अ यास म रा य सेवा (मु य) परी ा सामा य अ ययन - एक

इितहास व भगूोल दज : पदवी एकूण गणु : 150 नपि केचे व प : व तिुन ठ कालावधी : 2 तास

टीप : (1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सिुशि त य ती

कोणताही िवशेष अ यास न करता उ र देऊ शकेल ; िविवध िवषयातील उमेदवारां या सामा य ानाची चाचणी घेणे हा याचा उ ेश आहे.

(2) उमेदवारांनी खाली नमदू केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत व चाल ूघडामोड चा अ यास करणे अपेि त आहे.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. इितहास :

1.1 आधिुनक भारताचा िवशेषत: महारा ाचा इितहास (1818-1857) : आधिुनक िश णाची ओळख - वृ प े, रे वे, टपाल व तार, उ ोगधंदे, जमीन सधुारणा व सामािजक - धा मक सधुारणा - यांचा समाजावरील पिरणाम. 1.2 ि िटश स तेची भारताम ये थापना : मखु भारतीय स ां या िव द यु दे, तैनाती फौज धोरण, खालसा धोरण, 1857 पयतची ि िटश रा याची रचना. 1.3 सामािजक - सां कृितक बदल : ि चन िमशनबरोबरचे संबंध, इं जी िश ण व मु णालयाचे आगमन, अिधकृत सामािजक सधुारणांचे उपाय (1828 ते 1857), सामािजक - धा मक सधुारणां या चळवळी: ा मो समाज, ाथना समाज, स यशोधक समाज, आय समाज, शीख तसेच मु लम धम यांतील सधुारणा चळवळी, िड े ड लासेस िमशन, ा हणेतर चळवळ व ज टीस पाट . 1.4 सामािजक व आ थक जागतृी : भारतीय रा वाद - 1857 चा उठाव आिण यानंतर, इंिडयन नशॅनल का ँ ेस (1885-1947), आझाद हद सेना, मह वा या य त ची भिूमका, वातं यपवू भारतातील सामािजक जागतृ मधील वृ प े व िश ण यांची भिूमका. 1.5 भारतीय रा वादाची िन मती व िवकास : सामािजक पा वभमूी, रा ीय संघटनांची थापना, शेतक यांचे उठाव, इंिडयन नशॅनल का ँ ेसची थापना, मवाळ गटाची वाढ, जहाल गटाची वाढ, मोल- मटो सधुारणा, वरा याची चळवळ, लखनौ करार, माटँ-फोड सधुारणा. 1.6 गांधी यगुातील रा ीय चळवळ : गांधीज चे नेत ृ व आिण ितकाराचे त व, गांधीज या लोक चळवळी, असहकार, सिवनय कायदेभंग, वैय तक स या ह, चलेजाव चळवळ, स यशोधक समाज, गांधीजी आिण अ पृ यता िनमलून, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा अ पृ यां या सम येबाबतचा टीकोन, मु लम राजकारण आिण वातं य चळवळ (सर स यद अहमद खान व अिलगढ चळवळ, मु लम लीग व अली बंध,ू इ बाल, िजना), संयु त प (यिुनयिन ट पाट ) व कृषक जा पाट , हद ूमहासभेचे राजकारण, सा यवादी नेते आिण भारतीय वातं य चळवळ, का ँ ेस समाजवादी पाट , रा ीय चळवळीतील मिहला सहभाग, सं थानातील जनतेची चळवळ, सा यवादी (डावी) चळवळ - शेतमजरुांची चळवळ - आिदवास चे बंड, ेड यिुनयन चळवळ व आिदवासी चळवळ

1.7…

1.7 वातं यो तर भारत : फाळणीचे पिरणाम, सं थानांचे िवलीनीकरण, भाषावार ांतरचना, नेह ं चे अिल ततेचे धोरण, संयु त महारा चळवळ : यात सहभागी झालेले मह वाचे राजकीय प व य ती, शेजारील रा ांशी संबंध, आंतररा ीय राजकारणामधील भारताची भिूमका, कृषी, उ ोगधंदे, िश ण, िव ान व तं ान यांमधील गती, इंिदरा गांध या नेत ृ वाचा उदय, बांगला देशाची मु ती, इंिदरा गांध या काळातील अिल ततावाद, रा यांतील आघाडीची सरकारे, िव ा य मधील असंतोष, जय काश नारायण आिण आणीबाणी, पंजाब व आसाममधील दहशतवाद, न लवाद व माओवाद, पय वरण चळवळ, मिहला चळवळ व वांिशक चळवळ 1.8 महारा ातील िनवडक समाजसधुारक - यांची िवचार णाली व काय : गोपाळ गणेश आगरकर, महा मा फुले, मा.गो. रानडे, बोधनकार ठाकरे, मह ष कव, राज ष शाहू महाराज, मह ष िव ल शदे, बाबासाहेब आंबेडकर, लोकमा य िटळक, महा मा गांधी, िवनोबा भावे, िवनायक दा. सावरकर, अ णाभाऊ साठे, ांतीवीर नाना पाटील, लहुजी साळवे, कमवीर भाऊराव पाटील. 1.9 महारा ाचा सां कृितक वारसा ( ाचीन ते आधिुनक) : ायोिगक कला ( नृ य, नाटक, िच पट, संगीत व लोककला, लावणी, तमाशा, पोवाडा, भा ड व इतर लोकनृ ये ), य कला ( वा त ु रचना, िच कला व वा तिुश प ) आिण उ सव, महारा ा या सामािजक व मानिसक िवकासावरील वा .मयाचा भाव:, भ ती वा .मय, दिलत वा .मय, नागरी व ामीण वा .मय.

