ture ges & litera a ani langu akist pjpl.aiou.edu.pk/wp-content/uploads/2018/01/... · میں...

1

Res

earc

h J

ou

rnal

of

PA

KIS

TA

NI

LA

NG

UA

GE

S &

LIT

ER

AT

UR

E

اپاتسکین زابن و ادب

[اپاتسکین زابونں اور ان ےک ادب اک یقیقحت ہلجم]

اسانلہم

ء7102دربمس ات ونجری

0: امشرہ

دمری

ڈارٹک دبعاہلل اجن اعدب

دمریاعمون

ڈارٹک دبعاولادج

ہبعش اپاتسکین زابںین

العہم اابقل اونپ ویوینریٹس، االسم آابد

سلجم ادارت

ڈارٹک اشدہ دصیقی : ایلعرسرپتس

واسئ اچرلسن

ڈارٹک دبعاہلل اجن اعدب : دمری

ڈارٹک دبعاولادج : دمری اعمون

ڈارٹک احمک یلع ربڑو : سلجم ادارت

ایضء ارلنمح ولبچ

زبی ااسنلء

ڈارٹک دمحم دصقی کلم

االسم آابد ہبعش اپاتسکین زابںین العہم اابقل اونپ ویوینریٹس، :انرش

ء7102 :ااشتع ہنس

ڈارٹک دمحم میعن رقیشی ، انمظ یپ یپ وی، العہم اابقل اونپ ویوینریٹس، االسم آابد :رگنان ابطتع

انرصہ لیقع :انئزیڈ

اجودی دمحم۔نیسح اتشمق۔ اابقل اانتمن۔ دبعامیکحل :وپمکزگن

ڈارل عم ڈاک رخہچ 71ریبوین کلم (دو وس روےپ)711 :تمیق

[email protected] :ا ے راہطرب

ادارے اک یسک یھب اقمہل اگنر ےک ایخالت اور رظنایت ےس اافتق رضوری ںیہن۔ :ونٹ

mailto:[email protected]

نیب االوقایم سلجم اشمورت

ڈارٹک ہیتس اپل آدنن ۔ 0

، ارمہکی05111وی۔ ڈی۔ یس وانٹگنش ڈی یس (ای ) رپورسیف

رپورسیف ڈارٹکاھوس دادالین ۔ 7

اھبرترئیچنیم ہبعش دنسیھ،رمسات رپوھتیی راج وچاھن اریمج رشفی،

ڈارٹک اربامیہ دمحم اربامیہ ۔ 5

رئیچنیم ہبعش اردو ، االزرہ ویوینریٹس، اقرہہ، رصم

ڈارٹک یحم ادلنی اہیمش ۔4

اوسییس اٹی رپورسیف،اڈیکیم آف اسزسنئ ،ااغفاتسنن

غڈارٹک اونر رچا ۔1

و رگایف وصیف ازم) ہبعش اجنپیب،ی کسی کل

اھبرتاجنپیب ویوینریٹس ایٹپہل، (

ڈارٹک ابعس یلع آرگنہ ۔6

اتسیسن ولباتسچن ویوینریٹس زادھان، اریان

ڈارٹک رامحن ارتخ ۔2

اھبرتہبعش افریس ،اردواور رعیب، اجنپیب ویوینریٹس، ایٹپہل،

دبعا اظلرہ بیکش ۔ 8

، اڈیکیم آف اسزسنئ ،ااغفاتسنناوسییس اٹی رپورسیف

سلجم اشمورت وقیم

رپورسیفڈارٹک دبعارلزاق اصرب ۔ 0

واسئ اچرلسن، رتتب ویوینریٹس، چیک رکمان

رپورسیفڈارٹک ویفس کشخ ۔ 7

ڈنی یٹلکیف آف وگنیلزجی اشہ فیطل ویوینریٹس، ریخوپر

رپورسیف ڈارٹک رصن اہلل وزری ۔ 5

،واشور ویوینریٹس، واشورڈارئرٹکی وتشپ اڈیکیم

رپورسیف ڈارٹک دبعاوبصلر ولبچ ۔ 4

،ویوینریٹس آف رتتب، چیک رکمان IBLCڈارئرٹکی

رپورسیف ڈارٹک دبعاوفغلر نمیم ۔ 1

رئیچنیم،دنسیھ وگنیلجئ ااھتریٹ، دیحرآابد

رپورسیف ڈارٹک ہلیبن رامحن ۔ 6

یٹس، الوہررئیچرپنس،ہبعش اجنپیب اورلٹنی اکجل اجنپب ویوینر

ڈارٹک اجودی اسحن اچڈنوی ۔ 2

رئیچنیم،ہبعش رسایکیئ االسہیم ویوینریٹس، اہبووپلر

ل زقابلش ۔ 8ی مک

ڈارٹک یلع

وکہٹئ ، ولباتسچن

رہفتس

ادارہی ڈارٹک دبعاہلل اجن اعدب 7

اونی ان وخاتس‘ رباوہیئ االمان درو ڈارٹک ایلتق ینس 9

" انزک"دیس ء انول ریم دمحم رشفی/ڈارٹک احدم یلع ولبچ 19

ش

رشدگاری وان ء ازیم ء

ڈارٹک ویفس ذجاب 37

لیخ ڈارٹک دمحم یلع دانی 49

ں’’ ہصق ڈارٹک ااسحن اہلل اطرہ 79

ی پ سس

دے دو ڈمےلھ اجنپیب اشرع‘‘

ڈارٹک اجودی اسحن اچڈنوی 103

ڈارٹک اتممز ولبچ

رسایکیئ وظنمم ہصق ویفس زاخیلوچ لبق از االسم دے ارثات

ڈارٹک دبعاوفغلر نمیم 117

(تقابلي جائزو)شاهه لطيف ۽ موالنا رومي جو فڪر

[7]

ادارہی

ونط زعزیںیم اسلین مہ آیگنہ ، وقیم یتہجکی اور یکلم اس تیمل وک اپاتسکین زابونں ےک ذرےعی وبضمط

ء ںیم العہم اابقل اونپ ویوینریٹس ںیم ہبعش اپاتسکین زابںین اک ایقم لمع ںیم ۸۹۹۱انبےن ےک ےیل

الایایگ۔اپاتسکین زابونں ےک رتشمک وقنش، نیب ااسللین رواطب اور رتشمک ادیب راحجانت اک وھکج اگلان اور

۔ ںیم ما ل ے ےک اینبدق صدرفامہ رکان، ےبعش ںیاپاتسکین زابونں وکوبضمط اطماعلیت اور یقیقحت اینبد

ء ںیم کلم ںیم یلہپ رمہبت امی لف اپاتسکین زابںین و ۴۰۰۲ےبعش ےن ذموکرہ صد وک شیپ رظنرےتھک وہےئ

ء ںیم یپ اچی ڈق ۴۰۰۱ادب اک ارجا ایک وج اینپ ونتیع اک الہپ رپورگام اھت۔ اس رپورگام یک اکایمیب ےک دعب

اپاتسکین زابںین و ادب اک آاغز ایک ایگ اور اہلل اعتیل ےک لضف و رکم ےس اب کت ولبیچ، رباوہیئ، وتشپ،

لمکم دنسیھ، اجنپیب اور رسایکیئ زابن و ادب ےک ہبلط و اطابلت یک اکی ریثک دعتاد امی لف اور یپ اچی ڈق

ررسیچ اکرفنزسن اک ااقعند واتق وف اتق رفوغ ےک ےیل ہبعش ۔اپاتسکین زابونں ںیم ررسیچ رچلک ےک ے رکیکچ

ے اک ارجا رک راہ ے۔اوریھب رکات راتہ ے اور اب اکی دقم ل جم

آےگ ڑباھےت وہےئ یقیقحت

اک الہپ امشرہ آپ ےک اہھت ںیم ے۔دور دجدی ےک اقتوضں اور ےبعش ےک ‘‘اپاتسکین زابن و ادب ’’

اکی رعےص ےس اپاتسکین زابونں اور ان ےک ادب ےک وحاےل ےس اکی اےسی صد وکدم رظن رےتھک وہےئ

ے یک رضورت وسحمس یک اجریہ یھت ہک سجل جم

فلتخم اپاتسکین زابونں ےک قیقحت اکروں یک ںیمیقیقحت

امی لف اور یپ ،اقیقحتت اکی یہ ہگج ماعئ وہں اور زابن و ادب ےس واہتسب درگی نیققحم ، ویوینریٹس ااسذتہ

ڈق ااکسرلزان ےس اافتسدہ رک ںیکس۔ ہی ہلجم اس ےیل یھب رفنمد ونتیع اک اح ل ے ہک اس ںیم فلتخم اچی

اپاتسکین زابونں ےک صالت اک صخلم ارگنزیق زابن ںیم وہ اگ ہکبج نتم رہ زابن ےک اےنپ رمس اطخل ںیم وہ

نا رلس ڈا رٹ ما د د یق ےن ےبعش اگ۔ ہی اکی ااسی رفنمد وژن ے وج العہم اابقل اونپ ویوینریٹس ےک واسئ

ےک ذےم اگلای ے۔ویکہکن اںیھن اس ابت اک ادراک ے ہک رمس اطخل یسک یھب زابن ےک وبےنل واولں ےک

[8]

ذہتیبی اور اقثیتف ورےث اک انیم وہات ے اور وہ اس زابن ےک وبےنل واولں ےک رکف ، وعشر، ذہتیبی زدنیگ

۔رتحمم واسئ نا رلسیک رامنہیئ ، ذایت دیپسچل اور زابونں ےس تبحم اور رظنہی ایحت ےس ڑجا وہا وہ ات ے

ے ںیم فلتخم اپاتسکین زابونں ےک ل جم

ےک ذجےب ےن اس لکشم رمےلح وک آاسن انبای اور اکی یہ یقیقحت

صالت یک اماتع ان ےک اےنپ رمس اطخل ںیم نکمم وہ یکس۔

وقق ہ نی ے ہک اپاتسکین زابونں اک ہی ہی ہلجم اب رہ اسل لسلست ےس ماعئ وہات رے اگ اور ےھجم

یقیقحت ہلجم ان زابونں ںیم قیقحت یک رواتی وک ہن رصف آےگ ڑباھےئ اگ، ہکلب اےس وبضمط اینبدںی رفامہ

اانپدیلکق رکدار ادا رکے اگاور اپاتسکین زابونں یک قیقحت وک یئن ںیتہج دے رک رصعق یھب رکےن ںیم

اقتوضں ےس مہ آگنہ رک ے اگ۔

نج یک رگاں دقر اقیقحتت اس ہک رخ ںیم، ںیم ان امتم اصابحن ملع و داشن اک رکش زگار وہںآ

ے یک زتنی ںینب۔ںیم ےبعش ےک ااسذتہ اور اےنپ راقفےئ اکر اک یھب ےب دح ونممن وہں ہک اےنت امہ ل جم

وصنمےب یک لیمکت ںیم وہ دقم ہب دقم ریمے اسھت رے۔

دبعاہلل اجن اعدب

دمری

ء7102 اپاتسکین زابن و ادب

[9]

ڈارٹک ایلتق ینس

اوسی یس اٹی رپورسیف

اجہعم ولباتسچن وکہٹئ’ رباوہیئ ڈاپیرٹنمٹ

اونی ان وخاتس‘ رباوہیئ االمان درو

Astract: This research paper is about the history of

Brahui scripts specially the alphabets and symbols of

Brahui phonemes.The distribution has been made on three

phases which are yesterday, means the past of Brahui

phonetics symbol which is also known the "Tawar". The

second phase which will be discused is today which

means the present of Brahui phoneme and the last which

is known as tomorrow discusses the future of Brahui

script. The main objective of this research paper is to dis-

close the phenomenon why the Brahui script has problem

while writing although the all required phonemes maxims

correctly while speaking. It also discusses that a lot has

been written on the topic but actual facts were not identi-

fied. The main problem where this symbolic phenomena

increases writing obstacles is the borrowing sounds of Ar-

abic which are nine. The religious perspective on Brahui

language has promoted these alphabetical issues. This re-

search paper concludes with recommendations that a new

script is required for Brahui, where all phonemes have

their separate alphabets and symbols. The differences be-

tween speaking Brahui and writing should be finished.

The academics must work to recognize Brahui language

as a medium of instruction, and the language of media

where requirements of new era will be discussed which

opens window for terminology, dictionaries. In order to

obtain these results, the local literary circles and origina-

tions should be strengthened.


[10]

ن ن

نی رتان لک آن وپروا درومش اے۔ رساہل آ ب

ی ی

تف

ی رد دنب او وڑ آوک رہا

ہ کی

ااسنین ردنسی ان

ک اےس دا دے دا وڑ اتالن ہنیک ہک زابن

ن

تی

ش‘ آن تسم داڑے ردنسی رہا رباوہیئ یٹ اہس وپ ونکس درو

گ‘ تیہ ای وتار ‘ وبیل

ن

ت

ن

میگ آن دپ اولی ان فخ ااکسن رس رمریہ او رس

ن

ت

ن

میآن دپ ردنسی ان انب اب آن نشیپ

ت

ن

خمس

گ آن ڈگ اہگ اوان

ن

ت

ن

میرسدنپ ‘ رمکی۔ ردنسی داڑے ومہ اکرمی ان نپ اے ہک اپرواک ان وتار فخ آ رس

ے سک گ

ن

ت

ن

کی

گ ہنیک ہک اہگ سک اجاپین یٹ تیہ

ن

ت

ن

میگا دن اچس ہک ردنسی وسمےن۔ ای دادے دا وڑ مہ رس دنپ

ن

ن

ن

می

وتن اوڑد

ن ن

نگ اف او سک ب

ن

ت

ن

میہ ہ وت پ

ن ن

ریبہ نبن

ن ن

نے۔ ومہ وتار ب

گ

ن

ت

ن

می

گا وت ردنسی ہ رسدنپ مہ

ن

ن

ن

وتن رسدنپ می

:سم

‘ رتان ای تیہ گننک ااسنین ردنسی یٹ لک آن وپروار درومش اے دااکن دیبس ہشن"

آات ردنسی وسمےن۔ تیہ ای ( العتم)وڑتیہ

ت

ن

خمس

آات کمک اٹ مہ انیت

ن

خ

چ س

او

ن

خ

س

ن

ن

ای

‘ رتان ردنسی ان ونباک وڑے دنہن ونہتش

ن

خ

س

ن

ن

ای

ن

خ

چ س

زابن (7112)ونخاک وڑے۔ ایگن دنچ

اے داوڑ دراشن رکےنی

ت

ن

خمس

زابن وصترات و ذجابت یک رتلیس یک اکی ’’ان امہن او

‘‘وصیت وکڈ ےہ

(0)

گ نک ونتش ان آرہی او ویبس

ن

ت

ن

خ

پ

دا تیہ مہ کپ اے ہک زابن انیت وجےن ای اہیٹ اے اسڑی

ابز زایےت۔ رباوہیئ مہ اونی ونتش آن زایت اپگنن ان ےنتم ہکلب زابن ان اپگنن ان درومش زابن ان ونہتش ان درومش

داوڑے ہک اونی رباوہیئ یٹ تیہ او پگ گننک یٹ دا سخ ولیئ

ت

ن

خمس

اہس وپرو زابن اےس۔ داڑے وپاکلر ان

ی درومش ای االم ان ولیئ آات الکن

ی

ی

ش

ی درومش یٹ اسڑی اے۔ رباوہیئ ان ون

ی

ی

ش

او ڑھگیت اف اسخ ہک داان ون

رپ او اچدنہاری ہن الھب ببس دادے ہک

داان انیت دن ان ڑوکڑ ےنتم۔ اولی داہک رباوہیئ ان ا م او رس م وتار ی

ے وت اویٹ اچر ا م وتار آات درومش گ

ن

ت

ن

کی

گ ان الب ببس مہ دنہادے ہک اونی اہگ رباوہیئ ان وتار آےت اتجن ونہتش

ن

ت

ن

می

فک۔ مونہتش

(7)

ہک رعیب ودلا مہ وکسمیئ ریگ دومین دس اسل آن رباوہیئ

ن ن

نی درومش اٹ ب

ی

ی

ش

زری و )زابن ون

وپانکس رباوہیئ رونم ()7112)او ربو ڑوکا‘ (اردو ای قیلعتسن واال)رعیب ‘( ارگنزیی)رونم ‘ ( زرب واال


[11]

اٹ رباوہیئ انیت ( ڑوکڑ

ن

ن

گ کیک ہک آخ

ن

ت

ن

می آات وکاوخلایئ اے رکےنی۔دا مہ

ت

ن

خمس

سہ انیت اپرواک ات

ن

ی نت بان ڈگر

انیت دنی او ڑوکڑ اس نوان ےت۔وخاتس آات وپرواری نک

و دنہن وخادنناغک

ن

نن فی

رباوہیئ ان اپگنن او ونہتش ان دا رسک یٹ ان وخادناغک رباوہیئ ان ڈمی اے ود

رباوہیئ ان درومش اے دبل رکہس اویٹ اولی زابن ان ولز آےت اوار گننک ان ببس وسمون۔

آن اکرمی ان انب ان درک کلم۔ ڑگاس دا رساہل آ رباوہیئ یٹ وسیبی دسی وکسمیئ اکرمی ات اجچ

و دسی یٹ دا رساہل آک اکرمی وسمےن۔ اسخ ہک اکرکمی نوان وسبون اویت کمی ک

ن

تسم وت ڑگاس ب

گا ےن۔ اریث دبعااقلدر اشوہاین

ن

ڑو ای وام ہ لن

ن

انیت اہس ( 0991)رباوہیئ نک اولی زابن ات وتار ات درومش آےت دی

ان ابتب ونوتشک آ ‘‘ رباوہیئ اقدعہ’’ن رکواک رد ونتش اےس یٹ رباوہیئ وتار ےت دراش

ن ن

ای رباوہیئ لیہ ب

و دسی ااکسن ونہتش رمواک یہج او اہجین وناکتشر آات ت کم

سیینی

اتکب آک رہاکف ونزدوکیم دسی ان ڈگ رس آن

یٹ انیت امکدماری وخاتس آات 0211ولباتسچن آ وکزہ گننک آن ڈگ ارگنزی آک ‘ زرکے کیک اریث ان زند اٹ

شخب هللا ولبیچ او اولی ےت لیہ رکری دنہا رد اٹ نوولی ا‘ وپرواری نک ولباتسچن ان زابکن رباوہیئ

‘ ڈنیہ کب آف دی رباوہیئ وگنیلجئ’( 0222)زرہی

ن

ن

سکل

ن

ن

’ ( 0222)رباوہیئ اپسیہ ات کمک اٹ نٹپیک

اے ’’ او‘ یرباوہیئ رگارمئ او ڈرنشک’ ان اتکب ( 0221‘0912)اپدری یٹ ےج الی رئیم ‘‘ رباوہیئ رڈیر

( 0917)دااکن دیبس گب ورھت افی‘‘ دقن ذاہتن’’ ان ( 0292)نوولی اوب رتاب‘‘ ’رباوہیئ رڈیگن کب

راےئ ‘ اے اگڈیئ وٹ دی ڈٹسی آف رباوہیئ’

عتنمنج

ونسٹ آن دی ڈٹسی ’ ان اتکب( 0912)دویان

ری‘‘ آف رباوہیئ وگنیلجئ

ن

دراخین دمرہس ‘‘ اقدعہ رباوہہیئ’’ ان( 0922)ہبتکم دراخین ان اع م نوالان رمع دی

رباوہیئ ’ان ( 0990)ونر دمحم رپواہن‘ اقدعہ رباوہیئ’ان ( 0912)ان اولی اع م نوولی دبعاوفغلر دراخین

گ آن دپ رباوہیئ اڈیکیمی‘اقدعہ

ن

تکہاے ‘‘ وبیل اج ’ اوان اتکب ( 0992)الغم دمحم اشوہاین اامیدنار ان

ک کیک۔دنہا اسل آاغ ریصن اخن ادمح

ن

تی

شریپ دمحم ‘‘ رباوہیئ رگارمئ‘ ولبیچ ’ ان ( 0992)زیئ

نک دبعادمصل اشنیہ ‘‘ رباوہیئ اردو آاسن رگارمئ’’ ( 0920)زریباین

ن ن

اپاتسکین وفیج ےت رباوہیئ لیہ ب

ک وسمر‘‘ لیہ دلب’’ان ( 0922)

ن

تی

ش۔ان نپ اٹ اتکب

(2)


[12]

ی ی

تف

گ نک وسمون دا

ن

ت

ن

میی زابن اچدنہاری ان ابتب ڑبزوک اتکب آک ریبہ رباوہیئ زابن آن دلب

ت کہ دا ومہ دورے

ی

ن

یگگ اک۔ ا

ن

ت

ن

چاٹ رباوہیئ وتار ات ایخدلاری ای االم ان ابتب اٹ اسلین وخاتس آات وپرواری

ہک اہس ڈنکان رعیب ذمیبہ زابن ان ابتب اٹ یہج آ زابن ےت رہ ڑپ آ وگایچ کیک رعیب وتار او وتار ات درومش

د رم

ریہ دا اونی ااکسن رباوہیئ ان االم او ڑوکڑ اے ے نون گننک ان ببس دنہا ریگ آن رباوہیئ زابن وتن ت

رڑی رباوہیئ ان وتار او دااتف درومش آک ونہتش اسف رہا دا ڑگا اے

ت

سگی

وسمون۔ دنہن ڑبزوک اتکب آی

دا رساہل اے رسدنپ ونتم۔ ریبہ رباوہیئ ان ولز ڑپ او ڑہدے رغز یٹ

ن

دراشن کیک ہک ونوتش ک آک ت

ارگنزیی او ولبیچ یٹ دبل رکونی رباوہیئ وتن اوار اورا۔‘ ڑگا ات نپ ےت اردو ربواک

بلک یٹ لک اپاتسکن رباوہیئ ادیب یٹ وکہٹئ رپسی 0922رباوہیئ ادیب وساسیٹئ مکی ارپلی

اس وجڑ رباوہیئ وھکلڑ یٹیمک ان نپ اٹ رباوہیئ وتار او االم ان آب نک یٹیمک‘ ان انب یٹ( اکرفنسن)ذمارکہ

ن

ن

ن

گا کی

(1)

رباوہیئ ان وتار آےت اردو وتار آات ( 0990)ونردمحم رپواہن دنپراڑی ونردمحم رپواہن ان رباوہیئ اقدعہ

تفہ ‘ ابتب اٹ اردو

ن

ی ریبہ اہس ا م او 72رعیب او اولی زابن ایتن اتج رکہس ب

ی ی

تف

ونہتش رکےنی رہا

شش رس م وتارو۔

ن

ٹ ج چ ح دڈ ر ز ڑ ژ س ش غ ب پ ت 0ا۔ رپواہن ان رباوہیئ وتارک داوڑو۔ ب

ل م ن و ی ( اولی الم)ف ک گ ل

(1)

مہ اوارے وےل دنہا ان ٹم ‘‘ ح’’رپواہن ان ڑبزوک رد یٹ رعیب ان وتار

و ‘‘ ہ’’رباوہیئ وتار گ

ن

ت

ن

می

اف۔ دااکن دیبس او رعیب ان اچر وڑ ان وتار رہاکف اجہگ اس تشہ او اجہگ اس دہ

گ ان اتسبر اٹ رقآ

ن

ت

ن

می ن وخاگنن ان اخرت اوار کیک۔داےتف املسمن

۔ ض ظ ذ0 ب۔

۔ ع ء7

۔ ث ص2

۔ ق 1

(9)


[13]

اے ریگام کیک۔ دنہن رہامت او رباوہیئ وتار ےت ‘‘ ط’’داڑے رپواہن اہس وار ودلا رعیب ان وتار ج۔

ی

ی ی

تف

مہ اوارے ۔ اواکن تسم ‘‘ ح’’ونہتش کیک وت اواتف فیش آن رعیب نک دہ وتار ونہتش کیک۔ رفا

نوین رباوہیئ وتار ان ابتب اٹ رہ اجہگ کلم۔‘ ح’اوہیئ وتار اس رسدنپ رمکی۔او دا وتار اے رب‘‘ ح’’

م رمکی رہامت ‘ رپواہن د۔

ی کی

ے وےل او ومہ مت اتس ا

ن

لکن

ن

خرباوہیئ ا م وتار آےت اتجگننک او ونہتش ان اتم

۔

ن

و درومش اس دو بنخ ہ

ن

ن

ت ک

ب

اودے اردو یٹ دا ا م وتار آ

ہ ہ ‘ رپواہن رعموف‘وھجملرہاڑے رعیب وتار آےت اتج وت کیک وےل رگارمئ اے رعیب ان وڑ پ

رمکی دنہا ببس اے ہک او رباوہیئ ان اچرا ا م وتار اے وھجمل او رعموف ان نپ اٹ رسدنپ رمکی۔رپواہن

اے وا وھجمل اپرےنی۔ او اپکئ ہک اردو یٹ داڑنک درومش اول وت رباوہیئ یٹ ( او۔وسر۔ اور)رباوہیئ ا م وتار

اے وارعموف ( او۔ وکس۔ وپز)وتکن ہت ہک اٹگنپئ یٹ ڈایکیئ رمکی۔ یتسم او رباوہیئ ان اولی ا م آ وتار وجڑ

م‘ ای۔ اڑی)ے وھجمل او رباوہیئ ا م وتار ‘ ’اے ( اے۔ اولیدے)رباوہیئ ا م وتار اپکئ

ی ل

‘ اے ( ا

ی ان ونہتش کیک۔ونردمحم رپواہن‘ اپکئ۔ او دا دے دنہا درومش ‘‘ ی رعموف’’

ن

خ

نس ن

ان اقدعہ ان ریبہ دا وتار آات

وفوٹ ایت چہ تیہ گننک ایمل ‘ وتار ‘ وڑوڈول ولز‘ گننک آ ہنم تیہ سم ہک اسخ وتار اپرےنی۔ اوان اقدعہ ان رد

وتار ات زی اڈ رتواک اتج اتج دویان ات ‘ رباوہیئ وھکلڑ یٹیمک ان رباوہیئ زابن رباوہیئ وھکلڑ یٹیمک دنپ ہرفہ۔رس

اتکب یٹ وسوگ رکےنی۔ رہایٹ رباوہیئ رس م ( 0992) رزاق بربوہال آےت ڈارٹک

ن

رباوہیئ وھکلڑ ان پ

او شش

ن

ونہتش کیک۔( 79)وتار آےت ب

(ب پ ت ٹ د ڈ ک گ)۔ دنبیش وتار۔0

(ج چ)۔ ریغصی وتار۔7

(اولی الم‘ ل )۔ انہپدی وتار ۔2

(ر ڑ)۔ ڑلزواک وتار۔ 1

م ریغص ی وتار۔1

مص

(ف س ز ھ ش ژ)۔ ریغ


[14]

(ن م)۔ ابیسم وتار۔ 9

( و ی)۔ مین وصمہت۔2

(2)

ان ابتب اسلین دلیل رتہس داےتف ( ث ح ذ ص ض ط ظ ع ق)ڈارٹک رزاق برب رعیب ان دا ونہ وتار

و ولز اےس یٹ ہسفب داےتف رباوہیئ وتار آوتن ونہتش گننک وجان اف۔خ ہ

ہلی کیک ہک داکف رباوہیئ ان انیت

(2)

ن دیبس اپزندہ اہہیئ وتار مہ دا رد یٹ اوار کیک۔ اولی برب مہ رپواہن آن ابر ڈارٹک برب رباوہیئ وتار آایت

اے ونہتش ےنتک ۔ڈارٹک برب اووکیلار رباوہیئ ان ا م وتار آےت اتج ونہتش ( ں۔ رگازن)رباوہیئ ان وتار اولی ین

د ا م( 7)رکہس تشہ ا م وتارآےت دراشن کیک۔ او رباوہیئ نک ارا

رکونی۔ ونہتش( diphthong)ت

ہ ہپ

د ا ما

وت رباوہیئ ان ہسم ت

ن

رباوہیئ وتار او اواتف درومش آ (اووکیل اتکب یچک نک)اوہیئ اقدعہرب وتارو۔ن

وخاگنن رساکر ( 7102)اووکیل اتکب یچک نک‘‘ رباوہیئ اقدعہ’’ونوتش رمواک ڈگووک اتکب

یٹ یئل زابن ی

ان ربکی۔ رہا لکینکیٹ ردی او اسل

آن کوک ارے۔ وےل داڑے ا رپورگام ان ابتب اٹ

ین العاقیئ ت

ن

او پگ آات دراشین اف ہکلب رباوہیئ وتار او االم ان دراشین اے۔ رہاڑنک دا اتکب یٹ رباوہیئ ان ب

ت

ن

خمس

اچر رس م وتارو( 79)ون

ن

ی چنپ ا م او ب

ی ی

تف

وتار ونہتش او رہا

(9)

۔دنہن دا اتکب یٹ مہ رپواہن ان اقدعہ

گا ےن اے ‘‘ ء’’آابنر

ن

ن

ن

گا ےن۔ دنہن رعیب ان ون وتار اے مہ انچ ات لیہ نک ونہتش کی

ن

ن

ن

اتج او وتار اس ایخل کی

گا ےن۔ دنہن اپزندہ اہہیئ وتار آےت مہ اوار

ن

ن

ن

کی

ن

ن

ان اپگنن ااتس رباوہیئ االم ان آخ

نلت ت مہ

رباوہیئ االم ان درو رہاوڑے ای ی گہ ارم رمو؟ دا رد اٹ

اے دنہادے ہک زابن اےس ان اولی ڑگا ایتن ابر زابن ان’’ ربکی ہک

ن ن

گ ابز ب

ن

ت

ن

می انب او ڈگ رسے رسدنپ

گ اک

ن

ت‘‘اینوکیم درومش او زمل آات ٹپ وپل او وخاگنن آن اکرمی ہ ل

(01 )

رباوہیئ زابن ان دا ے دکری او

زابن ایتن ابرے ۔اومیکس زابن اپرواک دنبغ آات ‘‘ اومیکس’’ ے نوین آن دا دراشن رمکی ہک رباوہیئ مہ

اے اوےتف داسخ دے ونن

ن ن

روزاگر او گننک ان ڑگاات دویئ یٹ ریت رمکی اواتف ڈہہی یٹ تشک اشکر ابز ب

ہک اوکف ادب

ن

دا ہک رباوہیئ اپرواکک ‘ اشرعی ‘ وتخ دو بن

ت

ن

خمس

زابن ای وبدریبیتش ڑگاایت وغر ریک۔

شی

و ہک اواتف روج زابن او ادب آ ےنتم ای اوےتف وتخ ر

ن

نن فی

دے دگر

ن ن

ے؟ دا اہس اتج او وسج مہ تخس او ب

ن

ن

گی

ن

ت


[15]

اوان اسڑی آ ’’ ےک امی۔اپی ان اپگنن داوڑے‘ اےس۔دا ابتب

ن

زابن اےس ان وکسمیئ ریگ ان وخاگنن او ب

یٹ کوخےکدرومش

ن

‘‘ ان وخاگنن او ب

(00)

و اچر فکی

ش

نک

ن

ن

کٹ آات اانمیئ آن ( 7101‘ینس)رباوہیئ زابن ان االم او ونتش ان ولیئ آات ارسیی او آخ

اہس چک اس وسوگ رمکی۔

رمکی ہک او ان اپگنن ان درومش او ونہتش اپگنن او ونہتش ان زابن یٹ ایٹس ۔0

ن

ن

زابن اس ومہ وتخ آخ

تیہ کیک اواتف تیہ آات درومش اہگ دنہن آن دنہن ونہتش

لکت

ن

خ ہک

ن

گننک ان درومش اٹس رمے۔ ان

اپگنن دہکن رباوہیئ یٹ اپگنن او ونہتش ان زابکن اتجاوان ولیئ اتشہد ان چک ارسی رمکی۔ سم وت زابن اےس یٹ االم

ی درومش

ی

ی

ش

دصقم امدم دسخی دمحم دصقی ان درومش ون

ت

ن

خمس

و ببس دادے ہک رباوہیئ ان ابز آ ا م وتار آات اٹس ۔ اہس وتار ان اہس درومش7ت کم

پ

رباوہیئ االم ان ے نوین ان ار

ت کہ رعیب ان در

ی

ن

یمک اسڑی او۔ ا

ش

مک رباوہیئ ان وتار ےت دراشن گننک آن ا م وتارک آن اچ رااکسن درو

ش

و

ابز درویمش او۔

رباوہیئ وتار درومش ولزآک

امن ( افل)ا ا

زرب نخ’ ‘

زمہہ سئ‘ ء ’

ہلس‘ ہ’

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

آ م( افل دم آ)آ آ

اشم( افل)ا

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

سیلس‘ ای ي اڑی


[16]

ی یلم

داوتخ اکس ن رباوہیئ االم ای ونتش ان ولیئ آات اہس الب تشرباوہیئ ا م وتار آات دراشین او ون ۔2

سہ وےل اپگنن یٹ ربریہ۔مف )ببس دنہادے ہک رباوہیئ ان تشہ ااگن ا م وتارک ونتش یٹ دراشن ‘ ای‘ ا ‘ ا

ف ( اے‘ او‘ اومک دا وتخ ااکسن رباوہیئ لک ا م وتار آات اتج اتج دراشین او درومش اپگنن آں ابر ونہتش یٹ

ااکسن االم ان ولیئ آک اسڑی رمور۔ وتخومہ

رباوہیئ یٹ ونتش او وخان ۔ 1

اچروکیم ببس رہا ان ایسیل زابن او اوان وتار وتن اف ہکلب زابن ان رایج اتسبر وتن وفتےک۔ومہ وتخ

آن ات ویوینریٹس ااکسن رمے۔ ڑگا ( امجتع)ااکسن رباوہیئ زابن یٹ ونتش او وخان ان انب اووکیل ڑکداکن

و ر۔ دنہنرباگ

ن

تمل

‘ رہایٹ ولباتسچن رساکر یہج آ زابن 7101رمے ای 0997وہیئ زابن ان اتالین ان کسک

گا ۔ وےل ‘ رباوہیئ

ن

ولبیچ او اواغین یٹ رپارمئی آن اہس اہس اچدنہاری اتکب ان درومش اٹ دریتس رایتس رکفن

ومہ وڑو ایٹھک دو وتب۔

(Conclusion)ایٹھک

رباوہیئ زابن اے اوان آٹب ‘ اہس وڑ ان ولیئ یٹ آہتخ اے رباوہیئ االم رہا تفہ دس اسل آن

او اکرمی اےس

ن ن

او رباوہیئ وتار آےت لک نک اانم رکگنف دن وت ابز ڈایھک او ب

ن ن

وےل ‘ ااگن درومش اے ب

اٹ ٹم نیپ ات وھکلڑ ای ذمبہ ان آرسا اٹ رباوہیئ االم ای وھکلڑے ے نون گننک ان دلبی ان ڈس اے۔

و اسلین ت کم

پ

گ اف۔ اکرمی رکواک ادارہ اغک انسک آ ار

ن

ت

ن

میاو رظناییت اتڑواڑی او االتخف آایتن دا ڈنکا روج

او رہاکف اکرمی ان تین اٹ ہن ہکلب اتج او وسچ اےس ان وکاوخلایہ اے ریکہ۔رباوہیئ ان االم او

دنبغ آات دوی

اٹ اتالن گننک ان ابز آ رسکک ولموک۔اہگ دا

لکت

ن

خ اپٹن ان

ن

خ

نس ن

‘ زابن ونتش وخان ان زابن رمکیوتار آاٹ

ک رمکی‘ ڈیمای ان زابن رمکی

ن

تی

ش اسسنئ ان لک اتکب ‘ دایٹ آیب او اابخر او راسہل

دنہن اوکسل آی

ہک دا رد ان اکرکمی اہس اولی وتن

ت

ن

خمس

ک ان وخاتس آک نوان ربریہ۔

ن

تی

شآک رباوہیئ یٹ دبل رمریہ وت درو


[17]

اری یک رباوہیئ ان وتار آےت کپ رکہ رہاان رد اٹ دا وتخ ڈنگووک۔ دنہن رباوہیئ وگنیلجئ وبرڈ ان وتنم

او تفہ رس م او تشہ ا م وتار ان نپ اٹ اچرگنہہ۔

ن

ی ب

ی ی

تف

ااکسن رباوہیئ ان لک وتارک یس او چنپ او رہا


[18]

نودنات

910، ص، 7112،وقیم وکلسن رباےئ رفوغ اردو زابن ، یئن دیلہ،‘‘اعم اسلاینت’’،دنچن ایگ .0

‘ دورسا رباوہیئ اعیمل اکرفنسن ،(ریغ وبطمہع)‘یقیقحت اقمہل‘‘ رباوہیئ االم اور ارمس اطخل،ایلتق‘ ینس .7

7101،العہم اابقل اونپ ویوینریٹس ،االسم آابد

ے’’دبعااقلدر ،اریث .2ھنت کس

01 -02ص، 0991،رھتڈ ورڈل یلبپ زنشیک، وکہٹئ،‘‘رباوہیئ وخد

20-21، ص، 0992،یئ ادیب وساسیٹئ رباوہ،وکہٹئ ،‘‘ رباوہیئ وھکلڑ’’،رزاق‘ برب .1

2، ص ، 0990،رباوہیئ ادیب وبرڈ ،وکہٹئ،‘‘رباوہیئ اقدعہ’’ونردمحم،رپواہن .1

9ااضی، ص .9

02، ص، 0992،رباوہیئ ادیب وساسیٹئ ،وکہٹئ ،‘‘ رباوہیئ وھکلڑ’’،رزاق‘ برب .2

02ااضی ، ص، .2

12، ص، 7102، کب وبرڈ ولباتسچن ٹسکیٹ،وکہٹئ ،‘‘ اووکیل اتکب یچک نک، رباوہیئ اقدعہ .9

227، ص، 7112،وقیم وکلسن رباےئ رفوغ اردو زابن ، یئن دیلہ،‘‘اعم اسلاینت’’ایگن دنچ، .01

221ااضی، ص، .00


[19]

ڑنیم ہبعش ولبیچ، اجہعم ولباتسچن، وکہٹئاحدم یلع ولبچ

، چ

،رچکیلر،آیئ یب الی یس،ویوینریٹس آف رتتبرشفی ریم دمحم

" کانز "دیس ء انول

ن

رشدگاری وان ء ازیم ء

Abstract: Syed Zahoor Shah Hashmi was the first literary

personality who introduced the first Balochi novel 'Nazuk'

in the Balochi literature. This novel was firstly published

in 1976, before a couple of years of his death. This novel

encircles the life of a woman named as 'Nazuk', who ac-

cording to the novel is a modest and honest woman, but

unluckily loses her each husband after the marriage. She

marries four men simultaneously, but none of them sur-

vives more than two or four years.

Finally, she decides to give up more marriages to men.

This Novel also illustrates the Coastal life of Makran, the

cunning character of 'Gazabek' who seduces the women

for his lustful intentions and the misbehavior of Nazuk's

family with her.

اے اتن ڈگا دگار ء دنس اسکن اتنء

ن ن

رتان گنک ت ثحب ء دگار ء ابتب ء

ولبیچ زبلاکن ء

ولبیچ زبلاکن ویت وکنہ ہن اتن،دپا دویم ربح اشی اتن ہک اے رہت ء

ولبیچ زبلاکن ء ڑپ ء

رہت اتگن ء

کس مک درمیویئ رکگت۔اہں الن شش اسالین اینم ء

ء

ن

دنبایت ب 7117اسل ء

دپ ولبیچ زبلاکن ء

ء

گنش تیب اتنء

ہ گنک ء اگم رتدن وبگت اتن ہک اے ردا رینم ادمح ابدینی ء ابزںی دگار ء اچپ ء

ت

نسی

ن

یدگار

دوگلیش دات۔ مگ ءی

ن

ب مہ اے

ینغ رپواز ء

ےمہ رگن ء

یل استشچ ء

گداینگ ء زبلااکنین دود اتن ہک کمہ رہت ء دنبایت ای او

نرڑ ومششچ تہ

را ہن تیب اتنء

ء دہج دمام

ینعم دئ زباتن ء

ہ ا ین ردا اچرگ ء

ت کل دگنی را وپاکلری ء

آیئ ء رتان ء وہاری ء

آیئ ء رسا پگ ء

رتان گنک تیب اتن،ڈگا دیس اہیمش پگ ء دگار ء ابتب ء

وکتسش گنک تیب اتن۔ےمہ ردا ولبیچ زبلاکنء

ء


[20]

مگی

ن

بہ اکر اتن ہک آاے

ت

نسی

ن

ییل دگار او

ولبیچ زبلاکن ء

ی ء

می س ہ

ہک اچ

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی انزک ء

دوگلش دتن ء

ء

ء دنبایت تیب اتن۔

را وچنہ گنک ء ہکیل ای ایحل دیس اہیمش ء

ت

نسی

ن

ی انزک ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی آ وت ؟اے ابتب ء

ن ت

کی:

ےکی ‘‘ رم اابمر’’امں ’’ہک" ‘‘ انزک’’ء

ن

اتدکیمی آزامکن ای ( 71)ات ۔اے ب

ونں 0919ای 0912 ات ہک اسل دااتسےنگ ات ء

ت

نسی

ن

ی

اسل ء 01ات۔ہچ دہ 0999ء

کی ونںیک ے اچر ات وگش ےئ زاانں دل ء

م

ج

کی ردن ہک نم دپ ء

دراںیج دمت ء

ولٹ اوتں ہک ںیمک رتس انکںدویتس ےی ہپ ایشی تسچ وبت ء

دراج رت ء

‘‘ ایشی ء

(0)

اگالں ہچ وت دپر اتن دیسء ےمہ پگ ء

دگار ء درومش ء

را دنبایت باسب ء

ہ ء

ت

نسی

ن

ی اے ہک دیس ء

ہ رکںیگت رداں ہچ اے ربح دپر

ت

نسی

ن

ی آیئ ء ےمہ

ہن وبگت ہک اے انوےل،الن آیئ ء دل ء

ہ ہن رکگت ء

ت

نسی

ن

ی

دپ آیئ ء

زمںین ودہے ء

گ ء

تت کل

را کی آزامےکن ای دااتسےن ہ ء

ت

نسی

ن

ی دپ اے

ہ گنک ء

ت

نسی

ن

ی ہک اتن ہک آیئ ء

در را رتس ء

ہ ء

ت

نسی

ن

ی اچرگت ڈگا آیئ ء دل ء اہت ےمہ

را دوار ء

ہ ء

ت

نسی

ن

یدیس ء اج رت گنک ء ہ ں ابدنہ رکگت۔اے

ہ اسل

ت

نسی

ن

ی اے ہ رکگت ۔دویم ربہ اشی 0912/0919 دن ء دااکنں ہچ اے ربح دپر اتن ہک آیئ ء

ت

نسی

ن

ی ء

را د ابرایں دیس اہیمش ء

ےمہ اکراین اتن ہک ےمہ دور ء

ہک آ یئ ء

ن

وبت ک وبگتء

ہگ مہ ابزںی اکرے دتس ء

را رس م رکت ہن رکگت ای ‘‘ انزک’’ببس ء

ہ رکت ہن رکگت۔وچش ہک آ ‘‘ انزک’’ء

ت

نسی

ن

ی را دل ء بت ء

ء

وگتیش اندمارںی اشرع رفظ یلع رفظ دننے ء

وگں کی دنگ ء

ہک ء

خ کا ںین اسس’’ینم اھچلین اچریم درتپ ’’ش

اتن۔دگار‘‘ وگن ‘‘ انزک’’امں اچاپر ء

اکبت ء

رجدیگ اتن۔ ‘‘دیس دمنی’’اتن ہک اھچگپ ء

د مہ ہپ اھچپ ء

ن

نی اتک ن

جگی

ن

نتب

ینم دمنایین

(ڈرنشکی)زباتن دلب ‘‘ دیس جنگ’’ رجدیگ اتن۔ہک ابزںی اسےل تیب ہک وگں ایشی ء

آ دہگ رہبآں رجدیگ گنکی رہب رجدیگ اتن ء ن

جگی

ن

نتب

ایں۔ولبیچ الگاشئں ایشی ء ء

ہک دری اتن نم ‘‘ popular Poetry of the Baloches’’ ددلوںیتس ہچل اکری

ن دوتسکن ہپ ونںیک گی

تسس

ایں ۔ ااکلپ گنک ء

آیئ ء اچرگ ء

ن

رتب

ولبیچ ایسھگ ء

گنک وبگت ہک ہچ اول

گ ایں ہک ونں ابزںی زیچے آیئ ء ہت ء

رجدیگ گنک ء

اھچےپ ء


[21]

چ ک تیب۔

ن

میہ

دو چ ہ اکر’’ء

ھل

ش

ایں۔ذردایتشین ‘‘ سگ ءتنی

ن

ب

الم افلض ء ابروا اتک ے

ایں ۔‘‘ اواتس’’اپوکایگن گنک ء

ولبیچ ء

‘‘ اکچس’’ء

ا یکن اتک ے رس م گنکء

س مج کی ء انم ء

ایں ۔ادیب ہچ ااشیں ‘‘ اناکر’’ایں ۔ہپ اماتہک الچن ء نچ ء ہپ آیئ ء ایتری ء

ء گنش گنک ء

اتندہگ ابزںی مین دنب‘‘ک ںیگ اکر دتس ء

(7)

وبگت۔آیئ ء دگار ابزںی اکرے دتس ء

ن ودہ ء

یی ک

را ہچ ادنازگ تیب ہک دیس اہیمش ء

ایشی ء

‘‘ انزک ’’ دتس ء

ن ودہ ء

یی ک

را ابزںی اکر ہک آیئ ء

کی ومینےن ےمہ وبت ء

ن

پک ء وبت کء دہ اسل ء

ہ

ت

نسی

ن

ی اے دوار ء رتس گنک ء وبگت اتن۔ودہے آیئ ء

گنک ء

را گ ایشی ءگ داں آیئء دل ء

ت سن را دء

آ وت ابدنہ رکگت۔اے ابتب ء

ہک‘‘ زکان’’اوامن ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی ۔ء شیپ اگل ء

ہک کھپ ’’ رھباگں ردوم زریاں تک۔ردن ء

رھب ء ایشی ء در ء

اتءدنوں دتس ء

ھددوں ے زم ہن اتن۔دل نج

و ں رکت اچراں داہکن ستنی

ن

ب

ونںیک ہتک امں ولبیچ دناکری ء

ء

ہپ آرسپے رس وبگت ات۔ےلب اوامن رکگت ات ہک ویت نم ء

ویت ’’اکری ےی ء

‘‘ وش ینم’’وگں ‘‘نم

ن

رت ایسدی ک

گ نب ء

‘‘اتن‘‘ نم ’’ء ‘‘ اھجن’’ء

(2)

ویت باسی آؤرگت ء

گی س

ایشی ء اہت ابزںی ردن ء وت دپر اتن ہک دیس ء

ہ ہچ اے ربح ء

ت

نسی

ن

ی ےمہ ب ء

ابرگی ء ادنیہگ ہپ ویت دور ء

ت لہ گنک ء

ب ویت واگہ ء

دیس ء

ھدد رکگت،الننج

ء

درومش دئ را دگار ء رگن ء

ء

ہ زباں

ت

نسی

ن

یا ں وگں السہ رکگت ہک آ ےمہ

تگ

ن

تس اچبر اتن ہک آ دااتسےن ای انوےل ۔ےمہ ‘‘ انزک’’ زبلایکن

ء

آ ابتب ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی ہک

وگں رکمی ہچ اسےل’’ ی ابدریگ ء شیپ اکرپ ء ری ء

ی

ھت

پ

امں ے ونانین دنبر س ء

ردن د یئ ء

ء پ

ڑان ااتں ہک

ن

زمھ

اتپکں ،آؤر‘‘ انزک’’دیتش ء

اری وں رکت۔ء رتاگن ء

رکمی ء دمی ء

اے ت ء

گل ات۔نم آ ‘‘ انزک’’!اتن ‘‘ انزک’’ اچرگ ء

مگ ءی

ن

ب

زڑ دنب ء ھ

ش

رکمی ہپ یب امسیئ رتاگن ء

ات،۔۔۔۔۔۔۔۔۔رکمی

ن نم وگں آیئ ء پگ ج

ک ہک ایشی ء ابرہ ء

تگی

ہچ دراتسں !

ہک اے ے ےی ؟اس

نگ ی

اشی ینم امھ ری نم ء

ء

‘‘ ویت نم’’انوےل ؟وگں رکمی ء اے پ

اے ‘‘ویت نم ’’زباں اوچنش ہک نم ( انوےل )‘‘ دگارے’’ء

رکمی اے رد ء

رکگت ات ء

ن

‘‘ ری ےی واہج اتن وجاںین زان

(1)


[22]

اسل ‘‘ انزک’’یل ردن ء

0929او

گکا ر رکایچ ء

ن

ت

س را دناکر اچپ ء

ایشی ء گنش وبگت ء

اچپ ء

ء

گنش وبگت یل دگار اتن ہک آ اتں اونں دو زابانین اہت اچپ ء

او گنش رکگت۔ اے ولبیچ زبلاکن ء

اچپ ء

افریس وہار اتن،اردو ہک آ زابانین اہت اردو ء

را وغث شخب برب ء

ایشی ء ‘‘ انزک’’ ء

راجکن رکگتء

ء انم ء

اسل را ااکدیم ادایبت اپاتسکن ء

راںیہ 0991ایشی ء

گنش رکگت ،وچش ہک ادایبت اپاتسکن ء د

اچپ ء

ء

اردو ء اندمارے اردو راجکن ء ابتب ء

مھ

راجکن گنک ء واھگ دار وبگت۔یل دگاراں اردو ء

ںی اشرع زابانین او

ہکااختفر اعرف اتکب ء دنب

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی ایت دااکنین اہت

گیب ےک دنسیھ انول ’’ خ

قلی

ااکدیم ادایبت اپاتسکن ےن اس ےس ےلہپ سمش ااملعل رمزا

بزبحادہ دمحم ادرسی ‘‘ ٹج دی رکوتت’’ریمان شخب اہنمس ےک اجنپیب انول‘‘ زتنی’’

لہ’’ےک وتشپ انول

ن

ےک رتا م شیپ رک یکچ ےہ ےسج ‘‘ انزو’’ انول رفظ الاشری اک رسایکیئ‘‘ ب ن غ

نیل انول ےک اردو رتےمج تہب رسااہ ایگ ےہ ۔ادیم یک اجیت ےہ ہک ولبیچ زابن یک اس او

‘‘ وک یھب زپریایئ احلص وہیگ‘‘ انزک’’

(1)

رشپ ء ‘‘انزک’’ زمںین اشن ء

رکگت ہک اے ہپ انزک ء

دبعاولادح رباہین ء

ء راجکن افریس ء

ہک اے دو ربحے

ن

اے ربح مہ دپر ک راجکن وبگت،انزک ء ارزتش ء

ہک اویل دگار اتن ہک افریس ء

افریس اریان ء وقیم زابن گنش وبگت وچش ہک اردو اپاتسکن ء وقیم زابن اتن ء

کلم ء وقیم زابانں اچپ ء

اتن۔

ہک انول ء ‘‘انزک’’

ن

وت اے دپر ک گنک ہپ انول ء

ن

ن چ یگ

رتسںی اکرتس شیمہ اتن۔اے ء انم ء

،وچش ہک اٹاٹسلیئ ء اندمارںی ‘‘ ڈارئٹکی اٹلٹیئ’’رںیگن

ن

وگر ک مگ ءی

ن

ب زایت ویت

واونک ء دوگلش ء

’’دگار

نن

ہچ اے رںیگن ‘‘ وار اڈنی سیپ’’، ‘‘اانیاکری

ابز دوگلش وگر ونکک ابں ء

اے رںیگن انم ہپ واونک ء

ل ں’’

تی

یہ ء اب‘‘ اٹ

سک اے رںیگن دہگ دگار ء

را ںیمک رسدپی اتس اتن ۔ولبیچ زبلاکن ء

مہ واونک ء

تب ء

گنک وبگت اتن، وچش ہک رینم ادمح ابدینی ء

ن

ن چ یگ

دہگ ابزےنی۔’’ مہ اٹلٹیئ ہپ انوالں دوزہ ءگت تشہب ء

ن

نتب

کی وسب دنمںی دگارے زای باسب ء

گی

ن

نتب

اتن ڈگا انزک

ن ن

رتان گنک ت ااگں پگ ء

گن ء باسب ء

راںیہ دننوںیک زااکلرے۔ےمہ دگار ء د

آ ایتب دپ ء

تیب اتن ہک دگار ء رتسںی اکرتس انزک اتن ء


[23]

ومشاکشر ہن تیب ہچ واونک انزک ء

واگن ء

دنبوک اتن۔دگار ء رسیمج ء

آیئ ء زدن ء

رپ وگں انزک ء

رس ء

آیئ ابال روت اتن ء

ہچ ربز ء

انں دہگ اکرےتس انزک ء

رکداں ری رتتین۔اتن ء

ء اکر ء

ڈا رتان انکن ء

گت ء ابتب ء

ن

نتب ہکانزک ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی رٹک دبعاوبصلر ولبچ

رس ’’ہ ا ین ان رسںیمج رسےمج ء

قصے ہک اے ابزںی اسکن اسکںین

سعک

انزک ایتب دیپ زدن ء

اکرتس وا اتس ےلب کی اجنبیہ ایحےل تسین ء

ت کہ وبگت،ارشیا اجنبیہ ایحل،اباکچر ء

ی

ن

ی

زگا کیب ء رکداراین وڈا دہگ رکدارے اتس ہک آ رسںیمج ابالدے زبورتی‘‘ انزک ء

(9)

ہک دہگ اجےہ آ انزک ء ابتب

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی رتان انکن ء

ء

اتں آرس ا ’’رڑچن اتن،اے انول ء میھت دنبات ء

مگھ

یل ہس ںیمسق اجوراں وگں انزک :او

ن ء کگی

ی

وگں ‘‘ رمد شک ’’ودی وبںیگت اجور،،آیئ ء آروس،آیئ ء رسا ا رگب اتں اورم ء

ء

شک وبھگ ،دویم رگ ء دامی : امالین رس ء

ادنیمی ء

وپاشین ری ء

اس رتس ء

دنھ ء امکش ء

ای وچ :دراگنک ،یمیس وچ اقیض ء

،وچ ایم ء

نک ء چ

ن

گی

، وچ ،وچ وپسری ء

ی در ء ریپ رمدء

م

س

س

وچ

زرک ء اسکن اسکںین رکدا‘‘ راین رگن ء

(2)

اویل ردن ولبیچ دگار ء ڑپ ء

ااگں اچبرےئ انزک ء دہگ اتسبرے اشی اتن ہک دیس ء

ی باسب ء

گی

ن

نتب

رڑچن اتن۔زباں ہک دیس

مگہ

وگں ولبچ راج ء زدن ء

آ مہ ایتب دیپ ء

را نب پگ وجڑ رکگتء

زال وبیل زدن ء

ء

آ ایتب دیپ زاتن ۔ دہگ ربحے اشی اہیمش ہک وت ایتب دیپ رمدےم ء

رشی ء

وگں وجاین ء

زال وبالین زدن ء

ہ

آاہین زدن اجوراں را ںینج آدامین زدن ء

گت وبگت اتن ،ےلب آیئ ء

ن

نتبو اتن ہک دیس ء رکا دہگ مہ ابزںی

خ

ن

ی

را دگ الاچر رکگت ہک آیئ آایین زدنی ء

می سھ

دوگلش داگت ء

مگ ءی

ن

بگت اری رکگت۔’’ار اجوراین

ن

نتب انزک ء

اجکم اجکم ریمنان رکگت ہک آ وچن ء

را دیس اہیمش ء

دہگ ربحے اشی اتن ہک انزک ء اکرتس ء

ابز مکحم اتن ےلب آیئ ء اہت ابزںی گت باسب ء

ن

نتب ی لگا رتی ۔انزک

اپدکاینم ء

ویت زعت ء

زان ء

اجوراں ہچ گ

اکتنی ہک ۔ ینغ۔اجاہں یکینکت زنوری دنگگ ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی رتان انکن ء

گت ء ابتب ء

ن

نتب رپواز انزک ء

09انزک ’’ مہ واگن تیب اتن،اے 012در ء

اتدکامیین کی ںیکل دگارے ہک روچ ء

ے ڈوںیل مھ

امں در ء

زر ء پ

آیئ ء ایتب ء

ی دنبن ء

کلی

ے ڈوںیل اسکںین مھ

وگادرای دہگ ےمہ


[24]

گت

ن

نتب وسرایین

ے اجنبیہ ایھل ء رسا ہک اکرو وپرایت ء یکس ء

مھ

،ء ‘‘درای’’ء

البںیھ ء اکر زدن ء

ہ گنک وبگت

ت

نسی

ن

یرڑے ،

ھت‘‘

(2)

گت ء

ن

نتب ہک ینغ رپواز ےمہ دگار ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی دہگ اجےہ

ابتب ء

ن دنبین ’’ ت کی

ب

ال ر ء

ن

رکچتی ،آکی ربادھار،زان اچرگد ء

سہ انزک ء پچ ء

ک یکنب رتس ء

زاےل ہک دپ امں دپا،۔۔ ہک آیئ وتک ء

ن

۔۔۔۔،وگں ےئس دیمںی رمدںی آدامں وسر ک

و رمد آیئ ء

مھ

و رمد کس دوتس تیب ء

مھ

را آیئ ء ریمنی وھار اتن،ء

اندھا ریمنی ،اجیم ء

ن

روت ڈگا وارت ہن ک ردن ہک زر ء

و رمد زیچے دمت ء

مھ

را مھ کس دوتس دارتی ،ےئلب

،۔۔۔۔۔۔۔،آ رمد شک ء ،ںیکلب زر ء وتاپانین آامچ تیب،یمیس رم دپ ویت کل ء

د ء ریباین ء

اندمار تیب اتن‘‘ انم ء

(9)

دیس اہیمشگت ء ابتب ء

ن

نتب ہکاے دگار ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

یگا ل ء اہت

س وت ی ی

ڑار وبںیم زدنامن ء وگانپ ’’

ن

انزک ہچ ےئم ایتب رک ء وگڈن وگڈنںی دنبانں کی دنبےن ء ھ

ے ،۔۔۔

سم

ء کی اسکںین ربی راںیتس رھچ ء

ن

چ ی یگ

ے مھ

۔۔۔۔۔،کی دگارے ،ااگں ویت

،دمی رتا اگےم ء گنج مھ ا م تیب

ت

ن

نکن رکت ی

ال‘‘ نیبش ء

(01)

اجنجل اتن،ےلب اے دگار ء اہت دیس رڑںیچن اڈ ء

مگہ

وگں آیئ ءے دنبین زدن ء

مھ

گت

ن

نتبوچاناہ انزک ء

سہ ء ک آؤرگت،آ

ہک دمی ء

را امہ رگن ء

انزک ء

سہ ء اہت ء

ک ریمنان ۔

انزک ء اکرتس ء

ء

ن

ڑاہ انک ک را بن ء

چ

،انزک وچن ویت

اوس اجنجل ء دمی ء

اتن ہک انزک وچن زدن ء کمہ اڈ ء

ن ت

کی ے دنگگ ء

مھ

را واونک ء

را را دراتسں ہچ زایت درد دتن آآیئ ء

رباجہ دارتی۔ےلب امہ پگ ہک آیئ ء

اپدکاینم ء

د شک رم’’زعت ء

دپ ودہے آ ‘‘گ اتن۔آیئ ء رمداین ریباین ء

سگ

گ تیب اتن ،ڈگا آیئ‘‘ رمد شک ’’

سگ

ہک آ

ء دل ہن ولپ

۔

ت

ن

نکن وسر ی

ی

ب

ارزاںین ہ گنک وبگت ہک آیئ ء اہت اسدگ ء

ت

نسی

ن

ی ربگ انزک ایبہین کینکت ء

را دمی ء

سہ ءک ے ءم

ہ وبگت

ت

نسی

ن

ی ینغ رپواز

ہک،کینکتء ابتب ء

ن

ک

’’

پ

ڈگا رد ہن اتن ہک ااٹسلئ ملک اکر ء اجن ء وپتس اتن

ی ت

سنگ یکا انگ رمدم وچ

سمی

انگ ء

ن

دہگ اکررمز تک ہن ک ر ء وکٹ اتن ،ایچ ہک ااٹسلئ ء

،ودہے ہک کینکت گ


[25]

درگ مھ زدرگے اکررم ڈگا اگیگےن تیب،۔۔۔۔۔۔،ودہے ہک کینکت ء

ت

ن

نکن ے ی

آیئ ء ازم ء رس رپیشی ء

ء

ن

اتناکررمد تک ک

ی ن تک‘‘ ا چہ ا ر ء ہن

(00)

ڈا ہکودہہکی کینکت ء ابتب ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی را وگش اتن ہک ’’رٹک دبعاوبصلر ولبچ

د ء

ن

ن کینکت انول ونیسی ء امہ راہ

انول اکرتیہچ آیئ ء کمک ء

دمی ءگت ء

ن

نتب‘‘ونسی ویت

(07)

دمحم ااختفر عیفش کینکت ربان ء

را دمی ء

رتان ء

ہکےمہ ثحب ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی ک رار انکن ء

ء

را گ ء

را ہک اک’’د ء

ن

ن ہپ امہ راہ

آرگ ء

را دمی ء

گت ء

ن

نتبہ اکر ویت

ت

نسی

ن

یگ کمہ اسس اسچ ء اہت

سگ ،آ کینکت

ن

ررمز ک

‘‘تیب اتن

(02)

ثحب ابرت ،ایبہین کینکت ء ابتب ء

دمی ءسہ ءک ویت درومش ء

رتان انزک وچش ہک ایبہین ء رگن ء

ء

ہکانکن ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

ی ایبہین کینکت ء اہت ڈ’’ رپورسیف ینغ رپواز

ن کا ین درتگ ء

ن

کی

ی ینوچ ادنیہگ

ڑھ ء

ن داین ء ی

دپر رڑ زیچ زارہ ء

ت

سگی

امراگین اکعیس رتمک گنک تیب اتنء

ڑ ء پ ویت ذنہ ء

رڑ گنک تیب اتن ء

ت

سگی

اجنجالین سکع

‘‘ گنک تنب

(01)

ان اکررمز رکگت ،وچش دیس اہیمش ء

رااہن ء

ہچ وت دپر زک ء اہت مہ ایب ہین ء رکپ ء

سہ ءکہک انزک ء

اتن۔اتن

ن ت

کی ریپ ای اکماملیت رگن مہ دنگگ ء

انزک ء اہت ابزںی اجاہگں پگ ء

،الن

’’ وچ الکت ء

ے دگاپین رس ء

گ ت

چ

زڑںی راکیں کی وکںینھ رپسی وبھش

ںیمک ربز امں ہچ ایتب ء

ںیک او

ہن ک ااشیین وکںینھ ء

ا ںیب درای ء

ن

ت

سھ

ش

نو مءت لن

ن

ب

اتشگت ہک اے دنبن ء رمدامین وگں

وایشین رسیپںیگی اسل اے درای و ںیک اتن ،ےک زاتن ابرںی تنچ یلھت ء

ن

نی

ن

تم

دویتس ء

وچ وگازنگ ء

ن تن ءھک

ربے ہپ و ںیک زر ء

منلی خ

ہک

ن

وگازب

ءن

ے وبجمھ

دواتسں امں

ڈنچگ دنھول ء

تنسن ہن ونیش ء رکء ے ء

اچبین یناشین ء

ےلب اتں رمویچ اے ںی

ن

‘‘ ب

(01)

اتن ہک دیس اہیمش ء اکماملیت ای پگ ء

ن ت

کی دہگ رجتےتب اے دنگگ ء

انزک ء اہت یکینکت باسب ء

اکررمز رکگت۔ اکررمز رکگت ،ںیکلب وگں وجاین ء

را ہن اویک ء

ریپ کینکت ء


[26]

ے انکں ین رتا! رش’’

سی

چ

؟

وگا’’گ ء

سک مگ ءی

ن

بت اجکم

‘‘اتن

اتن ؟’’گ ء

سک ےئ نک ےئ ،وت وت زاانں ہن زان ےئ ہک ہچ اجکم دمی ء

ے ہک وت نم ء

سی

چ

‘‘اے ین

’’ ن ورانںیئ نینج اواتشگت اتن اچبر آ کی رک ء

ی

تھل

‘‘

‘‘ اڑے رمدے ےی ے ےئ ےیوت’’

گ ےئابرںی وت زرھ ! رپاچ’’

تگی

؟‘‘

(09)

پگ رتان رپامگی ء

اکراتسن ء

ڑے ء اہت دنگگ تیب ہک دیس اہیمش ااسنین بت ء باسب ء

ربزے ٹ

ریپ کینکت ء رگان ء

۔اکماملیت ای پگ ء

ن

پگ ک ،امھ داب ء

ن

ڑ ک ااسنن پ

اتن،زباں ہک امھ داب ء

آیئ ء رس را اکرتس ء اکر ء

ہ اکر ء

ت

نسی

ن

یہ یگنک لکشم رتںی اکر اشی اتن ہک

ت

نسی

ن

ی اگالن ء

پگ ء رپآین باسب ء

ء

رپآں مہ دپ ہم ہپ ہم رتیس ہک آ وگں اکرتس ء رس ء

زیچے امرگ ء

را چاتن۔رپہچ ہک واونک ء

ن

ت اکمہمل ء اہت چہ وڈںی زنوری ء دنگگ ء

کس ابز دلب اتن ء

رتان ء

تیب اتن ۔دیس اہیمش اکراتسین پگ ء

اتن ہک اتن ۔ےمہ اکماملیت

ن ت

کی وگں دنگگ ء

وجاین ء

درومش ء انزک ء یمیس در ء

کینکت ء وجاںین رگن ء

آؤرگت۔ دمی ء

را اکماملیت رگن ء

رسںیمج در ء

دیس ء

دگار ء راتسں رتسںی اکرتس انزک ء دن اتنء

رتان گنک وبگت ہک انزک ء د

ثحب ءوچش ہک اسری ء

رپ امہیئ ء آ ابز زابی دراںیہ رس ء

ہچ دپر اتن ہک انزک دنبین زااکلر ے ء

رت اتن ۔دگار ء واگن ء

اچرگد ء

پچ ء

را ویت رمد ابز دوتس ر اتن ۔آیئ ء

ین ابز ایحل گ

چ را ویت ولگ،رمد،نج ء

ڑمادھارںی زاےل۔آیئ ء

ء

را آیئ ء رم رپآں ہچ مہ اے دپر اتن ہک آیئ ء

دگار ء رس ء

اتن ء

د کس ابز دوتس دار اتن۔ ےلب انزک ء

دپ زر آ زیچے ودہ ء

ن

ہک وسر ک رش ہن اتن، آ کمہ رمد ء

ڑھ اشی اتن ہک دقرت ء اکر وگں آیئ ء

ن وگں ی

ہن کس ابز رگان ء

ےمہ ہپ انزک ء

ء

ن

وگیباہ تیب اتن۔وچش زباں ہک وارت ہن کء

ن

دپا وارت ہن ک روت ء

ء


[27]

ںیک ربحے تیب اتن اے مہ دنگگ گس

دور دتن ۔دگار ء وتک ء

ڑگیت ء را کس ابز م ء

،ےمہ ربح انزک ء

ہک آاہین اہت

ن

وگں وسر ک۔انزک اچر رمد ء

ن

دبانم ک را اچرگد رمد شک ء انم ء

اتن ہک آیئ ء

ن ت

کی ء

دپ آیئ ء وا ریمنی ء ریباین ء

اورم وہار اتن۔ریمنی،اجیم ء

گہ تیب اتن ہک آ وگں ریمنی ،اجیم،ریمنی ء

ہک آیئ ء اویل انم تپگ اورم ہپ

ن

و وبجمر کخ

ن

ہ ی

را اچرگد ء ولہمک ، ےلب آیئ ء

ن

ین وسر ہم کدہگ چہ سک ء

۔ ےلب آیئ ء واگہ شیمہ تیب اتن ہک آیئ ء ولگ واہج ین زر

ن

ک

را انزک ہ اسگن ء اکرتی ڈگا آیئ ء

آیئ ء

ان رتنا ں ج

سنگ ہم روت ای اے ی

دنبوک ہم تیب اتن ۔ ء

اتن ہک آیئ ء روزاگر وگں زر ء

سہ ء اہت دمی ء

ک، ودہے اورم ء اکرتس ہک

ن

ابزںی اجاہں ریحان ک اسگن واونک ء

ےلب اورم ء وگں آیئ ء

رش ہن اتن ۔ودہے آ رہش روےمش ۔زباں ہک آیئ ء ایسدی وگں انزک ء

اتن ڈگا آیئ ء درومش دبںی د

ن ت

کی

ء رکایچ ء

ربتعمآں رگب اتں وکرٹ ء

را ریم ء

آیئ ء ء

ن

وگں امالین رسا اڈی ک ڈگا آ انزک ء

ن

ہچ وارت ک

ن نینج ت کی

ن

ب

ان،ربص ونکک ،رہمابن ء

ن ،ےلب اے دناراگین اہت انزک کی ج

ن

رس کرہچکایں ابرت ء

الصھدد اتن ہک آ دمام وگں اورم ء

نج

اتن۔آیئ ء

ن ت

کی دنگگ ء

آدےم ء رگن ء

آاہین سیک ء

ء

ت

ن

نکن ح ی

رہچکایں رمواں :اعمملگ واہج زگا کیب ء ای وکرٹ ء

اورم ’’ن رمدامں آکت ء

ی

تھل

اکت۔ کلم ء وارت تک ء

دپ ء ردن اورم ء

ہچ اجیم ء وگیبایھ ء

رمدںی کچ ء انزک ء تپ مھ یئت انوک وبگت ء

ابزںی امےل رس اگتء

رستنی ہک انزک ء

دبل مھ وتےئ ۔اب ویت زگن ء

دئ اتن ہک امل ء رھبے رتا ربتیس ۔وت ربو ہپ واہج زگا کیب ء

آیئ ء ڈگا رش رت اتن۔رمدامین رسگنی ء

ن

ہک ااگں وگں وت السہ ک

نگ ی

مھ انزک ء

ربب ء

مھ ویت امل ء رھبے ولٹ ات ہچ انزک ء دن ء

دپ ء‘‘ واہج زگا کیب احل دات ء

(02)

وچش ہک اسری انزک ونجزام انزک ء

زر ء ابوہٹ وبگت اتن ء

رہ ںیگ ء

تگی ےئس رمد

ء

رتاانں ہچ ےمہ دپرہن اتن ہک آ امالین رسا اڈتی ڈگا آیئ ء پگ ء

اے اجوراں وبگت۔اورم ہک وگں آیئ ء

۔

ن

وسر ک ایں ۔رھ السےھ ہک نک ےئ’’وگں اورم ء

ن

ن

ن

نم ج نم وت وگں نم اڈ نکم ،وت ینم ربات ےئ ء

درآدمے ہن ےئونم ٹگ اکں۔دپ ء

ء ااگں زیچے زر

دیارے ولٹ ےئ نم رتا دایں ء

ڑتم ء

ن

۔ااگں ہپ ھ

اواتشاگتں‘‘ےئ مھ نم ہپ یئت کمک ء

(02)


[28]

آروس اورم وسر ء

اتن ہک انزک ء

ء

ای ہپ درور اے رداں اچبر ات ہک اچ آاین چہ دپر ہن وبئ

نک اتن ۔

ردن ان’’ تش ،وچ ہک ہچ اے نینج ء روگ ء

اکچں ہپ اورم ء واشکت ء

زک وگں ویت رھ ںی

اتن ہک رھ دوانیئں ین ویت دنگہ اکرںی دژنم اجپہ

وگاھراں ویت دل ء زگن اش ری

ن ربات ء

ت گیھک

‘‘آؤرگت ات

(09)

را را ریحان نک اتن ہک ودہے آ انزک ء

رتان واونک ء

ہچ زایت اورم ء پگ ء

ےلب ایشی ء

ا’’ رماد وگاھر اتن۔ ہپ درور اے رداں اچبر ات۔‘‘اد

اتن ہک آیئ ء نول ء

گ ء

سگ

ا ’’ااگں نم ! انزک اد

چ ک مھ اٹ نک اتن ہک نم وگں وت وتچرںی ان ردنںی اکرے تک ء

ک

گ ء

تمی اے ایبایں نم ء

یئت ولگ ء

یئت دن ء ول دپ ء رتا ہپ دویاانں شک ات ء

یئت زگن مھ تج ء

وبراں ڑمااتں ء

یئت نگن ء

ہب دنناں ء

گ ء

سب ےئ تک ‘‘ ،اورم اراسں تپگ ء

(71)

۔ڈگا آ ویت رسیپںیگی ںی

ت

ن

نکن وسر ی اسگن ء

ہک آ وگں اورم ء

ن ت

کیودہے انزک ء ہپ زرک

ریگ اکرتی ۔ آاہن ء

ء

ن تکی اپداکت ،ےلب ’’رمداین رتاگن ء

ء

ہپ روئ ے اتریھ وبت ء

زارپان ہچ لگ ء

ہچ زرک کی تش ءے ، ا ے نم روان ء

گ آیئ ء یناشین ےی کچ ات ء

ربے انزک ءے الگشئ رکت ء

رگاں ویت اتسمیگ ء

اورم ء !ء

تپک دد ء تپ ء رتاگن ء

ھ املھ ء تپ ،ریپل ء تپ ء

‘‘ انزک کی ربے دپ ء

(70)

ن

دنبوک ک وگں دہگ کی رشےط ء

اورم ء وسر ء

وگں آیئ ء ےلب انزک ویت ء

،رپہچ ہک آیئ ء

وچ ربوت ء

ہک آیئ ء اے ولگ واہج مھ ز ر ء

آ ہن ولپ ایت دنبوک اتن ء

اسری ء ولگ وااہجین درد ء

رمد را اسری ء

آیئ ء وگیباہ تیب اتن ،اچرگد ء

اگر ء اندمار رکگت ات۔اسری ء رمداین وڑ ء

ےلب ’’شک ء انم ء

زرت ہن انکں ینم ڈھک اشی اتن ہک ہک نم دہگ نون ویت رس ء

ت

ن

مکن زر ء اکر ء

‘‘ اورم درای ء

(77)


[29]

ہن رواتن دیم زر ء

تیب اتن ہک ےمہ روچ ء

آاہین آوجیئ ء روچ دگار انزک ء دنبات وگں آدگنی ء روچ ء

ء

اکرتی ۔ اتن۔دیس را وچش دمی ء

ےمہ دنارگ ء

’’ ارزںین رکی ہک درای ء وگات ء

اسرت رکگت ات ،ااشیین رنںیگم تشپ ء

دم اگت ء

الچگن کچ ء

ہک رمدنی ،نینج ء

ن

اباتشلں مھ ے رتاگن کن وبپ ء

تنی مپ

دننگ ہچ

رڑ رت اتن رپاچ

ت

سگی

رمدم ۔رمیچ اے رپاھگ ء

ن

ے رھب ہن ک وت ء،رھ سک ہچ ایشی ء

رمیچ ء

ہن ش دویش سک زر ء

‘‘آزایت ء روچ وبگت زباں دیماینہک آدگنی اتن ء

(72)

دیم ،زر ء

سہ ء دبل ء

ک را واونک ء

ء

ن

ل کن

بسہ ءک ڈگا آ دگار ء

ن تکی دیس ہک دنارگ اسزی ء

۔

ن

دنبات ک ولعمدماری اجپرگنی ء

ت گ شک ’’اچرگد ء ابتب ء

ھ در ہن اتن ۔ای ہک ام

درای ء رمدم ء اکر ہچ دو ء

ن گ ای ہک امں رپسی وبچن وجان اتی ء

رھ سک ونمک اتن ہک ہچ داینء اندمارںی ء

ا ں رپس تنج ۔اے پگ ء

ن گا ین ربتک اتن ہک رمیچ رمدم امہ ء رسا اری رپسی وبچنے رپس گنج ء

مھ

اتن۔

می ھ

رتںی اکراں ےکی

گ

تکی

‘‘

(71)

ہپ اے رداں اچبر رگنی ء دہگ کی درورے ء

ن ولعمدماری پ

ےمہ رںیگن دنارگ اسری ء

ات۔

’’ آیئء رمدامین اجور ء

رھ کلم ء

دیم ہتک اکر تیب ،کلم ہپ کلم رگدتی ء

ن گا ں رپس گنج ء امں رپسی وبچن

اںیچن پگ نج اتن ہک ہک وگں انوادننیگ ء

ن تکین اںیچن رمدم در

ی

تھل

کا ااشیین ہت ء

سمی پ

ر تیب۔

ن

زان

ریھان تیب ‘‘ وگدشاروک امھبن اتی ء

(71)

ےمہ رںیگن دنارگ ء دہگ اج اتن،ودہے زگہ کل ء وگازی ء

ن ت

کی را دنگگ ء

ےہ واونک ء

را رس دپگنک واونک ء

ےمہ وگازی ء ابتب ء

اکرتی ےلب ردن ء

دمی ء ولعمدماری اتن ۔دیس ےمہ دنارگ ء

ء

ن

کھدد ءنج

ء

اتن ہک دہگ ابزںی رمدےم آایین ’’۔دئن رمدم کل ء وگازی بیل ء

ی

تھل

درای رچی اتن ۔

ن دہگ امت ابز اجںاھں ےلب اے دنبن ء بی بیل گنک تیب ء

ات اتن ، کل وگازی ابز رگن ء

اچرگ ء

اش ء

ے رگن آیئ ء دنارگ گنک مھ

‘‘ رںیگن ہک اوچنش بیل ء گنک ء وش اتن ۔

(79)


[30]

اویل در دگار ء دراتسں ہچ رتسںی در دنارگ یشک گنک وبگت ء

رسیمج ء

دگار ء اویل در ء وتک ء

گنک وبگت وچش ہک دیس

گو دپر تیب اتن ہک اے در ردن ء

خ

ن

ہ ی

اتن۔۔اتن ہک آدوازدہ اتدکامیین رس ء

ےمہ اتدکامیین آزامےکن ای دااتسےن وبگت۔ااگں دیس ء

ن

انزک ب ہک دنبات ء

ن

ہ ک

ت

نسی

ن

یاہیمش وت

رگنی ء ن را ولعمدماری پ

واونک ء

را ںیمک رتمک رکبںیت ء

دنارگ یشک ء

ھدد ہم رکںیت ںیکلب دگار زایت ء

نج

رڑ ربادھار رت وبگت ات۔

ت

سگی

وتاپن ہن ’’ ،ہپ آیئ ء

ن

آپ تک ک لیت د ات ء

کی ےپگ و اشی اتن ہک دیم داہکن ویت دیار ء

کگ ،ہک

ی ا ء

رپ پک تشپ ریپی اگنسر ء

ردن ریپی ء

آگی ء

وکرںی روگ ء

ک ء

سھ ہچ ابزںی رو چء

اتن ،دپ ء

رھبگ رگگ ولٹ اتی رھ سک‘‘ہچ اے دیب ء

(72)

ہچ اسری ء ریپارگاف زایت ایشی ء اتن ڈگا ےمہ ریپارگاف ء

ن ن

در گنک تااگں ےمہ ردآن ء

اتن

ن ت

کی و یگن دنگگ ء

مگہ

سہ ء اہت زایت زابییئ ء

ک زنیکی نک اتن ء

:وگں کی دویمہ ء

ا’’ انزک ء دمی وگں درای ء

کی رشںی دامےن ء

راتس ء

ویت پچ ء

اواتشگت ات دپ ء

ت ء

ات

ش گ ویت دل ء

دیاراں اچبرتی ۔رپاچ ہک آیئ ء

کچ ءے تج ہک دہگ رانچ ء

ش رانچ زر ء

رڑ دیار ء

ت

سگی

د ات رپاچ ہک ہن روت اتن ےلب آ ر

ہک رمیچ ابز سک زر ء

تش زاانں ینم دل وت زن گ ویت دن ء دل ء

ات ات اتن۔انزک ء

ور اتن ااگں اے گ

کا ویت دل ءے ڈڈ تک ء

سمی پ

ات اتن ،

رتس امن ںیتیب ڈگا اے درںیتس اگنسر ہن شء

ویش اتن رم ہپ ریھ ء

گ ات ء

‘‘الست دات ہک اے گ

(72)

مہ ےمہ رںیگن دنارگ ی در ء

م

س

س

۔دگار ء

ن

سب ہن ک را ولعمدماری اجپرگنی ء

دیس واونک ء

اکتنیسہ زایت ربادھار دنگگ ء

ک اتن

ن ن

ااگں در گنک ت ےمہ ردآن ء

ڑتیش ء

سہ ء رواین ب ک ہک اچ ایشی ء

اتن۔

ن ت

کی اواپر تک ہن ’’دنگگ ء

گنچ اتن ء

تیک آ دش ء

رپاچ ہک اے زان اتن ہک دیم ہک ہچ درای ء

ہک ولگ ء

ن

ورےگ ک ےلب،۔۔۔،ہپ ااشیربوت ء

ن

وبارت۔ابز رمدم ااشیں ایمرگی کین ویت دن ء

‘‘ اتوان ء نب اتن

(79)


[31]

ن ن

در گنک ت ےمہ اینم ء ردان ء

اتن ء

ن ن

اجکیہ گنک تڑ ای ریپارگاافن ء

ااگں ین ےمہ دوںیئ ٹ

در اکتنی ن ولعمدماری ہچ دگار ء

ی

سگی

آیئ ء ہت ء واانک رت تیب اتن ء

رواین وجان رت ء

سہ ء زابییئ ء

کاتن ڈگا

اںیچن ایتب ء ’’۔ے ءک چک

اکن ات ہک کی اانہگ ء

اکن ہپ گ

آیپ دراتسں ہپ دیماں گ

ی ء

نی چی

ب

رس ینت ینگن ،یٹب ،

آیئ ء رسںی ےئ ء

ن جے ءک چک

زمھ کی ے ءگ تھ

کچ تج داہکن اپسولکزنےگ تج ہک رمدم ڑگ ات ،رھ سک ء

گ

تنسن ی دمن اتن ہک اسدے ء

چ کک

ن ی

تھل

ت گ ء دتس ء

ھے اپسمھ

،

‘‘ ات پٹ پک

(21)

و ہک خ

ن

ہ ی

دویم در

ہ ہن اتن ۔الن

ت

نسی

ن

ی چہ آاہین ابتب ء

ایناہں ء

اکرتس دمی ء

دگار ء اویل در ء

آیئ ‘‘انزک ’’دنبات تیب اتن ڈگا دگار ء رتسںی اکرتس اکتنی ،انزک ء

آیئ ء ولگ واہج ریمنی دمی ء

ء

ہ گنک ہن وبگت

ت

نسی

ن

ی چہ اسری ء

ء ولگ واہج ء ابتب ء

آ ااناگہ ء

آرگ ہن وبگت ء

،آاہین چہ وڈںی اجپرے دمی ء

رتاانں ہچ واونک رس ہ گنک وبگت۔ںیکلب انزک ء پگ ء

ت

نسی

ن

ی زیچے

اکتنی۔انں آایین اکچین ابتب ء

دمی ء

را ا‘‘دھک’’دپ تیب ہک آیئ ء

اتن۔ تسانںیم چ

ے انزک ء اکرتس ء

مگ

ی

ن

ب

کی دگار انزک ء اہت دیس اہیمش ء

آؤرگت ہک آ دہج ء

دمی ءن رےگن ء

چ ی

ن

ہ ی

را

۔ےلب

ن ت

ن

ی ت ھک

رکداں ہچ ر را زگاکیب ء دبںی اکر ء

وت ء گنن ء اہپزوک اتن ء

وہار ویت زعت ء

افج یشک ء

ریحان ونکںیک ربح اشی اتن ہک دگار ء ادنیہگ ابزںی اسکن اسکںین ںینج آدںیم اکرتس مگ ءی

ن

بدویم

نگ اکماہملں دباکری ء دپرایئ تیب دباکر اتن ۔ںیکلب اے ی

رتان ء

ا ں رد ہن ابں ہک اکراتسین پگ ء

س

تگنس ایر ءن دنبین اچرگدے ہک آیئ ء اہت رمداں وہار زال وبل مہ ہپ وت ء

چ ی

ن

ہ ی

اتن۔دگار ء اچرگد کی

گ اتن۔آاہین

تکی گنن ء دپ ء

دوایمین زعت ء

دمام ء ولرف اتن ء

دہج شیمہ دار اتن۔ابزںی اکرتس ڈنلر ء

گنن ء اہپزگ آیئ ء ت لہ نکب اتن۔ےمہ اچرگد ء اہت انزک ء ویت زعت ء

ب اتن ہک دویم آں ہچ ویت دبین نت ء

۔

ن

ابال ک ربز ء رکد ء

’’

بن ے ےئم ردن ء

مھ

ے امیم ہن اتن امیم اے زمںین ایھبےی۔مھ

ے اے مھ

انں،آیئ ء

وید ال ء تشپ ء

زڑگ ہن بن ھم

ا

سمی پ

نم رمیچ رواں آیئ ء امتاتن۔ رسک پکء

دراتنیئ۔اکن،اے رمو!اکن وگاشں ،دویم کنج ء

اجین رپاچایشی ء امت ء ولگ ء


[32]

ایشی ء امت واہلل اوچن انں،۔۔۔۔۔۔۔۔،اے اے ؟زی انں امیم ء تپ ء

نش ج

ے یکیس واڑو ہن رپاچمھ

شے ااشیین ولگ ء

مھ

‘‘اتن ؟

(20)

اشی ںیکلب دگا ہن اویک ء

رتان دنگگ ء

اکماہملں ہچ ےمہ رںیگن ثحب ء

رتان ء

ر ء زایت پگ ء

:اکتنی ،ہپ درور اے ردآں اچبر ات

ہ ’’

تسھہ آ

تسھ آ تش ءے،ایم وگش ےئ زاانں ڑگات ء

گنک ء چ

ن

گی

ا وت امرا رزوا ہپ یکسکس ہپ اد

مھ لین اتن ۔اتگن!تک گا ں رتگ ء

ن امرا دمےئ ہک امرا می

زباں اچدر رپ اے اکچبین دپ ء

سا اگیئں مھ۔نم و یئت دریںیگی

ن

ہک رتا درگے ایمرگی ک

ن

ننخم

اتن ؟ ایم ادا وچںیش پگ

ویت زیچاں اھب ںینک زاانں نم ہن دنگاں ہک دننںی ء

ے رکی ء کٹ ء

مھ

ہک امرا چنپ اسل اتن ہک

ہن وپانےئ مھ المیئ دےئ ،ےلب ایم ہپ دحایئ اچبر ہک ایشی ء

‘ ‘وت رھوچ اے کچبء

(27)

آرگ وبگت۔ویتک ںیگ دگار ء اہت آ دمی ء را دبںی اکرتس ےئ رگن ء

دگار انزک ء اہت زگا کیب ء

ن ت

کی دمی ء زعااتین رس وپکںیک اکرتس ےئ ء باسب ء

دوایمہین گنن ء

دبںی ،اچرگدی لس اکری ونکک ء

شیپ د زگا کیب ںیکس رحاںیب اکرےتس ء میپ ء

و امن تیب ہک آ کمہ اتن۔دگار ء کمہ در ء

خ

ن

ہ ی

ارگ وبگت ،

ہچ وجڑ وبگت۔ دباکری ء

گ ات ہک ’’

ت

ن

ی ت س ر ہپ اجکم رزوایئ ء

واہج زگا کیب ے رتاگن ات ہک زرک ء رتی زکت آیئ ء

ادنری وگں ویت رابول الپ ءے رپ تک ڑگا ہپ ری ء

ات ءے ہک رت ا رگاں۔ردن ء

وگشگ ء

ت

ن

ی ت ی ی

ر ءنخ

گی

ن

نتب

ریسے دالرے ء

ے ء

دات ہک زبک ںیگ زال یکچ درداں ویت امل تک ہک اتں رمیچ مھ زرک ہچ آیئ ء

‘‘ رتاگن ہن اتن

(22)

گ ںیکلب آیئ ء دہج شیمہ

تکی اکیبرںی اکرےتس ںیکلب آ دمام دوایمین گنن ء دپ ء

زگا کیب ہن اویک ء

زب اگین ام ای دویم رگبی ء

ت

ن

نکن ی زرآں ویت انم ء

ہک آیئ ء کی اتن ہک آ دوایمین امل ء

ت

ن

نکن الین رس ارش ی

:اسکںین درورے ہچ اشی رداں دپر اتن

ن رمدامں آکت اورم ’’ ی

تھل

اکت۔ کلم ء وارت تک ء

دپ ء ردن اورم ء

ہچ اجیم ء وگیبایہ ء

رمدںی کچ ء دبل انزک ء تپ یئت انوک وبگت ء

ابزںی امےل رس اگت ء

رستنی ہک انزک ء


[33]

مھ وتےئ ،ابدی اتن ہک ام ربب ء ویت زگن ء

ل ء رھبے رتا ربس اتی ،وت ربو واہج زگا کیب ء

واہج آیئ ء ڑگا رش رت اتن ،رمدامین رسگنی ء

ن

ہک ااگں وگں وت السہ ک

نگ ی

مھ انزک ء

مھ ویت امل ء رھبے ولٹ ات ہچ انزک ء دن ء

دپ ء‘‘ زگا کیب اھل دات ء

(21)

ن ت

کی و دنگگ ء

خ

ن

ہ ی

اتن وچش ہک ہپ ابزںی اجہگ ء

ن ت

کی را اکراتسین رسا دب

ہ اکر ء

ت

نسی

ن

یاتن ہک

رپآں ای ہ اکر دویم اکراتسین رس ء

ت

نسی

ن

یا ں ای

سنگ را دویم اکرتس دب ی

۔اب دئ شیمہ اتن ہک زگاکیب ء

واہج زگا کیب ء

ہپ اےی ء درور ء

می س ہ

۔ےلب وچش ہن اتن ،

ن ت

ن

ی ت

ب رد انک دب ء رتاانں ہچ آاہن ء

رداں اچبر ات ہچ آاہین پگ ء

اتن۔ہ گنک ء

ت

نسی

ن

ی ہپ ے ہ اکر زگا کیب ء

ت

نسی

ن

ی ہک

نینج درتس آ’’گ ء

ت

س

ن

ن ء رسا واہج

دویان اتن۔ت واہج زگا کیب ء ولگ ء

یئ ء دمی ء

اتن دویان ء

سا نب ء

میککا ں اتلرتی،د

ن

تل اتن ،ربے

احالین وگدشارگ ء

۔رسںیمج پگ ء

وچ ہک ڈنمی اانہگ اان ہگ وچ امر ا زابکن دتن ء

ء

ن

دنب ک چپ ء امچں زتی زتی ء

چ ک ءک

اںی

ش ےئ زاانں ربحءے امں ھکا رتی ہک وت گ

ش

کبس کبس ء

ا ں اچران اتن ء

ن

تی

ن

ت نچ

ز چہپ د

دنب اتن‘‘ ٹگ ء

(21)

وگں اے دپراتن ہک دگارء اویل درء اہتاویاک دنارگ ‘‘ انزک’’ وہرت اچری ء

دگار ء واگن ء

وڑںی ایسدی یشک گنک خ

ھ

سہ ءک را وگں

متن ء کی دنارےگ شیپ دارگ وبگت ہک آیئ ء

ل وبگت اے درء اہت زرء

گ ء

تسس وگں دنبات تیب اتن، دگارء اویل درہچ دویم درء

سہ دویم درء دنبایت ء

کےی تسین اتن۔ دگارء

دگارے رگن ء

مھ

۔

ن

وڑںی ایسدی ےی وجڑ رکت ہن ک خ

ھ

ہک وان ےئ آوگں دویم وگں دویم درء

ء یمیس در ء

سہ دنبات وبگت ات۔ اے درء وتاک دپا اویاک دنارگ یشک گنک وبگت ک دگارء ہک اودء

ن

ایسدی ہن ک خ

ھ

درء

وگں نینج آدامں اریموچن دور دنگء

ریمءمتن ءل اتن ہک زرء

رتان گنک ء

ہک دواکرتس وت ام واتپگ ء

دگے رگن ء

مھ

اتن۔ رںیگن ایسیل ےی دنارتی۔اچرگ ء

خ

ھ

سہ ءکی دراتن ہک آ مھ وگں

م

س

س

ارء

ہپ اکر زاگن تیب اتن آولبیچ زابن زایتن ء

دیساھیمش ولبیچ زابن ء اندمارںی اشرعےی ء اتسبرء

زرگ اتن ہ ک ی لگا رء

پ ے احرتاانزک ء اہتامھزابن ہک دیساہیمش اکررمز رکگت آ

مھ

مھ ومشش اکر گنک ہن تنب


[34]

تیک اتن۔ ولبیچ دنگگ ء

ے رگن ء

مھ

ے احرتا انزک ء زابن مھ

را زمںین درتسےس وبگت زابن ء رسا آیئ ء

ن

ک اچبرات ہک آوت زرگںی زابن ء اکررمزی ء دپرایئ ء

گا ل ء

س :ہپ درور انزک ء ی ی

ے وگں وت آورگت ات’’ھ

جل

ن رم ء

ی

ت

نسی

ن

ی

نم ویت ابزںی دتس ڈارٹک رٹسارس ء اسمامین دپء

ء دن

گ

’’ےلب آرما خ

ھ

پھ نک ء

رپنک ء

ے اندرایھ ء اپددنبںی ‘‘رسنک ء

مھ

وبت۔

ا ےکن ء اھرتء

س مج ہپ ھا ں وگں دوگلش وبھگ ء

جل

ے رم ءمھ

وگں ڑگنیء

زھش

رواچں ہپ دل ء

الگشیئ وباتں۔ اچرء‘‘ااشیین ٹپ ء

(29)

ولبیچ زبلاکن ء اہت زمںین ارزتش ء دارتی۔ےلب ہک انزک ء اہت اجےہ انزک اتریخی باسب ء

نرڑ ڈااچلر گنک وبت ہن چ تھ

ابری ء باسب ء

دیس اہیمش ء دور ء

اکتنہ ےلب اویل دگار ء

اجےہ یکینکت زنوری دنگگ ء

۔

ن

ک

ایشی ء رسا (:Conclusion)ڈگی رتان اویل دگار اتن ےمہ احرت ء

انزک وچش ہک ولبیچ زبلاکن ء

رتا ، مک اتن ۔انزک وگں ویت ابزںی یکینکت زنورایں مہ زمںین ارزےتش رہیچ ہک ثحب ء

ن ن

ن گنک ت

اتن،ہپ درور ء

رتان وبئ ثحب ء

اتگن ء

دارتی،ایچ ہک داین ء دراںیئ زبلااکنین اہت اویل دگاراین رس ء

ارگنزیی زبلاکن رتان چہ رب الہ ء

ام زبوراں ڈگا انلی وپ ء رسا ثحب ء

کمہ س ہن آزامکن ء اثمل ء

تیب اتنء

خننپ

دپ دہگ ے ثحب ء

آاین تنب، ےمہ رگن ولبیچ زبلاکن ء

ہکیل دمی ء

ونک ونںیک آڈیئایز ء

اتن ء

ن ت

کیاپد

آاہن تنب ۔ انہپت دمی ء

رتان تیب اتن آیئ ء ونک انںیک کت ء

انزک ء رسا رہیچ ہک پگ ء


[35]

نودنات

گنش، اہیمش ،دیس،انزک،اویل اچپ،رکایچ،دناکر ۔0 1،اتدکمی ،0929اچپ ء

،ایند ء اہبراگ ۔ 7 دنب ،اےآر داد،چیک،انیتسرفظ ،یلع رفظ،ایندے وگں دیس اہیمش ء

ر، ہ،رد ء

ن

،7102ش

20اتدکمی،

گنش،اکاہیمش ،دیس،انزک،اویل اچپ،رکایچ،دن ۔2 1،اتدکمی ،0929ر اچپ ء

1،اتدکمی،شیمہ ۔1

1،اتدکمی،0991داپاتسکن،ااکدیم ادایبت،شیپ انہم،انزک،االسم آاب اعرف،ااختفر ۔1

ی زبلاکن،وکہٹئ،ولبیچ اڈیکیم ،،ڈارٹک،ولبچدبعاوبصلر ۔9

ھکس

011،اتدکمی،7119ولبیچ

011شیمہ،اتدکمی، ۔2

219،اتدکمی،7102،ونںیک راہ،وکہٹئ،ولبیچ اڈیکیم، رپوازینغ ۔2


گا ل،انزک،اویل اچپ،رکایچ،دناک ۔ 01

س گنش،اہیمش،دیس،ی ی

2،اتدکمی ، 0929ر اچپ ء

آیئ ء کینکت،رتتب،ولباتسچن اڈیکیم، رپواز،ینغ ۔00 012،اتدکمی،7119نشکف ء

ی زبلاکن،وکہٹئ،ولبیچ اڈیکیم،ولبچ،ڈارٹکدبعاوبصلر ۔07

ھکس

000،اتدکمی،7119،ولبیچ

012،اتدکمی،7107ااختفر،اانصف رثن،رکایچ،یلضف زنس، عیفش ۔02

آیئ کینکت،رتتب،ولباتسچن اڈیکیم، نشکفینغ رپواز، ۔01 1،اتدکمی،7119ء

02،اتدکمی،7102انزک،دویم اچپ،وگادر،دیس اہیمش اڈیکیم، ،دیس، اہیمش ۔01


21,21شیمہ،اتدکمی، ۔02

21دکمی،شیمہ،ات ۔02





[36]


گنش،،اہیمش ۔72 00،اتدکمی،0929دیس،انزک،اویل اچپ،رکایچ،دناکر اچپ ء













90شیمہ،اتدکمی، ۔ 29

ء7102اپاتسکین زابن و ادب

[37]

iډاکټر یوسف جذاب

د پښتو اولسي ژبپوهنه

Abstract: This paper titled “Folk knowledge of Pashto

linguistics” presents a brief outlook on “Fact-free

linguistics” of Pashto language which is firmly rooted in

Pashtun culture and society. Such kind of folk linguistics

is limited to some notions and misconceptions, and

throws light on Pashtun-vision and attitude towards other

languages of the area constituting dialect-continuum with

Pashto, e.g. Hindko, Panjabi and Saraiki on one hand, and

about its own varieties, on the other hand. This attitude

has sprung out in Pashto folklore as well as in the written

documentation of Pashto language. Regardless of its

concordance and competence with modern linguistics,

this article tries to collect examples from the above

mentioned sources with its correct background.

" لسانیات"تحفیفي بڼه ده چې اردو کښې ورپاره د ii"ژبه پوهنه"ژبپوهنه د ترجمه ( Linguistics)اصطالح رواج لري، دا د انګرېزي ژبې د لنګوسټکس

او ( Ling" )لینګ"ده، چې د دوو لفظونو نه رغونه او سازونه مومي یعني " اسټکس" او ےڅخه د( Lingue)د التینۍ ژبې لۀ " لینګ"، (istics" )اسټکس"

وروستاړي دواړه هر چې ےد ےنه راوتل( Istika)یا ( Istica)د یونانۍ ژبې (suffixes ) خو پۀ اصطالح کښې – (۵)[لمریز ۵۹۳۱: دولت محمد لودین]دي

i (لکي مروت)لېکچرر ګورنمنټ ډګري کالج غزني خېل

ii پۀ ترکیبي لفظونو کښې د یو نیم خپلواکه غږ(vowel ) د " ژبه"غورزېدل، لکه دلته چې دد ساري پۀ توګه اصل ےد عمل معمول د بدلېدل غږ خپلواکه بل پۀ یا ،ےد ےفونیم اچېدل/ ه/

او ےد ےغورزېدل/ ه/کښې یو ځل بیا هم دغه فونیم " پېزوان"پۀ مګر ےد" پوزه"لغت خو Phonetic) تبادل صوتي د چې ےد ےاوښت/ ې/ غږ خپلواکه بل پۀ/ و/ غږ خپلواکه ورسره

change )یاده دې وي چې دا صوتي بدلون پۀ ډېره غټه پېمانه د کرالڼیو ) ےد مثال ےښکل -(منطقې سره تعلق لري


[38]

دا یوه سائنسي طریقه ده چې پکښې د ژبې د ټولو اړخونو، که هغه نظري وي د علم نورو شعبو سره او که عملي، مطالعه کېږي، دې نه عالوه ژبپوهنه

– i (۶)[ ء۶۰۰۲: هډومنډ بس مان] اړیکې هم څرګندوي ےعوامي یا اولسي ژبپوهنې نه مراد د ژبپوهنې یا لنګوسټکس هغه قسم د

، چې پۀ نړیواله کچه باقاعده د یوې علمي څانګې پۀ ژبپوهنې علمي د چې، پۀ ےد ےوحېث خپل تشخص لري او پۀ تېرو دوو پېړیو کښې پرې پوره کار ش

عکس پۀ اولس کښې خپلې جرړې ښخې لري او پۀ سماجي نفسیاتو کښې چې ےد علم ےژوند کوي یعني دا د ژبې پۀ حواله لۀ عوامي شعور نه راټوکېدل

پۀ عوامي سطح ورته ښه پذیرایي حاصله ده، پۀ نورو لفظونو کښې دا د ده ii(Fact-free linguistics)ژبپوهنې پۀ حقله د متعلقه ژبې میتهالوجي

چې د یو نسل نه بل نسل ته سینه پۀ سینه انتقال مومي او پۀ دې اولسي حقیقت پوره سماج ګواه وي د دې پایله دا وي چې که داسې قسم سماجي

وراثت پۀ ړندو تعصباتو او د بل چا د ژبې پۀ بېعزتۍ مبني ولې نۀ وي ےژبناو نتیجتا د یو شي ےهم کېدمګر د ړوند تقلید او روایت، چې پۀ خپله مثبت

پۀ داسې –ۀ کبله یې خلق لکه د عقیدې مني ل ،ےدروند استناد سمبول هم دسماجي ژبپوهنه کښې خپله ژبه د ټولو نه قدیمه ګڼل، خپله ژبه لۀ نورو نه

پۀ اساس کول او Inferior او Superiorخوږه او پسته ګڼل، د ژبو تقسیم د: طارق رحمان]ده او پالنۍ غېرمنطقي یا دا چې پالنۍ ژبه منطقي

دا ال څۀ کوې پۀ شلګونو پوهانو د خپلو خپلو ژبو پۀ حقله د – (۹)[ء۶۰۵۰: ګېسټن ډورن]دعوې هم کړې دي (divinity)اسمانيتوب او الهامیتوب

:د ژبې او ژبپوهنې ډکشنرۍ اصل لفظونه دا دي i

“Scientific discipline with the goal of describing language and speech in all relevant theoretical and practical aspects and their relation to adjoining disciplines.”

ii د اولسي ژبپوهنې د پاره دا اصطالح ګېسټن ډورن نه راخستې شوې ده -


[39]

مګر د ژبې پۀ اړه دا هر څۀ بې بنیاده او بې اساسه دي او هېڅ (۴)[ ء۶۰۵۲ري، ولې د ژبې پۀ حقله که هر څومره دا نظریې لۀ ژبني یا لساني دلیل نۀ ل

حقیقته لرې او نتیجتا دروغجنې دي مګر بیا هم زمونږ قیمتي سرمایه ده چې د ژوند او د هغې مختلفو جهتونو پۀ حقله زمونږ د کلتور برخه ده چې مونږ ته

زمونږ د ذهني سفر د زنځیر ورکې کړۍ راپۀ ګوته کوي او پۀ پېړیو محیط – iګ د انسان د علمي پرمختګ علت ګرځيدارن

د سماجي ژبپوهنې پۀ باره کښې د مزې خبره دا ده چې پۀ نورو معاشرو کښې پۀ عمومي توګه او پښتني سماج کښې پۀ خصوصي توګه د دې ژبپوهنې اغېز

او د دې سبب او علت د دې نه سېوا بل ےد علمي ژبپوهنې پۀ نسبت سېوا دچې ډېر پۀ اسانۍ سره ےژبپوهنه یو روایتي څیز د اولسي چې شي ےڅۀ کېد

بغېر د څۀ تکلیف نه د پالر نیکۀ نه اوالد ته پۀ وراثتي توګه منتقل کېږي ولې پۀ بل لوري اکېډېمک یا علمي ژبپوهنه د یو دوديز او اوږد محنت او مشقت او

یو بل پۀ زړۀ پورې –تربیې مېوه وي چې د ډېر کړاو نه پس تر السه کېږي حقیقت هم وجود لري هغه دا چې زمونږ ډېر پوهان او لوستي کسان، چې د علمي ژبپوهنې باقاعده محصلین نۀ دي پاتې شوي، هم پۀ خپلو خبرو او

دریمه خبره دا ده چې د –لیکونو کښې د اولسي ژبپوهنې د اثر الندې ښکاري خپل دې ژبپوهنې دا رویه تر پردیو ژبو محدوده نۀ ده بلکه د یوې ژبې

-Indo)لهجې هم پۀ خپل ګرفت کښې اخلي، چنانچه د انډواېرانین /ګړدودونهIranian )ژبه، پښتو، د دې ژبني عمل ښه څرګندونه کوي ښاخ–

ډلې انډیواله ده او پۀ بل ( Indo-Iranian)پښتو پۀ یو لوري د انډواېراني اړو ګروپ سره هم مظبوط تماس لري، د دو( Indo-Aryan)لوري د انډوارین

ډلو ژبو سره پښتو ډېر پۀ زړۀ پورې ژبني او لسانیاتي اړیکې ټینګوي، ښکلې

i د ژبپوهنې پۀ علمي او اولسي برخو کښې وېشنه هیڅ رواج نۀ لري مګر هرکله چې پۀ دویم

نمبر ذکر شوې ژبپوهنه هم د دې علم حصه ده نو ضروري ګڼو چې د اسانتیا پۀ خاطر یې مونږ ،ےۀ دن ممکن تقسیم یې رنګ بل ګني چې ےدداسې وېش وکړو خو د دې مقصد دا نۀ

- ۀ دې وېش کښې دې اولسي ژبپوهنې ته هم ځاي ورکړۀ شي پ چې کوو ټینګار دا صرف


[40]

خبره دا ده چې پښتو د هر دواړو تر مېنځه د یو پل کار کوي او دا خصوصیات چې ےدریافت کول ډېره جالبه مطالعه تشکیلوي مګر ضرورت د دې خبرې د

د اول نه موجوده ۀ بل لوري سماجي ژبپوهنه پۀ دې حقله پ خو وشي پرې کارده، سرائیکي، پنجابۍ او هندکو د انډوارین د ډلې نه دي او پارسي د پښتو ګروپ یعني د انډواېرانین ښاخ نه ده مګر پښتو د دواړو خالف د اولسي ژبپوهنې پۀ ځولۍ کښې ډېر څۀ لري، دلته پۀ دې سلسله کښې د هر دواړو نه

: یو یو مثال راوړۀ شيوږدو کښې، او اوس هم، پۀ قبائلي معاشرت کښې پاتې پښتانۀ د تاریخ پۀ ا

" ځيو"او ( Sub-tribes" )خېلونو"شوي دي چرته چې افراد پۀ ځانګړي توګه د (clans ) سره وابستګي لري، پۀ داسې معاشرت کښې خپله قبیله د دوي

محور او مرکز وي او د دوي بقا د قبیلې د ژوند سره تړلې وي پۀ نورو ټکیو دوي د پاره د بت حېثیت لري هم دغه وجه ده چې دوي " قبیلهخپله "کښې

خپلې قبیلې سره د عقیدت او د نورو سره د نفرت پۀ پخه رسۍ تړلي وي اوس نو دا فطري خبره ده چې د اولسي ژبپوهنې بنیاد به هم پۀ دغه عقیده والړ وي

ه کښې ۀ خپله قبیلپ ےیعني یو قبائلي پښتون به د دنیا هره ښېګړه او ښکلواللټوي او چې د کومو قبیلو سره یې دښمني وي نو هر بد به ورپورې تړي، د

چې : "پښتنو شفاهي ادب د دې هنداره ده، د مثال پۀ توګه دا متل وګورئدې متل کښې هغه خلقو ته – i"خولۀ یې ماته کړه پۀ کاڼي« اوبو ته وایي پاڼي

اوبو ته پاڼي –وایي " پاڼي"د حقارت پۀ سترګه کتلي شوي دي چې اوبو ته څوک وایي؟ نو دا سرائکیان، پنجابیان یا هندکیان دي چې د دوي ژبه د ختیځ

سازوي او دا خلق (Dialect continuum)پښتو سره یوه اوږده ژبني سلسله ےد ےي ژبو د یو لۀ بله ښۀ دروند اثر اخستهم لکه د پښتنو اریایان دي د دو

i مور د زما او مور خپلې د هغۀ چې ےد ےدا متل مې د خپل ماما، امیرشاهجهان، نه اورېدل

زرمیره، چې هغې پۀ صحیح معنو کښې د متلونو یوه لویه ذخیره نیا، بخښلې خداي لوري لۀۀ، پته نشته چې دې متل د تحریر ژبه موندلې ده که نه؟ و ےځان سره ګور ته یوړه، نه اورېدل

- ےشو تېر ےولې زما لۀ نظره پۀ تحریري ادب کښې نۀ د


[41]

ےکول شي نۀ انکار هم یې ژبپوهـ یو چېi مګر پۀ یو ځاي د استوګنې پۀ وجه

به یې جنګ جګړې هم تر مېنځه راغلې وي او د نتیجې پۀ توګه به یې دغو نو دا قسم نقلونه د ننني او داخلي سیاست وي ےدښمنیو ته دوام هم بخښل

ني کره توب سره یې هېڅ تعلق نشته ځکه د سماجي غمازي کوي او د ژبےژبپوهنې ځلنده مثال د

ii – یوه داسې وینا ده چې د پارسيوانو د پاره پښتون iii"مړه خېټه پارسي وایي"

نفرت پۀ کښې لۀ ورایه برېښي، دلته پاکستان کښې چې کومې ژبې غږېږي پۀ هغو ټولو کښې پارسي د پښتو سره نژدې روابط لري او پۀ لسانیاتي توګه

چې یوه پۀ کښې کشره او بله مشره هم وي شي ےدواړه خویندې دي او کېدوهنې مځکه ده، ځکه هم لۀ دغه پلوه پۀ کار خو دا وه چې چې د تاریخي ژبپ

ۀ ده ډېر نژدېوالي دواړه یو تر بله ن داسې متاسفانه مګر ےو" شیروشکر"دواړه ـ ےنصیب شو ےاو اوس یې د وصل سیوري ته هم قرار نۀ د ivبال لرې وړې دي

i پښتو د غږپوهنې(Phonology ) پۀ برخه کښې Retroflexژبو نه پور کړي اوازونه د دغو

پۀ دائره کښې هم دا ژبې دروند اشتراک لري، دې سره سره دا ( Morphology)دي، د صرف اګرکه پۀ دې سلسله کښې څۀ کار –هم د یو بل سره شریکوي ( Vocabulary)ژبې بال لغتونه

پۀ ( Linguistic Contact)دا لساني تړون چې ځکه ےد نۀ کافي دا اند پۀ زما مګر ےد ےشو – لري اړتیا ته څېړنې نوې او ےزرونو کالونو محیط د

ii یعني جټان چې پښتانۀ نۀ دي " رانجهو پۀ چې ستایي« جټ چې بدل وایي : "او دا هم ولولئدوي چې سندره بدله وایي نو کردار یې غېرپښتون رانجها وي او د رحمان بابا دا شعر خو

:ےهرچا ته یاد د عشق عالي پایه د هیر او د رانجها کړه « ډېر هندکي پۀ جهان ګرځي دچا یاد دي

iii او ځینې خو د پارسۍ پۀ " مړه ګېډه پارسي ژغوي: "ےدا متل زمونږ پۀ سیمه کښې داسې دخو هرکله چې وروستو ذکر شوې ژبه ( پۀ شکریه د شبیرحسن صاحب)هم لګوي " عربي"ځاي

نظر نۀ لري ځکه عربي ژبه د امکان نه لرې ده، او د پارسۍ زور پۀ دې حقله څۀ تاریخي پس ماو دبدبه خو د مغلو پۀ وخت کښې هر چاته معلومه ده، زمونږ کالسیکي ادب خو پۀ دې ګواه

- ےد

iv لهجه ده، هم سرکاري /چونکه افغانستان کښې د پښتو سره دري، چې د پارسۍ یو ګړدودپښتون قام پرسته ډلو چې کومه مبارزه پېل کړې ده د ژبه ده او دلته کوزه پښتونخوا کښې


[42]

ایلیټ" د کښې وخت پۀ مغلو د چې کوي داللت حقیقت دې پۀ نقل ےپاسنپۀ پارسۍ ژبه خبرې کولو ته پښتنو پۀ سپک نظر کتلي دي، دا رنګ " کالس

احساساتو زمونږ پۀ شعري کالسیکي ادب کښې پۀ شعوري یا الشعوري توګه :سپندخ وهلي دي د ساري په توګه د قلندر دا شعر وکورئ

(۱)د فارسۍ شعر چې نۀ وایم افغان یم « iوپښتو ژبې مې اب ورکړو پۀ شعر :بابا چې وایي یا لکه حمید

چې حمید سخن سازي کا پۀ پښتو « فارسيوانو د حېرت ګوتې پۀ خولۀ کړې (۲)کښې

د پښتو کالسیکي ادب پۀ دې او داسې نورو شعرونو کښې که یو خوا ادبي چې ځکه ےڅومره وستایۀ شي، کم د هر چې دا او ےشعور پۀ غورزنګونو د

ضرورت نۀ وۀ بلکه دا دب سره وابستګي صرف د هغه دور ا او ژبې خپلېمګر دا ےجذبه د زمان او مکان نه ماوری پۀ کار ده او د هر دور ضرورت د

ادبي تړون، شعور او بېداري باید د اولسي ژبپوهنې پۀ بنیادونو اډاڼه ونۀ لري، لکه چې دلته شوي دي بلکه دا جذبه د علمي ژبپوهنې پۀ درانۀ اساس

قط پۀ دووو مثالونو اکتفا کوله شي، والړه پۀ کار ده پۀ دې حواله دلته ف :رحمان بابا وایي

نو دې خوزښتونو داسې قسم نظریو او رویو ته نور هم تقویت ےدغو دواړو نوعیت سیاسي د

-بحث د ژبې او سیاست دائره تشکیلوي ےښکل دا ،ےد ےبخښل

i حب د قلندر د شعر دا مصرعه غالبا اشرف خان هجري، د چا پۀ حواله چې کامل صاد دویم رکن " و" رکن ےاولن circumpositionراخستې ده، سمه نۀ ده نقل کړې ځکه چې د

مګر زما پۀ وي ےشاید د شعري ضرورت لۀ مخې غورزېدل)تقاضا کوي چې دلته نشته " ته"پۀ وستربل circumpositionات اچېږي او دارنګ دا زی رکن ےخیال د دې جوړۍ وړومب

(postposition" )بدلېږي، پۀ دې حقله د زیات تفصیل د پاره زما د پي اېچ ډي کښې" ته An Ethno-linguistic Study of the Karlanri Varieties of Pashto, 2016 مقاله

او ےد ےاستعمال شو" د( "preposition)، زما پۀ خیال پۀ دې مصرعه کښې سربل (وګورئ :ده داسې

-/ د پښتو ژبې مې اب وکړو پۀ شعر/


[43]

(۲) د هر بیت مصرعه مې زلفې د خوبان کړې« چې کشور د افغانانو معطر شي :یا لکه چې خوشال بابا وایي فارسي هم ال پۀ خوند خوږه ده« که تازي ژبه هر ګوره ښه ده

(۸)پښتو ال هسې بکره پرته ده « چا یې پلو د جمال وانخست کړم هغه و ےلږ اجازه غواړم چې دلته د یوې اضافي مګر متعلقه خبرې سپیناو

دا چې لکه د افرادو او قامونو ژبې هم عروج او زوال لري چې د یو قام سیاسي، معاشي او اقتصادي عواملو سره تعلق ساتي یعني که یو قام پۀ

د امامت واګې یې سیاسي حواله د نړۍ پۀ اولني قطار کښې والړ وي او د دنیا الس کښې اخستې وي، دې سره سره مضبوط معیشت هم لري او پۀ اقتصادي سطح ښۀ اوچت ژوند کوي نو د نړۍ نور غټ او واړۀ قامونه ترې پۀ هره حواله متاثره کېږي د داسې قام ژبه هم پۀ اکانومي او مارکیټ قبضه وکړي او نورې

ۀ عالمي کچه پ څرنګ چې ےې دژبې څټي، د نننۍ انګرېزي مثال زمونږ وړاندموضوع ( Globalization)د دنیا پۀ نورو ژبو اثر غورزوي، دا د عالمګیریت

ےد ےده چې د تاریخ پۀ اوږدو کښې مختلفو ژبو د فضیلت دا دستار پۀ سر کړۀ پ او ےۀ دن پټ نه چا د هغه ےد ےلوبول رول کوم چې عربۍ کړۍ دې د هم

م د دې داستان یوه ټوټه ده نو داسې براعظمګي کښې د پارسۍ پرمختګ هرنګ احساسات صرف پښتنو شاعرانو نۀ دي څرګند کړي بلکه د دې مثالونه د نړۍ پۀ اکثرو ژبو کښې موندل شي پۀ داسې وخت کښې سمه رویه دا ده چې پۀ شعوري توګه ویښ غړي د سماج د ننه یو انقالب پېدا کړي او پۀ اولس

ځکه چې تر څو پۀ د یوې معاشرې پۀ افرادو کښې ژبني شعور ته وده ورکړي د څۀ نتیجې هغې تر ےکښې پۀ داخلي سطح د بدلون سوچ نۀ وي پېدا شو

خوبونه لیدل عبث دي، دلته دا یاد لرل پۀ کار دي چې د داخل نه غافله پاتې ژبپوه د مګر شي ےکېدل او پۀ خارج ټکونه کول د یو سیاستوال کار خو کېد

ۀ، پۀ داخل د زور راوړلو پایله به دا وي چې اولس کښې به ژبني شعور ن هرګزپېدا شي او د خپلې ژبې اهمیت او افادیت به پۀ دوي جوت شي، واکمنه طبقه به د دوي د ضرورت ادراک وکړي او پۀ ملکي سطح به د ژبو پۀ حقله پالیسۍ


[44]

شي ورپسې وضع شي او د دې مقصد د پاره به د ادارو قیام پۀ وجود کښې راهم د دې لېنګوج پالیسیو او ادارو پۀ زور به د یوې ژبې د کره توب

(Standardization )عمل شروع شيi لېکن یو ځل بیا یاد ساتل پۀ کار ديچې د ژبې پۀ حقله پالیسۍ او د سټېنډرډائزېشن عمل هم یو مصنوعي عمل

ۀ وختي پ دا یعني ےد مصنوعي اکسیجن لګولو مترادف د ته بیمار چې ےدتوګه د یوې ژبې ژوند خو اوږدوي مګر د عالمګیریت د جبر مستقل عالج نۀ

چې ګني د خپلې ژبې ژوندۍ ساتلو د پاره ےخو د دې هرګز دا مطلب نۀ د ےددې هلې ځلې نۀ کېږي بلکه مقصد د یو تریخ حقیقت جوتول دي چې نۀ صرف

یت چېلنجونه یې پۀ پښتو بلکه د دنیا اکثرې ژبې ورسره مخ دي او د عالمګیر – iiسر سوارۀ دي

اوس واپس راځو خپلې موضوع ته نو پۀ پښتو سماجي ژبپوهنه کښې صرف ژبې بلې د او عقیدت ےلو تر حده رسېدلغ یا ےخپلې ژبې ته احترام او درناو

i دې تناظر کښې چې د پښتو ژبې جاج اخلو نو حاالت ښۀ نۀ دي، د لېنګوج پالیسۍ او پۀ

ادارې د سیاست نذر شوې دي او د ژبې د کره توب د عمل اندازه د دې نه کېږي چې تر اوسه پۀ کوزه پښتونخوا کښې د پېښور د – ےشو ےپښتو کښې د یوې معیاري لهجې تعین نۀ د

ستعمالېږي لېکن د بلوچستان سره تعلق لرونکي پښتانۀ د سیمې ګړدود د لیک د پاره ا او ےکوېټې دیالېکت مستند ګڼي، دارنګ پۀ بره پښتونخوا کښې هم د قندهار ګړدود کره د

- ننګرهار او کابل د هم

ii پۀ دې سلسله کښې روف پاریکهـ د ډاکټر ناصرعباس نیر خبره پۀ دې ټکیو کښې رانغاړي: “According to a survey, the world’s present population, of about seven billion souls, uses about 7,000 “known living languages”. As per a UNESCO estimate, he adds, only four percent of the world population speaks 96 percent of these languages and most of these 7,000 languages face an imminent death as, on average, every fortnight one of these languages becomes extinct. It is estimated that by the turn of the century only a few hundred of world languages would survive.” (Globalisation, ‘glocalisation’, hybrid Urdu and ‘lingua frankensteinia’ Dawn, Books & Authors, October 12th, 2015).


[45]

ي هم شته، د دښمن سره ژبې خپلې هم چې ده دا خبره عجیبه ےد نۀ نفرت نه :واخلو شعر ےتوګه به د حمزه بابا الندینمثال پۀ

(۳) زۀ به جنت ته د پښتو سره ځم« وایي اغیار چې د دوزخ ژبه ده ویي چې پۀ کومو خلقو ټک کوي هغوي څوک " اغیار"پۀ دې شعر کښې د

بهرني اېجنټان نۀ دي بلکه هم دغه پښتانۀ دي، دغو بې سواده پښتنو د چا ګڼله، پښتانۀ چې هسې هم پۀ عقل پوهه ناکس دي اثر الندې خپله ژبه دوزخي

او د مذهب پۀ نوم هر چا تېرباسلي دي هم دا پروپېګنډه ورپاره کافي وه، پښتانۀ د دې بې علمۍ پۀ وجه پۀ هره پروپېګنډه اعتبار کوي او پۀ سازشي نظریاتو کلک یقین کوي نو چې دا پروپېګنډې د مذهب پۀ نوم پېش کړلې شي

ےنور هم سېوا شي شاید پښتنو کښې چې د ژبني شعور کوم کم بیا خو یې اثر –سبب دا هم وي غټ یو دې د ےد

iلکه مخکښې چې اشاره ورته وشوه چې د پښتنو دا د ژبو پۀ حواله منفي رویهنورو ژبو پورې محدوده نۀ ده بلکه دوي د پښتو پۀ مختلفو لهجو، چې د خېبر

جغرافیایي او قبیلوي ګډ اساس تشکیل پښتونخوا پۀ سهېلي منطقو کښې پۀ د "، ډير مخکښې خوشال بابا پۀ خپل یو نظم iiمومي، پورې هم ناخوال کوي

( شیتک)کښې د بنوڅي " اورنګزېب نه شکایت او د خپلې مړانې ستائنه :ګړدود، چې پۀ غټه کښې لۀ کرالڼیو څخه دي، پۀ باره کښې لیکلي دي

ننګ پۀ کار لۀ واړو مشترک یمزۀ د « کرالڼي سړبني څو پښتانۀ دي (۵۰)اوس مې نیمه ژبه خوښه شوه شیتک یم « هر چا سره چې کښېني هم هغه شي د

i دا قسما منفي جذبات فقط تر ژبني بحثونو پورې تړلي نۀ دي بلکه پښتانۀ د یوۀ بل قبیلوي

ۀ ن ےۀ شي او خټک به سړن ےبنګ به لرګ"کلچر او تر دې چې پۀ شجرو پورې خندا کوي لکه یا لکه کرالڼ چې پۀ روایتي شجرو کښې ځاي نۀ لري یا لکه بي " ےۀ سړن ےسړ د غرۀ"یا " شي

- بي متو پورې چې کومې قصې مشهورې دي

ii د سهېلي پښتونخوا یا د کرالڼي منطقې ذکر مې ځکه پۀ خصوصي توګه وکړو چې دلته چرته چې د لهجو پۀ حواله او د قطبي سیمو پۀ برخالف ےقبیلوي ساخت ال برقراره د

Homogenization لهجو د دلته مګر ےد ےشو Heterogeneity ال برقراره ده–


[46]

پۀ دې شعر کښې که یو طرف ته بابا دعوی کوي چې دوي د شیتکو ګړدود وایي، ظاهره خبره ده i"ژبه نیمه" ته ګړدود دې هم ته لوري بل نو ےد ےزده کړ

" ےژب نیم" هم اوس چې ځکه ےد ےچې دوي دا ترکیب د منفيت پاره پۀ کارولهغه کس بالۀ شي چې ژبه یې څۀ نیمګړتیا لري مګر دلته بنوڅۍ لهجې ته د نیمه ژبه وئیلو هېڅ تک نۀ جوړېږي ځکه چې پۀ لسانیاتي حواله ژبه خو پرېږده

ۀ ته چې مونږ د یوې لهجې نیمګړتیا وایو چې یوه لهجه هم نامکمله نۀ وي، څدا دې لهجې ځانګړنې وي چې د نورو لهجو نه ورته انفرادیت بخښي، دلته یو بل وضاحت کول هم مناسب ګڼم چې لکه د رسم الخط د لهجو معیاري یا

معیاري نن د چې ده اغلبه ډېره ےغېرمعیاري کېدنه هم مصنوعي عمل د –د دې پۀ عکس لهجه سبا غېرمعیاري شي او هم

د کتابي ادب پۀ خالف پۀ اولسي سطح هم د یو د بل لهجو د سپکاوي مثالونه موندل کېږي چې د پښتنو د تاريخ نه وړاندې زمانې موقف وړاندې کوي او زمونږ د شفاهي ادب لویه سرمایه ده او ژبني پښتنه میتهالوجې سازوي، د

ېکتونه ناکره څۀ چې ناسم افغانستان اکثر پښتانۀ د کوزې پښتونخوا دیالګڼي چې دا د انډوارین ژبو نه متاثره دي، پۀ لسانیاتي حواله داسې قسم خبري د خندا وړ دي ځکه چې ژبې یا لهجې پۀ جزیرو کښې ژوند نۀ کوي او نۀ څۀ

ژبې یا لهجې شته بلکه د دنیا هرې ژبې پۀ څۀ نه څۀ حواله د " خالصې"داسې خپلو د لهجه هره چې ےد دا مقصد نو ےد ےتبلې ژبې یا لهجې نه اثر اخس

نکیو د پاره پۀ هر لحاظ بشپړه وي او د دې خبرو قیمت د افسانې نه زیات ویوپۀ کوزه پښتونخوا کښې وزیر او مروت یو بل سره پۀ پوله پراتۀ دي، – ےنۀ د

پۀ / و/، د خپلواکه غږ ii"چې روپۍ ته ریپۍ وایي مخ یې ورکوه: "مروت وایي

i راوړل اګرکه سم نۀ دي مګر پۀ تقریري پښتو کښې دا اوس هم رواج لري " ژبه"د لهجې د پاره

شاید خوشحال بابا د اولس ترجمانۍ د پاره داسې کړي وي ګني دوي پۀ خپله شاعرۍ کښې د - ےد ےهم استعمال کړ ےلهجې ټک

ii چې ریپۍ ته روپۍ وایي مخ یې ورکوه: "مګر وزیر دا وینا داسې کوي " -


[47]

وزیر کوي نو مروتو د دې صوتي بدلون ( /Vowel shift /u/ > /i)بدلون پۀ / ي/کوونکي څښتنان پۀ نخښه کړي دي بغېر د نوم اخستلو، که هر څو دلته د وزیري کردار غندنه شوې ده مګر دا غندنه پۀ ژبني وسیله شوې ده، یاده دې

پۀ / ۍ/تانیثي مورفیم " ریپۍ"وي چې دا بدلون بنوڅي هم کوي خو دوي د –تلفظ کوي ځکه ترې دا قبیله مراد نۀ ده / یې/ځاي

د پاسني بحث خالصه دا ده چې د پښتنو روایتي علم لکه د ژوند د نورو شعبو د پښتني لسانیاتو یوه ښکلي دائره تشکیلوي چې نۀ صرف د خپلو ګړدودونو پۀ اړه بحث کوي او د خپل فهم سره سم د هغو ښۀ او بد یا بشپړتیا

بلکه بیانوي ےنرموال او ےیا پوستوال ےتریخوال او ےپړتیا یا خوږوالاو نابشد اولسي علم د دائره تر نورو ژبو هم اوږدوي او د خپلو معیاراتو که هغه

د دې معروضاتو نه مقصد -ثقافتي دي او که مذهبي پۀ تله یې تلي دلته لې ده دلته دا واضحول دي چې پښتنو د پښتني ژبپوهنې ړومبنۍ رده ایښود

چې د اولس د ذهنیت ښه ترجماني کوي دا بېله خبره ده چې د دوي د سماجي لسانیات د جدیدې ژبپوهنې پۀ تله برابر نۀ پرېوزي خو دا صرف د پښتني ژبپوهنې خبره نۀ ده بلکه دا خصوصیت د نړۍ ټولې ژبې لري ځکه مونږ فقط

ۀ حقله د پ ژبې د دا ،ےدوي پۀ داسې قسم خیاالتو او نظریاتو لرلو نۀ شو ګرمولدوي میتهالوجي ده چې ډېر دروند قیمت لري ځګه باید خوندي کړله شي چې

-راتلونکي نسلونه د خپلې دې اثاثې نه محرومه نشي


[48]

حواله نامه، ختیځ د عمومي ژبپوهنې مسائللودین، دولت محمد، ډاکټر، ( ۵)

- ۱: لمریز، ص ۵۹۳۱خپرندویه ټولنه، جالل اباد، (2) Bussman, Hadumond, 2006. Dictionary of Language and Linguistics (Translated and edited by: Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi), Tayler and Francis e-Library. (3) Rahman, Tariq, Linguistics for Beginners, Oxford University Press, Karachi, 2010, PP: 09-11. (4) Dresser, Sam (Gaston Dorren), “Why is linguistics such a magnet for dilettantes and crackpots?” aeon, 14 September, 2017, aeon.co/essays/why-is-linguistics-such-a-magnet-for-dilettantes-and-crackpots. Accessed 17 Sep. 2017.

: ، ترتیب او تدوینرحمان باباقلندر پۀ حواله د دوست محمد کامل، ( ۱) – ۳۲: ء، ص۶۰۰۲محمد زبېر حسرت، دانش خپرندویه ټولنه، پېښور،

– ۳۹: هم دغه کتاب، ص( ۲)دوست : ، تحقیق، ترتیب او سمونهد رحمان بابا کلیاترحمان بابا، ( ۲)

محمد خان کامل مومند او قلندر مومند، د چاپ ځاي، پېښور، – ۹۱۹: ء، ص۵۳۸۴

میان سید رسول : ، مقدمهارمغان خوشحالخوشحال خان، خټک، ( ۸) ۵۲۴: رسا، یونیورسټي بک اېجنسي، پېښور، د اشاعت کال نۀ لري، ص

– : ، ص(اتم ځل)ء ۵۳۸۴ر، ښو، جدون پرېس، پېغزونېحمزه بابا، ( ۳)

۴۶ - – ۶۲: ، صارمغان خوشحالخوشحال خان، خټک، ( ۵۰)


[49]

لیخ ڈارٹک دمحم یلع دانی

وسات

ہ

ر وتشپ،وگرٹنمن وپٹس رگوجیٹی اکجل، ٹم رچکیلا

An Introduction of the first Pashto Manuscript Khair-ul-Bayan

Present in Germany

Abstract:Khair-ul-Bayan is the ancient and first available

Pashto manuscript. The colophon of this manuscript

shows that it had been written/scribed on 20th

Ramazaan

1061 Hijra (6th

September 1651). This manuscript has

been analyzed and observed in the light of the principles

of Paleography.1 After a long absence from the scene, for

the first time the manuscript of Khair-ul-Bayan was

discovered by Mawlana Abdul Qaadir in Tubengin

University Germany in 1959. Before its accession to

Berlin Library, it was in possession of Sir E.D. Ross,

Head of the School of Oriental and African Studies of

London University. He had acquired it from a British

army officer. On my inquiry regarding where and when

this manuscript was received by Berlin’s library, I was

informed in written that “three manuscripts including

Khair-ul-Bayan had been bought from Sir Denison Ross

of London on payment of 150 pounds in 1926.” In a

paper, Georg Morgenstierne, has written that the

manuscript of Khair-ul-Bayan by Bayazid Ansari, dated

A.H. 1061, ‘kindly place at my disposal by Sir. E.

Denison Ross.’2There is only one manuscript of Khair-ul-

Bayan in the Staatsbibliothek Berlin, Germany3. It is in its

original form and there is no palimpsest.4 Its entry number

is Ms. Orient. fol. 4093. Another manuscript of Khair-ul-


[50]

Bayan has also been discovered in Salaar Jang Museum

(Haiderabad) India.5 This one was written a bit later in

1668. In many books, articles and in the prefaces of the

published versions from Kabul and Peshawar, there are

some discussions and questions about the number of

pages of this manuscript, place and location of the

manuscript, an article about Pashto alphabet including in

this manuscript, the scriber and writer of this manuscript

and the accession number of this manuscript. In this

article I have analyzed all these discussions and debates

and I have attempted to answer all these questions after a

close observation of the manuscript during my visit to

Germany.6

۔

۴۲۵۱۔۔

۔

۔

۔

۔

۔

۴۶۹۱


[51]

۔

۶۵

۱۰۴۔

۴۱۲۱۔

۱۱۔

۔

۔

۔۵۲

۔

۔

۔۴

۔۵

۔۱

۔۱

۔۲

۔۹

۔۱


[52]

۔۶

۔۴۰

۴۶۵۱۔۴۴

۴۶۵۹

۴۶۵۱

۔

۔

۔

۔

۶۲۹۱

۶۲۹۱۔

An Etymological Vocabulary of Pashto

۔

New Indian

Antiquery No. V۶۲۹۲۔


[53]

۶۲۹۲

۶۲۱۱

۔

۴۱۲۱۴۶۱۱

۔

۴۶۲۶

۴۶۹۱

۔

۔۶۸۰۸۴

۔

۔

۴۱۱۵۔

۴۶۹۱

۴۶۹۱۔


[54]

۴۶۵۹

۔۴۶۵۹

۔۴۶۹۱۴۶۵۹

۴۶۵۹

۴۶۵۱

۴۶۵۹

۔

۴۶۵۱

۔۴۶۵۱

۔۴۰۱۶۔

۔۔

۴۲x۵۱۔۱۱۸۴۱

۔

۔

۔

۔۔

۔

Bazid [Bayazid] himself embodied his doctrines in

considerable works of which the best known were the

Khair-ul-Bayan and the Khurpan. These once enjoyed a


[55]

wide vogue but, being heretical, were later banned by

orthodox decree. I have heard hints that copies are still

hidden away, but since they are regarded in many quarters

almost as obscene literature, they have been placed upon

an Islamic Index and are extremely difficult to come by.21

۔۔۶۹۸

۔۶۹۰۔

۔

۔

۔

۔

۔۔


[56]

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔


[57]

۔

۔۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔


[58]

۔۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

BaharTusi, Khair-ul-Bayan. It is a book about the Roshanites. Its

compiler was a disciple of Pir Roshan. Further information about

Afghans [Pashtuns] are available in a book of Darmestedter ‘Les

Chants Populaires des Afghans’ and the Dictionary of Raverty. It

has been written in 1061 A.H and it is said that it is the oldest book

of Paschtu.35

۔

۔

Les Chants Populaires des Afghans

۴۰۹۴۔

۔


[59]

Spelling

Paschtu۔

۴۹۱۴۹۸

۔۴۹۱

۔۔

۔

۔۴۱۱

۔۱۱۰

۔۱۱۰

۴۱۲۱۴۹۱

۱۱۱

۔

۔

۴۱۲۱۴۶۱۱

۔۔

۔

۴۹۱


[60]

۴۹۸

۴۹۱۔

۔۔

۔

۔۱۱۴

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۱

۔

۔


[61]

۔

۔

۔۔

MS. Orient. Fol. 4093۔

۔

۔

Acc. Ms. Or. 1926. 240

Ms.or.fol. 4093

۔

۔

۔

۔

۔

۔


[62]

۔

۔۔۔۔۔۔۔۔

۔۔۔

۔۔

ۃ

۴۰۹۴

۔

۔

۔

۔


[63]

۔۔۴۹۱

ۃ

168

۔۔

167 Bll (ohne das vorsatzhlatt am Ende des Buches)

4.II. 1975

۔۴۹۸

۔

Old Pushtu M.S.

1061. A.H.

Khairul Bayan

۔

The Roshaniya@ sech by a disciple of Pir Roshan BaharTusi.

Unpublished.

۔Ms. Orient. Fol. 4093۔


[64]

۔

۔

۔

BUCHBINEREI

J. KOHNERT

CHARLOTTENBURG.

25x16۔

24.5x1417x6

۔۔

۔۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔۔


[65]

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔


[66]

۔

۔

۔۔۔۔۔

۔

۔

۔

۱۰۶۱

۔۔

۔

۔


[67]

۔

۴۶۵۹

۔

۴۶۵۹

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔


[68]

۔

۔

۔

۔

۔

۴۱

۔

۔

۔


[69]

۔

۴۱۲۱۴۶۱۲

۔

۔

۔۔

۔

۔

۔

۔

۔


[70]

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔


[71]

۔

۴۶۰۱

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۴۱۸

۔

۔

۔


[72]

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۔

(BaharTusi)۔

۴۶۹۱

۔


[73]

۔

۔۴۶۵۹

۔

۴۶۵۹

۔

۴۶۵۱۴۶۱۶

۔

1The study of manuscripts in order to be able to read the texts they contain.

2Morgenstierne, Georg, An Etymological Vocabulary of Pashto, Oslo, I

Kommision Hos Jacob Dybwad, 1927, p. 110 3While carrying on my research project in Humboldt University Berlin,

Germany, I visited the Staatsbibliothek on 12th

February 2016 and saw this manuscript. I am very thankful to all of the staff of the library for their kindness and cooperation and especially I am grateful to the Incharge of the Oriental Section Reading Room, Mr. BerhanuBaysa and Siegfried Schmit, Oriental Department, Subject Specialist for South Asia. 4 It is a Greek word used for a manuscript where a second or third text has

been written over the original content which has been partially erased

۴۱۹۱

6 I am thankful to Higher Education Commission of Pakistan for granting me a

six months IRSIP scholarship for studying in Germany from February 2016 to July 2016. During my this study period I also found an opportunity to study and observe this manuscript. I am also thankful to my German supervisor Prof. Dr.


[74]

Lutz Rzehak who advised me to search this library where I found this manuscript.

۔

۵۰۴۹

۔

۔

۔

۔

۴۶۸۸۱۲

10Morgenstierne, Georg, An Etymological Vocabulary of Pashto, Oslo, I

Kommision Hos Jacob Dybwad, 1927, p. 110

۴۶۸۸۱۲

۵۰۴۴۱۰۸

۴۱۲۱۴۶۱۱

۴۱۲۱۴۶۱۱۵۲

۵۹

۵۹

۴۱۹۱۶

21 Caro, Sir Olaf, The Pathans, Karachi, Oxford University Press, 2007/1958, p.

201.

۵۰۴۴۵۶۲


[75]

۴۱۲۱۴۶۱۱۱۱

۱۱

۱۹

۵۰۴۴۵۶۹۵۶۱

۵۶۱

۵۶۸

۵۶۶

۱۴۸

۴۱۹۱

۶

۵۰۴۴۵۶۹۵۶۱

۱۰۲

۔۔

۵۰۴۴۱۴۱

۵۰۰۲۹۶۱

۴۶۸۸۸۵۸۴

۸۱

۴۱۲۱۴۶۱۱

Bll (ohne das vorsatzhlatt am Ende 167۔

des Buches)

4. II. 1975۔

۔

Old PushtuM.s. 1061. A.H.

Khairul Bayan


[76]

۔

The Roshaniya@ sech by a disciple of Pir Roshan BaharTusi

Unpublished

۔

۔

۔

۔

۴۶۹۱۱۰۴

۴۶۹۱۲۶

۴۶۸۸۱

۵۰۰۲۹۶۱

۔۴۔

۔

۔

۱۲۹۲۴۵۰۴۹

۔۱۔۔۵۔۱۴۹۵

۔۲۔۔۱۔

۔۹۔

۴۶۹۱۸

۴۱۲۱۴۶۱۱۵۶


[77]

۵۰۰۲۹۶۱

۹۶۱

۵۶۔

۹۶۱

۴۶۸۸۴۴۲

۴۴۱

۴۶۹۱۵

۵۱

۴۱۲۱

۹۴

۔

۔

۔

۔

۔

۔

۱۵۱۔

۔

۴۱۲۱

۴۶۱۱۹۰۹۴

۴۱۱۰۱۶


[78]


[79]

ڈارٹکااسحن اہلل اطرہ

لاٹئ اٹؤن وگرجاوناہلاٹنٹسس رپورسیف

ٹسی، وگرٹنمن اکجل

وں’’ ہصق

ن

ی پ سس

دے دو ڈمےلھ اجنپیب اشرع‘‘

Abstract: The Legendary Folk tale of "Sassi Punnon" is

the most popular tale of Punjabi Literatue. Many poets

have written this tale in their own styles. The story and

characters of this tale have much influence on the modern

Punjabi Literatue. It has many literary colours i.e., reli-

gious, political, ethical, social and spiritual. In this article,

the tale, characters and tradition of "Sassi Punnon" written

by Hafiz Barkhurdar and Barkhurdar Ranjha have been

elaborated. The artistic and philosophical thoughts of their

tales have been discussed in this article.

ٹ ااں ھجمس

ے ےطخ وچ آابد اے اےھتی یئک زابانں وبایلں ےت

ڑہج

اپاتسکن

ا اجدنا اے، اقثیتف اجدنایں ںین ےت اےسی ووھجں اسی العےق ونں ریثک اسلین العہق وی ک

ےت اسلین وحاےل اپروں اڈواڈ رگن رنھک اکرن وی اسی وچ اک رکفی ودحت ےت ااکیئ

ےھت و وھ و ھ زابانں وبایلں اجون، آ و این وموجد اے۔ داین ےت ٹھگ ای اےسی العےق ںین

ذہتبی ےت اقثتف دے رگن وہون ےت ریف وی اوانہں ولاکں وچ اوک وقم دا ذجہب وموج د

وی وہوے رپ اںیس ادیب دااتسانں ےت ولک ادب ونں وی اسی وہوے۔ اسی دا اکرن جک

کد ے۔ س اابتعر انل اک اپےس ںیہن ر ھ

وے ےت اھبونںی اجنپیب دا ،او دا رکفی ھدنبم ھدن ی زابن انل وصیف اھبوںی وتشپ زابن دا وہ

وہوے ایں اوہ ولباتسچن دی درھیت انل ایپر رکدا وہوے اودہی اسھجن ریمشکی زابن انل وہوے ایں

اہپڑی ےت رس ایکیئ انل اوہ امشیل العہق اجت دایں زابانں دا اجون وہوے ایں اودہا رہتش وقیم زابن انل

وساچں رکفاں ےت ایخالں دے وسےم اک ںین اسی اپروں رہ العےق دے زبراگں وہوے۔ اودہایں

ےت اشرعاں وکل آ و این زابن وچ اوک ای لگ ملد ی اے۔


[80]

درھیت ولک اتیگں ےت ولک اہکاینں دی درھیت اے۔ اہہی ہ ہیااں اہکاینں دا قلعت اسی ا

ن

ٹ

العےق ےت دوںایں زابانں درھیت دے ولاکں انل اے ےت ےسک اک العےق دی اہکین دنپ رک دی دوےج

وبنل واایلں وکل اورساں ای یئگ رسجاں اودہا آاغز ےت ڈم وہایرپ اوگں آ و اےنپ العےق دے ولاکں

اودہے وچ اےنپ وکولں وی رگن رھبے ےت ارسیاں اودہی ونعمی وتعس وچ وی الھکرآ ایگ رسجاں

وچ وی اسی دے آرار ل اجدنے وسینہ ونیہمال دی اہکین ھدن ی وچ وی اے ےت اجنپیب وچ وی، ولبیچ

ںین ےت ارسیاں ای یسس ونپں دی اہکین اے سج دا ڈم ےت ولباتسچن اے رپ اسی ونں اسڈایں اسرایں

ا ایگ اے۔ اسی اہکین ونں رہ اشرع ےن آ و اےنپ ادناز انل ایبن رکن دی

ت

العاقیئ زابانں وچ قیلخت ک

اں اسی اہکین ونں اسی دے لمکم

ئ

رکداراں انل وصتف ےت رعمتف دے وحاےل وکشش یتیک اے، ک

اشرعاں اسی ونں دااتسن ای رنہ دات اے۔ ٹ اا اے ےت جک

ھی ک

اترخی اہہیاہکین ہیک اے ۔ اہہیانل و

دی وکشش رکدے آں۔

ن

ن

ھی ک

ادایبت اپک ودنہ دے اچنن وچ و

وھبنھبر دے ابداشہ آدم اجم دے رھگد ی یمج ےت وجنایمں دایس ہک وڈی وہ ےک دبانیم دا ببس’’

ےنب یگ اوانہں دے آنھک ےت ڑکلی دے دنصوق وچ دنب رک ےک درای وچ روڑہ دات ایگ۔ دنصوق

درای ےت ڑپکے دوھن واےل دوھیب اطع ےن ڑھپ ایل ےت او ےب اوالد دوھیب ےن اودہا انں یسس

ٹ اا ہک اک اقہلف وھبنھبر آای اے ک

ت

یےت اوانہں دا رسدار ڑبا وسانہ رایھک۔ اک رایت یسس وخاب وچ

۔ یسس اودہے یئل ےب اتب رنہ گل یئپ۔ یسس دی امں آدم اجم دی ویبی این د ی دی راز ےا

دار نب یئگ ےت ویپ ونں آ ھ ےک یسس ونں اک ابغ ونبا دات ،درای دے ڈنکے ےت آون اجون واےل

گل یئپ اک

ن

ن

ھلب

ٹ ااں وکولں سکیٹ نیل دے اہبےن اےنپ وخاابں دے زہشادے ونں اقفل

ولک رکمان اقےلف داہیڑے اودہے وخاابں و چ آون واےل زہشادے دے یلح ورےگ جک

واےل اودہے ابغ دے وکولں دی ےھگنل۔ یسس ےن اوانہں اسرایں ونں ڑھپ ایل ےت آایھک ہک اےنپ

رسدار ونں اےھتی الب ےک ایلؤ ےگ ےت الخیص وہوے یگ۔ اوانہں اقےلف واایلں اسرایں الگں ونپں

ھد ایں ای ونں ھکل ایلھگں ےت اانپ احل وی دایس۔

ی ک

دجوں ونپں آای ےت دووناں اک دوےج ونں و

ا ےت دووناں دا وایہ

ت

ای۔ یسس دے آنھک ےت ونپں ےن اےنپ آپ ونں دوھیب اظرہ ک

ھد ج

دل دے


[81]

ٹ اا ےت اوہ اوونہں لگوہ ایگ۔ دجوں دوےج ےنب ونپں دے رھگ واایلں ےت اودہے رھباواں ونں ہتپ

ڑ ے وچ اواھٹنں ےت نلم دے اہبےن آےئ، رشاب ایپیئ ےت دموہش رکی

ن

ٹ ہ

اھٹبےک رات دے

یئل راتسگین ول یسن ےت کھت

ن

ن

ھلب

ٹ اا ےت ونپں ونں لگےک ےل ےئگ۔ دجوں وسریے یسس ونں ہتپ

ٹٹ ےک رتی وچ دب یئگ اودرھ دجوں ونپں ونں وہش آای ےت اوہ وی یسس ول ایسن ےت راہ وچ رم

‘‘ارسیاں دووناں دا واصل وہ ایگ۔ایگ

(0)

ں ےن اسی اہکین دے اتریخی وھچپڑک ونں وی رھپونل دی وکشش یتیک اے اققحمں ےت اقندا

ققحم اسی دا اتریخی رھکا ھد ے ںین ‘‘ ھچک’’اسی اابتعر انل جک

لب

ووچں

(7)

ےت دوےج اسی الگں انل

االتخف رک ےک ولباتسچن دے چیک رہشانل وجڑ دے ںین

(3)

دیس ایفض ومحمد وہراں یس۔ اے نک

ں دے وحاےل انل ایھکل اے ہک یسس امشیل ھدن دے اک ربنمہ دی وہرا( C.A kincaid)ڈیک

د ی وڈی وہ ےک املسمن وہ اجےئ یگ ےت اک املسمن انل اہہید ی یس وہنجں دایس ایگ یس ہک او دی

لگ نس ےک او ربنمہ ونں ہصغ آای ےت اوےنہ این د ی ونں دمجایں ای اک ےکن اہہیوایہ رکے یگ۔

ے دنصوق وچ اپ ےک ھدنہ ج

درای وچ روڑہ دات

(4)

اک دڑھا اخص وطر ےت ھدن ی ققحم اسی اہکین دا قلعت

رکمان ےت ھدن وچ وہون واےل وجن واہیر انل وجڑ دے ںین اےت اسی ونں رعابں دے آرخی دورای وس

رمو دے ڈمےلھ دور دی اہکین ددسے ںین ہ ہیااں ووچں اک انں ڈارٹکنمیم دبعادیجمل ھدن ی وہراں دا ا

ن

ٹ

اے

(5)

ہ ااں اشہ فیطل اٹھبیئ وہراں دی اشرعی دے ےت

ن

دواج انں ایلکن یس اڈواین وہراں دا اے ج ب

وحاےل انل لگ یتیک اے ہک ونپں رسکاں واانش وچی دا وہای آای یس

(6)

ل ےن اسری اہکین اویہ یھکل ٹ م

ی

آر یس

اوہ اے سج دا وحاہل اترخی ادایبت اجنپب وچ اے اوہ آدھکا اے ہک دجوں ونپں ونں وہش آای ےت

ٹ اا ہک ر ول ٹ ااار ،، راہ وچ اک وھبنھبلگ اے۔ یسس دی اہہی و ھک ہک او ایھچ ےت او ونں ہتپ

اپیٹ ےت اوہ وی وےچ ای امس ایگ

(2 )

اجنپیب وچ ےنج وی اشرعاں اہکین یھکل اے ٹھگ ود اسرایں دا واہعق اوک

ٹ اا ای اے ،دکرھے دکرھے رکداراں انل ےت اقمامت انلج ہ

االتخف دی لگ اسےنم آ اجدنی اے۔

ے انں اسےنم

ڑہج

اجنپیب زابن وتں اڈ اسی ےصق ونں افریس وچ وی ایھکل ایگ ےت افریس وچ

دجوں ہک اوسینںی دصی وچ ‘ دوتسر قشع’’، 0273آؤدنے ںین اوہ ارسیاں ںین ۔یشنم وجت رپاکش


[82]

رفتح ےن یسس ونپں دی ، وچ رفح شجن0441واقعئ ونپں دے انں انل دمحم نیسح ابہشز ےن ےت

دااتسن یھکل

(4)

اشرعی ےسک ہن ےسک وحاےل انل اسڈے ادب وچ زدنہ ریہ اے اوہ اھبونںی دااتسانں دے

ٹ ااں دے ادناز وچ اسی ونں رہ دور وچ وڈایھای ےت السایہ ایگ اے ےت قصروپ وچ وہوے ےت اھبونںی

ی فیطل اشرعی یس او ااسنین اعمرشے ےت اسی اشرعی ےن ای ےگنچ ربے ارثات اپےئ ںین رپ

ڑہج

دے فیطل ارثات یہ وہےئ اسی وھکپں امن وجگ اقند ڈارٹک رفامن حتف وری وہراں دی راےئ ڑبی ذرک

وجگ اے۔

اشرعی، ذنہ ااسنین ےک ااستکابت یک بس ےس امہ اور فیطل اشخ ےہ۔ امہ ان ونعمں ںیم ہک ’’

رعی ےن رمبت ےیک ںیہ، ونفن ہفیطل ااسنن یک اعمرشیت و ذہتیبی زدنیگ رپ ےنتج رہگے ارثات اش

یک یسک اور اشخ ےن ںیہن ےیک۔ فیطل ا اابتعر ےس ہک اشرعی یک قیلخت ںیم اثکتف ای امدے اک

رصنع مک ےس مک وہات ےہ۔ رصف،رحف ووصت وک امدے ای اثکتف ےس ریبعت رک ےتکس ںیہ ہک

‘‘ اشرعی ایہن ےک رپدے ںیم منج یتیل ےہ۔

(9)

ٹ ااں اک ےت اوانہں دا رتنای وہای اجنپیب ادب وچ یسس

ئ

گی ایں دااتسانں ایھکلں

ڑہج

ونپں دایں

ٹ ااں ےت ااسنین ل

ئ

ٹسم

وموضع ہیقشع اہکین ای یس رپ اسڈے اشرعاں اسی اہکین وچ دکرھے وی ااسنین

دقراں ونں ڈنک ےھچپ ںیہن ایٹس وگسں اوانہں دی لگ یتیک اے ےت اسی دے انل انل رظنم اگنری ،رطفت

تایسفت دایں وی یئک رپاتں ایبن ںایتیں ںین ۔رپورسیف دیسبادب یل بادب وہراں ادب ونں اگنری ےت ااسنین

دی وکشش یتیک اے۔

ن

ن

ھی ک

اسی اابتعر انل ارسیاں و

ادب ےک وموضبات ےنتج ااسنین زدنیگ ےس رقبی رت وہں ےگ اےنت یہ ااسنن ےک ےیل زایدہ ’’

اورریپ ہ اا وہ یگ ادب وک ھچ نب ادی امہ وہں ےگ اور ایس اابتعر ےس ادیب اقیلختت ںیم تمظع

وقشں ںیم ان دقنی ےن میسقت ایک وہا ےہ وہ دنمرہج ذلی ںیہ۔

۔ دخا اور ااسنن ےس ا اک قلعت0

۔ رواحین داین اور ا ےک وکافئ7

۔ ااسنن3


[83]

۔ ااسنین زدنیگ اور امتم ہقلعتم وکافئ4

ت ےس قلعتاور ااسنن اک رطف( اظمرہ اور انمرظ)۔ رطفت 5

۔ آرٹسٹ ای نف 6

(01)

ی اہ

ااں دااتسانں وچ وی

ن

اسرے اطمبل ےت افممیہ اسونں واحض وطر ےت واھکیل ددنیے اہہیٹ

ٹ ااں ےت نف ونں ڑبے ارچج رطےقی انل ایباین ایگ ل

ئ

ٹسم

ںین ےت یسس ونپں دی اسی دااتسن وچ ایحیت دے

اے۔ آ و اےنپ ےمس وچ ہ ہیااں دااتسانں دے زدنہ رنہ ےت اک ا

ن

وتں اک ود ےک ےھکل اجون دا اکرن ٹ

وی ہ ہی

وو ای یس ہک ا ہ ہیااں وچ مغ اجانں ےت مغ روزاگر دووناں ونں اھتں دیت یئگ یس ریف رہ ےمس وچ ا

ن

ٹ

دبدلایں وہایئں دقراں ےت روا اجں دے اطمقب وی اھکلرایں ےن امسج ونں زدنیگ دے ڑبی ڑینے

ا۔ ویکں ےج

ت

ے اتریخی وااعقت ےت ےصق نس دااتسانں دا ڈم وتں ای وریطہ ر اہہیک

ڑہج

ایہ اے ہک

اوانہں دا ڈم ہ ہیااں اہکاینں ووچں ای اھجب یس ےت ا

ن

رواتی وکیئ اج لک دی ںیہن وگسں اسی دا آاغز اہہیٹ

ای ارسیاں وہای یس۔

اور ( ابلبئ)ےک دہع انہم دقمی ( ارساویلیئں)وس ریمویں ےن، آ رایؤں ےک رگ ودی، ربعاوینں ’’

اور اوڈےسی ےس ا ی ا ،، ڈ ھ اور دو راار رب ا ل اب ا رھب ور اور رتی ایہ ےڈییویانوینں یک ا

ادب قیلخت ایک اور اےس وخب یہ رفوغ دےتی ےلچ ےئگ سج اک دانم اضمنیم اور ونتمع وموضبات

ےک احلظ ےس امال امل ےہ اور وج تیئہ ےک احلظ ےس تہب ومرث ےہ، اضمنیم اور تیئہ ےک اابتعر ےس

رٹلرچی فلتخم اانصف رپ لمتشم ےہ۔ دقاتم وک شیپ رظن رےتھک وہےئ بج مہ ان ادیب ان اک

اقیلختت رپ رظن ڈاےتل ںیہ وت ان اک ونتع تہب ریحان نک ولعمم وہےن اتگل ےہ۔ ان یک اانصف ںیم

رہش آوشب، رطہیب، ااسریطی اور )زعایئ ای امیمت تیگ، دمحںی، انماجںیت، ااجتلںیئ، دباںیئ، ونےح

اہکاینں ،اجونروں یک قبس آومز اہکاینں، اضمنیم ، اوقال امیکحہن ، ولرایں، ( آرفیشین) وکتینی

‘‘ رواحین وہیقشع اشرعی اور ادیب اچینش ےیل وہےئ اتریخی وااعقت رپ ینبم ونےتش اش ل ںیہ

(00)

ا اج اہکین وہدنا اج رایہ اے ےت اک دااتسن نب اہہی

ڑہج

ای اوہ ولک اہکاینں ےت ولک نف یس

ااں دا دور

ن

ٹی

شمےک الکیکیس ےت رپااینں اتکابں وچ ای ایپ رہ ایلچ اے۔ اسی دا اکرن دجدی دور اے۔اھبونںی


[84]

دات اے

ھد ج

وہوے ااسنن ےن اےنپ ذنہ ونں اورساں ورانت ہ ہی

وو ای وہج اے ہک اوہ ولک نف ےت ولک ا

ا یساینں ولک دااتسانں رم رایہں ںیناہک ہک۔ادمح دنمی اقیمس وہراں کیھٹ ای ک

رکہ ارض رپ یسک ایسی وقم، ےلیبق ای رگوہ اک وصتر ںیہن ایک اج اتکس وج ولک اہکوینں، ولک وتیگں، ولک ’’

انوچں، ولک وفیطلں اور ولک ویلیہپں ےس رحموم وہ، ذہتبی ےک دجدی ونعمں ےک اطمقب وکیئ

ا ںیم ک نف رہ احل وقم ےب دح رتی ایہ وہ ای تہب سپ امدنہ ا یک تشیعم یتعنص وہ ای ابقیلئ ول

ےک رچلک اک ا ، انزگری ہصح وہےت ںیہ سب اانت رفق ےہ ہک ےب دح یتعنص وقومں ںیم ولک نف

آہتسہ آہتسہ متخ وہےت اج رےہ ںیہ۔ اابخروں، راسولں، اتکوبں، رڈیوی، یلیٹ وژین اور وہایئ رفس

ک ے اکر نان ہ اا رک دای ےن رگویہ ارفنادوتیں وک متخ رک ےک ااسنین ذنہ ےک ےئل ا ، یہ اساچن ڑھگ

‘‘ ےہ اور ویں وہ ولک نف رم راہ ےہ وج ااسنین ذنہ یک ونتع دنسپی یک ہ ااوار ےہ۔

(07)

ی اہ

ااں رمدایں وہایئں دااتسانں ووچں اک دااتسن یسس ونپں دا اطمہعل رکن یئل ےت این

ن

ٹ

ٹ ااں وچ وڈن ایل ایگ وے ےت اجنپیب ادب دے جصڑبے ڑبے اقنداں ےن وستھک یئل اےج اسی ونں انتں

دا ڈم اوھٹںی وتں دوسںی ( دااتسن)اسی ونں دنتسم رقار دات اے، اھبونںی اجنپیب ادب وچ ےصق ےت اہکین

دصی دے واکچرےل ےمس وچ اھجب ددسا اے ےت یئک دورسے ققحم وی اسی لگ ونں نم دے ںین

(03)

ٹ ااں، اہکاینں ےت یسس ونپں دی اہکین ونں اتریخی وحاقصےل انل ارسیاں وڈن اںیس اےنپ

کد ے آں۔س

ء0452ء وتں 0576الہپ دور ۔ 0

ء0942ء وتں 0452دواج دور ۔7

ء وتں رگموں۔۔۔0942آزادی دا دور ۔ 3

ے وی دور وچ یھکل یئگ اودہی اک این ورھکی ارفنادتی ےت اچہپن اے

ڑہج

ی اہکین

ڑہج

ر انل او دی ارفنادتی اہکین وچ ورایتں اوہ اہیسن اھبونںی رکفاں اپروں اے ےت اھبونںی نف دے اابتع

وی اے رہ ےمس دی اہکین آ و اےنپ ےمس ٹ ااں رعشی االطصوحاں ںین ای تیہ دے ونںی ونںی رجتےب ،جک

ئ

گی

امسیج ےت اعمرشیت وصت ٹ ااں رک دی دی اہکین وی انسدنی اے ےت انل انل جک

ریاں دے رگن وی ی ک


[85]

رواحین ےصق ےھکل ےئگ اسی دے انل انل العاقیئ، الغمں دے دہع وچ اجنپیب ادب وچ ہیقشع ےت اے۔

ٹ ااں ووچں ویفس زاخیل دے قصذمیبہ ےت ریغ العاقیئ ےصق وی اجنپیب اشرعاں ےن وچےھک ےھکل ںین ۔ذمیبہ

اں اشرعاں ایھکل اسی وتں اڈ

ئ

ےصق ونں وچیھک رہشت یلم ےت الغمں دے اسی ےمس وچ اسی ےصق ونں ک

ں دے ےصق ونں بس وتں وچاھک ایھکل ایگ اے۔ اسی ےمس االخی روامن ےت ہیقشع وحاےل انل یسس ونپ

ےصق اےت گنج انےم وی ےھکل ےئگ ںین، ریہ راےھجن دا ہصق بس وتں ےلہپ اےسی دور وچ دوم دردا وہراں

۔املسمن زاخیل اےت یسس ونپں دا ہصق ایھکلایھکل اے ،اےسی ےمس ای احظف ربوخردار وہراں ویفس

ریغ ملس اھکلرایں وی اجنپیب ہصق اکری ول دایھن دات اھکلرایں دے انل انل یئک

(04)

ایعمری ےت

ت

اج ت

دقماری وحاےل وھکپں یسس ونپں دے ےصق وتں ود اجنپیب ادب وچ وکیئ وہر ہصق ںیہن ایھکل ایگ۔ اسی

فااں وچ ایھکل ایگ اے۔

ن

ونں اجنپیب دایں ٹھگ ود اسرایں ای صن

دی دیقنتی رواتی ےت اترخی وچ سج دنبے ےن اجنپیب زابن یسس ونپں احظف ربوخردار

ے او دا انں ومولی ادمح ایر یس، اوہ ےہ ےت اک

ت

ن کیڈمےلھ وطر ےت اےنپ دیقنتی واچر رعشاں وچ شیپ

ہصق وگ اشرع یس رپ اےنپ ےصق انسح اصصقل وچ او ےن اےنپ وےلی ےت اےنپ وتں ےلہپ دے اشرعاں ےت

ا اے۔ ڈارٹک ابہشز کلم وہراں وی ادمح اوانہں دایں اتھکل ں دا ذرک ڑبی دیقنتی

ت

ےت یقیقحت ریصبت انل ک

ا اے ویکں ےج اوانہں یلہپ واری این اک تھکل وچ دو احظف ایر ونں اجنپیب ادب دا الہپ ققحم ےت اقند ک

ا اے اوہ دھکلے ںینربوخردارا

ت

:ں دا ذرک ک

ہ ااں راسےل

ن

ولاکں ےس ےصق ایپ وجڑے ڑپےھ ج ب

ظف املسمین واےلرپ لگ ول ہن ڈاھٹ اح

احظف ربوخردار وج آای رااھجن یٹچ واال

ی ملع لضف وچ ابالہا ےت ہ ل

وی اضیفن ا

(05)


[86]

ادمح ایر وہراں دی اسی لگ ونں ڈم انب ےک اسڈے آون واےل اقنداں دوواں اشرعاں دا

ا اے۔ ڈا

ت

رٹک ابہشز کلم ورھکویاں اوانہں دایں اتکابں دایں ادنر ایلں ےت ابرہ ایلں اہشداتں وتں ک

ا اے ہک ابوا دب ھگنس ( ء0906)وہراں ابوا دب ھگنس وہراں دی اتکب وکلئ وک

ت

وتں اسی لگ دا ذرک ک

۔زاخیلں ےت رمزا اصابحں دایسں ںینوہراں احظف ربوخردار دایں نت اتھکلں یسس ونپں،

ے وچ اےت رپورسیف رہ ان

ڑھی

ک

ن

ی

م ھگنس احظف ربوخردار ابرے اقیض قح وہراں این اتکب

اققحمں ےن ےت اسی عد اری وی اسی قیقحت وچ آ و اانپ ہصح اپای جک

وہراں وتں اڈ ادمح نیسح رقیشی قل

اققحمں اسی ےلئسم ونں اتنرن ھلاں وی اپایئں ںین اےت جک

ج

ن

گب

ل ونں لح رک دایں رک دایں یئک وہر ج ھ

ن

گب

اہہیرایلں اہشداتں وتں دی رھبوںی وکشش یتیک اے۔ احظف ربوخردار وہراں دایں اتکابں دایں ادن

ء ونں ہ اا وہےئ ۔0671رجہی اطمقب 0131وگ ھ الای وے ہک احظف وہرںی

(06)

ی یسس ونپں دی تھکل اے اوہ ربوخردار رااھجن

ڑہج

ادمح نیسح رقیشی وہراں ایھکل اے ہک

ماایہ وھج دے امشرہ ربمن ھبج

وچ اسی لگ ونں04وہراں دی اے دجوں ہک ڈارٹک ابہشز کلم وہراں

دنتسم ےت ربتعم وحاایلں انل اتنر ےک دایس اے ہک یسس ونپں دواہں اشرعاں یھکل اے ےت اوانہں دے

ا اے ہک

ت

فک قیقحت دے اوصولں انل راتب ک

ن

ی

ن

ٹ

ئ

ئ

یسس ونپں دا ہصق اہہیانتمں وچ یقطنم ادناز انل ےت اس

ٹ ااں ےت دو ےپھچ5احظف ربوخردار وہراں دا اے۔ اوانہں اسی وحاےل وھکپں

ن

خس

ن

ن

وہےئ اڈیںانشں دا یملق

ا اے۔

ت

وی ذرک ک

(02)

کد ا اے ہک احظف ربوخردار وہری ساسی اسری ثحب وتں اسی لگ دا وگ ھ آاسین انل الای اج

ہ ااں یسس ونپں دے ےصق ونں اتسروہںی دصی وچ ایھکل

ن

اجنپیب ادب وچ اوہ ڈمےلھ ےت ےلہپ اشرع ںین ج ب

ی یئک ولک اسی ےصق ونں ھکل ےکچ ںین رپ ڈارٹک دجوں ہک اوانہں دے آنھک اطمقب اوانہں وتں ےلہپ و

:ں ڑبے نیقی انل ارسیاں ایھکل اےابہشز کلم اسی لگ ون

اسی تھکل دے دنمر اجت دا وجڑلیم اے کیھٹ اے ہک احظف ’’

ت

وھتجں ت

ربوخردار ےن ایھکل اے ہک یسس ونپں دا واہعق اودہے وتں الہپں یئک اشرعاں ےن ایھکل

مکاایل اھکلسدے اسی ےلسلس وچ اتزہ ( ء0217)ری اشہ رماد وافت اے وگسں اےنپ


[87]

ا اے رپ وھج اکراں ونں احظف وتں الہپں

ت

ہصق اہہیاتیبں دا او ےن اباقدعہ ذرک وی ک

ںیہن اھبلاہں اسی لگ دا اگنہرا وھج اکراں ےن رھبای

ت

ومس ےچل روپ وچ ایھکل اےج ت

دے روپ وچ رپ تلچ یس اےسی دااتسن اتیگں ایں واراں اہہیاے ہک ولک دپرھ اےت

ا اے اوےھت یسس ونپں دا وی

ت

یئل اھبیئ وگرودا ےن ےھت وہر رپتی اہکاینں دا ذرک ک

ا اے رپ

ت

ذرک ک

ہ ہیااں اسرایں الگں دے وہدنایں وہایں وی احظف ربوخردار دی اسی ا

ن

ٹ

دی وھج

ت

تھکل ونں اتریخی احلظ انل ودریھی اتیمہ احلص اے ویکں ےج نہ ت

ی یسس ونپں دی اجنپیب وچ ومبج

ھلب

‘ ۔‘یلہپ دااتسن اے اہہییتھکل روپ وچ

(04)

ی دااتسن یسس ونپں دی یھکل اے اوہ ٹھگ ود اوہ ای اے

ڑہج

احظف ربوخردار وہراں

ی اسڈے دوےج اشرعاں یھکل اے رپ اسی وچ اوانہں رمع،رمتےت وسرم دا ذرک ونپں دے رھباواں

ڑہج

ن

ا اے دجوں ہک ب

ت

ا اے ےت ابی اہکین دے وطر ےت ک

ت

ہ اا دا ذرک اکرواں واایلں دے وحاےل انل ک

، ی ی ب

اورساں ای رفس رک دی ا ے۔

ے

ڑہج

احظف وہراں دی یھکل اہکین وتں اک لگ دا وہر کپ وہدنا اے ہک ھدن ی زابن دے

ن یج، ویجںی ڈارٹک نمیم دبعادیجمل ھدن ی، ایلک)اققحمں اسی اہکین ونں وجن واہیر اجترت انل وجڑای اے

( اڈواین ہ ہیااں دووناں اشرعاں اشہ فیطل اٹھبیئ دی اشرعی دے وحاےل انل ا

ن

لگ یتیک اے اہہیٹ

(09 )

۔

:دا اقہلف آؤدنا اے ےت دھکلے ںیناحظف وہری وی اسی لگ ونں ارسیاں رک دے ںین۔ دجوں وہاتں

نتپ ےھٹیب اپینت رک وہدنی رگن یئپ

وتسکری دی ہم اہمت ایرو وکاہں کشم یئگ

ک

م دے رکوان دی یسس ونں ربخ یئگ جب

دنب رتےٹ وشپاز دے دون لھب یئگاودہے

(71)


[88]

اہہیاحظف وہراں اسری دااتسن رسانونایں وتں انبں یھکل اے رپ لگ وتں ہتپ دگلا اے ہک

اکمہمل وکن سک انل ایپ رکدا اے۔ اوانہں ڈم دمح ےت تعن دے اک اک رعش وتں دباھ اے ےت وری

ا ۔ اوانہں ڑبے ااصتخر دے انل دااتسن ونں دااتسن وچ لگ ونں

ت

دکرھے وی وداھ ڑچاھ ےک ںیہن ک

ا اے۔ احظف وہراں دی زابن

ت

ھ ےک ایبن ک

ن

ئ بلمکم وطر ےت اک وسےنہ الپٹ ےت وااعقت اگنری انل

یقیلخت زابن اے ویکں ےج اسی وچ ہیبشت، رکیپ، ااعتسرہ ےت العتم دے رگن رتنے وہےئ رظنںی

دنیپے ںین۔

(70)

کد ے آں ساحظف ربوخردار وہراں دے اولسب ونں اںیس واحض ایحیت ےت امسیج اولسب آ ھ

اں ںین ےج اوانہں ونں رپورسیف ونعان ایں الگں ک

ڑہج

ویکں ےج اوانہں اظفلں ےت ذجایبں دے انل

ٹ اا اجوے ےت ریف اوانہں دے اولسب ونں ھی ک

ای رگن وسانہ ےگ اگ اوہ اووییتشچ وہراں دے ادناز انل و

وظفلں اور وموضع ےک روتشں ےک اطمقب، اولسب وک ’’ ولسب دے وحاےل انل آدھکے ںین ہکا

وصترایت اورایسحیت واحض اورمہبم، ااجیزی اور اانطیب، وجالیش اور رپوکسن، ادان اور االع، زین اسدہ اور آرایشئ

اور رھکدرا، رک اہک اج اتکس ےہ۔ اافلظ ےک ابیمہ روتشں ےک اطمقب، اولسب وک تسچ اور ڈالیھ، انکچ

اور انغیئ، رنیگن اور ےب رگن رقار دای اج اتکس ےہ۔ اافلظ اور فنصم ےک ابیمہ روتشں ےک انترظ ںیم اےس

اخریج اور دایلخ اولسب اک انم دای اج اتکس ےہ اور ا یک اغبل وصختیص وک اسےنم ر ھ رک وکیئ ہن وکیئ انم

وجتزی ایک اج اتکس ےہ۔

(77)

ے طخ ےھکل ںین اوانہں وچ دردےت رفاق ،رکالٹ د آیسس ےن اےنپ ویپ

ڑہج

م اجم ابداشہ ونں

ی اکعیس احظف ربوخردار وہراں یتیک اے اوہ اینی یچس اے ہک دااتسن اےت اسی اچسیئ دا

ڑہج

ےت د ھ دی

ا مک اہہیارث وہون گل دنیپا اے اھبونںی ولک دااتسن وہون اپروں

ڑہج

الگں ولاکں وچ رپ تلچ نس رپ

انل ےت رکف دی وتاانیئ انل احظف وہراں ایل اے اوہ ارسیاں دے رکیپ رتاش ایگ اے ہک ایخل اےنپ لیخت

دے ااہظر وچ االبغ دی یمک ای ہن ردنہی ۔رسجاں ڈارٹک ابعدت ربولیی وہری وی ذجابت ےت لیخت دی

لگ رک دایں وہایں آدھکے ںین۔


[89]

وہیت ےہ ھچ وک ارگنزیی یک اافلظ ےک ذرےعی ےس اشرعی ںیم ان رکیپوں یک قیلخت ا ی’’

اور اردو ںیم رکیپ رتایش ای وصتری اکری اہک اجات ےہ۔ ہی رکیپ اشرع اےنپ ( Imagery)دیقنتی االطصح ںیم

رجتےب ےک تحت قیلخت رکات ےہ اور ا ںیم ا ےک ااسح اور ذجےب ےک اسھت وہ لیخت ا ی ربارب اک

۔ ہی رکیپ اشرعی ںیم ہن رصف ااہظر و االبغ ےک رش ، وہات ےہ وج اشرعی ےک ےئل رضوری اور امہ ےہ

ذرےعی ےتنب ںیہ اور اشرع ےک دیچیپہ اورہت درہت رجتابت وک ڑپک ے ای ےننس واولں کت اچنہپےت ںیہ ہکلب ان ےس

اشرعی ںیم ا ی نسح ہ اا وہات ےہ اور وہ ومجمیع وطر رپ ااسح امجل یک نیکست اک ابثع ا ی ےتنب ںیہ ان

ںیم رہگایئ ا ی ہ اا وہیت ےہ اور ااھبر ا ی اور ہی ایہن اک رکہمش ےہ ہک اشرعی زدنیگ یک وہج ےس اشرعی

وہےت ںیہ ان ےک درہہت رجتابت وک وج اہنتی دیچیپہ اورہہت ےس رھب ور رظن آیت ےہ۔ اےس ڑپک ے واال ان

‘‘ وتطس ےس د ھک اتکس ےہ، وسحم رک اتکس ےہ، نس اتکس ےہ، وسھگن اتکس ےہ۔

(73)

احظف وہری دجوں ہک

ے ںیناےنپ لیخت ےت

ن

: ذجابت وتں ارسیاں مک ی

نتج راار

ن

ن خکب

دایھ اربن ھتہ ہن اڑپے ےج

ااں ہن ااسڈے اکر

ت

ٹشی

ن

ن ابداشوہاں دایں

ااسں ور رھگ اگنچ وانھکی وصرت ارپ ااپر

ذات امت ںیمک اوالج وہر اگنچ ںیج رپوار

(74)

آؤدنا اے ےت آ ےک رسکاں امں ونپں دجوں امں وک ولں اجون دی ااجزت نیل یئل

اےگ رتال رکدا اے۔

ھ ولھکات ھتہ

ن

ئ ب ونپں وداع وہون آای امؤ ےت

ت

وں ایپ وسال دخاےئ دا وہر لگ ہن آیھک ک

ن

اامں ب

ا ہن اعمہلم ہن ےسک انل ھتس

ڑ ھیج

ںیم ہن


[90]

اھبر وھچڈاوےن رک آواں ھتل ھتپ ںیم دبےھ

(75)

وہ اجدنا اے ہکاوگ امں دا وجاب اوکرصمےع وچ ای لمکم

ٹ ااں

ئ

گیہ ااں ڈار ،ں ویجےیئ، رمےیئ دور

ن

ہچب ج ب

(76)

احظف ربوخردار وہری اک ڑپےھ ےھکل، ملع واےل اےت ابلمع ااسنن نس اوانہں یئک دینی ےت

ے

ڑھی

ک

ن

ی

ہقف دے اعمالمت ابرے اتکابں ایھکلں ںین رپورسیف اقیض لضف قح رموحم وہراں این اتکب

ا

ت

ہ ااں اتکابں دا ذرک ک

ن

اے اوہ ارسیاں ںین۔وچ ج ب

ی 5۔ سمش اولعلم 4۔ راسہل امنز 3۔ رحب اولعلم 7۔رحن اولعلم 0

صلمل

۔ 2۔ ہقف اامجل 6۔ اتفمح ا

سفاادت 01۔یس رحیف 9ایلص ہہی۔ ایبن اس4اجنت انیملسمل ل۔ ہیبنت 07۔ زیمان رشتعی 00۔ اتفمح ا

د نی

ن

صمل

۔ 02۔ رتہمج دیصقہ وغہیث وظنمم 06ی ۔ رفاضئ دنہو05۔ رساج ااعملالمت 04۔ رشف ااکنلح 03ا

۔ راسہل ےب امنزاں 09۔ ہصق رمزاں اصابحں 04ہصق ویفس زاخیل

(72)

رمزا ےت یسس وی احظف ’’اتھکلں دے وحاےل انل ابوا دب ھگنس وہراں وی ایھکل اے ہک

ٹ ااں وچ احظف ربوخردار دا انں اصف ےہ ےت انل اقصی املسمین ربوخردار دی ای رانچ ےہ ویکں وج دووناں

‘‘ ڈنپ دایس ےہ

(74 )

ٹ ااں دی زابن ھٹیھٹ اجنپیب اے۔ دکرھے دکرھے دنہی قصاحظف وہراں دایں

اظفلں دی وی وروتں ل اجدنی اے۔ اوانہں ےن اہیبشتں ےت ااعتسرے ڑبے وسےنہ ےت وکھٹںی ادناز

انل ورےت ںین زابن وچ وسز ےت ڑتپ اے

(79)

ارھکاں ونں احظف ربوخردار وہراں این اسی تھکل وچ

ا اے ےت اجنپ

ت

ل دے ارثاتوھچایٹں وی ک

ت

ٹہ

ےت رکفاں ونں وی ایباین ںین دجوں ب دی اقثتف اےت ر

ونپں ونں اودہے رھبا نیل یئل آؤدنے ںین ےت ونپں اوانہں وکل رھگوں ابرہ ای ہہب ردنہا اے اوےھت

یسس اوونہں آ ھ ےک لھگ دی اے ہک

رھگ آونپں وتں یسس ا ی ااتویل ایمں وتں والہ

ونیتں ےلم ںین وینط آدیم ای وکیئ ےکس اس

ہ ہیااں دی دختم دار و دمار رک رھگ وچ آن اہبا

ن

ٹ


[91]

ے دت ونں انل اوانہں وڈن اھکھ

لب

وج جک

(31)

اجنپیب ادب وچ اےج کت ققحم ےت اقند اسی لگ ونں ای دنتسم نم دے ںین ہک بس وتں

دااتسن ونں ایھکل اے رپ اسی دے دقاتم دے ےلہپ احظف ربوخردار وہراں باریگملی دہع وچ اسی

ل اسی ونں ھدن دی ٹ م

ی

گد ے ںین ۔ررچ ڈ

ن

ٹم ے ہک قیقحت

ڑہج

وحاےل انل یئک رظنےی رپتلچ ںین

ڈمیلھ اترخی دے دور دی اہکین آدھکا اے۔ یبن شخب ولبچ ایگروہںی دصی وسیعی دی اہکین دھکلے ںین

اسی دااتسن دا اجنپیب ےت اجنپب دی ( 30)ے ےت ارمات رپمتی اسی ونں تس دصایں رپاین دھکلی ا

اترخی ایں رغجاایفیئ وحاےل انل وکیئ دساھ اسوناں ھدنبم ےت ںیہن نب دا رپ اسڈی ولک رواتی ےت

ولک دااتسانں وچ اسی ونں بس وتں وچاھک اقمم احلص اے۔ ولک تیگ وہون ایں ولک وبایلں اسی

ے ںین۔ اہکین دے رکدار ےت اقمامت ہیقشع ےت روامونی وح

ن

اےل انل بااقشں دے دالں ونں ٹ

ٹ اا انیقی اوانہں وتں ےلہپ اسی دااتسن ےن ولاکیئ وچ وبقمتیل احلص ٹ کلربوخردار وہراں سج ےمس اسی ونں ا

رک یئل وہوے یگ ےت ولک اسی دے رکداراں ےت اھتواں انل وی اجون وہون ےگ۔ وس وہلںی دصی

رااھجن ورایگں اہکاینں دا اقمیم حطس اےت آوان ےت اشرعاں وسیعی وچ یسس ونپں، وسینہ ونیہمال ےت ریہ

دی اشرعی وچ اھتں انبوان وی اسی لگ دا وڈا ےت الھک وبثت اے اےت اسی لگ دا وحاہل ڈارٹک ابہشز کلم

:دی اشرعی وچں ارسیاں ڈکایھ اے( ء0554)وہراں اھبیئ وگرودا

یسس ونپں دویتس وہےئ اجت ااجیت

رتدی رایت ونیہمال ےت وسینہ اے

رااھجن ریہ واھکےیئ رپم رپایت

(37)

ی اہکین یھکل اے اوہ اک لمکم ےت دااتسن دے اسرے اقتےض

ڑہج

احظف ربوخرداروہراں

وری رک دی وہیئ اہکین اے۔ اسی وتں ےلہپ وچہکن اوانہں وکل وکیئ ڑیپن ےت ومنہن وی ںیہن یس رپ ریف وی


[92]

ہ اسی دی تیہ ےت ہیوانہں دی اقدراالکلیم ونں اظرہ رکدے ںین۔ احظف د ے وچ ورےت ےئگ ارھک اا

وہراں دی اسی اہکین ونں ای اد انب ےک دوےج اشرعاں اسی دااتسن وچ عبط آزامیئ یتیک اے ےت اوگں

ے رکداراں دے االتخف ےت اہکین ونں اک وناں رگن دات اے اوہ رہ اشرع دی این عبط ےت یقیلخت

ڑہج

ں دی رہ لگ لقع ےت قطنم دے ڑبی ڑینے اجدپی اے۔ اوہ وتاانیئ دے اطمقب اے۔ احظف وہرا

کد ے ہک لگ اورپی نگل گل وے۔ ٹ لذجابت اگنری رکدایں وہایئں وکیئ ارھک ای رظنم ارسیاں دا ںیہن ا

دسنا دجوں ونپں دے رھبا ونپں ونں ےل اجدنے ںین ونپں ونں وہش آؤدنی اے ےت اوہ ڑم ااھٹ

ھد ا اے ےت دجوں اوہ ددسے ںین ہک و ھک ےک اے، راہ وچ اک اتزہ ینب جی

رکبایں واایلں وکولں

ونپں ونپں رکدنیی رم یئگ ااسں ایلھکں دیت وس اجن

د ی اجم دی ومیئ ربوہں دے ابن اودس ا انؤں یسس

(33)

دا احل ایھچ ےت ں وکولں یسس دے رمن دا احل ےت دجوں ونپں رکبایں واایل

ردار وہراں اودہے احل ونں ڑبے وسےنہ اوگں اودہا ہیک احل وہای احظف ربوخ

ا اے۔

ت

ارھکاں انل ےت اہکین ونں اہکین ر ھ ےک ارسیاں ایبن ک

اتں ونپں امرے درھت ےت الہ رسے وتں گپ

ھ رکاہدنے وگ

ھبی

ھ امڑپے

ھبی

م جکب

ھ

ھبی

راب

اچکوے ےل ےئگ اوہ وچر رحایم گھٹ

ت

ھتگ

ںیم

گلاب وتں ای دگلی غیت اونیمں یگنچ یس زرہ رش

(34)

احظف ربوخردار وہراں دی یسس ونپں ےت رصبتہ رک دایں دبعارلنمح کلم وہراں اترخی

ھٹیھٹ اجنپیب زابن ںیم احمورہ دنبی اور ’’ دی ریتوہںی دلج وچ ایھکل اے ہک ادایبت املسمانن اپاتسکن و دنہ

ےہ۔ وہ دیسےھ روز رمہ ا ےک الکم یک امنایں وصختیص ےہ اور ا اک اامعتسل ا ےن ہگج ہگج ایک


[93]

اسدےھ اپسٹ ادناز ںیم ابت رکےن یک اجبےئ اافلظ ںیم ااشرتی اور رہگی ونعمتی ومسےن اکبادی ا ی

‘‘ ےہ

(35)

دی دااتسن رہ وھکپں لمکم دااتسن اے اسی وچ ‘‘ یسس ونپں’’احظف ربوخردار وہراں دی

ری اہکین اک رمزکی داھرے اوانہں الپٹ ونں ڑبی وبضمیط ےت نف اکری انل انبای اے اوانہں دی اس

انل ڑجی وہیئ ملد ی اے ےت یقطنم ادناز انل اےگ ونں لچ دی اے ،زابن ےت ایبن وتں وی اک

ورھکے اولسب دی امکل اے، اج اھبونںی اجنپیب ادب وچ یئک وہر یسس ونپں دے اھکلری وی اےنپ

تیل اپروں اےت زابن وایبن دی ارفنادتی اپروں رکفی ےت ینف ورھکویںی انل اسےنم آؤدنے ںین رپ او

ریف اہکین وچ اہکین نپ رنھک اپروں احظف ربوخردار وہراں دا انں شیمہ اسی اابتعر انل زدنہ رےہ اگ ہک

اوانہں یسس ونپں دی اہکین ونں ویجدنا رنھک یئل اک اکایمب وکشش یتیک اے۔

ہ ااں دے اجنپیب ادب وچ یئک اشرع ارسیاں دے ںین یسس ونپں احظف ربوخردار رااھجن

ن

ج ب

انواں دے وحاےل انل قیقحت رک ےک ےت اوانہں دایں اتھکلں ونں اسےنمہ ر ھ ےک اتریخی قیقحت دے

ا ایگ اے رسجاں ادمح ایررماولی ،رتسمی ادمح ایر ےت ادمح

ت

ا ک

ڑھی

ک

ن

ی

اوصالں ونں وردتایں وہایں اوانہں دا

زابن وچ ملد ے ںین اںانں دایں ایر ارسیاں ای احظف ربوخردار وہراں دے انں دے وی یئک اشرع اجنپیب

اتھکلں دے وحاےل انل ڈارٹک ابہشز کلم وہراں انسح اصصقل واےل ومولی ادمح ایر، فیس اولملک دے

اھکلری ایمں دمحم شخب ،ابوا دب ھگنس ورےگ ققحم دی اتکب وکلئ وکےک، دبعاوفغلر رقیشی دی قیقحت اجنپیب

ے اےت رپ

ڑھی

ک

ن

ی

عد اری ادب دی اہکین اقیض لضف قح دی می اہکین ابوا دب ھگنس وتں اڈ ادمح نیسح رقیشی قل

دی اجنپیب ادایبت دا یقیقحت اطمہعل ےت رشفی ادمح رشاتف وناشیہ دی اذاکر وناشہیہ اےت ڈارٹک ابہشز کلم

ونں دم رظن ر ھ ےک اسی لگ ونں ( املسمین)وہراں این رمبت یتیک اتکب یسس ونپں احظف ربوخردار

یب ادب وچ احظف ربوخردار دوںین اک احظف ربوخردار املسمین واال ےت اک احظف اتنرای اے ہک اجنپ

۔(رااھجن)ربوخردار


[94]

ے ےصق ےھکل ںین ویجںی ویفس زاخیل، رمزا اصابحں، یسس ونپں ہ جدووناں اشرعاں ےن اوک

(36 )

مکاایل دمحم دصقی الیل ےتسل الوہری احظف ربوخردار رااھجن دوےج لغم دور دا وڈا اشرع اے ےت اسی دا

ٹ ی ہ

ونں اینم اجدنا اے۔ احظف ربوخردار دی ایبن یتیک یسس ونپں دی اہکین ٹھگ ود اسرے رکداراں انل

ی احظف ربوخردار

ڑہج

دی اہکین وچ ود اے، اوہ ( رااھجن)دوےج اشرعاں واوگنں ای اے رپ اک لگ

ہ اے ہک اہہی ہی دا رعہص ذگرایا

ت

دایس ایگاے، دجوں د ے وچ یسس ونپں دے وایہ ونں د اسل ت

ہک ادیوں الہپں اجن ںیہن

(32 )

احظف ربوخردار وہراں یسس ونپں وتں اڈ ڈارٹک ابہشز کلم وہراں دی

ہ ااں دے انں ارسیاں ںین۔( 44)قیقحت اطمقب

ن

اتکابں وہروی ایھکلں ںین ج ب

۔ 2ت انیملسمل ۔ اجن6۔ اتفمح ایلصمل 5۔ ہلئسم ابگن و اکنح 4۔ ہقف امجل 3۔ رحب اولعلم 7۔ سمش اولعلم 0

۔ 03۔ زیمان رشتعی 07 ایلص ہہی۔ راسہل اس00رحب اولعلم ۔ 01۔ راسہل امنز 9۔ ہیبنت 4رشف ااکنلح

۔ 04۔ رشح الخہص دیکاین 02۔ رساج ااعملالمت 06۔ راسہل امنز 05۔ راسہل وبلہ امنز 04اتفمح اہقفل

۔ ااکحم 77۔ لہ اجنپیل 70راسہل اقعدئ ۔ 71 (ایں اقدرہی، ورہث ابرے)۔ راسہل اندرہی 09اتفمح ااسلدات

۔ رشح ہعمب اانسد 75۔ رشح ااہمسےئ ای زدہ وغث انیلقثل 74۔ وظنمم رتہمج دیصقہ ابتن اعسد 73اامین

۔ رتہمج لہچ اکف ریپان ریپ 72۔ رشح دیصقہ وغہیث 76ون دہن رضحت ریپ دریگتس رشع دباء جنگ ارعلش

دہ۔ رتہمج دیصقہ رب79۔ رتہمج دیصقہ دویح 74

۔ رتہمج اامسء اینسحل ہعم 37۔ رتہمج وند انم یبن رکمی یلص اہلل ہیلع و آہل وملس 30۔ رتہمج درود اغتسمت 31

۔ ویفس زاخیل36۔ رتہمج دباےئ رسایین 35۔ رشح ادمحل رشفی 34۔ رتہمج دیصقہ وشہیق 33اانسد

۔ 47تی اپک روسل دی ۔ اکح40۔ ہصق زانں 41۔ ریہ رااھجن 39۔ یسس ونپں 34۔ رمزا اصابحن 32

۔ 46۔ رچہخ انہم و تحیصن انہم 45۔ ربوخردار دی وار 44۔ گنج انہم اامم نیسح 43ہصق یب یب افہمط

۔مظن 44۔ سمخم وصتف 42ابراں امہ

(34)

ٹ اااے اوانہں دے ھ

ن

ئ ب

احظف وہراں این اسی دااتسن دا ڈم اہلل رب ازعلت دی دمح و انث وتں

مک وتں دگلا اے ہک او

ت

ہ اک اہجں ددیہ ڑپےھ ےھکل ےت بامل دنبے نس اوانہں دی رظن االسیم اترخی دت


[95]

اےت ڑبی ڈویھگن یس ےت اوہ اتریخی اچسایئں ونں ایبن رکےک اےنپ الکم ونں اجسدنے اجدنے ںین۔ومنہن

:دمح وچں

ےن

ئ

ی ہ ای رب ریتی ےب رپوایہ وکولں ڈردایں ر

ھ ےک ھتہ زورا ور اےگ د

ن

ئ ب ےن

ئ

ی ہرد ڈہاں وچ

(39)

ھ دے ںین ےت اوہ رعش تھکل وچ ںیہن

ن

ئ بدمح وتں دعب دجوں اوہ این دااتسن دا اباقدعہ ڈم

ٹ ااں ایھکل اے ہک لگ( یملق ےخسن وچ وموجد ںیہن)آؤدنا۔ ڈارٹک ابہشز کلم وہراں وی وسمدہ وسدنھ

دا انں وھتجں اسی لگ دا وی اتپ دگلا اے ہک اوانہں یسس دے ویپ دا انں اےت او دے احمک وہون ای رہش

ںیہن ایھکل اےت االگ رعش اے ہک

ای ا وتہبن زرہ دویاؤ ای امرو دے ےک اھپےہ

ا

امرے ا ونں ےج رب ومل ہن اچےہ احظف ک

(41)

رپ دجوں اہکین اےگ ونں لچ دی اے ہک ےت اسی لگ دا اتپ دگلا اے ہک اوہ اشہ ےت راین

ں دی لگ ونں نم ےک یسس ونں روڑہن یئل لگ نس ےک دریگل وہ اجدنے ںین رپ وجنایم اہہیدوونںی

ا رظنم اکیل دے

ڑہج

ا اجدنا اے ےت درای دے وحاےل رک دات اجدنا اے ریف احظف وہرںی

ت

دنصوق ایتر ک

ٹ اایئ دی میلعت ملد ی اے اوہ ڑبے امن ےت نیقی انل آ دھکے ںین اودہے ووچں اسونں انیقی اامین دی ی ک

:ںین

ی ر

ھ ھکی

ب اتچریدن اجنپہ روہے وچ ںین دے

ہن دویا ہن ابیت اوےھت واوگنں ادناھری

اک ایلیک وک ہن یلیب وکن رکے مغ وخاری

احظف او دی دقرت وکولں لپ لپ اجےیئ واری

اپنل واال اوےھت اپےل ےھت ابپ ہن امیئ

دد الپےئ ڈنھک وھاےئ ےھت وخشی ہن دایئ


[96]

ےج اوہ دوتس ےت گج دنمش ا ی رپواہ ہن اکیئ

دار دنصوق یسس دا ےمل رڑدھا اجیئرربوخ

(40)

ےن ڈر دے ڈر دے رساکر درابرے اج دایس ےت اشہ ےن اوگں آایھک ہک

ت

وتں اںی درتخ دا ’’ات

اےت دوھیب رھگ اےگ ای اوالد وکیئ ںیہن یس اوہ ڑبے وخش وہےئ ےت اوانہں ‘‘ ےہ اباب وعرت ریتی امیئ

ڑبے اچوہاں انل

؛اہکین اےگ ود دی اے ےت ع رک داتیسس ونں اپانل رشو

ونپں الہ اہشانں وجڑا دوھاب اچ انبےئ

ابنت رس ےت ڑگپا دنبا وجڑ انبےئوھچاٹ

(47)

احظف ربوخردار وہراں وی اردو اشرعاں واوگنں اےت افریس اشرع واگن آامسن ےت کلف ونں

رک دی ےت ددنیی اوانہں دایں وخایشں دا دنمش آایھک اے ہک رسکاں د ورےہ یسس ونپں تن رل سلجم

: اجم امخرے اےت اوڑک

کلف لیخب اشعاقں وولں رتدنیی رظن رکاےئ؟

اتپ ڑچےھ نک رتڑہی ےھتم اپےئو ھک المپ او

(43)

احظف ربوخردار وہراں دی اہکین ارسیاں اےگ ود دی اے ےت اودہے رھبا ےسک اہبےن آ ےک

دی ےت اےنپ ونپں ونں لھ ارحا وچ اوونہں ےل اجدنے ںین یسس امں ےت ایلیہسں دی لگ ںیہن نم

رٹ دنیپی اے ارسیاں اوونہں راہ وچ اک رکبوال ل دا اے اوہ ونپں ونپں رک دی رم

ن

ن

ھلب

اودہے ےھچپ

اجدنی اے اودہر ونپں ونں وہش آؤدنی اے ےت اوہ وی اوونہں اپون یئل لھ وچ آ اجدنا اے۔

:ا اےدجوں اوونہں رکبوال وکولں اودہے احل دا ہتپ دگل

ہ رگدش اھک ونپں یس ڑھجای نس ےک ہی ہ اتفگراںا

ر آیہ واکچروں ایر ےئگ وکل ایراںاپیٹ وگ

(44)


[97]

ٹ ااں حج ہ ا اظف وہراں دس ی اسوںی اہکین ایبن یتیک اے رپ اوانہں دکرھے دکرھے جک

ایں اوانہں دے رظنےی ایں ادنردی لگ ونں وھل دایں ںین اجن ےت اسونں

ڑہج

الگں وی ںایتیں ںین

اہکین وچ دکرھے وکیئ العیتم ایں ااعتسرایت ادناز واھکیل ںیہن ددنیا۔ زابن ڑبی اسدہ ےت رنویئ اے وری

ڈاھیئ وس اسل ذگرن رگموں وی اوانہں دی زابن اسونں اورپی ںیہن دگلی، ٹھگ ود ےت وکیئ ارھک

ا وہوے احظف وہراں ارسیاں دا ںیہن وہنجں اںیس رتموک آےیھک ایں اج اوہ اجنپیب زابن وچ ہن ورایت اجدن

دکرھے اےنپ یئل احظف صلخت ورایت اے ےت دکرھے ربوخردار دھکلے ںین۔ احظف ربوخردار اہکین ونں

دکرھے اےنپ رصمےع اسوںی رگن وچ رایھک اے ےت دکرھے اوہ وسال وجاب دے ادناز وچ الچدنے

یگ ڑبی اے اےت احظف ںین وچرب ےگ، اتیبں ےت وچرصمایعں وچ یھکل وہیئ اسی اہکین وچ رواین ےت اتز

:ن ونں ارھکاں دا وچال واای اےوہراں دا اوہ رظنہی وی اسےنم آ اجدنا اے سج یئل اوانہں دااتس

رمن اہشدت او راہ اےت سج راہ وہت دساھےن

ا قح اھچپےنقشع وکول

ڑہج

ں ھکم ومڑن دنما

(45)

سی وچ ایبن وہای نف احظف ربوخردار وہراں دااتسن ونں وچاھک دااتسن ای رنہ دات اے رپ ا

ات انل ایھکل اے ،اہیبشتں ےت احیملتں ڈنراسی لگ دا اکپ وبثت اے ہک اھکلری ےن وجوی ایھکل اے ڑبی

وتں وی اسی لگ دا نیقی وہدنا اے۔ اھکلری ےن اےنپ اسرے اطمےعل ونں دوںایں انل اساھجن رکن دا

ا اے۔ اوانہں دی اسی تھکل وتں رگموں

ت

آؤن واےل اشرعاں وچاھک الھب ایل نتج اسی اہکین راںیہ ک

ہ ااں اسی

ن

ےت اہکین وسینہ وت وسینہ وہدنی یئگ رپ وچہکن احظف وہری ےلہپ ےت ڈمےلھ اشرعاں ووچں ںین ج ب

ورایہں دے اےگ ےھچپ نپھچ ٹ اا اسی یئل ےج اوانہں دی اسی تھکل ونں اوانہں دے جک

ٹ کلاہکین ونں ا

ٹ اا اجھی ک

وے ےت زابن دی اسدیگ ےت دااتسن وچ رواین ےت وااعقت واایلں دااتسانں ونں اسےنم ر ھ ےک و

اں وڈایں دااتسانں ےت اتقیقحں وچ اک ورھکی

ئ

دے لسلست اپروں احظف وہراں دی دااتسن اےج وی ک

کد ا اے۔ اسی سا اج

ت

ےت وبقمل دااتسن اے سج ونں ڈمےلھ وحاےل اپروں اج وی رہ اھتں ےت شیپ ک


[98]

بس وتں وسانہ ھکپ اسی دا الپٹ اے ہک رہ لگ یلہپ لگ دے انل یھجب وہیئ ددسی اے اےت اہکین دا

الپٹ وی ارسیاں دا ہک رہ لمع دا تت رتن ےک اسےنم آ اجدنا اے۔

ھد ے وہےئ آدھکے ںین۔ دمحمنسح

ی ک

رکسعی وہری وی الپٹ ونں ارسیاں و

وہ اور ایس ےس وکیئ این واہعق ےلکن۔ الپٹ ےک الپٹ ےک ےئل رضوری ےہ ہک رہ واہعق یسک اور واہعق اک ہجیتن’’

ہی ازجا ینعی وااعقت رشتنم ای ا ، دورسے ےس آزاد ںیہن رہ ےتکس ان ےک درایمن یقطنم رطب وہان اچےیہ۔

دورسے اافلظ ںیم ویں ےیہک ہک فلتخم وااعقت وک ل رک ا ، شقن رمبت رکان اچےیہ انچہچن الپٹ ںیم ا

ت ےس زایدہ وہیت ےہ ہکلب وااعقت ا شقن ےس یہ اےنپ ح ین احلص رکےت شقن یک اتیمہ ارفنادی وااعق

ںیہ۔ رفدا رفدا ان یک اتیمہ اہیں وہ ںیہن وہیت وج اہکین ںیم وہیت ےہ الپٹ یک وخیب ہی ےہ ہک وااعقت ا ،

شقن ںیم دنب اجںیئ ا ، دورسے ےس قلعتم وہں ا ، دورسے رپ ارث ڈاںیل اور وکیئ ہقلح ا ارث ےس

ابرہ ہن رےنہ اپےئ۔ رتبیت مظن اور اابضنط ےس الپٹ ہ اا وہات ےہ۔

(46)

ا ہک اہکین اکر ےت دااتسن وگ وکل ےلہپ وتں وموجد وہدنا

ڑہج

ےسک اہکین داالپٹ ای وہدنا اے

اے ےت اوہ اسی ونں اد انب ےک این اہکین دا رھگ ااسر دا اے ےت رسجاں ےسک رھگ دایں دنکاھں دی اٹ

ی وہدنی اے ارسیاں ای دااتسن وچ رہ واہعق دوےج انل ڑجای وہدنا اے ےت اسی اپروں ای انل اٹ ڑج

دااتسن وچ دیشکل ےت دیپسچل ہ اا وہدنی اے۔

(42)

احظف ربوخردار وہراں این دااتسن یسس ونپں وچ واہعق اگنری ونں وی ڑبی اتیمہ دیت اے

کد ی اے۔ اسی یئل ڈارٹک رفامن حتف وری واہعق ویکں ےج واہعق اگنری انل ای ذجابت دی یچس اکعیس وہ س

اگنری ونں وصمری آدھکے ںین اےت ےج اودہے وچ ےج رک یچس وصمری ہن وہوے ےت ڑپنھ اہردے

کد ی۔ سذنہ وچ او واعق ےت رظنم دی الص وصتری ںیہن آ

(44)

احظف وہراں دی یسس ونپں ونں رشمی ےت رغمیب اوصالں ےت اقنداں دے انبےئ وہےئ

ے ےت اسونں اوہ اک لمکم دااتسن واھکیل ددنیی اے الپٹ، رظنم اگنری، اےتن

ئ

ھی

ی ک

دےس وہےئ اچنن وچ و


[99]

تھکل اک لمکم ےت اجدنار اے ۔اسلین اابتعر انل وی اسی اہہیواہعق اگنری ےت ےسک وی وحاےل وھکپں

ہ ااراں

ن

اے اوہ وی ڑپھب

ن

ن ی ہ س

ا

ڑہج

ےت اقنداں ونں اج وی دولں اھبؤدنا اے۔ وچ

ڑ ا وہاحظف ربوخج ی

ن

ھبگ

ری اےنپ اک ھکی وچ ردار وہراں دے الکم دے وحاےل انل ڈارٹک اجودی

ہ ااں ونں زابن دھکلے ںین۔

ن

ے امندنئہ ںین ج بہ جاحظف ربوخردار رااھجن اجنپیب زابن ےت ادب دے اک ا

ہ ااں دے الکم وچ اجنپیب زابن

ن

ے اجنپیب اشرع ںین ج بہ جےت ایبن اےت ااتنں دی دقرت احلص اے۔ اوہ ا

وری اتانبیک ےت رانعیئ انل ولجہ رگ وہیئ اے اوانہں ےن اےنپ ڈنھبار وچ وموجد ریغ اجنپیب اظفلں این

