1

1

।।सतस�हता-योगदश�न।। स�कत-मराठ�, सौ.मानसी व�य- ठाण

अन#म$णका: १) १-१२ नाडीच#+न,पण २) १२-२१ सनतकमार स�हता नाडीच#.ववरण ३) २१-२४ नाडीश.1+न2पण

४)२४-२७ आसन.व5ध+न,पण ५)२७-३७ 8ाणायाम.व5ध+न,पण ६) ३७-४० 8;याहार.व5ध+न,पण ७)४०-४३

धारणा.व5ध+न,पण ८)४३-४९ >यान.व5ध+न,पण ९)४९-५८ समा5ध.व5ध+न,पण १०)५८-६५ वा5चकय?+न,पण ११)६५-७१

8णव.वचार+न,पण १२) ७१-७८ गाय@ी.ववरण १३)७८-८७ हस.वAया.ववरण १४)८७-९३ षडCर.वचार १५)९३-१०१

वराDयो;पि;त.वचार १६)१०१-१०७ परपद�व2प .वचार १७) १०७-११७ आ;मना सिFटकथनम १८) रह�य.वचार ११७-१२१

।।नाडीच�न,पणम।।

ई�वर उवाच- ई�वरान सा�गतल.

अथात: स�व�या�म नाडीच�मन तमम । "#या ग$भ& याच 'व'# वाचा(पतsधना ।।१।।

आता �म नाडीच�ाब/ल सागतो,2याच भदन ग$भ&तीमळ मला समजल.

शर9र तावदव (या ष;ण य=गला मकम । मन?याणा मन"?ठ (वा=गल9�भAरत "त: ।।२।।

शर9र (च�) फ&त सहा(शGद)अगळ आह,ह मन"?ठ मन?याना (वतःIया बोटानी मोजता यईल अस

"त Kहणतात.

दहमLय �शMख(थान तOतजाKबनद�भम । PQकोण मनजाना त स यम&त बह(पत ।।३।।

दहात �शखरावर (�शरोभागात-अिUन(थान) जथ तOतकमळासाAरख आह तथ PQकोणVप मानतात जथ

स य व मि&त वास करत,जथ ग$च (थान आह.

गदा त WXय=गलादLवY मZा त WXय=गलादध: । दहमLय 'वजानी[ह मन?याणा बह(पत ।।४।।

गदापासन दोन(शGद)अगळ व �लगापासन दोन(शGद)अगळ ( याIया मLयात) मन?याIया दहामLय

ग$च (थान अस]याच जाणाव.

2

2

कद(थान मन"?ठ मलाधारा^नवा=गलम । चतर=गलमायाम'व(तर मनस तम ।।५।।

ह मनी"?ठ मलाधारात कद (गाठ-तीन ना`या) (थान व यापासन नऊ(शGद)अगळ दह व याच

(थानापासन,ह मनी"?ठ ( याIयामLय ना�भ(थान),चार अगळ मायचा 'व(तार आह (मलाधारच� चार

पाकbया दशY'वत.)

क&कटा;डवदाकार भ'षत च वगा[द�भ: । त^मLय ना�भAर य&त मन वदा^तव[द�भ: ।।६।।

यात कdबडयाIया अ`यासारख त भासत,2याIया मLयावर ना�भकमळ आह अस वदवदाताच Kहणण

आह.

क^दमLय ि(थता नाडी सष मत �कeतYता । त?ठि^त पAरत(त(या ना`यो मनस तम ।।७।।

या कदात असलल9 नाडी सष मा ��स# असन ह मन"?ठ तथ कदात जवळपासच आह.जी

योUयासाठg मह वाची आह.

िWदसOततसह(QाMण तासा मhया�चतदYश । सषKना 'पUङला तWद[दडा चव सर(वती ।।८।।

७२००० ना`या योगात सागतात,पण १४ ना`या मhय आहत, सषKना 'पUङला इडा सर(वती

पषा च वा$णी चव हि(तिजWहा यशि(वनी । अलKबसा कह�चव 'व�वोदारा पयि(वनी ।।९।।

पषा वा$णी हि(तिजWहा यशि(वनी अलKबसा कह 'व�वोदारा पयि(वनी

श=Mखनी चव गा^धार9 इत मhया�चतदYश। आसा मhयतमाि(त(Qि(तस?वका परा मन ।।१०।।

श=Mखनी गा^धार9 oया मhय चौदा ना`या होत. ह मन अस ह वqासारख जाळ आह.

roमनाडीत सा �ो&ता मन वदा^तव[द�भ: । प?ठमLय ि(थतना(sना वीणाद;डन सtत ।।११।।

3

3

ह मन वदवदातान roमनाडीब/ल सा�गतल आह वीणादडासारखी(तबोरा)पाठgIयामाग ि(थत आह,अशी

ती, (कडल9शि&त) सOत व न[u(त असलल9 मतवत वाटत.

सह म(तकपयv त सष मा स�ति?ठता । ना�भक^दादध: (थान कड]या Wद=गल मन ।।१२।।

wदयातन शभर ना`या म(तकाकड जातात यात सष मा आह,ह मन,ना�भ(थानापासन कडल9

दोन(शGद)अगळ आह,सवY �कती Wयापार-Wयवहार(�ाणाच) इडा व 'पगळतन चालतात,सष मा Wदार बद

आह यामळ त वगळल जात.

अ?ट�कतVपा सा क;डल9 मनस तम । यथावWदायच?टा च जला^नाद9न न यश: ।।१३।।

मळ�कती सात �कारानी Vप घत ('वकतVप) व (वVप �मळन आठ अशी अ?टधा�कती आह, तशीस

कड�लनी [ह अ?टधा(वVप आह.

पAरत: क^दपा�वyष न$Lयव सदा ि(थता। (वमखन सदाssव?zय roमर{मख मन ।।१४।।

(मल)कदात सामावलल9 व (मल)कदाIया माग नहमी उलट9 असत. roमर{ाच मख तIया तdडात

वि?टलल असत,(जागताव(थत तdड वर सह(Qाकड जाऊन शपट9 क^दात असत.) जी स'पYणी�माण

वाटत.

सष माया इडा सWय द|qण 'पUङला ि(थता । सर(वती कह�चव सष मापा�वYयो: ि(थत ।।१५।।

सष मIया डावीकड इडा व उजवीकड 'पUङला आह,�ाण सर(वतीतन सष मकड जा;यासाठg �शरतो जो

पवyकड सष मतन �लगाकड जातो. सर(वती कह oया ना`या सष मIया खाल9 आहत.

गा^धार9 हि(तिजWहा च इडाया: पवYपा�वYयो: । पषा यशि(वनी चव 'पUङलाप?ठपवYयो: ।।१६।।

गा^धार9 हि(तिजWहा इडIया पढ व पषा यशि(वनी 'पUङलIया आधी पण माग आहत.

कWहा�च हि(तिजWहाया मLय 'व�वोदर9 ि(थता। यशि(व^या: कहोमYLय वा$णी स�ति?ठता।।१७।।

4

4

कWहा व हि(तिजWहा मLय 'व�वोदर9, तर यशि(व^या: कह मLय वा$णी अशी oयाची ि(थती आह.

पषाया�च सर(व या मLय �ो&ता पयि(वनी। गा^धाराया: सर(व या मLय �ो&ता श=Mखनी।।१८।।

पषा सर(वती मLय पयि(वनी,तर गा^धार9 सर(वती मLय श=Mखनी आह अस Kहणतात.

अलKबसा ि(थता पायपयv त क^दमLयत: । पवYभाग सष माया मZा^त सि(थता कह: ।।१९।।

अलKबसा कद मLयातन योगाIया पायापयvत पवYभागात सष मा, मZा(�लग)पयvत कह: आह

अध�चोLवY ि(थता नाडी वा$णी सवYगा�मनी । 'पUङलास|~ता नाडी याKयनासा^त�म?यत।।२०।।

खालन वर वा$णी नाडी सगळीकड जात, 'पUङला Kहटलल9 नाडी शवट9 (द|qण )उजवीकडन जात.

इडा चो तरनासा^त ि(थता वाच(पत तथा । यशि(वनी च याKय(य पादा=ग?ठा^त�म?यत।।२१।।

इडIया शवट9 गV(थान आह, यशि(वनी (द|qण) उजवीकडन पायाIया अग�याकड जाणार9 आह.

पषा याKया|qपयv त 'पUङलाया(त प?ठत: । पयि(वनी तथा याKयकणाY^त �ोIयत बध:।।२२।।

पषा (द|qण) उजवीकडन 'पUङलIया माग, पयि(वनी (द|qण) उजवीकडन कणाYकड जात अस

ब'#मान सागतात.

सर(वती तथा चोLवYमािजW�या: ि(थता मन। हि(तिजWहा तथा सWयपादा=ग?ठा^त�म?यत।।२३।।

सर(वती ऊLवY होऊन िजW�कड, हि(तिजWहा डाWयापायाIया अग�याकड जात अस Kहणतात.

श=Mखनी नाम या नाडी सWयकणाY^तमIयत। गा^धार9 सWयनQा^ता �ो&ता वदा^तव[द�भ:।।२४।।

श=Mखनी नाडी सWय(उलट) कणाYकड, गा^धार9 सWय(उलट) नQात अस वदवदा^ताच Kहणण आह.

5

5

'व�वोदरा�भधा नाडी त;डमLय Wयवि(थता । �ाणोsपान(तथा Wयान: समानोदान एव च ।।२५।। नाग:

कमY�च ककरो दवद तो धन2जय: । एत नाडीष सवाYस चरि^त दश वायव: ।।२६।।

'व�वोदरा तdडाकड जात,�ाण,अपान,उदान,Wयान,समान ह मhय वाय असन नाग: कमY,ककर

दवद त,धन2जय: ह उपवाय �मळन दहावाय आहत.

तष �ाणदय: पIय मhया: पIय च सtत । �ाणस~(तथाsपान: प2य: �ाण(तयोमYन।।२७।।

पाच वाय ह �ाणातील मhय असन योगा�यासासाठg मह वाच आहत व पजनीय आहत.

आ(यना�सकयोमYLय ना�भमLय तथा w[द । �ाणस~ोsनलो न य वतYत मनस तम ।।२८।।

ना�सका,ना�भ व wदयात हा �ाण आह,ह मनी"?ठ �ाण Kहणन Kहटतात तो नळसर आह.

अपानो वतYत न य गदमZो$स�धष । उदर वषण कzया नाभो ज=घ च सtत ।।२९।।

अपान हा गद व �लग oया[ठकाणी पोट कबर जघा तसच जनन^u9य यथ असतो.

Wयान: "ोQा|qमLय च ककzयङग?ठयोर'प । �ाण(थान गल चव वतYत मनपUङव ।।३०।।

Wयान कान,ककट अग?�यामLय, ह मनी"?ठ �ाण गbयात असतो व याचच 'व'वध �कार कमाYनसार

भाग होतात,अस सागतात.

उदान: सवYस�ध(थो 'व~य: पादह(तयो: । समान: सवYदहष WयाOय त?ठ यसशय: ।।३१।।

उदान साLयात व हातपाय oयात,समान सवY दहात WयाOत असन (न:सशय),नहमी अि(त वात असतो.

नागा[दवायव: पIय वग(sया[दष सि(थता:। उUदारा[दगण: �ो&तो नागाhय(य बह(पत।।३२।।

नागवाय पचकोशात आह व �ाणाचा बाoयभाग आह उXगार(उIचार)गणानी नागवाय य&त अस]याच

ग$च Kहणण आह.

6

6

नमीलना[द कमY(य qत त ककर(य च । दवद त(य कमY (या त^u9कमY महामन ।।३३।।

कमY व ककर डोbयाची उघडझाप व दवद ताIया कामानतर ह महामन इ[uय काम करतात.

धन2जय(य शोभा[द कमY �ो&त बह(पत । न:�वासोI�वासकास[द �ाण कमY बह(पत ।।३४।।

धनजय सdदयY कायY तर �ाण �वासन:�वास कायाYसाठg अस]याच गVच Kहणण आह.

अपानाhय(य वायो(त 'व;मQा[द'वसजYनम । समान: सवYसामीOय करोत मनस तम ।।३५।।

अपानवाय मलमQ 'वसजYन कायY तर ह मन"?ठ समान सगळीकड WयाOत आह.

उदान ऊLवYगमन करो यव न सशय: । Wयानो 'ववादक �ो&तो मन वदा^तव[द�भ: ।।३६।।

उदान वर जाणारा आह oयात सशय नाह9,Wयान आवाज(बळ दणारा)करणारा आह अस वदवदाताच

Kहणण आह.

सष माया: �शवो दव इडाया दवता हAर: । 'पUङलाया 'वAरि�च: (या सरख या 'वरा;मन।।३७।।

सष मा �शवVप इडा हAरVप असन 'पUङला 'वAर�",धयYVप आह,ह 'वरमन (योगात धयY धारण

करणा�या) 2यातील वायस ‘मा$त’ अस नाव आह.

पषा [दUदवता �ो&ता वा$णी वायदवता । हि(तिजWहा�मधाया(त व$णो दवता भवत ।।३८।।

पषा, हि(त,िजWहा oयाची व$ण दवता मानतात.

यशि(व^या मन"?ठ भगवा^भा(करो मन । अलKबसा�भमा^या मा व$ण: पAरकeतYत: ।।३९।।

यशि(वन ह मन"?ठ सयY तर अलKबसा व$ण दवता अशी मा^यता आह.

कहो: कदyवता �ो&ता गा^धार9 च^uदवता । शाि]ङ^या�च^uमा(तWद पयि(व^या: �जापत:।।४०।।

7

7

कह गा^धार9 च^uदवता तर शाि]ङ^या च^u पयि(वन �जापत,

'व�वोदरा�भधाया(त भगवा^पावक: पत: । इडाया च^uमा न य चर यव माहामन ।।४१।।

'व�व उदरात पावक(वायदव) तर इडा न य च^uमाVप अस]याच ह महामन समजतात.राQीIया वळी

इडा �भावी असन काळराQी �वश करणारा वाय पणYत: च^u�भावाखाल9 अस]याच [दसत,अहोराQी

व ती ऊLवY व �वास बारा(शGद) अगळ असतो अस समजतात.

'पUङलाया र'व(तWद^मन वद'वदा वर । 'पUङलाया इडाया त वायो: स�मण त यत ।।४२।।तद तरायण

�ो&त मन वदाथYव[द�भ:। इडाया: 'पUङलाया त �ाणस�मण मन ।।४३।

वदवदाता�माण 'पUङला (द|qणकड आह) सयYVप आह,व इडा(उ तरकड) चuVप (मकरसमयात सयY

ककाYटनापयvत (मकर- त ककY ) उ तरकड जातो तWहा पवन[ह(वायह9) उ तरकडन जातो. यामळ नाडीतील

पवन द|qणVप अस]यासारख वाटत,’वामद|qण- उ तरद|qण ह ना`यासाठg’, Kहणन oयाचसाठg

सागतात.)

द|qणायन�म य& म 'पUङलाया�मत "त:। इडा'पUङलयो: स�ध यदा �ाण: समागत: ।।४४।।

'पUङला द|qणायन अस "त(वद)सागतात इडा व 'पUङला स�ध (एकQ) Kहणज �ाण (सयY च^u एकQ

असण Kहणज �ाण 2यात दो^ह9 एकQ असतात तWहा अमाव(या आह अस Kहणतात.)

अमाव(या तदा �ो&ता दह दहभता वर । मलाधार यदा �ाण: �'व?ट: पि;डतो तम ।।४५।।तदाssXय

'वषव �ो&त तापस(तापसो तम । �ाणस~ो मन"?ठ मधाYन �'वशXयदा ।।४६।।

दहात तWहा अमाव(या असत, सयY उ तर द|qण �फरताना दोनदा मLयावर यतो तWहा का]पनक

उ तर-द|qण स�ध होत Kहणन �ाण मधyत आह अस Kहणतात,Kहणन मलाधारातील

�ाण(शGद)अगळ,दोन आहत, अस Kहणतात.

तदाs^ य 'वषव �ो&त धा�मYक(त व�च^तक:।न:�वासोIWछासन सवY मासाना स�मो भवत।।४७।।

8

8

धा�मYक त व oयाच 'वषवा (मLया) ब/ल सागतात अस [दसत, न:�वास व �वास oयाच सवY मासात

स�मण होत.(इडकडन 'पगळकड व पन: इडकड अस स�मण (स�ात-काळा�माण) होत.)

इडाया: कडल9(थान यदा �ाण: समागत:। सोम�हण�म य&त तदा त व'वदा वर ।।४८।।

�ाण जWहा इडत असतात तWहा च^uVप अस]यान सोम�हण समजतात अस त वव याच Kहणण

आह.

तथा 'पUङलाया �ाण: कडल9(थानमागत:। यदा तदा भव सयY�हण मनस तम ।।४९।।

�ाण जWहा 'पUङलत असतात तWहा सयYVप अस]यान ह मन"?ठ सयY�हण समजतात.

"ीपवYत: �शर(थान कदार त ललाटक । वाराणसी महा�ा~ भवो�ाण(य मLयम ।।५०।।

शर9रातील �शर(थान "ीपवYत,तर कदार कपाळात व वाराणसी भकट9 व नाक oयाIयामLय आह

मानतात.

�वो�ाYण(य य: स�धAरत जाबालकe "त: । क$qQ कच(थान �योगो w सरो$ह ।।

�चदKबर च w^मLय आधार: कमलालय: ।।५१।।

�वा व �ाण (नाक) oयाIया स�ध(थानी जाबाल(दव(थान) समजतात जथ म&त जीव वास

करतो,wदयाकडन मि&त-�य न होत असन याच मhय भदन (थान छाती जवळ आह,�चदाकाश

wदयात असन या wदयकमळास wदय मLयात आधार आह.

आ म(थ तीथYम स2य ब[ह(तीथाYन यो rजत । कर(थ स महार न य& वा काच 'वमागYत ।।५२।।

दहातील तीथy [ह बाहर असल]या तीथाvसारखी [दसत नसन याIया (थानानसार कeत�मान

आहत,(�शव)�लगाब/ल [ह तसच, कर(हात)(मuा) ह महार न असन सगbयाना जोडत Kहणन तजोमय

आह.सवY वर9ल (थानभद ह भावभद आहत,ज 'वशष वामळ होत,� य�यात एक$पता आह.

9

9

भावतीथY पर तीथY �माण सवYकमYस । अ^यथाss�लU=यत का^ता भावन द[हताs^यथा ।।५३।।

कमाYनसार भावतीथY हच परमतीथY होय,दह�कती �लगभावान प नी, अ^यथा पQीIया �माण आह.

तीथाYन तोयपणाYन दवा^का?ठा[दन�मYतान । यो�गनो न �पXय^त (वा म� ययकाAरण:।।५४।।

पणYपण तीथYqQ [ह शा(Qासाठg आहत 2यान सामा^याना भाव न�मYती होत,योUयाना आ म� यय हच

तीथYqQ आह.

ब[हY(तीथाY पर तीथYम^त(तीथY महामन । आ मतीथY पर तीथYम^त तीथY नरथYकम ।।५५।।

ह महामन अतत�थy बाoयतीथाY�माण असन आ मतीथY हच परमतीथY असन बाकeच नरथYक आह.

�च तम^तगYत द?ट तीथY(नाननY श�यत । शतशोs'प जलघ�त सराभा;ड�भवाश�च ।।५६।।

'वषवायनकालष �हण चा^तर सदा । वाराण(या[दक (थान (Qा वा श#ो भव^नर: ।।५७।।

अतगYत वाईट झालल �च त दहातील तीथY(थानात श# होत. ज अनक �कारच श# जल Oयाय]यान

श&य नाह9. कालानVप श# व तीस �हण(-अडथळा यतो) लागत. पण वाराणसी (भकट9त-�ाण) qQ

(थानात आ]यावर सवY श# होत.

~ानयोगपराणा त पाद�qा�लत जलम । पापशLयथYम~ाना त तीथY मनस तम ।।५८।।

~ानयोगाच प'वQ जल �शपड]यान पापश'# होत,पाप श'# कर;यासाठg ह मन ~ान आव�यक आह.

तीथy दान तपोय~ का?ठ पाषाणक सदा । �शव प�यत मढा मा �शवो दह �ति?ठत: ।।५९।।

मढ,�शवाचा तीथy दान तपोय~ का?ठ पाषाण oयात शोध घतात पण खरोखर �शवVप ह दहातच

�ति?ठत आह.

सवYQावि(थत शा^त न �प�यि^त श&ङरम । ~ानचq'वYह9न वादहो मायाबल मन ।।६०।।

10

10

~ानचq नस]यामळ मायाबलान ह मन ज [दसत नाह9,पण खरतर सगळीकड त शा^त �शवVप आह.

आ म(थ य: �शव य& वा ब[ह(थ यजत �शवम । ह(त(थ 'पडम स2य �लह कपYरमा मन: ।।६१।।

ज �शवाच बाoयVप समजतात त अतYVप आह,हातान तयार कल]यासारख बाoय

परमा मा(वVप('पडVप) आत आह.

�शवमा मन प�यि^त �तमास न यो�गना: । अ~ाना भावनाथाYय �तमा: पAरकि]पता:।।६२।।

योगीजन ह �शवाची �तमा पाहत नाह9त तर अ~ानी जीवाIया भावनसाठg �तमा कि]पल9 आह.श#

�च त (थापना हच oयामागील कायY आह.

अपवाYन पर roम (वा मान 'वश#~ानद[हनम । �~ानधनमान^द य: प�यत न प�यत ।।६३।।

अपवY परroम ह दहातच असन ज 'वश#~ान दहात दत, या 'वश# ~ानासाठg असलल9 कारणर[हत

न�कल आनदि(थती बाहर सापडत नाह9.तसच या ि(थतीतील दशYन होत नाह9.

सवYभत(थमा मान 'वश#~ानद[हनम । (वा म^यप�य^बाoयष प�य^न'प न प�यत ।।६४।।

सवYभताचा आ मा हा 'वश#~ान $पात अतयाYमातच आह,फ&त ब[हय�ग हा 'वफल असन अतYयोग

भाव हा आव�यक आह.

दवता महतीम^यामपा(त (वा मनोs^यत: । न स वद पर त वमथ योs^या�मत "त: ।।६५।।

आ म~ानासाठg मह�वर पजन मhय आह,अनक दवताIया महती ऐकन लोक आराधना करतात,परत

त वत: वद व "त oयाच त वत: अस Kहणण नाह9.

नडीप2ज सदासार नरभाव महामन । सम स2याss माss मनमह�म यवधारय।।६६।।

11

11

अनक नाडयाचा पजका (ससारक]लोळ) हा ह,महामन मन?य (वभाव आह,मनाचा गdधळ कमी करण

हच न यधारणसाठg योUय आह.

अशर9र शर9रष महा^त 'वममी�वरम । आन^दमqर साqा^म वा धीरो न शोचत।।६७।।

शर9रातील अशर9रVप आ मा हा म&त असन,धयY धारण करणार या तजोमय आनदमय अqराब/ल

साqVप मानत नाह9त.(योगीजन तuपता मानतात साqीVप नाह9)

'वभदजनकs~ान न?ट ~ानबला^मन । आ मनो roमणो भदमस^त क: कAर?यत ।।६८।।

~ान बलान सवY भद नाह9स होतात,rाoमण ह आ म~ानासाठgच भद ना[हसा करतात.

सवY समासत: �ो&त सादर मनस तम । त(मा^मामय दह म& वा प�य (वमा मकम ।।६९।।

दहमि&त व आ म~ानासाठg,ह मन सवY सा�गतल.Kहणन आ मबोध कVन घऊन म&त Wहाव.

सत उवाच – सत Kहणाल

इत " वा �गरा नाथो भ& या परवश: पनः । (तोतमारभत दविKबकापतम��तम ।।७०।।

अशाAरतीन �गAरनाथ(�शव) भि&तब/ल त ऐकलस,Kहणन अिKबकापतीची प?कळ (तती करावी.

बह(पत$वाच—बह(पत Kहणाल ( ८३ Wया ओळीपयvत बह(पतनी �शवाची 'व'वधVप व याची (तती

गायल9 आह व सतानी फळ सा�गतल आह.)

जय दव परान^द जय �च स य'व�ह । जय ससाररोग^घ जय पापहर �भो ।।७१।।

परमानद,स यVप,ससाररोग नाह9सा करणा�या,पाप ना[हस करणा�या �भचा जयजयकार असो.

जय पणY महादव जय दवाAरमदYन । जय क]याण दवश जय PQपरमदYन ।।७२।।

12

12

जयाह&ङारशQ�न जय माया'वषापह । जय वदा^तसवXय जय वाचामगोचर ।।७३।।

जय रागहर"?ठ जय Wदषहरा�ज । जय साKब सदाचार जय सवYसमा��त ।।७४।।

जय roमा[द�भ: प2य 'व?णो परामत । जय 'वXयामहशान जय 'वXया�दानशम ।।७५।।

जय सवाvUङसपणY नागाभरणभषण । जय roम'वदा �ाOय जय भोगापवगYद ।।७६।।

जय कामहर �ा~ जय का$;य'व�ह । जय भ(म महादव जय भ(मावगि;ठत ।।७७।।

जय भ(मरताना त पाशभUङपरायण । जय w प&ङज न य यात�भ: प2य'व�ह: ।।७८।।

सत उवाच—

इत (त वा महादव �ाMणप य बह(पत:। कताथY: &लशनमY&तो भ& या परवशोsभवत ।।७९।।

य इद पठत न य सLययो$भयोर'प । भि&तपारगतो भ वा पर roमा�धगIछत ।।८०।।

गUङा�वाहव त(य वािUवभत'वYजKभत । बह(पतसमो बXLया ग$भ& या मया सम:।।८१।।

पQाथ� लभत पQ क^याथ� क^यका�मयात । roमवचYसकाम(त तदा^�ोत न सशय:।।८२।।

त(मा�दवि�दमYनय: सLययो$भयोर'प । जOय (तोQ�मद प;य दवदव(य भि&तत:।।८३।।

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड नाडीच#+न,पण समाOत:।।

सनतकमार स�हता

।। नाडी.ववरण ।।

कमद(य यथा मलम पल(य तथव च । नालानाम'प सवyषामOति त(थानम तमम।।१।।

13

13

कमळाIया दठातन(मळातन)सगbयाच उ प ती (थान आह,तसच लालकमळ(मलाधार-च�) ह मळ

आह.

तथव ना�भनाYडीनाम पि त(थानमIयत । िWदसOततसह(QाMण ना`य: पAरकeतYता:।।२।।

ना�भना`याच तसच उ प ती(थान आह, ७२००० ना`या आहत अस ��स# आह.

तयYगLवYमध�चव दह ता: (यWयYवि(थता: । आUनय�चव सौKया�च सौKया�Iय(तथव च ।।३।।

PQकोण(थानाची Wयव(था [ह वरIया बाजला मLय आह,आUनय[दशला चu व याच नाडीअ�(टोक)

आह.

सवाY ऊLवYमखा ना`य( वा��य: पAरकeतYता। अधोमखा(तथा सौKयाि(तYयYक चवोभयाि मका:।।४।।

वर (उLवY) जाणा�या ना`या व याची टोक ( या कोठ जातात) कोठ आहत ह ��स# आह,खाल9

मळाकड वळणा�या ना`या सौKय असन या भयावह आहत अस Kहणतात ( याची जोडणी ि&ल?ट

आह-जण या अधोगती दाख'वतात)

शतWदय चा?टषि?ट: �त[द&क Wयवि(थता: । शतसाहि(Qकाया त स[हताया परा खल ।।५।।

दोनश ना`याचा एक जडगा आह (एकQ आहत) अशी Wयव(था [दसत,हजारो ना`या स[हतामLय

सा�गत]या आहत.

ना�भ^यासा त सवाYसा क�थतान स'व(तरम । दशाना त �धानाना त^नामाQ �व�यत ।।६।।

वर9ल सा�गतलल ना�भभागासाठg मह वाच,स'व(तर सा�गतल,मhय दहा ना`या आहत अस मानतात.

इडा च 'पUङला चव सष मा च तथा परा । गा^धार9 हि(तिजWहा च पषा च सयशा(तथा

।।७।।अलKबसा कह�चव कौ�शकe दशमी तथा । इडा चव सष मा च ि(थत 'पUङलया सह ।।८।।

14

14

इडा,'पUङला,सष मा,गा^धार9,हि(तिजWहा,पषा,सयशा, अलKबसा कह�चव कौ�शकe मhय दहा ना`या

आहत, इडा व सष मा oया 'पUङल बरोबर आहत.

नासापट चोWधYमhयौ श&लर&त च वणYत: । गा^धार9 हि(तिजWहा च प?णा च स[हत ि(थत ।।९।।

ना�सका व मखाIया ऊLवY भागात सफदलाल रगाची आह अस वणYन [दसत. गा^धार9,हि(तिजWहा

प?णा oया एकQ [दसतात.

बि(तदश समाि�च य पीतक?ण ि(थत सम । अलKबसासयशसौ ि(थत द|qणापा�वYत: ।।१०।।

गदाजवळ काळसर-'पवbया रगाची आह अस समजतात,अलKबसा-सयशा द|qणकड-पा�वYभागी आह

अस Kहणतात.

ब��याम च वणyन सौKया�यगणाि^वत । कौ�शकe च कह�चव वामपा�व समा�"त ।।११।।

बर9च वणYन(��स#-असलल9) कलल9 (लालसर-राखाडी) शभगणा मक आह. कौ�शकe व कह oया

डावीकड-माग अि(त वात आह.

अ22ननाVणसकाश सौKया�यगणाि^वत । दश �णवहा oयता ना`य: पAरकeतYता: ।।१२।।

अ2जनाजवळील(आ~ाच�)(आकाशात) असलल9 नाडी प'वQ-गणानी य&त आह,दहा-�ाण मhय असन

यासबधीIया ना`या ��स# आहत.

�ाणा(त दश स�ो&ता यथासhय�मण त । �ाणोsपान: समान�च उदानो Wयान एव च ।।१३।।

दहा मhय �ाण अस]याच Kहणतात �ाण,अपान,समान,उदान,Wयान मhय होत.

नाग�चव कमार�च ककर�च तथा पर: । धनजयो दवद त इत �ाणा दश (मता: ।।१३।।

नाग,कमार,ककर,धनजय व दवद त ह उप�ाण होत.

15

15

�ाण(त �थमो वाय: शषाणा �भरव स:। इडा वहत त वाय नाडी या �थमा मता ।।१४।।

�ाणातील �थम रा[हलला वाय सवाYत-शि&तशाल9 आह.नाडी इडत तो �थम वाहतो,अस �थम मत

आह.

�ाण: �ाणयत य(मािWदसगY परण �त । न यमापरय यष �ाMणनामर�स ि(थत: ।।१५।।

�ाणातील,�ाणशि&त एकमकाला परक अशा नस�गYकपण दोन (वVपाची असन न य दहपरात असन

मळात राहत.

न�वासोWछासकास�च �ाणो जीवसमा�"त:।�ाणन क$त य(मात त(मात �ाण इत (मत:।।१६।।

न:�वास व �वास घत]यानतर �ाण जीवात �वा[हत होतात,�ाण अस करतात �क तस, [ह फ&त

(मत आह.

उoयमान(त ग^धायाY ना`यापान: (ववगत: । श&लमQपर9षा[द गद(थाsपनयत सदा ।।१७।।

गधातील बदल हा ना`यातील वायIया (वतःIया वगानसार आह.मQाचा व मलाचा सफद रग नहमी

ि(थत गद(थानातील वायमळ आह.

त(मादपान इ य&तो वाय: �ाणादन^तर: । उoयमान: समान(त समोsलKबसया मत:।।१८।।

अस घडत त वाय �ाणVपान अस]यानतर,ढोबळमानान समानवाय करतो अस मत आह.

पीत भ|qतमा�ात ल9ढ 'प तकफा[दकान । रसान नाना'वधा�चव समानयत सवYत: ।।१९।।

खा]लल अ^न 'प त व कफ खातो,व आKल('पवळ)अ^न 'वरघळवन टाकत.रस नाना �कारच आहत

पण समान वाय सवYQ आह.

सवYदा सवYगाQष समान(तन मा$त: । कहवYहत च Wयान वामपा�वY समाि�चत: ।।२०।।

16

16

नहमी सवY इ[uयात समान मा$तVपान आह, कहत Wयान असन तो पाठgमाग डावीकड यात �मसळन

आह.

क$त स पनWयाYन: कमाY;यतान सवYश: । 'वनामय यथाUङान कयाYत Wया�ध�कोपनम ।।२१।।

Wयानान सवY कमy पनः स$ होतात, याIया च�कIया पसर;यान अनक Wया�ध उ प^न होतात.

(मत�ीत'वनाश च वा#Yक Wयान उIचत । उदान(त सष मायामoयमान(तथव च ।।२२।।

(मतीचा नाश व वाधY&य ह Wयानाच काम आह. उदानवाय सष मत आ]यास जाणीव नाह9शी होत

�कवा घर9 यत.

(प^दय यधर व&Q नQ गाQ�कKपनम । उXयोजयत कमाYMण उदान(तन कeतYत: ।।२३।।

याIया (पदनान तdड (चहरा),डोळ,गाQ कपायमान होतात.कमY करावयास ग]यास उदा�सनता

वाटत(अन(साह) वाटतो.

'पUङलाया त नागाhया वाय$LवYमख: ि(थत:। उUदार वमन [ह&का तथा व महन पनः ।।२४।।

नागवाय 'पगळ जवळ उLवY (वर) होतो,उIचार उलट9 उचकe व लघवी करण ह कायY होत.

करोत मा$तो नाग: �ाMणना दहमा�"त: । हि(तिजWहागतो वायदyवद त इत (मत: ।।२५।।

मा$त व नाग �ा;याIया दहात �मसळतो. हि(तिजWहा नाडीकड दवद त जातो अस Kहणतात.

'वजKमण च गाQाणा (तKभन च करो यसौ । मीलन क$त न य कमार: पषMण ि(थत:।।२६।।

पषा नाडीत असलला,�मलनाची सरवात करतो, 'वजKमण गाQात (तभन नमाYण करतो.

तथा सयश�स ि(थ वा ककर: q�भत नयत । घोष च क$त ि(थ वा कौ�श&या त धनजय:।।२७।।

17

17

सयशतील ककरामळ तीt भावना कमी होतात, कौ�शकत असल]या धनजयान घोष (घरघर आवाज)

करता यतो.

न मIचत सदा चासौ मत(य'प कलवरम । नाडीच� यथाव(थ क�थत चानपवYश:।।२८।।

�तात शवटपयvत वास करणारा वायच आह,नाडीच�ात ि(थत जलात-असल]यात स#ा याचा वास

अस]याच पवY सर9च Kहणण आह.