2. भगूोल - महारा ा या िवशेष संदभ सह

2.1. ाकृितक भगूोल : पृ वीचे अंतरंग- रचना व ाकृितक जडण घडण. भू प िवकास िनयंि त करणारे घटक, भू िपक च ांची संक पना - नदीसंबंधी, शु क, िहम, समु तटीय च यां याशी संबंिधत भू प. भारतीय उपखंडाची उ कांती व भू पवणन, मह वाचे भू पकीय देश- परूांची सम या - महारा ाचा भू पकीय तपशील. महारा ाची भू िपक वैिश टे, भारताचे यां या शेजारील रा ा या, हद महासागरा या, आिशया या व जगा या संदभ तील मो याचे िठकाण. 2.2. महारा ाचा आ थक भगूोल : खिनजे व ऊज साधनसंप ी: महारा ातील खिनज संपतीचे िवतरण, मह व व िवकास, महारा ातील पयटन - धा मक पयटन, वै कीय पयटन, पय वरणािभमखू (इको) पयटन व सां कृितक वारसा, महारा ातील संरि त वने, अभयार ये, रा ीय उ ाने व िक ले, या क प. 2.3 महारा ाचा मानवी व सामािजक भगूोल : जनतेचे थलांतर - कारणे व पिरणाम, ऊसतोडणी कामगार साधनसंप ी व या देशात थलांतर होते या देशावरील थलांतराचा पिरणाम, महारा ातील ामीण व या, शहरी व ामीण व यांमधील सम या- पय वरण, गहृिनम ण, झोपडपटीृ, पाणीपरुवठा व व छता, शहरी वाहतकू व दषुण.

2.4 पय वरणीय भगूोल : पिर थितिव ान व पािर थितक यव था - ऊज वाह, व त ु च ,अ न ृंखला व वे ज, पय वरणीय अवनती व संवधन, जागितक पािर थितक असमतोल - दषूण व हिरतगहृ

पिरणाम, हिरतगहृ पिरणामातील काबन डाय ऑ साईडची व िमथेनची भिूमका, जागितक तापमानातील वाढ, जैविविवधतेतील घट आिण वनांचा हास, पय वरण संर णाबाबत कायदे व पय वरणीय भावाचे परी ण, योटो ोटोकॉल व काबन े िडटस, शहरी कचरा यव थापन, सागरी संरि त े एक व सागरी संरि त े दोन

2.5…

2.5 जन, भगूोलशा (महारा ा या संदभ त) : थलांतराची कारणे व पिरणाम, ामीण व शहरी वसाहती - िठकाण, पिर थती, कार, आकारमान, मोकळया जागा व भू िपकीय व प, शहरीकरण - ि या व सम या, ामीण - शहरी िकनार, शहरी भावाचे े , ादेिशक असमतोल

2.6. सदुरू संवेदना : सदुरू संवेदनाची संक पना, भारतीय सदुरू संवेदना उप ह क पनािच , भारतीय सदुरू संवेदना उप ह िन मती, एमएसएस ब ॅ ड- िनळा, िहरवा, लाल व लालसर रंगा या जवळचा, आभासी रंग िम क [फा ट कलर कॉ पिझट ( एफसीसी ) ]. नैस गक साधन संप ीसह सदुरू संवेदनेचा वापर करणे. भौगोिलक मािहती यं णा (जीआयएस) व जागितक थानिन चती यं णा (जीपीएस) सु करणे.

3. भगूोल व कृिष 3.1 कृिष पािर थतीकी : कृिष पािर थितकी व याचा मानवाशी, नैस गक साधनसंप ीशी संबंध, याचे कायम व पी यव थापन व संवधन, पीक िवतरण व उ पादनाचे घटक हणनू ाकृितक व सामािजक पय वरण, पीक वाढीचे घटक हणनू हवामान घटक, पय वरणीय दषूण व पीके, ाणी व मानव यां या संबंधातील धोके. 3.2 हवामान : वातावरण - रचना व संरचना, सौर उ सजन व उ मा समतोल, हवामानाचे घटक - तापमान, वायदुाब, हीय व थािनक वारे, मा सनू, वायरुाशी आिण परुोभाग व च ीवादळे, भारतीय मा सनूचे तं , पावसाचे पवु नमुान, पज यवृ टी, च ीवादळे, अवषण व परू व हवामान देश, महारा ातील पज यवृ टीचे िवतरण - अिभ े ीय व कािलक पिरवतनशीलता - महारा ाचे कृिष हवामान े े - अवषण व टंचाईची सम या, अवषण वण े काय म - कृिष, उ ोग व घरगतुी े ातील पा याची आव यकता, िप या या पा याची सम या, महारा ा या िविवध कृिष हवामान े ातील पीक प, पीक लागवडी या प दतीतील बदलांवर उ च उ प ना या व कमी वेळेत या िविवध कार या िपकांचा भाव, बहुिवध पीक लागवडीची संक पना व आंतर पीक लागवड व याचे मह व, सि य शेतीची आधिुनक संक पना, वधन म कृिष. 3.3 मदृा : मदृा - ाकृितक, रासायिनक व जैिवक गणुधम, मदृा तयार हो याची ि या व घटक, खिनजे आिण मातीचे सि य घटकआिण मातीची उ पादकता कायम ठेव यामधील यांची भिूमका, मातीतील आव यक असे वृ लागवडीसाठीचे पोषक घटक आिण इतर लाभदायक घटक आिण सम या त जिमनी व या लागवडी यो य कर या या प दती, महारा ातील मदृा अप रण व जमीन ओसाड हो या या सम या, जल िवभाजका या आधारे मदृ संधारणाचे िनयोजन करणे, ड गराळ, ड गरा या पाय यावरील व दरीतील जिमनीची धपू व पृ ठवाह यव थापन, यां यावर पिरणाम करणा या कायप दती व घटक. 3.4 जल यव थापन : स पिर थती, जल संधारणा या प दती व मह व, पा या या गणुव ेची मानके, भारतातील न ांची आंतज डणी करणे, पावसाचे पाणी साठवून ठेव या या पारंपिरक व अपारंपिरक प दती, भजूल यव थापन - तांि क व सामािजक बाबी, कृि म भजूल पनुभरणा या प दती, पाणलोट े ाची संक पना व पाणलोट े ाचे यव थापन, कोरडवाहू जिमनीवरील शेती व यातील सम या, पीक उ पादनासंबंधात पाणी वापराची मता, जल सचनाचे पाणी वाहून जा याचे माण कमी कर या या उपाययोजना, िठबक व तषुार जल सचन, पाणथळ मदेृचे जलिन सारण, कारखा यातील दिूषत पा याचा जमीन व पाणी यावर होणारा पिरणाम.

OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO

सामा य अ ययन - दोन भारतीय संिवधान व भारतीय राजकारण

( महारा ा या िवशेष संदभ सह ) व कायदा दज : पदवी एकूण गणु : 150 नपि केचे व प : व तिुन ठ कालावधी : 2 तास

टीप: (1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सिुशि त य ती

कोणताही िवशेष अ यास न करता उ रे देऊ शकेल आिण िविवध िवषयांतील उमेदवारा या सामा य ानाची चाचणी घेणे हा याचा उ ेश आहे.

(2) उमेदवारांनी खाली नमदू केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चाल ूघडामोड चा अ यास करणे अपेि त आहे.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. भारताचे संिवधान : संिवधानाची िन मती ि या, संिवधानाची ठळक वैिश टये, उ ेिशकेतील त व ान ( धमिनरपे , लोकशाही आिण समाजवादी ), मलूभतू अिधकार व कत ये, रा य धोरणाची िनदेशक त वे, मोफत आिण स तीचे ाथिमक िश ण, सामाियक नागरी संिहता आिण मलूभतू कत ये, क रा य संबंध आिण नवीन रा यांची िन मती, वतं याय यव था सधुारणेची ि या आिण संिवधानातील मखु सधुारणा: संिवधानाचा अथ लावताना वापर यात आलेले ऐितहािसक यायिनणय, मखु आयोग आिण मंडळांची रचना आिण काय: िनवडणकू आयोग, संघरा य आिण रा य लोकसेवा आयोग, रा ीय मिहला आयोग, मानवी ह क आयोग, रा ीय अ पसं यांक अनसुचूीत जाती / अनसुचुीत जमाती आयोग - नदी पाणी िववाद िनवारण मंडळ, इ.

2. राजकीय यं णा ( शासनाची रचना, अिधकार व काय ) : भारतीय संघरा याचे व प - संघरा य व रा य - िविधमंडळ, कायकारी मंडळ व याययं णा, क - रा य संबंध - शासकीय, कायकारी व िव ीय संबंध, वैधािनक अिधकार, िवषयांचे वाटप

(1) क सरकार : कि य कायकारी मंडळ: रा पती, उपरा पती, पंत धान व मंि मंडळ - भारताचा महाअिधव ता - भारताचा िनयं क आिण महालेखा परी क (2) कि य िविधमंडळ : संसद, सभापती व उपसभापती, संसदीय सिम या, कायकारी मंडळावरील संसदेचे िनयं ण (3) यायमंडळ : यायमंडळाची रचना, एका मीक यायमंडळ - काय, सव च यायालय व उ च यायालयाची भिूमका व अिधकार, दु यम यायालये - लोकपाल, लोकायु त आिण लोक यायालय सांिवधािनक आदेशाचे र ण करणारे यायमंडळ, यायालयीन सि यता. जनिहत यािचका.

3. रा य सरकार व शासन (महारा ाचा िवशेष संदभ सह) : महारा रा याची िन मती आिण पनुरचना, रा यपाल, मु यमं ी, मंि मंडळ, मु य सिचव, रा य सिचवालय, संचालनालये, िवधानसभा, िवधानपिरषद - अिधकार, काय व भिूमका - िविधमंडळ सिम या, मुंबईचा नगरपाल (शेरीफ).

4. िज हा शासन : िज हा शासनाचा िवकास, िज हा दंडािधका याची बदलती भिूमका: कायदा व सु यव था, कायकारी िवभागांबरोबरचे संबंध - िज हा शासन व पंचायतराज सं था, उपिवभागीय अिधका याची भिूमका आिण काय.

5…

5. ामीण आिण नागरी थािनक शासन : 73 या व 74 या घटना दु तीचे मह व, थािनक शासनाचे सबलीकरण व िवकासातील यांची भिूमका.

(1) ामीण थािनक शासन : िज हा पिरषद, पंचायत सिमती आिण ाम पंचायतीची रचना, अिधकार व काय, महारा ातील पंचायत राज सं थेची खास वैिश टये पंचायतराज सं थां या थतीचा अहवाल व यां या कामिगरीचे मू यन, 73 या घटनादु तीची मह वाची वैिश टये, अंमलबजावणीतील अडचणी, मखु ामीण िवकास काय म आिण यांचे यव थापन.

(2) नागरी थािनक शासन : महानगरपािलका, नगरपिरषद आिण कटक मंडळाची रचना व काय. रचना, अिधकारी, साधन संप ी, अिधकार- काय आिण िनयं ण. 74 या घटनादु तीची मह वाची वैिश टये: अंमलबजावणीतील सम या, मखु नागरी िवकास काय म व यांची यव थापन.

6. िश ण प दती : रा य धोरण व िश ण यािवषयीची िनदेशक त वे; वंिचत घटक - अनसुिूचत जाती, अनसुिूचत जमाती, मु लम व मिहला यांचे िश णिवषयक न; िश णाचे खाजगीकरण - िश णा या ांतात वेश, गणुव ा, दज व सामािजक याय यांसंबंधीचे मु े; सेवांतगत यवसायासंबंधात सामा य करार आिण नवीन उदभवणारे मु े ; उ च िश णातील आजची आ हाने, सव िश ा अिभयान, मा यिमक िश ा अिभयान. 7. प आिण दबाव गट : प प दतीचे व प - रा ीय प ांची भिूमका- िवचार णाली, संघटन व िनवडणकुीतील कामिगरी - राजकीय प व यांचे सामािजक अिध ठान. ादेिशकतावाद - ादेिशक प ांचा उदय - िवचार णाली, संघटन व िनवडणकुीतील कामिगरी; महारा ातील मखु दबाव गट व िहतसंबिधत गट - यांची भिूमका व धोरण िनध रणावर यांचा होणारा पिरणाम ; महारा ातील समाज क याण काय म; मिहला व बालक; कामगार व यवुक, अशासकीय संघटना व समाज क याणामधील यांची भिूमका. 8. सार मा यमे : मु ण व इले ॉिनक सार मा यमे - धोरण िनध रणावर यांचा होणारा पिरणाम, जनमत तयार करणे व लोकजागतृी करणे; भारतीय वृ प पिरषद ( ेस काऊ सल ऑफ इंिडया); भारतासार या धमिनरपे लोकशाहीमधील जनसंपक सारमा यमांसाठी आचारसंिहता; मु य वाहातील जनसंपक सारमा यमांमधील मिहलांचा सहभाग : व तु थती व मानके; भाषण व अिभ य ती वातं य आिण यावरील मय दा. 9. िनवडणकू ि या : िनवडणकू ि येची ठळक वैिश टये - एक सद यीय ादेिशक मतदारसंघ, दबुल घटकांकिरता राखीव मतदारसंघ, ौढ मतािधकार - िनवडणकू आयोगाची भिूमका - सावि क िनवडणकुा - मखु कल - मतदान वतनाचे व प आिण मतदान वतनावर भाव पाडणारे घटक- खु या व िन:प वातावरणात िनवडणकुा घे यामधील सम या व अडचणी - िनवडणकूिवषयक सधुारणा- इले टॉिनक मतदान यं े. 10. शासिनक कायदा : काय ाचे रा य, शासकीय वे छािनणय आिण याचे िनयं ण व याियक आढावा. शासिनक यायािधकरणे, यांची थापना व कायशीलता, नैस गक यायाची त वे .

