviệccảicáchxãhội.Cácnhàchỉnhthểbácbỏcáchtiếpcậntừngphần,dohọcholàquákhiêmtốn.Sựbácbỏcủahọ,tuyvậy,khônghoàntoànhợpvớithựctiễncủahọ;vìtrongthựctiễn,họluônluônbịtrượtlạivàoviệcápdụnghơibừabãivàvụngvề,dẫuchonhiềuthamvọngvàtànnhẫn,điềuvềcơbảnlàmộtphươngpháptừngphầnnhưngkhôngcótínhthậntrọngvàtự-phêbìnhcủanó.Lídolà,trongthựctiễn,phươngphápchỉnhthểhoáralàkhôngthểthựchiệnđược;nhữngthayđổichỉnhthểđượcthửlàmcànglớnbaonhiêu,thìnhữngtácđộngtrởlạikhôngdựkiếnvàphầnlớnkhôngmongđợicànglớnbấynhiêu,buộckĩsưchỉnhthểphảidùngcáchứngbiến từngphần.Thựcra,cách làmnày làđặctrưngchokếhoạchhoátậptrunghaytậpthểhơnlàchosựcanthiệptừngphần,thậntrọngvàkhiêmtốnhơn;vànóliêntụcdẫnkĩsưKhôngtưởngđếnviệclàmnhữngđiềumàanhtakhôngcóýđịnhlàm;tứclà,nódẫnđếnhiệntượngkhéttiếngvềkếhoạchhoákhôngcókếhoạch(unplannedplanning).NhưvậysựkhácbiệtgiữacảibiếnKhôngtưởngvàtừngphầnhoára,trongthựctiễn,làmộtsựkhácbiệtkhôngphảivềquymôvàphạmvi,màvềsựthậntrọngvàvềsựchuẩnbịsẵnsàngđốivớinhữngđiềubấtngờkhôngtránhkhỏi.Tacũngcóthểnóirằng,trongthựctiễn,haiphươngphápkhácnhautheocáchkhácchứkhôngphảivềquymôvàphạmvi-ngượcvớicáichúngtachờđợi,nếusosánhhaihọcthuyếtliênquanđếncácphươngphápthíchhợpvềcảicáchxãhộiduylí.Tronghaihọcthuyếtnày,tôichorằngmộtcáiđúng,trongkhiphươngphápkhác làsaivànhất thiếtdẫntớicácsai lầmcóthểsửachữađược,nhưngtrầmtrọng.Tronghai phươngpháp, tôi cho rằngmột là có thể, trongkhi phươngphápkhácđơngiảnkhôngtồntại:Khôngthểthựchiệnđược.Vìthế,mộttrongnhữngkhácbiệtgiữacáchtiếpcậnKhôngtưởnghaychỉnhthểvàcách

tiếpcậntừngphầncóthểđượcphátbiểutheocáchnày:Trongkhikĩsưcảibiếntừngphầncóthểtấncôngvấnđềcủamìnhvớimộtđầuócmởvềphạmvicủacảicách,nhàchỉnhthểkhôngthểlàmđiềunày;vìanhtađãquyếtđịnhtrướcrồi,rằng:Mộtsựtáithiếttoànbộlàcóthểvàcầnthiết.Sựthựcnàycócáchệquảsâurộng.NólàmchonhàKhôngtưởngcóđịnhkiếnchốnglạicácgiảthuyếtxãhộihọcnhấtđịnh,cácgiảthuyếtnêuracáchạnchếđốivớisựkiểmsoátđịnhchế;thídụ,giảthuyếtđượcnhắctớiởtrêntrongmụcnày,bàytỏtínhbấtđịnhdoyếutốnhân sự, do “nhân tố conngười”.Bằng việcbácbỏapriori [một cách tiênnghiệm] các giảthuyếtnhưvậy,cáchtiếpcậnKhôngtưởngviphạmcácnguyênlícủaphươngphápkhoahọc.Mộtmặt,cácvấnđềgắnvớitínhbấtđịnhcủanhântốconngườiphảibuộcnhàKhôngtưởng,bấtluậnanhtathíchnóhaykhông,phảithửkiểmsoátnhântốconngườibằngcáccôngcụđịnhchế,vàphảimởrộngchươngtrìnhcủamìnhsaochođểbaotrùmkhôngchỉbiếnđổixãhội,theokếhoạch,màcũngcócảbiếnđổiconngười.[18]“Vấnđềchínhtrị,vìvậy,làtổchứcnhữngthôithúccủaconngườitheocáchsaochochúngsẽhướngnănglựccủahọđếncácđiểmchiếnlượcđúngđắn,vàláitoànbộquátrìnhpháttriểntheohướngmongmuốn”.Dườngnhư,tuộtkhỏisựchúýcủanhàKhôngtưởngcảtin,làsựthực:Chươngtrìnhcủaanhtabaohàmmộtsựthúnhậnthấtbại,ngaycảtrướckhianhtakhởiđộngnó.Vìnóthayđòihỏicủaanhta,

chorằngchúngtaphảixâydựngmộtxãhộimới,phùhợpchocuộcsốngcủaconngười,bằngđòihỏisau:Chúngtaphải“nhàonặn”conngườichophùhợpvớixãhộimớicủaanhta.Điềunày,rõràng,loạibỏbấtkểkhảnăngnàođểkiểmtrasựthànhcônghaythấtbạicủaxãhộimới.Vìnhữngngườikhôngthíchsốngtrongxãhộimớibằngcáchđó,họchỉthừanhậnrằnghọvẫnchưathíchhợpđểsốngtrongđó;rằng“nhữngthôithúcconngười”củahọcầnđược“tổchức”thêm.Nhưngkhôngcókhảnăngkiểmtra,thìmọiđòihỏi,rằngmộtphươngpháp“khoahọc”đượcsửdụng,đềutanbiếnmất.Cáchtiếpcậnchỉnhthểlàkhôngtươngthíchvớimộttháiđộkhoahọcthựcsự.KĩthuậtcảibiếnKhôngtưởngkhôngphảilàmộttrongnhữngchủđềchínhcủacuộcnghiên

cứunày,nhưngcóhailído,vìsaonóđượcxemxétởbamụctiếptheo,cùngvớichủnghĩalịchsử. Thứ nhất, vì dưới tên kế hoạch hoá tập thể (hay tập trung), nó là học thuyết rất thờithượng, mà từ đó “kĩ thuật từng phần - piecemeal technology” và “cải biến từng phần -piecemealengineering”phảiđượcphânbiệtrõrệt.Thứhai,vìchủnghĩaKhôngtưởngkhôngchỉgiốngchủnghĩa lịchsử trongsự thùđịchcủanóvớicách tiếpcận từngphần,màcũngthườngthườngxuyênhợplựcvớihệtưtưởnglịchsửchủnghĩa.Mục22:Liênminhtộilỗivớichủnghĩakhôngtưởng

Millđãnhậnrarõràngsựđốilậpgiữahaicáchtiếpcậnphươngphápluậnmàtôigọilà“kĩthuậttừngphần”và“chủnghĩalịchsử”.Ôngviết,“cóhailoạikhảosátxãhộihọc”:[19]“Ởloạithứnhất,câuhỏiđượcđềxuấtlà,…thídụ,tácđộngcủa…việcđưarabỏphiếuphổ

thông,trongđiềukiệnhiệnthờicủaxãhộisẽlàgì?…Nhưngcũngcómộtkhảosátthứhai…Trongđó…câuhỏi,khôngphảilàtácđộngcủamộtnguyênnhânchotrướctrongmộttrạngtháinàođócủaxãhộisẽlàgì,màlàcácnguyênnhânnàogâyra…cácTrạngtháiXãhộinóichung?”Xétrằng“cácTrạngtháiXãhội”củaMilltươngứngchínhxácvớicáichúngtagọilà“các

giaiđoạnlịchsử”,rõrànglàsựphânbiệtcủaônggiữa“hailoạikhảosátxãhộihọc”tươngứngvớisựphânbiệtcủachúngtagiữacáchtiếpcậnkĩthuậttừngphầnvàcáchtiếpcậncủachủnghĩalịchsử;vàđiềunàycònhiểnnhiênhơn,nếuchúngtatheosáthơnmôtảcủaMillvề“loạikhảosátxãhộihọcthứhai”mà(dướiảnhhưởngcủaComte)ôngtuyênbốlàưuviệthơnloạithứnhất,màôngmôtảnhưsửdụngđiềumàônggọilà“phươngpháplịchsử”.Nhưđượcchỉraởtrên(trongcácmục1,17và18),chủnghĩalịchsửkhôngđốikhángvới

“chủnghĩatíchcực”.Xãhộihọclịchsửchủnghĩa,thậmchícóthểđượcdiễngiảinhưmộtloạicôngnghệcóthểgiúp(nhưMarxdiễnđạt)để“rútngắnvàlàmnhẹbớtcơnđauđẻ”củamộtgiaiđoạnlịchsử.Vàthựcvậy,trongmôtảcủaMillvềphươngpháplịchsử,chúngtacóthểthấyýtưởngnàyđượctrìnhbàyrấtgiốngcáchtrìnhbàycủaMarx:[20]“Phươngphápđượcphântíchđặcđiểmởđâylàcáimàtheođó…cácquyluật…vềtiếnbộxã

hộiphảiđượctìmra.Vớisựgiúpđỡcủanó,saunày,chúngtacóthểthànhcôngkhôngchỉtrongsựnhìnxavàolịchsửtươnglaicủanhânloại,màcảtrongviệcxácđịnhloạicôngcụnhântạonàocóthểđượcsửdụng…đểđẩynhanhsựpháttriểntựnhiênởchừngmứcmànócólợi…[21]Cácchỉdẫnthựctiễnnhưvậy,dựatrêncơsởcủangànhcaonhấtcủaxãhộihọcsuyđoán,sẽtạothànhphầncaoquýnhấtvàlợiíchnhấtcủaNghệthuậtChínhtrị.”Nhưđoạntríchnàychobiết,sựkhácbiệtgiữacáchtiếpcậncủatôivàcáchtiếpcậnlịchsử

chủnghĩakhôngphảitrongchừngmựcmàcáchtrướccótínhkĩthuậtmàlàcótínhkĩthuậttừngphần.Trongchừngmựcchủnghĩalịchsửcótínhkĩthuật,cáchtiếpcậncủanókhônglàtừngphần,màlà“chỉnhthể”.CáchtiếpcậncủaMillđượcchứngtỏrấtrõrànglàchỉnhthểkhiônggiảithíchviệcônghiểu

“TrạngtháicủaXãhội”(haygiaiđoạnlịchsử)làgì:“Cáiđượcgọilàmộttrạngtháicủaxãhội”,ôngviết,“…làtrạngtháiđồngthờicủatấtcảcácsựthựchayhiệntượngxãhộilớnhơn”.Cácthí dụ về những sự thực này inter alia [không kể những cái khác] là: “Trạng thái của côngnghiệp,củacảivàphânphốinó”;xãhội“phânchiathànhcácgiaicấp,vàcácquanhệcủacácgiaicấpđóvớinhau;cácniềmtinchungmàhọnuôidưỡng…;hìnhthứcchínhphủcủahọ,vàcáiquantrọnghơncủacácluậtvàtậpquáncủahọ”.Tómlại,Millđặctrưngcáctrạngtháicủa

xãhộinhưsau:“Cáctrạngtháicủaxãhộigiốngnhư…cácthờikìtrongcơthể;chúnglàtìnhtrạngkhôngphảitrongmộthayvàicơquanhaychứcnăng,màlàcủatoànbộcơthể”.[22]Chínhchỉnhthểluậnnàylàcáiphânbiệttriệtđểnhấtchủnghĩalịchsửkhỏibấtkểkĩthuật

từngphầnnào,vàlàcáilàmcholiênminhcủanóvớicácloạinàođócủacảibiếnxãhộichỉnhthểhayKhôngtưởnglàcóthể.Đâychắcchắnlàmộtliênminhhơilạkì;vìnhưchúngtađãthấy(ởmục15),cómộtxung

độtrấtrõrànggiữacáchtiếpcậnchỉnhthểvàcáchtiếpcậncủakĩsưhaykĩthuậtviênxãhội,vớiđiềukiệnchúngtahiểukĩthuậtcảibiếnxãhộilàxâydựngcácđịnhchếxãhộitheokếhoạch.Theoquanđiểmcủachủnghĩalịchsử,cáchtiếpcậnlịchsửchủnghĩachốnglạibấtcứloạicảibiếnxãhộinàomộtcáchtriệtđể,hệtnhưcáchtiếpcậncủamộtnhàkhítượnghọcđốivớicáchcủanhàảothuậtlàmmưa;vìvậy,cácnhàlịchsửchủnghĩatấncôngsựcảibiếnxãhội(ngaycảcáchtiếpcậntừngphần)nhưKhôngtưởng.[23]Bấtchấpđiềuđó,chúngtathấy,chủnghĩalịchsửliênminhrấtthườngxuyênvớiđúngcácýtưởngđó,cácýtưởngđiểnhìnhcủacảibiếnxãhộichỉnhthểhayKhôngtưởng,nhưýtưởngvề“cácbảnthiếtkếchomộttrậttựmới”,hayvề“kếhoạchhoátậptrung”.HaiđạidiệnđặctrưngcủaliênminhnàylàPlatovàMarx.Plato,mộtngườibiquan,tinrằng

mọithayđổi-hayhầunhưmọithayđổi-đềusuyđồi;đâylàquyluậtcủaôngvềpháttriểnlịchsử.Vìvậy,kếhoạchKhôngtưởngcủaôngnhắmtớichặnmọithayđổi;[24]cáingàynaycóthểđượcgọilàkếhoạch“tĩnh”.Mặtkhác,Marx,mộtngườilạcquan,vàcóthể(giốngSpencer)làmộtngườiủnghộmộtlíthuyếtđạođứclịchsửchủnghĩa.Vìvậy,kếhoạchKhôngtưởngcủaônglàmộtxãhộipháttriểnhay“động”hơnlàmộtxãhộibịhãmlại.Ôngđãtiênđoán,vàđãcốthúcđẩymộtcách tíchcực,một sựphát triểnđạt cựcđộ trongmộtxãhộiKhông tưởng lítưởngkhôngbiếtđếnsựápbứcchínhtrịhaykinhtếnào:Nhànướctiêuvong,mỗingườihợptáctựdotheonănglựccủamình,vàmọinhucầuđềuđượcthoảmãn.YếutốmạnhnhấttrongliênminhgiữachủnghĩalịchsửvàchủnghĩaKhôngtưởng,không

nghingờgì,chínhlàcáchtiếpcậnchỉnhthểlàchungchocảhai.Chủnghĩalịchsửquantâmđếnpháttriển,khôngphảipháttriểncáckhíacạnhcủađờisốngxãhội,màlàpháttriển“xãhộinhưmộttổngthể”;vàcảibiếnKhôngtưởng,cũngvậy,làchỉnhthể.Cảhaiđềubỏquamộtsựthựcquantrọngsẽđượcxáclậpởmụctiếp-sựthựcrằng“cáitổngthể”theonghĩanàychẳngbaogiờcóthểlàđốitượngcủakhảocứukhoahọc.Cảhaiđềukhônghàilòngvới“vávíutừngphần”và“màymòtẩnmẩn”:Họmuốntheocácphươngpháptriệtđểhơn.VàcảnhàlịchsửchủnghĩalẫnnhàKhôngtưởngdườngnhưbịấntượng,vàđôikhithậmchíbịxaoxuyếnsâusắc,bởikinhnghiệmthayđổimôitrườngxãhội(mộtkinhnghiệmthườnglàkhủngkhiếp,vàđôikhiđượcmôtảnhưmột“taihoạxãhội”).Vìvậy,cảhai,họđềucốhợplíhoásựthayđổinày,mộtngườibằngcáchtiênđoándiễntiếncủapháttriểnxãhội,vàngườikhácbằngcáchkhăngkhăngchorằng:Phảikiểmsoátnghiêmngặtvàhoàntoànsựthayđổi,hoặcthậmchíphảichặnnólạihoàntoàn.Sựkiểmsoátphảilàhoàntoàn,vìtrongbấtkểlĩnhvựcnàokhôngđượckiểmsoátnhưvậycủađờisốngxãhội,cóthểcócáclựclượngnguyhiểmẩnnấp,cáclựclượnggâyranhữngthayđổikhônglườngtrướcđược.MộtmốiliênkếtkhácgiữanhàlịchsửchủnghĩavànhàKhôngtưởnglàcảhaiđềutinrằng:

Cácmụctiêuhaymụcđíchcủahọkhôngphảilàchuyệnlựachọn,haylàchuyệnquyếtđịnhđạođức,màlàhọcóthểkhámphárachúngmộtcáchkhoahọctrongphạmvilĩnhvựckhảocứucủahọ.(Vềđiểmnày,họkhácvớikĩthuậtviênhaykĩsưcảibiếntừngphần,vàgiốnghệtnhưkĩsưvậtlí).CảnhàlịchsửchủnghĩalẫnnhàKhôngtưởngđềutinrằng:Họcóthểtìmracácmụctiêuhaymụcđíchthậtcủa“xãhội”làgì;thídụ,bằngcáchxácđịnhcácxuhướnglịchsửcủanó,hoặcbằngcáchchuẩnđoán“cácnhucầucủathờiđạihọ”.Nhưthế,họdễchấpnhậnmộtloạilíthuyếtđạođứclịchsửchủnghĩanàođó(xemmục18).Khôngngẫunhiênkhihầuhếtcáctácgiả,nhữngngườichủtrương“kếhoạchhoá”Khôngtưởng,đềunóivớichúngtarằng:Kếhoạchhoálàđơngiảnkhôngthểtránhđược,vìlịchsửđitheohướngnày;vàchúngtaphảilậpkếhoạch,bấtluậnmuốnhaykhông.[25]Theocùngphongcáchlịchsửchủnghĩa,cáctácgiảnàyquởtráchcácđốithủcủamìnhlà

lạchậuvềtinhthần,vàtinrằng:Nhiệmvụchủyếucủahọlà“đậptanthóiquencũkĩcủatưduy,vàtìmracácchìakhoámớichosựhiểubiếtthếgiớiđangthayđổi”.[26]Họkhẳngđịnh:“Khôngthểảnhhưởngđến,haythậmchí,làmtrệchđimộtcáchthànhcông”cácxuhướngcủa

sựthayđổixãhội,chođếnkhichúngtatừbỏcáchtiếpcậntừngphần,hay“tinhthần‘màymòtẩnmẩn’”.Nhưngcóthểnghingờ,liệu“tưduyởmứckếhoạchhoá”[27]mớicógìmớimẻhaykhông,nhưnóđượccholà,vìchỉnhthểluậndườngnhưlàđặctrưngcủatưduykhácổxưa,từPlatotrởđi.Đíchthântôitinvàomộtlílẽbiệnhộkhátốtchoquanđiểmnày,rằng:Cáchtưduychỉnhthể(dùvề“xãhội”hayvề“tựnhiên”)cònrấtxamớiđạidiệnchomộttrìnhđộcaohaygiaiđoạnmớinhấtvềpháttriểncủatưduy,màlàđặctrưngcủagiaiđoạntiền-khoahọc.Mục23:Phêphánchỉnhthểluận

Saukhiđãtiếtlộthiênkiếnriêngcủamình,vàđãpháchoạquanđiểmlàmcơsởchophêpháncủatôi,cũngnhưsựđối lậpgiữacáchtiếpcậntừngphầnvàchủnghĩa lịchsửvàchủnghĩaKhôngtưởng,bâygiờ,tôibắtđầucôngviệcchínhcủamình,khảosátcáchọcthuyếtlịchsửchủnghĩa.Tôibắtđầuvớimộtphêphánngắngọncủachỉnhthểluận,vìđâychínhlàlàmộttrongnhữngvịtrícốtyếucủalíthuyếtcầntấncông.Cómộtsựmơhồcơbảntrongviệcsửdụngtừ“toànbộ-whole”trongvănkhoachỉnhthể

luận.Nóđượcdùngđểbiểuthị(a)tổngthể(totality)tấtcảcáctínhchấthaykhíacạnhcủamộtsựvật,vàđặcbiệt,tổngtấtcảcácquanhệtồntạigiữacácthànhtốcủanó,và(b)cáctínhchấthaykhíacạnhđặcbiệtnhấtđịnhcủasựvậtđượcnóiđến,cụthểlànhữngđiềulàmchonóhiệnranhưmộtcấutrúccótổchức,thayvìlàmột“đốngđơnthuần”.Cáitoànbộtheonghĩa(b)đượclàmthànhđốitượngnghiêncứukhoahọc,đặcbiệtbởicáigọilàtrườngpháitâmlíhọc“Gestalt”[28];vàthựcra,chẳngcólídovìsaochúngtalạikhôngnghiêncứucáckhíacạnhnhưvậynhưcácsựđềuđặncủacấutrúc(thídụ,tínhđốixứng)cóthểthấytrongcácsựvậtnhấtđịnhnhưcácsinhvật,haycáctrườngđiện,haycácmáymóc.Cóthểnóivềcácthứcócáccấutrúcnhưvậy,nhưlíthuyếtGestaltdiễnđạt,rằngchúnglànhiềuhơntổnggộp-“nhiềuhơntổngđơnthuầncủathànhphầncủachúng”.BấtkểthídụnàocủalíthuyếtGestaltcũngcóthểđượcdùngđểchứngtỏrằng:Nhữngcái

toànbộtheonghĩa(b)làrấtkhácnhữngcáitoànbộtheonghĩa(a).Nếu,chúngtasuyxétcùngvớicácnhàlíthuyếtGestalt,thìmộtgiaiđiệulànhiềuhơntậphợphaytrìnhtựđơnthuầncủacácâmmàchúngtachọnrađểxemxét.Nólàmộtkhíacạnhcóthểphânbiệtrõràngkhỏicáckhíacạnhkhác,nhưđộcaotuyệtđốicủaâmđầutiêncủacácâmnày,haycườngđộtrungbìnhtuyệtđốicủachúng.VàcòncócáckhíacạnhGestaltkhácthậmchítrừutượnghơncáckhíacạnhcủagiaiđiệu, thídụ,nhịpđiệu;vìxemxétnhịpđiệu,chúngtabỏquangaycảđộcaotươngđối,vốnquantrọngđốivớigiaiđiệu.Bởilàchọnlọcnhưvậy,nghiêncứuvềmộtGestalt,vàcùngvớinó,vềbấtkểcáitoànbộtheonghĩa(b)nào,làkhácbiệtrõràngvớinghiêncứucáitổngthể,tứclà,cáitoànbộtheonghĩa(a).Chonên,sựthựclànhữngcáitoànbộtheonghĩa(b)cóthểđượcnghiêncứumộtcáchkhoa

họckhôngđượcviệndẫnđếnnhằmbiệnhộchomộtđòihỏihoàntoànkhác,rằngnhữngcáitoànbộtheonghĩa(a)cóthểcũngđượcnghiêncứunhưthế.Đòihỏisauphảibịbácbỏ.Nếuchúngtamuốnnghiêncứumộtsựvật,chúngtanhấtthiếtphảichọnracáckhíacạnhnhấtđịnhcủanó.Chúngtakhôngthểquansáthaymôtảtoànbộmộtmiếngcủathếgiớihaycủatựnhiên;thựcra,ngaycảtoànbộmộtmiếngnhỏnhấtcũngchẳngthểđượcmôtảnhưvậy,vìmọimôtảnhấtthiếtphảimangtínhchọnlọc.[29]Thậmchícóthểnóirằng:Nhữngcáitoànbộtheonghĩa(a)chẳngbaogiờcóthểlàđốitượngcủabấtkểhoạtđộngkhoahọchayhoạtđộngkhácnào.Nếulấymộtsinhvậtvàvậnchuyểnnósangmộtchỗkhác,sauđótaquanhệvớinónhưvớimộtcơthểsống,bỏquanhiềukhíacạnhkháccủanó.Nếuchúngtagiếtnó,thìchúngtađãhuỷhoạicáctínhchấtnhấtđịnhcủanó,nhưngchẳngbaogiờtấtcả.Thựcra,cólẽchúngtakhôngthểpháhuỷtổngthểcủacáctínhchấtcủanóvàcủatấtcảcácmốiquanhệnộitạigiữacácthànhphầncủanó,ngaycảnếuchúngtađậpnáthayđốtcháynó.Nhưngthựcra,nhữngcáitoànthểtheonghĩatổngthểkhôngthểlàđốitượngnghiêncứu

khoahọc,haycủabấtkểhoạtđộngnàokhác,nhưđiềukhiểnhaytáixâydựng,dườngnhưđãtuộtkhỏisựchúýcủacácnhàchỉnhthểluận,ngaycảtrongsốhọ,cũngcónhữngngườithừanhận,nhưmộtquytắc,rằngkhoahọcmangtínhchọnlọc. [30]Họkhôngnghingờkhảnănghiểubiếtkhoahọcvềnhữngcáitoànbộxãhội(theonghĩatổngthể)vìhọdựavàotiềnlệcủa

tâmlíhọcGestalt.VìhọtinlàsựkhácbiệtgiữacáchtiếpcậnGestaltvàsựnghiêncứunhữngcáitoànbộxãhội(socialwholes)theonghĩa(a),baohàm“cấutrúccủatấtcảcácsựkiệnxãhộivàlịchsửcủamộtthờiđại”,chỉđơnthuầndựavàosựthực,rằngmộtGestaltcóthểđượclĩnhhộibằngcảmnhậntrựcgiáctrựctiếp,cònnhữngcáitoànbộxãhộilà“quáphứctạpđểthoángnhìnlàcóthểhiểuđược”,chonênchúng“chỉcóthểđượclĩnhhộitừtừsausuynghĩkéodài,trongđó,mọiyếutốđượcghichép,sosánh,vàkếthợp”.[31]Tómlại,cácnhàchỉnhthểluậnđãkhôngthấy,rằngcảmnhậnGestaltđơngiảnchẳngdínhdánggìđếnnhữngcáitoànbộtheonghĩa(a)cả,rằngmọisựhiểubiết,bấtluậntrựcgiáchaytảnmạn,đềuphảicócáckhíacạnhtrừutượng,vàrằng,chúngtachẳngbaogiờcóthểlĩnhhội“cấutrúccụthểcủabảnthânthựctạixãhội”.[32]Dobỏquađiểmnày,họkhăngkhăngchorằng:Phảibổsungsựnghiêncứu“chitiếtvụnvặt”củacácchuyêngiabằngmộtphươngpháp“tíchhợp”hay“tổnghợp”,hướngtớiviệcxâydựnglại“toànbộquátrình”;vàhọkhẳngđịnhrằng“xãhộihọcsẽtiếptụcbỏquavấnđềcănbản,chừngnàocácchuyêngiatừchốixemxétcácvấnđềcủahọnhưmộttổngthể”.[33]Nhưngphươngpháp chỉnh thể luậnnàynhất thiết chỉ đơn thuần làmột chương trình.Chẳngbaogiờhọnêurađượcmộtthídụvềmôtảkhoahọccủamộttìnhtrạngxãhộitoànbộ,cụthể.Vànókhôngthểđượctríchdẫn,vìtrongmỗitrườnghợpnhưvậy,cóthểluôndễđểchỉracáckhíacạnhđãbịbỏqua;cáckhíacạnhtuythếlạicóthểlàquantrọngnhấttrongmộtbốicảnhkhácnàođó.Thếmàcácnhàchỉnhthểluậnkhôngchỉcókếhoạchnghiêncứutoànbộxãhộibằngmột

phươngphápkhôngthểdùngđược,màhọcũngcókếhoạchđiềukhiểnvàtáikiếnthiếtxãhộicủachúngta“nhưmộttổngthể”.Họtiêntrirằng:“QuyềnlựcNhànướcnhấtthiếttănglên,chođếnkhiNhànướctrởnêngầnnhưđồngnhấtvớixãhội”.[34]Trựcgiácđượcđoạnnàybàytỏlàđủrõ.Nólàtrựcgiáctoàntrị.[35]Tuynhiên,ngoàiviệctruyềnđạttrựcgiácnày,lờitiêntricòncónghĩagì?Thuậtngữ“xãhội”,tấtnhiên,baogồmmọiquanhệxãhội,kểcảmọiquanhệcánhân;cácquanhệcủabàmẹđốivớiđứaconcũngnhưcácquanhệcủaviênchứclophúclợitrẻemđốivớimỗingườitronghaimẹcon.Vìnhiềulídonênhoàntoànkhôngthểkiểmsoátđượctấtcả,hay“gầnnhư”tấtcả,cácmốiquanhệnày;ngaychỉvìmỗilídolàmỗisựkiểmsoátmớiđốivớicácquanhệxãhội,chúngtalạitạoramộtloạtcácquanhệxãhộimớicầnphảikiểmsoát.Tómlại,tínhkhôngthểnàylàtínhbấtkhảlogic.[36](Nỗlựcnàydẫntớimộtsựhồiquy[quaylui]vôtận;tìnhhìnhgiốngnhưthửnghiêncứutoànbộxãhội-việcphảibaohàmcảchínhsựnghiêncứuấy).Thếnhưng,khôngnghingờgìlàcácnhàKhôngtưởngcókếhoạch,chínhxáchơn,đithửcáikhôngthể;vìhọbảochúngta,bêncạnhcácthứkhác,rằngthậmchícóthể“nhàonặnsựgiaothiệpcánhântheomộtcáchthựctếhơn”.[37](Tấtnhiên,chẳngainghingờlànhữngcáitoànbộtheonghĩa(b)cóthểđượcnhàonặnhaykiểmsoát,haythậmchítạora,ngượcvớinhữngcáitoànbộtheonghĩa(a);chúngtacóthểtạoramộtgiaiđiệu;songđiềunàychẳngliênquangìđếncácmơướckiểmsoáttoànbộKhôngtưởngcả).NgầnấyđiềuvềchủnghĩaKhôngtưởng.Trongchừngmựcliênquanđếnchủnghĩalịchsử,

tìnhhìnhcũngtuyệtvọngnhưvậy.Cácnhàchỉnhthểlịchsửchủnghĩathườngquảquyết,bằngẩný,rằngphươngpháplịchsửlàthoảđángchoviệcnghiêncứucáitoànbộtheonghĩatổngthể. [38]Nhưngkhẳngđịnhnàydựavàomộtsựhiểulầm.Nólàkếtquảcủasựkếthợpmộtniềmtinđúngđắn,rằngsửhọc,ngượcvớicáckhoahọclíthuyết,quantâmđếncácsựkiệncụthểriênglẻvàcáccánhânriêngrẽhơnlàđếncácquyluậtchungtrừutượng,vớimộtniềmtinsailầmrằngcáccáthể“cụthể”cóthểđượcđồngnhấtvớinhữngcáitoànbộtheonghĩa(a).Nhưngchúngkhôngthểthựchiệnđược;vìsửhọc,giốngnhưbấtkểloạikhảosátkhácnào,chỉcóthểđềcậpđếncáckhíacạnhđượclựachọncủađốitượngmànóquantâm.Sailầmkhiđitinlàcómộtthứsửhọctheonghĩachỉnhthể,mộtthứsửhọcvề“cácTrạngtháicủaXãhội”biểuhiện“cáitoànbộcủacơthểxãhội”hay“tấtcảcácsựkiệnxãhộivàlịchsửcủamộtthờiđại”.Ýtưởngnàyxuấtpháttừmộtquanniệmtrựcgiácvềlịchsửcủanhânloạinhưmộtdòngkhổnglồvàtoàndiệncủasựpháttriển.Songkhôngthểviếtđượcmộtlịchsửnhưvậy.Mọilịchsửthànhvănđềulàlịchsửvềmộtkhíacạnhhẹpnàođócủasựpháttriển“tổngthể”này,vàdẫusao,cũngchỉlàlịchsửrấtkhôngđầyđủ,ngaycảcủakhíacạnhkhôngđầyđủcábiệtđượcchọnlựaranày.CácxuhướngchỉnhthểcủachủnghĩaKhôngtưởngvàchủnghĩalịchsửthốngnhấttrong

tuyênbốđặctrưngsau:“Chúngtađãchẳngbaogiờphảidựnglênvàđiềukhiểntoànbộhệthốngcủatựnhiênmột

cáchđầyđủnhưchúngtabuộcphảilàmhiệnnay,vớixãhộicủamình,vàvìthế,chúngtađãchẳngbaogiờphảiđàosâuvàolịchsửvàcấutrúccủacácthếgiớicáthểcủatựnhiên.Nhânloạihướngtới…điềutiếttoànbộcuộcsốngxãhộicủanó,dẫuchonóchẳngbaogiờthửđảmnhậnviệctạoramộttựnhiênthứhai…”[39]Tuyênbốnàyminhhoạniềmtinsailầmrằng:Nếuchúngtamuốn,nhưcácnhàchỉnhthể

luận,đềcập“toànbộhệthốngtựnhiênmộtcáchđầyđủ”,sẽhữuíchkhiđichấpnhậnphươngpháplịchsử.Nhưngcáckhoahọctựnhiên,nhưđịachấthọc,chấpnhậnphươngphápnày,cònxamớithấuhiểu“toànbộhệthống”chủđềcủahọ.Tuyênbốnàycũngminhhoạquanđiểmsai lầm,rằngcó thể“dựng lên”hay“điềukhiển”hay“điều tiết”cái toànbộ theonghĩa(a).Rằng“chúngtachẳngbaogiờphảidựnglênvàđiềukhiểntoànbộhệthốngtựnhiên”chắcchắnlàđúng,đơngiảnvìchúngtathậmchíkhôngthểdựnglênvàđiềukhiểnmộtmiếngduynhấtcủamộtbộmáyvật lí trongcái “toànbộ”củanó.Nhữngviệcnhưvậykhông thể làmđược.ChúnglàcácmơướcKhôngtưởng,haycólẽlànhữngsựhiểulầm.Vàđibảochúngtarằng:Ngàynaychúngtabuộcphảilàmmộtviệcbấtkhảthivềmặtlogic,cụthểlàdựnglênvàđiềukhiểntoànbộhệthốngxãhội,vàđiđiềutiếttoànbộcuộcsốngxãhội,chỉlàmộtmưutoanđiểnhìnhđểđedoạchúngtavới“cáclựclượnglịchsử”và“nhữngpháttriểnsắpxảyra”,nhữngcáilàmchokếhoạchhoáKhôngtưởnglàkhôngtránhkhỏi.Ngẫunhiên,tuyênbốđượctríchdẫnlàmộtsựthúnhậnlíthúvềsựthựcrấtquantrọng,

rằngkhôngcósựtươngtựvậtlícủakĩthuậtcảibiếnchỉnhthểhaycủa“khoahọc”tươngứng.Theođuổisựtươngtựgiữakhoahọctựnhiênvàxãhội,vìthế,chắcchắnlàhữuíchđểlàmrõvấnđềởđây.Địavịlogiccủachỉnhthểluậnlàthếđấy:Tảngđámàchúngtađượccổvũxâydựngmộtxã

hộimớitrênđó.Cóthểthêmmộtnhậnxétphêphánvềnhữngcáitoànbộtheonghĩa(b),màtôithừanhận

cóđịavịkhoahọc.Chẳngcầnrútlạibấtkểthứgìtôiđãnói,tôiphảichỉrasựtầmthườngcũngnhưtínhmơhồcủatuyênbố:Cáitoànbộlànhiềuhơntổngcủacácphầncủanó,mộtđiềuhiếmkhingười tanhận ra.Ngay cảbaquả táo trênmột chiếcđĩa là nhiềuhơn “tổngđơnthuần”,trongchừngmựclàphảicócácquanhệnàođógiữachúng(quảlớnnhấtcóthểhoặckhôngnằmgiữahaiquảkia,v.v.):Cácquanhệkhôngđượcsuydiễnratừsựthựclàcóbaquảtáo,vàlàđiềucóthểđượcnghiêncứumộtcáchkhoahọc.Cũngthế,sựđốilậpgiữacáchtiếpcận“nguyêntử”vàGestaltđượcquảngcáonhiềulàhoàntoànvôcăncứ,chííttrongchừngmựcliênquanđếnvậtlínguyêntử:Vìvậtlínguyêntửkhôngđơnthuần“lấytổng”củacáchạtcơbảncủanó,mànónghiêncứucáchệthốnghạttừquanđiểmliênquanmộtcáchxácđịnhnhấtvớicáitoànbộtheonghĩa(b).[40]ÐiềumàhầuhếtcácnhàlíthuyếtGestalthiểnnhiênmuốnkhẳngđịnh,làsựtồntạihailoại

củacácthứ,“cácđống”,trongđó,chúngtakhôngthểthấyrõbấtkểtrậttựnào,và“nhữngcáitoànbộ”,trongđómộttrậttựhaymộtđốixứnghaymộtsựđềuđặnhaymộthệthốnghaymộtkếhoạchcấutrúccóthểđượctìmthấy.Nhưthế,mộtcâunhư“Cáccơthểlàtoànbộ”,bảnthânnórútgọnthànhsựtầmthườngrằng,trongmộtcơthể,chúngtacóthểphânbiệttrậttựnàođó.Vảlại,mộtcáigọilà“đống”,nhưmộtquytắc,cũngcómộtkhíacạnhGestalt,nhưthídụđượcnhắcđếnnhiềuvềtrườngđiện.(Hãyxemcáchđềuđặn,theođóápsuấttănglêntrongmộtđốngđá).Nhưvậy,sựphânbiệtkhôngchỉlàtầmthường,màlàcựckìmơhồ;vàkhôngthểápdụngchocácloạikhácnhaucủacácsựvật,màchỉchocáckhíacạnhkhácnhaucủacùngmộtthứ.

[1]Vấnđềlàmộtvấnđềcổxưa.NgaycảPlatođôikhicũngtấncôngviệcnghiêncứu“thuầntuý”.Vềnhữngngườibảovệnó,xemT.H.Huxley,ScienceandCulture(1882),p.19f.,vàM.Polanyi,Economica,N.S.,vol.VIII(1941),pp.428ff.(ngoàicácsáchđượctríchdẫnởđó,xemcảVeblen,ThePlaceofScienceinModernCivilisation,pp.7ff.)

[2]Kant,DreamsofaGhostSeer,PartII,ch.III(Werke,ed.E.Cassirer,vol.II,p.385).[3]XemEconomica,vol.XIII(1933),p.122.[4]Vềsựbàochữachothuậtngữnày,xemchúthích18dướiđây.

[5]SosánhvớiF.A.vonHayek,Economica,vol.XIII(1933),p.123.“…kinhtếhọcđãpháttriểnchủyếunhưkếtquảcủaviệcđiềutrakhảosátvàbácbỏcáckiếnnghịKhôngtưởngkếtiếpnhau…”

[6]XemM.Ginsberg,trongHumanAffairs(doR.B.Cartellvànhữngngườikhácchủbiên),tr.180.Phảithừanhận,tuyvậy,rằngsựthànhcôngcủakinhtếhọctoánhọcchứngtỏrằng:ChíítmộtmônkhoahọcxãhộiđãtrảiquacáchmạngNewtoncủanó.

[7]XemLogicofScientificDiscovery(1959)củatôi,mục15.(Cácđịnhđềtồntạiởdạngphủđịnh).LíthuyếtcóthểđượcđốisánhvớiLogic,CuốnV,Chương5,Mục2củaJ.S.Mill.

[8]Xem,thídụ,M.R.Cohen,ReasonandNature,tr.356ff[vàcáctrangtiếp].Cácthídụtrongvănbảnhìnhnhưbácbỏquanđiểmphản-tựnhiênchủnghĩacábiệtnày.

[9]Một phát biểu tương tự của “qui luật tham nhũng” này được C. J. Friedrich thảo luận trong tác phẩm ConstitutionalGovernmentandPolitics(1937)rấtlíthúvàmộtphầnmangtínhkĩthuậtcủaông.Ôngnóivềquiluậtnày:“Tấtcảcáckhoahọctựnhiênkhôngthểkiêuhãnhvềmột“giảthuyết”duynhấtngangtầmquantrọngcholoàingười”(tr.7).Tôikhôngnghingờvềtầmquantrọngcủanó;nhưngtôinghĩrằng,chúngtacóthểthấyvôsốquiluậtcótầmquantrọngngangvậytrongcácmônkhoahọctựnhiên,nếuchúngtatìmkiếmchúnggiữacácquiluậttầmthườnghơnlàgiữacácquiluậttrừutượnghơn.(Hãyxemcácquiluậtnhư conngười không thể sốngmà không có thực phẩm, hoặc các động vật có xương sống có hai giống [đực, cái]). Giáo sưFriedrichcứkhăngkhăngủnghộluậnđềchorằng:“Cácmônkhoahọcxãhộikhôngthểcólợiíchtừviệcápdụngcácphươngphápcủakhoahọctựnhiên’(op.cit.tr.4).Nhưng,mặtkhác,ôngcốđặtcơsởcholíthuyếtvềchínhtrịhọccủamìnhtrênmộtloạtcácgiảthuyết,màvềtínhchấtcủachúng,cácđoạntríchtiếptheo(op.Cit.tr.14ff[vàcáctrangtiếp])cóthểchomộtýtưởng:“Sựtánthànhvàsựedèđềulàsinhlực,tạoraquyềnlực”;chúngcùngnhauxácđịnh“cườngđộcủatìnhthếchínhtrị”;vàbởivì“cườngđộnàyđượcxácđịnhbởiđộlớntuyệtđốicủasựtánthànhhayedèhaycủacảhai,nócólẽđượcthểhiệntốtnhấtbằngđườngchéocủahìnhbìnhhànhcủahailựcnày:Sựtánthànhvàsựedè.Trongtrườnghợpđó,giátrịbằngsốcủanósẽbằngcănbậchaicủatổngcủabìnhphươngcủagiátrịbằngsốcủasựtánthànhvàedè”.ĐâylànỗlựcápdụngđịnhlíPythagoraschomột“hìnhbìnhhành”củacáclực(tuykhôngrõvìsaochúnglạivuônggócvớinhau)cáilàquámơhồđểcóthểđođược,đốivớitôidườngnhưlàmộtthídụkhôngphảicủachủnghĩaphảntựnhiênmàđúnglàcủamộtloạichủnghĩatựnhiênhay“chủnghĩakhoahọc”mà,tôithừanhận,“cácmônkhoahọcxãhộichẳngđượclợiíchgìtừnó”.Cóthểlưuýrằng,các“giảthuyết”nàykhócóthểtrìnhbàyởdạngkĩthuật,trongkhi,thídụ,“quiluậtthamnhũng”màtầmquantrọngcủanóđượcFriedrichnhấnmạnhrấtthíchđáng,lạicóthểđượctrìnhbàyởdạngđó.Vềnềnlịchsửcủaquanđiểm“khoahọcchủnghĩa”màcácvấnđềcủalíthuyếtchínhtrịcóthểđượchiểubằng“hìnhbìnhhànhcủacáclực”,xemcuốnsáchcủatôi,TheOpenSocietyandItsEnemies(táibảncósửachữa),chúthích2củachương7.

[10]GiáosưHayekchốnglạiviệcdùngthuậtngữ“kĩthuậtxãhội”“socialengineering”(theonghĩatừngphần,dầndần,từtừ)vìcôngviệckĩthuậtđiểnhìnhđòihỏisựtậptrungmọitrithứcliênquanvàomộtngườiduynhất,trongkhiđiểnhìnhchomọivấnđềxãhộithựcsựlàtrithứccầndùngkhôngthểđượctậptrungnhưvậy.(XemHayek,CollectivistEconomicPlanning,1935,tr.210).Tôithừanhậnrằng:Sựthựcnàycótầmquantrọngcănbản.Nócóthểđượctrìnhbàybằngmộtgiảthuyếtkĩthuật:“Trongphạmvimộtnhàchứctráchkếhoạchhoá,chúngtakhôngthểtậptrungtrithứcliênquanchocácnhiệmvụnhưthoảmãncácnhucầucánhân,haysửdụngcáckĩnăngvànănglựcđượcchuyênmônhoá”.(Mộtgiảthuyếttươngtựcóthểđượcđềxuấtvềtínhkhôngthểtậptrunghoásángkiếnliênquanđếncácnhiệmvụtươngtự).Việcsửdụngthuậtngữ“kĩthuậtxãhội,cảibiếnxãhội-socialengineering”bâygiờcóthểđượcbảovệbằngcáchchỉrarằng:Kĩsưphảisửdụngtrithứckĩthuậtbiểuhiệntrongcácgiảthuyếtnàynhữngđiềuthôngbáochoanhtavềnhữnghạnchếcủasángkiếnriêngcủaanhtacũngnhưcủatrithứcriêngcủaanhta.Xemcảchúthích52dướiđây.

[11]Baogồm,nếucóthểnhậnđược,cảtrithứcliênquanđếncáchạnchếcủatrithức,nhưđượcgiảithíchởchúthíchtrước.[12]Haiquanđiểm-rằngcácđịnhchếxãhộihoặclà“đượcthiếtkế”hoặclàchúngchỉ“mọclên”-tươngứngvớicácquan

điểmcủacácnhàlíthuyếtKhếướcXãhộivàcácnhàphêphánhọ,thídụ,Hume.NhưngHumeđãkhôngtừbỏquanđiểm“chứcnăng”hay“côngcụchủnghĩa”củacácđịnhchếxãhội,vìôngnóirằng:Conngườikhôngthểlàmmàkhôngcóchúng.LậptrườngnàycóthểđượctrauchuốtthànhmộtgiảithíchkiểuDarwinvềtínhchấtcôngcụcủacácđịnhchếkhôngđượcthiếtkế(thídụngônngữ):Nếuchúngkhôngcóchứcnănghữuíchnào,thìchúngchẳngcócơhộiđểtồntại.Theoquanđiểmnày,cácđịnhchếkhôngđượcthiếtkếcóthểnổilênnhưcáchệquảkhôngchủýcủacáchànhđộngduylí:Hệtnhưmộtđườngđicóthểđượchìnhthànhmàkhôngcóbấtkểchủýnàođể thựchiện,dongườidân thấy thuận tiệnđểsửdụngmộtđườngmònđãcórồi (nhưDescartesquansát).Hầunhưchẳngcầnnhấnmạnh,tuyvậy,rằngcáchtiếpcậnkĩthuậtlàkháđộclậpvớimọivấnđềvề“xuấtxứ”.

[13]Vềcách tiếpcận “chứcnăng”, xem, thídụ, “AnthropologyasBasisofSocial Science” củaB.Malinowski trongHumanAffairs(ed.Cattel),đặcbiệtcáctr.206ff.vàcáctrang239ff.

[14]Thídụnày,khẳngđịnhrằnghiệusuấtcủacác“bộmáy”địnhchếbịhạnchế,vàrằnghoạtđộngcủacácđịnhchếphụthuộcvàoviệccungcấpnhânsựphùhợp,cólẽcóthểđượcsosánhvớicácnguyênlícủanhiệtđộnghọc,nhưđịnhluậtbảotoànnănglượng(ởdạngtrongđónóloạitrừkhảnăngchếtạođộngcơvĩnhcửu).Vớitưcáchnhưvậy,nócóthểđượcđốisánhvớimưutoan“khoahọcchủnghĩa”khácđểpháttriểnmộtphéptươngtựgiữakháiniệmvậtlívềnănglượngvàmộtsốkháiniệmxãhộihọcnhưquyềnlực;xem,thídụ,Power(1938)củaBertrandRussell,tr.10f.,nơiloạimưutoankhoahọcchủnghĩaloạinàyđượcthử.TôikhôngnghĩlàđiểmchínhcủaRussell-rằng“cácdạngquyềnlực”khácnhaunhưsựgiàucó,sứcmạnhtuyêntruyền,sứcmạnhthôbạo,đôikhicóthểđược“chuyểnđổi”lẫnnhau-cóthểđượctrìnhbàyởdạngkĩthuật.

[15]W.Lippmann,TheGoodSociety(1937),Ch.XI,cáctr.203ff.XemcảW.H.Hutt,PlanforReconstruction(1943).[16]ThànhngữnàyK.MannheimthườngdùngtrongcuốnManandSocietyinanAgeofReconstructioncủaông,xemChỉmục,

Index,vàthídụ,cáctr.269,295,320,381.Cuốnsáchnàytrìnhbàykĩlưỡngnhấtmộtchươngtrìnhchỉnhthểvàlịchsửchủnghĩamàtôiđượcbiết,vàvìthế,đượclựaraởđâyđểphêphán.

[17]XemMannheim,ibid.,tr.337.Đoạnnàyđượctríchđầyđủhơnởmục23,nơinócũngđượcphêphán.(Xemchúthích42dướiđây).

[18]“VấnđềBiếnđổiConngười”làtiêuđềcủamộtchươngcủacuốnsáchManandSocietycủaK.Mannheim.Tríchdẫntiếptheolàtừchươngđó,tr.199f.

[19]XemJ.S.Mill,Logic,BookVI,ch.X,mụcI.[20]Logic,BookVI,ch.X,mục8.ĐoạntươngtựcủaMarx(đượctríchởmục17)lấytừlờinóiđầucủalầnxuấtbảnđầutiên

củaCapital-TưbảnLuận[21]NhậnxétnàychứngtỏrằngThuyếtVịLợicủaMillđãngănôngkhỏiđịnhnghĩa“cólợi–beneficia”nhưđồngnghĩavới

“tiếnbộ-progressive”;tứclà,bấtchấpthuyếttiếnbộcủaông,ôngđãkhôngtánthànhlíthuyếtđạođứclịchsửchủnghĩa(sosánhmục19)nhưđượcpháttriểnbởiSpencervàEngels(vàngàynaybởiC.H.Waddington;xemScienceandEthicscủaông).

[22]Mill,ibid.,mục2(tôinhấnmạnh).[23]Xemcácmục15đến17;đặcbiệtxemSocialism,UtopianandScientific[Chủnghĩaxãhội,KhôngtưởngvàKhoahọc]của

Engels.[24]TôithảoluậnđiềunàychitiếttrongTheOpenSocietyandItsEnemies.[25]Xem,thídụ,ManandSocietycủaK.Mannheim,tr.6(vàởnhiềuchỗkhác),nơiôngbảochúngtarằng“Chẳngcònbấtkể

lựachọnnào“giữakếhoạchhoávàkhôngkếhoạchhoá”,màchỉcósựlựachọn“giữakếhoạchhoátốtvàtồi”màthôi”;hoặcThePlanningofFreeSocieties(1942)củaF.Zweig,tr.30,ngườitrảlờichocâuhỏi,liệumộtxãhộiđượckếhoạchhoáhaykhôngđượckếhoạchhoálàđượcưachuộnghơn,bằngcáchnóirằngcâuhỏinàykhôngnảysinh,vìnóđãđượcchiềuhướngpháttriểnlịchsửhiệntạitrảlờichochúngtarồi.

[26]K.Mannheimop.cit.[sáchđãdẫn],tr.33;cáctríchdẫntiếptheolàibid[cũngtừđó],tr.7.[27]K.Mannheim,giốngnhưComte,phânbiệtbamứcpháttriểncủatưduy:(1)thửvàsaihaykhámphángẫunhiên,(2)phát

minh,(3)kếhoạchhoá(ibid.tr.150f.).Tôikhôngtánthànhchútnàohọcthuyếtcủaông,đốivớitôi,phươngphápthửvàsai(1)dườngnhưtiếntớigầnphươngphápcủakhoahọchơnbấtkểphươngphápnàocủacác“mức”khác.-Mộtlídothêmchoviệccoicáchtiếpcậnchỉnhthểlàtiền-khoahọc,lànóchứađựngmộtyếutốcủachủnghĩacầutoàn.Tuyvậy,mộtkhichúngtanhậnrarằng:Chúngtakhôngthểtạorathiênđườngtrêntráiđấtmàchỉcóthểcảithiệnsựviệcmộtchút,chúngtacũngphảinhậnrarằng:Chúngtachỉcóthểcảithiệnchúngtừngtímột.

[28]Chúthíchcủadịchgiả:Gestalt:tiếngĐứccónghĩalàdáng,hình.[29]H.Gomperz,Weltanschauungslehre,II/I(1908),tr.63,chỉrarằng:Mộtmẩucủathếgiới,thídụnhưsựvỗcánhbựcdọc

củamộtconsẻ,cóthểđượcmôtảbằngcáctuyênbốrấtkhácnhaunhưsau,mỗituyênbốtươngứngvớimộtkhíacạnhcủanó:“Conchimnàyđangbay!”-“Mộtconsẻbaylượn!”-“Nhìnxem,cómộtconvậtởđây.”-“Cócáigìchuyểnđộngởđây.”-“Nănglượngđượcchuyểnđổiởđây.”-“Đâykhôngphảilàmộttrườnghợpvềchuyểnđộngvĩnhcửu.”-“Convậtđángthươngbịhoảng

sợ!”Rõrànglàchẳngbaogiờcóthểlànhiệmvụcủakhoahọckhiđihoàntấtmộtdanhmụcnhưvậy,mộtdanhmụcnhấtthiếtlàvôtận.-F.A.vonHayek,trongEthics,vol.LIV(1943),chúthích5,pháchoạmộtphêphánchủnghĩalịchsửrấtgiốngvớiphêphánđượcđềxuấtởđây,trongvănbản.

[30]K.Mannheim(op.cit.,tr.167)môtảkhoahọcchọnlọchaytrừutượngnhư“mộtgiaiđoạn,quađómọikhoahọcphấnđấuchosựchínhxácđềuphảitrảiqua”.

[31]Vớibatríchdẫntiếptheo,hãysosánhvớiMannheim,op.cit.,tr.184;xemcảtr.170,chúthích,vàtr.230.[32]Ibid.,tr.230.Họcthuyếtchorằngchúngtacóthểnhậnđượcmộtloạihiểubiếtcụthểvề“bảnthânthựctại”đượcbiếtkĩ

nhưmộtphầncủađiềucóthểđượcmôtảvềmặtkĩthuậtnhưchủnghĩathầnbí;vàsựhòhétcho“nhữngcáitoànbộ”cũngthế.[33]Xemop.cit.,thídụ,cáctr.26và32.Tôiphêphánthuyếtchỉnhthể,khôngcónghĩarằngtôiphảnđốilờiyêucầukhẩnthiết

chosựhợptácgiữacácngànhkhoahọckhácnhau.Đặcbiệt,khichúngtađốimặtvớimộtvấnđềtừngphầnxácđịnhcóthểđượcđẩymạnhbởisựhợptácnhưvậy,chẳngaiđimơướcchốnglạiviệcđó.Nhưngđâylàchuyệnrấtkhácvớikếhoạchđểlĩnhhộinhữngcáitoànbộcụthểbằngmộtphươngpháptổnghợpcóhệthống,haycáigìđóthuộcloạiấy.

[34]Xemop.Cit.,tr.337;vàchúthích25ởtrên.[35]CáchtrìnhbàyđượctríchlàgầnđồngnhấtvớicáchtrìnhbàycủaC.Schmitt.[36]Cácnhàchỉnhthểluậnhivọnglàcócáchthoátkhỏikhókhănnày,bằngcáchtừchốitínhhợplệcủalogicmà,họnghĩ,đã

đượcthaythếbởibiệnchứng.Tôiđãthửchặnđứnglốilậpluậnnàytrong“WhatisDialectic?”,Mind,vol.49N.S.,tr.303ff.[37]XemK.Mannheim,op.cit.,tr.202.Cóthểlưuýrằng:Mộtthuyếtchỉnhthểtâmlíhọclàrấtthờithượnghiệnnayđốivớicác

nhàlíthuyếtgiáodục.[38]Họcthuyếtchorằnglịchsửđềcậpđến“cáitoànbộcụthểriênglẻ”,cóthểlàcáccánhân,sựkiệnhaythờiđại,đặcbiệt

đượcTroeltschtuyêntruyền.SựđúngđắncủanóđượcMannheimliêntụcgiảthiết.[39]K.Mannheim,op.cit.,tr.175f.(tôinhấnmạnh).[40]Xem,thídụ,nguyênlíloạitrừPauli.-Đốivớinhàkhoahọcxãhội,cácýtưởngnhưcạnhtranhhayphâncônglaođộngphải

làđủrõlàcáchtiếpcận“nguyêntử”hay“cánhânchủnghĩa”chẳngthểnàongănchúngtakhôngnhậnrarằng:Mọicánhântươngtácvớitấtcảnhữngngườikhác.(Trongtâmlíhọc,tìnhhìnhlạikhác,vìthuyếtnguyêntửdườngnhưkhôngthíchhợpởđây-bấtchấpnhiềunỗlựcthửápdụngnó).Mục24:Líthuyếtchỉnhthểluậnvềthínghiệmxãhội

Tưduychỉnhthểluậnlàđặcbiệtcóhạitrongảnhhưởngcủanólênlí thuyết lịchsửchủnghĩavềcácthínghiệmxãhội(đượctrìnhbàychitiếtởmục2ởtrên).Mặcdùkĩthuậtviêncảibiếntừngphầnsẽđồngývớiquanđiểmchỉnhthểrằng:Cácthínghiệmxãhộitoàndiệnhaychỉnhthể,nếunóichungcóthể,làcựckìkhôngthíchhợpchocácmụcđíchkhoahọc,anhtasẽdứtkhoátphảnđốigiảthiết,chungchocảchủnghĩalịchsửvàchủnghĩaKhôngtưởng,rằngcácthínghiệmxãhội,đểtrởnênthựctiễn,phảimangtínhchấtcủacácnỗlựcKhôngtưởngkhitổchứclạitoànbộxãhội.Tiệnlợiđểbắtđầusựphêpháncủachúngtavớiviệcthảoluậnmộtsựphảnđốirấthiển

nhiênđốivớichươngtrìnhKhôngtưởng,cụthểlàchúngtakhôngcótrithứcthựcnghiệmcầnthiếtchomộtnhiệmvụnhưvậy.Cácbảnthiếtkếcủakĩsưvậtlídựatrênkĩthuậtthựcnghiệm;tấtcảcácnguyênlítạocơsởchocáchoạtđộngcủaanhtađượckiểmchứngbằngcácthựcnghiệm.Nhưngcácbảnthiếtkếchỉnhthể luậncủakĩsưxãhộikhôngdựatrênbấtkểkinhnghiệmthựctiễnnàocóthểsosánhđược.Nhưvậy,sựtươngtựđượccholàcógiữakĩthuậtvậtlívàkĩthuậtcảibiếnxãhộichỉnhthểbịsụpđổ;kếhoạchhoáchỉnhthểđượccoimộtcáchđúngđắnlà“Khôngtưởng”,vìcáckếhoạchcủanó,đơngiản,chẳnghềcócơsởkhoahọc.Đốimặt với sự phê phánnày, kĩ sưKhông tưởng chắc có lẽ thừanhậnnhu cầu về kinh

nghiệmthựctiễn,vàvềkĩthuậtthínghiệm.Nhưnganhtasẽcholàchúngtasẽchẳngbaogiờbiếtbấtkểthứgìvềnhữngvấnđềnày,nếuchúngtalưỡnglựlàmcácthínghiệmxãhội,haykĩthuậtcảibiếnchỉnhthể,điềutheoquanđiểmcủaanhta,cũngthế.Chúngtaphảibắtđầu,anhtalíluận,sửdụngbấtluậntrithứcnàochúngtacó,dùnhiềuhayít.Nếuchúngtacótrithứcnàođóvềviệcthiếtkếmáybayngàynay,đóchỉlàvìngườiđitiênphongnàođó,ngườiđãkhôngcótrithứcnày,đãdámthiếtkếmộtmáybayvàmangnórathử.Nhưvậy,nhàKhôngtưởngthậmchícóthểchorằng:Phươngphápchỉnhthểluậnmàanhtachủtrươngchẳnglàgìkhácmàlàphươngphápthựcnghiệmápdụngchoxãhội.Vìanhta,cũngnhưnhàlịchsửchủnghĩa,chorằngcácthínghiệmquymônhỏ,nhưmộtthínghiệmtrongchủnghĩaxãhộithực

hiệnởmộtnhàmáyhayởmộtlànghaythậmchíởmộtquậnhuyện,sẽlàhoàntoànkhôngthuyếtphục;“cácthínghiệmRobinson-Crusoe”biệtlậpnhưvậykhôngnóichochúngtađiềugì về đời sống xã hội hiện đại trong “Xã hội Vĩ đại”. Họ thậm chí xứng đáng cái tên nhạo“Khôngtưởng”-theonghĩa(Marxist)trongđó,từnàyhàmýbỏquacácxuhướnglịchsử.(Ẩnýtrongtrườnghợpnàycóthểlàxuhướngtớimộtsựphụthuộclẫnnhaungàycàngtăngcủađờisốngxãhộibịbỏqua).Chúngtathấy:ChủnghĩaKhôngtưởngvàchủnghĩalịchsửthốngnhấttrongquanđiểmlà

mộtthínghiệmxãhội(nếucósựkiệnnhưvậy)cóthểcógiátrị,chỉnếukhiđượctiếnhànhởmộtquymôchỉnhthể.Địnhkiếnphổbiếnrộngrãinàykéotheoniềmtin,chorằngchúngtahiếmkhiởvịthếđểtiếnhành“cácthínghiệmđượckếhoạchhoá”tronglĩnhvựcxãhội,vàrằng,đểgiải thích cáckếtquảcủa “các thínghiệmngẫunhiên” chođếnbâygiờđãđược tiếnhànhtronglĩnhvựcnày,chúngtaphảiquayvềlịchsử.[1]Tôicóhailídođểphảnđốiquanđiểmnày:(a)rằngnóbỏquacácthínghiệmtừngphần

nhữngcáilàcơbảnchomọitrithứcxãhội,tiền-khoahọccũngnhưkhoahọc;(b)rằngcácthínghiệmchỉnhthểchắccólẽkhôngđónggópnhiềuchotrithứcthựcnghiệmcủachúngta;vàchúngcóthểđượcgọilàcác“thínghiệm”chỉtheonghĩa:Trongđó,từnàylàđồngnghĩavớimộthànhđộngmàkếtquảcủanólàkhôngchắcchắn,nhưngkhôngphảitheonghĩa:Trongđó,từnàyđượcdùngđểchỉmộtphươngtiệnthâunhậntrithức,bằngcáchsosánhcáckếtquảnhậnđượcvớicáckếtquảdựkiến.Liênquanđến(a)cóthểchỉrarằng:Quanniệmchỉnhthểvềcácthínghiệmxãhộibỏmặc

khônggiảithíchsựthựcrằng:Chúngtacórấtnhiềutrithứcthựcnghiệmvềđờisốngxãhội.Cósựkhácbiệtgiữamộtmộtnhàdoanhnghiệp,haynhàtổchức,haychínhtrịgia,haytướngcókinhnghiệmvàngườikhôngcókinhnghiệm.Đólàmộtsựkhácbiệtvềkinhnghiệmxãhộicủahọ;vàvềkinhnghiệmnhậnđượckhôngchỉquaquansát,haybằngsuyngẫmcáimàhọđãquansát,màbằngnỗlựcđểđạtđượcmụctiêuthựctiễnnàođó.Phảithừanhậnrằng:Trithứcthunhậnđượcbằngcáchnàythườnglàloạitiền-khoahọc,vàvìthế,giốngtrithứcnhậnđượcbằngsựquansátngẫunhiênhơnlàtrithứcnhậnđượcbằngcácthínghiệmkhoahọcđượcthiếtkếcẩnthận;nhưngđâykhôngphảilàlídođểtừchối,rằngtrithứcđượcnóiđếndựatrênthínghiệmhơnlàchỉtrênquansát.Mộtngườibántạpphẩmmởmộtcửahiệumới làtiếnhànhmộtthínghiệmxãhội;vàngaycảmộtngườiđứngxếphàngtrướcmộtnhàhátnhậnđượchiểubiếtkĩthuậtthựcnghiệmmàanhtacóthểsửdụngbằngcáchđặtvétrướcvàolầnsau,đâylạilàmộtthínghiệmxãhội.Vàchúngtakhôngđượcquênrằng:Chỉcácthínghiệmthựctiễnđãdạynhữngngườimuavànhữngngườibánbàihọctrênthịtrường,rằnggiáchắcsẽgiảmvớităngcung,vàlênvớităngcầu.Cácthídụvềcácthínghiệmtừngphầntrênmộtquymôlớnhơnmộtchútcóthểlàquyết

địnhcủamộtnhàđộcquyềnđểthayđổigiásảnphẩmcủamình;việcmộtcôngtibảohiểmtưnhânhaycôngcộngđưaramộtloạibảohiểmytếhaybảohiểmviệclàmmới;hoặcviệcđưaramộtloạithuếdoanhthumới,haymộtchínhsáchđểchiếnđấuvớicácchukìthươngmại.Tấtcảcácthínghiệmnàyđềuđượctiếnhànhvớicácmụcđíchthựctiễnhơnlàkhoahọc.Ngoàira,cácthínghiệmđượcmộtsốhãnglớnhơntiếnhành,vớimụcđíchcótínhtoánđểtănghiểubiếtcủahọvềthịtrường(tấtnhiên,nhằmtănglợinhuậnởcácgiaiđoạnsau)hơnlàvớimụcđíchtănglợinhuậncủahọngaylậptức.[2]Tìnhhìnhnàyrấtgiốngtìnhtrạngcủakĩsưvậtlívàcácphươngpháptiền-khoahọcmàtheođó,hiểubiếtkĩthuậtcủachúngtatrongcácvấnđềnhưxâydựngtàuthuỷhaynghệthuậthànghảithâunhậnđượcđầutiên.Dườngnhư,chẳngcólídovìsaocácphươngphápnàylạikhôngđượccảithiện,vàcuốicùng,đượcthaythếbằngmộtcôngnghệmangtínhkhoahọchơn;tứclà,bởimộtcáchtiếpcậncóhệthốnghơntheocùnghướng,dựatrêntưduyphêpháncũngnhưtrênthínghiệm.Theoquanđiểmtừngphầnnày,khôngcósựphânchiarạchròigiữacáccáchtiếpcậnthí

nghiệmtiền-khoahọcvàkhoahọc,dùlàviệcápdụngcóýthứccácphươngphápngàycàngkhoahọchơn,tứclà,cácphươngphápphêphánlàrấtquantrọng.Cảhaicáchtiếpcậncóthểđượcdiễntả,vềcơbản,nhưviệcsửdụngphươngphápthửvàsai.Chúngtathử,tứclà,chúngtakhôngchỉghichépmộtsựquansát,màlàthựchiệncácnỗlựcđểgiảiquyếtmộtsốvấnđềítnhiềuthựctiễnvàxácđịnh.Vàchúngtatiếnbộnếu,vàchỉnếu,chúngtasẵnsànghọctừsailầmcủamình:Nhậnracácsailầmcủachúngtavàsửdụngchúngmộtcáchphêphánthaycho

sựkiêntrìvớichúngmộtcáchgiáođiều.Mặcdùphântíchnàycóthểcóvẻtầmthường,nómôtả, tôi tin,phươngphápcủa tấtcảcácmônkhoahọc thựcnghiệm.Chúng tasẵnsàngcàngthoảimáihơnvàcóýthứchơnđểgánhchịurủirocủathửnghiệm,vàcàngphêphánhơnkhitheodõicácsailầmmàchúngtaluônmắcphải,thìphươngphápnàycàngmangtínhkhoahọchơn.Vàcôngthứcnàybaophủkhôngchỉphươngphápthínghiệm,màcảmốiquanhệgiữalíthuyếtvàthínghiệmnữa.Mọilíthuyếtđềulàsựthửnghiệm;chúnglàcácgiảthuyếtmangtínhthămdò,thửđểxemchúngcóhoạtđộngkhông;vàmọisựcủngcốthựcnghiệmđềuđơngiảnlàkếtquảcủacáckiểmnghiệmđượctiếnhànhtheotinhthầnphêphán,mộtnỗlựcđểtìmracáclíthuyếtcủachúngtasaiởđâu.[3]

Đốivớikĩthuậtviênhaykĩsưcảibiếntừngphần,cácquanđiểmnàycónghĩa,nếuanhtamuốnđưacácphươngphápkhoahọcvàoviệcnghiêncứuxãhộivàvàohoạtđộngchínhtrị,rằngcáicầnđếnnhấtlàviệcchấpnhậnmộttháiđộphêphán,vàsựthừanhậnrằng:Khôngchỉthửmàcảsaicũnglàcầnthiết.Vàanhtaphảihọc,khôngchỉđểchờđợicácsailầm,màphảitìmrachúngmộtcáchcóýthức.Tấtcảchúngtađềucómộtđiểmyếuphikhoahọclàluônnghĩmìnhlàđúng,vànhượcđiểmnàyhìnhnhưđặcbiệtphổbiếngiữacácchínhtrịgiachuyênnghiệpvànghiệpdư.Nhưngcáchduynhấtđểápdụngđiềugìđógiốngphươngphápkhoahọctronghoạtđộngchínhtrịlàtiếnlênvớigiảthiết:Khôngthểcónướcđichínhtrịnàolạikhôngcónhữngbấtlợi,khôngcócáchệquảkhôngmongmuốn.Coichừngcácsailầmnày,tìmrachúng,vàđưachúngracôngkhai,phântíchchúng,vàhọctừchúng,đấylàđiềumộtchínhtrịgiakhoahọccũngnhưnhàkhoahọcchính trịphải làm.Phươngphápkhoahọc tronghoạtđộng chính trị có nghĩa:Nghệ thuật khéo léo về việc thuyết phục bản thân chúng ta rằng:Chúngtađãchẳngphạmsailầmnàokhibỏquachúng,khichegiấuchúng,vàkhiđổlỗichongườikhácvìchúng,đượcthaythếbằngnghệthuậttàibavềviệcchấpnhậntráchnhiệmvìchúng,đểthửhọctừchúng,vàđểápdụngtrithứcnàysaochochúngtacóthểtránhchúngtrongtươnglai.Bâygiờ,chúngtaquaysangđiểm(b),phêphánquanđiểmlàchúngtacóthểhọctừcácthí

nghiệmchỉnhthể,haychínhxáchơn,từcácbiệnphápđượcthựchiệnởquymôgầntớimơướcchỉnhthể(vìcácthínghiệmchỉnhthểtheonghĩatriệtđểchorằngchúngtổchứclại“toànbộxãhội”làkhôngthểcóđượcvềmặtlogic,nhưtôiđãchỉraởmụctrước).Điểmchủyếucủachúngtarấtđơngiản:Khákhóđểcókhảnăngtựphêpháncácsailầmriêngcủamình,nhưngđốivớichúngta,chắchẳngầnnhưkhôngthểgiữmộttháiđộphêphánđốivớicáchànhđộngcủachúngta,cáchànhđộngdínhdángđếncuộcsốngcủanhiềungười.Nóicáchkhác,rấtkhóđểhọctừcácsailầmrấtlớn.Lídocủađiềunàygồmhailoại:Kĩthuậtcũngnhưđạođức.Vìquánhiềuviệcxảyrađồng

thời,nênkhôngthểnóibiệnphápcábiệtnàochịutráchnhiệmvềbấtkểkếtquảnào;hayđúnghơn,nếuchúngtaquymộtkếtquảnàođóchomộtbiệnphápnàođấy,thìchúngtacóthểlàmvậy,chỉtrêncơsởcủasựhiểubiếtlíthuyếtnàođóđãcótừtrước,chứkhôngtừthínghiệmchỉnhthểđượcnóiđến.Thínghiệmnàykhônggiúpchúngtaquycáckếtquảcábiệtchocácbiệnphápcábiệt;tấtcảđiềuchúngtacóthểlàmlàquy“toànbộkếtquả”chonó;vàđiềunàycóthểcónghĩabấtkểlàgì,chắcchắnrấtkhóđểđánhgiá.Ngaycảcácnỗlựclớnnhấtđểđảmbảomộttuyênbốcónhiềuthôngtin,độclập,vàphêphánvềcáckếtquảnàycũngkhôngchắcthànhcông.Nhưngxácsuấtđểchocácnỗlựcnhưvậyđượctiếnhànhlànhỏ,cóthểbỏqua;ngượclại,rấtcóthểlàsẽkhôngđượcthảoluậntựdovềkếhoạchchỉnhthểvàcáchệquảcủanó.Lídolàmọinỗlựckếhoạchhoáởquymôrấtlớnđềulàmộtnhiệmvụ,nóinhẹđi,chắchẳngâyrabấttiệnđángkểchonhiềungười,vàtrongmộtthờigiankhádài.Dođó,luônluôncómộtxuhướngphảnđốikếhoạch,vàthanphiềnvềnó.KĩsưKhôngtưởngphảiđểngoàitainhiềutrongsốnhữngphànnànnày,nếuanhtanóichungmuốnđạttớichỗnàođó;thựcra,sẽlàmộtphầncôngviệccủaanhtalàđichặnnhữngsựphảnđốiphilí.Nhưngcùngvớichúng,anhtachắchẳncũngchặncảnhữngphêphánhợplí.Vàđơnthuầnsựthựclàphảikiềmchếsựbàytỏbấtmãn,làmgiảmngaycảsựbàytỏthoảmãnnhiệttìnhnhấtthànhvônghĩa.Nhưvậy,sẽkhóđểtìmhiểuchắcchắncácsựthực,tứclàhậuquảcủakếhoạchlênmỗicôngdân;vàkhôngcócácsựthựcnày,phêphánmangtínhkhoahọclàkhôngthểcó.

Nhưngkếthợpkếhoạchhoáchỉnhthểvàcácphươngphápkhoahọccòngặpkhókhăncơbảnhơnsovớinhữngđiềuđãđượcbiểulộra,chođếnđây.Nhàkếhoạchchỉnhthểbỏquasựthực:Dễtậptrungquyềnlựcnhưngkhôngthểtậptrungtấtcảtrithứcnằmrảiráctrongđầucủanhiềucánhân,vàsựtậptrunghoáchúnglàcầnthiếtchoviệcnắmquyềnlựctậptrungmộtcáchkhônkhéo. [4]Nhưngsựthựcnàycócáchệquảsâurộng.Khôngcókhảnăngbiếtchắccócáigìtrongđầucủarấtnhiềucánhân,anhtahẳnphảicốđơngiảnhoácácvấnđềcủamìnhbằngcáchloạibỏnhữngsựkhácbiệtriêng:Anhtaphảicốkiểmsoátvàrậpkhuôncáclợiíchvàniềmtinbằnggiáodụcvàtuyêntruyền.[5]Nhưngnỗlựcnàyđểsửdụngquyềnlựctrêntinhthầnphảipháhuỷkhảnăngcuốicùngcủaviệctìmrađiềungườidânthựcsựsuynghĩ,vìnórõràngkhôngtươnghợpvớisựbiểulộtựdocủatưduy,đặcbiệtcủatưduyphêphán.Cuốicùng,nóphảipháhuỷtrithức;vàsựtăngthêmvềquyềnlựccànglớnbaonhiêu,thìsựmấtmáttrithứccàngnhiềubấynhiêu.(Quyềnlựcchínhtrịvàtrithứcxãhội,nhưvậycóthểđượcpháthiệnralà“bù”chonhau,dùngtừtheonghĩacủaBohr.Vàthậmchí,hoáracóthểlàminhhoạrõduynhấtcủathuậtngữkhóhiểunhưngthờithượngnày).[6]Tấtcảnhữngnhậnxétnàyhạnchếởvấnđềphươngphápkhoahọc.Chúngngầmthừanhận

giả thiếtkhổng lồrằng:Chúng tachẳngcầnnghingờ lòngnhân từcơbảncủakĩ sưKhôngtưởngkếhoạchhoá,ngườiđượcbanchoquyềnlựcchíítgầnbằngquyềnlựcđộctài.TawneykếtthúcmộtthảoluậnvềLuthervàthờiđạicủaôngvớicáctừsau:“ThờiđạicủaMachiavellivàHenryVIII,nghingờvềsựtồntạicủanhữngconkìlânvàkìgiông,đãtìmthấythứcănchotínhcảtincủanótrongviệcthờphụngcácconquáivật,HoàngtửsùngbáiTrời,hiếmcóđó”.[7]Ởđâythaycáctừ“nhữngconkìlânvàkìgiông”bằng“HoàngtửsùngbáiTrời”;thayhaitênbằngtêncủanhữngthứtươngứnghiệnđạihiểnnhiênhơncủachúng,vàthay“HoàngtửsùngbáiTrời”bằng“nhàchứctráchkếhoạchhoánhântừ”:Vàchúngtacómộtmôtảvềtínhcảtincủariêngthờiđạichúngta.Tínhcảtinnàysẽkhôngbịtấncôngởđây;nhưngcóthểnhậnxétrằng,giảthiếtlòngnhântừvôgiớihạnvàkhôngthayđổicủacácnhàkếhoạchhùngmạnh,phântíchcủachúngtavẫnchứngtỏrằngcóthểchẳngbaogiờhọbiếtđược,liệucáckếtquảcủacácbiệnphápcủahọcóphùhợpvớicácýđịnhtốtlànhcủahọhaykhông.Tôikhôngtinrằngcóthểđưarabấtkểphêphántươngứngnàochốngphươngpháptừng

phần.Phươngphápnàycóthểđượcdùng,cábiệthơn,đểtìmra,vàđấutranhchốnglại,cáctaihoạlớnnhấtvàkhẩncấpnhấtcủaxãhội,hơnlàđểtìmra,vàđấutranhcho,cáitốtcuốicùngnàođó(nhưcácnhàchỉnhthểluậncóthiênhướnglàm).Nhưngmộtcuộcchiếncóhệthốngchốnglạinhữngcáixấuxácđịnh,chốnglạicáchìnhthứcxácđịnhcủabấtcônghaybóclột,vàsựđaukhổcóthểtránhđượcnhưđóinghèohaythấtnghiệp,làmộtviệcrấtkhácvớinỗlựcđểthựchiệnmộtbảnthiếtkếlítưởngxavờivềxãhội.Thànhcônghaythấtbạiđượcđánhgiádễhơn,vàchẳngcólídocốhữuvìsaophươngphápnàylạidẫnđếnsựtíchtụquyềnlực,vàđếnđènénphêphán.Hơnnữa,mộtcuộcđấutranhnhưvậychốnglạinhữngcáixấuxácđịnhvàcácmốinguyhiểmcụthểchắccónhiềukhảnăngtìmđượcsựủnghộcủađạiđasốhơnlàmộtcuộcchiếnđấuchosựthiếtlậpmộtđiềuKhôngtưởng,dùlítưởngnhưcóthểtỏravớicácnhàkếhoạch.Điềunàycólẽcóthểsoimộtánhsángnàođólênsựthực,làtrongcácnướcdânchủtựbảovệchốnglạisựxâmlược,cóthểnhậnđượcsựủnghộthíchđángchocácbiệnphápsâurộngcầnthiết(chúngthậmchícóthểmangtínhchấtcủakếhoạchhoáchỉnhthể)màkhôngcấmphêpháncôngkhai,trongkhiởcácnướcchuẩnbịchomộtcuộctấncônghaytiếnhànhchiếntranhxâmlược,nhưmộtquytắc,phêpháncôngkhaiphảibịcấm,nhằmhuyđộngsựủnghộcôngkhaibằngcáchbàytỏsựxâmlượcnhưsựphòngthủ.Bâygiờ,chúngtacóthểquaylạiđòihỏicủanhàKhôngtưởng,chorằngphươngphápcủa

anhtalàphươngphápthínghiệmthậtsựápdụngcholĩnhvựcxãhộihọc.Tôinghĩ,phêpháncủachúngtađãxuatanđòihỏinày.Điềunàycóthểđượcminhhoạthêmbởisựtươngtựgiữakĩthuậtvậtlívàkĩthuậtcảibiếnchỉnhthể.Cóthểthừanhậnrằng:Cácmáymócvậtlícóthểđượclậpkếhoạchthànhcôngtheocácbảnthiếtkế,vàvớichúng,ngaycảtoànbộmộtnhàmáyđểsảnxuấtrachúng,v.v.Nhưngtấtcảđiềunàylàcóthểchỉvìnhiềuthínghiệmtừngphầnđãđượctiếnhànhtừtrướcrồi.Mỗichiếcmáylàkếtquảcủarấtnhiềucảitiếnnhỏ.Mỗimodelphảiđược“pháttriển”bởiphươngphápthửvàsai,bởivôsốđiềuchỉnhnhỏ.Cũngđúngthếvớiviệclậpkếhoạchchomộtnhàmáysảnxuất.Kếhoạchdườngnhưlàchỉnhthể,cóthểthànhcôngchỉvìchúngtađãvấpphảimọiloạisailầmnhỏrồi;nếukhácđi,cómọilídolànó

cóthểdẫnđếncácsailầmlớn.Nhưvậy,sựtươngtựgiữakĩthuậtvậtlívàkĩthuậtxãhội,nếuxétkĩlưỡnghơn,quayra

chốngkĩsưchỉnhthểvàủnghộkĩsưcảibiếnxãhộitừngphần.Thànhngữ“kĩthuậtxãhội-socialengineering”,ámchỉđếnsựtươngtựnày,đãbịnhàKhôngtưởngchiếmđoạt,màthậtra,ôngtakhôngcómộtchútquyềnhànhnào.Vớiđiểmnày,tôikếtthúccácnhậnxétphêpháncủamìnhvềchủnghĩaKhôngtưởng,và

bâygiờ,tậptrungvàoviệctấncôngđồngminhcủanó,chủnghĩalịchsử.Tôitinlàmìnhđãchomộtcâutrảlờiđủđốivớiluậnđiểmlịchsửchủnghĩaliênquanđếncácthínghiệmxãhội,trừlílẽchorằng:Cácthínghiệmxãhộilàvôdụng,vìviệclặplạichúngdướicácđiềukiệngiốnghệtlàkhôngthểthựchiệnđược.Bâygiờchúngtasẽxemxétlílẽnày.

Mục25:Tínhhaythayđổicủacácđiềukiệnthínghiệm

Nhàlịchsửchủnghĩachorằng:Phươngphápthínghiệmkhôngthểápdụngđượcchocácmônkhoahọcxãhộivìchúngtakhôngthể,tronglĩnhvựcxãhội,táitạotuỳýmộtcáchchínhxáccácđiềukiệnthínghiệmgiốngnhau.Điềunàyđưachúngtađếngầntâmcủalậptrườnglịchsửchủnghĩa.Tôithừanhận,cóthểcóđiềugìđótrongluậnđiểmnày:Khôngnghingờgì,ởđâycómộtsốkhácbiệtgiữacácphươngphápvậtlívàxãhộihọc.Tuynhiên,tôikhẳngđịnhrằng:Luậnđiểmlịchsửchủnghĩadựatrênmộtsựhiểulầmthôthiểnvềcácphươngphápthínghiệmcủavậtlíhọc.Đầutiên,hãyxemxétcácphươngphápnày.Mọinhàvậtlíthựcnghiệmđềubiết:Nhữngthứ

rấtkhônggiốngnhaucóthểxảyradướicáidườngnhưlàcácđiềukiệnhoàntoàngiốngnhau.Thoạtnhìn,haidâyđiệncóthểtrônggiốnghệtnhau,nhưngnếumộtdâyđượcđổichodâykiatrongmộtcáimáyđiện,sựkhácbiệtnảysinhcóthểlàrấtlớn.Xemxétkĩlưỡnghơn(thídụ,quamộtkínhhiểnvi),chúngtacóthểthấy:Chúngkhônggiốngnhaunhưthoạtđầuchúngcóvẻ.Nhưngthườngthậtrấtkhóđểtìmramộtsựkhácbiệtvềđiềukiệncủahaithínghiệmdẫnđếncáckếtquảkhácnhau.Nghiêncứulâudàivềthựcnghiệmcũngnhưvềlíthuyết,cóthểlàcầnthiết,nhằmtìmratínhgiốngnhaunàolàquantrọng,vàmứcđộgiốngnhaunàolàđủ.Việcnghiêncứunàycóthểphảiđượctiếnhànhtrướckhichúngtacókhảnăngđảmbảocácđiềukiệngiốngnhauchocácthínghiệmcủamình,vàtrướckhichúngtathậmchíbiết“cácđiềukiệngiốngnhau”trongtrườnghợpnàynghĩalàgì.Thếmà,phươngphápthựcnghiệmđượcápdụngluônluôn.Nhưvậy,chúngtacóthểnóirằng:Câuhỏivềđiềugìđượccoilà“cácđiềukiệngiốngnhau”

phụthuộcvàoloạithínghiệm,vàcóthểđượctrảlờichỉbằngviệcsửdụngcácthínghiệm.Quyếtđịnhapriori[trước]vềbấtkểsựkhácbiệthaysựgiốngnhauđượcquansát,dẫuchochúng nổi bật đến đâu, liệu chúng có quan trọng hay không chomục đích tái lậpmột thínghiệm,làviệckhôngthểlàmđược.Chonên,chúngtaphảiđểphươngphápthínghiệmtựlolấychomình.Nhữngcânnhắctươngtựcũnghoàntoànđúngchovấnđềđượctranhluậnnhiềuvềcáchlinhântạocácthínghiệmkhỏicáctácđộngquấyrầy.Rõràng,chúngtakhôngthểcáchlimộtthiếtbịchốnglạimọitácđộng;thídụ,chúngtakhôngthểbiếtaprioriliệuảnhhưởngcủavịtrícủacáchànhtinhhaycủamặttrănglênmộtthínghiệmvậtlílàđángkểhaycóthểbỏqua.Loạicáchlinhântạonào,nếucó,làcầnthiết,chúngtacóthểhọcchỉtừkếtquảcủacácthínghiệm,haytừcáclíthuyếtmà,đếnlượtchúng,lạiđượckiểmchứngbằngcácthínghiệm.Dướiánhsángcủanhữngcânnhắcnhưvậy,lílẽlịchsửchủnghĩachorằng:Ðúnglàtaihoạ

khicácthínghiệmxãhộibịcảntrởbởitínhhaythayđổicủacácđiềukiệnxãhội,vàđặcbiệtbởinhữngthayđổidosựpháttriểnlịchsử,đãlàmmấthiệulựccủacácthínghiệmxãhội.Nhữngkhácbiệtnổibật,mànhàlịchsửchủnghĩabậntâmvớichúngnhiềuđếnvậy,tứclà,nhữngkhácbiệtgiữacácđiềukiệnthịnhhànhtrongcácthờikìlịchsửkhácnhau,khôngnhấtthiếtgâyrabấtkểkhókhănkhácthườngnàochokhoahọcxãhội.Cóthểthúnhậnrằng:Nếugiảnhưchúngtađộtnhiênđượcchuyểnvàomộtthờikìlịchsửkhác,cólẽchúngtathấyrằng,nhiềukìvọngxãhộicủachúngta,đượchìnhthànhtrêncơsởcácthínghiệmtừngphầnđượcthựchiệntrongxãhộicủachúngta,gâythấtvọng.Nóicáchkhác,cácthínghiệmcóthểdẫnđếnnhữngkếtquảkhônglườngtrướcđược.Nhưngchínhcácthínghiệmdẫnchúngtađếnviệc

khámphárasựthayđổivềcácđiềukiệnxãhội;cácthínghiệmdạychúngtarằng:Cácđiềukiệnxãhộinàođóthayđổivớithờikìlịchsử;hệtnhưcácthínghiệmđãdạynhàvậtlírằng:Nhiệtđộsôicủanướccóthểthayđổitheovịtríđịalí.[8]Nóicáchkhác,thuyếtvềsựkhácbiệtgiữacácthờikìlịchsử,cònxamớilàmchocácthínghiệmxãhộilàkhôngthể,nóđơnthuầnchỉlàsựphátbiểucủagiảthiếtchorằng:Nếuchuyểnsangmộtthờikìkhác,chúngtaphảitiếptụcthựchiệncácthínghiệmtừngphầncủamình,nhưngphảitínhđếncáckếtquảgâyngạcnhiênhaythấtvọng.Thựcra,nếuchúngtabiếtmọithứvềcáctháiđộtrongcácthờikìlịchsửkhácnhau,thìchínhtừcácthínghiệmđượcthựchiệntrongtrítưởngtượngcủachúngta.Cácnhàsửhọccóthểgặpkhókhănvềcáchdiễngiảicácghichépnàođó,hoặchọpháthiệnracácsự thực, chứng tỏ rằngmộtvài tiềnbối củahọđãdiễngiải saibằngchứng lịchsửnàođó.Nhữngkhókhănnàyvềdiễngiảilịchsửlàbằngchứngduynhấtcủachúngtavềloạibiếnđổilịchsửmànhàlịchsửchủnghĩanghĩđến;nhưngchúngchẳnglàgìmàlàsựkhácnhaugiữacáckếtquảkìvọngvàthựctếcủacácthínghiệmtưởngtượng[trongtưduy]củachúngta.Nhữngngạcnhiênvàthấtvọngnàylànhữngsựkiện,bằngphươngphápthửvàsai,đãdẫnđếnnhữngcải thiệnvềkhảnăngcủachúngtađểdiễngiảicácđiềukiệnxãhội lạ thường.Vàđiềumàchúngtađạtđượcbằngthínghiệmtưởngtượngtrongtrườnghợpdiễngiảilịchsử,làđiềucácnhànhânloạihọcđạtđượctrongcôngviệcthựctiễntrênthựcđịa.Cácnhàkhảosáthiệnđại,nhữngngườiđãthànhcôngtrongviệcđiềuchỉnhcáckìvọngcủamìnhvớicácđiềukiệncólẽkhôngkémxalạsovớiđiềukiệncủaThờiĐồĐá,cóthànhcônglàcũngnhờcácthínghiệmtừngphần.Mộtsốnhàlịchsửchủnghĩanghingờkhảnăngcủanhữngđiềuchỉnhthànhcôngnhưvậy;

vàthậmchí,họbảovệthuyếtcủamìnhvềtínhvôdụngcủacácthínghiệmxãhộibằnglíluận:Nếuđượcdịchchuyểnvàocácthờikìlịchsửxaxôi,quánhiềuthửnghiệmxãhộicủachúngtadẫnđến thấtvọng.Họkhẳngđịnhrằng:Chúng takhôngcókhảnăngđểđiềuchỉnhcác tậpquántưduycủamình,vàđặcbiệtcáctậpquáncủamìnhvềviệcphântíchcácsựkiệnxãhội,theocácđiềukiệngâyhoangmangnày.Nhữngnỗisợhãinhưvậy,đốivớitôi,cóvẻlàmộtphầncủachứngcuồngloạnlịchsửchủnghĩa-nỗiámảnhvềtầmquantrọngcủabiếnđổilịchsử;nhưngtôiphảithúnhậnlàkhóđểxuatancácnỗisợhãiđótrêncơsởapriori.Rốtcuộc,khảnăngđểđiềuchỉnhmìnhvớimôitrườngmới,thayđổitừngườinàysangngườikhác,vàdườngnhưchẳngcó lídovìsaochúngta lạichờđợiđiềunàyởmộtnhà lịchsửchủnghĩa(ngườicócácquanđiểmchủbạinhưvậy):rằngđầuócanhtasẽcókhảnăngthíchnghimộtcáchthànhcôngvớicácthayđổicủamôitrườngxãhội.Hơnnữa,vấnđềcònphụthuộcvàotínhchấtcủamôitrườngmới.Khảnăngđểmộtnhànghiêncứuxãhộicóthểthấymìnhbịănthịttrướckhianhtathànhcôngtrongviệcthíchnghibảnthân,bằngthửvàsai,vớicáctậpquánănthịtngười,khôngthểbịloạitrừnhiềuhơnkhảnăng:Trongmộtxãhội“kếhoạch”nàođó,nghiêncứucủaanhtacóthểkếtthúctrongmộttrạitậptrung.Cácnhậnxéttươngtự,tuyvậy,cũngđúngtronglĩnhvựcvậtlíhọc.Trênthếgiới,cónhiềunơimàcácđiềukiệnvậtchấtthịnhhànhítchonhàvậtlícócơhộisốngsót,hoặccócơhộiđiềuchỉnhmìnhtheocácđiềukiệnnàybằngthửvàsai.Tómlại,dườngnhưkhôngcócơsởnàocóvẻhợplíhơnkhẳngđịnhlịchsửchủnghĩasau

đây:Tínhhaythayđổicủacácđiềukiệnlịchsửlàmchophươngphápthựcnghiệmkhôngthểsửdụngđượcchocácvấnđềcủaxãhội,hoặcchokhẳngđịnh,ởđiểmnày,rằngnghiêncứuxãhộilàvềcơbảnkhácnghiêncứutựnhiên.Làchuyệnhoàntoànkhác,nếuchúngtathừanhận,trongthựctiễn,rằngthườngrấtkhóchonhàkhoahọcxãhộiđểchọnvàthayđổituỳýcácđiềukiệnthínghiệmcủamình.Nhàvậtlíởvịtrítốthơn,mặcdùđôikhianhtacũngđốimặtvớicáckhókhăntươngtự.Nhưkhảnăngthựchiệncácthínghiệmtrongcáctrườnghấpdẫnbiếnđổi,haydướicácđiềukiệnnhiệtđộcựcđoan,làrấthạnchế.Nhưngchúngtakhôngđượcquênrằng,nhiềukhảnăngmởrachonhàvậtlíngàynayđãlàkhôngthựctiễntrướcđâykhônglâu,khôngphảivìnhữngkhókhănvậtlímàvìkhókhănxãhội,tứclà:Vìchúngtađãkhôngsẵnsàngchịurủirochitiềncầnthiếtchonghiêncứu.Tuyvậy,sựthựcrằngnhiềukhảosátvậtlíbâygiờcóthểđượctiếnhànhdướicácđiềukiệnthựcnghiệmđángkhen,trongkhinhàkhoahọcxãhộilạiởvịthếrấtkhác.Nhiềuthínghiệmrấtđángmongmỏisẽvẫnchỉlàcácướcmơchothờigiandàitrướcmắt,bấtchấpviệcchúngkhôngmangtínhKhôngtưởngmàmangtínhtừngphần.Trongthựctiễn,anhtathườngphảidựaquánhiềuvàocácthínghiệmthựchiện

trongóc,vàvàoviệcphântíchcácbiệnphápchínhtrịđượcthựchiệndướicácđiềukiện,vàtheomộtcách,rấtđángchêtráchkhinhìntừquanđiểmkhoahọc.Mục26:Kháiquáthoábịhạnchếởcácthờikỳ?Thựcra,tôiđãthảoluậnvấnđềvềcácthínghiệmxãhộitrướcthảoluậnnóichungvấnđề

vềcácquyluật,haylíthuyết,haygiảthuyết,hay“kháiquáthoá”xãhộihọc,khôngcónghĩalàtôinghĩrằngcácquansátvàthínghiệmtheocáchnàyhaycáchkhácđứngưutiênvềmặtlogichơncáclíthuyết.Ngượclại,tôitinrằng:Cáclíthuyếtlàđitrướcđốivớicácquansátvàthínghiệm,theonghĩanhữngcáisaulàquantrọngchỉtrongquanhệtớicácvấnđềlíthuyết.Hơnnữa,chúngtaphảicócâuhỏitrướckhichúngtacóthểhivọngrằngquansáthaythínghiệm,cóthểbằngcáchnàođó,giúpchúngtađưaramộtcâutrảlời.Hoặcdiễnđạttheophươngphápthửvàsai,thửphảiđitrướcsai;vànhưchúngtađãthấy(ởmục24),líthuyếthaygiảthuyếtluônmangtínhthămdòvàlàmộtphầncủathử,trongkhiquansátvàthínghiệmgiúpchúngtagạtbỏcáclíthuyếtbằngcáchchứngtỏrằngchúngsai.Vìvậy,tôikhôngtinvào“phươngphápkháiquáthoá”,tứclà,vàoquanđiểmchorằng:Khoahọcbắtđầuvớinhữngquansát,từđónódẫnracáclíthuyếtbằngquátrìnhkháiquáthoáhayquynạpnàođó.Đúnghơn,tôitinrằngchứcnăngcủaquansátvàthínghiệmlàkhiêmtốnhơnđểgiúpchúngtakiểmtracáclíthuyếtcủamìnhvàloạibỏcáclíthuyếtkhôngquađượckiểmchứng;chodùphảithừanhậnrằngquátrìnhgạtbỏnàykhôngchỉkiểmtrasuyđoánlíthuyết,màcũngkíchthíchnóthửlạinữa-vàthườnglạisai,vàlạibịbác,bằngnhữngquansátvàthínghiệmmới.Trongmụcnày,tôisẽphêphánluậnđiểmlịchsửchủnghĩa(xemmục1)chorằng:Trong

cácmônkhoahọcxãhội,tínhhợplệcủamọikháiquáthoá,haychíítcủacáckháiquáthoáquantrọngnhất,bịgiớihạnởthờikìlịchsửcụthể,trongđónhữngquansátliênquanđượcthựchiện.Tôisẽphêphánluậnđiểmnàymàkhôngđithảoluậntrướcvấnđề:liệucáigọilà“phươngphápkháiquáthoá”cóbảovệđượchaykhông,bấtchấpniềmtinchắcchắncủatôilà:Không;vìtôinghĩrằng,luậnđiểmlịchsửchủnghĩacóthểbịbácmàkhôngcầnchứngtỏrằngphươngphápnàylàkhôngcóhiệulực.Việcthảoluậncácquanđiểmcủatôivềphươngphápnày,vàvềcácquanhệgiữalíthuyếtvàthínghiệmnóichung,vìvậy,cóthểđượchoãnlại.Nósẽđượcđềcậplạiởmục28.Tôibắtđầuphêpháncủamìnhvềluậnđiểmlịchsửchủnghĩavớithúnhận:Hầuhếtngười

dânsốngtrongmộtthờikìlịchsửnàođósẽcóthiênhướngtớiniềmtinsai,rằngnhữngsựđềuđặnmàhọquansátthấyquanhmìnhlàcácquyluậtphổquátcủađờisốngxãhội,đúngvớimọixãhội.Thậtvậy,đôikhichúngtachỉnhậnrarằng:Bảnthânchúngtanângniucácniềmtinnhưvậykhi,ởmộtnướckhác,chúngtathấyrằngcáctậpquánvềănuống,vềxưnghô,v.v.củachúngtachẳngđượcchấpnhậnnhưchúngtagiảthiếtmộtcáchấutrĩ.Suyrakháhiểnnhiênlànhiềutrongsốcáckháiquáthoákháccủachúngta,bấtluậncóýthứchaykhông,cóthểthuộccùngloại,mặcdùchúngvẫnkhôngbịtháchthứcvìchúngtakhôngthểduhànhvàomộtthờikìlịchsửkhác.(Kếtluậnnàyđược,thídụ,Hesiod[9]rútra).Nóicáchkhác,phảithúnhậnrằng:Cóthểcónhiềusựđềuđặntrongđờisốngxãhộicủachúngtachỉđặctrưngchothờikìriêngcủachúngta,vàchúngtacóthiênhướngcoinhẹhaybỏquahạnchếnày.Đếnmức(đặcbiệttrongthờikìbiếnđộngxãhộinhanh)chúngtacóthểbiếtđược,vớinỗiđaubuồn,rằngchúngtađãdựavàocácquyluậtđãmấthiệulực.[10]Nếucácluậnđiểmlịchsửchủnghĩachỉdừnglạiởđây,thìchúngtachỉcóthểlênánanhta

làmmấtthờigianvìmộtđiểmkhátầmthường.Nhưngđángtiếc,anhtakhẳngđịnhnhiềuhơn.Anhtakhăngkhăngchorằngtìnhhìnhtạoranhữngkhókhănkhôngxuấthiệnđốivớicácmônkhoahọctựnhiên,còntrongcácmônkhoahọcxãhội,chúngtachẳngbaogiờđượcgiảthiếtrằng:Chúngtađãkhámpháramộtquyluậtphổquátthậtsự,vìchúngtachẳngbaogiờbiếtliệunócóluônđúngtrongquákhứhaykhông(vìcácghichépcủachúngtacóthểkhôngđủ)hoặccóđúngtrongtươnglaihaykhông.Chốnglạinhữngđòihỏinhưvậy,tôikhôngchấpnhậnrằng,tìnhhìnhđượcmôtảtheocách

nàođólàriêngchocácmônkhoahọcxãhội,hoặcnógâyrabấtkỳmộtkhókhănriêngnào.Ngượclại,hiểnnhiênlàmộtsựthayđổivềmôitrườngvậtlícủachúngtacóthểlàmnảysinhcáckinhnghiệmkhágiốngnhữngkinhnghiệmnảysinhtừmộtsựthayđổivềmôitrườngxã

hộihaylịchsửcủachúngta.Liệucósựđềuđặnhiểnnhiênnàohơn,vàaicũngbiết,làsựkếtiếpnhaucủangàyvàđêm?Thếmànósụpđổkhitabướcquavòngcực.Cólẽrấtkhóđểsosánhcáckinhnghiệmvậtlívớikinhnghiệmxãhội,nhưngtôinghĩrằng:Mộtsựtanvỡnhưvậycóthểđúnglàgâyngạcnhiênnhưbấtkểsựtươngtựnàoxảyratronglĩnhvựcxãhội.Lấymộtthídụkhác,cácmôitrườnglịchsửhayxãhộicủaxứCretenăm1990vàcủaCretebangànnămtrướckhócóthểnóilàkhácnhiềuhơncácmôitrườngđịachấthayvậtlícủaCretevàcủaGreenland[Băngđảo].Mộtsựdichuyểnđộtngộtkhôngđượcchuẩnbịtừmộtmôitrườngvậtlínàysangmôitrườngkhác,tôinghĩ,cóthểcónhiềukhảnăngtạoracáckếtquảtaihạihơnlàmộtsựthayđổitươngứngvềmôitrườngxãhội.Ðối với tôi, dườngnhư rõ:Nhà lịch sử chủnghĩađánhgiáquá cao tầmquan trọng của

nhữngkhácbiệthơidễthấygiữacácthờikìlịchsửkhácnhau,vàanhtađánhgiáthấpcáckhảnăngcủatàikhéoléokhoahọc.ĐúnglàcácquyluậtdoKeplerkhámphárachỉcóhiệulựcđốivớicáchệthốnghànhtinh,nhưnghiệulựccủanókhônggiớihạnởhệthốngMặttrờinơiôngđãsốngvàhệthốngđượcôngquansát.[11]Newtonđãkhôngphảiluivềmộtxócủavũtrụ,nơiôngcóthểquansátcácvậtthểchuyểnđộngmàkhôngbịảnhhưởngcủacáclựchấpdẫnvàcáclựckhácđểthấytầmquantrọngcủaquyluậtquántính.Mặtkhác,quyluậtnày,chodùchẳngvậtnàotronghệthốngnàychuyểnđộngphùhợpvớinó,khôngmấttầmquantrọngcủanótronghệthốngMặttrời.Tươngtự,dườngnhưchẳngcólídovìsaochúngtalạikhôngcókhảnăngtạoracáclíthuyếtxãhộihọc,nhữnglíthuyếtcótầmquantrọngchomọigiaiđoạnxãhội.Nhữngsựkhácbiệtngoạnmụcgiữacácgiaiđoạnnàyhoàntoànkhôngphảilàdấuhiệuchorằngcácquyluậtnhưvậylàkhôngthểtìmthấy,chẳnghơnnhữngsựkhácbiệtngoạnmụcgiữaCretevàGreenland,cóthểchứngtỏrằng:Khôngcóquyluậtvậtlínàođúngchocảhaikhuvực.Ngượclại,nhữngsựkhácbiệtnàydườngnhư,chí íttrongmộtvàitrườnghợp,cótínhtươngđốihờihợt(nhưnhữngkhácbiệtvềtậpquán,xưnghô,nghilễ,v.v.),vàítnhiềucũngđúngthếvớinhữngsựđềuđặnđượccholàđặctrưngcủamộtthờikìlịchsửnàođóhaycủamộtxãhộinàođó(vàbâygiờchúngđượcmộtsốnhàxãhộihọcgọilàprincipiamedia).[12]Đốivớiđiểmnày,nhàlịchsửchủnghĩacóthểtrảlời:Nhữngsựkhácbiệtvềmôitrườngxã

hộilàcơbảnhơncácsựkhácbiệtvềmôitrườngvậtlí;vìnếuxãhộithayđổi,thìconngườicũngthayđổi;vàđiềunàyhàmý:Mộtsựthayđổivềmọisựđềuđặn,vìmọisựđềuđặnxãhộiđềuphụthuộcvàobảnchấtconngười,vàonguyêntửcủaxãhội.Trảlờicủachúngtalàcácnguyêntửvậtlícũngthayđổivớimôitrườngcủachúng(thídụ,dướitácđộngcủacáctrườngđiện-từ,v.v.),khôngphảibấtchấpcácquyluậtvậtlí,màphùhợpvớicácquyluậtnày.Vảlại,tầmquantrọngcủacácthayđổiđượcvinvàocủabảnchấtconngườilàđángngờ,vàrấtkhóđánhgiá.Bâygiờchúngtachuyểnsangluậnđiểmlịchsửchủnghĩa:Trongcácmônkhoahọcxãhội,

chúngtachẳngbaogiờđượcgiảthiếtrằng:Chúngtađãkhámpháraquyluậtphổquátthậtsựvìchúngtakhôngthểchắcchắn,liệutínhhiệulựccủanócómởrộngraquácácthờikì,trongđó,chúngtaquansátthấylànóđúnghaykhông.Điềunàycóthểđượcthừanhận,nhưngchỉtrongchừngmựclànócũngápdụngchocácmônkhoahọctựnhiênnữa.Trongcácmônkhoahọctựnhiên,rõràng,chúngtachẳngbaogiờhoàntoànchắcchắn:Liệucácquyluậtcủachúngtalàcóhiệulựcphổquátthựcsựhaykhông,hoặcliệuchúngchỉđúngtrongmộtthờikìnàođó(cólẽchỉtrongthờikìnởcủavũtrụ)hoặcchỉởcácvùngnàođó(cólẽtrongmộtvùngcótrườnghấpdẫntươngđốiyếu)haykhông.Bấtchấptínhkhôngthểđảmbảochắctínhhiệulựcphổquátcủachúng,chúngtakhôngchuathêmtrongviệctrìnhbàycácquyluậttựnhiênmộtđiềukiện,nóirằng:Chúngđượckhẳngđịnhchỉchothờikìmàchúngđượcquansátlàđúng,hoặccólẽchỉtrongphạmvi“thờikìvũtrụhọchiệnthời”.Chẳngphảilàdấuhiệucủasựthậntrọngkhoahọcđángkhenngợi,nếugiảnhưchúngtachuathêmmộtđiềukiệnnhưvậy,màchỉlàdấuhiệuchobiếtchúngtakhônghiểuthủtụckhoahọc.[13]Vìcómộtđịnhđềquantrọngcủaphươngphápkhoahọc:Chúngtaphảitìmkiếmcácquyluậtvớimộtphạmvihiệulựcvôhạn.[14]Nếugiảnhưchúngtathừanhậncácquyluậtmàbảnthânchúngbịthayđổi,thìsựthayđổichẳngbaogiờcóthểđượcgiảithíchbằngcácquyluật.Đósẽlàsựthừanhậnrằng:Thayđổiđơngiảnlàhuyềndiệu.Vàđósẽlàkếtthúccủatiếnbộkhoahọc;vìnếuchúngtathựchiệncácquansátkhôngđượcmongđợi,khôngcầnphảixemxétlạicáclíthuyếtcủachúngta:Giảthuyếtadhocrằngcácquyluậtđãthayđổisẽ“giảithích”mọithứ.

Cáclílẽnàyđúngchocácmônkhoahọcxãhộikhôngkémgìsovớicácmônkhoahọctựnhiên.Vớiđiểmnày, tôikết thúcsựphêpháncủamìnhvềcác thuyếtquan trọnghơncủacác

thuyếtphảntựnhiêncủachủnghĩalịchsử.Tiếpsauđây,trướckhitiếptụcthảoluậnmộtsốthuyếtítcơbảnhơn,tôisẽquaysangmộtthuyếtcủacáchọcthuyếttheotựnhiên,cụthểlàthuyếtchorằng,chúngtaphảitìmkiếmcácquyluậtcủasựpháttriểnlịchsử.

[1]ĐâycũnglàquanđiểmcủaMill,khiôngnóivềcácthínghiệmxãhội:“Chúngtarõràngchẳngbaogiờcónănglựcthửbấtcứthứgì.Chúngtachỉcóthểtheodõinhữngcáimàtựnhiêntạora,…nhữngsựtiếpdiễncủacáchiệntượngđượcghitronglịchsử…”(XemLogic,BookVI,ch.VII,mục2).

[2]SidneyvàBeatriceWebb,MethodsofSocialStudy(1932),cáctr.221ff.,chocácthídụtươngtựvềcácthínghiệmxãhội.Tuyvậy,họkhôngphânbiệtgiữahai loại thínghiệmđượcgọi là “từngphần”và“chỉnhthể”,mặcdùsựphêpháncủahọvềphươngphápthínghiệm(xemtr.226,“sựtrộnlẫncáctácđộng”)làđặcbiệtthuyếtphụcnhưmộtphêpháncácthínghiệmchỉnhthể(màdườngnhưhọngưỡngmộ).Vảlại,phêpháncủahọlạikếthợpvới“lílẽvềtínhhaybiếnđổi”màtôicoilàkhônghợplệ;xemmục25dướiđây.

[3]MộtphântíchđầyđủhơnvềcácphươngphápcủavậtlíhọchiệnđạitheođườnghướngđượcpháchoạởđâycóthểthấytrongcuốnLogicofScientificDiscoverycủatôi;xemcả“WhatisDialectic?”Mind,vol.49,cáctr.403ff.Xemcả,thídụ,Tinbergen,StatisticalTestingofBusinessCycleTheories,vol.II,tr.21:“Xâydựngmộtmôhình…là…vấnđềvềthửvàsai”,v.v.

[4]Nhậnxétrằngkhôngthểcótrithứccầnchokếhoạchhoá“tậptrungvàobấtkểmộtcáiđầuduynhấtnào”làcủaHayek;xemCollectivistEconomicPlanning,tr.210.(Xemcảchúthích18ởtrên).

[5]MộttrongcácđiểmmấuchốtcủalíthuyếtchínhtrịcủaSpinozalàtínhkhôngthểbiếtvàkhôngthểkiểmsoátcáimàngườikhácnghĩ.Ôngđịnhnghĩa“sựchuyênchế”nhưmưutoanđểđạtcáikhôngthểlàmđược,vàđểhànhsửquyềnlựcởnơinókhôngthểdùngđược.Phảinhớrằng,Spinozađãkhôngchínhxáclàmộtngườitheotưtưởngtựdo;ôngkhôngtinvàosựkiểmsoátchếđịnhcủaquyềnlực,mànghĩrằng:Mộthoàngtửcóquyềnhànhsửquyềnlựccủamìnhtớigiớihạnthựctếcủanó.ThếmàcáiSpinozagọilà“chuyênchế”,vàtuyênbốlànómâuthuẫnvớilítrí,lạiđượccácnhàkếhoạchhoáchỉnhthểcoimộtcáchngâythơnhưmộtvấnđề“khoahọc”,“vấnđềbiếnđổiconngười”.

[6]NielsBohrgọihaicáchtiếpcậnlà“bùnhau”nếuchúnglà(a)bùchonhautheonghĩathôngthườngvà(b)nếuchúngloạitrừlẫnnhautheonghĩa:Chúngtacàngsửdụngmộtthứnhiềubaonhiêuthìchúngtacóthểsửdụngthứkiaítbấynhiêu.Mặcdùtrongvănbản,tôinhắcchủyếuđếntrithứcxãhội,cóthểchorằngsựtíchtụ(vàtậptrung)quyềnlựcchínhtrịlà“bù”chotiếnbộvềtrithứckhoahọcnóichung.Vìsựtiếnbộkhoahọcphụthuộcvàosựcạnhtranhtựdocủatưduy,dođó,vàoquyềntựdotưduy,vàvìvậy,cuốicùng,vàoquyềntựdochínhtrị.

[7]R.H.Tawney,ReligionandTheRiseofCapitalism,ch.II,cuốimụcii.[8]Trongcảhaitrườnghợp-cácthờikìlịchsửvàvịtríđịalí-chúngtacóthểthấy,dùngcáclíthuyếtđượckiểmchứngbằng

cácthínghiệm,rằngbấtkểdẫnchiếunàođếncácvịtríkhônggianhaythờigianđềucóthểđượcthaythếbằngsựmôtảchungnàođóvềcácđiềukiệnquantrọngthịnhhànhnhấtđịnh,nhưtìnhtrạnggiáodục,hayđộcao.

[9]Cũngkếtluậnnàylàcơsởcủacáigọilà“xãhộihọctrithức”đượcphêphánởđây,ởcáctrang143f.,vàởchương23củacuốnOpenSocietycủatôi.

[10]K.Mannheim,ManandSociety,tr.178,viếtvề“ngườidânthườngquansátthếgiớixãhộimộtcáchsángdạ”,rằng“trongcácthờikìtĩnh,trongmọitrườnghợp,anhtakhôngcókhảnăngphânbiệtgiữamộtquyluậtxãhộichungtrừutượngvàcácnguyênlíriêngchỉcótrongmộtthờiđạinàođó,vìtrongcácthờikìbiếnđộngchỉchútítthìsựkhácbiệtgiữahailoạinàylàkhôngrõràngđốivớingườiquansát”.Mannheimgọicácnguyênlíriêngnày,nhữngcáichỉthịnhhànhtrongmộtthờiđạinàođấy,là“principiamedia”[cácnguyênlímôitrường];xemchúthích60dướiđây.Đốivớitìnhhình“trongmộtthờikì,nơicấutrúcxãhộiliêntụcthayđổi”,xemMannheim,op.Cit.,tr.179f.

[11]Các qui luậtKepler đượcMill chọnnhư các thí dụ về cái ông gọi, theoBacon, là “axiomatamedia” [các tiên đềmôitrường],vìlídolàchúngkhônglàcácquiluậtchungvềchuyểnđộngmàchỉlàcácquiluật(gầnđúng)vềchuyểnđộnghànhtinh:XemLogic,Book,VI,ch.V,mục5.Axiomamediatươngtựcủamộtkhoahọcxãhộicóthểlàcácquiluậtđúngchomọi“hệthốngxãhội”thuộcmộtloạinàođó,hơnlànhữngsựđềuđặnngẫunhiênhơncủamộtthờikìlịchsửchotrước.Cáisaucóthểđượcsosánh,khôngphảivớicácquiluậtKepler,mà,thídụ,vớinhữngsựđềuđặntrongtrậttựcủacáchànhtinhtronghệmặttrờicủachúngta.

[12]K.Mannheim,op.Cit.,tr.177,đưaratừ“principiamedia”vớidẫnchiếuđếnMill(ngườinóivềaxiomamedia;xemchúthíchtrước)đểbiểuthịcáitôigọilà“nhữngkháiquáthoágiớihạnởthờikìlịchsửcụthể,trongđó,nhữngquansátliênquanđượcthựchiện”;xem,thídụ,đoạnvănsaucủaông(op.Cit.,tr.178;sosánhvớichúthích58trênđây):“Ngườidânthườngquansátthếgiớixãhộimộtcáchsángdạ,hiểucácsựkiệntrướchếtbằngvôtìnhdùngprincipiamedianhưvậy”,cáilà“…cácnguyênlí

riêngthôngdụngchỉtrongmộtthờiđạinàođó”.(Mannheim,loc.Cit.[ởchỗđãdẫn],địnhnghĩaprincipiamediacủamìnhbằngcáchnóirằng:Chúnglà,“trongphântíchcuốicùng,cáclựcphổquáttrongmộtsựsắpxếpcụthểnhưchúngđượctíchhợptừcácnhântốhoạtđộngkhácnhau,ởmộtchỗchotrước,tạimộtthờiđiểmchotrước-mộtsựkếthợpcábiệtcủanhữnghoàncảnhcóthểchẳngbaogiờlặplại”).Mannheimtuyênbốrằngôngtakhôngtheo“chủnghĩalịchsử,chủnghĩaHegel,vàchủnghĩaMarx”trongthấtbạicủachúngđể“tínhđếncácnhântốphổquát”(op.cit.,tr.177f.).Dođó,lậptrườngcủaôngtalànhấnmạnhtầmquantrọngcủacáckháiquáthoáđượcgiớihạnởcácthờikìlịchsửcụthểhayriêngbiệt,trongkhithúnhậnrằng:Chúngtacóthểxuấtpháttừchúng,bằngmột“phươngpháptrừutượng”,đến“cácnguyênlíchungchứađựngtrongchúng”.(Chốnglạiquanđiểmnày,tôikhôngtinrằngcáclíthuyếttổngquáthơncóthểnhậnđượcbằngviệctrừutượnghoátừnhữngsựđềuđặnđócủacáctậpquán,cácthủtụcpháplí,v.v.,nhữngcái,theocácthídụdoMannheimđưaraởcáctrang179ff.,tạothànhprincipiamediacủaông).

[13]Thườngđượcgợiýrằng,thaychocốgắngmộtcáchvôíchđểtheotấmgươngcủavậtlíhọctrongxãhộihọc,vàđểtìmcácquiluậtxãhộihọcphổquát,sẽtốthơnkhiđitheotấmgươngcủamộtxãhộihọclịchsửchủnghĩatrongvậtlíhọc,tứclàhoạtđộngvớicácquiluậtđượcgiớihạnởcácthờikìlịchsử.Cácnhàlịchsửchủnghĩa,nhữngngườikhắckhoảinhấnmạnhtínhthốngnhấtcủavậtlíhọcvàxãhộihọc,đặcbiệtthiênvềsuynghĩtheocáchnày.XemNeurath,Erkenntnis,vol.VI,tr.399.

[14]Cũngđịnhđềnàytrongvậtlíhọcdẫnđến,thídụ,đòihỏirằngsựdịchchuyểndoquansátđượcởcácđámtinhvânxaxôiphảiđượcgiảithích;vìnếukhôngcóđịnhđềnày,thìsẽhoàntoànlàđủđểgiảthiếtrằng:Cácquiluậtvềtầnsốnguyêntửthayđổivớicácvùngkhácnhaucủavũtrụ,hayvớithờigian.Vàcũngchínhđịnhđềđóđãdẫnlíthuyếttươngđốiđếnviệcphátbiểucácđịnhluậtchuyểnđộng,nhưđịnhluậtcộngtốcđộ,v.v.,giốngnhauchocáctốcđộcaovàthấp(hoặcchocáctrườnghấpdẫnmạnhvàyếu),vàkhôngthoảmãnvớicácgiảthiếtadhocchocáclĩnhvựckhácnhauvềtốcđộ(hayvềhấpdẫn).Vềmộtthảoluậnvề“TínhbấtbiếncủacácQuiluậtTựnhiên”,vàsựphảnđốicủanóđốivới“TínhđồngđềucủaTựnhiên”,xemLogicofScientificDiscoverycủatôi,mục79.

Chương4Phêpháncácthuyếttheo-tựnhiên

Mục27:Cóquyluậtvềtiếnhoá?Cácquyluậtvàcácxuhướng

Cácthuyếtcủachủnghĩalịchsửmàtôigọilà“theo-tựnhiên”cónhiềuđiểmchungvớicácthuyếtphảntựnhiêncủanó.Chúng,thídụ,bịảnhhưởngcủatưduychỉnhthể,vàbắtnguồntừmộtsựhiểulầmcácphươngphápcủacácmônkhoahọctựnhiên.Vìchúngtiêubiểuchomộtnỗlựcsaochéplầmlạccácphươngphápnày,chúngcóthểđượcgọilà“khoahọcchủnghĩa”(theonghĩacủaGiáosưHayek[1]).Chúngđặctrưngchochủnghĩalịchsửđúngnhưcácthuyếtphảntựnhiêncủanóđặc trưng,vàcó lẽcònquantrọnghơn.Niềmtin,đặcbiệthơn,rằng:Nhiệmvụcủacácmônkhoahọcxãhộilàđibóctrầnquyluậttiếnhoácủaxãhộinhằmđoántrướctươnglaicủanó(quanđiểmđượctrìnhbàyởcácmục14đến17)cólẽcóthểđượccoinhưthuyếtlịchsửchủnghĩatrungtâm.Mộtmặt,vìchínhquanđiểmnàyvềxãhộichuyểndịchquamộtloạtcácgiaiđoạnlàđiềugâyrasựtươngphảngiữamộtthếgiớixãhộibiếnđổivàmộtthếgiớivậtlíkhôngthayđổi,vàbằngcáchấy,khíchlệchủnghĩaphảntựnhiên.Mặtkhác,chínhquanđiểmđólàmnảysinhniềmtintheotựnhiên-vàkhoahọcchủnghĩa-vàocáigọilà“cácquyluậttựnhiênvềsựnốitiếpnhau”;mộtniềmtinmà,trongthờicủaComtevàMill,cóthểcholàđượcnhữngtiênđoándàihạncủathiênvănhọc,vàgầnđây,chủnghĩaDarwin,ủnghộ.Thậtvậy,mốtthờithượngmớiđâyvềchủnghĩalịchsửcóthểđượcxemthuầntuýchỉnhưmộtphầncủamốtvềchủnghĩatiếnhoá-mộttriếtlícóảnhhưởngcủamìnhchủyếudựavàosựvachạmhơikìlạgiữamộtgiảthuyếtkhoahọclỗilạcvềcácđộngvậtvàthựcvậttrêntráiđất,vàmộtlíthuyếtsiêuhìnhcổhơnmà,tìnhcờ,làmộtphầncủamộtniềmtintôngiáo

đãđượcxáclập.[2]Cáimàchúngtagọilàgiảthuyếttiếnhoálàmộtsựgiảithíchvềmộtloạtquansátsinhhọc

vàcổthựcvậthọc-thídụ,vềnhữngsựgiốngnhaunhấtđịnhgiữacácloàivàcácgiốngkhácnhau-bằnggiảthiếtvềtổtiênchungcủacácdạngcóhọhàngvớinhau. [3]Giả thuyếtnàykhôngphảilàmộtquyluậtphổquát,chodùcácquyluậtphổquátnàođócủatựnhiên,nhưcácquyluậtvềditruyền,táchbiệt,vàđộtbiến,cóthamgiavàosựgiảithích.Đúnghơn,nócótínhchấtcủamộttuyênbốlịchsửcábiệt(riênghayđặcthù).(Nócócùngđịavịnhưtuyênbố:“CharlesDarwinvàFrancisGalton có chungmộtngườiông”).Thực ra, giả thuyết tiếnhoákhôngphảilàmộtquyluậtphổquátcủatựnhiên[4]màlàmộttuyênbốlịchsửcábiệt(hoặc,chínhxáchơn,đơnnhất)vềtổtiêncủamộtsốthựcvậtvàđộngvậttrêntráiđất,trởnênhơimơhồbởisựthực:Từ“giảthuyết”thườngđượcdùngđểđặctrưngchođịavịcủacácquyluậtphổquátcủa tựnhiên.Nhưngchúngtakhôngđượcquênrằng:Từnày thườngxuyênđượcdùngvớimộtnghĩakhác.Thídụ,cóthểchắcchắnđúngkhicoimộtchẩnđoányhọcmangtínhthămdònhưmộtgiảthuyết,chodùmộtgiảthuyếtnhưvậymangđặctrưngđơnnhấtvàlịchsửhơnlàmangtínhchấtcủamộtquyluậtphổquát.Nóicáchkhác,sựthựcchorằngmọiquyluậttựnhiênđềulàcácgiảthuyếtkhôngđượclàmrốisựchúýcủachúngtakhỏisựthựcchorằngkhôngphảimọigiảthuyếtđềulàquyluật,vàđặcbiệthơn,cácgiảthuyếtlịchsử,nhưmộtquytắc,khônglàphổquátmàlàcáctuyênbốđơnnhấtvềmộtsựkiệnriêngbiệt,hayvềmộtsốcácsựkiệnnhưvậy.Nhưngcóthểcómộtquyluậtvềtiếnhoá?CóthểcómộtquyluậtkhoahọctheonghĩamàT.

H.Huxleychủýkhiôngviết:“…phảilàmộttriếtgiathiếunhiệttình,người…nghingờrằngkhoahọcsẽsớmmuộn…cóđượcquyluậtvềtiếnhoácủacácdạnghữucơ-vềtrậttựkhôngthayđổicủachuỗinhânquảvĩđạimàtấtcảcácdạnghữucơ,cổxưavàhiệnđại,đềulàcácmốiliênkết…”?[5]Tôitinrằngcâutrảlờichocâuhỏinàyphảilà“Không”,vàrằng:Tìmkiếmquyluậtvề“trật

tựkhôngthayđổi”trongtiếnhoácólẽkhôngthểthuộcphạmvicủaphươngphápkhoahọc,dùtrongsinhhọchaytrongxãhộihọc.Cáclídocủatôirấtđơngiản.Sựtiếnhoácủacuộcsốngtrêntráiđất,haycủaxãhộiloàingười,làmộtquátrìnhlịchsửđơnnhất.Mộtquátrìnhnhưvậy,chúngtacóthểgiảthiết,diễnraphùhợpvớimọiloạiquyluậtnhânquả,thídụ,cácquyluậtcủacơhọc,hoáhọc,củaditruyềnvàtáchbiệt,củachọnlọctựnhiên,v.v.Sựmôtảcủanó,tuyvậy,khôngphảilàmộtquyluật,màchỉlàmộttuyênbốlịchsửduynhất.Cácquyluậtphổquátđưaranhữngkhẳngđịnhvềtrậttựkhôngthayđổinàođó,nhưHuxleydiễnđạt,tứclàvềtấtcảcácquátrìnhthuộcloạinàođó;vàchodùkhôngcólídovìsaosựquansátmộttrườnghợpđơnnhấtlạikhôngkhiếnchúngtatrìnhbàymộtquyluậtphổquát,cũngnhưvìsao,nếuchúngtamaymắn,chúngtalạikhôngnhắmtrúngsựthật,rõrànglàbấtcứquyluậtnào,đượcdiễnđạtbằngcáchnàyhaycáchkhác,phảiđượckiểmnghiệmbởicáctrườnghợpmớitrướckhinócóthểđượckhoahọccoilànghiêmtúc.Nhưngchúngtakhôngthểhivọngkiểmnghiệmmộtgiảthuyếtphổquát,cũngchẳngthểtìmramộtquyluậttựnhiêncóthểchấpnhậnđượcđốivớikhoahọc,nếuchúngtamãimãibịgiớihạnởsựquansátmộtquátrìnhduynhất.Sựquansátmộtquátrìnhduynhấtcũngkhôngthểgiúpchúngtađoántrướcsựpháttriểntươnglaicủanó.Sựquansátcẩnthậnnhấtmộtconnhộngđangpháttriểnkhônggiúpchúngtatiênđoánsựbiếnhoácủanóthànhmộtconbướm.Ápdụngcholịchsửxãhộiloàingười-vàchúngtachủyếuquantâmđếnchínhđiềunàyởđây-lậpluậnnàycủachúngtađượcH.A.L.Fisherdiễnđạtvớicáctừthếnày:“Nhiềungười…pháthiệnramộtmưuđồ,mộtnhịpđiệu,mộthìnhmẫuđượcxácđịnhtrướctronglịchsử…tôichỉthấymộttìnhtrạngkhẩncấpkếtiếpnhau…,chỉmộtquátrìnhkhổnglồduynhất,vìlàduynhất,nênkhôngthểcókháiquáthoánào…”[6]Làmsaocóthểchốnglạisựphảnđốinày?Nhữngngườitinvàoquyluậttiếnhoácóthểgiữ

hailậptrườngchủyếu.Họcóthể(a)từchốiluậnđiểmcủachúngta,chorằngquátrìnhtiếnhoálàduynhất;hoặc(b)khẳngđịnhrằngtrongmộtquátrìnhtiếnhoá,ngaynếunólàduynhất,chúngtacóthểphânbiệtmộtxuhướnghaykhuynhhướnghaychiềuhướng,vàrằngchúngtacóthểtrìnhbàymộtgiảthuyếtnóirõxuhướngnày,vàkiểmnghiệmgiảthuyếtnàybằngthựcnghiệm.Hailậptrường(a)và(b)khôngloạitrừlẫnnhau.Lậptrường(a)truynguyênvềmộtýtưởngrấtcổxưa-ýtưởngrằngvòngđờivềsinh,ấu

thơ,thanhniên,trưởngthành,già,vàchếtápdụngkhôngchỉchoriêngtừngđộngvậtvàthực

vật,màchocảcácxãhội,chủngtộc,vàcólẽchocả“toànbộthếgiới”.ThuyếtcổxưanàyđãđượcPlatosửdụngtrongdiễngiảicủaôngvềsựsuytànvàsụpđổcủacácquốcgiađôthịthuộcHiLạpvàcủaĐếchếPersian(BaTư).[7]Machiavelli,Vico,Spengler,vàgầnđâyGiáosưToynbeetrongtácphẩmStudyofHistorybệvệcủamình,đãsửdụngnómộtcáchtươngtự.Từquanđiểmcủathuyếtnày,lịchsửcótínhlặplại,vàcácquyluậtvềvòngđờicủacácnềnvănminh,thídụ,cóthểđượcnghiêncứutheocùngcáchnhưchúngtanghiêncứuvòngđờicủamộtloàiđộngvậtnàođó. [8]Chínhmộthệquảcủathuyếtnày,mặcdùlàhệquảmànhữngngườisángtạoranóhầunhưkhôngcóýđịnh,làmyếusựphảnđốicủachúngta,sựphảnđốidựatrêntínhduynhấtcủaquátrìnhtiếnhoáhaylịchsử.Bâygiờtôikhôngcóýđịnh(tôicảmthấychắcchắn là trongđoạnđược tríchdẫn,GiáosưFishercũngkhôngcóýđịnhđó)phủnhận:Lịchsửđôikhitựlặplạimìnhtrongcáckhíacạnhnàođó,cũngkhôngphủnhậnrằng:Sựtươngtựgiữacácloạinàođócủacácsựkiệnlịchsử,nhưsựnổilêncủacácchínhthểchuyênchếtrongHiLạpcổvàtrongcácthờikìhiệnđại,cóthểlàquantrọngchonhànghiêncứuxãhộihọcvềquyềnlựcchínhtrị.[9]Nhưngrõràng,tấtcảcácthídụlặplạinàylạidínhlíuđếncáchoàncảnhhếtsứckhônggiốngnhau,vàcóthểảnhhưởngđángkểlênsựpháttriểntiếptheo.Chonên,chúngtakhôngcólídohợplệnàođểkìvọngvềbấtkểsựlặplạihiểnnhiêncủasựpháttriểnlịchsử,cáisẽtiếptụcchạysongsongvớinguyênmẫucủanó.Phảithừanhận,mộtkhichúngtađãtinvàoquyluậtvềcácvòngđờilặplại-mộtniềmtinđạtđượcnhờcácsuyđoántươngtự,haycólẽđượcthừakếtừPlato-chúngtachắcchắnkhámphárasựxácnhậnnógầnnhưởmọinơi.Nhưngđiềunàyđơn thuần chỉ làmột trongnhiều thí dụ của các líthuyếtsiêuhìnhdườngnhưđượcxácnhậnbởicácsựthực-cácsựthực,nếuxemxétkĩlưỡnghơn,hoáralàđượclựachọntheoánhsángcủachínhcáclíthuyếtmàchúngđượccholàphảikiểmnghiệm.[10]Quaysanglậptrường(b),niềmtinchorằngchúngtacóthểthấyrõ,vàngoạisuy,xuhướng

haychiềuhướngcủachuyểnđộngtiếnhoá,đầutiênchúngtacóthểnhắcđếnrằng:Niềmtinnàyđãảnhhưởngđến,vàđãđượcdùngđểủnghộ,mộtsốgiảthuyếtchukìđạidiệncholậptrường(a).Thídụ,GiáosưToynbeebàytỏcácquanđiểmsaumangđặctrưngcủalậptrường(b)đểủnghộlậptrường(a):“Cácnềnvănminhkhôngphảilàcáctrạngtháitĩnhcủaxãhộimàlàcácchuyểnđộngđộnghọc thuộc loại tiếnhoá.Chúngkhôngchỉkhôngthểđứngyên,màchúngkhôngthểđảochiềumàkhônglàmtanvỡquyluậtchuyểnđộngriêngcủachúng…”.[11]Tạiđây,chúngtagầnnhưcótấtcảcácyếutốthườngthấytrongcáctuyênbốcủalậptrường(b):Ýtưởngvềđộnghọcxãhội(ngượclạivớitĩnhhọcxãhội);vềcácchuyểnđộngtiếnhoácủacácxãhội(dướitácđộngcủacáclựcxãhội);vàvềcácchiềuhướng(vàdiễntiến,vàtốcđộ)củacácchuyểnđộngnhưvậymàchúng,họnói,khôngthểđảochiềulạimàkhôngphávỡquyluậtchuyểnđộng.Cácthuậtngữinnghiêng,tấtcảđềuđượclấytừvậtlíhọcsangchoxãhộihọc,vàsựchấpnhậnchúngđãdẫnđếnmột loạthiểu lầmthôthiểnđángkinhngạc,nhưngrấtđặctrưngchosựlạmdụngmangtínhkhoahọcchủnghĩacủacácthídụvậtlíhọcvàthiênvănhọc.Phải thừanhận,nhữngsựhiểu lầmnàykhôngmấy taihạiởngoàiphânxưởng lịchsửchủnghĩa.Trongkinhtếhọc,thídụviệcdùngthuậtngữ“độnghọc”(sovớithuậtngữ“độnghọcvĩmô”thờithượnghiệnnay)làkhôngthểchêtrách,nhưphảiđượcchấpnhậnbởingaycảnhữngngườikhôngthíchthuậtngữnày.NhưngngaycảviệcsửdụngnàycũngcóxuấtxứtừnỗlựccủaComteđểápdụngsựphânbiệtgiữatĩnhhọcvàđộnghọccủanhàvậtlívàoxãhộihọc;vàkhôngthểcónghingờgìvềsựhiểulầmthôbạotạocơsởchonỗlựcnày.Vìloạixãhộimànhàxãhộihọcgọilà“tĩnh”tươngtựmộtcáchchínhxácvớicáchệthốngvậtlímànhàvậtlígọilà“động” (dẫu cho có gọi là “dừng-stationary”). Thí dụ điển hình là hệ thốngmặt trời; nó lànguyênmẫucủamộthệthốngđộngtheonghĩacủanhàvậtlí;nhưngvìnómangtínhlặplại(hay“dừng”),donókhôngtănglênhaypháttriển,donókhôngchứngtỏbấtkểsựthayđổicấutrúcnào(trừcácthayđổikhôngthuộcphạmvicủađộnghọcthiênthểvànhữngcái,vìthế,cóthểđượcbỏquaởđây),nótươngứng,khôngnghingờgì,vớicáchệthốngxãhộimànhàxãhộihọccóthểgọilà“tĩnh”.Điểmnàycótầmquantrọngđángkể,liênquantớinhữngđòihỏicủachủnghĩalịchsử,trongchừngmựcthànhcôngcủacáctiênđoándàihạncủathiênvănhọc,hoàntoànphụthuộcvàotínhlặplặplạinày,vàtheoýnghĩacủanhàxãhộihọcmangtínhtĩnh,củahệthốngmặttrời-vềsựthựcrằng:Ởđây,chúngtacóthểbỏquabấtkểtriệuchứngcủamộtsựpháttriểnlịchsửnào.Vìvậy,chắcchắnlàmộtsailầmđểgiảthiếtrằng:Nhữngtiên

đoánđộnghọcdàihạnnàycủamộthệthốngdừng(stationary)lạithiếtlậpkhảnăngtiêntrilịchsửtoàndiệncủacáchệthốngxãhộikhôngdừng(non-stationary).Sửdụngcácthuậtngữkhácđượcliệtkêởtrên,từvậtlíhọcsangchoxãhội,kéotheonhững

hiểulầmrấtgiốngthế.Thườngsựápdụngnàylàhoàntoànvôhại.Khôngcóhạigì,thídụ,nếuchúngtamôtảnhữngthayđổitrongtổchứcxãhội,trongcácphươngphápsảnxuất,v.v,nhưnhữngchuyểnđộng.Nhưngchúngtaphảithấyrõràng:Ðơnthuần,chúngtađangsửdụngmộtẩndụ,vàlạilàmộtẩndụhơidễgâylầmlạc.Vìtrongvậtlíhọc,khichúngtanóivềchuyểnđộngcủamộtvậtthểhaycủamộthệthốngcácvậtthể,thìchúngtakhôngcóýđịnhngụýrằng:Vậtthểhayhệthốngđượcnóiđếntrảiquabấtkểsựthayđổibêntronghaycấutrúcnào,màchỉlànóthayđổivịtrítươngđốicủanóđốivớimộthệthốngtoạđộ(đượcchọnmộtcáchtuỳý)nàođó.Ngượcvớiđiềunày,nhàxãhộihọchiểu“sựchuyểnđộngcủaxãhội”làmộtsựthayđổicấutrúchaynộitạinàođó.Anhta,dođó,sẽchorằngmộtchuyểnđộngcủaxãhộiphảiđượcgiảithíchbằngcáclựctrongkhinhàvậtlíchorằngchỉnhữngthayđổicủachuyểnđộng,chứkhôngphảibảnthânchuyểnđộng,phảiđượcgiảithích.[12]Cácýtưởngvềtốcđộcủachuyểnđộngxãhội,hayvềđườngđi,haydiễntiến,haychiềucủanó,tươngtựlàvôhạichừngnàochúngđượcdùngchỉđểtruyềnđạtấntượngtrựcgiácnàođó;nhưngnếuđượcdùngvớibấtkểthứgìgiốngnhưsựkiêukìkhoahọc,thìchúngđơnthuầntrởthànhbiệtngữkhoahọcchủnghĩa,haychínhxáchơn,biệtngữchỉnhthểluận.Phảithừanhận,bấtkểloạithayđổinàocủamộtnhântốxãhộicóthểđođược-thídụ,tăngdânsố-cóthểđượctrìnhbàybằngđồthịnhưmộtđường,hệtnhưquỹđạocủamộtvậtthểchuyểnđộng.Nhưngrõrànglàmộtbiểuđồnhưvậykhôngmiêutảcáimàngườitahiểulàchuyểnđộngcủaxãhội-chúýrằngmộtdânsốdừngcóthểtrảiquamộtchấnđộngxãhộitriệtđể.Tấtnhiên,chúngtacóthểkếthợpbấtkểsốlượngnàocủacácbiểuđồnhưvậyvàomộtbiểudiễnđachiềuduynhất.Nhưngmộtbiểuđồkếthợpnhưvậykhôngthểđượcnóilàđạidiệnchoquỹđạochuyểnđộngcủaxãhội;nókhôngnóichochúngtanhiềuhơnsovớicácbiểuđồđơnlẻđicùngnhau;nókhôngbiểudiễnbấtkểchuyểnđộngnàocủa“toànbộxãhội”,màchỉlànhữngthayđổicủacáckhíacạnhđượcchọnlọc.Ýtưởngvềchuyểnđộngcủabảnthânxãhội-ýtưởngchorằng:Xãhội,giốngnhưmộtvậtthểvậtlí,cóthểnhưmộttổngthểchuyểnđộngdọctheomộtquỹđạonàođóvàtheomộtchiềunàođó-đơnthuầnchỉlàmộtsựlẫnlộnchỉnhthểluận.[13]Hi vọng, đặcbiệt là,mộtngàyđẹp trờinàođấy, chúng ta có thể tìm thấy “cácquy luật

chuyểnđộngcủaxãhội”,hệtnhưNewtonđãtìmthấycácquyluậtchuyểnđộngcủacácvậtthểvậtlí,chẳnglàgìkhácmàlàkếtquảcủanhữngsựhiểulầmnày.Vìkhôngcóchuyểnđộngnàocủaxãhội,theobấtkểnghĩanào,tươngtựhaygiốngvớichuyểnđộngcủacácvậtthểvậtlí,nênkhôngthểcóquyluậtnàonhưvậy.Nhưng,họsẽnói,sựtồntạicủacácxuhướnghaykhuynhhướngtrongthayđổixãhộikhó

cóthểnghingờ:Mỗinhàthốngkêcóthểtínhtoánnhữngxuhướngnhưthế.NhữngxuhướngnàykhôngsosánhđượcvớiđịnhluậtNewtonvềquántính?Câutrảlờilà:Cácxuhướngtồntại,hoặcchínhxáchơn,giảthiếtvềcácxuhướngthườnglàmộtcôngcụthốngkêhữuích.Songcácxuhướngkhôngphảilàcácquyluật.Mộttuyênbốkhẳngđịnhsựtồntạicủamộtxuhướng làmang tính tồn tại,khôngphảiphổquát. (Mộtquy luậtphổquát,mặtkhác,khôngkhẳngđịnhsựtồntại;ngược lại:Nhưđãđượcchứngtỏởcuốimục20,nókhẳngđịnhtínhkhôngthểcócủađiềunàyhayđiềukhác.[14])Vàmộttuyênbốkhẳngđịnhsựtồntạicủamộtxuhướngtạimộtthờiđiểmvàmộtđịađiểmnàođósẽchỉlàmộttuyênbốmangtínhlịchsửđộcnhất,khôngphảimộtquyluậtphổquát.Tầmquantrọngvềthựctiễncủatìnhtrạnglogicnàylàđángkể:Trongkhichúngtacóthểđặtcơsởchocáctiênđoánkhoahọctrêncácquyluật,chúngtakhôngthể(nhưmọinhàthốngkêthậntrọngđềubiết)đặtcơsởchochúngchỉtrênsựtồntạicủacácxuhướng.Mộtxuhướng(chúngtalạicóthểlấysựtăngdânsốnhưmộtthídụ)đãkéodàihàngtrăm,thậmchíhàngngànnăm,cóthểthayđổitrongvòngmộtthậpkỉ,haythậmchínhanhhơnthế.Thậtquantrọngđểchỉrarằng:Cácquyluậtvàcácxuhướnglànhữngthứhoàntoànkhác

nhau.[15]Khôngcònnghingờgìnữa:Thóiquenlẫnlộncácxuhướngvớicácquyluật,cùngvớiquansáttrựcgiácvềcácxuhướng(nhưtiếnbộkĩthuật),đãkhíchlệcácthuyếttrungtâmcủachủnghĩatiếnhoávàchủnghĩalịchsử-cáchọcthuyếtvềnhữngquyluậtkhônglaychuyểnđượccủatiếnhoásinhhọcvàvềnhữngquyluậtkhôngthểđảongượccủachuyểnđộngxãhội.

VàchínhsựlẫnlộnvàtrựcgiácnàycũngkhíchlệhọcthuyếtcủaComtevềnhữngquyluậtcủasựkếtiếpnhau-mộtthuyếtvẫncònrấtcóảnhhưởng.Sựphânbiệt,nổitiếngtừComtevàMill,giữacácquyluậtvềđồngtồntại,đượccholàtương

ứngvớitĩnhhọc,vàcácquyluậtcủasựkếtiếp,đượccholàtươngứngvớiđộnghọc,phảithừanhậncóthểđượcdiễngiảitheomộtcáchhợplí;tứclà:Nhưsựphânbiệtgiữacácquyluậtkhôngviệndẫnđếnkháiniệmthờigian,vàcácquyluậthàmchứathờigian(thídụ,cácquyluậtnóivềtốcđộ).[16]NhưngđâykhônghoàntoànlàđiềuComtevànhữngngườitheoôngnghĩ.Khinóivềcácquyluậtcủasựkếtiếpnhau,Comtenghĩvềcácquyluậtxácđịnhsựkếtiếpnhaucủamộtchuỗi“động”củacáchiệntượngtrongtrậttự,màtrongđó,chúngtaquansátchúng.Bâygiờ,điềuquantrọnglàphảinhậnrarằng:Cácquyluật“động”củasựkếtiếpnhau,nhưComteđãtưởngtượngrachúng,khôngtồntại.Chúngchắcchắnkhôngtồntạitrongphạmviđộnghọc.(Tôithựcsựhiểulàđộnghọc).Cáchtiếpcậngầnnhấtđốivớihọtronglĩnhvựckhoahọctựnhiên-vàcólẽlàđiềuôngđãnghĩtới-làcácchukìtựnhiênnhưcácmùa,cáctuầntrăng,sựtrởlạicủacácđợtthiênthực[sựchekhuấtnhaucủacácthiênthể],haycólẽsựđuđưacủaquảlắc.Nhưngcáctínhchukìnày,màtrongvậtlíhọcđượccholàcótínhđộnghọc(mặcdùdừng), lại là“tĩnh”hơn là“động” theonghĩacủaComte;vàtrongmọi trườnghợp,chúngkhócóthểđượcgọilàcácquyluật(vìchúngphụthuộcvàocácđiềukiệnđặcbiệtthịnhhànhtronghệthốngmặttrời;xemmụcsau).Tôisẽgọichúnglà“cáctựa-quyluật[quasi-law]củasựkếtiếp”.Điểmmấuchốtlàthếnày:Mặcdùchúngtacóthểgiảthiếtrằng:Bấtkểsựkếtiếpnhaunào

-trongthựctế-củacáchiệntượngdiễnratheocácquyluậtcủatựnhiên,rấtquantrọngđểnhậnrarằng,trênthựctiễn,khôngchuỗinàocủa,thídụ,bahaynhiềusựkiệncụthểliênkếtvớinhaumộtcáchnhânquảlạidiễnratheobấtkểmộtquyluậtđơnnhấtnàocủatựnhiên.NếugiólàmrungcâyvàquảtáocủaNewtonrơixuốngđất,chẳngaiphủnhậnrằngcácsựkiệnnàycóthểđượcmôtảbằngcácquyluậtnhânquả.Nhưngkhôngcómộtquyluậtriêngduynhấtnào,nhưquyluậthấpdẫn,thậmchícũngchẳngcómộttậpduynhấtnàocủacácquyluật,đểmôtảsựkếtiếpnhauthựcsựhaycụthểcủacácsựkiệnliênkếtvớinhaumộtcáchnhânquả;ngoàiquyluậthấpdẫn,chúngtaphảixemxétđếncácquyluậtgiảithíchápsuấtgió;giảithíchcácchuyểnđộnggiậtcủacànhcây;ứngsuấtcăngtrongcuốngquảtáo;vếtthâmdovađậpcủaquảtáogâyra;cácquátrìnhhoáhọcdovếtdậpgâyrakếtiếpsautấtcảnhữngthứnày,v.v.Ýtưởngrằngbấtkểchuỗihaysựkếtiếpnhaucụthểnàocủacácsựkiện(trừcácthídụnhưchuyểnđộngcủamộtquảlắchaycủahệthốngmặttrời)cóthểđượcmôtảhaygiảithíchbằngbấtkểmộtquyluậtnào,haybằngbấtkểmộttậpxácđịnhnàocủacácquyluật,đơngiảnlàýtưởngsailầm.Chẳngcóquyluậtnàocủasựkếtiếpnhau,cũngkhôngcóquyluậtcủatiếnhoá.ThếmàComtevàMillđãtưởngtượngcácquyluậtlịchsửcủahọvềsựkếtiếpnhaunhưcác

quy luật xácđịnhmột chuỗi các sựkiện lịch sử trong trật tự của sựxuấthiện thực tế củachúng.ĐiềunàycóthểthấytừcáchmàMillnóivềmộtphươngpháp,mà:“Cốtlõilàcốgắng,bằngnghiêncứuvàphântíchcácsựthựcchungcủalịchsửđểkhámphá

ra…quyluậtcủasựtiếnbộ;quyluậtđó,mộtkhiđãđượcxácđịnh,phải…chophépchúngtatiênđoáncácsựkiệntươnglai,hệtnhưsauvàisốhạngcủamộtchuỗisốvôtậntrongđạisố,chúngtacókhảnăngdòranguyênlívềsựđềuđặntrongcấutạocủachúng,vàđểtiênđoáncácsốhạngcònlạibấtkìnàocủachuỗimàtathích.”[17]BảnthânMillphêphánphươngphápnày;songphêpháncủaông(xemđoạnđầucủamục

28)thừanhậnhoàntoànkhảnăngtìmthấycácquyluậtcủasựkếtiếpnhautươngtựnhưcácquyluậtcủacácchuỗitoánhọc,dẫuchoôngbàytỏsựnghingờ:Liệu“trậttựcủasựkếtiếpnhau…màlịchsửbàyrachochúngta”cóthểđủ“đồngđềunghiêmngặt”đểđượcsosánhvớimộtchuỗitoánhọchaykhông.[18]Bâygiờ, chúng tađã thấy,khôngcóquy luậtnàoxácđịnh sựkế tiếpnhau củamộtdãy

“động”nhưvậycủacácsựkiện.[19]Mặtkhác,cóthểcócácxuhướngmangđặctính“động”này;thídụ,sựtăngdânsố.Vìvậycóthểngờrằng:Millđãnghĩđếncácxuhướngnhưvậykhiôngnóivề“cácquyluậtcủasựkếtiếpnhau”.VàsựnghingờnàyđượcxácnhậnbởibảnthânMill,khiôngmôtảquyluậtlịchsửcủamìnhvềtiếnbộnhưmộtxuhướng.Thảoluận“quyluật”này,ôngbàytỏ“niềmtin…rằngxuhướngcảithiệnchung-mộtxuhướngtiếntớimộttrạngtháihạnhphúchơnvàtốthơn-sẽtiếptục,trừnhữngngoạilệngẫunhiênvànhấtthời.Đây…

là…một định lí của khoa học” (tức là của khoa học xã hội). Việc, rằngMill phải thảo luậnnghiêmtúcvấnđề:Liệu“cáchiệntượngcủaxãhộiloàingười”cóquaytròn“theomộtquỹđạo” hay khônghoặc liệu chúng códi chuyển, vềphía trước, theomột “đườngđi” [20] haykhông,làhợpvớisựlẫnlộncơbảngiữacácquyluậtvàxuhướng,cũngnhưvớiýtưởngchỉnhthểluận,rằng:Xãhộinhưmộttổngthểcóthể“dichuyển”-thídụ,giốngnhưmộthànhtinh.Nhằmtránhsựhiểulầm,tôimuốnlàmrõlàtôitinrằngcảComtevàMillđãcónhữngcống

hiếnvĩđạichotriếthọcvàphươngphápluậnkhoahọc:Tôinghĩ,đặcbiệt,vềsựnhấnmạnhcủaComteđếncácquyluậtvàtiênđoánkhoahọc,vềphêpháncủaôngđốivớilíthuyếtbảnchấtluậncủatínhnhânquả;vàvềhọcthuyếtcủaôngvàcủaMillvềsựthốngnhấtcủaphươngphápkhoahọc.Tuynhiên,họcthuyếtcủahọvềcácquyluậtlịchsửcủasựkếtiếpnhau,tôitin,chẳnghơnmộtbộsưutậpcủacácẩndụđượcápdụngsai.[21]Mục28:Phươngpháprútgọn.Giảithíchnhânquả.Tiênđoánvàtiêntri

Phêpháncủatôiđốivớithuyếtvềcácquyluậtlịchsửcủasựkếtiếpnhauvẫnchưađượcthuyếtphụcởmộtkhíacạnhquantrọng.Tôiđãthửchứngtỏrằng:“Cácchiềuhướng”hay“cácxuhướng”màcácnhàlịchsửchủnghĩapháthiệnratrongsựkếtiếpnhaucủacácsựkiệnđượcgọilàlịchsử,khôngphảilàcácquyluật,giỏilắmchúngchỉlàcácxuhướng.Vàtôiđãchỉravìsaomộtxuhướng,ngượcvớimộtquyluật,nóichunglạikhôngđượcdùngnhưcơsởchocáctiênđoánkhoahọc.Nhưngđốivớisựphêphánnày,giữacácnhàlịchsửchủnghĩa,tôitin,chỉcóduynhấtMill

vàComte,ởkhíacạnhnày,vẫncóthểchomộtlờiđáplại.Millcólẽcóthểthừanhậnmộtsựlẫnlộnnàođógiữacácquyluậtvàcácxuhướng.Nhưngôngcóthểnhắcnhởchúngtarằng:Bảnthânôngđãphêphánnhữngngườiđãlẫnlộnmột“sựđồngđềucủasựkếtiếpnhaumangtínhlịchsử”vớimộtquyluậtthựcsựcủatựnhiên;rằng,ôngđãcẩnthậnđểnhấnmạnhrằngmộtsựđồngđềunhưvậycóthể“chỉlàmộtquyluậtkinhnghiệm”[22](thuậtngữhơigâylầmlạc);vàrằngnóchỉđượccoilàchắcchắn,nếutrêncơsở“sựphùhợpcủasuydiễnapriorivớibằngchứnglịchsử”nóđượcquyvềđịavịcủamộtquyluậtthậtcủatựnhiên.Vàôngcóthểnhắcnhởchúngtarằng:Thậmchí,ôngđãđưara“quytắccưỡngbách:đừngbaogiờđưarabấtkểkháiquáthoánàotừlịchsửvàokhoahọcxãhội,trừphicóthểchỉrađủlídochoviệcđó”,[23]-tứclà,bằngcáchsuydiễnnótừcácquyluậttựnhiênthậtsựnàođó,cóthểđượcthiếtlậpmộtcáchđộclập.(Cácquyluậtmàôngnghĩđếnlàcácquyluậtvề“bảnchấtconngười”,tứclàcácquyluậttâmlíhọc).Thủtụcnày,vềquycáckháiquáthoálịchsửhaykháiquáthoákhácvềmộttậpnàođócủacácquyluậtcótínhkháiquátcaohơn,đượcMillgọilà“phươngphápsuydiễnngược”,vàôngbiệnhộnónhưphươngpháplịchsửvàxãhộihọcduynhấtđúngđắn.Tôisẵnsàngthừanhậnrằngcósứcthuyếtphụcnàođótronglờiđáplạinày.Vìnếuchúng

tathànhcôngtrongviệcquymộtxuhướngvềmộttậpcácquyluật,thìchúngtacóthểđượcbiệnminhvềsựsửdụngxuhướngnày,giốngnhưmộtquyluật,nhưmộtcơsởcủacáctiênđoán.Mộtsựrútgọn,haysuydiễnngượcnhưvậy,cóthểgópphầnvàoviệc lấpcáihốsâutoanghoácgiữacácquyluậtvàcácxuhướng.Sứcthuyếtphụccủalờiđáptrảnàycònnổibậtthêmnữa,bởisựthựclàphươngpháp“suydiễnngược”củaMilllàmộtmôtảkhá(dùchắpvá)củamộtthủtụcđượcdùng,khôngchỉtrongcácmônkhoahọcxãhội,màtrongmọimônkhoahọc,vàởphạmvivượtxaướclượngriêngcủaMill.Bấtchấpnhữngthúnhậnnày,tôitinrằng:Phêpháncủatôivẫnđúng,vàsựlẫnlộncơbản

mang tính lịch sử chủ nghĩa của các quy luật với các xu hướng là không thể bảo vệ được.Nhưngđểchứngminhđiềunày,cầnmộtphântíchkĩlưỡngvềphươngpháprútgọnhaysuydiễnngược.Khoahọc,chúngtacóthểnói,đốidiệnvớicácvấnđề,tạimọithờiđiểmcủasựpháttriển

củanó.Nókhôngthểbắtđầuvớinhữngquansát,hayvớiviệc“thuthậpsốliệu”,nhưmộtsốnhànghiêncứuphươngpháptinvậy.Trướckhichúngtacóthểthuthậpsốliệu,mốiquantâmcủachúngtavềsốliệuthuộcloạinàođóphảiđượcgợilên:Ðầutiênluônluônlàvấnđề.Vấnđềđếnlượtnólạicóthểđượcgợiýbởicácnhucầuthựctiễn,hoặcbởicácniềmtinkhoahọchaytiền-khoahọcmà,vìlídonàyhaylídokhác,cácniềmtinđódườngnhưcầnđượcxemxétlại.

Màmộtvấnđềkhoahọc,nhưquytắc,nảysinhtừnhucầucầnmộtsựgiảithích.ĐitheoMill,chúngtasẽphânbiệthaitrườnghợpchính:Giảithíchmộtsựkiệnriênghayđặcbiệt,vàgiảithíchsựđềuđặnhayquyluậtnàođó.Milldiễnđạtnónhưsau:“Mộtsựthựcriênglẻđượccoilàđãđượcgiảithíchbằngcáchchỉranguyênnhâncủanó,

tứclà,bằngcáchphátbiểumộtquyluậthaycácquyluật…màsựthựcriêngđólàmộttrườnghợp.Nhưvậy,mộttrậnhoảhoạnđượcgiảithíchkhichứngminhđượcrằng:Nóxảyradomộttànlửarơixuốngmộtđốngchấtđốt;vàtheocáchtươngtự,mộtquyluật…đượccoilàđượcgiảithích,khimộtquyluậthaycácquyluậtkhácđượcchỉra,màbảnthânquyluậtđượcnóiđếnđólàmộttrườnghợpvàcóthểđượcdẫnratừ(các)quyluậtkhácnày.”[24]Trườnghợpgiảithíchmộtquyluậtlàtrườnghợp“suydiễnngược”,vàvìthế,trởnênquan

trọngtrongkhungcảnhcủachúngta.SựgiảinghĩacủaMillvềmộtgiảithích,hoặchayhơnvềmộtgiảithíchnhânquả,vềcơbản

hoàntoàncóthểchấpnhậnđược.Nhưngchocácmụcđíchnhấtđịnh,nókhôngđủchínhxác;vàsựthiếuchínhxácnàyđóngmộtphầnquantrọngtrongvấnđềmàchúngtaquantâmởđây.Vìthế,tôisẽphátbiểulạivấnđề,vàchỉranhữngkhácbiệtgiữaquanđiểmcủaMillvàcủatôilàởđâu.Tôiđềxuấtrằng:Ðểchomộtgiảithíchnhânquảcủamộtsựkiệncụthểnàođó,cónghĩalà

suydiễnmộttuyênbố,môtảsựkiệnnàytừhailoạitiềnđề:Từcácquyluậtphổquátnàođó,vàtừcáctuyênbốđặcbiệthaycụthểnàođómàchúngtacóthểgọilàcácđiềukiệnbanđầucụthể.Thídụ,chúngtacóthểnói:Chúngtađãchomộtgiảithíchnhânquảvềsựđứtcủamộtsợidâynàođó,nếuchúngtanhậnthấylàsợidâynàychỉcóthểmangmộttrọnglượngmộtpound,vàdâyđãchịumộttrọnglượnghaipound.Nếuchúngtaphântíchsựgiảithíchnhânquảnày,thìchúngtathấydínhđếnhaiyếutốtạothànhkhácnhau.(1)Mộtsốgiảthuyếtmangđặctínhcủacácquyluậttựnhiên;trongtrườnghợpnày,cólẽlà:“Vớimọidâycócấutrúcschotrước(đượcxácđịnhbởivậtliệu,bềdày,v.v.,củanó)cómộttrọnglượngđặctrưngwsaochosợidâysẽđứt,nếubấtkểtrọnglượngnàonặnghơnwđượctreolênnó”;và“Vớimọidâycócấutrúcs1,trọnglượngđặctrưngwlàmộtpound”.(2)Cácmệnhđềcụthể(đặcbiệt)nàođó-cácđiềukiệnbanđầu-gắnvớisựkiệncábiệtđượcnóiđến;trongtrườnghợpnày,chúngtacóthểcóhaimệnhđề: “Sợidâynàycócấu trúcs1”,và “Trọng lượngđược treo lênsợidây làhaipound”.Nhưthế,chúngtacóhaicấuthành,hailoạimệnhđềkhácnhaumàchúngcùngmanglạimộtgiảithíchnhânquảđầyđủ:(1)Cácmệnhđềphổquátmangđặctrưngcủacácquyluậttựnhiên;và(2)cácmệnhđềcụthểliênquanđếntrườnghợpđặcbiệtđượcnóiđến,đượcgọilà“cácđiềukiệnbanđầu”.Màtừcácquyluậtphổquát(1)chúngtacóthểrútra,vớisựgiúpđỡcủacácđiềukiệnbanđầu(2),mệnhđềcụthểsau(3):“Sợidâynàysẽđứt”.Kếtluậnnày(3)cóthểđượcgọilàmộtdựđoáncụthể.Cácđiềukiệnbanđầu(haychínhxáchơntrạngtháiđượcchúngmôtả)thườngđượcnóiđếnnhưnguyênnhâncủasựkiệnđượcnóiđến,vàdựđoán(đúnghơn,sựkiệnđượcmôtảbởidựđoán)nhưkếtquả;thídụ,chúngtanói:Ðặtmộttrọnglượnghaipoundlênmộtsợidâychỉcókhảnăngchịuđượcmộtpoundlànguyênnhân,vàdâyđứtlàkếtquả.[25]Mộtgiảithíchnhânquảnhưvậy,tấtnhiên,sẽcóthểchấpnhậnđượcvềmặtkhoahọc,chỉ

nếukhicácquyluậtphổquátđượckiểmnghiệmvàcủngcốtốt,vànếuchúngtacũngcóbằngchứngđộclậpnàođóủnghộnguyênnhân,tứclàcácđiềukiệnbanđầu.Trướckhitiếptụcphântíchsựgiảithíchnhữngsựđềuđặnhaycácquyluật,cóthểnhận

thấy:Nhiềuthứnổilêntừsựphântíchcủachúngtavềviệcgiảithíchcácsựkiệnđơnnhất.Mộtlà,tachẳngbaogiờcóthểnóivềnguyênnhânvàkếtquảmộtcáchtuyệtđối,màphảinóirằngmộtsựkiệnlànguyênnhâncủamộtsựkiệnkhác-kếtquảcủanó-trongquanhệđốivớiquy luậtphổquátnàođó.Tuyvậy,cácquy luậtphổquátnày thườngrất tầmthường(nhưtrongthídụcủachúngta)đếnmức,nhưmộtquytắc,chúngtacoichúnglànghiễmnhiênthaychoviệcdùngchúngmộtcáchcóýthức.Hailà,việcdùngmộtlíthuyếtđểtiênđoánmộtsựkiệncụthểnàođólạiđúnglàmộtkhíacạnhkháccủaviệcdùngnóđểgiảithíchmộtsựkiệnnhưvậy.Vàvìchúngtakiểmnghiệmmộtlíthuyếtbằngcáchsosánhcácsựkiệnđượctiênđoánvớicácsựkiệnquansátđượcthựcsự,phântíchcủachúngtacũngchỉracáclíthuyếtcóthểđượckiểmnghiệmrasao.Liệuchúngtadùngmộtlíthuyếtchomụcđíchgiảithích,tiênđoán,haychomụcđíchkiểmnghiệm,phụthuộcvàomốiquantâmcủachúngta;nóphụthuộc

vàocâuhỏicácmệnhđềnàođượcchúngtacoilàchotrướchaykhôngcóvấnđề,vàcácmệnhđềnàochúngtacoilàcầnphêphánvàkiểmnghiệmthêm.(Xemmục29).Giảithíchnhânquảmộtsựđềuđặn,đượcmộtquyluậtphổquátmôtả,làhơikhácsựgiải

thíchmộtsựkiệnđơnnhất.Thoạtđầu, tacóthểnghĩrằngtìnhthế làtươngtựvàquy luậtđượcnóiđếnphảiđượcrútratừ(1)cácquyluậttổngquáthơnnàođó,và(2)cácđiềukiệnđặcbiệtnàođótươngứngvớicácđiềukiệnbanđầunhưngkhôngđơnnhất,vàdẫnchiếuđếnmộtloạihoàncảnhnàođó.Tuyvậy,điềunàykhôngphảivậy,vìcácđiềukiệnđặcbiệt(2) phảiđượcphátbiểutườngminhtrongtrìnhbàycủaquyluậtmàchúngtamuốngiảithích;vìnếukhácđi,quyluậtnàysẽđơngiảnmâuthuẫnvới(1).(Thídụ,nếuvớisựgiúpđỡcủalíthuyếtNewton,chúngtamuốngiảithíchquyluậtchorằng:Mọihànhtinhchuyểnđộngtheoquỹđạoelíp,thìtrướctiên,chúngtaphảinêurõtrongviệctrìnhbàyquyluậtnàycácđiềukiệnởđó,chúng ta có thể khẳng định tính hợp lệ của nó, có lẽ dưới dạng:Nếu nhiều hành tinh,màkhoảngcáchgiữachúnglàđủxađểchosựhút lẫnnhaucủachúnglàrấtnhỏ,chuyểnđộngxungquanhmặttrờinặnghơnrấtnhiều,thìmỗihànhtinhchuyểnđộnggầntheomộthìnhelípvớimặttrờilàmộttiêuđiểm).Nóicáchkhác,trìnhbàymộtquyluậtphổquátmàchúngtathửgiảithíchphảibaogồmmọiđiềukiệncủasựhợplệcủanó,vìnếukhácđi,chúngtakhôngthểkhẳngđịnhnómộtcáchphổquát(haynhưMillnói,mộtcáchvôđiềukiện).Dođó,giảithíchnhânquảcủamộtsựđềuđặnkhônggìkháchơnlàsựsuydiễnramộtquyluật(chứacácđiềukiệnmàởđósựđềuđặnđượckhẳngđịnhlàhợplệ)từmộttậpcủacácquyluậtphổbiếnhơnđãđượckiểmnghiệmvàxácnhậnmộtcáchđộclập.NếusosánhsựmiêutảcủachúngtavềsựgiảithíchnhânquảvớimiêutảcủaMill,chúngta

thấy:Khôngcókhácbiệtlớntrongchừngmựcliênquanđếnviệcquycácquyluậtvềcácquyluậtphổbiếnhơn,tứclà,trongsựgiảithíchnhânquảcủacácsựđồngđều.SongởthảoluậncủaMillvềgiảithíchnhânquảcủacácsựkiệnđơnnhất,khôngcósựphânbiệtrõgiữa(1)cácquyluậtphổquát,và(2)cácđiềukiệnbanđầu.Điềunày,chủyếu,dosựthiếurõràngcủaMilltrongviệcdùngtừ“nguyênnhân”màđôikhiônghiểulàcácsựkiệnđơnnhất,vàđôikhilàcácquyluậtphổquát.Chúngtasẽchứngtỏđiềunàyảnhhưởngrasaođếnsựgiảithíchhayrútgọncácxuhướng.Khôngthểnghingờ,sựrútgọnhaygiảithíchcácxuhướnglàcóthểvềmặtlogic.Giảsử,thí

dụ,rằngchúngtathấymọihànhtinhđềutiếndầnđếngầnmặttrời.ThìhệthốngmặttrờisẽlàmộthệthốngđộnghọctheonghĩacủaComte;nósẽpháttriển,sẽcómộtlịchsử,vớimộtxuhướngxácđịnh.XuhướngsẽcóthểđượcgiảithíchdễdàngtrongvậtlíhọcNewtonbằnggiảthiết(màchúngtacóthểthấychứngcớđộclập)rằngkhônggiangiữacáchànhtinhđượcvậtchấtcósứccảnnàođónhồiđầy-thídụ,mộtloạikhínàođó.Giảthiếtnàysẽlàmộtđiềukiệnbanđầuđặcthùmớimàchúngtaphảiđưathêmvàocácđiềukiệnbanđầuthôngthườngchocácvịtrívàmomentcủacáchànhtinhởmộtthờiđiểmnhấtđịnh.Chừngnàođiềukiệnbanđầumớicònduytrì,chúngtasẽcómộtthayđổicóhệthốnghaymộtxuhướng.Nếuchúngtagiảthiếtthêmrằng:Sựthayđổilàlớn,thìnóphảicómộtảnhhưởngcóhệthốngrấtrõrệtlênsinhhọcvà lịchsửcủacác loàikhácnhautrêntráiđất,kểcả lịchsửloàingười.Thídụnàychứngtỏchúngtacóthể,vềnguyênlí,giảithíchcácxuhướngtiếnhoávàlịchsửsẽrasao-thậmchí“cácxuhướngchung”,tứclàcácxuhướngdaidẳngsuốtquátrìnhpháttriểnđượcxemxét.Hiểnnhiênlàcácxuhướngnàysẽtươngtựnhưcáctựa-quyluậtcủasựkếtiếpnhau(cáchtínhchukìtheomùa)đượcnhắctớiởmụctrước,vớisựkhácbiệtlàchúngsẽmangtính“động”.Chúngsẽ,dođó,tươngứng,thậmchígầngũihơnsovớicáctựa-quyluật“tĩnh”,vớiýtưởngmơhồcủaComtevàMillvềcácquyluậttiếnhoáhaylịchsửcủasựkếtiếpnhau.Bâygiờ,nếucólídođểgiảthiếtsựkéodàicủacácđiềukiệnbanđầucóliênquanthì,rõràng,chúngtacóthểgiảthiếtrằngcácxuhướngnàyhay“cáctựa-quyluậtđộng”sẽkéodài,nhưthếchúngcóthểđượcdùng,nhưcácquyluật,làmcơsởchocáctiênđoán.Khôngnghingờrằngcácxuhướngđượcgiảithíchnhưvậy(nhưchúngtacóthểgọichúng),

haycácxuhướngsắpđượcgiảithích,đóngmộtvaitròđángkểtronglíthuyếttiếnhoáhiệnđại.Trừmộtsốxuhướngnhưvậygắnvớisựtiếnhoácủacácdạngsinhvậtnàođónhưcácloàicóvỏvàtêgiác,dườngnhưlàmộtxuhướngchungtiếntớisốlượngtănglênvàtínhđadạngtănglêncủacácdạngsinhvậttrảiratrênmộtdiệnrộngcủacácđiềukiệnmôitrườngtrởthànhcóthểgiảithíchđượcbằngcácquyluậtsinhhọc(cùngvớicácđiềukiệnbanđầuđưara

cácgiảthiếtnàođóliênquanđếnmôitrườngtráiđấtcủacácsinhvậtvàchúng,cùngvớicácquyluật,baohàm,thídụ,sựhoạtđộngcủacơchếquantrọngđượcgọilà“chọnlọctựnhiên”).[26]Tấtcảnhữngđiềunàydườngnhưchốnglạichúngta,vàthựcraủnghộMillvàchủnghĩa

lịchsử.Nhưngkhôngphảivậy.Cácxuhướngđượcgiảithíchcótồntại,nhưngsựkéodàicủachúngphụthuộcvàosựkéodàicủacácđiềukiệnbanđầucụthểnàođó(màđếnlượtnó,cóthểđôikhilàcácxuhướng).Millvàcácnhàlịchsửchủnghĩatheoônglạibỏquasựphụthuộccủacácxuhướngvàocác

điềukiệnbanđầu.Họhoạtđộngvớicácxuhướnggiảnhưchúnglàvôđiềukiện,giốngnhưcácquyluật.Sựlẫnlộnquyluậtvớixuhướng[27]củahọkhiếnhọtinvàocácxuhướngvôđiềukiện(vàvìthếtổngquát);hoặc,nhưchúngtacóthểnói,vào“cácxuhướngtuyệtđối”;[28]thídụ,trongmộtkhuynhhướnglịchsửchungđếntiếnbộ-“mộtkhuynhhướngtớimộttrạngtháitốthơnvàhạnhphúchơn”.Vànếunóichung,họcóxemxét“việcrútgọnhayquy”cáckhuynhhướngcủahọvềcácquyluật,họtinrằngcáckhuynhhướngnàycóthểđượcdẫnngaylậptứctừriêngcácquyluậtphổquátmàthôi,nhưcácquyluậtcủatâmlíhọc(haycólẽcủachủnghĩaduyvậtbiệnchứng,v.v.).Đây,chúngtacóthểnói,làsailầmtrungtâmcủachủnghĩalịchsử.“Cácquyluậtpháttriển”

củanóhoáralàcácxuhướngtuyệtđối;cácxuhướng,mà,giốngcácquyluật,khôngphụthuộcvàocácđiềukiệnbanđầu,vàđưachúng ta theomộtchiềunàođóvào tương laimộtcáchkhôngthểcưỡnglạiđược.Chúnglàcơsởcủacáclờitiêntrivôđiềukiện,ngượclạivớicáctiênđoánkhoahọccóđiềukiện.Nhưngcóthểnóigìvềnhữngngườithấylàcácxuhướngphụthuộcvàocácđiềukiệnban

đầu,vàthửtìmracácđiềukiệnnàyvàtrìnhbàychúngmộtcáchtườngminh?Câutrảlờicủatôi là tôikhôngcó tranhchấpnàovớihọ.Ngược lại:không thểcónghingờgì làcócácxuhướng.Vìthế,chúngtacónhiệmvụnặngnềkhigiảithíchchúngởmứcchúngtacóthể,tứclàxácđịnhcácđiềukiệnchínhxácnhấtởmứccóthểmàdướicácđiềukiệnđó,chúngcóhiệulực.(Xemmục32).[29]Điểmquantrọnglàcácđiềukiệnnàyrấtdễbịbỏqua.Thídụ,cómộtxuhướngtiếnđếnsự

“tíchtụcáctưliệusảnxuất”(nhưMarxdiễnđạt).Nhưngchúngtahầunhưkhôngchorằngnókéodàikhidâncưgiảmnhanh;vàmộtsựgiảmnhưvậy,đếnlượtnó,lạicóthểphụthuộcvàocácđiềukiệnngoàikinhtế,thídụ,vàocácsángchếbấtngờ,haycóthểhìnhdunglàphụthuộcvàotácđộngsinhlíhọc(cólẽsinhhoáhọc)trựctiếpcủamôitrườngcôngnghiệp.Thựcra,cóvôsốcácđiềukiệnkhảdĩ;vàđểcókhảnăngthẩmtracáckhảnăngnàytrongviệctìmkiếmcácđiềukiệnthậtcủamộtxuhướng,chúngtaliêntụcphảicốhìnhdungracácđiềukiệnmàdướimứcđó,xuhướngđượcnóiđếnsẽbiếnmất.Nhưngđâychínhlàđiềunhàlịchsửchủnghĩakhôngthểlàm.Anhtatinvữngchắcvàoxuhướngưathíchcủamình,vàcácđiềukiệnmàdướimứcđónósẽbiếnmất,đốivớianhtalàkhôngthểtưởngtượngnổi.Sựkhốncùngcủachủnghĩa lịchsử,chúng tacó thểnói, làsựnghèonànvề trí tưởng tượng.Nhà lịchsửchủnghĩaliêntụcmắngnhiếcnhữngngườikhôngthểtưởngtượngsựthayđổitrongthếgiớinhỏbécủahọ;thếmàdườngnhưbảnthânnhàlịchsửchủnghĩalạikémvềtưởngtượng,vìanhtakhôngthểhìnhdungmộtsựthayđổivềcácđiềukiệncủasựthayđổi.

[1]XemF.A.vonHayek,“ScientismandtheStudyofSociety”,Economica,N.S.,vol.IX,đặcbiệttr.269.GiáosưHayekdùngtừ“chủnghĩakhoahọc”nhưcáitêncho“sựbắtchướcmùquángphươngphápvàngônngữcủakhoahọc”.Nóđượcdùngởđây,đúnghơn,nhưtênchosựbắtchướccáinhữngngườinhấtđịnhhiểulầmlàphươngphápvàngônngữcủakhoahọc.

[2]TôiđồngývớiGiáosưRaven,trongtácphẩmScience,Religion,andtheFuture(1943)củamình,khiônggọimâuthuẫnnàylà“mộtcơnbãotrongmộttáchtràthờiVictoria”;mặcdùsứcmạnhcủanhậnxétnàycólẽbịlàmsuyyếuđimộtchútbởisựchúýcủaôngtớihơinướcvẫnbốclêntừchiếctách-tớicácHệthốngVĩđạicủaTriếthọcTiếnhoádoBergson,Whitehead,Smuts,vànhữngngườikháctạora.

[3]Cảmthấyhơibịhămdoạbởikhuynhhướngcủanhữngngườitheothuyếttiếnhoá,đinghingờbấtkểailàtheochủnghĩangudân,nhữngngườikhôngchiasẻtháiđộxúccảmcủahọđốivớithuyếttiếnhoánhưmột“tháchthứctáotợnvàphảnđộngđốivớitưduytruyềnthống”,tốthơnchotôiđểnóiởđâyrằng:TôithấychủnghĩaDarwinhiệnđạilàmộtgiảithíchthànhcôngnhấtcủacácsựthựcquantrọng.Mộtminhhoạtốtvềtháiđộxúccảmcủanhữngngườitheothuyếttiếnhoá,làtuyênbốcủaC.H.Waddington(ScienceandEthics,1942,tr.17):“Chúngtaphảichấpnhậnchiềuhướngtiếnhoálàtốt,đơngiảnbởivìnólàtốt”;mộttuyênbốcũngminhhoạsựthựcrằng:NhậnxéttiếtlộsauđâycủaGiáosưBernalvềcuộctranhcãivềchủnghĩaDarwin(ibid.,tr.115)vẫncònngượcnhau:“Ðãkhôngphải…làkhoahọcphảichiếnđấuvớimộtkẻthùbênngoài,làNhàthờ;màlàNhàthờ…đãởtrongbảnthâncácnhàkhoahọc”.

[4]Ngaycảmộttuyênbốnhư“Mọiđộngvậtcóxươngsốngđềucóchungmộtđôitổtiên”khôngphảilàmộtquyluậtphổquátcủatựnhiên,bấtchấptừ“mọi”;vìnódẫnchiếutớicácđộngvậtcóxươngsốngtồntạitrêntráiđất,hơnlàtớimọicơthểcócấutạo được coi là đặc trưng cho các động vật có xương sốngở bất kể chỗ nào và thời gian nào. Xem cuốn Logic of ScientificDiscoverycủatôi,mục14f.

[5]XemT.H.Huxley,LaySermons(1880),tr.214.NiềmtincủaHuxleyvàomộtquyluậttiếnhoálàrấtkhácthườngvìtháiđộcựckìphêpháncủaôngđốivớiýtưởngvềmộtquyluậtcủasựtiếnbộ(khôngthểtránhkhỏi).Sựgiảithíchdườngnhưlàôngkhôngchỉphânbiệtrõrànggiữatiếnhoátựnhiênvàtiếnbộ,màlàôngchorằng(mộtcáchđúngđắn,tôitinvậy)haithứchẳngcómấyliênquan.PhântíchlíthúcủaJulianHuxleyvềcáiônggọilà“sựtiếnbộtiếnhoá”(Evolution,1942,cáctr.559ff.)đốivớitôidườngnhưkhônglàmphongphúthêmmấychođiềunày,mặcdùnócóýđịnhđểthiếtlậpmộtmốiliênkếtgiữatiếnhoávàtiếnbộ.Vìôngthừanhậnrằngtiếnhoá,dẫuchođôikhilà“tiếnbộ”,thườngxuyênhơn,nókhôngphảithế.(VềđiềunàyvàvềđịnhnghĩacủaHuxleyvề“tiếnbộ”,xemchúthích88dướiđây).Mặtkhác,sựthựcchorằngmọipháttriển“tiếnbộ”cóthểđượccoinhưtiếnhoá,làhầunhưkhônghơnsựtầmthường.(Sựkếtiếpnhaucủacácloạimangtínhtrộiđượccholàtiếnbộtheonghĩacủaôngcóthểđơnthuầnchỉcónghĩa:Chúngtaquendùngtừ“cácloạimangtínhtrội”chocácloạithànhcôngnhấtmàchúnglàcácloại“tiếnbộ”nhất).

[6]XemH.A.L.Fisher,HistoryofEurope,vol.I.tr.vii(tôinhấnmạnh).XemcảF.A.vonHayek,op.cit.,Economica,volX,tr.58,ôngphêphánnỗlực“đitìmcácquyluật,nơitheobảnchấtcủasựviệc,chúngkhôngthểđượctìmthấy,trongsựkếtiếpnhaucủacáchiệntượnglịchsửduynhấtvàxảyramộtlần”.

[7]PlatomôtảchukìcủaNămVĩđạitrongTheStatesman;xuấtpháttừgiảthiếtchorằng:Chúngtasốngtrongthờisuyđồi,ôngápdụngthuyếtnàytrongTheRepublicschotiếnhoácủacácđôthịHiLạp,vàtrongLawschoĐếchếBaTư.

[8]GiáosưToynbeekhăngkhăngchorằngphươngphápcủaônglàđểđiềutranghiêncứutheokinhnghiệmvòngđờicủa21mẫukìquặccủaloàisinhvật“nềnvănminh”.Nhưngtrongkhiôngchấpnhậnphươngphápnày,thìôngthậmchíkhôngbịchiphốibởibấtkểmongmuốnnàođểchốnglạilílẽ(đượctríchởtrên)củaFisher;chíít,tôikhôngthấybấtkểdấuhiệunàovềmộtmongmỏinhưvậytrongcácbìnhluậncủaôngvềlílẽnàymàôngthoảmãnđểgạtbỏnhưmộtbiểulộcủa“lòngtinPhươngTâyhiệnđạivàoquyềntuyệtđốicủakhảnăng”;xemAStudyofHistory,vol.V,tr.414.TôikhôngnghĩrằngsựmôtảđặcđiểmnàylàcôngbằngđốivớiFisher,ngườitiếptụcđoạnđượctríchdẫnbằngnhữnglờisau:“…Sựthựccủatiếnbộđượcviếtrõràngvàđầyđủtrêncáctrangcủalịchsử;nhưngtiếnbộkhôngphảilàmộtquyluậtcủatựnhiên.Cáimàmộtthếhệkiếmđượccóthểbịthếhệtiếptheođánhmất”.

[9]Trongsinhhọc,tìnhhìnhlàtươngtựởchừngmựcsốlượnglớncủanhữngtiếnhoá(thídụ,củacácgiốngkhácnhau)cóthểđượccoinhưcơsởchocáckháiquáthoá.Nhưngsựsosánhnàycủanhữngtiếnhoáđơnthuầnchỉdẫnđếnsựmôtảvềcáckiểu(loại)củacácquátrìnhtiếnhoá.Tìnhhìnhcũngthếtronglịchsửxãhội.Chúngtacóthểthấyrằng:Cáckiểunàođócủacácsựkiệnđượclặplạiởđâyởđó,nhưngnhưkếtquảtừsosánhnhưvậykhôngtỏracóquyluậtnàomôtảhoặcdiễntiếncủamọiquátrìnhtiếnhoá(nhưquyluậtvềcácchukìtiếnhoá)haydiễntiếncủamọitiếnhoánóichung.Xemchúthích88dướiđây.

[10]Hầunhưcóthểnóivềmỗilíthuyếtrằngnóphùhợpvớinhiềusựthực:Ðâylàmộttrongnhữnglídovìsaocóthểnóivềmộtlíthuyếtlànóđượccủngcốchỉkhichúngtakhôngcókhảnăngtìmracácsựthựcbácbỏ,hơnlànếuchúngtacókhảnăngtìmthấycácsựthựcủnghộ;xemmục29dướiđây,vàcuốnLogicofScientificDiscoverycủatôi,đặcbiệtchươngX.Mộtthídụcủathủtụcbịphêphánởđây,tôitin,làkhảosátđượccholàmangtínhkinhnghiệmcủaGiáosưToynbeevềvòngđờicủacáiđượcônggọilà“loàinềnvănminh”(xemchúthích70ởtrên).Ôngdườngnhưbỏquasựthực,rằngôngphânloạichỉcácthựcthể,nhữngcáiphùhợpvớiniềmtinaprioricủaôngvàocácvòngđời,nhưcácnềnvănminh.Thídụ,GiáosưToynbeetươngphản“cácnềnvănminh”củaông(op.cit.,vol.1,cáctr.147đến149)với“cácxãhộinguyênthuỷ”nhằmthiếtlậpthuyếtcủamình,cho

rằngnhữngcáinàykhôngthểthuộcvềcùng“loài-species”mặcdùchúngcóthểthuộcvềcùng“giống-genus”.Nhưngcơsởduynhấtcủasựphânloạinàylàmộttrựcgiácapriorivàobảnchấtcủacácnềnvănminh.Điềunàycóthểthấytừlílẽcủaông,chorằnghaithứnàyhiểnnhiênlàkhácnhaunhưvoikhácthỏ-mộtlílẽtrựcgiácmànhượcđiểmcủanótrởnênrõràng,nếuchúngtaxemxéttrườnghợpvềsựkhácnhaucủachóSt.BernardvàchóBắcKinh.Nhưngtoànbộcâuhỏi(liệuhaithứcóthuộcvềcùngloạihaykhông)làkhôngthểchophépđược,vìnódựatrênphươngphápkhoahọcchủnghĩa,phươngphápcoicáctậpthểgiảnhư chúng là các thân thể vật lí hay sinhhọc.Mặc dùphươngphápnày thườngbị phêphán (xem, thí dụ, F. A. vonHayek,Economica,vol.X,cáctr.41ff.)nhữngphêphánnàychưabaogiờnhậnđượccâutrảlờithoảđáng.

[11]Toynbee,op.cit.,vol.1,tr.176[12]Điềunàylàvậyvìđịnhluậtquántính.-Vềmộtthídụcủamộtnỗlực“khoahọcchủnghĩa”điểnhìnhđểtính“cáclực”

chínhtrịvớisựtrợgiúpcủađịnhlíPythagoras,xemchúthích17ởtrên.[13]Sựlẫnlộndonóivề“chuyểnđộng”,“lực”,“chiều”,v.v.tạoracóthểđượcđobằngcáchđểýđếncáimàHenryAdams,một

sửgiaMĩnổitiếng,đãhivọngmộtcáchnghiêmtúcđểxácđịnhdiễntiếncủalịchsử,bằngcáchcốđịnhvịtrícủahaiđiểmtrênđườngđicủanó-mộtđiểmnằmởthếkỉthứmườiba,điểmkiatrongthờiđạiriêngcủaông.Ôngtanóivớimìnhvềđềáncủaông:“Vớisựgiúpđỡcủahaiđiểmnày…tahivọngphóngchiếuđườngđicủalịchsửraphíatrướcvàraphíasaumộtcáchvôtận…”,bởivì,ônglậpluận“bấtkểhọctrònàocũngcóthểthấyrằngconngườinhưmộtlựcphảiđượcđobằngchuyểnđộng,từmộtđiểmđượccốđịnh” (TheEducationofHenryAdams, 1918, tr.434 f.).Nhưmột thídụmớiđâyhơn, tôi có thể tríchnhậnxét củaWaddington(ScienceandEthics,tr.17f.):“Mộthệthốngxãhội”là“mộtcáigìđómàsựtồntạicủanóvềbảnchấtdínhdángđếnchuyểnđộngdọctheomộtquỹđạotiếnhoá…”,và(tr.18f.)“bảnchấtcủacốnghiếncủakhoahọcchođạođứchọc…làsựkhámphábảnchất,đặctínhvàchiềucủaquátrìnhtiếnhoátrênthếgiớinhưmộttổngthể…”

[14]XemcuốnLogicofScientificDiscoverycủatôi,mục15,nơiđưaracáclídođểcoicáctuyênbốtồntạilàmangtính siêuhìnhhọc(theonghĩaphikhoahọc);xemcảchúthích90dướiđây.

[15]Mộtquyluật,tuyvậy,cóthểkhẳngđịnhrằng:Dướicáchoàncảnhnhấtđịnh(cácđiềukiệnbanđầu),cácxuhướngnhấtđịnhcóthểxuấthiện;hơnnữa,saumộtxuhướngđãđượcgiảithíchnhưvậy,cókhảnăngđểphátbiểumộtquyluậttươngứngvớixuhướng;xemcảchúthích91dướiđây.

[16]Cóthểđángnhắcđếnrằng:Kinhtếhọccânbằngkhôngnghingờgìlàđộng(theonghĩa“hợplí”đốilậpvớinghĩa“theoComte”củatừnày),chodùthờigiankhôngxuấthiệntrongphươngtrìnhcủanó.Vìlíthuyếtnàykhôngkhẳngđịnhsựcânbằngđượcthựchiệnởbấtcứđâu;nóđơnthuầnchỉkhẳngđịnhrằng:Mỗisựnhiễuloạn(vànhiễuloạnxảyraliêntục)kéotheomộtsựđiềuchỉnh-bằng“chuyểnđộng”tiếntớicânbằng.Trongvậtlíhọc,tĩnhhọclàlíthuyếtvềcáccânbằngvàkhôngphảivềcácchuyểnđộngtớicânbằng;mộthệthốngtĩnhởđâykhôngdichuyển.

[17]Mill,Logic,BookVI,ch.X,mục3.Vềlíthuyết“cáctácđộngtiếnbộ”củaMillnóichung,xemcảBookIII,ch.XV,mục2f.[18]Milldườngnhưbỏquasựthựcrằng:Chỉcácchuỗiđơngiảnnhất,nhưcácchuỗicấpsốcộngvàcấpsốnhân,mớilàcác

chuỗimà“vàisốhạng”làđủđểdòra“nguyênlí”củachúng.Dễtạoracácchuỗitoánhọcphứctạphơn,trongđó,hàngngànsốhạngcóthểkhôngđủđểkhámpháraquyluậtcấutạocủachúng-chodùcómộtquyluậtnhưvậy.

[19]Vềcáchtiếpcậngầnnhấttớicácquyluậtnhưvậy,xemmục28,đặcbiệtlàchúthích91trongmụcđó.[20]XemMill,loc.cit.Millphânbiệthaiýnghĩacủatừ“tiếnbộ”;theonghĩarộng,nóngượclạivớisựthayđổicóchukìnhưng

khônghàmýsựcảithiện.(ôngthảoluận“sựthayđổitiếnbộ”,theonghĩanày,mộtcáchđầyđủhơn,op.cit.,BookIII,ch.XV).Theonghĩahẹp,nóngụýsựcảithiện.Ôngdạyrằng:Sựkiêntrìtiếnbộtheonghĩarộnglàmộtvấnđềvềphươngpháp(tôikhônghiểuđiểmnày),vàtheonghĩahẹphơnlàmộtđịnhlícủaxãhộihọc.

[21]Trongnhiềutácphẩmlịchsửchủnghĩavàtiếnhoáchủnghĩa,thườnglàviệckhôngthểđểpháthiệnraẩndụkếtthúcởđâuvàlíthuyếtnghiêmtúcbắtđầuởđâu.(Xemthídụcácchúthíchsố72và75củamụcnày).Vàthậmchíchúngtaphảiđốimặtvớikhảnănglàmộtsốnhàlịchsửchủnghĩacóthểphủnhậnrằng:Cómộtsựkhácbiệtgiữaẩndụvàlíthuyết.Thídụ,hãyxemxéttríchdẫnsautừnhàphântâmhọcDr.KarinStephen:“Tôithừanhậnrằnggiảithíchhiệnđạimàtôiđãthửđềxuấtcóthểkhônghơnmộtẩndụ…tôikhôngnghĩchúngtaphảixấuhổ…vìcácgiảthuyếtkhoahọcthựcratấtcảđềudựatrênẩndụ.Líthuyếtsóngvềánhsángcólàcáigìkhác…?”(ĐốisánhvớiScienceandEthics,củaWaddington,tr.80,xemcảtr.76vềhấpdẫn).Nếugiảnhưphươngphápcủakhoahọcvẫnlàphươngphápcủabảnchấtluận,tứclàphươngphápcủaviệchỏi“nólàcáigì?”(đốisánhvớimục10ởtrên),vànếulíthuyếtsóngcủaánhsánggiảnhưlàtuyênbốbảnchấtluậnrằngánhsánglàchuyểnđộngsóng,thìnhậnxétnàycóthểđượcbiệnminh.Songsựviệclà,mộttrongnhữngkhácbiệtchínhgiữaphântâmhọcvàlíthuyếtsóngcủaánhsángchínhlạilà,trongkhicáitrướcvẫnvềcơbảnmangtínhbảnchấtluậnvàẩndụ,còncáisauthìkhông.

[22]TríchdẫnnàyvàtríchdẫntiếplàtừMill,Logic,BookVI,ch.X,mục3.Tôicoithuậtngữ“quyluậtkinhnghiệm-empiricallaw”(doMilldùngnhưtênchomộtquyluậtcómứcđộphổbiếnthấp)làrấtkhôngmay,bởivìtấtcảcácquyluậtkhoahọcđềumangtínhkinhnghiệm:Tấtcảchúngđềuđượcchấpnhậnhaybịgạtbỏtrêncơsởcủachứngcớkinhnghiệm.(Về“cácquyluậtkinhnghiệm”củaMill,xemcảop.cit.,BookIII,ch.VIvàBookVI,ch.V,mục1).SựphânbiệtcủaMillđãđượcC.Mengerchấpnhận,ngườiđốichọi“cácquyluậtchínhxác”với“cácquyluậtkinhnghiệm”;xemTheCollectedWorks,vol.II,cáctr.38ff.,và259ff.

[23]XemMill,op.cit.,BookVI,ch.X,mục4.XemcảComte,Coursdephilosophiepositive,IV,tr.335.[24]Mill,op.cit.,BookIII,ch.XII,mục1.Vềcách“dẫnra”hay“suydiễnngược”điềumàônggọilà“cácquyluậtkinhnghiệm”,

xemcảlib.cit.,ch.XVI,mục2.[25]Đoạnvănnày,phântíchsựgiảithíchnhânquảcủamộtsựkiệncụthể,làgầnnhưmộttríchdẫntừcuốnLogicofScientific

Discoverycủatôi,mục12.Hiệntại,tôicảmthấycóthiênhướngđểgợiýmộtđịnhnghĩacủanguyênnhândựatrênngữnghĩahọccủaTarski(màtôiđãkhôngbiếtkhicuốnsáchđóđượcviết),theocáchnhưsau:Sựkiện(đơnnhất)Ađượcgọilànguyênnhâncủasựkiện(đơnnhất)Bkhivàchỉkhi:Từmộttậpcủacácmệnhđềphổquátđúng(cácquiluậttựnhiên)dẫnđếnmộtphépkéotheoquantrọng(materialimplication)màthànhphầnđầutiêncủanó(implicans)chỉđịnh(designates)Avàthànhphầncuốicủanó(implicate)chỉđịnhB.Tươngtự,chúngtacóthểđịnhnghĩakháiniệmcủamột“nguyênnhânđượcchấpnhậnmộtcáchkhoahọc”.Vềkháiniệmngữnghĩahọccủachỉđịnh(designation),xemCarnap,IntroductiontoSemantics (1942).DườngnhưđịnhnghĩatrêncóthểđượccảithiệnbằngcáchdùngcáimàCarnapgọilà“cáckháiniệmtuyệtđối”.-Vềmộtvàinhậnxétlịchsửliênquanđếnvấnđềcủanguyênnhân,xemchúthích7ởchương25củacuốnTheOpenSocietyandItsEnemiescủatôi.

[26]Vềmộtthảoluậncủacácxuhướngtiếnhoá,xemJ.Huxley,Evolution(1942),ch.IX.LiênquanđếnlíthuyếtvềSựTiếnbộTiếnhoácủaHuxley(op.cit.,ch.X)dườngnhưvớitôilà,tấtcảđiềucóthểđượckhẳngđịnhmộtcáchvừaphảilà:Xuhướngchungtiếnđếnsựđadạngtănglêncủacácdạng,v.v.,đểchỗchotuyênbốrằng“sựtiếnbộ”(địnhnghĩacủaHuxleyđượcthảoluậndướiđây)đôikhixảyra,đôikhikhông;rằngtiếnhoácủamộtsốdạngđôikhilàtiếnbộ,trongkhihầuhếtlàkhông;vàrằngkhôngcólídochungvìsaochúngtaphảikìvọngrằngcácdạngsẽxuấthiệntrongtươnglaicácdạngsẽlàmchotiếnbộthêm.(SovớiluậnđiểmcủaHuxley–thídụ,op.cit.tr.571-rằng,nếuloàingườibịquétsạch,sựtiếnbộnữalàcựckìkhôngchắcchắn.Mặcdùcáclílẽcủaôngkhôngthuyếtphụcđượctôi,chúngkéotheomộthàmýmàtôicóthiênhướngđồngý;cụthểlà,sựtiếnbộsinhhọclà,nhưnóđãlà,cáigìđóngẫunhiên).VềđịnhnghĩacủaHuxleyvềsựtiếnbộtiếnhoánhưhiệuquảsinhhọcchungtănglên,tứclà,nhưsựkiểmsoáttănglênđốivớimôitrườngvàđộclậpvớimôitrường,tôicảmthấyôngđãthànhcôngtrongviệctrìnhbàymộtcáchthoảđángýđịnhcủanhiềungười,nhữngngườiđãdùngkháiniệmnày.Hơnnữa,tôithừanhận,cáckháiniệmđượcđịnhnghĩakhônglấyngườilàmtrungtâm;chúngkhôngchứasựđánhgiánào.Thếmà,đigọimộtsựgiatăngvềhiệuquảhayvềkiểmsoátlà“tiếnbộ”dườngnhưđốivớitôilàsựbàytỏmộtsựđánhgiá;nóbàytỏniềmtinrằnghiệuquảhaysựkiểmsoátlàtốt,vàrằngsựlanrộngcủacuộcsốngvàsựchinhphụcvậtchấtchếtcủanólàđángmongmỏi.Nhưngchắcchắnlàcóthểđểchấpnhậncácgiátrịrấtkhác.TôikhôngnghĩvìvậyrằngđòihỏicủaHuxleyrằngôngđãcho“địnhnghĩakháchquan”củasựtiếnbộtiếnhoá,thoátđượcchủnghĩalấyconngườilàmtrungtâm[anthropomphism]vàcácđánhgiágiátrị,làcóthểduytrìđược.(Xemop.cit.,tr.559;cảtr.565,lílẽchốngquanđiểmcủaJ.B.S.Haldanerằngýtưởngvềtiếnbộmangtínhlấyconngườilàmtrungtâm[anthropocentric]).

[27]TrongtrườnghợpcủaMill,sựlẫnlộnnàychịutráchnhiệmchủyếuvềniềmtincủaôngvàosựtồntạicủacáitôigọilà“xuhướngtuyệtđối”cóthểthấybằngnghiêncứucuốnLogiccủaông,BookIII,ch.XVI.

[28]Cócáclídologicnàođóchoviệccoiniềmtinvàomộtxuhướngtuyệtđốilàphikhoahọchaysiêuhìnhhọc(sovớichúthích76ởchươngnày).Mộtxuhướngnhưvậycóthểđượctrìnhbàybằngmộtmệnhđềtồntạikhông-đặcthùhayđượckháiquáthoá(“Tồntạimộtxuhướngnhưthếvànhưthế”),màchúngtakhôngthểkiểmnghiệmvìkhôngcósựquansátnàovềsựlệchkhỏixuhướngcóthểbácbỏmệnhđềnày;vìchúngtaluôncóthểhivọngrằng,“vềdàihạn”,nhữngsựlệchtheochiềungượclạisẽđiềuchỉnhvấnđềđâuvàođấy.

[29]Nếuchúngtathànhcôngtrongviệcxácđịnhcácđiềukiệnriênghoàntoànhayđầyđủccủamộtxuhướngđơnnhấtt,thìchúngtacóthểtrìnhbàyquyluậtphổquát:“Mỗikhicócácđiềukiệnthuộcloạicthìsẽcómộtxuhướngthuộcloạit”.Ýtưởngvềmộtquyluậtnhưvậylàkhôngthểchêtráchđượckhinhìntừquanđiểmlogic;nhưngnórấtkhácýtưởngcủaComtevàMillvềquyluậtcủasựkếtiếpnhau,điềumà,giốngnhưmộtxuhướngtuyệtđối,hayquyluậtcủamộtchuỗitoánhọc,đặctrưngchosựdiễntiếnchungcủacácsựkiện.Ngoàira,làmsaochúngtacóthểxácđịnhrằng:Cácđiềukiệncủachúngtalàđủ?Hayđiềulàcâuhỏicũngthế:Làmsaochúngtacóthểkiểmnghiệmmộtquyluậtcódạngnhưtrên?(Chúngtakhôngđượcquênrằng,chúngtađangthảoluậnlậptrường(b)củamục27,lậptrườngdínhdángđếnsựđòihỏirằngxuhướngcóthểđượckiểmnghiệm.)Đểkiểmnghiệmmộtquyluậtnhưvậy,chúngtaphảicốhếtsứctạoracácđiềukiệnmàdướimứcđónókhôngđúng;chomụcđíchnày,chúngtaphảithửchứngtỏrằng:Cácđiềukiệnthuộcloạiclàkhôngđủ,vàrằngngaycảvớisựhiệndiệncủachúng,mộtxuhướngloạitkhôngluônluônxuấthiện.Mộtphươngphápgiốngthếnày(đượcphácthảoởmục32)sẽkhôngthểchêtráchđược.Nhưngnókhôngthểápdụngđượcchocácxuhướngtuyệtđốicủanhàlịchsửchủnghĩa,vìchúnglànhữngviệcđicùngtấtyếuvàcómặtkhắpnơicủađờisốngxãhội,vàkhôngthểđượcloạibỏbởibấtkểsựcanthiệpkhảdĩnàovớicácđiềukiệnxãhội.(Ởđây,chúngtalạicóthểthấytínhchất“siêuhình”củaniềmtinvàocácxuhướngkhôngđặcthù,nhưcácxuhướngchung;cácmệnhđềbàytỏmộtniềmtinnhưvậykhôngthểđượckiểmnghiệm;xemcảchúthíchtrước).

Mục29:Sựthốngnhấtcủaphươngpháp

Tôiđãámchỉtrongmụctrướcrằng:Cácphươngphápsuydiễnđượcphântíchởđóđượcsửdụngrộngrãivàlàquantrọng-nhiềuhơnlà,thídụ,Millđãtừngnghĩđến.Gợiýnàysẽđượcthảoluậntỉmỉthêm,đểrọimộtchútánhsángvàosựtranhchấpgiữachủnghĩatheotựnhiênvàchủnghĩaphảntựnhiên.Trongmụcnày,tôisẽđềxuấthọcthuyếtvềtínhthốngnhấtcủaphươngpháp;tứclà,quanđiểmchorằng:Tấtcảcáckhoahọclíthuyếthaykháiquáthoáđềudùngcùngphươngpháp,bấtluậnchúnglàcáckhoahọctựnhiênhayxãhội.(Tôihoãnviệcthảoluậncácmônkhoahọclịchsửchođếnmục31).Đồngthời,mộtsốhọcthuyếtcủachủnghĩalịchsửmàtôichưakhảosátđủsẽđượcđềcậpđến,nhưcácvấnđềcủaKháiquáthoá;củaBảnchấtluận;củavaitròcủaHiểubiếtTrựcgiác;củaTínhkhôngchínhxáccủaTiênđoán;củaTínhphứctạp;vàcủaápdụngcácPhươngphápĐịnhlượng.Tôikhôngcóýkhẳngđịnhrằng:Khôngcókhácbiệtnàogiữacácphươngphápcủacácmôn

khoahọclíthuyếttựnhiênvàxãhội;nhữngsựkhácbiệtnhưvậyrõrànglàcó,thậmchígiữabảnthâncácmônkhoahọctựnhiênvớinhau,cũngnhưgiữacácmônkhoahọcxãhộikhácnhau. (Hãy so sánh, thídụ,phân tích các thị trườngcạnh tranhvàphân tích cácngônngữRomance).NhưngtôiđồngývớiComtevàMill-vàvớinhiềungườikhác,nhưC.Menger-rằng:Cácphươngpháp,tronghailĩnhvựcvềcănbảnlànhưnhau(chodùcácphươngphápmàtôinghĩđếncóthểkháccácphươngphápmàhọnghĩtới).Cácphươngphápluôncốtởviệccungcấpnhữnggiải thíchnhânquả suydiễn, vàởviệckiểmnghiệmchúng (thôngqua các tiênđoán).Phươngphápnàyđôikhiđượcgọilàphươngphápmangtínhgiảthuyết-suydiễn,[1]hoặcthườngxuyênhơn,làphươngphápgiảthuyết,vìnókhôngđạtsựchắcchắntuyệtđốichobấtkểmệnhđềkhoahọcnàomànókiểmnghiệm;đúnghơn,cácmệnhđềnàyluônluônvẫnmangđặctínhcủacácgiảthuyếtthămdò,dẫuchođặctínhthămdòcủachúngcóthểkhôngcònhiểnnhiênsaukhichúngđãvượtquarấtnhiềukiểmnghiệmnghiêmngặt.Bởitínhthămdòhaytínhtạmthờicủachúng,cácgiảthuyếtđượchầuhếtcácnhànghiên

cứuphươngphápcoinhưtạmthờitheonghĩa:Cuốicùng,chúngphảiđượcthaythếbởicáclíthuyếtđãđượcchứngminh(hoặcchíít,bởicáclíthuyếtcóthểđượcchứngminhlà“cóxácsuấtcao”,theonghĩanàođấycủaphéptínhxácsuất).Tôitinrằngquanđiểmnàylàsaivànódẫnđếnhàngloạtkhókhănhoàntoànkhôngcầnthiết.Nhưngvấnđềnày[2]ởđâytươngđốikhôngquantrọng.Ðiềuquantrọnglànhậnrarằng:Trongkhoahọc,chúngtaluônluônquantâmđếncácgiảithích,tiênđoán,vàkiểmnghiệm,vàphươngphápkiểmnghiệmcácgiảthuyếtluônlànhưnhau(xemmụctrước).Từgiảthuyếtcầnđượckiểmnghiệm-thídụ,mộtquyluậtphổquát-cùngvớicácmệnhđềkhácnàođó,màvìmụcđíchnàyđượccoilàkhôngcóvấnđề-thídụ,cácđiềukiệnbanđầunàođó-chúngtasuyradựđoánnàođó.Sauđó,chúngtađốichiếudựđoánnày,mỗikhicóthể,vớicáckếtquảthínghiệmhaynhữngquansátkhác.Sựthốngnhấtvớichúngđượccoilàsựlàmvữngthêmhaysựcủngcốcủagiảthuyết,tuynhiên,không như chứng minh cuối cùng; sự không thống nhất rõ rệt được coi là sự bác bỏ[refutation]hoặcsựchứngminhlàsai[falsification].Theophântíchnày,khôngcósựkhácbiệtlớngiữagiảithích,tiênđoánvàkiểmnghiệm.Sự

khácbiệtkhôngphảilàkhácbiệtvềcấutrúclogic,màđúnghơnlàsựkhácbiệtvềnhấnmạnh;nóphụthuộcvàocáigìchúngtacoilàvấnđềcủamìnhvàcáigìchúngtakhôngcoilànhưvậy.Nếuvấnđềcủachúngtakhôngphảilàtìmmộtdựđoán,màlàđitìmcácđiềukiệnbanđầuhaycácquyluậtphổquátnàođó(haycảhai)màtừđó,chúngtacóthểsuydiễnramột“dựđoán”cho trước, thì chúng ta đang kiếm một giải thích (và “dự đoán” cho trước trở thành“explicandum[cáicầnđượcgiảithích]”).Nếuchúngtacoicácquyluậtvàcácđiềukiệnbanđầulàchotrước(hơnlàphảiđượctìm)vàsửdụngchúngchỉđểsuydiễnradựđoán,nhằmqua đó nhận được thông tinmới nào đó, thì chúng ta đang thử làmmộtdựđoán. (Đây làtrườnghợpchúngtaápdụng cáckếtquảkhoahọccủachúngta).Vànếuchúngtacoimộttrongcáctiềnđề,tứclàhoặcmộtquyluậtphổquáthoặcmộtđiềukiệnbanđầu,nhưlàcóvấnđề,vàcoidựđoánnhưđiềugìđócầnđượcsosánhvớicáckếtquảcủakinhnghiệm,thìchúngtanóivềmộtkiểmnghiệmcủatiềnđềcóvấnđềđó.Dựavàokếtquảcủacáckiểmnghiệm,chúngtalựachọncácgiảthuyếtđứngvữngvớikiểm

nghiệm,hayloạibỏcácgiảthuyếtkhôngđứngvững,vàvìvậy,cácgiảthuyếtnàybị loạira.Quantrọngđểnhậnracáchệquảcủaquanđiểmnày.Chúnglàthếnày:Mọikiểmnghiệmđềucóthểđượcdiễngiảinhưmộtnỗlựcđểgạtbỏcáclíthuyếtsai-đểtìmcácđiểmyếucủamộtlí

thuyếtnhằmloạibỏnónếunóbịkiểmnghiệmchứngminhlàsai.Quanđiểmnàyđôikhiđượccoilànghịchlí;mụctiêucủachúngta,họnói,làđithiếtlậpcáclíthuyết,khôngphảiđiloạibỏcáclíthuyếtsai.Nhưngđúngvìmụctiêucủachúngtalàđithiếtlậpcáclíthuyếttốtnhấtmàchúngtacóthểcó,nênchúngtaphảikiểmnghiệmchúngthậtnghiêmngặt,bằngtấtcảkhảnăngcủachúngta; tức là,chúngtaphảicốtìmra lỗicủachúng,chúngtaphảicốđểchứngminhchúnglàsai.Chỉnếukhichúngtakhôngthểchứngminhđượcchúnglàsai,bấtchấpcácnỗlựctốtnhấtcủamình,thìchúngtamớicóthểnói:Chúngđãvượtquacáckiểmnghiệmnghiêmngặt.Đâylàlídovìsaokhámpháracáctrườnghợpxácnhậnmộtlíthuyếtcónghĩarấtítnếuchúngtađãkhôngthử,vàthấtbại,đểkhámpháranhữngsựbácbỏ.Vìnếuchúngtakhôngcótínhphêphán,chúngtasẽluônluôntìmthấycáimìnhmuốn:Chúngtasẽtìm,vàthấy,cácthídụxácnhận,vàchúngtasẽbỏqua,vàkhôngnhìnthấy,bấtkểthứgìcóthểnguyhiểmchocáclíthuyếtmàmìnhyêuchuộng.Bằngcáchnày,quádễđểnhậnđượccáidườngnhưlàbằngchứngkhôngthểchốnglạinổi,ủnghộmộtlíthuyếtmà,nếuđượctiếpcậnmộtcáchphêphán,cóthểbịbácbỏ.Đểlàmchophươngpháplựachọnbằngloạibỏhoạtđộng,vàđảmbảorằng:Chỉcáclíthuyếtphùhợpnhấtlàcòntrụlại,thìphảilàmchocuộcđấutranhcủachúngvìsựtồntạilàgaygắtđốivớichúng.Đây, trênnhữngnétđạicương, làphươngphápcủatấtcảmọimônkhoahọcđượckinh

nghiệmhậuthuẫn.Nhưngphươngphápmàtheođóchúngtanhậnđượccáclíthuyếthaygiảthuyếtcủachúngtathìsao?Vềcáckháiquáthoáquynạp,vàcáchmàchúngtađitừquansátđếnlí thuyếtthìsao?Đốivớicâuhỏinày(vàvớicácthuyếtđượcthảoluậnởmục1,trongchừngmực,chúngchưađượcđềcậpđếntrongmục26)tôisẽchohaicâutrảlời.(a)Tôikhôngtinrằngchúngtađãtừngđưaracáckháiquáthoáquynạptheonghĩa:Chúngtabắtđầuvớicácquansátvàcốgắngdẫnracáclíthuyếttừchúng.Tôitin,địnhkiếnrằngchúngtatiếnhànhtheocáchnày,làmộtloạiảothị,vàrằngchẳngởgiaiđoạnnàocủasựpháttriểnkhoahọc,chúng ta lại bắt đầumàkhông có cái gì đómangbản chất củamột lí thuyết, nhưmột giảthuyết,hoặcmộtđịnhkiến,hoặcmộtvấnđề-thườnglàmộtvấnđềkĩthuật-màtheocáchnàođó,nóhướngdẫncácquansátcủachúngta,vàgiúpchúngtalựachọntừvôsốcácđốitượngquansátranhữngđiềucóthểlàlíthú.[3]Nhưngnếutìnhhìnhlàvậy,thìphươngpháploạibỏ-chẳngkhácgìphươngphápthửvàsaiđượcthảoluậnởmục24-lạiluônluôncóthểđượcápdụng.Tuyvậy,tôikhôngnghĩlàcầnphảikhăngkhănggiữđiểmnàychocuộcthảoluậnhiệnthờicủachúngta.Vìchúngtacóthểnói(b)rằng:Nhìntừquanđiểmcủakhoahọcthìchẳngliênquangìđếnviệc:Liệuchúngtanhậnđượccáclíthuyếtcủamìnhbằngcáchchớplấycáckếtluậnvôcăncứhayđơnthuầnbằngcáchvấpphảichúng(tứclà,qua“trựcgiác”),haykhácđi,bằngmộtthủtụcquynạpnàođó.Câuhỏi,“Ðầutiên,anhtìmralíthuyếtcủamìnhthếnào?”liênquan,nhưnótừngliênquan,đếnvấnđềhoàntoànriêngtư,ngượclạivớicâuhỏi,“Anhkiểmnghiệmlíthuyếtcủamìnhthếnào?”làcâuhỏithậtsựquantrọngvềmặtkhoahọc.Vàphươngphápkiểmnghiệmđượcmôtảởđâylàmàumỡ;nódẫnđếncácquansátmới,vàđếnquanhệchovàlấylẫnnhaugiữalíthuyếtvàquansát.Màtấtcảnhữngthứnày,tôitin,khôngchỉđúngchocácmônkhoahọctựnhiênmàchocả

cácmônkhoahọcxãhội.Vàtrongcácmônkhoahọcxãhội,thậmchícònhiểnnhiênhơntrongcácmônkhoahọctựnhiên:Chúngtakhôngthểnhìnthấyvàquansátcácđốitượngcủamìnhtrướckhichúngtanghĩvềchúng.Vìhầuhếtcácđốitượngcủakhoahọcxãhội,nếukhôngphảitấtcả,đềulàcácđốitượngtrừutượng;chúnglàcáckiếntrúclíthuyết.(Ngaycả“chiếntranh”hay“quânđội”đềulàcáckháiniệmtrừutượng,dẫuđiềunàynghecóthểlạkìđốivớimộtsốngườinàođó.Cáicụthểlànhữngngườibịgiết;haynhữngngườiđànôngvàđànbàmặcđồngphục,v.v.).Cácđốitượngnày,cáckiếntrúclíthuyếtnàyđượcdùngđểdiễngiảikinhnghiệmcủachúngta,làkếtquảcủaviệcxâydựngcácmôhìnhnhấtđịnh(đặcbiệtcủacácđịnhchế),đểgiảithíchcáckinhnghiệmnhấtđịnh-mộtphươngpháplíthuyếtquenthuộctrongcácmônkhoahọctựnhiên(nơichúngtaxâydựngcácmôhìnhcủamìnhvềcácnguyêntử,phântử,chấtrắn,chấtlỏng,v.v.).Nólàmộtphầncủaphươngphápgiảithíchbằngcáchrútgọn,haysuydiễntừcácgiảthuyết.Rấtthườngxuyên,chúngtakhôngcóýthứcvềsựthực:Chúngtahoạtđộngvớicácgiảthuyếthaycáclíthuyết,vàvìthế,chúngtanhầmlẫncácmôhìnhlíthuyếtcủamìnhvớicácthứcụthể.Đâylàloạisailầmquáphổbiến.[4]Thựcra,cácmôhìnhthườngđượcdùng theo cách này, giải thích - và bằng cách đó, phá huỷ - các thuyết của bản chất luận

phươngpháp(somục10).Nógiảithíchchúng,vìcácmôhìnhcóđặctínhtrừutượnghaylíthuyết,vànhưthế,chúngtacóthểcảmthấyrằng:Chúngtathấynónhưmộtloạilinhhồnhaybảnchấtvĩnhcửutronghayđằngsaucácsựkiệnthayđổi,cóthểquansátđược.Vànópháhuỷchúngbởivìnhiệmvụcủalíthuyếtxãhộilàđixâydựngvàphântíchcácmôhìnhxãhộihọccủachúngtamộtcáchthậntrọngbằngcácthuậtngữmôtảhayduydanh,nóicáchkhác,bằngcácthuậtngữvềcáccáthể,vềcáctháiđộ,kìvọng,quanhệv.v.củahọ,-mộtđịnhđềcóthểđượcgọilà“chủnghĩacánhânphươngphápluận”.Tínhthốngnhấtcủacácphươngphápcủacácmônkhoahọctựnhiênvàxãhộicóthểđược

minhhoạvàbảovệbởisựphântíchhaiđoạntríchtừScientismandtheStudyofSocietycủaGiáosưHayek.[5]Trongđoạnđầucủacácđoạnnày,GiáosưHayekviết:“Nhàvậtlímuốnhiểucácvấnđềcủacácmônkhoahọcxãhộivớisựgiúpđỡcủasựtương

tựtừlĩnhvựcriêngcủamìnhcóthểphảitưởngtượngmộtthếgiới,trongđó,anhtađãbiếtbằngcáchquansát trực tiếpbên trongcácnguyên tửvàđãchẳngcókhảnăng làmcác thínghiệmvớicácmiếngvậtchất,cũngchẳngcócơhộiđểquansátnhiềuhơnnhữngtươngtáccủatươngđốiítnguyêntửtrongmộtthờigianhạnchế.Từkiếnthứcvềcácloạinguyêntửkhácnhau,anhtacóthểxâydựngcácmôhìnhtheomọicáchkhácnhau,trongđó,chúngcóthểkếthợpthànhcácđơnvịlớnhơnvàlàmchocácmôhìnhnàytáitạocàngchínhxáchơntấtcảcáctínhchấtcủavàitrườnghợp,trongđó,anhtađãcóthểquansátcáchiệntượngphứctạphơn.Nhưngcácquyluậtcủathếgiớivĩmômàanhtacóthểdẫnratừsựhiểubiếtcủamìnhvềthếgiớivimôsẽluônluônvẫnmangtính“suydiễn”;bởivìsựhiểubiếthạnchếcủaanhtavềcácsốliệucủatìnhhìnhphứctạp,cácquyluậtnàyhầunhưchẳngbaogiờchophépanhtatiênđoánchínhxáckếtquảcủamộttìnhthếcábiệt;vàanhtachẳngbaogiờcóthểxácminhchúngbằngthínghiệmđượckiểmsoát-mặcdùchúngcóthểbịbácbỏbởisựquansátcácsựkiệnmàtheolíthuyếtcủaanhtalàkhôngthểcóđược.”Tôithừanhậnlàcâuđầutiêncủađoạntríchnàychỉranhữngkhácbiệtnàođógiữakhoa

họctựnhiênvàxãhội.Nhưngphầncònlạicủađoạntrích,tôitin,biệnhộchosựthốngnhấthoàntoàncủaphươngpháp.Vìnếuđâylàmôtảđúngđắnvềphươngphápcủakhoahọcxãhội,vàtôikhôngnghingờ,thìnóchứngtỏ:Nóchỉkháccácloạidiễngiảivềphươngphápcủakhoahọctựnhiênmàchúngtađãloạibỏ.Tôinghĩchủyếuđếndiễngiải“quynạpchủnghĩa”,chorằng:Trongcácmônkhoahọctựnhiên,chúngtatiếnhànhmộtcáchcóhệthốngtừquansátđếnlíthuyếtbằngmộtphươngphápkháiquáthoánàođó,vàthậmchí,chúngtacóthể“xácminh”,haycólẽthậmchíchứngminh,líthuyếtcủamìnhbằngmộtphươngphápquynạpnàođó.Tôiđãchủtrươngmộtquanđiểmrấtkhácởđây-mộtdiễngiảicủaphươngphápkhoahọc,nhưmangtínhsuydiễn,giảthuyết,chọnlọcbằngcáchchứngminhlàsai,v.v.VàmôtảnàyvềphươngphápcủakhoahọctựnhiênhoàntoànthốngnhấtvớimôtảcủaGiáosưHayekvềphươngphápcủakhoahọcxãhội.(Tôicómọi lídođểtinrằng:Diễngiảicủatôivềcácphươngphápcủakhoahọcđãkhôngbịảnhhưởngbởibấtkểhiểubiếtnàovềcácphươngphápcủacácmônkhoahọcxãhội;vìtrướctiên,khitôipháttriểnnó,tôiđãchỉnghĩđếncácmônkhoahọctựnhiên,[6]vàtôihầunhưchẳngbiếtgìvềcácmônkhoahọcxãhội).Nhưngngaycảcáckhácbiệtđượcámchỉởcâuđầutiêncủađoạntríchcũngkhônglớnnhư

nóthoạtđầucóvẻ.Khôngnghingờgìlàchúngtacóhiểubiếttrựctiếphơnvề“bêntrongcủanguyêntửconngười”sovớichúngtacóvềcácnguyêntửvậtlí;nhưnghiểubiếtnàymangtínhtrựcgiác.Nóicáchkhác,chúngtachắcchắndùnghiểubiếtcủachúngtavềchínhmìnhđểđịnhkhungcácgiảthuyếtvềvàingườikhác,hayvềtấtcảmọingười.Nhưngcácgiảthuyếtnàyphảiđượckiểmnghiệm,chúngphảitrảiquaphươngpháplựachọnbằngloạibỏ.(Trựcgiácngăncảnmộtsốngười,ngaycảtrongviệchìnhdungrằng,cóaiđólạicóthểkhôngthíchkẹosôcôla).Đúnglà,quansáttrựctiếpkhônggiúpđỡnhàvậtlíkhianhtađịnhkhungcácgiảthuyếtcủamìnhvềcácnguyêntử;tuynhiên,anhtakháthườngxuyênsửdụngloạitưởngtượnghaytrựcgiácyêuthíchnàođólàmchoanhtadễcảmthấyrằngmìnhquenthânmậtvớithậmchí“bên trong của các nguyên tử” - với ngay cả tính khí thất thường và định kiến của chúng.Nhưngtrựcgiácnàylàchuyệnriêngtưcủaanhta.Khoahọcchỉquantâmđếncácgiảthuyếtmàtrựcgiáccủaanhtacóthểtruyềncảmhứng,vàcũngchỉnếuchúngcócáchệquảphongphú,vànếuchúngcóthểđượckiểmnghiệmmộtcáchđúngđắn.(Vềkhókhănkhácđượccâu

đầutiêncủaGiáosưHayeknhắcđến,tứclàkhókhăntiếnhànhthínghiệm,xemmục24).Vàinhậnxétnàycóthểcũngchỉracáchtanênphêphánthuyết lịchsửchủnghĩađược

trìnhbàyởmục8,tứclà,thuyếtchorằngkhoahọcxãhộiphảidùngphươngpháphiểutrựcgiác.Trongđoạntríchthứhai,GiáosưHayek,khinóivềcáchiệntượngxãhội,ôngviết:“…sựhiểubiếtcủachúngtavềnguyênlítheođócáchiệntượngnàyđượctạora,nếucó,sẽ

hiếmkhichophépchúngtatiênđoánkếtquảchínhxáccủabấtkểtìnhtrạngcụthểnào.Trongkhichúngtacóthểgiảithíchnguyênlítrênđócáchiệntượngnàođóđượctạoravàtừsựhiểubiếtnàycóthểloạitrừkhảnăngcủacáckếtquảnàođó,thídụkhảnăngcùngxuấthiệncủacácsựkiệnnàođó,sựhiểubiếtcủachúngtatheomộtnghĩasẽchỉmangtínhphủđịnh,tứclànósẽchỉchophépchúngtaloạitrừcáckếtquảnàođó,nhưngkhôngchophépchúngtathuhẹpdảicủacáckhảnăngđủhẹpđếnmứcchỉcònlạimộtkhảnăng.”Đoạntríchnày,thaychosựmôtảmộttìnhthếriêngbiệtđốivớicácmônkhoahọcxãhội,

nómôtảmộtcáchhoànhảođặctínhcủacácquyluậttựnhiênmà,thựcra,chẳngbaogiờcóthểlàmnhiềuhơnlàloạitrừcáckhảnăngnàođó.(“Khôngthểmangnướcbằngsàng”;xemmục20).Đặcbiệthơnkhituyênbốrằng,nhưmộtquytắc,chúngtasẽkhôngcókhảnăng“tiênđoánkếtquảchínhxáccủabấtkểtrạngtháicụthểnào”mởravấnđềvềtínhkhôngchínhxáccủacáctiênđoán(xemmục5,ởtrên).Tôidámchắcrằngcũngcóthểnóichínhxácthếvềthếgiớivậtlícụthể.Nóichung,chúngtacóthểtiênđoáncácsựkiệnvậtlíchỉbằngcáchdùngsựcáchlithínghiệmnhântạo.(Hệthốngmặttrờilàtrườnghợpđặcbiệt-sựcáchlitựnhiênchứkhôngphảicáchlinhântạo;mộtkhisựcáchlicủanóbịpháhuỷdosựxâmnhậpcủamộtvậtthểlạđủlớn,tấtcảdựđoáncủachúngtanhấtthiếtđổvỡ).Chúngtacònrấtxamớicókhảnăngđểtiênđoán,ngaycảtrongvậtlíhọc,cáckếtquảchínhxáccủamộttìnhtrạngcụthể,nhưmộtcơnmưagiông,haymộttrậnhoảhoạn.Cóthểđưathêmmộtnhậnxétrấtngắnvềvấnđềcủatínhphứctạp(xemmục4).Không

nghingờgì:Tínhphứctạpcủanólàmchoviệcphântíchbấtkểtìnhtrạngxãhộicụthểnàolàcựckìkhókhăn.Nhưngcũngđúngthếvớibấtkểtìnhtrạngvậtlícụthểnào.[7]Địnhkiếnphổbiếnchorằngcáctìnhtrạngxãhộilàphứctạphơncáctrạngtháivậtlídườngnhưnảysinhtừhainguồn.Nơinguồn thứnhất, chúng tabuộcphải so sánhnhững thứkhôngnênđượcsosánh;tôihiểu:Mộtmặtlàcáctrạngtháixãhộicụthểvàmặtkháclàcáctrạngtháivậtlíthínghiệmđượccáchlimộtcáchnhântạo.(Nhữngtrạngtháivậtlícólẽphảiđượcsosánh,đúnghơn,vớitrạngtháixãhộiđượccáchlimộtcáchnhântạo-nhưmộtnhàtù,haymộtcộngđồngthínghiệm).Nguồnthứhailàmộtlòngtincổxưa,chorằngmôtảmộttrạngtháixãhộiphảibaohàmcáctrạngtháitinhthầnvàthậmchícơthểcủatấtcảmọingườiliênquan(haycólẽ,nóphảithậmchícóthểquyđượcvềchochúng).Nhưnglòngtinnàykhôngđượcbiệnminh;nóthậmchícònítđượcbiệnminhhơnđòihỏiphilí:Môtảmộtphảnứnghoáhọccụthểphảibaohàmviệcmôtảcủacáctrạngtháinguyêntửvàdưới-nguyêntửcủatấtcảcáchạtcơbảnliênquan(mặcdùhoáhọcthựcracóthểquyvềvậtlíhọc).Lòngtinnàycũngchỉracácdấuvếtcủaquanđiểmphổbiến:Cácthựcthểxãhộinhưcácđịnhchếhaycáchiệphộilàcácthựcthểtựnhiêncụthểnhưmộtđámngười,hơnlàcácmôhìnhtrừutượngđượcxâydựngđểdiễngiảicácquanhệtrừutượngđượclựachọnnàođógiữacáccánhân.Nhưngthựcra,cócáclídochínhđáng,khôngchỉchoniềmtinrằngkhoahọcxãhộilàít

phứctạphơnvậtlíhọc,màchocảniềmtinrằng:Cáctìnhtrạngxãhộicụthểnóichunglàítphứctạphơncáctrạngtháivậtlícụthể.Vìtronghầuhếtcáctrạngtháixãhội,nếukhôngphảitấtcả,cómộtyếutốcủatínhduylí.Phảithúnhậnrằng,conngườihầunhưkhôngbaogiờhànhđộnghoàntoànduylí(tứclà,nhưhọlàmnếuhọcóthểsửdụngtốiưumọithôngtinsẵncóđểđạtbấtcứmụcđíchnàomàhọcóthểcó),nhưngtuyvậy,họhànhđộngítnhiềuhợplí;vàđiềunàylàmchoviệcxâydựngcácmôhìnhtươngđốiđơngiảnvềcáchànhđộngvàtươngtáclẫnnhaucủahọlàcóthể,vàđểdùngcácmôhìnhnàynhưcácphépgầnđúng.Điểmcuốinàydườngnhưvớitôi,thậtsự,biểulộmộtsựkhácbiệtđángkểgiữacácmôn

khoahọctựnhiênvàxãhội-cólẽlàsựkhácbiệtquantrọngnhấtvềcácphươngphápcủachúng,vìcáckhácbiệtquantrọngkhác,tứclàcáckhókhănđặcthùvềviệctiếnhànhcácthínghiệm(xemcuốimục24)vàvềviệcápdụngcácphươngphápđịnhlượng(xemdướiđây),làcáckhácbiệtvềcấpđộhơnlàvềloại.Tôinóiđếnkhảnăngchấpnhận,trongkhoahọcxãhội,

điềucó thểđượcgọi làphươngphápcủacấutrúc logichayduy lí,haycó lẽ “phươngphápzero”.[8]Tôihiểuđâylàphươngphápxâydựngmộtmôhìnhtrêngiảthiếtvềtínhduylíhoàntoàn(vàcólẽcảtrêngiảthiếtvềviệcnắmđượcđầyđủthôngtin)từphíatấtcảnhữngcánhânliênquan,vàvềviệcướclượngsựchênhlệchgiữaứngxửthậtsựcủangườidânvàứngxửcủamôhình,vàdùngcáisaunhưmộtloạitoạđộzero.[9]Mộtthídụcủaphươngphápnàylàsựsosánhgiữaứngxửthựctế(dướiảnhhưởngcủa,thídụ,địnhkiếntruyềnthống,v.v.)vàứngxửmôhìnhđượckìvọngtrêncơsởcủa“lựachọnthuầntuýlogic”,nhưđượccácphươngtrìnhcủakinhtếhọcmôtả.Thídụ,“ẢotưởngTiền”líthúcủaMarschakcóthểdiễngiảitheocáchnày.[10]NỗlựcápdụngphươngphápzerochomộtlĩnhvựckháccóthểthấytrongsựsosánhcủaP.SargantFlorencegiữa“logiccủahoạtđộngquymôlớn”trongcôngnghiệpvà“philogiccủahoạtđộngthựctế”.[11]Nhântiện,tôimuốnnhắcđếnrằng:Cảnguyênlícủachủnghĩacánhânphươngphápluận,

lẫnnguyênlícủaphươngphápzerovềviệcxâydựngcácmôhìnhduylí,đềukhônghàmýviệcchấpnhậnphươngpháptâmlíhọctrongýkiếncủatôi.Ngượclại,tôitinrằngcácnguyênlínàycóthểkếthợpvớiquanđiểm[12]chorằng:Cácmônkhoahọcxãhộilàtươngđốiđộclậpvớicácgiảthiếttâmlíhọc,vàtâmlíhọccóthểđượccoi,khôngnhưcơsởcủamọimônkhoahọcxãhội,mànhưmộtmônkhoahọcxãhộigiữanhữngmônkhoahọcxãhộikhác.Trongkhikếtthúcmụcnày,tôiphảinhắcđếnđiềutôicoilàsựkhácbiệtchủyếukhácgiữa

cácphươngphápcủamộtsốmônkhoahọctựnhiênvàxãhội.Tôimuốnnóiđếncáckhókhănđặcthù,liênquanđếnviệcápdụngcácphươngphápđịnhlượng,vàđặcbiệtcácphươngphápđolường.[13]Mộttrongsốnhữngkhókhănnàycóthể,vàđãđượckhắcphụcbằngviệcápdụngcácphươngphápthốngkê,thídụtrongsựphântíchcầu.Vàchúngphảiđượckhắcphụcnếu,thídụ,mộtsốphươngtrìnhcủakinhtếhọctoánhọccungcấpcơsởngaycảchocácứngdụngchỉmangtínhđịnhtínhđơnthuần;vìkhôngcósựđolườngnhưvậy,chúngtathườngkhôngbiết,liệumộtsốtácđộngchốnglạicóvượtquátácđộngđượctínhbằngđịnhtínhđơnthuầnhaykhông.Nhưthế,nhữngcânnhắcđịnhtínhđơnthuầnđôikhicóthểrấtdễgâylầmlẫn;dễlầmlẫnhệtnhư,dùnglờicủaGiáosưFrisch,“cóthểnóirằngkhimộtngườicốchèothuyềnraphíatrước,thìconthuyềnlạibịđẩyraphíasauvìáplựcdochânanhtagâyra”.[14]Nhưngkhôngthểnghingờlàcómộtsốkhókhăncănbảnởđây.Trongvậtlíhọc,thídụ,cácthamsốcủachúngta,vềnguyêntắc,cóthểquygọnvềmộtsốítcáchằngsốtựnhiên-mộtsựrútgọnđượctiếnhànhthànhcôngtrongnhiềutrườnghợpquantrọng.Khôngphảinhưvậytrongkinhtếhọc;ởđây,bảnthâncácthamsốtrongcáctrườnghợpquantrọngnhấtlàcácbiếnsốthayđổinhanh.[15]Điềunàycốnhiênlàmgiảmtầmquantrọng,tínhcóthểdiễngiải,vàtínhcóthểkiểmnghiệmcủacácphépđocủachúngta.Mục30:Cácmônkhoahọclíthuyếtvàlịchsử

Luậnđềvềsựthốngnhấtcủaphươngphápkhoahọc,màsựápdụngcủanóchocácmônkhoahọclíthuyếtvừađượctôibảovệ,cóthểđượcmởrộng,vớinhữnghạnchếnhấtđịnh,thậmchícholĩnhvựccủacácmônkhoahọclịchsử.Vàcóthểlàmđiềunàymàkhôngtừbỏsựphânbiệtcơbảngiữacácmônkhoahọclíthuyếtvàlịchsử-thídụ,giữamộtbênlàxãhộihọchaylíthuyếtkinhtếhaylíthuyếtchínhtrị,vàbênkialàsửhọcxãhội,kinhtếvàchínhtrị-mộtsựphânbiệtđãđượccácsửgiagiỏinhấttáixácnhậnmộtcáchrấtthườngxuyênvàdứtkhoát.Đólàsựphânbiệtgiữamốiquantâmđếncácquyluậtphổquátvàmốiquantâmđếncácsựthựccábiệt.Tôimuốnbảovệquanđiểm,rấthaybịcácnhàlịchsửchủnghĩacôngkíchlàquanđiểmcổhủ,rằng:Sửhọcđượcđặctrưngbởimốiquantâmcủanótớicácsựkiệnthựctế,đơnnhất,hayđặcthù,hơnlàtớicácquyluậthaynhữngsựkháiquáthoá.Quanđiểmnàyhoàntoàntươngthíchvớisựphântíchphươngphápkhoahọc,vàđặcbiệt

vớiviệcgiảithíchnhânquả,đượctrìnhbàyởcácmụctrước.Tìnhhìnhđơngiảnlàthếnày:Trongkhicácmônkhoahọclíthuyếtchủyếuquantâmđếnviệctìmravàkiểmnghiệmcácquyluậtphổquát,cácmônkhoahọclịchsửcoimọiloạiquyluậtphổquátlànghiễmnhiênvàchủyếuquantâmđếnviệctìmravàkiểmnghiệmcáctuyênbốđộcnhất.Thídụ,chotrướcmột“explicandum-cáicầngiảithích”độcnhất-mộtsựkiệnđặcbiệt-họcóthểtìmcácđiều

kiệnbanđầuđặcbiệtmàchúng(cùngvớimọiloạiquyluậtphổquátcóthểđượccholàítlíthú)sẽgiảithíchđiềucầngiảithíchđó.Hoặchọcóthểkiểmnghiệmmộtgiảthuyếtđơnnhấtchotrước,cùngbởicáctuyênbốđơnnhấtkhác,nhưcácđiềukiệnbanđầu,vàbằngcáchsuydiễntừcácđiềukiệnbanđầunày(lạivớisựgiúpđỡcủamọiloạiquyluậtphổquátítlíthú)racác“dựđoán”mớinàođó,cáicóthểmôtảmộtsựkiệnđãxảyratrongquákhứxaxôi,vàcóthểđốichấtdựđoánđóvớibằngchứngkinhnghiệm-cólẽvớitưliệuhaynhữngnghichép,v.v.Theonghĩacủaphântíchnày,tấtcảgiảithíchnhânquảcủamộtsựkiệnđộcnhấtcóthể

đượcnóilàlịchsửtrongchừngmực“nguyênnhân”luônluônđượcmôtảbởicácđiềukiệnbanđầuđộcnhất.Vàđiềunàythốngnhấthoàntoànvớiýtưởngphổbiếnrằng:Ðểgiảithíchmộtsựviệcmộtcáchnhânquả,taphảigiảithíchvìsaonóxảyravànóxảyrathếnào,tứclà,kể“lịchsử”củanó.Nhưngchỉtrongsửhọc,chúngtamớithựcsựquantâmđếnviệcgiảithíchnhânquảcủamộtsựkiệnđộcnhất.Trongcácmônkhoahọclíthuyết,nhữnggiảithíchnhânquảnhưvậychủyếuphụcvụcácmụcđíchkhác-đểkiểmnghiệmcácquyluậtphổquát.Nếunhữngcânnhắcnàycủatôilàđúngđắn,thìmốiquantâmnóngbỏngđếncácvấnđề

xuấtxứ,màmộtsốnhàtiếnhoávàlịchsửchủnghĩabàytỏ,nhữngngườicoikhinhsửhọccổhủvàmuốncảibiếnnóthànhmộtmônkhoahọclíthuyết,đượcđặtrakhôngđúngchỗlắm.Cáccâuhỏivềxuấtxứlàcáccâuhỏivề“thếnàovàvìsao”.Chúnglàtươngđốikhôngquantrọngvềmặtlíthuyếtvàthườngchỉcómộtsựquantâmlịchsửđặcthù.Chốnglạisựphântíchcủatôivềviệcgiảithíchlịchsử[16],cóthểlíluậnrằngsửhọccósử

dụngcácquyluậtphổquát,ngượcvớituyênbốmạnhmẽcủarấtnhiềunhàsửhọc,chorằngsửhọckhôngcóbấtkỳsựquantâmnàođếncácquyluậtnhưvậy.Đốivớiđiềunày,anhtacóthểtrảlờinhưsau:Mộtsựkiệnđơnnhấtlànguyênnhâncủamộtsựkiệnđơnnhấtkhác-kếtquảcủanó-chỉmangtínhtươngđốisovớicácquyluậtphổquátnàođó.[17]Nhưngcácquyluậtnàylàtầmthườngđếnmức,làmộtphầncủahiểubiếtchungcủachúngtađếnmức,chúngtakhôngcầnnhắcđếnchúngvàhiếmkhiđểýđếnchúng.Nếuchúngtanóirằng,nguyênnhâncáichếtcủaGiordanoBrunolàdobịthiêucháytrêncọc,chúngtachẳngcầnnhắcđếnquyluậtphổquát:Mọisinhvậtđềuchếtnếubịphơiranónggắt.Nhưngmộtquyluậtnhưvậyđãđượcgiảthiếtmộtcáchngầmđịnhtrongviệcgiảithíchnhânquảcủachúngta.Trongsốcáclíthuyếtmàsửgiachínhtrịgiảđịnhtrước,tấtnhiên,cócáclíthuyếtnàođó

củaxãhộihọc-thídụ,xãhộihọcvềquyềnlực.Nhưngsửgiasửdụngngaycảcáclíthuyếtnày,nhưmộtquytắc,màkhôngcóýthứcvềchúng.Ôngtadùngchúngchủyếukhôngnhưcácquyluậtphổquátgiúpôngtakiểmnghiệmcácgiảthuyếtđặcthùcủamình,mànhưsựngầmđịnhtrongthuậtngữcủaôngta.Nóivềcácchínhphủ,quốcgia,quânđội,ôngtadùng,thườngmộtcáchvôthức,các“môhình”doviệcphântíchxãhộihọckhoahọchaytiềnkhoahọccungcấp(xemmụctrước).Cácmônkhoahọclịchsử,cóthểnhậnxét,khôngđứnghoàntoànmộtmìnhvềtháiđộcủa

chúngđốivớicácquyluậtphổquát.Bấtkểkhinàochúngtabắtgặpmộtứngdụngthậtsựcủakhoahọcchomộtvấnđềđơnnhấthayđặcthù,chúngtagặpphảitìnhthếtươngtự.Nhàhoáhọcthựctiễn,thídụ,ngườimuốnphântíchmộthợpchấtchotrướcnàođó-thídụ,mộtmẩuđá-hầunhưkhôngxemxétbấtkểquyluậtphổquátnào.Thayvàođó,anhtaápdụng,cólẽchẳngsuynghĩnhiều,cáckĩthuậtthôngthườngnàođómà,nhìntừquanđiểmlogic, làcáckiểmnghiệmcủacácgiảthuyếtđơnnhấtnhư“hợpchấtnàychứalưuhuỳnh”.Mốiquantâmcủaanhtachủyếulàquantâmmangtínhlịchsử-sựmôtảcủamộttậpcủacácsựkiệnđặcthù,haycủamộtvậtthểvậtlíđơnlẻ.Tôitinrằngphântíchnàylàmrõmộtsốtranhcãinổitiếnggiữacácnhànghiêncứunàođó

vềphươngphápcủasửhọc.[18]Mộtnhómlịchsửchủnghĩakhẳngđịnhrằngsửhọc,khôngchỉliệtkêcácsựthựcmàcòncốgắngtrìnhbàychúngtrongloạinàođócủaliênhệnhânquả,phảiquantâmđếnviệctrìnhbàycácquyluậtlịchsử,vìtínhnhânquảcónghĩa,cơbản,làsựxácđịnhbởiquyluật.Nhómkhác,cũngbaogồmcácnhàlịchsửchủnghĩa,lạilíluận:Ngaycảcácsựkiện“duynhất”,cácsựkiệnxảyramộtlầnvàchẳngcógì“chung”vềchúngcả,cóthểlànguyênnhâncủacácsựkiệnkhác,vàchínhloạitạorakếtquảnàylàcáisửhọcquantâmđến.Bâygiờ,chúngtacóthểthấy:Cảhainhómđúngmộtphầnvàsaimộtphần.Quyluậtphổquátvàcácsựkiệncụthểcùnglàcầnthiếtchobấtkểsựgiảithíchnhânquảnào,nhưngngoàicác

mônkhoahọclíthuyết,cácquyluậtphổquátthườngítđượcquantâm.Điềunàydẫnchúngtađếncâuhỏivềtínhduynhấtcủacácsựkiệnlịchsử.Trongchừng

mựcchúngtaquantâmđếnviệcgiảithíchlịchsửcủacácsựkiệnđiểnhình,chúngnhấtthiếtphảiđượccoinhưđiểnhình,nhưthuộcvềcácloạihaycáclớpcủacácsựkiện.Vìchỉkhiđó,phươngphápsuydiễncủaviệcgiảithíchnhânquảmớicóthểápdụngđược.Sửhọc,tuyvậy,quantâmkhôngchỉđếnviệcgiảithíchcácsựkiệncụthểmàcảđếnviệcmôtảcủamộtsựkiệncụthểnhưnólà.Mộttrongnhữngnhiệmvụquantrọngnhấtcủanó,rõrànglàđimôtảnhữngbiếncốlíthútrongsựđộcđáohayduynhấtcủachúng;tứclà,baohàmcáckhíacạnhmànókhông cốgiải thíchmột cáchnhânquả,như sựxảy rađồng thời “tình cờ” của các sựkiệnkhôngcóliênhệnhânquả.Hainhiệmvụnàycủasửhọc,việcgỡcácmốinhânquảvàmôtảcách“tìnhcờ”màcácmốinàyđanxennhau,đềucầnthiết,vàchúngbổsungchonhau;mộtlúcnàođó,mộtsựkiệncóthểđượcxemlàđiểnhình,tứclàtừquanđiểmgiảithíchnhânquảcủanó,vàkhikhác,nhưduynhất.Nhữngcânnhắcnàycóthểđượcápdụngchovấnđềvềtínhmới,đượcthảoluậnởmục3.

Sựphânbiệtđưaraởđógiữa“tínhmớivềsắpxếp”và“tínhmớibảnchất”tươngứngvớisựphânbiệthiệnthờigiữalậptrườngvềviệcgiảithíchnhânquảvàlậptrườngđánhgiácaotínhduynhất.Trongchừngmực,tínhmớicóthểđượcphântíchvàtiênđoánmộtcáchduylí,nóchẳngbaogiờcóthểlà“bảnchất”.Điềunàyxuatanthuyếtlịchsửchủnghĩa,chorằngkhoahọcxãhộiphảiápdụngđượcchovấnđềtiênđoánsựnổilêncủacácsựkiệnmớivềbảnchất-mộtđòihỏicóthểnóilàcuốicùngdựavàomộtphântíchkhôngđủcủasựtiênđoánvàcủasựgiảithíchnhânquả.Mục31:Logictìnhhuốngtrongsửhọc.Diễngiảilịchsử

Nhưngđấylàtấtcảư?Chẳngcòngìtrongsựđòihỏilịchsửchủnghĩavềmộtcảicáchsửhọc-vềmộtxãhộihọcđóngvaitròcủasửhọclíthuyết,haymộtlíthuyếtpháttriểnlịchsửư?(Xemcácmục12và16).Chẳngcòngìtrongýtưởnglịchsửchủnghĩavề“cácgiaiđoạn”;về“tinhthần”hay“phongcách”củamộtthờiđại;vềcácxuhướnglịchsửkhôngthểcưỡngnổi;vềnhữngvậnđộnglàmsayđắmtâmhồncủacáccánhânvàtràodângnhưnướclũcuốncáccánhân đi, thay vì bị các cá nhân xô đẩy? Chẳng ai, người đã đọc, thí dụ, những suy xét củaTolstoytrongChiếntranhvàHoàbình-chẳngnghingờgì,ônglànhàlịchsửchủnghĩa,nhưngôngnóirõcácđộngcơcủamìnhmộtcáchchânthật-vềsựdichuyểncủangườiPhươngTâysangPhươngĐôngvàsựdichuyểnngượclạicủanhữngngườiNgasangPhươngTây,[19]lạicóthểphủnhậnrằngchủnghĩalịchsửthoảmãnmộtnhucầuthựcsự.Chúngtaphảithoảmãnnhucầunàybằngcáchcungcấpcáigìđótốthơn,trướckhichúngtacóthểhivọngmộtcáchnghiêmtúcđểgiảithoátkhỏichủnghĩalịchsử.ChủnghĩalịchsửcủaTolstoylàmộtphảnứngchốnglạimộtphươngphápviếtsử,phương

phápngầmchấpnhậnsựđúngđắncủanguyênlívềsựlãnhđạo;mộtphươngphápquynhiều-quánhiều,nếuTolstoyđúng,nhưchẳngnghingờgì làôngđúng-chongườivĩđại,chothủlĩnh.Tolstoycốchỉra, tôinghĩmộtcách thànhcông,ảnhhưởngnhỏcủacáchànhđộngvàquyếtđịnhcủaNapoleon,Alexander,Kutuzov,vàcủacáclãnhtụlớnkháccủa1812,nếuchúngtasosánhvớiđiềucóthểđượcgọilàlogiccủacácsựkiện.Tolstoychỉra,mộtcáchđúngđắn,tầmquantrọngbịbỏquanhưngvôcùngtolớncủacácquyếtđịnhvàhànhđộngcủavôsốcánhânvôdanh,nhữngngườiđãchiếnđấu,đãđốtcháyMoscow,vànhữngngườiđãphátminhraphươngphápchiếntranhdukích.Songôngtinlàôngcóthểthấyloạinàođócủatínhxácđịnhtrongcácsựkiệnnày-sốphận,cácquyluậtlịchsử,haymộtkếhoạch.Trongphiênbảncủaôngvềchủnghĩalịchsử,ôngkếthợpcảchủnghĩacánhânphươngphápluậnlẫnchủnghĩatậpthể;tứclà,ôngtrìnhbàymộtsựkếthợprấtđiểnhình,điểnhìnhcủathờiông,và,tôie,củacảthờiđạichúngta,củacácyếutốcánhânchủnghĩa-dânchủvàtậpthểchủnghĩa-dântộcchủnghĩa.Thídụnàycóthểnhắcnhởchúngtarằng:Cómộtsốyếutốlànhmạnhtrongchủnghĩalịch

sử;nó làphảnứngchống lạiphươngphápấu trĩvềviệcdiễngiải lịchsửchính trị chỉnhưchuyệnvềcácnhàchuyênchếlớnvàcácvịtướngvĩđại.Cácnhàlịchsửchủnghĩacảmthấy

mộtcáchđúngđắnrằng:cócáigìđótốthơnphươngphápnày.Chínhcảmnhậnnàylàcáilàmchoýtưởngvề“tinhthần”-củamộtthờiđại,củamộtdântộc,củamộtquânđội-lạiquyếnrũđếnvậy.Màtôithìchẳnghềcóthiệncảmchútnàovớinhững“tinhthần”này-cảhìnhmẫulítưởng

lẫnhiệnthânduyvậtvàbiệnchứngcủachúng-vàtôihoàntoànđồngcảmvớinhữngngườikhinhrẻchúng.Thếmàtôicảmthấy:Chúngchobiết,chíít,sựtồntạicủamộtkẽhở,mộtchỗmànhiệmvụcủaxãhộihọclàlấpnóvớimộtcáigìđóhợplíhơn,nhưmộtphântíchcủacácvấnđềnảysinhtrongkhuônkhổmộttruyềnthống.Cònkhảnăngchomộtphântíchchitiếthơncủalogiccủacáctìnhhuống.Cácsửgiagiỏinhấtthườngsửdụngkháiniệmnàymộtcáchítnhiềuvôthức:Thídụ,khiTolstoymôtảvìsaokhôngphảisựquyếtđịnhmàlà“sựbắtbuộc”đãlàđiềukhiếnquânđộiNgabỏMoscowmàkhôngchiếnđấuvàrútluivềcácvịtrínơihọcóthểkiếmđượccáiăn.Vượtquálogictìnhhuốngnày,haycólẽlàmộtphầncủanó,chúngtacầnđiềugìđógiốngmộtsựphântíchcácphongtràoxãhội.Dựavàochủnghĩacánhânphươngphápluận,chúngtacầnnghiêncứucácđịnhchếmàquađó,cácýtưởngcóthểlanrộngvàquyếnrũcáccánhân,cáchmàcáctruyềnthốngmớicóthểđượctạora,vàcáchmàcáctruyềnthốnghoạtđộngvàtanvỡ.Nóicáchkhác,cácmôhìnhcánhânchủnghĩavàchếđịnh luận(institutionalist)củachúngtavềcácthựcthểtậpthểnhưcácdântộc,haychínhphủ,haythịtrườngphảiđượcbổsungbằngcácmôhìnhvềcáctìnhhuốngchínhtrịcũngnhưvềcácphongtràoxãhộinhưsựtiếnbộkhoahọcvàcôngnghiệp.(Pháchoạcủamộtsựphântíchvềtiếnbộcóthểthấyởmụctiếptheo).Cácmôhìnhnày,sauđó,cóthểđượccácnhàlịchsửdùng,mộtphầnnhưcácmôhìnhkhác,vàmộtphầnchomụcđíchgiảithích,cùngvớicácquyluậtphổquátmàhọsửdụng.Nhưngngaycảđiềunàycũngkhôngđủ;nóvẫnkhôngthoảmãnmọinhucầuthựctếmàchủnghĩalịchsửcốthoảmãn.Nếuchúngtaxemxétcácmônkhoahọclịchsửdướiánhsángcủasựsosánhgiữachúngvà

cácmônkhoahọclíthuyết,chúngtacóthểthấy:Sựthiếuquantâmcủachúngtớicácquyluậtphổquátđặtchúngvàođịavịkhókhăn.Vìtrongkhoahọclíthuyết,cácquyluật,cùngvớicácthứkhác,đóngvainhưnhữngtrungtâmcủasựchúýmàcácquansátliênquanđến,haynhưcácquanđiểm,màtừđó,cácquansátđượctiếnhành.Trongsửhọc,cácquyluậtphổquát,màphầnlớnmangtínhtầmthườngvàđượcdùngmộtcáchvôthức,có lẽkhôngthểthựchiệnchứcnăngnày.Cáigìđókhácphảithếchỗnó.Vìkhôngnghingờgì,khôngthểcósửhọcmàkhôngcómộtquanđiểm;giốngnhưcáckhoahọctựnhiên,sửhọcphảimangtínhchọnlọc,trừphinómuốnbịchếtngạttrongmộtdònglũcủasốliệunghèonànvàrờirạc.Nỗlựctheođuổicácchuỗinhânquảvàoquákhứxaxôichẳnggiúpđượcgì,vìmỗitácđộngcụthểmàchúngtacóthểbắtđầuvới,lạicórấtnhiềunguyênnhântừngphần;tứclà,cácđiềukiệnbanđầulàrấtphứctạp,vàhầuhếtlạichẳngđángquantâmlắm.Cáchduynhấtđểthoátkhỏikhókhănnày,tôitin,làđưaquanđiểmchọnlọcđượchìnhdung

trướcvàosửhọcmộtcáchcóýthức;tứclà,viếtloạilịchsửmàchúngtaquantâm.Điềunàykhôngcónghĩalàchúngtacóthểvặnhaynhàonặncácsựthựcchođếnkhichúnghợpvớimộtkhungkhổcủacácýtưởngđượchìnhdungtrước,hoặcchúngtacóthểbỏquacácsựthựckhôngphùhợp.[20]Ngượclại,mọibằngchứngsẵncó,cóảnhhưởngđếnquanđiểmcủachúngta,phảiđượcxemxétthậntrọngvàkháchquan(theonghĩacủa“tínhkháchquankhoahọc”,đượcthảoluậnởmụctiếp).Songnócónghĩa:Chúngtakhôngphảilolắngvềtấtcảcácsựthựchaycáckhíacạnh,nhữngsựviệckhôngcóảnhhưởngđếnquanđiểmcủachúngta,vàvìthếkhôngđángquantâmđốivớichúngta.Cáccáchtiếpcậnchọnlọcnhưvậyhoànthànhcácchứcnăngtrongviệcnghiêncứulịchsử,

màtheocáchnàođó,tươngtựnhưcácchứcnăngcủacáclíthuyếttrongkhoahọc.Nhưthế,cóthểhiểuđượcrằng:Chúngthườngđượccoilàcáclíthuyết.Vàthậtvậy,cácýtưởnghiếmhoivốngắnvớinhữngcáchtiếpcậnnàymàcóthểđượctrìnhbàyởdạngcácgiảthuyếtcóthểkiểmnghiệmđược,bấtluậnđơnnhấthayphổquát,cóthểđượccoinhưcácgiảthuyếtkhoahọc.Nhưngnhưmộtquytắc,“nhữngcáchtiếpcận”hay“cácquanđiểm”lịchsửnàykhôngthểđượckiểmnghiệm.Chúngkhôngthểbịbácbỏ,vànhữngxácnhậnhiểnnhiênvìthếchẳngcógiátrịgì,dẫuchochúngcónhiềunhưsaotrêntrời.Chúngtasẽgọiquanđiểmchọnlọchaytiêuđiểmcủamốiquantâmlịchsửnhưvậy,nếunókhôngthểđượctrìnhbàynhưmộtgiảthuyếtcóthểkiểmnghiệm,làmộtdiễngiảilịchsử.

Chủnghĩalịchsửlầmlẫncácdiễngiảinàylàcáclíthuyết.Đâylàmộttrongnhữngsailầmchủyếucủanó.Thídụ,cókhảnăngđểdiễngiải“lịchsử”nhưlịchsửcủasựđấutranhgiaicấp,haysựđấutranhcủacácchủngtộcvìuyquyềntốicao,haylịchsửcủacáctưtưởngtôngiáo,haylịchsửcủacuộcđấutranhgiữaxãhội“mở”vàxãhội“đóng”,haylịchsửcủasựtiếnbộkhoahọcvàcôngnghiệp.Tấtcảnhữngthứnàylàcácquanđiểmítnhiềulíthú,vàvớitưcáchnhưthếlàhoàntoànkhôngthểchêtráchđược.Nhưngcácnhàlịchsửchủnghĩakhôngtrìnhbàychúngnhưthế;họkhôngthấyrằng:Nhấtthiếtcómộttínhđanguyêncủacácdiễngiải,màvềcănbản,cùngởmứccủacảtínhgợimởlẫntínhtuỳtiện(dùchomộtvàitrongsốchúngcóthểnổibậtlênnhờtínhphongphúcủachúng-mộtđiểmcótầmquantrọngnàođó).Thayvàođó,họgiớithiệuchúngnhưcáchọcthuyếthaycáclíthuyết,khẳngđịnhrằng“mọilịchsửđềulàlịchsửcủađấutranhgiaicấp”,v.v.Vànếuhọthựcsựthấyquanđiểmcủamìnhlàphongphú,vàchorằngnhiềusựthựccóthểđượcsắpxếpvàdiễngiảitheoánhsángcủanó,thìhọnhầmlẫnđiềunàylàmộtsựxácminh,haythậmchímộtchứngminhchohọcthuyếtcủahọ.Mặtkhác,cácsửgiacổđiển,nhữngngườiphảnđốimộtcáchđúngđắnthủtụcnày,lạicó

thểdễdàngphạmsailầmkhác.Nhắmtớitínhkháchquan,họcảmthấynhấtđịnhphảitránhbấtkểquanđiểmchọnlọcnào;nhưngvìđiềunàylàkhôngthểthựchiện,họthườngchấpnhậncácquanđiểmmàkhôngcóýthứcvềchúng.Điềunàyhẳnlàmtiêutancácnỗlựccủahọđểtrởthànhkháchquan,vìngườitacólẽkhôngthểcótínhphêphánvớiquanđiểmriêngcủamình,vàýthứcđượcvềcáchạnchếcủanó,màkhôngbiếtvềnó.Lốirakhỏithếbínày,tấtnhiênlàcầnphảichấpnhậnmộtquanđiểm;tuyênbốquanđiểm

mộtcáchrõràng,vàluônluônýthứcrằng:Nólàmộttrongnhiềuquanđiểm,vàchodùcóđạtmứcmộtlíthuyết,nócóthểkhôngkiểmnghiệmđược.Mục32:Líthuyếtchếđịnhcủasựtiếnbộ

Đểlàmchoviệcxemxétcủachúngtaíttrừutượng,trongmụcnày,tôisẽthửpháchoạ,ởnhữngnétrấtngắngọn,mộtlíthuyếtcủasựtiếnbộkhoahọcvàcôngnghiệp.Tôisẽcốminhhoạbằngthídụ,theocáchnày,cácýtưởngđượcpháttriểnởbốnmụctrước;đặcbiệtlàcácýtưởngrờikhỏitâmlíhọcvềlogictìnhhuống,vàvềchủnghĩacánhânphươngphápluận.Tôichọnthídụvềsựtiếnbộkhoahọcvàcôngnghiệp,bởivìkhôngnghingờgì,đâylàhiệntượngđãtruyềncảmhứngchochủnghĩalịchsửhiệnđạithếkỉmườichín,vàbởivìtrướcđây,tôiđãthảoluậnvàiquanđiểmcủaMillvềđềtàinày.Hãynhớlại,ComtevàMillchorằngtiếnbộlàmộtxuhướngvôđiềukiệnvàtuyệtđối,xu

hướngcóthểquyvềcácquyluậtcủabảnchấtconngười.“Quyluậtcủasựkếtiếpnhau”,Comteviết,“khôngnênđượcchấpnhậnmộtcáchdứtkhoáttrướckhinóđượcquymộtcáchhợplívềlíthuyếttíchcựccủabảnchấtconngười,ngaycảkhiphươngphápquansátlịchsửvớimọiuyquyềncóthểhìnhdungđượcchỉranhưvậy…” [21]Ôngtinrằng:Quy luậtvềtiếnbộcóthểđượcsuydiễntừmộtkhuynhhướngtrongcáccánhân,thúcéphọngàycànghoànthiệnbảnchấtconngười.Vềmọithứ,Milltheoônghoàntoàn,cốgắngquyquyluậttiếnbộcủaôngvềđiềumàônggọilà“tínhtiếnbộcủatâmtríconngười”[22]mà“lựcthúcépđầutiên…làmongmuốntiệnnghivậtchấttănglên”.TheocảComtevàMill,tínhchấtvôđiềukiệnhaytuyệtđốicủaxuhướnghaytựa-quyluậtnàychophépchúngtasuydiễntừnóracácbướchaycácphađầutiêncủalịchsử,màkhôngđòihỏibấtkểđiềukiệnhaysựquansáthaysốliệulịchsửbanđầunào.[23]Vềnguyêntắc,toànbộdiễntiếncủalịchsửphảicóthểđượcsuyranhưvậy;khókhănduynhất,nhưMilldiễnđạt,là“mộtchuỗidàinhưvậy…,mỗiđoạnkếtiếpnhaugồmcácphầncòncósốlượngcànglớnhơnvàđadạnghơn,cólẽkhôngthểđượctínhbởikhảnăngcủaconngười”.[24]Nhượcđiểmcủa“sựquygọn”nàycủaMilldườngnhưhiểnnhiên.Chodùchúngtathừa

nhậncáctiềnđềvàsuydiễncủaMill,vẫnkhôngsuyrađượctácđộngxãhộihaylịchsửsẽlàđángkể.Hơnnữa,cáctiềnđềdựachỉtrênmộtmặtcủa“bảnchấtconngười”màkhôngxétđếncácmặtkhác,nhưtínhhayquênhoặclườibiếng.Nhưvậy,ởđâuchúngtaquansátđiềutráingượchoàntoànvớisựtiếnbộđượcMillmôtả,ởđóchúngtacũngcóthể“quy”nhữngquansátnàycho“bảnchấtconngười”.(Thựcvậy,chẳngphảimộttrongnhữngcôngcụphổbiến

nhấtcủacáigọilàcáclíthuyếtlịchsửđểgiảithíchsựsuytànvàsụpđổcủacácđếchếbằngcácđặcđiểmnhưtínhlườinhácvàthiênhướngănquámứcđósao?)Thựcrachúngtacóthểhìnhdungrấtítsựkiệnmàchúngkhôngthểđượcgiảithíchmộtcáchhợplíbằngcáchviệndẫnđếncácthiênhướngnàođócủa“bảnchấtconngười”.Nhưngmộtphươngphápcóthểgiảithíchmọithứ,đúngralạichẳnggiảithíchđượccáigìcả.Nếuchúngtamuốnthaylí thuyếtấutrĩđếnsửngsốtnàybằngmộtlí thuyếtđứngvững

đượchơn,chúngtaphảitiếnhànhhaibước.Thứnhất,chúngtaphảicốtìmracácđiềukiệncủasựtiếnbộ,vàchomụcđíchnày,chúngtaphảiápdụngnguyênlíđượcnêuraởmục28:Chúngtaphảitưởngtượngracácđiềukiệnmàdướimứcđó,sựtiếnbộbịngừnglại.Điềunàydẫnngaylậptứcđếnnhậnthức:Riêngthiênhướngtâmlíhọckhôngthểđủđểgiảithíchsựtiếnbộ,vìcácđiềukiệncóthểđượctìmthấymànócóthểphụthuộcvào.Nhưvậy,chúngtaphải,ởbướctiếptheo,thaythếlíthuyếtvềcácthiênhướngtâmlíhọcbằngcáigìđótốthơn;tôiđềxuất,bằngmộtphântíchchếđịnh(vàkĩthuật)củacácđiềukiệncủasựtiếnbộ.Làmthếnàocóthểngănsựtiếnbộkhoahọcvàcôngnghiệplại?Bằngviệcđóngcửa,hay

kiểmsoátcácphòngthínghiệmnghiêncứu,bằngviệccấmhaykiểmsoátcáctạpchíkhoahọcvàcácphươngtiệnthảoluậnkhác,bằngviệcngăncảncáchộinghịvàhộithảokhoahọc,bằngviệcngăncảncáctrườngđạihọcvàcáctrườngkhác,bằngviệccấmsách,inấn,viết,và,cuốicùng,cấmphátbiểu.Tấtcảcácthứcóthểbịcấm,bịngăncản(haybịkiểmsoát)đềulàcácđịnhchếxãhội.Ngônngữlàmộtđịnhchếxãhộimàthiếunóthìsựtiếnbộkhoahọclàkhôngthểnghĩtới,vìkhôngcónóthìchẳngthểcókhoahọc,cũngkhôngcósựpháttriểnvàtruyềnthốngtiếnbộ.Việcviếtlàmộtđịnhchếxãhội,vàcũngthế,làcáctổchứcinấnvàxuấtbảnvàtấtcảcáccôngcụđịnhchếkháccủaphươngphápkhoahọc.Bảnthânphươngphápkhoahọccócáckhíacạnhxãhộicủanó.Khoahọc,vàđặcbiệtlàsựtiếnbộkhoahọc,làkếtquảkhôngphảicủacácnỗlựcbiệtlậpmàcủasựcạnhtranhtựdocủatưduy.Vìkhoahọccầnngàycàngnhiềusựcạnhtranhgiữacácgiảthuyếtvàngàycàngnhiềusựkiểmnghiệmchặtchẽ.Vàcácgiảthuyếtcạnhtranhnhaucầnđếnđạidiệncánhân,cóthểnói:Chúngcầnnhữngngườibiệnhộ,chúngcầnmộthộithẩmđoàn,vàthậmchícôngchúng.Sựđạidiệncánhânnàyphảiđượctổchứcmộtcáchchếđịnhnếuchúngtamuốnđảmbảosựhoạtđộngcủanó.Vàcácđịnhchếnàyphảiđượctrảtiềnvàđượcluậtphápbảovệ.Cuốicùng,sựtiếnbộphụthuộcrấtnhiềuvàocácnhântốchínhtrị;vàocácđịnhchếchínhtrị,bảovệquyềntựdotưtưởng:Vàodânchủ.Cáithườngđượcgọilà“tínhkháchquankhoahọc”cómộttầmquantrọngnàođó,ởmứcđộ

nàođó,dựatrêncácđịnhchếxãhội.Quanđiểmấutrĩchorằngtínhkháchquankhoahọcdựavàotháiđộtinhthầnvàtâmlícủacánhânnhàkhoahọc,vàosựđàotạo,sựthậntrọng,vàsựvôtưkhoahọccủaôngta,gâyraquanđiểmhồnghinhưmộtphảnứngchorằngnhàkhoahọcchẳngbaogiờkháchquan.Từquanđiểmnày,sựthiếukháchquancủahọcóthểđượcbỏquatrongcácmônkhoahọctựnhiên,nơinhữngđammêcủahọkhôngbịkíchđộng,nhưngđốivớicácmônkhoahọcxãhội,nơidínhdángđếncácđịnhkiếnxãhội,thiênkiếngiaicấp,vàcáclợiíchcánhân,nócóthểlàtaihoạ.Họcthuyếtnày,đượcpháttriểnchitiếtbởicáigọilà“xãhộihọctrithức”(xemcácmục6và26),hoàntoànbỏquatínhchấtxãhộihayđịnhchếcủatrithứckhoahọc,vìnódựavàoquanđiểmấutrĩ,chorằngtínhkháchquanphụthuộcvàotâmlícủacánhânnhàkhoahọc.Nóbỏquasựthựcrằngcảtínhkhôkhanlẫnsựcáchbiệtcủachủđềcủakhoahọctựnhiênchẳngngăncảntínhthiênvịvàtưlợikhỏicanthiệpvàocácniềmtincánhâncủanhàkhoahọc,vànếugiảnhưchúngtaphảiphụthuộcvàosựvôtưcủaôngta,thìkhoahọc,ngaycảkhoahọctựnhiên,sẽhoàntoànkhôngthểcóđược.Cáimà“xãhộihọctrithức”bỏquachínhlàxãhộihọccủatrithức-làtínhchấtxãhộihaycôngcộngcủakhoahọc.Nóbỏquasựthực:Chínhđặctínhcôngcộngcủakhoahọcvàcủacácđịnhchếcủanó,đặctínhápđặtkỉluậttinhthầnlêncánhânnhàkhoahọc,vàduytrìtínhkháchquancủakhoahọcvàtruyềnthốngcủanóvềsựthảoluậnmộtcáchphêpháncácýtưởngmới.[25]Trongmốiquanhệnày,cólẽtôicóthểđềcậpđếncácthuyếtkhácđượctrìnhbàyởmục6

(TínhKháchquanvàSựĐánhgiá).Lílẽởđóđãlà,vìnghiêncứukhoahọcvềcácvấnđềxãhội,bảnthânnóphảiảnhhưởngđếnđờisốngxãhội,chonênđốivớinhàkhoahọcxãhội,ngườiýthứcđượcvềảnhhưởngnàylàkhôngdễđểgiữtháiđộkhoahọcđúngđắnvềtínhkháchquanvôtư.Nhưngchẳngcógìkhácthườngđốivớikhoahọcxãhộitrongtìnhthếnày.Nhàvậtlíhaymộtkĩsưcũngtrongcùngtìnhthế.Khôngcầnlàmộtnhàkhoahọcxãhội,anhtacũngcóthể

nhậnrarằng:Phátminhvềmộtmáybayhaytênlửamớicóthểcóảnhhưởngtolớnđếnxãhội.Tôivừapháchoạvàiđiềukiệnchếđịnhmàtiếnbộkhoahọcvàcôngnghiệpphụthuộcvào.

Quantrọnglàphảinhậnrarằng:Hầuhếtcácđiềukiệnnàykhôngthểđượcgọilàđiềukiệncần,vàtấtcảchúngcùngnhaukhônglàđiềukiệnđủ.Cácđiềukiệnkhôngphảilàcần,vìkhôngcócácđịnhchếnày(ngônngữcólẽlàngoạilệ),

tiếnbộkhoahọckhôngphảilàhoàntoànkhôngthểcóđược.Rốtcuộc,“tiếnbộ”đãđượctạoratừlờinóiđếntừviết,vàthêmnữa(dẫuchosựpháttriểnsớmnày,nóiđúngđắn,cólẽđãchưaphảilàtiếnbộkhoahọc).Mặtkhác,vàđiềunàyquantrọnghơn,chúngtaphảinhậnrarằng:Vớitổchứcđịnhchếtốt

nhấttrênđời,tiếnbộkhoahọcmộtngàynàođócóthểdừnglại.Thídụ,cóthểxuấthiệnmộtdịchbệnhchủnghĩathầnbí.Chúngtakhôngloạitrừđượckhảnăngnày,vìmộtsốtríthứccóphảnứngvớitiếnbộkhoahọc(hayvớinhữngđòihỏicủamộtxãhộimở)bằngcáchrútluivàochủnghĩathầnbí,mọingườicóthểphảnứngtheocáchnày.Cóthểđốiphóvớimộtkhảnăngnhưvậy:Cólẽbằngnghĩrathêmmộttậpnữacủacácđịnhchếxãhội,nhưcácđịnhchếgiáodục,đểlàmnảnlòngtínhgiốngnhauvàcổvũtínhđadạng.Tưtưởngcủasựtiếnbộvàsựtruyềnbánhiệt tình củanó cũng có thể có tácđộngnàođó.Nhưng tất cảnhữngđiềunàykhônglàmchosựtiếnbộlàchắcchắn.Vìchúngtakhôngthểloạitrừkhảnănglogic,thídụ,củamộtvikhuẩnhayvirustruyềnhammuốnvềcõiNiếtBàn.Nhưvậy,chúngtathấyrằng:Ngaycảcácđịnhchếtốtnhấtcũngchẳngbaogiờcóthểhoàn

toànđảmbảo.Nhưtôiđãnóitrướcđây,“cácĐịnhchếgiốngcácPháođài.Chúngphảiđượcthiếtkếkhéovàphảiphâncôngkhéongườicanhgác”.Nhưngchúngtachẳngbaogiờcóthểđảmbảorằng:Ngườiđúngsẽđượcnghiêncứukhoahọchấpdẫn.Chúngtacũngchẳngđảmbảođượcrằng:Sẽcónhữngngườicóđầuóctưởngtượng,cókhiếunghĩracácgiảthuyếtmới.Vàcuốicùng,vềnhữngchuyệnnày,phầnnhiềuphụthuộchoàntoànvàovậnmay.Bởivìsựthậtkhôngbiểu lộra,và làmộtsai lầmkhi tin -nhưComtevàMill tin - rằng:Mộtkhi “cácchướngngại”(ámchỉđếnNhàThờ)bịdỡbỏ,thìsựthậtsẽhiệnrarõràngchomọingười,nhữngngườithànhthậtmuốnthấynó.Tôitinrằngkếtquảcủaphântíchnàycóthểđượckháiquáthoá.Nhântốconngườihaycá

nhânsẽvẫnlàyếutốphilítronghầuhết,haytấtcả,cáclíthuyếtxãhộichếđịnh.Tôitin,họcthuyết tráingượcraogiảngviệcquycác lí thuyếtxãhộivề tâmlíhọc, theocùngcáchnhưchúngtacốquyhoáhọcvềvậtlíhọc,dựavàomộtsựhiểulầm.Nónảysinhtừlòngtinsai:“chủ nghĩa tâm lí phương pháp luận” này làmột hệ quả cần thiết của chủ nghĩa cá nhânphươngphápluận-củamộthọcthuyếthoàntoànkhôngthểbịbácbỏ,rằng:Chúngtaphảicốgắnghiểumọihiệntượngtậpthểnhưdocáchànhđộng,cáctươngtác,cácmụctiêu,nhữnghivọng,vàsuynghĩcủanhữngngườiriênglẻ,vànhưdocáctruyềnthốngđượcnhữngcánhântạoravàduytrì.Songchúngtacóthểlàcánhânchủnghĩamàkhôngcầnchấpnhậnchủnghĩatâmlí. “Phươngphápzero”vềviệcxâydựngcácmôhìnhduy líkhôngphải làmộtphươngpháptâmlíhọcmàđúnghơnlàmộtphươngpháplogic.Thậtra,tâmlíhọckhôngthểlàcơsởcủakhoahọcxãhội.Thứnhất,vìbảnthânnóchỉlà

mộttrongcácmônkhoahọcxãhội:“Bảnchấtconngười”thayđổiđángkểsovớicácđịnhchếxãhội,vàsựnghiêncứunó,vìthếgiảđịnhtrướcmộtsựhiểubiếtcácđịnhchếnày.Thứhai,vìcácmônkhoahọcxãhộichủyếuquantâmđếncáchệquảkhônglườngtrước,haynhữnghậuquả,củacáchoạtđộngcủaconngười.Và“không lường trước” trongkhungcảnhnày,có lẽkhôngcónghĩa là“khôngcóýđịnhmộtcáchcóý thức”– “khôngchủý”;đúnghơn,nóđặctrưngchocáchậuquả,nhữngcáicóthểxâmphạmmọilợiíchcủatácnhânxãhội,bấtluậncóýthứchaykhông:Dẫuchomộtvàingườicóthểchorằng:Thíchnúinonvàtĩnhmịchcóthểđượcgiảithíchvềmặttâmlíhọc,thựcra,nếucóquánhiềungườithíchnúi,thìhọkhôngthểthụhưởngsựtĩnhmịchởđó,nókhôngphảilàmộtsựthựctâmlíhọc;màloạivấnđềnàynằmởchínhgốcrễcủalíthuyếtxãhội.Thế làchúngtađạtmộtkếtquảgâysửngsốt tráingượcvớiphươngphápvẫncònthời

thượngcủaComtevàMill.Thaychoviệcquynhữngcânnhắcxãhộihọcvềcơsởbềngoàivữngchắccủatâmlíhọcvềbảnchấtconngười,chúngtacóthểnóirằng:Nhântốconngườilànhântốbấttrắcvàươngngạnhcuốicùngtrongđờisốngxãhộivàtrongmọiđịnhchếxãhội.

Thậtvậy,đâylàyếutốrốtcuộckhôngthểđượckiểmsoáthoàntoànbởicácđịnhchế(nhưSpinozathấyđầutiên[26]);vìmọinỗlựckiểmsoáthoàntoànnóhẳnphảidẫnđếnsựchuyênchế;điềucónghĩalà,đếnquyềnnăngtuyệtđốicủanhântốconngười-tínhkhíthấtthườngcủavàingười,haythậmchícủamộtngười.Nhưngliệucóthểkiểmsoátnhântốconngườibằngkhoahọc-ngượctínhkhíthấtthường

không?Khôngnghingờgì,sinhhọcvàtâmlíhọccóthểgiảiquyết,haysẽsớmcókhảnănggiảiquyết,“vấnđềcảibiếnconngười”.Thếnhưngnhữngngườithửlàmđiềunàynhấtthiếtphảipháhuỷtínhkháchquancủakhoahọc,vànhưthếcảbảnthânkhoahọc,vìcảhaiđềudựavàosựcạnhtranhtựdocủatưduy;tứclà,vàoquyềntựdo.Nếusựpháttriểncủalítrímuốntiếptục,vàtínhhợplíconngườimuốnduytrì,thìchẳngbaogiờđượcgâytrởngạichotínhđadạngcủacáccánhânvàýkiến,mụctiêu,vàchủđịnhcủahọ(trừcáctrườnghợpcựcđoan,khiquyềntựdochínhtrịbịnguyhiểm).Ngaycảsựviệndẫnđếnmụcđíchchung,dẫuchocótuyệtvờivàhấpdẫnvềmặtxúccảmđếnđâu,chỉlàmộtsựkêugọixoábỏmọiýkiếnđạođứcđốiđịchvàxoábỏnhữngphêphánchéovàcáclílẽnảysinh.Nólàlờikêugọixoábỏtưduyduylí.Ngườitheothuyếttiếnhoá,đòihỏikiểmsoát“khoahọc”bảnchấtconngười,khôngnhận

rarằng:Ðòihỏinàymangtínhtựsátđếnthếnào.Độnglựcchínhcủatiếnhoávàtiếnbộlàsựđadạngcủavậtchất,điềucóthểtrởthànhđốitượngchosựlựachọn.Trongchừngmựcliênquanđếnsựtiếnhoácủaconngười, thìchínhlà“quyềntựdođể làkìquặcvàkhác,khônggiốnghàngxóm”-là“khôngđồngývớiđasố,vàđitheoconđườngriêngcủamình”.[27]Kiểmsoátchỉnhthểluận,việchẳndẫnđếnsựlàmngangbằngnhaukhôngchỉcủacácquyềnconngườimàcảcủatâmtríconngười,sẽcónghĩalàsựkếtthúccủatiếnbộ.Mục33:Kếtluận.SựquyếnrũxúccảmcủaChủnghĩalịchsử

Chủnghĩalịchsửlàmộtphongtràorấtcổxưa.Cácdạngcổnhấtcủanó,nhưcáchọcthuyếtvềvòngđờicủacácđôthịvàcácchủngloài,thựcsựcótrướcquanđiểmmụcđíchluậnthôsơ,chorằngđằngsaunhữngphánquyếtmùquángcủasốphận,cócácmụcđíchđượccheđậy.[28]Mặcdùsựthầnthánhhoánàycủacácmụcđíchđượcchegiấulàrấtxavớicáchsuynghĩkhoahọc,nóđãđểlạicácdấuấnkhôngthểnhầmlẫnlênngaycảcáclíthuyếtlịchsửchủnghĩahiệnđạinhất.Mọiphiênbảncủachủnghĩalịchsửđềubàytỏcảmnhậnbịcáclựckhôngthểcưỡngnổicuốnvàotươnglai.Cácnhàlịchsửchủnghĩahiệnđại,tuyvậy,dườngnhưkhôngbiếtvềtínhcổxưacủahọc

thuyếtcủamình.Họtin-vàsựsùngbáichủnghĩahiệnđạicủahọcóthểchophépcáigìkhác?-rằngloạichủnghĩalịchsửriêngcủahọlàthànhtựumớinhấtvàtáobạonhấtcủatrítuệconngười,mộtthànhtựumớiđángkinhngạcđếnnỗi,chỉvàingườitiếnbộđủcaomớilĩnhhộiđược.Họtin,thựcvậy,rằngchínhhọlànhữngngườikhámpháravấnđềcủasựthayđổi-mộttrongnhữngvấnđềcổnhấtcủasiêuhìnhhọcsuyđoán.Đốisánhcáchsuynghĩ“động”củahọvớicáchsuynghĩ“tĩnh”củatấtcảcácthếhệtrước,họtinrằngsựtiếnbộriêngcủahọcóthểlànhờvàosựthực:Bâygiờchúngta“sốngtrongmộtcuộccáchmạng”,cuộccáchmạngđãlàmtăngtốcđộphát triểncủachúngtađếnmức làsựthayđổixãhộibâygiờcóthểđượctrảinghiệmtrựctiếptrongvòngcủamộtđờingườiduynhất.Câuchuyệnnày,tấtnhiên,chỉlàthầnthoại. Các cuộc cách mạng quan trọng đã xảy ra trước thời đại chúng ta, và kể từ thờiHeraclitus,sựthayđổiđãđượckhámphárahếtlầnnàyđếnlầnkhác.[29]Đểtrìnhbàymộtýtưởngthiêngliêngnhưvậymộtcáchtáobạovàcáchmạng,tôinghĩ,là

tiếtlộmộtchủnghĩabảothủvôýthức;vàchúngta,nhữngngườilặngngắmsựnhiệttìnhlớnlaonàyvề thayđổi,có thểtựhỏi:Liệuđâykhôngchỉ làmộtmặtcủatháiđộnướcđôihaykhông,vàliệukhôngcósựkhángcựthầmkínnàođó,cũnglớnnhưvậy,cầnphảikhắcphụchaykhông.Nếuđúngvậy,điềunàycóthểgiảithíchsựhăngháisùngđạo,màvớinó,triếtlícổlỗvàsắpđổnàyđượctuyênbốlàsựkhámphámớinhất,vàdođó,vĩđạinhấtcủakhoahọc.Chẳngphảichínhcácnhàlịchsửchủnghĩalànhữngngườisợthayđổinhấthaysao?Chẳngphảichínhsựsợhãinàylàmchohọbấtlựccùngcựcđếnvậyđểphảnứngmộtcáchhợplíđốivớisựphêphán,vàlàmchonhữngngườikhácdễphảnứngđếnvậyđốivớigiáohuấncủahọhaysao?Cứnhưcácnhàlịchsửchủnghĩacốthửbồithườngchochínhhọvìsựthấtbạicủa

mộtthếgiớikhôngthayđổi,bằngcáchbámvàoniềmtin:sựthayđổicóthểđượcđoántrước,bởivìnóđượccaitrịbởimộtquyluậtkhôngthayđổi.

-Hết-

[1]XemV.Kraft,DieGrundformenderwissenschaftlichenMethoden(1925).[2]XemcuốnLogicofScientificDiscoverycủatôi,màmụcnàydựavào,đặcbiệthọcthuyếtvềkiểmnghiệmbằngsuydiễn

(“chủnghĩasuydiễn-deductivism”)vàthuyếtvềtínhdưthừacủabấtkểsự“quynạp”thêmnào,vìcáclíthuyếtluônvẫnmangtínhgiảthuyếtcủachúng(“giảthuyếtluận-hypotheticism”),vàhọcthuyếtchorằngcáckiểmnghiệmkhoahọclàcácnỗlựcchânthật để chứngminh các lí thuyết là sai (“thuyết loại trừ - eliminationism”); xem cả thảo luận về tính có thể kiểm nghiệm[testability]vàtínhcóthểchứngminhlàsai[falsifiability].

Sựđốilậpđượcchỉraởđâygiữachủnghĩasuydiễnvàchủnghĩaquynạp,trongkhíacạnhnàođó,tươngứngvớisựphânbiệtcổđiểngiữachủnghĩaduylívàchủnghĩakinhnghiệm:Descarteslàmộtnhàsuydiễnchủnghĩa,vìôngđãhìnhdungmọimônkhoahọcnhưcáchệthốngsuydiễn,trongkhicácnhàkinhnghiệmAnh,kểtừBacontrởđi,tấtcảđềuhìnhdungcácmônkhoahọcnhưsựthuthậpnhữngquansátmàtừđó,nhậnđượccáckháiquáthoábằngquynạp.

NhưngDescartesđãtinrằngcácnguyênlí,cáctiềnđềcủahệthốngsuydiễn,phảilàchắcchắnvàhiểnnhiên-“rõràngvàdứtkhoát”.Chúngdựatrênsựthấuhiểucủalítrí.(Chúnglàtổnghợpvàhợplệapriori,theongônngữcủaKant).Ngượclạivớiđiềunày,tôicoichúngnhưcácphỏngđoánmangtínhthămdò,haycácgiảthuyết.

Cácgiảthuyếtnày,tôichorằng,vềnguyênlí,phảilàcóthểbácbỏđược:Chínhởđây,tôirờixahainhàsuydiễnchủnghĩahiệnđạivĩđạinhất,HenryPoincarévàPierreDuhem.

CảPoincarévàDuhemđềunhậnratínhkhôngthểcủaviệchìnhdungcáclíthuyếtcủavậtlíhọcnhưnhữngkháiquáthoámangtínhquynạp.Họnhậnrarằng:Cácphépđoquansátmàchúngtạothànhcáiđượccholàxuấtphátđiểmchocáckháiquáthoá,ngượclại,lạilànhữngdiễngiảidướiánhsángcủacáclíthuyết.Vàhọtừchốikhôngchỉchủnghĩaquynạp,màcảniềmtinduylíchủnghĩavàocácnguyênlítổnghợp,cóhiệulựcapriorihaycáctiênđề.Poincarédiễngiảichúngnhưlàđúngmộtcáchgiảitích,nhưcácđịnhnghĩa;Duhem(giốngnhưHồngygiáochủBellarinovàGiámmụcBerkeley)diễngiảichúngnhưcáccôngcụ,nhưcácphươngtiệnđểxếpthứtựcácquyluậtthựcnghiệm-cácquyluậtthựcnghiệmmà,ôngnghĩ,nhậnđượcbằngquynạp.Cáclíthuyếtnhưthếkhôngthểchứahoặcthôngtinđúnghaythôngtinsai:Chúngchẳnglàgìmàchỉlàcáccôngcụ,vìchúngchỉcóthểlàthuậntiệnhaybấttiện,kinhtếhayphikinhtế;mềmdẻovàtinhtế,haycứngnhắcvàthôthiển.(Nhưthế,Duhemnói,đitheoBerkeley,khôngthểcócáclídologicvìsaochúngtalạikhôngchấpnhậntấtcảhaihaynhiềulíthuyếtmâuthuẫnlẫnnhau.)Tôihoàntoànthốngnhấtvớicảhaitácgiảvĩđạinàytrongviệctừchốichủnghĩaquynạpcũngnhưlòngtinvàotínhhợplệtổnghợp,aprioricủacáclí thuyếtvật lí.Songtôikhôngthểchấpnhậnquanđiểmcủahọ,chorằngkhôngthểđưacáchệthốnglíthuyếtđểkhảosátkiểmnghiệm.Mộtsốtrongsốchúnglàcóthểkiểmnghiệmđược,tôinghĩ;tứclà,cóthểbácbỏđượcvềnguyêntắc;vàvìthếchúnglàtổnghợp(hơnlàgiảitích);mangtínhkinhnghiệm(hơnlàtiênnghiệmapriori);vàgiàuthôngtin(hơnlàđơnthuầnmangtínhcôngcụ).LiênquanđếnphêphánnổitiếngcủaDuhemđốivớicácthínghiệmquyếtđịnh,ôngchỉchứngtỏrằngcácthínghiệmquyếtđịnhchẳngbaogiờcóthểchứngminhhaythiếtlậpmộtlíthuyết;nhưngkhôngởđâu,ôngchứngtỏrằngcácthínghiệmquyếtđịnhkhôngthểbácbỏmộtlíthuyết.Phảithừanhận,Duhemđúngkhiôngnóirằng:Chúngtacóthểkiểmnghiệmchỉcáchệthốnglíthuyếttolớnvàphứctạphơnlàcácgiảthuyếtbịcôlập;nhưngnếuchúngtakiểmnghiệmhaihệthốngnhưvậymàchúngchỉkhácnhauduynhấtởmộtgiảthuyết,vànếuchúngtacóthểthiếtkếcácthínghiệmbácbỏhệthốngthứnhấttrongkhilạiđểhệthốngthứhaiđượccủngcốrấttốt,thìchúngtacóthểcócơsởhợplínếuchúngtaquysựthấtbạicủahệthốngthứnhấtchogiảthuyếtmàhaihệthốngkhácnhau.

[3]Vềmộtthídụđángngạcnhiênvềcách,theođó,ngaycảnhữngquansátthựcvậthọcđượchướngdẫnbởilíthuyết(vàtrongđó,chúngthậmchícóthểbịđịnhkiếnảnhhưởng),xemO.Frankel,“CytologyandTaxonomyofHebe,ect.”,trongNature,vol.147(1941),tr.117.

[4]Vớiđoạnvănnàyvàđoạnvăntiếptheo,sovớiF.A.vonHayek,“ScientismandtheStudyofSociety”phầnIvàphầnII,Economica,vols.ixvàx,nơichủnghĩatậpthểphươngphápluậnbịphêphánvàchủnghĩacánhânphươngphápluậnđượcthảoluậnchitiết.

[5]VềhaiđoạntríchxemEconomica,vol.ix,tr.289f.(tôinhấnmạnh).[6]SovớiErkenntnis,III,tr.426f.,vàLogikderForschung,1934,củatôimàtiêuđềphụcủanócóthểdịchrathành:“VềNhận

thứcluậncủacácKhoahọcTựnhiên”.[7]MộtlílẽgầntươngtựcóthểthấytrongC.Menger,CollectedWorks,vol.II(1883và1933),tr.259-60.[8]Xem“giảthiếtkhông-nullhypothesis”đượcthảoluậntrongJ.Marschak,“MoneyillusionandDemandAnalysis”trongThe

ReviewofEconomicStatisyics,vol.XXV,tr.40.-PhươngphápđượcmôtảởđâydườngnhưtrùngmộtphầnvớicáiđượcGiáosưHayek,ngườiđitheoMenger,gọilàphươngpháp“kếthợp”[compositive].

[9]Ngaycảởđâycóthểnói,cólẽ,rằngviệcdùngcácmôhìnhduylíhay“logic”trongcácmônkhoahọcxãhội,hay“môhình

zero”,cósựtươngtựmangmángtrongcácmônkhoahọctựnhiên,đặcbiệttrongnhiệtđộnghọcvàtrongsinhhọc(xâydựngcácmôhìnhcơhọcvàcácmôhìnhsinhlíhọccủacácquátrìnhvàcáccơquan).(Socảvớiviệcsửdụngcácphươngphápbiếnphân).

[10]XemJ.Marschak,op.cit.[11]XemP.SargantFlorence,TheLogicofIndustrialOrganizations(1933)[12]Quanđiểmnàyđượcpháttriểnđầyđủhơnởch.14củaOpenSocietycủatôi.[13]NhữngkhókhănnàyđượcGiáosưHayekthảoluận,op.cit.tr.290f.[14]XemEconometrica,1(1933),tr.1f.[15]XemLionelRobbins,trongEconomica,vol.V,đặcbiệttr.351.[16]PhântíchcủatôicóthểđượcđốisánhvớiphântíchcủaMortonG.White,“HistoricalExplanation”(Mind,N.S.,vol.52,tr.

212ff.),ngườiđặtcơsởchophântíchcủamìnhlênlíthuyếtgiảithíchnhânquảcủatôi,nhưđượcC.G.Hempelchỉra.Tuynhiên,ôngđiđếnkếtquảrấtkhác.Bỏquamốiquantâmđặctrưngcủanhàlịchsửchủnghĩađếncácsựkiệnđộcnhất,ônggợiýrằng:Mộtgiảithíchlàcó“tínhlịchsử”nếunóđượcđặctrưngbằngviệcsửdụngcáckháiniệm(vàcáclíthuyết)xãhộihọc.

[17]Max Weber đã phát hiện ra điều này. Các nhận xét của ông ở trang 179 của cuốn Gesammelte Aufsätze zurWissenschaftslehre(1922)làsựthấytrướcgầnnhấtmàtôibiếtđốivớisựphântíchđượcđưaraởđây.Nhưngôngđãphạmsailầm,tôitin,khiônggợiýrằng:Sựkhácbiệtgiữakhoahọclíthuyếtvàkhoahọclịchsửlàởmứcđộkháiquátcủacácquyluậtđượcdùng.

[18]Xem,thídụ,Weber,op.cit.,tr.8f.,44f.,215ff.,233ff.[19]ĐiềunàythấytrướccácvấnđềmớiđâyđượcGiáosưToynbeebànchitiếtnhưngkhôngtrảlờiđược.[20]Vềmộtphêphán“họcthuyết…rằngmọihiểubiếtlịchsửlàtươngđối”,xemHayek,trongEconomica,vol.X,tr.55ff.[21]Comte,Coursdephilosophiepositve,IV,tr.335.[22]Mill,Logic,BookVI,ch.X,mục3;tríchdẫntiếplàtừmục6,nơilíthuyếtđượcpháttriểnchitiếthơn.[23]Comte,op.cit.,IV,tr.345.[24]Mill,loc.Cit.,mục4.[25]Mộtsựphêphánđầyđủhơncủacáigọilà“XãhộihọcTrithức”cóthểtìmthấyởch.23củacuốnOpenSocietyandIts

Enemiescủatôi.Vấnđềvềtínhkháchquankhoahọc,vàsựphụthuộccủanóvàoviệcphêphánduylívàtínhcóthểkiểmnghiệmliên-chủquan,cũngđượcthảoluậnởđótrongch.24,và,từmộtquanđiểmhơikhác,trongcuốnLogicofScientificDiscoverycủatôi.

[26]Xemchúthích106ởtrên.[27]XemWaddington(TheScientificAttitude,1941,tr.111và112),ngườimàcảchủnghĩatiếnhoácủaônglẫnđạođứckhoa

họccủaôngđãkhôngngănkhỏiviệcphủnhậnrằng:Quyềntựdonàycóbấtkể“giátrịkhoahọc”nào.ĐoạnnàyđượcphêphántrongcuốnTheRoadtoSerfdom[ConđườngdẫntớiChếđộNôngnô]củaHayek,tr.143

[28]Phêphánvốncóhaynhấtcủahọcthuyếtmụcđíchluậnmàtôibiết(vàtácgiảcủanólàngườichấpnhậnquanđiểmtôngiáovàđặcbiệtlàthuyếtsángthế)cóthểthấytrongchươngcuốicủacuốnThePoliticalPhilosophiesofPlatoandHegelcủaM.B.Foster.

[29]XemcuốnTheOpenSocietyandItsEnemiescủatôi,đặcbiệtch.2f.,cảch.10,nơitôilậpluậnrằng:Chínhsựthấtbạicủathếgiớikhôngthayđổicủamộtxãhộiđóngthôsơlàđiều,mộtphần,chịutráchnhiệmchosựcăngthẳngcủanềnvănminh,vàchoviệcsẵnsàngchấpnhậnsựtiệnnghigiảtạocủachủnghĩatoàntrịvàcủachủnghĩalịchsử.

Nguồn:DịchtừnguyênbảntiếngAnh«ThePovertyofHistoricism»củaKarlPopper

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach