€¦ translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम...

154
https://www.ncertbooks.guru/ https://www.ncertbooks.guru/

Upload: others

Post on 28-Jul-2020

51 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 2: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण ४.

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA APP दयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q. R. Code दयार हिहिरल पयाठयपसतक व तया पयाठयासबहित अधन-अधयापनयासयाठी उपकत दक -शयाव सयाहित उपलबि िोईल.

मराठी

इयतता अकरावी

शासि निणमिय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ नििाक २५.४.२०१६ अनवय सापि करणयात आललया समनवय सनमतीचया नि. २०.०६.२०१९ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सि २०१९-२० या शकषनणक वरामिपासि निधामिररत करणयास मानयता िणयात आली आह.

यवकभारती

२०१९

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 3: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

परमावतती ः २०१९ © महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण - ४११ ००४.या पसतकयाच सवट िकक ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनह टती व अभयासकर सशोिन िळयाकि रयाितील. या पसतकयातील कोणतयािी भयाग सचयालक, ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनहटती व अभयासकर सशोिन िळ याचया लखी परवयानगीहशवया उदत करतया णयार नयािी.

मराठी भारा अभयासगट सिसयमराठी भारा तजजञ सनमती

शी. हशवयािी तयाब (अधकष)फयादर फयानसस हदहरिरो (सदस)िॉ. सनिया िोशी (सदस)िॉ. यािरी िोशी (सदस)शीती सवयाती तयािफळ (सदस)शी. जोहतरया कद (सदस)शीती सहवतया अहनल वयाळ (सदस-सहचव)शीती सधया हवन उपयासनी

(पर. सदस-सहचव)

सयोजि ः शीमती सनवता अनिल वायळ हवशषयाहिकयारी, रयाठी

शीमती सधया नविय उपासिीपर. हवशषयाहिकयारी, रयाठी

नितरकार ः रयािदर हगरियारी

मखपषठ ः हववकयानद पयारील

अकषरजळणी ः भयाषया हवभयाग, पयाठयपसतक िळ, पण.

निनममिती ः सनचिदयानद आफळ, ख हनह टती अहिकयारीरयािदर हचदरकर, हनहटती अहिकयारी रयािदर पयािलोसकर, सियाक हनह टती अहिकयारी

कागि ः ७० िी.एस.ए. कररीवोवि

मदरणािश ः

मदरक ः

परकाशक नववक उततम गोसावी

हनतरक पयाठयपसतक हनह टती िळ,

परभयादवी, बई - २५.

शी. िरी नयारलयावयारशी. परवीण खरशीती वदिी तयारशीती परयािली िोशीिॉ. नदया भोरशी. हवि रयाठोििॉ. सियास सदयावरतिॉ. हवनोद रयाठोििॉ. यािरी कयाळ

शीती शीतल सयातशीती सचतया नलयाविशी. िगदीश भोईरिॉ. पयािरग कदशी. लहलत पयारीलिॉ. सियातया शणईशीती रण तयारिॉ. ियादव हिसलशीती आरती दशपयाि

l l

l l

मखय समनवयक

शीती परयाची रवीदर सयाठ

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 4: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 5: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 6: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

हपर हवदयारथी हतरयानो, तच इततया अकरयावीचया वगयाटत न:पवटक सवयागत! ‘वकभयारती’ रयाठी ि पयाठयपसतक तचया ियाती दतयानया

हवशष आनद िोत आि.भयाषया आहण िीवन याचया सबि अतर आि. ियारयाषटरयाची रयािभयाषया मिणन रयाठी भयाषया आपलयालया अहिक

िवळची आि. तमियालया भयाषच चयागल वयावियाररक उपोिन करतया यालया िव, यासयाठी रयाठी हवषयाकि ‘भयाषया’ मिणन पयािया. भयाहषक कौशलयाचया दषीन सद िोणयासयाठी ि पयाठयपसतक तचयासयाठी ितवयाच सयािन ठरणयार आि. या पयाठयपसतकयाची रचनया पयाच भयागयात कली आि. अधन-अधयापनयाचया दषीन िी रचनया उपकत ठरल.

िीवनयातील आवियान पलणयाची, पररणया दणयाची तयाकद सयाहितयात असत. या पयाठयपसतकयातन तमियालया हवहवि सयाहितपरकयारयाची ओळख तर िोणयार आिच, हशवया अनक िया-नवया सयाहिनतकयाची लखनशली तमियालया अभयासतया णयार आि. यािन तमिी रयाठी सयाहितयाची आहण भयाषची शीती अनभव शकयाल.

सयाहितपरकयार मिणन ‘नयारक’ या सयाहितपरकयारयाचया रोिकयात पररच आहण तीन नयाटयउतयार पयाठयपसतकयात हदल आित. ‘दक -शयाव सयाहितपरकयार’ मिणन तमिी याचया अभयास करणयार आियात. या अभयासयातन तमियालया छद वया ववसया मिणन नयारकयाकि वळतया ईल अरवया चयागल रहसक परकषक मिणन तमिी अशया कलयाकतीचया आसवयाद घऊ शकयाल.

पसतकयात वयाकरण घरकयाची यािणी कयायाटतक पदतीन कली आि. तयाळ वयाकरण हशकण अहिक सोप िोईल. उपोहित लखन हवभयागयात अतभटत कलल घरक ि कयालससगत असन, या घरकयाचया अधनयातन अनक वयावसयाहक सिी तचया दनषकषपयात ऊ शकतील.

हवचयारशकती, कलपनयाशकती, सिटनशीलतया याचया हवकयासयाची सिी दणयाऱया अनक कती पयाठयपसतकयात हदलया आित. तयात तमिीिी अनक नवया कतीची भर घयाल शकयाल. या कतीळ पयाठ, कहवतया वया सबहित घरकयाच तमियालया उतत परकयार आकलन िोणयास दत िोईल आहण भयाहषक कौशलयाचया अहिक चयागलया परकयार हवकयास िोणयासयाठी तया उपकत ठरतील. पयाठयघरकयाशी सबहित अनक उपकत सदभट क. आर. कोिचया याधयातन तमियालया अभयासतया णयार आित.

उचि याधहक सतरयावर इततया अकरयावीध कहतपहतरकचया याधयातन तच रयाठी भयाषया हवषयाच लयापन िोणयार आि. तयासयाठी आकलन, उपोिन, सवत आहण अहभवकती याकि तमियालया अहिक लकष कहदरत करयाव लयागणयार आि. तया दषीन पयाठयाखयाली हदललया कती तमियालया यागटदशटक ठरतील.

‘वयाचत रयािया, वकत विया, हलहित विया.’उजवल शयासयाठी तमिया सवयाानया शभचछया!

परसतावनता

पण हदनयाक : २० िन, २०१९भयारती सौर हदनयाक : ३० जष, १९४१

(डॉ. सनिल मगर)सचयालक

ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनह टती व अभयासकर सशोिन िळ, पण.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 7: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

भारानवरयक कषमता ः परम भारा मराठी

इयतता अकरावीचया अखरीस नवदारयाामधय भारानवरयक पढील कषमता नवकनसत वहावयात, अशी अपकषा आह.

l हवहवि सयाहितकतीवर आियाररत चचचत सिभयागी िोतयानया सयािक-बयािक हवचयारयाचया यािणीसयाठी हवषयानरप भयाषया वयापरतया ण.

l सयाहितपरकयारयाची सवटसयाियारण वहशषटय सयागतया ण.

l सतरसचयालन, रहिओिॉकरी या घरकयाच सयादरीकरण करतया ण.

l हवषयालया अनसरन सवत:च सवततर हवचयार सदभयाटसहित याितया ण.

l भयाषण-सभयाषण कौशलयाची वहशषटय आतसयात करन तयाचया वनकततव हवकयासयाचया दषीन आतहवशवयासपवटक वयापर करतया ण.

l नयारक, करया, कयाव व अ सयाहितकतीच अहभवयाचन करतया ण.

l सकतसरळयावरील इ-बकस, इ-ि आहण इ-सयाहित शोिन वयाचन करतया ण.

l सपियाट परीकषयाचया दषीन रयाठी भयाषयाहवषयाशी सबहित उपकत घरकयाच अभयासपणट वयाचन करण.

l पयाठ व पयाठयाशी सबहित ळ सयाहितकतीच व सदभट सयाहितयाच वयाचन करण.

l सयाहितयाचया आसवयादयासयाठी वयाचन करण.

भारण-सभारण

वािि

l शयाव याधयातील चचयाट, पररसवयाद, हनवदन, ियाहिरयात, बयातमया, सतरसचयालन, रहिओिॉकरीच कयाटकर इतयादीिील भयाहषक वहशषटय लकषयात घऊन तयातील हवचयार सिन घण.

l सयावटिहनक हठकयाणी हदलया ियाणयाऱया सचनयािील शबदोिनया सिन तयालया ोग परहतसयाद दण.

l औपचयाररक व अनौपचयाररक हठकयाणी िोणयारी वयाखयान, सवयाद-सभयाषण यातील सदभयााचया हचहकतसकपण अरट लयावतया ण.

l भयाहषक कौशलयाचया हवकयासयासयाठी हवहवि शयाव याधयाचया उदया., आकयाशवयाणी व धवहनहफती याचया याहितीच सोत मिणन उपोग करण.

l आतरियालयावरन हलकस, क. आर. कोि, नविहिओि, टयब व परसयारयाध, इतयादी दक -शयाव याधयातन अपहकषत व अधनपरक सदभट हवकहसत करतया ण.

शवण

कषतर कषमता

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 8: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

l सदभयाटसयाठी कोशवयाङ अभयासतया ण.

l अनभवललया हवहवि घरनयासदभयाटत वयापक अरयाटन अहभवकत िोतया ण.

l आतरियालयाचया वयापर करन ववियार करतया ण.

l सगणकयावर उपलबि असणयाऱया हवहवि शकषहणक ॲनलिकशसचया उततरीतया कहतकत वयापर करतया ण.

l परसयारयाधयातन सोर णयाऱया घरकयाच सयागोपयाग आकलन करन तयाहवषी हचहकतसक यािणी करतया ण.

l हवहवि सयायाहिक अिसरयाच आकलन करन घऊन, तयाचया हनटलनयासयाठी सपषपण हवचयारयाची यािणी करतया ण.

l बहभयाषया पररच करन घणयाची हिजयासया हनयाटण िोण.

l वयाङ ीन उपकरयादयार अहभरची घिवण व सिभयागयातन ती वद हिगत करण.

l ततरजयान आहण आतरियाल याचया ोग वयापर करन ‘सव’लया अहभवकत करन हवकहसत करतया ण.

l लखनहनयानसयार हदरतशोिनयाच कौशल परयापत करतया ण.

l भयाषयाभयास-वयाकसशलषण, कयाळयाच उपपरकयार, शबदभद, वयाकपरचयार व मिणी, गरयात न बसणयारया शबद, पयाररभयाहषक शबद, इगरिी आहण रयाठी मिणी, कयािी सयाहिनतकयाची रोपण नयाव व पणट नयाव, कयािी सयाहिनतक व तयाचया परहसद रचनया, जयानपीठ परसकयारपरयापत रयाठी सयाहिनतक.

l भयाषयासौदट- शबदशकती, कयावगण, अरटचछरया

या सवट सकलपनयाच आकलन करन घऊन सवत:चया भयाषत तयाच उपोिन कौशलपणट रीतीन करतया ण.

l पयाठयाचया आश व तया पयाठयातील हवचयार याबयाबत सवत:च त, सवत:चया भयाषत सपटक शबदयात हलहिण.

l ि अनभव घतल, ि हनरीकषण कल तयावर कललया हवचयार याबयाबत हलनखत सवरपयात अहभवकत िोण.

l सवत:चया बलॉग हलहितया ण.

l अनवयाद करणयाच ततर परयापत करण.

लखि

अधययिकौशलय

भाराभयास

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 9: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

पाठयपसतकाचया अतरगानवरयी...पाठयपसतकाचया अतरगानवरयी...

रयाठी वकभयारती ि इततया अकरयावीच पयाठयपसतक अधन-अधयापनयासयाठी आपलया ियाती दतयानया हवशष आनद िोत आि.

इततया अकरयावीसयाठी रयाठी भयाषया हवषयाची उद हदष सोर ठवन नकपणयान कषतया हवियान हननशचत कली आित. आपलया सदभयाटसयाठी पयाठयपसतकयाचया सरवयातीलयाच िी कषतया हवियान हदली आित. शवण, भयाषण-सभयाषण, वयाचन, लखन, अधन कौशल व भयाषयाभयास या कषतरयाध या कषतया हवियानयाच वगथीकरण कल आि. िी कषतया हवियान हचहकतसकपण अभयासयावीत, पयाठयघरकयाशी आहण सवयाधयायािील कतीशी पितयाळन पयाहन या कषतया कोणकोणतया पयाठयघरकयािन हवकहसत िोऊ शकतयात ि हवचयारयात घयाव. इततया अकरयावीचया अखरीस हवदयारयााध या भयाषयाहवषक कषतया हवकहसत वियावयात यासयाठी हनोिनपवटक परतनशील रयाियाव अशी अपकषया आि.

पयाठयपसतकयाची रचनया पयाच भयागयात करणयात आली आि. भयाग एक व दोन ध गद-पद घरकयाची ोिनया कली आि. अधन-अधयापनयाच हनोिन करणयाचया दषीन िी ोिनया उपकत ठरल. रयाठी भयाषया आहण सयाहितयालया वभवशयाली परपरया आि. िया-नवया सयाहिनतकयाची लखनशली, तयातील भयाषयासौदट, चपखल शबदोिनया, शबदयात लपललया गहभटतयारट याचया अभयास करतयानया हवदयारथी आनद घऊ शकतील. या परतक गद-पद पयाठयाचया हनविीयाग परयाियायान भयाहषक कौशलयाचया हवकयासयाचया हवचयार कलया आि. तसच गयाभया घरक, नहतक ल, िीवनकौशल याचया ियाणीवपवटक हवचयार कलया आि.

पयाठयपसतकयातील भयागयाचया आहण पयाठयाचया कर हननशचत करतयानया आशयाच सवरप तसच लयापन आरयाखिया हवचयारयात घतलया आि.

गद पयाठयाध वनकतहचतरणपर, वचयाररक, परसतयावनया, हचतनपर, हवनोदी करया, चररतरपर अस हवहवि सयाहितपरकयार सयाहवष कल आित. ‘या’ या पयाठयािन याच वनकतहचतर परतकष िोळयासोर उभ रयाित. पसतक वचयाररक व भयावहनक सोबत कशी करतयात िया हवचयार ‘अशी पसतक’ या पयाठयाध आलया आि. ‘पररळ’ या पयाठयािन परसतयावनया लखनयाचया वगळया पररपयाठ आपलयासोर तो. याणसया-याणसयातील सवयादयाचया अभयाव ‘याणस बयािया’ िन अिोरनखत िोतो. ‘वहिनीचया ससयार सलया’ या पयाठयािन िोणयारी हवनोद हनहटती आपलया चिऱयावर ियास फलवत. कोणतयािी सववोतकष कयायाटसयाठी कलपकतची आहण पररशयाची हकती पररसीया गयाठयावी लयागत याच दशटन ‘वयाङमीन लणयाचया हशलपकयार’ या पयाठयातन िोत. ि सवट पयाठ भयाषया आहण आशयाचया दषीन सद आहण वहवधपणट आित.

सवयाततवीर हवनयाक दयाोदर सयावरकर याच ‘सवततरतच सतोतर’ ि रयाषटरभकतीपर पद कयावयानदयासयाठी हदलल आि. पद घरकयाध हनसगटकहवतया, परकहवतया, सतकयाव, हवदरोिी कहवतया, सतरीवयादी कहवतया अस हवषयािील वहवध िपणयाचया परतन कलया आि. घनयावळीशी नयात िोिणयारी ‘परयाणसई’, हनसगयाटशी एकरप िोणयाची आस बयाळगणयारी ‘झयाियाचया नयात ियाऊ’ िी सििसदर रचनया, परसीचया दनषभरीच तरल वणटन करणयारी ‘दवयात आहलस भलया पियारी’ िी परकहवतया, अतयाशी पिया हिकणयाऱया रयाठी भयाषच ितव सयागणयारी सत जयानशवरयाची ‘ऐसी अकषर रहसक’ िी ओवीबद रचनया, िीवनयातलया अियारयात परकयाशवयारया दयाखवणयारी ‘शबद’ िी कहवतया आहण सतरी सवयाततयाच रपप परतीकयाचया याधयातन उलगिन दयाखवणयारी ‘पिण’ अशया कहवतयाची याहलकया आपलयासोर उलगित ियात.

गतया, लबदतया आहण अलकयार वभव िी या पयाठयपसतकयातील कहवतयाची कयािी वहशषटय आित. तयाळ कहवतयािील कयावयानभव नयात पोिोचतो. आश, हवचयार, भयावनया, शबदसौदट, अरटसौदट, हवचयारसौदट या सवट दषीन याकि पयाियालया िव.

पद घरकयात ‘रसगरिण’ कतीचया सयावश आि. पद रचनतन हनयाटण िोणयारी सरयाीभयाव ियागती व तयातन हनयाटण िोणयारी रसहनहटती वकत करण रसगरिणयात अपहकषत आि. तयासयाठी तया रचनतील आशसौदट, हवचयारसौदट, भयावसौदट उलगिन दयाखवण, तया रचनची वहशषटय सपष करण, रचनतील परहतया व परतीक सिन घऊन तयाची दखल घण आवशक आि. रसगरिणयासबिी सवततर याहिती हदली असन कहवतच रसगरिण करतयानया ती यागटदशटक ठरल अशी आि.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 10: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

गद-पद पयाठयाध कयािी हचतरयाचया सयावश कलया आि. तयाळ िकरयालया आकषटकतया लयाभन आश उलगियालया दत िोत.

‘नयारक’ िया सयाहितपरकयार पयाठयपसतकयात सवततरपण अतभटत कलया आि. तयाचया अभयासयातन या सयाहितपरकयारयाकि पयािणयाची सिग दषी हवकहसत िोण अपहकषत आि. या सयाहितपरकयारयाची वयापती ोठी आि. इततया अकरयावीत हशकणयाऱया हवदयारयााचया भयाहषक आवयाकया लकषयात घऊन, तयानया सिल-रचल अशया पदतीन नयारकयाचया पररच करन दणयात आलया आि. नयारक मिणि कया? नयाटय मिणि कया? तयाचबरोबर सगीत नयारक, परयाोहगक नयारक व वयावसयाहक नयारक याहवषीची ओळख करन दणयात आली आि. सोबत तीन नयाटय उतयारिी दणयात आल आित. तीन नयाटयउतयाऱयाच सवरप वगळ आि. आश, भयाषयाशली, कयाळ या दषीन त ‘वगळ’ आित. सवत:िील ‘अहभनतयालया’ वयाव हळयावया मिणन नरयान रचलली ‘िसवयाफसवी’ िी सहितया परकषकयानया िसवतया-िसवतया अतटख करणयारी आि. या नयारकयातील उतयारया या दषीन वहशषटयपणट आि.

‘धयानीनी’ या नयारकयातील आई व हतच ‘कयालपहनक ल’ याचया नयातयातील भयावहनक बि हवचयार करयालया परवतत करणयारया आि. या नयारकयाच अनक पदर अरटपणट आित. या नयाटयउतयाऱयातील आश अगदी वगळया हवचयार दणयारया आि.

दोन हपढयातील अतर अिोरनखत करणयाऱया, इहतियास कयाळयातील सयायाहिक नसरतीच दशटन घिवणयाऱया ‘सदर ी िोणयार’ या नयाटयउतयाऱयािील आश आहण सवयाद यािन नयारकयाच सवरप सपष वियालया दत िोत.

‘नयारक’ या सयाहितपरकयारयाचया अभयासयाळ हवदयारथी नयारकयाशी सबहित ववसयायाकि वळ शकतील. ‘उपोहित रयाठी’ या भयागयात ‘सतरसचयालन’, ‘हदरतशोिन’, ‘अनवयाद’, ‘अनहदनी (बलॉग) लखन’, ‘रहिओिॉकरी’ या

घरकयाची याहिती हदली आि. ि सवट घरक भयाहषक कौशलयाचया उपोिनयाचया दषीन ितवपणट आितच; हशवया तया तया कषतरयातील ववसयाहक सिीची याहिती दणयार आित. तयाचया अभयासयातन परयापत कलली भयाहषक कौशल ‘परकलप’ व ‘सयादरीकरण’ आहण ‘परयातहकषक’ याचया याधयातन वकत करणयाची सिी हवदयारयाानया हळणयार आि.

भयाग पयाचध वयाकरण घरकयाची रचनया कयायाटतक पदतीन कली आि. शबदशकती, कयावगण, वयाकसशलषण, कयाळ, शबदभद या वयाकरण घरकयातन भयाहषक कौशलयाचया हवकयासयालया शयासतरशद पयाया हळल. तसच हवदयारयााची भयाषया सद िोणयास अहिक दत िोईल.

‘पररहशषयात’ भयाषयाहवकयासयाचया दषीन उपकत ‘पयाररभयाहषक शबद’, ‘इगरिी आहण रयाठी मिणी’, कयािी सयाहिनतकयाची रोपण नयाव व पणट नयाव’, ‘कयािी सयाहिनतक व तयाचया परहसद रचनया’, ‘जयानपीठ परसकयारपरयापत रयाठी सयाहिनतक’ अशया सयायाजयानयाचया दषीन उपकत ठरणयाऱया याहितीचया सयावश कलया आि.

हवदयारयााच लयापन कहतपहतरकचया याधयातन िोणयार असलयाळ पयाठयातील परतक घरकयाखयाली कतीचया सवरपयातील सवयाधया हदल आित. सवयाधयायातील कती आकलन, उपोिन, हवशलषण, सशलषण, तयाहककिक हवचयार, कयाटकयारणभयाव व सिटनशीलतया यावर आियाररत असन तयािन भयाहषक हवकयास, हवचयार-हवकसन, कलपनयाशकतीलया चयालनया हळणयास व सयाहिनतक ियाण परगलभ िोणयास दत िोणयार आि. सवट सवयाधयायािील कतीध वहवध आि; परत कतीच सवट परकयार परतक पयाठयाखयाली दणयास याटदया आित. पयाठयाचया आश व भयाषया हवचयारयात घऊन आपण ोग तया नयावीपणट कतीची भर घयालयावी.

पवटजयानयावर आियाररत वयाकरणयाचया पयायाभत सवरपयातील कती तया तया पयाठयाखयाली दणयात आलया आित. परर, द हवती वया तती सतरयावर भयाषया हशकललया हवदयारयाानयािी या कती सिि सोिवतया तील अशया आित. यायाग हवदयारयााच वयाकरणयाच सवटसयाया जयान तयाि रयाियाव, असया ित आि.

पयाठयपसतकयातील पहिलया पयानयावर हदललया क. आर. कोिचया अधयापनयात अवश उपोग करयावया. तयाळ आपली आहण हवदयारयााची सदभट सदी वयाढल.

दनहदन िीवनयाशी सयागि घयालणयार रयाठी भयाषया हवषयाच हशकषण हवदयारयाानया हळयाव, तयानया सयाहितयाचया आसवयाद घतया यावया आहण या भयाषयाभयासयातन ‘उदयाच वयाचक-लखक-कवी-वयावसयाहक’ घियावत यासयाठी ि पयाठयपसतक ितवयाच सयािन ठरल, असया हवशवयास आि.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 11: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

अ. कर. पाठ, कनवता प. कर. अ. कर. पाठ, कनवता प. कर.

अ. कर. सानहतयपरकार प. कर. अ. कर. उपयोनजत मराठी प. कर.

अ. कर. वयाकरण प. कर.

भाग - १

भाग -३ भाग -४

भाग -५

भाग - २

अनकरमणिकता

सवततरतच सतोतर (कयावयानद) १ - सवयाततवीर हव. दया. सयावरकर१. या २ - हशवयािी सयावत

२. परयाणसई (कहवतया) ७ - इहदरया सत

३. अशी पसतक ११ - िॉ. हनटलक यार फिकल

४. झयाियाचया नयात ियाऊ (कहवतया) १६ - नलश पयारील

५. पररळ १९ - परलियाद कशव अतर

६. दवयात आहलस भलया पियारी (कहवतया) २५ - बया. सी. ढचकर

नयारक- सयाहितपरकयार-पररच ६११. िसवयाफसवी - हदलीप परभयावळकर ७०२. धयानीनी - परशयात दळवी ७५३. सदर ी िोणयार - प. ल. दशपयाि ८०

१. सतरसचयालन ८८२. हदरतशोिन ९३३. अनवयाद १०१४. अनहदनी (बलॉग) लखन १०८५. रहिओिॉकरी ११४

१. शबदशकती ११९२. कयावगण १२३३. वयाकसशलषण १२६४. कयाळ १३०५. शबदभद १३२ पररहशष १३७

७. ‘याणस’ बयािया! २९ - परवीण दवण

८. ऐसी अकषर रहसक (सतकयाव) ३३ - सत जयानशवर

९. वहिनीचया ‘ससयार’ सलया ३६ - शोभया बयादर

१०. शबद (कहवतया) ४४ - शवत नोिर

११. वयाङ ीन लणयाचया हशलपकयार ४७ - स ती दवसरळ

१२. पिण (कहवतया) ५३ - नील याणगयाव

कहवतच रसगरिण ५८

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 12: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

1

सवततरतच सततोतर (कावानद)सवाततवीर वव. दा. सावरकर (१८८३ त १९६६) :

कवी, कादबरीकार, आतमचररतरकार, नाटककार, ववचारवत, वनबधकार. लहानपणापासनच दशभकी आवण सवाततराचा धरास. तरातनच मातभमीचरा सवची परवतजा. ‘अवभनव भारत’ रा ससची सापना. ‘माझी जनमठप’ हा आतमचररतरातमक ग. वराचरा अकरावरा वरषी पवहल कववतालखन. ‘गोमातक’, ‘कमला’, ‘महासागर’, ‘ववरहोचछ वास’ ही खडकावर; ‘मतरयपतर’, ‘सवततरतच सतोतर’, ‘जगनााचा र’, ‘सपतरषी’, ‘तारकास पाहन’ इतरादी कववता परवसदध. तरलता, कोमल भावना, भवरतची ओढ, ओज, आतमसमपपणाचा धरास, ततववचतनातमक वतती ही तराचरा कावराची ववशषट. ‘भाराशयदधी’ व ‘वलवपशयदधी’ रा वाङछ मरीन चळवळी. कावतकारकतव, परखर ववजानवनषा, जहाल भवमका, बयदछ वधवादी ववचारसरणी रामयळ सवपच लखन परभावी. तराचरा सावहतरातन जाजवलर राषटरभकीची भावना परकट होत. मराठीचरा सावहतरवभवात फार मोठी भर घातली.

परसतयत दशभकीपर रचनत कवीन सवाततरदवतच सतोतर गारल आह. सवाततर महणज राषटराच चतनर आह, शवास आह. राषटराचरा सवाततरासाठी जगण हीच दशवासीराचरा जीवनाची सापकता आह. आपली परतरक कती आवण तरा मागचा भाव हा राषटरसमपपणाचा, राषटरवहताचा असावा असा सदश कवी रा कववततन दतात.

भाग - १

सावरकराची कववता(सपादक : वासदव गतोववद मादव)

जरोऽसतय त शीमहनमगल! वशवासपद शयभदसवततरत भगववत! तवामह रशोरयता वद ।।ध.।।

राषटराच चतनर मतप त नीवत-सपदाचीसवततरत भगववत! शीमती राजी त तराची

परवशतचरा नभात तची आकाशी होशीसवततरत भगवती! चादणी चमचम लखलखशी

गालावरचरा कसयमी वकवा कसयमाचरा गालीसवततरत भगवती! तच जी ववलसतस लाली

त सरापच तज उदवधच गाभीरपवह तचीसवततरत भगवती! अनरा गहण नष तची

मोकष मयकक ही तयझीच रप तयलाच वदातीसवततरत भगवती! रोवगजन परबरहम वदती

ज ज उततम उदातत उनत महनमधयर त त सवततरत भगवती! सवप तव सहचारी होत

ह अधम-रक-रवजत । सयजन-पवजत । शीसवततरत

तयजसावठ मरण त जनन तयजवीण जनन त मरण तयज सकल चराचर शरण

भरतभवमला दढावलगना कवध दवशल वरदसवततरत भगववत! तवामह रशोरयता वद

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 13: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

2

परापना सपत. ‘जनगणमन’ची इशारत वमळत. खाबाला रललला माम पार जोडन सावधानचा पववतरा घऊन खडा होतो.

रा शाळचा माम एक अवरव झालार. गली चाळीस वरष तो आपलरा अवलबाबाचरा हातान घटच टोल दत, अस चतनराच कोब नाचवत आलार. कोलहापर ससान होत तवहा राजाराम महाराजाचरा कारवकदषीतील मामची नमणक आह. तरान दोन राजर बवघतली. ससानाच आवण लोकशाहीच. कोलहापरकराचरा कक वपढा बवघतलरा.

‘घणछ घणछ घणछ ऽऽ!’ ोराड घटच टोलावर टोल पडत राहतात. चतनराच ोट कोब उडा घत वाडाचरा परापनामवदराकड एकवट लागतात. समाधानी चरषन माम सटटलावरन खाली उतरतो.

रागा धरन उभ रावहलल अनघड, कोवळ कठ जोडलरा हातानी आवण वमटलरा डोळानी भावपणप सयरात परापनतन अजात शकीला आळव लागतात.

माम एका दगडी खाबाला रलन आपली चयनवाणाची सफद दाढी करवाळत ती समह परापना ऐकत राहतो. तराच मन कशात तरी गयतन पडत.

१. मामविवाजी सावत (१९४० त २००२) :

सयपरवसदध कादबरीकार. ‘मतरयजर’ ही तराची कादबरी महणज तराचरा लखनकतपतवाच वशखर आह. चररतरातमक कादबरीलखन ह तराच आवडत लखनकषतर. ‘ावा’, ‘रयगधर’, ‘लढत’ रा परवसदध कादबऱरा. ‘अशी मन अस नमयन’, ‘मोरावळा’, ‘लाल माती रगीत मन’ ह वरककवचतरण सगह परवसदध. ‘शलका साज’, ‘काचनकण’ ह लवलतलखन परवसदध. भारतीर जानपीठाचा ‘मवतपदवी’ पयरसकार, सववोतकष वाङछ मराचरा महाराषटर राजर पयरसकारान पाच वळा गौरवाकनवत. ‘पनमचद भयतोवडरा’ हा बगाली पयरसकार, पयण ववदापीठातफफ ‘जीवनगौरव’ पयरसकार अशा अनक पयरसकारानी सनमावनत. १९९० रावरषी सावहतराचरा नोबल पाररतोरकासाठी नामाकन.

‘माम’ हा वरककवचतरणातमक पाठ असन मामचरा सवभावाचरा ववववध पलच वणपन पाठात कल आह. परामावणक, दशावभमानी, नमर, सवाभावी व सहदरी असलला ‘माम’ माणयसकीच ववलोभनीर दशपन घडवतो. समपपक शबदरचना, वचतरदशषी लखनशली रामयळ ‘माम’ ह वरककमतव पररणामकारकतन मनाला वभडत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 14: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

3

मामचरा सफद दाढीत जवढ कस आहत तवढा तराचरा आठवणी असतील! खप बवघतलर आवण भोगलर तरान. महाराजाचा मयकाम पनहाळावर पडला तर मामला भलरा पहाट उठन साीदारासह चौदा मलाची पारपीट करावी लागलीर; पण ही आठवण सागताना कठ वदनची कळ तराचरा दाढीधारी चरषवर तरळत नाही. उलट एका सचचरा सवकाला शोभल अशी अवभमानाची झालर तराचरा मयखडावर उतरत. डोळ वकलवकल करत, भयवरा आकसन तराचरा बयढा दहातील उमद मन बोलन जात, ‘सर, फाटच धयकरातन पनहाळावर चढण लई गमतीच. आता वाटत पर नहाई झपत.’

ससान ववलीन झाली आवण असा इमानी चाकरवगप चौवाटा पागला. तरातच माम रा शाळत रज झाला. एक वशपाई महणन.

डटईला अबोली रगाचा फटा, अगात नहर शटापवर गदप वनळ जाकीट, जावकटाचरा कखशात चादीचरा साखळीच एक जयन पॉकट वॉच, खाली घराची आवण घोटाजवळ चयणरा असलली तयमान, पारात जयनापयराणा पपश हा मामचा पोशाख आह.

शाळत तो वशपाई आह; पण शाळबाहर तो बहरपी आह. कठ फळाचरा माकफटमधर एखादा बागवानाचरा दकानावर घटकाभर बसन तराच दकान चालव, तो हातावर ठवल त अलाची खर महणन आपलस कर; कठ एखादा मयकसलम अवधकाऱराचरा बचाबचीला उदपची वशकवण द. एक ना दोन नानातऱहच उदोग माम करतो.

शाळतील लोकाना तो वशपाई वाटतो. शाळबाहरचरा लोकाना तराची अनक रप वदसतात. मौलवी, वरापारी, उसताद रा सगळाचा अतभापव करता रईल अस साऱरानी तराला सयटसयटीत नाव दऊन टाकलर-माम!

दहा वराापवषी मी रा शाळत रज झालो तवहापासन रा माणसाला जवळन पारखत आलोर. गरीब माणसान वकती आवण कस हशार असाव राचा माम एवढा मासला मला काही बघारला वमळालला नाही.

मी मामचरा घरी गहपरवशाचरा कारपकमाला गलो. तराची कतपबगारी बघन खप समाधान वाटल. मामन कललरा कषमर चाकरीच फळ महणन असल; पण तराची सगळीच मयल गयणवान वनघालीत. पसा कमावतात महणन माज नाही. बापाचा शबद तराचरा लखी शवटचा शबद आह. तो कधी खाली पडत नाही.

असच एकदा मामचरा घरी तराचरा दसऱरा नबरचरा मयलाच ‘शादी मयबारक’ वनघाल. ठरलरापरमाण माम मला आमतरण दारला आला. ‘‘सर, पोराच लगन हार. रारला पावहज.’’

‘‘माम, तयमचरा पोराच लगन आह तर न रऊन कस चालल? नकी रईन.’’ मी उततर वदल.

एका वमतराला घऊन सधराकाळी शादीचरा मडपात गलो. मडप माणसानी भरला होता. मामन पयढ रत मला हाताला धरन आघाडीला नऊन बसवल.

तरा मडपात आमदार होत, खासदार होत, बड वरापारी होत, वशकषक, पराधरापक होत. हरातभर अगावर पटा चढवन वशपाई महणन कललरा चाकरीच चीज झालराच समाधान तराचरा सफद दाढीभर पसरल होत. वनका लागला. मामन जमललरा लोकाच आभार मानणरासाठी माईक हातात घतला.

‘‘आज माजरा मयलाचरा लगनाला आमदारसाहब आलत, खासदार साहब आलत, मतरयजरकार आलत- माजरा गररबाचरा...’’ मामचा कठ दाटन आला. तराला बोलता रईना. तराची अनयभवान पाढरी झालली दाढी ररत रावहली. मामन कसबस आभार मानन हातातील माईक खाली ठवला.

‘धमापपकषा माणस मोठा आह आवण माणसापकषा माणयसकी फार फार मोठी आह!’ अस ववचार घऊनच तरा वदवशी मी मडपातन बाहर पडलो.

मामचा शवटचा बचा शाब माझरा हाताखाली वशकला. चागलरा गयणानी एस. एस. सी. पास झाला. तो पास होताच मामच माझरामाग लकड लागल, ‘‘सर, शाबला कठतरी वचकटवा.’’

‘‘माम, हा शवटचा बचा. तयमचरात कणीच पदवीधर नाही. राला वशक दा. राला नोकरीत अडकवलात, की हा सपला. जरा नट धरा. काही अडल नडल मला सागा.’’ मी मामला वदलासा दत होतो.

बदलतरा काळाची पावल ओळखन मामन वनधापर बाधला. पोराला कॉलजात दाखल कल.

परवा परवा मामची बयढी आई अलाला परारी झाली. वतचरा आठवणी सागताना मामचरा डोळात पाणी तरळल. ‘दवनरत सार वमळल सर; पण आईची मारा कणाकडन नहाई वमळारची’, ह तराच बोल ऐकताना

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 15: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

4

नातवड असलला माम मला तराचरा शाबसारखा पोर- वराचा वाटला. तराची आई वारली तरा वदवशी शाळला सयटी वमळाली.

ह हारसकल शभर वराावर जयन आह. इल रकॉडप तरामयळ अवाढवर आह. कणी माजी ववदाषी रतो. १९२०-२२ सालातील आपलरा नावाचा दाखला मागतो. माम त रवजसटर अचक शोधन तराच नाव धयडन काढतो. हाती दाखला पडलला, बापरा झालला ववदाषी मामचा हात हातात घऊन महणतो, ‘‘चलो माम, चार लग.’’

‘‘कशाला? नग आतताच घतलार. कठ हार आता तयमही?’’, माम तराचा चहा नाकारणराचा पररतन करतो. मनात जयनरा आठवणी रगाळणारा ववदाषी तराचा हात खचन तराला आगहान चहाला नतो. मग चहा वपता वपता तराचरा वळचरा वशकषकाचरा आठवणीना उजाळा वमळतो. ‘एम. आर. सर भारी माणस. कवढा आब होता तरा वकाला हारसकलचा.’ माम हरवललरा काळाला मयठीत पकडणराचा पररतन करतो.

ही शाळा सरकारी आह. इ डटरॉईगचरा, कॉमसपचरा सरकारी सवटपवफकटचरा परीकषाच कदर आह. रा परीकषा आलरा, की बयढा माम पाखरागत हालचाली कर लागतो. नबर टाकण, बाकडी हालवन बठकीची वरवसा करण, पाणी दणरासाठी गोरगररबाची पोर ऑवफसात आणन दाखल करण. पडल त काम माम उतसाहान कर लागतो.

कधी खळताना, कधी परापनचरा वळला एखाद पोरग चकर रऊन कोसळत. ररकषा आणन, तरात तरा पोराला घालन डॉकटरकड नताना माम तराला आईचरा मारन धीर दत महणतो, ‘‘घाबर नकोस. ताठ बस. कार झाल नहाई तयला.’’

सववीस जानवारी, पधरा ऑगसट रा राषटरीर वदवशी कधी कधी मामचरा हातान इला राषटरधवज, दडावर सरसरत चढतो. शाळचरा वतसऱरा मजलरावरचरा माथरावर वनकोप वाऱरावर फडफडत राहतो. फटाजवळ हाताचा पजा वभडवन माम राषटरगीत सपपरात धवजाकड मान उचावन बघत राहतो.

माझराकड कणी बडा पाहणा आला, की मामकड बघत नयसती मान डटलवली, की वतचा इशारा पकडत माम चहाची ऑडपर दतो. पाहणा बसपरात चहा दाखल होतो. ‘‘राज, चहा कवहा सावगतलात?’’ पाहणा आशचरापन

ववचारतो. मी उततर दतो, ‘‘ऐवतहावसक काळात वावरतो ना सधरा! नयसती इशारतीबरहकम काम हातात आमची!’’

एकदा मी आवण माम शाळचरा वहराडात बाकावर गपपा मारत बसलो. तरा वदवशी माम खयलला होता. ससावनकाचरा काळचरा, वाडावरचरा एक-एक अजब गमती सागत होता. तीन तास कवहा माग पडल होत दोघानाही कळल नाही.

परसगी माम एखादा कारपकमाचरा वळी मयलाचरासमोर दहा-वीस वमवनट एखादा ववररावर बोल शकतो. तराला जस उदपच जान आह तसच तराला वदकाचही जान आह. लहानसर चण असललरा वशकषकाला तो महणतो, ‘‘कार पवार सर, कार ही तबरत? पस कार कोन उरावर बाधन नणार जाताना? जरा अग धरीसारक कारतरी खावा. मी सागतो तयमाला. साखरचरा पाकात तप घालन तरात शरभर साफ धयतललरा खारका वबरा काढन पधरा वदस मयरतीला घाला. रोज सकाळी अनोशा पोटी दोन-दोन खावा. महरनराभरात तयमाला कनी वळखनार नहाई!’’

कणाचरा पाराला लागल तर तरावर कठला पाला वाटन लावावा राचा सला दारला माम ववसरत नाही. कणाच पोट वबघडल तर तरावर कठला काढा परावा राची सचना दारला तो चयकत नाही.

शाळत एखादा कारपकम वनघाला, की तराची आखणी मामचरा हातात रत. फॉवरपॉटपासन टबलकॉपरात सारी जयपी जोडन दऊन पयनहा कारपकमाचरा वळी एखादा कोपरा धरन, वका कार कार बोलतो ह तो नीट धरान दऊन ऐकतो. कारपकम सपला, की मामला ववचाराव, ‘कसा झाला कारपकम?’ वकतरात काही खास नसल तर नाराजी परकट करणराचीही तराची एक ढब आह. ‘बोलल चागल त, पर महनावी तशी रगत नहाई भरली.’

आणखी वरापनतर माम रा शाळतन सवावनवतत होणार. रोजाना वदसणारा तराचा अबोली रगाचा फटा आवण सफद दाढी आता वदसणार नाही. माणसाचरा आरयषराला कठ ना कठ वळण असत. टाळतो महटलरान त नाही टाळता रत.

सरकारी वनरमच आह. तरापरमाण मामला घरी जाव लागणार; पण मला मातर वाटत राहात, की तराचरा शवटचरा कषणापरात तराचरा हातान इलरा ोराड घटच

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 16: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

5

(लाल माती रगीत मन)

‘घणछ घणछ घणछ ’ अस टोल पडत राहावत. तरा टोलाचरा तालावर चतनराच अगवणत कोवळ कोब नाचत राहावत. जोडलरा हातानी अावण वमटलरा डोळानी, कववळकीचरा असखर अनघड कठातन परापनच धीरगभीर बोल असच उमटत राहावत आवण दगडी खाबाला रलन त परापनाबोल

ऐकताना बयढा, पार बयढा झालला माम असा कसलरातरी ववचारात कारमचा हरवलला बघारला वमळावा.

(१) (अ) कतोण त वलहा. (१) चतनराच ोट कोब- (२) सफद दाढीतील कसाएवढा आठवणी असणारा- (३) शाळबाहरचा बहरपी- (४) अनघड, कोवळ कठ-

(अा) कती करा.

(इ) खालील वाकातन तमहाला समजलल मामच गण वलहा. (१) माम सावधानचा पववतरा घऊन खडा होतो. ...............

(२) आईचरा आठवणी सागताना मामचरा डोळात पाणी रत. ...............

(३) माम तराला आईचरा मारन धीर दत महणतो, ‘‘घाबर नकोस. ताठ बस. कार झाल नहाई तयला.’’ ...........

(४) माझराकड कणी बडा पाहणा आला, की मामकड बघत नयसती मान डटलवली, की वतचा इशारा पकडत माम चहाची ऑडपर दतो................

(५) माम एखादा कारपकमात मयलाचरासमोर दहा-वीस वमवनट एखादा ववररावर बोल शकतो. ...........

(ई) खालील िबदसमहाचा अरथ वलहा. (१) ोराड घटा (२) अवभमानाची झालर

(२) वाकरण.(अ) खालील िबदातील अकषर वनवडन अरथपणथ िबद तार करा.

(१) इशारतीबरहकम (२) आमदारसाहब (३) समाधान

(आ) खालील वाकपरचाराचा अरथ वलहन वाकात उपतोग करा.(१) चौवाटा पागण-(२) कठ दाटन रण-(३) हरवलला काळ मयठीत पकडण-

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

लखकान ववदारााच वणथन करणासाठी वापरलल

िबदसमहमामची िालाबाहय रप

(१) (२)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 17: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

6

(इ) खालील िबदाच वदलला तकतामध वगगीकरण करा.(१) अनयमती (४) घटकाभर (७) नानातऱहा (१०) अवभवाचन(२) जयनापयराणा (५) भरवदवसा (८) गयणवान(३) साीदार (६) ओबडधोबड (९) अगवणत

उपसगथघवित परतघवित अभसत

(३) सवमत. (अ) ‘शाळत तो वशपाई आह; पण शाळबाहर तो बहरपी आह’, रा मामसबधी कललरा ववधानाचा अप पाठाधार

तयमचरा शबदात सपष करा.(आ) मामचरा सवदनशीलतची दोन उदाहरण तयमचरा शबदात वलहा. (इ) मामचरा वरककतवाच (राहणीमान, रप) वचतरण तयमचरा शबदात करा.

(४) अवभवकी. (अ) ‘माम’ रा पाठाची भावरक ववशषट सपष करा.(आ) मामचरा सवभावातील ववववध पलच ववशलरण करा.(इ) ‘माणसापकषा माणयसकी फार फार मोठी आह!’, रा ववधानातील आशरसौदरप तयमचरा शबदात वलहा.

परकलप. तयमचरा पररसरातील ‘माम’ सारखरा बहगयणी वरकीचा शोध घरा. तराचरा वरककववशराच वणपन तयमचरा शबदात करा.

|||

* भाषाभास *l उपसगथघवित िबद- शबदाचरा पवषी उपसगप लागन ज शबद तरार होतात तराना ‘उपसगपघवटत’ शबद महणतात. उदा., अवघड, भरधाव, अवतशर, उपसपादक, बडर, नापसत.l परतघवित िबद- शबदाचरा वकवा धातचरा पयढ एक वकवा अवधक परतरर लागन काही शबद तरार होतात, अशा शबदाना ‘परतररघवटत’ शबद अस महणतात. उदा., दकानदार, गयलामवगरी, खोदाई, टाकाऊ, झोपाळ, मानवसक, जडतव, खोदाईसाठी.l अभसत िबद- दछ ववतव वकवा पयनरावततीन तरार झालल शबद महणज ‘अभरसत’ शबद होत.

(अ) पणापभरसत शबद- एक शबद पयन: पयनहा रऊन एक जोडशबद तरार होतो. उदा., लाललाल, वतळवतळ, हालहाल

(अा) अशाभरसत शबद- काही वळा शबदात तराच शबदाची पणप पयनरावतती न होता एखाद अकषर बदलन रत. अशा शबदास अशाभरसत शबद महणतात.

उदा., आबटवचबट, भाजीवबजी, गोडधोड इतरादी.(इ) अनयकरणवाचक शबद- काही शबदात धववनवाचक शबदाची पयनरावतती साधलली असत, तरा शबदाना

‘अनयकरणवाचक’ शबद अस महणतात. उदा., गडगड, वटवट, वकरवकर इतरादी.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 18: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

7

२. पराणसईइवदरा सत (१९१४ त २०००) :

कववरतरी, काकार, लवलत लकखका. लहानवरापासन वाङछ मराच ससकार. उतकट, भावपणप आवण परवतभासपन कावरशली. ‘सहवास’ हा पवहला परकावशत कावरसगह. ‘शला’, ‘मदी’, ‘मगजळ’, ‘रगबावरी’, ‘बाहलरा’, ‘गभपरशीम’ इतरादी कववतासगह परवसदध. ‘शरामली’, ‘चत’ ह कासगह व ‘मदछ गध’, ‘मालनगाा’ ह लवलत लखसगह परवसदध. तराचरा ‘गभपरशीम’ रा कववतासगहास सावहतर अकादमी पयरसकारान सनमावनत कल आह.

उनहाळा सपत आलला असला तरी तराचा ताप अजनही असहय आह. पावसाळा सयर होणराची परतीकषा आह. घराघरात, शताशतावर आवशरक पवपतरारी झाली आह. अशा वळी पावसाळापवषीचरा कसतीच वणपन करताना कववरतरीन रा कववततन मवतरणीचरा नातरान घनावळीला महणज मघमालला कलल आवाहन, धाडलला वनरोप भावरमर आह. गामीण भागातील घराघरातन कलरा जाणाऱरा पावसाळापवषीचरा तरारीच वणपन समपपक शबदात कववतत आल आह. ही तरारी झालरावर पावसाची आळवणी कली आह.

परसतयत कववता अषाकषरी दात असन दसऱरा व चौथरा चरणात रमक साधलल आह.

पीठ काडत राकषसी तस कडाडत ऊन :पराणसई घनावळ कठ रावहली गतन?

वदला पाखराचा हाती माझा सागावा धाडन : ग ग घनावळी मतरपणा आठवन...

पडवळा-भतोपळाची आळी ठववली भाजन,हडा मतोडन घरात िणी ठववला रचन,

बल झाल ठाणबदी, झाल मालक बचन,तोड कतोमली बाळाची झळा उनहाचा लागन,

वववहरीचा तळी खतोल वदस लागल ग वभग,मन लागना घरात : कधी िील त साग?

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 19: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

8

ग दौडत धावत आधी माझा ितावर :िला वहरवा पाघर मालकाचा सवपनावर,

तिी झलत झलत ग मावझा घरािी :भाच तझ झोबतील तझा जरीचा घतोळािी,

आळ वलाच वभज द, भर ववहीर तडब :सार घरदार माझ वभज द ग वचब वचब;

उभी राहन दारात तझा सगती बतोलन :सखा रमला ितात ताच कौतक सागन...

का ग वाकडपणा हा, का ग अिी पाठमतोरी? ग ग पराणसई वाऱावरन भरारी. (समगर इवदरा सत)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 20: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

9

(१) (अ) चौकिी पणथ करा.(१) कववरतरीन वजला ववनती कली ती- (२) कडाडतरा उनहाला वदलली उपमा- (३) कववरतरीचरा मवतरणीला सागावा पोहोचवणारी- (४) शतात रमणारी वरकी-

(आ) कारण वलहा.(१) बलाच मालक बचन झाल आहत, कारण .........

(२) बाळाची तोड कोमजली, कारण .........

(इ) कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(२) (अ) खालील कावपकीचा अरथ सपषट करा.(१) र ग दौडत धावत आधी माझरा शतावर : (२) तशी झयलत झयलत र ग मावझरा घराशी :(३) वववहरीचरा तळी खोल वदस लागल ग वभग,

(आ) खालील तकतात सचवलानसार कववतचा ओळी वलहा.

पराणसईला कववतरी ववनती करत ता

ओळी

पराणसई न आलान कववतरीचा असवसर

मनाच वणथन करणाऱा ओळी

पराणसई हीच कववतरीची मतरीण

आह ह दिथवणाऱा ओळी

मालकाचा सवपनपतगीसाठी

आवाहन करणाऱा ओळी

कववतरीन पराणसईचा आगमनानतर वक कलला

अपकषा

(१) अषटाकषरी छद- कववतचरा परतरक चरणात आठ अकषर असतात तरावळी ‘अषाकषरी द’ होतो.उदाहरणाप, तशी झयलत झयलतà आठ अकषर. भाच तयझ झोबतीलà आठ अकषर. र ग मावझरा घराशीà आठ अकषर. तयझरा जरीचरा घोळाशीà आठ अकषर.

िीप

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 21: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

10

(३) कावसौदथ.(अ) खालील ओळीतील भावसौदरप सपष करा.

(१) ‘का ग वाकडपणा हा, का ग अशी पाठमोरी? र ग र ग पराणसई वाऱरावरन भरारी’

(२) ‘शला वहरवा पाघर मालकाचरा सवपनावर,’(आ) कववरतरीन उनहाळाचरा तीवरतच वणपन करताना रोजलली परतीक सपष करा.(इ) ‘कववरतरी आवण पराणसई राचरातील नात वजवहाळाच आह’, सपष करा.

(४) अवभवकी.(अ) तयमचरा पररसरातील पावसाळापवषीचरा कसतीच वणपन करा. (आ) पावसानतर तयमचरा पररसरात होणाऱरा बदलाच वणपन करा.(इ) पावसानतर कोणाकोणाला कसाकसा आनद होतो त वलहा.

(५) रसगरहण. ‘पराणसई’ रा कववतच रसगहण करा.

|||

* िबदसपतती. खालील िबदाच समानारगी िबद ितोधन िबदमनतोरा पणथ करा. उदा.,

वातवा

अस

रावन

मील

र ण

समदर

ववदत तलाव

चदर अधार

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 22: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

11

३. अिी पसतकडॉ. वनमथलकमार फडकल (१९३० त २००६) :

सत सावहतराच अभरासक, समीकषक, परवसदध वक. तरानी वलवहलली अनक सवततर व सपावदत पयसतक परवसदध. ‘कलोळ अमताच’, ‘वचतनाचरा वाटा’, ‘वपरर आवण अवपरर’, ‘सयखाचा पररमळ’ ह सावहतर. ‘सतकवी तयकाराम : एक वचतन’, ‘सत चोखामळा आवण समकालीन सताचरा रचना’, ‘सतावचरा भटी’, ‘सत वीणचा झकार’, ‘सत तयकारामाचा जीवनववचार’ ही सत सावहतराचा अभरास माडणारी पयसतक तसच ‘समाजपररवतपनाची चळवळ : काल आवण आज’, ‘सावहतरातील परकाशधारा’ ह लखसगह परवसदध. सतसावहतर हा तराचरा ववशर आसचा ववरर होता. ‘परबोधनातील पाऊलखयणा’ आवण ‘वनवडक लोकवहतवादी’ रा सपावदत पयसतकातन एकोणववसावरा शतकातील सयधारणाववररक चळवळीसबधीचा तराचा वरासग परकट होतो. ‘भर रतन दमाणी’ सावहतर पयरसकारान तराना सनमावनत कल आह.

परसतयत पाठातन माणसाचरा जडणघडणीत असलली पयसतकाची भवमका वरक झाली आह. पयसतकाच महतव वणपन करताना पयसतक वाचनाचा वरापक दकषकोन लखकान वरक कला आह. जनमभर भाववनक सोबत करणारी पयसतक ही जगणराची वहमत वाढवतात आवण पररणा दतात. पयसतक ही मानवी जीवन आनदी व अपपणप करतात, हा ववचार परसतयत पाठातन वरक करताना लखकान ‘जगातील सौदरपपणप वसत महणज पयसतक’ हा वरापक दकषकोन माडला आह.

काही पयसतक आपलराला झपाटन टाकतात. अत:करणात भावनाची परचड खळबळ उडवन दणराची तराचरात शकी असत. अशी पयसतक कधी ववसरता रत नाहीत. दीघपकाळ वटकणाऱरा सयगधापरमाण ती पयसतक मनात दरवळत राहतात. उततम सावहतरकतीच वाचन करत राहण रासारख दसर उततजक आवण आनददारक काही असल का? मकब आवण वकग वलरर रा नाटकातल काही सवाद इतक कावरातम, इतक अपगभप आवण इतक भावसपशषी आहत, की परतरक वाचनाचरा वळी अवधक उतकट अनयभती दत राहतात. अशा वाचनाची नशा और असत. सयखाववररीचरा माझरा कलपनतन पयसतक वगळली तर सार सयखच सपयषात आल अस महणाव लागल. जवळच वमतर दरावतात. जराचरावर परम कल तरानाही तरा परमाची ववसमती होत आवण वराचा अगनी त पटवत ठवतात. हातात आलला पसा कसा आवण कवहा नाहीसा होतो त कळतही नाही; पण पसा आवण माणस राचरापरमाण पयसतक कधीच

ववशवासघातकी असत नाहीत. तराना सपशप करणराचा अवकाश, भावनानी आवण ववचारानी ओसडणार आपल अत:करण त उघड करतात. ‘माझरा अतरगात तरा ोर लखकान साठवलल ह भाडार तयझच आह. ज आवडल त खयशाल घऊन जा’ असच जण पयसतक आपलराला सागत असत. पयसतकावर आतरवतक परम करणारी माणस मी पावहली आहत. आपलरा कपाटात वजवापाड जपन ठवलल पयसतक दसऱराला दताना ती अगदी वराकळ झालली असतात.

एकदा एका गपरमी वाचकाकडन दोन वदवसासाठी एक पयसतक मी वाचारला आणल होत. त दताना तो गपरमी मला काकळतीन सागत होता, ‘‘अवतशर काळजीपवपक वापरा. दसऱराचरा हाती दऊ नका. पयसतकाची पान मयडप नका. कोणताही मजकर पकनसलीन वकवा शाईन अधोरकखत कर नका, वरच कवहर काढ नका. वतसऱरा वदवशी कटाकषान मला पयसतक परत करा.’’ तरा सचना मला अपमानकारक वाटलरा नाहीत. हातात पडललरा कोणतराही पयसतकाशी वनदपर-चाळा करणार अनक पयसतकशतर मी पावहल आहत. तराचरा वहशबी ापलल एक चोपड महणज पयसतक. तराला कसल महतव दारच? पयसतकाचा उपरोग तरी वकती? भक लागलरावर त वशजवन ोडच खाता रत? वड लोक वाङछ मरात अनक रस असतात अस महणतात. तहान लागलरावर तयमचरा कावलदासाचरा ‘शाकतलातील’ रस वपण शकर आह कार? फार तर एकदा वाचाव वकवा चाळाव आवण मग रईल तरा भावान फकन टाकाव. ही

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 23: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

12

ववचारसरणी अनकाची असत; पण तरा पयसतकपरमीन मला जरा अटी घातलरा होतरा तरा खरोखरच अतरत सरयककक होतरा.

माझरा हाती पयसतक दताना तरान तरावरन मारन अलगद हात वफरवला. मी तराला महणालो, ‘‘कसलीही काळजी कर नका. माझरा घरीसयदधा तयमचरा पयसतकाला माहरी आलरासारखच वाटल. तराला सासयरवास सहन करावा लागणार नाही. त अगदी ‘रोगर सळी’ तयमही दत आहात.’’ तो हसला. तराच समाधान झाल असाव. मी महणालो, ‘‘एका ससकत सयभावरतात महटल आह, ‘मखपहसत न दातवरमछ एव वदवत पयसतकमछ ’ मखापचरा हाती मला दऊ नका, अस पयसतकाच महणण आह. माझरा हाती त दताना तयमहाला माझरा शहाणपणाबददल शका आली नाही ना?’’ आता तो खळखळन हसला आवण महणाला, ‘‘अहो, दधान तोड पोळलरामयळ मी ताक फकन वपतो आह. काही वदवसापवषी एका कवीन माझी दोन पयसतक नली. मी पधरा वदवस वाट पावहली. पयसतक मागारला गलो तवहा तरान चक कानावर हात ठवल. आपण पयसतक आणलीच नाहीत अस तराच महणण आह. आता कार करणार? पयसतक वगळकत करण महणज माझरा दषीन भरानक परकार आह. तवहापासन मी ठरवन टाकल, की परतरकष परमशवर आला तरी तराला पयसतक दारच नाही. माझी पयसतक हीच माझी अपतर. वाचारला भरपर ग असल तर मी जनमठपची वशकषासयदधा आनदान सहन करीन; पण पयसतक नसतील तर राजवाडासयदधा मला समशानासारखा वाटल.’’ सहज माझरा मनात ववचार आला- अस वनषावत वाचक आता दमषीळ झाल.

परवा मी बी. ए. चरा वगापतलरा वाङछ मर ववरराचरा ववदाथरााना परशन ववचारला, ‘‘जी. ए. कलकणरााचा एखादा कासगह तयमही वाचला आह कार? सगह जाऊदा, रा लखकाची एखादी का तरी तयमचरा वाचनात आली आह कार?’’ सावहतर रा ववरराच रवसक ववदाषी-ववदावपनी माना खाली घालन बसल होत. कदावचत जी. ए. कलकणषी ह नावसयदधा तराना फारस पररवचत नवहत. मी वनराश झालो. एका आधयवनक शष कालखकाच नावही सयवशवकषताचरा, अभरासकाचरा कानापरात पोहोचल नाही रा कमापला कार महणाव?

एक गोष मातर खरी, की उततम सावहतरकती आपलराला जनमभर भाववनक सोबत करतात. मनाला धीर

दतात. जीणप होत चालललरा जीवनशकीला चतनरान नहाऊ घालतात. मनातलरा अधाराला उजडाची सवपन दाखवतात. काही वदवसापवषी ऐशी वरााच एक सावहतरपरमी सदछ गहस भटल. मी तराना सहज ववचारल, ‘‘सधरा कशाच वाचन चालल आह?’’ त महणाल, ‘‘गल दोन वदवस, ‘मघदत’ वाचत होतो. नयकतच त सपवल. आता टॉलसटॉरची ‘ॲना करवनना’ ही कादबरी हाती घतली आह.’’ मी काहीशा आशचरापन तराना महणालो, ‘‘रा वरात मघदताची रची कशी कार वाटत?’’ त ोडस रागावन महणाल, ‘‘रवसकतचा अावण वराचा सबध जोडण हच अरवसकपणाच आह. कलातमक आनद दणार शष सावहतर मला महातारा होऊ दत नाही. गाधीजीची आतमका, कवहकटर हयगोची आवण मयनशी परमचदाची कादबरी, रवीदराची ‘गाडपनर’ व ‘गीताजली’, शकसवपअरची नाटक, तयकारामाच अभग अस ववववध परकारच आवण अनक रगाढगाच पण रसमर सावहतर वाचणराचा मी जनमभर शौक कला. नव पयसतक वदसल, की त कवहा हसतगत होईल अशी बचनी आजही मला वाटत. रा पयसतकानी तर मला वजवत ठवल आह. शकसवपअरची सवप नाटक माझरा सगहात आहत राचा मला अवभमान वाटतो. अहो, सयदर सयदर पयसतकावरन नयसता हात वफरवणसयदधा कवढ सयखाच आह!

कधी कधी बऱराच वदवसात चागल पयसतक वाचारला वमळत नाही, अशा वळी मी सयदधा जयनरा सावहतराकड वळतो. खर सागारच तर सावहतरात जयन आवण नव अस काही असत नाही. कवळ काळाचरा अपकषन ह शबद आपण रोजतो. जानशवराच अभग कोणतरा अापन ‘जयन’ आहत? आवण कसयमागजाची कववता कोणतरा दषीन ‘नवी’ आह? आपलरा सोईसाठी आपण ह शबद वापरतो.’’

मी एक वदवशी अतरत ववमनसक अवसत होतो. तरा वदवशी माझा एक कलावत वमतर एका अपघातात मरण पावला होता. जगणरासाठी तराचराजवळ वकतीतरी सयदर सामगी होती. कलावताच वजवत मन असलला हा भाबडा हळवा माणस अचानक एका मोटार अपघातात ठार झाला. सबध वदवसभर मी असवस होतो. रातरी कपाटातल हवमगवच ‘द ओलड मन अड द सी’ ह ोटखानी पयसतक बाहर काढल. तराचरावरची धळ झटकली आवण त वाचारला सयरवात कली. पयसतकावरची धळ जरापरमाण मी झटकली तरापरमाण माझरा मनावर साचलली द:खी, वनराश ववचाराची धळ तरा

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 24: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

13

पयसतकान झटकन टाकली. पवहलरा दोन-तीन पानातच तरा ोटा कादबरीन मला कखळवन ठवल.

अनषसट हवमगव हा एक ववलकषण परवतभचा लखक होऊन गला.

साहवजकच तराची जीवनदषी तराचरा सावहतरातन परकट झाली आह. ‘द ओलड मन अड द सी’ ही कादबरी राच बलदड वततीन भारलली आह. एक महातारा कोळी दवमाशाची वशकार करणरासाठी अाग सागरात आपली होडी ढकलतो. तराला सामानर मास नको होत. दवमाशाला वजकणराच धाडसी मनसयब मनात रचन हा काटक महातारा होडी वलहवत वकतरक मल अतरावर गला. पोटात अन नवहत. तहानन तराला शोर पडला होता; पण माग वफरारच नाही हा तराचा बाणा होता. तराचरा कललरा हाडात अजनही खवळललरा लाटाबरोबर झयजणराची आवण सागरावर मात करणराची वजदद होती. कधी न सापडलला महापरचड दवमासा आज आपण वमळवारचा रा आकाकषन रोमारोमातन पटन वनघालला हा कणखर आशावादी महातारा पयढपयढच चालला होता. दवमासा वमळणराच वचनह वदसत नवहत. उपाशी पोट करकरत होत. कलल हातपार होडी माग घणराचा सला दत होत; पण हटवादी मन परतारला तरार नवहत. तो तसाच होडी वलहवत पयढ चालला. एकाएकी परचड खळबळ झाली. महाताऱराचरा जाळात तो महाकार दवमासा सापडला होता. आपलरा बयलद मयसडीन जाळ तोडन तो सहज सयटन गला असता; पण आता महाताऱराचरा हातात वजाच बळ आल. वजवाची शप करन हातातलरा भालरान दवमाशाला तरान तास-दोन तासात झयजन ठार कल. त धड होडीला बाधन ववजरोनमादान तो परत लागला. आज तराला जाळात कधीच न सापडलला आवण आपलरा शपटीचरा तडाखरान मोठमोठा होडा उलन टाकणारा महाबवलष दवमासा तराचरा पराकमान सापडला होता. वकनाऱराकड परतताना शाकक माशाचरा टोळीन तरा दवमाशावर हल चढवल. त तराच लचक तोड लागल. तराचराशीही महाताऱराला झयजाव लागल. तो परतला आवण उनमादान आरोळी ठोकन महणाला, ‘‘अर, मी दवमाशाची वशकार कली. तयमहाला त कधी जमल नाही; पण आज मी तो पराकम कला. मी दवमासा पकडला.’’ पण महाताऱराला ह समाधान फार वळ वमळाल नाही. दवमाशाच बहतक मास शाकक माशानी मटकावल होत. आता उरला होता तो तराचरा हाडाचा

परचड सागाडा. दवमासा जाळात सापडनही आवण तराची शषीन वशकार करनही तो वमळालराचा आनद उरला नवहता. महातारा ोडासा हसला. पयनहा एकदा हा पररतन करारचा अस महणन तो वनघन गला.

बसस! इ कादबरी सपली; पण रातन हवमगवला कार सागारच आह? अवतबलाढ, कर वनरती आवण दबळा महतवाकाकषी माणस राचरात हजारो, लाखो वराापासन कधीच न सपणार एक सनातन व वचरतन दद रयदध चाल आह. वनरती जबरदसत असल; पण दबळा माणसातही अदमर आकाकषची आवण सघरपशीलतची जवाला पटलली आह. जवरषण वततीन तो माणस आपलरा परारबधाशी झगडत आह. वनषटर वनरती तराला हलकावणरा दत असली आवण तराचा तजोभग करत असली तरी एक कषण असा रणार आह, की दबपल वाटणारा माणस वनरतीला पराभत करन ववजराचरा वसहासनावर वनकशचत बसणार आह, अस तर हवमगवला सयचवारच नाही ना? त काहीही असो; पण रा ोटा कादबरीन माझरा मनातल वफलर आवण उदछ ववगनता पार धयऊन टाकली. मी पयनहा ताजा टवटवीत झालो आवण मनाशी महणालो, जगणरा-मरणराचा खळ तर अखड चालललाच आह. मरणाचरा जाळात आपण सापडारच नाही. वनरतीन जाळ टाकल तरी त तोडन, फकन दारच आवण जीवनाचरा अाग सागरात सवर सचार करारचा. हवमगवला कदावचत हीच भवमका अवभपरत असल. तराचरा कादबरीन मला झपाटन टाकल ह मातर खर! अशी मतरमयगध करणारी, गदागदा हलवणारी, हदराचरा हदराला कडकडन दश करणारी, आनदाचरा आवण उनमादाचरा असमानात बहोर भराऱरा घरारला लावणारी, हसवणारी आवण रडवणारी, जीवनाचा सयगध उधळणारी, नाना परकारची पयसतक वाचणरात आवण तराचरा माधरमातन महान लखक कवीचरा अतरगाला वभडणरात कवढा तरी आनद सामावलला आह. अशी पयसतक जगणराचा अप सागतात. जगणराला एक सयवावसक सपशप दतात.

लवलत आवण वचाररक सावहतरातन वमळणार अनयभव ववशषटपणप तर असतातच; पण तरातन काही नवरा पररणा वाचकाला आवावहत करतात. जीवन कस आह एवढच सागण ह पयसतकाच काम नाही. त कस असाव हही समपपणान सागणारी पयसतक आपलराला जगणराची वहमत दतात. माणयसकीचा पकष घऊन उभी रावहलली, नराराचा

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 25: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

14

(१) (अ) तलना करा.

‘पसतकरपी’ वमतर ‘मानवी’ वमतर............................... ...............................

............................... ...............................

............................... ...............................

............................... ...............................

(आ) कारण वलहा.(अ) गपरमीन पयसतक दताना कललरा सचना लखकाला अपमानकारक वाटलरा नाहीत, कारण.....

(अा) ‘परतरकष परमशवर आला तरी तराला पयसतक दारच नाही,’ असा पयसतकपरमीन वनशचर कला, कारण.....

(इ) ‘रवसकतचा आवण वराचा सबध जोडण हच अरवसकपणाच आह’, कारण.....

(इ) कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

हवमगवचा कादबरीतन सवचत हतोणार अरथ

(१) उततम सावहतकतीची वविषट

(२)

जरजरकार करणारी, माणसाचरा पारातल साखळदड तोडारला दड ोपटन उभी रावहलली काही बडखोर पयसतक मी जवहा वाचतो तवहा माणसावरचा ववशवास वाढारला लागतो. पयसतक वळ घालवणरासाठी वाचारची ही हासरासपद कलपना मला चयकीची वाटत. पयसतक आपलराला घडवतात. काही वळा उदछ धवसतही करतात. पयसतक महणज परवतभावताची, ववचारवताची फललली सवपन असतात. रा सवपनातनच उदाच वासतव जनमाला रत असत. महणनच

जगातलरा सौदरपपणप वसतत मी तरी पयसतकाचा समावश करतो. अशी पयसतक आनदही दतात आवण द:खही दतात. दसऱराचरा द:खान द:खी होणरासाठी मन वरापक आवण उदार असाव लागत. ही वकमरा पयसतक करत आली आहत. पयसतकाचा अवीट सयगध मनाचरा गाभाऱरात दरवळत रावहला महणज जीवनाची सतार मसत झकारत राहत.

(जगाच किासाठी?)

(१) शकसवपअर - सयपरवसदध इगजी कवी, नाटककार. मकब, वकग वलरर ही तराची परवसदध नाटक.

(२) अनषसट हवमगव- अमररकन सावहकतरक.(३) कवहकटर हयगो- फच कवी, लखक व नाटककार.

विपा

(४) मयनशी परमचद- ोर वहदी काकार व कादबरीकार.(५) वलओ टॉलसटॉर- रवशरन लखक.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 26: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

15

(२) अरथ सपषट करा. (अ) दधान तोड पोळलरान ताक फकन वपण. (अा) पयसतकाला माहरी आलरासारख वाटण.

(३) वाकरण. (अ) सचननसार सतोडवा.

(१) ‘चवदार’ सारख शबद वलहा. ............... ............... ............... ...............(२) जस ववफलताच वफलर तस (अ) सफलता ...............

(अा) कशलता ...............

(इ) वनपयणता ...............

(आ) िबदाचा िविी ‘क’ असलल चार िबद वलहा. उदा., ‘उततजक’............... ............... ............... ...............

(इ) ा िबदगिातील वविषण ओळखा.

वविषण

(४) सवमत. (अ) वचाररक सावहतरातन वमळणार ववशषटपणप अनयभव सवभारत वलहा.(आ) पयसतकाववररीचा लखकाचा दकषकोन तयमचरा शबदात वलहा.(इ) हवमगवचा जीवनववररक दकषकोन तयमचरा शबदात सपष करा.

(५) अवभवकी. (अ) ‘उततम सावहतरकती आपलराला जनमभर भाववनक सोबत करतात’, ह ववधान सोदाहरण सपष करा.(आ) ‘वनषावत वाचक आता दमषीळ झाल आहत,’ ह ववधान सपष करा.

परकलप. जी. ए. कलकणषी, भा. द. खर, दगाप भागवत, वरकटश माडगळकर रा सावहकतरकाची मावहती व रासबधीच

सदभपसावहतर वाङछ मर कोशातन शोधन वलहा.

* िबदसपतती पढील िबदसमहासाठी एक िबद वलहा.

(अ) पधरा वदवसानी परकावशत होणार ..............

(अा) जराला एकही शतर नाही असा ..............

(इ) मवदराचा आतील भाग ..............

(ई) गयडघरापरात हात लाब असणारा ..............

(उ) कलल उपकार न जाणणारा ..............

कावरातम, अवसा, सावहतरकती, ववमनसक,

पररणा, सवाद, नवरा, उततम

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 27: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

16

४. झाडाचा मनात जाऊ

नलि पािील (१९५४ त २०१६) : वनसगपकवी व वचतरकार. शबद, नाद, लर आवण अप राची उततम जाण. दोन शबदामधील ववरामाच नमक भान आवण

ववलकषण वचतरमरी माडणी ही तराचरा कववताची ववशषट. अनक वनसगपदतत घटकाच तरल दशपन तराचरा कववतामधन घडत. ‘वहरव भान’ हा तराचा कववतासगह परवसदध. ‘कववतचरा गावा जाव’ रा लोकवपरर कावरगारनाचरा कारपकमातील सादरीकरणात सहभाग. तरल शबद आवण खयल सवर रामयळ तरानी गारलली कववता ऐकणाऱराचरा मनात दीघपकाळ रगाळत अस.

झाडाच वहरव वभव पानाफलाच रग-गध, वभरवभरणारी फलपाखर, यईयई नाचताना हसणार पाणी, फादा-फादावरील पकषी, ऊन-सावलराची नकषी रा चतनरमर वनसगपसोहळाशी कवी एकरप होऊन जातो. वनसगापतील अमलान सौदरापचा आसवाद घता घता आपणही तरा वनसगापचा भाग होऊन सौदरापनयभतीच दान ववशवाला दाव, अस तराला वाटत राहत.

(वहरव भान)

झाडाचरा मनात जाऊ, पानाच ववचार होऊपोपटी सपदनासाठी, कोकीळ होऊनी गाऊ...

बहरात वसतामधलरा, तो सर सावळा ऐकतजातील फलही रगन, जनमाला अततर घालतचल सयराबरोबर आपण, तो फारा कानी ठव...

खळन रगपचमी, फलपाखर वभजली सारीहा वा अस रगीत की पताकाच वफरणारीह वभरवभरणार तोरण दाराला आणन लाव...

ही कोणाची र करणी डोळात झऱराच पाणीह उधाण आनदाच की दवाघरची गाणीगाणरात ऋतचरा आपण चल खळाळन र वाह...

पाणरात उतरनी माझ, मन खडकावर बसतानायई यई नाचर पाणी, मज वदसत र हसतानाएक रोप तयराराच मज, मारन घाली नहाऊ...

ओजळीमधर मी अलगद, आकाश जरास धरताआकाशान मी अवघरा पाणराची ओटी भरताहातात ऊन डटचमळत वन सरप लागतो पाह...

ह फादीवरल पकषी की हगामाच साकषी झाडाचरा पारी काढी, सावली उनहावर नकषीमग वतलाच फटल पख, वन तराच झाल काऊ...

मानवी सपशप ना ज, असतील फल-पाखररानात अशा त मजला, ईशवरा जरा टाक रमी झाड होऊनी त, पसरीन आपयल बाह...

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 28: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

17

(१) (अ) तोग पाथ वनवडन वाक पणथ करा.(१) पतोपिी सपदनासाठी महणज-

(अ) पोपटी पानात जाणरासाठी.(आ) उतसाहान सळसळणरासाठी.(इ) पानाच ववचार घणरासाठी.

(२) जनमाला अततर घालत महणज-(अ) दसऱराला आनद दत.(आ) दसऱराला उतसाही करत.(इ) सवसमपपणातन दसऱराला आनद दत.

(३) ततो फाा कानी ठव... महणज-(अ) सयगधी वतती जोपास. (आ) अततराचा सपर मार.(इ) कानात अततर ठव.

(४) वभरवभरणार ततोरण दाराला आणन लाव... महणज-(अ) दाराना तोरणान सजव.(आ) दाराला हलतफलत तोरण लाव.(इ) वनसगापचरा सगतीत सवत:च जीवन आनदी कर.

(५) मी झाड हतोऊन तर, पसरीन आपल बाह... महणज-(अ) वनसगापचाच एक घटक होऊन सवााना भटन.(आ) झाड होऊन फादा पसरीन.(इ) झाड होऊन सावली दईन.

(अा) खालील कतीतन वमळणारा सदि कववतचा आधार वलहा.

वनसगाथतील घिकाचा सतोबतीन कलली कती सदि

(१) कोकीळ होऊनी गाऊ... ...........................................

(२) गाणरात ऋतचरा आपण चल खळाळन र वाह... ...........................................

(२) (अ) खालील कावपकीचा तमहाला समजलला अरथ सपषट करा.(१) झाडाचरा मनात जाऊ, पानाच ववचार होऊ. (२) हातात ऊन डटचमळत वन सरप लागतो पोह...

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 29: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

18

(आ) खालील तका पणथ करा.

कववतचा ववष कववततन वमळणारा एकवतरत

अनभव

कवीन वापरलली आनदाची दतोन

परतीक

भावषक सौदथसरळ

कववततन वमळणारा सदि

(३) कावसौदथ.(अ) ‘पोपटी सपदनासाठी, कोकीळ होऊनी गाऊ...’ रा कावरपकीतील अपसौदरप सपष करा.(आ) ऊन आवण सावली राचरा परतीकातन सवचत होणारा आशर कववतचरा आधार वलहा.(इ) ‘डोळात झऱराच पाणी’ रा शबदसमहातील भावसौदरप उलगडन वलहा.

(४) अवभवकी.(अ) ‘तयमही झाडाचरा मनात वशरला आहात’, अशी कलपना करन त कलपनावचतर शबदबदध करा.(आ) वनसगापतील घटक व मानवी जीवन राचा परसपरसबध सपष करा.

(५) ‘झाडाचा मनात जाऊ’ ा कववतच रसगरहण करा.|||

वदलला िबदातील एकावळी काणतही एक अकषर बदलन नवीन अरथपणथ िबद तार करा. नवीन िबदातील पनहा एक अकषर बदलन नवीन अरथपणथ िबद तार करा. िविचा िपपापात कमीत कमी िबदात पतोहतोचा. उदा., सयदर - घाराळ सयदर - आदर - आदळ - आराळ - घाराळ (१) डोगर- .................................... अबर(२) शारदा- .................................... पयराण(३) परात- .................................... कानात(४) आदर- .................................... पहाट(५) साखर- .................................... नगर

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 30: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

19

एखादा शतात मोहराचा हडा अचानक सापडावा तसा बवहणाबाईचरा कावराचा शोध गलरा वदवाळीत महाराषटराला लागला. शासतरापरमाण वाङछ मरात शोध कववचतच लागतात. सोळा वराापवषी मराठी सावहतरात असाच एक मौलरवान शोध लागला. लकमीबाई वटळकाची

‘समवतवचतर’ परवसदध झाली तवहा. लकमीबाईसारखाच बवहणाबाईचा वजवहाळा जबर आह. तराचरा शबदाशबदातन परवतभा नयसती वझरपत आह. अस सरस आवण सोजवळ कावर मराठी भारत फार ोड आह आवण मौज ही आह, की जयनरात चमकल आवण

नवरात झळकल अस तराच तज आह. एका वनरकषर आवण अवशवकषत शतकरी सतरीन ह सार रचलल आह हा तर तोडात बोट घालारला लावील असा चमतकार आह.

सयपरवसदध मराठी कवी सोपानदव चौधरी राचरा हया मातोशी. वराचरा बहाततरावरा वरषी तरा मरण पावलरा. सोपानदवाची आवण माझी वीस-बावीस वरााची मतरी आह; पण तराचरा माजघरात सोनराची खाण दडलली असल हयाची मला मावहती नवहती. तराना सवत:ला तराची जाणीव असल; पण त पडल मयलखाच लाजाळ. तराना

५. पररमळपरलहाद किव अतर : (१८९८ त १९६९) :

नामवत लखक, कवी, नाटककार, ववनोदकार, वचतरपट कालखक, वका, वशकषणतजज महणन पररवचत. तराचरा असामानर कतपतवान वाङछ मर व इतर कषतरात तरानी मानदड वनमापण कल. ‘कशवकमार’ रा टोपण नावान तरानी कावरलखन कल. ‘झडची फल’ हा तराचा ववडबनपर कववताचा सगह परवसदध; ‘साषाग नमसकार’, ‘तो मी नवहच’, ‘कवडी चयबक’, ‘बरहमचारी’, ‘डॉकटर लाग’, ‘मोरची मावशी’ इतरादी तरानी वलवहलली लोकवपरर नाटक. ‘अशा गोषी अशा गमती’, ‘फल आवण मयल’ इतरादी कासगह. ‘कऱहच पाणी’ ह आतमचररतर परवसदध. सानगयरजीचरा ‘शरामची आई’ रा पयसतकावर तरानी काढललरा वचतरपटाला सववोतकष वचतरपटाच पवहल सयवणपकमळ दऊन गौरवणरात आल. १९४२ साली झाललरा अकखल भारतीर मराठी सावहतर समलनाच त अधरकष होत.

परसतयत पाठ हा आचारप अतर रानी ‘बवहणाबाईची गाणी’ रा कावरसगहाला वलवहलली परसतावना होर. रा परसतावनतन आचारप अतर रानी बवहणाबाई चौधरी राचरा असामानर कावरपरवतभची ओळख आपलरा ओघवतरा व भावपणप शबदात करन वदली आह. गामीण जीवन, कवरजीवन राचराशी वनगवडत ससकतीच बवहणाबाईचरा मनावर खोल ससकार झाल होत. तरामयळ तराची कववता गामीण भावववशवाच व कवरससकतीतील शकडो तपवशलाच सहज सदभप दत. माणयसकी, वनसगापशी समरसता, शदधा आवण खडातील समहजीवन रा सबधीची जाणीव तराचरा कववततन परकटली आह. तराचरा कावरातील खानदशी बोलीचा गोडवा ववशरतवान जाणवणारा आह.

वाटल, की खानदशी वऱहाडी भारमधलरा आपलरा अडाणी आईचरा ओवराच ‘सयवशवकषत आवण सयससकत’ महाराषटर कौतयक करील की नाही कोणास ठाऊक! महणन त इतकी वरष तोडात मग धरन बसल होत.

मागलरा वदवाळीचरा आधी एक वदवस त असच माझराकड आल आवण एक चतकोर चोपडी हळच उघडन तरात उतरलली आपलरा आईची एक कववता भीत भीत तरानी मला वाचन दाखवली.

हरीत दतोन मतोिा दतोनहीमधी पानी एक मतोि हाकलततो एक जीव पतोसततो वकतीक?तराबरोबर ती वही मी तराचरा हातातन खसकन

ओढन घतली आवण अधाशासारखरा साऱरा कववता भरभर चाळलरा. भारची मला कठच अडचण वाटली नाही. मी ओरडन सोपानदवाना महणालो, ‘‘अहो, ह बावनकशी सोन आह! ह महाराषटरापासन लपवन ठवण हा गयनहा आह.’’ तराच कषणी ह कावर परवसदध करारच आमही ठरवल.

परवतभा ह कवीला लाभलल वनसगापच दण आह. त तराचराबरोबरच राव लागत. रतनाचा वकवा ववदचा तराचराशी काही सबध नाही, ह माझ आता ठाम मत झाल आह. कोवकळ पकरान तोड उघडल, की आपोआप सगीत वाह लागत. पराजकाची कळी उमलली, की ती सयगधाचच

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 31: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

20

वन:शवास टाक लागत. तस जातीचरा कवीच आह. तराच हदरच ताल धरन बसलल असत. तरामयळ तराचरा वजभवर शबद जो रतो तो मयळी नाचतच रतो. सषीतल सौदरप तवढ तराचरा डोळाला वदसत आवण जीवनातल सगीत तराला ऐक रत. डोगराचरा कपारीआडन जसा एखादा झरा उचबळत असतो, तस कावर एकसारख तराचरा हदरातन उसळा घत असत, अस मानलराखरीज जगातील अमर कावर कस जनमाला रत ह कोड सयटणार नाही.

बवहणाबाई हयानी तर शाळच कधी तोड पावहल नाही. तराना वलवहता रत नवहत वन वाचताही रत नवहत. ‘गावातील मवदर हयाच माझरा शाळा’ अस तरा महणत. रोजच घरातल अनछ शतामधल काम करता करता तरानी गाणी रचली आवण तरातली ोडीशी कणीतरी वटपन ठवली. पयषकळशी तराचराबरोबरच गली. अशी ही एक अपवढक आवण कषाळ गवहणी जातरावर दळता दळता वकवा चल फकता फकता ‘मार भीमाई माऊली, जशी आबराची साऊली’ वकवा ‘माझरा माहराची वाट, माल वाट मखमल’ असल वजवत कावर शवास टाकावा इतकरा सहजपण कशी कर शकत? कणी महणल आपलरा बारकाचरा जयनरा गाणरात असल कावर वाटल वततक आढळन रत; पण तस नाही.

बवहणाबाईचरा परवतभची जात फार वनराळी आह. धररतरीचरा कशीत झोपलल बी-वबराण कस परकट होत हयाच तरानी कलल वणपन वाचा.

ऊन वाऱािी खता एका एका कोबातन

पगथिल दतोन पान जस हात जतोडीसन असली कलपनची भरारी कोणतरा जयनरा सगीतात

आढळन रईल? ह मनोहर वचतर वजची परवतभा पाह शकत वकवा ऐन

तारणरात सौभागर गमावल असताना लप करमाची रखा माझा ककवाचा खाली पिीसनी गल कक रखा उघडी पडलीवधवराच अस हदरभदक करणकावर वजचरा

मयखातन परकट होत वतच कववतव सामानर आह अस कोण

महणल? सकाळी उठन बवहणाबाई घरोटावर महणज जातरावर बसन दळ लागलरा, की जातरातन वतकड पीठ पड लागारच अनछ इकड हयाचरा ओठातन कावर साड लागारच :

अर, घरतोिा घरतोिा तझातन पड पीठी तस तस माझ गान पतोिातन त वहतोिीह तराच वणपनच मयळी तरानी सवत: करन ठवल

आह. सवरपाकघरात जाऊन तरा चल पटवारला बसलरा अनछ चल पटता पटनाशी झाली आवण वतचरातन नयसताच धर बाहर पड लागला महणज तरा कावरामधच सतापन ‘चयलहया’ला महणत,

पि पि धककला वकती घसी माझा जीव आर इसतवाचा धना! कस आल तल हीव!पयढ चल पटली, तवा तापला आवण भाकरी टाकताना

हाताला चटक बस लागल महणज ससाराची रहसर कावररपान तराचरा मयखावाट परकट होत :

अर ससार ससार जसा तवा चलहयावर आधी हाताल चिक तवहा वमत भाकर‘तानकरा सोपाना’ला हाऱरात वनजवन आवण तो हारा

डोकरावर घऊन बवहणाबाई शताला वनघालरा, की कावर आपल वनघालच तराचराबरोबर. वाटत ताबडा फळानी लकडलल वहरव वडाच झाड वदसल, की लागल त तराचरा ओठावर नाचारला :

वहरव वहरव पान लाल फ जिी चतोच आल वडाचा झाडाल जस पीक पतोपिाच!रसतराचरा कडला कडटवलबाचरा झाडावरचरा

वपवळा वनबोळा पावहलरा, की घतलीच तरान तराचरावर झप :

कड बतोलता बतोलता पढ किी नरमली

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 32: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

21

कड वनबतोी िविी वपकीसनी गतोड झाली!समोरन पढरीचरा वदडीतला एखादा भाववक वारकरी

वदसला, की गवहवरन कलाच तरानी तराला परशन : अार वारकऱा, तल नही ऊन, वारा रडी झगारत अवघाल आली पढरीची वदडीशतामधर कापणी चालो, मळणी चालो वकवा

उफणणी चालो, कावरान बवहणाबाईची पाठ कधी सोडली नाही. खळात बलाची पात सयर झाली अावण मढाभोवती बल गरागरा वफर लागला, की लागलच त तरा बलाला गोजारारला :

पा उचल र बला, कर बापा आता घाई चाल द र रगडन तझा पााची पनाईशतकऱराच जीवन महणज कषाच. शतकऱराची हाड

अखर शतातच मोडावराची अनछ तराची राख तापीमाईतच पडावराची हयाची बवहणाबाईना जाणीव होती.

भोळा, भाववक, कषाळ अावण समाधानी शतकऱराचरा ससाराच करण कावर बाळबोध आवण वजवत वजवहाळान बवहणाबाईचरा हया गाणरातन परकट झालल आढळन रईल.

मातर, बवहणाबाईचरा कावराच एवढच ववशषट नाही. मानवी जीवनाकड बघणराच एक सपष आवण परभावी ततवजान तराचराजवळ होत. एखादा बयदछ वधमान ततवजानी वकवा महाकवीची जणकाही परवतभाच तराना परापत झालली होती. महणन तराचरा कावराचा सवप आववषकार सयभावरताचा आह आवण तराचा आतमा उपरोधी ववनोदाचा आह.

मराठी वाङछ मरात अमर होतील अशी अनक सयभावरत जागोजाग तराचरा कावरात ववखयरलली आढळतील. ‘कशाला कार महण नाही?’ रा कावरात अशा सयभावरताच जणकाही एक शतच वपकलल आह, ‘जरातन कापस रत नाही तराला बोड महण नर. भयकलरा पोटी जी माणसाला वनजवत वतला रात महण नर, अनछ दानासाठी जो आखडला जातो तराला हात महण नर. इमानाला जो ववसरला तराला

नक महण नर अनछ जनमदातराला जो भोवतो तराला लक महण नर. वजचरामधर भाव नाही वतला भकी महण नर अनछ वजचरामधर चव नाही वतला शकी महण नर’ हया बवहणाबाईचरा उदछ गारात भारची आवण ववचाराची कवढी ददीपरमान शीमती परकटलली आह!

महाकवी झाला तरी तो हयापकषा अवधक कार आणखी बोल शकतो?

मन पाखर पाखर ताची का साग मात? आता वहत भईवर गल गल आभाातहा भारचा अनछ ववचाराचा हदरगम मासला कठ

आढळन रईल कार? मानवी जीवनाच रहसर शयदध परम आह. सवाप नाही. नकतो लाग जीवा, सदा मतलबापाठी वहरीताच दन घन, नही पतोिासाठी ऊन, वारा आवण पाऊस खात वपक शतात उभी

असतात. कशासाठी? भयकलराचरा पोटात आमहाला लवकर जाऊ द र, असा मनामधर ती दवाचा धावा करत असतात. माणसाच खोटनाट वरवहार बघन तर बोरीबाभळीचरा अगावर काट आल तरी दखील माणसावर उपकार करणरासाठी तराचरा शताभोवती आपलरा शरीराची तरा कपण करतात! पोट वकतीही भरल तरी त शवटी ररकामच होणार! अनछ शरीर तर कधी तरी वनघनच जाणार! माग ज काही वशलक राहणार त फक हदराच दणघण. दसर काही नाही. शयदध आवण वन:सवाषी परमाच रापकषा अवधक हदरगम सतोतर कोण वलह शकल?

बवहणाबाईना सवाात कशाची जासत चीड असल तर ती माणसाचरा सवाापतन वनमापण झाललरा तराचरा कतघनपणाची! तरा माणसाला सतापन महणतात, ‘माणसा, तयला वनरत नाही र. तयझरापकषा त गोठातल जनावर बर. गार नछ महस चारा खाऊन दध तरी दतात. तयझ एकदा पोट भरल, की त उपकार साफ ववसरन जातोस. कतरा आपल शपट इमानीपणाचरा भावनन हालवतो. तर माणसा, त आपली मान मतलब साधणरासाठी डोलावतोस. कवळ लोभामयळ त माणस असनही काणस महणज पश झाला आहस.’ एवढ सागन झालरानतर बवहणाबाईनी माणसाला तळमळन ववचारल आह :

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 33: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

22

मानसा मानसा, कधी वहिीन मानस!मानवतलाच जणकाही तरानी ह वराकळ हदरान

आवाहन कल आह! सवाापचा वणवा सवप जगभर आज पसरलला आह. माणस पश होऊन एकमकाशी झगडत आहत. मानवता आज रकबबाळ झाली आह. महणनच ‘माणसा, माणसा, कधी होशील माणस?’ हीच आतप हाक मानवतचरा कलराणासाठी तळमळणाऱरा सतमहातमराचरा कारवणक अत:करणातन उचबळत आह! माणसान माणस कस वहारच हीच परचड समसरा मानवजातीपयढ आज उभी आह. हया समसरचा साकषातकार बवहणाबाईसारखरा खानदशातील एका अवशवकषत शतकरी मवहलला वहावा हा वतचरा परवतभासामथरापचा कवढा पडताळा आह!

बवहणाबाईची चयलत सास ‘वभवराई’ ही मोठी ववनोदी होती. ती अनकाचरा नकला करन लोकाना हसवी. वतच वणपन करता करता बवहणाबाईन ववनोदाचा एक मोठा वसदधानत सागन ठवला आह.

नाव ठ अावघाल कर सवाथची नककल हासवता हासवता विकवत र अककल!माणसाना हसवन शहाण करारच हाच ववनोदाचा

परधान हत आह. बवहणाबाईचरा ववनोदात नयसता उपरोध नाही. तरात सहानयभतीचा आवण कारणराचा ओलावा ओबलला आह.

रचनचरा आवण भारचरा दषीन बवहणाबाईच कावर अतरत आधयवनक आह. परतरक कावरामधर एक सपणप घटना वकवा ववचार आह. तराचा परारभ आवण अखर पररणामाचरा दषीन नाटातमक वहावा हयाबददल तराचा

कटाकष आह. शबदाचा आवण ववचाराचा फार ववसतार न करता ोडकरामधर एखादी भावना जासतीत जासत परभावान कशी वरक करता रईल हयाकड तरानी ववशर लकष वदलल आह. तरा दषीन मराठी भारवरच तराच परभयतव कवळ अदछ भयतच महटल पावहज.

रसाचरा आवण धवनीचरा दषीन कठही ओढाताण वकवा ववरस न होईल अशा कौशलरान तरानी सोप सोप आवण सयदर शबद वापरल आहत. तराचरा खानदशी वऱहाडी भारन तर तराचरा कावराची लजजत अवधकच वाढवली आह अस माझ मत आह. ‘अशी कशी वडी ग मार’ हयापकषा ‘अशी कशी रळी मार’ वकवा ‘पाणी ‘लौकीच’ वनतळ । तराला अमताची गोडी’ हयापकषा ‘पानी लौकीच वनततर । तराल अमरीताची गोडी’ हया भारत अवधक लाडकपणा वाटतो. एखाद गोवजरवाण बालक बोबडा भारत बोलताना आपलराला जसा आनद होतो, तस बवहणाबाईच कावर वाचताना मनाला वन कानाला वाटत.

मराठी मनाला मावहनी घालील आवण कसतवमत करन टाकील असा भारचा, ववचाराचा आवण कलपनचा ववलकषण गोडवा तराचरा कावरात वशगोशीग ओबलला आह आवण

मानसा मानसा, कधी वहिीन मानस!मानवतला तरानी वदललरा हया अमर सदशान तर

मराठी वाङछ मरात तराच सान अढळच करन ठवलल आह!

(बवहणाबाईची गाणी-परसतावना) (सपावदत)

(१) (अ) कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(२)(१)बवहणाबाई ाचा कावाच वविष

लखक पर. क. अतर ाचा मत कववतरीच गणवविष

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 34: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

23

(अा) खालील घिनाच पाठाचा आधार पररणाम वलहा.

घिना पररणाम

(१) कोवकळ पकरान तोड उघडण. ................................

(२) पराजकाची कळी उमलण. ................................

(३) जातीचरा कवीच हदर ताल धरन बसलल असण. ................................

(इ) तलना करा.

मद माणस पराणी

वतपणक

इमानीपणा

(ई) खालील आिाची कववतची उदाहरण पाठातन ितोधन वलहा. (१) शबदाची मौज वाटल, अशी बवहणाबाईनी वदलली उदाहरण-(२) बवहणाबाईची परावणमातराववररीची कतजता-

(२) वाकरण.(अ) परसतत पाठात वदलला कववतचा उदाहरणातन मक जळणाऱा िबदाचा पाच जतोडा ितोधन वलहा.

(आ) िबदसमहाचा अरथ सपषट करा.

(१) बावनकशी सोन- (३) सोनराची खाण- (२) करमाची रखा- (४) चतकोर चोपडी-

(इ) खालील वाकपरचाराचा अरथ वलहन वाकात उपतोग करा. (१) तोडात बोट घालण.(२) तोडात मग धरन बसण.

(ई) खालील िबदाना उपसगथ व परत लावन िबद तार करा. उदा., वाद-वववाद, सवाद, वनववपवाद, वादक, वादी(अ) अप- (आ) कपा-(इ) धमप-(ई) बोध-(उ) गयण-

अमरकाव जनमाला णाची लखकान सावगतलली लकषण

(३)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 35: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

24

(३) सवमत. (अ) ‘बवहणाबाईच सावहतर जयनरात चमकणार व नवरात झळकणार आह’, ह लखकाच ववचार तयमचरा शबदात

सपष करा.(आ) ‘बवहणाबाई शताला वनघालरा, की कावर आपल वनघालच तराचराबरोबर.’, रा ववधानाचा तयमहाला

समजलला अप सववसतर वलहा.(इ) ‘मानसा मानसा, कधी वहशीन मानस!’ रा उदछ गारातन वरक झालला बवहणाबाईचा ववचार तयमचरा शबदात

सपष करा.

(४) अवभवकी. (अ) पर. क. अतर राचरा परसतावना लखनाची तयमहाला जाणवलली ववशषट वलहा.(आ) बवहणाबाईचरा कावरातील भारची ववशषट वलहा.(इ) माणसातील माणयसकीचा तयमही घतलला अनयभव शबदबदध करा.

परकलप. (१) ‘बवहणाबाईची गाणी’ वमळवन वनवदनासह कावरवाचनाचा कारपकम सादर करा. (२) तयमचरा पररसरातील ओवरा/लोकगीत वमळवन सगह करा.

|||

भावषक सौदथसरळतानकरा सोपान, ददीपरमान शीमती, माणस असन काणस झाला, कारवणक अत:करण, चतकोर

चोपडी, कलपनचा गोडवा वशगोशीग ओबलला- ह शबदसमह नीट अभरासा व सवलखनात तराचा रोगर वापर करन लखन अवधक आकरपक करा.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 36: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

25

६. दवात आवलस भला पहािीबा. सी. मढढकर (१९०९ त १९५६) :

कवी, कादबरीकार, समीकषक, सौदरपमीमासक. भावोतकट तरीही वचतनशील असणारी, मानवी जीवनातील तसच वतपमान पररकसतीतील अतववपरोधाचरा जावणवन वनमापण झालली असवसता वरक करणारी मढषकर राची कववता ववशषटपणप ठरली. ‘नवीनता’ ही सकलपना तरानी समीकषत रजवली आवण सवत:चरा कववततन वतचा परतरर वाचकाना घडवला. तराची कववता अाववषकाराचरा दषीन पररोगशील व कातदशषी होती. ववसावरा शतकातील भारतीर सावहतरातील एक समप कवी अशी खराती तराना लाभली. ‘वशवशरागम’, ‘काही कववता’, ‘आणखी काही कववता’ ह कववतासगह; ‘रातरीचा वदवस’, ‘ताबडी माती’ व ‘पाणी’ रा तीन कादबऱरा परवसदध. कावर-कलाववररक तराचरा परगलभ अशा जावणवन मराठी कववतच सवरप अतबापहय पालटन टाकल. मराठी कावर कषतरातील कशवसयताचरा नतरच महतवाच पररवतपन मढषकराचरा कववतन घडवल आह. महणनच तराना ‘दसर कशवसयत’ महटल जात. ‘सौदरप आवण सावहतर’ ह समीकषणातमक लखन परवसदध. तराच सौदरपशासतरववररक लखन तरातील मौवलक वसदधानतामयळ गाजल.

परसतयत कववता महणज पररसीचरा आगमनाचरा आठवणीच भावरमर वणपन आह. पहाटचरा सधीकाली कवीची पररसीशी दकषभट झाली. ती भट कदावचत सवपनातील असल वा परतरकषातील. तरामयळच भटीच सवरप धसर होत. पररसी आली तवहा वतन पहाटचरा आकाशात तजाळणाऱरा शयकापरमाण कवीचरा मनाच आकाश उजळन टाकल. वतच चालणरातल सौदरप, चचल नजर रामयळ कवीची वतती काहीशी उलहवसत झाली; परतय हसनसयदछछधा ती अनोळखरासारखी वागली. रामयळ कवीचरा मनातील वराकळता कारमच रावहली. परमातील परसपरववरोधी भावनाच धाग गयफन हळवरा मन:कसतीच वचतरण कवीन अतरत तरलतन कल आह.

दवात आवलस भला पहािी िकाचा ततोऱात एकदा; जवळवन गवलस पररत अपला तरल पावलामधली ितोभा.

अडवलस आवणक पढ जरािीपढ जरािी हसवलस; -माग वळवन पाहण ववसरलीस का? ववसरलीस का वहरव धाग?

लक कठ अन कठ वपपासा,सदरतचा कसा इिारा; डतोळामधला डावळबाचा साग धरावा कसा पारा!

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 37: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

26

अनतोळखान ओळख किीगतजनमीची दावी साग; कतोमल ओला आठवणीची एरलाच जर बजली राग!

तळहाताचा नाजक रषाकवण वाचावा, कणी पसावा; ताबस वनमथल नखावरी अन िभर चादणा कवण गोदावा!

दवात आवलस भला पहािीअभराचा ितोभत एकदा;जवळवन गवलस पररत अपलामद पावलामधला गधा.

(मढढकराची कववता)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 38: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

27

(१) तोग पाथ वनवडन वाक पणथ करा. (अ) िकाचा ततोऱात महणज-

(१) शयकताऱराचरा तजसवी परकाशात.(२) शयकताऱराचरा आकाशी आगमनात.(३) शयकताऱरापरमाण उजळणाऱरा कववमनात.(४) शयकताऱराचरा अहकारीपणात.

(अा) वहरव धाग महणज-(१) वहरवरा रगाच सत.(२) वहरवरा रगाच कापड.(३) वहरवरा रगाच गवत.(४) ताजा परमभाव.

(इ) साग धरावा कसा पारा! महणज-(१) पाऱरासारखा वनसटणारा अनयभव.(२) हातातन वनसटणारा पारा.(३) पाऱरासारखा चकाकणारा.(४) पाऱरासारखा पारदशपक असलला.

(ई) अभराचा ितोभत एकदा महणज-(१) आकाशात अलपकाळ शोभन वदसणाऱरा ढगापरमाण(२) काळा मघापरमाण(३) आकाशात गरजणाऱरा ढगापरमाण(४) आकाशात धावणाऱरा ढगापरमाण

(२) (अ) परसीचा दषषटभिीनतर परसीववषी कवीचा मनात वनमाथण झालल परशन वनवडा. (१) पररसीच नाव कार?(२) ती वळन पाहण का ववसरली असावी?(३) भतकाळातील परम ववसरली असलरास आता ओळख कशी दावी?(४) ती कठ राहत?(५) वतच लकष नसताना वतच सौदरप कोणता इशारा दत असाव?(६) वतन सयदर वसतर पररधान कल आह का?(७) वतच डोळ कोणता इशारा दतात? (८) तळहाताचरा नाजक ररावरन परमाचरा भववतवराच भाकीत कोणी कराव?

(अा) खालील अराथचा ओळी कववततन ितोधा. (१) वतपमानातील ताजरा आठवणीच जर ववरन चाललरा असतील तर अनोळखी झाललरा गतकाळातील

परमाची आता ओळख तरी कशी दावी? (२) तळहातावरील नाजक ररा तरी कठ वाचता रतात? मग तरावरन भववषरकाळातील भटीच भाकीत

तरी कस करता रईल?

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 39: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

28

(३) ववरल, सयदर अभ अरणोदराचरा परतीकषत असताना अशीच एकदा त आलीस आवण जवळन जाताना आपलरा आठवणीचा गध मनात परीत गलीस.

(३) (अ) सचनपरमाण सतोडवा.(१) ‘पहाटी’ ह उततर रईल असा परशन तरार करा. (२) एका वाकरात उततर वलहा.

(अ) कवीची पररसी कवहा आली?(आ) डोळाना कवीन वदलली उपमा कोणती?(इ) कवीला पररसीची जाणवलली पावल कशी आहत?(ई) पररसीचरा आठवणीसाठी कववतत आलली दोन ववशरण कोणती?(उ) ‘अनोळखरान’ हा शबद कोणासाठी वापरला आह?

(अा) खालील चौकिी पणथ करा.

कववतचा ववष कववतची मधवतगी कलपना

कववततील तमहाला आवडलल िबदसमह

कववततील छद

(४) कावसौदथ. (अ) ‘डोळामधलरा डावळबाचा, साग धरावा कसा पारा!’ रा कावरपकीचा तयमहाला समजलला अप सपष

करा. (आ) ‘जवळटवन गवलस पररत अपयलरा मद पावलामधलरा गधा.’ रा ओळीमधील भावसौदरप तयमचरा शबदात वलहा.

(५) अवभवकी. परसतयत परमकववतच तयमहाला जाणवलल वगळपण सपष करा.

(६) रसगरहण.‘दवात आवलस भलरा पहाटी’ रा कववतच रसगहण करा.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 40: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

29

न बोलताही सवाद होणारा सवदनशील काळ माग पडन आता खप बोलनही काळीज न ओलावणारा काळ आला आह. कारण अनक आहत; पण मला जाणवणार मयखर कारण महणज- ‘माणस वमथरा सोन सतर’ ह ततवजान आरपार वबबवल गल आह. ‘पसा वमळवला की माणस सयखी होतो’, हा वनषकरप गररबीतन रऊ शकतो; पण गररबी दर करताना दसरच एक आतररक दाररदरय वनमापण होऊ नर, राची दकषता ‘माकफवटग’चरा भरात घतली गली नाही. रातन सवाद-सयसवाद, परम, मारा, वातसलर कार वमळणार? भावनवर का जगता रणार? अस परशन ववचारणारा एक वगप जगात वनमापण झाला. रा वगापचरा हातात परसारमाधरम होती, उदोगधद होत. सतरधारान बाहलराना खळवाव तरापरमाण हया मडळीनी गलरा पचवीस वराात साऱरा जगाच एका भवर ‘मॉल’मधर रपातर कल, वज पसा बोलतो, मन मातर मयक राहत.

एकदा पशानच जगता रत-पशासाठीच जगारच असत, हाच जगणराचा उदछ दश झाला, की मग वशकषण पशासाठीच होत. सजण, धजण, परम, कलावनवमपती, शदधा, भकी, मवदर राचीही दकान होतात, मग दकानातली भारा खरदी-ववकीचीच असत. वत ‘सवाद’ नसतो. असतो तो खरदी-ववकीचा वरवहार.

हीच दकानाची लागण बाहरन आत सरकली, बघता बघता घरही अबोल झाली. वडील-आई राचरा सपशापतन जाणवणार वातसलराच ऊबदार घर आवपक हवरासाचरा बयलडोझरखाली भयईसपाट झाल नछ वत बाधला गला नातराचा एक चकचकीत काचमहाल! इ माणस ‘वदसत’

७. ‘माणस’ बाध ा!परवीण दवण (१९५९) :

लखक, कवी, गीतकार, पटकालखक व वक महणन पररवचत. ‘वदलखयलास’, ‘बातल आभाळ’, ‘अततराच वदवस’, ‘सावर र’, ‘गाणार कषण’, ‘मनातलरा घरात’, ‘र जीवना’ ह लवलत लखसगह. तसच ‘रगमघ’,‘गधखयणा’, ‘आतापच लण’, ‘धरानस’, ‘भमीच मादपव’ ह कववतासगह परवसदध. ‘परशनपवप’ हा वचाररक लखसगह परवसदध. ‘वदलखयलास’, ‘बातल आभाळ’, ‘सावर र’, ‘लखनाची आनदरातरा’, ‘वर वादळ ववजाच’ ह ववशर गाजलल कारपकम. सववोतकष वाङछ मराचरा महाराषटर राजर पयरसकारान पाच वळा सनमावनत. गवदमा परवतषान, पयण रा ससचा ‘चतरबन’ पयरसकार, मासटर दीनाना मगशकर परवतषानचा ‘शाता शळक सरसवती पयरसकार’ आवण अनर अनक पयरसकारानी सनमावनत.

परसतयत पाठ ‘परशनपवप’ रा वचाररक लखसगहातील आह. सवाद हा माणसपणाचा धमप आह. सवादाबरोबरच आज आवशरक आह तो मन एकमकाना सयसवादान जोडणराचा धरास! मोबाइल, इटरनटचरा जमानरातील आजचरा वपढीचा परतरकष सवाद तयटत चाललराची खत रा पाठात वरक झाली आह. कवळ रतरसवादापकषा परतरकष माणस बाधणाऱरा हदरसवादाचा आगह धरणारा हा पाठ वतपमान कसतीत अतमयपख करणारा आह.

होता; पण ‘जाणवत’ नवहता. ओठ हलत होत; पण साद पोहोचत नवहती. जरा वपढीन उतकट नातराच दडी भरलल काठ अनयभवल, ती वपढी काठावरच फकली गली. डोळात कखन अश अनछ काळजात कदन घऊन फक बघत रावहली. ह कार घडतर? माणस अस का वागताहत? वशकषणाच अस कार होतर? वततपतर समाजाला कठ नत आहत? कोसळत कोसळत अजन सारी पडझड कठपरात खाली जाणार आह? राचा पोखरणारा भयगा घऊन सततर-पचाहततरीची मन कातर होत रावहली. अापत, तराना कार वाटतर, राकड लकष दारला दकानरप जगाला-पशानच सयख खरदी करारला वनघाललरा घराला वळच कठ होता? तरण चाक धावत होती, महातार पार काठावर ररत उभच होत-पलतीराची नाव रईल महणन...

सवादाच ‘मलर’ तयडवणाऱरा रा काळात, सवदनाच वनरोप समारभ साजर होऊ लागल. घर, शाळा, मवदर ही समाजाची आशासान होती; पण रा काळात घर महणज चार घटकाचा वनवारा, पयनहा पोटाषी आकाशात उडन उडन कन भागलरावर टकारला एक लाज, एवढच कार त घर उरल. वडील सहा-आठ मवहन दौऱरावर. घरात आल, की सारख फोनवर. आई कामावर. घरी आली, की वसरररल बघणरात मगन! मयल पळताहत-रा कासमधन तरा कासमधर परशनपवतरकाच गठ सोडवत. सवाद कठला, ‘फी भरारला पस हवत’, ‘हॉटलमधर जाऊरा’, ‘पयषकळ वदवसात चारनीज खालल नाही’, ‘गधडा, इतक पस ओतलत तरीही एटीनाईनच पससट?’, ‘नररॉककची सीडी आणारचीए’ ह वकवा रा चहऱराची वाकर! हयाला सवाद

भाग - २

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 41: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

30

(परशनपवथ)

महणता रत नाही, ‘आतमराची साद असत, तोच सवाद! ती नसल तर तो गोगाटच!’

कवतरम पाऊस पाडणराचा आटावपटा करावा, तशा परकार काहीशी अगवतक झालली माणस कठ ई-मल, कठ चवटग, कठ एसएमएस, कठ फोनवरन वबनचहऱरान बडबडत राहतात. बोटानी बटणाचा खळ महणज सवाद नवह! तराची सोबत होत नाही! सा लाभत नाही! एक भरन उरलल एकाकीपण! रातरीचा घट दगड पहाटपरात नरारचा बसस... सकाळ झाली, की पार पाठीला लावन पोटासाठी पळपळ पळारच. कठ पळतोर भान नाही. सतत वचता... उदा-उदा-उदाची! आज गला खडछ डात. उदा रत नाही. खडा खोल होत जातो. ही ‘आज’ची भीरण कसती आह. सगणकाचरा बोटानी आर. टी. ची कळ ऐटीत वफरवत भारताची अमररका करणार आपणच. अनछ पयनहा अमररकवर टीका करणार आपणच. लौवकक परगती करणाऱरा ववजानाच कोडकौतयक करताना अलौवकक, वचरतन आनद दणाऱरा रा मातीचरा वारशाच तज लोपन कठल सयख वमळणार? वमळणार नाहीच, हच वतरवार सतर आह. मग ‘खर सयख’ त कोणत हही कळणरापासन आपण इतक दर जाऊ, की ‘ववनाश हाच ववकास’ हा नवरा जगाचा मतर होईल. आता वनववळ रतरसवाद करन चालणार नाही, गरज आह ती वचतनाची. कठ भरकटत वनघालो आहोत ह कळणरासाठी धावताना अमळ ाबणराची गरज आह. जाणणराची गरज आह, आपलराला सवादशनर एकाकीपण नको आह ह खर आह; पण आपणही कणाला तरी सवाद न करता एकाकी पाडल आह, रामयळ असवस होणराची गरज आह.

सवाद नको होतो तोही सवाापसाठी आवण आता तो हवा आह, तोही सवाापसाठीच. ही लबाडी कारम ठवली, तर पयनहा आणखी एक ‘सवाद हवार’ हया सवाापचा मॉल उभा राहील इतकच.

सवादाची इतकी गरज माणसाला का आह, राचा शोध हया वनवमततान घरारला हवा. ‘मन’ ह परतरक पराणराला आहच; पण मनात सयखद:खाची कपन वनमापण होऊन, तरातन नववनवमपती करणराच अनोख दान फक मनयषर पराणरालाच आह. महणनच मदतन परकटणाऱरा अनक नसवगपक पररणापकी एक नववनवमपतीची पररणा; जी ववचार करारला लावत, भतकाळाशी धागा जोडत,

भववषराच सवपन रगवत, वनजलली ऊजाप जागवन वतपमान सयसहय होणरासाठी नवनवरा पररोगात गयतत.

माणसपणाच पोरण होणरासाठी हवार सवाद! सवाद हा माणसपणाचा पाराभत धमप आह. आज हया धमापवर धमपसकट आलरान, माणस माणसासारखी वागत नाहीत, अस वदसत. तराना अवधक अवधक हवरासाचा, कठ ाबारच ह न कळणराचा एकाकी पच जीवनप वाटत आह.

नवरा जगाची जीवनशली माणसपणाशी जवळीक साधत नाही. ती तराचरा नसवगपक ववकासाचरा आड पदोपदी रत असलरान, पयढच परशन मनाचरा सबधीच अवधक असणार आहत आवण त धनान सोडवता रणार नाहीत. पयढ तर ह सोडवणार तरी वगळ उरतील का, ही सयदधा शका रत. इतकी मनोरगणता वाढणराचरा आतच समजस पालकानी झडझडन जाग वहारला हव आह. लखक, कलावत, नततव, माधरम रानी वरककगत अहकार अनछ कवळ आवपक वमळकतीची वरावसावरकता सयवणपमधरावर आणन ‘मनजागरण’ करणराची गरज आह. ह करणरासाठी कणीतरी वनमतरण दईल राची वाट पाहणराइतकाही वळ आता नाही. कववशष कशवसयताचरा शबदातील-

उठा उठा बाधा कमरा मारा वकवा लढत मरा सतवाचा उदरोऽसतय करा!

ह वरील आवाहन परतरकान जाणल पावहज. इमारती बाधण, जागा, मरयवझरम बाधण पयर झाल! चला ‘माणस’ बाधरा! अतरीचरा उमाळान- सवादातील वजवहाळान!

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 42: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

31

(१) (अ) कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(अा) पररणाम वलहा. (१) कटटबाचा आवपक हवरास वाढला.(२) माणसा-माणसातील सवाद हरवला.(३) माणस वबनचहऱरान बडबडत रावहली.(४) नवरा जगाची जीवनशली नसवगपक ववकासाचरा आड पदोपदी आली.

(इ) पाठाचा आधार कारण वलहा. (१) सततरपचाहततरीची मन कातर झाली, कारण ......

(२) रतरसवाद करन चालणार नाही, कारण ......

(२) पाठात आलला खालील िबदसमहाचा अरथ सपषट करा. (अ) आतररक दाररदरय(आ) वातसलराच ऊबदार घर(इ) धावणारी तरण चाक, ररणार महातार पार(ई) सवदनाच वनरोप समारभ

(३) वाकरण(अ) खालील वाकपरचाराचा अरथ वलहन वाकात उपतोग करा. (१) मन कातर होण. (२) काळजात कदन होण.

(अा) ‘सवदनिन’ िबदासारख नकारारगी भावदिथक चार िबद वलहा. ............... ............... ............... ...............

(इ) अधतोरषखत िबदाच ववरदारगी िबद वलहन अरथबदल न करता वाक पनहा वलहा. (१) नवरा जगाची जीवनशली माणसपणाशी जवळीक साधत नाही. (२) माणसा-माणसात सवाद हवा. (३) मनयषर हा परमाचरा आधारावर जग शकतो.

(१) (२)

(३)

नववनवमथतीचा पररणची काढ

‘पिानच जगता त,’ हा जीवनाचा उदि असला,

की मानवी ववहाराच हतोणार सवरप

बदलता जीवनिलीत घराघरातन कानावर पडणारी

वाक

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 43: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

32

(४) सवमत. (अ) ‘पसा ह साधन आह, साधर नवह’, ह ववधान पाठाधार तयमचरा शबदात सपष करा.(आ) ‘मानवी जीवनात सवादाच महतव’ राववररी तयमच मत सपष करा.

(५) अवभवकी. (अ) ‘नवरा जगाची जीवनशली माणसपणाशी जवळीक साधत नाही’, लखकाचरा रा मताशी तयमही सहमत

आहात की असहमत, त सकारण सपष करा. (आ) ‘इ माणस ‘वदसत’ होता, पण ‘जाणवत’ नवहता. ओठ हालत होत, पण साद पोहोचत नवहती’, रा ववधानाचा

तयमहाला कळलला अप वलहा.(इ) सवादाचा अभाव असललरा मानवी जीवनाच भाकीत तयमचरा शबदात वरक करा.

परकलप. लखकान पाठात वरक कललरा सवादाच बदलत सवरप समजन घऊन, तयमचरा पररसरातील वभन-वभन

आवपक, शकषवणक सतरातील वकमान पाच कटटबाच सवषकषण करा. नोदीसाठी मयदद ठरवा. तरानयसार नोदी करा. तयमचरा अहवालाबाबत तयमचरा वमतराशी चचाप करा. तरानयसार तयमचरा परकलप अहवालात सयधारणा करन तो वगापत वाचन दाखवा.

|||

* िबदसपतती गिात न बसणारा िबद ितोधा.

(अ) तो, मी, पी, हा

(अा) खाण, वपण, शहाण, जाण

(इ) तापी, कषणा, नदी, रमयना

(ई) तराला, तयला, मला, माणसाला

(उ) आनदी, द:खी, सौदरप, आळशी

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 44: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

33

८. ऐसी अकषर रवसकसत जानशवर (१२७५ त १२९६) :

शष सत. परजावत ततवज. अलौवकक परवतभावत कवी. सवप जगाला सनमागापचा सदश दणार सतकवी. ततवजान, आतमववचार, साकषातकार, कावरसौदरप, कलपनावभव आवण रसाळपणा रा दषीन तरानी वलवहलला अजोड ग महणज ‘जानशवरी’ होर. ‘अमतानयभव’, ‘चागदवपासषी’, ‘अभगगाा’ ह तराच ग सयपरवसदध आहत. ततवजान, भकी आवण कावर राचा अपवप सगम सत जानशवराचरा रचनामधर आढळतो. सत जानशवराचरा लखनातन तराचरा वरककमतवाच ववलोभनीर दशपन घडत. ववनरशील वतती, अतयलनीर गयरभकी, असीम करणा, मातहदरी वातसलर, अजोड रवसकता अस तराचरा वरककमतवाच ववववध पल वदसन रतात.

परसतयत ओवरातन मराठी भारववररीचा अवभमान वरक झाला आह. अमतापकषाही गोड असललरा मराठी भारववररीची गौरवाची भावना आवण आपलरा शबदसामथरापवर असणारा साप ववशवास वरक करताना सत जानशवर महणतात, ‘‘माझरा मराठीतन अमताशीही पज वजकणारी अशी रसाळ अकषर मी वनमापण करीन.’’ रसाळ बोलीत वनमापण कललरा रा ओवरा महणज मोठी मजवानी आह. रा ओवरामधर रसाळ बोलाना वदलली सरापची उपमाही ववशर पररणामकारक आह.

(शीजानशवरी, ६ वा अधा, ओवी क.१४ त २४,महाराषटटर राज सावहत आवण ससकती मडळ परत)

माझा मराठावच बतोल कौतक । परर अमतातही पजा वजक । ऐसी अकषर रवसक । मळवीन ।।१।। वज कोववळकचवन पाड । वदसती नादीच रग रतोड । वध पररमळाच बीक मतोड । जाचवन ।।२।। ऐका रसाळपणावचा लतोभा । की शवणीवच हतोवत वजभा । बतोल इवदरा लाग कळभा । एकमका ।।३।। सहज िबदद तरी ववषतो शवणाचा । परर रसना महण हा रस आमचा । घाणावस भावतो जा पररमळाचा । हा ततोवच हतोईल ।।४।। नवल बतोलती रखची वाहणी । दखता डतोळाही परो लाग धणी । त महणती उघडली खाणी । रपाची ह ।। ५।। जर सपणथ पद उभार । तर मनवच धाव बावहर । बतोल भजाही आववषकर । आवलगावा ।।६।।

ऐिी इवदर आपलावला भावी । झोबती परर ततो सररसपणवच बझावी । जसा एकला जग चववी । सहसरकर ।।७।। तस िबदाच वापकपण । दषखज असाधारण । पाहाता भावजा फावती गण । वचतामणीच ।।८।। ह असतोत ा बतोलाची ताि भली । वरी कवलरस वतोगररली । ही परवतपषतत वमा कली । वनषकामासी ।।९।। आता आतमपरभा नीच नवी । तवच करवन ठाणवदवी । जतो इवदरात चतोरवन जवी । तासीवच फाव ।।१०।। र शवणाचवन पाग- । वीण शतोता हतोआव लाग । ह मनाचवन वनजाग । भतोवगज गा ।।११।।

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 45: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

34

(१) (अ) कती करा.

(आ) रसाळ बतोलाचा ववववध इवदरावर हतोणारा पररणाम लकषात घऊन तका पणथ करा.

इवदर पररणाम

(१) कान ......................................................

(२) जीभ ......................................................

(३) नाक ......................................................

(४) डोळ ......................................................

इवदरतर- ......................................................

(१) मन ......................................................

(२) भयजा ......................................................

(इ) ‘रसाळ बतोल’ आवण ‘सथ’ ाचा कााथचा माधमातन खालील तका पणथ करा.

रसाळ बतोलाच काथ साथच काथ

(१) .......................... (१) ..........................

(२) .......................... (२) ..........................

(२) अरथ सपषट करा.(अ) माझा मराठावच बोलय कौतयक । परर अमतातही पजा वजक ।(आ) वध पररमळाच बीक मोड । जराचवन ।।

(३) चौकिी पणथ करा.(अ) रसाळ बोलाला रा रचनत वदलली उपमा

(अा) रसाळ बोलाचा इवदररावर होणारा पररणाम

(इ) सवप जगाला जागवणारा

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

सत जानशवराचा भाषची वविषट

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 46: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

35

(४) कावसौदथ. खालील ओवातील भावसौदथ सपषट करा.

(अ) ऐका रसाळपणावचरा लोभा । की शवणीवच होवत वजभा । बोल इवदररा लाग कळभा । एकमका ।।३।। (आ) तस शबदाच वरापकपण । दकखज असाधारण । पाहातरा भावजा फावती गयण । वचतामणीच ।।८।।

(५) अवभवकी. मराठी भारची ोरवी तयमचरा शबदात वलहा.

(६) ‘ऐसी अकषर रवसक’ ा रचनचा भावारथ तमचा िबदात वलहा. |||

* भावारथलखन *‘भावापलखन’ महणज कववतच कवळ अपलखन करण नसन कववततील मधरवतषी कलपना सपष व ोडकरा शबदात

माडण होर. कवळ सरळ अप वकवा शबदश: अप महणज भावाप नवह. मळ कववतत अपवकषत असणारा शबदाचरा पलीकडचा अप, तातपरापप सागण महणज भावाप होर. मळ कववतत आलला ववचार, भाव, कलपना भावापलखनात दलपवकषत वहारला नको. कववततील मळ ववचाराच परधान व गौण भाव सोपरा भारत आवण सवकषपत सवरपात माडण महणज ‘भावापलखन’ होर. भावापलखनासाठी वदलली कववता आकलनपवपक वाचन मयखर मयदद वटपन ठवावत. तरातील वरक झाललरा ववचाराना, कलपनाना, भावनाना सवकषपत आवण सोपरा भारत वलवहणराची परवकरा भावापलखनात मोडत.

भावारथलखनासाठी मद-(१) कावररचनचरा मधरवतषी कलपनच सतर ववचारात घऊन वववचन करण.(२) कावररचनतील वदललरा भागाचा तातपरापप सागण.(३) मधरवतषी कलपनचरा सपषीकरणाप वापरलली परवतमा, परतीक इतरादी उलगडन दाखवण.(४) मळ ववरराला पयढ नणारा आशर (उदाहरण, कलपना इतरादी.) सपष करण.(५) ववववध अपचटा, अापलकार राच सौदरप सपष करण.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 47: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

36

९. ववहनीचा ‘ससाि’ सलाितोभा बोदर (१९४६) :

काकार, कादबरीकार, सतरसचालक महणन परवसदध. मराठी व इगजी रा दोनही भारात ववशषटपणप लखन. माहर, जतरा, सतरी, वकलवोसकर इतरादी नामवत मावसकामधन ववपयल लखन. ‘मयबईचा अनदाता’, ‘नॉट ओनली पोटलस’, ‘एक मयठी आसमान’, ‘सहाव महाभत आवण मी’, ‘एका फादीवरची पाखर’ ही पयसतक ववशर परवसदध. तराचरा लखनातन वगवगळा कषतरातील माणसाचरा रशोगाा वधकपण उलगडत जातात. माणसातलरा ‘माणसपणाची’ उततयग झप, तरा मागची तपशचराप राच दशपन तरानी वलवहललरा पयसतकातन घडत. ‘आभाळमारा’, ‘ऊनपाऊस’, ‘अधाावगनी’, ‘मानसी’ इतरादी दरवचतरवाणीवरील परवसदध मावलकासाठी तरानी सवादलखन कल आह. ‘सातासमयदरापार’ रा तराचरा कादबरीला सववोतकष कादबरीचा महाराषटर राजर पयरसकार वमळाला अाह.

ववहनीचा ‘सयसाट’ सला ही ववनोदी अगान वलवहलली एक हलकीफलकी का आह. काही उलट-सयलट घटना, माणसाचरा वागणरातील ववरोधाभास आवण गमतीशीर वरककवचतरण रामयळ का रगतदार झाली आह. सतरीला समाजात मानाच सान आवण समान हक वमळारला हवा; तसच वतन सवत:ला वसदध करन सवत:च महतव समाजाला पटवन दारला हव, हा सदश रा कतन अधोरकखत झाला आह.

उराववहनीनी एकशबावनावरादा आरशात पावहल. वळन-वळन सवप कोन साधन पावहल. चार पावल भराभरा माग जाऊन, चार पावल भराभरा पयढ रऊन सवत:ला पावहल. आरशातलरा सवत:चरा परवतवबबावर तरा फारशा खश नवहतरा. बरयटी पालपरमधन आललरा ववनतान आपलरा कौशलराची कमाल कली होती; पण तरीही वर फारस लपत नवहत. टीवहीची गाडी चारला रणार होती. उराववहनीनी घडाळाकड पावहल. अजन तबबल साडसहा वमवनट बाकी आहत. ‘कार मल हळहळ चालत ह घडाळ!’ तरा पयटपयटलरा.

आज तराचरा आरयषरातला एक महतवाचा टपपा. ‘ववहनीचरा सललरा’चा शवटचा कारपकम. तोही ट परकषपणाचा. मयबईला दरदशपन सयर झाल, तरानतर आजतागारत चाल असलला एकमव असा सवाात लोकवपरर कारपकम ‘ववहनीचा सला’. वरोमानानयसार वनवतत वहावच लागणार, महणनच कवळ कारपकम सपत होता. उराववहनीना अठावन वरा पणप होत होती, तर कारपकमान ववशी गाठली होती. आजचा हा शवटचा आवण खास महतवाचा कारपकम दरदशपनचरा सटटवडओमधन काढन वशवाजी मवदरमधर ठवला होता. समाजातलरा अनक मानरवर वरकी आज वनमवतरत होतरा. उराववहनीचा सतकार होणार होता.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 48: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

37

उराववहनीनी एकशचौपनावरादा घडाळाकड पावहल. तीन वाजन चौपन वमवनट, वीस सकद. एक वन:शवास टाकन तरानी डोळ वमटल. गलरा वीस वराातलरा वकती कडगोड आठवणी! कड चव घरातलरा आठवणीची. गोड आठवणी दरदशपनचरा सदभापतलरा. कौतयक, नावलौवकक, रश सवप वमळाल, त घराबाहर.

जगातलरा, महणज महाराषटरात जवढ जग सामावलल आह तरातलरा हजारो वरकीना ववहनीनी सल वदल होत. ‘जोडा, जयळवा, जमवन घरा’. हया वीस वराात तरानी हडाभर फववकॉल, दोन-चार मल लाबीचरा वचकटपटटा, शभर एक वकलो वडक आवण पाच-सात बरणरा चरयइग गम वापरल असल. ‘आला परॉबलम समोर, की लाव तराला वचकटपटी’ हच तर होत, तराचरा कारपकमाचरा रशकसवतच रहसर.

उराववहनीनी एक दीघप सयसकारा सोडला....हऽऽ! वीस वराात उभारललरा हया रगीबरगी

पोकळ बयडबयडाचा आजचा अवतम वदवस.घडाळातलरा ककन बाहर डोक काढन चारदा

‘ककक’ कल आवण तराच कषणाला दारावरची बल वाजली. उराववहनीनी पटकन उठन दार उघडल. दारातलरा कडक रयवनफॉमपवालरा शोफरन लवन अवभवादन कल. ‘‘मडम, चलता ना?’’

उराववहनीनी मान हलवन, ‘‘हो हो, रत’’ महटल. तवढात तो खाली उतरलादखील. दार उघडच होत. उराववहनी पसप घरारला आत गलरा. शवटची नजर टाकन तरानी पसपमधर सवप गोषी आहत ना त पावहल. रमाल नवहता. तरा वतागलरा. दाडीवर दोन-तीन रमाल वाळत होत. तरानी हात उचावला. मग उडी मारली. मग उच टाचाचरा चपलासकट तरा सटटलावर चढलरा. हात उचावन तरानी झटकन दाडीवरचा रमाल खचला. रमाल हातात आला; पण पयढचराच कषणाला तोल जाऊन तरा सटटलासकट भयईसपाट झालरा. तराचरा डोळासमोर काजव चमकल आवण पारातन जीवघणी कळ आली.

दारावरची बल परत एकदा वाजली आवण ‘उरा, तरार आहस ना?’ असा पयकारा करत तराची धाकटी बहीण वनशा गडबडीन आत आली. उराववहनीनी तोडान ‘हो, हो’ अस महटल, अस तराना वाटल; पण परतरकषात तराचरा तोडन शबदच उमटत नवहता आवण पररतन कला तरी शरीर पारावर उभ राहारला तरार नवहत.

तराची अवसा पाहन वनशान वककाळीच फोडली, ‘‘अगबाई, उरा, अशी कशी पडलीस त?’’

‘‘अग दाडीवरच कपड, रमाल काढत होत. तवहा पडल.’’

वनशान तवढात तराना परारला गलासभर पाणी आणल होत. मग ममतन तराना पाणी परारला लावल.

‘‘जाऊ द ना! कशी पडलीस त महतवाच नाही, आता पयढ कार करारच, त महतवाच!’’

उराववहनी डोळ पयसन महणालरा, ‘‘उठव मला. साडचार वाजता वशवाजी मवदरमधर पोचारला हवर.’’

वनशा तराना हळवारपण उठवारला लागली; पण पररतनाची पराकाषा करनही उराववहनीना हलताच रईना. वनशान पावहल, तराचा डावा पार गयडघरापासन वाकडाच झाला होता. वनशान सवप सतर आपलरा हातात घतली. परम वतन एका नामवत अकसवरगतजज डॉकटराना फोन कला. डॉकटरानी ‘ताबडतोब पशटला हॉकसपटलमधर घऊन रा’ अस सावगतल. वनशान गलरीतन डटरारवहरला वर बोलावन घतल. डटरारवहर वर आला.

‘‘कार सामान नरारचर ताई?’’वनशान उराववहनीकड बोट दाखवल.डटरारवहर चयकचयकला, ‘‘अरपरप! अशा कशा पडलरा

तयमही ववहनी?’’वनशा गभीरपण महणाली, ‘‘दाडीवरच कपड काढत

होती...’’ डटरारवहर आवण वनशा दोघानी उचलन उराववहनीना

गाडीत नऊन बसवल. डटरारवहरन गाडी सयर कली आवण ववचारल, ‘‘कठ जारच?’’ उराववहनी पयटपयटत होतरा, ‘‘वशवाजी मवदर!’’

वनशान तराना गपप करन महटल, ‘‘बडव हॉकसपटल!’’डॉ. बडवरानी तपासणीनतर वनणपर वदला, ‘‘ताबडतोब

ॲनसवशरा दऊन बोन सट करारला हव. तरानतर पासटर घालन घरी पाठवीन.’’

उराववहनी कषीणपण महणालरा, ‘‘वशवाजी मवदर! मला वशवाजी मवदरमधर अधराप तासात पोचारला हव हो! सहा वाजता परोगम सयर होणार.’’

डॉकटर महणाल, ‘‘कारपकमात तयमही नयसतरा वककाळा फोडलरात तर त चालल का तयमचरा परकषकाना? पाहणराना?’’ उराववहनीचरा डोकरात पाराचा नवह तर

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 49: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

38

कारपकमाचाच ववरर! डोळ पयसत तरा महणालरा, ‘‘वनशा, अग नाटकातल एखाद पातर आल नाही तर बक सटजचासयदधा कोणीतरी ती भवमका आरतरा वळी करन वळ मारन नतो; पण माझी ववहनीची भवमका कोण करल ग?’’ वाकर सपल आवण तराच डोळ लकाकल. वनशाचा दड धरन तरा महणालरा, ‘‘त करणार. वनशा, आज त ववहनीची भवमका करणार. तच कर शकतस.’’

वनशान जोरजोरात मान हलवली, ‘‘अग, काहीतरीच कार बोलतस? मी कधी माईकवरन तोड उघडल, तर त फक भाडणरासाठी उघडत. कामगार रयवनरनची कारपकतषी महणन मला मनजमटला धमकरा दता रतात. कामगाराचरा मागणरा माडताना आवाज चढवता रतो. तयझरासारख गोडगोड सल मला नाही दता रणार. ह मला नाही जमारच.’’

मग उराववहनी उतसाहान महणालरा, ‘‘जमल, जमल, जमवारच. वागण नतर! पण वदसण तर तयझ आवण माझ अगदी सारखच आह ना? जयळा नसलो तरी पाच वरााचरा अतरान जयळ वहावरा तशाच आपण वदसतो. फरक वकवचत, तोही वराचाच! बाकी रगरप, बाधा, आवाज सवप गोषी एकसारखराच! माझ ऐक ग, माझी राणी ती! मी तयझी पधरा वमवनटात तरारी करन दत. त फक ह कागद हातात ठव. भाग घणाऱराच परशन ठरलल आहत, उततर तरा कागदावर आहत. फक घरी जा आवण एक ान साडी नस. पीज, वनशा, ववहनीची लाज आता तयझराच हातात आह.’’

वशवाजी मवदरचरा मागचरा पावकिग सपसमधर गाडी ाबली. उराववहनीचरा रपात वनशा खाली उतरली मातर, सटजकड जाणाऱरा वजनरावरन लोकाची धावपळ उडाली. तराचरातच, ‘ववहनी, सट लाईट, माईक ओ. क. करता?’, ‘ववहनी, मकअपला बसा’, ‘ववहनी, भाग घणाऱरा सवप बारका आलरात, बकाप!’ असा चारी बाजनी कलोळ उसळला.

वनशान चहऱरावर परौढपणा आणणराचा पररतन कला आवण उराववहनीचरा भवमकत सवत:ला सराईतपण झोकन वदल. सयदवान उराबरोबर ती दोन-तीन वळा टीवही सटरवर रकॉवडाग पाहारला गलली होती. तरामयळ उराचरा सहकाऱराशी वतची चागली ओळख होती. अापत तवहा ती उराववहनीची बहीण होती. आज मातर उराववहनीचरा ाटात वतन भराभर सतर हलवारला सयरवात कली.

वनववदका वरापन माईक हातात घतला,‘‘रवसकहो! ‘ववहनीचा सला’ हया कारपकमाचा

आजचा शवटचा पररोग. हया वळी परमच हा कारपकम दरदशपन कदराचरा बाहर वशवाजी मवदर हया लोकवपरर नाटगहात साजरा होतो आह. आणखीही एक पररोग आज आमही परमच करत आहोत. हया कारपकमाचरा शवटची दहा वमवनट परकषकाना ववहनीशी फोनवरन ट सपकक साधता रईल. तर ‘मवतरणीना ववहनीचा सला!’ हा आजचा शवटचा कारपकम.’’

वनववदकच शवटच वाकर सपल आवण उराववहनीनी रगमचावर परवश कला. परकषकानी टाळा वाजवन तराच सवागत कल; पण तरा वळी मवहला परकषकात अपकषाभगाची एक जोरकस लाट पसरली. ‘ववहनीचा सला’ दरवळी आवजपन पावहला जारचा, तराच एक परमयख कारण उराववहनीनी नसलली साडी! वीस वराामधलरा परतरक कारपकमानतर उराववहनीचरा साडीवर चचाप वहारची आवण अगदी तशशीच साडी खरदी करारला बारकाचरा शोधरातरा वनघारचरा. आजचा शवटचा कारपकम! महणज उराववहनी नकीच अशी साडी नसतील, की बारकानी जनमभर लकषात ठवावी! तर आज उलटाच परकार!

उराववहनी तराच; पण तरीही तरा तराच नसावरात असा काहीतरी वरककतवातला बदल! साडी तर अगदीच साधीशी, सवपसाधारण काठापदराची, मळखाऊ रगाची सयती! कोणीतरी कजबयजली, ‘‘शी, ही कसली साडी?’’

उराववहनीनी एक कसमतहासर कल आवण ोडाशा परासताववकानतर कारपकमाला सयरवात झाली. परम एका तरतरीत आधयवनक सतरीन आपली समसरा सावगतली.

‘‘मी एक नोकरी करणारी सतरी. माझ नाव सयचररता नवर. माझी समसरा ही आह, की घरातली काम फक मला वदसतात, हयाना वदसत नाहीत. महणज मी ती कली नाहीत तर त तराना बरोबबर वदसत; पण ‘सवत: करा’ अस मी सावगतल तर त एकदम आधळ होतात.’’

असली उराववहनीनी वदलला कागद नकली उराववहनीनी डोळाखालन घातला होता.

‘...ससारराची दोन चाक महणज नवरा आवण बारको. एक चाक ोडस कचकामी असल तर दसऱरा चाकान आपलरावर जासत भार घरावा...’ उराताईचा सला तरानी चयरगाळन टाकला.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 50: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

39

माईक हातात घऊन तरा खणखणीत आवाजात महणालरा, ‘‘नवरबाई, सॉरी. तयमही नाव बदल शकत नाही; पण ससारर नीट चालारला हवा असल तर दोनही चाकाची सारखीच शकी वापरात असारला हवी. हयासाठी मी तयमहाला ह एक नतराजन दत. तराच नाव आह ‘असहकार’ अजन. ह नवऱराचरा नवह, तयमचरा सवत:चरा डोळात घाला. महणज तयमचरा डोळातला लखलखाट वाढल. उदाहरणाप, तयमचरा आवण मयलाचरापयरतच जवण करा आवण जवनही घरा. तयमचरा कपडाना इसतरी करा. नवऱराचरा चयरगळललरा कपडाचा ढीग तराचराच डोकरावर रचन ठवा. तयमचरा वसत आवरा. तराच पन, पाकीट, रमाल शोधन जागचरा जागी ठवणराची तसदी घऊ नका.

लकषात ठवा, तयमहीही दहा वरा नोकरी करता आहात. तयमहाला आरत ताट एकदा तरी वमळाल? तयमचरा साडीला इसतरी करन नवऱरान तयमचरा हातात ठवली? तयमचरा कानातलराच हरवलल मळसतर शोधणरासाठी तो एकदा तरी वाकला? जर हया परशनाची उततर नकाराषी असली तर ह अजन वापरणरावाचन तयमहाला परापर नाही. फार नको, कवळ चार वदवस ह ‘असहकार’ अजन वापरा आवण पाचवरा वदवशी नवऱराला वनरोप दा, की सधराकाळी दरदशपनवरचरा ववहनी माझराबरोबर घरी रणार आहत. आमही दोघी जरा कामाच बोलणार आहोत, तरी चहा आवण खाण आपण साभाळाव. तरच माझरा असहकार वरताची आज सागता होईल. नाहीतर ह वरत मी वरपभर पाळणार आह. नवरा मनचरा हया नवरा वरताचा वसा घणार अस नयसत महणा, मग पाहा कार चमतकार होतो त!’’

परकषकात कषणभर अवघडलली शातता. ववजचरा कडकडाटान वदपलरासारखीच सवााची अवसा. मग मातर परम एका बाईन टाळी वाजवली. पाठोपाठ उरललरा कसतररानी आवण शवटी नाइलाजान का होईना पयररानीही टाळाचा कडकडाट कला.

सटजवर आता एक मधरमवरीन साधीसयधी सतरी उठन बोलारला लागली, ‘‘मी वनलजना बनजषी. गवहणी आह. पण सवत:ला कमी समजणारी, मान खाली घालणारी, घरातलरा पशावर आपलाही हक आह अस न वाटणारी, सवपसाधारण गवहणी नाही. आमचरा घरात गवहणीला मानाच सान आह. माझरा कामाच महतव घरचराना

पटवन दणरात मी रशसवी झाल आह. गवहणी महणन घरकामाची शभर टक जबाबदारी मी उचलत, तरीही हलीचरा काळात बराचसा फावला वळ वमळतो. हया वळामधर मी एका सवाभावी सतरी ससत काम करारला जात. ववनावतन काम, कवळ माझरा सवत:चरा समाधानासाठी. माझ पती आवण मयल माझरा हया कामाचाही आदर करतात. तर ववहनी, माझरा कटटबीराचरा सदभापत माझी कठलीच समसरा नाही. माझी समसरा आह ती पावसाववररी!’’

सटजवरचरा ववहनीच डोळ बारीक झाल. तरा पटकन महणालरा, ‘‘वनलजनाबाई, आपला काहीतरी गरसमज झालला वदसतो. माझी ताडपतरीची एजनसी नाही. माझा आवण वॉटरपरवफगचा काही सबध नाही. मी माणसाना द:खपरफ वकवा द:खमयक होणरासाठी मदत करत.’’

वनलजनाबाई रागावणराऐवजी हसारलाच लागलरा, ‘‘अहो ववहनी, माझरा पावसासाठी तयमहीच रनकोट पयरव शकाल, अशी माझी खातरी आह. कारण माझराकड पाऊस पडतो तो पाहणराचा!’’

परकषकात हसणराची लाट पसरली.वनलजनाबाई महणालरा, ‘‘मी एक अावतथरशील सतरी

आह, हयाचा मला आनद आवण अवभमान वाटारचा; पण गलरा काही वराात मी हळहळ ससारातला काही वळ सवत:साठी खचप करारला लागल. मग मला पाहणराचा तरास वहारला लागला. इतकच नाही तर गली काही वरा पाहणराचरा पावसाच परमाण ववलकषण वाढल आह. मी कारण शोधल त भरकर असवस करणार आह. मयबईतलरा बहतक कसतररा हया नोकरी करतात, तरामयळ पाहणराची पचाईत होत. तराची सरबराई करारला रजमानाचरा घरात हकाची बाई नसत. मग पाहण अस घर शोधतात, की वज घरची बाई कामावर जात नाही. आमचरा नातरातल वकवा मतरीतल पाहणही हाच ववचार करत असणार. पररणाम कार? तर इतर घरात नोकरीवाली बाई ह वॉटरपरवफग कलल असलरामयळ आमचरा घरी पाहणराचा जोरदार मारा!

ोडी भीड, ोडा सकोच, ोडीशी परपरा आवण पाहणराचरा परमाचा पोकळ फगा हयामयळ मी हा पाऊस झलत रावहल; पण हा पाऊस अडला जाईल, असा डबल ॲकशन रनकोट मला कोणी दईल का?’’

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 51: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

40

ववहनीनी मान डोलावली.‘‘रनकोटवबनकोटची गरज नाही. तयमहाला एक साधा

उपार सागत. उलटी तरी!’’‘‘उलटी तरी?’’‘‘हो, हो. उलटी तरी! पाहणराचा पाऊस पडारला

लागला, की डोकरावर उलटी तरी धरारची. सगळ पाहण तरीत गोळा होतील. मग तरी उलटीच बद करारची आवण जयहला जाऊन समयदरापपण करारची. एकदा का तयमचराकड उलटी तरी आह, अशी वाताप पसरली, की पाहण तयमचराकड रारच बद होतील. बरोबर?’’

‘‘बरोबर! पण महणज मी नकी कार करारच?’’‘‘ोडी भीड, ोडा सकोच, ोडी परपरा गयडाळन

ठवारची. पाहणराना रणारा परमाचा पोकळ पयळका ओळखारला वशकारच. तयमची सोर-गरसोर न पाहता पाहण आल आहत. तयमही तराची सोर-गरसोर बघारच कारण नाही. तयमच वळापतरक तयमहीच साभाळारच. तयमचरा कामाच महतव घरातलराना पटल आह ना? तसच पाहणरानाही पटवन दारच.

लकषात ठवा, माणस सवाषीच असतो. माणस सवत:साठीच जगतो. मग सतरीनच दसऱरासाठी का जगाव?’’

सभागहात टाचणी पडल अशी शातता पसरली. ह आज काहीतरी अघवटतच घडत होत. ववहनीना दरदशपनवरती अनकानी अनक वळा पावहल होत. शात, सौमर वरककमतव आवण समतोल सल. नहमी जोडा, जयळवन घरा आवण दसऱराचरा दकषकोनातन बघारला वशका, अशा तऱहचरा सचना.

आज मातर ववहनीचा कारापालट झालला ‘सवत:चरा मनाचा कौल घरा, सवत:ला सवत:च महतव वदल पावहज, आतमसनमान जपा’ अस भारतीर रढी-परपरला आवहान दणार ह सडतोड ववचार! धकादारक वाटल तरीही ह ववचार मनाला वभडणार आवण पटणारही होत.

एका परदीघप पॉझनतर कोणीतरी एकीन टाळा वाजवलरा आवण बाकीचरानीही टाळा वाजवन आपल सहमत दशपवल.

परशनोततर चालच होती. एखाद रारनाट पाहाव, अनयभवाव तस परकषक खयचषीला कखळल होत. शवास रोधन

आवण वतती एकाग करन त कारपकमाचा आसवाद घत होत.

सास आवण सयनची एकतर नादणराची समसरा, वररष पदावर काम करणाऱरा सतरीला पयरर सहकाऱराचा वकवा हाताखाली काम करणाऱरा पयरराचा आलला धकादारक अनयभव, महाववदालरीन तरणीची रसतरात वकवा महाववदालराचरा आवारातही पयररानी कलली डाड, नवऱराचरा दारचरा वरसनामयळ ससाराची झालली वाताहत अशा अनक समसरा होतरा. ववहनीनी हया समसरा सोडवणरासाठी सावगतलल मागप, ‘कीड मयळापासन उपटन काढली पावहज, तरच झाड जगल’ ह ततवजान पाळणार होत.

रगमचावर मधरभागी ठवलला टवलफोन घणघण लागला. पवहलरा दरस परकषकान सपकक साधलला होता.

‘‘अवभनदन!’’ववहनीनी हसन मान डोलावली. टवलफोन खाली

ठवला, तोच परत वाजला. वाजतच रावहला.‘‘अवभनदन!’’‘‘सयपबप!’’‘‘गट!’’‘‘मान वलरा!’’टवलफोनवरच सभारण परकषकानाही ऐकणराची सोर

कलली होती. सवप टवलफोन अवभनदनाचच होत.ववहनी महणालरा, ‘‘टवलफोनचा वापर अवभनदनासाठी

नवहता, तर दरवरचरा परकषकाना आरतरा वळी सहभाग घता रावा महणन होता.’’

परत टवलफोन वाजला. ववहनीनी सकसमत मयदरन तो उचलला.

‘‘बाई, आपण बर बोललात आवण नको इतक खरही बोललात. पण आपण कोण आहात? मी पोलीस इनसपकटर माडक बोलतो आह. आपलरा डटरारवहरन नयकतीच इ रऊन तकार नोदवली आह, की वशवाजी मवदरमधर बोलत आहत तरा उराववहनी नाहीतच! कपरा, आपण आहात वतच ाबाव. मी चौकशी करारला रतो आह.’’

आता मातर कडलोट झाला. एक साधसयध कौटटवबक नाटक बघारला राव आवण एका रहसरमर नाटकात सवत:च भाग घतलरासारख गयतत जाव, तशी परतरकाची अवसा! ‘आता कार होणार?’ हया परशनान उतसयकतच वशखर गाठल.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 52: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

41

वनशान माईक हातात घतला.‘‘उपकसत आवण इ अनयपकसत; पण आपापलरा

घरी बसन टीवहीचरा पडदावर कारपकम पाहणाऱरा सवप वमतरमवतरणीनो! मी वनशा वागळ. आपलरा सवााचरा आवडतरा उराववहनीची मी धाकटी बहीण! कारपकमाला तरार होऊन बसललरा उराववहनीना अचानक एक अपघात झाला. दाडीवरचा रमाल काढताना तरा खाली पडलरा आवण पार फकचर झाला. तराची जागा मी भरन काढावी हा तराचाच आगह. आजचरा समारभाच महतव धरानात घऊन मी तराची भवमका वठवणराचा पररतन कला.

पण परामावणकपण सागारच तर ह नाटक मी चोख कल नाही. ववहनीनी ठरवलली उततर माझरा बयदधीला पटणारी नवहती. तवहा माझरा सवप मवतरणीसमोर मी कबल करत, आज परशन तयमच असल तरी उततर-सल ह माझ होत, वनशा वागळच. हयामयळ कोणाला काही लाभ झाला तर आनदच आह. नाहीतर एक नाटक इतकीच वकमत आजचरा हया कारपकमाला दा. माझरामयळ कोणाला (एका फादीवरची पाखर)

मनसताप झाला असल तर माफ करा. आपलरा सवााशी सवाद साधणराची ही सधी मला वदलराबददल धनरवाद!’’

परकषक अजनही सतबध, पयतळासारख आसनाला कखळलल. तवढात फोन वाजला. वनशान फोन उचलला.

‘‘हलो, मी उराववहनी बोलत आह. वनशा, मन:पवपक अवभनदन! मी लोकाना वरापनयवरष औरध महणन साखरचरा गोळा दत आल. त मातर आज लोकाना कड ककवनाईनचा डोस दणराच धाडस कलस. ह कोणीतरी करारलाच हव होत. आज तयझ बोलण ऐकताना वाटल, उराववहनीनी तयझा सला घरारला हवा होता. फार पवषीच! सवत:साठी आवण लोकाना कार सल दावत हयासाठीही! असो! हयापयढ का होईना मी तयझराकड हकान सला माग शकत, ही वकती सयखाची गोष! नाही का हो, वनशाववहनी?’’

टाळा, आशचरापच उदछ गार, आरडाओरडा हया गोधळातच मखमली पडदा खाली आला. ‘ववहनीचरा सललरा’च नाटक सपल होत. कारमच!

(१) (अ) कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

वनिाताईचा सललाचा आसवाद घणाऱा परकषकाची

अवसरा

(अा) कारण वलहा. (१) उराताईचा हा कारपकम शवटचा होता, कारण...

(२) वनशान चहऱरावर परौढपणा आणणराचा पररतन कला, कारण...

(३) मवहला परकषकात अपकषाभगाची एक जोरकस लाट आली, कारण...

(४) मयबईत आललरा पाहणराची पचाईत होत, कारण...

(इ) वविषट वलहा. (१) दरदशपनवरील ‘ववहनीचा सला’ हा कारपकम. (२) ‘वशवाजी मवदर’ रील ‘ववहनीचा सला’ हा कारपकम.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 53: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

42

कडगोड, ट, अभतपवप,जीवघणी, अजन, कळ,

फावला, परकषपण, असहकार, आठवणी, पोकळ, कारपकम,

वळ, पयळका

वविष वविषण

(ई) फरक सपषट करन तका पणथ करा.

उषाववहनीचा सला वनिाववहनीचा सला

(२) पाठातील खालील वाकाचा तमहाला समजलला अरथ सपषट करा. (१) रगीबरगी पोकळ बयडबयडाचा आजचा अवतम वदवस. (२) मी माणसाना द:खपरफ वकवा द:खमयक होणरासाठी मदत करत.(३) इतर घरात नोकरीवाली बाई ह वॉटरपरफीग कलल असलरामयळ आमचरा घरी पाहणराचा जोरदार मारा!(४) ‘कीड मयळापासन उपटन काढली पावहज, तरच झाड जगल’.

(३) वाकरण. (अ) वविष-वविषणाचा जतोडा पाठाधार जळवा.

(आ) कवल वाक, वमश वाक आवण सक वाक ाची पाठातील परतकी दतोन-दतोन उदाहरण ितोधन वलहा.

(इ) खालील ववरामवचनहाची नाव कसातील ादीतन ितोधन वलहा. (अपणपववराम, सरोगवचनह, अधपववराम, अपसरणवचनह, लोपवचनह)

ववरामवचनह नाव

;

.........

-

:

-

(ई) खालील वाकपरचाराचा अरथ वलहन वाकात उपतोग करा.(अ) काजव चमकण-(आ) डोळ लकाकण-(इ) कारापालट होण-(ई) कडलोट होण-

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 54: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

43

(उ) खालील िबदाच वगगीकरण करा.

वळनवळन, रनकोटवबनकोट,

पयटपयट, अवभवाचन, सामावजक

उपसगथघवित िबद

परतघवितिबद

पणाथभसत िबद

अिाभसत िबद

अनकरणवाचकिबद

(४) सवमत. (अ) ववहनीचा सला ‘सयसाट’ वाटणराची तयमहाला समजलली कारण वलहा.(आ) ‘पाहणराचा पाऊस’ रासबधी कत आलला ववनोद तयमहाला आवडला का, त सकारण सपष करा.(इ) सला मागणरासाठी माडललरा समसराववररी तयमच मत वलहा.(ई) खऱरा उराववहनीनी आपलरा ‘बवहणीचरा कामाला वदललरा पसतीववररी’ तयमचरा परवतवकरा वलहा.

(५) अवभवकी. (अ) ववहनीचा ‘सयसाट’ सला ही का तयमहाला का आवडत त वलहा.(अा) ‘सतरीन सवत:चरा आतमसनमानाला जपल पावहज’, राववररीच तयमच ववचार वलहा.

परकलप. परसारमाधरमातन सतत दाखवलरा जाणाऱरा जावहराती व मावलका राववररी समवरसकाशी चचाप करा व तरासबधी

अहवाल तरार करा.|||

* िबदसपततीखालील वाकाचा अभास करा. ‘कर’ ा िबदाची तोग अरथचछिा कसातील पाथातन वनवडा. ती वाकासमतोर कसात वलहा. [टकस, कतर, हात, करण (वकरापद)](अ) दाम करी काम वडा. ( )(अा) कर भरण परतरक नागररकाच कतपवर आह. ( )(इ) कर हा करी धररला शयभागी ( ) (ई) कर नाही तराला डर कशाला? ( )

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 55: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

44

आकानतान हाका घातलरा माझरातवहा तवहा शबदच धावन आल,माझरा वनरततर वनखाऱरानामाउलीन घराव तस पोटाशी घतल.

डोळापयढ अधारन आल तवहाशबदाचराच उजडान हात वदला,एखादी आठवण आग घऊन धावलीतवहाही शबदानीच हला झलला...

वचडन वचडन साडत होत ऊनतवहाही शबदानीच सावली धरली,वदवसाही दाटारचा अधार तवहाशबदानीच हातात वबजली वदली.

जग न दणार काही ववसरारच होततवहाही शबदानीच तोल सावरला,मरणाचरा धारत सापडलो तवहाशबदानीच माझराकड वकनारा सरकवला.

१०. िबदिवत मनतोहर (१९४३) :

कवी, समीकषक. सकस जीवनानयभव आवण परतररकारी परवतमानी समदछ ध अशी ओजसवी शबदकळा रामयळ रशवत मनोहर राची कववता शोरणाचा तीवर वनरध करत व उपरोधाचा आशर घत परसावपत समाजाचरा मलरवरवसवर घणाघाती परहार करत. भारतरतन डॉ. बाबासाहब आबडकर राचरापासन घतललरा पररणतन आकमक शलीन समाजवासतवावर परखर भाषर करणार कवी, ववचारवत व समीकषक महणन रशवत मनोहर राच सान महतवाच आह. ‘उतानगयफा’, ‘कावरभीमारन’, ‘मवतपभजन’, ‘जीवनारन’, ‘परतीकषारन’, ‘अगनीचा आवदबध’, ‘सवपनसवहता’, ‘रयगमयदरा’, ‘बाबासाहब’ इतरादी कववतासगह परवसदध. ‘दवलत सावहतर : वसदधात आवण सवरप’, ‘सवाद आवण वचवकतसा’, ‘समाज आवण सावहतर समीकषा’, ‘नव सावहतरशासतर’, ‘पररवतपनवादी जीवनमलर आवण वाङछ मरीन मलर’ इतरादी समीकषातमक पयसतक. ‘रमाई’, ‘मी रशोधरा’ इतरादी कादबऱरा परकावशत. ‘सवपनसवहता’ रा कववतासगहाला महाराषटर शासनाचा पयरसकार, मराठवाडा सावहतर परररदचा ‘कवी कसयमागज पयरसकार’ इतरादी अनक पयरसकारानी सनमावनत.

कवीला भोवतालचरा जगात ववरमताच जाळ आढळत. एकीकड पशाची शीमती आवण दसरीकड मनाचा कगालपणा, तोडात मलर आवण वागणरात सवधसाधयपणा, अधारवनष आरयषर आवण उजडाच मयखवट अशा अतववपरोधानी कवीचरा जीवाचा भडका उडतो. रा परशनाचरा गदषीत जगणराचा आधार वमळणरासाठी कवी ‘शबदाचा’ आधार घतात. तराची कववता सवप वदशानी झपावणाऱरा नकाराशी भाडणारी ठरत. कवी महणन जगलल, भोगलल तराचरा कववततन परकटत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 56: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

45

(सवपनसवहता)

काहीही नवहत हाती, वाट सवत:चीच भीतीतवहाही शबदानीच पाठीवर हात ठवला,कधी वाऱरान टाळल, कधी वनवाऱरानी टाळलतवहाही शबदानीच उरात आशर वदला.

मी वभकारी : मी शबदाना कार दऊ?मी कजपदार : शबदाचा कसा उतराई होऊ?मी शबदात वशरलो आवण सवत:ला वाचववल :जहर मी परालो आवण शबदानी त पचववल.

(१) कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

कवीचा जीवनातील ‘िबदाची’ भवमका

(२) तोग पाथ वनवडन वाक पणथ करा. (अ) वबकि सकिाना कवीन महिल-

(१) पोटाशी घणार शबद.(२) वनरततर वनखार.(३) धावन आलल शबद.

(अा) िबदाचा उजड महणज-(१) शबदाच मागपदशपन.(२) शबदाची मदत.(३) शबदाचा हला.

(इ) वचडन साडणार ऊन महणज-(१) कठीण परसग.(२) झाडाची सावली.(३) तापदारक परसग.

(३) (अ) खालील कावपकीतन वक हतोणारा अरथ वलहा. (१) ‘वदवसाही दाटारचा अधार तवहा, शबदानीच हातात वबजली वदली.’(२) ‘मरणाचरा धारत सापडलो तवहा, शबदानीच माझराकड वकनारा सरकवला.’

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 57: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

46

(अा) सचनपरमाण सतोडवा. (अ) ‘आशर’ ह उततर रईल असा परशन तरार करा.(आ) ‘शबद’ ह उततर रईल असा परशन तरार करा.(इ) ‘शबदानी मला खप वदल; पण मी शबदाना काहीच दऊ शकत नाही वकबहना शबदाचरा उपकाराची फड

कर शकत नाही’, रा अापचरा ओळी शोधन वलहा.

(४) कावसौदथ.(अ) ‘एखादी आठवण आग घऊन धावली, तवहाही शबदानीच हला झलला....’ रा कावरपकीतील आशरसौदरप

सवभारत वलहा.(अा) ‘मी शबदात वशरलो आवण सवत:ला वाचवल : जहर मी परालो आवण शबदानी त पचवल.’ रा कावरपकीतील

ववचारसौदरप सपष करा.

(५) अवभवकी.(अ) आरयषरात आलल नकार कवीन कोणतरा शबदात वरक कल आहत, त वलहा.(आ) ‘शबद महणजच कवीच सामथरप’, ह ववधान सपष करा. (इ) ‘मानवी जीवनातील शबदाच अननरसाधारण महतव’ तयमचरा शबदात वलहा.

(६) ‘िबद’ ा कववतच रसगरहण करा.|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 58: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

47

११. वाङ मीन लणाचा विलपकार

समती दवसरळ (१९२७ त १९८२) : सयपरवसदध लकखका. चररतरकार. ‘टॉलसटॉर एक माणस’, ‘मककझम गॉककी’, ‘डॉ. अलबटप शवाइटछ झर’, ‘एक ववचारवत’

(कालप माकसपसबधी), ‘ारा आवण जरोती’ ही चररतर तरानी वलवहली. चररतरलखनाला आवशरक असणार पररशम, ववररासबधीचा वजवहाळा, समरसता आवण परवाही शली रा ववशषटामयळ तराचरा लखनाला आगळपण परापत झाल आह. टॉलसटॉर आवण शवाइटछ झर राचरासबधी मराठीत एवढ मावमपक लखन पवहलरादा परवसदध करणराच शरही तराना वमळाल आह.

सतर, शाती, तराग, सवा रा मलराच उपासक असणार ोर ततववचतक, वशकषणशासतरज आवण परवतभासपन सावहकतरक वलओ वनकोकलवच टॉलसटॉर ह ववशवशातीच मागपदशपक होत. सतरागह व असहकार रा शाततामर परवतकाराच ततवजान तरानी माडल. ‘टॉलसटॉर एक माणस’ रा पयसतकातन वनवडललरा रा चररतरपर पाठात टॉलसटॉर राचरा लखक महणन झाललरा जडणघडणीच आवण ‘वॉर ॲणड वपस’ रा महान कादबरीचरा वनवमपती परवकरच परतररकारी वचतरण आल आह. रा कादबरी लखनासाठी टॉलसटॉर रानी पररपणप अभरास कला. कादबरी दजषदार होणरासाठी पयन: पयनहा पयनलषखन कल. तरामयळ ‘वॉर ॲणड वपस’ ह जागवतक सावहतरातील वाङछ मरीन लण ठरल. मानवी जीवनातील जटील परशन रयदधान सयटत नाहीत तर त शाती आवण परमाचरा मागापन सयटतात ह टॉलसटॉर रानी रा कादबरीत सावगतल आह.

जमतम दोन वरााचा मातववहीन वलओ रासनारा पोलरानामधील परशसत घरात वाढत होता. आतरान आईची जागा इतकी मन:पवपक भरन काढली होती, की आपलरा जीवनात काही नरन असलराच वलओला कधी जाणवलच नाही.

तराची आई जरी तराला मयळीच आठवत नसली तरी अगदी तानहपणीचरा दोन आठवणी तरान आवजपन वलहन ठवलरा आहत.

अगदी पवहली आठवण अशी, की आपणास दपटात घट गयडाळन ठवल आह. आपलराला हातपार हलवणराचा मोकळपणा हवा आह. तो वमळत नाही. महणन आपण खप जोरजोरान रडत आहोत. भोवती मोठी माणस उभी आहत; पण तराना बाळाची वरा समज शकत नाही. आपण मातर रडतोच आहोत! इतकरा तानहपणाची आठवण आजवर कोणीही वनवदन कलली नाही.

दसरी आठवण अवधक बोलकी असन टॉलसटॉरचरा तरल सवदनाची सचक आह. ‘‘मी अघोळीसाठी एका टबमधर बसलो आह. एका नवीन सयगधी साबणान दाई माझ अग चोळत आह. तो सयगध सवप पाणरात वमसळलला आह.

सयगधाचरा नावीनराची जाणीव मला उततवजत करत. परमच मला माझरा वचमयकलरा दहाच अकसततव जाणवत अनछ आवडतही. मऊ काळाभोर लाकडी टब, बाहया माग दमडलला दाईचा हात, पाणराचरा कढत वाफा, वचमयकलरा हातानी पाणराशी खळताना होणारा आवाज, टबाचरा ओलरा कडावरन माझ वचमयकल हात वफरवत असताना झालली पषभागाचरा गयळगयळीतपणाची जाणीव, ह सार सार आठवत मला!’’

वकती अपपणप आह ही आठवण! वलओचरा जानवदरराची तीवरता वन:सशर लकषणीर आह. वलओला दाईच मोकळ हात वदसतात, सयगधी दरवराचा वास रतो, पाणराची उषणता जाणवत, पाणराशी खळताना पाणराचा आवाज ऐक रतो, टबचरा आतील मऊ सपशप कळतो, आवण रा सवप सवदनाची सकवलत जाणीव आनददारी वाटत. वलओचरा परतरक जानवदरराची सवदना लहानपणापासनच वकती तलख होती त रा लहानशा आठवणीवरन सपष होत.

वनरवनराळा सकलपनाशी खळत बसणराची व तराच दक परतरर मनान अनयभवणराची वलओची शकी अमरापद होती. तराच कोवळ वर लकषात घता, ती शकी ववलकषण होती असच महटल पावहज.

वलओची बौदछ वधक वाढ अगदी झपाटान होत होती. एकाच गोषीचा वनरवनराळा दकषकोनातन ववचार करणराची कषमता उतपन होत होती.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 59: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

48

इतकरा बालपणी अमतापसबधी ववचार करणराची तराची परवतती कवळ चवकत करणारी होती. हीच परवतती मोठपणी भवमती शणीन वाढत गली. परतरक घटनचरा हतचा ववचार करण, सतत आतमशोधन करण, सवत:चरा ववचाराच अत:सोत ओळखणराचा पररतन करण राचा तराला जण दच जडला होता. तराचरा मनाची पाटी कोरी वकवा वनववपकार अशी कधीही राह शकली नाही. ववचाराची गयतागयत नसली तर वलओला अगदी चयकलराचयकलरासारख वाट. एकदा तो सवत:शीच महणाला, ‘मी आता कसला ववचार करतो आह बर? हो! मी कसला ववचार करतोर रा परशनाचा मी ववचार करतोर.’ तराचरा मनात सतत ववचाराची वपजण चाल अस. साधरा घटनाचरासयदधा असखर परवतमा तराचरा मन:पटलावर एकदम दशरमान होत. अगदी शोभादशपकापरमाण! वलओ सवत:चरा मनाच प करण करी-वचतन करी. आपलरा मनाचरा परगतीचा (आवण परागतीचा) सपणप आलख तरान वटपन ठवारला सयरवात कली. दररोज दनवदनी वलवहणराचा पररपाठ ठवला. तराचरा वरककमतवाच मलसोत समजन घणरास रा दनवदनरा खपच उपरयक आहत. दनवदनी वलहन ठवणराची कलपना आतमवनरीकषणाचरा व आतमपरीकषणाचरा आवशरकततन सफरली. रा वरापासनच आपण इतरासारख सामानर जीवन जगणरासाठी जनमाला आललो नाही ही तराची खातरी होती. तराचा आपलरा सयपतशकीवर ववशवास होता. तरा शकीचा वध घणरासाठी दनवदनी वलवहण तराला अतरत अगतराच वाटत होत.

टॉलसटारला वाचनाची आवड जबरदसत होती. तराचा वाचनाचा वग उततम होता. टॉलसटॉरन भरपर वाचन व मनन कल. पयकषकन, टवजपवनवह, वडकनस, वहॉलटअर, रसो इतरादी गकाराचा मन:पवपक अभरास कला. तरामयळ अवभजात सावहतराची आवड ससकाररत झाली.

लखनवाचनाचरा बाबतीतही खप वचवकतसा सयर होती. सपाटन वाचन सयर होत. लवलत सावहतर, ताकतवक सावहतर, राजकारण, इवतहास... बडबड गराज सवस हजर होत. रासनाराहन सारखी पयसतक मागवत होता तो. सार काही तराला अगदी आदशापतल आदशप अस हव होत. परतरक वाचललरा पयसतकावर वनसटता तरी अवभपरार नोदला जात होता. अधलमधल, सामानर, सयवणपमधर गाठणार अस काही एक तराला आवडत नवहत. तडजोड नको होती. शयदध आदशापचा अटहास होता.

रयरोपचरा परवासात असताना वनसगपसयदर पररसरात तो अगदी वडावन गला होता. ‘बाहरच सौदरप माझरा डोळातन अतरातमरात ओतल जात... माझरा अतरगात आनद भरलला आह. मला जगारच आह-मला वचरजीव वहारच आह!’ हा वनरागस आनद मनात गोड हरहर वनमापण करत होता.

वनसगपसौदरापतन वनसगपसाकनधराची ओढ वनमापण झाली. मग रा धरतीचरा लकरान मातीशी मसलत करारला सयरवात कली. कापणी, लावणी, खयरपणी, वनदणी इतरादी सवप कामात तो रस घऊ लागला. गवत झपाझप काढणराच काम तराचरा खास आवडीच होत. शतीच काम महणज नववनवमपती! हा नववनवमपतीचा आनद तो अगदी दमाक होईपरात अनयभवत अस. कामाशी इतका समरस होऊन जाई, की सवत:चा ववसर पड. हात अगदी रतरासारख झपाटान चाल राहत. तो जण नयसता सावकषतवान खयरपरावर वाकलला अस. वनढळाचरा घामावर वाऱराचरा झयळकी आलरा महणज तो गारवा ववलकषण सयखद वाट, तराला कशाची सर रणार? सपाटन काम कल, की अगदी कताप भावनन, सयखासमाधानान तो शतकऱराबरोबर नराहारी करारला बस. तराचराशी भरपर गपपा, अगदी घरगयती गपपा करी.

अशा परकार कालकमणा सयर असताना वदवसवदवस सकीचरा एकाकीपणापारी टॉलसटॉरचरा मनात एक परकारची अवघड असवसता वनमापण झाली होती. अगभर फलानी डवरलली झाड पावहली, वनसगापचरा अजोड कलाकती पावहलरा, की तराला अापल एकाकीपण फारच बोचत राही. सवप भावभावनाशी खऱरा अापन समरस होणारी सहचरी वमळत की नाही रा शकन तराचरा मनाचा नयसता ळ माडला होता. रा शकला एक वदवस पणपववराम वमळाला.

गहसाशमात परवश करताच ववलकषण सयखाचरा वरापवात टॉलसटॉर वचब वभजन गला. तराची पतनी सोनरा महणज कवळ आनदाची मस!

लगनानतरची १५-१६ वरष टॉलसटॉरचा जीवनपरवाह फारशी वाकण-वळण न घता अवनरदधपण वाहत रावहला. गहसाशमात तरान चागल रमन जाव अशी सवप दषीनी अनयकल व समदध पररकसती होती. राच काळात ‘रयदध आवण शाती’ व ‘ॲना करवनना’ रा सयपरवसदध कादबऱरा वलवहलरा गलरा.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 60: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

49

१८६३ चरा अखरीस ‘रयदध आवण शाती’ रा कादबरीचरा लखनास सयरवात झाली. परतरकष लखनास पयरी सहा वरष लागली. असखर वरककरखा, अनक लहान मोठा घटनाचा भवर ववसतार, नपोवलरनची रवशरावर सवारी, रयदधातील वचततरारक परसग, ततकालीन खानदानी रवशरन लोकाच कौटटवबक जीवन, सामानर लोकाच वरककक जीवन, लषकरी कारवारा, नतर, मजवानरा, वशकारी इतरादी असखर घटनाचरा तपवशलान ह भवर वाङछ मरीन वशलप आकार घऊ लागल. सावहतरकषतरात ही कादबरी महणज ‘न भतो न भववषरवत!’ अशा सवरपाच कलास लण आह. ‘‘मानवी जीवनाच सपणप वचतरण, ततकालीन रवशराच परतररकारी वणपन, ततकालीन ऐवतहावसक महतवाचरा घटना व मानवी सघरप राचा सपणप आलख, आनद-उदाततता-रातना-अवमान- महतवाकाकषा इतरादी नानाववध मानवी भावतरगाच वजवत परतररकारी वचतरण महणज ‘रयदध आवण शाती’ ही कादबरी’’, हा सटटरकॉवहसारखरा तजज टीकाकाराचा अवभपरार महणज रा कादबरीचरा वशफारशीचा एक तामरपटच!

मोहरीएवढा वबजापासन परचड अशवत वकष उभा राहावा तशी ही कादबरी वाढत गली. मळचा आराखडा तीन वळा बदलला. नावसयदधा अापतच तीन वळा बदलल. वकतरक वरककरखाना मळचरा आराखडात सान नवहत. नतर परवश वमळाला. ज वचवतरत करणराच परारभी ठरवल होत, तराहन वकतीतरी वगळी, वकतीतरी शष, उदातत अशी कलाकती हळहळ तरार होत गली. कादबरीचरा उतकातीचरा पारऱरासयदधा पाहणरासारखरा आहत. तरातन टॉलसटॉरची लोकोततर कलपनाशकी, सवदनशीलता, अभरास वतती आवण घटनाचा नमका वध घणारी अतभषदी परवतभा वदसन रत.

रा कादबरीत आलली वनसगपवणपन कादबरीचरा पोतात इतकी एकरप झालली आहत, की तराना वगळ-तयटक अस अकसततव नाही. वनसगपवणपन मयखरत: वरककवचतरणाचरा पाशवपभमीवर रतात, तरामयळ ती बाडगळवजा वाटत नाहीत. उलट कादबरीचा तो एक अववभाजर घटक ठरतो. लढाराच वकवा इतर घटनाच वणपनही तरामयळ कादबरीतील वरकीवर जो पररणाम साधला असल, त सागणराचरा सदभापत रत. तरामयळ सवप

परसगाना एक परकारचा वजवतपणा, अपररहारपता आलली आह. वगवगळा पाशवपभमीवर वगवगळा ऐवतहावसक सदभाात वरककमनाचा ठाव घणरात टॉलसटॉरन जी मानवी उकल करन दाखवली आह ती कवळ ववसमरावह महटली पावहज.

रा कादबरीचरा वलखाणासाठी टॉलसटॉरन जी महनत घतली, ज अभरासाच डोगर पलल, त पाहन मनयषर अकषरश: अवाक होतो. अगवणत सदभप गाचा तरान सतत अभरास चालवला होता. जरा जवमनीत काबीज परारच वतची खप कसन नागरणी चालली होती. अवधकत इवतहास, रवशरन व फच इवतहासकारानी वलवहलला, तरा कालखडाचा परामशप घताना एकाच घटनतन दोन ववरदध पकषाच लोक कसा कार अप काढतात तराच सबध अनवराप तरान समजावन घतल. नपोवलरनववररी परवसदध झालल अपरपार वलखाण, ह सार काही तरान अकषरश: घयसळन काढल. १८६३ त १८६९ रा सहा वराात मनान तो नपोवलरनचरा काळातच जगत होता, अस महटलरास हरकत नाही.

रयदधाचरा वणपनात सपणप परतररकाररता आणणरासाठी तरान बोरोवडनोचरा रयदधभमीस परतरकष भट वदली. अवतीभोवती राहणाऱरा वरसकर लोकाचरा अनौपचाररक मनमोकळा मयलाखती घतलरा. एकदर रयदधाचा रवशरातील सामानर लोकाचरा जीवनपरवाहावर कार पररणाम झाला त समजावन घतल. त रयदध पावहलला एक माणस वडाचरा इकसपतळात होता. तराच वड काही वववशष बाबतीत असन बाकी तो ठीक होता. ह कळलराबरोबर वडाचरा इकसपतळात जाऊन तरा वडा महाताऱराच रयदधववररक समवतकण वचणरासाठी टॉलसटॉरन कमी कल नाही. वमळल त न वमळल वततकी मावहती तो आपलरा समवतमजयरत साठवन ठवत होता. एकदर रा परवासामयळ खपच परतररकारी तपशील वमळाला.

टॉलसटॉरचरा भावती तपवशलाचा अकषरश: महासागर हलावत होता. तराच समयदरमन करन मानवी जीवनववररक ततवजानाचा अमतकभ काढण ही काही सोपी गोष नवहती. तराचरा जोडीला आधीचरा भागाच भागश: परकाशन सयर होत. एवढा परचड कादबरीच पररषकरण करणरात तो सतत कारपमगन होता. रा सदभापत तरान आपलरा कवववमतरास कळवल, ‘‘सावहतरवनवमपती महणज

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 61: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

50

(१) रासनारा पोलराना- टॉलसटॉरच जनमसान.(२) पयकषकन- आधयवनक रवशरन सावहतराचा जनक.(३) टवजपवनवह- रवशरन कादबरीकार. (४) वहॉलटअर- फच लखक, ततवज व ववचारवत.(५) चालप वडकनस- वबरवटश कादबरीकार.

विपा-

(६) नपोवलरन- फानसचा समराट, असामानर रोदधा, सनानी व परशासक.

(७) रसो- फच ततवज, फच राजरकातीचा वचाररक जनक.

एक परकारची परसतीच असत.’’ एखादा वळी मनाजोगत वलखाण झाल, की तराला अगदी कतकतर वाट. अभरावसकचरा बाहर रऊन तो महण, ‘आज माझरा अकसततवाचा एक अश शाईचरा समयदरात टाकन आलो आह बर!’

कलपनासषीमयळ उलगडलला ऐवतहावसक काळ लवकरच बारीकसारीक तपवशलासह वजवत होऊ लागला. कादबरीतली पातर जण दहधारण करन तराचराशी बातचीत कर लागली. परतरकषात वावरणाऱरा वरकीपकषा कलपनासषीतली पातर तराला अवधक जवळची वाट लागली. चोवीस तास ती मानसवचतर तराचरा साकनधरात वावरत-शबदरपान अवभवरक होणराचा अटहास धरत. वनवमपतीची परवकरा शकर तवढा वगान सयर होती; पण मळचरा अवत चोखदळपणापारी रचलला पयषकळसा आकवतबध ववसकटन जात होता. धड काही जमत नवहत. कादबरीची सयरवात कशी करावी हा रकषपरशन सयटता सयटना! बारा-पधरा वळा सयरवात कली अनछ दर सारली. तराला काही पसत पडत नवहत. मनातलरा वरकीना तर शबदरपान अवभवरक होणराची वनकड! मनावर फार ताण पडत होता. सयरवातीला सर जयळला तरी नतरचा भाग सलग वलवहला गला नाही. नमकरा आराखडाचरा अभावी वकवा बदलतरा आराखडामयळ महणा हव तर-लखनाची हमालीसयदधा खप वाढली. इतक पररषकरण की तराला खरोखर उपमा नाही! शबदसहती, पररचद रचना, पातररोजना, कानकाची गयफण, ऐवतहावसक नमक सदभप-सारकाही अगदी नटक-बरोबर जमारला हव होत.

रोज वदवसभर वलवहलला भाग सधराकाळी तो सोनराचरा टबलावर आणन ठवी. रातरी सोनराच काम सयर वहारच. टॉलसटॉरन वलवहललरा भागाची सयवाचर नकल उतरवन काढण ह वतच काम. त ती अतरत मन:पवपक करी.

ती आपण वलवहलल टॉलसटॉरचरा टबलावर नीट रचन ठवी आवण मग झोपी जाई.

सोनरान वलहन काढलली परकरण सकाळी तो नजरखाली घालत अस. तरात पयनशच असखर फरक करी. सार कागद पयनशच खाणाखयणा, वाकरखड, रघा इतरादी तपवशलान वचताडल जात. मग त दखावलल घाराळ कागद सधराकाळी नवरा सोबतरासह पयनशच सोनराचरा टबलावर सानापन होत असत. मग रातरी वतचा उदोग सयर वहारचा. अशा रीतीन सोनरान ती २००० पषाची कादबरी जवळजवळ सात वळा वलहन काढली.

टॉलसटॉर काही इवतहास वलहीत नवहता. कादबरी ह तराच माधरम. ऐवतहावसक घटनाचरा पाशवपभमीवर मानवी जीवनदशपन हा कादबरीचा खरा ववरर. रा कादबरीत सयमार ५०० हन अवधक वरककरखा रगवलरा आहत. ववशर आशचरापची गोष महणज परतरकाला वगवगळ, सवरपणप, सयसपष वरककमतव आह. वरकीनाच कार-कतराला सयदधा सपष वरककमतव आह. कवळ वरककवचतरणाकड पावहल तरीसयदधा रा कादबरीन फार मोठ रश साधर कल आह. तरा दषीन टॉलसटॉर हा पवहलरा दजापचा कलावत ठरतो.

१८६९ चरा वडसबरअखरी टॉलसटॉरन ‘रयदध आवण शाती’ ही परचड कादबरी पणप कली. ही अवाढवर कादबरी परवसदध झालरावर टॉलसटॉरला कतकतर वाटल. खप हलकहलक वाटल. ववलकषण मानवसक ताण पडला होता. फारच ोडा लोकाना कादबरीची झप समजली होती. टवजपवनवहसारखरा मयरललरा सावहकतरकालासयदधा कादबरीच सवारसर समजणरास वळ लागला होता; पण जवहा सपणप पयसतक वाचल तवहा मातर तो खश झाला. तरान नमद कल, की ‘‘रवशरन भारा वजवत असपरात ही कादबरी वाचली जाईल.’’

(िॉलसिॉ एक माणस)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 62: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

51

(१) (अ) िॉलसिॉचा जानवदराचा तलख सवदनची पाठातील उदाहरण दऊन खालील तका पणथ करा.

जानवदर सवदनाची उदाहरण(१) डोळ .................................

(२) कान .................................

(३) नाक .................................

(४) तवचा .................................

(आ) आकता पणथ करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(इ)

िॉलसिॉची दनवदनी लखनाची परतोजन

वलओ िॉलसिॉची कतोवळा वातील ववलकषण िकी

िॉलसिॉन वाचलल लखक

‘द आवण िाती’ ा कादबरीसाठी तपिील गतोळा करणाची साधन

(ई)

(उ)

(ऊ) सचनपरमाण सतोडवा. (१) खालील शबदासाठी पाठात आललरा उपमा वलहा.

(अ) मन:पटलावरील परवतमा

(अा) ‘रयदध आवण शाती’ ही कादबरी (२) ‘कादबरी’ ह उततर रईल असा परशन तरार करा.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 63: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

52

अपपणप, अमरापद, वाङछ मरीन,कलाकती, वशलप, आठवण,

अजोड, शकी

वविषण वविष

(२) खालील िबदसमहाचा तमहाला समजलला अरथ सपषट करा. (अ) मनाची कोरी पाटी.(आ) लोकोततर कलपनाशकी.(इ) तपवशलाचा महासागर.

(३) वाकरण. (अ) तका पणथ करा.

(अा) खालील िबदसमहाचा वाकात उपतोग करा. (१) नरन असण-(२) मातीशी मसलत करण-(३) अवाक होण-(४) अभरासाच डोगर पलण-

(४) सवमत. (अ) टॉलसटॉरचरा तरल सवदनची सचक आठवण तयमचरा शबदात वणपन करा. (आ) ‘रयदध आवण शाती’ ही कादबरी वलवहणरासाठी टॉलसटॉरन कललरा अभरासाच वणपन तयमचरा शबदात वलहा.(इ) सवत:च लखन पररपणप होणरासाठी टॉलसटॉरन कलल पररशम तयमचरा शबदात वलहा.

(५) अवभवकी. (अ) ‘टॉलसटॉर पवहलरा दजापचा कलावत ठरतो,’ रा ववधानाची रापता पटवन दा.(आ) ‘जरा जवमनीत काबीज परारच वतची खप कसन नागरणी चालली होती’, रा ववधानाचा अप सपष करा.

परकलप. सगणकावर उपलबध असणाऱरा ‘गयगल’चा वापर करन वलओ टॉलसटॉर राचराववररी अवधक मावहती वमळवन

सपावदत करा.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 64: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

53

१२. पजणनीलम माणगाव (१९५४) :

कववरतरी, लकखका, सपादक व बालसावहकतरक महणन पररवचत. ‘सतरीवादी जाणीव’ ह तराचरा कववतच ववशषट. ‘बाई’ महणन जगणराची आस, खत, चीड, उतसाह-आनद तसच असोशी, वदना, कलोळ राचा एक उतसफतप सवरमळ तराचरा कववतामधर वननादत राहतो. तराचरा सावहतरातन ववववध परवतमाचरा माधरमातन सतरीची जागतावसा वरक होत. कववतची बोली सहजसयदर व परवाही आह. अनयभवाचा सचपणा आवण अनलकत भाराशली ही तराचरा कववतची शककसान आहत. ‘गयलदसता’, ‘शतकाचरा उबरठावर’, ‘जाग’ ह कववतासगह. ‘तीच माती तच आकाश’, ‘शात त वजकलीस’, ‘वनभपरा लढत आह’ ह कासगह. ‘डाररी’, ‘वजदद’ रा कादबऱरा, लवलत लखन व बालसावहतर परवसदध. ‘महाराषटर राजर सावहतर पयरसकार’ रा व अशा अनक पयरसकारानी सनमावनत.

पराचीन काळापासन सामावजक आवण कौटटवबक बधनाच अडळ पार करत सतरी परगतीचरा वाटवर टपपराटपपरान पयढ जात आह. वतचा हा सघरपमर परवास परतीकाचरा माधरमातन वचवतरत करताना कववरतरीन सतरीचरा आतमववकासाचा दढवनधापर रा कववततन वरक कला आह.

रा कववतची रचना मयकदात कलली आह.

दोन दोन वकलो वजनाच पजण घालनमाझी आजीसवरपाकघरातन माजघरात माजघरातन सवरपाकघरात एखादा समराजी सारखीठटमकत वफरारची!ओझरान वतच पार भरन रारचदखारच, खयपारचघोट काळ वठकर पडारचकधी जखम वहारची, वचघळारची, रक वहारचपण नादाचरा भलभयलयरातयन बाहर न पडतापजणाखाली फडक बाधनजखमाना ऊब दऊन ती राज करारची!

माझरा आईन पजण सोडननाजक, हलकरा, तोरडा घालारला सयरवात कलीना पार दखण, ना खयपण, ना वचघळणआपलराच तोऱरात तीसवरपाकघर, माजघर, सोपा, अगण, माडी, गचीसगळीकड मनमयराद वफरारचीअधन मधन का होईना, तोरडा टोचारचरा.साडीच काठ फाटारच, दोर लोबारचपण सार दलपकषनती राजराणीसारखी वभरवभरारची!

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 65: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

54

मी तर ...अडकण, बोचण, वचघळण, फाटणकाहीच नको महणनपजणाबरोबर तोरडानाही हददपार करन सोडलहलकराशा चपला, बट, सडल घालता, घालताघरच नवह तर अगणही ओलडनमी बाहर पाऊल टाकलपण कधी कधी माझराही नकळतचपला घसरतात, सडल बोचतात, बट चावतातपण वमळणाऱरा सवाततरासाठीमी सार सहन करत.

आता मातर माझी मयलगी महणतआई पजण नको, तोरडा नकोचपपल, बट, सडल नकोत पकडण नको घसरण नकोकाही काही काहीच नकोअग पाराखालच काट मोडणरासारखपारच होऊ दत आता... घट, मजबत, पोलादीपयढलरा का होईना शतकाआधी!

(जाग)

(१) तोग पाथ वनवडन वाक पणथ करा. (अ) आजी जखमाना ऊब दऊन राज कराची! महणज-

(१) आजी जखमाना औरधपाणी करन काम करारची.(२) रढीचा तरास सहन करत सवरपाकघरापयरती वावरारची.(३) जखमारपी सकटाना सहन करन आनदात राहारची.

(आ) सार ददलथकषन ती राजराणीसारखी वभरवभराची! महणज- (१) राजाचरा राणीसारखा सनमान वतला वमळारचा.(२) राजाचरा राणीचा तोरा वमरवारची. (३) रढीचरा मरापदत राहन घरापयरतरा वनणपरात सहभागी होणरात धनरता मानारची.

(इ) वमळणाऱा सवाततासाठी मी सार सहन करत. महणज-(१) घराबाहर पडणराचरा सवाततरासाठी कौटटवबक, सामावजक बधन सहन करत. (२) सवाततर वमळाल महणन इतर द:ख सहन करत.(३) ऐकचक वरभरसाठी सार सहन करत.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 66: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

55

(ई) पढला का हतोईना ितकाआधी! पाच हतोऊ दत आता... घटट, मजबत, पतोलादी. महणज-(१) पयढच शतक रणरापवषी सवरपणप आवण समप बन द.(२) पयढलरा शतकाआधी पार जवमनीवर राह द.(३) पयढलरा शतकाआधी काट कमकवत होऊ द.

(२) (अ) खालील ओळीतील सकलपना सपषट करा.(१) नादाचरा भयलभयलयरातन बाहर न पडण.(२) पण सार दलपकषन राजराणीसारख वभरवभरण.(३) वमळणाऱरा सवाततरासाठी सार सहन करण.

(अा) खालील तका पणथ करा.

वकी घरातील वकवा घराबाहरील कषतर धववनत हतोणारा अरथमाझी आजीमाझी आईमीमाझी मयलगी

(इ) खालील तका पणथ करा.

कववतचा ववष कववततील परतीक कववतचा रचनापरकार

कववतची मधवतगी कलपना

कववतची भाषािली

(३) कावसौदथ.(अ) ‘चपला घसरतात, सडल बोचतात, बट चावतात पण वमळणाऱरा सवाततरासाठी मी सार सहन करत,’ रा ओळीतील ववचारसौदरप सपष करा.(आ) ‘अग पाराखालच काट मोडणरासारख पारच होऊ दत आता... घट, मजबत, पोलादी’, रा ओळीतील अपसौदरप सपष करा. (इ) आजीचरा आवण आईचरा कौटटवबक वातावरणात जाणवलला फरक कोणकाणतरा परतीकातन वणपन कला

आह त सपष करा. (४) अवभवकी.

(अ) कववतत वणपन कलली आजी व आजची आजी राचरा कौटटवबक सानात जाणवलला फरक सवभारत सपष करा.

(आ) सतरीचरा भववषरकालीन परगत रपाववररी तयमचरा कलपना सपष करा.

(४) रसगरहण.‘पजण’ रा कववतच रसगहण करा.

परकलप. कसतरराचरा परगतीसदभापतील ववववध घटनाच अपपणप कोलाज तरार करा.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 67: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

56

* महणीचा ितोध घा. (वतरपा, आडवा, वरन खाली वकवा खालन वर)

श ब ळी तो का न वप ळी पा

र की वी अ नर ता शा म ल

रा ची प च ल ती स गो थरा

री का ी कषा मा ग त द घ

रय न प रय वन स र डा

ठो द त रा म की रा ग व

आ वत का सा र पी श ता र

अ झ प घ ली त ड ष पा

ली वद वरा खा ली अ धा र णी

(१) ......................................

(२) ......................................

(३) ......................................

(४) ......................................

(५) ......................................

* लतोकसावहत व लतोकससकती *मराठीत सखोल आवण वरापक भवमकतन लोकसावहतराचा अभरास करणार डॉ. रा. वच. ढर आवण पवडत कषणदव

उपाधरार राचरा मत लोकसावहतर महणज लोकससकती होर. अभरासकाचरा मत ससकतीतील का, गीतादी सवप शाबदवाङछ मर व सवप शबदतर सावहतर रा सवााचा समग पदधतीन कलला अभरास महणज लोकसावहतराचा अभरास. सवाभाववकच रा लोकसावहतराचरा अभरासाचा वराप फार मोठा आह. वववशष समाजाचरा लोकसावहतराचा (लोकससकतीचा) अभरास करणरासाठी तरा समहाचा इवतहास, तराचरा भपरदशाचा भगोल, समाजशासतर, मानवशासतर, पयराततवशासतर, भाराशासतर, धमपशासतर, मानसशासतर, दवतकाशासतर आवण अपशासतर रा सवप शासतराचरा अभरासाच सहकारप घतलरावशवार रा अभरासाला पणपतव रत नाही. महणनच लोकसावहतराचा अभरास ही एक बहसपशषी (मकलटवडसपीनरी सटडी ॲपरोच) अभरास पदधती आह. लोकसावहतराचरा अभरासासाठी आणखी एक महतवपणप बाब महणज कषतरीर कारप (Field Work) ही आह.

लोकसावहतरातील शाबदसावहतरात (लोकवाङछ मर) लोकका, लोकगीत, महणी, उखाण, अहाण, वाकपरचार इतरादी परकार मोडतात. तराचपरमाण लोकपयराण, जावतपयराण, नरारवनवाडाचरा पारपररक सनदा तरातच मोडतात. शबदतर सावहतरातील कवतपरधान सावहतरात लोकनतर, लोकसगीत, लोकवाद, लोकनाट, हसतकलात वचतर, वशलप, अनर हसतकला व रागोळी मोडत. रावशवार लोककीडा, लोकजरोवतर, लोकवदक, लोकाचारातील वववधववधान, तोडग, वरताचार मोडतात. भावपरधान सावहतरामधर लोकभम, लोकरढी, चालीरीती, लोकनीती, लोकशदधा मोडतात. लोकसावहतराचा अभरास हा कवळ भतकाळातील ससकतीचा अभरास नसन मानवी ससकतीचरा आरभापासन माणसान अबोधपण जतन कललरा वजवत सासकवतक जीवनाचा तो शोध आह. महणनच वतपमान हा भतकाळान घडवलला असतो आवण तराच भववषर ह भत-वतपमानाचरा आधारान उभ रावहलल असत, राची समदछ ध जाण लोकसावहतराचरा वचवकतसक अभरासातन रऊ शकत. भारतीर लोकसावहतराला समदछ ध अशी वववधरपणप परपरा आह. भारतातलरा परमयख भारामधलरा लोकसावहतरात लोकससकतीच काही समान घटक आढळतात. सवप भारामधलरा लोकसावहतरात वरककजीवनातलरा ववववध टपपरावर, वववधससकार परसगाची गीत, शमपररहाराप गारली जाणारी रजनपरगीत, सण उतसवाशी वनगवडत वववधगीत व ऋतयगीत ह ववववध परकार ववपयल परमाणात आढळतात. लोकसावहतर आवण लोकाचार ह लोकससकतीचरा अधररनाच परावमक आवण परमयख साधन आह; परतय लोकसावहतरतर वाङछ मरीन सावहतरातन लोकससकतीचरा परदीघप परवाहाच समग दशपन घता रत.

(मराठी ववशवकतोि खड १५ मधन साभार)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 68: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

57

अपवठत गद-नमनापाणाचा पषठभागावर िती

वहरवरागार शतानी ववनटलली भमी पाहन मन कस हरखन जात! लोकसखरा भरमसाट वाढ लागली. भमीवरही फार मोठा भार पड लागला. शतीच कषतर अपयर वाट लागल. तरामयळ शासतरजानी एका ववलकषण सशोधनाची कास धरली. त सशोधन महणज पाणराचरा पषभागावर शती करणराच! पाणराचरा पषभागावर शती... कवढी आशचरपजनक कलपना! हया कलपनला मतप सवरप आल आह. शासतरीर पररभारत हया सशोधनाला ‘हारडटरोपोवनकस!’ अस महणतात. रा अवभनव सशोधनान ‘दता वकती घशील दो करानी’ असच जण आवाहन कल आह. ‘हारडटरोपोवनकस’ हा गीक भारतील शबद आह. रा शबदाचा अप आह पाणराच कारप. जवमनीवरच कवळ लागवड करता रत अस नाही तर पाणराचरा पषभागाचाही लागवडीसाठी भमीसारखा उपरोग होऊ शकतो; नवह पाणराचरा पषभागावरील शती ही फारच सवसत अनछ अतरत फलदारी सयदधा आह. ही आशचरपकारक कलपना परारोवगक दषीन रशसवी करणराच शर कवलफोवनपरा ववशवववदालरातील शासतरज डॉ. गरीक राना दाव लागल. तरानीच रा पररोगाला ‘हारडटरोपोवनकस’ अस नाव वदल.

डॉ. गरीक रानी १९२९ मधर पवहला पररोग कला. पाणराचरा पषभागावर टोमटोची लागवड कली. रा पररोगात टोमटोची रोप इतकी उच वाढली, की टोमटो तोडणरासाठी वशडीचा वापर करावा लागला. हारडटरोपोवनकस ह एक शासतर आह. पाणरामधन ऑककसजन व काबपन डारऑकसाइड भरपर परमाणात वनसपतीना वमळ शकतात; परतय रसारनदरवर व आधार रा दोन गोषीसाठी हतयपवपक रोजना करावी लागत. वनसपतीचरा वाढीसाठी वासतववक मातीची फारशी आवशरकता नसत. वनसपतीना ववववध रसारन पयरवण व आधार दण ही काम माती करत. हा मातीचा महतवाचा कारपभाग! वनसपतीना कवतरम रीतीन रसारनदरवर व आधार वदला तर वनसपतीची वाढ फार चागली होऊ शकत. रालाच ‘हारडटरोपोवनकस’ अस महणतात.

पाणराचरा पषभागावर शती करारची महटली तर कषतरही फारच ोड लागत; भमीपकषा एक चतयााश कषतरात हारडटरोपोवनकस पदधतीन आठपट अवधक उतपन रत व खचप आवण शमही अतरलप लागतात. रा पदधतीन शती करणरापासन अनक लाभ आहत. जरा भागातील शती नापीक, ओसाड आह तरा भागात ही अवभनव शती कवढी उपरयक आह! ोडा पररशमात व ोडा खचापत उतपन कस परचड वमळत ह तराची नमयना आकडवारीच सागत. जस-जवमनीवरील एक एकर शतीत १३ ककवटल तादळ वपकतो तर पाणराचरा पषभागावरील एक एकरात १४३ ककवटल तादळ वपकतो!

भारतात कलकतता (कोलकाता) मयबई, लखनौ व दवकषण भारतात काही कदरात हारडटरोपोवनकसच पररोग सयर आहत. लखनौचरा राषटरीर उदानात हारडटरोपोवनकसचा एक सवततर ववभागच आह.

पाणराचरा पषभागावरील शतीच ह ववलकषण सशोधन करी कषतरात महतवाची काती घडवन आणील रात शकाच नाही.

सदभथ- वकमा ववजानाचीसयधाकर भालराव

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 69: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

58

कववतच रसगरहण

एखादी कववता ऐकलरानतर वकवा वाचलरानतर मन एका अनावमक आनदान भरन जाव, कधी डोळा पाणी राव, कधी रसाववषकारात वचब ओल वहाव महणज कावराचा आसवाद सयर झाला अस समजाव. कववता वाचताच कधी शबदातला ताल रणझयणारला लागतो, तर कधी कववततल शबद बोलारला लागतात. अस का होत? तर कावराचा आसवाद ही आपली परतरकाची मानवसक भक असत. जातरावर गाण महणणारी सतरी, अगाई गाणारी आई, हामवोवनरमवर गीत वाजवणारा वादक, काम करता-करता रवडओवर गाणी ऐकणारा रवसक शोता ह आपापलरा आवडीनयसार गाणराचा, कववतचा आसवाद घत असतात. हा आसवाद, ही रवसकता वचवकतसक, चोखदळ असतच अस नाही. कववतचा आसवाद वचवकतसकपण, चोखदळपण, सौदरपपणप दषीन घता रावा, रासाठी ‘रसगहण’ परवकरचा अभरास करावा लागतो.

कववततील ववचार, भावना, अनयभती, शबदरोजना, लर, वतत, अलकार, रस, परवतमा, परतीक आवण कलपनाववलास इतरादी घटकाचरा माडणीचा आवण तरामधील सौदरापचा आसवाद घऊन तो वरक करण महणज ‘रसगहण’ होर. कववतत उपरोक घटक कमी-जासत परमाणात आढळतात. कधी कधी काही घटक नसतातही. तरामयळ रसगहणाचरा लखनाच वववशष वनरम सागता रत नसल तरी रसगहणलखनाचही एक शासतर ववकवसत झालल आह; परतय तस तही काटकोर नाही. तरामयळ रा शासतरालाही कलातमकतची जोड आवशरक ठरत.

कावरात रसाची महती अननरसाधारण आह. कावरवाचनान आवण कावराभरासान रवसकाचरा मनातील ववववध भावनाचरा तारा डलरा जातात. उतकटता वाढीस लागत. वतच परपवसान ‘रस’ वनवमपतीत होत. रसवनवमपती ही भावनचरा पररपोरावर अवलबन असत. मानवी अत:करण महणज भाव-भावनाचा जण समयदरच. जरा भावना सारी, मलभत असतात तराचा पररपोर झालरान रसवनषपतती होत. शगार, वीर, करण, हासर, भरानक, रौदर, बीभतस, अदछ भयत, शात अस नऊ रस मानल आहत. शबदरोजना, कावरानयभव, द, लर, आघात, परवतमा, परतीक इतरादी घटकातन रसवनवमपती होत.

वरील वववचनावरन कावराची काही ववशषट पयढीलपरमाण सागता रतात.

* कावाची वविषट

(१) कववतत भारा ह माधरम असत. अनयभवाची कलातमक अवभवरकी हा परमयख हत असतो. (२) कववतत अापचरा ववववध टा वरक करणारी आवण सौदरपवनवमपती करणारी शबदरोजना असत.(३) कववतमधर रचनाकौशलराला महतवाच सान असत. द, वतत राचरा आधार वा मयकदात कववता कली

जात. (४) वतचरा रचनापदधतीमयळ शवणसयभगता आवण समरणसयलभता ही गयणववशषट साधली जातात.(५) कववतच लखन ह द, वतत रानयसार असलरामयळ काही वळा वराकरणाच वनरम तरामधर गौण ठरतात.(६) कववतत कमीत कमी शबदात मोठात मोठा आशर वरक झालला असतो. (अलपाकषरतव)(७) शबदाना नहमीचा वा नहमीपकषा वगळा अप परापत करन दणाऱरा अवभधा, लकषणा आवण वरजना रा

शबदशकीचा वापर परकरापन कववतत असतो.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 70: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

59

काही कववतत वववशष पदधतीन शबदरचना कलली असत. काही कववताची रचना ‘मातरानी’ सजलली असत. अशा नाद, लर, वतत, द, अलकार इतरादी घटकामयळ कववतची रचना ववशषटपणप ठरत. कववतत आशरानयरप लर असत. कववततील शबदाना अपपणप नाद असतो. रा साऱरा घटकामयळ कववता हदरापरात पोहोचत. तरातील शबदचटा, अपचटा रामयळ कववतचा गवभपताप मनाला वभडतो आवण रसवनवमपती होत.

* अलकार, परवतमा व परतीक

अलकारामयळ कववतला सौदरप परापत होत. कववततील शबदावर, तरातील अकषरावरील चमतकतीवर ज अलकार आधारलल असतात तराना शबदालकार महणतात. रमक, अनयपरास, शलर ह शबदालकार आहत. कावरामधर शबदाचरा अापमयळ जवहा चमतकती उतपन होत, तवहा त अापलकार महणन ओळखल जातात. उपमा, रपक, चतनगयणोकी ह व अस अनक अापलकार आहत. कववतच रसगहण करताना रासबधीची उकल महतवाची ठरत.

अलकाराइतकच कववततील ‘परवतमा’ व ‘परतीक’ ह घटक महतवाच असतात. ‘परवतमा’ ही कावराचा एक भाग असत. दोन वकवा अवधक वसतमधील सामर वकवा वगळपण ‘परवतमचरा’ माधरमातन दाखवल जात; तसच कववततील ‘परतीकातनही’ वगवगळ अप सवचत होतात. हच खर तर ‘कववता’ रा सावहतरपरकाराच ववशषट असत.

* पाठयपसतकातील कववताववषी

पाठपयसतकात वीररसात ओबलली कावररचना ‘कावरानदासाठी’ वदलली आह. ववलकषण गरता असललरा ‘सवततरतच सतोतर’ रा रचनन पयसतकाचरा गद-पद घटकाची सयरवात होत आह. ‘पराणसई’ ही दोबदध कववता अषाकषरी दातील असन रमक अलकाराचा परतरर दणारी आह. ‘झाडाचरा मनात जाऊ’ ही गर कववताही रमक अलकारान सजली आह. ‘दवात आवलस भलरा पहाटी’ ही मयकदातील परमकववता! परवतमाचा चपखलपण कलला वापर ह रा कववतच ववशषट! ‘ऐसी अकषर रवसक’ ही सत जानशवराची ओवीबदध रचना आह. ‘शबद’ ही कववता चतनगयणोकी अलकाराच दशपन घडवणारी आह. ही रचना मयकदातील असन सामावजक ववरमतवर बोट ठवणारी आह. ‘पजण’ ही सतरीवादी कववताही मयकदात असन परतीकाचा सचक उपरोग रा कववतत कलला आह.

घटला वदललरा टोलरान जशा अनक धववनलहरी वनमापण होतात, तशा कावरातील शबदाचरा उचारान ववववध भावनाच तरग वाचकाचरा मनात आदोवलत होतात. ह तरग रसवनवमपतीस पोरक ठरतात.

* रसगरहण करताना ह लकषात ठवा.

वरील सवप मयदछ दाचा अभरास कलरानतर कववतच घटक तयमचरा लकषात रतीलच. वदलल मयदद लकषात घऊन तयमही कववता बारकाईन वाचा. कववतची चाल मधयर असल, वतचरातील भावना अत:करणाला वभडणाऱरा असतील, वतचरातील कलपना चमतकतीपणप असतील, कववतचा भावरक आकार लहान, रचना सोपी; पण अपपणप असल आवण शबदात नादमाधयरप असल तर ती कववता ट हदरापरात पोहोचत.

रसगहण करताना वरील मयदछ दासोबत कववततील काही महतवाचरा गोषी लकषात घरावरात. कववतत भावनाची उतकटता, कलपनाववलास, ववचारसौदरप आवण परसाद, माधयरप, ओज ह गयण असतात. कववतची मधरवतषी कलपना एखादा ववरराभोवती गयफलली असत. उदा., वनसगपवणपन, शबदवचतर, वरककवचतर, ववडबन, ववनोद, उपदश इतरादी. कववतची मधरवतषी कलपना ोडकरात ववशद करन कववततील भावना, कलपना, ववचार, सचकता, नादमाधयरप, चाल, अलकार, कावरगयण, कावरशकी, कववतचा वाङछ मरपरकार (आशरानयसार), कववतचा

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 71: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

60

रचनापरकार, कववततील सचकता, परवतमा आवण परतीक रापकी ज ज गयण आढळतात तरा सगळाची नोद घण वकबहना वरील गयणाचरा अनयरगान कववतचा सकम अभरास महणज कववतच रसगहण होर. सगळात महतवाची बाब महणज कववततील ओळी तयमहाला का आवडतात राच कारण आवण तरा ओळीचा तयमचरा मनावर झालला पररणाम सागण महतवाच ठरत. महणनच कववतच सौदरपदशपन घण महणजच ‘रसगहण’ होर.

खाली वदललरा पाच मयदछ दाना अनयसरन रसगहण कराव. (१) कववतचा ववरर आवण कववतची मधरवतषी कलपना.

(२) कववततील परवतमा, परतीक, अापलकार, आतररक लर, अापच सौदरप.

(३) कववततन सवचत होणार कावरगयण, शबदशकी, भाराशली- (सवादातमक/वनवदनातमक/वचतरदशषी असलरास).

(४) कववततील शबदालकार, नाद, बाहय लर, द, वतत इतरादी.

(५) कववततन वमळणारा सदश, मलर आवण कववता आवडणराच कारण. कवीला कववतत कार सागारच आह अनछ तरान त कस सावगतल आह; राच ववदाथराानी सवत:चरा

सवदनशील मनान ववचारपवपक कलल वववचन महणजच ‘रसगहण’ करण होर.|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 72: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

61

नािक-सावहतपरकार-पररच‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराचा पररचर वहावा, रा हतन परसतयत मावहतीचा अभरास करावा. दक -शावर सावहतरपरकार महणन

‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराच वगळपण आह. सगीत नाटक, परारोवगक नाटक व वरावसावरक नाटक रा परकाराच सवरप व ववशषट रा भागामधर नमद कली असन, नाटकाशी सबवधत असणार घटक व तराच महतव अधोरकखत कल आह. रा मावहतीतन नाटकषतरातील वरवसाराची नवी वकषवतज तयमहाला समज शकतील व भावरक अगान तयमही ‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराचा आसवाद घऊ शकाल.

भाग - ३

‘नाटवभननरचजथनस बहधापक समाराधनम !’- इवत महाकवी कावलदास महाकवी कावलदासान महटलरापरमाण वभन वभन रची असणाऱरा लोकाच एकाच वळी समाधान करणारा,

नाटक हा एक शष वाङछ मरपरकार आह. लवलत सावहतराचरा परकारामधर ‘नाटक’ हा लोकवपरर सावहतरपरकार आह.आपण ज ऐकल, पावहल त दसऱराला सागाव ही माणसाची सहज परवतती आह. परतरक वरकीला सवत:ला

आलला अनयभव, आनद, द:ख ह सगळ सागावस वाटत. तरातनच सावहतराची वनवमपती होत.‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराचरा माधरमातन परकषकाशी वजवत सवाद घडत असतो. लोकसवाद आवण लोकरजन

रा नाटकाचरा महतवाचरा बाज असतात. तावप लखकाचा परवतपाद ववरर लोकापरात पोहोचवण हा तरातील महतवाचा भाग असतो.

मराठी सावहतरातील ‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराचा ववचार कला तर तरातन बदलत गललरा समाजाच वचतरण झालल वदसत. कोणतराही समाजातील चालीरीती कालपरतव बदललरा असलरा तरी माणसाचा सवभाव, मानवी भावभावना रा गली अनक वरष कारम रावहललरा आहत. रा मानवी भावभावना, सवभाव रातील ववववध टाच दशपन नाटकातन घडत. तराचबरोबर समाजाचही वासतव वचतरण नाटकातन होत असत. समाजातील बदल नाटकाचरा माधरमातन माडणराची परपरा फार पराचीन आह. नाटक हा समाजाच रारोगर दशपन घडवणारा पररोगकषम सावहतरपरकार आह. महणन आपण नाटक रा सावहतरपरकाराचा पररचर करन घणार आहोत. नाट महणज...

नाट हा नाटकाचा पराण आह. एखादा परसगामधर जवहा कलपनपलीकडील बदल आककसमकरीतरा घडतो, तवहा नाट वनमापण होत. हा बदल आशचरपकारक असतो, खळबळजनक असतो. तरामयळ वाचकाला, परकषकाला अनपवकषत धका बसतो. कधी तो सयखद असतो तर कधी द:खद असतो. वनसगापत आवण मानवी जीवनात अस ‘नाट’ पाहारला वमळत. तराचच परवतवबब नाटकात वदसन रत.नािक महणज...

लखकान वलवहलल नाटक ह कलाकारानी सादर करारच असत. वचतर वकवा वशलप ह घडताच वदस लागत; पण नाटक ह परतरक वळी करन दाखवाव लागत. नाटक ह दक -शावर असलरान त वलवहणार, तराचा पररोग करणार, परतरकष अवभनर करणार, ततरज आवण तो पररोग पाहणार अशा सगळाचरा समनवरावर आवण सहकारापवर नाटकाचरा पररोगाची सफलता अवलबन असत. नाटक हा का, कादबरी, कववता रापरमाण एक सावहतरपरकार आह. रामधर अवभनता वकवा अवभनतरी अवभनर करत असतात. लखकान वलवहलल सवाद अवभनतरामाफकत परकषकापरात पोहोचवल जातात. मयळात नाटक हा ‘दक -शावर’ सावहतरपरकार आह. त ऐकता, पाहता व वाचता रत. नाटवाचनातन अनर सावहतरपरकारापरमाण आपलराला नाटकाचा आनद घता रतो. नाटक रगमचावर सादर करता रत.

भारतात पराचीन काळापासन नाटकला अकसततवात होती. भरतमयनी राना ‘भारतीर नाटकलच जनक’ अस महणतात. नाटकाववररी सखोल मावहती करन दणारा ‘नाटशासतर’ हा ग तरानी वलवहला. तराचरा मत, ‘नाटक ह मानवी जीवनातील वनरवनराळा अवसाच, घटनाच, परसगाच, तरातील वगवगळा भाव-भावनाच, वतती-परवततीच व लोकवरवहाराच अनयकरण करणार वचतरण आह.’

‘मानवी जीवनात अवतीभोवती घडणाऱरा अनक नाटमर परसगातन, घटनामधन, जाणवणाऱरा माणसामाणसातील गयण-अवगयणामधन तराचरातील भावनाची आदोलन, वासतवाधाररत परतय कालपवनक कानकात

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 73: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

62

गयफन, त उततम सवादलखनातन, वदगदशपकाचरा मागपदशपनाखाली, कलाकाराचरा अवभनरादछ वार, ततरजानाचरा साहायरान रगमचावर परकषकासमोर सादर करण महणज ‘नाटक’ होर.’

नाटक पाहण महणज फकऔट घटकची करमणक नाही.कधी हसवणारा, सयखावणारा,कधी रडवणारा, दखावणारा,कधी अगावर धावणारा,कधी सार मन सोलवटणारा,कधी बभान करणारा,कधी आपलराच मनाचा तळ धयडाळणारा,असा हा नाटकाचा खळ.नाटक हा लखक, वदगदशपक, कलाकार, ततरज राचरा साहायरान रगभमीवर सादर होणारा आवण तराचपरमाण

नाटगहात समहान एकवतरतरीतरा आसवाद घता रईल असा कलापरकार आह. नाटक ह जीवनाच वचतर असत आवण त कलाकाराचरा माधरमातन सादर कल जात. डोळानी पाहारच आवण कानानी ऐकारच महणन ही दक -शावर कला आह. नाटक ह सावघक कारप आह.

* नाटसवहतच सवरप- नाटकात महतवाची असत ती सवहता! नाटसवहता वजतकी पररपणप, दजषदार वततकच नाटकाच रश खातरीलारक. शबद आवण कानक वजतक सशक, वततक नाटक उचीवर जाणार, ह वनकशचत! एक काबीज घऊन नाटककार तराभोवती घटना व पातर राची गयफण करतो. कानकात नाटककार ववशषटपणप रचना करन नाटक रगतदार करतो. रासाठी कानक दमदार असाव लागत. समाजातील ववववध सतरातील लोकाना वजवहाळाच वाटणार ववरर नाटककार माडतो. सामावजक कसतीच राप आवण रसपणप दशपन घडवण ह नाटकाच धरर असत. अशा कसतीच दशपन घडवताना माणसाचरा मनोवरापाराची दखल घण कमपरापत ठरत. पातराचरा मनोवरापाराचरा दशपनासाठी नाटकातील सवगताचा पररणामकारकपण वापर कला जातो. तरामयळ नाटकातील कानकाला साजशी पातररचना नाटककाराला करावी लागत. नाटकातील पातराच अस शाकबदक वचतरण करण, की जरामयळ नाटकाचा तोल साभाळला जाईल, ही जबाबदारीही नाटककाराला पार पाडावी लागत. कानकातील आशरात सघरापवशवार रगत रत नाही. परसपरववरोधी सवभावातन, कतीतन, भाव-भावनाचरा तणावातन सघरप वनमापण होऊ शकतो. भवमकाचरा परसपर नातरातील सघरप, भवमका व पररकसती रातील सघरप रामयळ नाटक पररणामकारकपण वठत.

नाटकातील सवाात महतवाचा घटक महणज सवाद! खटकबाज, चयरचयरीत, नमपववनोदी सवाद नाटकाची रगत वाढवतात. नाटववरराला साजस सवाद नाटकतीतील आशर रोगर पदधतीन परकषकापरात पोहोचवतात. सवादफकीमयळ नाटकाचा बाज परकषकाना कळतो. सवाद, रगसचना व सवगत रा तररीनी नाटसवहता तरार होत. कानकातील परसगबदल, दशरबदल, बदललला काळ इतरादी सबधीची सचना नाटककार कसातील रगसचनामधन दतो. तरामयळ कानकाच असपष दव जोडल जाऊन सदभप सपष होतात आवण कानकाचा परवाह सहजतन पयढ जात राहतो. आशराला साजशी भाराशली सपणप नाटकतीला उठाव दत. तरातील भावरक सौदरप एकण नाटकाला एक उची दत.

* नािक ा सावहतपरकाराच वगळपण- मानवान मनोरजनासाठी, आकतमक समाधानासाठी लवलतकलाच ववशव वनमापण कल. जरा समाजात ‘नाटक’ हा सावहतरपरकार उदरास आला, तरा समाजात राहणाऱरा लोकाचरा भावभावना नाटकातन परकट झालरा. तरामयळ ‘नाटक’ हा सावहतरपरकार ‘ववरराचरा’ दषीन समदछ ध होत गला.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 74: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

63

जान आवण मनोरजन राबरोबरच परकषक सवत:चरा अनयभवाच नाटकात घडणाऱरा परसगाशी नात जोडत असतो. तरामयळ तराला त आपल वाटत.

का, कादबरी, नाटक रा सवपच सावहतरपरकारात समाजाची समकालीन वचतर रखाटणराच सामथरप असत; परतय का, कादबरी, कववता रापकषा नाटक हा सावहतरपरकार वनराळा आह. बाकीच सावहतरपरकार ह वाचकवनष आहत. नाटक हा समहाचा आववषकार असतो. नाटकामधर सगीत, नतर, वकतव, अवभनर, नपथर, कावर, वचतरकला अशा बहतक सवप कलाचा समावश होतो. का आवण कादबऱरामधर फक लखक आवण वाचक ह दोन घटक असतात. पण नाटकामधर मातर लखकाच शबद नट सवादाचरा माधरमातन परकषकापरात पोहोचवत असतो.

ववषणयदास भाव रानी वलवहलल ‘सीतासवरवर’ ह आधयवनक मराठी नाटकातील कालमानदषटा पवहल नाटक! एक सरळ पौरावणक गोष सागणार ह नाटक १८४३ सालच! तराचपरमाण १८५५ साली महातमा फल रानी वलवहलली ‘ततीर रतन’ ही वलकखत सवरपातील पवहली नाटसवहता होर. तरापवषी लळीत, गोधळ, कीतपन, पोवाड, दशावतार, तमाश अशा अनक कला महाराषटरात नादत होतरा, जरा नाटक रा सावहतरपरकाराचरा उदरास परक ठरलरा.सगीत नािक

अणणासाहब वकलवोसकर राचरा ‘सगीत शाकतल’ व ‘सगीत सौभदर’ रा नाटकादार ‘सगीत नाटक’ कलातमक पातळीपरात पोहोचल. भारासौषव, पातर हाताळणी, नाटमरता आवण नाटततर, सहजसोप सवाभाववक सवाद अशा सगळा बाबतीत रा नाटकानी एक मापदड तरार कला. तरातही सवापत अवधक महतवाचा होता तो तरातला सगीताचा वापर! सगीत नािकाच सवरप व वविषट

(१) मनोरजनातन सामावजक परशनावर ‘बोट’ ठवल जात.(२) रवसक परकषकाना डोळासमोर ठवन सगीत नाटकाची रचना कलली असत.(३) सवाद तयलनन कमी असतात.(४) अवभनर आवण सगीत रातन रवसकाना कखळवन ठवणराची कषमता असत. (५) सगीत नाटकात शासतरीर सगीताचा भारदसतपणा साभाळणाऱरा गाणराचा अतभापव असतो.(६) वववधरपणप गाणी ह सगीत नाटकाच ववशषट असत.(७) पद ही आशराला धरन व कानकाला गती दणारी असतात.(८) लोकगारकी व खरालगारकी राचा उततम सरोग साधणार सगीत ह महतवपणप ववशषट असत.(९) गारकाला सा-सगत करणाऱरा कलावताचाही रात मोठा वाटा असतो.(१०) आजही मराठी नाटकाचरा इवतहासातील एक ववशषटपणप भाग महणन ‘सगीत नाटक’ राषटरीर पातळीवर

ओळखल जात. १९११ सालचरा सयमारास कषणाजी परभाकर खावडलकर रानी वलवहलल ‘सगीत मानापमान’ ह नाटक खप

लोकवपरर ठरल. बालगधवप राचरा ववनतीवरन गोववदराव टब रानी ‘सगीत मानापमान’ रा नाटकाला सगीत वदल व त परचड लोकवपरर झाल. रातन सगीत नाटकात ‘सगीत-वदगदशपक’ ही सकलपना उदराला आली. सगीत नाटकामयळ खरालगारकीची लोकवपररता वाढली. तरा काळातील ‘वकलवोसकर नाटक मडळी’, ‘बळवत नाटक मडळी’, ‘बालगधवप नाटक मडळी’ रा व अशा अनक नाटक मडळीनी ‘सगीत नाटक’ समदछ ध कल.

बालगधवप, दीनाना मगशकर, भागपवराम आचरकर, वजतदर अवभरकी व शौनक अवभरकी, वसतराव दशपाड, जरराम वशलदार व जरमाला वशलदार, आनद भाट, राहल दशपाड, महश काळ रा व अशा अनक नट-गारकानी सगीत नाटकाची परपरा जपली.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 75: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

64

नाटक रगभमीवर सादर होणराचरा अगदी परारभीचरा काळात अधशदधा, रढी, परपरा रासारख सामावजक अडसर होत. ततकालीन सामावजक वातावरण पोरक नसलरामयळ नाटकात काम करणरासाठी कसतररा तरार नसत. नाटकातील सतरी वरककरखा रा पयरर पातरादार साकारलरा जात असत. तसच तराकाळात नाट कलावताना महणावी तशी परवतषा नवहती. अशा पररकसतीत बालगधवाानी साकारललरा सतरी वरककरखा मातर आजही अजरामर ठरलरा आहत.

आजचरा काळात करमणयकीच ववववध परापर उपलबध असतानाही नाटक ‘वजवत’ रावहल आह. तराचरासादरीकरण-सवरपात काळानयसार बदल होत गल. ‘रातर-रातर’ चालणारी सगीत नाटक आवण तरा नाटकाशी तादातमरपावणार परकषक ह वचतर आता बदलल असल तरी नाटरवसकाची सखरा आजही लकषणीर आह.परातोवगक नािक

जागवतकीकरणाचरा रटात काळ बदलला. परसारमाधरमाचा पगडा वाढला. फरसतीचा वळ कमी झाला. करमणयकीच अनक परापर उपलबध झाल. आव पकदषटा रा नाटकाच पररोग करण तयलनन खवचपक झाल. तराच वतकीटाच दरही सवपसामानर लोकाना परवडनास झाल. रा व रासारखरा अनक कारणामयळ सगीत नाटक माग पडत गल व परारोवगक अावण वरावसावरक नाटकाची सयरवात झाली.

परारोवगक नाटकाचा मयखर हत नाटकाचा ववरर आवण सादरीकरण रात पररोग करण हा असतो. परारोवगक नाटकही वरावसावरकरीतरा कली जाऊ शकतात. मनाशी काही हत धरन आशरात व अवभवरकीत जाणीवपवपक पररोग करत राहण परारोवगक नाटकात अपवकषत असत. नाटवाङछ मरात १९६० नतर परारोवगकता आली अस मानल जात. परातोवगक नािकाच सवरप व वविषट

(१) नाटकाची वववशष चौकट मोडणराचा पररतन परारोवगक नाटकात कला जातो.(२) आकवतबधात नावीनर असत.(३) आशर/अवभवरकीत सवाततर घतल जात.(४) सळ, काळ, रचना, नपथर, अवभनर, ततर रात जाणीवपवपक बदल घडवलला असतो. (५) नाटबीज, नाटववरर, आशर व रचना तसच नाटपररोग, नपथर रामधर पारपररक नाटकापकषा काहीस

वगळपण परारोवगक नाटकात जाणवत.(६) परारोवगक नाटकात परतीकातमकता, अपररवचत सचकता राचा खयबीन वापर कलला आढळन रतो.(७) भावरक पररोग कल जातात. घटना सहज व नसवगपक राखणराचा पररतन कला जातो. (८) रा नाटकामधील सवादाची भारा बरचदा बोलीभारसारखी असत.(९) परारोवगक नाटकात आशरानयरप रणाऱरा परसगावर भर वदलला असतो.(१०) परारोवगक नाटकात ‘आपलराला वाटणार आपलरा पदधतीन’ माडारच धाडस असत.

‘ररगणनाट’ (लखक व वदगदशपक- अतयल पठ, राज इनामदार) ह परारोवगक नाटकाच अलीकडचरा काळातील ठळक उदाहरण दता रईल.

वावसावक नािकएकोणववसावरा शतकात मराठी रगभमी लोकाशरावर उभी रावहली. काही अपवाद वगळता अनर भारतीर

भारामधर वरावसावरक रगभमी नाही. वरावसावरक मराठी रगभमीला शतकापकषा अवधक काळची परपरा आह. लोकरजन व लोकपरबोधन रा दोनही सतरावर मराठी रगभमी ‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराचरा माधरमातन परगलभ होत आह.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 76: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

65

कवळ वरावसावरक हतन वलवहल जात व तोच हत समोर ठवन तराचा नाटपररोग कला जातो. परकषकाना आवडल ‘त’ व ‘तस’ दणराचा पररतन वरावसावरक नाटकातन कला जातो. समाजातील जवलत समसरा घऊन, वगवगळ ववरर हाताळन अनक वरावसावरक नाटकाची वनवमपती झाली.

वावसावक नािकाच सवरप व वविषट(१) वरावसावरक नाटकाचरा माधरमातन सामावजक समसरा माडलरा जातात.(२) वरावसावरक नाटकाच सवरप मयखरत: बोधपर व मनोरजनपर असत.(३) गभीर ववररावरील नाटक पाहताना सयदधा परकषकाचरा मनावरचा ताण कमी वहावा राची काळजी

वरावसावरक रगभमी घत.(४) नाटक आवण परकषक राचरात एक नात वनमापण होत.(५) वरावसावरक नाटकाचा भर कौटटवबक, सामावजक, पौरावणक आवण ऐवतहावसक अशा ववररावर असतो.(६) परकषकाचरा अवभरचीनयसार वरावसावरक नाटकाची माडणी कलली असत. (७) ववनोद, उपहास, शलर, शाकबदक कोटा रादछ वार परकषकाच मनोरजन होईल अस सवाद वरावसावरक

नाटकात असतात.(८) वरावसावरक नाटकाचरा वनवमपतीमाग बोध, रजन, परकषकानयनर रा पररणाबरोबरच पराधानरान वरावसावरक

हत असतात.

‘ऑल वद बसट’ (लखक व वदगदशपक- दवदर पम) रा नाटकात गभीर ववरराची माडणी ववनोदी अगान कलरामयळ वरावसावरकदषटा ह नाटक रशसवी ठरल.

ववषणयदास भाव रानी १८४३ साली ‘सीतासवरवर’ नाटकाचा पररोग कला. मराठीतील शष सगीत नाटककार अणणासाहब वकलवोसकर रानी रा नाटपरपरला गती वदली. कालपररवतपनाला सामोर जात ती परपरा अखडपण चाल रावहली. मराठीतील काही परमयख नाटककार व तराचरा काही नाटकतीची नाव खालीलपरमाण आहत.

गोववद बलाळ दवल (सगीत शारदा, सगीत सशरकलोळ)शीपाद कषण कोलहटकर (वीरतनर, मकनारक)कषणाजी परभाकर खावडलकर (कीचकवध, भाऊबदकी)राम गणश गडकरी (परमसनरास, भावबधन, एकच पराला)वव. दा. सावरकर- (सगीत सनरसत खडछ ग, सगीत उततरवकरा)पर. क. अतर (साषाग नमसकार, मोरची मावशी)वसत कानटकर- (रारगडाला जवहा जाग रत, इ ओशाळला मतर)वव. वा. वशरवाडकर- (नटसमराट, वीज महणाली धरतीला)पय. ल. दशपाड- (सयदर मी होणार, ती फलराणी)ववजर तडटलकर- (घाशीराम कोतवाल, सखाराम बाईडर)दतता भगत- (वाटा पळवाटा, जहाज फटल आह)परमानद गजवी- (वकरवत, ावणी)जरवत दळवी- (महासागर, बररसटर)इरावती कवणपक- (गाशा, बाळकड)मनकसवनी लता रवीदर- (अमर फोटो सटटवडओ, अलववदा) इतरादी, इतरादी.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 77: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

66

नाटयपरयोग-साघिक कलाघिषकार

नाटपररोग आशराचरा व पररोगाचरा दषीन ‘दखणा’ होणरासाठी अनकाच एकवतरत पररतन महतवाच ठरतात. कलावताचा अवभनर, नपथर, सगीत, परकाश रोजना दशर सवरपात जाणवत; पण लखक आवण पडदामागच कलाकार रा बाबी राचही रोगदान लकषणीर असत.

* वदगदिथक- नाटपररोगात वदगदशपकाच महतव अननरसाधारण आह. नाटकाचा ततराचरा बाजन व कलातमकबाजन दोनही पातळीवर वदगदशपकान कलला एकाकतमक ववचार महतवाचा ठरतो. नतर, अवभनर, सगीत, वचतर इतरादी कलाचीही पयरशी मावहती वदगदशपकास असण आवशरक असत. नाटकाचरा सादरीकरणाचा सवाागीण ववचार कलरानतर सवहतवर तशा नोदी करण, ततरज-कलावत राना तशी कलपना दण ह वदगदशपकाच काम असत.

* नपरकार- नाटकाचरा कानकाला साहायरभत ठरल अशी रगमचावरील वातावरणवनवमपती महणज नपथर!ह नपथर करणारा तो नपथरकार! नाटकातील सळ, काळ, कानक रादषीन आवशरक असणाऱरा वसतची माडणी नपथरकार करतात. दशराना, सवादाना अनयकल अशी रचनाही नपथरकार करतात. दशराना रोगर अस पडद, कानकातील सळकाळाला सयसगत ठरतील अशा वसत, नटाचा कपडपट, ववगज, झालरी, परकाश रोजना व पोरक सगीत इतरादी सवप घटकाचा समावश नपथरात असतो.

* परकाि तोजना- रगभमीवर परकाश रोजनसाठी वनरवनराळी साधन वापरली जातात. सपॉटसछ , फडलाइटसछ ,फटलाइटसछ रा सवपच परकारचरा वदवराचा परकाश कमी-अवधक करणरासाठी ज ववदयत उपकरण वापरल जात तरास ‘डीमर’ महणतात. डीमरचरा मदतीन रगभमीवर सपणप काळोख करता रतो. परवशबदलाची सचना रा परकाश रोजनतन वमळ शकत.

* पाशवथसगीत- नाटकातील पाशवपसगीत ह कानकातील परसगानयरप, पातराचरा मन:कसतीला अनयसरन,नाटकाला गती दणरासाठी, वातावरणवनवमपतीसाठी वापरल जात. ‘लकर उदड जाहली’, ‘एका लगनाची दसरी गोष’ अशा काही नाटकातील पाशवपसगीत लकषणीर ठरल आह.

* रगभषा- खप अतरावर बसणाऱरा परकषकाना नटाचा चहरा वरवकसत वदसतोच अस नाही. नटाचरा चहऱरावरीलअवभनर नीट वदसावा रासाठी नाटकात रगभरला महतव आह. नाटकातील वरककरखच वर, सवभाव, लकबी इतरादी गोषी लकषात घऊन नाटकाचरा एकातम पररणामासाठी नटाच शरीर व चहरा रगवण महणज रगभरा होर. नाटपररोगाचरा सादरीकरणात रगभरबरोबरच वशभरा व कशभरा रा घटकाना ववशर महतव आह.

* अवभन- नाटककारान नाटकात वनमापण कललरा कालपवनक वरककरखा नाटकलावत आपलरा सवादातन,शबदफकीतन, आवाजातील चढ-उतारातन, हावभावातन महणजच आपलरा अवभनरातन वजवत करतात.

* समारतोप‘नाटक’ रा सावहतरपरकाराच सवरप व तराचा इवतहास राची वरापती खप मोठी आह. रा टपपरावर रा

सावहतरपरकाराची तोडओळख वहावी हा परमयख हत आह.‘नाटक’ जवहा आपण फक ‘परकषक’ रा नातरान बघतो तवहा ‘नाटकामागील’ रतरणाची जाणीव आपलराला

होतच, अस नाही. आपण फक नाटपररोगाचा आसवाद घतो. एक ‘दक -शावर सावहतरपरकार’ महणन ‘नाटक’ रा घटकाचा अभरास कलरावर आपण अवधक समजपवपक, ववववधागी दकषकोनातन अवधक सजगपण नाटपररोगाचा आसवाद/आनद घऊ शक.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 78: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

67

(१) तोग पाथ वनवडा. (अ) ............ ह परतोगकषम सावहतपरकार आहत.

(१) नाटक, का(२) नाटक, एकावकका(३) नाटक, कावर(४) नाटक, लवलत

(आ) नािकाची लतोकसपकक ही महतवाची बाज आह कारण...

(१) अवभनर करणारा उपकसत असतो.(२) नाटकामयळ परकषकाशी वजवत सपकक घडतो. (३) नाटकाची जावहरात होत.(४) नाटकाची सवहता वाचता रत.

(इ) नािक ही दक -शाव कला आह कारण...

(१) खप पातर तरात सहभागी असतात.(२) डोळानी पाहन कानानी ऐकता रत.(३) वदगदशपक, कालखक, नपथरकार असतो.(४) नतर, नाट, सगीत राचा आववषकार असतो.

(२) चकीच ववधान ितोधा. (अ) (१) अणणासाहब वकलवोसकर रानी नाटपरपरला गती वदली.

(२) ववषणयदास भाव रानी १८४३ साली ‘सीतासवरवर’ नाटकाचा पररोग कला. (३) रवसक परकषकाना डोळासमोर ठवन सगीत नाटकाची रचना कलली नसत. (४) सगीत नाटक ही आशराला धरन कानकाला गती दणारी असतात.

(अा) (१) नाटकाचा पररोग महणज औटघटकची करमणक.(२) नाटकाचा पररोग महणज अतमयपख करणारा.(३) नाटकाचा पररोग महणज मनाचा तळ धयडाळणारा.(४) नाटकाचा पररोग महणज सार मन सोलवटणारा.

(इ) (१) परसपरववरोधी सवभावातन सघरप वनमापण होतो. (२) नाटकाचरा कानकातील आशराला सघरापवशवार रगत रत. (३) भवमकाचरा परसपर नातरात सघरप दाखवता रतो. (४) भवमका व पररकसती रातील सघरापमयळ नाटक पररणामकारक ठरत.

(ई) (१) नाटकात सवहता महतवाची असत. (२) नाटसवहता पररपणप असावी. (३) नाटसवहता दजषदार असावी. (४) नाटकात सवहतला फारस महतव नसत.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 79: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

68

(३) (अ) फरक सपषट करा.

परातोवगक नािक वावसावक नािक

नािक इतर सावहतपरकार

(अा) खालील कती करा.

(इ) खालील घिना/कती ाचा पररणाम वलहा.

घिना/कती पररणाम

(१) एखादा परसगात कलपनपलीकडील बदल आककसमकरीतरा होतो.

(२) नाटसवहतच पररपणप व दजषदार लखन

(३) नाटकात सघरप असला तर

(४) सवमत. (अ) ‘नाटक महणज सावघक कलाववषकार आह’, रा ववधानासबधी तयमच मत सोदाहरण सपष करा.(आ) तयमचरा शबदात सपष करा.

(१) नाटकाच नपथर (२) नाटकातील परकाशरोजनच महतव (३) नाटकातील सवाद

(१) (२)

(४)(३)

मराठी रगभमी परगलभ हतोणाच दतोन िपप

नाटकलची वविषट

नािक ा सावहतपरकाराचा उदास परक ठरणाऱा कला

(१)

(२)

नािकातील सवादाची वविषट

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 80: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

69

(४) नाटक अनक कलाचा सगम(५) परारभीचरा काळातील नाटकातील सतरी वरककरखा

(इ) ‘नाटक हा समाजाच रारोगर दशपन घडवणारा पररोगकषम सावहतरपरकार आह’, रा ववधानाचा अप सपष करा.

(ई) सगीत नाटकाच सवरप व ववशषट सपष करा.(उ) नाटसवहता वलवहणरासाठी आवशरक अशा पवपतरारीचरा घटकासबधी तयमच मत सपष करा.(ऊ) वरावसावरक नाटकाच सवरप व ववशषट तयमचरा शबदात सपष करा.

(५) अवभवकी. (अ) ‘नाटक हा वाङछ मरपरकार इतर वाङछ मर परकारापकषा वगळा आह’, ह ववधान सपष करा.(आ) ववदाथरापला वमळाललरा शालानत परीकषतील उजवल रशाबाबत ववदाषी-वशकषक-पालक राचरातील

सवाद वलहा.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 81: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

70

१. हसवाफसवी

वदलीप परभावळकर (१९४४) : मराठी व वहदी वचतरपट अवभनत, लखक. ‘झपाटलला’, ‘चौकट राजा’, ‘एक डाव भयताचा’ रा वचतरपटात तरानी कललरा

भवमका लोकवपरर. ‘अवतीभवती’, ‘कागदी बाण’, ‘गयगली’, ‘चकभल दावी घरावी’, ‘बोकरा सातबड’ (भाग १ त ३), ‘हसवाफसवी’ ह लखन परवसदध. ‘बोकरा सातबड’ रा पयसतक मावलकसाठी ‘बालसावहतर पयरसकार’, सगीत नाटक अकादमीचा राषटरीर पयरसकार अशा अनक पयरसकारानी सनमावनत.

‘हसवाफसवी’ ही वदलीप परभावळकर रानी वलवहलली नाटसवहता आह. हा एक आगळावगळा, वनखळ आवण वनभषळ करमणयकीचा नाटपररोग आह. ह नाटक वाचताना, तराचा नाटपररोग बघताना परकषक हसतात व गभीर आवण अतमयपखही होतात.

नाटकात, एककाळच गारक-नट असलल कषणराव हरबकर राचरा सतकाराचा परसग आह. त आपलरा कोकणातलरा गावाहन सपतनीक रणार आहत-रारला वनघाल आहत-रत आहत-आल आहत, असा टपपराटपपरान हा परवास आह. रा कारपकमाच धादरट सरोजक वाघमार, तराची समाटप साहायरक मोवनका, वचमणराव, वपरनस, नाना आवण दीपती अशी पातररचना मळ नाटकात आह. अफलातन कलपना, ववसगती, सवाद व शाकबदक कोटा रामयळ नाटकातील परसग रगतदार झाल आहत. रा नाटकाचरा पररोगाना नाटरवसकाची दाद वमळाली आह.

रा नाटकातील उतारा खाली वदलला आह. सपणप नाटक वमळवन अवशर वाचा व सधी वमळालरास नाटपररोग जरर पाहा.

मतोवनका : (घाईघाईत रऊन उभी राहत.) रवसक हो, जयनराबालगोववद नाटक मडळीतल जरष नट कषणराव हरबकर राचा सरकारतफफ उदा मानपतर दऊन सतकार होणार आह; पण तरापवषी होणाऱरा आजचरा रा घरगयती समारभाला रणराची ववनती आमही तराना कली अावण आमचरा ववनतीला मान दऊन अबयडषी गावाहन आपलरा पतनीसह आजच इ रारची तसदी तरानी घतली. तराचा आपण शाल आवण शीफळ दऊन सतकार कररा आवण तराचराशी ोडी बातचीत कररा. (कषणराव रतात. सोबत वाघमार. सजर फोटो काढणरासाठी रतो. कषणराव फोटोचरा फशलाइटन दचकतात. तो वनघन जातो. वाघमार शीफळ दतात. कषणराव शीफळ घऊन कानाशी हलवन बघतात. शाल पाघरताना घोळ, कषणराव गयरफटल जातात. एकदाची शाल पाघरली जात.)

कषणराव : ली दणार हातात आवण रणरा-जाणराचा खचपसयदधा करतो महणाला होतात. उदा सरकारी सोहळा आह वत मला परवासभतता दईन महणाल होत; पण तो वमळपरात मी कोण जाण कठ असन... तयमहीच दा. मला नकोर... माझरा पतनीकड दा... ती वत

बसलीर... आमचरा अबयडषीहन कदनपरला टागरान आलो. वतन एस. टी. न पयणराला. पयणराहन टटरनन मयबईला... कजपत आवण ठाणामागष, (वाघमार हळच आत सटकतात.) ह चाललत कठ पळन? सागतोर कोणाला? कोणी आह का इ कवमटीपकी?

मतोवनका : हो हो, मी आह.कषणराव : एकण दोनश पचावन रपर साठ पस झाल

खचप.मतोवनका : बर, आमही दऊ तयमहाला...कषणराव : तयझ नाव कार मयली?मतोवनका : मोवनका.कषणराव : तर बर का मनयका-मतोवनका : मोवनका.कषणराव : दोनहीचा अप तोच. त तवढ पस लवकर

दऊन टाकारला साग. (सजर फोटो काढणरासाठी रतो. कमऱराकड बघारला सागतो.) आलरापासन कार चालवलर कार? डावीकड बघा उजवीकड बघा... (तो फोटो काढतो. फशचरा परकाशामयळ कषणराव वचडतात.) मारीन तराला. (तो पळतो.) अहो ववचारत नाही, सागत नाही. रऊन आपला लाइट

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 82: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

71

मारतो डोळावर महणज कार? मला सहन होत नाही. माझ ऑपरशन झालर ना मोतीवबदच. मला डॉकटरानी सावगतलर, परखर उजडाकड बघ नका महणन. राची कार पदधत झाली का मला सागा! मला पाहणा महणन बोलवता आवण आलरापासन माझा ळ करता? एक ोतरीत लावन दईन तराचरा सागतो. लाइट मारतो गधडा.

मतोवनका : नाही... पयनहा नाही रणार. कषणराव, आपण मधरच कठ उतरलात? आमही वाट पाहत होतो आपली.

कषणराव : कार करणार? गाडीमधर माझा एक चाहता भटला. आधी तयमही कोण, आमही कोण अस सगळ बोलण झालरावर, मी कषणराव हरबकर आह अस कळलराबरोबर तराला हरपवार झाला. माझरा पारा पडला तो. लोटागण घातलन... भर टटरनमधर. टटरनमधर जागा कठ असत? बसारला जागा नसत. हा आडवा झाला. तराच पार लागल दोन गयजराती बारकाना. तराचरा हातातल फरसाण, पापडी साडल खाली... ओरडलरा तरा, नाकातोडात मसालराच फरसाण गलरावर...

मतोवनका : तयमहाला चमतकाररक झाल असल नाही?कषणराव : नाही. कठलराही कलाकाराला तराचा

चाहता भटलरावर वकती आनद होतो महणन साग! तो मला कार महण, तयमही माझरा कजपतचरा घरी चला. पारधळ झाडा. तरावशवार मी तयमच पार सोडणार नाही. घट धरन ठवल माझ पार. आमची ही मला महणाली, अहो हो महणा, हो महणा. तो पाराला धरन गदागदा, गदागदा हलवत होता. आमचरा वहला भीती-मी खाली पडन आवण कबरच हाड मोडल महणन...

मतोवनका : ही महणज जबरदसतीच झाली, नाही?कषणराव : परमाची जबरदसती. तो मला महणाला

माझराकड जयनी डॉज गाडी आह. मी तयमहाला सोडतो वळवर मयबईला, पण तयमही चला

कजपतला. महटल बाबा मी रतो. त अगोदर माझ पार सोड. तरान बर का, ववडलाचरा माडीवर बसन माझी नाटक पावहली होती हो. कधी ववडलाचरा, कधी आईचरा, कधी मानललरा मावशीचरा, कधी सवरपाकीणकाकचरा; पण नहमी माडीवर बसन... असत एककाला आवड, आपण कार करणार! तर तो मला आवण आमचरा वहला घऊन गला कजपतचरा बगलरावर आवण दोघाना ओवाळलन. वनघताना भट महणन बगलराचरा बागत लावलली कोवबीर वदली. एकवीस जयडा.

मतोवनका : एकवीस जयडा कोवबीर? आह कठ ती?कषणराव : मी तरा कोबडाचरा गाडीत बसन आलो ना,

तरा डाबीस कोबडानी खालन सगळ चोची मारन मारन...

मतोवनका : तयमही तरार कस झालात कोबडाचरा गाडीत बसारला?

कषणराव : कार करणार? माझरा चाहतराची ती जयनी डॉज गाडी वाटत बद पडली. एक-एक टारर पकचर होत गल. डटरारवहरला कळलच नाही. तराला वाटल, रसत खराब महणन गाडी वतरकी चाललीर. पकचर झालराच तराला कळलच नाही. शवटी चारही टारसप फट झाल, तवहा मी खाली उतरलो. शतातलरा घरामधर गलो. आमचराबरोबर कोण होता तो बाळ का काळ.

मतोवनका : बाळ...कषणराव : हा, तरान मग रसतरावर अगठा की करगळी

दाखवन गाडी ाबवली.मतोवनका : तरास नाही ना झाला कोबडाबरोबर परवास

करताना?कषणराव : नाही कसा झाला? नाकातोडामधर वपस गली

ना कोबडाची! कानाकड कलकलाट चालला होता कोबडाचा. डोक उठल माझ. आमची ही मातर खश होती. परवासभर गपपा मारत होती. कोबडाबरोबर.

मतोवनका : कोबडाबरोबर गपपा?

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 83: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

72

कषणराव : वतला सवर आह. गावाला बोलत-पशयपकराशी. कावळ, वचमणरा, कतरी, माजर, गाई, महशी राचराशी सवाद चालतात. तशा वतचरा गपपा चाललरा होतरा. अर माझरा बाबा... तो अपघात होईपरात.

मतोवनका : नशीब चागल महणन सहीसलामत वाचलात तयमही अपघातातन.

कषणराव : दवाची कपा आवण तयमचरा सगळाचरापरमाच पयणर माझरा गाठीशी आह, महणन आमही दोघ वाचलो. कोबडा मातर बऱराच मलरा. महणज, नाहीतरी नतर मारणार होत तराना... तासभर आधी मलरा.

मतोवनका : कषणराव, खप आनद झाला आपण इ आलात महणन. पतनीना सटजवर नाही आणलत?

कषणराव : नको, वतला सवर नाही. लोकासमोर घाबरी होत ती. वशवार परखर वदवराचीसयदधा भीती वाटत वतला. वतला कवदलाची सवर गावाला... आमची गोष वगळी आह. आमही नट मडळी. आमहाला कठलराही वदवराच काही वाटत नाही. तो मघाचा फोटोचा वदवा मातर सहन होत नाही. तो फाजील काटाप इ आला तर तराला कानपटीन सागतो.

मतोवनका : पयनहा नाही रणार तो. कषणराव, आमही काही आपलरा भवमका पावहललरा नाहीत. आपलरा भवमकाववररी सागा ना आमहाला.

कषणराव : (हातातली काठी माईक समजन) सागतो ह. भवमका तशा मी खप कलरात. हलो हलो (चक लकषात रत. काठी बाजला करन) गडकऱराचरा, खावडलकराचरा, दवलाचरा नाटकात. पण माझी ववशर गाजलली भवमका महणज-कषणाची.

मतोवनका : सौभदर मधली...कषणराव : हो. सौभदर नाटकातला कषण. अहो, तरावरन

मला कषणराव नाव पडल. गोपाळ गणश आगरकरानी वदल. महणज वटळकानी नारारण

राजहसाला बालगधवप नाव वदलराच आगरकराना कळल. दोघामधर मतभद होत. ताबडतोब आगरकरानी मला कषणराव नाव दऊन टाकल. वटळकाना कळारचरा आत. ‘सयधारक’ पतरामधर अगलख वलवहला. लोकहो राला कषणराव महणा. माझ मळच नाव ववठ.

मतोवनका : सौभदरच वकती पररोग कलत?कषणराव : इ वहशब कोणी ठवलार? लोकाच रजन

करण हा मयखर हत. लोक अगदी मशगल होऊन जारच पहाटपरात. एकका गाणराला सहा-सहा वळा वनसमोअर घत अस मी. रककमणीची भवमका करणारा आमचा पाड वशवलीकर, एकदा एका पारावर तर एकदा दसऱरा पारावर असा ताटकळत उभा... टोचारचा मला मागन. पयर, पयर, वकती गातोस. वकती गातोस महणन. (हसतात.)

मतोवनका : आता सधरा कार करता?कषणराव : हया वरात दसर कार करणार? आतमचररतर

वलवहतोर!मतोवनका : नाव वदलत?कषणराव : हो वदल ना. आतमचररतराच नाव-एक झाड

दोन कावळ.मतोवनका : परकती कशी आह?कषणराव : कणाची, कावळाची?मतोवनका : नाही, आपली.कषणराव : उततम आह. हया वरातसयदधा ठणठणीत

परकती आह माझी. आमचरा वहला ववचारा. कार ग? आ? मी तयमहाला सागतो, मी पथर पाळतो महणज, फक एक वळ जवतो... सकाळचा. दोन वकवा तीन फलक. एक मद भात.

मतोवनका : आपलरा भवमकाववररी जरा-कषणराव : ... आवण डाळ असत... मसर वकवा तर...

भाजी... फळभाजी वकवा पालभाजी करारला सागतो.

मतोवनका : आपली कषणाची भवमका-कषणराव : ... ोटी वाटी दही असत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 84: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

73

मतोवनका : त अस द... आमहाला ऐकारला आवडल आपलरा भवमका-

कषणराव : ... सधराकाळी नाचणीच सतव. रातरी झोपताना ताक वकवा पज... ताकामधर वहग टाकन घतो आवण एक फळ मातर रोज नमान खातो. फळ महणज अगदी फणस वकवा कवलगड नाही खात... कळ, अजीर, लहान वचक... काहीच वमळाल नाही, तर बोर वकवा करवद खातो पण फळ खातोच.

मतोवनका : वा ान...कषणराव : मी चालतो मातर खप. तयमहाला सागतो,

चालणरासारखा दसरा वराराम नाही. कधी-मधी हीसयदधा रत बरोबर (समोर पाहन बारकोला) बस. बस. ती खयणा करतर. पयर पयर महणन... मी सवत:चरा आहाराबददल आवण वदनकमाबददल बोलतो ना, सगळीकड बडबड करतो महणत-त आवडत नाही वतला... मी बसलोर दाद दारला... तरण मडळीना कळारला हव परकतीच रहसर. कार मनयका?

मतोवनका : मोवनका...कषणराव : दोनहीचा अप तोच. तर परकतीच रहसर

महणज माफक आहार आवण चालण. चालत राहण. मी तयमहाला सागतो, अजनसयदधा. रा वरात माझरा अगात इतका उससा-उसताह-उससतह-कार झालर, दात काढलरामयळ फाफलारला होतर. इतका. उ... उतसा-उतसाह अगात आह, की अजन कर शकन कषणाच काम. वहमत आह... माझ पटट पद महणन दाखव शकन... वपरर पहा.

मतोवनका : महणा ना...कषणराव : आ?मतोवनका : महणन दाखवा ना...कषणराव : अर दवा, उगाच बोललो! नको नको

पवषीसारख होणार नाही. मसकरी कली... (ती आगह करत.) तयमही मडळी आगह करता; मग आमचरासारखरा महाताऱरा कलाकाराला आपली कला दाखवारचा मोह आवरता रत

नाही. बर महणतो. साभाळन घरा. मडळी गोड मानन घरा. एककाळचरा वभवाच आता भगनावशर उरलत... तयमचराकड पटी तबला आह का?

मतोवनका : हो, आह ना, आह. जरा तराना सा दा ना.

कषणराव : (आत बघन) माझी काळी एक आह. पवषीकाळी दोन होती... आता काळी एक... आवाज गला, की काळी शनर. कोण आह पटीला?

(आतन आवाज) : पटीला मी आह गोववदा.कषणराव : कोण गोववदा? (आतन) : गोववदा पटवधपन.कषणराव : अर कोण गोववदा का? वकती मोठा झालास!(आतन) : तयमही मला खादावर खळवलर.कषणराव : हो खळवलर... अर कस वपकल की तयझ!

राला एवढासा पावहला होता हाफ चडीत. आवण तबलराला कोण आह?

(आतन) : तबलराला आपला शखर आह, खाबट.कषणराव : ान! तरण तरण मडळी पयढ रतारत. तयझरा

बोटात जाद आह बर गोववदा. गोववदा साभाळन घ र. शबदही साभाळ आवण सरही.

(आतन) : आवण ताल शखरला साभाळारला सागतो. कषणराव : महातारा कलाकार गातोर खप वदवसानी...

(सगीत चाल होत. कषणराव गाऊ लागतात.) वपरर पहा... रातरीचा समर सरवन, रत

उर:काल हा ।। वपरर।।

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 85: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

74

(१) (अ) कषणराव हरबकर ाचा मबईपातचा परवासाचा ओघतका तार करा.

कषणराव अबयडषी गावाहन वनघाल.

...............................

...............................

पयणराहन कजपतपरात आल.

...............................

(अा) कारण वलहा.(१) फशचरा परकाशान कषणराव वचडतात कारण...

(२) कषणराव कोबडाचरा गाडीत बसारला तरार झाल कारण...

(२) रतोडकात वणथन करा. (अ) कषणराव राचरा सतकाराच सवरप.(अा) कषणराव रानी कजपतपरात कलला परवास.

(३) रतोडकात वलहा. (अ) मयबईला जात असललरा आगगाडीतील परसग.(आ) कषणराव राचरा चाहतराची परमाची जबरदसती.

(४) सवमत.(अ) परसतयत नाटउताऱरावरन कषणरावाच वरककवचतर रखाटा.(आ) ‘कसातील मजकर नाटउतारा समजणरासाठी उपरयक ठरतो’, तयमच मत वलहा.(इ) परसतयत नाटउताऱरातील वदलीप परभावळकर राचरा शाकबदक ववनोद वनवमपतीची दोन ववशषट वलहा.

(५) अवभवकी. (अ) मोवनका व कषणराव राचरातील सवादाची तयमहाला समजलली ववशषट वलहा.(आ) कषणरावाचरा सवादातन सपष झालली तराचरा पतनीची सवभावववशषट वलहा.(इ) ‘पारधळ झाडा. तरावशवार मी तयमच पार सोडणार नाही’, रा वाकरातील लकराप सपष करा.

|||

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 86: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

75

२. धानीमनी

परिात दळवी (१९६१) : परवसदध नाटककार व वचतरपट-कालखक. चारचौघी, धरानीमनी, चाहल, सवलबरशन, गट वल सन ही नाटक आवण

कखडकरा हा कासगह परकावशत. अकखल भारतीर मराठी नाट परररदचा ‘बालगधवप पयरसकार’, ‘जरवत दळवी पयरसकार’, ‘दगड का माती’ रा परारोवगक नाटकाचरा नाटलखनासाठी ‘नाटदपपण पयरसकार’ अशा अनक पयरसकारानी सनमावनत.

‘धरानीमनी’ ह अगदी वगळा समसरच वचतरण करणार वरावसावरक रगभमीवरील एक दजषदार नाटक आह. वठकवठकाणी आढळणाऱरा व सवााच लकष असनही एरवी दलपवकषत असललरा अपतरहीनतचरा समसरचा घतलला कलातमक आवण मानसशासतरीर वध ह रा नाटकाच बलसान आह.

अपतरहीन सतरीकड पाहणराचा समाजाचा दकषकोन, तरामधन तरा सतरीचरा मनात उठणारी भाववनक आदोलन, तरातन वतचरा ससारात उभ राहणार मानवसक वादळ, तरामधर वतचा पती सदाच असणार तटस सहकारप आवण मोवहतबाबतची वसतयकसती पटवन दणराचा डॉ. समीरचा पररतन हा रा नाटकाचा ववरर आह.

सदानद-शालन आवण समीर-अपणाप ह पती-पतनी महणज रा नाटकातील परमयख पातर आहत.‘मोवहत’ रा कालपवनक मयलाचरा रपान आपलरा जीवनात माततवाच रग भरणारी शाल आवण कालपवनक जग कोणत व

वासतव कोणत रा ववचारान गोधळलला सदा रा दोघाचरा मनातील घालमल रा नाटकात नाटरपान परकट होत. ववरराशी एकरप झाललरा सहजसयलभ सवादशलीमयळ नाटक तीवरतन परकषकाचरा; वाचकाचरा मनाला वभडत.

एका बाजला मल नसलरामयळ नातरात आलला कोरडपणा तर दसऱरा बाजला कलपनाववशवातील मयलाबरोबर रमताना रणारा भाववनक ओलावा रामयळ मनाची पकड घत नाटकाच कानक गवतमान होत.

सदाचा घयमपणा व शालन गाठलल अवत उतसाहीपणाच टोक, ही जी मनोववकती आह राच वासतव वचतरण नाटकातन घडत.

वनपयवतरक सतरीकड बघणराचा दवरत दकषकोन, ‘मल असलरावशवार आरयषराची पररपतषी नाही’, अशी खयळी सामावजक समजत र वदसन रत. अशा सामावजक दडपणातन, हतबलततन मनोववकती वनमापण होतात का? असा परशन पडतो. नाटकातन सवचत होणारा हा ववचार तराचरा ववशषटपणप बाजसह पररपकवतन वनकोपतकड वळावा, हा रा नाटकाचा उददश आह.

आपलरा मयलाला घडवणरासाठी आई कशी खपत, तराला चागला माणस महणन घडवणरासाठी ती वकती पररतनशील असत, राच अपरतरकषपण दशपन रा नाटकातन घडत.

शालचरा अबोध मनातील अमतप घालमल नाटककारान कलातमकरीतरा शबदबदध कली आह. दररोजचरा जीवनवरवहाराचरा चतनरसपशापन नाटकातील सवाद वजवत कस होतात? मानवी मनातील अगमर गयत नाटककार वकती सहजतन उलगडन दाखवतात? ोटा-मोठा नाटमर परसगातन नाटक उतकरपवबदपरात कस पोहोचत? ह सगळ समजन घरारच असल तर मयळातन पणप नाटक वाचा. जमल तर पररोगही पाहा.

परसतयत उताऱरातील कालपवनक मयलाबददलचा शालचा वातसलरसोत आपलरा मनात सवदनशीलता वनमापण करणारा आह. रा नाटकातील काही भाग खाली वदलला आह.

समीर : ववहनी, ाबा हो! घाई कसली? आमहाला सगळ समजलर ववहनी. आमही रातरी बवघतलर ववहनी. तयमही एकटाच खयचषीशी...

(सदानद आवण शालन चपापन एकमकाकड बघतात.)ववहनी, नसललरा मोवहतचा असा धरास घण बर नाही. मोवहत नावाच कणीही रा घरात नसताना तराला अस धरानी, मनी, सवपनी तयमही जगव पाहातार; पण ह वकती वदवस

करणार तयमही? ववहनी, सदाभाऊ, हा खळ तयमहाला महागात पडल. अहो, रा जगात लाखो जोडपराना मल होऊ शकत नाही; पण महणन त अशी कालपवनक शरीर नाही वाढवत. हा कसला भरानक खळ तयमही जगतार? ह सगळ कशासाठी? माझराशी, ववहनी, माझराशी तयमही सारकॉलॉजीचरा गपपा मारत होता आवण तयमचीच एक कस झालीर ह कधी लकषातच आल नाही तयमचरा. तयमही एवढा

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 87: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

76

हशार आहात. परमळ आहात. सयवशवकषत आहात. तयमही सवत:ला समजावन घतल पावहज. समजावन सावगतल पावहज. मोवहत अकसततवात नाही. रा घरात मोवहत नावाचरा मयलान कधी जनमच घतला नवहता ही वसतयकसती तयमही फस करारला पावहज. एखादा गोडस बाळाला दततक घरा! तराला मोवहत महणा!

िाल : गपप बस! नालारक माणसा, गपप बस. त कार बोलतोरस राच ोडतरी भान आह तयला? शयदधीत आहस का त? अर, त डॉकटर झालास महणज तयझराकड फक असललरा माणसावर उपचार करारचा अवधकार आह. असलल माणस नसलल ठरवारचा कोणी अवधकार वदला तयला? त सवत:ला कार समजतोस? माझरा रा... रा पोटातन बाहर आललरा मयलाचा जनम नाकारणारा त काण र पोरा! मी, मी कळा सोसलरात, नऊ मवहन ओझ वावहलर तराच. मी तराची शी-श पयसलीर. नहाऊ-माख घातलर. तराची टाळ भरन शात जोजवलरावर तराला हसताना पाहणरासाठी पाठीला कळ लागपरात जागी रावहलर.

समीर : ववहनी ऐका माझ!िाल : अर चल. कठला कोण भामटा त. माझरा

मोवहतला नाकारतोर? तराच अकसततव नाकारतोर? तो महण जनमलाच नाही! मयलाचरा आईला मयलाचरा जनमाचा पयरावा मागतोर? त जनमलास राला पयरावा कार र पोरा? आह का तयझराकड काही पयरावा?

समीर : ववहनी, कमाल आह तयमची! हा मी तयमचरासमोर उभा आह, हाच नाही का पयरावा?

िाल : त इ उभा आहस?समीर : महणज?िाल : त इ उभा नाहीच आहस.समीर : मी मला सवत:ला बघ शकतोर.िाल : अर, मग माझा मोवहतही सवत:ला बघ शकतो.

समीर : पण तो मला वदसत नाही.िाल : पण तो मला वदसतो.समीर : कार लावलर तयमही ह?िाल : त कार लावल आहस ह? अर ववदान

माणसा, एखादाच असण नसण महणज शवटी कार र? दसऱराला त जाणवणच न? त आहस कारण अपणाप महणत त आहस. त आहस कारण सदा महणतो, मी महणत त आहस. उदा रा कषणी आमही वतघही त नाहीस अस महणाला तर तयझरा असणराला कार अप आह समीर? तसच रा घरात, रा आमचरा दोघाचरा ववशवात आमही दोघही महणतोर आमहाला मोवहत नावाचा मयलगा आह, महणज तो असारलाच हवा नाही का? अर, रा घरातलरा जगातल आमही दोघ महणज शभर टक लोकसखरा जवहा महणतर, की मोवहत आह रा घरात, रा जगात, रा पथवीचरा पाठीवर मोवहत आह, तर तो असणारच. तो आहच. त ही आहस. कारण अपणाप तयला हाक मारत, तयझी आई तयला मारन जवळ घत. तयझ पशटछ स तयला डॉकटर महणन आपली द:ख सागतात. उदा तयझ बाळ तयला बाबा महणल. त आहस कारण तयझ कपड आहत. तयझ बट आहत. तयझी पयसतक आहत. तयझरा डाररीवर तयझ नाव आह. तयझा कोणता तरी वाढवदवस आह. तयझ घडाळ अाह. तयझ पन आह. आमचराही घरात एकदा नीट बघ. ही बघ रकट. ह, ह मोवहतच कपड. वाढतरा उचीबरोबर आखड होतारत. हा तराचा शटप. ही पट. हा टॉवल. बवनरन. ह ह, ह तराच बट. तराचरा आजोबानी वदलत तराला. आजोबानी महणज माझरा ववडलानी. राच वडील कसल दतारत? ह तराच मोज. मी काल रातरी एकटीनच धयतलत. बघा अजन ओल आहत. बघा. बघा. बघ ग अपणाप. खातरी करन घ. रा कपडाचा गध बघा. गध आह तराला मोवहतचरा शरीराचा. तराचरा घामाचा. खळन दमनभागन घरी रतो तवहा

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 88: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

77

ताबस पडललरा चहऱरावरन घामाचरा रा अशा वडावाकडा धारा लागललरा असतात नयसतरा. वचकवचकीत झालल करळ कस आवण डोळाचरा पापणरावर चमकताहत असखर धयळीच कण. पार तर बघवतच नाही बाई. ढोपरापरात ह असस धयळीन माखलल. गयडघरावर तर एखादी हमखास ओली जखम. तरावशवार तर घरी रारचच नाही हा जण वनरम. हा तराचरा शाळचा डबा. नाही, नाही आज ररकामा आह तरावर जाऊ नका. एरवी कणकीचरा वशऱरावर साजक तयपाचा तवग असतो अरलला. माझरा हातच चपातीच लाड तर तराच वमतर मल चड पळवावत तस पळवतात. मी महणत पळवनात. मोवहतच वमतर त. तरानी काढलली ही वचतर. रा वहयावर बघा तराच नाव आह. अकषराला हस नका. रा बाबतीत काटप अगदी बापाचरा वळणावर गलर. दोघाचराही अकषराचा मला वळणाशी काही सबध नाही. ही तराची पयसतक. लहानपणीची खळणी. हा घोडा. जरावर बसन तो लहानपणी झयलारचा. ही बघा टबलटवनसची बट. हा बॉल. हा तर तयमहीच आणलार. तयमही चागली सयवशवकषत माणस आहात न डॉकटर? तयमही कार मखप आहात, अशी नसललरा माणसाला वगफट आणारला? नाही तयमही कसल मखप? मखप मोवहतला नाही महणणार. आधळ सगळ. तयमहाला मोवहत बघारचार न? बघा ह डॉ. समीर करदीकर, जरा माझरा नजरन बघा. लकषात ठवा. तयमही आहात कारण मी महणत महणन. र र मोवहत र. र. र. लाज नको. लाजतोर तो. तयमहाला लाजतोर बघा कसा. नाही, नाही. घाबर नकोस वडा. ह इजकशन दणार डॉकटर नाहीत. ह शहाणरा माणसाना वड करणार डॉकटर आहत. त शहाणा आहस का? नाही न? मग र बाहर. डॉकटर रागाव नका ह. ोडा ववनोद कला. इजकशनला घाबरतो. शाळत मवडकल टसट असली, की नहमी घरी पळन

रतो. मग मी आमचरा फवमली डॉकटराना दाखवत. काही वबघडत नाही न? हा बघा आला. आलास? चल डॉकटरकाकाचरा पारा पड. (ती अशापरकार मोवहतला हवत वाकवत की कषणभर तो खरच पारा पडतोर अस भासन समीर पटकन माग सरकतो. कषणभर चपापतो आवण ओशाळतो.) फसलात न? मोवहत घरी आह कठ? तो टटरवकगला नाही का गला? ह, ह असच फसवलो जातो आपण आवण मग खर कार वन खोट कार हच कळत नाही. तयमचही असच झालर डॉकटर. महणन तयमहाला असलल, नाही अाह अस वाटारला लागलर. ह अससच होत. वदवसाला वदवस आवण रातरीला रातर का महणारची हच कळनास होत. उजडातल खर की अधारातल खर मानारच हच समजनास होत. तरा वदवशी लाईट आलरावर उजडात काहीतरी पावहलराच महणालास ना समीर. तरा उजडात ज तयला वदसल तरापकषा अधारातल खर नवहत कशावरन? तो उजडच खोटा होता. अधार होता खरा. मोवहतला त बवघतलरस. तयला माहीत आह. मल महणज हा घरभर असतावरसत पसरलला गोड पसारा. ‘अ फाइनली वडसऑगपनाईजड होम.’ एक गोडस गोधळच घरभर असा माडलला. खबरदार हा माझा पसारा माझरापासन वहसकावन घराल तर! जळन राख होईल मोवहतला नाही महणणाऱरा परतरक वजवाची! बवचराख होतील सगळ- (सदानद पयढ होऊन शालनला एक भडकावतो. शालन उदछ धवसत झालरागत आपलरा खोलीत जात.)

सदा : समीर सॉरी. पण मला वाटत त ह पररतन आता सोडन दावस. मला मावहतीर त शालकड सधरा एक पशट महणन बघतोस. शालच कशाला; पण मी, मी सयदधा तयझरा दषीन एक आजारी माणसच झालोर. गयनहा लपवणाराही गयनहगारच ठरतो न? आजारी माणसाचरा आजाराला गोजारणाराही आजारी माणसच ना? तर हो! आहोत आमही आजारी. रगण. वड. वनसगपवनरमाना लाा घालणार पश.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 89: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

78

समीर : अस काहीही नाहीए. मला फक-सदा : पण त माझरा बारकोला शहाणी करन तरी

कार वशकवणारस समीर? वतन उजडाकड पाहताना घट वमटन घतललरा पापणरा त ओरबाडन उघडन तरी वतला कार दाखवणार आहस? वतन घतललरा झोपचरा सोगातन वतला जाग करन वतला पयढ कस जगवणार आहस? अर पोरा, गली चौदा वरा माझरापयढ हच परशन ररा नाचताहत. वतला बर करन माझरा आरयषराच काही बर होणार आह का? वतला हवा होता आमचरा रकाचा, हाडामासाचा एक गोळा. कसाही चालला असता र वतला. तोळामासा. फक नव डोळ जनमाला घालारच होत वतला. वपढानछ वपढा बघणार. वशकलली आह ती. हशार आह. होमसारनसमधर चाइलड सारकॉलॉजी घोटन घतली वतन आवण घर ररकामच रावहल. ऊरच ररकाम होत तराला ती कार करणार. मी कधीच घालनपाडन बोललो नाही. घरच बोलारच तर घर सोडल. वमतर बोलारच, वमतर तोडल. आजबाजच बोलारच तर वसती सोडली आवण इ दर ही कवाटपर कवटाळली. सरासारखरा दवमाणसाच दशपन घण टाळ लागलो. घयमा, एकाकी बनत गलो. आधी आधी वहला खप समजावल. महटल, बाई, काही फरक पडत नाही मल नसल तर. आपण दततक घऊ एवढीच आवड असली तर; पण वतला धयगधयगती आशा होती. शजारीपाजारी वहची बाळाला नजर लागल महणन बारशाला बोलवीनात. तवहा ही वपसाळलरागत घरी ररझाऱरा घालारची. बाळाचरा इचचरा जोरदार कळन कळवळन वनघाली. नतर घरी आली ती आमचरा मोवहत बाळाला घऊनच. सयरवातीला वतचरा हवतलरा गपपा ऐकन तरा धककरातन दोन वदवस घराच तोड पावहल नाही. नतर पयनहा घरी परतलो तर शाल उपाशी रावहली होती समीर. आवण रडत होती ती, ती उपाशी रावहलरामयळ मोवहतला दध वमळाल

नाही महणन. ‘तयमहाला काही बापाच काळीज आह की नाही’, महणाली. एका नवरा जबाबदारीचरा ओझरान वाकलो. काळीज लकाकल. माझा मोवहत मलल होऊन जण आईचरा माडीवर पडला होता. झाकललरा ताटातल घास मी शालला भरवल. वतच डोळ चकाकल. माडीवरचरा तरा नसललरा पोराला वतन पदराखाली घतल आवण माझराकडन पयनहा मोवहतला अस अतर पड दणार नाही अशी शप घातली. तवहापासन वतचरा पदराआड खप जावळवाल एक बाळ लपलर अस ज वाटल त वाटतच रावहल. माझरा शालचा चहराही बाळतपणाचरा कळा सोसन आता मोकळा तयकतयकीत झालरागत वाटला. बर वाटल. मोवहतला वाढवारच अशी गाठ मीही मनाशी कठतरी मारली. आपल अकसततव महणज काही सवरभ वगर नसत र. त दसऱराचरा नजरतलरा परकाशानच परकाशमर होत असत आवण... शवटी आपण एकमकाचरा इचसाठीच तर जगारच असत नाही का समीर? आवण इचला शरीर असारलाच हव का?

समीर : एक माणस महणन मला तयमचरा भावना समजतारत. पण डॉकटर महणन नाही.

सदा : कवळ डॉकटर महणन समीर, त नाहीच आमचा परशन समजन घऊ शकणार. अर, वहशब अगदी साधा आह. तयझराकड एक गोष आह. ती माझराकड नाही. ही नसवगपक ववरमता तयझरा वदकीर मागापन दर होऊ शकत नाही. सामावजक ववरमतसारख तराच रसतरावर परदशपन माडता रत नाही. आवपक ववरमतसारख धोरणाना दोरी ठरवता रत नाही. महणन आमही रडत भकत, कणहत कत, कोरड आरयषर जगणरापकषा हा मागप वनवडलार र. सोपा. अगदी सोपा. कवळ मानणराचा मागप. ज ‘नाही’ त ‘आह’ अस समजणराचा. ज मानलल ‘आह’ त आहच अस समजन जगणराचा. जगणराला ज

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 90: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

79

दसऱरासाठीही जगणराच जीवनसतव हव त कलपनतन शोधणराचा. मोवहत आमच जीवनसतव आह समीर. त तयझरा वदकीर उपचारानी बाहर उपसन त आमहाला अशक कर नकोस. मोवहत गला तर आमही पाढर फटक पड र, सगळी उषणताच बाहर पडन

(१) खालील कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(अ) (अा)

(इ)

िालववहनीची सवभाववविषट

िालववहनीनी वणथन कलली डॉ. समीरची वविषट

सदाची सवभाववविषट

(२) सपषट करा.(अ) शालववहनीच पयतरपरम.(आ) सदा व शालववहनीचरा जगणराच जीवनसतव महणज मोवहत.

(३) उताऱातील सवादामधील ववधानाचा अरथ सपषट करा.(अ) नवरा जबाबदारीचरा ओझरान वाकलो.(आ) इचला शरीर असारलाच हव का?

(४) सवमत. (अ) तयमचरा मत शालच वागण रोगर वा अरोगर त सकारण सपष करा.(आ) ‘शालववहनीच पयतरपरम नसवगपक आह’, रा ववधानाबाबत तयमच मत सपष करा.(इ) शालववहनीचरा सवगतातन मोवहतचरा कपडाबाबत आलल वववचन सपष करा.

(५) अवभवकी. (अ) शालला सदान का सा वदली असावी त सपष करा. (आ) ‘परतरकाचीच आई शालसारखीच पयतरपरमाची भयकलली असत’ रा ववधानाची सतरता पटवन दा.(इ) नाटउताऱराचरा शवटाबाबत तयमच मत वलहा.

|||

उरतील फक दोन बफापच वठसळ पाढर गोळ. नको आमचरा नादी लागस. जा बाबा आमचरा घरातन. आमचरा जगातन महण हव तर. वनघ आता. आता नाही पयनहा सवच मनान आपण नजरा दऊ शकणार एकमकाना. वनघा तयमही आता.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 91: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

80

बबी : हमलतादवी-तयमच पतर-वददी : माझ-बबी : हो! पण... (अकषर पाहत) पपाच वदसतर-राजदर : दा टाळी डॉकटर-मयकाम लाबला-वददी : (पतर वाच लागत-वतचा चहरा एकदम उतरतो.

कलरासारखी नहमीचरा खयचषीवर रऊन बसत.) बबी : वददी, कार झाल ग?

(वददी वतला पतर दत.)परताप : वददी, वाच ना पतर-डॉकिर : मी रजा घऊ का?वददी : नाही-बसा डॉकटर-बबी : ‘‘अनक आशीवापद, आमही जरा कामासाठी

मयबईला अालो त काम झाल आह. गल काही वदवस तयझरा परकतीत सयधारणा झालरासारख वाटत होत. परकती अवधक झपाटान सयधारली पावहज. मयबईत काही डॉकटराशी आमही चचाप

कली. तरानी लडनला जाणराचा सला वदला आह. त अवधक चागल उपचार होतील. पयढलरा मवहनरात आपण सवपजण इगलडला जाणरासाठी वनघत आहो. कमीत कमी दोन वरष तरी वत राहाव लागल, अस डॉकटराच मत आह. आमहाला आता कठही रावहल तरी सारखच आह. परताप, राजदर आवण बबी रानाही परवासाची आवड आहच. तराना ही आनदाची बातमी सागावी.’’-(भरकर वचडन चोळामोळा करन पतर फकत.) आनदाची बातमी! मी साफ सागत वददी, मी इगलडला जाणार नाही-आवण माझ ऐकारच असल तर तदखील जाऊ नकोस-परताप आवण राजला जाऊ द-

राजदर : का महणन?बबी : का महणन? पपाचरा पागयळगाडावशवार

३. सदर मी हतोणार

प. ल. दिपाड (१९१९ त २०००) : ोर मराठी सावहकतरक. ववनोदी लखक, नाटककार, परवासवणपनकार, चतयरस कलावत. सकम वनरीकषण, मावमपक आवण

वनमपळ ववनोद, तरल कलपनाशकी आवण भारचा कलपक व चमतकवतपणप उपरोग करणराच कौशलर ह तराच लखनववशर. ‘तयका महण आता’, ‘तयझ आह तयजपाशी’, ‘अमलदार’, ‘सयदर मी होणार’, ‘ती फलराणी’ इतरादी सवततर आवण रपातररत नाटक; ‘सद आवण दाद’, ‘ववठल तो आला आला’, इतरादी एकावकका सगह; ‘खोगीरभरती’, ‘असा मी असामी’, ‘कखली’, ‘बटाटाची चाळ’, ‘हसवणक’ इतरादी ववनादी लखसगह; ‘अपवापई’, ‘पवपरग’, ‘जाव तराचरा दशा’ इतरादी परवासवणपन; ‘वरकी आवण वली’, ‘गणगोत’, ‘मतर’ इतरादी वरककवचतरणातमक पयसतक अशी तराची ववपयल गसपदा आह. तराचरा ‘वरकी आवण वली’ रा पयसतकाला सावहतर अकादमीचा पयरसकार वमळालला आह. भारत सरकारन ‘पदछ मभरण’ रा पयरसकारान तराना सनमावनत कल आह.

‘सयदर मी होणार’ रा नाटलखनास बराऊवनग पती-पतनीचा चररतरग, वहजषीवनरा वलफन वलवहलल ‘फश’ ह पयसतक आवण ‘बरटछ स आफ ववपोल सटटरीट’ ह नाटक, रा लखनाचा आधार वमळाला आह. अस असल तरी रा नाटकातील महाराज, वददी, सजर व इतर पातराना तराचा सवत:चा ‘बाज’ आह. राचा उलख पय. ल. दशपाड रानी नाटकाचरा सयरवातीस ववनमरपण कला आह.

खालसा झाललरा ससानचरा ससावनक-महाराजाची बबी, वददी, राजदर व परताप ही मयल आवण तराचरा कटटबाच ‘डॉकटर’ अशी पातररोजना परसतयत नाटउताऱरात आली आह.

सवाततरपवप काळात आपलरा दशात अनक ससान होती. ही ससान खालसा कली. ससान खालसा झाली तरी काही ससावनकाचरा मनोवततीत फरक पडला नाही. ‘सतताधीश’ महणन असलला तराचा तोरा कमी झाला नाही. तरामयळ राजा व तराच कटयबीर, राजा व परजा राचरातील दरी कारम रावहली. पररणाम असा झाला, की ससावनक व कटटबीर राचरामधर मानवसक दरावा वनमापण झाला. तराचरामधर सघरप होऊ लागल. तराचरातील सघरप परसतयत नाटउताऱरात दशपवला आह. नदनवाडीचरा महाराजाचरा राजवाडात घडललरा घटना, परसग आवण सवाद रातन हा सघरप परकट झाला आह. राजवाडात घडलल नाट अवतशर मावमपकपण उलगडल आह. ह नाट अवधक चागल समजणरासाठी पणप नाटक अवशर वाचाव.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 92: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

81

कोलमडन पडाल तयमही.परताप : कशावरन?बबी : इतक वदवस हया वाडात गपचप रावहलात

तरावरन सागत मी-वासतववक बडाच वनशाण उभ करारला हव होत त तयमही.

राजदर : कर.बबी : कवहा? महातारपणी? तयझरा जागी मी असत

तर कवहाच धडा वशकवला असता पपाना-परताप : मग सधरा चालवल आहस त कार आह अस

महणण आह तयझ? पपाना जवळजवळ रोज एक नवा धडा दत असतस त-

राजदर : वासतववक पपानी तयला वशकवणीच पस दारला हवत-

बबी : ह एकदा पपाचरा पयढ बोल ना-राजदर : बोलन-बबी : कवहा?राजदर : ऐकशील त-बबी : तरा वदवशी भाऊबीज नसली तरी ओवाळीन

मी तयला-राजदर : आवण मी दखील हकाचरा कमाईची

ओवाळणी घालीन तयला-डॉकिर : कशी फटाक उडवलरासारखी बोलताहत पाहा

वददीराज-वददीराज कसलरा ववचारात पडला आहात तयमही-

वददी : कसलराही नाही डॉकटर?डॉकिर : वददी, एवढ कार मनाला लावन घता?वददी : डॉकटर, तयमही ववचारता ह?-डॉकिर : हो, मीच ववचारतो! वददी, आरयषरात खरा

वनणपर घरारचा परसग एखादाच वळी रत असतो-तरा वळी तो नीट घता आला नाही तर सार आरयषर बरक तयटललरा गाडीसारख शवटी कठलरा तरी खडडात जाऊन पडत?-(काही कषण सतबधता.)

बबी : डॉकटर-तयमही कसलरा तरी ववचारात पडलरासारख वदसतार आता-बाकी हया वाडात ववचार करणारी मडळी फार झाली आहत-, असलरा ववचारी मडळीत मला तर गयदमरलरासारख होत-

डॉकिर : बबीराज, तयमहाला माग मी एकदा कसवतझलाडमधलरा एका नसपची गोष सावगतली होती-

बबी : एकदा का? पयषकळ वळा सावगतली होती-मादमाझलछ फाववरा! मी वतचरा डोळात बोट घातली होती-ती तयमचराकड मोवसर मोवसर करत धावत आली होती-

डॉकिर : आवण मग मी वतची समजत काढली होती-मी वतची समजत कशी काढली ह ऐकारच होत नाही का तयमहाला? तयमही झाला आहात आता वततकी मोठी! फाववरा...ह माफ करा ह वददी-मी बसतो जरा-

वददी : बसा ना डॉकटर-तयमहाला आमही वकती वळा सावगतल, की दरबारी रीवतररवाज दरवाजाबाहर गल रा वाडातन-

डॉकिर : कर-वददी, मी वनणपराबददल सागत होतो, नाही का? ही फाववरा मोठी वडी होती-अगदी वडी-माझराशी लगन करारच होत वतला!

वददी : डॉकटर!डॉकिर : आवण मग कार?... तयमहाला आज आल ना,

असच एक पतर मला आल.वददी : कणाच?डॉकिर : तयमचरा पपाच! महाराजाचरा पररवारात मी

एकटाच का होतो? कणीतरी महाराजापरात ही वदषी पोहोचवली आवण महाराजानी बदी कली-

बबी : का पण?... आवण डॉकटर, तयमही का ऐकलत महाराजाच?

डॉकिर : रागाव नका बबीराज! मी महाराजाच ऐकल नाही-हॉकसपटलमधर रगणशयरवर मतरच आवहान सवीकारीत पडललरा तयमचरा ममीच ऐकल-महाराजानी पतरात दोनच ओळी वलवहलरा होतरा-नोकरीवरन जा आवण लगन करा. आमच लगन ठरलराच सागन मी ममीचा वनरोप घरारला गलो. माझराकड ममीनी पावहल आवण तराचरा डोळातन अश वाहारला लागल-तराचरा कषीण हाताना त

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 93: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

82

पयसणराचीदखील शकी नवहती. ममी महणालरा-डॉकटर, तयमही गलात तर माझरा पोराना आई कठली? फाववराचा महातारा बाप आनदान रडला होता-तयमची आई असहारतन रडत होती. मी ती असहार आसव पयसारच ठरवल आवण पयनहा फाववराला भटलो. तो कसा ठाऊक आह?-तयमहाला घऊन-

बबी : मला!डॉकिर : होर, तयमहाला! एवढा एवढाशा होता

तयमही. एका परममधर घालन तयमहाला फाववराचरा घरी घऊन गलो-तयमचरा हातात फलाचा एक गयच वदला होता -गयचासकट तयमहाला उचलन मी आत नलतवहा फाववरा महणाली होती-ह दोन गयचकशाला आणलत? तयमचरा हातन तो गयचमी फाववराला वदला आवण सावगतल -फाववरा, मला वहची आवण वहचराभावडाची आई होऊन राहारच आह.फाववरा सगमरवरी पयतळासारखी एकाजागी कखळन उभी होती-आतन फाववराचाबाप वहारवलनवर कसल तरी ववलकषण करणसवर काढत होता-दटछ सछ ऑल, दटछ सछ ऑल-

बबी : लगन रा गोषीचा पपाना इतका का वतटकारा-

वददी : ाब बबी-पण डॉकटर, मला एका परशनाच उततर दाल? (डॉकटर नयसतरा मानन हो महणतात.)

वददी : ममीचरा डोळातल असहार अश पयसणराचा तयमही वनणपर घतलात तराच द:ख होतर तयमहाला?-पशचातताप होतोर?

डॉकिर : एक कषणभरदखील झाला नाही-सार आरयषर मी तपतीत, समाधानात काढल. महाराजानी अनक वळा अपमान कला माझा -अनक आपतती आलरा-गलरा. मी अगदी कोरा रावहलो. वददी, तयमचरा ममीनी मला आरयषरात कवढ मोठ पररोजन वदल! -आपण

कशासाठी जगतो आहोत राच उततर दणराच भागर फार ोडा लोकाचरा वाटाला रत! वददी, मी पयरर असन आई होणराच भागर मला लाभल-तयमची आई महणन जगलो मी! तयमचरा वचमणरा ववशवातली सयखद:ख तयमही तयमचरा पपाशी बोलला नाही कधी-माझराशी बोललात! परतापराज, राजभयरा, बबी राची मला काळजी वाटत नवहती-मला काळजी वाटत होती ती तयमची -पण तरातन दखील मी आता मयक झालो. आता खर साग? मला माझी काळजी वाटारला लागली आह. पाखरासारखी -भरभर भरभर हा वपजरा सोडन तयमही सवपजण जाणार आहात-मग मातर माझरा आरयषराला काही पररोजन उरणार नाही. डॉकटर! कशासाठी जगता आहात तयमही, अस जर कोणी ववचारल-तर तरा परशनाच उततर रावहल नाही आता माझराकड-

वददी : परताप, राज, बबी जातील-पण मी कठ जाणार डॉकटर?

डॉकिर : तयमहीही जाल वददी-गल पावहज तयमहाला, गल पावहज, गल पावहज-(आवगान -मागलरा बाजचा पडदा बाजला करतात -वत महाराज उभ असतात. सवााना आशचरप वाटत.)

महाराज : फारच अचानक आलो मी नाही? सगळानाच धका बसलला वदसतोर-डॉकटर, कणाला जारला सागताहात? (डाकटर सतबध) बोलत का नाही डॉकटर? (मागाहन नोकर फळ घऊन रतो-तराला नयसतरा इशाऱरान ती टबलावर ठव अस सागतात. तो ठवन जातो.)

डॉकिर : बोलणरासारख काही रावहल नाही आता-महाराज : ठीक आह. आपलरा सवचीही काही

आवशरकता रावहली नाही.डॉकिर : ह मीच आपलराला सागणार होतो रयवर

हारनसछ !महाराज : असस! राजीनामा दऊन वनघालराचा मोठपणा

हवा आह तयमहाला? सधराकाळपरात वलहन आणा.

बबी : पपा-कार करता...

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 94: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

83

महाराज : (वतला मधरच ाबवन) माझरा वागणराची वचवकतसा तयमचराकडन वहारला नको आह मला-माझ पतर वमळाल?-

बबी : (चोळामोळा करन टाकललरा पतराकड पाहत) हो! (महाराजाच लकष जात-)

महाराज : (पतराची अवसा पाहात) असस!बबी : पण पपा...महाराज : तयमच कार मत आह त हया पतराचरा

अवसवरन कळल मला-बबी : पण मला तयमहाला काही सागारच आह.महाराज : इगलडचरा बोटीत पधरा वदवस एकतरच

राहारचर आपलराला तवहा सागा-बबी : इगलडचरा बोटीत-महाराज : ऐकलर मी त वाकर! पयढ बोला-बबी : मला पयढ काहीही बोलारच नाही-महाराज : ठीक आह!-मग माझ ऐका-तरा

माणसाशी मी लगन कर दणार नाही तयला-बबी : तो परशन आता तयमचरा इचचा रावहला नाही.

माझ तराचराशी लगन झाल-महाराज : कवहा?बबी : जरा वदवशी तराची आवण माझी पवहली भट

झाली तवहा.महाराज : तराला लगन महणत नाहीत बबी-वददी : पपा, कार बोलता ह? बबी : आवण वददी, हयाचरावर त मला परम करारला

सागतस? परम हा शबद कशाशी खातात ह जराला ठाऊक नाही तराचरावर मला परम करारला सागतस?

महाराज : मला तयमचरा परमाची आवशरकता नाही बबी-

बबी : तयमहाला कोणाचराच परमाची आवशरकता नाही पपा-तयमहाला आवशरकता आह फक अमरापद सततची! जरा डॉकटरानी पोटचरा पोरासारख सगोपन कल आमच, तराचरा सवच तयमही कार चीज कलत, तही पावहल आमही आतताच! बाभळ झाडालादखील फल रतात-पण पपा, तयमही दसऱराचरा आरयषरात काट काट पसरणराखरीज काही कल नाही. वददी, चल, चल माझराबरोबर.

माझरा झोपडीत तयला वनवारा आह. बडाच आईबाप गाईघोडावरदखील पोटचरा पोरासारख परम करतात-आपलरा हातानी भाकर खाऊ घालतील तयला-

महाराज : बबी-कोडन ठवीन तयला-बबी : मग आजपरात कार कलत तयमही-महाराज : बबी, तरा मोतददाराचरा मयलाशी तयला लगन

करता रणार नाही-बबी : अनोळखी माणसाचरा मताला मला नाही मान

दावासा वाटत-महाराज : अनोळखी-बबी : अनोळखी नाहीतर कार?-तयमही आपलरा

मयलाशी कधी ओळख करन घतली आह? कधी मारन जवळ घतलराच आठवत तयमहाला?-कधी पाठीवरन परमाचा -शाबासकीचा हात वफरलार तयमचा?पगारी नोकर-चाकरानी वाढवल आमहाला-कठ, कधी, कवहा वमळालर आमहाला परम?राजाची पोर-पण परमाची भीक मागतवहडलो आमही-जरानी घातली तराचरामागन गलो महणन इतका वताग करारच कारकारण?

वददी : बबी-(वतला वमठी मारत.)महाराज : वददी-मयकाटान जाऊ द वतला-असली

मयलगी नको आह मला घरात- बबी : पपा!! ह शबद पयनहा ऐकन घणार नाही मी!

(रागान वतच ओठ रर लागतात-डोळातन अश वाह लागतात.) वददी, चालल मी. बडा मयबईहन आला, की ाटान लगन करणार आहोत आमही... रशील ना लगनाला माझरा... अग, दव करतो की नाही त सगळ बऱरासाठी करतो-आता तयला चालता रत-उगीच नाही-वतपरात आल पावहज तयला-माझरा लगनात वददी...तच...तच... माझी आई... (वतला कडकडन भटत-अतरत तयचतन आपलरा बापाकड पाहत-आवण वनघन जात.)

वददी : पपा-कार होतर हो ह?महाराज : लगन!!

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 95: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

84

वददी : जा-जा पपा-बबीला परत बोलावन आणा. आपण लगन लावन दऊ बबीच-साऱरा नदनवाडीला आमतरण दऊ आपण-हया वाडाची पधराही दालन गजबजन जाऊ दत माणसानी-राजा आवण परजा हयातल शवटल अतर तयटन जाऊ द पपा-

महाराज : वददी-बबी गली ह चागल झाल!वददी : मयलीना कधी ना कधी तरी माहर सोडारचच

असत पपा, पण ह अस नवह. माझरासारखी आरयषरभर माहरीच राहणरासाठी जनमाला आलली कमनवशबी मयलगी एखादीच-

महाराज : तयलाही सोडन जारचर ह घर?वददी : नाही पपा, मला कस सोडन जाता रईल?महाराज : वददी, तयला कलपना रणार नाही, पण

तयझराइतक मला जगात दसर काही वपरर नाही-आरयषरभर तयझी वचता कली मी...

वददी : मला ठाऊक आह पपा-पण पपा, बबीन तयमचा कार अपराध कला आह? फलपाखरासारखी बबी!

महाराज : सवस ववशाती घ वददी-फार ताण पडलार तयला आज-(कखडकराच व दाराच पडद ओढन बद करतात.) वददी-आरयषरात मी कणापयढही तोड पसरन ववनती कली नाही-कणाचराही रागालोभाची पवाप कली नाही-जगातली कठलीही आपतती सहन करीन मी-पण वददी, त माझा वतटकारा कर नकोस-

वददी : पपा, मला फक आशचरप वाटत, की तयमच ह अत:करण इतराचरा वाटाला का रऊ नर?

महाराज : त ववचार नकोस मला वददी-ववशाती घ-वददी : मला ह कळलच पावहज पपा-मला ह

समजच शकत नाही-चार मयलातलरा एकीवर मारा आवण बाकीची डोळासमोर दखील नकोत-ह कार आह-समजच शकत नाही मला-समजच शकत नाही-

महाराज : ठीक आह-ऐक तर. कधी ह तयला समजारलाच पावहज होत वददी; पण एक वचन द-

वददी : कोणत?महाराज : ह समजलरावर त माझा वतटकारा करणार

नाहीस ना? वचन द-वददी : त समजलरावशवार मी वचन कस दऊ?

राज-परताप-बबी-कार असा अपराध कलार तरानी तयमचा?

महाराज : माझा सवाानीच अपराध कलार-त दखील-

वददी : मी?महाराज : हो त-बबीचरा लगनाला त पावठबा

वदलास-वददी : हो-आवण अजनही मला तरात काही चक

वाटत नाही-पण बबीवरचा तयमचा राग आजचाच नाही-वतचरावर तयमही कधीच परम कल नाही.

महाराज : तयझराखरीज मी कोणावरही परम कल नाही-वददी : अस कस शकर आह? ममीवर नवहत का

तयमच परम!-महाराज : तयझा जनम होणरापवषी होत-तरानतर मला

कधीच वतचराबददल परम वाटल नाही-वददी : पण अस परम नष कस होऊ शकल?महाराज : माझरा आरयषरात ह घडल-वददी : पण ममीच तरी तयमचरावर परम होत ना-महाराज : ती फक मला भीत होती-वददी : पण तरी सयदधा तयमच एकमकावर परम होत

ना-होत, होत महणा पपा-महाराज : नवहत, कधीही नवहत-वददी : पण परमावशवार तयमही एकतर रावहलात

कस?-नाही पपा-मला सहन होत नाही ह-एकदा महणा-पयनहा आठवन पाहा-अस कस शकर आह?

महाराज : वददी-वददी : दर वहा-दर वहा पपा-(ममीचरा फोटोकड

पाहात) ममी-का-का रावहलीस ग त हया वाडात? भीती!-पपा, आरयषरभर ही भीती उराशी बाळगत रावहली ममी, महणन आजारी पडली-वतला औरध हव होत त भीतीवरच-वतला हजारो रपराची औरध वदलीत तयमही, पण एका कषणाच परम वदल असत-तर आमची ममी नसती सोडन गली

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 96: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

85

आमहाला-हया वाडाला ला मारन का नाही बाहर वनघन गली ममी! का-का घाबरली-कशाला घाबरली?-असलरा परमशनर माणसाची पतनी महणन का सवत:ची ववटबना करत रावहली?

महाराज : माझ ऐक वददी-वददी : कार ऐकारच तयमच? तयमची घणा रारला

लागली आह मला. तयमचा हा राजवाडा-ह वातावरण-अपववतर, अमगल वाटारला लागलर मला! मी दाररदरयात राहीन पपा; पण अपववतर वातावरणात राहणार नाही-

महाराज : कठ चाललीस-वददी : वाट फटल वत-महाराज : महणज तरा उनाड इसमाकड-वददी,

तयझरापासन खोटपणाची अपकषा कली नवहती मी-

वददी : कार खोटपणा कला मी?महाराज : त महणाली होतीस, की तराचराबददल कवळ

एक कलावत महणन तयला आदर आह-पण तयझ परम आह तराचरावर-

वददी : होर! पण मला तराचरा आरयषराचा नाश करारचा नवहता-ससार उभा करणराच सामथरप माझरा दबळा शरीरात आह अस वाटत नवहत मला-आवण तराहीपकषा, पपा, तयमचरासाठी ह घर सोडारच नवहत मला-बबी गली-उदा परताप, राजही जातील-मग तयमही एकट एकट राहाल. ममीच अश

डॉकटरानी पयसल आवण त आजनम अवववावहत रावहल-तयमच अश पयसत मी तयमची मयलगी महणन नवह पपा, पण तयमची आई महणन राहणार होत. पण तयमहाला कधीच समज शकल नसत त! पपा, परकाशाचरा लकराना हया अधारकोठडीत तरान जनमाला घातल-तराना परकाशाकडच गल पावहज-बभर पाणराला दखील शवटी ववशाल समयदराचीच ओढ असत पपा-माझरासारखी दबळी मयलगी सयदधा-तराच ववशाल जीवनाकड वनघाली आह-जीवनाचरा तरा परकाशात नहाऊन आता मला सयदर वहारच आह! जात मी पपा. सजर माझरा उततराची वाट पाहत असतील-

महाराज : कठ?वददी : पथवीचरा पाठीवर वज असतील वतन

तराना शोधन मी काढीन. वततक सामथरप आलर माझरा पारात-आता सपणप सपणप बर वाटत मला-गयडछ बारछ पपा-(जात.)

महाराज : सयभानराव... (अतरत असवसपण खोलीत फऱराघाल लागतात; सयभानराव ए. डी. चरा वशात रतात.) ह सहन होत नाही मला-

सभानराव : कार रयवर हारनस?महाराज : हा परकाश!... ओढन घरा सगळ पडद!...

(सयभानराव कखडकरा-दाराच पडद ओढ लागतात.. खोलीत काळोख होऊ लागतो... महाराज वददीचरा खयचषीत बसतात...)

(१) खालील कती करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(अ) (अा)वददीच गणवविष महाराजाची सवभाववविषट

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 97: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

86

(इ) महाराजानी पाठवललरा पतरावर खालील पातराचरा परवतवकरा वलहा.

पातर परवतवकाराजदरबबी

(ई) खालील शबदसमहाचा तयमहाला समजलला अप सपष करा.(१) पपाचा पागयळगाडा.(२) मयलाच वचमण ववशव.(३) बरक तयटललरा गाडीसारख आरयषर.

(२) रतोडकात सपषट करा. (अ) ‘जीवनाचरा तरा परकाशात नहाऊन आता मला सयदर वहारच आह!’, रा वददीचरा ववधानाचा अप. (आ) महाराज आवण बबी राचरा ववचारातील सघरप.(इ) नाटउताऱरातील ‘डॉकटर’ रा पातराची भवमका.

(३) सवमत. (अ) तयमहाला समजलली ‘ममी’ ही भवमका नाटउताऱराचरा आधार सपष करा. (आ) रगसचना कानकातील दव कस जोडतात त सपष करा.

(४) अवभवकी.(अ) राजवाडा आवण नदनवाडी राचरातील अतर दर होणरासाठी तरा काळाचा ववचार करन उपार सचवा.(आ) नाटउताऱरादार तयमहाला समजलला ‘सयदर’ रा शबदाचा अप सपष करा.(इ) परसतयत नाटउताऱरावरन पय. ल. दशपाड राचरा सवादलखनाची दोन ववशषट वलहा.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 98: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

87

उपतोवजत मराठी

आपल सवप जीवन भारन वरापलल आह. भारा जीवन वरवहारात आह, सावहतरात आह, सवाद-सभारणात आह, दक -शावर माधरमात आह. ववररानयसार, कषतरानयसार भारचरा अवभवरकीच सवरप बदलत. तरामयळ भारचरा आववषकाराची ववववध रप आपणास पाहारला वमळतात. समाज जसजसा ववकवसत होत आह, तसतशी भारचरा उपरोजनाची कषतर वरापक आवण ववववधागी होत आहत, वरवसाराचरा नवनवरा सधी वनमापण होत आहत. तरामयळ भारचरा अभरासाला आवण उपरयकतला वगवगळ आराम परापत होत आहत.

शवण, भारण-सभारण, वाचन व लखन ही भारची मलभत कौशलर. वशकषणाचरा परावमक व माधरवमक सतरावर ही भावरक कौशलर परापत करणराचरा अनक सधी तयमहाला वमळालरा आहत. पाठपयसतकातील सवाधरार, कती, परकलप, उपकम इतरादीचरा माधरमातन तयमही ववववध सतरावर वरक होत आहात आवण भावरक कौशलर आतमसात करत आहात.

आपण जो अनयभव घतो, जो ववचार करतो तो मौकखक अवा वलकखत सवरपात वरक करता रण ह एक वगळ कौशलर आह. मलभत भावरक कौशलराचरा सपादनातनच उतसफतपपण व सहजपण लखनपरवकरची सयरवात होत; सवाद-सभारण, वनवदन कौशलर ववकवसत होतात. रा दकषकोनातन उपरोवजत मराठी ववभागातील घटकाकड पाहा. तरामयळ ह घटक तयमचरा दनवदन जीवनाशी जोडल जातील.

रा वरषी ‘उपरोवजत मराठी’ रा भागातगपत आपण पाच घटकाचा अभरास करणार आहोत. ‘सतरसचालन’ रा घटकाच महतव तयमही जाणता. आज सामावजक, शकषवणक, सावहकतरक अशा ववववध कषतरामधर अनक कारपकम साजर होत असतात. ह कारपकम नटकरा पदधतीन साजर होणरासाठी सतरसचालकाची भवमका महतवाची असत. सतरसचालक होणरासाठी आवशरक अस मागपदशपन रा घटकातन तयमहाला होणार आह.

लखनवनरमानयसार लखन अापत वलकखत मजकराचरा वराकरणशयदधतबरोबर आशराच अचक सपादनही महतवाच ठरत. रादषीन ‘मयवदरतशोधन’ रा घटकाचा समावश ‘उपरोवजत मराठी’ रा ववभागात कला आह.

जागवतकीकरणामयळ, वाढतरा सपकक माधरमामयळ अनर भावरकाशी सपकक रतो. तराचरा भारा रा परसपरावर लकषणीर पररणाम करत असतात. बहभावरक जीवनामयळ अनयवाद, भारातर, रपातर रा परवकराच महतव लकषात घऊन ‘अनयवाद’ हा घटक र अतभपत कला आह.

आजचरा ववजान-ततरजानाचरा जगात अनयवदनी (बलॉग) लखन ह सवपपररवचत अस सामावजक माधरम झाल आह. रा अनयवदनी (बलॉग) लखनाववररी आवशरक ती मावहती रा पाठपयसतकामाफकत आपलरापरात पोहोचणार आह.

‘रवडओजॉकी’ ही सकलपना आपलरासाठी तशी नवी नाही. रा वरवसाराला सामावजकदषटा वववशष वलर आह. रा कलववररी मलभत मावहती ‘रवडओजॉकी’ रा घटकातगपत वदली आह.

ह सवप घटक भावरक अगान महतवपणप आहत. वशवार रा माधरमातन अनक वरावसावरक सधीची मावहती आपलराला होणार आह. ह घटक द सवरपात अवा वरवसार सवरपात तयमहाला परतरकष जीवनात उपरोगी पडणार आहत.

आपण परापत कलली भावरक कौशलर वरक करणराची सधी परकलप, सादरीकरण व परातरवकषक राचरामाधरमातनही आपलराला वमळणार आह.

भावरक कौशलराचा उपरोग वरावहाररक जीवनात करता रण हच तर भारच उपरोजन!

भाग - ४

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 99: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

88

१. सतरसचालन

परासताववक

आज सामावजक, शकषवणक, सावहकतरक, सागीवतक अशा वगवगळा कषतरामधर ववववध सवरपाचरा कारपकमाच आरोजन कल जात. ह कारपकम सयवनरोवजतपण आवण नीटनटकरा पदधतीन सपन होणरात सतरसचालकाची भवमका अवतशर महतवाची असत. चागलरा सतरसचालनामयळ कारपकम दखणा आवण बहारदार होतो.

परतरक कारपकमाच सवरप आवण कालावधी वनकशचत असतो. तराच परवतवबब आपणास कारपकम पवतरकत पाहारला वमळत. कारपकम पवतरकतील वनरोजनानयसार परारभ करन परतरक टपपरावर कमबदध पदधतीन वनवदन करत कारपकमाची रशसवी सागता करण महणज सतरसचालन होर. कारपकमाची मळ सकलपना नजरसमोर ठवन तो कारपकम एका सतरात बाधत कारपकमाच वशसतबदध सचालन करतो तो सतरसचालक होर. कारपकमातील सवप परसगाना कौशलरान एकतर बाधन कारपकम नावाच वचतर दखण, अवभरचीसपन आवण पररणामकारक करणराच काम सतरसचालक करतो.

कोणतराही कारपकमात महतवाच असतात त अवती, वक, कलावत आवण शोत. वत सतरसचालकाची भवमका दयरम असत; परतय कारपकमाचा आशर नमकपणान पोहोचवणारी शली, कारपकमातील भागाची गयफण करणराच कौशलर आवण वनवदनातील पररणामकारकता रामयळ वक, अवती आवण गारक राचराइतकाच लकषात राहतो तो सतरसचालक. तरामयळ सतरसचालक हा कवळ दोन भागामधील दवा नसतो, तर एका भागातन दसऱरा भागाकड जाताना सवप कारपकम चतनरमर करणारा सतरधार असतो. ‘कारपकम सयदर, नटका आवण अपरवतम झाला’ ही अपरतरकषपण सतरसचालनाला वमळालली दादच असत.

सवरप

सतरसचालन ही जशी एक कला आह तसच त एक शासतरसयदधा आह. कारपकमाचरा तपवशलाचा अभरास, वनरोजन, कमवनकशचती, वशषाचार पालन, औपचाररकता वनभावण,

सभाशासतराच जान, शोतराचरा मानसशासतराची जाण, वकतराचरा/कलावताचरा सादरीकरणाच नमक समीकषण, रसगहण इतरादी दषीन सतरसचालन ह शासतर आह.

नटक आवण पररणामकारक वनवदन, आवाजाचरा आरोह-अवरोहान शबदातन ववचार-भाव-भावनाच परकटीकरण करन अपवकषत पररणाम साधण, कारपकमातील तयटकपणा जोडत तरामधर रग भरण, कारपकमात सवत: न गयतता शोतराना रगवन कारपकमाला गती दण रा दषीन सतरसचालन ही एक कला आह.

कवळ वरकीचा नामोलख, पयढील कारपकमाच वनवदन महणज सतरसचालन नसत. अवती, कलावत आवण वक राचरा नमकरा पररचराबरोबर कारपकमाचा तपशील खयबीन सागत पयढील वनवदनाचरा अलप परसतावनमधन शोतराची वजजासा वाढवन वकतराला, कलावताला सादरीकरणासाठी पररणा दऊन परोतसावहत करणराच काम सतरसचालक करतो.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 100: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

89

सतरसचालनाची कषतर

वज वज शोतरासमोर एखादा कारपकम साजरा कला जातो वत वत सतरसचालकाची भवमका महतवाची असत. पवषीचरा काळी सभा-समलन आवण सावहकतरक-सासकवतक कारपकमापयरती मरापवदत असणारी सतरसचालनाची वरापती आता बठका, मळाव, पररसवाद, चचापसतर, पाररतोरक ववतरण समारभ तसच वववाहसोहळ, वाढवदवस इतरादीपरात पोहोचलली वदसन रत. सतरसचालनाची परमयख कषतर पयढीलपरमाण आहत-

कषतर

सामावजक कीडा

सावहषतक आरतोग

सासकवतक धावमथक

िकषवणक ववसा

राजकी कौिवबक

कला आकािवाणी आवणदरवचतरवाणी

िासकी सगीतववषक

काथकम

सगीत महतोतसव गौरव समारभ

वाखानमाला मळाव

समलन सपधाथ

पररसवाद जती, समवतवदन

चचाथसतर उद घािन समारभ

काथिाळा वनरतोप समारभ

कावमफील वाढवदवस

वधाथपनवदन वववाह सतोहळ

सतरसचालन : एक वलावकत ववसा

कारपकमाच सवरप, तरामधील ववववधता, तराची सखरा आवण दरवचतरवावहनरावरील कारपकमाची रलचल रामयळ सतरसचालनाला अवतशर महतव परापत होत आह. तरामयळ सतरसचालन आता कवळ हौस वा द न राहता वरवसार होतोर. काही वरकीनी पणपवळ सतरसचालक महणन काम करत सतरसचालनाला परवतषा परापत करन वदली आह. काहीजण नोकरी-वरवसार साभाळन उततमपरकार सतरसचालन करत आहत. काही अवभनत आवण अवभनतरी उतकष सतरसचालक महणन वगळा ठसा उमटवत आहत. तरामयळ अनक रयवक-रयवतीना ह कषतर खयणावत अाह.

सतरसचालक हतोणासाठी पवथतारी

वाचन, शवण-वनरीकषण, वचतन अावण वनवदनाचा सराव रामधन उततम सतरसचालक होता रत. * वाचन- सतरसचालकान खप वाचारला हव. तराच वाचन चौफर हव. का-कादबरी-नाटक-कावर-

चररतर-आतमचररतर राबरोबरच दनवदन वततपतर व तराचरा पयरवणरा, वदवाळी अक इतरादीच वाचन करारला हव. वाचन करताना आशराबरोबर भाराशलीकड लकष वदल तर तरातन सतरसचालकाची चागली तरारी होत. सतरसचालनाचरा कषतराची वरापती मोठी आह. तरामयळ सावहकतरक, सामावजक, राजकीर, सासकवतक, सागीवतक, कला-कीडाववररक, ऐवतहावसक अशा ववववध ववररासबधीच वाचन सतरसचालनासाठी अवतशर उपरयक ठरत. वाचन करताना महतवाचरा घटना, परसग, अवतरण, सयवचन, वकसस, कावरपकी आवण आवशरक त सदभप राची वटपण करन ठवावीत. वततपतर वाचनातन आपल ववववध कषतराशी सबवधत सामानरजान अदरावत राहत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 101: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

90

मराठीबरोबर वहदी, इगजी आवण उदप भारतील अवतरण, कावरपकी, शरोशाररी राचाही सगह करावा आवणगरजनयसार तराचा समपपकपण वापर करावा.

वाचनाच दोन भाग पडतात. एक महणज साततरान करारच ववववध ववररासबधीच वाचन आवण दसर महणज तरा-तरा कारपकमाचरा अनयरगान करारच वाचन. वाचनाच दोनही परकार परसपराशी परक आहत. वाचनाबरोबर आपल वचतन सयर असत. तरामधन नवनव सचत राहत, त वटपन ठवल तर रोगर वठकाणी वापरता रत आवण तरामयळ सतरसचालन पयसतकी होत नाही.

* शवण आवण वनरीकषण- सतरसचालकान वराखरान, मयलाखती आवण ववववध कारपकमामधील सतरसचालनवचवकतसकपण पाहाव, ऐकाव. तरा कारपकमाची शककसळ, तरयटी राचा अभरास करावा. तरामधन आपली शककसळ बळकट करावीत. तरयटी दर करावरात. दसऱराचरा चागलरा गोषीतन जस वशकता रत तसच तराचरा चयकामधनही वशकता रत. सतरसचालकासाठी हा अभरासच असतो. आता दरवचतरवाणीवर, आकाशवाणीवर कारपकमाची रलचल असत. त पाहावत, ऐकावत. नामवत सतरसचालक, वनवदक राचरा शवण आवण वनरीकषणातन शबदफक, दहबोली, सभाधीटपणा, सहजता, उतसफतपता, वनवदन कौशलर, परसगावधान, सवादशली इतरादी अनक कौशलर वशकता रतात. र-टबवरही अनक कारपकम उपलबध असतात. त पयन: पयनहा पाहता-ऐकता रतात. सवत:ची वनवदनशली घडवणरासाठी तराचा फारदा होतो.

* आवाजाची जतोपासना- सतरसचालकाचा अभरास आवण वरासग पोहोचतो तो तराचरा आवाजाचरामाधरमातन! तरासाठी सतरसचालकाला आवाज ‘तरार’ करावा लागतो, ‘घडवावा’ लागतो आवण तराची जोपासना करावी लागत. परकट वाचन, कववता वाचन, अवभवाचन, पठण रामधन उचारसपषता, उचारशयदधता, वनवदनातील आरोह-अवरोह राचा सराव करावा. आवाजाची गती, लर ही शवासावर अवलबन असत. तरासाठी रोग आवण पराणाराम उपरयक ठरतात. आता आवाज ववकसनाच आवण जोपासणराच शासतर ववकवसत झाल आह. तरासबधी अवधक मावहती घऊन आवाजासबधी रोगर ती दकषता घरावी, आवशरक ती पथर पाळावीत.

* धववनवधथकाचा वापराचा सराव- धववनवधपकाचा वापर ही बाब तावतरक वाटत असली तरी वनवदनाचीपररणामकारकता धववनवधपकाचरा वापरावर अवलबन असत. कारपकमाचरा सवरपानयसार आवाजाची पातळी आवण धववनवधपकाच अतर रा बाबीचा अदाज घऊन सराव करावा. खयल वरासपीठ वा बवदसत सभागह रात आवाजाच सवरप बदलत ह लकषात घराव. अशा सवरपाचा अभरास आवण सराव रामयळ सतरसचालक आतमववशवासान कारपकमाला सामोरा जातो. तराचरातील आतमववशवास हच तराचरा रशाच गमक असत.

सतरसचालन करणापवगी

एखादा कारपकमाच सतरसचालन करणरापवषी खालीलपरमाण पवपतरारी करण अपवकषत आह. (१) कारपकमाचा ववरर, सळ, तारीख, वळ, अधरकष, अवती, वक, कलावत, शोतवगप इतरादीबाबत

तपवशलान मावहती घरावी.(२) कारपकम पवतरका समजन घरावी.(३) कारपकमाच सळ अपररवचत असलरास त परतरकष जाऊन त नजरखालन घालाव. (४) अपवकषत परकषक/शोतवगप राचा वरोगट, सतर, अवभरची, इतरादी बाबी ववचारात घरावरात.(५) कारपकमाचरा ववरराला अनयसरन अपवकषत सदभप वमळवणरासाठी वाचन कराव.(६) वनवदनाची सवहता तरार करावी. तरामधर आवशरक सदभप, सयवचन, अवतरण, कावरपकी राची नोद

करावी; परतय तराचा अवतरक नसावा. तरामधर नावीनर असाव.(७) कारपकमामधील सभावर अडचणीचा अगोदरच अदाज घरावा. तरामयळ ऐनवळी रणारा ताण टळ शकतो

आवण पररकसती सहजतन हाताळता रत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 102: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

91

परतकष सतरसचालन करताना

ह कराव

(१) कारपकमाचरा आरभी उपकसत शोतराना नमसकार करावा, सवत:चा ोडकरात पररचर दऊन तराच सवागत कराव.

(२) मचावरील उपकसत मानरवराचा पदानयसार, समाजातील सानानयसार रोगर कमान, रोगरपरकार आदरपवपक उलख करावा.

(३) मचावरील उपकसताचरा कारापचाही आदरपवपक उलख करावा.(४) पणप झाललरा कारपकमाचरा भागाबाबत साररपान सकारातमक अवभपरार वरक करन कारपकमाला

गती दावी.(५) वनवदन सहज, उतसफतप असाव. उचार सपष असावत. अपवकषत ववचार, भाव-भावना रोगरपरकार

पोहोचणरासाठी आवाजातील रोगर आरोह-अवरोहासह वनवदन कराव. शोतराकड पाहन आतमववशवासपवपक वनवदन कराव. वनवदन शली सवादी असावी.

(६) भाराशली सहज, सोपी, परवाही, परासावदक आवण मनाला वभडणारी असावी.(७) परसगावधान, हजरजबाबीपणा आवण समरसचकता रामयळ कारपकम अतरत रशसवी होतात, ह धरानी

घराव.(८) शोतरामधील जाणकार, तजज राचा आदरपवपक उलख करावा.(९) नजरचयकीन एखादी तरयटी, उणीव रावहलरास ततपरतन वदलवगरी वरक करावी.(१०) सतरसचालन करताना कारपकमाचरा सवरपानयसार भाराशलीत बदल करावा. (उदा., गौरव समारभ,

शोकसभा)(११) कारपकम सपलरानतर आतमपरीकषण करन पयढील कारपकमात तरानयसार आवशरक त बदल करावत.

ह िाळाव

(१) वनवदन करताना अनावशरक कती, हालचाली टाळावरात.(२) बोलणराची गती एकदम कमी वा जासत अस नर. आवाजाची पातळीसयदधा एकदम कमी वा जासत अस

नर.(३) वनवदन वाचन दाखव नर.(४) वनवदनात अवतरण, कावरपकी राचा अवतरक टाळावा. तसच तराचा पयन: पयनहा वापर टाळावा.(५) वनवदन पालहावळक होऊ नर राची दकषता घरावी.(६) वनवदकान सवत:बददल बोलण टाळाव.(७) वकतराचरा बोलणरातील आशराची उगीचच पयनरावतती कर नर. दोन वकतराची, कलावताची तयलना

कर नर.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 103: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

92

* खालील कती करा.(१) उततम सतरसचालनासाठी आवशरक असलली कौशलर सपष करा.(२) ‘वसयधरा वदनावनवमतत’ होणाऱरा वकतव सपधषची कारपकम पवतरका तरार करा.(३) ‘सतरसचालकाचरा दषीन कारपकम पवतरकच महतव अननरसाधारण आह’, ह ववधान सपष करा.(४) ‘सतरसचालकान वरवकसत पवपतरारी कली तरच सतरसचालन उततम होऊ शकत’, रा ववधानाची सतरता

पटवन दा.परकलप.

कवनष महाववदालरात सपन होणाऱरा कववकटटासाठी सतरसचालनाची सवहता तरार करन सादरीकरण करा.|||

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

काथकम पवतरका नमन

१वावषथक सनहसमलनाचा समारतोप

२परकािन समारभ

३गौरव समारभ

(१) पवपकन (वशषाचारासह)(२) दीपपरजवलन(३) सवागतगीत(४) पाहणराचा पररचर व पाहणराच सवागत(५) परासताववक(६) अहवालवाचन(७) पाररतोरक ववतरण(८) अवतीच मनोगत(९) अधरकषाच मनोगत(१०) आभारपरदशपन

(१) पवपकन (वशषाचारासह)(२) दीपपरजवलन(३) पाहणराचा पररचर व पाहणराच सवागत(४) परासताववक (परकाशकाच मनोगत)(५) लखकाच मनोगत(६) पयसतक परकाशन(७) पयसतकावरील भाषर(८) अधरकषीर भारण(९) आभारपरदशपन

(१) पवपकन (वशषाचारासह)(२) दीपपरजवलन(३) पाहणराचा पररचर व पाहणराच सवागत(४) परासताववक(५) सतकारमतषीचा पररचर(६) सतकारमतषीचा सतकार(७) पाहणराच मनोगत(८) सतकाराला सतकारमतषीच

उततर(९) परमयख पाहणराच मनोगत(१०) अधरकषीर भारण(११) आभारपरदशपन

वाचन, वनरीकषण, वचतन, सराव आवण अनयभवातन सतरसचालक घडत असतो. तरासाठी वचकाटीबरोबर सकारातमक आवण सवीकारशील वतती उपरयक ठरत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 104: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

93

२. मवदरतितोधन

परासताववक

मराठी भारत लखन करताना महतवाचा घटक महणज वलकखत मजकराची शयदधता साभाळण. वलकखत मजकराचरा वराकरणशयदधतबरोबर आशराच अचक सपादनही वततकच महतवाच असत. कोणतराही मजकराचरा आशरशयदधतची व अचकतची जबाबदारी लखकाची असली तरी वराकरणदषटा लखन वनदवोर करण आवशरक असत. रातन मयवदरतशोधनाची गरज सपष होत.

हसतवलकखत मजकरापकषा पाईतील मजकर वाचकाचरा मनावर चागला पररणाम करतो ह लकषात आलरानतर मयदरणकलस सयरवात झाली. मयदरणकलमधर काळानयसार बदल होत गल; परतय आजही ापील मजकरावरील ववशवास कारम आह आवण ततरजानाचरा रयगातही मयवदरतशोधनास महतव आह.

वततपतर, सापतावहक, वनरतकावलक, ग, पयसतक, हसतपयकसतका, वदवाळी अक, लहान-मोठी पतरक, ससाच अहवाल, शयभचापतर रासारखरा अनक परकारात मयवदरत सावहतराची मोठा परमाणावर वनवमपती होत आह व तरात उततरोततर वाढच होणार आह. मयवदरत सावहतराची मोठा परमाणावर होणारी वाढ ह समाजाचरा सामावजक आवण सासकवतक कषतरातील सजगतच आवण परगतीच लकषण आह. ही वाढ वजतकी मोठी वततकी मयवदरतशोधकाची आवशरकता अवधक असत, महणन मयवदरतशोधनाच सवरप समजावन घण गरजच आह.

सवरप

मवदरतितोधन लखकाकडन परमाण लखनात अनवधानान रावहललरा तरयटी दर करन लखन वनदवोर करण महणज ‘मयवदरतशोधन’ (Proof Reading) होर.

मवदरतितोधक वराकरणाचरा पररपणप अभरासान जाणीवपवपक लकष दऊन लखनातील तरयटी काळजीपवपक दर करणराच काम करणारी वरकी महणज ‘मयवदरतशोधक’ (Proof Reader) होर.

वततपतर, सापतावहक, वनरतकावलक, ग, पयसतक, हसतपयकसतका, वदवाळी अक, जावहराती, लहान-मोठी पतरक, ससाच अहवाल, शयभचापतर इतरादी परकारातील कोणतराही मजकराच अवतम मयदरण होणरापवषी मयवदरत बारकाईन वाचन तरातील तरयटी दर करण व मजकर वाचनीर आवण वनदवोर करण महणज मयवदरतशोधन होर. आपण वलवहलला वकवा दसऱरान वलवहलला मजकर पयनहा वाचन पाहण आवण तो वाचताना वराकरण, सदभप, वाकररचना आवण लखनवनरमानयसार लखन रा घटकाचा जाणीवपवपक ववचार करण महणज ‘मयवदरतशोधन’ होर. लखकाला परतरक वळी परमाण लखनाच पररपणप जान असलच अस नाही. तरामयळ काही तरयटी राह शकतात वकवा वलवहणराचरा ओघात अनवधानान काही वलहारच राहन जात वा पयनरकीही होऊ शकत. अशावळी मयवदरतशोधन फार गरजच असत.

मयवदरतशोधक मयवदरतशोधनातन वरावसावरकदषटा सकषम आवण परभावी कारप कर शकतो. सावनक त जागवतक पातळीवर वलकखत मजकराची वनतात आवशरकता असलरान मयवदरतशोधनाची वरापतीही मोठी आह.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 105: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

94

मवदरतितोधकाच महतव

भारा आवण समाज राच अननरसाधारण नात असत. एखादा राषटराची भारा ववकवसत झाली, की राषटर ववकवसत होत. तरा राषटराची सावहकतरक, सासकवतक, सामावजक व इतर सवापापन परगती होऊ लागत. भारा बोलणाऱराची, वलवहणाऱराची आवण वाचणाऱराची सखराही वाढत जात. ही भारा वजतकरा दजषदारपण वाचकासमोर रईल, तरा परमाणात समाजाची वदशा ठर लागत. मयवदरतशोधकाची जबाबदारी ही आह, की तरान तरा भारच जतन रोगर पदधतीन कल पावहज.

सावहतरवनवमपती वरवहारात लखकाबरोबरच टकलखक, मयवदरतशोधक, मयदरक व परकाशक ह अतरत महतवाच घटक काम करत असतात. तराची तजजता, तरा कषतरातील अवधकार, सौदरपदषी, वनषा रा बाबी गाला उच वनवमपतीकषमता परापत करन दत असतात. रा कषतरात लखकानतर मजकराच वारवार वाचन करणारा जर कोणी असल तर तो मयवदरतशोधक असतो. तो गाला पररपणप व वाचनीर करणराच काम करत असतो. तो लखक व मयदरक रातील दवा असतो. भारचा रकषणकताप, परकाशकाचा वमतर आवण वाचकाचा परवतवनधी अशा ववववध नातरान तो बाधला गलला असतो.

मयवदरतशोधन ही एक कला आह, तसच त एक शासतरही आह. मयवदरतशोधन एक वरवसार आह. उततममयवदरतशोधक आपलरा अभरासान, साधनन रा वरवसाराला उततम दजाप परापत करन दऊ शकतो.

उततम वनषावत मयवदरतशोधक हा कवळ ‘वाचाल तर वाचाल’ रावर नवह तर ‘शयदध वाचाल तर वाचाल व भारलाही वाचवाल’ राला अवधक महतवाच मानतो.

मवदरतितोधकाची भवमका

मयवदरतशोधकाला भारची उततम जाण असण महतवाच आह. ही जाण रणरासाठी भारचरा अभरासाबरोबरच सवरअधररन, सकम वाचन, वराकरणाची जाण, लखन, वचतन रातन तरान सवत:ला परगलभ करण गरजच असत. ववववध ववररातील व सावहतरपरकारातील वाचनामयळ तराचरापाशी अनक सदभप गोळा होतात. त लकषात ठवण व मयवदरतशोधन करताना तराचा रोगर वठकाणी वापर करण आवशरक आह. (कोणतराही ववररावरचा मजकर मयवदरतशोधनासाठी समोर रऊ शकतो.) मयवदरतशोधकाची भवमका ही फक परमाणभारनयसार लखन तपासण इतकी मरापवदत नसत. वाकर अपपणप, वबनचक आहत का? सदभप रोगर व अचक आहत का? वाचताना वाचकाचा रसभग होत नाही ना, शबदाची पयनरावतती वकवा अापची दछ ववरकी झाली नाही ना, राची काळजी मयवदरतशोधकान घतली पावहज. पयसतकाचरा पानावरच पष कमाक, नकाश, तक, वचतर, अनयकमवणका व पष कमाक राचा सबध, मजकराची सलगता रा गोषीकडही मयवदरतशाधकाच लकष हव. जर एखादा मजकराबाबत शका वनमापण झाली अवा तरयटी जाणवलरा तर तराही वनदशपनास आणन दणराची जबाबदारी मयवदरतशोधकान सवीकारली पावहज. एकदा मजकर तपासला महणज मयवदरतशोधकाची जबाबदारी सपली अस होत नाही, तर वतसऱरादाही तो मजकर नजरखालन घालणराची तराची तरारी असली पावहज. लखकाचा मजकर अवधक सवाागसयदर करणराची व तो वाचकापरात पोहोचवणराची जबाबदारी ही मयवदरतशोधकाची असत.

मयवदरतशोधकाला मयदरणववररक जान व दषी आवशरक असत. अभरासवतती, कामावरची वनषा, अनक ववररातील रची आवण भारची समज ही चागलरा मयवदरतशोधकाची ववशषट आहत. कामाचा परदीघप अनयभव तराला अवधकावधक पररपणप करत असतो. चागला मयवदरतशोधक होण ही एकपरकार तपशचरापच असत. वनरतर वाचनान तो

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 106: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

95

परगलभ होत जातो, तराचा पररणाम महणन तो लखकाबरोबर सवाद साधन मळ मजकरात सदभााची भरही घाल शकतो. जस एखाद चागल पयसतक तरा लखकाची व परकाशकाची ओळख बनत, तस मयवदरतशोधकानही सवत:ची ओळख वनमापण करारला हवी. चागला, जाणकार मयवदरतशोधक पयसतकाच सपादन, सची, शबदाकन, लखन, भारातर, अनयवाद अशी सजपनशील काम करन आपली कषमता ववकवसत कर शकतो.

ापन आलला मजकर हा लखनवनरमानयसार असणार, ह वाचकानी जण गहीत धरलल असत. लखन करताना तो तरातील शबदाच अनयकरण करत असतो वकवा तच सदभप परमाण मानत असतो. मळ सदभप अवा लखनवनरमापरात जाणराची तो तरारी दशपवत नाही आवण महणनच मयवदरतशोधकाची जबाबदारी वाढत असत. उदा., ‘परापवरण वदन’ हा शबद जर मयदरण करताना ‘परापवरण दीन’ असा आला आवण मयवदरतशोधकाचराही नजरतन तो सयटला तर ‘परापवरण वदन’ वकती ‘दीनवाणा’ होईल राची कलपना कलली बरी!

मवदरतितोधनासाठी आवशक जान, कौिल

(१) मयवदरतशोधकाला भारची उततम जाण असण महतवाच आह.(२) मयवदरतशोधकाची भवमका कवळ परमाणभारनयसार वराकरणशयदधता तपासण इतकीच मरापवदत नसत, तर

वलवहलला मजकर हा अपपणप आवण वबनचक आह का? सदभप अचक व रोगर आहत का? ह तपासण व तराची जाण असणही महतवाच आह.

(३) मयवदरतशोधकाला मयदरणववररक ततर, पररपणप जान व दषी आवशरक असत.(४) आपल जान अदरावत ठवण गरजच असत.(५) कामावरील वनषा, अनक ववररासह समोर आललरा मजकरात रची व जाण असण आवशरक आह.(६) कामाचा परदीघप अनयभव मयवदरतशोधकाला अवधकावधक पररपणप आवण परगलभ करत असतो. (७) सकषम मयवदरतशोधक होणरासाठी वचकाटी, अभरासातील साततर व सराव आवशरक असतो. (८) परवतभावत लखक व सजग परकाशक राचरापरमाण जाणकार मयवदरतशोधकही तपशचरषन आपली ओळख

वनमापण कर शकतो. (९) गाचरा ववररानयसार तरा तरा ववरराच सवपसाधारण जान, भारच चागल जान आवशरक असत.(१०) अनक ववरराची आवड व समज असण आवशरक असत.

मवदरतितोधकाची साधनसामगरी

l जरा भारतील मयवदरत तपासारची आहत तराच शबदकोश.l इगजी, वहदी शबदकोश.l वराकरणववररक पयसतक.l सदभप ग.l मयवदरतशोधन खयणाचा तका.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 107: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

96

l शली पयकसतका (काही ससा सवत:चरा शबदासाठी आगही असतात, उदा., नाना फडणवीस का नाना फडणीस).l परमाणभारची वनरमावली पयकसतका.

ही साधनसामगी वापरलरामयळ मयवदरतशोधकाच काम वनदवोर होणरासाठी मदत होत व तराचराही जानात भरपडत जात. सदभप, मावहती राची अदरावतता हा चागलरा मयवदरतशोधकाचा गयण आह.

मवदरतितोधनाच ततर

(१) कोणतराही मयवदरताची खालीलपरमाण वकमान तीन वाचन होतात.l पवहल वाचन- मळ मजकराच व टकवलकखत मजकराच शकरतो साहायरकाचरा मदतीन वाचन करण.

पवहलरा वाचनात खप शका व दरसतरा रऊ शकतात, तराच वनराकरण व दरसती होण अपवकषत असत.

l ददसर वाचन- पवहलरा मयवदरतातील तरयटी व शकाची तपासणी करण. रावहललरा वा नवरान आढळललरादरसतरा करण, पषमाडणी, पषकमाक, अनयकमवणका, वचतर, आकतरा इतरादीची सयरोगर माडणी करनतराच काळजीपवपक पयनहा वाचन होण आवशरक असत.

l वतसर वाचन- दसऱरा मयवदरतातील दरसतरा तपासण. मजकर अवतम पाईला जाणरापवषी लखक वमयवदरतशोधक ह अवतशर जाणीवपवपक वाचन व दरसती करतात, कारण पाई झालरानतर दरसतीला वावनसतो.

(२) मयवदरतशोधकान मजकर तपासताना मयवदरतातील चयका मयवदरतशोधनाचरा खयणाचा वापर करन बाजला असललरामोकळा जागत माडन परतरक खयणनतर वतरकी ररा करावी.

(३) मयवदरतात ज वदसल त मळ परतीत न शोधता, मळ परतीत ज आह त मयवदरतात शोधणराची सवर असावी.(४) मयवदरतशोधकान मजकर तपासताना रणाऱरा शकाची नोद ठवण गरजच असत.(५) शबदकोश वा अनर कोशवाङछ मर राचा गरजनयसार वापर करणराची सवर असावी.(६) मयवदरतशोधकान परतरक ववरामवचनहाचाही बारकाईन ववचार व वाचन करण गरजच असत.(७) आजचरा सगणकीर रयगात लखक मयदरकाकड सॉफट-कॉपी पाठवतो. मयदरकाकडन ती अपवकषत ससकारासह

मयवदरतशोधकाकड रत. मयवदरतशोधक मयवदरत मजकराची माडणी करन ती कॉपी पयनहा लखकाकड पाठवतो. अवतम मयवदरत पररपणपतसाठी व वनदवोरतसाठी मयवदरतशोधकाकड रत असत. तरातील मयवदरतशोधनाच काम पणप झालरानतर ती वनदवोर होत आवण मयदरणासाठी पाठवली जात.

सगणकावर सपलचक असताना मवदरतितोधकाची गरज का?

नवीन सगणकीर ततरजानानयसार मयवदरतशोधनाच काम सोप व सहज झाल आह रात शका नाही; परतय त वनदवोर झाल आह, अस मातर खातरीन सागता रत नाही. सपलचकर (सगणकीर शबदलखन तपासनीस) शबद बरोबर आह वकवा चक आह त तपासतो, तराला परापरी शबदाची जोड दतो; परतय तो शबद वत रोगर आह का नाही ह तराला समजत नाही, त मयवदरतशोधकाला ठरवाव लागत. उदा., सयपरवसदध, माननीर, आदरणीर, ववचारवत, लोकवपरर इतरादी ववशरणापकी कोणत ववशरण रोगर त मयवदरतशोधक वनकशचत करत असतो. सपलचकरचरा बसावध वापरामयळ एका वततपतरात ‘सयपरवसदध सगीतकाराचा गौरव’ रा शीरपकाऐवजी ‘कपरवसदध सगीतकाराचा गौरव’ अस परवसदध

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 108: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

97

झाल होत. पररचद वगळला गला, सदभप चयकीचा वदला गला, वाकराची सरवमसळ झाली तर त सपलचकरला समजत नाही. तपासला जात असलला मजकर मळ मजकरानयसार आह की नाही ह मयवदरतशोधक पाह शकतो, सपलचकर नाही. नाम-ववशरण-कताप-वकरापद इतरादी कम वकवा वराकरवणक रचना मयवदरतशोधकालाच माहीत असत. सपलचकर हा मयवदरतशोधकाला परापर नसन तो अलपपरमाणात तराचा मदतनीस आह, असही आपण महण शकतो. सपलचकरवर पणपत: ववसबन राहता रणार नाही.

* वततपतरात आलला बातमीतील खालील वाक पाहा.‘वपरराका मोवहत वहन जगातील चौथरा कमाकाच लहोतस (२७९४० मीटर) वशखर सर कल.’ रा वाकरात

वशखराची उची मीटरमधर दाखवली आह. वसतयत: वशखराची उची फटात मोजतात. मीटरमधर नाही. मयवदरतशोधकाऐवजी सपलचकरची वरवसा कलरान ही चक दरसत झाली नाही.

मयदरण वरवसाराशी सबवधत काही सजा, घटक आवण परवकरा राची मावहती खाली वदली आह.

मदरण ववसाािी सबवधत ववववध घिक आवण वकी

मदरक Printer मजकराची छपाई करणारा

मदरण परत Press Copy छपाईसाठी मजकराची तार परत

मवदरत Proof तपासणीसाठी काढलली परत

मदरण Printing मजकराची छपाई

मवदरतितोधक Proof Reader मवदरतातील तरिी सधारणारा

मवदरतितोधनाचा खणा Proof Marks मजकर ददरसत करणाची वचनह

मवदरतितोधन Proof Reading

मजकर वनददोष करणाची परवका

मवदरत परत Print Out छपाईनतरची परत

मदरणाल Press छापखाना

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 109: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

98

खण खणचा अरथ खण किी करावी ाच उदाहरण खणचा वापर

ओळ सरळ करा. रजक आवण बोधक / अकषर जोडन घरा./एक शबद करा. सवादा तन /शबद तोडा. सपस/अतर घाला. पयसतकातअसतात /काढन टाका व शबद जोडा. ववररसहीवडवलट/काढन टाका. सावपजजवनक

ा काना दा. मणसाची ा/ा काना व अनयसवार दा. गाहकशी ा/व ऱहसव वलाटी करा. मवहलादीन व/ी दीघप वलाटी करा. आवशवापद ी/-य ऱहसव उकार करा. खणा करा. -य / दीघप उकार करा. सयचनापतरक / मातरा घाला. पावहज / मातरा व अनयसवार घाला. तो वधळा आह. /टप रफार घाला. पयनजनम टप/, सवलपववराम घाला. वचतत परसन/आनदी ,/; अधपववराम घाला. पररतन कला/तरी होणार कधीच ; /. पणपववराम वलहा. ती शाळत गली .

(...) चयकन खोडलला मजकर तसाच ठवण. नवीन आवतती... ठवा/? परशनवचनह घाला. तो कार महणाला ?! उदछ गारवचनह घाला. अशकरच आह. !: ववसगप घाला. पयन परकषपण होईल. :- सरोगवचनह घाला. दखल खयपल -- डश घाला. तरा खयणा खालीलपरमाण- -. अनयसवार काढन टाका. सशर

शबदाची जागा बदला. मराठी सयगम(/) कस घाला. जगनमानर/अपवाद वगळता/ (/)/wf चयकीचा टाईप (राग फाट) वराकरण wf

Bold ठळक टाईप करा. वणपववचार Bold

l अकषर सयलट करा. मा त l

मवदरतितोधनाचा खणाचा तका

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 110: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

99

‘सटर’ मधोमध घरा. परसतावना ‘सटर’Runon पयढ चाल ठवा. (वाकर/पररचद

जोडन घरा.)ह पयसतक ववदाथराानी अभरासाव.

Runon

नवीन पररचद करा. जण रशाची हमी! भारा आवण मयदरणकला

नवीन/रावहलल अकषर घाला. पार ररक पमळ मजकर सयटला. मयदरण आवण ह परसपराशरी

आहत. मळ कॉपी पाहा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

* खालील कती करा.(१) मवदरतितोधकाचा भवमकच आजचा काळातील महतव तमचा िबदात वलहा.

(२) मवदरतितोधनासाठी लागणारी कौिल सववसतर वविद करा.

(३) ‘मवदरतितोधनातील नजरचकीन रावहलली चक अराथचा अनरथ करत’, ा ववधानाची सतता सपषट करा.

(४) मवदरतितोधन व वाकरण ाचा सहसबध सववसतर वलहा.

(५) रतोडकात वणथन करा.(१) मयवदरतशोधनाची गरज(२) मयवदरतशोधन परवकरा

(६) खालील खणाचा अरथ सपषट करा.

क. खण खणचा अरथ

(१)

(२)

(३) (/)

(४)

(५) (...)

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 111: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

100

(७) खालील तका पणथ करा.

क. खण खणचा अरथ खण किी करावी ाच उदाहरण

खणचा वापर

(१) ी

(२) पयनजनम

(३)

(४) सवलपववराम घाला

(५) अत करण

(८) खालील गद उताऱाच मवदरतितोधन करन उतारा पनहा वलहा.रामण अतीरर उतकष वराखरात होत तराच वराखरान एकारला ५००० पकषा जासत लोक जमतत तराच

भारण जान वधपक असारचच पण अनक ववनोदी आणी वकसस रानी त वराखरान आपल रगऊन टाकत त बोलारला लागल की लोकाला वळच भान च राहत नस लोकाच चर आनद आवण हासर रानी फलयन जा असत अस ह रामन

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 112: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

101

३. अनवाद

परासताववक

जगातील ववववध दशात राहणाऱरा लोकाच सामावजक, सासकवतक जीवन वगवगळ आह. तराची ऐवतहावसक पाशवपभमी, भौगोवलक पररकसती वगळी आह. तरा-तरा वठकाणचरा सावहतरात तील लोकजीवनाच परवतवबब पडलल असत. माणसाला परसपराच जीवन, ससकती, परपरा आवण जानसपदा इतरादी जाणन घणराची वजजासा असत. रा वजजासापतषीच एक साधन ‘सावहतराचा अभरास’ ह असत; परतय भारचरा अडसरामयळ सवााना त शकर होत नाही. अशा पररकसतीत मागप असतो तो अनयवादाचा. सोत भारतील सावहतराचा लकर भारत अनयवाद झाला, की मावहतीची, जानाची दवाणघवाण सयलभ होत आवण सावहतर, ववजान, ततरजान इतरादी ववरराची मावहती एका भारतन दसऱरा भारत, जगातलरा एका भागातन दसऱरा भागात पोहोचत.

पवषी सपकापची साधन मरापवदत होती, तसच अनयवादाच कामही मरापवदत सवरपात होत होत. आज ववजान-ततरजानाचरा परगतीमयळ जग जवळ आल आह. तसच जानाचरा ववसफोटान ववजान-ततरजान आवण सावहतर तसच अनर कषतरातील मावहतीचरा दवाण-घवाणीची गरज फार मोठा परमाणात वाढली आह. तरामयळ अनयवादाचरा कारापला आता खप महतव परापत झाल आह आवण अनयवादकाना अनक सधी उपलबध होत आहत.

अनवाद

‘अनयवाद’ रा शबदाची फोड कली तर ‘अनय’ महणज ‘मागाहन’. ‘वाद’ ह ‘वद’ रा धातच रप आह. अापत ‘मागाहन सावगतलल’ असा अनयवाद रा शबदाचा अप होतो. जरष भारा अभरासक पर. ना. पराजप राचरा मत, ‘अनयवाद महणज मौकखक वकवा वलकखत भारचरा माधरमातन एकदा वरक झाललरा आशराची, तराच भारचरा वकवा दसऱरा एखादा भारचरा माधरमातन पयनहा कलली मौकखक वकवा वलकखत अवभवरकी होर.’

अनयवाद ही जशी दोन भारामधील आतरवकरा असत तशीच ती दोन ससकतीमधीलही आतरवकरा असत. तरा भारापकी जरा भारतलरा मजकराचा अनयवाद करारचा तरा भारला मळ भारा अवा सोत भारा (Source Language) अस महणतात, तर जरा भारत अनयवाद करारचा वतला लकर भारा (Target Language) अस महणतात. परतरक भारला एक परपरा असत आवण तरा भारतील सावहतरात जानभाडाराच सवचत असत. तरामयळ अनयवाद करण महणज एखादा सावहतरकतीच शबदश: भारातर करण नवह, तर मळ सावहतरकतीमधील सासकवतक, सामावजक वातावरण, ववचार आवण भावभावना दसऱरा भारतील वाचकापरात सकवमत करण होर.

अनयवादाच कषतर पवषी परामयखरान सावहतरापयरत मरापवदत होत. तराचरा जोडीला ववजान-ततरजान आवण उदोगववररक सावहतराच गरजनयसार अनयवाद होत होत. आता अनयवादाच कषतर ववसतारत आह. रवडओ, दरवचतरवाणी, वचतरपट रा माधरमात अनयवादाचरा मोठा सधी उपलबध होत आहत. अनक आतरराषटरीर दरवचतरवाणी वावहनरा ववववध परादवशक भारामधर परसारण कर पाहात आहत. तराना चागल अनयवादक हव असतात. बहराषटरीर कपनरा वरापाराचरा वनवमततान जगभर पोहोचत आहत. परसार आवण जावहरात कारापसाठी तराना सावनक भारामधील अनयवादाची गरज भासत आह. वशकषणकषतराचा ववसतार होत आह. जगभरात होत असलला जानाचा ववसफोट वशकषणाचरा माधरम भारामधन पोहोचवणरासाठी तजज अनयवादकाची गरज आह. तरामयळ अनयवादाचरा कषतरामधर वरवसाराचरा अनकानक सधी उपलबध होत आहत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 113: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

102

भारा आवण समाज रा एकाच नाणराचरा दोन बाज आहत. समाजात राहण, एकमकाशी सपकक साधण रा मानवी गरजा आहत. रा गरजाची पतपता भारा करत. कोणतीही भारा आपलरासमोर दोन सवरपात रत. (१) मौकखक भारा (२) वलकखत भारा.

आपलरा मनातील ववचार, भावना, कलपना आपण भारचरा माधरमातन वरक करत असतो. समाजात चागल ववचार, मलर सावहतराचरा माधरमातन रजवण भारच महतवाच कारप ठरत. भारतातील आवण जगभरातील ववववध भारामधर उततम दजापची सावहतरवनवमपती होत आह. सावहतरातील अनयभवववशवाची ववववधता, वरापकता जाणन घरारची असल तर अनयवादाचरा मागापन जाव लागल. मनयषरान ववचार करारला सयरवात कली तवहापासन तो अनयवाद करतो.

भारातर, अनयवाद, रपातर, सवर अनयवाद रा परवकरा वभन असन रात खालीलपरमाण सकम भद आहत.

भाषातर

भारातर महणज, ‘एका भारतील आशर जसाचरा तसा दसऱरा भारत नण वकवा आशराच भावरक सलातरण करण होर. वभन भारा, भावरक सावहतर व ससकती राना जोडणराच, दवाणघवाण करणराच भारातर ह साधन आह. महणनच “Translation is a bridge to join two gulf streams’’, अस महटल आह.

जरष भाराभरासक डॉ. कलराण काळ राचरा मत- ‘मळ सवहतचरा वाचनान वमळणार जान आवण ववचार, आनद आवण अनयभव दसरी भारा बोलणाऱराला तराचरा भारत उपलबध करन दणराचा पररतन महणज भारातर होर.’

अनवाद

अनयवाद महणज मळ सावहतरकतीचरा अतरगात परवश करन नववनवमपती करण होर. अनयवादकताप मळ लखकाच ‘सव’तव अबावधत राखन नवीन ववशषटपणप वनवमपती करत असतो.

रपातर

एखादा वाङछ मरपरकारातील कलाकती दसऱरा वगळा वाङछ मरपरकारात नण महणज रपातरण होर. ‘पयनरावभवरकी’ ह रपातराच ववशषट आह. उदा., एखादा कादबरीच ‘नाटक’ रा सावहतरपरकारात रपातर होत. रामधर सावहतरपरकाराचरा सवरपानयसार आशर, शली आवण रपात बदल होत असतो.

सवर अनवाद

सवर अनयवादात मळ सावहतरकतीमधील भौगोवलक, सामावजक, सासकवतक वातावरण अनयवावदत सावहतरकतीत बदलल जात. लकर भारतील भौगोवलक, सामावजक वातारण ववचारात घऊन सवर अनयवादात आवशरक त बदल कल जातात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 114: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

103

अनवादाचा वभनन रपातील फरक

सवरप

भाषातर अनवाद रपातर सवर अनवाद

मळ मजकरातील शबदनछ -शबद, वाकररचना, शली भारातरात जशीचरा तशी वटकवणराचा पररतन कला जातो.

शबद, सरचना, शली रापकषा एकण आशरावर भर दऊन कलल भारातर महणज अनयवाद.

मळ कलाकतीच कवळ बीज घऊन पणपत: नवीनच कलाकती रचण महणज रपातर.

मळ कावसतला धका न लावता सवाततर घऊन सवर अनयवाद कला जातो.

वविषट

नमकपणा, काटकोरपणा, ततोततपणा, रापता ही ववशषट असतात.

एकपरकार मयक भारातरच असत. आवशरक वत सकषप वकवा ववसतारही कलला असतो.

एकपरकार मयक अनयवाद महणावा लागल. मयळातील सासकवतक वातावरण, शली रात आमलाग बदल कलला असतो.

रा परकारचरा अनयवादात परतरक गोषीचा अनयवाद करणराऐवजी मळ सकलपना ववचारात घऊन आवण अनयवादाच सवाततर घऊन कलाकती वनमापण करण अपवकषत असत.

अनवादकाची िली

भारातरकार आपलरा लखनशलीत मळ मजकराशी जासतीत जासत परामावणक राहणराचा पररतन करतो.

अनयवादात अनयवादकाचरा शलीची ाप वदसन रत. कारण अनयवादकान शलीच सवाततर घतलल असत.

रपातर ह एकपरकार पयन:सजपनच असत. रपातरकाराचरा शलीला अनयवादकाचरा शलीपकषा अवधक सवाततर असत.

वाचकाचरा सवदनशीलतला रचल, पचल असा बदल करणराची शली अनयवादक वापरतो.

उदाहरण

ववववध सामावजक शासतर आवण ववजान, ततरजान रासबधीची भारातर.

डॉ. ए. पी. ज. अबदल कलाम राचरा ‘Wings of Fire’ रा आतमचररतराचा मराठीत ‘अवगनपख’ रा नावान माधयरी शानभाग रानी कलला अनयवाद.

‘पयल’च ‘ती फलराणी’ ह नाटक जॉजप बनापडप शॉ राचरा ‘वपगमवलरन’ रा इगजी नाटाचा भावानयवाद वकवा अनयसजपन.

गयरदव रवीदरना टागोर राचरा मळ बगाली कववतचा शरामला कलकणषी रानी कलला ‘जाता असताला’ हा सवरअनयवाद आह.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 115: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

104

अनवादकाचा वासग

अनयवादक, भारातरकार आवण रपातरकार राना सवपसाधारणपण ‘अनयवादक’ राच नावान सबोधल जात. अनयवादकाचरा वरककमतवाच काही पल आवण अनयवादासाठी आवशरक कौशलर खालील आकतीवरन सपष होतात.

अनवादकाच वषकमतव व कौिल

भाराच शासतरीर व सखोल जान

भारचरा ससकतीची व इवतहासाची जाण

मळ सावहतराचरा भारवरील परभयतव

शबदकोश, ववशवकोश, वरयतपतती कोश

हाताळणराची सवर

ववववध भारा बोलीचा पररचर

अत:पररणा

अनयवाद जरा भारत करारचा आह, तरा भारवरील परभयतव

चतयरस वाचनाची आवड व वरासग

वराकरणाच जान

पवपगहरवहत दकषकोन

परचड पररशमाची तरारी

अनयवादक हा दोन ससकतीना जोडणाऱरा सतच काम करतो. अनयवादकाचा अनयवाद कवळ तावतरक रपातर नसन ती मळ कलाकतीशी समातर अशी सजपनशील कलाकती असत. महणनच अनयवाद करण ह कौशलराच मानल जात व हच कौशलर अनयवादकाचरा वरककमतवाचा भाग बनत. मळ सावहतराचा समप ताकदीन कलला अनयवाद हा अवधकावधक रवसक-वाचकापरात पोहोचन अपवकषत पररणाम साधतो. रा दकषकोनातन अनयवादकाची भवमका महतवाची ठरत.

उतकषता आवण गरज ह वनकर लावनच अनयवादासाठी सावहतराची वनवड करावी लागत. अनयवादासाठी वनवडलली कलाकती जवढी लोकवपरर, उतकष तवढी अनयवादकाची जबाबदारी वाढत. अनक सदभापवधकषत शबदाचा अनयवाद करताना बरचदा परापरी शबदाचा वापर करावा लागतो. रासाठी अनयवादकाच सदभपववशव समदछ ध असाव लागत. अनयवादकाला कवळ परमाणभारच जान असन चालत नाही, तर तराला बोलीभाराच जानही असाव लागत.

एकाच शबदासाठी परभारत असलल अनक शबद, तराच वववशष सदभापतील वववशष अप व अपचटा राची समज अनयवाद लखनात महतवाची ठरत. शबदामागील असलला भाव समजन कलला अनयवाद रवसक-वाचकाचरा हदरापरात पोहोचतो. रासाठी ववववध सावहतरपरकाराची ववशषट समजन घरावी लागतात. अनयवादात भावरक सदभप व सासकवतक सदभप महतवाच ठरतात. मराठी भारतील ‘पदर’, ‘उषा’ इतरादी शबदाना इतर भारात चपखल परापरी शबद वमळतातच अस नाही. अशावळी अनयवादकाचरा लखनकौशलराचा कस लागतो.

जरा सावहतरकतीचा अनयवाद करारचा आह तराच परम बारकाईन वाचन कराव आवण रोगर सदभप शोधन अनयवादाची पवपतरारी करावी. अनयवादात सहजता, सवाभाववकता असावी.

अनवाद करताना पाळाची पर

(१) कलाकतीची वनवड करताना कलाकती उतकष व उपरयक असावी.(२) मळ कलाकतीशी परामावणक राहन अनयवाद करावा.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 116: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

105

(३) अनयवाद करताना वणपन, वववचन इतरादीमधर सपषता असण आवशरक आह. तसच अचकताही महतवाची आह. अनयवाद ववशवासाहप असावा.

(४) पवपगहदवरत दकषकोन न ठवता कलाकतीला नरार दण अपवकषत आह.(५) सवत:चरा ववचाराच, मलरवरवसच रोपण कलाकतीवर कर नर.(६) अनयवाद करताना सोत भारा व लकर भारा राचरा वराकरणाची उततम समज असावी.(७) अनयवाद वाचकाना समदछ ध करणारा असावा.(८) मळ कलाकतीतील सळ, वततपतर, मावसक, पयसतक इतरादीचरा मळ नावाचा अनयवाद कर नर.(९) कलाकतीच सवरप आवण अनयवादकाची गरज लकषात घऊन अनयवाद-सवर असावा की शबदश: ह ठरवल

जाव.

अनवादात भाषच महतव

दनवदन जीवनवरवहारात आपण परमाणभारपकषा बोलीचाच वापर अवधक परमाणात करतो. परमाणभारचा वापर वशकषण, गलखन, शासनवरवहार रासाठी होत असतो. परमाणभारा औपचाररक तर बोलीभारा अनौपचाररक असत. परमाणभारा तावतरकतकड झयकणारी असत, तर बोलीभारला तरा तरा परदशाचरा मातीचा गध असतो.

परमाणभारा आवण बोलीभारा राचरा वापरातील अनयवादकाची भवमका खप महतवाची आह. कलाकतीचा बाज साभाळन अनयवादकान आपली भवमका माडावी. गामीण कादबरीचा अनयवाद करताना परमाणभारचा अटहास कर नर. अनयवादकाला कालखडाच, सासकवतक सदभााच जान असाव. वभन वभन बोलीचा ततकालीन सासकवतक सदभााचा अनयवादकान अभरास करण गरजच ठरत. ोडकरात अनयवादकान कलाकतीचरा परतरक पलचा ववचार करावा.

मवदरत सावहताचा अनवादाची काथकषतर

वततपतर, अनर परसारमाधरम, नरारालर, इतर सरकारी ससा इतरादी वठकाणी अनयवादकाची गरज असत. भारातर-रपातर आवण अनयवादाचरा कामासदभापत आतरजालाचरा माधरमातन वनववदा मागवलरा जातात. ऑनलाईन काम व ऑनलाईन मानधन अस काहीस सवरप रा कषतरातील कामासदभापत पयढ रत आह. रवडओ, दरदशपन, वचतरपट इतरादी परसारमाधरमात अनयवादाचरा सधी उपलबध होत आहत. अनक बहराषटरीर कपनरा ववसतारासाठी आपल जाळ जगभरातील ववववध दशात पसरवत आहत. ववपणनासाठी, जावहरातीसाठी अनयवादकाची गरज असत. अनक दजषदार सावहतराच अनयवाद ववववध भारात करणराची सधी उपलबध आह. (१) विकषण कषतर- वशकषण कषतरामधर अनयवादाला ववशर महतव परापत झालल आह. उदा., कला, वावणजर,

ववजान, ततरजान, वदक, अवभरावतरकी, कारदा, गहववजान इतरादी.

(२) वदकी कषतर- औरधासोबत असणार मावहतीपतरक रगणाचरा सोईसाठी तराचरा भारत उपलबध करन दण.

(३) कादाच कषतर- सामानर माणसापरात कारदाच जान पोहोचवन समाजाला ववधारक वदशा दणराच काम करणरासाठी अनयवादकाची भवमका महतवाची ठरत. उदा., सातबाराचा उतारा, सतरीववररक कारद, कारदात होणार नवीन बदल इतरादी.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 117: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

106

(४) पथिन सवा- दशी, ववदशी परपटकाना परपटनसळाची मावहती व महती समजणरासाठी अनयवादकाची गरज भासत. तसच अवतवगह, सवागतककषातील जनसपकापसाठी अनयवादक दवा महणन काम करतो.

(५) परसारमाधम- समाजसपकापची महतवाची साधन महणन वनरतकावलक, रवडओ, दरदशपन, वचतरपट हयाचराकड बवघतल जात. परसारमाधरमाचा सद:कसतीतील वाढता परसार बघता रासदभापत अनयवादाचरा कषतरात मोठी सधी उपलबध आह.

(६) अन कषतर- तराचबरोबर जावहरात कषतर, परशासन, उदोग, वरापार, सासकवतक कषतर, कीडा तसच आकाशवाणी, दरदशपन, वचतरपट, बक आवण दनवदन वरवहार इतरादीमधर अनयवादाची वनतात गरज वनमापण झालली वदसन रत.

मौषखक अनवादाची काथकषतर

‘एका भारतील परवतपादनाच दसऱरा भारत सलग व राप अस मौकखक रपातर’, महणज ‘मौकखक अनयवाद’ होर.

(अ) ददभाषक- वरवसार कषतरात ‘दभारक’ महणन मोठा सधी आहत. उदा., शासकीर सतरावर परदशी भटीत चचषचरा वळी दभारकाची गरज असत. एखादी आतरदशीर सामाईक रोजना राबवताना दभारक महतवाचा दवा ठरतो. राषटराधरकष, पतपरधान, मतरी राची भारण सवप दषीन काळजीपवपक सादर होणरासाठी अनयवादकाची गरज भासत.

(अा) जनसपकक- उदा., ववमानतळ, ववमान, रलव सटशन, हॉटलस, अवतवगह, सवागतककष, दरधवनी, सदशवहन, परवासी आवक-जावक, इतरादी सान.

(इ) पथिन सवा- ववशरत: परदशी परपटकासाठी परवास, आगत-सवागत, वनवास, भोजन, परबोधन, मनोरजन इतरादी खास व वाढीव सवा, सयववधा.

(ई) समह दरभाष (Conference Call)- दोन पदधती (१) परदशी व परभारी सहकाऱराशी होऊ घातलला मौकखक वरवहार अनयवादकान समजन घण व तरान दरधवनीदार सपकक साधण. (२) रजमान (Host), परदशी सहकारी (Guest) व अनयवादक राचरात समह दरभार (Conference Call) रोजण.

(उ) सगणकामाफकत भाषातर व अनवाद सवा- अवतशीघर गतीच भावरक वरवहार सगणकामाफकत साधता रतात. आतरजाल ह रा दषीन उपरयक ठरत.

(ऊ) वविष नपणक अनवाद सवा- परदशी भाडवल, ततरजान, ततरज, सलागार राचरा साहायरान व सहभागान दशात खाजगी व सरकारी कषतरात मोठा परमाणात औदोवगक, वरापारी, सासकवतक इतरादी परकलप राबवल जातात. तरामधील चचाामधर दभारकाची गरज असत.

(ए) समह सबतोधन अनवाद (Conference Interpretation)- रा परकारचरा सवच पररोजन/हत-चचापसतर, अभराससतर, परवशकषणसतर, वरावसावरक ववशरजाच मळाव, राषटरीर व आतरराषटरीर परररदा इतरादी परसगी असत. बयदछ वधजीवी, ववशरज, बहशयत, राजकारणपट रासाठी जासत परमाणात असत महणन ह कठीण काम ववशर आवहानातमक समजन तजज अनयवादकान कराव.

(ऐ) Google Translator- रा माधरमातन अनयवाद वकरा सोपी झाली आह; परतय तरातील अचकतची खातरी दता रत नाही.

भावी काळात अनयवाद-लखन कषतरात रोजगाराचरा अनक सधी उपलबध होणार आहत. कवनष महाववदालरीन सतरावर रा घटकाच महतव लकषात घऊन भावरक ववकासाचरा दषीन ववदाथराानी हा घटक अभरासावा. भाराचरा अभरासाची आवड आवण सावहतर वनवमपतीकड ववशरत: अनयवादाकड कल असललरा ववदाथरााना रा कषतरात खप सधी आहत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 118: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

107

(१) फरक सपषट करा. (परतक परकाराच एक उदाहरण अपवकषत)(अ) अनयवाद-भारातर (अा) रपातर-सवर अनयवाद

(२) अनवादाची काथकषतर सपषट करा.

(३) अनवाद कषतरातील ववसााचा सधी तमचा िबदात नमद करा.

(४) ‘अनवाद करण ही सजथनिील कती आह’, ह ववधान सपषट करा.

(५) अनवाद करताना पाळाची पर तमचा िबदात वलहा.

(६) ‘अनवादामळ सासकवतक सवचत ववसतारत’, ाबाबत तमच मत सपषट करा.

(७) बतोलीभाषा आवण परमाणभाषा ाबाबतची अनवादकाची भवमका सपषट करा.(८) (अ) खालील पररचछदाचा वहदी व इगरजी भाषमध अनवाद करा.

मोहन आज सकाळी लवकर जागा झाला. तरान दात घासल, तोड, हात-पार धयतल आवण तो अभरासाला बसला. आज तो खळारला गला नाही. मोहनन दहा वाजता भोजन कल. लखनसावहतर घतल आवण तो परीकषसाठी शाळत वनघन गला.

(अा) खालील वाकाचा मराठी व इगरजीत अनवाद करा.(१) वकसी नदी म एक भविरा ऊपर की तरफ पानी पी रहा ा ।(२) मर वमतर की वचठी कई वदनो बाद आरी ।(३) राम क वपता मोहन रहा आए ह ।

परकलप.(१) मराठीमधन वहदी भारत अवा इगजी भारत अनयवावदत झाललरा दहा सावहतरकतीची मावहती वमळवा आवण

तराबाबत एक वटपण तरार करा.(२) वहदी आवण इगजीतन मराठी भारत अनयवावदत झाललरा परतरकी दहा सावहतरकतीची मावहती वमळवा आवण

तराबाबत एक वटपण तरार करा.

|||

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 119: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

108

४. अनवदनी (बलॉग) लखन

परासताववक

एकववसावरा शतकात ववजान व ततरजानाचा झपाटान ववकास झाला. परसारमाधरमाचा ववसतार वगान झाला. सामावजक सपकक माधरम जनसामानराचरा हातात आली. जान, मावहती, मनोरजन, जावहरात आवण परबोधन ह घटक फक परसारमाधरमाची मकदारी न राहता ती सामानराचीही सपकक सान बनली. महाजालान अस गारड कल, की तराच अननरसाधारण महतव माणसाला सवीकारावच लागल. रा महाजालावर सवतःची नाममयदरा उमटवणराची सधी परतरकाला परापत झाली आवण तरातन वगवगळा सकतसळाचा उदर झाला. WhatsApp, Facebook, Twitter, Instagram रासारखच ‘बलॉग’ वकवा ‘अनयवदनी’ ह एक सामावजक माधरम आह. ‘जालपवतरका’ वकवा ‘जालवनशी’ ही नावही तरासाठी वापरली जातात. ‘बलॉग’ ह नाव अवधक पररवचत असलरान आपण राचा वापर कररा.

अनवदनी (बलॉग) सकलपना व सवरप

‘बलॉग’ ह ‘वबलॉग’ रा शबदाच लघयरप आह. वब (Web) महणज आतरजाल आवण लॉग (Log) महणज नोद होर. वबसाईट आवण लॉग बयक राच वमशण महणज बलॉग असन त अनयवदनी लखनाच इलकटटरॉवनक रप आह. ववववध ववररावरील आपल वरककगत ववचार समाजाला कळाव रा उददशान वरकीन वनमापण कलल ‘सकतसळ’ महणज बलॉग, अशी बलॉगची वराखरा करता रईल. आपल मत, ववचार, कलपना अवभवरक करणरासाठी सवादाच परभावी माधरम महणन अनयवदनी लखन करता रत. अनयवदनी लखन ह सामावजक सपककसळ असलरान तरावर परवसदध होणारी मावहती अनक वाचकाना उपरयक ठर शकत.

‘अनयवदनी’चा उदर होणरापवषी ‘डाररी लखन’ कल जात होत. वरकी तराचरा आरयषरातील दनवदन घडामोडीची नोद तरा डाररीत करन ठवत अस. ही डाररी तराची तराचरापयरती खाजगी होती. एकपरकार ती अवभवरकी वकवा भाषर होत; परतय त अनकापरात जात नवहत. त अनकापरात जाव, मावहतीची, ववचाराची दवाणघवाण वहावी, सवादाच पल बाधल जावत, वकरा–परवतवकरामधन ववचाराच कगोर समोर रावत, रा व अशा अनक कारणामधन ‘अनयवदनी’ची गरज वाट लागली. ही गरज पणप होणरासाठी परभावी समाज माधरमाची वनकड वनमापण झाली आवण तरातनच ‘अनयवदनी’ची वनवमपती झाली. मनात आलल ववचार व भावना राना वशसत व सवाततराची जोड दऊन अवभवरक होणरासाठी ‘अनयवदनी’ ह उततम माधरम आह, अस महणाव लागल. रा माधरमातन सवतःच ववचार, एखादा कारपकमाची मावहती, रखावचतर, ारावचतर, वचतरवफती, एखादा पदाापची पाककती रासारखरा अनक गोषी सगळापरात पोहोचवता रतात. उदा., एखादी वगरापरोहक एखादा पवपतावर जाऊन आलरानतर तरासबधीची मावहती, अनयभव, इवतहास, आखरावरका, ारावचतर आवण वचतरफीत ‘अनयवदनी’वर दत आवण तराचा वचाररक – जानातमक लाभ ‘अनयवदनी’ वाचणाऱराना होतो. ‘अनयवदनी’वर परवसदध होणारी मावहती ही महाजालावर परकावशत होत. महणन वाचकाची सखराही वदवसागवणक वाढत आह.

अनवदनी (बलॉग) चा इवतहास

जसटीन हॉल हा आद बलॉगर महणन ओळखला जातो. १९९४ मधर links.net ही वबडाररी तरान सयर कली. सयरवातीला मरापवदत परमाणात असलला ‘बलॉग’चा वापर हळहळ वाढत गला. वदवसवदवस बलॉगची लोकवपररता वाढत असन बलॉग वलवहणाऱराचरा सखरतही लकषणीर वाढ होत आह.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 120: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

109

अनवदनी (बलॉग) ची कषतरवरककक अनयभवाचरा अवभवरकीसाठी वनमापण झाललरा ‘अनयवदनी’न आपल कारपकषतर हळहळ ववसतारल.

नसवगपकपण वरक होणरापासन त वनवडणयकीत मत मागणरापरात वकवा वरकी-वरकीतील वहतगयज सावपवतरक करणरापासन त वसतची जावहरात व ववकी करणरापरात बलॉगला कोणतही कषतर वजरप नाही. परावतवनवधक सवरपात काही कषतराचा ववचार करता रईल.

‘बलॉग’ची कषतर

(१) वरककक (७) शकषवणक(३) वरावसावरक (५) सामवहक

(२) सामावजक (४) वाङछ मरीन (६) परपटन (८) राजकीर

रा कषतराखरीज अनर कषतरातही ‘अनयवदनी’ चा वापर मोठा परमाणात कला जात आह. भारतातही ततरसनही होणराच परमाण वदवसवदवस वाढत आह.

बलॉग (अनवदनी) का वलहाचा?

माणसाचरा मनात अनक ववचार, कलपना, आवण भावना राची सतत घयसळण होत असत. तरा कधी मतप तर कधी अमतप सवरपात वरक होत असतात. कधी वचतरातन, कधी ारावचतरातन, कधी शबदातन तर कधी शबद-वचतर-सगीत राचरा एकजयटीतनही परकट होताना वदसतात. सजपनशीलता हा तराचा मलभत गाभा आह. मनात रणार नव, मयक पण वचतनातमक ववचार माडारच असतील तर ‘अनयवदनी’ वलहारला हवी.

बलॉग वलवहणाराची सखरा मयबलक आह; वदवसवदवस तरात लकषणीर भर पडत आह. तवहा ‘बलॉग का वलहारचा’ तर –

l मनातील ववचार, कलपना, भावना इतरादी वरक करणरासाठी.l अनयभव सावपवतरक करणरासाठी.l एकाचवळी अनकाशी शबदरप सवाद साधणरासाठी.l सावनक त जागवतक ही अवकाश पोकळी उपरोगात आणन सपकक कषतर ववसतारणरासाठी.l लखन, ववचार आवण सशोधन राची सागड घालणराची सवर होणरासाठी.l लखनकौशलराला इतर अनक कलाची जोड दऊन कला-कलामधील आतरसबध दशपवणरासाठी.l ‘सव’ तील सजपनशीलता परवावहत ठवणरासाठी.l शबदसपतती व भावरक कौशलर राचरात वाढ आवण सयधारणा करणरासाठी.l आतरजालावरील ततरजानाचा वापर बलॉगलखनासाठी करन घणराचा सराव होणरासाठी.

अनवदनीसाठी (बलॉगसाठी) ववषाची वनवड

बलॉग लखनासाठी जरी वरापक कषतर उपलबध असल तरी परतरकाच आवडीच आवण परावीणराच कषतर वगवगळ असत. बलॉगसाठी ववरर वनवडताना वकवा बलॉगलखन सयर करताना परमत: सवतःला जो ववरर आकवरपत करतो आवण जरामधर सवरसफतषीन लखन करावस वाटत, तो ववरर वनवडला पावहज. ववरराची ववववधताही अशावळी समोर रऊ शकत, तवहा ववशर रची असणाऱरा ववरराना पराधानर दाव. तरामयळ सवत:ला ववशर रची कशात आह ह समजणरास मदत होत. अनयवदनी लखन सयर कलरानतर ववरर माडताना अडचणी रऊ शकतात. रा अडचणीवर

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 121: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

110

मात करणराचा पररतन करावा. अापत, ह सार लगच घडणार नाही. बलॉवगग करत असताना रात सयधारणा होत जात, महणन साततरान बलॉग लखन करण गरजच असत. आवडीचरा ववररावर साततरान व वततकराच गाभीरापन बलॉग लखन कल तर तयमही चागल बलॉगर होऊ शकता. अनक बलॉगसपचा ‘बलॉवगग’ हाच वरवसार झाला आह.

चागला अनवदनीची (बलॉगची) वविषट

± आकरपक शीरपक± आकरपक ववरर माडणी± ोटी, सयटसयटीत, सोपी आवण आकलनसयलभ अशी वाकररचना± पररचदाची समपपक माडणी± एका पररचदातन दसऱरा पररचदात जाणराची सहजशली± ररकामरा जागचा रोगर वापर (Use of White Space)± वाचकाची उतसयकता वटकवन ठवणारी शली± सवादातमक लखन± समहाशी नात बाधणारी शली± ववववध शावर, दक -शावर वफतीची वलक± शबदमरापदच पालन± ववररातील अदरावतता

‘अनवदनी’च (बलॉगच) परकार

(१) वरककक बलॉग (६) ववररानयसार बलॉग (३) (५) एकवतरत बलॉग

(२) सहरोगी/गट बलॉग (४) कॉपवोरट आवण ससातमक बलॉग

(१) वषकक बलॉग – एखादी वरकी सवतःचरा बलॉगवर वतचरा आवडीनयसार जवहा मजकर परवसदध करत, तवहा तो वरककक बलॉग असतो. हा बलॉग कसा असावा वकवा कसा आकरपक (वचतर, धववनफीत, वचतरफीत इतरादी टाकन) करावा ही पणपत: तराची इचा असत. वरककक बलॉगवर साततरान वकवा गरजनयसार लखन परवसदध करता रत.

(२) सहतोगी / गि बलॉग – जवहा एकापकषा अवधक बलॉगसप वब बलॉगमधर पोसट वलवहतात तवहा तराला सहरोगी वकवा गट बलॉग महणतात. अनक ववरराच एकतरीकरण रात वाचारला वमळत. उदा., आमही सावहकतरक.

(३) माकतोबलॉवगग – वडवजटल सामगीच लहान लहान तयकड पोसट करणरासाठी मारकोबलॉवगगचा उपरोग होतो. लहान पोसट वाचण वकवा टाकण काही वळा फार गरजच असत. उदा., वमटीग, वनवडणक परचार, पयसतकाचा सदभप इतरादी. तरातन वळ आवण शम राची बचत होत.

(४) कापदोरि आवण ससरातमक बलॉग – खाजगी वकवा सरकारी ससातमक कामासाठी राचा वापर कला जातो. आपलरा कमपचाऱरापरात अदरावत मावहती पोहोचवणरासाठी रा बलॉगच महतव आह .

मारकोबलॉवगग

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 122: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

111

(५) एकवतरत बलॉग – वरकी वकवा ससा वववशष हत समोर ठवन एकवतरत रतात. तराचा वाचकवगप वनकशचत असतो आवण वाचकाला कार वकवा कस दारच राबाबत धोरण वनकशचत कलल असत.

(६) ववषानसार बलॉग - पतरकाररता, आरोगर, परवास, बागकाम, फोटोगाफी अशा एखादा वववशष ववरराला धरन रावरील मजकर परवसदछ ध कला जातो.

अनवदनी (बलॉग) लखनातील महतवाच घिक/वकी/कती

(१) बलॉग महाजालावरील नोदवही

(२) बलॉगर मजकर वलवहणारी वरकी

(३) बलॉवगग मजकर वलवहणराची परवकरा

(४) बलॉगोकसपअर बलॉग वाचणारा वाचकवगप

(५) बलॉग टलस बलॉग तरार करणराची साधन

(६) बलॉग पोसट बलॉगवरील वलकखत नोद

अनवदनी (बलॉग) वनवमथती परवका

सवपपरम Blog तरार करताना आपल सवत:च Google मधर Gmail अकाऊट असण आवशरक आह.

l Internet Explorer मधर www.blogger.com सकतसळ उघडा.l ‘CREATE YOUR BLOG’ वर ककक करा.l आपलरा Gmail : google अकाऊट पासवडपन log in करा.l नवीन पजवर title (शीरपक) दाव व आपला blogger address तरार करावा.

उदा., vighnesh2017.blogspot.com रोगर ती ीम (theme) वनवडा.

शवटी ‘CREATE BLOG’ वर ककक करा.अशापरकार अनयवदनी (Blog) तरार होईल.

सदर बलॉगवनवमपतीची परवकरा सतत अदरावत होत असत. ववदाथराानी सवत: रा बदलाची मावहती घण आवशरक आह.

बलॉगलखनातील महतवाच घिक

l Post – ववववध मजकर, वराखरान, लख, मत, इतरादी परकावशत करणरासाठी उपरोग होतो.l Stats- सपणप बलॉगचा आढावा (overview, posts, traffic source, audience) वमळतो. सपणप

जगातन आललरा visits ची सखरा कळत.l Comments- परवतवकरा कळतात, परकावशत करता रतात.l Earning- बलॉगवर ववववध वरावसावरक आपलरा जावहराती परकावशत कर शकतात. बलॉगचरा माधरमातन

झाललरा वरवहारावर आपणास उतपन वमळत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 123: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

112

l Pages – नवीन pages जोडता रतात व परकावशत करता रतात.l Layout – बलॉगची रचना कशी असावी ह लआउट मधर ठरवल जात.l Theme – customize व html अस दोन परकार असतात. customize हया ीम आरतरा तरार कललरा

असतात व html ीम बनवणरासाठी सगणकाची भारा माहीत असण आवशरक असत.l Setting- सवतःचा बलॉग publish वकवा hide कर शकतो. एकापकषा अवधक वापरकतरापस बलॉग सपादन

करणराचा हक दणराची सयववधा असत.l Google drive व बलॉग चा सहसबध – बलॉगवर परवतमा, चलतवचतर सचरन करणरास मरापदा रतात.

आपली आवडती वचतरफीत, धवनी, बलॉगवर परवसदध करणरासाठी आवशरक साठवणक सयववधा (storage)बलॉगवर उपलबध नाही.ही सयववधा आपणास गयगल डटराईवह पयरवत. आपली परवतमा, धवनी, वचतर गयगल डटराईवहवर अपलोड करावीत वडटराईवह वरील मजकराची वलक कॉपी करन तरास आपलराला हव त नाव दऊन gadgets मधर वापरावीत वबलॉगवर परवसदध करावीत.

l महतवाच – कधी कधी आपण आपलरा वमतराच, सहकाऱराच, एखादा समारभाच वकवा नटवरनDOWNLOAD कलल सावहतर बलॉगवर परवसदध करतो तवहा तरा मजकराला मालकाची/लखकाचीपरवानगी असण आवशरक असत वकवा तराच सौजनर अस नमद कराव लागत.

अनवदनी (बलॉग) लखन करताना पाळाची पर

बलॉग लखनात मरापवदत शबदात ‘उततम, सकस आवण दजषदार लखन’ अपवकषत आह, रा लखनाला ववचार आवण सशोधनाची जोड वदली, की ह लखन उतकषतकड जात. उततम बलॉग वलवहणाऱरा ‘बलॉगसप’ च अनक वाचक असतात. ह वाचक तराचरा सपककमाधरमातन बलॉगसपशी चचाप करतात.

अनयवदनी लखन करणाऱराला काही पथर पाळावी लागतात. तरामयळ लखन कसदार होऊन सवपमानर ठरत. अनयवदनी लखनाची काही पथर-

l अनयवदनी लखन करताना ववरराच तारतमर असण आवशरक आह.l अनयवदनी लखन अवववकी असता कामा नर. तसच लखनववररक वशसत व समाजभानाच औवचतर पाळल

जाईल अस असाव.l अनयवदनी लखन परवसदध झालरावर तरावरील परवतवकरा उलटसयलट अस शकतात. तराला उततर दणराची

कषमता असावी.l अनयवदनी लखनात समाजववघातक व ववधवसक ववचार माड नरत.l अनयवदनी लखनात वमळालल सवाततर ह सवराचारापरात जाणार नाही राच भान ठवाव.

काही अनवदनी (बलॉगज)

l ZPGURUJI(http://www.zpguruji.com/)l https://blog.mygov.in/

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 124: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

113

नमना बलॉग हतोमपज

* खालील कती करा.(१) अनवदनी लखनाची गरज सपषट करा.(२) अनवदनी लखनासाठी पाळाची पर वलहा.(३) अनवदनी लखनाची कषतर सपषट करा.(४) चागला अनवदनीची वविषट तमचा िबदात वलहा.(५) तमहाला उपलबध असलली अनवदनी वाचन तासबधीचा तमचा परवतवका सपषट करा.(६) तमची सवत:ची अनवदनी तार करताना ती पररपणथ व आकषथक हतोणासाठी पाळावाची पर वलहा.(७) खालील ववषावर बलॉग वलहा.

(अ) महाववदालरातील पवहला वदवस(आ) फसबयक मतरी आवशरक की अनावशरक

|||

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 125: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

114

५. रवडओजॉकी

परासताववक

आधयवनक जीवनात सपकक साधणरासाठी मानव ववववध जनसपकक माधरमाचा वापर करतो. रामधर मयवदरत, शावर आवण दक -शावर रा तीन परमयख माधरमादछ वार समाजाशी सपकक साधण शकर झाल आह. ही वतनही माधरम परभावी आहत. रातील परतरक माधरमाची सवत:ची बलसान आवण मरापदा असतानाही वदवसवदवस तराच महतव वाढत आह. वलकखत माधरमात वततपतर, वनरतकावलक, मावसक इतरादी रतात. शावर माधरमात आकाशवाणी, दरधवनी, धववनवफती इतरादीचा आवण दक -शावर माधरमात दरवचतरवाणी, वचतरपट, धववनवचतरवफती, सगणक, इटरनट इतरादीचा समावश होतो. रा सवप माधरमाची परमयख ववशषट महणज समाजसपकक साधनादार वचाररक दळणवळण, लोकाच मनोरजन, उदछ बोधन, मागपदशपन, ववववध कषतरातील मावहतीच सकलन व ववतरण इतरादी होत. रा समहसपकक माधरमापकी आकाशवाणी रा माधरमावरील ‘रवडओजॉकी’ राववररीची मावहती आता आपण घऊरा.

१९२७ मधर भारतात ‘इवडरन बरॉडकाकसटग कपनी’ रा खाजगी कपनीन तरा वळचरा सरकारशी करार करन मयबई आवण कोलकाता रा दोन वठकाणी आकाशवाणी कदर सयर कल. महसर ससानन १९३५ मधर सापन कललरा रवडओ कदरास ‘आकाशवाणी’ ह नाव वदल. पयढ भारत सरकारन रा माधरमासाठी हच नाव सवीकारल.

‘बहजन वहतार, बहजन सयखार’ ह आकाशवाणीच बरीदवाकर आह. आकाशवाणीवरन उदछ घोरणा, बातमरा, भारण, मयलाखती, चचाप, सवाद, नभोनाट, सगीतववररक कारपकम, शयवतका, रपक, समालोचन अस ववववध परकारच कारपकम ववववध वरोगटासाठी परकषवपत कल जातात. आकाशवाणीमधर महतवाचा असतो तो वनवदक. आकाशवाणीच अदरावतता ह महतवाच ववशषट आतमसात करत वनवदकाचा नवीन बाज, नवरा सकलपनत रवडओजॉकीचरा रपात आपलरासमोर आला आह.

रवडओजॉकीची पाशवथभमी

१९२०-३० चरा दशकात सयर झालला रवडओ (आकाशवाणी) चा परवास १९८० चरा दशकात कसरावला. २३ जयल, १९७७ रोजी चनई र एफ. एम. परसारण सयर झाल. १९९३ परात ‘ऑल इवडरा रवडओ’ हा सरकारी उपकम भारतातील एकमव रवडओ परसारणकताप होता. तरानतर सरकारन रवडओ परसारण कषतराच खाजगीकरण कल. ३ जयल, २००१ पासन ‘रवडओ वसटी बगलोर’ (बगळर) ह भारतातील पवहल खाजगी एफ. एम. रवडओ सटशन ठरल. ‘द टाईमस गयपन’ ‘रवडओ वमचषी’ सटशन ४ ऑकटोबर, २००१ रोजी इदौर र सयर कल.

महाराषटरात खाजगी एफ. एम. रवडओ कदर २००२ मधर सयर झाल. आता ‘रवडओ वमचषी’, ‘रवडओ वसटी’, ‘रड एफ. एम.’, ‘एफ. एम. गोलड’ इतरादी वावहनरावर २४ तास मनोरजनाच कारपकम, तरातही तरणाना आकवरपत करणारी गाणी सतत ऐकवली जातात. नवनवीन ‘बॉवलवड वहट’ हयाचा मसाला असतो. सकाळपासन त रातरीपरात तीच-तीच गाणी वकतीतरी वळा ऐकवली जातात. बदल असतो तो मधर-मधर सतरसचालन करणाऱरा वनवदकाचा महणजच रवडओजॉकीचा!

रवडओजॉकी सकलपनाआकाशवाणीवरील कारपकमाच ओघवतरा व परभावी शलीत वनवदन करणाऱरा रवडओ वरककतवाला

‘रवडओजॉकी’ (आरज) अस महणतात. अगोदरच रकॉडप कललरा सगीताची ओळख करन दणाऱरा रवडओ वरककतवाना ‘वडसक जॉकी’ महणन ओळखल जात. रवडओजॉकीला मराठीत ‘उदछ घोरक’ अस महणतात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 126: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

115

आरज तो अस शकतो, जो सगीतशलीचा पररचर करन दतो, टॉक रवडओच शो आरोवजत करतो, ऐकणाऱराकडन कॉल घऊ शकतो, तराचराशी हसत-खळत सवाद साध शकतो, तसच अवतीची मयलाखत घतो. हवामान, खळ, वटपपणीरपात बातमरा आवण रहदारी सबधीची मावहती इतरादी दतो. आरज महणज रवडओजॉकी सवत:ची ओळख आरज सगाम, आरज अपवाप, आरज कावरा अशी करन दतात. फक नावाचाच उलख ह तराच ववशषट असत. एका आरजला साधारणत: सलग दोन त तीन तास शोतराच मनोरजन करारच असत. तरामयळ तराना परसगावधान, हजरजबाबीपणा व ववववध ववरराबाबतची मावहती असण जररीच असत. ही मावहती दत असताना भारवरच मौकखक परभयतव अपवकषत अाह. सावनक भारा, वहदी आवण इकगलश रा भाराची सरवमसळ करन तो आपल वनवदन करत असतो. रासाठी वमकगलश (मराठी-इकगलश), वहकगलश (वहदी-इकगलश) ह शबदपररोग वापरल जातात. आरजचा आवाज आवण ऐकवली जाणारी गाणी हा तरा-तरा रवडओचा चहरा असतो.

सलग दोन-तीन तास मनोरजन करणरासाठी, तरात ववववधता आणणरासाठी, एकसरीपणा टाळणरासाठी वगवगळा कपतरा वापरलरा जातात. रामधर फोनवरन शोतराशी सभारण वा चचाप, ववववध सपधााच आरोजन, काही कोडाची रचना व तराची उततर, वाढवदवस साजरा करण वकवा ववशर वदनाची चचाप रासारख वनरोजन असत. शोतराना अवधकावधक सहभागी करन घण आवण गयतवन ठवण महतवाच असत. बऱराचदा ह कारपकम ट परकषपणाच (Live) असलरान तरा कषतरातील घडामोडीची चचापही घतली जात. उदा., बॉवलवयडशी सबवधत वरकीला वा कलाकाराला सटटवडओत वनमवतरत करन तराची मयलाखत घत आवण गाणी ऐकवत राहण ह कामही आरज करत असतो. आरज महणज हडफोनचरा माधरमातन रवसकाचरा कानातन तराचरा मनापरात पोहोचणराची वकमरा साधणारी वरकी होर.

रवडओजॉकीचा कामाच सवरप

सवरप

सपोटपस टॉक रवडओजॉकी

एफ. एम., ए. एम.

रवडओजॉकी

सावपजवनक रवडओ सटशन जॉकी हा परकषकाशी सवाद, सगीत व चचाप

दोनहीही एकाच वळी प कर शकता.

एफ. एम., ए. एम. रवडओजॉकी परसारण कदरावर सपष मावहती

दऊ शकतो वकवा सगीत प कर शकता.

ववववध सामावजक आवणराजकीर ववररावर चचाप करतो. शोतराशी सवाद

साध शकतो.

कीडाववररक बातमरा, चचाप रासाठी रवडओजॉकीला माजी खळाड, कीडाववररक लखक, टी. वही. अकर (वनवदक) राची मावहती घरावी लागत. शोतराशी सवाद साधावा लागतो.

टॉक रवडओजॉकी

उपगह रवडओजॉकी

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 127: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

116

रवडआजॉकीच कारपकषतर आज परचड वाढत आह आवण रा कषतराशी सबवधत नवनवीन परापर आज खयल होत आहत. तरामधर एफ. एम., ए. एम. वरील जॉकी, ववववध सामावजक, राजकीर ववररावर शोतराशी सयसवाद साधणारा, चचाप करणारा रवडओजॉकी, खळाववररी सवाद साधणारा सपोटपस जॉकी तसच अतराळ, उपगह रवडअोजॉकी दखील उपलबध आहत. हा रवडओजॉकी एखादा समसरवर सपषपण आवण परखडपण बोल शकतो वकवा प कर शकतो.

रवडओजॉकीचा वषकमतवाच पल

l वरककमतव परसन व हरहनरी हव.l तराचराकड कलपकता, रोजकता, सहजता आवण गयणगाहकता इतरादी गयण असावत.l तो सजपनशील असावा. तराचराकड उततम वनरीकषण कौशलर असाव.l तराचराकड परसगावधान आवण हजरजबाबीपणा असावा.l तराची वतती आनदी हवी आवण तराला बोलणराची, गपपा मारणराची आवड असावी.l तराचराकड उतकष सवादकौशलर हव.l तराला ववनोदाची उततम जाण असावी.

रवडओजॉकीसाठी आवशक अभास आवण भावषक कौिल

l वरासगी हवा. तराच वाचन चौफर हव. तराला भारा, सावहतर, सासकवतक घडामोडी राची चागली जाण हवी.l वचतरपटसषी, सगीतकषतर आवण नाटकषतरासबधीच उततम जान हव.l सामावजक, राजकीर, ऐवतहावसक आवण भौगोवलक इतरादीबाबतच चागल सामानरजान हव.l रवडओजॉकीन समाजमाधरमावरील (सोशल वमवडरा) नवीन परवाह, तरामधील अदरावतता राबाबत सतकक

राहण आवशरक आह.l कारपकमाचरा सवरपानयसार आरजला उततम सवहतालखन करता रारला हव.l वतपमानकालीन घडामोडी, बातमरा इतरादीबाबत आरजन कषणोकषणी अदरावत राहारला हव.l नहमीचरा बोलणरात बऱराचदा सखरातमक मावहती दावी लागत. तरामयळ तरान आवशरक साकखरकीर

मावहती अदरावत ठवावी.l मातभारबरोबरच वहदी, इगजी आवण ववववध सावनक बोलीच जान असाव.

उपरोक सवप गयणासह आपलरा कौशलराचरा ववकासासाठी आवण रशसवी आरज होणरासाठी अभरास करण आवशरक ठरत. जराना भारच उपरोजन आवण सादरीकरण कौशलर वशकणराची इचा आह; तराना ह कषतर खयणावत आह.

रवडओजॉकीचा आवाजाची आवण वनवदनाची वविषट

l आवाज सयसपष आवण उततम असावा.l भारा शोतराच मन परसन करणारी, वमकशकल आवण ताण दर करणारी असावी.l आवाजाची पातळी रोगर असावी. ववचार, भावना आवण सवदनाचरा परकटीकरणासाठी आवाजातील आरोह-

अवरोहाच चागल जान असाव आवण तरान तसा सराव करावा.l बोलण सवादी, गवतमान, सहजसफतप असाव.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 128: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

117

l वनवडलली गाणी, वकसस सागताना तरात सयसगती आणणराचा पररतन करारला हवा. तसच अधनमधनलोकाना आवशरक असणाऱरा मावहतीची परणीही कली जावी.

l परसग आवण पररकसतीनयसार वनवदनात आवण आवाजात आवशरक त बदल करणराची कषमता हवी. एखादासयपरवसदध वरकीचरा वाढवदवसावनवमतत शयभचा वरक करताना उदछ घोरणा आनदी, उतसाही आवाजात हवी;परतय आवाजातील तो आनदी उतसाही सवर शदधाजलीचरा कारपकमात ववसगत ठरल राची जाण ठवारलाहवी.

फक मनोरजन ह परमयख उदछ वदष ठवन जो शोतराशी मनमोकळा सवाद साध शकतो, तो चागला आरज होऊ शकतो; परतय तरासाठी मनोरजनाबरोबरच कारपकमास परक अशी मावहती दता रण हही महतवाच आह. आकाशवाणीसाठी जराना काम करारला आवडत, तराना आरज ही चागली सधी आह.

सवाद- एक आवशक कौिल

आरज मडळीना सवहतनयसार कारपकम सादर कराव लागतात तसच वगवगळा वनवमततान ववववध कषतरातील मानरवर तसच सवपसामानर शोत राचराशी सवाद साधावा लागतो. सटटवडओत आललरा मानरवराचरा ट मयलाखती वकवा धववनमयवदरत मयलाखती जरापरमाण होतात तराचपरमाण दरधवनी माधरमातनदखील मयलाखती पार पडतात.

जवहा आरज मडळी सटटवडओतन फोन करन सबवधत वरकीची मयलाखत घतात तवहा तरास ‘डारल आउट’ महटल जात. उदाहरणाप, एखादा कलाकाराचरा वनधनानतर तराचराशी सबवधत अनर कलाकार वा माहीतगाराना सटटवडओतन फोनदार बोलत करण आवण शोतराना वववशष ववरर दऊन जवहा दरधवनी माधरमातन शोतराची मत, अनयभव, वकसस मागवल जातात तवहा तरास ‘डारल इन’ अस महटल जात. उदाहरणाप, दशाचा अवा राजराचा अपसकलप जाहीर झालरावर तरासदभापत लोकाच मत जाणन घण. अशा कारपकमामधर-

* सबवधत वरकीशी होणारा सवाद मनमोकळा असावा.* सवादाच सवरप अनौपचाररक चचषच असाव.* सबवधत वरकीचरा कामाची पणप मावहती करन घऊन तरापरमाण परशनाची वा ववरराची आखणी असावी.* ‘डारल इन’ कारपकमाचरा ट परसारणात सवाद आटोपशीर आवण अवधकावधक शोतराना सामावन घणारा

हवा.* शोता अवा वका राचराशी सवाद साधताना बोलणरात मादपव असाव, तसच उवचत हजरजबाबीपणा

असावा.* आपण नमक बोलन समोरचराला अवधकावधक बोलणराची सधी दावी.

रवडओजॉकीचा काथकमाच सवरप

मयलाखती

परासवगक घडामोडी

ववजानववररक बातमरा

शोतराची पतर पररसवाद (शावर)

आरजच काथकम

अचानक घडललरा घटना

रयवकासाठीमवहलासाठी

शती सदभापतसण-उतसव

सगीतववररक कारपकम

शालर कारपकम

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 129: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

118

रवडओजॉकीची कषतर

तयमही जर मनोरजनातन इतराशी मनमोकळा सवाद साध शकत असाल, तर तयमही चागला आरज होऊ शकता. सपष उचार, भारची आवण सगीताची जाण, सजपनशीलता, बहशयतता, समरसचकता आवण वनरीकषणशकी रासारखरा गयणाचरा आधार तयमही रवडओजॉकीसबवधत कोणतराही कषतरामधर नोकरी परापत कर शकता. तरासाठी वरापक दषीन पयढील कषतराचा ववचार आपण भववषरात नोकरी, वरवसारासाठी कर शकतो.

ऑल इवडरा रवडओ

ए. एम., एफ. एम. चनल

ववववध मनोरजन कपनरा

जावहरात एजनसी (दक -शावर माधरम)

ववशर कारपकम

वववशष परसग रवडओजॉकी नतोकरी

सधी/कषतर

समारतोप

ववववध परादवशक, राषटरीर आवण आतरराषटरीर रवडओ सटशनसचरा सापनबरोबरच, आजकाल रवडओ चनल हा उदोग वाढत आह. तरामधर आरजसाठी अनक सधी उपलबध होत आहत. जराचरा अगी उतकष भारण-सभारण कौशलर आह; जराच वरककमतव बहआरामी आह, अशा रयवक-रयवतीना ‘आरज’ हा कररअर वनवडीचा उततम परापर आह. आपण तरा कषमता आवण कौशलराचा ववकास साधलरास नकीच उततम आरज बन शकता.

(१) उततम रवडओजॉकी हतोणासाठी तमहाला परापत करावी लागणारी भावषक कौिल वलहा.(२) ‘आरज-एक सवादी वषकमतव’ ह सपषट करा. (३) रवडओजॉकी ा कषतरातील ववसााचा सधी वाढणाची तमहाला जाणवणारी कारण वलहा. (४) रवडओजॉकीचा कामाच सवरप सपषट करा.(५) ‘उततम भावषक कौिल सपादन कलली वकी उततम रवडओजॉकी हतोऊ िकत.’, ह ववधान सपषट करा.(६) ‘उतकषट सभाषण कौिल आवण बहआामी वषकमतव ह िसवी रवडओजॉकीच महतवाच पल आहत.’

सपषट करा.परकलप.

रवडओवरील आरजच काही कारपकम ऐका. तयमही आरज आहात, अशी कलपना करन ‘रयवकासाठी कररअरचरासधी’ रा ववररावरील लाईवह कारपकमासाठी सवहता तरार करा.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 130: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

119

अवभधा िकीची वविषट

ही शबदाची पवहली शकी आह.

वाचलराबरोबर शबदश: अप कळतो.

तो अप शबदकोशातही

असतो.

अवभधा शकीचरा साहायरान परकट

होणाऱरा रा अापला ‘वाचारथ’ महणतात.

भाग - ५

(१) अवभधा (२) लकषणा (३) वरजना

िबदिकी

वाकरण

१. िबदिकी

माणसाच परसपरातील वरवहार भारचरा माधरमातन चालतात. भारचरा माधरमातनच सावहतराची वनवमपती होत. दोनही वठकाणची भारा पररणामकारक व ववशषटपणप असत. जसा वचतरकाराचा अनयभव रगामधन, गारकाचा अनयभव सयरातन, तसा लखकाचा अनयभव शबदामधन वरक होतो. सदश, भावना, ववचार राची दवाणघवाण होणरासाठी व तराची परभावी अवभवरकी होणरासाठी रोगर, सचक आवण पोरक शबदाची रोजना करावी लागत. अनक शबदामधन रोगर शबदाची वनवड करणराची कषमता माणसात असारला हवी. वतचा अचक वापर करणराची कौशलर तराला जात असारला हवीत. रासाठी शबदशकीची ओळख करन घण उवचत ठरत.

खालील वाकाच काळजीपवथक वाचन करन ताच वनरीकषण करा. (१) मी आज मोठा दगड पावहला.(२) तराच बोलण महणज काळा दगडावरची रघ.(३) माझरा मना बन दगड.परसतयत वाकराचरा वनरीकषणानतर अस लकषात रईल, की परतरक वाकरात ‘दगड’ हा शबद आह. परतरक

वाकरातील ‘दगड’ शबदाचा अप ‘दगड’ हाच असला तरी, रा शबदात मळ अापवरवतररक वगळा असा अप सदभापन परकट करणराच वववशष परकारच सामथरप आह. शबदाचरा रा सामथरापलाच ‘िबदिकी’ महणतात. शबदाचरा अगी एकण तीन परकारचरा शबदशकी असतात.

(१) अवभधा- वरील वतनही उदाहरणातन आपलराला अस लकषात रत, की पवहलरा वाकरातील ‘दगड’ शबद उचारलरानतर तराचा शबदश: अप कळतो. पवहलरा वाकरात दगड महणज ठरावीक आकाराची एक जड वसत. हा अप वरक करणराची शबदाची ही जी शकी आह वतला ‘अवभधा’ शकी अस महणतात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 131: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

120

लकषणा िकीची वविषट

सदोद झाला.

वजना िकीची वविषट

दसरा अप सवचत होतो.

काही वरकीची झोपतन उठणराची

वळ झाली.

वगळा अप सवचत होतो.

बहतक वळी मळ अापला बाधा रत.

झाडलोट करणराची वळ झाली.

मळ अापला बाधा रत नाही.

हा दसरा सयसगत अप ही शकी वाचकापरात

पोहाचवत.

मळ अप उपरोगी पडत नाही. सदभापन जयळलला

दसरा अप घरावा लागतो.

धावमपक वरकीची परापनची वळ झाली.

वरजना शकीचरा साहायरान परकट होणाऱरा रा अापला ‘वगारथ’ अस महणतात.

लकषणा शकीचरा साहायरान परकट

होणाऱरा रा अापला ‘लकारथ’ महणतात.

मयलाची अघोळीची वळ झाली.

(२) लकषणा- दसऱरा वाकरातील ‘काळा दगडावरची रघ’ हा शबदसमह ‘दगडावर काढलली रघ’ रा वाचराापबरोबरच तराच बोलण ‘कधीही नष न होणार’ वकवा ‘कारमसवरपी वटकणार’ असा दसरा अप सवचत करतो. महणज शबदश: अप न घता तराचराशी सयसगत असलला असा दसरा अप घरावा लागतो. दसरा अप सवचत करणराचरा शबदाचरा रा शकीला ‘लकषणा’ अस महणतात.

(३) वजना- वतसऱरा उदाहरणातील ‘माझरा मना बन दगड.’ रा वाकरातील ‘बन दगड’ रा शबदसमहाचा शबदश: अप घतला तर भलताच अप वनघतो. ‘मन घटट कर’ वकवा ‘आघात सहन कर’ असा वगळा सयसगत अप अवधक रोगर ठरतो. मळ अापला बाधा न आणता वगळा अप वरक करणराची शबदाची जी शकी असत वतला ‘वरजना’ अस महणतात.

वगाराथची गमत- ‘सरप उगवला’, अस वाकर उचारलरानतर ‘सरवोदर झाला’ हा वाचराप. सरवोदर झाला, सकाळ झाली अस अप जरी सकतदशपनी होत असल तरी वरककगवणक राचा अप वगवगळा सवचत होऊ शकतो.

उदा.,

वाचन व लखन करताना रा वतनही शबदशकीच जान असण अतरत महतवाच आह. िबदिकीची गरज-(१) लवलत वाङछ मरात अनयभवाच दशपन घडवणरासाठी.(२) शबदाचा कोश परमाण मानला असला, तरी लवलत लखनात शबद कवळ जान दणरासाठी नसन कवीचा,

लखकाचा अनयभव सागणरासाठी असतात.(३) लखक/कवी राना शबदाचरा पलीकडचा भाव वरक करणरासाठी.(४) मळ भावाापशी सलगन अप वरक करणरासाठी.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 132: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

121

(५) लखकाचरा व कवीचरा भावचटा वरक करणरासाठी.(६) कावरात वरगराापमयळ सचकता व अवधक पररणामकारकता साधणरासाठी.ववववध उदाहरण-

अवभधा लकषणा वजना

(१) राम एक राजा होता. (२) रात काही राम नाही. (२) तरान राम महटल.

(२) तलावात भरपर पाणी आह. (३) तराचरा डोळातील पाणी आटल.

(३) ला मारल वत पाणी काढल.

(३) ही वाट डोगरगावची आह. (४) तरा वळी माझी वाट लागली.

(४) आपणच अापली वाट वनमापण करावी.

(४) बागडा रगीत असतात. (५) पावनपतावर सववा लाख बागडी फटली.

(५) अखर रत वनरोप घऊन वनवात मागापत त ककण

(५) मावळतीचा सरप सयदर वदसतो.

(७) सरप असताला गला. (७) तराचरा जीवनाचा सरप असताला गला.

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(१) सचननसार सतोडवा.‘मी वव. स. खाडकर’ वाचल. ा वाकातील लकारथ वलहा. (अ) मी वव. स. खाडकर राना पावहल. (आ) मी वव. स. खाडकर राचराशी बोललो. (इ) मी वव. स. खाडकर राच सावहतर वाचल.

(२) मळ िबदिकी ........ आहत.(अ) एक (आ) चार (इ) तीन

(३) ‘वनवडणका आला, की कावळाची कावकाव सर हतोत.’ ा वाकातील िबदिकी वलहा.(अ) अवभधा (आ) लकषणा (इ) वरजना

(४) ‘आपलाभतोवती वावरणाऱा कतोलहयापासन दरच राहाव.’ ा वाकातील ‘कतोलहा’ ा िबदातन वक हतोणारा लकारथ....(अ) जगलातील धतप पराणी(अा) मळातील मका खाणारा(इ) धतप माणस

(५) ‘घरावरन वमरवणक गली.’ ा वाकातील िबदिकी वलहा. (अ) अवभधा (आ) लकषणा (इ) वरजना

(६) ‘मी एक लाडगा पावहला.’ ा वाकातील िबदिकी वलहा.(अ) वरजना (आ) अवभधा (इ) लकषणा

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 133: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

122

(७) ‘समाजातील असल साप ठचलच पावहजत.’ ा वाकातील िबदिकी वलहा.(अ) लकषणा (आ) वरजना (इ) अवभधा

(८) खालील तक पणथ करा. (अ) िबदिकी ओळखा.

अ. क. िबद वाक िबदिकी

(१) -- मी वनबध वलवहला.

(२) -- तराचरा मनात काहर माजल.

(३) -- ताजमहाल सयदर आह.

(४) -- फारच शहाणी आहस त!

(५) -- हा वकला बयलद आह.

(आ) िबदिकीनसार िबद व वाक वलहा.

अ. क. िबदिकी िबद वाक

(१) अवभधा -- --

(२) लकषणा -- --

(३) वरजना -- --

(इ) िबदिकीनसार तका पणथ करा.

अ. क. िबदिकी िबद वाक

(१) -- वसह --

(२) लकषणा -- --

(३) -- -- पाढर त सारच बगळ नसतात.

|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 134: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

123

२. कावगण

खालील उदाहरण वाचन तातन वकीचा कतोणता गण वदसततो त वलहा.

(अ) पराकमी वरकी रणागणावर रणाऱरा मतरला घाबरत नाहीत.

(आ) रामरावानी आपली सवप मालमतता वदधाशमाला दान कली.

(इ) पवषीचरा काळी अनक ववदाषी शीमत मनाचरा लोकाकड वार लावन जवत असत.

(ई) सतानी परोपकार हीच जीवनाची इवतकतपवरता मानली.

(उ) पकराच वपल झाडावरन पडन गतपराण झालराच पाहन तो कळवळला.

वरील उदाहरणामधन वरकीमधील पराकम, उदारता वकवा औदारप, परोपकार, सवदनशीलता आवण करणा रासारख गयण वदसन रतात. वरकीपरमाण कावरातही गयण असतात. अशा गयणामयळ कावर उठावदार व परभावी होणरास मदत होत ह खालील तयलनतन सपष होत.

वकी काव(१) वरकीचरा वठकाणी अनक गयण असतात. (१) कावराचरा वठकाणी सयदधा काही गयण असतात. (२) ववववध गयणामयळ वरकीच चररतर खयलत. (२) ववववध गयणामयळ कावर सयदर व उठन वदसत.(३) वरकीच वरककमतव तराला बहशयत बनवत. (३) गयणामयळ कावराला सौदरापचा साज चढतो. कावराचरा ठारी असणाऱरा गयणाचा ववचार आपण कररा. कावररचनतील अनक कावरगयणापकी परसाद, माधथ व ओज ह तीन गयण महतवाच होत.

कावगणातील िबदाची वविषट

(१) सोप, सयटसयटीत, उचारणरास सहजसयलभ अस शबद(२) शबदामधर नादमधयरता(३) शबदामधर गरता व तरा शबदाचरा अापचा आतररक गोडवा(४) कावरपकीतन वरक होणारा भाव

(१) परसाद- परसाद राचा अप सयलभता, सोपपणा. कावर ऐकलरानतर वकवा वाचलरानतर सहज अपबोध करन दणारा जो गयण असतो तराला ‘परसाद’ महणतात. रा गयणान रयक असललरा कावराला परासावदक कावर अस महणतात.

परसाद गणाची लकषण (वविषट)

हा कावरगयण सवप रसाना पयषी दतो.

हा कावरगयण उतपन होणरासाठी शबद वनतर

पररचराच व वाकररचना सरळ असावी लागत.

साधी, सोपी, सरळ शबदरचना असत.

सोपी, सयबोध व चटकन अप समजणारी रचना

महणज परासावदक रचना.

}अशा परकारचरा शबदामधन कावराची शोभा वाढत. ती कावर शवणीर ठरतात. रवसकाना मयखोदछ गत होतात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 135: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

124

उदा., (१) वहरव वहरव गार गावलचहररत तणाचरा मखमालीच

- बालकवी(२) पडवळा-भोपळाची

आळी ठववली भाजन- इवदरा सत

(२) माधथ-माधयरप महणज गोडवा. कावरात सोपरा शबदापरमाणच कोमल/मदवणप असलल शबद असतात, अस शबद ऐकारला मधयर व सयखद वाटतात. अशा शबदाचा वापर असललरा कावरात माधयरप गयण असतो.

माधथ गणाची लकषण (वविषट)

मदवणााचा वापर कला जातो.

अनयसवार, ऱहसव शबद इतरादीमयळ कणपमधयरता रत.

रचनतील गोडवरामयळ मानवी मनाला परसनता परापत होऊन

आनद वमळतो.

रा कावरगयणान वचततवतती तलीन होतात.

उदा., घई द मकरद, वपरर हा वमवलद मधयसवनानद सवचद, हा धयद वमटता कमलदल होई बदी भग

तरर सोवडना धरास, गयजनात दग- परषतोततम दारवहकर

(३) ओज- ओज महणज भारतील आवश, उतसाह व जोमदारपणा. कावरातील रा गयणान अगात वीरशी सचारत, जोश उतपन होतो आवण उतसाह सचारलरासारख वाटत.

ओज गणाची लकषण (वविषट)

हया कावरगयणात अत:करणाला

उदछ दीवपत करणारा गयणधमप असतो.

हा कावरगयण वीर व रौदर रसाना पयकषकारक

आह.

हा कावरगयण वनमापण होणरास जोडाकषर, कठोर

वणप, दीघप सामावसक शबदाचा वापर होतो.

रा सवप लकषणाचरा वापरान भारत जोरकसपणा रतो व ओज गयण वनमापण होतो.

उदा., खडक काजळी घोटटवन तयमच मनगट बाह घडललकडकपारी मधील वणव उरात तयमचरा दडललकाबयल-कदहार पावर डक तयमच झडलल

- कसमागरज

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 136: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

125

(१) खालील तका पणथ करा.

क. कावगण अरथ वविषट

(१) परसाद

(२) माधयरप गोडवा, नादमाधयरप, गरता

(३) ओज ओज महणज भारतील आवश

(२) खालील उदाहरणामधील कावगण ओळखा.

(३) चौकिीत कावगण वलहा.

|||

खरा ततो एकवच धमथजगाला परम अपाथव

आता उठव सार रान आता पिव सार रान

ितकऱाचा राजासाठीलाव पणाला पराण

लालपतोपिी कवळी पानलवलवणारी वजर-वतरवहरव वपवळ रग तामध

किर साड कठ-कठ

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

सबतोधकावरचना

रचनतगतोडवाअसततो

सफवतथदाीकावरचना

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 137: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

126

३. वाकसशलषण

(१) कवल वाकखालील वाक लकषपवथक अभासन तातील उदश व ववध ितोधा. (१) मामा, घडाळ आणल का?(२) झाशीची राणी लकमीबाई अवतशर शर होतरा.(३) ववदाथराानो, पाहणराचरा सतकारासाठी गयलाबाची फल आणा.

वरील वाकराच वनरीकषण कलरानतर वतसऱरा वाकरात ‘ववदारगी’ उददशर आवण ‘आणा’ ह ववधर आह ह लकषात रत. इतर शबद उदछ दशर ववसतार वकवा ववधर ववसतार आहत; पण परतरक वाकरात एकच उदछ दशर आवण एकच ववधर असलरामयळ अशा वाकराना ‘कवल वाक’ महणतात.

कवल वाकाची वविषट

एकच उदछ दशर व एकच ववधर असत.

रा वाकरात कमीत कमी शबद असतात.

कवल वाकर ववधानाषी, आजाषी, परशनाषी, होकाराषीवा नकाराषी अस शकतात.

(२) वमश वाकखालील वाक वाचा व वनरीकषण करा. (१) गयरजी महणाल, की परतरकान वनरवमत अभरास करावा.(२) आकाशात जवहा काळ ढग जमतात, तवहा पाऊस पडतो.(३) ज चकाकत, त सोन नसत.

वरील तीन वाकरातील वतसऱरा वाकरात ‘त सतोन नसत’ रा सवततर वाकरावर ‘ज चकाकत’ ह वाकर अवलबन आह. महणज ज वाकर सवततर असत तराला ‘मख’ वकवा ‘परधान’ वाकर अस महणतात व अवलबन असणाऱरा वाकराला ‘गौण वाक’ महणतात. दसऱरा वाकरात ‘पाऊस पडततो’ ह परधान वाकर असन ‘आकािात काळ ढग जमतात’ ह गौण वाकर आह. ही वाकर जवहा-तवहा रा गौणतवसचक उभरानवरी अवररान जोडलली आहत.

वमश वाकाची वविषट

एक परधान वाकर व एक वकवा अनक गौण वाकर

दोनही वाकर गौणतवसचक उभरानवरी अवररानी जोडलली असतात.

गौणतवसचक उभरानवरी अवररानी जोडलरामयळ तरार होणार नवीन

वाकर वमश वाकर असत. गौणतवसचक उभरानवरी अवरर-

महणज, की, महणन, ज, कारण, का, रासतव, सबब, जर, जरी, जवहा-तवहा इतरादी.

कवल वाकर तरार करताना कोणतही उभरानवरी अवरर वापरल जात नाही.

जोडलली वाकर ही अापचरा दषीन सवततर नसतात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 138: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

127

(३) सक वाकपढील वाक अभासा. (१) मी पहाट लवकर उठत व एक तास अभरास करत. (२) सधराकाळी मी वफरारला जातो वकवा खळारला जातो.(३) आजी नोकरीतन वनवतत झाली महणन वतला सवड वमळाली.

वरील वाकरात दोन वकवा अवधक वाकर आहत आवण ती एकमकाना अनयकम ‘व’, ‘वकवा’, ‘महणन’ रा परधानतवसचक उभरानवरी अवररानी जोडलली आहत.

सक वाकाची वविषट

दोन वकवा अवधक कवल वाकर असतात.

ही वाकर परधानतवसचक उभरानवरी अवररानी

एकमकाना जोडलली असतात.

एकमकाना परधानतवसचक उभरानवरी अवररानी जोडन तरार होणार

जोडवाकर ‘सरयक वाकर’ असत. परधानतवसचक उभरानवरी अवरर-

आवण, व, वशवार, अवा, वा, की, वकवा, पण, परतय, परी, बाकी, महणन, सबब, रासतव राकररता इतरादी.

वमश वाकर व सरयक वाकरातील फरक लकषात घरा.

वमश वाक सक वाक(१) एकच परधान वाकर असत. बाकीची गौण वाकर असतात.

(१) दोन वकवा तरापकषा अवधक परधान वाकर असतात.

(२) गौणतवसचक उभरानवरी अवररानी जोडलली असतात.

(२) परधानतवसचक उभरानवरी अवररानी जोडलली असतात.

(३) जोडलली वाकर ही अापचरा दषीन सवततर नसतात.

(३) जोडलली वाकर ही अापचरा दषीन सवततर असतात.

लकषात ठवा- वमश व सरयक वाकरात काही अवरर समान असली तरी जोडली जाणारी वाकर आवणअवरराच वाकरातील अप लकषात घऊन वाकर वमश की सरयक ह ठरवाव.

(१) वाकसशलषण वकवा वाकसकलनएकमकाशी सबध असलली दोन वकवा अवधक कवल वाकर वदली असता ती एकतर करन तराच एक वाकर

तरार करणराचरा वकरला ‘वाकसशलषण’ महणतात.

वाकसशलषणाची आवशकता

वाकररचनवर परभयतव सपादन करणरासाठी.

आपलरा मनातील भाव नमकपणान वरक

करणरासाठी

सयटी-सयटी, ववसकळीत वाकर वलवहणरापकषा एकवतरत

वाकर माडन ववचारात सयसतरता आणणरासाठी

उततम लखनकौशलर ववकसनासाठी,

वाकरसशलरणाची कला अवगत करणरासाठी

जोडलली वाकर ही अापचरा दषीन सवततर असतात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 139: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

128

वाकरसशलरणात दोन वकवा अवधक वाकर एकतर कलरानतर एक ‘जतोडवाक’ तरार होत. वाकरसशलरण तीन परकारच असत.

वाकसशलषणाच परकार

(१) दोन वकवा अनक कवल वाकराच एक कवल वाकर बनवण.

(२) दोन वकवा अनक कवल वाकराच एक वमश

वाकर बनवण.

(३) दोन वकवा अनक कवल वाकराच एक

सरयक वाकर बनवण.

लकषात ठवा- कवल, वमश व सरयक वाकराच परसपर रपातर करता रत.

(१) कवल वाक तार करण.(१) आजी गयळगयळीत रसतरावरन चालत होती. वतचा पार घसरला. ती पडली.Ò आजी गयळगयळीत रसतरावरन चालताना पार घसरन पडली.(२) माझरा शाळन मला बकषीस महणन बद डबा वदला. तरात आकरपक समवतवचनह होत.Ò माझरा शाळन आकरपक समवतवचनह असलला बद डबा मला बकषीस महणन वदला.(३) राज वारवार कॉफी वपतो. तराचरा आईला त आवडत नाही.Ò राजच वारवार कॉफी वपण तराचरा आईला आवडत नाही.(४) रवीदरना टागोर ह ोर कवी होत. रवीदरना टागोर रानी ‘गीताजली’ ह कावर वलवहल.Ò ोर कवी रवीदरना टागोर रानी ‘गीताजली’ ह कावर वलवहल.

वरील वाकरावरन अस लकषात रत, की दोन वकवा अवधक वाकराच वाकरसशलरण करताना धातयसावधत नाम, ववशरण, समानावधकरणातमक शबद (समान अापची शबदरोजना) वकवा शबदसमह वापरावत. वकरापद मातर एकच वापराव.

(२) वमश वाक तार करण. (१) आई महणाली. मोड आललरा धानरात खप परवन असतात. Ò आई महणाली, की मोड आललरा धानरात खप परवन असतात.(२) शरर वकतव सपधषत परम आली. वतन खप सराव कला.Ò शरर वकतव सपधषत परम आली, कारण वतन खप सराव कला.(३) आमचा उतसाह व आमच समरण वाढाव. आमही शीरापसन करतो.Ò आमचा उतसाह व आमच समरण वाढाव महणन आमही शीरापसन करतो.(४) मला रलवच वनकशचत आरकषण वमळारला हव. मी वदलीला जाईन.Ò मला रलवच वनकशचत आरकषण वमळाल, की मी वदलीला जाईन.

लकषात ठवा- कवळ गौणतवसचक उभरानवरी अवरर वापरन वमश वाकर तरार करावीत.

(३) सक वाक तार करण. (१) नाटकाची वतसरी घटा वाजली. नाटकाला सयरवात झाली.Ò नाटकाची वतसरी घटा वाजली आवण नाटकाला सयरवात झाली.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 140: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

129

(२) कवतपवतरका सोपी असत. कवतपवतरका अवघड असत. ती सोडवावी लागत.Ò कवतपवतरका सोपी असो वकवा अवघड ती सोडवावीच लागत.(३) आपला मयदछ दा पटवन दावा. वाद घाल नर.Ò आपला मयददा पटवन दावा; पण वाद घाल नर.(४) वाटत धो-धो पाऊस लागला. मला रारला उशीर झाला.Ò वाटत धो-धो पाऊस लागला महणन मला रारला उशीर लागला.

लकषात ठवा- सरयक वाकर तरार करताना परधानतवसचक व काही गौणतवसचक अशी दोनही परकारची उभरानवरी अवरर वापरली जातात.

(१) खालील वाकाच सक, वमश व कवल वाक अस वगगीकरण करा. (१) मी माणस मोजन पावहली; पण ती आठच भरली.(२) सोनाली चहा वकवा कॉफी घत.(३) आमही मयबईला पोहोचलो आवण खप अडचणी वनमापण झालरा.(४) पाऊस पडला, तर शतकरी वगप आनदी होईल.(५) मयल बागत खळली. ती खप दमली.(६) सर महणाल, की परामावणक पररतनानी रश वमळत.

(२) सचननसार वाकसशलषण करा.(१) तो उततीणप झाला. सवााना आनद झाला. (कवल वाकर करा.)(२) शराम घरी आला. वादळाला सयरवात झाली. (वमश वाकर करा.)(३) आमहाला वशकवारला नवीन वशकषक आल. आमचरा अडचणी दर झालरात. (सरयक वाकर करा.)(४) माझ वडील महणाल. मला तयझ रश बघन तयझा अवभमान वाटला. (वमश वाकर करा.)(५) ह आधयवनक लोकशाहीच रयग आह. जावहरातीला महतव आह. समाजान जावहरातीचा रोगर

अप समजन घरावा. (कवल वाकर करा.)|||

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 141: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

130

४. काळ

वाकरात वदललरा वकरापदावरन जसा वकरचा बोध होतो तसच ती वकरा कोणतरा वळी घडत आह राचा जो बोध होतो तराला ‘काळ’ अस महणतात.

खालील कती सतोडवा व काळाच नाव वलहा. (कसातील वकापदाच तोग रप वापरा.) (१) मी रा वरषी काशमीर सहलीला ......... (जाण)(२) काल झाललरा वनबध सपधषत मी उततम वनबध ......... (वलवहण)(३) ह बघ आनद, उदा त सहलीला ......... असलरामयळ लवकर ......... . (जाण, उठण)(४) परवा सयरशन सयरल गीत ......... (गाण)(५) काल बाळन बागतील आब शजाऱराना ......... (दण)(६) ववकलान आरोपीला आपली बाज माड......... (दण)(७) भववषरात मी कधीतरी ववमानातन परवास ......... (करण)(८) हसण हा मनयषरसवभाव ......... (असण)(९) काल रातरी सारखा ववजाचा गडगडाट......... (होण)(१०) उदा मी ही मावलका पयनहा......... (बघण)

काळ

वतपमानकाळ

सामानर सामानर सामानरअपणप अपणप अपणपपणप पणप पणपचाल पणप (रीती काळ)

चाल पणप (रीती काळ)

चाल पणप (रीती काळ)

भतकाळ भववषरकाळ

खालील वाक लकषपवथक वाचा.(१) समीर पयसतक वाचत असतो.(२) समीर पयसतक वाचत अस.(३) समीर पयसतक वाचत जाईल.(४) ववदाषी सतत अभरास करत असतात.

रीवत काळाची वविषट

(१) सरयक वकरापदाचा वापर

सामानरपण असतो.

(२) सरयक वकरापदावरन वकरच सतत चालणार रप समजत. वकरची पयनरावतती वदसत.

(३) वकरापदाचरारपावरन सतत चालणारी वकरा कोणतरा काळात चालली आह ह

कळत.

(४) कधी धातला परतरर लावन वकरापद तरार होत. उदा., खात,

बोलत, करत इतरादी.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 142: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

131

रीवत काळाच परकार

(१) रीती वतपमानकाळ (२) रीती भतकाळ (३) रीती भववषरकाळ

(१) धावपट धावणराचा सतत सराव करत असतात.(२) माझरा एकतर कटटबात आजी उततम ससकार करत अस.(३) वहरवरा पालभाजरा आवशरक असलरामयळ सवपच वरकी रोजचरा आहारात तरा खात जातील.

(१) खालील वाकातील रीवत काळाचा परकार ओळखा. (१) नजमा उततम कववता वलहीत अस. .............

(२) मी लोकाना मदत करत राहीन. .............

(३) अवभवजत सतार उततम वाजवत असतो. .............

(४) वशकषक ज सागतात, त ववदाषी लकषपवपक ऐकत असतात. .............

(५) एका गावात एक उततम वचतरकार राहत होता. .............

(६) राहल परापनला नहमीच उवशरा रत असतो. .............

(७) माधवराव नहमीच सयगम सगीत ऐकत असत. .............

(८) दादासाहब दररोज वफरारला जात असतात. .............

(९) तो सदोवदत आजारी पडत असतो. .............

(२) खालील वाकातील काळ ओळखन तापढ वदलला कसातील सचननसार वाकबदल करा. (१) मी तबला वाजवतो. (रीती भतकाळ करा.)(२) मयल खो-खो खळत होती. (पणप भतकाळ करा.)(३) रसतराचरा डावरा बाजन चालाव. (साधा वतपमानकाळ करा.)(४) तो ववदाषी अडखळत वाचत असतो. (साधा भतकाळ करा.)(५) वगापतील ववदाषी लकषपवपक ऐकत होत. (साधा भववषरकाळ करा.)

|||

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

उदा., सपधाप परीकषा दणार ववदाषीसतत अभरास करत असतात.

उदा., सपधाप परीकषा उततीणप झालल ववदाषी सतत अभरास करत असत.

उदा., सपधाप परीकषा उततीणप होणरासाठी ववदाषी सतत अभरास

करत राहतील.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 143: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

132

५. िबदभद

खालील वाक काळजीपवथक अभासा. (१) मला पयसतकाचरा पाच परती वमळालरा.(२) परतरक मयलाला आई-ववडलापरवत आदर असतो.अधोरकखत शबदाचरा अाामधर फरक जाणवतो का? फरक जाणवतोच. शबदाचरा लखनात फरक असलरामयळ

अापत फरक पडतो. दनवदन जीवनात आपण शबदाचा वापर अगदी सहजतन करत असतो. शबदाच सवचत मागचरा वपढीकडन

पयढचरा वपढीकड जात असत. ह सवचत पयढचरा वपढीकड जाताना शबदजान, शबदाचा अप, शबदाची वरयतपतती, शबदाच लखन, शबद वापरणराच सदभप, शबदाचरा ववववध पण सकम अपचटा इतरादी घटकाचा गाभीरापन ववचार कला जात नाही. पररणामी शबदाची व भारची हळसाड होत; महणन शबदभद समजन घण गरजच आह. भारत असखर शबद असतात. तरा शबदाना अप असतो. शबदाचरा उचारातन व लखनातन जवहा सकम बदल जाणवतात; पण अापचरा दषीन मातर खप फरक वनदशपनास रतो. तवहा वत ‘िबदभद’ असतो. रा शबदभदाच आकलन जर नीट झाल नाही, तर अपभद, अपहानी आवण अपववसगती उदछ भव शकत.

िबदभदाच वगगीकरण

(१) शबदाचरा उचार साधमरापमयळ

(२) शबदलखनातील होणाऱरा सकम

बदलामयळ

(३) शबदाचरा सदभााची अचक जाण नसलरामयळ

(४) शबदाचरा लखनात एखादा अकषराचा फरक

असलरामयळ

(१) िबदाच उचार साधमथ : दोन शबदाचरा उचारात काहीस साधमरप असत; परतय सदभापत साधमरापला अवजबात सान नसत. हा सदभप पणप जाणन न घतलरामयळ वकवा तराबाबत असलली उदासीनता रामयळ शबदाचा अचक वापर कला जात नाही.

क. िबद अरथ वाकात उपतोग

(१) गज (तालवर उचार)गज (दतमलीर उचार)

हतती

लोखडी सळई

गणपतीचरा कानाना गजकणप महणतात.

इमारत बाधताना गजाचा वापर करावा लागतो.

(२) पार

पार

पार

बसणराची सावपजवनक जागा

पलीकड

पणपपण

गावातील पार गामसभसाठी उततम आह.

नदीपार घनदाट जगल आह.आमचा गाव नदीपार आह.

सयधीरचा सवभाव पार बदलला.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 144: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

133

(३) कर

कर

हात

करण

सामावजक कारप अनक करानी एकतर रऊन कलरास रशसवी होत.त तयझा अभरास पटकन कर.

(४) वाच

वाच

वाचण

तरण

लवलत वाङछ मर वाचनीर असत.

वाचाल तर वाचाल.

(२) िबदलखनातील सकम बदल : शबदलखन करताना ऱहसव-दीघप राला अननरसाधारण महतव आह. रात चक झाली तर कवळ लखनातच फरक पडतो अस नाही तर चयकीचा अपही परापत होऊ शकतो.

क. िबद अरथ वाकात उपतोग

(१) परती

परवत

परत- पयसतकाची परत, एकापकषा अवधक परती

एखादाला उदछ दशन

पयसतक ववकतरान पयसतकाचरा ५०० परती मागवलरा.

ववदाथराानी वशकषकापरवत आदरभाव राखावा.

(२) शीरवशर

नस, रकवावहनी डोक, मसतक

डॉकटर रगणाला शीरतन सलाईन दतात.तळहातावर वशर घऊन सवनक दशासाठी अहोरातर लढत असतात.

(३) सत

सयत

धागा

वमतरतवाच सबध

पयतर/मयलगा

सवाततरपवप काळात सतकताई करन खादीची वनवमपती करत असत. तरा दोघीच चागलच सत जयळत. कवी कशवसयत ह ‘आधयवनक कववतच जनक’ होत.

(४) दीन

वदन

गरीब, दबळा

वदवस

महातमा फल राना दीन-दबळाचा कळवळा होता. परजासतताक वदन उतसाहात पार पडला.

(५) आदी

आवद

इतर, वगर

आरभ, सयरवात

बाजारातन कळी, सतरी, मोसबी आदी फळ आणली.सषीचरा आवद-अताववररी नमकपणान सागता रत नाही.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 145: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

134

(३) िबदाचा सदभाथची अचक जाण (सदभाथनसार िबदपरतोजन) : कोणता शबद कोठ वापरावा राबददल काही सकत असतात. रा सकताना सदभापची पाशवपभमी असत. सदभप आवण सकत रात अतर वनमापण झाल, तर अापतही फरक पडतो. अपववसगती वदसन रत.

क. िबद अरथ वाकात उपतोग(१) आरोजन

सरोजन

कारपकमाची सयसतर आखणी

साधा, वमलाफ, जोड

अधशदधा वनमपलन सवमतीन रयवकासाठी एकवदवसीर वशवबराच आरोजन कल. अधशदधा वनमपलन सवमतीन आरोवजत कललरा वशवबराच सरोजन आमचरा महाववदालरान कल.

(२) उददश

उदछ वदष

हत

धरर, साधर

चागलरा उदछ दशान कलल काम चागलच होत.परामावणक कष ह साधन असत; तर रशपरापती ह उदछ वदष असत.

(३) उदछ घाटन

परकाशन

कारपकमाची सयरवात

परकावशत करण

परमयख पाहणराचरा हसत कारपकमाच उदछ घाटन झाल.डॉ. नरदर जाधव राचरा ‘आमचा बाप आनछ आमही’ रा पयसतकाचरा सवप परती परकाशनाचरा वदवशीच सपलरा.

(४) सवागतसतकार

आदरान सामोर जाणकारापबददल उवचत सनमान

पराचाराानी परमयख पाहणराच सवागत कल. सपधाप परीकषत रश वमळवललराचा खास सतकार करणरात आला.

(५) पयरसकार

पाररतोरक

सनमानान वदल जाणार, भरीव कारापची दखल घऊन वदल जाणार बकषीसकौतयक करणरासाठी वदलल बकषीस

डॉ. भालचदर नमाड राना जानपीठ पयरसकार दऊन गौरवल.

आज आमचरा महाववदालरात वावरपक पाररतोरक ववतरणाचा कारपकम आह.

(४) िबदाचा (अकषर फरकान अरथबदल) लखनात एखादा अकषराचा फरक : दोन शबदात एखादा अकषराचा जरी फरक असला तरी अापत खप फरक पडतो. हा फरक समजणरासाठी शबदाची चागली जाण असारला हवी.

क. िबद अरथ वाकात उपतोग(१) परारण

पारारणततपरसादत वाचन

कतपवरपरारण वरकी समाजवपरर असतात.धावमपक पयसतकाची भककभावान पारारण कली जातात.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 146: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

135

(२) ववदरववधयर

माहीतगार, अनयभवीपतनीच वनधन झालला

ववदर वरकीचा सनमान करावा.ववधयरावसतही तातरानी मयलाना आईची उणीव भास वदली नाही.

(३) खळखळ

वचकट पदापकवरससकतीत मळणी करणराची जागा

खळ लावन पाकीट बद करतात.शतकरी खळात कणसाची मळणी करतात.

(४) उपहार

उपाहार

नजराणा, भटवसत

फराळ, अलपापहार

मामीनी वदललरा पयसतकाचा उपहार ववशषटपणप ठरला.

आमचरा गावातील ‘रवचरा’ उपाहारगह लोकवपरर आह.

(५) नामावकत

मानावकत

परखरात, परवसदध असण.

मानाच सान परापत करण.

डॉ. रघयना माशलकर ह नामावकत शासतरज आहत. भारताची बडवमटनपट पी. वही. वसध वहला जागवतक कमवारीत दसऱरा कमाकान मानावकत कल.

(६) आवाहन

आवहान

एखादा गोषीचरा परारभासाठी परवतसादाला परवतत करण. एखादा गोषीचरा वसदधतची जबाबदारी सवीकारण.

‘पाकसटक हटाव’ रा मोवहमचरा आवाहनाला नागररकानी उततम परवतसाद वदला.

उतसवाचरा काळात नागररकाचरा सयरवकषततच पोवलसापयढ आवहान असत.

(७) अतर

आतर

भद, तफावत

अतगपत

आधयवनक रतररयगात जग जवळ आल; पण माणसाचरा मना-मनातल अतर मातर वाढल. आतरमहाववदालरीन कीडासपधषत आमचरा महाववदालराला परम कमाक वमळाला.

(८) परहर

परहार

वववशष वळ

आघात

कषणा सकाळचरा परहरी वफरारला जातो.

घणाचरा परहारान मोठा दगडाच तयकड तयकड होतात.

‘शबद ह शसतर आह’, ही ववदाव पदशत वमळालली वशकवण सवत:मधर रजवारची असल तर शबदामधील भद चागल समजन घरारला हवत.

***

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 147: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

136

कतीËËËËËËËËËËË ËËËËËËËËËËË

(१) िबदातील उचार साधमाथवरन कती करा.

क. िबद अरथ वाकात उपतोग(१) चार

चार(२) खोड

खोड

(२) िबदलखनातील सकम बदल

क. िबद अरथ वाकात उपतोग(१) वकतय

वकत

(२) पाणी

पावण

(३) सदभाथनसार िबदपरतोजन

क. िबद अरथ वाकात उपतोग(१) परोकष

अपरोकष(२) वजवत

जवलत

(४) अकषर फरकान अरथबदल

क. िबद अरथ वाकात उपतोग(१) पत

प(२) सन

सण|||

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 148: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

137

पररविषटपाररभावषक िबद

Academics ववदाभरास

Administration परशासन

Agenda कारपकम पवतरका

Auditor लखापरीकषक

Backlog अनयशर

Barometer वारयभारमापक

Barcode दडसकत

Broadband ववसताररत वहन

Circular पररपतरक

Commissioner आरयक

Criticism समीकषा

Dean अवधषाता

Director सचालक

Domain अवधकषतर

Domicile अवधवास

Draft मसयदा, धनाकरप

Elected वनवापवचत

Encyclopedia ववशवकोश

Enrolment नावनोदणी

File सवचका

Felicitation गौरव

Foundation परवतषान

Gazette राजपतर

Geology भशासतर

Guest House अवतीगह

Guard of Honour मानवदना

Herald अगदत

Habitat पराकवतक वसवतसान

Honorary मानद, मानसवी

Hygiene आरोगरशासतर

Iceberg वहमनग

Incentive परोतसाहनपर

Increment वाढ

Industrialization औदोवगकीकरण

Journal वनरतकावलक

Jubilee महोतसव

Junction महासानक

Keep pending परलवबत ठवण

Keyboard कळफलक

Kindergarten बालकमवदर

Labour welfare कामगार कलराण

Land-holder भधारक

Lawyer वववधज/वकील

Layout आखणी, माडणी

ववजान-ततरजान, उदोग, करी, वशकषण, परशासन, ववधी, वावणजर, कला आवण ससकती इतरादी कषतराशी सबवधत सकलपनाचरा परकटीकरणासाठी पाररभावरक शबदाचा वापर कला जातो. तराचरा वापरामयळ तरा-तरा कषतरामधील जानवरवहार अवधक नमका अावण सयसपष होतो. तरादषीन पाररभावरक शबदाना अननरसाधारण महतव असत. रावठकाणी तयमचरा मावहतीसाठी काही महतवाच पाररभावरक शबद वदल आहत.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 149: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

138

Meteorology हवामानशासतर

Migration Certificate सलातर परमाणपतर

Minute book कारपवतत पयसतक

Motto बरीदवाकर

Nationalism राषटरवाद

Nervous System चताससा

Notification अवधसचना

Noteworthy उलखनीर

Official कारापलरीन

Organisation सघटना

Organic Farming सवदरर शती

Paediatrician बालरोगतजज

Pedestrian पादचारी

Personal Assistant सवीर सहारक

Procession वमरवणक

Qualified अहपतापातर

Quality Control गयणवतता वनरतरण

Quick Disposal तवररत वनकाली काढण

Quorum गणसखरा

Reader परपाठक, वाचक

Recommendation वशफारस

Rest House ववशामगह

Runway धावपटी

Self defence सवसरकषण

Senate अवधसभा

Share Certificate समभागपतर

Superintendent अधीकषक

Symposium पररसवाद

Technician ततरज

Telecommunication दरसपकक

Terminology पररभारा

Thesis परबध

Unbiased opinion पवपगहववरहीत मत

Upgradation उनरन

Up-to-date अदरावत

Utility उपरयकता

Vacancy ररक पद

Validity वधता

Verification` पडताळणी

Vocational School वरवसार वशकषण शाळा

Waiting list परतीकषासची

World Record ववशवववकम

Working Capital खळत भाडवल

Writ नरारलख

X-ray कष-वकरण

Xerox नकलपरत

Yard आवार

Yearbook सवतसररका

Zero Hour शनरकाळ

Zoologist परावणशासतरज

Zone पररमडळ, ववभाग

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 150: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

139

इगरजी आवण मराठी महणी

* A bad workman always blames histools.नाचता रईना अगण वाकड.

* No pains, no gains.कषाववण फळ नाही.

* A fig for the doctor when cured.गरज सरो वन वद मरो.

* An empty vessel makes much noise.उळ पाणराला खळखळाट फार.

* As you sow, so you reap.पराल तस उगवल.

* A drowning man will clutch at astraw.बयडतराला काडीचा आधार.

* Between two stools we come to theground.दोनही घरचा पाहणा उपाशी.

* Barking dogs seldom bite.गजषल तो पडल कार?

* Doctor after deathवरातीमागन घोड

* Every dog has his day.चार वदवस सासच, चार वदवस सयनच.

* Every house has its skeleton.घरोघरी मातीचरा चयली.

* First come first served.हाजीर तो वजीर.

* It takes two to make a quarrel.एका हातान टाळी वाजत नाही.

नमकरा आवण मोजकरा शबदात मोठा अप सौदरपपणप रीतीन वरक करणाऱरा महणी हा भारचा अनमोल ठवा असतो. रा वठकाणी इगजी महणीचा अप मराठी महणीचरा सवरपात वदलला आह. जगात कठही राहणाऱरा आवण वगळी भारा बोलणाऱरा माणसाचरा ववचारात वकती कमालीच सामर असत ह रा वनवमततान सपष होत.

खालील महणीचा वापर कलरान तयमच लखनसौदरप नकी वाढल.

* Jack of all trades and master of none.एक ना धड भाराभर वचधरा.

* Listen to people, but obey yourconscious.ऐकाव जनाच पण कराव मनाच.

* Many a little makes a mickle.ब ब तळ साच.

* Might is right.बळी तो कान वपळी.

* Money makes the mare go.दाम करी काम.

* Necessity is the mother of invention.गरज ही शोधाची जननी आह.

* New lords, new laws.नवी ववटी नव राजर.

* No rose without a thorn.काटावाचन गयलाब नाही.

* Old is gold.जयन त सान.

* Out of sight, out of mind.दषीआड सषी.

* Too many cooks spoil the broth.बारा सयगरणी तरी आमटी आळणी.

* Union is strength.एकी हच बळ.

* Where there is a will, there is a way.इचा त मागप.

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 151: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

140

काही सावहषतकाची ितोपण नाव व पणथ नाव

ितोपणनाव लखक

मोरोपत मोरशवर राराजी पराडकर

लोकवहतवादी गोपाळ हरी दशमयख

र. वटळक नारारण वामन वटळक

कशवसयत कषणाजी कशव दामल

माधवानयज काशीना हरी मोडक

बी नारारण मयरलीधर गयपत

नामाधव दछ वारकाना माधवराव वपतळ

बाळकराम (नाटक)गोववदागज (कववता)

राम गणश गडकरी

बालकवी तरबक बापजी ठोमर

वगरीश शकर कशव कानटकर

माधव जरयवलरन माधव वतरबक पटवधपन

ववनोबा ववनारक नरहर भाव

कजववहारी हररहर गयरना कळकणषी

अजातवासी वदनकर गगाधर कळकर

ितोपणनाव लखक

कावरववहारी धोडो वामन गदर

रशवत रशवत वदनकर पढरकर

अवनल आतमाराम रावजी दशपाड

ववभावरी वशररकर मालतीबाई ववशाम बडकर

राषटरसत तयकडोजी महाराज

मावणक बडोजी ठाकर

मनमोहन गोपाळ नरहर नात

बी. रघयना भगवान रघयना कळकणषी

अमरशख शख महबब हसन

आरती परभय वचतामण तरबक खानोलकर

चारता सागर वदनकर दततातरर भोसल

दरा पवार दगड मारती पवार

गस मावणक वसतारामपत गोडघाट

परमानद गजवी आनद शकर गजवभर

पठ बापराव शीधर कषणाजी कळकणषी

ठणठणपाळ जरवत दारकाना दळवी

काही सावहषतक व ताचा परवसदध रचना

सावहषतकाच नाव पसतक

लकमीबाई वटळक समवतवचतर

शी. म. माट उपवकषताच अतरग

शी. ज. जोशी आनदीगोपाळ

वव. वा. वशरवाडकर नटसमराट

ववशाम बडकर रणागण

गोदावरी परळकर जवहा माणस जागा होतो

सावहषतकाच नाव पसतक

शी. ना. पडस रचक

गो. नी. दाडकर पडघवली

ववदा करदीकर अषदशपन

अणणाभाऊ साठ फवकरा

शकरराव खरात तराळ अतराळ

शाता शळक चौघीजणी

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 152: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

141

सावहषतकाच नाव पसतक

वसत कानटकर रारगडाला जवहा जाग रत

जी. ए. कलकणषी काजळमारा

गगाधर गाडगीळ एका मयगीच महाभारत

ना. स. इनामदार राऊ

नारारण सयवष माझ ववदापीठ

सयनीता दशपाड आह मनोहर तरी

वरकटश माडगळकर बनगरवाडी

द. मा. वमरासदार वमरासदारी

रणवजत दसाई सवामी

मगश पाडगावकर सलाम

मारती वचतमपली पकषी जार वदगतरा

नरहर करदकर धार आवण काठ

मधय मगश कवणपक मावहमची खाडी

आनद रादव झोबी

दरा पवार बलयत

भालचदर नमाड कोसला

जानपीठ परसकारपरापत मराठी सावहषतक

सावहषतकाच नाव

ववषणय सखाराम खाडकर

ववषण वामन वशरवाडकर (कसयमागज)

गोववद ववनारक करदीकर (ववदा करदीकर)

भालचदर वनाजी नमाड

सावहषतकाच नाव पसतक

महश एलकचवार वाडा वचरबदी

वकरण नगरकर सात सक तरचाळीस

पर. ई. सोनकाबळ आठवणीच पकषी

अवनल अवचट माणस

लकमण मान उपरा

रगना पठार तामरपट

नरदर जाधव आमचा बाप अानछ आमही

लकमण गारकवाड उचलरा

उततम काबळ आई समजन घताना

अरणा ढर कषणवकनारा

ववशवास पाटील पावनपत

राजन गवस तणकट

सदानद दशमयख बारोमास

वकशोर शाताबाई काळ

कोलहाटाच पोर

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 153: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

142

पाठपयसतकातील पाठ, कववता रामधर आलल कठीण शबद, वाकपरचार व तराच अप खाली वदलल आहत. वदलल शबद व वाकपरचार राची माडणी ववदाथराानी वहीत शबदकोशापरमाण (अकारववलह) करावी.

u मामअनघड - न घडलल.ढब - शली.इिारत वमळण- इशारा वमळण.चौवािा पागण- चार वदशाना ववखयरण.

u पराणसई (कववता)घनावळ - मघमाला.सागावा - वनरोप. हडा - गोवऱराचा ढीग.िणी - गोवऱरा.ठाणबदी - पशना गोठात बाधन ठवण.कतोमली - कोमजली.वभग - आरसा.

u अिी पसतकषखळवन ठवण- मन गयतवन ठवण.आरतोळी ठतोकण- मोठान हाक मारण.

u झाडाचा मनात जाऊ (कववता)फाा-अततर लावलला कापसाचा बोळा.करणी-कती, वकरा.

u पररमळतोडात मग धरन बसण- गपप बसन राहण.अपवढक - न वशकलला/न वशकलली.धररतरी-जमीन.

u दवात आवलस भला पहािी (कववता) वपपासा-तहान

तरल- चचल.गोदण- सयईन वकवा काटान तवचवर काढलली नकषी/काढलल वचनह.

u माणस बाधामन कातर हतोण- भरभीत होण.काळजात कदन हतोण- द:ख होण.साद- हाक.कदन - आकोश, आकदन.

u ऐसी अकषर रवसक (सतकाव)बीक- बळ.कळभा- कलह, भाडण.धणी- तपती.अववषकर- तरार होतात, सरसावतात.बझावी- समाधान करतो.सहसरकर- सरप.भावजा- (भाव) जाणणाऱराना.फावती- आढळतात.

वतोगररली - वाढलली आहत.नीच नवी- वनतरनतन.परवतपषतत- मजवानी.आतमपरभा- आतमपरकाश.ठाणवदवी- लाकडी समई. परकाशाच साधन.

u ववहनीचा ‘ससाि’ सलाअसहकाराच अजन घालण - सहकारप न करणराचाउपार रोजण.

u िबद (कववता)आकात- अनप/कोलाहल.उतराई हतोण- उपकारातन मयक होण.

u वाङ मीन लणाचा विलपकारनन असण - कमतरता असण.ववचाराची वपजण चालण - ववचारपरवकरा सततचाल राहण.सावकषतवान - एकागतन, दकषतापवपक.मातीिी मसलत करण - मातीशी सवाद साधण.बाडगळ - परोपजीवी वनसपती .अवाक हतोण- आशचरपचवकत होण.अभासाच डोगर पलण- खप अभरास करण.

u पजण (कववता)ततोरा- ऐट.

शबारथ ि िाकपरचारhttps://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/

Page 154: €¦ Translate this pageमह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न नमम त व अभ य सक रम स श ध म डळ, प ण ४. आपल

https://www.ncertbooks.guru/

https://www.ncertbooks.guru/