11. क सरकारचे व रा य शासनाचे िवशेषािधकार : भारतीय सा ीपरुावा अिधिनयमाचे कलम 123, शासकीय गिुपते अिधिनयम, मािहतीचा अिधकार आिण शासकीय गिुपते अिधिनयमावर याचा होणारा पिरणाम.

12…

12. काही ससंुब द कायदे :

(1) पय वरण ( संर ण ) अिधिनयम, 1986 : उि टे, यं णा व यात िदले या उपाययोजना. (2) ाहक संर ण अिधिनयम, 1986 : या या - ाहक िववाद - िनवारण यं णा (3) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 : अपीलक य चे अिधकार, सावजिनक

ािधकरणाचे कत य, मािहती मधीलअपवाद. (4) मािहती तं ान अिधिनयम,2000 (सायबरिवषयक कायदा): या या- ािधकरणे -

अपराध (5) टाचार ितबंध अिधिनयम : उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना. (6) अनसुिूचत जाती आिण अनसुिूचत जनजाती (अ याचार ितबंध) अिधिनयम, 1989 :

उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना. (7) अनसुिूचत जाती, अनसुिूचत जमाती ( अ याचार ितबंध ) िनयम 1995 : उि ट,

यं णा व यात िदले या उपाययोजना. (8) नागरी ह क संर ण अिधिनयम, 1955 : उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.

13. समाज क याण व सामािजक िविधिवधान : सामािजक बदलाचे साधन हणनू सामािजक िविधिवधान; मानवी ह क; भारताचे संिवधान व फौजदारी कायदा ( फौजदारी ि या संिहता ), घरगतुी हसाचार ( ितबंध) अिधिनयम, नागरी ह क संर ण अिधिनयम, 1955, अनसुिूचत जाती आिण अनसुिूचत जमाती (अ याचार ितबंध ) अिधिनयम, 1989 आिण मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 अंतगत मिहलांना संर ण.

14. सावजिनक सेवा : अिखल भारतीय सेवा, सांिवधािनक दज , भिूमका व काय; क ीय सेवा: व प व काय: क ीय लोकसेवा आयोग; रा य सेवा व महारा रा य लोकसेवा आयोग; शासन यवहारा या बदल या संदभ त िश ण - यशदा, लाल बहादरू शा ी शासन अकादमी, सरदार व लभभाई पटेल रा ीय पोलीस अकादमी. 15. सरकारी खच वर िनयं ण : संसदीय िनयं ण, अंदाज सिमती, लोकलेखा सिमती, सावजिनक उप मांवरील सिमती, भारताचे िनयं क व महा लेखापरी क (कॅग) यांचे काय लय, पैसािवषयक व राजकोषीय धोरणामधील िव मं ालयाची भिूमका,महा लेखापाल, महारा यांची रचना व काय. OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO

सामा य अ ययन - तीन मानव संसाधन िवभाग आिण मानवी ह क

दज : पदवी एकूण गणु : 150 नपि केचे व प : व तिुन ठ कालावधी : 2 तास

टीप: (1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सिुशि त य ती

कोणताही िवशेष अ यास न करता उ र देऊ शकेल आिण िविवध िवषयातील उमेदवारा या सामा य ानाची चाचणी घेणे हा यांचा उ ेश आहे.

(2) उमेदवारांनी खाली नमदू केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चाल ूघडामोड चा अ यास करणे अपेि त आहे.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. मानव संसाधन िवभाग

1.1 भारतातील मानव संसाधन िवकास - भारतातील लोकसं येची स थती - सं या मक व प ( आकारमान आिण वाढ - लग, वय, नागरी आिण ामीण ) आिण गणुा मक व प ( िश ण व आरो य िवषयक काळजी ), लोकसं यािवषयक धोरण आिण 2050 पयत या योजना, आधिुनक समाजातील मानव संसाधन िनयोजनाचे मह व आिण गरज, मानव संसाधन िनयोजनाम ये अंतभतू असलेले घटक आिण कारणीभतू गो टी, भारतातील बेरोजगारीचे व प, कार आिण सम या, भारतातील सेवायोजनाचा कल, िविभ न िवभागांतील व े ातील कुशल कामगारांचे मागणी दर, मनु यबळ िवकासाकिरता कायरत असले या शासकीय आिण वयंसेवी संघटना उदा: एनसीईआरटी, एनआयईपीए, िव ापीठ अनदुान आयोग ( यजुीसी ), मु त िव ापीठे, एआयसीटीई, एनसीटीई, आयटीआय, एनसी हीटी, आयएमसी इ यादी, मानव संसाधन िवकासाशी संबंिधत सम या आिण बाबी, शासनाचे नोकरीिवषयक धोरण, बेरोजगारी आिण यनू बेरोजगारी कमी कर यासाठी िविवध योजना. 1.2 िश ण : मानव संसाधन िवकासाचे आिण सामािजक बदलाचे साधन हणनू िश णाचा िवचार, भारतातील ( पवू ाथिमक ते उ च िश ण ) िश ण णाली ( िश णाचे सावि कीकरण, िश णाचे यवसाियकीकरण, दज वाढ, गळतीचे माण इ यादी ) सम या आिण न, मलु किरता िश ण, सामािजक टया व आथक टया गरीब वग, अध,ू अ पसं य, कौश य शोध इ यादी, शासनाची शै िणक धोरणे, योजना व काय म, अनौपचािरक, औपचािरक आिण ौढ िश णाचा सार िविनयमन आिण सिनयं ण करणा या शासकीय व वयंसेवी सं था, ई - अ ययन, जागितकीकरण आिण खाजगीकरण याचा भारतीय िश णावरील पिरणाम, रा ीय ान आयोग, रा ीय उ च िश ण व संशोधन आयोग, आयआयटी, आयआयएम, एनआयटी. 1.3 यावसाियक िश ण : मानव संसाधन िवकासाचे साधन हणनू यावसाियक िश णाचा िवचार, यावसाियक / तं िश ण - भारतातील, िवशेषत: महरा ातील स थती, िश ण णाली व िश ण, शासकीय धोरणे, योजना व काय म - सम या, न व यावर मात कर यासाठी य न, यावसाियक आिण तं िश णाचा सार, िविनयमन करणा या आिण अिध वीकृती देणा या सं था.