ونں اجن ورایت ہک اوہ وی اجنپیب دے ای اجنپ گل ےئپ۔ اوانہں ےن رعیب، ہقف ونں اجنپیب وچ ڈاھایل رپ اجنپیب

اطلتف ےت یگتفگش ربرقار رنہ دیت۔زابن دی

(49)

ربوخردار وہراں دی اسی تھکل ےت اسڈے ققحم اج وی وھج دا ہلسلس اجنپیب ادب وچ احظف

اجری رےھک وہےئ ںین ےت وےلی وکےلی اسی وحاےل انل ونایں ونایں واچراں دی د اپدنے ردنہے

ںین رسجاں دیمح اہلل اشہ اہیمش وہراں اےنپ اک ومضمن وچ دایس اے ہک یسس ونپں احظف ربوخردار دے

ہج

ا او دے دو ےخسن ےلم ںین اک

ت

ا ڈارٹک وگدنب ھگنس الابن وہراں اشعئ ک

ا ڈارٹک 053ڑ

ڑہج

دنب نس ےت دواج

ا او دے

ت

ء وچ اشعئ وہےئ 0944ء اےت 0922دنب ںین ،دوونںی ےصق031ابہشز کلم وہراں اشعئ ک

(51)

ٹ اایئ ےت رکفی اایچیئ ونں راتب احظف ربوخردار وہراں ےت رہ وھکپں قیقحت ھکی ےن اوانہں دی ینف ی ک

ہ ااں این اشرعی راںیہ اجنپیب زابن ونں اک

ن

ا اے ےت اوہ اجنپیب رواتی دے اک اےسی اشرع ںین ج ب

ت

ک

ہ ہ دیت اے۔ب

ن

وبضمط ےت دنتسم رواتی دی ئ


[100]

وحاےل

وں ؛ ومشمہل ؛اترخی ادایبت املسمانں اپاتسکن و دنہ؛ ریتوہںی دلج؛ ص - 0

ن

34دبعارلنمح کلم ؛ دااتسن یسس پ

74یسس ھکل اشہ؛ ص ( رمبت)زادہ نسح - 7

3. Hashim Shah, Sassi Punnu (Rendered into English verse by

chirstopher shaekle with an introduction by Athar Tahir) P13

4. Sayyed fayyaz mahmud, Folk Romances of Pakistan, p21

30 اترخی؛ ص دبعادیجمل نمیم؛ ھدن ی؛ ڈارٹک؛ ھدن ی ادب یک رصتخم - 5

36ص (رتہمج قیتع ادمح)ایلکن یب اڈواین ؛ اشہ دبعافیطل - 6

ل؛ اکحایت اجنپب؛ ہصح وسم رتہمج؛ ایمں دبعارلدیش؛ ص - 2ٹ م

ی

99آر یس

43دمحم ابرق؛ ڈارٹک؛ اجنپیب ےصق افریس زابن ںیم؛ ص - 4

9ص رفامن حتف وری؛ ڈارٹک؛ اردو اشرعی اور اپاتسکین اعمرشہ؛ - 9

74بادب یل بادب؛ رپورسیف دیس؛ اوصل ااقتند ادایبت ؛ص - 01

076انب فینح؛ دںاناک دقمی رتنی ادب؛ ص - 00

ل)ادمح دنمی اقیمس؛ ذہتبی و نف - 07 036ص ( دلج او

54ص ( اجنپیب ےصق اترخی دے ےشیش وچ)ارتخ رفعجی؛ ڈارٹک؛ وریوے - 03

65یب ہصق؛ ص ظیفح ادمح؛ ڈارٹک ؛ہصق ےت اجنپ - 04

774ادمح ایر؛ انسح اصصقل؛ ص - 05

عد اری؛ اجنپیب ادایبت دا یقیقحت اطمہعل؛ ص - 06 354رقیشی ادمح نیسح ادمح قل

04ابہشز کلم ڈارٹک؛ امشرہ ہس امیہ وھج؛ ص - 02

09اویہ؛ ص - 04

04اویہ ؛ ص - 09

49اویہ؛ ص - 71

56ریس؛ ص ونعان یتشچ؛ رپورسیف؛ دیقنت اف - 70


[101]

70,77ابعدت ربولیی؛ ڈارٹک؛ اشرعی ایک ےہ؛ ص - 77

02؛ص 04ابہشز کلم؛ ڈارٹک؛ وھج امشرہ ربمن - 73

09اویہ؛ ص - 74

09اویہ ؛ ص - 75

09اویہ؛ ص - 76

ے ؛72-

ڑھی

ک

ن

ی

007ذبل قح ومحمد؛ ص (رمبت )لضف قح؛ اقیض؛ رپورسیف؛

069ابوا دب ھگنس؛ رپمی اہکین؛ ص - 74

745دبعاوفغلر رقیشی؛ اجنپیب ادب دی اہکین؛ ص - 79

72ص 04:ابہشز کلم؛ ڈارٹک؛ ہس امیہ وھج امشرہ ربمن - 31

عیفش لیقع؛ وظنمم دااتسںین ومضمن ومشمہل؛ اجنپیب زابن و ادب یک رصتخم اترخی؛ رمہبت؛ ڈارٹک ااعنم اقحل - 30

354اجودی؛ ص

64ابہشز کلم؛ اتنرے؛ ص - 37

30ص 04ابہشز کلم ؛ ڈارٹک؛ وھج امشرہ ربمن - 33

30اویہ؛ ص - 34

395اترخی ادایبت املسمانن اپاتسکن و دنہ ؛ریتوہںی دلج؛ ص - 35

01الوہر؛ ص 09 وھج ربمن ( یسس ونپں احظف ربوخردار رااھجن( وسداکھر)ابہشز کلم؛ ڈارٹک؛ - 36

5,6اویہ، ص - 32

00اویہ؛ ص - 34

00ص اویہ؛ - 39

03اویہ؛ ص - 41

05اویہ؛ ص - 40

02اویہ؛ ص - 47

79اویہ؛ ص - 43


[102]

72اویہ؛ ص - 44

72اویہ؛ ص - 45

47,43اقمالت دمحم نسح رکسعی؛ قیقحت و دتونی؛ امیش دیجم؛ ص - 46

53رفامن حتف وری؛ اردو یک وظنمم دااتسںین؛ ص - 42

4ص ( دلج اہچرم)رعش امجعل؛ - 44

ماایہ اج - 49 ھبج

ڑ ا؛ ڈارٹک ؛ومضمن احظف ربوخردار دے الکم دا اسلین یزجہی؛ ومشمہل؛ ج ی

ن

ھبگ

074ص ‘‘ ھکی’’ودی

ماایہ ھکی ؛ص ( رااھجن)یمش؛ دیمح اہلل اشہ؛ ومضمن ؛ یسس ونپں؛ احظف ربوخردار اہ - 51 ھبج

45دے دو ےخسن؛ومشمہل؛

اجودی اسحن اچڈنوی ڈارٹک


[103]

یکیئ، االسہیم ویوینریٹس، اہبووپلررئیچنیم ہبعش رسا

دمحم اتممز اخنڈارٹک

اٹنٹسس رپورسیف ، ہبعش رسایکیئ

رسایکیئ وظنمم ہصق ویفس زاخیلوچ ا ل از االسم دے ارثات

Abstract: The Qissa of Hazrat Yousuf (AH) is termed as

Ahsanul Qassas in the Holy Quran. The detail of this

Qissa is given in surah Yousuf section 12 and 13. The

Qissa of Hazrat Yousuf (AH) is already narrated in the

Holy Book of Bible. This Quranic story of Hazrat Yousuf

(AH) is narrated in the form of prose and verse, and this is

very old practice. In Saraiki about seven poets composed

it in poetic form including Saddique Lali, Abdul Hakeem

Uchvi and Maulvi Ahmad Yar Tounsvi whose poetic

stories are of great value. Saraiki story tellers did not

ignore the local Saraiki religious, cultural and social

traditions along with those Hazrat Yousuf's (AH) time.

In this article, the pre-Islamic effects that these stories

carry have been dicussed.

۔ رضحت ‘‘ انسح اصصقل ’’رقآن دیجم وچ رضحت ویفس دے ےصق وکں

ئ

دا انں ڈات گ

وچ ‘‘ وسرۃ ویفس ،وسرۃ ااعنم اےت وسرۃ ومنم ’’ں ےئ وسراتاویفس دا ذرک رقآن دیجم دایں رت

۔ وسرۃ ویفس دایں 03، 07آےئ۔رقآن دیجم دی وسرۃ ویفس اپرہ

ئ

ا گ

ت

وچ اںی ےصق وکں یلیصفت ایبن ک

ا۔ اںی ےصق وکں 011وتں 4آایاتں ووچں آتی ربمن 000ک

ن

ںیئت ںیہ ےصق دے ایبن ےت لمتشم ےت ہ

این دایں یئک ز ابانں وچ ا۔ ڈارٹک رفظ وبقمل دے اطمقبد

ئ

اامم زغایل ’’مظن و رثن دی وصرت وچ ایھکل گ

د ے دعب یئک زابانں وچ اںی ےصق وکں 0000رجہی اطمبقب 515

ن

ٹی ج ء وچ رعیب وچ اںی ےصق وکں ایھکل ۔

ا۔ ا گ

ت

‘‘رحتری ک

(0)


[104]

ریس اشرع ےہ وچیھت دصی رجہی وچ اوب اوملدئ یخلب الہپ اف’’ڈارٹک ذحیب اہلل افصء دے اطمقب

‘‘ںیئج اے ہصق ایھکل۔

(7)

دبعارلنمح اجیم ء وچ ومالان0497’’:رپورسیف اقیض لضف قح دے اطمقب

ا۔ اے ہصق وظنمم

ت

‘‘ک

(3)

ء وچ وسنی اڈیمیل ون روز 0476’’:ریشب نیسح انمظ دے اطمقب

ا (Veneenz Edlem Von Resenrz Weing)وگن

ت

وہرںی ارگنزیی وچ اے ہصق وظنمم ک

‘‘وچ اے ہصق ومالان اجیم وتں اتمرث یھت رکاںیہ اگفر امظنای۔ اےت ااردو

(4)

دے ورتے اےت رضحت اربامیہ ،رضحت ااحسق

ت

ا دے پ

رضحت ویفس ، رضحت وقعیب

۔ ابلبئ دے ایبن اطمقب

ن

د ی ) دے ڑپ وےت ہ

ن

ٹھی

ت

ی

د ی اتدیئ رقآن میکح دے ااشرںیئ ونکں وی

ن

ٹی ج

( اے ۔ ا

ن

دایں اچر ذاںیل ہآپ ‘‘ رالخ’’اےت ڈویھج ‘‘ ایلہ’’اھنں ووچں یلہپ ذال رضحت وقعیب

ےھ وج

۔ ج

ن

ی ذال دا انں ‘‘ دفان’’دے امےم النب دایں دریھںی ہ

ھجی

۔ رت

ن

اہ ‘‘ ذہفل’’وچ ردنہے ہ

ی وج اااھنں وکں ااںیھن دی یلہپ ذال

ہ ااہ ’’ہبہ رک ڈیت یئہ۔ اےت وچیھت ذال دا انں ‘‘ایلہ’’ج

ل ی ‘‘ی

اہج

ذال وج اںیھن

ن

‘‘ ایلہ ’’دی رطوفں رطوفں ہبہ یئھت یئہ۔ یلہپ ذال‘‘ رالخ’’ دی ڈویھج ےت نم اھبو

ت

ا ۔ زہفل ووچں ڈوں پ

ن

رونب، وعمشن، الوی ، وویدا،آاکشر، اےت زوبولن ہ

ت

ا ےت ‘‘ دان’’ووچں یھچ پ

ذال

ن

ویفس ےت نب‘‘ رالخ ’’اتفنیل اےت وچیھت ےت نم اھبون

ت

ا اینیم ہ اا ےئھت۔ ابلبئ ووچں وی ڈوں پ

ی اںیہن دی یلہپ ذال ایلہ دے وٹیپں

دے ایبن دے اطمقب ااھنں دی کہ د ی دا انں دہنی اھ ج

یئہ

(5)

ابلبئ اےت رسفمنی رقآن دے انونںی وچ وھتڑا ڈریھ رفق ےھ۔ رضحت ویفس دی وادلہ دا انں

اد نآن دے اطمقب رالیح دا ابلبئ وچ رالخ ڈجاں وج رسفمنی رقآن دے اطمقب رالیح اھ۔ میہفت

ا اہ۔(زیگچ)آرخی ومیئ دی احتل وچ ااقتنل یھت گ

(6)

ااں

ن

ٹم ج ق ۔ م وچ ایھت۔ 0916رضحت ویفس دا

(2)

ے۔ ااھنں وچ الہپ ہصق دصقی الیل

ت

ن کیرسایکیئ زابن وچ اںی اقمیم ہصق وکں لک تس اشرعاں وظنمم

ق’’وہراں

سلع

ا۔ااھنں دے دعبدبعا میکح اوچی وچ وظنم 0034دے انں انل ‘ ‘ رحب ا

ت

( ء0704)م ک

( ء0939پ۔( )ء0327)، دمحموناز وخرتش وججی ( ن) ادمح ایر وتوسنی( ء0436)،الغم دنکسر الغم


[105]

بلق ماےت کلم ذنر نیسح اراشد ڈنھجری وہراں اںی رقآین ےصق وکں وظنم( ء0937)لعل بحم ولھتی

وچ ڈاھایل۔

ن وچ ا ل اصی ق

:ز االسم دے ارثاتویفس زاخیل دے

ھااں دا قلعت رفانیم رقآن انل لیم ین ردھکا اااھنں وکں ا ل از

ن

ج ب

ٹ ااں دے اا و دنمراجت قص

ٹ اا ویسی۔ ہصق ویفس زاخیل دی ومسری دیپسچل دے انعرص ےت رنیگن ایبین ڑھچی ابلبئ دی ایبن ھجمس

االسم

ےھ ہنیس اب ہنیس ےت اھتکںیئ

ج

ن

، رکدہ ےھ۔ ای وت او ولک ےصق ہ

ن

ن

ل وصرت وچ اترخی دا ہصح بٹ ھلک

ویجںی وج زاخیل دا انں، رضحت ویفس دی نیھب ےت رھباونںی دے انں، وھہ وچ یئک وس اسالں وتں ااظتنر

انں دا دنبہ، انہق وسار ےت انہق دا ویفس انل اکمہمل، اےت ‘‘ وویاظ’’رکدنیا ہ ہی

ھااں ا

ن

ج ب

وااعقت

ئ

وو ونسںی ب

دا اتیلص انل وکیئ اگڈنقل وی

ا رپ و

ن

ڈدسن۔اھ ین ن

ن

ٹ ااں دا الزیم زج ب

صوغر رکےجی اتں ویفس زاخیل دا

ق’’ الہپ رسایکیئ ہصق نھکل واےل اشرع دصقی الیل دے ےصق

سلع

دے ےھتم ےت وسلھج اے رعش ‘‘ رحب ا

گد ے وجل :تقیقح دا رتامجن

کہ دصقی اہکوے الیل رمد الھب وکیئ وہایئ

ل رپوای رتہب ویفس دا اا ھای

رہسا نچ نچ

(4)

ل نچ ھای

لد ےتس دے ا وچ وخد ای اے یلک وھل ڈیت ےھ وجاںی گ

ن

وگای ہصق اکر ےصق دے ما

رسایکیئ زابن دی رواتی

ن

ٹ ااں دا ماقص اں

ن

اں اپ

ن

۔ زری ثحب بختنم ہصق اکراں اپ

ن

نگ

ے

ت

ن کی ےت ےھٹک

ن

ا پ

ےصق وچ وسرہ ومبج دمح ، تعن، اشن احصہب، اےت ریپاں د

ن

ےیھ۔ دصقی الیل اب ااں انل ب

ت

ٹقی

ن

منایں

:ویفس دے رس انونںی ھٹیہ دھکلے

زاخیل ریت اگل قشع ڈواہنں ونں ویفس انل

(9)

ے ےت وبجمری ہ ی اھ رہ دور وچ ااسنن دا وشق وی ر

کہ رطفی ذجہب ےھ ج

ایپر ، تبحم، حا

ی وج اھتکؤں ہنیس اب ہنیس اتں اھتکںیئ وی۔ اںی ذجےب ، قلعت ےت روےی دی انیم وخد اترخی

ےھ۔ ج

د ی ریہ اے۔ ااہلیم اتکابں اچ رسرسی اجزئے ےت یہیبنت اثمالں اج ی

ااہلیم اتکابں راںیہ ااسڈے ںیئت


[106]

ل رجہ ےت اتن ھد نیئ۔ ویجںی وج آدم ےت وحا واچل واصل ، و

لب

دی وصرت اچ اسوکں وسلھج اثمالں

ی اشرعی وتں واصل دی دس ااسوکں ااہلیم اتکںیب

ن

ل اترخی دا ہصح ن

وچ وموجد ااشرایں وتں ای و

ان رمدنیوں۔ ٹ ااں وچ وموجد ا ل از االسم دے ارثات وگنل دا ب

قصگد ی اے۔ ںیہ اپروں ااسں

ل

ےلھ ااسں ا ل ازاالسم ولںیک دے امسیج قلعت دا وویرا رکدنیوں اتں اسوکں تب رپیتس اےت ہلسلس

ج

دے رظنا

: آدننوبنت انل انل ٹ

ےل ٹل

ن

ج اہ کہ ریپ ربمغیپ رضحت اربامیہ

ہملک

ن

ن

ھی

ےتب ل ٹلل دنی ڑپاھای یب ر ع رار

(01)

دل ادنر بعل ہن وچیھک ابزیا وقعیب

ت

رکف ک

ن اکر ہن اسزیرب ااسڈ

ٹ دھک

ی اے ہ ااشئ

(00)

دے رھگ در آ اہیبن وقعیب

بجع رس زبس رونش تخب آ اہ

(07)

یبن دے نچ وکں اعنکن دے وچ وصرت یشخب وقعیب

ے وھچڑ ونط وکںھ

ب

یی

و ھک اسمرف ویفس وکں ٹس

(03)

ے وبیس دا ھ

جی

گد ی ےھ وج ااسں دہع قیتع دے کہ الٹ ااں دے ڑپنھ انل دس

قصزری ثحب

د ایں رامسں،راتیں ےت روااتیں کہ اکایمب اعمرشے دایں ولڑاں وکں

ن

ٹی ج اطمہعل رکدنیے ویپں

اعمرشت ںیہک اخص دحود و ویقد دے اطعب ےھ۔ ڈا ھ ھکس ےت وخیش یمغ ورارکدنین۔ اےت ااھنں دا اظنم

ی وصتری اشنرب

ٹ ااں دی ج

قص۔ اںی سپ رظنم اچ زری ثحب

ن

ن ی ہ

ادی ہلئسم ر

ن

ا رہ دور دے ااسنن دا پ

د ی رظندی ےھ اووکنں

ن

ٹھی

ت

ی

رھب ‘‘ ویفس زاخیل’’

ن

دے رکداراں دی ذجابت اگنری ھٹیہ ہصق اکراں اپ

ور

ن

ویفس وکں ن

ت

ا پ

ن

ےھ وےلی اب

وکں ج

ے۔ رضحت وقعیب

ت

ن کیینف ےت رکفی اہمرت انل وسلھج

د ی ےھ اتں اااھنں دی ذجابیت تیفیک دا ایبن ڈوھکیاج ی

دی ربخ

ن

ن

:دے اھک ون


[107]

اہصق ربخ اجں یچنہپ ویفس دی وقعیب

ن

اجں سا

م راہیھاا، د

ھبٹ اا ےب وخد وہ ڈ

لی کیت ہن ہ

مھ

، د

(733ص : الیل)

اتںیئ ریت اکری اگل وقعیب

گل دل اھبہ اےت اںیھک ادناھری

(97ص : ااوچی)

ت دا رھبایل وہپدے وچال ر

فلات جاےل و

س

ن

نھگ

ارہ لکن ڑھکای روون ب

نس آواز وقعیب

(2ص : وتوسنی)

ماا

ج س

ارنے سا ں انل ریپانہ ڈاھٹ ریپ وقعیب

وخن آولدہ وچال ڈسھٹ رودنا زار زنارے

(29ص : وججی)

ذمبہ االسم شیمہ ربص رکشدا در ڈےت۔ ملظ ربج اناجزئ التقم وریغہ دی ارگ

وکیئ رواتی ےھ اتں او ا ل از االسم انل اگڈناھ ردھکی وہیس۔ ویکں وج ہ ہی

وو ونسایں ا

۔ زری ثحب ر

ن

ٹ ااں ودنیایں ہ

ن

وااتیں ا ل از االسم دے اعمرشے دایں وخایبں گی

ے ہصق اکراں

ت

ن کیٹ ااں وچ وی وسچےل نپ

قص ہ ہی

اہمرت یملع انل ا

ن

وو یہج ایفیکت وکں اپ

ے۔ اسڈے وبیس وچ کس رتماےئ رھباونںی واکچر رسی ےت دسح ونکں یئک

ت

ن کیایبن

اھں اڈیایں وااعقت شیپ آنیئ ےت آدنے رادنہن۔ دہع

قیتع دی اںی رواتی دایں ھ


[108]

ایھتں۔زری ثحب ےصق وچ ہصق اکراں ویفس اےت

ئ ن

ںیئت وی زمکور ب

نا

وج ہ

ن

اطوتقر ہ

ادناز اچ ئاھبےئاودنے رتماےئ رھباونںی دے دسح وک

ن

وں وسن :ں

ا اےھٹک وہےئ ادنر رھگ روہلیئ لم ب

ہلیحآنھک ویفس امرو ایرو رکوہ وکیئ

ویجں ویفس دے وکنہ اکرن اھبیئ لم آےھ

اےئ

د

ن

ٹھک

ونح یبن دے امرن ونں رپ اہلل اچ

(709ص : الیل)

نہک ایرو وکیئ دتریب ےیجیک

ارہ ےل اج ےک امر دےئیجی ڈکے ب

ا کہ الگنجں وچ ےل الچںیئ ک

رہن ےت ریش دا ہمقل رکاںیئ

(44ص : ااوچی)

ل الصح وتیکےن وٹس وھہ اںی وچ ویفس ر

لتق ویفس دے ونکں اوکنیں ایر لتق وتجےن


اھبیئ رکن الصح دتریبےل م

لتق ویفس دی ر

اوے رعض ایبز ریثکے

ن

رک رفاید اہپڑ سا

ودنیے امراں ڈدنیے اسرے ویفس وری وکں وریے

ے وجن اہپڑی کہ ےت رجن ونکں دریگلےھ

ب

یی

(24ص : یوجج)


[109]

اترخی انل ای رشوع

ن

ا ل از االسم دے ولاکں وچ زور داگنھیئ دی رواتئ وخد ااسنن دی اپ

ایھ ۔ اںی اگ ب

ن

ی ما

ھبج

ے

ڑ ھیج

اں اہلیب ےت اقلیب واکچر

ت

ا ھ یھت ودنیی اے۔ ویجںی وج آدم دے پ

ل

وےک دہع دے ہصق اہمرت یملع انل یتیک اے ےت ڈاس دی واضتح اح

ن

ےئ وج ورود االسم اکراں اپ

:ونکں ےلہپ قح امرن اےت ہنیس زوری دا کہ وطلی ہلسلس وموجد اہ۔ رعش ڈوھکی

اربامیہ لیلخ ونں امرن ڑچ رمنودی آےئ

ومیس ونں رفوعین ا ی رپ اہلل اچ اپھکےئ

(471ص : الیل)

احیسم آامسن ااےت ڑچاھوی

یھچم دے ٹیپ وچ ویٹ ااھکوی

(74ص : اوچی)

اں اشہ رمدان

ت

ا ا پ

ت

اہلیب ےت رکم اہشدت دا ک

اھگاا اسرا ںیہن اسڈے اکن ج

ایھت اے

ن

سا

(24ص: وتوسنی)

ربخ یئپ رغور اتںیئ ڈالھکای وجش وجےلیش

ےل ٹک

س

ی اھبڑی دبوں دب اھبہ بضغ وچ ب

ہ انر رزےلییھت انراض ایتر رک

ن

جج اای

ج دارئہ اچر ف ی

ہ ورا ونون ےلیم

ن

جج ڑ وں

(06،09ص : وججی)

یس رظن آدنی یچ ویہ دی رواتی زامہن اجتیلہ دے وبیس وچ ر

رکمو رفبی ےت دوھہک د

لد ی ونل دایں اہشداتں دی وگایہ الیجن ےت رقآن دیجم راںیہ مےھ۔ وہظر االسم وتں ےلہپ زانورںی دے ب

۔ زری ےھ۔ ویجںی وج رضح

ن

ھ ڑاہڑ رکدنیے ہلٹ ااں زانوراں اےت وکںایلں وریغہ انل اگ

ھی ک

ت نامیلن


[110]

انل اقمہمل ونل دا ذرک ا ل االسم دی رواتی ےھ۔رہن دا رضحت وقعیب

ثحب ےصق وچ زانوراں دے ب

:ڈوھکی

االای ےہک ولصاۃ السامں اہلل دقرت انل ب

نس اییبن رحام آاسں ےت وگتش ےھ اایبنواں

(736ص : الیل)

یبن یج ںیم ںیہن ریصقت اکیئ

اچ الیئ

ت

ہ تم

ت

ی

ڈیمے رس ےت اضق

(000:010زع۔ )

ن رھبای گی

مسق دخا دی ںیم ںیہن اھکدا ویفس اھب

احل ویفس دا اںی وکولں اسراڑھک یلغچ وتں ڑچایھ


س احل اوحال ایبےن

ت

ٹ یک

دجسہ رک یمیظعت

س ایاھی

ک

بوبحب دخا دا آ ہ ہی

وو مک ااسنےنا

رکن ےب ادابیں اپک ایبنں ںیہن اجمل ویحاےن

دسا نس بوبحب انمےن ںیم رپدیسی دور دا و

(44،43ص ص : وججی)

ڑچاھون دی رواتئ ا ل از االسم کہ اطتق ور نم رماد اسےگن ںیہک ےئش دی رقابین ایب

روےیئ دی اح ل ریہ اے۔ نم رماد احلص

ت

ا گد ا اہ۔ وخد رضحت اربامیہ پ

س وی رک

ا

رکن اسےگن دنبہ جک

اںیل وکں درای اچ ولڑنھ اےت د ے ب

ن

ٹی ج ، اون

ن

ی ےت اکیت ر ھ ڈیت۔ اویںی رحج یشک وکں وریطہ ب

ج گ

دی ہ ہی

وو ا

ٹ ااں وچ وی قص اں رامسں راتیں وترتی اےت الیجن راںیہ ااسڈے ملع وچ آدننی۔ زری ثحب

اہیجں ب


[111]

ہ ے وااعقت وموجد نہ۔ الیل دے ااسں ڈی

ہ ب جد ے ںیئہ ہک ااسنانں دی اجترت اےت الغںیم دے ونک

رشبی انیم الغم وکں آدہے وج ڈیمی نم رماد

ن

ےصق وچ درج ےھ وج امکل نب زرغانں دا اترج اب

کہ وچ( ویفس )

ن

رک ڈب اںوکں ھبل ڈوت اتں آداھ امل اےت اپ ے

ت

وںی د ی ن

ن

:ب

کہ یٹیب ریمی اداھ امل ا ی ریما نچ ینھگ

اتں ریھپ رظن آویںین یھکنپ وھےہ او وچریھپا

(741ص : الیل)

زاخیل ونں اکنح ادنرےل آای

رھگ ونں الچای

ئ

امعری اپیئ

(772ص : اوچی)

اں ٹ ااں وکں آےھک ڈیمے اپروں گ

ہ

ن

یا ڈ ھک زاخیل ب

ئ

ے نب گی

ت

ن کی دے

ا

ایںادمح آایں جک ب

ا

ٹ ااں جک


ہ اا رک وھچیٹ ڈویاں وصرت ارم احمےلل وڈی ی

دا امےل

ن

ےج وتں اینت دم رچاونںی یشیم ٹ ا

(74ص : وججی)

ئ

ا گ

ت

دہع قیتع دی رمداہن تیثیح وکں اںی رطاحونںی دنبملق ک

ا

ن

اب ٹ اا اااھنں اب

خی

رہش ویفس ںیتس درںیم و

ا وسوینں اسونںی ہن

ن

اابج

ن

باسد ے رکیج وہون

ن

ٹج یی

و

(743ص : الیل )


[112]

ے امکل ونں ےسیپہ ب ج ڈےت وھتڑے

ووں ڈویے دخا دنبہ ایک ڈےسیٹ ک ج

(99ص : اوچی)

اےئا درمہ ںیم وتں ڈوی ل چ

وو اچ جک

ن

ھنگ

اےئاھد وںین وےل وچی م

گ

اوڑک ڈوں در مہ


وہیئ اشہ دیڈوں ڈوں درمہ وڈناےئ اھبایئں تمیق

ےہک وویدا ںیم ہن اسنھگں تمیق ومل رھباےئ

(96ص : وججی)

د ے ااےت لمع رکن

ن

ٹی ج ا ل از االسم دے ولاکں دی امسیج تیثیح دا کہ اباقدعہ اظنم اہ

ٹ اا ودنیا اہ۔ ذات اپت دااظنم رھب ور رطےقی انل راجئ اہ۔ ولاکں دی امسیج تیثیح دا ھجمس

ااطتع اقونن

د ا اہ۔ ااسڈے ہصق اکراں وی اشیہ جس ااہظر ااھنں

ن

ٹھی

ت

ی

دی اظرہی جس دجھ اترث ےت وریطے ونکں اشنرب

ے

ت

ن کی :دجھ وکں وح جگ ےت ایبن

ایھت وسار زعزی رصم دا رظنی اوج کلف دے

ڑچایھانل وفج کٹک دے

ن

ن

ھی ک

ویفس ونں او و

رتسونرک اگ ے رتس بھک

ج س

رتس

ھلد ا گپ ج

ی واؤ رتھچ

ھی ک

ےڑھچ ڑھچاکؤ

(760ص : الیل)

ا ویفس رااراں رکشلاں انل گ

انل وخاحشل

ن

ن

ھی ک

ڈ وہای وقعیب

(714ص : اوچی)


[113]

رتس ارم اےت رتس وھگڑے ویفس اپ ئاھبےئ

ووار ڑچ آےئسہ

نچ آامسین وچڈوںی واال یھت


وشوقں اشہ زعزی رصم دا آای رک وساری

ریریم ریشم وزری رنشمک وفج وسیل رجا

ے اسرے نہ درابریہ

ن

یا ب

ونرک اچرک ب

(014ص : وججی)

رکیج اںیہ وغر رکےجی اتں ا ل از االسم رطز اعمرشت اچ نف ریمعت دی کہ اشدنار رواتی

ڈےت وج دجدی اسسنئ ےت رکف ااسنین ااھنں دا وجاب ج

ن

ج لی ب

ھاا جی

ڑھکی اے۔ اںی رواتی وکں لبقتسم وکں ا

رصم ےت بادو دود دے ینف ومنےن، ڑہ ،، ومد وج داڑواےت ڈوین وچ اناکم ریہ اے۔ ویجںی وج ارہام

ٹ ااں وچ وی قص ے رہشاں دی درایتف رکف ااسنین وکں دوعت ڈدنیے رظن آدنن۔ زری ثحب

ہ ب جونگریی واال

تفہ

ئ

واےئ گ

ن

زگرلی ادوار دے ابداشاہہن رطز ریمعت دی کلھج رظن آدنی ےھ۔زاخیل دا ویفس اسےگن پ

: دا رظنم ڈوھکیاخےن

ا

ن

ا ی واکچر رھگے دے آڈای امدئہ وصرت پ

تخت وسےن دا روپ انکرے وکزے اکےس وسان

(741ص : الیل )

اون

ن

اں رتانش ےت ب

ڈجاں س

اون

ن

اھکلں ومراں دایں الکشں ب

(047ص : اوچی)

اےئ

ن

ڈس اقنش امعری واےل ےلگنب وخب ب

وچ اکٹلےئلعل زرمد ومیت وجرہ کہ کہ


[114]


وگرہ ریہے لعل وجارہ انل اکمن اکمونن

گنس راخم قیقع ےت رمرمواردی اگنمونن

(030ص : وججی)

ٹ ااں راںیہ ااسں قص ایھں اااھنں

اںی وتں العوہ وی ا ل از االسم دایں یئک رامسں راتیں نہ ج

د نی۔ تب رپیتس دا کہ ورا اظنم ڑھکے ویجںی وج اج ی

رضحت اربامیہ وخد کہ تب رپتس ےت تب رگ ںیئت

ا وہایئ اہ۔ اکتش اکری دے انل انل امل

ت

ج ک

ے۔ اویںی رفانیع ےن وخد رپیتس وکں رمو

من ج

آزر دے رھگ

ڈااھڈناھ اپنل دا رواج بام اہ۔ اقونن دی احتیمک یئہ نسح رپیتس دے انل انل زر رپیتس بام یئہ۔ ااھنں

ایں وکں ہصق اکھااں دی یرفقی ےت خیسن وہظر االسم ےت ورود رقآن اسرے امسیج رو

ن

ج ب

ے

ت

ن کیراں ایبن

وتں ےلہپ یئھت۔


[115]

وحاہل اجت

الوہر، ، اقمہل رباےئ یپ ۔اچی ۔ڈی،(دیقنت ےت یزجہی) ۔ وبقمل، ڈارٹک رفظ، اونںی دصی دی اجنپیب ہصق اکری0

054:ء، ص7119اجنپب ویوینریٹس ، ہبعش اجنپیب،

ڑ ، ۔ افص، ڈارٹکذحیب اہلل7 رکی

403:ء، ص0943، اترخی ادایبت اریان، ارہان، ااشرات

774:ء،ص0991۔ قح، رپورسیف اقیض لضف، ونخسران اریان، الوہر، اقثتف االسہیم، 3

064:ء،ص0927۔ انمظ، ریشب نیسح، ادبی آوازاں، الوہر، زعزی کب ڈ و، 4

0:31-74، 37:79-35-ء، ب پ7116اسیٹئ، ۔ اتکب دقم ، ینعی رپاان اور این دہع انہم، الوہر، ابلبئ وس5

، الوہر،(دلج اول)۔ انب دلخون ، العہم دبعارلنمح، رتممج، میکح ادمح انسح اہلل آابدی، اترخی انب دلخون 6

66:ء، ص7113رشلبپز سفن اڈیکیم،

340:ء، ص0924۔ ومدودی،اوباالیلع ، میہفت اد نان، دلج ڈویھج، الوہر،ادارہ رتامجن اد نآن، 2

ء، اٹلٹئ جیپ0947، الوہر، اپاتسکن اجنپیب ادیب وبرڈ، (رایض نیسح اشہ: رمبت)۔ الیل ، دمحمدصقی، ایلکت الیل4

703: ء ، ص0947، الوہر، اپاتسکن اجنپیب ادیب وبرڈ، (رایض نیسح اشہ: رمبت)۔ الیل ، دمحمدصقی، ایلکت الیل9

05:ء، ص7111ول ور، رسایکیئ ادیب سلجم، ۔ وججی ، دمحم ونازوخرتش، ونثمی ویفس زاخیل، اہب01

774: ۔ الیل، دمحمدصقی، ذموکر ، ص00

43ء، ص 0942۔ اوچی، ومولی دبعا میکح، ونثمی ویفس زاخیل، اہبول ور، اردو اڈیکیم، 07

4۔ وتوسنی، ومولی ادمح ایر، ویفس ہیلع االسلم ، اتلمن، رقیشی کب ڈ و، ن، ص 03


[116]


[117]

ڊاڪٽر غفور ميمڻ

(تقابلي جائزو)شاهه لطيف ۽ موالنا رومي جو فڪر

Abstract: Shah Latif Bhitai and Maulana Rumi are the

two important names of mystical philosophy. Through

this research work I have tried to explore the concept of

mysticism between the two great poets.

Maulana Rumi was a 13th

century Persian poet and Shah

Latif Bhitai’s period was 17th

to 18th

centuries AD. It is

believed that Shah Latif Bhitai was influenced by

Maulana Roomi. In this comparative study, research

shows similarity of mystical concepts between both poets.

Also shared, is the way adopted to explain the sufi dis-

course of truth and reality.

هڪ انهيء جو ظاهري پاسو . هر مذهب ۽ نظريي جا ٻه پاسا آهنجيڪو . ۽ ٻيو انهيء جو سوچ ويچار يا ان جو اصل جوهر وارو پاسو

و آهي، جنهن ۾ سوچ ظاهري پاسو آهي اهو عقيدت ۽ پوئيواري ڪرڻ ججنهن جو الزمي نتيجو عقيدي پسندي . ويچار جو عمل دخل گهٽ آهي

سوچ ويچار جو پهلو اهم آهي جنهن جو سفر حيراني کان شروع ٿي . آهيسوچ جو اهم پهلو محدوديت کي المحدوديت سان . عرفانيت تي پهچي ٿو

ڪنار ڪرڻ آهي ۽ محدوديت جو المحدوديت سان رشتي جوڙڻ جو هم .هيآ

صوفي مت جو به هي پهلو اهم آهي، جيڪو هر مذهب جو سڄي دنيا ۾ صوفي مت جا مختلف چٽ اسان کي . الزمي نتيجو آهي

.مختلف صورتن ۾ ملن ٿاصدي عيسويء ۾ اهڙن االهي اسرارن مان سرور 31موالنا رومي

. حاصل ڪيو، جنهن سرور جو پهلو اسان وٽ شاهه لطيف وٽ ملي ٿوجي مثنوي، شاهه ڪريم جو رسالو ۽ قرآن شريف شاهه موالنا رومي

ان جو مطلب ته شاهه اسالمي تصوف جا . لطيف پاڻ سان گڏ کڻندا هئا


[118]

علم جي حاصل ڪرڻ . بنيادي نڪتا هنن شخصيتن کان سمجهيا هئا .هڪ علم، ٻيو تجربو ۽ ٽيون وجدان: جا بنيادي ذريعا ٽي آهن

هن، پر آبنياد حواس تجربي جو . علم جو ميدان مادي دنيا آهيوجدان روحاني طور سوچ جي زمان و مڪان جي حدن کان ٻاهر نڪري

انهيء ڪري عام طور شاعرن پنهنجي . اسرارن جو حصول ڪرڻ آهي . شاعريء کي االهي امر سڏيو آهي

مثنوي مولويء معنوي .رومي پنهنجي مثنوي بابت چوي ٿو

(3). هست قرآن در زبان پهلوي جو ٻوليء ارسيف گويا مثنوي ڀريل معنائن جي رومي ناموال”: .معني

“.قرآن شريف آهي :بلڪل اهڙي طرح شاهه لطيف چيو هو ته

آهينسي آيتون ,جي ٿو بيت ڀانيا . نيو من الئين، پريان سندي پار ڏي

عام تصوف جي . موالنا رومي جي تصوف جو بنيادي نڪتوجي عالمت آهي جنهن ۾ بنيادي جوهر وانگر ئي آهي ته هي دنيا وڇوڙي

تصوف جي فڪري هڪجهڙايون ٻنهي . روح جو سفر درد جو سفر آهي :رومي چوي ٿو.شاعرن وٽ موجود آهن

اي خدا جان راتو پنها آن مقام (2)ڪاند رو بي حرف ني رويد ڪالم

جنهن ۾ حروفن ……اي خدا روح کي اهو مقام ڏيکار: ترجمو :هه تي چوي ٿووري ٻي جڳ .کانسواء ڪالم ٿئي ٿو

ساڪ ساز و جان پاڪ از سر قدم .سوئي عرصه دور پهنائي عدم

ان ميدان ڏانهن جيڪو …جيئن پاڪ روح مٿي ڀر ٿئي: ترجمو .وسيع ۽ معدوم آهي

رومي عالم جي اسرارن جي ڳوڙهي ڳنڍ کولڻ جي ڪوشش ڪندي، عالم کي دنيا جي علم سان سمجهڻ جي ادراڪ کي ناڪافي


[119]

خاموشي -اسرار جي ڳالهه ڪري ٿو جتي اکر ناهنهو ان . سمجهي ٿو . ڀٽائي انهيء اسرار کي سمجهڻ الء ساڳي ڳالهه ڪئي آهي .آهي

ين، ويٺو وڃائين مسئڪوه ٿو ڪاڳر ڪور .ائين جڙياجيائين ڏس، اکر يڏور ت

.سندس مثنوي جو پهريون بيت اهو ئي آهي بشمو از ني چون حکايت مي کند؟

کند وز جدائيها شکايت مي چئي ڇا ڇا هوء ته ڏي، ڪن ڏانهن آواز جي بانسريء”: معني

شاهه لطيف “.آهي رهي روئي سور ڪهڙا ڪهڙا جا وڇوڙي ۽ آهي؟ رهي :جو بن بنيادي فڪر اهو ئي آهي

وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪٺل ڪوڪاري .پنهنجا ساريا، هيء هنجون هڏن لئه هاري هن پن

ار ڪجي ٿو ته ڦوڪ جڏهن اصلي ماڳ تان ٻوٽي کي وڍي ڌصوفي انهي درد مان وجد ۽ . ڏيڻ سان ان مان درد ڀريل آواز نڪرن ٿا

روحاني مزو ماڻهن ٿا ۽ ساڳي وقت صوفي انهي کي فراق جي عالمت :موالنا رومي جي راء آهي ته .سمجهن ٿا

جيئن انسان جو بدن روح کان ۽ روح بدن کان بي خبر ”ڪو به شخص نه آهي پر اهو دستور ئي نه آهي ته

تيئن بانسريء جو راز . پنهنجو روح ڏسي وائسي سگهيبه سندس آواز کان الڳ نه آهي، پر معلوم ڪرڻ ڏکيو

هه لطيف به اها ڳالهه هن ريت پنهنجي اش“ .ڪم آهي (1). بيت ۾ بيان ڪئي آهي

سڏ، ور وائي جو جي لهين پڙاڏو سو .، ٻڌڻ ۾ ٻه ٿياهين گڏ اڳ هئا

يعني سڀني . آهي( همه اوست)دت وجود تصوف جو بنياد وحاهو ئي بنيادي مسئلو آهي ته . وجودن ۾ هڪ ئي هستي سمايل آهي

صوفي مت ۾ ظاهري . روح ڇا آهي؟ جيڪي هر جيو ۾ سمايل آهي :جيئن رومي چيو هو ته .آهي“ مايا”وجود اصل وجود ناهي ڏيکاء ڏيندڙ


[120]

جمله معشوق است و عاشق پرده .شق مردهزنده معشوق است و عا

ڏسون بناوٽ ۽ جوڙ به جيڪا اسين تي آسمان ۽ زمين: ىمعن( فطرت)سموري خود حقيقي معشوق پاڻ آهي ۽ عاشق سا ٿا،

پر . حقيقي معشوق سدائين جيئرو رهندو آهي. فقط پڙاڏو آهي (4)“ .بي جان آهي( جوڙ ۽ بناوٽ)فطرت

.شاهه لطيف جو هي بيت ساڳي وحدت الوجود جي تناور آهي

لکن لک هزار ،ونيون تنهنجئڙوين ڪاياڪو .ارڌارون ڌجيء سڀڪنهن جيء سين درسن

. چئان هڙاتنهنجا پار ڪهڙا چئي ڪ! پريم تصوف جو بينادي فڪر پاڻ سڃاڻڻ آهي ۽ پاڻ کي هن دنيا ۾ توازن ۾ رکڻ آهي بلڪل ائين جيئن ساهميء جو ڪم آهي توازن

سان کي سڀ ڪجهه ملي ڪرڻ، مال متاع، دنيا جي حرص ۽ طمع ۾ انجنهن جو اصل مطلب آهي ته . ٿو، پر محبوب ۽ ان جو پيار نٿو ملي

. ماڻهو کي دنيا جو حرص انسانيت مان خارج ڪري ڇڏي ٿورومي ۽ شاهه لطيف وٽ بلڪل انهيء فڪر ۾ هڪجهڙائي

.ملي ٿي گر ترازو را طمع بودي بمال

راست کي گفتي ترازو وصف حال ۾ ساهميء کي به مال جي طمع هجي ها ته پوء جيڪڏهن ”: ترجمو

شاهه لطيف به “هوء تور جو صحيح حال ڪيئن بيان ڪري سگهي ها؟ :هن خوبصورت خيال کي هنيئن بيان ڪيو آيه

طمع جي تنوار، متان ڪرين مڱڻا ۾ ٺڏئي مماڻڪ ،ڌڪي ڪنديء ڌار

شاهه لطيف فڪري اپٽار تمثيلي انداز ۾ سنڌ جي لوڪ داستانن صن ڪردارن کي کڻي ڪئي آهي، پر شاهه سڄي ڪهاڻي نٿو مان قجڏهن . بلڪ ڪهاڻي جي ٽريجڊي کان کان شروعات ڪري ٿو. ٻڌائي

تي پهچي ٿو، جتان ڪردار کي ٺڪرايو وڃي (climax)ڪهاڻي جو الميو


[121]

رومي . ٿو اتان ڪردار جي وجود جي مڃرائڻ جي جدوجهد شروع ٿئي ٿي. پر رومي سڄي ڪهاڻي ٻڌائي ٿو. وٽ به ڪهاڻي وارو طريقو موجود آهي

دنيا ۾ گهڻن . انهيء ڪهاڻيء جي حڪايت بيان ڪندي شعر چوي ٿوخود . داستانن جي بنياد تي ڪئي آهي/شاعرن پنهنجي شاعري ڪهاڻين

پر اهو اثر فڪري ۽ مسلڪ . شڪسپيئر به ناٽڪن جو سهارو ورتو آهيهه پنهنجي پر هن جو طريقو ٻنهي جو مختل آهي ڇو ته شا. وارو آهي

سندس تشبيهه، استعارا، . شآعري کي خالص سنڌي ويس ڍڪائي ٿو . ماحول ۽ شاعري جو نمونو سڄو سنڌي آهي

موالنا رومي شمس تبريز جو شاگرد هو، سندس ويچار هئا ته مرشد .هٿ ڪرڻ ضروري آهي

رو بنجو يار خدائي راتو زور . چون چنان کردي خدا يار تو برد

اي طالب تون جلدي وڃي ڪهن ولي اهلل جي تالش : ترجمو تنهنجو ڪر جڏهن تون ائين ڪندين تڏهن پڪ ڄاڻج ته خدا تعالي

.ٿيندو همراهه حاميعام طور سان تصوف جي راهه ۾ مرشد جي رهنمائي ضروري

جنهن کان روحاني فيض وٺي مريد پنهنجا سڀ . سمجهي ويندي آهيشاهه لطيف وٽ مرشد جو تصور .وعيب معلوم ڪري سڌاري سگهي ٿ

.موجود آهي .ڏونگر ڏنا نوڻ، مون پارکو پڇيا

تاڪن سندي توڻهلن جي ، هيڪليون يٿرريء نه س نسونه ڻ،اها ڀو اي اڻانگي

هو سنهون يعني رهنمائي ڪندڙ مرشد آهي، پر اهو ڪير آهي؟لطيف :سائين چوي ٿو

گوندر گس پرينء جوس ڏکن ، ڏيکاريا (سسئي) سورن ڪي هيڪاندي هوت سين ئي سونها

“ درد”تنهن ڪري لطيف وٽ مرشد . يعني رهبري سور ڪن ٿادرد انسان جي وجود ۾ تحرڪ آڻي ٿو کيس آرام واري محدود . آهي


[122]

. ماحول مان ڪڍي وشال ڪائنات ۾ جدوجهد جي عالمت بنائي ٿو تنهن ڪري لطيف جو هر ڪردار دردن کان واقف ٿي پوء پنهنجي وجود

.کي سمجهي ٿوجنهن ۾ هر . ان کان پوء شاهه جي ڪردار نگاري مضبوط آهي

رومي جي قصي جو هيرو . ڪردار برجستو ۽ مرڪزي ڪردار آهينه ڪجهه ڳالهائي ٿو نه ڪجهه چوي ٿو پر ان جي . گونگو آهي

برعڪس شاهه جا سورما ۽ سورميون اهڙيون لطافت واريون آهن جو رومي جو موضوع حقيقي ( 13ص . )ڏينپڙهندڙ تي گهرو اثر وجهيو ڇ

عشق، انساني نفس، دنيا جي حقيقت، آخرت، صبر، روح، نصيحت وغيره پر رومي وٽ فڪر ۽ تخيل جي ايڏي سگهه ناهي جيتري شاهه وٽ . آهن .آهي

شاهه جا ڪردار عوام ۾ سماج ۽ عام ماڻهو وانگرآهن، پر انهن

جو بنيادي جواز اهڙي آهي جو هو وجود (Commitment)جي وابستگي جيڪو شاهه جو اصل ۽ اهم . پيدا ڪري فلسفياڻو گس پيدا ڪن ٿا

.فلسفو آهي

بنيادي طرح عرفانيت جي منزل جا مسئال ساڳيا آهن، جنهن ۾ اهم مسئلو وجود جي خالي پڻي ۽ وجودي وهڪري جو آهي جنهن ۾

بلڪ ائين چئجي ته هر فلسفي جي وجود جو . صوفي جي بيچين رهي ٿوجتان اڪيالئي ۽ خالي پڻي جو احساس وڌي . مسئلو ساڳيو آهيشعوري

. صوفي وجودي جز کي ڪل سان مالئڻ جو وجداني تجربو ڪري ٿو. ٿو کيس وري پر ڪيو حاصل ڪشف هن ته ٿي ٿئي ىسندس دعو

۽ واپس نه موٽي صوفي جيڪڏهن. پوي ٿو اچڻو ۾ ڪيفيت شعوريپلگرم . و ويندوانهيء ڪيفيت ۾ ئي بيهي رهي ته کيس مجذوب چي

Mysticism madness)پنهنجي مشهور ڪتاب ( Pilgrim Simon)سائمن

and mania )۾ چوي ٿو.

“Schizophrenic is drowning in the sane river in

which the Mystic swims in with delight”.

(5)


[123]

ي ندي ۾ ٻڏن ٿا، ئ هڪ ٻئي مجذوب ٻيو ۽ صوفي هڪ” يعنىزو وٺي ٿو پر مجذوب ٻڏي پنهنجي هوش حواس ۾ تري م صوفي انهيء

“وڃائي ويهي ٿوهاڻي شاهه لطيف ۽ رومي مجذوب نه هئا واپس عام ڪيفيت ۾ درد ۽ شعوري اڪيالئي کي مٽائي هر وحدت سان جڙڻ پيا چاهين انهيء ڪري

عام . رومي رقص جو سهارو ورتو ۽ شاهه لطيف موسيقي جو سهارو ورتوشاهه تي رومي جو اثر آهي، جنهن ۾ ڊاڪٽر طور سان اهو خيال آهي ته

پر فڪري طور وحدت الوجود جي فلسفي . سورلي جو خاص ذڪر آهيجون هڪجهڙايون ضرور آهن پر شاعري جون تشبيهون، استعارا، ڪردار،

. ٻولي جو رس ۽ فن الڳ اهيشاهه لطيف صوفي به آهي، وحدت الوجودي به آهي، پر ان کان

جا اهم پهلو ٻيا آهن، جن ۾ هو هڪ وڌيڪ اڃا سندس ساعريءڪامل انسان جو تصور ڏي ٿو، جيڪو سماجي انسان آهي، جيڪو

ساڳي وقت هڪ مڪمل سماججي تصوير کي پيش . عوامي انسان آهيجتي نيهن اڇل آهي، . جيڪو سماج حق ۽ سچ تي هلي ٿو. ڪري ٿو

شاهه جو فلسفو صرف . ڪدورتون، ڪروڌ، اللچ، استحصال، جبر ناهيجديد به آهي ته . به آهي“ ڪالسڪ”هي اسرارن ۾ نٿو گهمي پر شاهه اال

. ايندڙ دور جو گس به ڏيکاري ٿو


[124]

حواال

23ص، .2001 ،سنڌيڪا اڪيڊمي ،ڪراچي غالم محمد شاهاڻي، مثنوي رومي، .3

سنڌيا پبليڪيشن ،حيدرآبادڍيل ٿي وايون ڪري، و نور احمد جنجهي، .2 21ص، 2039107132

شاهه عبداللطيف ڀٽائي ۽ موالنا جالل الدين رومي، ،محمد ابراهيم سنڌي .1تحيقيقي جرنل، شاهه لطيف چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، جلد ٻيو “ ڪالچي”

21ص، .ع3777سمارو، ٻيو

اداره پاٽ هائوس ۽ ،حيدرآباد تشبيهات رومي، مترجم عبدالجبار صديقي، .4 29ص .ع3771، پبلشر

5. Pilgrim Simon, Mysticism, Madness and mania, Robert Laynton, 2009, P 35

لف بي وار شاهه لطيف ڀٽائي ا( شاهه جو رسالو)شاهه جا سڀئي بيت گنج :نوٽ .، ڪراچي يونيورسٽي تان ورتا ويا آهنچيئر

Allama Iqbal Open University, Islamabad Department of Pakistani Languages

Issue: 01

Research Journal of

PAKISTANI LANGUAGES & LITERATURE January – December, 2017


[4]

Prof. Dr. Nabila Rehman

Symbols of Peace, Tolerance and Harmony in Punjabi

Sufi Poetry

Abstract: Among the most ancient and impressively

diverse civilizations of the world Indus Valley civili-

zation, by dint of its richly diverse art and culture,

stands eminent. Its enchanting beauty and culturally

enriched facets have always been in the limelight.

When different nations, for example, The Dravidian,

The Arians, The Kishans, the Greeks, the Turks and

the Arabs came to this civilization they brought their

indigenous culture, religion and civilization along

with them. The indigenous culture of Indus Valley

civilization intermingled with the afore-mentioned

diverse cultures, and the fruit of this process of

amalgamation manifested itself in the form of a civi-

lization, socially and culturally fertile, casted its im-

pact on the culture of the entire world at large . One

significant result of this process was the birth of the

timeless genre of the sufi poetry, which carries in it

the message of peace and harmony. In this article, I

will elaborate on the idea of spreading Punjabi Sufi

poetry to promote tolerance in the society.

Among the most ancient and impressively diverse civiliza-

tions of the world Indus Valley civilization, by dint of its richly

diverse art and culture, stands eminent. Its enchanting beauty and

culturally enriched facets have always been in the limelight. When

different nations, for example, The Dravidian, The Arians, The

Kishans, the Greeks, the Turks and the Arabs came to this civiliza-

tion they brought their indigenous culture, religion and civilization

along with them. The indigenous culture of Indus Valley civiliza-

tion intermingled with the afore-mentioned diverse cultures, and

the fruit of this process of amalgamation manifested itself in the

form of a civilization, socially and culturally fertile, casted its im-

pact on the culture of the entire world at large .


[5]

It is quite natural that wherever different nations embody-

ing different cultures thrive the consequence is the creation of a

new civilization whose spectrum vividly reflects the different col-

ours of all those civilizations and cultures whose interaction and

amalgamation has led the birth of this new civilization inclusive of

the ideology, religion, politics, and social norms of the component

civilizations. Indus Valley civilization was characterized by social

and ethical harmony before the invasion of the Aryans. Barhamnyt,

with the formation of Vaids, divided the people into "Varn

Asharam". Division of people into various stratas based on cast,

colour and creed disrupted the harmony among different peoples

and resulted in social stratifraction. The contents of Bhagwad

Geeta and Up-Nushudh are the most significant sources of

Barhamnyt. Rigid social and religious dogmas do evoke opposition

or revulsion in a society. But the fact is that every epoch is blessed

with persons who harbor all-embracing love for the entire humani-

ty. Mahavir, Bruhpati and Sidharth raised their voices against the

monopoly of Brahamnyt and the class-division, and helped the op-

pressed and the neglected segments of the society. Brahmnyt de-

nounced such loving souls as rebels and Nastaks. Buddhism in-

cepted from Sidharth. The fundamental principle of Sidharth is

"Mukti". 'Mukti' in the literal sense of the word, stands for the no-

tion of "man disentangling himself from the nexus of difficulties".

Brahamnyt considered this upsurge of Buddhism as a revolt

against itself. The key aspect of "Mukti" is "salvation" which was

adopted by Sidharth and his followers to seek a way out of the em-

broiling problems.

Muslims brought their faith and monotheistic religion to

Indus valley. The local tradition and culture of Indus valley im-

bibed the influence of Muslim thought and ideology. The works of

Bhagats of the middle era, Kabir and Nanak do reflect vivid impact

of this. The principles of tolerance, love and harmony propagated

by Kabir and Nanak were in fact an amalgam of the teachings of

Muslim Sufis and Bhagats. Both were meant to disseminate the

spirit of love and tolerance among the human beings of the whole

worlds. As Kabir says :


[6]

اسدھ ڑبے رپامریھت نھگ ویجں ربںیس آےئ1.

نتپ اھچبدںی اوریک اونپ اپوس الےئ

وکیئ آوے اھبو ےس وکیئ آؤ، ااھبؤ2.

ہن اھبؤ ااھبؤں

ی

ن

(0)اسدھ دوؤ وک وپےتش، گ

Saadhus, simple and loving people, are bliss for this world. They

are like clouds who always extend a generous hand towards others

even at the cost of their own interests (.2)

According to Baba Guru Naanak :

دنل درواین وج رکے درویشی دنل راس

(3)قشع تبحم اناکن اھکیل رکےت اپس

One who guards the heart, faqeerhood and heart's concord Take to

affection and love o Naanak, reckoning's with the Lord. The ashlok

tells us that love is never to be forgotten. Also that if we love, our

reckoning is done. This love has to be others, as love for on self

leads to egotism, which the darvaesh discards ( .4)

The Theory of Jeo-Paradise means :

"Live and let live" this is the fundamental philosophy in ac-

cordance with which the human life proceeds on. If we delve deep

into the philosophy and ideology proclaimed by different religions,

it becomes evident that all the religions of the worlds proclaim the

same ideology. The concept of monotheism played a vital role in

reinforcing this notion of unity among all. The division into clans

and groups based on subtle difference in religious ideology distort-

ed the original essence of religious thought. This dragged people

away from the philosophy of "Jeo Paradise" and hence the beauti-

ful aspects of religion, slowly but gradually, got marred by politi-

cal interruptions. The force aspiring towards the ideal of mutual

existence for all human beings survived in some form or the other

despite the fact that exploitative forces have always been at dag-


[7]

gers drawn. This situation has aggravated manifold in modern

times. Social upheaval and cultural nostalgia has increased. The

spirit of patience and tolerance has dwindled. Today's world is in

dire need of some system which could serve as a panacea for all

the trials and tribulations confronted by the entire humanity and

which could promote mutual cooperation among different nations

and peoples of the world. The cooperative society of the ancient

Indus Valley civilization was based on the same notion. The very

concept of "The unity of all creations" must have emerged in re-

sponse to the need for mutual existence and sociopolitical condi-

tions of the era .

Punjabi classical (sufi) poets, right from the beginning up

to the times of Khawaja Ghulam Farid have incorporated the con-

cept of "Unity of all Creations" into their philosophy of humanity,

culture and traditions. "Humanity", undoubtedly, has always been

the key aspect of the teachings of all sufi saints including Baba

Fareed and all those who preceded him .

آپ ونسارںی ںیم ںیلم، ںیم ایلمں ھکس وہءن

رفدیا ےج وتں رما وہےئ رںیہ، ھبس گج ریتا وہءن

"God says, " If you reform yourself, you shall meet me, and meet-

ing me, you shall be at peace. O Freed, if you will be mine, the

whole world will be yours ( ".5)

M. A Gaffar said " This dohra brings to mind the image of a room,

or a stage, which is universe. From its doors come many actors.

They come and walk away together or get transformed from 'I' to

'we', to the 'I' within or they are really all the same; there is only

one protagoist, played by 'several' actors. This dohra is one of the

strongest expression of the concept of unity of being in the works

of Baaba Fareed. The route proposed here is via the Integration of

the self ( .6)

This has endowed the ideological foundation of Punjabi classical

(sufi) poetry with a distinct grace and glory.


[8]

Our sufi intellectual proclaims: "Sub da Bhala, sub de Khair". This

apparently short and simple saying is indeed charged with mean-

ings. On the contrary, the so-called "Maulvi" Pandat and Priest is

concerned only with his own paltry benefits at the cost of others.

However, a sufi extends his love and goodwill to all irrespective of

anybody's cultural, religious and national identity. The same is the

essence the notions of "Bhagti", and mutual existence. In 12th cen-

tury, sufisim devolved into two major ideological strands, that is,

Qadri and Chishti, who then became the torch bearers of the jeop-

ardized philosophy of the unity of all creations. Sufis belonging to

the Qadri school of thought are in favor of vaidanty philosophy

that is why they are, ideologically, nearer to the Bhagats of the

middle era. However the Chishti group present the philosophy of

Tauheed in the cladding of the concept of unity. The heart of the

matter is that the aim of both the Chishti and the Qadri schools of

thought is exactly the same despite the apparent yet minute differ-

ences in the way the concepts are interpreted by the two segments

of Sufis. Punjabi Sufi poetry is, in faect, embellished with beauti-

fully amalgamated facts of Qadri and Chishti school of

thought.Shah Hussain says:

رست دی وسیئ رپمی دے داھےگ، ویپدن ےگل تس ےگنس

ڈنیمی اجن وج رےگن وس رےگن

M. A Gaffar elaborated this in so many meanings. One of them in

his words is : ؎

This line is fully physical and meta phorical. Indeed it alternates

between the two and synthesized the physical and meta Phorical

into one ( .7)

If we ascend to the concept of waahelat-ul-vujood (unity of being)

we see a vast humanity, each individual preserved in his or her

own colour, and yet (invisibly, but essentially) Stitched together

into a signle reality ( .8)

Sufis belonging to the Qadri group are dauntless in their stance and

style. The history has witnessed their incessant and arduous strug-

gle against the exploitative forces at work in the times they thrived


[9]

in. Shah Hussain Lahori opposed the great Mughal king Akbar and

stood by Dulla Bhatti based on the fundamental spirit of Sufism

embodying all-embracing love for the entire humanity. Khawaja

Ghulam Fareed Mithan Koti advised Nawab of Bahwalpur: "Zair

thee, Zabar no thee, Matan Paish aavi". This sentence encapsulates

the whole philosophy of humanity and tolerance. The irony of the

situation is that such saviors of human rights have been feared the

most by all those who are at the helm, that is exactly the reason

why whole of the human history is replete with the inspiring in-

stances of struggle by various people striving to materialize the

dream of peaceful world characterized by the protection of culture,

love for humanity and mutual existence .

In Faqir Qadir Bakhsh Bedil's verse the Qadri Sufi Poet poet :

ویھتن وساھک، وصیف وکن ڈساوے اگ

ی

ں سن

ی

عش

(9)ےب رسے دا بصنم اپرک، وسیل رس ڑچاھوے اگ

The metaphor of Mansur Hallaj stands for the same ideal of human

freedom in Bedil's poetry. People of all ages witnessed countless

examples of "Maulvis" collaborating with the rulers and thus

catalyzing the vicious circle of exploitation. Maulvis ought to

stands by the vulnerable and the oppressed but they have always

bonded themselves with the aristocrats with the result that the very

world "Maulvi" is notoriously considered to be an embodiment of

exploitation, perpetration and abhorrence.

المں امرن تخس اتسون

ے راز دا تیھب ہن اپون

ڑ ھج

نگ

ذعمور

ین

ےب وس وش دے ہ

The Clerics thrash me and are highly vexing. They are helpless,

ineffective and disabled to unravel the deepar mysteries ( .01)


[10]

الم وریی تخس ڈدنیسے

ےب کش نہ اناتسد دںیل دے

یب ےت وصنمرانب ارعل

The clerics seem hardened adversaries. undoubtedly, Ibn' Arbi and

mansur impart heart knowledge (.00)

However, a sufi, in utter contrast to a Maulvi, has become an em-

blem of love for the suppressed, and struggle in face of all the

odds. As Bullay Shah puts it:

م وہےئ رپمی رگن ےک رہش

نگ

اب مہ

ھا وشہ ےہ دوںیہ اہجںین وکیئ ہن دندسا ریغ

لنب

Now I am lost in the city of Love-Land Bulleh Shah, the beloved

is present in both worlds. Thus none is an alian to me. As he, the

beloved dwells in everyone and every where. So all the people are

members of one family and are like the petals of one flower.

Though they have their own identities but when they turn into one

Flower then they loose their Individual identities ( .02)

In our point of view sufism and culture are two sides of the same

picture inevitably enjoined with each other. Sufism, in all its ver-

sions, stands for the ideals of reverence for culture and human val-

ues. A culture, nurtured by the ideas and thoughts of Sufis, evolves

on its own, and so becomes like a flower which blossoms in very

season, whose color and fragrance cannot fade away .


[11]

References:

1. Hary Awdh. talif; Bhagat Kabir: Phalspha W Shairi (Lahore:

Fiction house. 2006) P 90

2. Translated by myself

3. Jeet Singh Seetal. Kalaam Nank (America: Punjabi Heritage

Foundation 2001) P181

4. Muzaffar A. Gaffar, Baba naanak (Lahore: Ferozsons CPUT)

Ltd. 2006) P 99

5. Maqsood Saqib, Faiza Ra'ana; Hymns of Baba Fareed Shakar

Ganj (Lahore: Suchet Kitab Ghar 2005) P 94

6. Muzaffar A. Ghaffar, Baaba Fareed Ganj Shakar (Lahore:

Ferozson's Pvt. Ltd. 2006) P 91

7. Muzaffar A. Ghaffar. Shah Hussain (Lahore: Ferozsons (Pvt) Ltd

2005) P 497

8. Muzaffar A. Ghaffar. Shah Hussain (Lahore: Ferozsons (Pvt) Ltd

2005) P 496

9. Nabila Rehman, Dr. Ramaz Wajood Wanjawnde (Lahore: Pun-

jab Institute of Language Art, Culture 2010) P 164

10. Dr. Qaisar Shehzad. The message of Diwan-i-Frid (Lahore:

Suhail Academy 2009) P 99

11. Dr. Shehzad Qaiser. The Meta physics of Khawaja Ghulam Farid

(Lahore: Suhail Academy 2009) P 9

12. Saeed Ahmad. Kafian Bulleh Shah. Great Sufi wisdom (Rawal-

pindi: Adnan Books, Stationers & Computer Accessories 2004)

PP 93-94

Pakistani Zuban o Adab

Annual Research Journal

of

Pakistani Languages and literature

Issue: 1

January – December, 2017

Editor

Dr. Abdullah Jan Abid

Assistant Editor

Dr. Abdul Wajid

Department of Pakistani Languages

Allama Iqbal Open University, Islamabad

Pattern in Chief:

Prof. Dr. Shahid Siddiqui

(Vice Chancellor)

Editor:

Dr. Abdullah Jan Abid

Assistant Editor:

Dr. Abdul Wajid

Editorial Board:

1. Dr. Hakim Ali Buriro

2. Mr. Zia Ul Rehman Baloch

3. Ms. Zaib Un Nisa

4. Dr. Muhammad Siddique Malik

International Advisory Board:

1. Dr. Sattiya Paul Anand (USA)

2. Prof. Hasso Dadlani (India)

3. Dr. Ibrahim Muhammad Ibrahim (Egypt)

4. Dr. Muhiuddin Hashmi (Afghanistan)

5. Dr. Anwar Chiragh (India)

6. Dr. Ghulam Abbas Ahangar (Iran)

7. Dr. Rehman Akhtar (India)

8. Mr. Abdul Zahir Shakeeb (Afghanistan)

National Advisory Board:

1. Prof. Dr. Abdul Razzaq Sabir (Ketch Makran)

2. Prof. Dr. Yousaf Khushk (Khair Pur)

3. Prof. Dr. Nasrullah Wazir (Peshawar)

4. Prof. Dr. Abdul Saboor Baloch (Ketch Makran)

5. Prof. Dr. Abdul Ghafoor Memon (Hyderabad)

6. Prof. Dr. Nabila Rehman (Lahore)

7. Dr. Jawed Hassan Chandio (Behawalpur)

8. Dr. Ali Kumail Qazalbash(Quetta)

Contents

Dr. Nabila Rehman

Symbols of Peace, Tolerance and Harmony 4

in Punjabi Sufi Poetry

ture ges & litera a ani langu akist pjpl.aiou.edu.pk/wp-content/uploads/2018/01/... · میں...

Documents