दशार च�मत त ना`यो यQ सि(थता: । च� त �मत दह दश(थानष सवYदा ।।२९।।

दहा च�ात ना`या (था'पत आहत, दहा च�ात दहा (थानात वायच नहमी �मण आह.

कमाY मा जीवस~ोsि(म�च� �मत शा�वतम । w प;डर9कमLय त सदा सकोचयन �भ:।।३०।।

न&कeच,जीव आप]या कमाYन च�ात �फरत राहतो. परमा मा हा wदयात नहमी सकोच (स�म) कVन

आह.

सदा'व?णभYव यष qQ~ इत स|~त:। अणोरणीयान य^त शा�लशका�'प2जर:।।३१।।

नहमी 'व?णना qQ~ Kहणन Kहटल जात,सवY अण$णपयvत,शGद व इतर,ह "ी'व?णIया पायापासन

उ प^न झाल आह. ("ी'व?णपासन [ह उ प ती आह.)

त(य�वर(य च�वयाYIच�मतत �वतYत । च�मLयs स स�ो&तो w प�म(य यथो�दव:।।३२।।

इ�वराच ऐ�वयY ह �मा�मान �कट [दसत,च�ामLय wदयातील कमळाचा सबध मळापासनच आह.

w प�(या?टपQ(य मLय व कMणYका मता । श&तय(तQ त?ठि^त परम?�यादय: �मात ।।३३।।

wदयातील कमळ-पQात सवY मळ(थानापासन अस]यान परमा Kयाचा वास तथ �मान होण श&य होत.

परम?ठg प�मLय सदा'व?ण समाि�चत: । चत[दYq तत: प�चाIछषा व श&तय: (मता: ।।३४।।

18

18

या प�ात नहमी "ी'व?णचा वास असतो, याचा वास चारह9 [दशाना(सगळीकड)असन, यामळ याचा

�भाव पाचपदर9 अस]याच सागतात.(ना�भच�ाजवळ जलनभी,तथ 'व?ण माया आह.)

अकY ब[�[हर;याभा वणYत: पAरकeतYता: । नाKना चव पमान 'व�वो नवि त: सवY एव च ।।३५।।

roम(थानी ([हर;य) अिUनVप अस]याच ��स# आह,सवY नामVप 'व�वाची(मनातन) नवि त

करावी,(मन?य नामर[हत होईल).

तषा मLय दशाव(था: �भोनाYरायण(य ह । ता(वव(थास सल9न: प$ष(त नरामय: ।।३६।।

या नवि त र[हत अव(थत �भनारायणाच दशYन होत, या (दहाWया)अव(थत असलला प$ष नरामय

अव(थत जातो.

एव ि(थत च�प� ब[ह:�ाणा दश ि(थता: । इडाया च सष माया �ाण�वरत व �मात ।।३७।।

च�ामLय बाहर9ल दहा �ाण ि(थत (कायYरत) आहत.इडा त सष मा असा �ाणाचा �म आह.

इडा चा^uमसी नाडी सष मा सयYसभवा । इडा नासापट वाम सष मा द|qण ि(थता ।।३८।।

इडा च^uनाडी असन सष मा,सयYनाडी अस]याच मानतात,नाकात इडा डावीकड तर सष मा उजवीकड

आह अस मानतात.

अयन Wद च स�ाि^त 'वषव चत भदत: । भवि^त �ाणसचार�मा^ना`यो(तथोभयो: ।।३९।।

अयन(सयाYच उ तरायण व द|qणायन) स�ातीIयावळी होत या�माण ना`यातील �ाणसचार �म

असतो.

इडाया वतYत �ाणो यदा तX द|qणायनम । यदा वसत सष माया तX भवद तराणम ।।४०।।

द|qणायन असताना �ाण इडत तर उ तरायण असताना सष मत असतात.

19

19

�यात य(माXय वाय: काल नासापटात पटम । स�ाि^तAरत स �ो&त: �मण �ाणस�म:।।४१।।

काळानVप वाय नाकपडीतन वाहातो, स�ातीसमयी सयाYIया �मणानसार हा बदल होतो.

यदा oया�या पटा�या त समकाल वह यसौ । काल त 'वषव �ाह: प;यकमYMण पिजतम ।।४२।।

जर नाकपडीतील वाय समकाळानसार वाहत असल तर सयY�मणाIया मLय जथ [दशा बदलत तथ

प;यकमाYन पजन [हतावह आह.

अयन द|qण कयाYत (नानकमY यथा'व�ध । अयन चो तर कयाYत सवYकमाYMण साधक: ।।४३।।

द|qणकड मागY�मण असताना (नानकमY यथा'वधी कराव व उ तरकड मागY�मण असताना साधना

कमY करण [हतावह आह.

स�ा^ या दानकमाYMण Lयान त 'वषव तथा । ऊLवY �ाण( वह: �ो&त( वपानो राPQ$Iयत ।।४४।।

अयनाIया मLयावर Lयान स�ातीला दान कराव, राQीIया वळस यानतर �ाण ऊLवY (वर) होतो.

अयत Wद सह(Q च षz शता^य�धकानी च । अहोराQण व योग माQासhया �य2यत ।।४५।।

अशा वळी माQा वगवगbया(सय&त नसतात) व याची सhया हजारो असन सहाIया प[टत

असतात.अहोराQी योगासाठg असल]या माQा अनकल असतात.

�ाणायाम समासन कथया�म यथा'व�ध । उIचारय त �णव (वरणकन योग'वत ।।४६।।

अ�याAरतीन यथा'वधी �ाणायाम सा�गतला,योगीजन �ाणात ॐकाराचा उIचार करतात.

उदर परय वा त वायना यावद9िOसतम । �ाणायामो भव यष परको दहपरक: ।।४७।।

वायन उदर भVन टाकाव,2यान परक �ाणायाम करता यईल.

20

20

'वधाय सवYगाQाMण न�वासोWछासविजYतम । सपणYकKभवत त?ठत �ाणायाम: स कKभक:।।४८।।

सवY गाQ �वास-न:�वास र[हत कर;यासाठg,जWहा सपणY कभक करतात तWहा यास कभक �ाणायाम

Kहणतात.

मIचWदाय तथकन �माि^न�च(य चव [ह । योगी न�वासकXय(त वायमLवv 'वरचयत ।।४९।।

यासाठg �मा�मान वाय �यावा,योगीजनाचा न:�वास असतो,तWहा वाय मधyत (�शरात-ऊLवYजागी)

असतो.

रचक(तष स�ो&त: �ाणायामो न सशय: । कKभकाल भवदव सोम�हणम तमम ।।५०।।

रचक अ�या Aरतीन मी सा�गतला हा स#ा �ाणायाम आह oयात सशय नाह9. कभक �ाणायाम

कर;यासाठg च^u�हण उ तम आह.

ततो रचककाल त सयY�हण�म?यत। यWद wदयप�ाhयमLवYनालमधोमखम ।।५१।।

तसच रचक काळी सयY�हण अस]यास उ तम (रचक �ाणायाम सयY�हण असताना उ तम) कारण

यावळी wदय प�ाची [दशा (ऊLवY नाडी) अधोमख असत.

तWद 'वकासमायात परणन त पAरतम । ऊLवYव&Q भवत प� कKभकन नरो�धतम ।।५२।।

पणY 'वकास हो;यासाठg वाय अथाग भरावा,2यान कमळाच मख वर (उLवY) होऊन कभकान नरोध

करता यतो.

रचकन सम|qOत सXय: �ाणहर भवत । भ वा त w^दत प�मLवY�ोतोWयवि(थतम ।।५३।।

रचकान �ाणवाय पणYपण बाहर टाकला जातो तWहा wदयातील कमळा�च [दशा ऊLवY (वर) झालल9 आह

अस लqात यईल.

21

21

रचननोLवYमायात �ि^थ �भ वा qणन त । �भ वागYलकपाल त उLवY द9प इवोि थत: ।।५४।।

रचकान �थी qणात उLवY झाल]या त पहाशील,गळयातन कपाळाकड ऊLवYद9प असलला त पहाशील.

अ�चरण सम�यत तिWद;णो: परम पदम । अत: परतर नव (थल वा स�ममव वा ।।५५।।

अ�या Aरतीन आचरण क]यास परमपद �ाOत होत,जथ (थल �कवा स�म काह9च नाह9 अस त

परमपद आह.

तत पद परम �ाह: सदा'व?णपद शभम । तपद(य �भ�चको न यो नारायण: पर: । त(मात

सवY�य नन योगी नारायण (मरत ।।५६।।

त परमपद Kहणज महा'व?णच पद आह,जथ न य �भ नारायणाचा वास आह.Kहणन सवY�कार �य न

कVन योगी न य नारायणाच (मरण करतात.

।।इ+त सनतकमार स�हताया नाडीच#+न,पण समाOत:।।

।। नाडीश1ी+न,पणम ।।

ई�वर उवाच –

अथता: स�व�या�म नाडीश#ी समासत:। 'वLय&तकमYसय&त: कामसक]पविजYत:।।१।।

आता मी नाडीश'#ब/ल सागतो, यासाठg नाडी शोधन व 'व�धनसार य&त कमY व कामसक]प विजYत

अस कमY करण आव�यक आह.

यमा�?टाUङसय&त: शा^त: स यपरायण:। ग$श"षणरत: 'पतमातपरायण: ।।२।।

माता'पता व ग$ oयाची सवा, नयमब# शा^त व स याची इIछा असणार जीवन आव�यक आह.

(वा"म सि(थत: सKयU~ान�भ�च स�श|qत: । पवYता� नद9तीर Pब]वमल वनsथवा।।३।।

22

22

अि(त वातील ~ान (वदाच) �मळवन (वआ"म,पवYत,नद9,बलाIया('पपळ)झाडाखाल9 �कवा वनात राहाव.

मनोरम शचौ दश वदघोषसमि^वत । फलमल: ससपण�QाYAर�भ�च ससयत ।।४।।

योगा�यासाIया जागपqा व अ�यास समयी वदघोष कर;यापqा, वदघोष योUय दशी

करावा,योगा�यासाIया [ठकाणी सगळीकड फळफल असल9 तर सय&त(जा(त चागल) होईल.

सशोभन मठ क वा सवYरqासमि^वतम । PQकाल(नानसय&त: "/धान: समा[हत:।।५।।

मठ योUयAरतीन सशो�भत करावा 2यान रqण होईल,"#न PQकाल सLया-(नान कराव.

'वरजानलज भ(म गह9 वा वाsिUनहोवजम । अिUनAर या[द�भमY Q:जाYबाल: सOत�भमYन।।६।।

भ(म लप अगाला लावावा व अिUनहोम करावा,म^Qोचार अिUनहोमाIया वळी करावा जो सरल असावा

(सात सर वापरावत)

ष`�भवाYssथवYणमY Q: सम�]य तत: परम । तयYि&Qप;�मरसा �शरसा बाहमलत:।।७।।

सहाह9 �कारच (वणाYच)(च�म^Q) म^Q ह समuासारख 'वशाल व प'वQ आहत ( याचा भाव 'वशाल व

प'वQ आह),oयान सपणY शर9र म^Qमय होऊन यास Uलानी यत(शर9र-इ[uय व मन ताGयात य;यास

मदत होत)

धारय परया भ& या दवदव �;यKय च । सर(वती ससप2य (क^द 'व�न�वर ग$म ।।८।।

दवाधीदवाची भि&त कVन यास �णाम करावा,सर(वतीच सयोUय पजन कराव व अडथळ दर

कर;यास 'व�न�वर अशा ग$च (मरण असाव.

च^uमा[द यमनल तथवा�नी महामन । आ$oय चाssसन प�चा पा=मखोद=मखोs'पवा ।।९।।

23

23

ह महामन च^u,सयY,आकाश,अिUन तसच ज आसन(थ होऊन पढ गल आह याचह9 (मरण

कराव,योगाVढ हो;यासाठg आधी,कल]या गो?ट9चा प�चाताप मखी असावा,तो 'पऊन योगाVढ Wहाव.

साम�ीव�शर:काय: सवता(य: सन�चल: । नासा� शशभिWदKब PबदमIच तर9यकम ।।१०।।

(Qव^तममत प�य^नQा�या ससमा[हत: । इडया �ाणमाक?य परय वोदरि(थतम ।।११।।

(आसनात)शर9र ताठ व न�चल ठवाव,मनाचा सयम असावा,शात राहन व roमचयY tतात

असाव,नासा� �?ट9 ठवावी,नासा�ावर च^uPबब �काशमान होईल व याची �भा [दसल तो चवथा

(अ,उ,म) यकार आह अस समजतात, या चuPबबाIया नादPबदमLय वकार असन Pबद अन(वाराचा

नाद य&त Lवनी होतो. अमत वषाYव तथन होतो. यावळी इडा(चuनाडी) नाडीन �वास �यावा व पणY

उदर भराव,2यान अमत �ाशनाची तOती होईल.

ततोsिUन दहमLय(थ Lयायन 2वालावल9मयम । Pबदनादसमाय&तमिUनबीज 'व�च तयत ।।१२।।

तसच दहाIया-मLयभागी असल]या अUनीIया 2वाळाच Lयान कराव,अिUनबीजातील नादय&त-Pबदच

�चतन कराव.

प�चािWदरचय �ाण म^द 'पUङलया बध: । पनः 'पUङलयाssपयY व�9बीजमन(मरत ।।१३।।

पन:'वYरचय#ीमानडयव शन: शन: । PQचतवY सर वाsथ PQचतमाYसमव वा ।।१४।। षzक व

आचरन य रह(यव PQसघष । नाडीश'#मवा^पोत पथि&च�ोपल|qताम ।।१५।।

अतशय सावकाश 'पUङलत मदपण पाचह9 �ाणाच रचक कराव,पनः 'पUङलIया आधी वि^हIया

(वि^ह-लपलला अिUन) बीजाच (मरण कराव व पनःप हा (�वास-उIछवास) शन:शन: घऊन ना`यात

रचक करावा.अस ३-४ वळस �कवा याIया सम कराव. योगातील सहाह9 मागाvच न य आचरण

कराव,व रह(य (3 ना`याच व अ,उ,म माQाच,PबदनादाWयतAर&त-(फरण) जाणन �याव,नाडीश'# कVन

यातील वगळपणा कळल याच 'ववरण लqात �याव व मागY�मण कराव.

शर9रलघता द9िOतवY हजYठरवतYन:। नादा�भWयि&तAर यतिIच^ह ति(त#ीसचकम ।।१६।।

24

24

जठरातील वि^हमळ शर9रातील लघता लqात यईल,नादा WयतAर&त जी �च ह आहत ती, �स#ी

सचकपण दाख'वतात.(तसच अनाहत नादाच (परण समजत)

यावदतान सप�य तावदव समाचरत । अथवत पAर य2य (वा मश'# समा"यत ।।१७।।

2या गो?ट9 कथन क]या याचा सारासार 'वचार कVन आचरण कराव.इतर गो?ट9 टाळन (व-

आ मश'#साठgच आचरण कराव.�थम नाडीश'# 'प त व �ल?मा (नाक घशातील सद¡ वळचा जाड

uव) oयासाठg करतात.'ववक ~ानान (थलदहातील �लUङ शर9र जाणाव,2यान मनातील भय ना[हस

होईल अशीच Wयव(था होईल �क सिIछदान^द Vप �ाOत होईल.

आ मा श#: सदा न य: सखVप: (वय�भ:। अ~ाना^म�लनो भात ~ानाIछ#ो 'वभा ययम ।।१८।।

आ मा न य श# असन न य सखVप व (व-�भावी आह.अ~ानान जी �ाती आल9 आह, ती श#

~ानान जाऊन परत �ाOत होत.('प त व �ल?मन जो वायस अडथळा आला आह तो नघन

जातो,अ~ानामळ जी �ाती व मळ आह, यासाठg ~ान हव)

अ~ानमलप&ङ य: qालय2~ानतोयत: । स एव सवYदा श#ो ना~: कमYरतो [ह स:।।१९।।

शा(Q श'#ब/ल अ~ान व ब'#भद जावा Kहणनच सागतात,अ~ानाचा मळ (कमाYस&तपणा) ~ानान

नघन जातो,एकदा श# झालल(�च त व नाडी) नहमी श# रा[हल असच कमY कराव.

न ब'#भद जनयद~ान कमYसिUङनाम । कमY कतYWय�म यव बोधय तान बध: सदा ।।२०।।

एकदा ~ान झाल �क कमाYन परत ब'#भद होत नाह9, यानतर कमY ह कतYWय कमY Kहणन राहत.असा

ब'#मान माणसानी बोध �यावा.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड नाडीश.1+न,पण समाOत: ।।

।। आसन .व5ध+न,पण ।।

25

25

ई�वर उवाच –

आसनान पथUव�य "ण वाच(पतsधना । (वि(तक गोमख प� वीर �सहासन तथा ।।१।।

बह(पत�माण व& याकडन आसनाच 'व'वध �कार ऐकावत, (वि(तकासन,गोमखासन,'वरासन,

�सहासन,प�ासन आहत.

भu म&तासन चव मयरासनमव च । सखासनसमाhय च नवम मनपUङव ।।२।।

भuासन,म&तासन,मयरासन [ह होत, तसच ह मन"?ठ सखासन ह नवव आह.

जानव�र^तर 'व� क वा पादतल उभ । सम�ीव�शर(क(य (वि(तक पAरचqत ।।३।।

डोक सरळ रषत व डावा तळवा उजWयावर व उजवा डाWयावर ठऊन बस]यावर (वि(तकासन होत.

सWय द|qणग]फ त प?ठपा�वy नवशयत । द|qणs'प तथा सWय गोमख त �चqत ।।४।।

डाWया पायाIया माडीवVन डावीकड - उजWया पायाचा तळवा व पाठg(वर)माग उजWया हाताचा तळवा

खाXयावVन व दसरा (डावा) कबरवVन पाठgवर कVन धरण.oयास गोमखासन Kहणतात.

अ=ग?ठाव'प ग�9या#(ता�या Wय �मण त । उव�VपAर 'वप^u क वा पादतलWदयम ।।

प�ासन भवदत पापपरोगभयापहम ।।५।।

डाWया माडीवर उजवा तळवा (उलटा-वरIया [दशकड) पोटाजवळ,तसच उजवा पाय डाWया माडीवर,शर9र

सरळ रषत व समतोल जण कVन कमीत-कमी ताण रा[हल,मान सल 2यामळ खाद थोड मागIया

बाजस झकतील,जीभ सल,�?ट9 ना�सका�ावर अ�या त�हन प�ासन घालाव.(पोटाच 'वकारासाठg)

द|qणो तरपाद त सWय उVMण 'वन(यत । ॠजकाय: सखासीनो वीरासनमदाwतम ।।६।।

26

26

गढ�यावर बसाव पण गडघ ढगणाखाल9 न ठवता कबरIया बाजन ठऊन हात (उपड)गढ�यावर असावत

मान सरळ oयास 'वराच आसन Kहणतात.

ग]फौ च वषण(याध: सीव^या: पा�वYयो: |qपत । द|qण सWयग]फन वाम द|qणग]फत:।।७।।ह(तौ

च जा^वो: स(थाOय (वा=गल9�च �सायY च।नासा� च नर9qत भवि सहासन [ह तत ।।८।।

गढ�यावर बसाव (�शवण गढ�यामाग) पण गडघ ढगणाखाल9 न ठवता कबरIया बाजन ठऊन हात

(उपड)गढ�यावर असावत मान खाल9 झकलल9 बोट (ताणलल9) गढ�यावर ताठ, जीभ

बाहर,�सहासारखा-भाव तdडावर अस �सहासन कराव.((वरातील दोष कमी कर;यासाठg)

ग]फौ च वषण(याध: सीव^या: पा�वYयो: |qपत ।।९।।पा�वYपादौ च पाMण�या /ढ बW#ा सन�चल:

।भuासन भवदतिWदषरोग'वनाशनम ।।१०।।

�uासनात ज�मनीवर9ल बसन दो^ह9 तळव एकमकाना जोडन �शवणीजवळ घोट आणावत व माडया

ज�मनीला टकन असाWयात हातान पायाची बोट धरावीत,�कवा मा या ज�मनीवर न टकता हात या

खालन काढन बोट धरावीत या आसनान अनक रोगाचा नाश होतो.

नपी`य �सवनी स�मा द|qणो तरग]फत: । वाम याKयन ग]फन म&तासन�मद भवत ।।११।।

मZोपAर 'वन|qOय सWयग]फ ततोपAर । ग]फा^तर च स|qOय म&तासन�मद भवत ।।१२।।

उजवा घोटा �शवMणजवळ व डावा उजWया माडीवर व हात गड�यावर घालन म&तासन करतात.

कपYरा�ौ मन"?ठ न:|qप^ना�भपा�वYयो: । भKया पMणतलWदWद न:|qOयका�मानस:

।।१३।।सम नत�शर:पादो द;डवWXयोि^म सि(थत: । मयरासनमत (या सवYपाप�णाशनम ।।१४।।

मयरासन हाताIया तळWयावर करतात,तWहा कोपर पोटालगत ठऊन तळWयावर जोर दऊन शर9र यावर

ताठ पालथ तोलन धरतात.व �?ट9 ना�सकवर ठवतात.

यन कन �कारण सख धयY च जायत । त सखासन�म य&तमश&त (तमा"यत ।।१५।।

27

27

डाWया माडीखाल9 उजवा घोटा व तसच उजWया माडीखाल9 डावा,हात गढ�यावर ठवतात व सखासन

करतात.

आसन 'विजत यन िजत तन जग Qयम । आसन सकल �ो&त मन वद'वदा वर ।।१६।।

आसन सहज करता आल तर जग िजकता यईल, आसन ह सगbया यशाकड पाउल आह अस ह,मन

वदवदा^त सागतात.

अनन 'व�धना य&त: �ाणायाम सदा क$ ।।१७।।

अनक �कार आसन नीट कVन �ाणायाम स$ करावा.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड आसन.व5ध+न,पण समाOत: ।।

।। 8ाणायाम.व5ध+न,पण ।।

ई�वर उवाच –

अथात: स�व�या�म �ाणायाम यथा'व�ध । �ाणायाम इत �ो&तो रचपरककKभक: ।।१।।

आता मी �ाणायाम यथा'वधी सागतो �ाणायामात रचक,परक,कभक होतो अस Kहणतात.

वणYQया मका: �ो&ता रचपरककKभका: । स एव �णव: �ो&त: �ाणायाम�च त^मय: ।।२।।

रचक,परक,कभक oयास PQवणाY मक अस स#ा Kहणतात, यास �णव अस स#ा Kहणतात.

इडया वायमाक?य परय वोदरि(थतम । शन: षोडश�भमाYQरकार तQ स(मरत ।।३।।

इडIया वाय�वशान परय व (परक) व शन: शन: सहा-माQानी रकाराच (मरण होत.

पAरत धारय प�चाIचत:षzया त माQया । अकारमतYमQा'प स(मर^�णव जपत ।।४।।

28

28

इडत अ-काराची वणाY मकता [दसत जी सहामाQाची आह अस [दसत,� यक �वासागMणक माQा

न�मYती आह अस [दसत,Kहणन अकार (मVन �णव करावा जो roमा( मक) आह.

यावWदा श&यत ताव#ारय2जपसयत: । पAरत रचय प�चा^मकारणानल बध: ।।५।।

2या�कारची ि(थती असल यानसार जप करावा,रचका नतर मकार नळा ब'# /योतक आह

शन: 'पUङलया 'व� WदाPQYश^माQया पनः । �ाणायामो भवदष तत�चव सम�यसत ।।६।।

'पगला नाडीचा 'वचार कVन पनः तीनमाQाचा �णव करावा,नट अ�यासान �ाणायाम जमल.

पनः 'पUङलयाssपयY माQ: षोडश�भ(तथा । मकारमतYमQा'प (मरदका�मानस: ।।७।।

'पUङलIया माQा सहा असाWयात मकार मतYच ($u) ना�सका�ावर (मरण कराव.

धारय पAरत 'वWदा^�णव 'वशतWदयम । जपदQ (मर^मतYमकाराhया त व?णवीम ।।८।।

'वWदान �णव धारणकड वळतात,उकार मतY 'व?णचा जप व (मरण करतात.

अकार त (मर प�चाuचय[दडयाsनलम । एवमव पनः कयाY[द`याssपयY ब'#मान ।।९।।

काह9जण पनः अकाराच (मरण करतात,इड£जवळ नलवणY पाहतात, अस कर;यात ब'#मानता आह

अस समजल जात.

एव सम�यसि^न य �ाणायाम यती�वर: । अथवा �ाणमारोOय परय वोदराि(थतम ।।१०।।

अ�या त�हन साधक �ाणायाम न य करतात अथवा उदरात परकान �ाण रोपण करतात.

�णवन समाय&ता Wयाwती�भ�च सयताम । गायQी सजपIछ#: �ाणसयमन Qयम ।।११।।

29

29

�ाणायामात �णव सय&त असावा अस काह9च Kहणण आह, तर काह9जण गायQीजप श'#साठg

करतात 2यान �णव$पी �ाणाच सयमन होत.

पन�चव PQ�भ: कयाYuह(थ�च PQसघष । roमचयाY"म(थाना वन(थाना महामन ।।१२।।

गह(था"म roमचयाY"म व वनात ह महामन �ाणायाम करतात.

�ाणायामो 'वक]पन �ो&तो वदा^त'व तम:। िWदजव qPQय(यो&त: �ाणायाम महामन ।।१३।।'वर&ताना

�भ#ाना व�याना च तथव च । शuाणा च तथा (Qीणा �ाणसयमन मन ।।१४।।

सवY वणाYतील लोक,'वर&त �कवा ि(Qयास#ा �ाणसयमन करतात.

नमो^त �शवम^Q वा व?णव वा न चा^यथा । न यमव �कव�त �णायामा(त षोडश ।।१५।।

नाम �शवाच वा 'व?णच �कवा इतर,षोडश �ाणायाम करतातच.

roमह या[द�भ: पापमYIयत मास^माQता: । ष;मासा�यासतो 'व�ा वदनIछामवाOनयात ।।१६।।

म[ह^यात roमह यसारखी पातक ना[हशी होतात,सहा म[ह^यात स^यासी वदवदा^त धारणस योUय

होतो.

व सराW�oय 'वWदा^सा त(माि^न य सम�यसत । योगा�यासरतो न य (वधमYनरत�च य:।।१७।।

वषाYत 'वWदानासारखा अ�यासक होतो. तसस योगा�यासी न य (वधमY आचरणारा होतो.

�ाणसयमननव ~ाना^म&तो भ'व?यत । rाoमादापरण वायो$दर परको [ह स: ।।१८।।

�ाणसयमनान ~ानमि&त �मळत,वायच उदरात परक क]यान roम-तदाकारता(अनकलता) यत.

सपणYकKभवWदायोधाYरण कKभको भवत । बह9'वYरचन वायो$दराuचक: (मत: ।।१९।।

30

30

पणY वाय आत (उदरात) ठव]यास कभक,व उदराबाहर ठव]यास रचक होतो

�(वदजनको य(त �णायामष सोsधम: । कKपन मLयम 'वXयाद थान चो तम 'वद: ।।२०।।पवY पवY

�कवीत यावद तमसभव । सभव य तम �ा~: �ाणायाम सखी भवत ।।२१।।

�ाणायामान हलका घाम व मLयम कपन [ह उ तम मानल9 जातात,पव�Iया लोकानी oयाच मागाYचा

आधार घतला,ब'#मान अ�या �ाणायामान सखी झाल आहत,

�णायामन �च त त श# भवत सtत । �च त श# मन: साqा प यU2योत?ववि(थतम

।।२२।।�ाणि�च तन सय&त: परमा मन त?ठत । �ाणायामपर(या(य प$ष(य महा मन: ।।२३।।

�ाणायामान �च त लवकर श# होत श# �च त व मन-2योतीसारख आह,�ाणान �च तात परमा Kयाच

अि(त व नमाYण होत,महान प$षाच �च त �ाणायामान अस होत.अ�याAरतीन धारणला योUय

�काशआवरण तयार होत.

दह�चोि त?ठत तन �क�च2~ानािWदम&तता। रचक परक म& वा कKभक न यम�यसत ।।२४।।

यानतर �क�चत ~ानान �ाणायाम क]यास स वश# ि(थती यत, 2यान ~ान वाढत Kहणन ज

स यVप न?कल Lयानान कळत यासाठg रचक कभक परक य&त �ाणायाम नहमी अ�यासावा.

सवYपाप'वनमY&त: सKयU~ानमवाOययात । मनोजय वमा^पोत प�लता[द च न�यत ।।२५।।

अस क]यान सवYपापापासन मि&त व सKयग ~ान �मळत नाह9,मनोजय होतो व वाधY&य होत.

�ाणायामकन?ठ(य न �क�चद'प दलYभम । त(मा सवY�य नन �ाणायाम सम�यसत ।।२६।।

�ाणायामावर न?ठा न ठवणारा दलYभ असन सवY �य नानी �ाणायामाचा अ�यास करावा.

'वनयोगा^�व�या�म �ाणायाम(य सtत । सLययोrाYoमकाल वा मLया^ह वाsथवा सदा ।।२७।।

31

31

�ाणायामाचा उपयोग मी Wयवि(थत सा�गतला,सLया,roमकाळी,मLयानी �कवा नहमी.

बाoय�ाण सामाक?य परय वोदरsनघ । नासा� ना�भमLय च पादा=ग?ठ च धारयत ।।२८।।

बाoय�ाण आत घऊन परक करावा,नासा�,नाभीत,पाय व अगठा यथ धारणा करावी.

सवYरोग'वनमY&तो जीवWदषYशत नर:। नासा�धारणाWदायिजYतो भवत सtत ।।२९।।

सवYरोग मि&त होऊन जीव शभर वषy जगतो, यासाठg नासा� योUय धारणा करावी.

सवYरोग'वनाश: (या^ना�भमLय च धारणात । शर9रलघता 'व� पादा=ग?ठनरोधनात ।।३०।।

सवY रोगनाशासाठg नाभीत धारणा तर शर9र योगा�यासाठg योUय हो;यास (बार9क-कश) पायाIया

अग�यावर नरोध करावा.

िजWoया वायमाक?य य: 'पब सतत नर:। "मदाह'वनीमY&तो भव^नीरोगता�मयात ।।३१।।

िजWहन वाय नहमीच आत घतला जातो,"मामळ यणारा थकवा नाह9सा होतो व रोगापासन कायमची

सटका होत.

िजWoया वायमाक?य िजWहामल नरोधयत । य: 'पबदमतमवय� सकल सखमाOययात ।।३२।।

िजWहन जो वाय घतला जातो याचा िजWहा मळात नरोध करावा,अशा Aरतीन(�शतवाय) अमत सवनान

सवYसख �ाOत होतात.

इडया वायमाक?य �वोमYLय नरोधयत । य: 'पबदमत श# Wया�ध�भमYIयत [ह स: ।।३३।।

इडकड जाणा�या वायचा भकट9त नरोध करावा,अशा Aरतीन अमत 'पऊन श# Wहाव व Wया�धमि&त

�मळवावी.

इडया वदत व~ तथा 'पUङलयाs'प च । नाभौ नरोधय तन Wया�ध�भमYIयत नर: ।।३४।।

32

32

इडा व 'पUङला oयाचा वदात उ]लख आह, याचा नाभीत नरोध कVन Wया�धम&त होता यत.

मासमाQ PQसLयाया िजWoयाssरोOय मा$तम । अमत च 'पब^नाभौ म^द म^द नरोधयत ।।३५।।

एक म[ह^यात तीन ना`याIया सगमावर िजWहIया मळाशी वाय यतो (गbयात आकचन कराव)

यानतर �च ताची धारणा कर;यासाठg अतशय मद गतीन वाय �यावा-�शतवायVप-अमत Oयाव.

वात'प ता[दजा दोषा न�य^तव न सशय: । नासा�या वायमाक?य नQ WदWद नरोधयत ।।३६।।

वात'प त दोष oयाचा न:सशय नाश होतो, ना�सकत यणा�या वायचा दो^ह9 डोbयात नरोध करावा.

नQरोगा 'वन�यि^त तथा "ोQनरोधानात । तथा वाय समारोOय धारयिIछर�स ि(थरम ।।३७।।

नQरोग ह "ोQ नरोधान जातात.तथा वाय �शरात ि(थरपण धारण करावा.

�शरोरोगा 'वन�यि^त स यम&त बह(पत । (वि(तकासनमा(थाय समा[हतमना(तथा ।।३८।।

�शराच रोग (व च�कIया क]पना 2यान जीव बाधला गला आह) ना[हस होऊन जीव म&त होऊन

�शवVप होतो. अ�यासाठg योगाIया समखीकरणासाठg (वि(तकासन योUय आह.

अपानमLवYमाक?य �णवन शन: शन: । ह(ता�या ब^धय सKय&कणाY[दकरणान व ।।३९।।

अपान वायची [दशा शन: शन: �णवान ऊLवY होत, �ाणायामासाठg हात व कणY oयाचा उपयोग दो^ह9

वळा सारखाच करावा.

अ=ग?ठा�यामभ "ोQ तजYनी�या त चqषी । नासापटावथा^या�या �Iछा¤य करणान व ।।४०।।

आन^दा'वभYव याव ताव^मधYन धारयत । �ाण: �या यननव roमर{ महामन ।।४१।।

अगठ कानावर,करागल9 डोbयावर,मधल बोट ना�सकवर,अतशय आनद9भाव कVन roमर{ाकड (मधyत)

Lयान क]यास �ाण सष मत �शVन पढ roमर{ाकड जातात.

33

33

roमर{ गत वायो नाद�चो प¤यतsनघ । शhङLवननभ�चाssदौ मLय मघLवनयYथा ।।४२।।

वाय roमर{ात ग]यानतर नादाची उ प ती होत,अस हसोपनषदात सा�गतल आह.�थम �चण,दसर-

�चण�चणी,तसर-घटा,चवथा-शखनाद,पाचवा-PQनाद,सहावा-तालनाद,सOतम-वणनाद,अ?ट-वणनाद,नववा-

मदग,दहावा-मघनाद,

�शरोमLयगत वायौ �गAर�(Qवण यथा । प�चािIच त महा�ा~ साqादा मो^मख भवत ।।४३।।

�शरातील वाय हा जण पवYत �शखरावVन वाहत अस]यासारखा आह.अतशय ती�णब'# �च तास

Wयापन साqा कारा जवळ साधक पोहोचतो.

पन(त2~ानन?पि त(तया ससारन�त:। द|qणो तरग]फन सीवनी पीडयIछराम ।।४४।।

ससारात असताना पनः ~ान उ प^न कर;यासाठg(�ाण ऊLवY) उजWया घोzयान डाWया माडीIया

जवळील �शवणी-जवळ दाब दयावा.

सWयतरण ग]फन पीडयw'#मा^नर: । जा^वोरध: ि(थत स�ध (म वा दव च ¥यKबकम ।।४५।।

दाब इतका असावा �क उलट-माडीला जाणवल,अशा ि(थतीत घोटयाIया स�धजवळ(�शवण) PQबक�वर

(�शव'वनायक) दवाच (मरण कराव.

'वनायक च सKस य तथा वागी�वर9 पनः। �लUङनाला समाक?य वायमWय�तो मन ।।४६।।

ह वाग�वर9 पनः 'वनायकाच (मरण कVन �लगाजवळील नाडी आत खचन वायचा नरोध असा करावा

�क वाय नाडीत (सष मा) �वश करल. र-असा �णव उIचार असणा�या वायचा मलाधारात नाडी

�वशासाठg नरोध करावा.

�णवनािUनय&तन Pबदय&तन ब'#मान । मलाधार(य 'वप^u मLयम त नरोधयत ।।४७।।

34

34

�णव हा अिUनय&त असन Pबदय&त आह,(मधाYत-आकाशात Pब^द(थान आह) ज ब'#(थान

आह,मलाधारात बध कVन वाय नरोध करावा.

न$#वायना द9Oतो व[�दYहत क;ङल9म । पनः सष माया वायवYिWदना सह गIछत ।।४८।।

न$# वायमळ कडल9तील अिUन �2व�लत होतो,पनः वायसह सष मत तो �शरतो.

एवम�यसत(त(य िजतो वायभYवद{वम । �(वद: �थम: ��चा कKपन मनस तम ।।४९।।

अ�या त�हन सतत अ�यासान वायवर ताबा �मळतो.�थम स�म घाम व यानतर हलकe कपन नमाYण

होतात.

उ थान च शर9र(य �चwमति2जतsनल । एवम�यसत(त(य मलरोगो 'वन�यत ।।५०।।

अशा Aरतीन शर9राIया वाय-ऊLवY �मणान wदय व आकाश (नल) िजकाव,अशा र9तीIया सहज

अ�यासान मलरोग नाह9सा होतो.

भगदर च न?ट (या तथाs^य Wयाधयो मन ।पातकानी 'वन�यि^त quाMण च महाि^त च।।५१।।

तसच भगदर स#ा नाह9सा होतो तसच या (थानावर9ल Wया�ध न?ट होतात,पातक ना[हशी होऊन qu

महान होतात.

आगम शा(Qा�माण — Lयानान �ाणायाम सयम करावा,इडा नाडीIया यथ �शवणीवर स�मपण डाWया

घोzयान दाब दयावा, यानतर उजवा घोटा ि(थर करावा.जाघजवळ एकणपण ब#ता असत.मलाधाराIया

चार पाकbयावर र&तवणY [दसतो,मनान �णव Lयान करताना उजWया घोzयाजवळ �?ट9 करावी

(नर9qण कराव),मनाचा लय करताना वायचा स#ा नरोध करावा,अिUन(थानाजवळ (�शवणीवर

दाबामळ अिUन) अपानवाय जातो,आUनय [दशला तो र&तवणY(कड�लनी) PQकोणाकड जातो (�शर(थानी

PQकोण-Pबद,अधYमाQा,योनी),व�वानर अिUन अ^ना[द गो?ट9च पचन करतो,अपानातील अिUनन �ाण

ि(थर राहतात (दसरा अधाY भाग),�णव धारणा [ह अिUनVप होत.2यात �ाणश&ती ऊLवY होऊन गमन

35

35

करत.कदमलापासन ना�भ तसच (वा�ध(थानापयvत सहाह9 च�ात �ाण अिUनसह ि(थर राहतात.मनान

�णव (मरण,ना�भवर �?ट9 व हळहळ मनाचा लय करता-करता वायचा नरोध,2यान कडल9 जागत

होऊन (वमागाYन मलाधार-कडन ना�भकड जात.जो मागY सष मचा असतो,अ�या नवीन(सष मा)

मागाYकडन वाय सच�लत होतो.शन:(हळहळ �वास-उIछवास) सष मा-नाडीत मधyत �णवाच (मरण

कराव व मधyत अिUन व वाय धारण करावा.असा अिUन व वाय सवY दहात Wयापतो.अ�या त�हन मधyत

(सयY-चu) तज उगव]यासारख वाटत.

न?ट पाप 'वश# (यािIच तदपYणम तमम । पनrYoमा[दलोक�यो वराUय जायत w[द ।।५२।।

सपणY पापाचा नाश होतो �च त आर�यासारख अतशय श# होत,2यान समाधान लाभत,~ानाच फळ

स#ा �मळत,wदयात roमा[द लोकात असलल वराUय �ाOत होत.

'वर&त(य त ससारा2~ान कव]यसाधनम । तन पाशापहान: (या2~ा वा दव�मत "त:।।५३।। अहो

~ानामत म& वा मायया पAरमो[हता:।पAर�मि^त ससार सदाsसार नाराधमा: ।।५४।।

ससारापासन 'वर&त होऊन ससाराच ~ान कव]य साधनसाठg उपयोगात यत.सवY पाश सपन दव

जाणता यतो,~ानामतान मोहमायपासन मि&त व ससारातील �मण व &लश सपतात.

~ानामतरसो यन सकदा(वा[दतो भवत । स सवYकायYम स2य तQव पAरधावत ।।५५।।~ानामतरस:

�ाय(तन नाs(व[दतो भवत । यो वाs^यQा'प रमत तिWदहायव दमYत: ।।५६।।

~ानामत रसाचा (वाद �मळतो,ज कायY कराव त सहज होत,~ानामतान कोठलाह9 (वाद('वषय) �मळत

नाह9,तसच दमYतीत वा अ^यQ मन रमत नाह9.

~ान(वVपमवाssहजYगदतिWदचqणा:। अथY(वVप~ाना प�य^ य क/?टय: ।।५७।। य~दyव वमाOनोत

तपो�भrYoमण: पदम । दानभ�गानवाOनोत ~ानाXroया�धगIछत ।।५८।।

36

36

~ाना(वVपान जगाची वगbया �कार ओळख होत. (सवY जग �शवमय आह अस समजत) अथYVप

('वषय) ~ानात वाईट �?ट9 यत. य~ान दवाची ओळख होऊन,तपान roमपद �ाOत होत. दानान

भोगाकड मन जाऊ शकत,~ानान roमाकड वाटचाल होत.

कमYणा क�च[दIछि^त कव]य मनस तम । त मढा मनशादYल Oलवा oयत इत "त:।।५९।।

मन शादYल Kहणतात,�क ह मन"?ठ,कमाYन कव]य �मळत नाह9,अनक वळा जीवाची घसरण होत,

आ मवद जग सवY�मत जानि^त पि;डता:।अ~ाननाssवता म याY न 'वजानि^त श&ङरम:।।६०।।

जीव अ?टच�ात �फरत राहतो,Kहणन आ मवद (~ान) ह जगात सवYमा^य आह अस पि;डत जाणतात,

अ~ानी म य च�ात सापडतो व �शवाची (roम~ान) भट होत नाह9.

अ~ानपाशब# वादम&तः प$ष: (मत:। ~ाना त(य नवि त: (या पकाशा तमसो यथा:।।६१।।

अ~ान ह पाश व बधना मक आह,नवि तन ~ान व (व-�काशाकड �ाणी जातो.

आ म(वVप'व~ानद~ान(य पAरqया । qीणs~ान महा�ा~ रागाद9ना पAरqय:।।६२।।

आ म(वVप ह 'व~ान असन जण ~ानाचा qय आह (कसोट9),~ान |qण झाल असल तर

महापि;डत(~ानी) रागाला बळी पडतात.

रागा¤यसभव �ा~ प;यपापोपमदYनम । तयोनाYश शर9रण न पनः स�य2यत ।।६३।।

रागान ब'#नाश होऊन पापप;या[द कमY घडत,2यान शर9राला 'पडा होत,�सगी न भVन यणार9 हानी

होत.

अशर9रो महाना मा सखद:खनY बाLयत । &लशम&तः �स^ना मा म&त इ यIयत बध:।।६४।।

37

37

ज म&त 'वदह9 आहत, यास सखद:खाची बाधा होत नाह9.असा तो &लशम&त व �स^ना मा ब'#मान

आह.

त(माद~ानमलान सवYद:खान द[हनाम । ~ाननव नवि त: (याद~ान(य न कमY�भ:।।६५।।

तसच ~ान हच सवY दहातील दःखाचा इलाज आह,नवि तन ~ान �मळत 2यान बधन सपन जीव

कमYर[हत होतो.

नाि(त ~ाना पर �क�च प'वQ पापनाशनम। तद�यासा/त नाि(त ससारIछदकारणम ।।६६।।

~ानासारख पापनाशक प'वQ �क�चतह9(दसर) काह9 नाह9, यासाठg कल]या अ�यासान ससार &लश

ना[हस होतात.

सवYम&त समासन तव (नहा^महामन। गोपनीय( वयवष वदातथ� महामन ।।६७।।

सवYम&त(पाशर[हत) होऊन (नह उ प^न होतो.असा हा वदातील गोपनीय अथY आह.जो अ~ानाना

कळत नाह9,म&त झाल]यास ब'#भद नसतो.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड 8ाणायाम.व5ध+न,पण समाOत: ।।

।। 8;याहार.व5ध+न,पण ।।

ई�वर उवाच---

अथात: स�व�या�म � याहार महामन । इि^uयाणा 'वचरता 'वषयष (वभावत:।।१।।

आता मी � याहार सागतो,इ[uयाची धाव नहमी 'वषयाकड असत, यास आप]याला हWया

असल]या,�च त(व$पाकार कर;याकड-वळवाव,हाच � याहार आह.

बलादाहरण तषा � याहार: स उIयत । य¤य प�यत त सवv roम प�य समा[हत:।।२।।

38

38

बलान हरण करण Kहणज � याहार,इ[uय नयम असन ~ान �मळ'व;यासाठg कलला �य न हा

� याहार,परroम$पी अमत �मळ'व;यासाठg,उ तर-द|qण,वर-खाल9 'व�वVप अस roम आह याIया

�ाOतीसाठg �य न हा � याहार.

� याहारो भव यष roम'व'#: परो[दत:। य¤यIछ#मश# वा करो यामरणाि^तकम।।३।।

� याहार हा अतशय जना roम'व�ध आह, यात सवY �कारचा Wयापार बद करावयाचा असतो,समपYण ह

oयातील त व आह,श#ाश# काKय फळ मोqास बधन करतात [ह मरणातक �य न(जीवतोडन-�य न)

कVन ना[हशी करण,�च त श#ात श# होण हच oयातील ममY आह.

त सवv roमण कयाY प याहारोsयमIयत। अथवा न यकमाYMण roमाराधनब'#त:।।४।।

न य अशी काKय फळ टाकन दऊन ई�वर(roम)अन?ठान करण oयास � याहार Kहणतात.

काKयान च तथा कयाY प याहार: स उIयत। अथवा वायमाक?य (थाना (थान नरोधयत ।।५।।

काKय फळ टाकण व दत मळापासन अग�यापयvत वाय जथ पोहोचतो तथ नरोध कVन ि(थर करण

हा [ह � याहार आह.

द^तमला तथा क;ठ क;ठादर�स मा$तम । उरोदशा समाक?य ना�भक^द नरोधयत ।।६।।

Lयान(थानातील नरोध दतमळात,दतमळातील कठात,कठात वायVप आह.('पगळतील-मा$त),छातीतील

वायचा ना�भत नरोध करावा.

ना�भक^दा समाक?य कड]या त नरोधयत । क;डल9दशतो 'वWदा^मलाधार नरोधयत ।।७।।

ना�भ-कदातील वाय कडल9त नरोधावा,कडल9 जवळील वाय मलाधारात नरोधावा.

तथाsपान क[टWदWद तथो$WदयमLयम । तथा जानWदय ज�ङ पादा=ग?ठ नरोधयत ।।८।।

39

39

कबरतील उVमLयात,मा`यातील जाघत,जाघतील पायाIया अग�यात नरोधावा.

� याहारोsय�म य&त: � याहारपर: परा:। एवम�यासय&त(य प$ष(य महा मन: ।।९।।

पायाकडन नरोधास सरवात करावी व शवट भकट9 पयvत � याहार कVन अ�यास करावा असा �ाणाचा

नरोध हा स#ा � याहार आह.

सवYपापानी न�यि^त भवरोगा�च सtत । अथवा तव व�या�म � याहारा^तर मन ।।१०।। नाडी�या

वायमाक?य न�चल: (वि(तकासन:। परयदनल 'वWदानापादतलम(तकम ।।११।। प�चा पादWदय

तWद^मलाधार तथव च । ना�भक^द च w^मLय कठमल च तालक ।।१२।। �वोमLय ललाट च तथा

मधYन धारयत । अकार च तथोकार मकार च तथव च ।।१३।। नकार च मकार च �शकार च

वकारकम । यकार च तथो&ङार जपGद'#मता वर ।।१४।।

ह महामन,� याहारात सवY पापाचा नाश होतो तसच भवरोग नाश पावतात.(वि(तकासनात राहन

ना`यातील वाय ि(थर करावा. 'वWदान सागतात �क पादताळापासन म(तकापयvत वाय ि(थर

करावा.�थम पादतळ नतर मलाधार ना�भ wदय कठ टाळ भकट9मLय ललाट मधाY अकार उकार मकार

नकार मकार �शकार वकार यकार डकार असा �म ब'#मान सागतात.�च त(धतल जाऊन) धारणा

oयान उ तम होत,�मा�मान (थलदहाकडन स�म दहाकड उ �ाती होत,जण परकाया �वशच,Kहणन

पादाकडन म(तकाकड �मान पवY-पवy-कडन उ तरकड �वास करतात.

� याहारोsय�म य&त: पि;डत: पि;डतो तम । अथवा मनशादYल � याहार वदा�म त ।।१५।।

मनी शादYल oयानी सा�गत]यानसार उ तम पि;डत � याहार य&त असतो.

दहा¤या ममत 'वWदा^समाक?य समा[हत:। आ मनाss मन नWदvWद न'वYक]प नरोधयत ।।१६।।

दहात 'वWदान आ मब'#कड जा;यासाठg अ�यास करतात,तसच आ मब'#कडन न'वYक]पाकड धारणा

करतात.

40

40

� याहार: समाhयात: साqाWददा^तव[द�भ:। एवम�यसत(त(य न �क�चद'प दलYभम ।।१७।।

वदवदा^तानी[ह � याहार (वणYन) सा�गतला आह,तसा अ�यास करणारा अतशय दलYभ आह.

त(य प;य च पाप च न[ह स य बह(पत । अय roम'वदा "?ठ: साqा/व�वर: पमान ।।१८।।

यानतर प;यपाप oया पासन मन?य दर जाऊन roमVप होऊन "?ठ नारायणच होतो.

� याहार: समाhयात: सqपण महामन । गोपनीय (वया न य गoया^uoयतरो wययम ।।१९।।

असा स|qOत $पात � याहार सा�गतला,अस ज(पवन-नरोध)गOत आह,त न य wदयात ठवाव.

अशाAरतीन बाoय'वषय जाऊन �च त धारणसाठg तयार होत,2यात शर9रातील, अतY'वषय,

बाoय'वषय,वणYबीज,भतबीज,अनक �कारIया ब#ीतील धारणा यास वसण बसत.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड 8;याहार.व5ध+न,पण समाOत: ।।

।। धारणा.व5ध+न,पण।।

ई�वर उवाच ---

अथात: स�वqा�म धारणा पIच सtत । दहमLयगत WयोिKन बाoयाकाश त धारयत ।।१।। �ाण

बाoयानल तWद2जलन चािUनमौदर । तोय तोयाशक भ�म भ�मभाग महामन ।।२।। हयरवलकाराhय

म^QमIचारय �मात । धारणषा मया �ो&ता सवYपाप'वशो�धनी ।।३।।

आता मी योUय�कारची धारणा सागतो,दहातील आकाश ह बाoयआकाश आह अशी धारणा असावी,�ाण

हा शर9र अतYगत असन यात अिUनVप पाहाव,तसच पsवीVप,अ�वा�माण वगवान वायसाठg �मान

म^QउIचार करावा.अशी धारणा सवYपापाचा 'वनाश करणार9 आह. पsवीतन (दहात) पाच योगगण

�व त होतात 2यान जरा,रोग,म य ना[हस होतात.

41

41

जा^व^त: प�थवीभाग oयपा पा�व^त उIयत। wदया^त(तथाsU^यशो �मLया^तोsनलाशक:।।४।।

आकाशा^त(तथा �ा~ मधाY^त: पAरकeतYत:। roमाण प�थवीभाग 'व?ण तोयाशक तथा ।।५।।

धारणसाठg शर9रातील 'वशष अशी (थान व दवता जाणाWयात,शर9रातील(पा�थYव शर9रातील)

शि&त(थान ($पास-कड�लनी) जाणण उ तम,wदयातील (थानात व भकट9मLयात �शवVप(नलVप)

पाहाव.मधाY$पी आकाशात ब'#च (थान आह,roमा पsवीभागात(खाल9) व 'व?ण(थान(वर)आकाशात

आह.महशाIया (roम) $u पचक 'वभ& यात पायाजवळील शर9र �दशात पsवीWया[द

पचमहाभता मक असन तथ roमा'व?ण$u,ई�वराच सदा�शवVप भावत.

अU^यश च महशानमी�वर चानलाशक । आकाशाश महा�ा~ धारय त सदा�शवम ।।६।।

आUनयला आकाशात मह�वर, या आकाशात ब#ीन(सदा�शव)�शवधारणा करावी. मन�वतीIया

अLयाि मक शर9र भागात चuा[दच द'वकVप oयाशी तादा Kय सख भावत.Kहणन या ई�वराIया

पायाकड �थम Lयान करतात.

अथवा तव व�या�म धारणा मनपUङव । मनसी^द [दश: "Q �ा^त 'व?ण बल हAरम ।।७।।

ह मन"?ठ तला मी धारणा सा�गतल9,मनाIया वरIया (तरात 'व?णच हAरVप आह.

वाIयिUन �मQम सगy तथोप(थ �जापतम । व�च वाय तथा नQ सयYमतY तथव च ।।८।।

वाचIया उ सगाYतील �मQ �जापत आह,वाय नQ व वचा oयात सयY$प आह.

िजWहाया व$ण �ाण भ�मदवी तथव च । प$ष सवYशा(तार बोधन^दमय �शवम ।।९।।

धारयGद'#माि^न य सवYपाप'वश#य । एषा च धारणा �ो&ता योगशा(QाथYव[द�भ:।।१०।।

िजWहा व भमी oयात भ�मदवता आह,प$ष जीवानी सवY शा(Qाचा अ�यास कVन �शव(वVपाचा बोध

कVन �यावा.अशा धारणन ब'#मान सवY पापाचा नाश कVन घतात अशाच �कारची धारणा [ह

योगाशा(Qासाठg वदवदातान सा�गतल9 आह.

42

42

roमा[दकायYVपाMण (व-(व सw य कारण । सवYकारणमWय&तमन$Oयमचतनम ।।११।। साqादा मन

सपणy धारय पयतो नर:। धारणषा परा �ो&ता ध�मYकवyदपारग: ।।१२।।

roम (व-(व-कारणान आत(लपलल) आह.सवY कारण व Wय&त oयाची ती चतना आह.परत याचा

साqा कार धारणा पणY झालल9 असताना होतो.स�म अशी धारणा वदशा(Qात पारगत अ�यानी

सा�गतल9 आह.(�चदाकाशात roम ह (व-(व कारणानी-परपरागत मायत (वि?टलल) लपलल

आह. यामळ माया [हच परमाQVपात आह.असा भाव नमाYण होतो. यान अWय&त मन हच Wय&त

होत,नामVपा मक व अचतन जड वमय होत.)

इि^uयाMण समाw य मनसाss मन धारयत । क�च काल महा�ा~ धारणषा च पिजता ।।१३।।

इ[uयाच 'वषय जस मन धारण करत तसच त आ म'वषयाकड स#ा जात,तीtब'# धारण करणार

आ म~ानासाठg धारणा करतात व �क�चत समयी पजन करतात.

वदादव सदा दवा वदादव सदा नरा:। वदादव सदा लोका वदादव मह�वर: ।।१४।।

वद ह परम�वर (वVप आहत व मन?याना [ह तसच वाटत,वद ह सवY लोकाIया क]याणासाठg

आहत,वद शGद Kहणजच मह�वर अस ॠषीना वाटत.

इत �च तWयव(था या धारणा सा �कeतYता । roमवाह सदा नाह दवो यqोsथवा नर: ।।१५।।

अ�या �कारचीच �च ताची कायYप#ती(धारणा) आह अस ��स# आह. यात roमा दव यq नर यात

फरक नाह9.

न दहि^uयबXLया[दनY माया ना^यदवता । इत ब'#Wयव(थाs'प धारणा सत [ह "त: ।।१६।।

ब#ीतील आ मन:�चय हा ना दहाचा ना इ[uयाचा ना मायचा आह ना दवतचा, ब'#ची अशी Wयव(था

आह अस "त सागतात.

43

43

सवY सqपत: �ो&त सवYशा(Q'वशारद । आगमा^तकस�सLदमा(थयय भवता सदा ।।१७।।

सवY शा(Qानी सqपात हच सा�गतल आह,आगम शा(Qानी नहमी (व-�स# होतो.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड धारणा.व5ध+न,पण समाOत: ।।

।। >यान.व5ध+न,पण ।।

ईQवर उवाच--

अथात: स�व�या�म Lयान ससारनाशनम । आकाश नमYल श# भासमान सशीतलम ।।१।।

आता मी ससारमळ ना[हस करणार Lयान सागतो,आकाशात नमYळ शLद व शा^त अस �शतल(च^u)

अस]याचा भास आह.पsवीतन (दहात) पाच योगगण �व त होतात 2यान जरा,रोग,म य ना[हस

होतात. .

सोमम;डलमापणYमचल �ि?टगोचरम । Lया वा मLय महादव परमान^द'व�हम ।।२।।

पणYच^u मडल �ि?टला [दसत याIया मLयभागी असल]या परमानद (वVप महादवाच दशYन �याव.

उमाधYदह वरदम पि ति(थतविजYतम । श#(प[टकसकाश च^uरखावतसकम ।।३।।

दहातन उ प^न होत असल]या गणशाची ि(थती विजYत करावी, (फ[टका�माण श# अशा च^uमा

पाहावा.(सगणनगYण लqणात –आकाश ह म&त लqण दाख'वत 2यात �थम च^uमा पाहावा)

PQलोचन चतबाYह नील�ीव परा परम । Lयायि^न य सदा सोsह�मत roम'वदा वर ।।४।।

अथवाssकाशमL�(थ �ाजमान सशोभन । आ[द यम;डल पणy लqयोजन'व(तत ।।५।।

44

44

PQनQ चतबाYह नलवण� असल]या परम�वराच roम जाणणार न य Lयान करतात.तसच आकाशात

(मधाY-[दWयाकाश) तळपणा�या पणYसयYमडळाच Lयान करतात ज लqावधी योजन दर 'व(तारलल

आह.(च^uमडला नतर आ[द य मडल पाहाव 2यात �शवVप आह)

सवYलोक'वधातार हम$'पणमी�वरम । [हर;य�म"कश च [हर;ययनख तथा ।।६।।

या सवणY$पी ई�वराIया (पाच 'वभागातील) पायाजवळ पsवी,पचभत असन यातील

roमा'व?णमहश,सदा�शव Vपाचा जनात भावम[हमा आह.�कवा मन�वतीIया आLयाि मक शर9र भागात

चuा[दच द'वकVप oयाशी तादा Kय सख भावत.Kहणन या ई�वराIया पायाकड �थम Lयान

करतात.Kहणन तो सवणY$पी ई�वर हाच [हर;य(गभY)आह.

कOया(यासनवWद&Q नील�ीव 'वलो[हतम । आगोपाल��स# तमिKबकाधYशर9Aरणम ।।७।।

क'प(वानर)आसन-पाचा(भत)च र&तवणY- ह नलवणाYकड जा;याचा(कड�लनी मागY आकाशाकड) मागY

आह.आगोपाल(अिUनVप) �शवाच ह अधY शर9र अिKबकच आह.(अ��याच �थम दशYन योUयाना अस

असन अधY-�?ट9-'व�वाकड बाoय �?ट9 )

सोsह�म यनश Lयाय सLयाकालष वा नर: । अथवा व[दक श#sOयिUनहोQा[दमLयग ।।८।।

माणसानी न य व सLया-काल असताना 'वशष सोsह Lयान कराव,अथवा मLय व[दक श'#साठg

अिUनहोQ कराव.

आ मान जगदाधारमान^दानभव सदा । गUङाधर 'वVपाq 'व�वVप वषLवजम ।।९।।

आ मा 'व�वVप असन नहमी आनदमय अनभव दणारा आह,गगाधर,'व$पाq,वषLवज ह 'व�वVप

आहत.

चतभYज समासीन च^uमौ�ल कप[दYनम । $uाqमालाभरणममाया: पतमी�वरम ।।१०।।

45

45

चuमोळी �शव ह च^uमोळी (डो&यावर अधYचu) असन माया-(शि&त)ह9 आप]या पतीIया गbयातील

$uाqमाळा आह.

गोqीरधवलाकार गoया^दoयतर सदा । अ य�दतमनWदvWदमहबXLया 'व�च तयत ।।११।।

गाईIया दधासारख गoयात गoय अस नहमी आह,आप]या मनातच खोलवर WदWद व अहब'#

आह,2याच �चतन आपण करत असतो तच दशYनासाठg एक अडसर आह.

अथवाsह हAर: साqा सवY~: प$षो तम । सह(QशीषाY प$ष: सह(Qाq: सह(Qपात ।।१२।।

अथवा हर9च Lयान कराव जो साqात-सवY~ असन सह(Q �शर असलला,सवYWयापी,सह(Qाq,सह� हात

व पाय असलला आह.(सह(Q दल- याचाच �भाव सवYWयापी आह,जथ 'व?णVप आह अस Lयान)

'व�वो नारायणो दव: अqर: परम: �भ:। इत Lया वा पन(ख(य wदयाKभोजमLयम ।।१३।।

'व�व नारायण दव हा न-qर होणारा Kहणज अqर असा परमा मा आह. याच Lयान wदयकमळात

असाव.

�ाणायाम'वYक�सत परम�वरमि^दर । अ?ट�वयYदलोपत 'वXयाकसरसयत ।।१४।।

�ाणायामान(रचक) ऊLवY अ�या परम�वर म[दराचा 'वकास करावा,तथ याच (ऊLवY) Lयान

कराव,आMणमाद9 श&तीनी य&त व त व'व/याVप तो कशर9-रगासारखा भासतो.

~ाननालमहाक^द �णवन �बो�धत । 'व�वा�चYष महाव^ह9 2वल^त 'व�वतो मखम ।।१५।।

महत वVप कदात (कडल9(थानात) ~ान �ाOत कर;यासाठg �णव-[दवाकाराचा उपयोग करावा, oयासाठg

wदयकमळ मLयात सष मामागाYन जाणा�या श&तीचा ('व�वVप शि&त) 'वकास मलाधारातील अUनीन

होतो,शि&त 'वकास पावन ऊLवY होत व ऊLवY होत-जथ 'व�वWदार आह, याIया अिUन-2वाला

सगळीकड पसरतात.'व�वमखात 'व�व-आकाशाच सामsयY आह.

46

46

व�वानर जगXयोन �शखाति^वनमी�वरम । तापय^त (बक दहमापदातलम(तकम ।।१६।।

नवाYतद9पव ति(म^द9'पत हWयवाहनम । नीलतोयदमLय(थ 'वXय]लखव भा(वरम ।।१७।।

जगयोनीत(मळात)अिUन आह,जथ(�शरात) 2योतीVप परम�वर आह या अUनीचा ताप दहाIया

पादापासन म(तकापयvत आह नवाYत अशा [दपासारhया अUनीच वहन होत, या नbयामLय(आकाशात)

'वज�माण लखलखाट व (वर आह. उपनषद- 'व�वयोनीत जग उ प ती आह,�शखावर

परमा म2योतीVप प$ष जो आह याचा अिUनताप पायापयvत आह,तशीच मलाधारात 2योतीVप

जग/योनी होय.

नीवारशकवuप पीताभास 'व�च तयत । त(य व^ह: �शखाया त म�म परमकारणम ।।१८।।

वारा नसल]या जागी पोपटासमान (मन)- 'पवळा भास होतो याच �चतनात अUनीIया मLय परमा मा

आह.

परमा मानमान^द परमाकाशमी�वरम । ॠत स य पर roम साKब ससारभषजम ।।१९।।

परमा मा हा परम-आकाशाचा ई�वर आह.मळ,स य,परroम,भोळा,ससारात ताV आह.

ऊLवYरत 'व$पाq 'व�वVप मह�वम । नील�ीव (वमा मान प�य^त पापनाशनम ।।२०।।

ऊLवYरत (ऊLवYलq) 'व$पाq 'व�वVप महश होत,नळसर (व-आ मा हा पापनाशक आह.

roम'व?णमहशानLयyय Lयय'वविजYतम । सोह�म यादरणव Lयाय¤योगी मह�वरम ।।२१।।

धयYVप(�धरान) roमा,'व?ण,महश,Lयान Lययर[हत होऊन कराव(इIछार[हत),आपलच त आ मVप आह

अशा भावान मह�वराच Lयान असाव. अ^य�कारच Lयान नको.

अय म&तमYहामागY अगमा^तकसि(थत: । अथवाsह मन"?ठ roमा लोक'पतामह: ।।२२।। इत (म वा

(वw^मLय �शव परमकारणम । साqाWददा^तसव¤य साKब ससारभषजम ।।२३।।

47

47

अशा त�हचा मि&तमागY आगम शा(Qानी �(था'पत कला आह अथवा ह मन"?ठ roमा-परम'पता

oयान सा�गतला आह,(व-wदयात �शव(�शव-'व?णVप) परमा Kयाच Lयान कराव,साqात वदानी स#ा

भोbया �शवाच वणYन ससारातील ताV Kहणन कल आह.

अहबXLया 'वम&तथY Lयायद9शानमWययम । अथवा स यमीशान ~ानमान^दमWदयम ।।२४।।

अन^तममल न यमा[दमLया^तविजYतम । तथाs(थलमनाकाशमस(प�यमचqषम ।।२५।।

अहब'# सोडन /यावी,'वम&त होऊन,Wयय न होणा�या (2याचा थोडासा तर9 अनभव यईल) परम�वराच

Lयान कराव.

न रस न च ग^धाhयम�मयमनपमम । सवाYधार जगuपममतY मतYमWययम ।।२६।।

न रस ना गधान 2याच ~ान होत नाह9,सवाvचा आधार अ�याच मतY जगत(वVप असन तो परमा मा

शा�वत आह.(सवY जग धारणसाठg व 'व�श?ट कायाYसाठg ज शGदान पदि(थत-शGदानच ज होत अस

चत^य,न�कल-अनाव�यक 'वषय सोडन जाणाव-Lयान कराव.�कवा या ��याIया त वबोधापयvत मन

नव त कराव.)

अ��य ��यम^त(थ ब[ह?ठ सवYतोमखम । सवYतः पाMणपाद च सवYकारणकारणम

।।२७।।सवY~ वा[दसय&त सोsह�म यव �च^तयत । अय प^था मन"?ठ साqा ससारनाशन ।।२८।।

अ��य ��य मनात ि(थत अतYबाoय सगळीकड तो नारायण ि(थत आह,तोच सगbया कारणाच कारण

आह.सवY~,सवाYत WयाOत अशा सोsहम धारणच �चतन कराव,oयामागाYन ह मन"?ठ साqात ससाराचा

नाश होतो.

अथवा सिIचदान^दमन^त roम सtत । अहम(मी य�भLयायXLययातत 'वम&तय ।।२९।।

अथवा सिIचदान^द मनाच (वVप �कवा Lयय र[हत अशा (वतःला पहाण,ज म&त झालल पाहतात.

48

48

इदतया न दवशम�भLयाय^मनाग'प । roमण: सा|qVप वा^नद य[दत [ह "त: ।।३०।।एव Lयानपर:

सा|qिIछव एव न चा^यथा । अनन स�शो लोक न[ह वद'वदा वर ।।३१।। �qीणाशषपाप(य ~ान

Lयान भव^मत:। पापोपहतब#ीना त#ाताYs'प सदलYभा ।।३२।।

खर पाहता (वVपाच Lयान �कवा roमाच साqीVप मनास करता यत नाह9 अस "त सागतात,त

पाह;यासाठg लागणार डोळ (uि?ट-नसत) नसतात. यामळ Lयान साqीVप होत अथवा होतच

नाह9,वदवदातानी अनक �कारच ठोकताळ Lयानासाठg सा�गतल आहत,परत � यqात दोर9ला सपY

समजन ~ान �मळवललच(� यqात सपY नसन ~ानाकड नणार9 दोर9-वाट आह) सापडतात योUय �?ट9

असलल दलYभ आहत.

अथवा 'व?णमWय&तमाधार दवनायकम । श&ङच�धर दव प�ह(त सलोचणम ।।३३।।

अथवा अखड(सवYWयापी)�शवाशी तादा Kय करणार Lयान.�कवा 'व?णVपाच जो दवाचा नायक

आह,2यान शख च� गदा प� घतल असन तो सलोचन आह.

�कर9टकयरधर पीताKबरधर हAरम । "ीव सवqस 'व?ण पणYच^uनभाननम ।।३४।।

याIया �कर9टावर मकट असन यान 'पताबर घातल आह अस हर9च Vप,वqावर भग�च^ह असलल

"ी'व?णच पणYच^u (वVप ह Lयानास योUय आहत.(सगण Lयानान �च त श# पापर[हत कVन नतर

अखड Vपाचा साqा कार होतो.)

प�प?पदलाभो?ठ स�स^न श�चि(मतम । श#(फ[टकसकाशमह�म यव �च^तयत ।।३५।।

कमळाIया पाकळीसारख �स^न शLदहा(य,श#पाढ�या-सफद आकाशVपाच �चतन कराव.

एतIच दलYभ �ो&त योगशा(Q'वशारद: । अथवा दवदवश roमाण परमि?ठनम ।।३६।।

अस दलYभ अस]याच योगशा(Qात पारगत असलल Kहणतात.तसच परम�वर-roम-साधक Kहणतात.

49

49

अqमालाधर दव कम;डलकराKबजम । वरदाभयह(त च वाUदWया स[हत सदा ।।३७।।

अqरमाला धारण करणारा दव ह(तकमळात कमडल धारण करणारा आह.तो वाUदवी स[हत असन

याचा वरदह(त भयापासन म&त करतो. ( याIया वरदह(तान भय ना[हस होत).

क^द^दs/शाकारमह�म यव �च^तयत । अथवाsिUन तथाss[द य च^u वा दवता^तरम ।।३८।।

"ी'व?णVपाच �चतन कराव �कवा अिUन सयY च^u इतर दव oयाच.

वदो&तनव मागyण सदाsह�मत �च^तयत । एवम�याsय&त(य प$ष(य महा मन: ।।३९।।

वदाIया मागाYन सा�गतल]याच �चतन कराव,अशा अ�यासय&त प$षाच महा Kय सगळीकड आह.

कमाWददा^त'व~ान 'वजायत न सशय: । ~ानाद~ान'विIछि त: सव त(य 'वम&तता ।।४०।।

वदाIयासाoयान 'वशष ~ान उ प^न होत oयात सशय नाह9,~ानान ~ान वाढन जीव म&त होतो.

सवYम&त समासन मया वदा^तस�oम । म पसादािWदजानी[ह मा शि&ङ?ठा: कदाचन ।।४१।।

सवY जण पहावयास गल तर म&तच आहत अस व^दात सागतो,तKहा (ग$) �सादान मला थोडस ह

~ान �मळाल.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड >यान.व5ध+न,पण समाOत: ।।

।। समा5ध+न,पण ।।

ई�वर उवाच –

अथात: स�व�या�म समा�ध भवनाशनम । समा�ध: स'वद पि त: परजीव&यता �त ।।१।।

50

50

Lयानानतर (साधनभत-Lयानानतर,फलVप) समा�ध�च उ प ती होत.आता मी ससारनाश करणा�या

समा�ध ब/ल सागतो.

य[द जीव: पराि�दन: कायYतामत सtत । अ�च व च �स2यत घटक पि?डतो तम ।।२।।

Lयानाच फळ(वVप समा�ध असा जीव हा �शवाहन(�शव-(वVपVप आहतच) नराळा आह,जो अ�च य

अशा ि(थतीस पोहोचतो अस उ तम पि;डत मानतात.

'वना�श व भय च (यािW/तीयाWदा इत "त:।न य सवYगतो oया मा कट(थो दोषविजYत:।।३।।

दसर Kहणज भय, याचा नाश होतो अस "त Kहणतात,आ मा हा सवY [ठकाणी जाणारा(सवYWयापी)

आह, यास कट(थ-दोषर[हत Kहणतात.

एक: स �भXयत �ा^ या मायया न (व$पत: । त(मादWदटमवाि(त न �पIचो न ससत: ।।४।।

यथाsकाशो घटाकाशो महाकाश इतीAरत: । तथा �ा^तिWदYधा �ो&ता oया मा जीव�वरा मना ।।५।।

मायIया �भावान �ाती पडन 'वपर9त ~ान (आह एक [दसत नराळ) होत,2यान भद उ प^न

होतो,जस घटातील आकाश व महाकाश तसच परम�वर (वVप आ Kयास जीवVप अस]याचा �म

होतो.(oया 'वपर9त ~ानाचा नरास करण-भद करण हच "त सागतात.)

नाह दहो न च �ाणो नि^uयाMण तथव च । न मनोsह न ब'#�च नव �च तमहकत: ।।६।। नाह

पsवी न स�लल न च वि^हनY चानल:। न चाsकाशो न शGद�च न च (पशY(तथा रस:।।७।। नाह

ग^धो न Vप च न मायाsह न ससत:। सदा सा|q(वVप वािIछव एवाि(म कवल: ।।८।।

आ मा-- न दह न �ाण न इ[uय न मन न ब'# न �च त न अहकार न पsवी न नद9 (पाणी) न

अUनी न वाय न आकाश न शGद न (पशY न रस न गध न Vप न माया न क]पना, आ मा हा सदा

कवळ साqी(वVप((व-(वVप) आह.(ह सवY मी नस]याच 'ववक~ान-मनाचा नरास झा]यावर होत)

51

51

इत धीयाY मन"?ठ सा समा�धAरहोIयत । अथवा पIचभत�यो जातम;ड महामन ।।९।। भतमाQतया

दULवा 'ववकनव वि^�ना । पनः (थला[दभतान स�मभता मना तथा ।।१०।।

ह मन"?ठ,समा�धत वर9लबाबी असतात,नाह9तर याआधी पचभताच बडच असत,'ववक~ानान

(~ानाUनीन) भताचा नाश करावा,ज (थलाIया बाबतीत तच स�माIयासाठg तसच मळआरभ शGदासाठg

लाग होत.

'वलोOयव 'ववकन तत(ता^य'प ब'#मान । मायामाQतया दULवा माया च � यगा मना ।।११।। सोsह

roम न ससार9 न म तोs^य कदाचन । इत 'वXया सभा मान समा�ध: �कeतYत: ।।१२।।

मायामाQ अशात�हन दUध कराव,ब'#मान 'ववकान अशाच त�हन याचा लोप करतात.सगळीकड (व-

(वVप(सोsह)असन ससार Kहणन काह9च नाह9,अशा Aरतीन 'ववक~ानान समा�ध ��कत�त होत.

अथवा यो�गना "?ठ �ाणवा मानमी�वरम । वणYQया मना 'वXयादकारा[द�मण त ।।१३।।

ॠUवदोsयमकाराhय उकारो यज$2यत । मकर: सामवदाhयो नाद( वाथवYणी "त: ।।१४।। अकारो

भगवा^roमा तथोकारो हAर: (वयम । मकारो भगवान $u(तथा नाद(त कारणम ।।१५।।

मायाजर9 नामVप असल9 तर9 योगीजन �णवाचा आधार घऊन याIया वणाY[द माQानी �मश:

'ववककVन मळत वाकड जातात,ॠUवदात मकार उकार आह.सामवदातील मकारात नादवणY आहत

अकार-roमा,उकार-हAर,मकार-$u हच नादाच कारण आहत अशी "त समजावी.

अUनय�च तथा लोको अव(थावसथा(Qय: । उदा ता[द(वरा: काला�चत वणYQया मका: ।।१६।।

अUनयस अिUन हवनाची लोकात �था आह (सवतYकाळात द|qणस हवन करतात)(मधY-आकाशातील तज

आUनयस आह अस समजतात) व अव(था तयाY �कवा (वOन �कवा सषOती आह. (मनाची उ^मन

अव(था मानतात) �कवा �ाणाची ना�भ,wदय,कठ वा मधY oयाची सवतY काळातील ि(थती oयासच

चतथYनाम लqण अस Kहणतात, यावळी उ/ात (वरात "त Kहणतात,�णवाIया माQात ॠUवदात

गायQी व roमा �थम,िWदतय उकार(oयात 'व?ण व $u) यजवyद,ततीय मकार सामवद oयात $u व

52

52

आ[द य चतथY माQा ओ&ङार: अथवYवद अशा Aरतीन roमा (वOन 'व?ण सषOत व $u तयY-अqरVप,ज

ना�भ wदय कठ व मधyत चतना दतात.

इत ~ा वा पन: सवYमqरQयमाQत: । 'वलाOयाकारमWदWदमकाराhय 'वलापयत ।।१७।। उकार

च मकाराhय महानाद मकारकम । तथा माया मना नाद माया जीवा म$पात: ।।१८।। जीवमी�वरभावन

'वXया सोsह�मत {वम । एषा ब'#�च 'वWदि�द: समा�धAरत कeतYता ।।१९।। यथा फनतरUङा[द

समuादि थत पनः । समuा ल9यत तWद2जग^म�यव ल9यत ।।२०।।

अकार मकार उकार oया तीनह9 अqराच पनःप हा ~ान कराव,oयातील माQातच roमा 'व?ण महश

असन �णव ॐकार मायतच जीव व परमा मा तuप अव(थत आहत.अस अqर ~ान कराव

'वलापातील WदWद-उकार 'वलाप आह,उकाराचा मकारात महानादान मकार तसच माया$पी नादात जीव-

परम�वर 'वXयमान आहत.अशी ब'#मानानी समाधी�च कeतY सा�गतल9 आह.2या�माण समuाची लाट

�कवा तरग समदात लय पावत,तWदत जग (माया) ना[हशी होत.

त(मा^त त: पथ=नाि(त जग^माया च सवYदा।इत ब'#: समा�ध: (या समा�धर9त [ह "त:।।२१।।

अशा त�हन जग^मायच पथग(वVप जाणन यानसार ब'# [हच समा�ध अस समा�ध ब/ल "त

सागतात.

य(यव परमा माsय � यUभत: �का�शत:। स यात परम भाव (वक साqा परामतम ।।२२।।

अ�या र9तन परमा मा �काशमान आह.अशा त�हचा भाव Kहणज साqात पर-अमत होय.

यदा मान�स चत^य भात सवYQग सदा । यो�गनोsWयवधानन तदा सपXयत (वयम ।।२३।। यदा

सवाYMण भतान (वा म^यवा�भप�यत । सवYभतष चाss मान roम सपXयत तदा ।।२४।। यदा

सवाYMण भतान समा�ध(थो न प�यत । एकeभत: परणासौ तदा भवत कवल:।।२५।।

जर मन चत^यVप सदा होईल तर तो (वय योगीच होय.जर सवY भत (वा माVप झाल तर त

roमVपच झाल,जर9 सवY भत समा�ध(थ झाल नाह9 तर9 एकQीकरणान त कव]यVप �ाOत करतात.

53

53

यदा सवy �मIय^त कामा यs(य w[द ि(थता:। तदाsसावमतीभ वा qम गIछत पि;डत:।।२६।।

सवYजण काम जो wदयात आह याचा नरास करतील (~ानान नरास) तर आ मकाम रा[हल

आ मकामात �ाण नसल तर तो उ �ात होऊन याचा लय होईल व पि;डत लोक जथ वास करतात

अशा [ठकाणी पोहोचल.

यदा भतपथUभावमक(थमनप�यत । तत एव च 'व(तार roम सपXयत तदा ।।२७।।

'ववक �लयान जर पsवीभाग(भद) एकच कला,तर �लयदशशी तादा Kय होईल, यावळी पनः स?ट9-

'व(तारत oया [ठकाणी असल याच [ठकाणी roमाच ~ान होईल.

यदा प�यत चाss मान कवल परमाथYत: । मायामाQ जग क (Q तदा भवत नवYत: ।।२८।।

जर (वतःस (आ म) कवळ परमाथाYत असल तर माया$पी जगत oयापासन नवि त ह नि�चत आह.

यदा ज^मजरादख:Wया�धनामकभषजम । कवल roम'व~ान जायतsसौ तदा �शव: ।।२९।।

जर ज^म-जरा-मरण-Wया�ध नसतील तर कवळ roम-'व~ान �श]लक रा[हल व ज �शव(वVपाकड

नईल.

त(मािWद~ानतो मि&तनाY^यथा कमYको[ट�भ:। कमYसाध(य न य व न �सLयत कदाचन।।३०।।

2यान मि&त �मळल अ^यथा कोzयावधी कमाYन होणार नाह9 कमYसाधना [ह नहमी �स#(फल-दण)

होतच oयाची शा�वती नाह9 (ब�याच वळा होत नाह9)

~ान वदा^त'व~ानम~ान�मतर^मन । अहो ~ान(य महा Kय मया व&त न श&यत ।।३१।।

वदात असलल ~ान ह 'व~ान असन गOत आह याच महा Kय मी वणYन कर;यास समथY नाह9.

अ य]पोs'प यथा द9प: समह^नाशय तम: । ~ाना�यास(तथाs]पोs'प मह पाप Wयपोहत।।३२।।

54

54

~ान 2योत जर9 लहान वाटल9 तर9 ती मोठा 'वजय �ाOत कVन दत कारण या ~ानानच महापाप

ना[हस होत व मि&तची वाट �मळत.

यथा वि^हमYहाद9Oत: श?कमाuY च नदYहत । तथा शभाशभ कमY ~ानािUनदYहत qणात ।।३३।।

महा[दOत अिUन जस सगळ सकवन टाकतो,तसच ~ानान शभाशभ कमाvचा नाश होतो.

यथा म^Qबलोपत: �eड^सप�नY द�यत । �eड^न �लOयत ~ानी तWद[दि^uयप^नग:।प�पQ यथा

तोय: (व(थर'प न �लOयत । तथा शGदा[द�भ~ाYनी 'वषयनY [ह �लOयत ।।३४।।

जर9 म^Qबलान डोलणारा सपY (तGध होतो तसा इ[uयाIया खळान ~ानी �लOत होत नाह9.कमळ जस

�चखलात स#ा ि(थर राहत यात �लOत होत नाह9, तस शGदात 'वषयात ~ानी �लOत होत नाह9.

म^Qौष�धबलयYWद2जीयYत भ|qत 'वषम । तWद सवाYMण पापान जीयY त ~ानन: qणात ।।३५।।

मQाIया बलान 'वषाचा �भाव जसा नाह9सा होतो तसच ~ानान सवY पाप ना[हस होत.

प�य¥";व^(पशि2ज�^न�न^गIछ^(वप^�वसन । �लयि^वसज^ग;ह^नि^मषि^न�मष^न'प।।३६।।

2या�माण एखादा जीव (वOनात कोठह9 जातो,तसाच �लय काळात जीव न�मषात मळजागी जातो.

अकताYsहमभो&ताsहमसUङ: परम�वर: । सदा म सनधानन च?टत सवY�मि^uयम ।।३७।।

कताY भो&ता सवY परम�वर असन,नहमी मा¦याजवळ असन इ[uय कायy [ह याIयाकडनच होत आहत.

इत 'व~ानसप^न: सUङ य& वा करोत य: । �लOयत न स पापन प�पQ�मवाKभसा ।।३८।।

असा 'व~ान सप^न भाव धरावा,2यान कमळा�माणच (�चखलात �लOत होत नाह9) जीव[ह ससारात

�लOत होत नाह9.

य िWदषि^त महा मान ~ानव^त नराधमा: । पIय^त रौरव क]पमका^त नरक सदा ।।३९।।

55

55

जो ~ानवत असन महा Kयाचा तो नराधम क]पातापयvत नरकात राहतो.

दवY तो वा सव तो वा मखY: पि;डत एव वा । ~ाना�यासपर: प2य; �क पन~ाYनवा^नर:।।४०।।

वाईट वा चाग]या वतीचा,मखY असो �क पि;डत ~ान अ�यासान �मळव]यावर प2य असा परत ~ान

का व काय ~ान �मळवणार?

नरपq मन शा^त नवर समद�शYनम । अनtजाKयह न य पयय य=�रण�भ:।।४१।।

नरपq मनी हा शा^त वरर[हत समदश� असतो.जो नहमी Wदत गो?ट9 दर ठऊन मनावर9ल मल साफ

करतो.

यथा राजा जन: सव�: प2यत मनस तम । तथा ~ानी सदा दवमYन�भ: प2य एव [ह ।।४२।।

2या�माण राजा व जन "?ठ मनच पजन करतात.तसच ~ानी ह दव व मनीना प2य आहत.

य(य गह सम[/�य ~ानी गIछत सtत । त(य �eडि^त 'पतरो या(याम: परमा गतम ।।४३।।

सम�?ट9 असलल ~ानी उ तम पदाला जातात तसच 'पतराची सवा करणा�यास परमगती �मळत.

या(यानभवपयY ता ब'#(तत व �वतYत । त/ि?टगोचरा: सवy मIय^त सवY�कि]बष: ।।४४।।

ब#ीन अनभवापयvत जाता यत,तसच योUय �?ट9 असल]यास वाईट (बत) &ल9�मश समजतात.

कल प'वQ जननी कताथाY 'व�वभरा प;यवती च तन। अपारसिIच सखसागरsि(मन

ल9न पर roमाMण य(य चत: ।।४५।।

कळान प'वQ अशी जननी 'व�वभरा कतक य होत व अपार सखसागर असल]या roमात �लन होत.

महा मनो ~ानवत: �दशYना सर�वर व झ[टत �यात । Pबहाय ससारमहोदधौ नरा रमि^त त

56

56

पापबलादहो मन।।४६।।

काह9 महा म ~ानाIया �दशYनान मोठपणासाठg झटत असतात. ससारातील काKय फळा(त-)साठg काह9

माणस रममाण होतात.

महान�धY �ाOय 'वहाय त वथा 'वच?टत मोहबलन बालक:। यथा तथा ~ाननमी�वर�वर 'वहाय

मोहन चरि^त मानवा: ।।४७।।

महान माणस स#ा काह9 �ाOत कर;यासाठg उगीचच लहान मलासारख 'व�चQ वागतात.जथ तथ

माणसाना,~ानी माणसाना स#ा मोठपणा �मळ'व;याIया मोहान Wयापलल असत.

अहो महा^त परमाथYद�शYन 'वहाय मायापAरमो[हता नर: । [हताय लोक 'वचरि^त त मन 'वष

'पब^ यव महामत 'वना ।।४८।।

परमा�थYक मह^ताना मायामोह टाळता यत नाह9,आप]या [हतासाठg वाटचाल करणार खरोखर अमता

ऐवजी 'वष 'पतात.

बहनो&तन �क सवv स�हणोपपा[दतम । "#या ग$भ& या व 'व'# वदा^तस�हम ।।४९।।

बह�कार काह9जण स�ह करतात यात "#ा,ग$भ&ती,वदवदा^त स�हस#ा असतो.

य(य दव परा भि&तयYथा दव तथा गरौ । त(यत क�थता wयथाY: �काश^त न सशय: ।।५०।।

दवाची जशी भि&त करावी तसाच तो पावतो तच गVIया बाबतीत,ज wदयापासन सा�गतल जात तथ

तो �काशतो oयात सशय नसावा.

सत उवाच –

57

57

इ यवम&ता भगवा(त?णीमा(त मह�वर: । व&तWयाभावमालो&य मनय: क$णान�ध: ।।५१।।

बह(पत�च मनयो वदा^त"वणा पन: । आन^दाि&ल^नसवाYUङ आ मान^दवशोsभवत ।।५२।।

भव^तोs'प महा�ा~ा म त: �ाOता मवदना:। अभव^�तक या�च मा शि&ङLव कदाचन ।।५३।।

(थापयLव�मम मागY मा �य नना'प ह िWदजा:।(था'पत व[दक मागy सकल सि(थत भवत।।५४।।

अशाAरतीन भगवान मह�वर मि&त �दान करतात,अस भावWयाकळ मन क$णाकर ई�वराब/ल

सागतात.बह(पतसारhया मनच पनःप हा वदा^त "वण कVन सवाvग आनदान भVन जात, याना

आ मानद झा]यान शोभा वाढत.वदाच अLययन कVन महा~ानी स#ा कतक य होतात oयात शका

नाह9 ह rाoमण,oयामागाYची(व[दक)�य नपवYक (थापना करावी जो मि&तदाता आह,2यान सगळीकड

उ तम ि(थती नमाYण होईल.

यो [ह (थापयत श&तो न कयाY मोहतो नर:। त(य ह^ता न पापीयानत वदा^तनणYय:।।५५।।

आप]या शि&तनसार oयाची (थापना करावी 2यान मन?य मोहापासन दर रा[हल 2यान पापमि&त

होईल असा वदाचा नणYय आह.

य: (थापयतम¤य&त: "#यवाqमोs'प स:। सवYपाप'वनमY&त: साqा2~ानमवाOनयात ।।५६।।

2यान "#ा वाढल असा धमY (थापन करावा 2यान पापमि&त होऊन साqात ~ान �मळल.

य: (व'वXया�भमानन वदमागY�वतYकम । छलजा या[द�भज�या स महापातकe भवत ।।५७।।

~ानमागY हा वदमागY अशी कeतY होईल,जो छळान oयात ढवळाढवळ करल तो महापातकe होईल.

य इम ~ानयोगाhय ख;ड "#ापर:सरम । पठत समहतyष ण स भयोs�भजायत ।।५८।।

असा हा ~ानयोग खड "#न वाचवा,स-महताYवर हा वाचन उ तम फल �मळत.

~ानाथ� ~ानमा^�ोत सखाथ� सखमाOनयात । वXकामी लभWदद 'वजयाथ� जय लभत ।।५९।।

58

58

~ा^याला ~ान सखाथ� सख वदमागाYतील लोकाना वद 'वजय मागाYतील लोकाना जय �ाOत होतो.

रा2यकामो लभuा2य qमाकाम: qमा लभत । य/[दIछIच मनसा त तदव फल लभत।।६०।।

रा2याची इIछा करणा�यास रा2य qमा करणा�यास qमा 2या�माण मनात इIछा धरावी तस फळ

�मळत.

त(मा सवyष कालष प[ठतWयो मनी'ष�भ: । गणाि^वताय �श?याय �दयोsय �य नत:।।६१।।

तसच सवY काळात oयाच पठण क]यान �य नान �श?य उ तम गणानी य&त होतात.

।। इ+त �काLदपराण सतस�हताया ?ानयोगखNड समा5ध+न,पण समाOत: ।।

।। वा5चक-य?+न,पण ।।

"ीसत उवाच—

अथाह वा�चक य~ वाqा�म "#या सह । परा परतरा त(मािIछवाIचत^यलqणात ।।१।।

(वशि&तस[हतादव िWदजा 2योतमYय: पर: । शGद: स�म: (वभावन �ादरासीदखि;डत: ।।२।।

आता मी "#ापवYक वा�चक य~ सागतो. �थम(�शव)चत^य शि&तच खडन पाचVपात आह.व माQा

तीन आहत. याच तरग ह तमोगणी असन याचा दश Pब^द(थानी (एक�वर) होत असतो. या [ठकाणच

(Pबद) (वVप न�कळ (आ[द य) आह. या Pबदजवळ नाद उ प^न होतो जो तीन भागात आह.नमाYण

झालला शGद स�म (अखड) आह. यानतर त व न�मYती होत.दव(Pब^द(थान)2योतVप ((व-�का�शत)

असन (वतः व शि&त स[हत आह (शि&तस[हत दव आह) मळशGद हा स�म असन याIया (वभावान

तो खडन पावतो (एकोsह-बह(याम),वखर9 वाणीचा शGद मलत: स�म आह,जो (वय-�का�शत Pबद

जवळचा अस]यान शGदroम व यानतर नमाYण झालल त व$पी जग oयाच तादा Kय आह.

स शGद: पनराधार �ाMणनामाि(तको तमा: । 'प;डीभततयाssभात तOतजाKबनद�भ: ।।३।।

59

59

�ा;याIया म(तक भागात शGदाचा आधार आह,तसच 'पडात तOतसो^यासारखी �भा आह.मळशGद

स�म असन या [दWयाकाशात अस]यान पवनाशी(आकाशात-पवन) याचा सबध यतो.Kहणन जीवाना

पवन सबधी बधन आह मhय व 'पडात मलाधार च�ाजवळ ह �कषाYन जाणवत,जथ जडात

तOतसो^यासारखी �भा आह तथ न:(प^द शGद आह, या न:(पद शGदाजवळ मन असन 'वषयानसार

त 'वशष (प^द नमाYण करत, या 'वशष (पदातन परा-प�चि^त वाणी (उ प^न-)आह.2या-PQमाQा

असन यास PQवणY �मत Kहणतात.

स पनrYoमना`या त �'व�य wदयाKबजम । 'वभ&त: स�मVपण भात वि^ह�भ: (वतः।।४।।

पनः मळाकड जा;यासाठg जWहा सष मत �ाण �शरतो तWहा तो wदयकमळाकड जातो,सष मा [ह

Kहणनच वगळी आह.जथ अUनीची �भा आह. पनः roमाकड जा;यासाठg न�चया मक ब'# लागत

जी wदयात आह,'वशष अस ज (पद नमाYण होतात याचा ब#ीत 'वक]प नमाYण होतो,roमाकड

जा;यासाठg तो न�चया मक ब'# करत. यासाठg सष मा वगळी आह, यातन �ाणशि&त ग]यावर

'वशष'वषयशGदVप न�चया मक ब#ीन होत.वखर9 वाणीच स�मVप ऐक;यासाठg न�चया मक ब'#

लागत.प�चि^त वाणीची बाoय�भा मLयमा वाचा होय,[हच ब[हY�भा बाoय तम-हरण कर;यासाठg योUय

आह.Kहणन मलाधाराजवळील सयY�भच मह व आह.

roमर{ पनः: साqािIछव(य (थानम तमम । 'प;डीभततया �ाOय �काशान^दलqण ।।५।। तQ

सन[हत शभौ 'व"ाि^त लभत (वतः । आधार परश&त(त (थान शGद: �का�शत: ।।६।। परमकाqर

साqा�दव य य^तशोभनम । आ~ास~ा^महा(थानादLवY यत(थानम तमम ।।७।।

वखर9ची मळ स�म उ प ती roमर{ाIया [ठकाणी आह ती मLयमा (थानात �वश कVन

समजत.तसच 'पडातील �काशVप लqणाच कारण-(वVप समजत.�शव हच परमानद (वVप आहत,

जगत-उ प ती कारणासाठg wदय (थानाकडन �मLय मागy याचा roमर{ाकड �वास तथ �चरानद

(वVप आह.आ~ाच�ाIयावरती असलल त (थान उ तम असन तथच ओ�मत�वराच(ॐकाराच) (थान

आह याची शोभा 'वलोभनीय आह. यासाठg मधyत मनाचा लय कVन �ाण (योगान) धारण

60

60

करावा,2या�माण भाव यानसार अनभव असतो ह न:सशय लqात ठवाव, या�माण ओ�मत�वर

(थानात दशYन होत.

तQ(थोsय िWदजा: शGद: स�मकाqरता�मयात । ततीय परमाधार परक प;यभाजन ।

एकाकार वमा^पोत (वभावनाqरWदयम ।।८।।

शGद िWदज असन ((थल-स�म) परकान प;यVप परमा( मा)धारान ततीय होत. याIया

मळ(वभावानसार त एकाकार(एकच) आहत. (थल शGद वखर9Vप असन "वणयोUय

आहत,Wयवहार,पद,म^Q oयाचच होत.स�मशGद मLयमाVप असन वखर9Vप व नादमय आहत,जसा

�णव,�णवाच बाoयVप कठामळ बाoय(थल व नादा मक आह,सवY शGदाच मळ मधyत स�म अqर

होय.अस नादVप शGदाच मळ आह. ओ�मत�वराIया अतगYत(ॐ) �त�ाण शGद आह अशात�हन परा

शGदमाQगभाY �भा'वत होत.�ाणात सकल वणYमाQा आहत.ना�भतील �ाण उरात 'व(तीणY व कठ,मधyत

पराव त होतात.अस �ाण नादात Wय&त होतात.�थम प�यि^त,मLयमा ब'#त, वखर9Vप-वाचा होत.

प�यि^त(ना�भ) मLयमा(wदय) (roमर{ ततीय (थान आह.) वखर9 oयान �णव गतमान

आह.भमLयात वणाYIया �कट9करणाचा आधार असन वखर9मळ यास पAरपणY व यत.जसा �णवाचा

�भाव आह तसाच मQाचा,मQान वणYमाQावर पAरणाम होतो.म^Q ह मhयपण भाव उ प^न कर;यासाठg

आहत.�णवात परम�वराIया प$ष व (Qीभाग (अधYनार9नट�वराच) एक दस�याशी तादा Kय

असत.2यामळ अधYनार9नट�वर आप]या प$षभागाकड सहज जातो.सोsह oयात स#ा असच तादा Kय

आह.हकार अधYनार9नट�वर आह.,अजपा-जपात शि&त द|qणवाम भागी,PबदIया द|qणवामभागात

'वसगYक (:) Kहणन द|qणवाम भागास (QीVप समजतात.Pबद-प$ष,'वसगY-(Qी,सोsह मधील (व-प$ष

जो परमा मा आह.सकार व हकार oयाचा लोप करावयाचा असतो.Kहणन सोsह मधील सधीIया आधी

(सो) �णवVप आह.

अयम/य: परो म^Q स��स#: (वभावत: । मननQाण$प वा^म^Q इ य�भशिGदत: ।।९।।

म^Q ह (वाभा'वकपण स��स# आहत,(वVप व याच शGद ह मननासाठg आहत. याच �भाव (थान

िWदWय जागी आह,जस भय घाल'व;यासाठg शर म^Q,जसा म^Q तशा याIया मातका.

61

61

मातका परमा दवी म^Qमाता मह�वर9 । अ(मादा/या^महाम^Qादा'वभYता (वभावत: ।।१०।।

मातकाची परमदवी (म^Qमाता)मह�वर9 आह. यामळ (वाभा'वकपण तच (थान महामQात आह.

अधोमखी भवदका चका �LवYमखी भवत । त(माI©gमातका श#ा चाss/यम^Qाि मकe भवत ।।११।।

अधोमख झालल 'वकतVप(श#)ऊLवYमखी होत,अ�याAरतीन मQानी मातका श# होतात.

वखर9 वाणीन नमाYण झालला स�मशGद अधोमख होतो.तसच �ाण,परक-अधोमख, रचक-ऊLवYमख,�ाण

अपान-वाय oयाची स�ध कभक oयाची तीनह9 नाद (वVप वखर9वाणीन होतात.नाद उ प ती Wयान

वायन होत अस Kहणतात,wदयातील नादस#ा तशाच �कार होतो.�णवाIया तदा मतन श# माQा ~ान

�ाOत होत.

आ/योsय परमो म^Q: स��स#ोs'प सtता: । ग$पदशतो ~यो ना^यथा शा(Qको[ट�भ: ।।१२।।

आ/य परमम^Q स��सLद आह,ग$-उपदशात तो समजतो अ^यथा कोzयावधी शा(Qानी स#ा तो

समजण कठgण आह.

सवyषामा[दभत(य �शव(य परमा मत: । (व�काश(वVप(य वाचकोsय परो मन: ।।१३।। ना( यत:

परमो म^Qो न सम�चा(य सtता:। स य स य पन: स यम# य भजमIयत ।।१४।।

सवY�कार-सवाvमLय �शव परमा Kयाचा वास आह, याचा (व�काश-(वVप पाह;याचा मानस

हवा.�शव(वVपासाठg परमम^Q वा अ^य लागत नाह9,कारण �शवVप हच अतम स य �कवा स याच

स य आह.

PQचतवY सर �श?य पAर�य सतत पनः। ई�वरादशतो दयो म^Qाsय मि^Qस त म: ।।१५।। अपर9�य

�दानन शी� म यमवाOनयात । अिजYत: प$षाथ�s'प वथा भवत त(य त ।।१६।। अ(य मQ(य

व�श?ट मया व&त न श&यत । मन�भ�च तथा दव: सवY~न �शवन च ।।१७।।

62

62

�शव ज PQनयन चतभYज आहत त '�य �श?याची पनःप हा पAरqा घतात,ई�वराIया (थानात जा;यास

उ क?ट मQ योUय यासच �ाOत होतो.पAरqा न घता म^Q �दान क]यास शी� म य �ाOत होतो व

�ाOत कलला प$षाथY फकट जातो.अशा मQाच व�श?टय मला Wय&त कVन सागता यण श&य नाह9.

महान-मन व दव सवY �शवच आहत.

म^Qाणा मातभता च मातका परम�वर9 ।।१८।। ब'#(था मLयमा भ वा 'वभ&ता बहधा भवत । सा

पनः �मभदन महाम^Qा मना तथा ।।१९।।

मQाची जननी [ह परम�वर9-मातका आह.पराप�चि^त $पात असल]या मातका ब#ीIया मLयमादशIया

अव(थत बह होतात. याचा पनः महामQान भद होतो.�थम नादा मक-�णवाच �ाणVपाच पच�ाणVप

Wय&त होत,2यात कठ व टाळ मhय आहत.वणYपद व वा&य हा यानतरचा भद आह.असा �मान भद

होतो.

म^Qा मना च वदा[दशGदाकारण च (वतः । स यतरण शGदनाOया'वभYवत सtता: ।।२०।।

मQाच कारण चारह9 वद आहत,ज (वतःच वणYVप शGदानी नटलल आहत.

यथा परतर: शभिWदYधा शि&त�शवा मना । तथव मातका दवी िWदधाभता भव (वयम ।।२१।।

एकाकारण श&त(त वाचक�चतरण त । �शव(य वाचक: साqािWददयय पदगा�मनी ।।२२।।

शभ अशात�हन दोन(वVप-शि&त�शवVप आहत,Kहणन मातकादवीची (परम�वर9) दोन-भागात (वVपता

आह.जर9 अस असल तर9 शि&त एकाकार Kहणन समजतात(तसा उIचार होतो),कारण त साqात

�शव(थानाकड जाऊन �मळत.,�शवश&तीच कठान पणY(वVप कठान एकVप असच (एकाकार) Kहणाव

लागल.फ&त कायYकर;यासाठg िWदVप [दसल तर9 न?कल अ�या �शवVपात शि&त 'वल9न होत.

अपद पदमाप^न पद चाOयपद भवत । पदापद'वभाग च य: प�यत स प�यत ।।२३।।

अपद Kहणज (वVप ज इ[uयगोचर नाह9.व यास पद असह9 Kहणण योUय नाह9.परPबद नाद हा

परा,प�चि^त,मLयमा व वखर9 �मान जातो, यामळ उलट �मान मातका(मातका-�शवVप आहत.)

63

63

�मळवन जाण Kहणज �शवVपाIया मदतीन (थानाकड जाण आह.अपदामळ जी पद नमाYण होतात, ती

चारवाणीVप आहत व बर9च इ[uयगोचर आहत.उलट �मान जाताना ह सवY ~ात कराव.

पद(थ(य िजता म^Qा भवय: पि;डतो तमा: । पदा�यासपराणा त न �क�चद'प दलYभम ।।२४।।

� यक पदावर मातकाची 'व�श?ठ लqण आहत 2यान तथील म^Q �स# होतो,अ�यात�हचा पदा�यास

करणारा व जाणणार थोड �कवा दलYभ आहत.

अश एक: पद(यायमपकाराय द[हनाम । भव षोडशधा पवY पIचधा च िWदधा पन: ।।२५।।

पद(याशोsपर: पव� WदाPQश�दमाOनयात । Qयि(Qश पनभyद तथव िWद'वध भवत ।।२६।।एव

लोकोपकाराय पद बह'वध भवत ।।२७।।

एका अश दहात उपकारासाठg पदभत होतो,तWहा पाचभाग हो;याआधी सहाभाग होतो व पनः दोन

भाग, यामळ पदVप हो;याआधी ब तीस भाग होतात, यानतर पनः तीन व नतर दोन भाग होतात

अ�यात�हन लोकउपकारासाठg बरच भाग होतात.चार वाणी व तयाY अव(था �मळन वखर9 अव(था

समजतात,परत "वण करता योUय शGद तयाYव(थत आह.तीन भद असलला तथला शGद ऐकण,श&य

होत.वखर9पासन एकच शGद असतो पण कठ,टाळ oयाIया भदान तो अनक'वध होतो,अकार'वसगYVप

शGदाच सहा भागात होतात.शGद वणYमालन पIचा मक होतो,ना�सकभदान िWदगण व तीन भद

होतात.पाच 'वषयाIया हकारान आठ-भद,अस तहतीस भद होतात.तसच (वर-Wयजनान भद होतात.

एककाकारभत�चकाथY�स'#भYव (वत: । व[दका^कचनाssकारानपजीवि^त �स#य ।।२८।। ताि^Qका�च

तथाssकारानपजीवि^त कचन। लौ�ककान'प चाssकारानपजीवि^त कचन ।।२९।।

व[दकाना � यक म^Q�स#ी जपसाधनन �मळत त एककारामळच होय.काह9 व[दकाच जीवन oया

�स#ीमळच चालत आह,तसच काह9 ताPQक व लौ�कक �मळवलल oयावरच अवलबन आहत.आगमान

समा�धकड (वा�ध(थान �स#ीन जाव लागत.

64

64

यथा सवy महादवमपजीवि^त सवYदा । यथा वा शि&तमी�श(य यथा वा भतपIचकम । तथा सवy

पदाकारानपजीवि^त सवYदा ।।३०।।

महादव अशाAरतीन सवाvच पोषण करत आहत.तसच शि&त व भतपचक,सवY �शवकपन आप]या

(वभावानसार जीवन Wय�थत करतात.

मातका परमा दवी (वपदाकारभ[दता । वखर9$पतामत करण'वYशदा (वयम ।।३१।।

मातकाची परमदवी(वखर9) असन तचीच अनक Vप तयार होतात, तची 'वशषVप ताळ व कणY यथ

आहत.

(थला स�मा सस�मा च PQ'वधा मातक�वर9 । सा दवी शि&तस�भ^ना �शव(या�मततजस: ।।३२।।

वाचमगोचराकारो मातकाया(तथा पर: ।।३३।। roम'व?णावाना[ददवानाम�च^ य: स�मता'व�ध: ।

�च^मय: पर�चuप: �शवास�भ^न एव [ह ।।३४।।

(थल स�मVप अतस�म ह PQ'वधVप वखर9चच, यान ��मत होऊ नय,[ह शि&त �शवतजापासन

अ�भ^न आह.जथ (�शवVपाजवळ) स�म लहर9 आहत या समजण श&य आह.roमा'व?णVपाIया

लहर9स#ा Pब^दनादा मक व स�म आहत.oया स�म लहर9 �शवाशी तादा KयVप असन अशाAरतीन

�शव ह स�ममातकानी सप^न आहत.

ब#ा म^Qजप कयाYदव म^Q(य वभवम । आचायYमखत: �ा~ा: �सLय यवा�चरण त । आचायYर[हतो

म^Q: पसोsनथY(य कारणम ।।३५।।

ब#ीन जपल]या मQाच वभव वगळच आह. आचायाvIया मखान ~ान�ाOत झालला म^Q �स#�द

जातो. आचायाY�शवाय सा�गतलला म^Q अनथY कर;यास कारण होतो.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड वा5चकय?.ववरण समाOत:।।

।। 8णव.वचार +न,पण ।।

65

65

सत उवाच –

�णव स�वqा�म समासन न 'व(तरात । परापर 'वभागन �णव(त िWदधा मत: ।।१।।

�णवाच मी 'व(तारान वणYन करतो, याच 'व'वध भाग दोन अथाYन पाहावत.2यात चत^य लqण

अगीभत आहत.(सवY म^Q ह मलत: पाचवण� आहत,�णव म^Qाचा Pबदनाद हा पाच कला Vपाचा

आह.) मातका �मळन �णव roमVप आह. यामळ स यकमY-स#ा (स याकड-नणार) roमVप आह.अ�या

Aरतीन पढ सा�गतलल दोन-अथY नीट समजावत.

पर: परतर roम �~ान^दा[दलqणम । �कषyण नव य(मा पर roम (वभावत: ।।२।।

roम ह स�म (पर) असन ज ~ानाच ¤योतक आह. roम (वभावत: �कषाYन नवीन व स�म आह.

(एकोsह बह(याम) स?ट9 होताना स�मभाग (सरवातीचा भाग तसाच) परम�वराकडच([दशला)

असतो.स?ट9(माया) ह �शवाच कायYVप असन �शवकायY �णवVप आह. यामळ माया [दसत पण

परमा मVप कट(थ आह.([दसत नाह9) माया जर9 उ प^न झाल9 तर9 तचा मळधागा

परमा Kयाजवळच आह.अ�याAरतीन �णव हा परमानद �काश आह,जो न य नवीन व स�म आह.

अपर: �णव: साqाIछGदVप: सनमYल: । �कषyण नाव व(य हत वा �णव: (मत: ।

परम�णव�ािOतहत वा पणवोsथ वा।।३।।

�णवाच(अपरा) शGदVप-मळVप ह श# नमYळ आह,अनक नाम$पा मक हतमळ अनक आह. यामळ

शGदाIया �ाOतीसाठg �णव भद [दसतो.नवीन हतमळ �णवाच ना'व^य आह,

परा �जापत: साqाI©#या परया सह ।।४।।

मल(थानात "#न साqात �जापत-भायyसह अस]याच समजत.

भ(मो#�लतसवाYUङि(Qप;ªाि&ङतम(तक: । िजति^uयो िजतो�ोधो जटाव]कलसयत: ।।५।।

66

66

सवाvगी भ(म असन म(तकe (QीVप,िजत£[uय,�ोधावर 'वजय �मळवलला,जटा$पी व(Q धारण कल]या

महादवाना "#न पाहाव.

सदा पIचािUनमLय(थ: साKबLयानपरायण: । तताप परम घोर तप: सव सरQयम ।।६।।

नहमी पचािUनमLय ि(थत �शवाच Lयान उ तम होय. या अUनीचा भयकर ताप (तज) असन

सव सराIया तनह9(सवY)काळी आह.(सरवातीपासन-शवटपयvत)

स पन: शकर(या(य �सादादिKबकापत: । प�थवीम^तAरq च [दव चासजदाि(तका: ।।७।।

अिKबकापती �शवाचच त (वVप आह.अ(तीकाना पsवी अतAरqात Wयापल]या तजाकड नत.(त तज

[दसत)

स ता^य�यतप]लोका(त�यो वX'वदा वरा:। QीMण 2योती?यजाय^त प�थWया एव तQ त ।।८।।

तच वदशा(Q जाणणार लोकासाठg सागतात त यासारखच आह,पsवीवर त^ह9काळाच 2योतष हच

आह,(त^ह9 काळी ह स य बदलत नाह9)

अजायतािUनवाYय�च rाoमणा�चा^तAरqत: । [दवा [दवाकर: साqा2जगIचqरजायत ।।९।।

अिUनवायचा roमाIया अतAरqात असा भास आह, साqात [दवाकराIया तजान अस होत.

तान चा�यतप2जोती?यज(त�यो महािWदजा: । Qयो वदा अजाय^त वदना �थमोsनलात ।।१०।।

तच 2योतीब/ल (2योतषाब/ल-महाप«डताना),�थमत: वदाब/ल असच आह.

यजवyद(था वायोरा[द या सामस|~त: । वदान�यतप ता�च roमा त�यो महािWदजा: ।।११।।

यजवyदात वणYन कलल वायVप-सयY याच�माण आह,वदात त^ह9 जाती-ना सा�गतलल तप,roम

असच आह.

67

67

QीMण श&ला^यजाय^त तQ roम'वदा वरा: । ॠUवदादव भ(तWद¤यजवyदा�दव(तथा ।।१२।।

सामवदा सव(तान श&ला^य�यतप �भ: । तथा त�योs�भतOत�य(Qयो वणाY िWदजो तमा: ।।१३।।

अजाय^त �मणव को[टसयYसम�भा: । अकार�च तथोकारो मकार�चत सtता: ।।१४।।

त^ह9 काळात roम'वदावर या श# (वVपाकड जातात, ॠUवद,यजवyद,सामवदातील श#Vप तच, याच

(वVपाचा rाoमण अ�यास करतात.अकार उकार मकार oयानस#ा या कोट9सयY�काशाकड मागY�मण

होत.

तानकधा सभभरदज ओ�म यय�भ: । ति(म^नव �शव: साKब: सवYव (ववभासक: । �तPबिKबतवा(तन

�णव(त(य वाचक: ।।१५।।

अशाAरतीन ॐकार (वVप दव आह,�शवसाब सगळीकड Wयापल आहत व वाचकास �णव$पात

�तPबPबत होत आहत.अस �णवVप आह,�जापत(थानात वकारVप असन याIया स�ध(थानात

अनक गण ('वकती-�कती) उ प^न होतात,ज ओ�मतम^Q (वVप आह,अस मQाच व�श?टय

आह.सवाYत नमYळ म^Q �णव असन आदशYVपान यात (व-�काश �चuपVप परम�शवाIया �तीPबबाचा

भास होतो.�णव वाचकासाठg(साधक)तसाच आह.

तOतलोहा[दवIछभोरभदा पणवोs'प स: । सवाYवभासको न यभव पि;डतो तमा: ।।१६।।

उ तम प«डताना सवYपण त प-लोहा�माण ((व�का�शत $पात-'पडात-�शवVप) �णव(भद) भासतो.

~ाताथy ~ात�म यव व&तWय सत तिWदना । ओमात �ाह लोकोsय तन ~ात(य वाचक: ।।१७।।

अ~ानाथy तथाs~ात�मत �ाOत त वाचक । ओ�मत �ाह लोकोsय तना~ात(य वाचक: ।।१८।।

स[दUधाथy त स[दUध�मत �ाOत त वाचक । ओ�मत �ाह लोकोsय तन स[दUधवाचक: ।।१९।।

आकाशा[दपदाथाvना य शGदा वाचका भ'व । 'वना तानMखला¥शGदॉ]लोक ओ�मत भाषत ।।२०।। अत:

�योगबाह]या#टक`या[दशGदवत । आकाशा[दपदाथाvना वाचक: �णव: (मत: ।।२१।। सवाYवभासक वन

roमणा स/श: (मत: ।।२२।।

68

68

�णवाच ओ�मतVप लोकाना व साधकाना भासत,~ानासाठg �कवा ~ान साग;यासाठg हच Vप

सागतात,अ~ानी वा ~ान �मळवणार साधक यास ओ�मतीVप जवळच आह, हच स[दUध मनाIया

लोकासाठg लाग होत,आकाशVप पदाथाvच साधकास भ'ववर ~ान ह ओ�मत शGदVपच

भासत,अ�यासान व 'वचारान त दहात शGदVपान पाहाव,आकाशाद9 पदाथY दहात �णवVपान

आहत.एकPQत 'वचार कला तर परमा Kयाचा (roमाचा-आकाशVपी) भास होतो.ज साधकास [दसत

�कवा ~ात ज ज होत त सवY भासमय आह.� यqात �शव$पच 'व/यमान आह.

सवाYवभासक म^Q�मम जपत यो िWदज: । सवYम^Qजप(यो& म फल स लभतs�चरात ।अत: सवY

पAर य2य सदा म^Q�मम जपत ।।२३।।

सवYम^Q व याच फळ ज rाoमण जपतात त स#ा भासा मक आह, यासाठg सवाYत उ तम असा �णव

जपावा जो वदासारखाच आह.ओ�मत(यजवyद) 'व/या दशY'वत अस मानतात.

ॠ'षबाYoयाs(य म^Q(य गायQी छ^द उIयत । परमा मा�भध: शभदyवता पAरकeतYता ।।२४।। अकारो

Pब^दसय&त: शि&तर(य िWदजो तमा: ।।२५।।

ॠषीIया मQात गायQी छ^द उ तम समजतात,सवाYत परमा मा �शवदवता असलल म^Q ��स#

आहत,अकार Pब^द(सय&त)नादा मक आह 2यात शि&त (वVप असन िWदजासाठg (rाoमण) त उ तम

होय.

आकार�च मकार�च Wदय बीज �कeतYतम । मोqाथy 'वनयोगोs(य �ो&तो वदा^तवद�भ:।।२६।।

वदवदाताच स#ा ह मोq�ाOतीसाठg उ तम अस]याच Kहणण आह,2यात अकार उकार मकार $पी बीज

आहत.

अिUन�च वाय: सयY�च वणाYना मनय: �मात । गायQी च तथा PQ?टGबहती च यथा�मम ।।२७।।

अिUन,वाय,सयY असा मनीचा �म आह. गायQी स#ा याच�मान पढ जात.

69

69

छ^दा�स roम'वI©?ठा वणाYना च यथा�मम। roमा 'व?ण�च $u�च वणाYना दवता: �मात।।२८।।

छदस#ा roमाच वणYन roमा 'व?ण $u oयाच �मान करतात.

र&त श&ल च क?ण च �मा#णाY उदाwता: । जा� (व^पसषिOत�चाव(था: �ो&ता यथा�मम ।।२९।।

र&त श� व काळा �म सा�गतला जातो तो �म जागत (वOन सषिOत oया अव(थाचा सा�गतला

आह.

भKय^तAरq(वगाY�च (थानान �मशो 'वद: । उदा त�मखा 'व�ा: (वरा: �ो&ता मनी'ष�भ:।

ॠUयज:सामस~ा�च वदा: �ो&ता यथा�मम ।।३०।।

भ,मLय,अतAरq,(वगY हा �म उदा त,�मख,'व�,(वरा हा मनाचा �म सागतात,तोच

ॠUवद,यजवyद,सामवद,अथवYवद oयाचा सागतात.

अ�यो गाहYप यािUनदY|qणािUन(तथव च । �ो&त�चाssहवनीयािUनवYणाYना �मशो िWदजा: ।।३१।।

अ�भागी असलला अिUन तथला मळ असन द|qणकड असतो. हवनीय असा अिUनIया वणाYच �मश:

rाoमण वणYन करतात.

�ातमYLय[दन साय काला उ&ता यथा�मम । रज: स व तम�चव गणा उ&ता यथा�मम ।।३२।।

�ात:,मLय[दन सायकाळ असा �म सागतात तो रज,स व,तम गणाचा सा�गतला जातो.

सि?ट: ि(थत�च सहार: ��या: �ो&ता यथा�मम । उ प तौ च ि(थतो नाश 'वनयोगा उदाwता:

।।३३।।

जो स?ट9चा ि(थती,सहार ��या �म सागतात,तो उ प ती ि(थती नाश oयाचा �म आह.

अUङ?ठा[दकन?ठा^तम=गल9ना च सघष । �माWदणYQय^यास: कतYWय: �स'#�मIछता ।।३४।।

70

70

अUङ�लष च सवाYस �णव^यास ईरत: ।।३५।।

�णव उपासनत अगठा व बोट oयाचा ^यास करतात ('व'वध-वळी 'व'वध-मuा),oयाचा उपयोग कVन

�णव करतात.

भरUना मन इ या[दम^Qा�च �मशो िWदजा:। 'व^य(तWया�च �स#यथYभ=ग�लष िWदज^मना ।।३६।।

चम कार9 मQात या- या�माण �मश: rाoमण ^यास करतात.�स#ी�ाOत कर;यासाठg पथद�शYत

कल]या मागाYन स#ा ^यासाचा उपयोग होतो पण हा मागY परत ज^मासाठg कारक होतो(�स#ी

�मळव;याची वासना पनYज^माला कारण)

�माWदणYQ^यासो नाभौ w[द च मधYन । कतYWय: सवYय नन �णवन तथव च ।।३७।।

वणY तीन भागात 'वभागला ग]यामळ याचा या (थानाचा ^यास करावा,सवY �य नानी �णव

हो;यासाठg ^यास कतYWय पवYक करावा.

wदया[द�दशष �मणव िWदजो तमा: । भरU^या मन इ या[दमQणा ^यास ईAरत: ।।३८।।

^यासामळ rाoमण wदय�दशाकड सहज �मण करतात,'व(मयकारक मQाचा ^यास याचसाठg आह.

एव ^य(य 'वधानन Lया वा साKब PQयKबकम । जपम^Qवर भ& या लqाणा दशक िWदजा: ।।३९।।

अशा त�हन QGयक-�शवाच Lयान ^यास कVन कराव, rाoमण भ&तीन लq-वळा या मQाचा जप

करतात.

तत: �सLयत म^Qोsय स यमव न सशय: । षzकमाYMण ��सLयि^त तथवा?ट 'वभतय: ।।४०।।

न:सशय स यपण म^Q �स#ी दणारा आह,षzकमy (योगातील सहा साधना) व अ?ट मागY ह यासाठg

��स# आहत.

71

71

अपवगY: (वत:�स#: पाप: सव�: �मIयत । सवY'व¤यालयो भ वा यथ?ट फलमाOनयात ।।४१।।

'वरोधमागY ना[हस होऊन �स#ी �मळतात. सवY 'व/या चागल फळ �ाOत झा]यान कतक य होतात.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड 8णव.वचार.ववरण समाOत:।।

।। गाय@ी.ववरण ।।

सत उवाच –

सा'वQीमथ व�या�म Wयाw या �शरसा सह । भरा[दWयाwतीना त मनय: पAरकeतYता: ।।१।।

सवY वाईटाचा नाश करणार “सा'वQी“मथ मी �शरापयvत (ओ�मपी 2योतीAरती �शर:) सागतो, मनमLय

��स# व वगान फळ दणार tत मनीनी (सात ॠषी) सा�गतल आह.

अPQभYग�च क स�च व�स?ठो गौतम(तथा । क�यप�चिUङरा�चत �मण मनपUङवा: ।।२।।

अQी,भग,क स,वा�स?ठ,गौतम,क�यप,प�चUङ हा �म मन"?ठ सागतात.

Wयाwतीना �मणव छ^दा�स का�थतान त । दवीगायQम/य (यादि;षहा तदन^तरम ।।३।।

��स# मनीनी �मान छदाWदारा सा�गतल आह, यानतर याचा अकY कथन कला आह.

अन?टGबहती पि&ङि(Q?टप च जगती तथा । अिUनवाYय(तथाsकY �च वागीशो व$ण(तथा ।।४।। इu�च

'व�वदवा�च �मणव त दवता: । Wयाwतीना त सवYQ 'वनयोग: �कeतYत: ।।५।।

अन?टप पि&तनी जगात य&त,तसच अिUन,वाय,बह(पती,व$ण,इu,'व�वदव oयाना �मश: आवाहन

कल आह.भभवY: असा सवYWयापकपणा,अन?टप पि&तनी हवन अशी �णव गायQी �शरशासह,असा

य~कमाYसह �ाणायामाचा 'वनयोग ॠषीनी (प?ट कला आह.

'व�वा�मQो मन�छ^दो गायQ दवता र'व: । सा'व¥या वद'वI©?ठा: �शव एवा�धदवता ।।६।।

72

72

'व�वा�मQानी छदोब# कल]या गायQीची दवता रवी(सयY) आह, सा'वQी वदानी �त?ठा [दलल9 असन

�शव [ह याची दवता आह.वतYमान ि(थतील जीवाना कम�पासना कर;यासाठg व सयYपदापयvत

जा;यासाठg ह योUय आह.परत अ^तःकरणात �रणा दणार9 दवता �शव आह.

PQपदा सा त सा'वQी ष`�भवYण�चत?पदा । जप सा PQपदा ~या पजाया सा चत?पदा ।।७।।

सा'वQी PQपद9 असन सहावण� चारपदात आहत. याIया जपान PQपादाच ~ान कVन चारह9 पदाच

पजन कराव,(सा'वQी-त स'वतवYर;यम-PQपद9 इत ॠUवद याच चारअqरVप भाग-ज अ?टपद मागाYन

जाताना(साधना करताना) याच सहावणY व चारपद अस सागतात.)

ओमापो 2योतAर यतUदाय¥या: �शर उतमम । ॠ'षबYoमाs(य मQ(य Iछ^दोsन?टO�कeत�त:।।८।।

दवता परमा मव �ो&ता वदाथYव[द�भ:। यथ?टसाधन चा(य 'वनयोग उदा�त: ।।९।।

ओमत (अकार) (वVप �शरातील 2योतीVपातन नघत,जथ वखर9च स�मVप आह, याचा ॠषी roमा

अस मानतात व मQातील छद अन?टप ��स# आह. याची दवता परमा मा अस]याच वदवदाताच

Kहणण आह.योUय साधन मागाYन याचा उपयोग करावा.तच आचायY सागतात.

आपो2योती करताना रस व चuतज मhय आह,अस जग रस-तजा मक आह. या (रस-तजा मक)

अमतान महानातील-महान दोष जातात.हच स य~ान लqण आह.भवY: Kहणताना सोsह Kहण]यासारख

आह असच वदाना अ�भ�त असन हच यातील �शर(य रह(य आह.

सा'वQी PQपदा ~या षzक|q: पIचशीषYका । अिUनवणाYमखा श&ला प;ङर9कदलqणा ।।१०।।

सा'वQी PQपदान तज(वी मतY पहावी,तसच याIया गभाYत लपलल सहावणY व वर9ल-भागात पाच

मातका पायर9 पायर9न जाणाWयात.श� कमळा�माण असल]या याच मख अिUनवणाY�माण आह.

WडUयजसाम$पा�च पादा अ(या: �कeत�ता: । पवाY [द&�थमा क|qिWदYतीया द|qणा मता ।।११।।

पि�चमा [द&ततीया च चतथ� चो तरा मता। ऊLवाY [द&पIचमी क|q: ष?ठधो [द&�कeतYता।।१२।।

73

73

खाल9ल भागात असलल याचसारख (तज) ��स# असन,सा'वQी (मQाIया) wदयात �थम पद

ॠUवद,िWदतय यजवyद(द|qण-मत),ततीय सामवद(पि�चम,उ तर-मत)पद आह, सा'वQी शवट9

सहावणाYत 'वभागत अस मानतात.

अ?टादश पराणान ना�भर(या मनी�वरा:। जगIछर9र सा'व¥या आकाशमदरा^तरम ।।१३।।

सवY नामVप जगाची क]पना सा'वQीत कल9 आह यात पsवीपासन आकाशापयvत भतभौतक तथा

(थलशर9र कि]पल आह,ना�भकमळ ह या मायच (थान,आठ पराणVपच आह,आठदशा वदानी वणYन

कल]या आहत.

(तनौ छ^दा�स wदय धमYशा(Qक]मषम । बाहवो ^यायशा(Q त कण® साhयWदय तथा ।।१४।।

गायQी छदाIया अतरात(wदय)(सOत(वर)धमYशा(Q �कट होत. धमYशा(Q मQानी य&त आह.व दव

मानत तर साhय दव मानत नाह9.oया�कारच ^यायशा(Q कणाYन ऐकाव.

�शqा/यUङान शीषाYMण व&QमिUनमYहा/यत:।मीमासा लqण त(या�च?टा चाssथवYणी "त:।।१५।।

�शqा(�शqण) [दवसात,पाच (पचािUन) ^यास मhय होत,ज सा'वQीच wदय(पश� ^यास आहत.व[दक

�शqण Wयाकरण,क]प,न$&त,2योतष अस पढ जात,नतर मीमासा,वद oयाच ~ान यत धा�मYक

�शqणाचा असा �वाह आह.

roमा मधाY �शखा $uो 'व?णरा मा �कeतYत: । त(या: स�मशर9र च शा(Q वदा^तस|~तम ।।१६।।

roमा-कपाळ (मधाY), �शरात $u,तर 'व?ण मन व जीवा मा wदयात 'व?णVप अस वदशा(Q roम-

िज~ासा oया सदरात सागतात.ज स�म शर9र समजल जात.

अतयाYमी �शव: साqा साKब�च^uाधYशखर: । (वशर9र त सा'वQी 'व^यसqर�मात ।।१७।।

74

74

(व-शर9रात सा'वQी मQात सा�गतलला या या (थानात ^यास करावा.व सवY नामVप,भो&त-भोUय

जगाच मतYVप अतYयामातील साबसदा�शव-च^uशखर oयाच आह अशी क]पना करावी.

पदा=ग?ठ च ग]फ च जUङ जान�दशक । उVदश च गoय च वषण च तथव च ।।१८।।क[ट�दश नभौ

च जठर (तनय�wY[द । क;ठ च वदन तालौ ना�सकाया च चqषो: ।।१९।।�वोमYLय ललाट च पवYव¯Q

तथव च । द|qण पि�चम चव तथव roमणो तमा:। उ तर च तथा म�धY ^यास:सKय&पकeतYत:।।२०।।

पायाIया अग�यापासन,जघा,मा`या,छाती,गद,वषण,कबर,भमLय,ललाट,सवY [दशा,कपाळ यथ याशी

अनVप ^यास करावा.

�थम�चK�काकारो िWदतीय: �याम एव [ह । ततीय: 'पUङल: �ो&तो चतथ� मनस तमा:।।२१।।

इ^uनीलसम�hय: प�चम: पावक�भ:। ष?ठो वि^��भ(तWद सOतम�चािUनवणYक:।।२२।।

'व/यWदणYनभ: साqाद?टम: पAरभा'षत:। नवम(तारकावण� दशम: क?णवणYक: ।।२३।। त परो

र&तगौराभ: �यामम(त परम: (मत: । श&लवणY: परो वणY: पीतवणY: पर: (मत: ।।२४।। श&लवणY:

परो वणY: प�राग�भ: पर: ।।२५।। त पर: श�शसकाश: पा;डर: परमो मत: । त परो र नगौराभ

इ^uनीलसमोsथ वा ।।२६।।गोर&त स�श�चा^ य(त पर: सयYसनभ: । नलो पलदल�hयो

वणY(त परम(तथा ।।२७।। शhङक^द^दवणाYभ: साqाWदणY(तत: (मत: । त परो द9पसकाश: �माWदणाY:

�कeतYता:।।२८।।

दहा वणY�म पढ सा�गतला आह व यानतर मळवणY व याचा नणाYयक �भाव सा�गतला आह,

�चK�काकर,�याम, 'पUङल,इuनल-पावक(इuनलासारखी-पावक�भा),वि^ह-अिUनवणY, तारक,क?ण,oयात

मळ र&ता�माण तो �याम,जो मळ श&ल तो पीत, मळ श&ल तो प�राग, मळ च^uाकाशी तो �फकट

पाढरा, मळ र नासारखा तो इuनील, मळ र&तवण� तो सयाYसारखा, मळ नल तो नळाच, शhङक^द

वणY हा सगळ वणY दाख'वतो,आकाशातील (मधाY) द9प जण वणY�म दशYक Kहणन ��स# आह.

क�चWदणाYस(त सा'व¥या महापातकनाशना:। उपपातकपापाना वणाY: कचन बाधका:।कचन quपापाना

नाशका: (यनY सशय: ।।२९।।

75

75

सा'व¥या-अनक वणY दशY'वतात,ब�याच महापातकाचानाश करणा�या आहत, या मानान (महापqा)

कमीपातकाचा नाश करणार काह9 वणY बाधक व लहान पापाचा नाश करणार वणY सशय नमाYण

करणार आहत,सा'व¥यानी पापाचा नाश क]यावर वणाvच ~ान ना[हस होत-पातकाचा नाश झा]याच त

/योतक आह. (वणY-PQ'वध ताप-पाताकामळच आहत.)

ना^नतोयसम दान न चा[हसापर तप: । न सा'वQीसम जOय न Wयाwतसम oयतम ।।३०।।

महापातकाचा नाश करणा�या oया मQाच दान,जप सवाYत उ तम आह व यासारखा म^Q ऐ�कवात

नाह9.

यो नोs(माक �धयि�च ता^ययाY�म(व$पत: । �चोदया परयIच त(य दव(य सtता: ।।३१।। [दOत(य

सवYज^तना � यq(य (वभावत:। स'वत: (वा मभत त वर;य सवYज^त�भ: ।।३२।। भजनीय िWदजा

भगY(तज�चत^यलqणम । तIछWदवाIय सवY~ जग सगाY[दकारणम ।।३३।। (वमायाशि&तस�भ^न

�शव$uा[दस|~तम । नील�ीव 'वVपाq साKबम यYपल|qतम ।।३४।। आ[द यदवताया(त �रक

परम�वरम ।।३५।। आ[द यनापAर~ात वय धीमoयपा(मह । सा'व¥या: क�थतो wयथY: स�हण

मयाssदरात ।।३६।।

सा'वQीतील (यो-ना) oयामQाIया सहा�यान अतयाYमातील (वVप व (दव(य-�चोदयात) याIया दवतची

��चती यत,(स'वत)(वा- मान [हत होत,सवY स�म जीव � यq [दस लागतात व यापासन रqण

होत.(भगY) तसच rाoमणानी याच कलल भजन,(स य~ान) तज-चत^याच लqण आह,(भ-भवY-(व:)

तसच जग-(वगY oयाच सवY~ान �ाOत होत.अशी गायQी �भावी आह,(वर;य- ि(थतीसहार)

�शवमायाशि&तसह-$u (सयYमडलात ि(थत) स~ा �ाOत करतात, नील�ीव 'वVपाq साKबसदा�शव

oयाकड लq लागत.आ[द य oया मQाची दवता असन याचा �रक परम�वर आह.(धीम) oयान या

आ[द याच ~ान होत.(Lय-धाततन धीम-तसच छद) सा'वQी अथाYसह मनात समजन जप-कर;यासाठg

सा�गतल9.

76

76

एवमथY गरोलYGLवा द वा त(म च दqणाम । चतY'वशतक लq जपदWय�त: सधी: ।।३७।। oया

मQाचा बोध ग$कडन कVन �यावा व याचा योUय जप करावा.(चोवीस लq-मनलाऊन-जप)

महापातकय&तोs'प �स#म^Qो भविW/ज:। आ2यन जहहया^म^Qी सह(Qाणा चत?टयम ।।३८।।

'वनीयोगानथानन म^Qणव �सादयत । (ना वा �ातजYपि^न य सह(Q "#या सह ।।३९।। अप|qताथY

सकल लभत नाQ सशय: । ह वा त खा[दर स�यUघता&त हWयवाहन ।।४०।। राह�(त रवौ 'व�ा

लभत धनम तमम । राहसयYसमावOतौ तपYय#ा(कर जल: ।।४१।। सवYकामसम'#: (या^नाQ कायाY

'वचारणा । कर9षचणYतो ह वा स'पYषा सह मानव: ।।४२।। गवा गो?ठ सह(Q त बहqीरा लभत गाम ।

शा]या(त;डलहोमन क^या�स'#भY'व?यत ।।४३।।शीलाबीज(य होमन �जा�म?टामवाOनयात । सा'व¥या

जलमादय जO वा चा?टसह�कम ।।४४।। अ�भषक िWदज: कयाY/:(वOना[दनव तय । qीराहरो

जप]लqमपम य'वनाशान ।।४५।। धताहारो जपिWद/या लभत नाQ सशय: । ना�भमाQ जल ि(थ वा

जल]लq समा[हत:।।४६।। अक;टकमसौ रा2य लभत नाQ सशय: । पलाशप?पहोमन महती

�"यम�नत ।।४७।। वतसजYoयादUनौ व?ट9 शी�वा^पयात । मधहोमन 'वप^uा राजान वशमा^पयात

।।४८।।पायस मधना ह वा (Qीव�य लभतs�चरात । कवल धतहोमन सवाY^कामानOनयात ।।४९।।

अ^न(य होमत�चा^न �ाOनयाद�चरण त । पIचगWयाशनो लq जाO वा जात(मरो भवत ।।५०।।

जानमाQ जल ि(थ वा जप � य�थY[द=मख:। य# 'वजयमा^पोत सह(Q �ोधसयत: ।।५१।।

महापातकाचा नाश हो;यासाठg rाoमण हा म^Q Kहणतात,चोवीस हजार म^Qजप रोज करावा,म^Q

'वनयोगाच फळ दतो.(नान झा]यावर हा म^Q हजार-वळा Kहणावा,होमहवानान नि�चत फळ

�मळत,सयY�हणात उ तम फळ �मळत,�हणानतर जलात तपYण कराव,ज काम करावयाचा 'वचार

करावा त नीट होत,सपाvचा नयनाट होतो,गायगो�यात हजार जप क]यास समu-गमन श&य

होत.�शजवल]या भातान होम क]यास क^या-�स#ी �ाOत होत.डdगरावर9ल Pबजान होम क]यास �जा

�म?ठान भोजन करत.सा'वQीचा हजारवळा जप करावा,दसर-अ�भषक करावा,2यान वाईट (वOन ना[हशी

होतात.समuात जप क]यास म य यत नाह9.Lयान कVन जप क]यास ~ान �मळत.कबरपयvतIया

पा;यात जप क]यास,रा2य �ाOती 'वनासायास होत,फळफल oयानी होम क]यास सप^नता

यत,बाबIया का�यानी होम क]यास पाऊस लवकर पडतो,मध होमात अस]यास राजा वश

77

77

होतो.पायस(दधात-भात) होमात अस]यास (Qी-वश होत,फ&त भाताचा होम क]यास सवYकामना पणY

होतात,अ^नाचा होम क]यास �चराय?य �मळत,पाच लाख जपान आप]या जातीचा उ#ार

होतो,घोzयापयvत पा;यात जप करावा यान मखYस#ा शहाणा होतो,य#ात जय �मळतो जण हजारो

�ोध शा^त होतात.

अकY (य स�मधो ह वा ती�णतलन सादरम । सOताहा^मारयIछQमत 'व� न सशय: ।।५२।।

स�मधाचा अकY गरम-तलाबरोबर घातला तर एका आठव`यात शQ मारला जातो oयात सशय नाह9.

शQो: �तकतY भमावा�लhयाsshया च त-/[द।त(मा�Kय त पादन जपIछQ'वYन�यत।।५३।।

wदयात जशी मतY (शQची) या �मान, जप क]यास शQचा नायनाट होतो.

सा'वQी �तलोभा (याद�भचारप कमYस । मारण वणYश: शQोrYoमा(Q �तलोमत: ।।५४।।

सा'वQी मQावर9ल �मान तसच कमY आचराव, वणYश: roमा(Q ज कसासारख स�म आह त शQचा

नाश करत.

ग$�सादतो ~यमनथYकरम^यथा । शा^तय जहयादUनौ धतन पयसाs'प वा । पIचगWयन वा ह वा

तलवाY शाि^तमाOनयात।।५५।।

गVIया कपन याचा अथY नीट समजन �यावा, याIया �योगानतर त शा^त करण गरजच आह.

आ°पणY(य होमन सवY2वर'वनाशनम । उदKबरभवा�व थग�गजा�वामयqय: ।।५६।।

आ°पणाvIया होमान सवY2वर ना[हस होतात,औदKबर सारhया अ�व थ वqान गज अ�व oया सारख

रोग जातात.

पयसाss2यन वा ह वा शाि^त: सवYचत?पदाम । शा^तय सवYदोषाणा जानमाQ जल जपत ।।५७।।

78

78

पा;यान शाती सवY च?तपदाना �मळत,जर गड�यापयvत पा;यात जप क]यास सवY दोष शा^त होतात,

अ�भम^¥य �सत भ(म ^यस-�ता[दशा^तय ।।५८।। बहनो&तन �क 'व�ा जपना(या�च होमत: ।

अभी?ट सवYमाOनोत नाQ सदहकारणम ।।५९।।

हा म^Q भ(म व [दशाचा-^यास कVन करावा,स^याशानी होमाIया वळी क]यास सवY मगल आह त

न:सदह �ाOत होत.

~ानIछा त पसादन ल�यत च िWदजो तमा:। सा'वQीजपय~न ~ानय~मवOनयात ।।६०।।

rाoमणाना ~ान �ाOती व सतत जपान नमYळ �च त व �शव(वVप समजत तसच साqा कार

होतो.य~,दान,तप oयातील 'व�न सपतात.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड गाय@ी.ववरण समाOत:।।

।।हस-.वTया .ववरण।।

"ीसत उवाच –

आ मम^Q �व�या�म समासन न 'व(तारत । ॠ'षrYoमाs(य गायQ छद आ मव दवता ।

शा^ता^त शि&तर(यो&ता तद^त बीजमIयत ।।१।।

गायQी जपान जीवास जगाची अव(था सा|q वान कळत,तसच परमा मा (वVप कळत Kहणन यास

आ मम^Q Kहणतात. oयास रचणारा ॠ'ष rYoमा असन छद गायQी असन दवता आ मVप आह व

वळ [दवस आह.

'व/या शि&तमYविWदज �शव एव न चा^यथा । तनाय परमो म^Q �शवश& यातमक: (मत: ।।२।।

79

79

'व/या शि&त असन शि&त �शवासह आह Kहणन हा म^Q �शवशि&तVप आह.शकार,षकार,

सकार:दसरा प[ह]याIया अत(थानी,तसाच तसरा,सकार पर असन याIया अती हकार,ह-मQाचा

बीजम^Q असा हा म^Q Pबजामळ वगळा असन �शवश&तीच तादा Kय असलला आह.2यात �शव

न�कल (वVप असन शि&त-शGदासाठg बीजम^Q आह.�शव मायन झाकल गल अस]याच oयात

समजत.हकार-प$ष(परमा मा) व स-(Qी(शि&त), हsस (वVप जग आह.

एत=दW#ा जप^म^Q बीजश& या मना बध: । Lयाय साKब महादव ससारामयभषजम ।।३।।

बीजVप शि&तIया मQाचा अशाAरतीन जप करावा व ससार सागर तVन जा;यासाठg महादवाच Lयान

कराव,(सवणYरगअसलला-सयY, या�माण वणY कमळि(थत गौर9हर सोKयअनताप नय�मत �च^ह)

य(त Wदादशसाह(Q�मम जपत न यश: । त(य सवाYMण पापान 'वन�यि^त न सशय: ।।४।।

जर दोनहजार मQाचा जप कला तर सवY पापाचा न:सशय नाश होतो.

अथवा �ाणसचार: सकार: पAरकeतYत: । हकारोsपानसचारो दह दहवता सदा ।।५।।

हस (सोsह) हकार व सकार oयान �ाणसचार होतो.2याची �~ा मद आह मQाचा जप स(कतमLय

क]यावर व श&तीIया बीजान,अतYअनसधानान-मLयमन तालत पटशGद होतो 2यान [दWय Wयापार स$

होतो.�ाणात परा²मख व अतYमख अस �ाण आहत. या �ाणवतीIया सबधाचा म^Q आह. याचा

परा²मख भाग ह-कार आह, यामळ हा म^Q �ाण-अपान(�ाणापान) सबधान (व-दहात आह.

एव य(त 'वजानात म^QमाचायYपवYकम । सोsजप^न'प हसाhय जप यव न सशय: ।।६।।

असा हा म^Q जो दहात सहज आह तो आचायY सागतात सो Kहणल �क ह सहज यत,हा जप (वतःहन

�ाणाIया गती�माण Kहट]यास 'व/या �ाOत होत अस आचायY सागतात.

ई/शीमजपा 'व/यामाि(त&याu$भि&तत: ।।७।।

80

80

oयाचा जप भि&त व "#ापवYक क]यास 'व/या तसच मि&त �ाOत होत.

यो 'वजानात पापान ब'#पवYकतन च । त(य न�यि^त सवाYMण नाQ कायाY 'वचारणा ।।८।।

ब'#पवYक असा जप क]यास ~ान व पापqय होतो,बाराहजार सhया साधारण जपावी अस सागतात.

अथवा जीवम^Qोsय जीवा म�तपादक: । अहशGद(य Vढो वा]लोक जीव मव(तन ।

शि&तम^Q: सकाराhय: परम�वरवाचक: ।।९।।

हा जीवाची जागताव(था दाख'वतो,अह शGद Vढपण जीवा मा दशY'वतो. सकार शि&तम^QVप असन

परम�वर वाचक आह,मQाचा पवYभाग जीवाची जागताव(था दाख'वतो मQाIया स(कत "वणमननान

�च ताचा 'वशष अ�धकार �ाOत होतो 2यान 'वशष वक व �ाOत होत.मQाचा पवYभाग जीवVप तसच

शि&तVप दशY'वतो,सवYशि&त-जगउ पि त,ि(थती,लयकारण परम�वर त व असा अथY होय.

�कताथy ��स# वा ��स#: परम�वर: ।।१०।। महदा/यणपयY त जग सवY चराचरम । जायत वतYत चव

ल9यत परम�वर ।।११।।

परम�वर 2यान �कट होतो ती �कती सा Kहणज सवYशि&त-जगउ पि त,ि(थती,लयकारण

परम�वर,जीव भत(पच) जातात तकड जातो यास (व-आकाशाकड नण oयासाठg हा म^Q

'वशष,तसच �पच कायाYतील परम�वराचा शGद होय.अणपासन-महदापयvत सवY चराचरात परम�वर

आह. याIया इIछनच सवY कायY होत.

ससाAर वन भातोsह स एव परम�वर: । सोsoमव न सदह: (वानभत�माणत: ।।१२।। हसयो: शबल

[ह वा पदयो: सिWदतीययो: । पण�sहमव जानीयाWदोघQ(वभावत: ।।१३।।

सोह Kहणज न:सदह (वानभत तसच ससारातील परम�वर भावना होय,हस शबलता दाख'वत तसच

पणY(व$पाची आस नस�गYक होय. ससार Kहणज पदाथY,पाचह9 भताIया एक-दस�याशी नगडीत

गो?ट9.2या जीवाIया �ातीच (वVप आह व परम�वराशी तादा Kय,अह हा मल9न श# स वगण(माया)

81

81

दशY'वतो,ज ज^ममरणा[दक आह. या'व$# याग दाख'वत.जीवाIया वतYमान (व$पाची नवि त

आ मVप दशY'वत अस पर(पर'वरोधी Vप हsस मQान [दसत.अह ह roमापासन वगळ होण आह,तर

सोsह तादा Kय होय.

"तरOयवमवाssह परमाथY�का�शनी । स यसपणY'व~ानसखVपो मह�वर: ।।१४।।

"त परमाथाYच दशYन घड'वतात,मह�वर ह सपणY स य-पणY'व~ान Vप आहत.त वमसी,अह roमाि(म

असा "त परमाथY�काश दाख'वतात,जीवाच न$पा�धक Vप ह पणY-स य आह.(थल नसलल हY(व-

द9घY,शGद,(पशY,Vपाचा अWयय ह ऐकण ह �शव(वVप आह.चuाIया कला वा इतर क]पना oया

(वVपाशी एक$पतIया हतन क]या आहत.जड व द:खVप ह �शव(वVपाकड जा;यास बाधा आहत.नती

नती Kहणताना अनक Vप सा�गतल9 आहत,"त स य~ानVप दशY'वतात,�मsया ~ान हच (वVपाकड

जा;यास बाधा आह.

अह चाWय�भचाAर वा स सभावो न सशय: । अहमWय�भचायyव साqा वाW/�भचाAरणाम ।।१५।।

अह भावान चत^यVप सोडन दसरच [दसत हाच Wय�भचार होय, हतमळ अह Wय�भचाAर वा: अशी

ि(थती यत.2यान (वVप जाऊन सा|q व यत.अनक घटात हा �कार झा]यान भदाभद होतो.जण

आ Kयाला सषOतीत जागत (वOन पडल,तयyतील जागत (वOन सषOतीत Wया�भचाAर व,oया सuप

अव(थस �चuप Kहणतात,घटात जसा 'वचार तस ~ान तWदत साqीचत^य ~ान'वषयात या 'वषयाच

~ान Kहणन Wयापत,अशा सवY व(त साqीचत^याचा 'वषय होतात.�कवा �?ट9ची �?ट9 'वपर9त

[दसत.परत 'ववकान ह सवY ओळखन खर ~ान �मळवाव,बाकeच �च ताच ~ान फोल होय.

~ातम~ानमOयथY सदाsह वद कवल: । सोsथ� मा न 'वजानात ततोs'विIछ^नचतन: ।।१६।।

शLद ~ान �मळ'व;यासाठg फ&त वद हच योUय होत,2यात अशी घटानVप ~ानाची

“ततोs'विIछ^नचतन” �वती नाह9.

�च तोs^यशषताभाविIचतोs�चIछषता न [ह । शरावा[दपदाथाvना चतनतव�सि&तत: ।।१७।।

82

82

अWय�भचार9साqीVप हच Wय�भचार9शष(वगळपण)Vप होय,2याचा �भाव �च तावर पडन �च त जड

'वषयाकड जात,जस �थम uWयअ�भलाषा साqीVप आह नतर वासना �च तान जडात �वश करत.

�चIछष व न चा( यव �चति�च^न [ह �भ/यत। �भ¤यत चद�चिIच (यािIचतोs�च व 'व$Lयत

।।१८।।

शष (साqी) भाव हाच खरा �भ^न वास कारणीभत आह,असा पारमा�थYक भद आह,जड वान �च ताचा

�च तभद (�च ताच आणखी भदW व) “िIचतोs�च व 'व$Lयत”

तथा �चIचतन(या'प न शष वमवाOनयात । शष व सत ति स'#(ति स#ो शषता �चत: ।।१९।।

मी जाणतो, अशी भावना ज शषVप आह,स यात �च तास शषVप नाह9,ज फ&त नVपणासाठg

आह.खर तर �चuप-साqी ह वर उ]लखलल (वVप आह.�स#ी अस]याचा भाव असाच आह,जो �च तात

आह अस Kहणतात.

अतोs^यशषता लोक �चतो �ा^ या �तीयत । सख(वभाव एवाह सदा �मा(पद वत: ।।२०।।

मी जाणणारा आह oया सारhया भावना [ह �ाती जीवास आह,ज �च ताच शष व आह,अस जीवाच

�चuपVप-आनदVप हा सख(वभाव होय,नहमी भतभ'व?यवतYमानकाळाIया �मात असलला जीव,कामVप

�मात असतो.तसच आOत?ट व इतराIया �मात असतो व सोsह मQाचा जप स$ ठवतो.अ�या �ामक

क]पनात व �मात गरफटलला जीव आह.

असख(य न [ह �मा(पद व पAर/�यत । नाहम^य(य शषो [ह शषी सवY(य सवYदा ।।२१।।

मी(अहकार) सारhया शष-�चuप क]पना करणारा जीव सखासाठg सखसाधन शोधतो जी व(तत:

द:खमय आहत. याIयातील आस&ती (�म-भावना) व आनद असतो,[हच अoम^यता होय.

पणाYsह सवYसा|q का सवYदा परमाथYत: । अपण� यगप सवY न 'वजानात क�चन ।।२२।।

83

83

साqीचत^याच अ'विIछ^न(सवYWयापक) (वVप परमाथY होय,काळानVप (यग) सवY गो?ट9च ~ान काह9

असण व काह9 नसण ह साqीVपाच अपणY व [दसत.

ससारविजYत: साqा सवYदा परम�वर: । अह ससारसा|q वा तथा ससारविजYत ।।२३।।

अह असा साqीभाव नसलला व 'वश# स वगणा मक उपाधी स#ा नसलला ~ानवराUय सप^न असा

परम�वर आह.जो (वमाया हा ससार आह अस �मsय व जाणणारा Kहणन असग आह.जीव हा

परम�वरच आह पण ससारात साqीVपान गरफटन भद पावला आह. ससारातील जय-पराजयाचा

साqीVप आह तो प$ष अस समजतात.जो अतःकरणातील अ�भमान होय.

एव वा&यानसाAर;या य&ताssचायYपर:सरम । अह स सोsहमवत 'वजानीयािWदचqण: ।।२४।।

त वमसी वा&य oयाच ह (सोsह) चा 'वचार आह ज जीवा मा (वVप आचायY सागतात,(व(वVप

पाह;याची िज~ासा उ प^न होत ह oयाच िWदज लqण आह.�कवा roम हा यातील लपलला भाग

आह.

य एवमा मम^Qण जीवा मपरमा मनो: । पारमा�थYकमक व स/ढ पAरप�यत । स एव roम'व^मhयो

नतरोs~ानमो[हत: ।।२५।।

त वमसी Vप (जीव-�शव) दशYन आह पण क]पना र[हत व भावना र[हत ~ान ह जीव-परमा मा ऐ&य

(वVप आह.oयात नसत ~ान (वदाच) उपयोगी नसन साqा कार अव(था [हच "?ठ आह.~ान(वा

इतर) मागाYन फ&त ( याकड-जाणार9) [ह अव(था स�ढ होत. यासाठg मला वदाच वा इतर ~ान आह

oयान मो[हत(��मत) होण योUय नाह9.

एव भत पAर~ान य(य जात यदा भ'व । तदव त(य ससार'वनाशो नाि(त सशय: ।।२६।।

साqा कार झा]यानतर माग �मळवलल ~ान फोल आह,मनान नमाYण झालल िIछ^नचत^य

(साqीचत^य) ना[हस होत,दश,काल,(वगाY[द फळ oयाची गरज मि&तसाठg लागत नाह9.असा ससार

नाह9सा होतो.2यान कमY राहत नाह9,�ाण व याची ऊLवY ि(थती (उ �ात) oयाची आव�यकता सपत.

84

84

हस'व/याम'व~ाय मकतौ य न करोत य: । स नभोभqणनव qि^नवि तY कAर?यत ।।२७।।

हsस 'वXयचा अशाAरतीन मि&तसाठg उपयोग करावा, व ती जशी जशी श य होईल तसतस वायभqण

कमी कमी होत.

हस'व/या परा चषा परम^त�भ[दनी । सवy�वयY�दा सवYदवतातिOतकाAरणी ।।२८।।

असा हा म^Q सवY ऐ�वयY �दान करणारा आह,तसच ममqसाठg मि&तदायक व शQपासन रqण

करणारा आह.

अ(या�च जपमाQन द9घाYय?यमवाOनयात । आरोUय 'वजय 'व/यामवा^पोत न सशय: ।।२९।।

�ाणअपान स�ढ होऊन द9घाYय?य आरोUय 'वजय 'व/या दणारा आह oयात सशय नाह9.

बहनो&तन �क 'व/या हसाhया सवYकामदा । हसहसत यो rया सवYदा �शव एव स: ।।३०।।

� यq �शवस#ा oया मQाचा उपयोग करतात हा म^Q सवY कामना पणY करणारा आह.

�शवन 'व?णना चव roमणा सवYदवत: । आ/ता हस'व/ययम�चरादव �स'#दा ।।३१।।

oया मळ मQान roमा'व?ण�शव oयानी मि&त व अनक �स#ी �ाOत क]या आहत. हा म^Q शी� फळ

दणारा आह.

रचक परक म& वा कKभक सि(थत: स�ध: । ना�भकद समौ क वा �ाणापानौ समा[हत: ।।३२।।

म(तक(थामत(य^द पी वा Lयानन सादरम । द9पकार महादव 2वलत ना�भमLयम ।।३३।।

अ�भ'षIयामतनव हसहसत यो जपत । जरामरणरोगा[द न त(य भ'व 'व/यत ।।३४।।

सष मा नाडीतन �ाण ना�भकमळात (मLयात) जातात तWहा �ाणअपान स�ध होत,रचक परक सपन

कभक राहतो,सष मा ह आकाशाकड (कवाड-मोठ) जाणार Wदार आह,ज roमर{ाकड जात.[ह

नाडी(द|qण-वाम—'पगळजवळ) मLय आह (इडा-'पगळIया मधोमध) व मलाधार नाम च�ात आह अस

85

85

Kहणतात.roमWदार उघड]यान रचकाचा वाय मLयमत �शरतो. (सष मा),2यान कभक स�ढ होतो,�ाण

roमWदारातन ना�भमागy ना�सककड जातो जथ आ~ाच� (दोन पाकbयाच) दोन (शGद) अगळ दर आह

सष मतील �ाण मधyचा भद करतो व व मलाधारापासन बारा(शGद)अगळ दर असल]या च^uमडलातन

अमताचा दहात (बरच [दवस मतमय-असल]यात-) स$ होतो.2यान wदयकमळातील द9प �काशमान

होतो.तसच ना�भच�ातील जठराUनीचा �शव$पी द9प भद करतो,�शव$पी महाद9प (अिUन) 'व�वाच मख

आह,2याचा ताप(�भाव) पायापासन म(तकापयvत आह.तोच अिUन नाभीत,जठराUनी आह, याच तज

'वXयल तसारख आह असा परमा मा म(तकात ि(थत आह,असा हा हस म^Q अमत वषाYव करणारा,हा

मधyतील अिUन सवY भवताप(मनब'# oयाच &लश) दर करणारा आह तसच दाAर´य,दभाYUय,वाईट

oयाचा नाश करणारा व जरामरण दर करणारा आह.

एव [दन [दन कयाYदMणमा[द'वभतय । ई�वर वमवा^पोत सदाs�यासतर: पमान ।।३५।।

[दवसागMणक पयvत वाढवन 'वभतीIया जवळ जाव,सतत अ�यासान ई�वर �ाOती होत.

बहवोsनन मागyण �ाOता न य वमाि(तका: । हस'व/यामत लोक नाि(त न य वसाधनम ।।३६।।

न य व(सततपणा) �ाOत कर;यासाठg बह'वध साधनाचा उपयोग करावा,फ&त हस'व/यन न य व यत

नाह9.

यो ददात महा'व/या हसाhया पारम�वर9म । त(य दा(य सदा कयाYI©#या परया सह ।।३७।।

गVIया सवन हस'व/यसारhया महा'व/यच फळ �ाOत होत."#न ग$भ&तीन ह श&य होत.

शभ वाsशभम^यWदा यद&त ग$णा भ'व । त कयाYद'वचारण �श?य: स^तोषसयत: ।।३८।।

ग$वा&य नहमी शभकारक असत,2यान �श?यास सतोष होतो.oयात roमा'वषयीच ~ान अतःकरणात

�वश करत.

हस'व/या�ममा लGLवा गरो: श"षया नर: । आ मानमा मना साqाwoय बW#ा सन�चल: ।।३९।।

86

86

दहजा या[दसब^धा^वणाY"मसमि^वतान ।।४०।।

हस'व/या �ाOत असल]या गVची सवा करावी,oयात आ म~ान होऊन मन?य (ब'#) ि(थर होतो.

दहजातीसबधाचा 'वचार कला तर (rाoमणास) rाoमणपद �ाOत होत.

वदशाQाMण चा^यान पादपास�मव यजत । न ग$ स यजि^न य जान^न(य कत नर: ।।४१।।

फ&त वदशा(Q वाचन सवYसगपAर याग क]यास व ग$ �?ट9 नस]यास उपयोग होत नाह9,तो याग

ग$कपन फळ दतो.

ग$भि&त सदा कयाYI©यस भयस नर: । ग$दव �शव(त(य ना^य इ यrवीIµत: ।।४२।।

Kहणन नहमी ग$भ&ती करावी व इतर ग$पqा �शव oयानाच ग$ समजाव.

" या यद&त परमाथYभत^न सशयोs^यIच तत: सम(तम । " याs'वरोध च भव पमाण नो चदनथाYय

न च �माणम ।।४३।।

"तIया मागाYन चाल]यास न:सशय परमाथYमागY सापडतो, या 'व$# (अथYह9न) वतYनान मागY

सापड]याच काह9 �माण नाह9.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड हस.वTया.ववरण समाOत:।।

।। षडCर.वचार ।।

सत उवाच — सत Kहणाल

षडqर �व�या�म समासन सशोभनम । यन ससार'विIछि तrYहम^uा[द'वभतय: ।।१।।

जसा �शवभि&त हा म&तीचा मागY आह तसाच आता सा�गतला जाणारा षडाqर�मत हा म^Q आह

2यान roमपद �ाOती होत.

87

87

ॠ'षrYoमाs(य म^Q(य गायQ छ^द उIयत । दवताs(य �शव: साqा स य~ानसखाWदय: ।।२।।

ॠषीroमा oयाचा जसा गायQी छ^द म^Q तसाच दवताचा �शवम^Q 2यान साqात स य~ानसख

�ाOत होत.

शि&तमाYह�वर9 सा च भवनशाqर भवत । बीज माया'व�श?ट(त �शव: पव�&तलqण: ।।३।। सोs'प

तIछGद एव (या^^यास: पIचाqर: �मात । अUङ?ठा[दकन?ठा^त 'व^यसदqर �मात ।।४।। म(तक

च ललाट च w[द नभौ पदWदय । पन: पIचाqरणव पIचाUङ 'व^यस�मात ।।५।।

माया'व�श?ट याच बीज असन लqणान �शवम^Q आह 2याची शि&त मह�वर9 असन याच अqर

भवन आह, oया मQात सन अस बीज भदासाठg आह व म^Q �शवशGदVप असन हा म^Q �णवास[हत

(दहातील अग?ठापासन �मान) पIचाqरानी पद^यासास[हत Kहणावा.oयात नQ वजY कराव व

wदयास[हत(म(तक,ललाट,ना�भ) ^यासान Kहणावा व याच आवतYन कराव.

�णव �थम 'व/यात िWदतीय त नकारकम । मकार त पर 'व/यािIछकार त तत: परम ।।६।। वकार

पIचम 'व/या/यकार ष?ठमव च । इ थ षडqर 'व/या2¶ाबालोपनषUदतम ।।७।।

याचा �म �णव,नकार,मकार,छकार('वXया),वकार,यकार('वXया) असा आह.असा �म जाबालाना

(उपनषद) मा^य आह.oयान अमत �ाOती व म यजय होतो अस मानतात.हा म^Q “नम:�शवाय”

oयाIया सारखा आह अस Kहणतात.

म^Q: साUड: सामाh�तो म^QाथY: कsयतsधना । स य~ानपरान^द(वVप(य �शव(य त ।।८।।

असा हा सपणY म^Q ग$नी सा�गतला आह जो स य~ान दणारा आनदVप �शवVप आह.

असपक या �शव(याम �शवशGद(त वाचक: । नम:शGदो नम(कारवाचक: पAरकeतYत: ।।९।।

स य~ान Kहणज �शव(वVप ज मन पाह;याचा �य न करत, या �शव(वVपाशी याचा सपकY होत

नाह9,पण या(वVपाशी सब�धत शGद नम: आह.

88

88

�wतालqण: �ो&तो नम(कार: परातन । �हता नाम जीव(य �शवा स या[दलqणात ।।१०।। भदन

भासमान(य मायया न (वVपत: । सब^ध एव तनव सोs'प तादा Kयलqण: ।।११।।

“णम” शGद नम(कार दशY'वतो,जWहा जीव (वVप असत तWहा �शव(वVप स यVप असत “न-मी”

oयासाठg नम(कार आह,भदVप मायन (व(वVप [दसत नाह9.तादा Kय ह सो भाव दशY'वत.

न य�स#: �शव: साqा (वVप: सवYद[हनाम । त(माGदभ सोज�व(य नापोदय [हत सदा ।।१२।।

न य�स# साqात (वVप सवाvIया दहात आह,ज जीवाच [हत पाहात.जीवाच ख;डीकरणामळ तादा Kय

ना[हस झाल आह त परत हो;यासाठg म^Q आह(�णव,सोsह,इ या[द) �णवात सकार,हकार oयाचा लोप

होतो,जीवाची �शव(व$पाची िज~ासा [हच याIया [हतास कारण आह.�शव(वVपापqा Aर&त जागा

माया होय, याIया (/�य ससाराचा) नषध नकार दशY'वतो.

न हयम[हत तWदWद(ततो न �तीतत: । एव 'व/या^नकराथY मकाराथY उद9यYत ।।१३।।

(व(वVपासारखी दसर9 व(त �तीत होत नाह9 Kहणन नकारानतर 'व¤यसाठg मकार आह.

मकारो ममशGदाथ� लOत( वको मकारका: । WयावहाAरक/?zयाsय नम(कार: �कe यYत ।।१४।।

त(माIचतथ�शGद(त �ोIयत न [ह व(तत: । ओ&ङारशGद: सवाYथYवाचक: पAरकeतYत: ।।१५।।

मकार शGदाचा लोप Iछदात होतो Kहणज मकाराचा लोप मकारातच होतो.WयावहाAरक �?zया नम(कार

��स# आह जो नम: शGदाIया सारखाच आह.�णवान /�य�पच लqण सवाYथाYन असणारा ॐकार शGद

आह.नम:”(वि(त(वाहा”,�शवशGदाची चतथ� मि&त आह.असा WयावहाAरक अथY आह शGदश: नाह9.

�योगादव सवYQ सवाYथY: �शव एव [ह । त(मािIछव(य पणY(य �णवो वाचक: (मत: ।।१६।।

~ान �मळ'व;यासाठg ~ान हाच �योग असन सवYQ �शव ह पदाथाYसाठg सा�गतल आह आ म(व$पाची

क]पना करण [ह इIछाभोUय व(तची क]पना आह जी �पचा मक आह,खर पाहता �शव(वVप

89

89

(व�ति?ठत आह,पण क]पनन त सवYव(तभासक वाटत,�णव हा तसाच पAरपणY आह वाचक माQ ती

क]पनाच पाहतो.

वाIयवाचकभाव�च ल�यलqणताs'प च । अ^योनताs'प ना( यव परमाथYन$पण ।।१७।। अभावादव

सवY(य �शवाद^य(य सवYदा । आि(त नाि(त मषा भात न भाती या[द मायया ।।१८।। कि]पत

�च सखान^तपरमा म�शवा मन । मायात कायYOय(मािIछवा स या[दलqणात । � यq�स#ा^ना( यव

परमाथYन$पण ।।१९।। अथ �क बहनो&तन �शवाद^य^न 'व/यत ।।२०।।

वाचकाचा भाव हा सगbयाचा मhय धागा आह 2यात अनो^यता परमाथY न$पणात सा�गतलल9

नसत,अथाYत आनदVप �शवाचा आभाव असतो,�शवभावात-असण,नसण जाण,oयापकe मायचा भाव

असतो.मनान कि]पलल �णव (वVप ह स#ा WयावहाAरक �?zया परमाथY नाह9.सखमय अशी

परमा मा-�शवाची �च त क]पना ह मायाकायाYच लqण दशY'वत.� यq �स#ाची परमाथY न$पण oयात

�शव(वVपाIया सखाची गोडी कळत,2यात �शवाचा गोडवा सा�गतला जातो, 2यात ((वVपाचा–

नVपणाचा) गोडवा कधीह9 कमी होत नाह9,इतराचा फ&त वाचाळपणा आह.

�शव(वVपमवाssहAरद सवY 'वचqणा: । सवY(वVपमम~ान/�यत न त व(तत: ।।२१।।

�शव(वVप सगळीकड आह अस Kहणतात,� यqात क]पना-माया �मsया आह व फ&त (वVपच स य

व सवYWयाOत आह,2यान (वVपावर9ल माया क]पना [ह �मsया आह अस लqात यईल,अथाYत कायY-

कारण-कायYचतना ह अि(त वात नाह9.फ&त समजतीसाठg अस Kहणतात.

एष एव [ह म^QाथY: स य स य न चा^यथा । वदा: सवy पराणान (मतयो भारत तथा ।।२२।।

अ^या^य'प च श(QाMण तथा तकाY�च सवYश: । शवगमा�च 'व'वधा आगमा व?णवा अ'प ।।२३।।

अ^यागमा�च 'वदषामनभत(तथव च । अि(म^नथy (वसव/य पयYव(यि^त ना^यथा ।।२४।।

वद पराणात (मतत, अनक म^Q आहत ज क]पनाVप असन �मsया मायतील आहत.सवY [ठकाणी

शि&तVप सा�गतल आह अस लqात यईल,प$षVप ह आ मVप आह,Kहणन (वVपापयvत हा �पच

असन यापढ [ह फ&त एक क]पना-�तभा आह,सवY �थ शवट9 तादा KयVपाच स य व

90

90

सागतात.भावना (वVप ह शि&तVप दशYन आह,(व$पात कठलाच भाव नाह9.जीवाच ससारात असण ह

स#ा भदामळच आह व �मsया आह.जीव ससाAरक सखाला व ऐ�वयाYला ज सख समजतात त द:खमय

आह अस शा(Q सागत.मि&त [ह गणा मक नसन न'वYक]प-नगYण आह,'व~ान-qMणक ~ान, ह

आ म(वVप वणYन करत त �मsया आह,ज फ&त याची �ाथ�मक अव(था अस शकत.कमY,भोग

इ या[द वणYन मायतील आह.काह9जण नाि(तकता वा नकार सागतात यान फ&त भावना श य व /ढ

होत, यासाठg (वVपाकड जा;यास वदमागYच योUय आह.शा(Q 'व'वध आहत यात

तकY ,�शवआगम,'व?णआगम,अ^य आगम शा(Q,मनशा(Q, यान (वसव/य (वVप कळण कठgण आह,

बाLयबाधकता याि^त Wयवहार पर(परम । समu एव क]लोला इत वदाथYस�ह: ।।२५।।

काह9जण या�कती ब/ल सहा भत-पदाथाvची उपमा-�माण दतात.तर काह9जण सहाuWय पदाथाvच गण

आहत अस सागतात,अWय&तमहद(वVप चार9 (चौफर) आह अस काह9जण Kहणतात.षडVप

�शवश&तीसदा�शव त व अस]याच सागतात,ह सवY कथन 2याच आह तच बाLय-बाधक आह,वदशा(Q

Kहणतात(/?टात) जीवास जो भासत तो ससार एखाXया समuातील लाट सारखा आह, या मळ(व$पात

हा भास आह.काह9 उपनषद आ Kयास आकाशVप,काह9 तजातील तज,�ाणातील �ाण Kहणतात,ह सवY

�पच वा ससारातील अनमान आह,जस याच (वVप क]पाव तस �शवVप आह.स यात: त नगYण-

नराकार आह.

म^QाथY: क�थत: क (Q: पर�चयाYsधनोIयत । आचायYमखतो म^Q ~ा वा(याथY समा[हत: ।।२६।।

यथाशि&त धन त(म �द वा तदन~या । (Qान PQषवण क वा भ(मना शाकभोजन: ।।२७।।

फलमलाशानो वाs'प ह'व?याशी यथाबलम । पवYता�y नद9तीर सागरा^त �शवालय ।।२८।। वन वा

नभYय श# �ा=मखोद=मखोs'पवा समा[हतमना भ वा सखमानसमाि(थत: ।।२९।। �ाणायामQय क वा

मन छ^द(तथव च । दवता च तथा शि&त बीज (म वा मनोर'प ।।३०।। कर^यास पन: क वा

तथाs=^यासमव च । पIचाUङम'प 'वन(य ग$ (म वाs�भव^/य च ।।३१।।

मQाचा उIचार ग$न सा�गत]या�माण वारवार करावा,तसच याचा अथY ग$ कडन समजन �यावा

अनक �कारच म^Q आहत,� यक म^Q 'वशष कायाYसाठg आह.मQातील अqर यानसारच योिजल9

91

91

आहत.2यान न:ि�चत कलल कायY सप^न होत.यथाशि&त धन �मळवन व ग$आ~न कायY

कराव,PQकाल (नान व पचन होईल अस अ^न �याव,फळफलमळ oयाच यथाशि&त हवन

कराव,पवYतावर नद9काठg सागरकाठg वा �शवालयात वास करावा,वन वा नभYय जागी �(थान कराव

सवY भतमाQाना समान �?ट9न पाहाव.�ाणायामाचा अ�यास छदास[हत करावा, यातील दवता श&तीVप

आह याIया बीजाच मनात (मरण कराव,इतर ^यासाबरोबर कर^यास करावा,�मा�मान गVला नमन

कराव व अडचणीIया वळी (मरण कराव.

ह प;डर9कमLय त सोमसयाYिUनम;डल । 'व/य]लखव क]याण 2वल^त वि^हV'पणम ।।३२।।

wदयकमळात सयYचuाच अिUनमडल आह ज 'व/यलत�माण असन याचा ताप (लपलला अिUन-वि^ह)

वि^हसारखा आह,wदयातील याIया बाराकला आहत अस समजतात,� यक च� (थानात असल]या

कमळाIया पाकbया तव·या तथील वणYकला आहत अस समजतात,मलाधारात चार वणYकला व

परमा मा तज एकवण� आह,वखर9 स�म वाणीIया वणYकलाची अqर या- या च�ात अनक [ठकाणी

सा�गतल9 आहत,तसच या अqरातन नमाYण होणा�या 'व'वध �स#ी(व याच म^Q) स#ा आहत.

�शव Lया वा जप^मQ लqाणा षz समा[हत: । तपYय]लqमक त जहया त सह(Qकम ।।३३।।

�शवLयान मQ जपान सहा लqण (�कती�च सहाह9 Vप) सम'व?ट होतात, यानतर योगी सह(Qात लq

लावतो.

आ2यन पयसा वाs'प पलाशकसमन वा । तत: �सLयि^त मQोs(य भि&तमि&तफल�द: ।।३४।। अथवा

साKबमीशान "ीसदा�शवमव च । न यमान तथा दव Lया वा म^Q त साधयत ।।३५।।

या कमळाIया (सह(Qकमळ) पाकळीतन अमतवषाYव होऊन म^Q �स# होतो,2यान भि&तमि&त �ाOत

होत.अथवा � यq साब सद�शवाच न य (ससारकायY) oयाच मQान Lयान होत.

अथवा �ाकत भाव (वीयम स2य सवYदा । �शवोsह�मत स�च य साधय[ददम तमम ।।३६।।मQ(य

साधन �ो&त 'वनयोग: �कe यyत । न य Wदादशसाह(Q जप�द& या समा[हत: ।।३७।।

92

92

सKयU~ानOलव लGLवा ससारािGLव तAर?यत । लqपIचाशत जO वा कारण�वरमाOनयात ।।३८।।

लqणा त शत जO वा साqाuu वमाOनयात । अशीतलq जO वा त नरो 'व?ण वमाOनयात ।।३९।।

षि?ट]लqजपनव लभत roमण: पदम । च वाAरशत�भलYq'वYराडा मानमाOतयात ।।४०।।

'वश]लqजपनव द9घYमायरवा^पयात । षzकमाYMण ��स#ि^त दशलqजपन त ।। 'वनयोग: समाhयात:

पजा दव(य कe यyत ।।४१।।

�कतीभावातनच नघालला म^Q पण 2यान अतःकरणात तादा Kय भाव नमाYण होतो,भदभाव नाह9सा

होऊन (व�काशाकड नईल असा म^Q उ तम होय. या मQाच साधन व 'वनयोग ��स# आह,बाराहजार

जपसhया उ तम होय.2यान सवY ~ान �ाOत होऊन ससारसागर तVन जाता यत.पाच लाख जपान

ई�वर (वVप होतो,शभर लqण जपान हव त Vप एक लाख जपान 'व?णVप,सहालाख जपान

rाoमणपद तसच 'वरVप,'वसलाख जपान द9घYआय?य,तस दहालाख जपान षटकमY �स# होतात,2याIया

'वनयोगान (दान) दवाचा भ&त होतो.

w प�कMणYकामLय म^Qणानन पजयत ।।४२।। अथवा म;डल सौर च^uम;डलकsथवा । अUनौ वा

�तमाया वा �शव न य �पजयत ।।४३।। आसन �थम द/यादावाहनमन^तरम । अLयY तत: पर

द/या पा/य चव तत: परम ।।४४।। पनराचमन द/या (Qापय त तत: परम । वासो

द/या पनयY~ोपवीत भषणान च ।।४५।।ग^ध प?प तथा धप द9पमोदनमव च । मा]यमालपन

द/या^नम(� य 'वसजYयत । षडqरण म^Qण सवY कयाYिWदचqण: ।।४६।।

wदयकमळ मLयमत मानसपजा करावी,म^Q Kहणावा,सयYमडल,च^uमडल,अिUन,�तमा �कवा �शव

oयाची न य पजा करावी,�थम योUय आसन कराव मग मQाचा उपयोग करावा,अLयY Xयाव,

आचमन कराव, यास आभषण असावीत,धप,[दप,ग^ध,प?प वाहाव,जन 'वसिजYत कराव,षडqर म^Qान

सवY कायY स$ कराव.

w प�कMणYकामLया कयाYदावाहन बध: ।।४७।।उWदासन च तQव नर: कयाY समा[हत:। सवYम&त समासन

नराणा भि&तम&तय ।।४८।।त(मा सवY पAर य2य षडqरपरो भवत । षडqरण सवाvMण �सLय^ यव न

सशय: ।।४९।।

93

93

परम�वर (वVप आकाशVप आह, याच 'वशष(थान wदयात आह,Kहणन ब#ीन wदयातील मLयमा

क]पन परम�वर भजावा, सवY [ठकाणी परमा माच आह मायIया �मVप झापडीमळ सवY 'व�चQ

[दसत,oयान सवाvना भि&तमि&त �ाOत होत,Kहणन सवाYचा याग क]यास षडाqर (वVप �ाOत

होत,असा हा म^Q न:सशय �स# होतो.अनक �कारच ज भाव उ प^न होतात, याच हळहळ 'वसजYन

कराव.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड षडCर.ववरण समाOत:।।

।। वराDयो;पि;त8कार: ।।

सत उवाच—

अथात: स�व�या�म वराUय दख:नाशनम । यन साqािIछव~ान जायत मोqसाधनम ।।१।।

दहधार9 साधकास अनक �कारच ससार द:ख सहन कराव लागत, यासाठg वदात अनक साधन

सा�गतल9 आहत, यातील परम�शव(व$पा 'वषयी ममqसाठg(मोqसाधन करणार) दःखाचा नाश करणार

~ान 'व(तारान सागतो.

� यUroमकता~ानाXW/तव(त समuतम । Wदतव(तन 'वप^uा: पवYवासनया तथा ।।२।।

roमाच ~ान �मळ'व;यासाठg समuमय(अथाग) पसरलल Wदत ह मhय अडथळा आह,Wदत व(तचा

उगम Wदत शोधणा�यास (राजास-उ तमास) पवYवासना हच कारण अस]याच समजल.

आ~या दवदव(य कालपाकन कमYणाम । शोभनाशोभन�ाि^त: कि]पता परमाथYवत ।।३।। शोभन यव

स&लOत: 'वषय वासनाबलात । इIछा न य �जायत नराणा मढचतसाम ।।४।।

परम�वर इIछन ज काळानVप कमYकायY चालत, यात भावनन परमाथYवत क]पना ज^मास यत.

94

94

यानसार 'वषयन�मYती होऊन वासना�बळ होत,न य नमाYण होणा�या इIछा मढपणाकड नतात.

याच जीवroम ऐ&यातील आIछादन असन Wदत ~ान उ प^न करतात,जग उ प तीस याच कारण

आहत. या परम�वर इIछन चालत अस]याचा भास (शोभन-भास) होतो पण � यqात ती अ'व/या

असन परमाथYवत क]पना जड झालल9 आह.oयाच सखद:खास व पापप;यास कारणीभत आहत.[हच

जीवाची �ाती आह.

शोभन वन स&लOत: पदाथ� िWद'वध: (मत:। एक ऐ[हक आhयात इतर: पारलौ�कक: ।।५।।

पदाथाv'वषयी आक?ट Wदत इIछन अनक क]पना आहत,काह9 ऐ[हक (शGद(पषाY[द-'वषय) तर काह9

पारलौ�कक((वगाY[दभोग) आहत.

ऐ[हकानि^uयरथाY^भ=&त दह9 नर^तरम । पनभY&तष चाथyष त समानष मानव: ।।६।।

दहात(ऐ[हक)इ[uयभोगा'वषयी अनक इIछा नरतर वास करतात, या पन:प हा भोगासाठg मानवाIया

मनात यतात.

करोत वIछामवश: क]पनामतमो[हत: । शोभन वन य: &लOत: पदाथY: पारलौ�कक: ।।७।। तQ

ब'# नणा शा(Qम पादयत नि�चतम । �मा त�दोगवाIछा च जायत सवYद[हनाम ।।८।।

इIछन अनक क]पना जीवाIया ब'#स मो[हत करतात. तसच या पारलौ�कक (परमाथYवत-वाटणा�या)

पदाथाvIया इIछन मो[हत असतात.अशी ब'# नमाYण होत ह शा(Qानी स#ा नि�चत कल आह,�मान

जीव (दहधार9) भोगमागाYकड जातात.मनाचा कल 'वषयभोगाकड अस]यान अनक रोग उ प^न होतात.

�?टान"ा'वकWदारा ब'#सततरा मन: । कि]पत 'वषय न य जायत वद'व तमा ।।९।।

वदाच उ तम ~ान असलल स#ा 'वषयाची क]पना करतात,�?ट9न,"वणान आ मब'# जाऊन ब'#त

ऐ[हक व पारलौ�कक क]पना (थान घतात (ब'#त तसाच 'वचार असतो.)

तथा योsशोभन वन पदाथY: पAरकि]पत: । इह लोक परQा'प Wदष(तQ [ह जायत ।।१०।।

95

95

अशा पदाथY क]पनन (2या �म नमाYण करतात) Wदष उ प^न होतो,वराUय उ प तीIया जागी 'वषय

नमाYण होतात.

रागWदषागYलाब#ा धमाYधमYवशगता: । दवतयY=मन?या[दनरय याि^त मानवा: ।।११।।

रागWदष$पी ब'# पापप;यास ज^म दत 2यान (वगY-नरका[द भोग �मळतात.

श� च शोMणत /W?टा (पW?टा (म वा त मानव: । उ#ार क$त त'# शर9र चतन(य त ।।१२।।

जीव परमा मा-(वVपाIया माया$पात 'वषयवासनन गरफटतात,आई व«डलाIया ((Qी-प$ष) oयापासन

�मळाल]या oया शर9राच पाढ�या-लाल पशीच सवधYन कVन मानव यास स/ढ कर;याचा �य न

करतो,अस शर9र चत^य राख;याचा मानवाचा �य न असतो.

ति(मIशर9रsह ब'# सदा क: क$त जन: । मढोsहमब'#�या�मद ग�ात 'व�हम ।।१३।।/W?टा (पW?टा

तथा (म वा चमY भ�मतल ि(थतम । उ#ार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।१४।।

अशा�कारची ब'# साधारण जनात [दसत, यात मखाYत अहब'# जा(त असत,अस ध?टप?ट शर9र

भमीवर ि(थत आह ज म यY असन याIयातील दोष पाहन (वतः याब/ल दोषर[हत कVन उ#ार

कर;याचा 'वचार करतो.

तथवाss मतयाs�ाoय शर9र चमY य�दवत । ति(म�चमY;यहब'# सदा क: क$त नर: ।।१५।।

मढोsहममब'#�या�मद गoयात सततम । /W?टा (पW?टा तथा (म वा मास भ�मतल ि(थतम ।।१६।।

उUदार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात । तथवाss मतयाs�ाoय दह मास त य�दवत

।।१७।।ति(म^मास वहब'# सदा क: क$त जन:। मढोsहममब'#�या�मद गoयात सततम।।१८।।

/W?टा (पW?टा तथा (म वा �शरा भ�मतलि(थताम।उUदार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।१९।।

तथवाss मतयाs�ाoया शर9र(था च या �शरा । त(यामव वहब'# सदा क: क$त जन: ।।२०।।

मढोsहममब'#�या�मद गwात सततम।/W?टा (पW?टा तथा (म वा चाि(थभ�मतल ि(थतम।।२१।।

उUदार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात । तथवाs मतयाs�ाoय शर9र(याि(थ य�दवत ।।२२।।

96

96

ति(म^नव वहब'# सदा क: क$त जन: । मढोsहममब'#�या�मद गwात सततम ।।२३।।/W?टा

(पW?टा तथा (म वा रोमप2ज भ'व ि(थतम । उUदार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।२४।। तथा

दहि(थत रोमनचय यिWदजो तमा: । ति(म^नव वहब'# सदा क: क$त जन: ।।२५।।

मढोsहममब'#�या�मद गwात सततम ।/W?टा (पW?टा तथा (म वा र&त भ�मतल ि(थतम।।२६।।

उUदार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात । तथवाss मतयाs�ाoय र&त य/हसि(थतम ।।२७।।

ति(म^नव वहब'# सदा क: क$त जन: । मढोsहममब'#�या�मद गwात सततम ।।२८।। /W?टा

(पW?टा तथा (म वा पय भ�मतल ि(थतम । उUदार क$त म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।२९।।

तथवाss मतयाs�ाoय पय य/हस|~त । ति(म^नव वहब'# सदा क: क$त जन: ।।३०।।

मढोsहममब�या'#�मद गwात सततम।/W?टा (पW?टा तथा (म वा �ल?मरा�श भ'व ि(थतम।।३१।।

उUदार करत म यY: (वय त/ोषदशYनात । तथव परमLय(थ �ल?मराशौ 'वचqण: ।।३२।। क:

करोत वहब'# मन?य: पि;डतो तमा:। मढोsहममब'#�या�मद गwात सततम ।।३३।।/W?टा (पW?टा

तथा (म वा पय भ�मतल ि(थतम । उUदार करत म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।३४।। तथा दहि(थतो

'प त हय वदा^तपारगा: । क: करोत वहब'# मढ एव करोत [ह ।।३५।।/W?टा (पW?टा तथा (म वा

मQ भ�मतल ि(थतम । उUदार करत म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।३६।। तथा दहि(थतो मQ हय

वदा^तपारगा: । क: करोत वहब'# मढ एव करोत [ह ।।३७।। /W?टा (पW?टा तथा (म वा पAरष

भतल ि(थतम । उUदार करत म यY: (वय त/ोषदशYनात ।।३८।। तथा दहि(थतो हय पAरष

मतम तमा: । क: करोत वहब'# मढ एव करोत [ह ।।३९।। च^दनाग$कपYर�मखा अ'प शोभना: ।

मल भवि^त य (पशाY त कथ शोभन वप: ।।४०।। भ�यभो2यादय: सवyपदाथाY�चातशोभना: । मल

भवि^त य (पशाY त कथ शोभन वप: ।।४१।। सगि^ध शीतल तोय मQ य सगमा�दवत । त कथ

शोभन 'प;ड भवwत िWदजो तमा: ।।४२।। अतव धावला श#ा: पटा य सगमन त । भवि^त म�लना

व?मY कथ तIछोभन भवत ।।४३।। र&तजा: ��मयोsन^ता मासजा: ��मय(तथा । ���मकोश�मद व?मY

द:खाय न सखाय [ह ।।४४।।

मन?य दहात दोष उ प^न झाल �क ओरडतो,व �शर9र स/ढ असल �क अहब'# धरतो,Wयामान शर9र

�भजल व ध?टप?ट झाल �क अहभाव धरतो पण दोष नमाYण झा]यास बdबलतो,खरोखर वदात पारगत

97

97

प«डताच शर9र स#ा 'प त.मQ oयान भरलल घाणरड आह. यासाठg अहब'# काय कामाची? प«डताच

शर9र गध-चदन-कापर oयाचा लप लावलल आह तर9 त �ामक क]पनानी भरलल घाणरड 2याIया

(पशाYन मल जाणार का? सवY भ�यभो2य पदाथY सदर वाटल तर9 यान मळच वाढतो,वVन सगधी

तल-uWय लावल तर9 आत मQ$पी घाण आह.वVन घासन (वIछ कलला दह असला तर9 आतन घाण

व अनक �ामक क]पनानी WयाOत आह.र&तमासाचा असा हा दह दःखाचा महापर (अनक द:खाच

(थान असन) असन यात सखाची क]पना हा एक �म आह.

गभY त कललाव(थ क�म�भभY|qत भवत । द:खमव तदा सौhय न �क�चद'प 'व/यत ।।४५।।

गभाYची �थमअव(था [ह एखाXया �क`यासारखी,वाढ परावलबी आह, यात दःखच आह यात सख

�मळण कधीच श&य नाह9.

बहदाकारताप^न भqयि^त कलवरम । ��मयो द:खमव(या तदा सोhय न �कचन ।।४६।। जठरा^गौ

भव तOत गभY मात: सदव त । द:खमव तदा त(य सख �क�च^न 'व/यत ।।४७।। जठर

वायसचारघMणYत गभYता: गत: । द:खमव तदा त(य सख �क�च^न 'व/यत ।।४८।। पAरषमQसपणy जठर

गभYता गत: । द:खमव सदा यात न �क�चत सखमाOनयात ।।४९।। जरायमLय नि�छu नमUनो

गभYता गत: । द:खमव सदा यात न �क�चत सखमाOनयात ।।५०।।

गभाYस आई जस अ^न खाईल तसच 'व�चQ अ^न यास �मळत,2यात थोडह9 सख नसन द:खच आह,

पराणगभYVप योनीत गभY न[u(त असतो,गभाYत आईIया जठराUनीचा ताप व वायचा सचार होतो,

2यात थोडह9 सख नसन द:खच आह, याIया (गभाYIया) बाजस मलमQ$प घाण असत, 2यात थोडह9

सख नसन द:खच आह,

रौरवा[दष य/:ख नरकष नर^तरम । गभy त को[टगMणत भव/:ख न सशय: ।।५१।।गभाY त

जायमान(य द:ख व&त न श&यत । अहो दवाYस एवा(य गभYवासो मनी�वरा: ।।५२।।

जण रौरव नरकात गभY असतो 2याच द:ख भयकर आह,अस गभाYत होणार द:ख वणYन करण कठgण

आह.दवाYसा सारhया महामनना अस द:ख भोगाव लागल आह.

98

98

बा]य पीडा महातीtा गणपीडा मह तरा । 'पपी�लका[दपीडा च पAरहतY न श&यत ।।५३।।

लहानपणी होणा�या 'पडा तीt असतात, यात अनक एकQ 'पडा जा(त असतात शर9र लवकर रोगास

बळी पडत,गोवर कािज;या oयाची 'पडा सागता यत नाह9.

Wया�ध'पडा महातीtा q पीडा च [दन [दन । 'पपासा च महा'पडा कथ यात सख नर: ।।५४।।

Wयाधीनी 'पडा होत तसच भकन होत तहानन झालल9 'पडा भयकर असत,oयात काय सख आह.

अqर�हण पीडा पीडा च पठन तथा । शGदजाल(य द:खGधनY परो ��यत मया ।।५५।।

सरवातीची अqर �शकताना व अ�यास करताना,शGदVप जाbयात (मधाळशGदानी फसव�गर9) द:ख व

बधन तसच माया [दसत यान द:ख अशी अनक द:ख होतात

"ौत(मातYसदाचार महापीडा च दा$णा । न'#षपAरहार च कथ यात सख नर: ।।५६।।

आप]या धमाYचरणात अनक दाVण 'पडा होत,तसच याचा अWहर करताना 'पडा होत.

यौवन च महाद:ख (Qीससगy मह तरम । (Qीभोगाqमता द:ख द:खमव 'वचारात: ।।५७।।

(Qीणामाराधन द:ख तासा सरqणs'प च । तासा पAरभव द:ख द:खमव 'वचारात: ।।५८।। व(Q

सपादन द:ख भषणना तथव च । रqण च तथा तषा द:ख द:खमव 'वचारात: ।।५९।। गहqQधनाद9ना

द:ख सपादन तथा । रqण च तथा द:ख तषामव 'वचारात: ।।६०।। पQ�मQा[दज^तना द:ख द:ख तथव

च । ज^मनाशभयाद:ख द:खमव 'वचारात: ।।६१।।

यौवनात अनक द:ख आहत, यात (QीससगाYत जा(त द:ख आह,(Qीभोग qमतच द:ख,तIया 'वनव;या

व अनक माग;या,सरqण,(Qी�च कचबणा-समाजाची वागणक oयाच द:ख,व(Q,घर, याच

रqण,पQ,�मQ,आOत,नवीन ज^म,भय oयाचा 'वचार करता बरच द:खमय आह.

99

99

रा2यभार मह/:खमा य व मह तरम । दासभाव मह/:ख द:खमव 'वचारात: ।।६२।। वदमागyतर

मागy न?ठा द:ख तथव च । माग� कषYपAर~ान द:खमव 'वचारात: ।।६३।। (वदाAर/य मह/:ख

पर"ीदशYन तथा । पर: साKय मह/:ख द:खमव 'वचारात: ।।६४।। वायपीडाsिUनपीडा च तोयपीडा तथव

च । सपाY[ददशन पीडा द:खमव 'वचारात: ।।६५।। भत�त'पशचाना यq[दना तथव च । पद�ाOतो

महाद:ख द:खमव 'वचारात: ।।६६।। इ^uलोक महाद:ख �जाप य मह तरम । 'व?णलोक च रौuो च

द:खमव 'वचारात: ।।६७।।

रा2याIया भाराच,दा(यभावाच,वदमागाYन मागY�मण करताना, यामागाYतील �गती,दाAर´य,दस�याची

तलना,वाय-अिUन'पडा,सपYदश,भत�त,'प�चाIच,पद�ाOती,इ^u-'व?ण-$u लोक oयातील द:ख अशी

'व'वध कारणान द:ख �ाOत होत.

बहनो&तन �क दहsहमम~ानवा^य[द । द:खमव सदा यात सख यात न �कचन ।।६८।।

दहात असताना ज स?ट9~ान होत यातील अनक �मळाल]या व न �मळाल]या गो?ट9च द:ख होत.

द:ख द:खा मना �क�च2जानात 'ववश: पमान । सखा मना च जानात �मा/:ख कदाचन ।।६९।।

ह सवY दख: कशान आह oयाचा 'वचार करावा लागण ह [ह द:खच,सख न&कe कशान होईल ह जाणण

आव�यक आह,ज जाणपयvत �मद:ख सपणार नाह9.

आ मन(त (वVप [ह सख ना^यिWदचारत: । तद~ानबलनव सख�Oसा नणा बधा: ।।७०।।

जीव आ मव(त ह सख अस]याच 'वचारान समजतो पण ~ान'वचारान याची क]पना oया नवीन

�मात यास द:ख होत.

तद~ान नव त त �ाOतमत सख (वतः । जहात द:खम�ाOत (वतः स य मयो[दतम ।।७१।।

अ�या ~ानाची नवि त oयानच सख �ाOत होईल oयासाठg �मVप क]पना (श#,ब#,म&त oया

~ानाIया सोडन पढ) सोडाWया लागतील. 2यान (व-स य सख �ाOत होईल.

100

100

अ~ान(य नवि त�च ~ानादव न कमYणा । ~ान नाम महादव~ान वदा^तवा&यजम ।।७२।।

अ~ान सप]यावर नवि त राहात यास कमY उरत नाह9.त ~ान Kहणज �शवाच ~ान अस

वदा^तवा&य आह.

'वर&त(य [ह ससारा2~ान ना^य(य क(य�चत । यदा सवy �मIय^त कामा यs(य w[द ि(थता: ।

काम हा wदयात (भावनत) आह,'वर&तानाच ससारातन तर;याच ~ान आह,ईतराना नाह9.

तदा म य�sमतो भव यQ roम सम�नत ।।७३।।

अस पढ गलल भवातन roमात ( यानी सवY 'वषय भोगाचा याग कला) गल.

वराUयह9न(य न स यवदन न मि&त�स'#नY च ब^धनि�छदा ।न धमY�स'#�च तत: परातन Aरद

'व�श?ट क�थत कपाबलात ।।७४।।

पव�च 'व�श?टपण अस सा�गतल आह, �क वराUय नसल]यास वदातील स य, मि&त �मळत नाह9. ना

बधन जात,ना धमाYतील �स#ी �मळतात.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड वराDय.वचारनाम समाOत:।।

।। परपद�व2प.वचार ।।

सत उवाच –

अथात: स�वqा�म परा परतर पदम । य स तायोगत: सवv स यव�दवत िWदजा: ।।१।।

आता मी परा पर (वVप अथाYत �शव(व$पाब/ल सागतो,2याIया स तIया योगान rाoमणाना

स य~ान होईल.

य(यव �च �काशन सवv चतयत जगत । य(याssन^दा�भसब^धा सवY �मा(पद भवत ।।२।।

101

101

2याIया �चत�काशान सवY जगाचा आभास होतो अ�या या स�च तान^द (वVपावर सवY भतभौतक

जग अस]याचा आरोप होतो या भासमान जगाचा व �शव(वVपाचा �मसबध oयाब/ल सागतो.

�तीता�दौतकाद(मा�दतान मनपUङवा:। उ क?टान तथा त�यो जीवा मा चतन: �भ: ।।३।।

जस ह मन"?ठ,आकाशा[द-भतभौतक जगाचा आभास होतो,तसच स वगणा मक-मायकड जीवा मा

आक?ट होतो.

समि?टWयि?टभावन सोs'प �भ^न पर(परम । Wय?ट�च तथा �भ^ना: (व(वVपानVपत: ।।४।।

नमYळ स वगणा मक [हर;यगभY,मल9न स वगणा मक माया नाना'वधVप दशY'वत, जसा भाव तस

याच 'वIछg^न (वVप,जसा भाव तस पापप;य (वVप, यानसार उ �ाती व ज^म

दवतयY=मन?या[दशर9र �ाOनवि^त च । आसा समि?टभत(त "?ठ: सव� तमा बधा: ।।५।।

या [हर;यगभाYत रजोगणा मक सक]प माQा असन अनक �स#माQा 'वशष 'वभतीना ज^म

दतात.oयात परा(पर उ कषY भाव असतो.

ततो 'व�श?टा: सकला roमण(त 'वभतय: । ता�चा^यो^य 'व�श?टा: सयYथा जीवा मनी�वरा: ।।६।।

अथाYत oयात roमदव (रजोगण) 'वभती 'व�श?ट आह, जीवासाठg सयY [ह 'वभती 'व�श?ट आह.

तासा roमाs�धक(त(मािWद?णरमYhय:�कeतYत:। सोs'प (वWयि?टभत�यो वAर?ठ: पAरकeतYत:।।७।।

जसा राजोगणा मक roमा तसा स वगणा मक 'व?ण ह ��सLद आहत,Kहणनच त भतमाQात वAर?ठ

Kहणन ��स# आहत. स वगणाIया सख�काशामळ व रजोगणापqा जा(त �भावामळ स वगणी

'व?णकड सवY भत जा(त आक?ट होतात.

ततो $uोs�धक: सोs'प (वWयि?ट�योs�धक: (मत:। roमा 'व?ण�च $u�च परत व'वभतय:।।८।।

102

102

'व?णVपाIया बाoय'व�श?ट स व हा तम होय,असा 'व?णVपी$u आह तो परत वVप असन सक]पमाQ

�स#ी दतो.अस सिIचतानदनगYण असन याची (वीकतमायागणोपाधी roमा'व?णमहश आहत.2या या

नगYण roमाIया 'वभती होत.

एषा Qयाणामा�धक: सवYकारणमी�वर: । ततोs�धक पर त व ~ानमान^दमWदयम ।

इयमव [ह सवyषा का?ठा �ो&ता "तौ (मतौ।।९।।

PQगण हच मायोपाधीVप असन सवY कारणाच जनक आहत,जीवाची उ �ाि^त oयासाठg ह तीनह9

गणच आहत,तस जग ह बह'वध असल तर9 मhय गण तीनच आहत.स�च तानद-(वVप हच जीवाच

'व"ातीच (थान व उ �ातीच �शखर आह. यासाठg वराUय व नरतशय क]पना हवी जथ सगbयाचा

लय होतो,oयास 'वचार �लय अस स#ा Kहणतात.अस ह परमत व ~ान-आनदमय आह,वद "त-

(मत हच साग;याचा �य न करतात.

योsय मानष अन^द(तत: शतगणो तर: । मन?यग^धवाYद9नामान^द इत गKयत ।।१०।।

roमान^दशत 'व?णोरक आन^द उIयत ।।११।।

मन?याना अनक भोग आवडतात, यात सावYभौम स ता,धन धा^य,माणस अनक-Vप,~ान पाहतात अशा

अनक गणानी य&त जग[द�वर त पाहतात,पsवी अनक गो?ट9नी पAरपणY आह 2यान मन?याच

समाधान होईल,तच गो?ट गधवY व दवाची आह,oयात 'व?णVपाचा आनद मन?याना जा(त

आवडतो,अथाYत याच आकषYण मायोपा�धक आह,आ मत वाकड नाह9,ज अस Lयान करतात त

या[दशनच जातात व यातच लय पावतात.

त(याssन^दशत $u(यक आन^द एव [ह। $uन^दशत सवYकारण(य �शव(य त ।।१२।।

जसा roमा-'व?ण (वVपातील तसाच शतVप 'व?ण-$u (वVपाचा आनद,यथ सवY कारण �शवVप आह.

कारण वोपल�य(य �शव(य परमा मन: । स य�च^माQVप(य भमाsन^द उदाwत: ।।१३।।

103

103

माQ शGद सकलउपाधी दशY'वतो अस "त सागतात,स य�च^माQ-(वVपाकड लq ह �शवपरमा मा-

(वVपाकड लq लाव]यासारख आह.भमानद(भमीवरचा) oयास 2या�कार िज~ासा झाल9 या�माण तो

आनद9-सखी झाला.

एव �मण सवyषा ~ाना�ध&यमपी?यत । (क^धशाखा[दभदन यथा वqो Wयवि(थत: ।।१४।।

�मशः सवाYना याIया (वVपाब/ल ~ान �मळ'व;यासाठg व नरतश [दशन जा;यासाठg $u'व?ण

(वVप-(थान ह कारण बनवन �?टात �ाOत कर;याचा मागY (कधशाखत आह,2यात साधक हा या

महान वqाचा एक भाग आह.

तथा $uा[दभदन �शव एको Wयवि(थत: । उ कषाY�चापकषY�च (क^धशाखा[दव(तष ।।१५।।

(क^धशाखत $uात �शव ह एकच (वVप मhय आह.व (क^धशाखत उ कषाYसाठg oयाचाच उपयोग

करतात.

तथो कषाY�चापकषY�च $u'व?णा[दष ि(थत: । तरUङब�दाद9ना यथा लोक Wयवि(थता: ।

उ कषY�चापकषY�च तथा $uा[दष ि(थत: ।।१६।।

लोकासाठg $u'व?णVपाच तरग स#ा उ कषY साध;यासाठg आहत.एकदा �गतीत गती आल9 �क

�शवVपच राहत.

'व�वा�धक व $u(य कारण(य �शव(य च । न वदि^त जना य त राqसा: (यनY सशय: ।।१७।।

�शवाच $u (वVप ह 'व�वWयापक आह ज यास मनात नाह9त त न&कeच राqस असावत oयात

शका नाह9.

WयावहाAरक/?टयाsय 'वभाग: पAरकeतYत: ।।१८।। �माण/?zया व(तकमव न य न सशय: । अना/ य

महामोहा �माण भ'व मानवा: ।।१९।।

104

104

जनाIया 'व'वध भावामळ �?टातासाठg WयावहाAरक वगवगळ भाग कल असल तर9 �शवत व एकच

आह.मानवाना oयाचा मोह होतो हच oयाच �माण आह.

अय पर( वय नत 'ववद^त पर(परम । महापापवता नणा $uा�ध&य न भासत ।।२०।।

अनकज^म�स#ाना "ौत(माताYनवतYनाम । $uा�ध&य (वतो भात �माणर'प तकY त: ।।२१।।

सोपान�मतो दवा नणा ससारमोचका: । $u: ससारमUनाना साqा ससारमोचक: ।।२२।। अत:

सवY पAर य2य �शवाद^य त दवतम । �शव एक: सदा Lयय: साqा ससारमोचक: ।।२३।। वq(य

मलसकन शाखा: प?यि^त व यथा । �शवLयायन दवा�च तथा तOता भवि^त [ह ।।२४।।

oयात स�म फरक Kहणज $uा�माण,�ोधायमान-राजा कधीच ([दसत) असत नाह9,�स#ानी अनक

ज^मानतर "त-(मातY वMणYल आह.तर9स#ा तो एक तकY च आह.$uाIया भ&ताना सहज मागY �मळावा

व ससारसागरातन मि&त �मळावी oयासाठg ह सा�गतल आह.Kहणन बाकeच सवY सोडन दऊन �शव

हच आपल दवत मानाव,ससारातन म&त हो;यासाठg �शव ह Lयय ठवाव,सवY शाखा oया मळातनच

आहत यामळ कोठ]याह9 मागाYन �शवLयान कVन तOत Wहाव.

'वक]पर[हत त व ~ानमान^दमWययम । य प�यि^त 'वम&ता(त जीव^तोs'प न सशय: ।।२५।।

'वक]पर[हत ज त व आह त परमा मा(वVप होय याच ~ान अखड आह,ज 'वशष ~ान आह.ज

(व�का�शत व सवYWयापी असन अ यत आनदमय आह, यास दश,काळ,व(त oयाच बधन नाह9.

न'वYक]प पर त व तकY तो य(य भासत । सोs'प मIयत ससार/यथा (व^प�प�चत: ।।२६।।

न'वYक]प त व ह तकाYन तस सागतात,ज फ&त समज;याची खण आह.� यqात याचा ससाराशी

काह9 सबध नाह9, या[ठकाणी ससार (वOनवत होतो.ज आकाशासारख मोठ व स�म आह अस वदशा(Q

सागतात.

न'वYक]प पर त व �माणनव कवलम । य(य भात स मIयत (वससारमहोदध: ।।२७।।

105

105

न'वYक]प परroम साग;यास या�माण �माण नाह9 Kहणन तकाYन सागतात,”अह roमाि(म” �कवा

“roम हच स य आह” इ या[द खण सागतात.

न च नामान VपाMण �शव(य परमा मन: । तथाs'प मायया त(य नामVप �कि]पत ।।२८।।

परमा मा नामVप र[हत तर माया नामVप असलल9 आह.

�शवो $uो महादव: शकरो roम स परम । एवमाद9न नामान 'व�श?टान पर(य त ।।२९।।

'व?णनारायणाद9न नामान परम�वर । कथ�च/योगव या त वतY त न त मhयया ।।३०।।

�शव $u महादव शकर [ह Vढ नाव आहत � यqात त roम असन मन?याIया दहात अ�(थानी

'वराजमान आह.�शव हच 'व?णVप आहत पण Vढ ससारात 'व?णपासन �शव('व?णच बाoयVप) आह

अस मानतात.[ह फ&त योगव ती आह स य नाह9.

अ$प(य �शव(या'प मतYLयyया oयपासक: । उमाधY'व�हा श&ला PQनQा च^uशखरा ।।३१।।

�शवशि&त (अधYनार9) ह PQनQ च^uशखर �शवVप मायत असल]यासाठg आह, काह9 जण अVप �शव

पाहतात.

नील�ीवा परान^द�मोदा ता;डव'�या । roम'व?णमहादव$पा(या गणमतY�भ: ।।३२।।

नीळकठ PQलोचन ता;डवVप roमा'व?णमहादव oया गणा मक मतY आहत काह9जण या मतY

(वVपान पाहतात.

सवYमतY'व[हन(य सवyमतy: �शव(य त । तथाsOयषा परा मतYAर यषा शा�वती "त: ।।३३।। तOताय:

'प;ङविW/�ा $uमतY: पर(य त । म याY त]याs^यमतY�यो लqणमYनस तमा: ।।३४।।

ससाराचा लय करणार9 $uमतY आह, याच वगवगळ 'वभाग (थान 'वशषानसार आहत,� यqात

�शव(वVप एकच आह.

106

106

'व?;वाद9ना त सवyषा मतYयो Wयवधानत: । न त]या: परत व(य म याY वदा^तपरागा: ।।३५।।

'व?ण सारhया अनक म याY oया समदाय दशY'व;यासाठg असन वद जाणणार,�शव(वVप ह नगYण

roम आह ह जाणतात.

परत व(य नामान � यास या मनी�वरा: । PQमत¸ना त $u(याWयवधानान सtता: ।।३६।।

नाम(वVप जगात,Wयवहारात PQमत�Vप वापरतात तर9 स वगण $u हच मhय Vप आह.

'व?णाद9ना च दवाना तान नामान सtता: । त वा^ययन नामान भवि^त roम'व तमा: ।।३७।।

[हर;यगभाYतील तीन गण ह मhयत: Wयवहारात �तीका मक (व$पात 'वशष कायाYन भजतात यास

WयावहाAरक असमज लोक भदान पाहतात,� यqात त उ कषाYसाठg वापरलल (वVप आह.

तथाs'प $u ता^यव � यास या परण त । मhयान न तथाs^यष Wयवधाना परण त ।।३८।।

स य(वVप पहाण ह कWहाह9 उ तम आह अवधानान मhय(वVप नसल तर9 यातह9 �शवVप पाहाव.

परत वपAर~ान त(य मतY�सादत: । त पसाद�च त#यानपजा�यामव ना^यथा ।।३९।।

मतY$पात पाहताना परत व पाहाव तसाच भाव असावा अ^य भाव उपयोगाचा नाह9.

अ^ना[दभोजना^नणा यथा qिWदनवतYत । तथा मतY�सादन त त व च �काशत ।।४०।।

अ^न �हणान जशी भक भागत तसच मतY दशYनात त वत: त वच �काशमान आह.

परत व त सवyषा (वVपम'प सवYदा । त(य मतY�सादन 'वना नव �काशत ।।४१।।

परत व ह सवY [ठकाणी आह यामळ मतY�शवाय स#ा त आह.

त(मा^मतYह¡ सवyषा भोगभोqफल�दा । अतो मतY महाभ& या भजLव मनपUङवा ।।४२।।

107

107

भोUयभोगफळ �मळ;यासाठg ह महामन मतY$पाची आराधना करतात.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड परपद�व2प.वचार समाOत:।।

।। आ;मना सिFटकथनम ।।

सत उवाच –

"णत roम'वI©?ठा भाUयव^त: समा[हता: । व�या�म परम गoय 'व~ान वदसमतम ।।१।।

वदाना समत असलल 'व~ान 2यास शकस वाव नाह9 अस ,परमगoय~ान मी मा¦या मखान

सागतो,त ऐकणार roम(व$पाची (कास-मा[हती) असलल भाUयवत आहत.

अि(त कि�च (वत: �स# स य~ानसखाWदया । 'व�व(य जगत: कताY पशपाश'वलqण: ।।२।।

'व�वाच कतy � यq �शव आहत,सवY पशपाश-पदाथYपासन (वतQ आहत,वदात पदाथY पशपाशा'वषयी

जा(त चचाY आह,तर9 �स#ीस#ा सा�गत]या आहत, यात (वय�स# �कवा सवYदा (वय�स# oयाब/ल

स#ा सा�गतल आह,ज न यम&ताच वणYन आह अस (वVप लqण "त सागतात.roम हच स य आह

असच "तच Kहणण आह.

आकाशा[दन भतान पIच तषा �कeतYता: । गणा: शGदादय पIच पIच कम¹[uयाMण च ।।३।।

~ानि^uयाMण पIच �ाणाया दश वायव: । मनो ब'#रहकारि�च त चत चत?टयम ।।४।।

माया शबल(खोट9) असन यात आकाशाद9 पाच भत,शGद(पषाY[द पाच गण व कम¹[uय दहा आहत,पाच

मhय वाय,पाच उपवाय (नाग,कमY,ककर,दवद त,धनजय-मhय),अतःकरण चत?ट9 oयात

मन,ब'#,अहकार,�च त आहत.

तषा कारणभतकाs'व/या षटPQशका: पश: । 'व�व(य जगत: कताY पशोर^य: �र: �शव: ।।५।।

108

108

अशी एकण प(तीस मळ बधन,जीव(वVपबधन �मळन छि तस 'व/याबधन-पाश आहत 2यान यास

पश Kहणतात,जो सवाYपासन म&त तो पाशपत Kहणज �शव होय,Kहणन �शव हच 'व�वाच कताY आहत

oयात शका नाह9.

आ मना: पशव: सवy �ो&ता अ~ानन: सदा । अ~ानमा मनामषामना/यव (वभावत: ।।६।।

आ म(व$पाकडन प[हल तर पाश असलला पश आह Kहणन अ/यानी जीवास पश Kहणतात,पश हा

ससारात मनाIया (वभावान-भावनन अडकलला आह.

ससारबीजम~ान ससायY~: पमा^यत: । ~ाना त(य नवि त: (या पकाशा तमसो यथा ।।७।।

ससारात अनक बीज (क]पना) असन यात जीव सखद:ख व पापप;य भोगतो, यानतर यास ससाराच

�मsयाVप समजन मन नव त होत ज यास आ म�काशाकड नत,नव त मन स य ~ान �मळ;यास

कारण आह.

अ~ानकारभदन'व/याhयनव कवलम । पशनामा मना भद: कि]पतो न (वभावत: ।।८।।

अ~ानकारभदन मायाhयनव कवलम । 'वभाग: कि]पतो 'व�ा: परमा म वलqण: ।।९।।

(वभावत: भद ('वश# त वात) नाह9,मल9न स वगण भद नमाYण करतो िजच माया आह,माया [ह

(व(वVपाIया अ~ानामळ होत,मायमळ वराUयधार9 स^यासी स#ा परमा मा त वाच अनक भद

करतात,वा(त'वक भद नाह9,भद क]पनन आह.

घटाकाशमहाकाश'वभाग: कि]पतो यथा । तथव कि]पतो भदो जीवा मपरमा मनो: ।।१०।।

घटाकाश-महाकाश भद,जीवा मा-परमा मा हा भद [ह फ&त क]पना आह.फ&त /?टा^तासाठg ह

आह,वा(त'वक भद क]पनन होतो.

यथा जीवबह व च कि]पत मनपUङवा: । तथा परबह व च कि]पत न (वभावत: ।।११।।

यथोIचावचभाव(त जीवभद त कि]पत: । तथोIचावचभावा�च परभद च कि]पता: ।।१२।।

109

109

भद क]पना [ह बह'वध व दाख'वत oयात 'व¤याभद स#ा आहत ह (वभावत:((वभावानसार)

आह,वा(तव नाह9,भद क]पना oया roमा'व?णमहश अस तीन दव साग;यापयvत आह.

दहि^uया[दसघातवासनाभदभ[दता । अ'व/या जीवभद(य हतनाY य: �कeतYत: ।।१३।।

दहातील इ[uयाIया सबधान जीव अनकदा भोगIछIया हतन (वासनन) अनक क]पना करतो 2यान

अनक भद नमाYण होतात.

गणाना वासना भदभ[दता या िWदजषYभा: । माया सा परभद(य हतनाY^य: �कeतYत: ।।१४।।

PQगणा�माण वासना आहत,2यात हत मhय आह(जसा हत तसा दव) हाच roमा'व?णमहश असा भद

करतो,असा मायत गणाचा भद ��स# आह.

य(य मायागत स व शर9र (या तमो गण: । सहाराय PQमत�ना स $u: (या^न चापर:।।१५।। रजो

य(य तम: साqािIछर9र साि वको गणा: । पालनाय PQमत�ना स 'व?ण: (या^न चापर: ।।१६।। रजो

य(य शर9र (था तदवो पादनाय च । PQमत�ना स व roमा भविWद�ा न चापर: ।।१७।।

मायमळ स वगणा PQगणा मक (गणा मक) होतो.oयामायचा नाश कर;यास $u सव� तम आह,रज

�कवा तम ह � यqात (साqात) स वगणच आहत,oया दो^ह9 गणाच पालन(पालनपोषण)कर;यास

'व?ण सव� तम आह,रजोगण जर9 शर9रात उ प तीसाठg ि(थत असला व PQमत�त roमा ह याच

(वVप असल तर9 स^यासासाठg हा सवY"?ठ-उ तम नाह9.आ म�ाOतीसाठg इतर दोन उ तम होत.

$u(य 'व�ह श&ल क?ण 'व?णो�च 'व�हम । roमणो 'व�ह र&त �च^तय�दि&तम&तय ।।१८।।

roमा'व?ण$u oयाIया ल9लाच अन�म, र&त,क?ण,श&ल वणाvIया 'व�हानी �चतन करतात.

शौ&]य स वगणा2जात रागो जातो रजोगणात । का?;यY तमोगणा2जात�मत 'व/या समासत: ।।१९।।

110

110

मQात असलला स वरजतम �म हा श&लर&तक?ण वणाvनी य&त आह तसाच यातील भाव

आह.श&ल स व,राग रज,का?;यY तम होय.

परत वकताब#या roमाण 'व?णमी�वरम । परत वतया वदा वदि^त (मत योs'प च ।।२०।। पराणान

सम(तान भारत�मखा^य'प । परत वकताब/या ता पयY �वदि^त च ।।२१।।

'वश#स वगणाकड जाणार9 नाि(तकाची ब'# Wयवहारातील भद दशY'वत तो roमा'व?णVप आह हच

वदवदा^त-(मत परत वाकड जाणार 'वश#Vप सागतात.सम(त पराण यात �ामhयान भारतातील

परत वब'#ब/ल असच सागतात ह लqात यईल.

roम'व?;वा[दVपण कवल मनपUङवा: । roम'व?;वदय( वव न पर त वमाि(तका: ।।२२।।

roमा'व?णVपान सा�गतलल ~ान ह दसर काह9 नसन परत वा मकच आह फ&त यात roमा'व?ण

oयाच 'वशषVप आह.

तथाs'प $u: सवyषाम क?ट पAरकeतYता: । (वशर9रतया य(या^मनत स वम तमम ।।२३।।

roमा'व?ण oयाच 'वशषVप सा�गतल असल तर9 (वशर9रात $u ह स वगणा मक व सवाYत उ तम

अस सा�गत]याच ��स# आह

रजस(तमस: स वम क?ट [ह िWदजो तमा: । स वा सख च ~ान च यि क�चदपर परम ।।२४।।

ह rाoमण"?ठ रजतम oयाना उ कषY-चतना स वगण दतो,2याIया थो`या�या अस;यान स#ा सख व

~ान �ाOत होत.

परत व�काश(त $u(यव मह तर: । roम'व?णा[ददवाना न तथा मनपUङवा: ।।२५।।

मन"?ठ,स वगण'वरह �कवा roमा'व?णत स वगण$पी $uच महान आहत.2यान परत व �काशमान

आह.

111

111

परत वतया $u: (वा मान मनत �शम । परत व�काशन न तथा दवता^तरम ।।२६।।

$u परमा मा $पात (वय 'व/यमान आहत oयाच 'व(मरण होऊ नय,$uदव Kहणजच परमा म�काश

आह.

हAरroमा[दVपण (वा मान मनत �शम । हAरroमादयो दवा न तथा $uमाि(तका: ।।२७।।

हAरroमा[दVप [ह (वभावतः याVपाचा अहगण आहत,$u$पात सहार (ससार-बधन-नाश) आह यामळ

यात Vपाचा अहगण नाह9.

$u: कथ�च कायाYथv मनत $u$पत: । न तथा दवता: सवाY roम(फ यY]पताबलात ।।२८।।

$uVप ह 'वशष कायाYसाठg आह,इतर दवता oया त कायY कV शकत नाह9त.

roम'व?णादयो दवा: (वा मान म^ववs2जसा । न कि�च त वVपण न तथा $u आि(तका:

।।२९।।roम'व?णादयो दवा: (वा मान म^वतs2जसा । कथ�चत वVपण न तथा $u आि(तका:

।।३०।।त वब'#: (वतः�स#ा $u(याय तपोधना: । हAरroमा[दब'#(त तषा (वाभा'वकe मता ।।३१।।

roमा'व?णVप साधकाIया मनात असत,तस $uVपाब/ल नाह9,मनाचा वा ब#ीचा (वभाव (वाभा'वक

roमा'व?णVप असला $uVपान य~ करावा जो परमाथY ब'# वाढवन सप^नतकड नतो.

हAरroमा[ददवा^य पजयि^त यथाबलम । अ�चरा^न पर�ािOत(तषामि(त �मण [ह ।।३२।।

आप]या शि&तनसार हAरroमा पजन �मश: िजव $u (वVपाकड परमा मा�ाOतीकड जातो.

$u य वद'वI©?ठा: पजयि^त यथाबलम । तषामि(त पर�ािOतर�चरा^न �मण त ।।३३।।

वद जाणणार $uाची यथाशि&त पजा करतात 2यान त परमा मा �ाOतीकड जातात.

112

112

$uाकारतया $uो वAर?ठो दवता^तरात । इत न�चयब'#(त नराणा मि&तदायनी ।।३४।।

गणा�भमाननो $uा#Aरroमा[ददवता: । वAर?ठा इत ब'#(त स य ससारकारणम ।।३५।।

$u(वVप सवाYत "?ठ आह अशा न�चया मक ब#ीन मन?य मि&तकड जातो, गणा�भमानान जर9

अनक जीव यास दवता Kहणत असल तर9 $u याIया 'व�श?ट कायाYसाठg दवतात "?ठ आह.2यान

ब'# स याकडन ससाराकड जात.

परत वाद'प "?ठो $uो 'व?ण: 'पतामह: । इत न�चयब'#(त स य ससारकारणम ।।३६।। $uो

'व?ण: �जानाय: (वरादस°ाटपरदर: । परत व�मत ~ान नराणा मि&तकारणम ।।३७।।

परत व (वVपाचा 'वचार करता $u 'व?णच आजोबा आहत,ससारात अशी न�चयब'# स याकड

नत,$u हच 'व?णVपाच कारक आहत ज $uाच ~ान �मळवतात त परत व ~ान व मि&त �ाOत

करतात.

अमा य राजब'#(त न दोषाय फलाय [ह । त(माuoयमतमYhया सवYQ न [ह सशय: ।।३८।। तथाs'प

$u 'वप^uा परत वमतभYशम । वAर?ठा न तथाs^यप पर(फ यY]पताबलात ।।३९।।

राजप$षाची ब'# roमाVप असन कतYWयान त $uमय होत.

अि(त $u(य 'वप^uा अ^त: स व ब[ह(तम: । 'व?णोर^त(तम: स व ब[हरि(त रजोगण: ।।४०।।

अ^तबY[ह�च 'वप^uा अि(त त(य �जापत: । अतोsप�य गण स व मन?या 'ववदि^त च।।४१।। हAर:

"?ठो हर: "?ठ इ यहो मोहवभवम । स वाभावा पजानाथ वAर?ठ नव म^वत ।।४२।।

अनकज^म�स#ाना "ौत(मातYनवतYनाम । हर: "?ठो हर: साqा[दत ब'#: �जायत ।।४३।। महापापवता

नणा हAर: "?ठो हरा[दत । ब'#'वYजायत तषा सदा ससार एव [ह ।।४४।।न'वYक]प पर त व "#ा

यषा 'वजायत । अयQ�स#ा परमा मि&त(तषा न सशय: ।।४५।।

अततः $u$पी 'वप^u (इ[uयाच दमन करणारा) बाoय$पी स व असतो,अततः 'व?णVपी स व बाoयत:

रजोगणी असतो असा 'वप^u अतYबाoय �जापत Vप आह,मन?याचा स वगणाब/ल नहमी वाद असतो

113

113

( याची अपqा नराळीच असत),हAर हर "?ठ इ या[द मोहVप आह,2यास खर9 भावना आह तो "?ठ-

वAर?ठ मानत नाह9 "ौत व (मातY �स#ानी oयानी अनक ज^मानतर हर ह "?ठ अस]याच ब'#ला

समज]याच सा�गतल आह.महापापी राजानी हAर "?ठ अस]याच Kहटल आह कारण याची ब'#

ससारात तशीच आह,न'वYक]पाकड जा;यासाठg "#ा लागत,अशा �स#ाना परम मि&त �मळत oयात

सशय नाह9.

न'वYक]प पर त व नाम साqािIछव: पर: । सोsय साKबMºनQ�च च^uाधYकतशखर: ।।४६।।

(वा मत वसख(फतY�मोदा ता;ङव'�य: । $u'व?ण�जानाथ$पा(यो गणमतY�भ: ।।४७।। ई/शी परमा

मतYयY(यासाधारणी सदा । त'# साqा पर त व ना^य स य मयो[दतम ।।४८।। 'व?ण roमाणम^य वा

(वमोहा^म^वत परम । न तषा मि&तरषाsि(त तत(त न पर पदम ।।४९।।

साब,PQनQ,अधYच^u धारण कलल च^uशखर हच न'वYक]पात �शवVप आहत.ज (वा मसखाचा आनद

(ताडव) �दान करणार आहत.2या दवाIया ('व?ण$u) मतY आहत या सवYसाधारणासाठg आहत व या

गणमत� आहत.2यान परमत वाचा बोध होत नाह9.roमा'व?णचा सामा^याना मोह आह,जो ससाAरक

भोगासाठg जा(त आह,पण यान मि&त तसच परमपद �मळत नाह9.

त(मादषा परा मतYयY(यासाधारणी भवत । स �शव: सिIचदान^दा साqा त व न चापर: ।।५०।।

Kहणज मतY [ह एक साधारण आह,2यात सव� तम अशा सिIचतानद अ�या परम�शवाच साqात त व

[दसत नाह9.

roमा 'व?ण�च $u�च 'वभ&ता अ'प पि;डता: । परमा म'वभाग(था न जीवWयहसि(थता ।।५१।।

पि;डत roमा'व?णमहश oयाच 'वभ&त Vप सागतात,पण जीव परमा KयाIया अ�या 'वभागल]या

(वVपात जीवाची ि(थती नाह9,अस 'वभ&तVप फ&त माया आह.

अ'व/योपा�धको जीवो न मायापा�धक: खल । मायोपा�धकचत^य परमा मा [ह नापरम ।।५२।।

अ'व/या असलला जीव माय�च उपाधी असणारा नाह9,मायत चत^यVपान परमा माच आह.

114

114

मायाकायYगणIछ^ना roम'व?णमह�वरा: । मायोपा�धपरWयहा न जीवWयहसि(थता: ।।५३।।

मायत गणVपान roमा'व?णमह�वर आहत,अ�या मायचा जीव Wयह जीवान उ प^न कलला नाह9.

परमा म'वभाग व roमाद9ना िWदजषYभा: । समानम'प $u(त वAर?ठो नाQ सशय: ।।५४।।

परमा Kयाला, यात roमाला प«डतानी 'वभाग $पात सा�गतल आह,तसच $uाला स#ा,तर9 स#ा $u ह

सवाYत वAर?ठ आहत oयात सशय नाह9.

roमा 'व?ण�च $u�च (वासाधारण$पत: । (व'वभ या मना चा'प कवाYत एव सवनम ।।५५।। $u

(वनव Vपण 'व?णो�च roमण(तथा । सवन नव क$त 'वभतवाY Wदयोर'प ।।५६।।

(व'वभती मोठg दाख'व;यासाठg roमा-'व?ण-$u oया साधारण मतY कVन याची सवा कर;याच

कसब काह9नी �मळ'वल आह,$uाच सवक 'व?ण�च सवा करत नाह9त,हा सवY परत व 'वभाग;याचा

पAरणाम आह.

कवल कपया $uो लोकाना [हतकाKयया । (व'वभ या मना 'व?णोबYoमण�चापर(य च ।।५७।। करोत

सवा ह 'व�ा: कदा�च स यमीAरतम । न तथा roमणा 'व?णन roमा न परदर:।।५८।।

$u व 'व?णची 'वभती आराधना होताना [दसत,पण roमा rाoमण, 'व?ण आराधना [दसत नाह9,परत

स^यासी साधक असा परमा मा उपासनत फरक करत नाह9त.

एताव^माQमालKGय $u 'व?ण �जापतम । म^वत [ह सम म याY मायया पAरमो[हता ।।५९।। क�चदषा

महायासा साKय वाIछि^त मो[हता: । हAररज(य चो कषY हराWदाIछि^त कचन ।।६०।। $uण

साKयम^यषा वाIछि^त च 'वमो[हता: । त महापातकयYकता या(यि^त नरकाणYवम ।।६१।।

$uाद कषYम^यषा य वाIछि^त 'वमो[हता: । पIय^त नरक तीt सदा त न [ह सशय: ।।६२।।

115

115

म यलोकात 'व?ण$u oयाचीच मा^यता आह,कदा�चत यातील काह9 साKय याना अस कर;यास

मो[हत करतात,हAर-रज व उ कषाYसाठg आह अस त मानतात यात हर नसतो पण ज मो[हत झालल

नाह9त अस साधक $u मानतात कारण यान महापातक व नरक सपतो.

क�चदWदतमा�" य बडालtतका नरा: । साKय $uण सवyषा �वदि^त 'वमो[हता: ।।६३।। दहकारण

चक व स य'प िWदजपUङवा: । �शरसा पादयो: साKय सवYथा नाि(त [ह िWदजा: ।।६४।।

rाoमणाना स#ा $uाच साKय व �?टात याचा 'वशष oयाचा मोह होतो,तो द[ह असताना, या साKयात

दहसाKय नसत.

यथाss(यापानयो: साKय छuतोs'प न 'व/यत । तथक वs'प सवyषा $uसाKय न 'व/यत ।।६५।।

'व?ण�जापती^uाणाम कषY शकराद'प । �वद^तीव वा&यान "ौतान �तभाि^त च ।।६६।।

खर पाहता साKय आढळत नाह9 कारण roमा'व?णतन उ कषY हा �शव(वVपानच आह अस "त

सागतात.

पौराMणकान वा&यान (माताYन �तभाि^त च । तान त वा मना तषाम कषY �वदि^त [ह ।।६७।।

'व?ण�जापती^u�यो $u(यो कषYमाि(तका: । वदि^त यान वा&यान तान सवाYMण ह िWदजा: ।।६८।।

�वदि^त (वVपण तथा त वा मनाs'प च । नव 'व?णा[ददवाना�मत त वWयवि(थत: ।।६९।।

बहनो&तन �क जीवाि(Qमत¸ना 'वभतया:। वAर?ठा [ह 'वभत�य(त वAर?ठा न सशय: ।।७०।।

(मातY,पराण हयात स#ा असच सा�गत]याच आढळत.तच rाoमण सागतात.काह9जण (QीमतY स#ा

उ कषाYसाठg मानतात अस असल तर9 $uाIया 'वशष वाताचा थोरपणा कमी होत नाह9.

तष $uो वAर?ठ�च ततो मायी पर: �शव: । माया'व�श?टा सवY~: साKय: स या[दलqण:।।७१।। वAर?ठो

मनय: साqािIछवो नाQ 'वचारणा । �शवाWदAर?ठो नवाि(त मया स यमद9Aरतम ।।७२।।

�शव(वVपमालो`य �वदा�म समासत: । �शवाद^यतया भात �शव एव न सशय: ।।७३।।

116

116

काह9जण (QीVप मानतात,oयासाठg �शवVप-�शवशि&त (वVप आह अस मानाव लागत खरतर

स यVपच आह ज �शवVप आह,िWदधा (वVप मान]यान �शवVपाच मायाVपाशी साKय वाटत,पण

माया खर9 नाह9,oयातच �शवVपाच मोठपण लqात यईल.अस �शव(वVपाIया भासाब/ल मी

सा�गतल,�शव हच खर स य आह अ^य काह9 नाह9.

�शवाद^यतया भात �शव यो वद वदत: । स वद परम त व नाि(त सशयकारणम ।।७४।। य:

�शव सकल साqाWदद वदा^तवा&यत: । स म&तो नाQ सदह: स यमव मयो[दतम ।।७५।।

वद oयाच (वVपाब/ल सागतात,Kहणन वद परमत व सागतात अस Kहणतात,�शव हच सवY अस]याच

वदा^त वा&य आह,Kहणनच मि&त [ह स य आह अस Kहणतात,oयात सशय नाह9.

भासमान�मद सवv भावमवत वद य: । स भानVप दवश यात नाQ 'वचारणा ।।७६।। �तीतमMखल

शभ तकY त�च �माणत: । (वानभ या च यो वद स एव परमाथY'वत ।।७७।।

सवY जग ह भासमान आह असच वद सागतात,एकदा �शवVप समजल �क बाकeच 'वचाराव लागत

नाह9,तकाYन स#ा शभच आहत ह कळल.वदात परमाथY अनभवच �ल[हला आह.

जगuपतया प�य^न'प नव �प�यत । �तीतमMखल roम सप�य^न [ह सशय: ।।७८।।

जगदभास हा भावामळ आह तो स य नाह9,roमच सवYWयापी आह oयात शका नाह9.

�तीतम�तीत च सदसIच पर: �शव: । इत वदा^तवा&याना न?ठाका?ठा सदलYभा ।।७९।।इत सकल

कपया मयो[दत व: "तवचसा क�थत यथा तथव । य[द wदय न[हत सम(तमत परमगतभYवता�महव

�स#ा ।।८०।।

सवY �शवVप आह ��य खोट आह oया �स#ातावर न?ठा असणार कमी-दलYभ आहत,सगbयाIया कपन

मी ह "तवचन सा�गतल,ह wदयात धारण करणार परमगतीला जातील.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड आ;मना सिFटकथनम समाOत:।।

117

117

।।रह�य.वचार।।

रह(य स�वqा�म समासन न 'व(तरात । "णत "#या 'व�ा: सवY�स#यथYम तमम ।।१।।

पणY~ान �ािOतसाठg ज साधन लागत त (वशर9रात कराव लागणार Lया^याच साधन रह(य �म

सागतो,2यान पर�शव�साद �ाOत होतो.

दवता: सवYदहष ि(थता: स यतपोधना: । सवyषा कारण साqा परत वम'प ि(थतम ।।२।।

शर9राच नयम कर;यासाठg अनक दवता शर9रात ि(थत आहत,तसच यासगbयाच कारण अस

परमा मा-त व स#ा आह.

प�चभता मक दह (थल षाzकौ�शक सदा । पिsवWया[द�मणव वतY त प�च दवता: ।।३।।

पचभत [ह षाट-कौ�शक $पात दहात ि(थत आहत, यामळ दवतची Lयान ह पचभतात आह,तसच

(थल शर9रात पsवीपासन �म व दवताचा roमा-'व?ण-$u-सदा�शव �म आह.

कायY $uोs��भाग च वा�वश च�वर: पर: । आकाशाश शर9र(य ि(थत: साqा सदा�शव: ।।४।।

पचभतातील oयाकायाYत 'वशष कायY � यकाच आह यात �शवाच ई�वर9 कायY आकाशVप असन

सदा�शव (वVप शर9र आह.

शर9र(य ब[हYभागो 'वराडा मा ि(थता सदा ।।५।।अतYभाYग (वराडा मा सा°ा`दह(य मLयम

।~ानि^uयसमा$hयष "ोता[दष यथा�मात ।।६।।[दUवा�वकY जलाLयqभ�मस~ा�च दवता: । कम¹[uय

समाhयष पादपा;या[दष �मात ।।७।।PQ'व�म^uवwयाhया दवता�च �जापत: । �मQस~�च वतY त

�ाण सQा मस|~त: ।।८।।

शर9राIया बाoयभागात 'वरडा मा असन अतYभागात (वराडा मा आह,अ�या िWदज (वVपामळ मLय

सा°ाडा मा आह ह सवY अ�भमानी आ म आहत,(~ानि^uय-)कानाIया कडन �मान दवताच Lयान

118

118

करतात,कम¹[uयाचा �म पायापासन आह,PQ'व�म oया सारhया दवता �जापतVप आहत.oया �ाणात

�मQ $पात असन सQान बाध]या आहत.

[हर;यगभ� भगवान^त:करणस|~त । तदव(था�भदष च^uमा मन�स ि(थत: ।।९।। ब#ौ बह(पत'वY�ा:

ि(थत: कालािUन$uक: । अहकार �शवि�चत रोमस quदवता: ।।१०।। भत�तादय: सवy ि(थता:

दह(याि(थष सि(थता: । 'पशाचा राqसा: सवy ि(थता: (नायष सवYश: ।।११।। म2जाhय

'पतग^धवाY( व=यास$ाधरष च । वतY त तQ स�स#ा दवता: सकला िWदजा: ।।१२।।

[हर;यगभाYत भगवानाच अतःकरण असन,मन च^uमाVप आह ब'# बह(पतVप असन कालािUन

$uVप आह.�शव�च तात अहकार Vपान रोमस [ह qu दवता आह.दहात भत�ताची (थान

आहत,'पशा�च,राqस सवY (नायत आहत.म2जा(थानी 'पत,गधवY आहत.(व�सLद दवता सवY शर9रभर

आहत.

PQमत�ना त यो roमा त(य घोरा तनिWदYजा: । द|qणा|qMण ज^तनाम^तभाYग र'वबY[ह:।।१३।।

PQमत¸ना त यो roमा त(य शा^ता तनिWदYजा: । वतYत वामनQा^तभाYग बाoय नशाकर: ।।१४।।

PQमत¸ना त यो 'व?ण: स क;ठ वतYत सदा । अ^त: शा^ततनध�रा तनबाYoय िWदजषYभा: ।।१५।।

PQमत¸ना त यो $uो wदय वतYत सदा । अ^त: शा^ततनध�रा तनबाYoय िWदजषYभा:।।१६।।

शातता भद(महा(पोट) झा]यावर roमा'व?णमह�वर oयाच (थान �?ट9(डोळ) कठ wदय ह आहत

तसच जस बाहर सयY-च^u तसच आत मधाYअिUन आह.

सवyषा कारण य तWuoय स या[दलqणम । roमर{ महा(थान वतYत सतत िWदजा: ।।१७।।

स य(वVप roम,अनक 'वक]पानी दवतामळ Wदादश $पात वाटत.

�चIछि&त: परमा दहमLयम स�ति?ठता । मायाशि&तलYलाटा�भाग WयोमाKबजादध: ।।१८।।

चत^यVप roमशि&त मलाधारात ि(थत असन जी �च तशि&त आह अस Kहणतात ती PQगणा मक

शि&त [ह शि&त ललाटमागy roमर{ातन जाऊन Wयोमात ि(थत होत.

119

119

नादVपा परा शि&तलYलाट(य त मLयम । भाग Pब^दमयी शि&तलYलाट(यापराशक ।।१९।।

[ह नादVप शGदroमाि मका पराशि&तVप असन ललाटात मLयभागी आह,तशीच ती PबदVप असन

ललाटात ि(थत आह.(ललाट च�- rाoमण श£डी ठवतात तथ-जवळ भमLयाIया रषत आह तथ

Pबद(थान असन जीवा मा (थान आह)

Pब^दमLय त जीवा मा स�मVपण वतYत । wदय (थलVपण मLयमन त मLयम ।।२०।।

PबदमLय जीवा मा स�मVपान आह तर wदयात (थलVपान आह व wदयमLयमत मLयVपान आह.

दवी सर(वती साqाGuoमप नी सनातनी । िजWहा� वतYत न य सवY'वदया�दायनी ।।२१।।

roमप नी सर(वती सनातनी असन िजWहा�ावर वास करत,ती सवY'व/या �दान करणार9 आह.

'व?णप नी महाल�मीवYतYतsनाहत सदा । $uप नी त $uण पावYती सह वतYत ।।२२।। सवYQ वतYत

साqािIछव: साKब: सनातन: । स या[दलqण: श#: सवYदवनम(�त: ।।२३।।

'व?णप नी [ह अनाहत Vपान wमLयात असन $uप नी $u(व$पात आह जी पावYती होय,साKब

सदा�शव सवYQ WयाOत आहत, याच (वVप श# असन स या[द-लqणानी य&त आह.

सKयU~ानवता दह दवता: सकला अम: । � यगा मतया भाि^त दवता$पतोs'प च ।।२४।।

सKयगदवताची (थान दहात आहत, यासाठg 'व�श?ट दवताVप अस पहावयास हव.

वदमाग�कन?ठाना 'वश#ाना त 'व�ह । दवता$पतो भाि^त िWदजा न � यगा मना ।।२५।।

वदमागाYवर भरवसा असणार 'वश# हो;यासाठg आ�ह9 असतात, यामागाYत � यगा मा('व�श?ट-'वशष))

असतो.

ताि^Qकाणा शर9र त दवता: सकला: अम: । वतY त न �काश^त िWदज^uा: श#यभावत: ।।२६।।

120

120

अनक आगम तQात (�शव-व?णव) श# भाव नसतो. यामळ दवता (वVप (प?ट असत नाह9 पण

वदमागाYत 'वश#-भाव अस]यान माQ सवY [दसत.

यथाजातजनाना त शर9र सवYदवता: । तरोभततया न य वतY त मनस तमा: ।।२७।। अत�च

भोगमोqाथ� शर9र दवतामयम । (वकeय परकeय च पजय त 'वशषत: ।।२८।। नावमान सदा

कयाY^मोहतो वाs'प मानव: । य[द कयाY पमादन पत यव भवोदधौ ।।२९।। दवY तम'प मखY च

पजय/वता मना । दवताVपत: प�य^मIयत भवब^धनात ।।३०।।

अ~ानी जीवाIया शर9रात स#ा सवY दवता ि(थत आहत पण �काशमान नाह9त.भोगी-योगी दोघाच

शर9र दवतामय आह.आपल व परक दो^ह9 याची पजा करतात,नामाचा सवY मानवाना मोह आह,पण

(वनाम-मोठ कर;यास गल तर पतत होतो,वाईट �वतीच व मखY लोक स#ा दवताच पजन करतात व

याIया भावबधनात राहतात.

मोहना'प सदा नव कयाYद'�यभाषणम । य[द कयाY पमादन हि^त त दवता परा ।।३१।। न qत 'व�ह

कयाYद(Qश(Qखा[द�भ: । तथा न लो[हत कयाY/य[द कयाY पत यध: ।।३२।। (वदह परदह वा न

कयाYद&ङन नर: । य[द कयाYIच च�ा/य: पत यव न सशय: ।।३३।। रह(य सवYशा(Qाणा मया �ो&त

समासत: । शर9र दवताVप भजLव ययमाि(तका: ।।३४।।

शर9र दवता (वVप आह ह जाणाव, या�माण वतYन कराव जर मोहान अस '�य भाषण नसल तर

दवता कपा ना[हशी होत,जर या भावना अततीt अस]या तर लोखडा-सारhया जड होऊन आपल

शर9र भावना मक u?zया पतत होत याचा �भाव च�ातील शि&तवर होतो. ह रह(य जाणाव.

।।इ+त Kी�काLदपराण सतस�हताया य?वभवखNड रह�य.वचार समाOत:।।

121

121