1.4…

1.4 आरो य : मानव संसाधन िवकासाचा अ याव यक आिण मखु घटक हणनू आरो याचा िवचार, जीवनिवषयक आकडेवारी, जागितक आरो य संघटना - उ ेश, रचना, काय व काय म, भारताम ये शासनाची आरो यिवषयक धोरणे, योजना आिण काय म, आरो य िवषयक काळजी घेणारी यं णा, आरो याशी संबंिधत सम या आिण यावर मात कर यासाठी करावयाचे य न, जननी - बाल सरु ा योजना, रा ीय ामीण आरो य अिभयान. 1.5 ामीण िवकास : पंचायत राज यव थेला अिधकार दान करणे, ाम पंचायत आिण ामिवकासातील ितची भिूमका, जमीन सधुारणा व िवकास, ामिवकासातील सहकारी सं थांची भिूमका, ामिवकासाम ये अंतभतू असणा या िव ीय सं था, ामीण रोजगार योजना, ामीण पाणीपरुवठा व व छता काय म, ामीण े ातील पायाभतू िवकास उदा. ऊज , पिरवहन, गहृिनम ण व दळणवळण, रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना.

2. मानवी ह क : 2.1 जागितक मानवी ह क ित ाप (यडुीएचआर 1948) : मानवी ह काची आंतररा ीय मानके, याचे भारता या संिवधानातील ित बब, भारतात मानवी ह क राबिव याची आिण याचे संर ण कर याची यं णा, भारतातील मानवी ह क चळवळ, मानवी ह कापासनू वंिचत असले यां या सम या जसे गरीबी, िनर रता, बेरोजगारी, सामािजक - सां कृितक - धा मक था, हसा, टाचार, दहशतवाद, कामगारांचे शोषण, हवालतीतील गु हेगारी इ यादी. लोकशाही चौकटीत मानवी ह क आिण मानवी स यतेचे पालन कर यासाठी िश ण दे याची गरज, जागितकीकरण आिण याचा िविभ न े ांवरील पिरणाम, मानवी िवकास िनदशांक, बालमृ य ू माण, लग गणुो र. 2.2 बाल िवकास : सम या व न ( अभक मृ यसंु या, कुपोषण, बाल कामगार, मलुांचे िश ण इ यादी ) - शासकीय धोरणे, क याण योजना आिण काय म - आंतररा ीय अिभकरणे, वयंसेवी संघटना, सामिूहक साधने यांची भिूमका, लोकक याणाम ये लोकांचा सहभाग. 2.3 मिहला िवकास : सम या व न ( ी - पु ष असमानता, मिहलांिवरोधी हसाचार, ी अभक ह या / ीभण ह या, मिहलांचे सबलीकरण इ यादी ) - शासकीय धोरण, िवकास / क याण व सबलीकरण यासाठी या योजना व काय म, आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भिूमका आिण सामिूहक साधने, लोकिवकासाम ये लोकांचा सहभाग, आशा. 2.4 यवुकांचा िवकास : सम या व न ( बेरोजगारी, असंतोष, अंमली पदाथ चे यसन इ यादी ) - शासकीय धोरण - िवकास योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भिूमका आिण सामिूहक साधने, लोकिवकासातील लोकांचा सहभाग 2.5 आिदवासी िवकास : सम या व न ( कुपोषण, अिल तता, एका मीकरण व िवकास इ यादी ) - आिदवासी चळवळ - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना व सामिूहक साधने यांची भिूमका, लोकक याणाम ये लोकांचा सहभाग 2.6 सामािजकदृ टया वंिचत वग चा िवकास (अ.जा.,अ.ज, िव.जा/भ.ज, इतर मागासवग इ यादी ): सम या व न ( संधीतील असमानता इ यादी ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व िवकास काय म, आंतररा ीय सं था, वयंसेवा संघटना व साधन संप ी संघिटत क न कामी लावणे व सामिूहक सहभाग. 2.7 वयोवृ द लोकांचे क याण : सम या व न - शासकीय धोरण - क याण योजना व काय म, आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भिूमका आिण वयोवृ दां या िवकासासाठी सामिूहक सहभाग, िवकासिवषयक काय मांम ये यां या सेवांचे उपयोजन.

2.8…

2.8 कामगार क याण : सम या व न ( कामाची थती, मजरुी, आरो य आिण संघिटत व असंघिटत े ांशी संबंिधत सम या ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, समाज व वयंसेवी संघटना.

2.9 िवकलांग य त चे क याण : सम या व न ( शै िणक व रोजगार संधी यामधील असमानता इ यादी ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - रोजगार व पनुवसन यामधील आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भिूमका. 2.10 लोकांचे पनुवसन ( िवकास क प व नैस गक आप ती यांमळेु बािधत लोक ) : कायतं धोरण व काय म - कायदेिवषयक तरतदुी - आथक, सां कृितक, सामािजक, मानसशा ीय इ याद सार या िनरिनराळया पैलूंचा िवचार. 2.11 आंतररा ीय व ादेिशक संघटना : संयु त रा े आिण ितची िवशेषीकृत अिभकरणे - यएुनसीटीएडी, यएुनडीपी, आयसीजे, आयएलओ, यिुनसेफ, यनेु को, यएुनसीएचआर, इय,ु ॲपेक, एिशयन, ओपेक, ओएय,ु साक, नाम, रा कुल रा े ( कॉमनवे य ऑफ नेश स ) आिण यरुोिपयन यिुनयन. 2.12 ाहक संर ण : िव मान अिधिनयमाची ठळक वैिश टये - ाहकांचे ह क - ाहक िववाद व िनवारण यं णा, मंचाचे िनरिनराळे कार - उि टये, अिधकार, काय, कायप दती, ाहक क याण िनधी. 2.13 मू ये व नीितत वे : कुटंुब, धम, िश ण, सारमा यमे इ यादी यांसार या औपचािरक व अनौपचािरक सं थांमाफत सामािजक मानके, मू ये, नीितत वे यांची जोपासना करणे. OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO

सामा य अ ययन - चार अथ यव था व िनयोजन, िवकासिवषयक अथशा आिण कृिष, िव ान व तं ान िवकास

दज : पदवी एकूण गणु : 150 नपि केचे व प : व तिुन ठ कालावधी :2 तास

टीप: (1) नपि केमधील नांचे व प व दज अशा कारचा असेल की, एखादी सिुशि त य ती कोणताही

िवशेष अ यास न करता उ रे देऊ शकेल; आिण िविवध िवषयातील उमेदवारा या सामा य ानाची चाचणी घेणे, हा यांचा उ ेश आहे.

(2) उमेदवारांनी, खाली नमदू केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चाल ूघडामोड चा अ यास करणे अपेि त आहे.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. अथ यव था व िनयोजन -

1.1 भारतीय अथ यव था : भारतीय अथ यव थेमधील आ हाने- गिरबी, बेरोजगारी व ादेिशक असमतोल, िनयोजन : ि या कार, भारता या पिह या ते दहा या पंचवा षक योजनांचा आढावा, मू यमापन, िवकासाचे सामािजक व आथक िनदशक, रा य व थािनक तरावरील िनयोजन, िवक ीकरण - संिवधानातील 73 वी व 74 वी सधुारणा. 1.2 नागरी व ामीण पायाभतू सिुवधांचा िवकास : गरजा व मह व, ऊज , पाणीपरुवठा व व छता, गहृिनम ण, पिरवहन ( र ते, बंदरे इ. ), संसचूना ( टपाल व तारायं , दरूसंचार ), रेिडओचे नेटवक, दरूिच वाणी, इंटरनेट महाजाल अशा सामािजक व आथक पायाभतू सिुवधांची वाढ व िवकास. भारतातील पायाभतू सिुवधांशी संबंिधत पेच संग व सम या, धोरण, पय य सरकारी - खाजगी े ातील भागीदारी (पीपीपी), भारतीय िव िवकास व पायाभतू सिुवधांचा िवकास - पायाभतू सिुवधां या िवकासाचे खाजगीकरण, पायाभतू सिुवधां या िवकासासाठी क सरकारची व रा य शासनाची धोरणे, पिरवहन व गहृिनम ण ( नागरी व ामीण ) सम या - क सरकारचे व रा य शासनाचे उप म व काय म, बीओएलटी ( बांधा, वापरा, भाडेप याने ा, ह तांतिरत करा ) व बीओटी (बांधा, वापरा व ह तांतिरत करा) योजना. 1.3 उ योग - गरजा : आथक व सामािजक िवकासात उ ोगाचे मह व व भिूमका वाढीचा आकृितबंध, िवशेषत: महारा ा या संदभ त भारतातील मोठया उ ोगांची संरचना, लघउु ोग, कुटीर व ामो ोग, यां या सम या व टकोन, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण यांचे लघउु ोगांवरील पिरणाम, लघउु ोगांचा िवकास, चालन व संिनयं ण यांकिरता महारा ाचे धोरण, उपाययोजना व काय म, लघउु ोग व कुटीर उ ोग यांची िनम ण संभा यता, िवशेष आथक े ( एसईझेड ), एसजीवीएस. 1.4 सहकार : सहकाराची संक पना, अथ, समिुद ट, जनुी व नवीन त वे, भारतातील सहकार चळवळीची वाढ व िविवधीकरण, महारा ातील सहकारी सं था - कार, भिूमका, मह व व िविवधीकरण, रा यधोरण व सहकार े - िवधानमंडळ, पयवे ण, लेखापरी ण व सहा य, महारा ातील सहकारी सं थां या सम या - जागितक पध या यगुात सहकारी सं थांचे भिवत य, महारा ातील सहकार चळवळीचा आढावा, सधुारणा व भिवत य - कृिष पणन यातील पय यी धोरणिवषयक व उप मशीलता - रोजगार हमी योजना.

1.5…

1.5 आ थक सधुारणा : पा वभमूी, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण - ( संक पना, अथ, या ती व मय दा ), क व रा य तरावरील आथक सधुारणा, जागितक यापार संघटनेची मदुत, तरतदुी व यांची अंमलबजावणी आिण भारतीय अथ यव थेवरील याचा पिरणाम व सम या

1.6 आंतररा ीय यापार व आंतररा ीय भांडवली चळवळ : जागितकीकरणा या यगुात उदयास आलेला कल, भारतीय जागितक यापाराची वाढ, रचना व िनदेश. भारताचे िवदेश यापार धोरण - िनम तीचे चालन, जागितक यापार संघटना व आंतररा ीय यापार - िवदेशी भांडवल, अंतदशी वाह - रचना व वाढ एफडीआय ( भारतीय िव िवकास ) ई - वािण य, बहुरा ीय - आंतररा ीय िव यव था, अिभकरणांची भिूमका (आंतररा ीय नाणे िनधी),- जागितक बकँ व आंतररा ीय िवकास अिभकरण, आंतररा ीय पत आकारणी. 1.7 गिरबीचे िनदशांकन व अंदाज: दािर य रेषा-संक पना व व तु थती, दािर यरेषेखालील, दािर य िनमलूना या उपाययोजना-भारतातील जनन मता, िववाहदर, मृ यसंु या व रोगटपणा- लग स मीकरण धोरण.

1.8 रोजगार िनध रणाचे घटक : बेरोजगारीसंबंधात उपाययोजना - उ प न, दािर य व रोजगार यां यामधील संबंध - िवतरणासंबंधात न व सामािजक याय.

1.9 महारा ाची अथ यव था : कृिष, उ ोग व सेवा े ांची ठळक वैिश टये - महारा ातील दु काळ यव थापन - महारा ातील एफडीआय.

2. िवकास व कृिष यांचे अथशा

2.1 सम ट अथशा : रा ीय उ प न लेखांकना या प दती - पैशांची काय - आधार पैसा - जनन म पैसा - पैशाचा सं या िस दांत - पैसा गणुक, चलनवाढीचे पैसािवषयक व पैसा यितिर त िस दांत - चलनवाढ िनयं ण: चलन िवषयक, आथक आिण थेट उपाययोजना

2.2 सावजिनक िव त यव था आिण िव तीय सं था : पणन अथ यव थेम ये सावजिनक िव यव थेची भिूमका - सरकारी गुंतवणकुीचे िनकष गणु व त ूव सावजिनक व त ू - महसलुीचे ोत व खच (क व रा य) - करांचे व प आिण अथसहा य आिण यांचा भार व पिरणाम - क ाचे व भारतातील रा यांचे कर, करेतर व सरकारी ऋण. सरकारी खच (क व रा ये) - वाढ व याची कारणे - सरकारी खच सधुारणा - कामिगरी आधािरत अथसंक पन - शू याधािरत अथसंक प शू याधािरत अथसंक प - अथसंक पीय तटुीचे कार - देशांतगत आिण देशाबाहेरील कज, रा ीय व रा य तरावरील कर सधुारणांचे पनु वलोकन - मू यव धत कर. सरकारी ऋण-वाढ, रचना व भार, क ाला असणारी रा याची कजची सम या, राजकोषीय तटू - तटु ची संक पना आिण िनयं ण - क , रा य आिण भारतीय िरझ ह बकेँचा पढुाकार, भारतातील राजकोषीय सधुारणा - क व रा य तरावरील आढावा, िव ीय े सधुारणा - ब ँकग े ातील नवीन वाह - खरेखरेु आिण नाममा याजदर - रेपो आिण ितकूल रेपो यवहार.

2.3 वाढ, िवकास व आंतररा ीय अथशा :

(1) िवकास िनदशक : सात यपणू िवकास, िवकास व पय वरण, हिरत थलू, देशांतगत उ प न. (2) आ थक िवकासाचे घटक : नैस गक साधनसंप ी, लोकसं या, मानवी भांडवल, पायाभतू

सिुवधा - लोकसं याशा ीय सं मणाचा िस दांत- मानवी िवकास िनदशांक - मानवी दािर य िनदशांक - लग स मीकरण उपाययोजना.

(3) वाढीमधील िवदेशी भांडवलाची आिण तं ानाची भिूमका, बहुरा ीय महामंडळे. (4) वाढीचे इंिजन हणनू आंतररा ीय यापार - आंतररा ीय यापाराचे िस दांत. (5) आयएमएफ - आयबीआरडी - ड यटूीओ - ादेिशक यापार करारनामा - साक -एएसईएएन

2.4…

2.4 भारतीय कृिष यव था, ाम िवकास व सहकार :

(1) आथक िवकासातील कृिष े ाची भिूमका - कृिष, उ ोग व सेवा े े यां यामधील आंतरसंबंध - कं ाटी शेती - ठरािवक शेती - औ ोिगक शेती - स ीय शेती.

(2) धारण केले या जिमनीचा आकार आिण उ पादकता - हिरत ांती व तं शा िवषयक बदल - कृिषिवषयक कमती आिण यापारा या अटी - शेतीला अथसहा य - सावजिनक िवतरण यव था - अ नसरु ा.

(3) भारतातील कृिष उ प न वाढीतील ादेिशक तफावत - कृिषिवषयक धंदा व जागितक बाजारपेठ - भारतातील कृिषिवषयक पतवारी.

(4) पाटबंधा याची साधने व जल यव थापन - पशधुनसंप ी व यांची उ पादकता, भारतातील आिण महारा ातील धवल ांती, म य यवसाय, कु कुटपालन, वनीकरण, फलो पादन व पु पसंवधन िवकास.

(5) योजना कालावधी मधील ामीण िवकासाची धोरणे - ामीण पायाभतू सोयी (सामािजक व आथक).

(6) जागितक यापार संघटना व शेती - शेतक यांचे व पैदासकारांचे ह क - जैविविवधता - जीएम तं ान, कृिष बाजारपेठेतील गटॅ ( जागितक यापार संघटना ) चा अपेि त भार.

(7) शेतीसाठी लागणारे सािह य व उ पादन यांचे िवपणन व मू यांकन, कमतीतील चढउतार आिण यां या कमती, कृिष अथ यव थेतील सहकारी सं थांची भिूमका.

2.5 कृिष :

(1) रा ीय अथ यव थेत कृिषचे मह व : कमी उ पादकतेची कारणे आिण कृिषिवषयक उ पादन व जमीन सधुारणा व जिमनीचा वापर; मदृ व जल संधारणा, पज या यी शेती यांसार या िवकासकामांकिरता सचन आिण या या प दती शेतीचे यांि कीकरण, आयसीएआर, एमसीएईआर यांची भिूमका.

(2) ामीण कजबाजारीपणा, कृिष पतवारीची सम या : गरज, मह व व यात गुंतले या िव ीय

सं था, नाबाड व भिूवकास बकँ - कृिष कमती - घटक, िविवध कृिष उ पादनांवर पिरणाम करणारे घटक - िविवध कृिष िवषयक उ पादने यां या शासकीय आधारभतू कमती, अथसहाय, कृिष पणन - स थती, मू यव धत उ पादने, शासनाची भिूमका आिण कृिष पणनातील यां या सं था ( एपीसी, एपीएमसी, इ.).

2.6 अ न व पोषणआहार : भारतातील अ न उ पादन व खप यामधील कल पिहली व (नंतर) घडणारी दसुरी हरीत ांती, अ न वावलंबन, अ न सरुि ततेमधील सम या, साठवणकुीतील सम या व न, ापण, िवतरण, अ नाची आयात व िनय त, अ नाचे कॅलरी मू य व याची मोजणी, चांगले आरो य व समतोल आहारासाठी मानवी शरीरास आव यक असलेली ऊज व पोषण मू य भारतातील नेहमी या पोषणिवषयक सम या आिण याची कारणे व पिरणाम, शासनाची धोरणे, योजना व पीडीएस यासारखे काय म, कामासाठी अ न, दपुारचे भोजन योजना व इतर पोषणिवषयक काय म, तािवत अ न सरु ा अिधिनयम. 2.7 भारतीय उ योग पायाभतू सिुवधा व सेवा े : (1) कल, उ ोगाची रचना व वाढ, भारतातील पायाभतू सिुवधा व सेवा े - लोकांची भिूमका, भारतातील

खाजगी व सहकारी े - लघउु ोग व कुटीर उ ोग, बीपीओ. (2) भारतीय उ ोगधंदयामधील उदारमतवाद आिण याचे पिरणाम - उ ोगातील आजारीपण.

3…

3. िव ान व तं ान िवकास

3.1 ऊज : पारंपिरक व अपारंपिरक ऊज साधने - सौर, वारा, जैववाय,ू जीवव तमुान, भऔू णक व इतर नवीकरणयो य ऊज साधनांची संभा यता, सौर साधने हणजेच सौर कुकर, पाणी तापक इ. न याने सु वात, जैववाय ू (बायोगसॅ) त वे व ि या, ऊज संकटाची सम या, शासकीय धोरणे आिण वीज िन मतीसाठी काय म, अणशु ती काय म, औ णक वीज काय म, जलिव तु काय म, वीज िवतरण व रा ीय िव तु परुवठा, ऊज सरु ा, संशोधन व िवकास यात गुंतलेली अिभकरणे व सं था. 3.2 संगणक व मािहती तं ान : आधिुनक समाजातील संगणकाची भिूमका आिण मािहतीची देवाण घेवाण, नेटव कग व वेबतं ान यांसार या जीवना या िविवध े ामधील याचे उपयोजन, सायबर गु हे व यावरील ितबंध, िविवध सेवांमधील मािहती तं ानाचा वापर, िमिडया लबॅ आिशया, िव ा वािहनी, ान वािहनी, क यिुनटी मािहती क इ. सारखे शासकीय काय म, मािहती तं ान उ ोगातील मह वाचे न - याचे भिवत य.

3.3 अवकाश तं ान : भारतीय अवकाश काय म, दरूसंचार, दरूदशन, िश ण, सारण, हवामान अंदाज, जीपीएस, आप ी इशारा याकिरता भारतीय कृि म उप ह, भारतीय ेपणा काय म इ., सदुरू संवेदना, भौगोिलक मािहती यं णा (जीआयएस) आिण हवामान अंदाज, आप ी इशारा यामधील ितचे उपयोजन, जल, मदृ, खिनज संप ी िवकास, कृिष व म यिवकास, नागरी िनयोजन, पािर थतीकी अ यास म, भौगोिलक यं णा व भौगोिलक मािहती यं णा. 3.4 जैव तं ान : कृिष, औ ोिगक िवकास व रोजगार िन मती ारे मानवी जीवन व रा ीय अथ यव था सधुार यासाठी संभा य श यता, नैस गक साधनसंप ी िवकासाचे आव यक व मह वाचे साधन हणनू जैवतं ान उपयोजनाची े े - कृिष, पश ु पैदास व पशवैु कीय आरो य क , औषधिनम णिव ा, मानवी आरो य क , अ न तं ान, ऊज िन मती, पय वरण संर ण इ., देशातील जैवतं ानाबाबत चालन, िनयमन व िवकास यांमधील शासनाची भिूमका व य न, जैवतं ाना या िवकासाशी संबंिधत नैितक, सामािजक व कायदेशीर न, जैवतं ान िवकासाचे श य ते ितकूल पिरणाम, िबयाणे तं ान, याचे मह व, िबयाणांची गणुव ा, िबयाणांचे िविवध कार आिण यांचे िबयाणे उ पादन व ि या तं े, बी.टी कापसू, बी.टी. वांगे इ. 3.5 भारताचे आ वक धोरण : ठळक वैिश टये, ऊज चा ोत हणनू अणऊुज आिण व छ ऊज हणनू याचे मह व, आ वक टाकाऊ कच याची सम या, भारतातील औ णक वीज िन मती, एकूण वीज िन मतीमधील याचे अंशदान, आ वक चाचणी िनध रके: पोखरण एक (1974) आिण पोखरण दोन (1998) यु लअर नॉन - ोिलफरेशन ि एटी आिण कॉं ेहिसव टे ट बनॅ ि एटी यांसार या आ वक धोरणाबाबतचा अिलकडला कल, 2009 चा इंडो - यएुस यू लअर करार. 3.6 आप ती यव थापन : आप ीची या या, व प, कार व वग करण, नैस गक धोके, कारणीभतू घटक व ते सौ य करणारी उपाययोजना. परू, भकंूप, सनुामी, दरड कोसळणे इ. सौ य करणा या उपाययोजनांवर पिरणाम करणारे घटक, िक लारी (1993), भजू (2001), िस कीम - नेपाळ (2011) भकंूप तसेच बंदा आले (2004) (समुा ा), फुकुिशमा (2011) (जपान) भकंूप व सनुामी यांसार या मोठया भकंूप व सनुामी करणांचा अ यास, महारा 2005 चा मुंबईतील परू, िडसबर 1993, जनू 2006, नो हबर 2009, जलैु 2011 चे बॉ ब फोट आिण अितरे यांचा ह ला, यांचा पिरणाम. OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO