yayati (marathi) - asck.kkwagh.edu.in (marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब...

351

Upload: dangnga

Post on 29-Aug-2019

269 views

Category:

Documents


4 download

TRANSCRIPT

Page 1: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय
Page 2: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय
Page 3: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय
Page 4: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय
Page 5: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय
Page 6: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िव.स.खांडेेकर

Page 7: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

YAYATIbyV.S.KHANDEKARययाित/कादंबरीिव.स.खांडेकर©सुरि तपर्काशक: सुनीलअिनलमेहता,मेहतापि लिशंगहाऊस,

१९४१,सदािशवपेठ,माडीवालेकॉलनी,पुणे–४११०३०.मुखपृ ठरचना:मेहतापि लिशंगहाऊस,पुणे.पर्काशनकाल:१९५९/१९६१/१९६४/१९६७/१९६७/१९७६/१९८०/

१९८८/१९८९/१९९०/१९९०/१९९१/१९९२/१९९२/१९९३/१९९४/१९९५/१९९६/१९९७/१९९८/१९९८/१९९९/स टबर,२०००/जुलै,२००५/िडसबर,२००६/स टबर,२००७/अॉग ट,२००८/मे,२००९/जानेवारी,२०१०/जनू,२०१०/स टबर,२०११/मे,२०१२/जानेवारी,२०१३जनू,२०१३/जानेवारी,२०१४/स टबर,२०१४एिपर्ल,२०१५/अडितसावीआवृ ी:जानेवरी,२०१६

10DigitISBN817161588X3DigitISBN9788171615889ISBNforE-BOOk9788184987225

Page 8: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मराठीकादबंरीचेिश पकारवमराठील लतग ाला

साम याचीजोडदेणारेकलाकारहिरनारायणआपटे

आिणमराठीिवनोदाचेिश पकारवमराठील लतग ाला

स दयाचीजोडदेणारेकलाकारशर्ीपादकृ णको हटकर

यांस...

Page 9: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दोेनश द

माझी‘अश् ’कादंबरी१९५४सालीिपर्स झाली. यानंतरजवळजवळसहावषांनी‘ययाित’पर्कािशतहो याचायोगयेतआहे.

मी दैववादी नाही. पण ‘योग’ हा श द इथे मी जाणनू-बुजनू योजीतआहे.मुलालाचांगलीनोकरीलागणे,मुलीलाचांगले थळिमळणेयािकंवाअशापर्कार यासा याज माचासंबंधअसणा यागो टीचयोगायोगावरअवलंबनूअसतात,असेनाही!आगगाडी याड यातनघोरणारेसोबती िमळणेआिणआप या या यानालाएखादाअर यपंिडतअ य नसणेयागो टीसु ायोगायोगावरअवलंबनूअसतात!

तसे नसते, तर ‘ययाित’कादंबरी या पर्काशनाला इतका िवलंबकालागलाअसता? ‘अश् ’ िलिह यापवूीच१९५२म येयाकादंबरीचेपिहलेथोडेलेखनमीकेलेहोते. १९५६ साली कादंबरीची बैठक चांगली जमली. आता कादंबरी संपली, अशाखातर्ीनेपर्काशकितचीजािहरातदेऊलागले. यांनीितचीछपाईहीसु केली.२८०पृ टेछापनूझाली,आिण–आिण गाडे एकदमअडले!कादंबरीची २८० पृ टेछापनूझाली,ते हाकुठलेतरीएक‘पिरसंवाद’पर्करणिनघाले.िमळतीलितथनू ानाचेकणसंपादनकरावेत,याभावने याआहारीजाऊनमी या पिरसंवादाला गेलो. या यापाठोपाठनेहमीचेपर्कृती याअ वा याचेआिणकौटंुिबकआप ीचेंचक्रसु झाले.याचक्राचावेगिकंिचतमंदाव यावर,मनथोडेि थरझा यावर,आिणसंपणू‘ययाित’पिह यासहजतेने यातफुलूलाग यावरहीकादंबरीपुरीक नमीिरसकां यासेवेलासादरकेली.

‘ययाित’चीहीज मकथासांगतानानाइलाजानेवैयि तकआप ीचंामीउ लेखकेलाआहे.संसारहासंकटांनीभरलेलाअसावयाचाच!कुणाचेहेओझेथोडेहलकेअसते,कुणाचेथोडेजडअसते.कुणा यापायातचारकाटेअिधकमोडतात,कुणा याचारकमीमोडतात. एवढाचकाय तो माणसा-माणसांतफरकअसतो!आपणसारेच िनयती याजा यात भरडलेजाणारे दाणेआहोत.अशा ि थतीत लेखकाने वैयि तकअडचणीचंापाढावाच यातकायअथआहे?

हेमलापणूपणेकळते;पणगे यातीनवषांतयाकादंबरी याबाबतीतपिरिचतआिणअपिरिचतवाचकांनीइत यापृ छाके याआिणिठकिठकाणीभेटणा यालोकांनीित यािवषयीपर् न िवचा नमलाइतके भंडावनूसोडलेकी,काही िदवसांनीमीयापृ छांची व पर् नांची उ रे ायचे सोडून िदले! मुलाने बापाचा छळ के या याहकीकतीजगातआपणऐकतो;पणमाझाहामानसपुतर्अशारीतीनेहातधुऊनमा यामागेलागेल,याचीमलाक पनान हती! ‘ययाित’ के हा पुरीहोईल, हेमलापरवा-परवापयंतकुणालाच–पर्काशकांनाही–सांगतायेतन हते. हणनूखुलाशादाखलहेसविलिहलेआहे. वाचकांची ती पतरे्आिण लोकांचे ते पर् न मा यावर या परे्मा या

Page 10: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पोटीच िनमाणझालेहोते,याचीमलापणूजाणीवआहे. यापरे्माब लमीअ यंतकृत आहे.

याकादंबरीपर्माणे दुसरेहीकाही संक प गेलीअनेकवषमीउराशीबाळगनूआहे.पर्कृतीचीबहुिवधअवकृपाथोडीकमी हावीआिण यांतलेएक-दोनतरीसाकारकर याचेसाम यलाभावे, एवढीच इ छाआहे. भोवताली दाटणा या सं याछायांचीमलापणूजाणीवआहे.पणवाढ यासंिधपर्काशातपायांखालचीवाटिदसेनाशीझाली,तरी ि ितजावरली चांदणी आपली सोबत क लागते! िशरोड ात सं याकाळीसमुदर्ावर िफरायला गे यानंतर वषानुवष हा अनुभव मी घेतला आहे. उरले यावाङ्मयीनसहलीतहीतोकदािचतयेईल!नाहीकुणी हणावे?को हापरू,२९-८-६१

िव.स.खांडेकर

Page 11: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

Allrightsreservedalongwithe-books&layout.Nopartofthispublicationmaybereproduced,storedinaretrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of thePublisherandthelicenceholder.PleasecontactusatMehtaPublishingHouse,1941,MadiwaleColony,SadashivPeth,Pune411030.+91020-24476924/24460313

Email:[email protected]@[email protected]

Website:www.mehtapublishinghouse.com

या पु तकातीललेखकाचीमते,घटना,वणनेही यालेखकाचीअसून या याशी काशकसहमतअसतीलचअसेनाही.

‘ययाित’याकादंबरीचािहंदी,इंग्रजी,म याळमआिणगुजराथीयाभारतीयभाषांम येअनुवादझालाआहे.

Page 12: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सामग्री

भागपिहलाययाितभागदुसरादेवयानीशिम ठाययाितदेवयानीशिम ठाभागितसराययाितभागचौथाशिम ठादेवयानीययाितपा वभमूी

Page 13: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भागपिहला

Page 14: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ययाित

१माझीकहाणीमीकासांगतआहे?माझेमलाचनीटकळतनाही.मीराजाआहे, हणनूकामीहेसारेसांगतआहे?मीराजाआहे?छे!होतो.राजे-रा यां यागो टीलोकमोठ ाआवडीनेऐकतात. यां यापरे्मकथांततर

जगालाफार-फारगोडीवाटते.मोठेमोठेकवी याकथांवरका येरचतात.माझीकहाणीहीसु ाएकपरे्मकथा–छे!तीकसलीकथाआहे,कुणालाठाऊक!

एखा ाकवीचेमन वेधनू घे यासारखे ित यातकाहीनाही, हेमलाकळते,पण केवळएखा ाराजाचीकथा हणनूकाहीतीसांगायलामीिस झालेलोनाही.याकहाणी यामुळाशीकोण याहीपर्कारचाअिभमाननाही,अहंकारनाही,पर्दशननाही.शे याचील तरेआहेतही; यांतपर्दशनकर यासारखेकायआहे?

राजा यापोटीमीज मालाआलो, हणनूराजाझालो,राजा हणनूजगलो.यातमाझागुणदोषनाही.हि तनापरू यानहुषमहाराजां यापोटीपरमे वरानेमलाज मिदला. िप या या मागनू सरळ िसंहासनावर बसलो मी. यात कसलेआहे मोठेपण?राजवाड ा यािशखरावरबसले याकाव याकडेसु ालोककौतुकानेपाहतात!

राजपुतर् न होता मीॠिषकुमारझालोअसतो, तर माझेजीवनकसेझालेअसते?शरदॠततू या नृ यम न चांद या रातर्ीसारखे, की िशिशरात या अंधा यारातर्ीसारखे?कुणीसांगावे?आशर्मातज मालायेऊनमीअिधकसुखीझालोअसतो?छे!यापर् नाचेउ रशोधशोधनूहीमलािमळतनाही.एकगो टमातर्राहनू-राहनूमनात येते. कदािचत माझी जीवनकहाणी अगदी साधी झाली असती– एखा ाव कलासारखी.अनेकरंगांनीआिणिविवधधा यांनीनटले याराजव तर्ांचे पितलाकधीचआलेनसते;पण याव तर्ाचेसारेचरंगकाहीमलासुखदवाटतनाहीत.

२असेअसनूहीमाझीजीवनकथासांगायलामीपर्वृ झालोआहे, तेका?या

पर्वृ ी यामागेकोणतीपरे्रणाआहे?जखमउघडीक नदाखिवली, हणजेमाणसाचेदुःख हलके होते. कुणी जवळ बसनू िवचारपसू केली, की आजा याला बरे वाटते.आपुलकी याअश् ं नीदुदवीमाणसा यामनातलावणवािवझतो.मलासु ातेअश् चहवेआहेतका?

तेकाहीअसो.एकगो टस यआहे.याकहाणीनेमाझेमनभ न गेलेआहे!आषाढात या ढगाळआभाळासारखे! रातरं्िदवसमी िवचारच िवचारकरीतआहे. हीकहाणीऐकूनएखा ालाआयु या यामागातलेखाचखळगेिदसतील, यालामीवेळेवर

Page 15: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सावधके यासारखेहोईल,अशीक पनामनालासुखवनूजाते;पणती णभरच!लगेचमाझेमलाच वाटते, ही शु आ मवंचनाआहे. गु प नी यामोहानेकायमचाकलंकलावनू घेणा या चंदर्ाची कथा कुणाला ठाऊक नाही?अह ये या स दयाने वेडावनूगेले या इंदर्ालासहसर्भगांचापर्सादिमळाला,हेकायजगालामाहीतनाही?जगचुकते, या चुकीिवषयीऐकते,पण िशकतमातर्नाही!पर् येकमनु यआयु या याशेवटीथोडासाशहाणाहोतो;पणतोदुस यालालागले याठेचांनीनाही,तर वतःलाझाले या जखमांनी. हे मनात आले, हणजे वाटते, कशाला सांगायची ही आपलीिविचतर्कहाणी? वेलीवर पु कळ फुले फुलतात, यांतलीकाही देवदेवतां यामतूीवंरिवराजमानहोतात. यांनाभ तीनेनम कारिमळतात.काहीफुलेराणी याकेशकलापांचेस दय वृदि्धंगत करतात. महालात या मंचकांवरचे िविवध िवलास ती आप यािचमुक याडो यांनीपाहतात.काहीफुलेएखा ावेड ामाणसा याहातीपडतात.तोणाधात यांचाचोळामोळाक नटाकतो.याजगातज मालायेणारीमाणसेहीअशीच

असतात. कुणी दीघायुषी होतात, कुणी अकाली मरण पावतात; कुणी वैभवा यािशखरावरचढतात;कुणीदािरदर्या यादरीतकोसळूनपडतात.कुणी दु ट,कुणीसु ट!कुणीकु प,कुणीसु प!पणअंतीहीसारीफुलेमातीतिमसळूनजातात. यां याम येएवढेसा यअसते.हीसारी फुलेकधीआप याकहा यासांगतातका?मगमाणसानेआप याजीवनालाइतकेमह वका ावे?

३मागेिकररान,पुढेगदअर य,असेआहेहेजीवन!अ ाता याअंधकाराततरते

अिधकचभयाणभासते.कुठ यातरीचांद याचािमणिमणणारापर्काशअधनूमधनूयाअर यात या पाउलवाटेपयंत येऊन पोचतो. या पायवाटेव न होणा या माणसा यापर्वासालाआपणजीवन हणतो.

मा या या पर्वासात वणन क न सांग यासारखे काही थोडेसे घडलेआहे.कदािचत हा माझा भर्म असेल! पण मला तसे वाटते खरे. बालपणीचा ययाित,कुमारवयातीलययाित,यौवनातपदापणकरणाराययाितआिणपर्ौढझालेलाययाितहेसारेएकहोते;पणआजचाययाित यां यापे ाथोडा िनराळाझालाआहे. यां याचशरीरात तो राहतआहे; पण यांना जे िदसत न हते, ते याला िदसू लागलेआहे.सवांनाचअगदी अंधकूका होईना– िदसावे, हणनू वतःचीकहाणीसांगायचामोहयालाअनावरहोतआहे.

४लहानपणा याआठवणीिकतीनाजकू,िकतीमोहक;पणिकतीबहुरंगीअसतात!

जणू काही मोरिपसेच! मा या पिह याविह या आठवणीतं अ नी आिण फुले हीपर परांनािबलगनूबसलीआहेत.अगदीजु याभावंडांसारखी!

पिह यापासनूमलाफुलेफारफारआवडायची.अगदीलहानहोतो,ते हापासनूघटका-घटकाराजवाड ातनूिदसणा यापर्फु लउ ानाकडेमीटकलावनूपाहतबसतअसे, हणे!रातर्झाली,कीमीओ साबो शीरडूलागे.मलाथोपटूनझोपिवणा या

Page 16: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दासीलामीखपूतर्ासदेतअसे.कधीिचमटेकाढ,कधीलाथाझाड,कधीचावाघे,असामाझाक्रमचाले.‘बागेतलीसारीफुलंमा यामंचकावरआणनूठेव,मगमीझोपतो‘,असे मी एका दासीला हटले होते. ितने हसत-हसत दुसरीला ते सांिगतले. दुसरीनेकौतुककरीत तेउद्गार ितसरी याकानांवरघातले.सा यादासीं याआिण सेवकां यात डीतोचिवषयझाला.

आईलाहीमा याबोल याचेकौतुकवाटले.बाबां यापुढेमलाउभाकरीततीहणाली,

‘आमचाबाळमोठाकवीहोणारहं!’बाबातु छतेनेहसलेआिणउद्गारले,‘कवी?कवी होऊनकाय िमळणारआहेययलूा?कवीनंीजगात यास दयाचं

वणनतेवढंकरावं!पण यासवसंुदरगो टीचंामनसो तउपभोगकेवळवीरपु षचघेऊशकतात.आपला ययु शरे् ठ वीर झाला पािहजे. यानं एक िन दोन नाहीत, शंभरअ वमेध करायला हवेत! आप या पवूजांपैकी पु रवामहाराजांनी उवशीसार याअ सरेलाआप याभजनीलावलंहोतं.मी वतःदेवांचापराभवकेलाआहे.इंदर्पदावरआ ढहो याचाआनंदउपभोगलाआहे.हीपरंपराययनंूचालवायलाहवी.’

बाबांचे हेसव संभाषणमीऐकले;पण ते हा यातलेमलाकायकळलेअसेल,देव जाणे! पुढे मोठेपणी मा या पराक्रमाचे कौतुक करताना आई बाबां या याबोल याचाउ लेखकरी, यामुळे यातलाश दन्श दमलापाठझाला.

अ नीचीआठवणअशीचआहे.आईतीवारंवारसांगे.माझेधनुिव े चे िश णसंप यावरबाबांनीवषभरमलाएकाआशर्मातठेव याचेठरिवले.मीआशर्मातजायलािनघालो, ते हाकाहीअगदी कु कुबाळन हतो;पणआईचीमायाअंधळीअसते, हेचखरे.सोळावषांचाययुवषभरआप यापासनूदरूराहणार, हणनूआईएखा ालहानमुलासारखी डो यांत उभे राहणारे पाणी पुनःपु हा पुशीत होती. ितने आपला कंपपावणारा हातमा यात डाव न िकती वेळा िफरिवलाअसेल,याचीगणतीचकरतायेणारनाही.िटपेगाळीतितनेमा याम तकाचेअवघर्ाणकेले.मगसद्गिदत वरानेती हणाली,

‘ययु,मला तुझीफारकाळजीवाटते,बाबा!तूअगदी वेडाआहेस.लहानपणीअि नशाळेत या वाळा पाहनू तू नाचायला लागायचास. एकदा या वाळांतनूिठण याउडतहो या. यापाहनूतूटा यािपटीतओरडलास, ‘फुलं,फुलं!’ या वेळीमीतुलाआवरलं, हणनूबरं;नाहीतरतीफुलंतोडायलातूधावलाअसतास.’आवंढािगळूनतीपुढे हणाली,‘मलूिकतीमोठंझालं,तरीआई यादृ टीनंतेलहानचअसतं.आशर्मात िजवालाजपनू राहा हं! ितथ यानदीत सुसरीअसतील,अर यात वापदंिदसतील;कुठंहीजीवधो यातघालूनकोसउगीच!’

५हीफार पुढचीआठवणझाली,पण ित याआधी याअधवटपणेआठवणा या

आिणअधवटऐकले याअशािकतीतरीआठवणीमा यामना यातळाशीपडूनआहेत.

Page 17: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मातर् यांचा आ वाद घे यात आता रस वाटत नाही मला. का याकुट्ट ढगांनीझाकळून गेले याआभाळातनू मंदचांदणे िझरपावे,तशावाटतात या.तथािप, यावेळचीएकआठवणमा यामनातअगदीघरक नरािहलीआहे.जखमेचावर्णराहतोना?तशीतीआहे. याआठवणीचाअथ परवा-परवापयंतमलाकळलान हता; पणआता–

आयु या याआरंभी यातकाहीअथ नाही,असे वाटते, यातचखोलअथभरलेलाआहे,असेआयु या याशेवटीआढळूनयेते.

मा याआईचीएकआवडतीदासीहोती.किलकाितचेनाव.मलासु ातीफारआवडे–अधनूमधनू व नातसु ािदसे.का,तेमातर्काहीकळतनसे.मीजीआठवणसांगतोय,् यावेळीफारतरसहावषांचाअसेनमी.खेळता-खेळताकिलकेनेमलाधरले.अगदीघट्टपोटाशीधरले.मी ित या िमठीतनू सुट याचीधडपडक लागलो. ितनेआप याबाहूंचािवळखाअिधकचदृढकेला.ितलाकडकडूनचावावेिन‘कशीझाली!’असे हणनूटा या िपटीत िनसटूनजावे,असेमा यामनातआले.इत यातआप याछातीशीमाझेम तकदाबनूधरीतती हणाली,

‘अलीकडंफारअवखळझालातहं,युवराज!ता हेपणीदधूिपतानाकिलकाहवीहोतीतु हांला!ते हाकसेदेवासारखेपडूनराहतहोतामा याखां ावर!आिणआता–’

मीचिकतहोऊनपर् नकेला,‘मीतुझंदधूपीतहोतो?’किलकेने हसत मान हलवली. पलीकडेच ितची मुलगी अलका उभी होती.

मा याचवयाची.ित याकडेबोटदाखवीतकिलका हणाली,‘यापोट यापोरीलावरचंदधूघातलंमी.िनतु हांला–तेसारंिवसरला,वाटतं?’मीअिधकचअ व थझालो.मीितलािवचारले,‘लहानमुलंआईचंदधूिपतातना?’‘हो.’‘तूमाझीआईआहेस?’इकडेितकडेभयभीतदृ टीनेपाहततीहळूच हणाली,‘असंभलतं-सलतंबोलूनये,युवराज!’धुमसणा याय कंडातनू नुसताधरू िनघत राहावा, तशीमा या बालमनाची

ि थतीझाली.मीहि तनापरूचाराजपुतर्होतो,युवराजहोतो;मगता हेपणीमीएकाुदर्दासीचेदधूका यालो?आईनेआपलेदधूमलाकापाजलेनाही?किलकेचेदधूमीयालोआहे;मगितलामीआई हणनूकाहाकमा नये?

हीक पनासुचताचमा याबालमनावरलेदडपणदरूझाले.मीकिलकेलािमठीमा न हणालो,

‘आजपासनूमीतुलाआई हणणार!’मा यात डावरहातठेवीतती हणाली,‘युवराज, महाराणीआप याआईआहेत. यांची सर मला कशी येईल? मी

यां यापायाचीधळूआहे!’मीिचडूनपर् नकेला,

Page 18: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘मगआईनंमला,आपलंदधूकापाजलंनाही?’किलका त धरािहली.मीरागारागानेओरडलो,‘ितनंमलाआपलंदधूकापाजलंनाही?’सशा याडो यांनीआजबूाजलूापाहतकिलकामा याकानातकुजबुजली,‘मलूअंगावरपाजलं,कीबायकांचं पकोमेजनूजातं, हणे!’किलके या याउद्गारांचा या वेळीमलानीटसाअथकळलानाही;पणएक

गो ट मातर् मा या अगदी िज हारी लागनू रािहली! मा या ह काचे काही तरीमा यापासनू िहरावनू घेतले गेले होते. मला एका मोठ ा सुखाला वंिचत केले होते,आिणतेकुणी?तरपर् य ज मदा याआईने!िनतेकशासाठी?तरआपले पिटकावे,हणनू!आईसु ाइतकी वाथीअसते? छे!आईचेमा यावरपरे्मनाही. ितचेपरे्मआहे वतः यास दयावर!

६जाणनूबुजनू मीआईवर पिह यांदा रागावलो, तो या िदवशी. िदवसभर मी

ित याशीअबोलाधरला.रातर्ीमा यामंचकापाशीयेऊनितने‘बाळराजा,ययु–’अशािकतीतरीहाकामार या.मगमा याम तकाव नितनेहळुवारपणेहातिफरवला. यापशात पर्ाज ता या फुलांचानाजुकपणा होता.मीथोडासा िवरघळलो; पण मुकाचरािहलो. मी डोळे उघडले नाहीत. माझे िचडलेले मन हणत होते, मोठमोठ ाॠषीसंारखीशाप ायचीश तीमा याअंगीहवीहोती, हणजेआईचीत काळिशळाक नटाकलीअसतीमी!

श दापे ा पश अिधक बोलका असतो. पण याला काही माणसा याकाळजालाहातघालता येतनाही. तेकामअश् ं नाचसाधते.मा यागालांवरऊनआसवे पडताच मी डोळे उघडले.आईला रडताना कधीच पािहले न हते मी. माझेबालमन गडबडून गेले. ित या ग याला िमठी मा न गालाला गाल घाशीत मीिवचारले,

‘आई,कायझालंतुला?’तीकाहीचबोलेना.मलापोटाशीघट्टध नमाझेकेसकुरवाळीतआिणआसवे

गाळीततीमंचकावरतशीचबसनूरािहली.‘मा याग याचीशपथआहेतुला!’असेशेवटीमी हटले.थरथरकापणा याहातांनीमाझे मुख ितनेवरउचलले.पाणावले याडो यांनी

मा याकडेपाहततीसद्गिदत वराने हणाली,‘माझंदुःख...कसंसांगूतुलाते,बाळ?’‘बाबातु यावररागावले?’‘अंहं.’‘बाबांनाबरंवाटतनाही?’‘छे!’‘तुझाआवडतामोरमहालातनूकुठंउडूनगेला?’

Page 19: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ यामोराचीनाहीमलाकाळजी.’‘मग?’‘माझादुसरामोरके हाकुठंउडूनजाईल–’‘दुसरामोर?कुठंआहेतो?’‘हा–’असाउद्गारकाढूनितनेमलाघट्ट–अगदीघट्ट–पोटाशीधरले.फुलांचा वास घेताना मीअसेचकरीतअसे. िकतीही वास घेतला, तरी माझे

समाधान होत नसे. या फुलांचा चोळामोळाक न यांतला सारा सारा सुगंध एकाणातआप याकडेओढून यावा,असेमा यामनातयेई.

आईआतातेचकरीतहोती.मीितचेफूलझालोहोतो.ित या या िमठीत माझे अंग दुखूलागले. पण मन मातर् सुखावले. ित या

डो यांतलेपाणीबोटानेिनपटीतमी हटले,‘नाही,मीतुलासोडूनकुठंहीजाणारनाही,आई.’‘क धीक धी?’बाळपणएकचकाळजाणते–वतमानकाळ.मीमोठ ाउ साहानेउद्गारलो,‘क धीक धीमीतुलासोडूनजाणारनाही.’हीभीतीितलाकावाटावी,हेमलाकळेना!मीपु हापु हाखोदनूितलािवचा

लागलो.शेवटीती हणाली,‘आज िदवसभरतूमा यावर सलाआहेस.एकश दसु ाबोललानाहीसतू

मा याशी. बागेत िफरायला चल, हणनू सं याकाळी मी तुझा हात धरला. तोिझडका निदलासत.ूमा याकडंअसेडोळेवटा नपािहलंस!आ ातूजागाहोतास;पण मा या हाकांना ओ िदली नाहीस. मा यावर का रागावला आहेस त?ू ययु,आईबापांची दुःखं मुलांनाकधीचकळतनाहीत!पणतूमलाएक िभ ाघाल.तूतरीया यासारखंक नकोस.’

‘ या यासारखं?तोकोण?’लहानपणी रा सां या कथा ऐकताना ‘पुढं काय झालं?’ असे मी मोठ ा

अधीरपणानेिवचारीतअसे. याचउ सुकतेनेमीआईलापर् नकेला,‘तोकोण?’महालातआईआिण मी यां यािवषयी दुसरे कुणीही न हते. दाराबाहेर दासी

झोपलीअसावी.कोप यात यासो या यासमईतील योतसु ापगुळलीहोती.असेअसनूआईचोहीकंडेकातर दृ टीनेकापाहतहोती, तेमलाकळेना.ती

हळूचउठली.दरवाजालोटूनपरतआली.मगमाझेम तकमांडीवरघेऊनतेथोपटीतमृद,ूकंिपत वरातती हणाली,

‘ययु,तूखपूमोठाझा यावरहेसांगणारहोतेमीतुला.पण–आजतूमा यावरसलास.उ ारागावशील,परवाडो यातराखघालनूिनघनूजाशील.तोगेला,तसा!हणनू–’

‘तो?तोकोण?’‘तुझाथोरलाभाऊ.’‘मलाभाऊआहे?’‘आहे,बाळ!’

Page 20: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘थोरलाभाऊआहे?’‘होय.’‘कुठंआहेतो?’‘देवजाणे!िजथंअसेल,ितथंदेवानं यालासुखीठेवावं,एवढीचपर् येकिदवशी

मीपर्ाथनाकरते.’अगदीलहानपणीअलकेसारखीअनेक मुले राजवाड ातमा याबरोबर खेळत

असत. िकंिचत मोठा झा यावर अमा य, सेनापती, राजकवी, कोशपाल, अ वपाल,इ यािदकां यामुलांशीमीखेळूलागलो;पणराजवाड ातमा याबरोबरीचेअसेकुणीनाही, याचे राहनू-राहनू मला दुःख वाटे. बागेतली फुलझाडे तुडवीत फुलपाखरांचापाठलागकरायचाधीरही यांनाहोतनसे.आपलाथोरलाभाऊइथेअसता,तरअस यासा या खेळांचे सुखकसे दि्वगुिणतझालेअसते,हा िवचारकर यातमी दंगहोऊनगेलो.

७बाळपण िकती सरळ, िकती िनमळ, िकती एकमागीअसते! तो भाऊ केवढा

होता,हेकाहीआईलािवचारायचेमलासुचलेनाही.तोइथेअसता,तरबाबां यामागनूरा यावरतोचबसलाअसता,आप यालासाधाराजपुतर् हणनूचसाराज मकंठावालागलाअसता,असाम सराचािवचारही यावेळीमा यामनालािशवलानाही.मलामाझातोथोरलाभाऊहवाहोता.खेळायलाआिणभांडायलासु ामलाहवाहोतातो!तोकुठेआहे?कायकरतो?आईलाभेटायलातोकायेतनाही?

मधमा यांचेमोहोळउठावे,तसाअस याअनेकपर् नांनीमा यामनालादंशकरायलासु वातकेली.मीभीत-भीतआईलािवचारले,

‘ याचंनावकाय?’‘यित.’‘िकतीिदवसझाले यालाजाऊन?’‘तू हाय याआधीवष,दीडवषतोिनघनूगेला.अगदीएकटािनघनूगेला!’हेश दउ चारतानाआईचा वरअितशय याकूळझालाअसावा!पणतेकाही

मा याल ातआलेनाही. ‘अगदीएकटा िनघनू गेलातो!’या ित याश दांनीयितअितशयधीटअसलापािहजे,हाएकचभावमा यामनातिनमाणझाला.

मीआईलािवचारले,‘तुलानसांगतागेलातो?’ितने नुसती मान हलिवली. तो गेला, या िदवसा या आठवणीने ित या

काळजातलेश यहलिवलेहोते.पणमाझेमनआईलानसांगताराजवाड ातनूिनघनूजाणा यासाहसीयतीभोवतीिपंगाघालीतहोते.मीपु हाआईलापर् नकेला,

‘तोकोण यावेळीगेला?’‘ऐनम यरातर्ी.घनदाटअर यात!चांगलीदीडपर्हररातर्होईपयंतजागी

होतेमी. याचीसारखीसमजतूघालीतहोते.मगमाझाडोळालागला.पहाटेजागीहोऊनपाहते,तोयितआप याअंथ णावरनाही!काळोखातसगळीकडंशोधलं याला

Page 21: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सेवकांनी;पणतोकुठंचसापडलानाही.’मी वतःशी हणालो,‘भाऊअसावा,तरअसा!’लगेचकथेत याचम कृतीिवषयीवाटणारेआकषणमा यामनातजागेझाले.

मीआईला हटले,‘यतीलाघेऊनकुठंगेलीहोतीसत?ू’‘एकामहषीं यादशनाला.ल नहोऊनअनेकवषंझाली,तरीमलामलूहोईना.

हणनू आ ही दोघं या ॠषीं या आशर्मात जाऊन रािहलो होतो. यां याआशीवादानंच यित झाला मला. पर् येक वषी या या वाढिदवशी मी याला याॠषीं यादशनाला घेऊनजातअसे.तो िनघनू गेला, ते हामीअशीचपरत येतहोते.यतीचंमनि थरनाही, हेमलाठाऊकहोतं.ितथंचराहायचाहट्टध नबसलाहोतातो. यामुळं मी या यावर संतापले. याला नाही नाही ते बोलले. वांड ख डालागाडी या मागं बांधनू नेतात ना? तसंचजवळजवळआशर्मातनूओढूनआणलं मीयाला. या या स याफुग यांकडंमील िदलंनाही. यालाकायहवंहोतं?’

‘कायहवंहोतंयतीला?’मीउ सुकतेनेम येचपर् नकेला.टपटपिटपेगाळीतती हणाली,‘अजनूहीमलानीटकळलंनाही ते. याला देवाधमाचानादफारहोता.दासी

ताजी,टपोरीफुलंपर् येकिदवशीसकाळीपुढंआणनूठेवीत.पणयतीनंझटून यांतलीकाहीउचललीिन यांचापोटभरवासघेतला,असंकधीघडलंनाही.के हातरीचार-दोनफुलंतोहळू यायचाआिणकुठ यातरीदगडाचा देवक न यालातीवाहायचा!तोखेळखेळायचा,तेसु ािकतीिविचतर्होते!समाधीलावनूडोळेिमटूनबस यात,िकंवाकसलीतरीदाढीलावनूलुटूपुटीचाॠषीहो यात यालाआनंदवाटे.दो हीकुळांतलंराजेपण या या र तातउतरलंन हतं. राजसभेतसशासारखातोचोहीकंडंभीत-भीतपाहतराही.पणकुणीयोगी,तप वी,सं यासीराजवाड ातआला,की या याशीमातर्याचीगट्टीहोई.खपूखपूशोधकेलाआ ही याचा;पणआभाळातनूगळूनपडलेलीचांदणीकधीकुणालािदसतेका?माझायतीहीतसाच–’

मा याज मापवूीचेआपलेहेदुःखआईश यितत याशांतपणानेमलासांगतहोती.पणशेवट या णीित यामनाचाबांधफुटला. ‘माझायतीहीतसाच–’ हेश दत डातनू बाहेर पडताच घनदाट अर यातली ती क् र पहाट ित या डो यांसमोरमिूतमंतउभी रािहलीअसावी.बोलता-बोलतातीअडखळली,थांबली,कापूलागली.क ण वरआळिवणा यासतारीचीतारएकदमतुटावी,तसाभासझालामला! णभरितनेमा याकडेशू य दृ टीनेपािहले. या दृ टीचेभयवाटलेमला.लगेच ितनेएकामोठासु कारासोडलाआिणमलापोटाशीध नती फंुदनू- फंुदनूरडूलागली.ितचेसां वनकसेकरायचे,तेमलाकळेना.

‘आई,आई’असेमीत डाने हणतहोतोआिण ितला िबलगनू पशानेमाझेहद्गत य तकरीतहोतो.मनाचाकढथोडासाओसर यावरतीमला हणाली,

‘ययु, यित तु याएवढा होता, ते हा पिह यांदा मा यावर सला. यास याकडंमील िदलंनाही, पणआज तुझा सवा पाहताचमा याकाळजा या

जखमेचीखपलीउडून गेली. ित यातनूभळभळर तवाहूलागलं.जेकुठंहीबोलायचं

Page 22: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नाही,असंआ हीदोघांनीठरिवलंहोतं,जेलहानपणी तु याकानांवरपडूनये, हणनूआ हीधडपडकरीत होतो, ते तु यापाशीमी बोलनू गेले;भीतीमुळं बोलनू गेले.तूयतीसारखाच एखा ा िदवशी िनघनू गेलास, तर? ययु, मलू हेआई या डो यांतलीबाहुलीअसतं,रे!’

मी फंुदत हणालो,‘नाही,आई,यतीसारखामी तुलासोडूनजाणारनाही. तुला दुःखहोईल,असं

मीकाहीकरणारनाही!’‘मलावचनदे.’मीमाझाहातित याहातावरठेवनू हणालो,‘आई,मीक धी-क धीसं यासीहोणारनाही!’

८अजनू ती रातर्मा या डो यांपुढे उभीआहे. पाषाणातनूको नकाढले या

मतूीसारखी!इतकेउ हाळेगेले.इतकेपावसाळेगेले,पणितची मृतीअ ािपकोमेजलीनाही. यामतूीचीएकरेषासु ापुसटझालेलीनाही.

यारातर्ीआईचेआिणमाझेजेबोलणेझाले, यातमा यामनाचे रंगिकतीआहेतआिण तेकुठेकुठे िमसळलेआहेत, हेकाहीमलाआजसांगतायेणारनाही;पणएकगो टमातर्िनि चतआहे. याएकारातर्ीतमीमोठाझालो. व ना याजगातनूस या याजगातआलो.दुःखाशीमाझी यारातर्ीपिहलीओळखझाली. याआई यासा या पशात वगसुखआहे,असेमीमानीतहोतो, ितलाटपटप िटपेगाळतानामीपािहले.ितलादुःखदेणा यागो टीचंानकळतमी ेषक लागलो.

यारातर्ीशांतअशीझोपमलालागलीचनाही.मीमधनूमधनूदचकूनजागाहोतहोतो.मधनूचमला व नेपडतहोती. या व नांतलेएकआजहीमलाआठवते.तेआठवले, हणजेहसू येते. या व नातमीसा याजगाचा राजाझालोहोतो.चाबकूहातातघेऊनमीपर् येकनगरातनूिहंडतहोतो.तापसी,सं यासी,बुवा,बैरागीकुणीहीिदसला,की या यापाठीवरसपासपफटकेमारीतहोतो.एखा ा यापाठीतनूर ताचीिचळकांडीउडली, हणजेटा यािपटीतहोतो.

९होय, यारातर्ीमीमोठाझालो,जीवनाचेखरे व पअंधारानेभरले या या

रातर्ी या दोन पर्हरांत मला प ट िदसले. मला थोरला भाऊ होता, तो सं यासीहो याकिरतापळूनगेलाहोता,हीगो टसवांनीमा यापासनूलपवनू ठेवलीहोती,तीका?यालपवालपवीचेकारणकाय?कीसारीचमाणसेएकमेकांशीअशीलपंडावखेळतअसतात?

हीजाणीवहोईपयंतमाझेजगफुलां या,वा या यािकंवापा या याजगाहनूिनराळेन हते.सकाळीफुलेफुलतात,तसामीझोपेतनूजागाहोतअसे.एखा ावेळीवादळ झाले, तरी याचे मला कधीच भय वाटत नसे. पा यापर्माणे वा यालाहीअधनूमधनूअकांडतांडवकर याचीलहरयेतअसावी,असेमलावाटे.झुळूझुळूवाहणारे

Page 23: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पाणीपािहले, हणजेमा यापर्माणे तेही कुठलेतरीगाणे वतःशीच गुणगुणतआहे,असेमा यामनातयेई.देव-दै यां याआिणय -गंधवां यागो टीमलाआवडत;पणतेकाहीमाझेिन याचेजगन हते. व नेआिणफुलपाखरे,फुलेआिणचांद या,ढगपाहनूनाचणारेमोरआिणनाचणारेमोरपाहनूगाणारेढग,उमलणा याफुलांपर्माणेहसणारीसकाळआिणकोमेजणा याफुलांपर्माणेभासणारी सं याकाळ,वसंतात या वृ वेलीचेंआिणवषाॠततू याइंदर्धनु याचेरंग,टापांचाटपटपअसाआवाजकरीतजाणारेघोडेआिण देवळात या घणघण वाजणा या घंटा. नदीकाठची मऊ मऊ वाळू आिणमंचकावरलीमऊमऊउशीयासवांचेिमळूनएकसलगजगमा यामनातिनमाणझालेहोते. यारातर्ीपयंतिनसगआिणमनु यहेदोघेमा यादृ टीनेएक पहोते.

या व नाळूजगातीलमाझेअनुभविकतीगोडहोते!एकदाआभाळातढगांचेइवलेइवलेपांढरे पंुजकेमीपािहले.मा यामनातआले,आम याबागेत यासशाचीआकाशा याआरशातहीपर्ितिबंबेपडलीआहेत!एकदाउ हा यातफारउकडतहोते.अंगातनूघामा याधारावाहतहो या. यावेळीमलाखेळायचीलहरआली.सेवकांचाडोळाचुकवनूमीराजवाड ातनूबाहेरपडलो.पणथोडावेळउ हातभटकताचमीदमनूगेलो.पलीकडेचएक संुदर वृ आपलापणभारपस नउभाहोता. या यासावलीतमाझे शरीर सुखावले.आई या पदराखाली हसत-हसत झोपी जात अस याचा भासझालामला.िनघताना याझाडाचानुस यानजरेनेिनरोपघेणेमा यािजवावरआले.मीयावृ ा याएकाफांदीवरडोकेठेवनू यालाघट्टिमठीमारली.

यारातर्ीपयंतचेमाझेजगअसेहोते.तेएकअदभु्तआिणरमणीय व नहोते.कुणाचाही राग आला, तर झरझर झाडावर चढावे आिण ितथनू देवबा पाला हाकमारावी!आपलीहाकऐकूनतोलगेचखालीयेईलआिण याअपराधीमाणसालािश ाकरील,अशीशर् ाबाळगणारेजगहोतेते!

पण िकतीहीगोड, िकतीहीअदभु्तअसले,तरीएकाकळीचे िमटलेले िचमुकलेजगहोतेते! याजगानेभर्मरांचागंुजारवऐकलान हता.सयूिकरणां यासोनेरी पशानेतेकधी पुलिकतझालेन हते. िवशालआकाशाकडे याकळीनेकधीचकटा फेकलान हता. देवते या रमणीय मतूीचेआिण रमणी या कमनीय केशकलापाचे व नातहीदशनझालेन हते याकळीला!

कळीसदैवकळीराहूशकतनाही.आजनाउ ाितलाफुलावेचलागते,मोठेहावेलागते.

१०यारातर्ीपासनूमी फुलूलागलो,मोठाहोऊलागलो.कधीनाकधीयतीला

आपणशोधनूकाढू, यालाआई याभेटीलाघेऊनयेऊ,‘तूवडीलभाऊआहेस.हेसारंरा य तुझंचआहे,भावाभावांनीखाऊ वाटून घे या याआनंदाचाआता तरीआपणउपभोगघेऊ,’असे याला हण.ूयाक पनेनेमा यामनात यारातर्ीमळूधरले.

केवळयाक पनेमुळेमाझेबालपण संपले,असेनाही.मीसहावषांचाझालोहोतो. राजपुतर् हणनूमलाअनेक िव ाआिणकलाह तगतकरणेआव यकहोते.बाबांनीमा यासाठीनानापर्कार यागु ं चीयोजनाकेली.पिह या-पिह यांदातेसारे

Page 24: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मलामाझेशत् वाटत.मलाम लिव ािशकिवणारेगु एखा ारा सासारखेिदसत.ती िव ा िशकिव याचा यांचाअिधकार यां याशरीराव नच िस होई;पणभ यापहाटेउठायचाआिणआखाड ात यामातीतलोळायचाकंटाळायेईमला.पिहलेकाहीिदवस अंगअसे दुखे,कीसांगनूसोयनाही.मीआईपाशी कुरकूर केली. ‘ याला पुढंराजा हायचंय,् यानं हेसारंसोसायलाहवं’अशी ितनेमाझीसमजतूघातली. ‘मलाराजा हायचंय’्हा मंतर्मीमनाशीघोकूलागलो.पर्थमपर्थमम लयु ातमा यावाट ाला हटकून पराभव येई.आप याला ही िव ाकधीचसा य होणार नाही,यािवचारानेमाझेमनखट्टूहोई;पणमाझेगु मलाधीरदेत.ते हणत,

‘तु याएवढामीहोतो,ते हामीनुसतालो याचागोळाहोतो.आतामाझादंडपाहा.लोखंडाचीकांबिवसिवशीतवाटेल,िततकाघट्टझालाआहे.’

यासात-आठवषांत िकती िकती गु ं नी, िमतर्ांनी,गरं्थांनीमा याशरीरालाआिणमनालाआकारिदला.

मलाचौदावेवषलागले,ते हाचीगो ट.आरशापुढेउभेराहनू वतः यासुदृढ,मोहकआिणघाटदारशरीराकडेमीअतृ तडो यांनीपाहतहोतो. यापर्ितिबंबाचापु टबाहूध नतोजोरजोरानेहलवावा,इतकेचन हे,तर या यावरडोकेठेवनू व थझोपीजावे,अशीक पनाअक मातमा यामनातआली.इंदर्वृतर्ाचावधक नपरतआलाआहेआिणमहालातइंदर्ाणी याबाहवूरम तकटेकूनिवशर्ांतीघेतआहे,असेिचतर्मीपािहलेहोते.तेमलाएकदमआठवले.

अशा क पनांत म ासारखीच मोहक धंुदीअसते. या धंुदीत मी िकती वेळतसाचउभाहोतो,कोणजाणे!मीदचकूनवळूनपािहले.कुणीतरीबोलतहोते.आईचेश दहोतेते.आई हणतहोती,

‘पु षसु ा वतःकडंघटका िनघटकापाहत राहतात, हणायचे!मलावाटतहोतं,बायकांनाचकायतोआप या पाचागवअसतो.ययुमोठाझालाय्आता! हेपािहलं,तरकाय हणेलतो!’

वळून पािहले नसते, तर आई तशीच बोलत रािहली असती! माझी मुदर्ािदसताच ‘अगबाई!’असाउद्गारकाढूनतीथोडीशीलाजली.मग वतःशीचहसली.जवळयेऊनमा यापाठीव नहातिफरवीतती हणाली,

‘ययु,हांहां हणता िकती, रे,मोठाझालासत!ूमाझीच दृ टलागेल,बाबा,तुला!तूपाठमोराउभाहोतास.मलावाटलं,ितकडची वारीआरशापुढं–’

तीमधेचथांबली. ितचेडोळेभ नआले.मा याकडेपाणावले याडो यांनीपाहतती हणाली,

‘माझीएककाळजीदरूझाली!’‘काळजी?’‘इत यावषांततु याशीबोललेन हते.पणमाझंमनसारखंधगधगतहोतं.’‘तूहि तनापरूचीपट्टराणीआहेस,आई.एखा ादिरदर्ीॠषीचीिकंवा दुदवी

द यचूीप नीनाहीस.तुलाकसलीआलीय्काळजी!’‘मीआईआहे,ययु!’

Page 25: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘नाहीकोण हणतं?पणतूमाझीआईआहेस!’‘माझी’हाश दअिभमानानेउ चारतानामाझी दृ टमा यासुदृढआिण संुदर

पर्ितिबंबाकडेगेली.आईहीतेपर्ितिबंबपाहनूहसली. णभरानेगंभीरहोऊनती हणाली,‘तेखरंआहे, रे!पण या याकलशात याअमृताचं िवषझालंआहे, याला

दुस याकलशाचीकाळजीवाटूलागते.’आईयतीिवषयीबोलतआहे,हेउघडहोते.मीअगदीलहानअसतानाआपलेहे

दुःख ितनेमलासांिगतले, ते हामी तेदरूक शकतन हतो.आतामीमोठाझालोहोतो.म लिव ा,धनुिव ा,अ वारोहण,यु कलायासवांतमीिनपुणतासंपादनकेलीहोती.यतीचाशोधकरायलासा याआयावतभरिफरायलामगआताकोणतीचअडचणन हती.मीआईला हटले,

‘आई,तूबाबांची संमती िमळव.मीसारी पृ वीपालथीघालनूयतीचाशोधकरतोआिण यालातु यादशनालाघेऊनयेतो.’

ितचेओठ हलले; पणडोळे पाणावले.मनशांतकर याचा पर्य नकरीततीहणाली,

‘वेडया,तुलायतीचाशोधकसालागणार?आजअचानकतोमा यापुढंयेऊनउभारािहला,तरमलासु ा याचीओळखपटणारनाही.तूतर यालाकधीचपािहलंनाहीस.तोकुठंअसेल,कोण याि थतीतिदवसकंठीतअसेल,कोण यानावानंवावरतअसेल,याजगातअसेल,कीनसेल–’

बोलता-बोलताितलागिहवरआला.ित यात डातनूश दफुटेना.यितित यादयाला फार मोठी जखम क न गेला होता. ती जखम ितला कुणाला– अगदी

बाबांनासु ादाखवायचीचोरीअसावी. वैरउधळले याघोड ाव नपडून मुकामारबसावा, पणसारे अंग ठणकतअसतानाक ह याचीदेखील बंदीअसावी, तशी ितचीि थती झाली होती. सात वष मी इत या िनरिनरा या गु ं पाशी िशकलो, कैकदािशकारीला गेलो, नाना पर्कार या उ सवांत युवराज हणनू िमरवलो; पण कुठेही,के हाही यतीचा उ लेख मी ऐकला नाही. मला एक थोरला भाऊ आहे, बर् षीहो या यानादानेलहानपणीचतोिनघनूगेलाआहे,हीगो टजवळजवळिवस नगेलोहोतो.

११आई याबोल यानेतीसारी मृतीजागृतझाली.मा याकडेटकलावनूपाहतआई हणाली,‘ययु,तूलवकरमोठाझालास,हाडापेरानंभरलास,कलाआिणिव ािशकलास,

आता तु यादोनहातांचेचारहातक नटाकायलाहरकतनाही. हणजे तु यािवषयीमाझीउरलीसुरलीकाळजीनाहीशीहोईल.आजचितकडंहीगो टकाढतेमी!’

यतीिवषयीकुणीहीचकारश दकाढायचानाही,असाबाबांचादंडकहोता;पणइतरगो टीतंबाबाअगदीआई यामुठीतहोते.

ितची कुठलीहीइ छा तेसहसाअमा यकरीतनसत.मधेएका गु ं नीकाही

Page 26: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िदवसमलाएखा ाॠषी याआशर्मातठेवावे,असेबाबांनासुचिवले.‘तु ही हणता, ते खरंआहे. झाड चांग या रीतीनं वाढायला पावसाइतकंच

ऊनहीआव यकअसतं.’असेबाबांनी यांनाउ रिदले.मा यासमोरच हे संभाषण झाले होते. मी मनात चरकलो. यतीने आईला

िदले या दुःखाची जाणीव झा या िदवसापासनूआशर्मजीवनािवषयी मा या मनातनकळत ितर कार िनमाणझालाहोता.जटाआिणदाढ ावाढिवलेले ते कु पॠषी,यांचीतीिभकारव कले, यांचेतेभ माचेभयंकरपट्टेआिणरानटीलोकांनाशोभणारीयांची ती राहणी! कळू लाग यापासनू पर् येक वषी ॠिषजीवनािवषयी माझे मनअिधकािधकिवटतगेलेहोते.अस याॠषी यातप चयलावशहोऊन यांनावरिकंवाशापदे याचीश तीमहादेवकादेतो,हेकोडेमलाकाहीके याउलगडतन हते.स दयआिण साम य यांची पजूा करायला मा या बहुतेक गु ं नी मला िशकिवले होते.आशर्मीयजीवनातहीदो हीपजूा थानेन हती.देहदंडहाितथलापाचवावेद.कंदमुळेहीितथलीपंचप वा ने.मंतर्घोषयाितथ यावीरगजना.भाजीपालािचरणेहीितथलीमृगयेची क पना. झोपडी हा ितथला महाल. इथ या दासी अ सरा ठरा यात, असेितथ याि तर्यांचे प!

हे सारे मनात येऊन आप याला आशर्मात राहायला जावे लागणार, याक पनेने यािदवशीमीफारअ व थझालो.

दुस या िदवशीबाबांचेआिणया गु ं चेबोलणे सु झाले, ते हादाराआडउभेराहनू मी तेसारे ऐकले, पर्थम माझीछाती धडधडत होती. शेवटी बाबा गु जीनंाएवढेच हणाले,

‘ययुआशर्मातगेला,तरबरंहोईल,असंमलाहीवाटतं;पणमहाराणीचंीतशीइ छानाही.’

या िदवशीएका संकटातनूआईनेमला वाचिवले होते; पणआजतीचमलादुस यासंकटातघालीतहोती.तीमाझेल नकरायलािनघालीहोती.सारीमाणसेल नकरतात.आप यालाही तेकरावेलागेल,एखादी संुदरराजक याआपलीराणीहोईल,अशापर्कारचेिवचारमा यामनातअलीकडेयेऊलागलेहोते,नाही,असेनाही.पणतेकेवळिवचारतरंगहोते.यातरंगांनामोठ ालाटांचे व पपर्ा तझालेन हते.यालाटािनरा याचहो या!

िदवसभर बु ीआिणशरीरकामाला जंुपनूहीरातर्ी मंचकावर यामऊश येतमला व थझोप येतनसे.मधनूचमीएकदमजागाहोई.पराक्रमाची,अ वमेधाची,देवदै यां या यु ात भाग घेत याची, अशी नाना पर्कारची व ने मा या अ याउघडया, अ या िमटले या डो यांपुढे नाचू लागत. माझे पणजोबा पु रवा अतुलपराक्रमी पु ष होते. उवशीचे हरणकरणा या रा साचा पराभवक न यांनी ितलाआपलेप नीपद िदलेहोते. यां याया िवषयाचेवणनकरणारेका यमीलहानपणीचत डपाठकेलेहोते.गंधवलोकातनूय िक्रयेसाठी यांनीआणले यातीनअ नीचेंमंिदरतरहि तनापरूचेभषूणहोते.माझेवडीलनहुषमहाराजहीआप याआजोबांसारखेचशरूहोते.पवूवयात यांनीद यूंचासंहारकेला.ॠषीनंाअभयिदले.पुढेदेवांचापराभवक नयांनी इंदर्पदसु ा िजंकले होते, हणे. या दोघांपर्माणेआपणहीकाही तरीअदभु्त

Page 27: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आिणअपवूक नदाखवावे,याइ छेनेमाझेमन यापनूटाकलेहोते;आिणआईतरमाझेल नकरायलािनघालीहोती.ितचीहील नघाईमलामुळीचमा यन हती.

मीितलाहसत-हसत हटले,‘आई,तुलामा याल नाचीघाईकाझालीय,्सांग?ू’‘सनूमुखपाह यासाठीअधीरझालेय्मी!’‘अंहं!यतीसारखामीहीकुठंतरीनाहीसाहोईन,असंतुलाभयवाटतंय।् हणनू

मलाबांधनूटाकायलाआप यादोनहातांनाआणखीदोनहातांचंसाहा यहवंय् तुला!पणखरंसांग?ूआई यानखातजेबळअसतं,तेबायको यामुखात...’

‘मोठामनकवडाआहेसत,ूबाबा!’‘तुझंहेभयअगदीखोटंआहे,आई!’‘नाही,रे,राजा!मा यासावलीइतकंचतेखरंआहे.’‘मीवीरहोणारआहे,सं यासीनाही!’‘पण–’‘पणनाहीिनबीणनाही.’‘तु याज मकाळीएकामोठ ा योित यानंतुझंभिव यमलासांिगतलंय.्’मीउ सुकतेनेिवचारले,‘मीिकतीरा समारीन,असं याचंगिणत हणतं?कोटी-खव-िनखव–’‘चल!वेडाकुठला!’‘मीिकतीअ वमेधकरीन,हेतरी यानंिलहनूठेवलंअसेल,कीनाही?’ितनेनकाराथीमानहलिवली.मीिनराशहोऊन हणालो,‘मग याकुडबुड ाजो याचंभिव य हणतंतरीकाय?’ित यामुदरे्व नमाझेहेबोलणेितलाआवडलेनसावे. णभर त धराहनूती

हणाली,‘ययु,तो योितषी हणाला,‘हामुलगामोठाभा यवानआहे.तोराजाहोईल.

सवपर्कारचीसुखं यालालाभतील;पणतोसुखीमातर्होणारनाही.’’या योित याचेहेवेडगळभिव यऐकूनमीहसतसुटलो.आप याबोल याचा

अथसु ाकळतनसावा याला!सवपर्कारचीसुखेिमळून,जोसुखीहोणारनाही,तोवतःवेडाअसलापािहजे!शेवटीमीआईला हणालो,

‘आई, पुढंएकसोडूनशेकडोबायकाकरीनमी,हवंतर;पणआजमलातहानलागली आहे, ती परे्माची नाही. ती पराक्रमाची आहे. मला रंगमहालात लोळतराह याचीइ छानाही.रणांगणावर झंुजायचीहौसआहे. देवांचंआिणरा सांचं युपु हासु होणारआहे, हणतात. यायु ातमलाजाऊदे.हवंतर,बाबाअ वमेधकदेत. मीअ वमेधा या घोड ावर सा याआयावतात िफरेन. शेकडो वीरांचा पराभवक नपरतयेईन.मगमील नाचािवचारकरीन!’

१२वीरपु ष हणनूजगगाजिव या याइ छेनेमा याशरीराचाआिणमनाचाकण

िनकण धंुदक नटाकलाआहे,हेआई याल ातआलेअसावे.ितनेबाबांकडेमा या

Page 28: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ल नाचीगो टकाढलीनाही.मध या िव ाजना याकाळातमी िकतीबदललो,याचीमाझीमलाक पना

न हती.भोवताल याभिूमभागाचापिरणामहोऊननदीचेपातर्बदललेजावे,तसेमाझेमन झपाट ाने पालटत गेले होते. धनुिव े चे पिहले धडे घेताना दृ टीआिण िचएकागर्कर यातलाअलौिककआनंदमीपिह यांदाअनुभवला.लहानपणीमहालाचीिखडकी उघडली,की बागेतली नाना रंगांची फुले पाहनू मा या अंगावर रोमांच उभेराहत;पणबाणाचा नेमधरतानाबरोबरउलटाअनुभवआला.सभोवतालचेसारेजगझरझरिव लागले.धुकेजसे णातनाहीसेहोते,तसे!अस याचेनसतेझाले.जांभ याटेकड ा, िहरवीझाडे, िनळेआकाश,काहीकाहीमा याजगात उरलेन हते. केवळयात एक काळा िठपका िदसत होता. मा या बाणाचेल यअसलेला सू म काळािठपकाहे या णीमाझेिव वझालेहोते.

या न या अनुभवानेही मा या अंगावर रोमांच उभे रािहले. िनजीव व तवूरअचकू नेमधर यातमीफारलवकर िनपुणझालो.साहिजकचसजीवपर्ा यावर नेमधर याचीपाळीमा यावरआली.इतकीवषझाली!पण यापिह याअचकू नेमाचीआठवणझाली,कीमनाचाअजनूथरकापहोतो.एका उंच वृ ावरशांतपणेबसलेलीप ीणहोतीती.प ीण?छे! यानम नयोिगनी!िन याआकाशा यापा वभमूीवरतीएखा ामनोहरिचतर्ासारखीिदसतहोती.पुढ या णीहेिचतर्सजीवहोऊनभरकनउडूनजाईल,असे णा णालावाटतहोते.सयूपि चमेकडेकललाहोता.कुठ यातरीघरट ातपंखनफुटलेलीिपलेितचीवाटपाहतअसावीत;पणमलावमा यागु ं नाित या कुटंुबाशी आिण सुखदुःखांशी काही कत य न हते. मला धनुिव ेत पर्वीणहायचे होते. यांना मला िशकवनूआपला चिरताथ चालवायचा होता. या िन पाप,िचमुक याजीवावरबाणसोडतानामलापर्ाणांितकयातनाझा या;िनसगाशीअसलेलेमाझेिनकटचेनाते या णीतुटले.तोपयंत, दया याअगदीकोप यातकाहोईना,मीकवीहोतो. या णीतोकवीमेला!

मीवीरझालोहोतो;पणतोसुखासुखीन हे.मा यात याकवीचीह याक नया यासमाधीवरयावीरानेआपलेिसंहासनथाटलेहोते. याशरसंधानाचेकौतुकझालेयारातर्ी!राजवाड ातआईने वतः यापाखरांचेमांसिशजिवले.मोठे चकरक नितने ते बाबांना िनमला वाढले, वतःहीखा ले. बाबांनी ते िमट या मारीत, घासा-घासालामाझेकौतुककरीतखा ले.मलामातर् पर् येकघास िगळतानाकोणक टपडले! रातर्ीझोपेत दोन-चारदा मीजागाझालो. िज हारी बाण लागनू ती प ीणआक्रोशकरीतआहे,असामलाएकदाभासझाला. पु हाजागाझालो, ते हा ित यािपलांचा िचविचवाटऐकूआला.अनेकवषांपवूीनाहीशाझाले या मुला याआठवणीनेआपली आई अजनू याकूळ होते; पण तीच आई पाखरात या एका आईचा मृ यूहसतमुखानेपाहते! यािन पापपर्ा याचेशरीरिविछ नकरणा यामुलाचेकौतुककरते,या मु या मातेचे मांस िमट या मारीतखाते, या मांसाचा कण िन कण शेवट याणापयंत आप या िपलांकिरता धडपडत होता, हे सहज िवसरते. जीवनात या या

िविचतर्िवरोधानेमीग धळूनगेलो.

Page 29: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दुस या िदवशी सं याकाळी देवदशनानंतर वृ अमा यवाड ावरआले.माझीशंकामी यां यापुढेमांडली.तेहसलेआिण हणाले,

‘युवराज,फारलहानआहात तु हीअजनू;पणजगरहाटीपाहत-पाहतमाझेकेसका याचेपांढरेझालेआहेत.या हाता याचेहेआनुभिवकबोलनीटल ातठेवा.जग माणसा या मनात या दयेवर चालत नाही. ते या या मनगटात या बळावरचालतं.माणसू केवळ परे्मावरजगूशकत नाही. तो इतरांचा पराभवक नजगतो.मनु य या जगात जी धडपड करतो, ती भोगासाठी! यागाची पुराणं देवळात ठीकअसतात;पणजीवनहेदेवालयनाही!तेरणांगणआहे.’

या िदवशीअमा यांनीअनेक वैिदककथा मलासांिगत या, पशु-प यां यामजेदारगो टीऐकव या. यासवांचेसारएकचहोते–जगश तीवरचालते, पधवरजगते,भोगासाठीधडपडते.

या िदवसापासनू मीश तीचा उपासकझालो. क्रौयआिणशौय ही जुळीभावंडेआहेत,असेमानूलागलो.

१३बाळपणी राजवाड ात बागडणा या हिरणशावकांचामीसवंगडी होतो.आता

अर यात यापर् येकहिरणाचामीशत् बनलो.मृगा याचपळपणाचेलहानपणीमलाकौतुक वाटे.आता या या गतीचा राग येऊ लागला मला. पाच वषांचाअसतानाआई यामहाला यादारावरमीउडीमारणा याहिरणाचे वेडेवाकडे िचतर्काढलेहोते.िविचतर् रंगांनी ते रंगिवलेहोते.आता ते िचतर्मी या याच र ताने रंगवूलागलो.एकदाआई याआवड या हिरणी या पाठीला कसली तरी जखम झाली होती, याजखमेवरमाशीबसली,कीतीअितशयअ व थहोई.बाबांचाआवडतामोरिपसांचापंखाघेऊनमीघटका-घटका याहिरणीलावाराघालीतबसे.आतामाझाहिरणा याअंगाशीसंबंधयेई,तोमीमारले याहिरणांचीकातडीकमावनूतीसेवकमलादाखिव याकिरताघेऊन येत, ते हा.अिभमानाने हळूहळू मी यां याव न णभर हात िफरवीतअसे.यां या मृदू पशाने मला गुदगु या होत. बाणाने िव झाले या हिरणाची तडफड.या या जा या िजवाची डो यांतली शेवटची धडपड, या या जखमेतनू भळभळवाहणारेर त,यांपैकी कुठलीहीगो टमलाआठवेनाशीझाली.मीतीकातडी गु ं ना,आ तांना, िमतर्ांना भेट हणनू देतअसे. तेसारे मृगयेत यामा याकुशलतेचेकौतुककरीत.

१४याशौयाचीकसोटीलागायचीवेळअनायासेआली.देव-दानवां या कलहा या वाता विचत नारदमुनी, विचत दुसरे कुणीॠषी

बाबांनावारंवारसांगत. याकलहालायु ाचे व पआलेन हते.पणदो हीप ां याचकमकीवर यावरउडत.अशाएखा ाचकमकीतदेवां याबाजनेूआपणभाग यावा,रा सांचा संपणू पराभव करावाआिणआपला भावी राजा िकती पराक्रमीआहे, हेसा यापर्जेलादाखवनू ावे,हीइ छामा यामनातवारंवारपर्बळहोई;पणबाबा

Page 30: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

रा सप ाइतकाचदेवप ाचाहीितर कारकरीत.‘इंदर्ालाबंिदवानक न,वृषप यानं यालाआपलाराजवाडाझाडायलालावलं,

तरीमी यां यासाहा यालातुलापाठिवणारनाही!’असेते हणत.इंदर्ावरआिण देवप ावर यांचाइतकारागकाआहे, हेमला कुणीचसांगत

नसे.वृ अमा यांना यािवषयीअनेकवार मी खोदनू िवचारले; पण पर् येक वेळी

यांचेउ रएकचअसे,‘जगातसवगो टीयो य वेळीमाणसालाकळतात.झाडांनाकाहीपानांबरोबर

फुलंआिणफुलांबरोबरफळंयेतनाहीत.’अशावेळीमा यामनातयेई,आपलीयु ाचीहौसअ यपर्कार यासाहसाने

तृ तक न यावी.अगदी िहमालया यापाय यापयंतजावे,नानापर्कार या िहंसर्पशूंची िशकार करावी, मृगया करीत ितथनू पवू आयावतात या अर यांत व छंदभटकावे! ितथेमदो म ह ी वैरसंचारकरीतअसतात, हणे!आपणअजनूह ीचीिशकार केलेलीनाही.एक,दोन,तीन,खपूखपूह ीमारावेत; यांचे संुदर सुळे घेऊनहि तनापरूलायावेआिणआईलातेदाखवनू हणावे–

पणआईअजनूमलाकु कुबाळसमजतहोती.बाबाित यामुठीतहोते. यामुळेमाझीहीसारीिपर्य व नेभमूीत पु न ठेवले यासुवणमुदर्ांसारखीझालीहोती!तीअसनूनस यासारखीहोती.

राजवाड ात माझे शरीरआिण राजपुतर्ा या जीवनाला पडणा या मयादांतमाझेमनक ड यासारखेझालेहोते.याक डमा यातनूकसे सुटावे,या िवचारातमीहोतो.अक मातएकसुवणसंधीमा यापुढेचालनूआली.

नगरदेवतांचा वािषक उ सवजवळआला.या उ सवाला दरूदरू यानगरांतनूआिणखेड ांतनूलोकांचेल ढे याल ढेयेत.नदीसार याअसले याहि तनापुराला यावेळी समुदर्ाचे व प पर्ा त होई. कथा-कीतने, पुराणे-पर्वचने, भजन-पजून,नृ यसंगीत, तर्ी-पु षांचे िविवधखेळ,नानापर्कारचीस गे,नाटकेयां यानादात तेदहािदवसदहापळांसारखेिनघनूजात.

या वषा या उ सवा या शेवट या िदवसा या खेळात सेनापतीनंी एका न याक्रीडेचासमावेशकेलाहोता.साहसीसैिनकां यावृ ीलापर्ो साहनदे या याहेतनेूचयांनी हीक पनाकाढलीअसावी. वेगानेधावणा याघोड ालाम पाजनू िवशालवतुळाकारिरंगणातमोकळेसोडून ायचे,तोचौखरूधावूलाग यावर पधकानेिमळेलितथे यालागाठून या यावरमांडठोकायचीआिण यापर्ांगणातपाचफे याघालनू,याला न थांबवता, खाली उतरायचे. पर् येक वेळी नवा तेज वी घोडा क्रीडेकरताआणायचा.

हा खेळ मला फारआवडला; पण तो सवसामा य सैिनकांसाठी होता. यातयुवराजानेभाग घेणे कुणालाच च यासारखेन हते.याउ मादक क्रीडे या वेळीमीअतृ तमनाने,पणउ सुकडो यांनीबाबाआिणआईयां यापाशीबसलोहोतो.चारघोडेआलेआिणपाचवी फेरी पुरी हाय याआतचएखादाचडू फेकावा,तसेवर यावीरालाफेकूनदेऊनतेिनघनूगेले.पाचवाघोडापर्ांगणातयेतअसतानामी या याकडे

Page 31: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पािहले.तोएखा ाभ य, रेखीवरा सासारखा िदसतहोता. याचेलाललालडोळे,फदारले या नाकपुड ा, देहा या मोहक– पण उ म हालचाली यांनी सभोवारपसरले याजनसमुदर्ात कुतहूला यालाटा उसळ या. पर् येका या डो यांत भीती,आ चय आिण उ सुकता यांचे िमशर्ण िदसू लागले. सहा सेवक याला बांधनूक्रीडांगणातआणीत होते; पण यांनान जुमानतातोमोठमोठ ाने िखंकाळत होता.जोरजोरानेटापाआपटून खुरांनीमातीउकरीतहोता. वेषानेमानउडवनू ‘मी तुम याइ छेपर्माणंचालणारनाही’असे हणतहोता. यानेमानउडिवली,की याचीआयाळिवसकटूनजाई.मगतीमोठीिविचतर्िदसे.शाप ायलािस झाले याएखा ाक्ॠषी या िपंजारले या जटांसारखी ती भासे. या याकडे पाहता-पाहता माझे मनअभतूपवू उ मादाने भ न गेले. माझे हात फुरफु लागले. माझी पावले जिमनीवरजोरानेआघातक लागली.शरीरातलाकण िनकण थुई थुईनाचणा याकारंजा यापा यासारखाउस यामा लागला.

मीआईकडेपािहले.ित याडो यांतमिूतमंतभीतीथरथरकापतउभीरािहलीहोती.

आईबाबांनाहळूच हणाली,‘या घोड ाला परत यायला सांगा.फार भयंकर िदसतोय् तो. कुणाला तरी

अपघातहोईलआिणउ सवा याशेवट यािदवशीिवनाकारणअपशकुनहोईल.’बाबाहसलेआिण हणाले,‘देवी,पु षाचाज मपराक्रमासाठीचअसतो.’बाबां या याहा यानेआिणश दांनीमलािवल णआनंदझाला.डोळेिमटून

मी ते वा य दयावर को लागलो; पण माझी ती तंदर्ी फार वेळ िटकली नाही.जनसमहूात एक िविचतर् आत ची कार िनघाला. तो िननादत या टोकाकडून याटोकांकडे गेला.मीडोळेउघडूनपािहले. याघोड ावरबसूपाहणारा सैिनकअपेशीठरलाहोता. यालादरूफेकूनदेऊनघोडावेगाने व छंदपणेधावतहोता.

दुसरा-ितसरा-चौथा-अनेक सैिनकआलेआिण पडले. तोघोडा कुणालाच दाददेईना.

सारे परे् क तट थ आिण भयभीत झाले. आता पुढे काय होणार, हणनूडो यांत पर्ाणआणनू सारे पाहू लागले. मा या कानात कुणीतरी घनगंभीर वरानेहणतहोते,

‘ऊठ, ऊठ! पु षाचा ज म पराक्रमासाठीच असतो. ऊठ, ययाित, ऊठ, तूहि तनापरूचाभावीराजाआहेस.भययाश दानंराजाला यायलाहवं!हि तनापुरातातर्धमउरलेलानाही.तेनगरएकाघोड ानंिजंकलं,असंउ ालोक हणूलागतील.

देवदानवांपयंतहीअपकीतीजाईल.तूपराक्रमीपु र याचापणतूआहेस,शरूनहुषाचापुतर्आहेस–’

मीताडकन्उठलो.दोनपावलेपुढेझालो.इत यातमा याभोवतीकुणा यातरीकोमलबाहूंचािवळखापडला.मीवळूनपािहले.तीआईहोती.

आई? छेः!माझीपवूज मीचीती वैरीणमलाअडवीतहोती.मा याअ यंतआवड या व नापासनूमला दरू ठेवीत होती.तीमाझीआई होती;पण ितचीमायाअंधळीहोती.ितचेमनपांगळेझालेहोते.

Page 32: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अर यातनूपर्वासकरणा यापर्वाशानेवाटेत यावेलीं याफां ाझटकन्दरूकरा यात, तसे ितचे हात मी मागे केले. णाधात मी िरंगणात उतरलो. भोवतालीमाणसेच माणसे पसरली होती. ती माणसे होती? छे! पाषाणमतूी हो या. या मतूीपुढ याच णीमलािदसेनाशाझा या.

केवळतोउ म घोडामला िदसतहोता. िवजयी मुदरे्नेतोमा याकडेपाहतहोता.नहुषमहाराजां यारा यात यापराक्रमालातोआ हान देतहोता. णा णालाया याआिणमा यामधेअसलेले अंतरकमी होऊलागले.मीमनाशी पु हा पु हाहणतहोतो,हाघोडानाही!ससाआहे. या यामानेवरलीतीपांढरीशुभर्लव–

हेश दकानांतघुमतअसतानाचकुणीतरीककश वरातओरडले,‘अरेवेड ा,कुठंचाललासत?ूमृ यू यादरीत?’मीउ च वरानेउ रिदले,‘नाही,नाही!हीमृ यचूीदरीनाही,हाकीतीचापवतआहे.उंच-उंचड गरआहे.

हाड गरमीचढणारआहे.हापाहा,हापाहा,मी या यािशखरावरजाऊनपोचलो!’मध याकाही णातकायझाले, हेमाझेमलाचकळलेनाही.माझीजाणीव

पु हापणूपणेजागीझाली, ते हाघोड ावरमाझीघट्टमांडबसलीअसनू,तोधळूउधळीत वा यासारखाधावतआहे, हेमा याल ातआले.मी झंझावातावरआ ढझालोहोतो.मा याहातांनीआिणपायांनीमीिवजेलाअंिकतकेलेहोते.

पिहली फेरी संपली, दुसरी सु झाली. सभोवार पसरले या िवशालजनसमुदायातकौतुका याआिणआनंदा यापर्चंडलाटाउठ या.

यावेळ यामनःि थतीचेवणनमाझेमलासु ाकरतायेणारनाही.मीमिू छतझालोहोतो,कीमाझीसमाधीलागलीहोती?कुणीअतीिंदर्यश तीमाझापाठपुरावाकरीतहोती,कीमा याशरीरातलाकणिनकणआपलेसवसु तसाम यएकितर्तक नयाघोड ावरलीमाझीमांडढळूदेतन हता–?

तो तेज वीघोडाआिण या यावरबसलेलातोत णययाित,दोघेहीउ महोते.दोघेहीकेवळहलतेपुतळेहोते.एकघोड ाचा,दुसरामाणसाचा.एकापुत यावरदुसरापुतळाबसलेला!हेदो हीपुतळेिवल णवेगानेधावतहोते.पवूज मी यापाप-पु यापर्माणेएकपुतळादुस यापुत यालािबलगलाहोता.

दुसरी-ितसरी-चौथी-आणखीतीनफे यासंप या.पाचवीफेरीसु झाली.हीशेवटचीफेरी.‘नभतूोनभिव यित’असापराक्रम

मीकेलाहोता.माझेकुमारवयातीलसोनेरी व नस यसृ टीतउतरलेहोते. वाती यापज यधारेतलािबंदूिशंप यातपडूनमोतीबनलाहोता.माझाआनंदगगनातमावेना.

गगन!आकाश! िनळेआभाळमा यापासनूअव याचारहातांवरहोते.वाटले,अ सेताडकन्उठूनघोड ा यापाठीवरउभेराहावेआिणयाआकाशाला– या यामागेपरमे वरलपनूबसलाआहे, याआकाशालाहातलावावा.

हेसारे वैर,चंचलतरंगहोते.घोड ा यात डालाफेसआलाआहे, याचीगतीिकंिचतमंदावलीआहे,हेही यामनालाजाणवतहोते.सावध!सावध!हामंतर्तेमनमा याकानांतजपतहोते!

पाचवीफेरीसंपतआली.बाबाआिणआईबसलीहोती,ितथनूथोडेपुढेगेले,कीती फेरी संपणार होती. मी यां याआसना या बाजनेूजाऊलागलो. मघाशी मला

Page 33: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अडिवणा याआईचीमुदर्ाआतािकतीउ लिसतझालीअसेल,तेपाहावे,असेमा यामनातआले.तोमोहअगदीअिनवारझाला.घोडा याआसना यािकंिचतपुढेगेला,नगेला,तोचमीमागेवळूनपािहले.

मोहाचाएकच ण! या णीघोड ावरलीमाझीमांड िकंिचत िढलीझालीअसावी.कायहोतंय,् हेकळाय याआधीच यातापटपर्ा यानेमलाहवेतिभरकावनूिदले. यामु यािजवाचासारासडू या या याएकाकृतीतसाठलाहोता.हवेतचमलाअनेकिचतर्िविचतर्ककशक णआवाजऐकूआले.तेही णभरच!दुस याच णीमीकाळोखा यासमुदर्ातखोलचाललोआहे,असाभासझालामला!

१५याभयाणका यासमुदर्ातनूमीबाहेरपडलो, ते हामलाकेवळपर्काशाचा

एकमंदिकरणिदसतहोता.मीकुठेआहे,तेमलाकळेना.नागलोकात यागुहेत?िनहापर्काशाचा िकरण! कोप यात डौलाने फणा वर क न उ या असले या नागा याम तकावरलाहामणीतरनाहीना?

मगमीमहालात मंचकावरझोपलोआहे,असेवाटूलागले.झोपआ यासारखेवाटत होते; पण उठवत न हते, उठावेसे वाटत न हते. बाबां या महालापाशीपर्ातः तोतरे्ऐकू येतन हती.बहुधाबाहेरउजाडलेअसावे.आजउ सवाचा शेवटचािदवस.आजसवांतउ म घोड ावरकोणआरोहणकरतो,ते–

माझी मृतीएकदमजागृतझाली. ित यापाठोपाठमा याम तकातनूआिणअंगा-अंगांतनूकळािनघूलाग या.वा यावरवाळलेलेपानिभरिभरतजावे,तसा यािदवशीमीघोड ाव नदरूदरूउडतगेलोहोतो.पणकुठे? याअपघातातमीपांगळातरझालोनाहीना?मगमला उठताका येतनाही? उजवा हात उचलनूमीकपाळावरठेवला.गारगारपट्टीहोतीितथे.मा याअंगाततापअसावा!मा यापाशीतरकुणीचनाही,मगहीपट्टीइतकीगारकशीरािहली?सारीश तीएकवटूनमीहाकमारली,

‘आई-’कंकणांचीमंजुळिकणिकणमा याकानांवरपडली.आईचमा याश येकडेयेत

असावी.मीडोळेताणनूपाहूलागलो.छे!आईन हतीती!मगकोण? याअपघातातमलापर्ाणांितकजखमाझा याकाय?मीमा यामहालातआहे,कीमृ यू यादारात?काहीच कळेना मला. मा या श येपाशी उ या असले याआकृतीकडे मी अिनिमषदृ टीनेपाहूलागलो. मृ यू इतके संुदर पधारणक न येतो?मगजग मृ यलूाकािभते?

मा याकानांवरश दपडले,‘युवराज–’तोअलकेचाआवाजहोता.मीितलािवचारले,‘उ सवसंपला?’‘के हाच!’‘िकतीिदवसझाले?’‘आठ!’

Page 34: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘आठ?’‘हो.’ित याआवाजात िवल ण कंप होता.आठ िदवससयू पर् येक पर्ातःकाळी

उगवलाहोताआिणपर् येकसायंकाळीमावळलाहोता;पणमला याचेभानन हते.हेआठिदवसमीकुठेहोतो?कोण याजगातहोतो?कायकरीतहोतो?मीग धळूनगेलो.मा याशरीरात याशरीरापे ा िनराळाअसा कुणीतरीमीआहे,असेवाटतहोते;पणया‘मी’लायाआठिदवसांतलाएक णहीआठवतन हता.

मीअलकेलािवचारले,‘आईकुठंआहे?’‘देवीआप यामहालातआहेत. यािदवसापासनूजेवणसोडलंय् यांनी.काल

कशाबशा आप याला पाहायला आ या. पाहता-पाहता मू छा येऊन पड या.राजवै ांनी यांनाअगदीझोपवनूठेवलंय.्’

‘तुझीआईकुठंआहे?’‘देवीचंी सेवाकरीतआहेती.आठ िदवसआलोचनजागर्णं केलीराजवै ांनी.

मघाशीआपलीनाडीपाहता-पाहताएखा ालहानमुलासारखेतेआनंदानेनाचूलागले.मगमला हणाले, ‘अलके,माझीिव ायापांढ याकेसांनाकािळमालावनूजाते,कीकाय,असं भय वाटत होतं मला.आजआठ िदवस डो याला डोळा लागला नाहीमा या!आतायुवराजांनाकसलंहीभयनाही.तेबहुधाम यरातर्ीशु ीवरयेतील.फार-फारतरपहाटे यापर्हरी.तोपयंत तुलाजागायलाहवं. यां याकपाळावरएकसारखीगारगारपट्टीराहील,अशी...’’

बोलता-बोलताितलाकसलीतरीआठवणझालीअसावी.तीझटकन्दरूगेली.लगेचमंचकाकडेपरतआली.मा याउशाशीउभीरािहली.

आतामलामघापे ा प टिदसूलागलेहोते.मा याउशाशीअलकाउभीआहे?छे! या िदवशी याअपघातात मला मृ यूआलाअसावा! मी वगातआहे. मा याउशाशीएकअ सराउभीआहे.

याक पनेचेमाझेमलाचहसूआले.अलकेनेिवचारले,‘हसायलाकायझालं?’‘हसायलाकायनेहमीचकारणलागतं?’‘असंमलातरीवाटतं,बाई!’‘मगफुलंकाहसतात,तेसांगपाह!ू’‘फुलंकाहसतात?’ती वतःशीचउद्गारली.जणूकाहीित याम येदोनअलका

हो या! यांतली एक दुसरीला हा पर् न िवचारीत होती. ती दुसरीग धळली. ितचीधांदल पाहनू पिहली हसली.लगेचतीलाजली.अलकेचीतीलाजरीमतूीअिधकचमोहकिदसूलागली.

समुदर्ापर्माणेस दयालाहीभरती घेतअसतेकाय? कुणालाठाऊक!अलकाणा णालाअिधकसंुदरिदसतहोती.

मीहसत-हसत हटले,‘मीसांग?ू’‘हं.’

Page 35: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘बायकालाजतात, हणनू यांनाफुलंहसतात!’‘इ श!’ितचा हा उद्गार मलाअिधकच गोड वाटला. मीआजारीआहे, अंथ णावर

पडलोआहे,गेलेआठिदवसमलाशु सु ान हती,यागो टीचंामलापणूिवसरपडला.मीटकलावनूित याकडेपाहूलागलो.

तीचमकली.लगेचपुटपुटली,‘कायवेडीआहेमी!पट्टीवरघालायलाऔषधघेऊनआलेआिणतेनघालता

बोलतबसले!हं,डोळेिमटापाह!ू’‘का?’‘हेऔषधमोठंजहालआहे. याचाएकथबसु ाडो यातजाताकामानये.

राजवै ांनीिन नूसांिगतलंय्मला.’‘पणमाझेडोळेिमटायलातयारनाहीत!’‘का?’का? अलकेला हे कसे सांगायचे? मला तु याकडे एकसारखे पाहत राहावेसे

वाटते, हणनू!ितलाअसलेबोलणेआवडेलका?तीकेवळदासीचीमुलगीनाही.ित याआईचेदधूमी यालोआहे.ित याआई याअंगाखां ांवरमीलहानाचामोठाझालेलोआहे.किलकेला बाबासु ामानतात.आईतर ितलाएखा ाआ तापर्माणे वागिवते.ययचूीकाळजी मा याहनूहीकिलकेलाअिधकआहे,असे हणते.अशाकिलके यामुलीशी–

‘आतातु हीडोळेिमटलेनाहीत,तरमीगट्टीफूकरीनहं!’अलके या यागोडश दांनीमाझेबालपणपरतआले.समुदर्ाला िमळालेले

नदीचेपाणीजणूकाहीिनराळेझाले!मी मुकाट ानेडोळे िमटले.अलकाकपाळा या पट्टीवरऔषधाचाएकएक

थबसु ासोडूलागली.काहीवेळाडो यांपे ािमटले याडो यांनाअिधकिदसते,कीकाय,कोणजाणे!माझीगट्टीफूकरणा याबालपणी याअलकेपासनूआतापट्टीवरऔषध घालीत उशाशी उ या असले या अलकेपयंत ितची अनेक पे मा याडो यांपुढूनसरकतजाऊलागली.कळीतीचहोती;पणफुलत-फुलतपर् येकवेळीनवेमनोहर पधारणकरीतहोती.अलके यापर् येकमतूीतिनराळाचमोहकपणाहोता.

अलकाआईबरोबर राजवाड ातच राहत होती; यामुळे ितची ही सारी पेमा याडो यांपुढूनगेलीहोती.पणआजपयंततीमा याडो यांतमातर्कधीचभरलीन हती.असेका हावे?मी िवचारक लागलो.सहावषांचाहोईपयंतअलकामाझीसवंगडीहोती.मगमातर्आमचे संबंध दुरावले.मीहोतोराजपुतर्.मीराजवाड ात,नगरात,राजसभेत,उ सवातसवतर्ऐटीनेिमरवूलागलो.तीहोतीदासीचीमुलगी.तीमागे-मागे राहू लागली. राजवाड ात आई या हातांखाली लहानसहान कामे कलागली.मलापुढेराजा हायचेहोते,जग जेतावीर हायचेहोते.तीदासीहोणारहोती.सदैव कुणाचीतरी सेवाकरीत राहणारहोती. यामुळेआ ही दोघेएकमेकांपासनू दरूगेलो.

कुठ या तरी वगीय सुगंधाने एकदम मला धंुद क न सोडले. माझे डोळेिमटलेलेच होते. उजवा हात हळूहळू वर नेऊन मी पािहले. अलका वाकून, अगदी

Page 36: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

संभाळून,पट्टीवरथबथबऔषधसोडीतहोती.मा यागालावर ित या केसांचीएकबट ितलानकळत ळूलागलीहोती.तीबटमा याहातालालागली. यानाजकूपशानेमाझेशरीर पुलिकतझाले.डोळेउघडले,तरअलकादरूहोईल, हणनू तेनउघडताचमीहसत हटले,

‘अलका,माझंनाकफारफाररागावलंय!्’‘कुणावर?’‘डो यांवर.’‘कुणा या?’‘मा या.’‘तेका,बाई?’‘एवढासंुदरसुगंधकुठूनयेतो,हे यालाकळतनाही, हणनू!’‘ यानाकालामलाकाहीिवचारायचंय!्’‘िवचारकी–’‘ याचीदेवावरशर् ाआहेना?’‘माझंनाककाहीनाि तकनाही!’‘देवळातलीमतूीदगडाचीअसते,हे यानाकालाकबलूआहेना?’‘आहे.’‘मगतेनाक यामतूीपुढंकावाकतं? याला यामतूीतदेविदसतोका?’‘तोिदसलानाही,तरीितथंअसतो.’‘ यानाकालायेणारासंुदरसुगंधहीतसाचआहे.’अलके यायाबोल याचीमलामोठीगंमतवाटली.आ हीदोघेजणूकाहीपु हा

लहानहोऊनश दांचेखेळखेळूलागलोहोतो;पणअसलेखेळखेळ यापे ातोसुगंधयायचीइ छामा यामनातपर्बळझाली.

मीअलकेला हटले,‘कसलाआहेहावास?’‘जाई याफुलांचा;लहानपणीफारआवडायचीतीतु हांला.’अलका हणाली,तेखरेहोते;पणमध याकाळातधनु यां याटण कारांतआिण

घोड ां याटापांतजाितकुसुमांचेतेलाडीककुजबुजणेमलाकधीऐकूचआलेन हते.मी हणालो,‘अलका,तीफुलंमा यानाकापाशीआण.मला यांची माभागायचीआहे.’‘थांबाहं!वेणीचकाढूनदेतेमी!’‘वेणी?’‘हो;वेणीततीमाळलीआहेतमी.’‘मगतीितथंचराहूदेत.’‘का?’‘तूफुलंितथनूकाढलीस,तरतीमा यावररागावतील.’‘इ श!’‘ यांचातसाचवासघेऊदेमला.’अलकाकाहीचबोललीनाही.

Page 37: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मी हणालो,‘तू तु या वेणीचावासमला िदलानाहीस,तरमीमोठ ानंओरडेन.मगसारी

माणसंजागीहोतील–’पट्टीवर घालायचे थब मघाशीच संपले असावेत. आपला लुसलुशीत हात

मा याओठांवरठेवीतती हणाली,‘असं काही क नका, बाई!आठ िदवस राजवाड ात कुणाचा िजवात जीव

न हता.राजवै ांनीछातीवरहात ठेवनू,आप या दुख यालाउतारपडलाआहे,असंसांिगतलं, हणनूआजकुठंझोपीगेलीआहेतसारी.राजवै सु ापलीकड यामहालातझोपलेआहेत. तु हीओरडलात,कीसारीमाणसंधावनू येतील.मगआईमलाबोचनूखाईल िन रागारागानं हणेल, ‘सेवासु ा नीट करता येत नाही काटीला!’ ती मलासुळावरचढवील.’

‘सुळावरचढ यापे ा वेणीचा वास देणं बरं! नाहीका? हं,चांग या गो टीतिवलंबबरानसतो,असंमोठेलोक हणतात!मीपाचअंकमोजाय याआत-एक-दोन-तीन-चा-चा–’

नंदनवनात यासवफुलांनीआपलासुगंध याजाई याफुलांनािदलाअसावा.अलके या केसांत या या वेणीचा वास घेता-घेतामी धंुद होऊन गेलो. या

फुलांबरोबरनाकालाआिणगालांनाहोणाराित याबटांचा पशिवल णसुखद–अगदीउ मादकहोता.

अलकादरूहोतआहे,असेवाटताचमीभान िवसरलो. या सुगंधानेअजनूहीमाझीतृ तीझालीन हती.शरीरा याकणाकणालातोहवाहवासावाटतहोता.

मी डोळे उघडले. ती दरू होऊलागली.लगेच मी ती वेणी ित या केसांतनूिहसकावनू घेतली. दो ही हातांनी या फुलांचाचोळामोळाकरीतमी ती नाकापाशीनेली.

कंिपत वरानेअलकाउदग्ारली,‘असंकायकरावं,युवराज!’‘अजनूमाझंसमाधानझालंनाही.आणखी-आणखीसुगंधहवाय्मला!’आपणकायकरीतआहोत,हेमाझेमलाकळ यापवूीचमा याबाहूंचािवळखा

ित यामानेभोवतीपडला.पुढ याच णीितचेओठमा याओठांवरटेकले.मधुर,अितमधुर अमृत भरलेले होते या ओठांत. रखरखीत वाळवंटातनू चालत आले यापर्वाशासारखेमाझेओठसुकूनगेलेहोते.मीतहानेने याकूळझालोहोतो.तेअमृतमीघटाघटािपऊलागलो.‘आणखी,आणखी.’एवढाएकचमंतर्माझेओठपुटपुटतहोते,केवळएकागो टीचीजाणीवमलाउरलीहोती.मीसुखा याडोहातपोहतआहे.पण याडोहाचेपाणीपुरेसेखोलनाही.

‘हेकाय,युवराज?’ याडोहातनूकुणीतरी हणाले.कोणहोतीती?म यक या?मीडोळेफाडूनपाहूलागलो.तीअलकाचहोती.

मा याश येपासनूदरूउभीहोतीती.पणमाझेओठअतृ तहोते.माझेमनअसंतु टहोते.शरीराचाकण िनकण पेट यासारखाझालाहोता.मी जेअमृत यालोहोतो, तेहालाहलापर्माणेमलाजाळीतहोते.तोदाहशांतकर याकिरतामलाआणखीअमृतहवेहोते.

Page 38: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अलकेला धर याकिरता मी धडपडत उठू लागलो. मा या उज या पायातनूभयंकरकळआली.बाणानेिव पाखरासारखाआतची कारकरीतमीश येवरपडलो.

१६यािजवावर यादुख यातनूबरे हायलामलातीन-चारमिहनेलागले.पण या

रातर्ीमा या याआतची कारानेसाराराजवाडापर्फुि लतझाला.मीशु ीवरआलो,मृ यू यादारातनूपरतआलो,याजािणवेनेसवां या िजवांतजीवआला. वृ राजवैधतरधावतचमा यामहालातआले.

एखा ालहानमुलीसारखेसद्गिदतहोऊनतेअश् गाळूलागले.आठिदवसमीमृतवतपडलोहोतो. यािविचतर्मू छतनूमीशु ीवरयेतो,की

नाही,याचीचआईलाशंकावाटतअसावी!नगरात यासवदेवतांनातीनानापर्कारचेनवस बोलनू चुकली होती. मी िहंडू-िफ लागाय या आतच ितने ते सव मोठ ासमारंभानेफेडले.

माझातापलवकरउतरला.पायाचेहाडदुखावलेहोते. यानेमातर्पु कळतर्ासिदला.पणअि थसंधीकर यातअ यंतकुशलअसलेलाएकरानटीमनु यराजवै ांनीपवूआयावतातनूमोठ ा पिरशर्मानेआणिवला. याने हे हाड नीट बसिवले. पायातकुठलाही दोष रािहला नाही. पण हे तीन-चार मिहने माझी मोठी कुचंबणा झाली.महाला या िखडकीतनू बाहेर उडत असलेली पाखरे िदसली, की मला वतः यापांगळेपणाचीचीड येई. वाटे, एखा ा िखडकीतनू पाखरासारखेचशरीर बाहेरझोकूनावे,मग पुढेकाय हायचेअसेल, तेहोईल.घोड ाचे िखंकाळणेकानांवरपडले,की

माझेहातफुरफु लागत.मांड ांतलीसारीरगजागीहोई. वतः या पंगु वाचारागकुणावरकाढावा,हेकाहीके यामलाकळतनसे.मगिचडूनमीमा यादेहाकडेपाहतराही. गे या दहा वषांत या शरीराचे स दय आिण साम य वाढिव याकिरता मीअहोरातर्धडपडलोहोतो, यानेमा यावरअसेउलटावे? छे!माणसूशरीरावरपरे्मकरतो, यापरे्माला अंतनसतो.पणशरीरकाही या यावरअसेपरे्मकरीतनाही.पर्संगीते याचेवैरसाधते!

अशारीतीनेशरीर कुणाचे वैरकरते, हेशोधनूकाढ याचामीपड या-पड यापु कळ पर्य न केला; पण तो कधीच सफलझाला नाही.शरीरापे ा िनराळाअसाययाित मा याम ये आहे, असे मला अनेकदा वाटे. पण याचे व प कसे जाणनूयायचे? िवचारकरक नही हे मलाकळेना. मन, बु ी, अंतःकरण हेकाहीशरीराचेअवयवनाहीत, यांचे वतंतर्अि त वआहे,हेमलाकळतहोते.पणशरीरानेमाझेवैरसाधले, या वेळी ही सारी काय करीत होती? आठ िदवसां या मा या मू छतराजवै ांनी िदले याअनेक दुमीळऔषधांबरोबरमी िवषही मुकाट ाने यालोअसतो,यामू छत-माझेमन कुठेहोते?माझी बु ी कुठेहोती?माझे अंतःकरण कुठेहोते?अंधार!िजकडेितकडेअंधार!

मी िचडूनमा यापायांकडे,नाही,तरीहातांकडेपाहतबसलो,कीओठहळूचमा याकानांतकुजबुजतात,

‘वेडाआहेस त!ू शरीरानं काय सदैव तुझं शत् वच केलंआहे? या रातर्ी

Page 39: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अलके याओठांतलंअमृततुलाकुणीआणनूिदलं?आ हीचना?’ती रातर् हे एक मधुर,अमर व न होते. या व नाचीआठवणझालीकी,

पायां यावेदनांचा,ता पुर यापांगळेपणाचा,िकंबहुनामा यासवदुःखांचामलािवसरपडे.बाहेर व छऊनपडलेअसले,तरी या रातर्ी या मृतीसरशी तेमावळे.मगहातांत िनरांजन घेऊनउ याअसले यारमणीसारखीतीरातर्मा याडो यांपुढेउभीराही.तोजाई याफुलांचामादकसुगंध,तोअलके याकेसांचा मृदुल पश, ते ित याओठांतलेमधुरअमृत– यां या मरणानेमाझेशरीररोमांिचतहोई.

यातीन-चारमिह यांतमलाअितशय सुख िदलेअसेल,तर तेया मृतीने!वेळी-अवेळी ित याशी खेळतबसायचा छंदचमलाजडला.मातर् या सुखाचा पु हाएकदाआ वाद यावा, असे वाटत असनूही, ती संधी मला लाभली नाही. अलकाअनेकदामा या सेवेला येई,पण िदवसा. पु हा रातर्ीतीकधीआलीचनाही. रातर्ीदुस याअनेकदासीआलटूनपालटूनमा यासेवेतअसत. यांतकाहीत णहीहो या;पणमलाअलकाचहवीहोती!तीजाई याफुलांचीवेणीघातलेली,ती‘गट्टीफूकरीनहं!’असेसांगनूपट्टीवरऔषधघालणारी, ‘हेकाय, युवराज!’असेअधवटरागाने िनआनंदाने हणणारीमाझीबालमैतर्ीणअलकामलाहवीहोती.तीिदवसाभोवतीवावरे,ते हा ितची पर् येक डौलदार हालचाल माझे डोळे अधाशीपणे िटपनू घेत. इतरकुठ याहीदासीिवषयीअसेआकषणमलावाटतनसे.

अलके यामधुर मृती याजोडीनेयाकाळातमलाआनंद िदला,तो दुस याएकाभ य व नाने.अि थसंधीकर यासाठीआणलेलातोमनु यआयावतभर िफरलाहोता.नानापर्कार या गुहा,अर ये,नगरे,समुदर्,ड गर, मंिदरे,माणसेयासवांचेतोअितशय रसभिरत वणनकरी. या वणनांनी नकळतमा यामनात एक संुदर व निवणले.अ वमेधाकिरतासोडलेलाघोडा घेऊनआपण िनघालोआहोत,यासव र य,भीषणगो टीआपणआप याडो यांनीपाहतआहोत, या िविवधस दयांचाआपणआ वादघेतआहोतआिणआपणनवनवेपर्देशपादाक्रांतकरीतआहोत,असेते व नहोते. या व ना या शेवटीमी िदि वजयीवीर हणनूपरतआलोआहेआिणमलाओवाळणा यादासीतंअगर्भागीअलकापंचारतीघेऊनउभीआहे,असेमलािदसे.

मीपणूपणेबराझालो.हे व नसु ावृ अमा यां याआिणमा याइतरगु ं याकानांवरमीघातले.

ते यांना आवडले. आई नको नको हणत असतानाही बाबांनी नगरदेवते या एकाउ सवातअ वमेधाचीघोषणाकेली.

१७ते िदवस अजनू आठवतात मला! पराक्रमी पु षां या पुत यांसारखे ते

डो यांपुढे उभे राहतात. या रातर्ीअजनूहीमाझेमन फुलिवतात. यांचा पर् येकपद ेपउ मादानेओथंबलेलाआहे,अशािवलािसनीसंार या याभासतात.

जवळजवळदीडवषमीअ वमेधा याघोड ाबरोबरिफरतहोतो.पावलोपावलीया पर्ाचीन पिवतर् भमूीचे स दय पाहत होतो. पंचमहाभतूां या तालावर गाियलीजाणारी ितचीअसं य गोड गीते कानांत साठवनू ठेवीत होतो. ितची नवीनवी नृ ये

Page 40: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

डो यांतसामावनू घेत होतो. उ र, पि चम, दि णआिण पवूअसाअ वमेधा याघोड ाचामागहोता.पर् येकभागातीलभमूीिकतीमनोहरहोती!ॠतॠूतलूातीनवीसंुदरव तरे् नेसत होती.नाना पर्कार याअलंकारांनीनटत होती.एखा ा वेळीतीलोकमातासजीवहोऊनमा यापुढेउभीरािहलीआहे,असामलाभासहोई;मगन ाया ित या दु धधारा वाटत. पवतां या तनांतनू वाहणा यायाधारांनी तीआप यालाखोलेकरांचेपोषणकरीतआहे,याक पनेनेमीपुलिकतहोई.

कधीकधीरातर्ीआईचीमतूीडो यांपुढेउभीराही.मगितलािदले यावचनाचीआठवणमलाहोई.

‘नाही, मीकधीही सं यासी होणार नाही.’असे मीआईला वचन िदले होते.यातलाश दन्श दमीखराक नदाखिवलाहोता.जगाकडेपाठ िफरिव याऐवजीयालात ड ायलामीिनघालोहोतो.मीजगसोडूनरानावनांतपळूनजाणारन हतो.मीतेिजंकूनअंिकतकरणारहोतो.

आम या घोड ाला फार थोड ा रा यांत िवरोध झाला. बाबांनी आप याशौयानेसा याआयावतातभीती िनमाणक न ठेवलीहोती.पर् य इंदर्ाचापराभवकरणा या नहुष राजाचा अ वमेध! मग याचा घोडा अडिव याची छाती कुणालाहोणार? यांनीअिवचारानेिवरोधकेला, यांनाययाितहािप यालाशोभेलअसाचपुतर्आहे,हेमीकृतीनेदाखवनूिदले.

अस यासा यालहानमोठ ासंघषांतमलापरमावधीचाआनंदहोई.मृगयेतमीिनपुण होतो. बहुतेक पशूंची िशकार मी लीलेने केली होती. पण समोरासमोर उ यारािहले याआिणआप यापर्माणेचश तर्ा तर्ांनीस जझाले यामानवीशत् ं वरमातकर यातअगदी वेगळाआनंदअसतो.अशा वेळी वीरां या बाहूंनाखरे फुरणचढते. मृगयेपे ा यु ात िमळिवले या िवजयाचाआनंदअिधक उ मादआणतो. याउ मादासाठीमीआसुसलेलाहोतो.नगरदेवते याउ सवातमी वतःचापर्ाणधो यातघातला,तो याउ मादाचीगोडीमलाकळूलागलीहोती, हणनूच!पणकाहीझाले,तरीतोपशवूरिमळवलेलािवजयहोता.

यापयटनातमोठमोठेराजे-महाराजेजे हामा यापुढेलोटांगणघालूलागले,मीमी हणिवणारेवीर जे हाचींचींकरीत दाती तृणध नमलाशरणआले, ते हामीआनंदा याउ ुंग िशखरावरजाऊनउभारािहलो.लहानपणीपर्ाज ताचेझाडहलवनूया या फुलांचाखाली पडलेलासडा पाह यातमलामोठाआनंद वाटे.आकाशवृहलवनू न तर्ांनीसारी पृ वीआलंकृतक न टाकावी,अशीक पनाआता मा यामनात येऊलागली.असा िवचारमनातआला,तरीलगेचवाटे, िकती वेडाआहेमी!म यरातर्ीलखलखणा यान तर्ांकडेटकलावनूपाहतबस यातजोआनंदआहे,तोकाहीहीआकाशातलीझंुबरेफोडून यांत यादीप योतीिवझिव यातनाही.

यापयटनातअनेकदामलाझोप येतनसे.आई याआठवणीमुळे िकंवाअ यकारणांमुळेमीअ व थहोई,असेनाही.कस यातरीअनािमक हुरहुरीनेमाझीिनदर्ानाहीशी होई. शरीर शर्ांत झालेले असे. पण रथाचा चपळ घोडा आप या मंदसोब याकडेदुल क नचौखरूधावूलागतोना?तसेमाझेमनथकले याशरीराचीपवानकरता वैरभर्मणकरी.ज म,मृ य,ूपर्ीती,धम,ई वर,अस यागहनपर् नां याचक्र यहूात ते िशरे. यातनूबाहेरपडतानामाझी िवल णतरे्धाहोई. मृ यचेूस य

Page 41: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

व पजाणूइि छणा यानिचकेताचीकथामलाखोटीवाटे.मा यादेहाचाकणिनकणहणे,

‘मलाजगायचंय,्मलाजगायचंय!्’.मन यालाउपहासानेपर् नकरी,‘मगअ वमेधा या घोड ाबरोबर तूकशाला धावतोआहेस? कुठं तरी घोडा

अडिवला जाईल, घनघोर यु होईल. कदािचत या यु ात तू धारातीथी पडशील!यालाजगायचंय,् यानं,िजथंमृ यू वछंदक्रीडाकरीतअसतो,ितथंपाऊलकशालाटाकावं?’

हाकलहकाही के यामला िमटिवता येतनसे.मग पु पश यासु ामलाटोचूलागे.मीबाहेरयेई.न तर्ांकडेपाही,गुदगु याकरीतपळणा यावा याशीगो टीकरी.शेजार याआंबराईतलीझाडेमधेचकाहीतरी कुजबुजत. तेमीऐकतबसे.जवळ याजलाशयातनूचक्रवाकआिणचक्रवाकीयांचेक्रंदनऐकूयेई.ते दयंगमक णसंगीतमा यामनालामोहनूटाकी.मधेचएखादीचांदणीआकाशातनूिनखळूनपडे.पेटले यालाकडातनूउडणा यािठणगीसारखीतीिदसे.हळूहळूमा याभोवतीशांतीचेसामर्ा यपसरे.मा यािनवास थानापाशीएवढामोठासैिनकांचातळपडलेलाअसे,पणम यरातर्उलटून दोन घटकाझा या की, घोड ाचे िखंकाळणेसु ा ऐकू येत नसे. वृ ांवर यापाखरांची िकलिबल के हाचशांतझालेलीअसे.आता यांचीझोपेतली चुळबुळही बंदहोई.जीवमातर्ाचीहीशांतीपाहनूनकळतमा यात डूनपर्ाथनामंतर्िनघत.अगदीमंद वरातमीते हणे.शेवटीहातजोडूनमीआकाशाकडेआिणसभोवतीपसरले याधिरतर्ीकडेपर्स नदृ टीनेपाहतअसेआिणतृ तमनाने हणे,

‘ॐशांित:शांित:शांित:|’मग िनदर्ाआपले तलम रेशमी व तर् हळूच मा या अंगावर पसरीआिण

अंगाई-गीत हणूलागे.

१८िदवसालाभणारापराक्रमाचाउ मादिजतकािपर्यहोता,िततकीचरातर्ीचीही

शांतीहीमलािपर्यहोती.यादो हीचंामेळकसाघालायचा,हेमातर्काहीके यामलासमजतनसे.अ वमेधा याघोड ामागनूमीजातहोतो.कालवृ ावरलेएकएकपानगळूनपडतहोते.याभर्मंतीतशांतीआिणउ मादयांचीिकतीिविवध पेमीपािहली!

नृ यात गंुग होऊन गेले या नितकेचे व तर् िकंिचत िवलग होऊन ित याअंगकांतीचेओझरतेदशनहोतेना? कैक वेळातसेभासणारे शु चतुथीचेचांदणेमीडो यांनी यालो.

एकदा िकरअर यातआमचातळपडलाहोता.काळोखदाटतचाललाहोता.िजकडेितकडे िकरिकरणारे रातिकडेआिण गुरगुरणारी वापदे.म यरातर्उलटून गेली,तरी मला झोप येईना. कंटाळून मी बाहेर आलो आिण एखादा य भमूीत पर्वेशके यापर्माणेिवि मतझालो.मा यासमोर याउंच,घनदाटवृ ां याजाळीतनूहसरेचांदणेहळूचखालीउतरतहोते.

याचांद यापर्माणेपािहलेलावणवाहीअजनूमा या मरणातआहे.जणूसारे

Page 42: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अर य पेटले होते. पण या दृ यात केवळ भयानकता न हती; भ यताही होती.सृि टदेवतेचेपर्चंडय कंुडवाटले तेमला.अशाचएकाय कंुडातपावतीनेपती यापरे्मासाठीउडीघातली.तीसतीझाली.तोवणवापाहतानापर्ीतीचीहीअमरकथामलाआठवली. मनातआले, माझी कुणी तरी परे्यसीअसायला हवी होती; ित यािकंका या ऐकून मी या अि न वाळांत िशरलो असतोआिण ितला सुख प बाहेरकाढली असती. ित यावरले माझे हे उ कट परे्म पाहनू सा या देवांनी मा यावरपु पवृ टीकेलीअसती!कुणीतरीपर्ितभावानकवीदरूदेशाहनूमाझेदशनघे याकिरताआलाअसताआिण हणालाअसता,

‘युवराजययाित,आजमाझंजीवनकृताथझालं.ज मालायेऊनजेपाहायचं,तेपािहलं.महाका यालािवषयिमळालामला.’

१९शांतीआिणउ मादयांचेयाभर्मणात िकती पांनीमलादशनझाले, हणनू

सांग!ू धिरतर्ी या अंगावर उ या रािहले या रोमांचांसारखी भासणारी िहरवळआिणआप या पु ट दंडांनी आकाश सावर याकरता गवाने उभे असलेले देवदार वृ !आशीवादा या वेळी पुरोिहतांनी गंगाजलानेपर्ो णकरावे,अशीवाटणारीपावसाचीिझमिझम आिण पर्लयकाळ या पर्चंड लाटांची आठवण क न देणा या यां याह ीं या स डेसार या धारा! करंगळीवर पळभर बसले, तर जणू काही िचमुकलीर नजिडत अंगठीघातलीआहे,असापाहणारालाभासउ प नकरणारे संुदर, िचमणेफुलपाख आिण घोड ासकट सैिनकाला िगळून टाकून, झाडाला िवळखा घालीतयांचाचुराडाकरणाराभयंकरअजगर!देवालयाचीउ ुंगगोपुरेआिणगिणकांचीमनोहरमंिदरे! तीन तीन पु ष उंचीचे वीरांचे पुतळे आिण ड गरा या अंतरंगात कोरले यारमणीं यामोहकआकृती!

अशीचएकरतीचीमतूीपाहायलामीगेलोहोतो.बरोबरचेसारेसैिनकबाहेरउभेहोते. मतूी मोठी संुदर होती. शंकराने मदनाला जाळून टाक यानंतर शोक करीतअसलेली रतीहोतीती.मी ित याकडे िकतीतरी वेळटकलावनूपाहतउभा रािहलोहोतो. ितचापदरढळलाहोता.मोकळे केसपाठीवर ळतहोते.तीएक िनजीवमतूीआहे,हेहळूहळूिवस नगेलोमी.आपणकायकरीतआहोत,हेकळ या याआधीचमीपुढेझालोआिण या संुदर मतूी या मुखाचे मोठ ाआवेगाने चंुबन घेतले. थंडगारदगडा या पशानेमी शु ीवरआलोनसतो,तर यामतूीचील ल चंुबने घेऊनहीमाझीतृ तीझालीनसती.

दगडा या पशानेमीदचकलो.दरूझालो,मा यामनातआले,आप याहातनूपापघडलेतरनाहीना? ख खणा यामनाचेमीसमाधान केले-रतीहीकाही कुणीदेवतान हे.ित यामतूीचेचंुबनघे यातकसलेआलेआहेपाप?

२०अ वमेधाचा घोडा आता पवू आयावतात आला होता. िनिबड अर यांनी

गजबजलेली भमूी होती ती. अधनूमधनू मनु यव ती. विचत एखादे मोठे नगर.

Page 43: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िजकडेितकडेव यलोकांची रा ये, यामुळे यु ाचापर्संगचफारसा कुठेआलानाही.मलाअगदीकंटाळाआलायामा याजीवनक्रमाचा.

या पर्देशात ह ी िवपुल आहेत. ते हा या न या पर्कार या मृगयेत मनगंुतवायचे मी ठरिवले. मोठेमोठे रानटी ह ी रातर्ीअर यात याजलाशयावर पाणीयायला येतात,असे ऐकले. एखा ा ह ीचीआपण एकट ाने िशकार करावी,असेमा यामनातघेतले.एकाम यरातर्ीकुणालाहीबरोबरनघेतामीअर यातखपूआतगेलो.एकाजलाशया याबाजलूाअसले याउंचवृ ावरचढूनबसलो.मोठारोमांचकारीअनुभवहोतातो!काळोखाचासमुदर्भोवतालीपसरलाहोता.चारहातांपलीकडचीव तूप टिदसतन हती.तापआले यामाणसापर्माणेसारेअर यजणूकाहीक हतहोते.अनेक िचतर्िविचतर्आवाज एकमेकांत िमसळून कानांवर पडत होते. वात झालेलामनु यमधेचओरडतोना?तशीवाघाचीडरकाळीकुठूनतरीऐकूआली.

अशाि थतीतह ीचीिशकारकर यातबर् ानंदहोता.माझेपंचपर्ाणकानांतउभे रािहले. ह ी पाणी यायला लागला, की याचा बुडबुड आवाज होतो, हे मीअनेकांकडून ऐकले होते. याआवाजाकडे माझेसारेल लागले होते. हळूहळू इतरआवाजमलाऐकूयेईनासेझाले.एकेकपळघटकेसारखेवाटूलागले.

मा याकानांवरएकअ प टआवाजआला. डुब-्डुब-्डुब-्बुड्-बुड्-बुड्.मा यासवांगातनू वीज सळसळली. दरूचे, काही हट या, काही िदसत न हते. केवळआवाजा या अनुरोधाने बाण टाकायचा. तो लागला, की ह ी ची कार करील. मगभराभर याचजागीबाणसोडायचे,असेमीमनातयोजनूठेवलेहोते.

‘डुब-्डुब-्डुब-्बुड्-बुड्-बुड्-’मीबाणटाकला. यानेल यभेदके याचाआवाजआिण या यापाठोपाठएकककशमानवी वरहेदो हीएकदममा याकानांवरपडले!

‘कुणीटाकलाबाण?पापीमाणसा,पुढेये,नाहीतर–’मा याअंगालादरद नघामसुटला.बाणह ीलालागलान हता. यानेकुणा

तरीकोिप ट मुनीला दुखिवलेहोते.तोलगेचशापवाणीउ चारील! कंिपत वरानेमीवृ ाव नमोठ ाने हणालो,

‘मुिनराज, माकरामला.मोठाअपराधझालामा याहातनू!’या वृ ावरली खारसु ा मा याइतका चपळाईने खाली उतरली नसेल!

अंधारातचमी याआवाजा यारोखानेगेलो.जलाशया याकाठालाझाडीथोडीिवरळझालीहोती.चांद या या मंद मंदपर्काशात ितथेएकमानवीआकृतीउभीअसलेलीमला िदसली. भतूिपशाचासारखी भासत होती ती. मी लगबगीने पुढे झालो. याआकृती यामुदरे्कडेनपाहताितचेपायध लागलो.

झटकन्तीआकृतीमागेसरकली.मलाश दऐकूआले–‘पापीमनु याचा पशमलाचालतनाही.’‘मीपापीनाही,महाराज.मृगये यानादानंमीइथंआलो.ह ीपाणीपीतआहे,

असंवाटूनमीबाणटाकला.मी ितर्यआहे.मृगयाहामाझाधमआहे.’‘धमआिणअधमयां यागो टीतूमलासांगतोस?मीवर्त थयोगीआहे.

आज मबर् चारीआहे. तर्ी याओठांनीतुझेओठिवटाळलेआहेत,कीनाहीत?खरंबोल?यादृ टीनंतूपिवतर्असशील,तरचतुलामाझेपायधरतायेतील.’

खोटेबोल याचाधीरमलाहोईना. या रातर्ीमीआवेगाने घेतलेलेअलकेचे

Page 44: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

चंुबन मा या डो यांसमोर उभे रािहले. हा योगी ितर्काल ानीअसेल.आपणखोटेबोललो,तरत काळ यालाकळेल.तोशापनूभ मकरीलआप याला!मीमुकाट ानेखालीमानघालनूउभारािहलो.

तोयोगीकठोर वराने हणाला,‘लंपटकुठला!’मीलंपटहोतो? तर्ी या पशातएवढेपापअसते?मगजगातलीसारीमाणसे

पापीचआहेतका?छे!कायबोलावेआिणकायकरावे,हेमलाकळेना.योगीउदग्ारला,‘तु यासार या ु दर्माणसाबरोबरबोलायला वेळनाहीमला.म यरातर्ी या

चार घटकांत कुणा याही दृ टीस न पडता मी सवआि हकं उरकतोआिण यान थबसतो.’

िकंिचतपुढेहोऊन यानेपा यातआपलाकमंडलूबुडिवला.तोभ नघेऊनतोपरतवळला.मी या यापुढेगुडघेटेकले,हातजोडलेआिण हणालो,

‘महाराज,मलाआपलाआशीवादअसावा.’‘वाटेल यालाआशीवाद ायलामीकाहीभोळाशंकरनाही!तूकोणआहेस,हे

कळ यावाचनूमीतुलाआशीवादकसादेऊ?’‘मीराजपुतर्आहे.’‘मगतूआशीवादालाअपातर्आहेस.’‘तेका?’मीभीत-भीतपर् नकेला.‘तू देहाचा दास आहेस, हणनू. िजतकं वैभव अिधक, िततका आ याचा

अधःपातमोठा!तु यासारखाराजपुतर्पंचप वा नंखातोआिणिज हेचागुलामबनतो.तो संुदर व तरं् वअलंकार धारण करतोआिण देहाचा दास बनतो. पळापळाला तोपशसुखा याआिण दृि टसुखा याआहारीजातो. सुवािसक फुलंआिण सुगंधी तेलंयांचातोमनसो तउपभोगघेतोआिणघर्ाणिदर्याचागुलामहोतो.तोपर्जेवररा यकरतो;पण याची इंिदर्यं या यामनावर रा यकरीतअसतात.सव इंिदर्यसुखांचासंगम तर्ीसुखातहोतो. हणनूआ हीयोगी तेसवशरीरसुखांत िनिष मानतो.जा,राजपुतर्ा,जा.तुलामाझाआशीवादहवाअसेल,तरसवऐिहकगो टीचंा यागक नतूमा याकडंये.मग-’

‘मीकधीहीसं यासीहोणारनाही,असंवचनिदलंय्मी,महाराज!’‘कुणाला?’‘मा याआईला!’यो या यामनातकुतहूलजागृतझालेअसावे. यानेउ सुकतेनेिवचारले,‘तेका?’‘माझावडीलभाऊलहानपणीचिवर तहोऊनकुठंपळूनगेला.अजनूते दुःख

माझीआईिवसरलीनाही.’‘तुझावडीलभाऊ?’‘होय,महाराज.तोकदािचतआप यालाकुठंनाकुठंभेटलाहीअसेल.तोकुठं

असतो,हेकळलं,तरमीआईलाहि तनापुराहनूघेऊनयेईल–’‘हि तनापुराहनू?तूहि तनापरूचाराजपुतर्आहेस?’

Page 45: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘होय,महाराज.’‘तुझंनाव?’‘ययाित.’‘तु यावडीलभावाचंनाव?’‘यित.’‘यित?’ िकंिचत घोग याआवाजात या यो याने उ चारलेला तोश द मोठा

िविचतर्वाटलामला.जणूकाहीभोवताल याड गरातनूआलेलातोमा याश दाचापर्ित वनीचहोता!

मघापे ा या यो याची आकृती मला अिधक प ट िदसू लागली. मा याखां ावरहातठेव याकिरताच,कीकाय, यानेआपलाडावाहातपुढेकेला.तोिकंिचतकापतआहे,असेभासलेमला.छे!म यरातर्मागेपडलीहोती.अर यातथंडगारवारासुटलाहोता.तोझ बतअस यामुळेतोकृशहातकंपपावतअसावा!

‘मा यामागनू ये.’ एवढेचश द उ चा न तो योगीचालूलागला. थोडे पुढेजाऊन यानेमागेवळूनपािहले.मीजाग याजागीउभाहोतो.तोिकंिचतमुदू वरानेहणाला,

‘ययाित,तुझाथोरलाभाऊतुलाआ ाकरीतआहे.चल,मा यामागनूये.’

२१यतीची गुहाफार दरू न हती. पण ितथेजाईपयंत माझेकाळीजअर यातले

िचतर्िविचतर् आवाज ऐकून पळत सुटणा या सशासारखे थरथरत होते. याने मलागुहेतच क डून ठेवले, तर? मी मोठा यो ा असेन; पण अशा हठयो यांना नानापर्कार या िस ी वशअसतात. रागारागाने याने एखा ा पर्ा यातआपले पांतरक नटाकले,तर?अ वमेध िजथ या ितथेराहील, युवराजांनापाताळात यानागांनीनेले,कीआकाशात याय -गंधवांनीपळिवले, हेमा याबरोबर या सैिनकांनाकधीचकळणार नाही! ते खाली मान घालनू, जड पावलांनी हि तनापरूला जातील. बाबाकपाळालाहातलावनूबसतील.ययुनाहीसाझाला,हेऐकूनआईमिू छतहोईल.

आशेपर्माणे भीतीमुळेही मनु य नाही नाही याक पनाक लागतो. यितउ याज मातमलापिह यांदाभेटतहोता.माझेमनयाआकि मकभेटीनेकसेफुलनूजायलाहवेहोते.पण या याबोल यानेतेगारठूनगेलेहोते.गुहेतगे यावर या याशीकायबोलावे,यािवचारातमीपडलो.

लवकरचआ हीिनवास थानापाशीआलो.तीएकवेडीवाकडीगुहाहोती.काटेरीवेलीनंीितचेत डझाकूनगेलेहोते.यतीनेएकाहातानेकाहीवेलीदरूके या,ते हाकुठेितथेगुहाआहे,हेमा याल ातआले. या यामागोमागअंगचो नमीआतगेलो.तरी गुहे या त डावर या वेलीं याचार-पाचकाट ांचेओरखडे मला िमळालेच. याकाटेरीदारातनूमीआतजातो,नजातो,तोचवाघाचे गुरगुरणेऐकूआले!माझाहातधनु यबाणांकडेगेला.यितमागेवळूनहसनू हणाला,

‘अंहं, इथं याचं काम नाही. तुझा वास येऊन तो गुरगुरला. एरवी एखा ासशासारखाइथंपडूनअसतोतो.मीिजथंजातो,ितथलेिहंसर्पशूमाझेिमतर्होतात.

Page 46: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

माणसापे ातेचअिधकपिवतर्असतात.’जाता-जाता यतीने या वाघाचे म तक थोपटले. तो एखा ा मांजरा या

िपलासारखायतीशीखेळूलागला.आतागुहे याअगदीआत याभागातमीआलो.अपवूचमकदारपर्काशितथे

पसरला होता. मी चोह कडे पािहले. कोप याकोप यांत काज यांचे थवे चमकत होते.पर् येक कोप यात एकेक नाग वेटोळे घालनू व थ बसला होता. पर् येका याम तकावरलामणीचमचमतहोता.उजवीकडेबोटदाखवनूयित हणाला,

‘हीमाझीश या.’मी वाकून पािहले. एका लहान खडकाची उशी केली होती यतीने! गुहे या

त डावरपसरले याकाटेरीवेलीचेंअंथ ण याउशी याखालीपसरलेहोते.यितसदैवयाश येवरझोपतो,याक पनेनेमा याअंगावरकाटाउभारािहला.तोमाझाथोरलाभाऊहोता.आजतोहि तनापुरातअसता,तरसारेराजिवलास या यापुढेहातजोडूनउभेरािहलेअसते!तेसोडून यानेहाजीवनक्रमका वीकारला?यातकोणतेसुखआहे?यितअंतीकायिमळिवणारआहे?तोकशाचाशोधकरीतआहे?

यतीने या काटेरी श ये या बाजलूा पडलेले एक मृगािजन उचलले आिणउंचसखलभमूीवरतेपसरीततो हणाला,

‘बैस.’तो वतः या काटेरी श येवर बसला. धनु यबाण बाजलूा ठेवनू, या

मृगािजनावरमीकसाबसाटेकलो.पणयितमातर्िसंहासनावरअस यासारखाआरामातबसलाहोता.मीकंटकश येवरपड यापर्माणेपळापळालातळमळतहोतो. याचीमतूीअगदी प ट िदसत होती. वर का या कुळकुळीत जटा, खाली िततकीच काळीकुळकुळीतदाढी,यादो हीं यामधलेत ड.लहान मुलासारखे िदसतहोते ते.पण हेनेहमीचे लहान मलू न हते; अकाली हातारे झालेले लहान मलू होते ते. याचेलुकलुकणारे डोळे काळोखात ढोलीतनू डोकावनू पाहणा या घुबडा या डो यांसारखेवाटले मला. याचेशरीर हणजे केवळ हाडांचा एकसापळा होता. गळून पडणा यािपकले यापानासारखी याचीअंगकांतीिफकटिपवळसरभासतहोती. या याअंगालासुरकु याहीपड याहो या.मधेचमी या यामुदरे्कडेअिधकिनरखनूपािहले. या याकृशतेमुळेअसेल,पणएखा ाप या याचोचीसारखे याचेनाकआहे,असेमलावाटले.याचीमतूीपािहली, हणजेहापु षकधीकाळीत णअसेलका,असाभाससु ाहोतन हता!यु ाचाआनंददरूराहो.साधाघोड ावरबस याचाआनंदसु ायानेउपभोगलानसेल;मगअलकासार यात णी याचंुबनातलेसुख–

हािवचारमनातयेताचमीदचकलो.यतीनेिकतीउगर्तप चयाकेलीआहे,हेया गुहेव नआिण या या देहाव नउघड िदसतहोते. याला दुस या यामनातलेिवचारओळख याचीिस ीसु ापर्ा तझालीअसेल;नाहीकुणी हणावे?

या गुहेने, यती या या त व ानाने, मा यासव भावनाजणूकाही बिधरक नटाक याहो या.तसेनसते,तरआयु यातपिह यांदाचभेटतअसले याभावालामीकडकडून िमठीमारलीअसती, या यात डाकडेपाहतमीढसढसारडलोअसतो.यालाहट्टानेहि तनापरूलाओढून नेऊनआई यापायांवरघातलेअसते.पणयांतलेकाहीही होणेश य नाही, हेओळखनूचकीकाय,मी एखा ा मु या पर्ा यासारखा

Page 47: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

या यापुढ ातबसलोहोतो.काहीतरीबोलायलाहवे, हणनूमी हणालो,‘तुलापाहनूआईलाफारआनंदहोईल.’‘या जगात खराआनंद एकचआहे– बर् ानंद. शरीरसुख शेवटी दुःखालाच

कारणीभतूहोतं.मग ते सुख पशाचंअसो,अथवा दृ टीचंअसो!शरीरहामनु याचासवांतमोठाशत् आहे; या यावरिवजयिमळिव याकरतासततधडपडतराहणंहेचयाजगातमनु याचंपर्मुखकत यआहे.हीमाझीखायचीफळंपाहा.’

यानेपुढेकेलेलेफळमीहातातघेतले.पर्साद हणनू याचाएकतुकडाकाढूनतोमीचावूलागलो.लगेचजीभकडूझाली.तोकडूपणामा यामुदरे्वरपर्ितिबंबितझालाअसावा!तेपाहनूयित हणाला,

‘माणसा यािजभेलागोडफळंआवडतात.तीआपणितलादेतरािहलो, हणजेगोडफळांिवषयीआप यामनातआस ती िनमाणहोते.आस तीनंमनु यशरीरपजूकहोतो. देहाचीपजूाकरणा याचाआ माबिधरहोतजातो.फ त िवर तीनंचमाणसाचाआ माजागृतराहतो. यािवर तीसाठीमीहीकडूफळंिमट यामारीतखातअसतो.’

यानेएकएकफळउचललेआिणदातांनी याचेकचाकचतुकडेकरीततोभराभरखाऊ लागला. मा या त डातअजनू तो लहान कडू तुकडा तसाच घुटमळत होता.गुहेबाहेरजाणेश यअसते,तरतोसाराचोथामीथंुकूनआलोअसतो.

यितआिणमीस खेभाऊहोतो.पण या या-मा याम येएकभयंकरखोलदरीपसरलीहोती. यादरीचीजाणीवआतामलापणूपणेझाली.

तेफळखाऊनसंपवीतयित हणाला,‘पर् येक इंिदर्यावर माणसानं असा िवजय िमळवला पािहजे. या मागाला

लाग यापासनूमीहीचधडपडकरीतआहे.पणअजनूमाझीमलाखातर्ीवाटतनाही.िहरवळीतसापलपनूबसतात.िवर तीचाआडआसक तीहीतशीच–’

लहानपणीएकारातर्ीतोआईलासोडूनका िनघनू गेला, हेमलाकधीचनीटकळलेन हते.मीधीरक न यालािवचारले,

‘अगदीबाळपणीचतूयामागाकडंकसावळलास?’‘ याॠषीं याकृपेनंमीझालो, यां याआशर्मातचमलाउपरतीझाली.आई

मलाघेऊन यां यादशनालागेलीहोती.रातर्ीपणकुटीतआईगाढझोपली.पणमलाभलभलती व नंपडूलागली.मीहळूचउठूनपणकुटीबाहेरआलो.मांजरा यापावलांनीजवळ यापुणकुटीतगेलो.आशर्मातलेिश यबोलतबसलेहोते.ते हणतहोते,

‘यानहुषराजाचीमुलंकधीसुखीहोणारनाहीत.’मा या अंगावर भीतीचा काटा उभा रािहला. यतीपर्माणे मीही नहुष

महाराजांचामुलगाहोतो! यािश यांचेभयंकरभिव यखरेहोणारअसले,तर?नकळतमा यात डूनउदग्ारिनघाला,‘नहुषराजाचीमुलंसुखीहोणारनाहीत?’‘हो,अजनूतेश दमा याकानांतघुमतआहेत!’‘कारण?’‘शाप!’‘कुणाचा?’

Page 48: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ॠषीचंा.’‘ॠषीनंीशाप ायलाबाबां याहातनूकायपापघडलंहोतं?’‘तीकथामलासु ानीटठाऊकनाही.तूआताजा.माझी यानाचीवेळझाली.

पणएकगो टल ात ठेव. या रातर्ी या िश यां या उदग्ारांनीमलासावध केलं.दुःखी राजपुतर् हो यापे ा सुखी सं यासी हायचं मी ठरवलं. भटकत-भटकत मीिहमालयातगेलो.ितथंमलाएकहठयोगीगु भेटला.’

मीमधेचपर् नकेला,‘यित,आप याधाकट ाभावालातूएकिभ ाघालशीलका?’‘कायहवंय्तुला?’‘मीअ साहि तनापरूलाजातोआिणआईलाघेऊनयेतो.ितलाएकदातूभेट.’नकाराथीमानहलवीतयितउदग्ारला,‘तेश यनाही.’‘माझीतप चयाअजनू पुरीझालेलीनाही.परमे वरमा या मुठीतआलेला

नाही.तू ितला घेऊनआलास,तरीमाझी भेटहोणारनाही.मीएकाजागीफार िदवसराहतनाही.आस तीहाआ याचासवांतमोठाशत् आहे. कुठ याहीजागेिवषयीथोडंसंपरे्मवाटूलागलं,कीतीमीत काळसोडतो.’

‘मगआईचीिनतुझीभेटके हाहोईल?’‘कोणजाणे!कदािचतहोईल,कदािचतहोणारनाही!’‘िनतुझी-माझीभेट?’‘आज यासारखीच के हा तरी योगायोगानं होईल. या वेळेला मला सा या

िस ीवशझाले याअसतील.चल,ऊठ,बाहेरजा.माझी यानाचीवेळहोऊनगेली.गुहेबाहेरतुलापोहोचिवतोआिण–’

गुहे यात डावरीलकाटेरीवेलीदरूसा नआ हीदोघेभाऊबाहेरआलो.आतामला याचािनरोपघेणेपर्ा तचहोते.मीसदग्िदत वराने हणालो,

‘यित,येतोमी.माझीआठवणठेव.’गुहेतआ यापासनू यानेमला पशसु ाकेलान हता.पणयाशेवट या णी

याकठोरिनधारालातडागेलाअसावा.उज याहातानेमा याखां ावरहातठेवीततोहणाला,

‘ययाित,आज ना उ ा तू राजा होशील, समर्ाट होशील, शंभर अ वमेधकरशील.पणएकगो टिवस नकोस–जगिजंक याइतकंमनिजंकणंसोपंनाही!’

२२अ वमेधाचा िदि वजयी घोडा बरोबर घेऊन मी हि तनापुरात पर्वेश केला.

राजधानीने मोठ ा थाटामाटाने माझे वागत केले.सारी नगरी नववधसूारखी नटलीहोती,पर्मदेसारखीपु पकटा ांचीवृ टीकरीतहोती.

पण माझे मन, याअपवू वागतानेसु ा हावे, तसे पर्फुि लतझाले नाही.कंठातघातले या संुदर सुवािसक पु पहारातआपलेआवडते फूल तेवढेअसूनये,तसेवाटतहोते ते वागतमला!नगरा यामहा ारातमला पंचारतीओवाळणा यादासीतं

Page 49: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अलकाकुठेचिदसतन हती.नंतर यासमारंभातहीतीओझरतीदेखील दृ टीलापडलीनाही.माझेडोळेएकसारखाितचाशोधकरीतहोते;पण यांनाअतृ तचराहावेलागले.

आईचाआनंदित यापाह यातनू,चाल यातनूआिणबोल यातनूपळापळालापर्गटहोतहोता. ितचेयौवनजणूकाहीकाहीपरतआलेहोते!पण ित या ि न धदृ टीतनूवाहणा यावा स यात हाऊनहीमा या दयाचाएककोपराकोरडाचरािहलाहोता.

शेवटीसहजआठवणझा याचेनाटककरीतमीआईला हटले,‘अलकाकुठंिदसतनाही,आई?’‘तीमावशीकडेगेलीआहेआप या!’‘ित यामावशीचंघरकुठंआहे?’‘फारदरूआहे ते. िहमालया यापाय याशी. ितथनूच पुढंरा सांचंरा य सु

होतं.’यारातर्ीराहनू-राहनूमीयतीचाआिणअलकेचािवचारकरीतहोतो.मा यामहालातमंचकावरलोळतहोतोमी.पणयावेळेलायितहातातकमंडलू

घेऊन अर यात जलाशयावर जात असेल! या या मनात कशाची भीती नाही,कुणािवषयी पर्ीती नाही! याजगात सुखाचाखरा माग एवढा एकचआहेका? यामागाकडेआपलेमनओढकाघेतनाही?आप यालाराहनू-राहनूअलकेचीआठवणकाहोते? यारती यामतूीसारखी यारातर्ीचीअलकाआप यामनावरकुणीकोरलीआहे?ती या वेळीकायकरीतअसेल? ती सुखानेझोपलीअसेल,कीआप याआठवणीनेअ व थझालीअसेल? व नात ती हि तनापुराला येतअसेल का? इथेआ यावरमा यामहालाभोवतीघुटमळतअसेलका?

अ वमेधा यासमारंभातयागो टीचामलाहळूहळूिवसरपडूलागला.

अ वमेधसंपतो,नसंपतो,तोच यां याआशीवादानेआईलायितझालाहोता,यामहषीचेंिश य यांचािनरोपघेऊनबाबांकडेआले.

याॠषीचेंनावकुणीही यावयाचेनाही,असाआम याघरा यातसंकेतहोता.यासंकेता यामुळाशीभीतीहोती,कीरागहोता,कुणालाठाऊक!

पणआप याजीवनाचीकहाणीसांगताना कुठलीहीगो टलपवनू ठेवावयाचीनाही,अशीमीमनालाएकसारखीिशकवणदेतआहे. याॠषीचेंनावअंिगरस.

देव-दानवांचेमहायु सु हो याचासंभविनमाणझालाहोता.तेयु होऊनये,हणनू अंिगरसांनीशांितय ाचा संक पसोडला होता.याय ातलापर्मुखॠि वजयांचाआवडतािश यकचहोणारहोता.कचहादेवगु बृह पतीचंामुलगा. यामुळेयाय ातरा सांकडूनअनेकिव नेये याचासंभवहोता. यािव नांपासनूय ाचेसंर णकर याकिरताअंिगरसांनीबाबांकडे यां यािदि वजयीमुलाचीमागणीकेलीहोती.

अ वमेधापे ाही मोठा असा हा स मान होता. मा या आकां ा याशांितय ाभोवती पर्दि णा घालूलाग या. यतीची भेट हे मा याआयु यातले एकभयंकर व न होते.अलकेचे चंुबन हे मा याजीवनातले एक संुदर व न होते. पणदो हीही व नेचहोती.शांितय हेकाहीतसले व नन हते.याय ाचेर णकरताना

Page 50: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आपलेशौयपर्गटहोईल,रा सांचालीलेनेपराभवकरणाराहानवावीरकोणआहे,हेपाह याकिरता इंदर्आप यालापाचारणकरील,मगआपण वगातजाऊ.अलकेपे ासहसर्पटीनंी संुदरअसले याअ सराितथेआपलेमन वेधनूघे याचपर्य नकरतील,पण यां यािवलोलकटा ांकडेिकंवामोहकिवभर्मांकडेल नदेताआपण इंदर्ालाहण,ू

‘देवराज, देव-दानवां या यु ात मी सदैव तु हांला साहा य करीन. मातर्मा यासाठीएकगो ट तु हीकरायलाहवी. ‘नहुष राजाची मुलंकधीही सुखीहोणारनाहीत.’असाशाप िमळालाआहेमा याविडलांना. याशापावरउ शापहवाआहेमला.’

आईनेमा याजा यालामोडताघाल याचापर्य नकेला.‘मलू िकतीहीमोठंझालं,तरीआईला तेलहानचवाटतं,’असे ितनेडो यांत

पाणीआणनूमलापु हापु हासांिगतले.मला ित या दुबळेपणाचीकीववाटूलागली.मीरा सां यापराभवाचीआिण

मा यापराक्रमाची व नेपाहतहोतो.मी हणालो,‘तू सांगतेस, ते िकतपतखरंआहे, हे मी हाताराझा यावरच मला कळेल.

हातारपणीमीकाहीपोरकटपणाक लागलो,तर या वेळीययुअजनूलहानआहे,हणनूतूमला माकरशीलना?’

सदग्िदत वरानेआईउ रली,‘तू हाताराझालेलामा या दृ टीलापडावास,एवढीचपरमे वरापाशीमाझी

पर्ाथनाआहे.’याश दांमागचेितचेदुःखइतरांनाकळतहोते,कीनाही,कुणालाठाऊक!पणते

श दऐकूनमलावाटले.यित याकाळरातर्ीपळूनगेलाहोता,तीआई याडो यांपुढेअजनूउभीआहे.ितचीएखा ाराि सणीसारखीितलाभीतीवाटतआहे!

२३माझे शरीरर क मागाहनू सावकाश येत होते. यां या चालीने अंिगरस

ॠषीं याआशर्माकडेजायलामाझाघोडाकंटाळला.मा यासारखेच याचेमनअवखळअसावे.वा याशी पधाकर यात यालािवल णआनंदहोतहोता.हांहां हणतामीआशर्माजवळआलो.

सायंकाळझालीहोती.समोर याझाडीतनूकृ णधमूर्रेखािनळसरआकाशाकडेवक्रगतीनेजातहो या. यांचीतीहालचालनतकी यातालब पद ेपांपर्माणेवाटतहोती.घरट ांकडेपरत येणारीपाखरेमधुर िकलिबलकरीतहोती.जणूकाहीपि चमिदशेला संुदरय कंुडपर् विलतझालेहोते. यात मेघखंडां याआहुती िद याजातहो याआिणहेसारेप ीॠि वजबननूमंतर् हणतहोते.

नानापर्कारचीपाखरेघरट ांकडेपरततहोती. राजवाड ातसु ा रंगांचेइतकेवैिच यमीकधीपािहलेन हते.मीघोडाथांबिवला. यातरल,गाणा यारंगांकडेमु धहोऊनमीपाहूलागलो.एक पंचरंगीपाख उडत-उडतमा यासमो नजाऊलागले.या रंगाचामोहमलाअनावरझाला, यापाखरालाबाणमा नखालीपाडावेआिण

Page 51: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

याचीसंुदरिपसेआप यासंगर्हीठेवावी,अशीइ छामा यामनातपर्बळझाली.मीधनु यालाबाणलावला.इत यातमा याकानांवरकुणाचेतरीकठोरश दआले,

‘हातआवर.’ती िवनंती न हती, आ ा होती. मी चमकून वळून पािहले. या पाखराचे

िचतर्िविचतर् रंग पाह या या नादात माझे आजबूाजलूा ल च गेले न हते.डावीकड या वृ ा या शाखेवर एक ॠिषकुमार सं येची शोभा पाहत बसला होता.मा याचवयाचाअसावातो. या याआ ेचामोठारागआलामला.पणनकळतमाझाहातआधीचखालीगेलाहोता. या यापे ामी वतःवरचअिधकरागावलो.पुढ याचणीवृ ाव न यानेखालीउडीटाकलीआिणमा याजवळयेऊनतो हणाला,

‘अंिगरसॠषीचंाआशर्मआहेहा.’मीकु यानेउ रलो,‘तेठाऊकआहेमला!’‘याआशर्मा या पिरसरात तूया पाखराची ह याकरणार होतास! तोअधम

झालाअसता!’‘मी ितर्यआहे.िहंसाहामाझाधमआहे.’‘ वतः या संर णाकिरता िकंवा दुजनां यापािरप याकिरता केलेली िहंसाहा

धमहोऊशकतो.या मु या, िन पापपर्ा यानं तुलाकोणतातर्ास िदलाहोता? यानंकोणतंवाईटकृ यकेलंहोतं?’

‘ यापाखराचेरंगफारआवडलेमला!’‘मोठा रिसक िदसतोसत!ूपण यानं तुला रिसकता िदलीआहे, यानंच या

पाखरालाजीविदलाआहे,हेिवस नकोस.’मीिचडून हटले,‘असलीनीरसपर्वचनंदेवळातगोडलागतात.’तोॠिषकुमारहसत हणाला,‘तूएकादेवालयातचउभाआहेस!तोपाहा,पि चमेकडंयादेवळातलानंदादीप

मंद मंदहोतचाललाआहे.जरावरपाहा.आताया मंिदरात िनरांजनांमागनू िनरांजनंपर् विलतहोतजातील.’

वेषाव नतोएकसाधाॠिषकुमारिदसतहोता;पण याचीहीबडबडॠषीपे ाकवीलाशोभेल,अशीहोती. याचाउपहासकर याकिरतामी हटले,

‘किवराज,आप यालाघोड ावरबसतायेतंकाय?’‘नाही.’‘मगआप यालामृगयेचंसुखकधीचिमळणारनाही.’‘पणमीहीिशकारकरतो.’‘कसली?दभाची?’उपहासानेभरले या वरातमीपर् नकेला.यानेशांतपणेउ रिदले,‘मा याशत् ं ची.’‘व कलं नेसणा या आिण पणकुटीत राहणा या ॠिषकुमारालाही शत्

असतात?’‘एकचनाही;पु कळ!’

Page 52: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘शत् शीलढायलातु यापाशीश तरं्कुठंआहेत?’‘सयूआिणइंदर्यां यापे ाहीअिधकतेज वीअसाघोडामा यापाशी–’‘तुलाघोड ावरबसतायेतनाहीना?’‘तु याघोड ावरनाही;पणमा यामीसदैवबसतो.मोठाचपळ,संुदरपर्ाणी

आहेतो. याचावेगिकतीिवल णआहे, हणनूसांग?ूतो णाधातपृ वीव न वगातजातो.पर्काशिजथंपोहोचूशकतनाही,ितथंतोसहजपर्वेशकरतो.अ वमेधाचेघोडेया याव नओवाळून टाकावेत. या या बळावर माणसू देव होतो. देवाचा महादेवहोतो!’

तो वमीलागेल,असे बोलतअसावा. मातर् या या बोल याचाअथ मलानीटसाकळलानाही.

संतापनू मा या घोड ाला मी टाच मारलीआिण या उ टॠिषकुमारलाहटले,

‘कुठंआहेतुझाघोडा?’‘तोतुलादाखिवतायेणारनाहीमला.पणअ टौपर्हरतोमा यापाशीअसतो.

मा यासेवेसाठीसदैवजागृतराहतो.’‘ यालानावबीवकाहीआहे,कीनाही?’‘आहे.’‘ याचंनावकाय?’‘आ मा!’

२४िवनीतवृ ीनेआशर्मातपर्वेशकरायलामलाआईनेआवजनूसांिगतलेहोते.

हणनूच शेला,अलंकार वगैरे व तूशरीरर कापाशी देऊन,मी पुढेघोडा िपटाळलाहोता.सा यासैिनकासारखािदसतहोतोमी. यामुळे याॠिषकुमारानेमलाओळखलेनाही,यातनवलनाही.

मी यालाकधीचपािहलेन हते.मगमीतरी यालाकसेओळखणार?सारेचॠषी आिण ड गर दु न सारखे िदसतात. जटाभार, य ोपवीत, व कले, भ मलेप,इ यादीगो टीतंॠषीतंवेगळेपणातोकायअसणार!

मातर् यािदवशीरातर्ीपर्ाथने यावेळीअंिगरसॠषीनंीजे हा याचीआिणमाझीओळख क न िदली, ते हा मी चपापलो! तो कच होता. देवगु बृह पतीचामुलगा. शांितय ातला एक पर्मुखॠि वज. मा याएवढाच तो वयाने लहान िदसतहोता.फारतरमा याहनूएक-दोनपावसाळेअिधकपािहलेअसतील याने!इत यालहानवयात अंिगरसांसार या िनः पृहॠषीनंीआप याय ातलेपर्मुखपद यालाावे,याचेमलाआ चयवाटले.परे्मअंधळेअसते, हेचखरे.मगतेआईचेमुलावरचे

परे्मअसो,नाहीतरगु चेिश यावरलेपरे्मअसो.अंिगरसांनीआमचीओळख क न देताच कचही चिकत झाला. सं याकाळी

आ हांदोघांतलहानशीशाि दकचकमकझालीहोती.ितचीआठवणहोऊनच,कीकाय,तोहसतपुढेआलाआिणमलाअिभवादनक न हणाला,

Page 53: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘युवराज,सं याकाळीमीआप यालािकंिचतटाकूनबोललो,कीकाय,कुणालाठाऊक! स य बोलावं; पण ते ऐकणाराला िपर्य होईल, अशा रीतीनं बोलावं, हीगु जीचंी िशकवणअजनूमीपणूपणेआ मसातक शकलोनाही.मा याबोल याचारागमानूनका.माणसा यामनाचाघोडाके हाआिणकशालाबुजेल,याचानेमनसतो.माकरामला.’

मी यालापरतअिभवादनकेले.‘तु हीहीमला माकरायलाहवी.’ हेश दमा यािजभे याअगर्ापयंतआले

होते; पण ते काही के याओठांबाहेर पडले नाहीत. हि तनापरू या युवराजाने एकाॠिषकुमाराची मामागायची?छेः!

२५वतःशीकाही हणतच,कचअि नशाळेबाहेरआला.मी या यामागेचहोतो.

हेश दमला प टऐकूयेतहोते.‘आ मावाअरेम त यःशर्ोत यःआ मावाअरेिनिद यािसत यः।’आ हांदोघांनािनरिनरा यापणकुट ािद याहो या. याआशर्मा याअगदी

टोकालाहो या.िचम याबिहणी-बिहणीनंीएकमेकीनंािबलगनूएकाचपांघ णातझोपीजावे,तशाकाळसरिहर यावृ राजीत या यादोनपणकुिटकािदसतहो या.

मा याकडेपाहनूहसतकच हणाला,‘युवराज,आताआपणशेजारीझालो.’’ ‘शेजा यासारखा दुसराशत् नाही,’हीउ तील ातआहेना,कचदेव?’मी

िवनोदाने हणालो.‘पर् येकलोकिपर्यउ तीतकेवळअधस यअसतं!’ यानेहसनूउ रिदले.पणकुटीत याश येवरमीपडलो.पणमलाझोप येईना.यती या याकाटेरी

श ये यामानानेहीश याशतपटीनंीसुखकारकहोती.पणपरा याश येवरलोळायलासवकले यामा याशरीरालातीबोचूलागली.कोप यातकसलातरी मंद िदवाजळतहोता.कदािचतइंगुदीतेलाचाअसेल.कदािचतदुसरेकसलेतरीतेलअसेलते!युवराजययातीनेइंगुदीश दऐकलाहोता.पणतेतेलकसेअसतेआिणतोकसेकाढतात,याचीयालाकुठेक पनाहोती?या आिणदिरदर्ीवातावरणातशांितय ापुराहोईपयंतआप याला िदवस काढले पािहजेत, या क पनेने माझे अंग शहारले. पलीकड यापणकुटीतनू मंद,मधुर वनी येतहोता. गंुजारवासारखा!मधनूच झुळूझुळूवाहणा यागंगाजलासारखातोवाटे.डोळेिमटूनमीतोमधुर वनीऐकूलागलो.कचाचेिनदरे्पवूीचेिन यपठनचाललेअसावे. याचेश दकाहीमलाऐकूयेतन हते;पणउ हानेतापले यापर्वाशा या अंगावरपावसाचे तुषारपडावे,तसे तेमलावाटतहोते.हळूहळू िनदरे्नेमलाआप याकुशीतघेतले.मा या व नातअलकागुणगुणतहोती–

‘आ मावाअरेम त यःशर्ोत यःिनिद यािसत यः!...हेमानवा,आ या याव पाचािवचारकर.आ या याहाकाऐक.आ म ानहेचआपलं येयमान. याचाचिनिद यासधर!’

‘तूतरआतागागी, मैतरे्यीझालीस!’असे हणतमी ित याखां ावरहात

Page 54: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ठेवला.तीअदृ यझाली.

२६िदवसांमागनू िदवसजाऊलागले.जपमाळेतला एकेक दर्ा मागे टाकला

जावा, तसे! या काळात मा या शरीराने अनेकदा कुरकूर केली. पण शांितय ा याकामामुळेअसो,

‘तूइथंआलाआहेस, हे रा सांनाकळलंय.् यामुळंय ात िव नआण याचंरा सांना धैयचहोतनाही!’अशाश दांनी अंिगरसॠषीवारंवारमाझागौरवकरीतअस यामुळंअसो,आशर्मातमनु यितथ यावा याइतका व छंदआिणहिरणाइतकािनि चंत होतो, हणनू असो, अथवा कचासार या तेज वी, िवचारीआिण बहुश् तॠिषकुमारा यामैतर्ीचालाभझा यामुळेअसो,पर् येकवेळीमा याशरीराचीकुरकूरदुस या कुठ यातरी आनंदात मला ऐकू येईनाशी होई. मंतर्घोषात रातिकड ांचीिकरकीरऐकू येतनाहीना?तशी.शांितय ाचापर्मुखॠि वज हणनूसकाळपासनूसं याकाळपयंतकच केवळजलपानक नराही.य ाचा मु य संर कया दृ टीनेयावर्ताचेमीहीपालनकरायलाहवेहोते;पण अंिगरसॠषीनंीमा याशरीरर कांतीलसहा माणसे िनवडली. ते सहाआिण मीअशा सातांना एकेक िदवस सयूादयापासनूसयूा तापयंतनुस यापा यावरराहावेलागे.आठवड ालातोिदवसमलाफारकठीणवाटे.राहनू-राहनूभकूमलाअ व थकरी.मृगयेतिकंवाअ वमेधा याभर्मंतीतमाझेभोजन वेळेवरहोतअसे,असेथोडेचआहे?पण या वेळीमन दुस याउ मादात गंुगअसे. यामुळे भुकेची यालाअशीआठवणहोतनसे.मा याउपवासा या िदवशीतररा सांनीय ावरआक्रमणकरावे,अशी िवल णइ छामनात िनमाणहोई. यामुळेआपलासारािदवस यां याशीयु कर यातिनघनूजाईलआिण यानादात ु धे यािविचतर्टोचणीचाआप यालािवसरपडेल,असेमलावाटे,पणतसेकधीचघडलेनाही.असाउपवासा यािदवशीकचाचेमोठेकौतुकवाटेमला!सातिदवसांतनूएकिदवसजेवर्तपाळणेमलाअवघडवाटे, याचेतो िन य सुखानेपालनकरीतहोता.हीश तीयानेकुठेसंपादनकेली?िवचारकरक नहीमलायापर् नाचेउ रसापडलेनाही.मगमी वतःचेअसेसमाधानकरी–

‘माझंजीवनवीराचंआहे.शरीरहावीरा यापराक्रमाचामु यआधार.तेशरीरपु टआिण तु टकरायलाआपणलहानपणापासनू िशकलो. हणनू ु धेवरआप यालािवजय िमळिवता येत नाही. कचाची गो ट िनराळी आहे. ॠषीचे बाहू वाळले यालाकडासारखेअसले,तरीचालतं!वीराचेबाहूलोखंडा याकांबीसारखेअसलेपािहजेत.कचापर्माणंआप याला ु धेवर िवजय िमळवता येत नाही, हेखरंआहे; पण यातकमीपणाकसलाआलाआहे?अ वमेधाचाघोडा घेऊनकचआयावतभर िफ शकेलकाय? याचंशरीरतपामुळंतेजःपंुजिदसतं,ता यामुळंसंुदरभासतं.पणपर्ाणगेला,तरीधनु यालाबाणकाहीलावतायेणारनाही याला!’

कचाचे वेगळेपण केवळमा याउपवासा या िदवशीचमलाजाणवे,असेनाही.वारंवारयानाही या पाने तेपर्गटहोई.काही वेळा तेडो यांतभरे,काही वेळा ते

Page 55: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

डोळेिदपवनूटाकी.

य ाचा मु यभाग िनिव नपणेपारपडताचअंिगरसांनीआशर्माततीन िदवसउ सव साजरा केला. या उ सवात कचाने एखा ालहान मुलापर्माणे भाग घेतला.संगीतात याचीचांगलीचगतीहोती.पोहतानाहापवूज मीमासातरन हताना,असेवाटे. उ सवात या एका गीता या वेळी एक मलू रडू लागले. या याआईलासु ायाला ग प करता येईना. कचाने ते मलू आई या मांडीव न उचलले. जवळचजांभळाचासडापडलाहोता, यांतलीएक-दोनजांभळे यानेआप यात डातटाकली.लगेचआपलीजांभळीजीभबाहेरकाढून यानेती यामुलालादाखिवली. तेआकांतकरणारेमलूहांहां हणताहसूलागले.माकडासारखीजीभबाहेरकाढणाराहापोरकटकचआिणशांितय ाचे मंतर्अ खिलत वाणीने हणणारा पंिडतकच हे दोघे एकचआहेत, हेमीडो यांनीपाहतहोतो, हणनूबरे.नाहीतरएकाचमाणसाचीहीदोन पेआहेत,यागो टीवरमाझासहसािव वासबसलानसता!

दोन पे?छे!कचबहु पीहोता. याचेएकेकनवेनवे पदृ टीलापडलेकीमीग धळूनजातअसे.रातर्ीतोफलाहारकरी, यावेळीमी या याशीगो टीकरीतबसे.एकदा संुदर िदसणा याआिण गोडअसणा या एका फळात याला कीडआढळली.याचीहसरी मुदर्ाएकदम गंभीरझाली.आपलेहिरणासारखे िवशाल,पण िसंहासारखेिनभयडोळेमा याकडेवळवनूतो हणाला,

‘युवराज,जीवनअसंआहे. ते संुदरआहे.मधुरआहे;पण याला के हा कुठूनकीडलागेल,याचानेमनसतो!’एवढेबोलनूतोथांबलानाही.काही णतोिचंतनम नझाला.मग यानेकुठ यातरी लोकाचाएकचरणउ चारला.

‘याजगातगोडफळांनाचकीडलाग याचाअिधक संभवअसतो!’असा याचरणाचाभावाथहोता.तीओळ हणनूतोथांबलाआिणमोठ ानेहसत हणाला,

‘युवराज, लोकाचाएकचरणकसाबसाजमला!पण दुसराकाही सुचतनाहीमला. यामनु यातकाहीिवशेषगुणअसतात,वृ ीचीिवल णउ कटताअसते, यांनीयागोडफळापासनूबोधघेतलापािहजे. वतःलाजपायलािशकलंपािहजे,असंमलासांगायचंआहे. पण तेकाही छंदाचं प घेऊनमा यामनातनू उचंबळून बाहेर येतनाही.’

कचकवीआहे,हे यारातर्ीमलाकळले.अधनूमधनूकाहीतरीमलाबोचले,कीअसले लोकाधतोउ चारी. तेअधमुध लोक या वेळीमी िटपनू यायलाहवेहोते.पण कुठ याहीगो टीचेमोल ती हरव यानंतरचआप यालाकळते. िकतीतरी िदवसकचाचाआिणमाझासहवासझाला.पण या वेळ या या याएखा ा लोकाचाएकचरणसु ाआजमलापाठयेतनाही.फ तएकाचरणाचेतीनश दआठवतात,

‘जग ् म यहेपण–’हेतेश दहोत.तो लोक सुचला, या वेळचे दृ यमा याडो यांपुढेउभेआहे.चांदणीरातर्

होती.तोआिणमीअंगणातशतपावलीकरीतहोतो!वारापडलाहोता.झाडाचेपानसु ाहलतन हते.एकाएकीकुठूनतरीवा याचीझुळूकआली. याझुळुकेसरशीअंगणा याकडेलाअसले याकेसरवृ ाचेएकपानपायदळीतुडिवलेजाऊनये, हणनू यानेधडपडकेली. पण ते या या हातांत सापडले नाही. मग ते याने जिमनीव न उचलले.

Page 56: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

या याकडेिकतीतरीवेळतोमंतर्मु धहोऊनपाहतरािहला.‘जग ् म यहेपण–’याश दांनीपर्ारंभहोणारातो लोक यालाएकदम फुरला. या लोकाचेपुढचेश दमलाआठवतनाहीत;पण याचाभावाथमातर्अ ािपमा यामनातमळूध नरािहलाआहे:

‘हेिचमुक यापणा,याअकालमृ यचूाशोककर याचंमलाकायकारणआहे?तूयथाशि त या वृ ाचं स दय वाढिवलंस. आप या परीनं मा यासार या अनेकांनािचमुकली सावली िदलीस. तुझंजीवन सफलझालंआहे. वगात तुझं थानअढळआहे.’

२७एकदाएका िचम यालाघवीॠिषक येनेआ हांदोघांनाहातध नआप या

अंगणातओढीत नेले. ितनेलावले या वेलीला पिहले फूलआले होते. तेआ हांलादाखवायचे होते ितला. ितचेकौतुकक नआ ही पुढेजाणार होतो; पण ती मुलगीमोठ ा िवचारातपडलेली िदसली. यांचास कारकरावयाचा, तेअितथीदोन;आिणफूलपडलेएक.तेकुणाला ावे,हेितलाकळेना.ती याफुलाकडेिवचारम न दृ टीनेपाहतरािहली.ितचीअडचणल ातयेताचकचहसनू हणाला,

‘बाळ,हेफूलतूयुवराजांनादे.’मी यामुलीला हणालो,‘अंहं,यांनाचदेत.ूमोठेथोरॠषीआहेतहे!’ती मुलगीअधवटउमललेलीतीकळी खुडणार,इत यानेकचानेहळूच ितचा

हातहातातघेतलाआिणतो हणाला,‘बाळ,तुझीहीसंुदरभेटमलापोहोचली.पणतीितथंचवेलीवरराहूदे.ितथंच

उमलू दे.मी पर् येक िदवशीसकाळी इथं येईन. तु याया फुलाशी बोलेन.मगतरझालं?’

या यायाश दांनी यामुलीचेसमाधानझाले.पणमीमातर्अ व थहोऊनगेलो. यािदवशीरातर्ीबोलता-बोलताकचाजवळहािवषयमीकाढला.मी हणालो,

‘तीकळी उ ा-परवा पणूपणे उमलेल. दोन-चार िदवस ते फूल वेलीवर हसतराहील.मगतेकोमेजेल,आपोआपगळूनखालीपडेल.हेसारंपाह यातकसलंआलंय्सुख? फुलंकाय केवळ दु नपाहायचीअसतात?तीतोड यात, हंुग यात, यांचेहारकर यात,तीकेसांतगंुफ यातआिणश येवरपसर यातखराआनंदआहे.’

कचि मतकरीतउदग्ारला,‘आनंदआहेखरा.पणतो णभंुगर!केवळउपभोगाचा.’‘उपभोगातपापआहे?’‘नाही. धमाचं उ लंघन न करणा या उपभोगात पाप नाही; पण या जगात

उपभोगापे ाशरे् ठअसादुसराआनंदआहे.’‘कोणता?’‘ यागाचा!’मला यतीचीआठवणझाली.लहानपणीच तो संसारसोडून गेला होता. या

Page 57: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

रातर्ीचीतीरानह ीचीिशकार,तीयतीचीिविचतर्गुहा, यागुहेतलेतेकाटेरीवेलीचेअंथ ण,सारेसारेमलाआठवले.मीकचालापर् नकेला,

‘याजगातसं यासहाएकचसुखाचामागआहेका?’तोहसला.थोडावेळ व थबसला.मीपु हापर् नकेला,‘उ ाराजा हायचंसोडून,मीसं यासीझालो,तरतेयो यहोईल?’कचगंभीरझाला.तोआवेशानेउदग्ारला,‘मुळीचनाही. युवराज,राजाहोऊनपर्जेचं यायानंपालनकरणंवपर्जे या

सुखाकिरताझटणंहातुमचाधमआहे.राजधमहासं यासधमाइतकाचशरे् ठआहे.’मी हणालो,’िसंहासनावरबसनूसं याशासारखंवागणंश यआहे?’कचा याकपाळावरएकसू मरेषािदसूलागली.मगतोसावकाश हणाला,‘युवराज, संसारकरणंहीचमनु याचीसहजपर्वृ ीआहे.साहिजकच या या

जीवनातसवपर्कार याउपभोगांना थानआहे.माणसानंउपभोगघेऊनयेत,अशीजरई वराचीइ छाअसती,तर यानंशरीरिदलंचनसतं.पणकेवळउपभोग हणजेजीवनन हे.देवानंमाणसालाशरीरापर्माणंआ माहीिदलाआहे.शरीरा यापर् येकवासनेलायाआ याचंबंधनहवं. हणनूमाणसाचाआ मासदैवजागृतअसायलाहवा!म ा याधंुदीतअसणा यासार या याहातनूलगाम िनसटूनजातात.घोडेसैरावैराउधळतात.रथखोलदरीतपडून याचाच काचरूहोतोआिणआतलाशरूधनुधर यथपर्ाणालामुकतो.’

बोलता-बोलता तो थांबला. मान वर क न न तर्खिचतआकाशाकडे यानेपािहले.मगतो हणाला,

‘युवराज, माकरामला.असंकाहीबोलूलागलो,कीमाझंमलाभानराहतनाही.जीवनमागाला एक पर्वासीआहे मी. या मागावर या ड गर-द या, रानं-वनं,न ा-नगरंयांतनूमीअजनूगेलोनाही.मीबोललो,तेपु तकी ानझालं.अनुभवाचाभागफारकमीआहे यात; पण बृह पतीसार या िप या याआिण अंिगरसासार यागु ं यासहवासातमीजेकाहीिशकलो,जेकाहीिचंतनकेलं, याचंसारहेआहे.तेसंुदरफूलपाहनूमलाआनंदझाला. या मुलीला िदलेलंवचनमीपाळणारआहे. ते फूलपाहतानामा याडो यांना जे सुखहोईल, तेपर् येक िदवशीमी घेणारआहे. तेफारचांगलं उमललं, हणजे वेलीजवळजाऊन याचा वासही घेणारआहेमी. पण तेमीतोडणारमातर्नाही.आजवासासाठीएक फूल खुडलं,तरउ ा तेवढ ाच सुखासाठीफुलामागनूफुलंखुडावीशीवाटतीलमला.मग दुस यां याफुलांचाअपहारकर याचीइ छामा यामनातपर्बळहोईल.अपहारासारखाअधमनाही.’

याचे बोलणे ऐकत राहावेसे वाटत होते मला. पण ते या याआवाजा यागोड यामुळे.तोसांगतहोता,तीसारीमलापोपटपंचीवाटतहोती.कुठ यातरीजु या-पुरा यापो यांतलेपांिड यअसावेते! यालाअडिव याकिरतामीमधेच हणालो,

‘एकशंकािवचा का?’‘अव य.मातर्एकगो टिवस नका.तुम यासारखाचमीहीएकअनुभवशू य

त णआहे.जीवनाचंरह य नेहमीच गुहेतलपलेलंअसतं. या गुहे यादारातनू नुकते

Page 58: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कुठंआपणआतगेलोआहोत.आत याअंधारातअजनूआप यालाकाहीनीटिदसतनाही.आप यापैकीपर् येकालाहेरह य वतःचशोधनूकाढलंपािहजे.’

‘तेजाऊदे.माझीशंकाएवढीचआहे–तेफूलचारिदवसांनीआपोआपकोमेजनूजाईल.मगआजचमीतेतोडलं,हंुगलं,िकंबहुना याचाचोळामोळाकेला, हणनूकायिबघडणारआहे?कुणाचीकायहानीहोणारआहे?एक णतरीसुवासा याउ मादातमीघालवूशकेन,कीनाही?’

मा यायापर् नाचेसरळसरळउ रदेताआलेनाही.पणआपलापराभवमा यकरणे या यािजवावरआले.तो हणाला,

‘दै यगु शुक्राचाययांनीमोठीउगर्तप चयाक नसंजीवनीिव ासंपादनकेलीआहे,असंनुकतंचऐकलंमी. यािव े नंमेलेलीमाणसंिजवंतकरतायेतात.तीिव ामलासा यकरताआली,तरकोमेजणा याफुलांनापु हापर्फुि लतकर यातमीितचािविनयोगकरीन.’

२८एखा ालहानमुलासारखेहेकचाचेबोलणेहोते.केवळयाचवेळीन हे,तरइतर

वेळीहीतोअसेकाहीतरीबोले. तेमला मुळीचपटतनसे. देव-दै यांचेलहानलहानसंघषआजअनेकवषसु होते.शुक्राचायांनीसंजीवनीिव ासंपादनके यामुळेआताया संघषाचे पांतर घनघोर संगर्ामात होणार, हे उघड िदसत होते.अशा पर्कारचेअिर ट अंगावरकोसळू नये, हणनू अंिगरसांनी हाशांितय आरंभला होता. ितकडेइंदर्ादी देव यु ाची िस ताकरीतअसताना देवगु ं चा हा मुलगा इकडेशांितय ातभाग यायलाआलाहोता.तोवारंवारउदग्ारकाढील,

‘देव िवलासांचे अंध उपासकआहेत. दै य श तीची अंधळी उपासना करीतआहेत.या दोघांनाहीजग सुखीकरता येणारनाही. यां या यु ातनूकाही िन प नहोणारनाही.’

मोठे िविचतर् होते याचेमन, या या इतकाजवळमीआलो. पण या यामनाचाअंतमलाकधीचलागलानाही.कधीतोयतीपे ाशतपटीनेशहाणावाटे;कधीएखा ावेड ाहनूहीवेडावाटे. या यािकतीतरीक पना व नासार या.

मातर्एकगो टखरी.आतालवकरचआपणएकमेकांपासनूदरूजाणार, हणनूमाझेमन हुरहु लागले.मातर्तो िवयोगाचापर्संगअगदीअनपेि तरीतीनेआला.उ सवा याितस यारातर्ीहि तनापुराहनूअमा यांचािनरोपघेऊनदतूआला.बाबांचीपर्कृती एकाएकी िबघडली होती. ते मृ युश येवर पडले होते. मी त काळ परतणेआव यक होते. काय करावे, ते मला कळेना. मी अंिगरस महषीकंडे गेलो. मा यापाठीव नवा स यपवूकहातिफरवीतते हणाले,

‘युवराज,त काळपरतजा. इथलीकाहीकाळजीक नकोस.य ाचा मु यभागतूपारपाडलाआहेस.धमसेवेपर्माणेिपतृसेवाहेहीतुझंकत यआहे.’

अंिगरसांनामीभि तभावानेअिभवादनकेले.वा स यानेपिरपणूअशा दृ टीनेमा याकडेपाहतते हणाले,

‘युवराज, सुखीहो,असाआशीवादमी तुला देतनाही.मानवीमनाचीआिण

Page 59: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

जीवनाचीगंुफणमोठीिवल णआहे. यामुळंसुखहाअनेकदामृगजळाचाशोधठरतो.सुखहीदुःखाचीछायाआहे,कीदुःखहीसुखाचीसावलीआहे,हेकोडंइतकीतप चयाक नहीमलाउलगडलेलंनाही.तूतेसोडिव या यानादालालागूनकोस.तुलारा यकरायचंआहे.धम,अथआिणकामहेतुझेमु यपु षाथआहेत.पणअथआिणकामहेमोठेती णबाणआहेत. पवती तर्ीजशी िवनयानंशोभनू िदसते,तसेचअथआिणकामहेधमा यासंगतीतसंुदरवाटतात.जगानंमा याशीजसंवागावं,असंमलावाटतं,तसंमीजगाशीवागायलाहवं,याशर् ेलामीधमबु ी हणतो.याधमबु ीचापर्काशजीवनाततुलासततलाभो.’

एखा ा मुलालाआई उपदेशकरतेना,तसं अंिगरसमा याशी बोलत होते.यांचेश दमा याकानांत घुमतहोते;पणअथमनापयंतपोहोचतन हता.बाबां यापर्कृती या वातने माझे मन उडून गे यासारखेझाले होते. नाही नाही याक पनामनात येत हो या.कातरवेळेलाकळकी या रानातनू वा-यानेक हत घुमावेआिण तेघुमणेऐकूनलहानमुलानेिभऊनजावे,तशीमाझीि थतीझालीहोती. यावा या यािविचतर्आवाजाम येनागाचेफुसफुसणेऐकूयावेना?यतीनेसांिगतले या याशापाचीआठवण होताच माझीअगदी तशीअव थाझाली. बाबांना कसलाशापआहे? याशापामुळेतेअसेमृ युश येवरपडलेअसतीलकाय? याशापावरउ शापकोणता?

मलाराहवेना.मीभीत-भीतअंिगरसांनािवचारले,‘मलाकाही िवचाराचंय्आप याला.बाबांनापवूीकधी कुणीशाप िदलाआहे

का?’यांचीमुदर्ािख नझाली. णभर त धराहनूमगजड वरानेते हणाले,‘होय.’ते पु हा थांबले, आता यांची मुदर्ा मघासारखी पर्स न िदसू लागली. ते

हणाले,‘युवराज, याशापालाइतकंकशाला यायलाहवं?खरंसांगूतुला?याजगात

ज मालायेणारापर् येकशािपतअसतो!’‘पर् येकमनु य?’मा या वरातीलकमतरतामाझीमलाचभीितपर्दवाटली.तेहसनूउदग्ारले,‘मी,कच, तुझा िपता–आपणसारेआपाप या परीशािपतआहोत. कुणाला

पवूज मीचंकमभोवतं, कुणालाआईबापां या दोषांचीफळंचाखावीलागतात. कुणीवभावदोषामुळं दुःखीहोतो, कुणालापिरि थती या शंृखलांतब होऊनजीिवताचापर्वासकरावालागतो.’

‘ हणजेजीवनहाएकशापचआहे, हणायचा?’‘छे! छे!जीवनहाएक िद यवरआहे.तोपरमे वराचा कृपापर्सादआहे.तो

अनेकशापांनीयु तअसलेलावरआहे,एवढंच!’‘केवळयाशािपतजीवनाचाअनुभवघे यासाठीमनु ययाजगातयेतो?’‘नाही.’हाश दगंभीरपणानेउ चारतानाअंिगरसां यामुदरे्वरि मतझळकले.

शरदॠतमूधीलचांद यासारखेभासलेतेमला.‘मगमानवीजीवनाचाहेतूकाय?’‘याशापातनू मु तहो याचापर्य नकरणं.ययाित,इतरपर्ा यांनाशारीिरक

Page 60: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सुखदुःखांपलीकडचीअनुभतूीअसतनाही.तीकेवळमनु यालािमळालेलीदेणगीआहे.या अनुभतूी या बळावरच मनु य पशुकोटीतनू वर आला आहे. सं कृती या दुगमपवताचीचढणतोचढतआहे.आजनाउ ातो यािगिरिशखरावरजाईल.मगयासवशापांतनू याचंजीवनमु तहोईल.एकगो टकधीहीिवस नकोस–शरीरसुखहाकाहीमानवीजीवनाचामु यिनकषनाही.तोिनकषआहेआ याचंसमाधान!’

बोलता-बोलतातेथांबलेआिण हणाले,‘काय वेडाआहेमी!भल या वेळी तुलाबर् ाना यागो टीसांगतबसलो.

ितर्याचंधनु यआिणबर्ा ाणांचीजीभहीसदैवस जअसतात, हेखरं! िनि चंतमनानंतूहि तनापुरालाजा.तु यािप यालाआरामवाटावा, हणनूमीिन यपर्ाथनाकरीतराहीन.तुझापर्वासिनिव नहोवो;जा.िशवा तोप थानःस तु!’

२९हि तनापुरातपर्वेशकरीपयंतकचआिण अंिगरसयां याताि वक िवचारांची

सावलीमा यामनावरपसरलीहोती. यासावलीतजशीसायंकालीनधसूरताहोती,तशी कालाची र यताही होती. पण नगरात पाऊल टाकताच ती संुदर सावली लोपपावली. सा या राजधानीवर पसरले या काळजी या कृ ण छायेने माझे मन यापनूटाकले.एरवीहसत-िखदळतलगबगीनेचालणारेराजमागआजमकूपणानेजडपावलेटाकीतचाललेहोते.बाबांचीशेवटचीभेटहो याचेसु ाभा यमा याकपाळीनाही,कीकाय,याआशंकेनेमाझेमनपळापळालाकंिपतहोतहोते.पराभतूराजपुतर्ापर्माणेमीराजवाड ातपर्वेश केला–अगदी मुकेपणाने–खालीमानघालनू!बाबां याशरीरातचैत यहोत;पण यांनीमलाओळखलेनाही.उ हा यात याम भमूीसारखे यांचेशरीरतापलेहोते. िनजनवाळवंटातम यरातर्ीघ घावत राहणा यावा यासारखे ते िवचकूबोलत. यांनावातझालाहोता.आई, राजवै , वृ अमा य,दासदासीयासवां यामुदर्ांवरभीतीचीआिणदुःखाचीछायापसरलीहोती.

मीमंचकावरबाबां याउशाशीबसलो.‘बाबा,बाबा’अशाअनेकहाकामार या.तेकाहीतरीपुटपुटले;पण यांनीमा याएकाहीहाकेलाओिदलीनाही.जणूकाहीतेआम याजगातचन हते!

मीउठलो. यां यापायांशीजाऊनबसलो. यां यापायांव नमीहळूहळूहातिफरवू लागलो. पण माझा पशही यांनीओळखला नाही. माझे डोळे भ नआले.बाबां यापावलांवरतेअश् ं चाअिभषेकक लागले.

अमा यउठूनमा याजवळआले.मा याखां ावरआपलाकृशहातव सलतेनेठेवनू यांनीमलामहालाबाहेरनेले.मग कंठानेते हणाले,

‘युवराज, तु ही अजनू लहान आहात. यामुळं जगरहाटीची तु हांला पणूक पना नाही. हा मृ युलोकआहे. मानवी जीवन हा जसा क पवृ आहे, तसा तोिवषवृ हीआहे.

‘महाराजां या वेदना तु हांला पाहवणार नाहीत. नगरापासनू दोन कोसांवरआपलंअशोकवनआहे.मोठी संुदरआरामवािटकाआहेती. कुणीॠषी-मुनीअितथीहणनूआले,कीितथंच यांची यव थाकर याचापवूापरपर्घातआहे.एरवीते थळ

Page 61: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िहमालयात याएखा ा गुहेइतकंशांतआहे. इथनूअशोकवनात या मंिदरातजाणारंभुयारहीआहे.फारजवळची वाटआहे ती. याशांतआरामवािटकेतआपण राहावं.िदवसातनूदोन वेळामहाराजां यादशनालायावं. िवशेषकाहीअसलं,तर भुयारा यामागानंघटकेत इथं येऊशकाल.महाराणीं या संमतीनंचमी हीयोजना केलीआहे.अ वमेधआिणशांितय यां यादगदगीनंआपणअगदीिशणनूगेलाअसाल.तोशीणअशोकवनात यािवशर्ांतीनंनाहीसाहोईल.’

३०मृगयेत िकंवारणांगणातमीकधीहीमाघार घेतलीन हती;पणराजवाड ावर

पसरले या मृ यू या या कृ णभीषण छायेला मातर् मी यालो. मी मुकाट ानेअशोकवनातराहायलागेलो.

पण मृ यू हेमोठेभयंकरअ वलआहे. िकतीही उंचझाडावरचढूनबसले,तरीितथेतेमाणसाचापाठलागकरते.कुठेहीलपनूबसा,तेकाळे,कु पपर्चंडधडूआपलावासकाढीतयेते. या यागुदगु यांनीपर्ाणकंठीयेतात.

अशोकवनातअमा यांनीमा याकडेसवपर्कार यासुखांचीिस ताकेलीहोती;पणमाझंमनकशातचरमेना.दासदासीअगदीमोज याहो या;पणपर् येकमाणसूमा या दृि ट ेपाकडे ल लावनू उभे असे. यांना काय काम सांगायचे, हेच मलाकळेना. दासीतं मुकुिलका नावाची एक नवी दासी िदसली.मोठीचतुरआिण देखणीहोती.वयानेपंचिवशी याआत-बाहेरअसावीती.मा यामनालाशांतीिमळावी, हणनूसव सेवकांनाश य िततके दरू ठेवनू, ती एकटीअगदी मुकेपणाने माझी सेवाकरी.ब लवाने कुशलतेने केलेलेप वा नतसेचटाकूनमीउठूलागलो,कीवाराघालता-घालतातीथांबे.मीवळूनवरपािहले,कीित यामुदरे्वरसल ज,पणक णभाविदसे.तीजणूकाहीडो यांनीमला हणे,

‘असंकायकरावं,महाराज?आपणकाहीचखा लंनाहीत,तरिबचा याशरीरानंकायकरावं?’

मृ यचूीसावली मनावर पडू नये, हणनू मी रातरं्िदवस धडपडत होतो; पणबाबां यादशनाकिरता यां यामहालातपाऊलटाकले,कीम यंतरीचेमाझेसविचंतनिन फळहोई. मृ यूहाअ टौपर्हरअ वमेधकरणारा िवजयीसमर्ाटआहे;यालायाजगातकोणीहीिवरोधक शकतनाही,याजािणवेनेमनदुबळआिण याकूळहोऊनजाई.आजमंचकावरजसेबाबापडलेआहेत,तसेचउ ाआप यालाहीपडावेलागणारआहे, हे िचतर् पु हा पु हा डो यांपुढे उभे राही. कुठे तरी पळूनजावे, िजथे मृ यचेूथंडगार लांब हात पोचू शकणार नाहीत, अशी एखादी गुहा शोधनू काढावी आिणित यातलपनूबसावे,असापोरकटिवचारराहनू-राहनूमनातयेई.

मृ यचूी भीषणता अिधकच भयंकर भासावी, असे अनुभवही बाबां या यादुख यातनूअधनूमधनूयेत.

विचतबाबां यावाताचाजोरकमीहोई.घटका,अधीघटका तेशु ीवर येत.आईलाओळखीत.असाचपर्संगहोतातो!मीउशाशीयेऊनबसलोआहे,याचीबाबांनाक पनानसावी. यांनीआईलाखणूकेली.तीथोडीपुढेहोऊनवाकली.मोठ ाक टाने

Page 62: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

यांनीआपलाउजवाहातउचललाआिणतोित याहनुवटीलालावला. ीण वराततेहणाले,

‘हेसारंस दय,हेसारंवैभवइथंचटाकूनजावंलागणारमला!’आईग धळली.मीमहालातआहे,हे यांनाकसेसुचवावे,तेितलाकळेना.बाबा

एखा ालहानमुलासारखे फंुदत हणाले,‘याअमृताचीमाझीतहानअजनूभागलीनाही,पण...’आईने खणू क न मला महालाबाहेर घालिवले. पण बाबांचे तेआत क्रंदन

मा या कानांत आिण मनात घुमत रािहले. मोठे िविचतर् वाटले मला. या यापराक्रमाची पताका वगात डौलाने फडफडत होती, अशा वीराचे ते दन होते.हि तनापरू या िदि वजयी समर्ाटाचे ते अश् होते! या अश् ं चा प टाथ मलाकळेना. मातर् यां यामागे जीवनातले काही तरी िवल ण रह य भरले आहे, याजािणवेनेमीभांबावनूगेलो.

यावेळीमा याकाळजावरडागलागेलेलाअनुभवमातर्दुसराचहोता.रातर्भर जागरण झा यामुळे आई िशणनू गेली होती. मी ितला िवशर्ांती

यायला ित या महालात पाठिवले. मी बाबांपाशी बसनू रािहलो. िकती तरी वेळ तेिन चे टहोते.राजवै घटके-घटकेला यांनाएकचाटणचाटवीतहोते.

िदवस टळला होता. िखडकीतनू िदसणारे बाहेरचे जग हळूहळू अंधकूआिणउदास होऊलागले होते.मधेच बाबांनीडोळे उघडले. यांनीमलाओळखलेअसावे.माझाहातघट्टध नभेदरले याकोकरासारखेतेिकंचाळले,

‘ययु,ययु!मलाघट्टध न ठेव!मलाजगायचंय!्मला...नाही,मीजाणारनाही...ययु, तेबघ– तेयमदतूबघ!तूएवढापराक्रमी,मग–मग हेइथंकसेआले?यांनातूकसंयेऊिदलंस?’

यांचाहातथरथरकापूलागला.तेपु हािकंचाळले,‘तु ही सारे कृत नआहात! तु हीआप याआयु यातला एकेक िदवस मला

िदलात,तरीमी–ययु,ययु!मलाघट्टधर!’बोलता-बोलता यांची शु ी गेली. जे यांनाबोलनूदाखिवताआलेनाही, ते

यां याहातानेमलासांिगतले.िकतीघट्टपकडहोती याहाताची!वमीबाणलागनूधावणा याहिरणाचीसारीभीती यापकडीतसाठिवलेलीहोती.

थोड ा वेळाने मीअशोकवनाकडे मोठ ा उदास मनाने परतलो. राहनू-राहनूमघाचे दृ यडो यांसमोरउभेराहतहोते.मधनूचबाबां याजागीमलाययाित िदसतहोता. हातारा झालेला, मृ यू या दशनाने बोबडी वळलेला, वेड ासारखा धावणाराययाित!

मरण हाच जीवनाचा शेवट असेल, तर जगात मनु य ज माला येतो तरीकशाला?

कचआिणअंिगरसयांचेउदा त व ानमीआठवनूपािहले,पण तेमा याग धळले या मनाचे समाधान करीना. लुकलुकणा या काज यांनी कधीअमावा येचाअंधारउजळलाआहेका?

अशोकवनात या मंिदरात सु नमनानेमी येऊनपडलो.बाहेरकाळोखदाटत

Page 63: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

होता.जसाबाहेर,तसाचआत–मा यामनातही! मुकुिलकेने हळूच येऊनसो याचीसमईलावली.महाल उजळला. यापर्काशात िद याशीओणवलेली ितचीपाठमोरीआकृतीमलामोठीमनोहर वाटली.मीमान वळवली. ितचीसावली िभंतीवर पडलीहोती.िकतीमोठीआिणिविचतर्िदसतहोतीती!

तीमा या मंचकाकडेहळूहळू येऊलागली.एखा ानितकेपर्माणेतीपावलेटाकीतहोती.माझेडोळेउघडेआहेत,तसेपाहनूतीमृदू वरात हणाली,

‘बरंवाटतनाहीमहाराजांना?’‘काहीसुचतनाहीमला,मुकुिलके,बाबांचीि थतीपािहलीकी...’‘आताकाहीकाळजीकर याचंकारणनाही, हणे!आजचराज योितषीसांगत

होते!महाराजांचेसारेअशुभगर्हलवकरच...’‘मलाथोडंम आणनू दे.गर्ह,आजार, मृ य–ूसारंसारं िवस नजायचंय्

मला!’ती त धउभीरािहली,मीिचडूनओरडलो,‘म हवंय्मला!...’खालीपाहततीउदग्ारली,‘इथंम ठेवायचंनाही,अशीदेवीचंीआ ाआहे,युवराज!’ित यायाउ रानंमाझा संतापवाढायलाहवाहोता;पणखाली दृ टीलावनू

उभीअसलेलीितचीमतूीमलाइतकीमोहकवाटली,कीमाझारागकुठ याकुठेपळूनगेला! ित याकडेडोळेभ नपाहता-पाहतामा यामनातआले,मी िचतर्कार िकंवािश पकारअसायलाहवेहोते!

तर्ीही वभावतःचअंत ानीअसतेका!कीआप यास दया यासाम याचीजाणीवित यामनातसदैवजागृतअसते?

मुकुिलकेचीदृ टीखालीवळलीहोती.असेअसनूहीमीित याकडेरोखनूपाहतआहे,अतृ तडो यांनीित या पाचाआ वादघेतआहे,हेितलाकसेकळले,कुणालाठाऊक!ितनेमधेच णभरडोळेवरकेले.िनरभर्आकाशातवीजचमकावी,तसेकाहीतरीमला वाटले. ित या मुखावरलेमधुर ि मत, ित यागालांवरील तीगोडखळी–मादक,सोनेरीपर्काशातिनिमष,अधिनिमषहेसारेमलािदसले.

मीपु हापािहले.मुकुिलकाखालीपाहतउभीहोती.अगदीमंचकाजवळहोतीती!मीम यालोन हतो;पण याचीधंुदीकणाकणांतमलाजाणवूलागली.दुस याचणी ‘ययु,मलाघट्टधर,मलाजगायचंय!्’ हेश दमा याकानांत घुमूलागले. या

श दांचेअसं यपर्ित वनीजणूकाहीघणहोऊनमा यामदवूरघावघालूलागले.युआिण मृगयायांवाचनू इतर यवहारांतमीकधीहीम ाला पशकरणारनाही,असेलहानपणीचमीआईलावचनिदलेहोते.आतापयंततेपाळलेहीहोते.पणहेघणाचेघावचुकिव याचा, मना या वेदना िवसर याचा, दुसरा काही उपाय मला सुचेना. मीमुकुिलकेला हणालो,

‘इथंम ठेवायचंनाही,अशीआईचीआ ाआहे?’‘होय,युवराज!’‘कारण?मीम पानातगंुगहोऊनपडेन,असंभयवाटलंआईला?’‘तसंनाही,युवराज!’

Page 64: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘मग?’‘हे थळिनवांतआहे.नगरापासनूदरूआहे.अितथी हणनूसारेॠिषमुनीइथंच

राहतात. यांनाअपिवतर्वाटणा याव तूइथंअसूनयेत...’बाबांचे तेआतआक्रंदनमा याकानांत पु हा घुमूलागले. यांचीतीशू य

दृ टी, यां याश दाश दांतनूपर्गटहोणारीतीमृ यचूीभीती–मीथरथरकापूलागलो.मलामा याएकटेपणाचीभीती वाटूलागली.मला

आधारहवाहोता.मीझटकन्कुशीवरवळलोआिणमुकुिलकेचाहातधरला.३१तीरातर्!पुनःपुनःमनातयेते– यारातर्ीिवषयीमु धराहावे!काहीकाहीसांगूनये!महापुरातपर्वाहा या उलटपोह यात पु षाथअसतो. यापर्वाहातवाहनू

जा यातकसलापराक्रमआहे? यावाह याचेवणनकर याततरीकोणताआनंदआहे?या रातर्ी जे घडले, ते वाभािवकअसेल! पर् येक रातर्ीजगात ते घडले

असेल;घडतअसेल,घडतराहील!पणकाहीकाहीगो टीिकतीहीनैसिगकअस या,तरी यां यािवषयी बोलताना जीभ घुटमळते, मन ओशाळते, ल जा आड येते;देवालयातदेखीलत णीआप याकंचुकीचीगाठसैलझालीआहे,कीकाय,हेआवजुनपाहते,तेकायउगीच?

पणमीमाझीकहाणीजशीघडली,तशीसांगणारआहे.मलाअंतःकरणउघडेकरायचेआहे.तेउघडेकरताना याचाकोणताहीकोपराअंधारातठेवणेहा

अपराधहोईल.ल जाहास दयाचाअलंकारआहे.स याचानाही.स यहेन नअसते.नुक याचज मालाआले याबालकापर्माणेअसतेते!तेतसेअसावेचलागते!

यारातर्ीमुकुिलके याबाहुपाशातमी–छे!मा याबाहुपाशातमुकुिलका–छे!यारातर्ीकोणकुणा यािमठीतहोते, तेपर् य मदनालासु ासांगताआले

नसते!मुकुिलकेचाहातमीहातातघेतलामातर्! णाधातमाझायाजगाशीअसलेला

संबंध तुटला!मी युवराज रािहलोनाही.ती दासी रािहलीनाही.आ ही केवळ दोनपरे्िमकझालो.दोनपाखरे–दोनतारे–

आ हीमहालातन हतो,आ हीहि तनापुरातन हतो,आ हीपृ वीवरन हतो!अनंतआकाशात–तारामंडला याहीपलीकडे; दुःख,रोग, मृ यूयाश दांचे वनीसु ािजथेऐकू येतनाहीत,अशा थळीआ ही पोचलो होतो. तेअगदी वेगळेजग होते.िजतके संुदर,िततकेधसूर!िजतकेमोहक,िततकेचदाहक!तेकेवळआमचेदोघांचेजगहोते.तीमधुरमू छाहोती?तेिवल णवेडहोते?तीसंुदरसमाधीहोती?

कोणजाणे!मुकुिलकेचेआिण माझेओठ या णी जुळले, या णी मा या मनातली

मृ यचूीभीतीलोपपावली.या रातर्ीमी मुकुिलकेची िकती चंुबने घेतलीआिण ितनेमला िकती चंुबने

िदली–

Page 65: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आकाशात यान तर्ांचीकुणीगणतीक शकतोका?तर्ी-स दयाचेवणनमीका यातवाचलेहोते. याचेअंधकूआकषणमलाअनेक

वषवाटूलागलेहोते. याआकषणात याआनंदाचीमलाअ प टक पनाआलीहोती.पण लहान मुलानेआकाशातला चंदर् धरावा, तसा तोआनंद होता. संुदर त णीचासहवासिकतीउ मादकअसतो,ित याकणाकणांतनू णा णाला वगसुखाचेतुषारकसेउधळलेजातात, हेमी या रातर्ीपिह यांदाअनुभवले.अगदी धंुदहोऊन गेलोमीयाने.

या धंुदीतनू मी जागा झालो प यां या िकलिबलाटाने. मी डोळे उघडूनसमोर यािखडकीतनूपािहले.पवू यामहा ारातनूसयूाचारथवेगानेबाहेरपडतहोता.या याचाकानेउडिवलेलीसोनेरीधळूिकतीमोहकिदसतहोती!

मीमंचकावरउठूनबसलो.याचश येवररातर्ीिकती याकूळमनःि थतीतमीयेऊन पडलो होतो! तीच श या, तोच महाल, याच िभंती, तोच मंचक, िखडकीतनूिदसणा या याचवृ वेली–एकारातर्ीतजणूकाही यांचापुनज मझालाहोता!आतापर् येकगो टमा यागातर्ागातर्ांतनू उसळणा याआनंदलहरीतंभरघालीत होती.झाडेअिधक िहरवी झाली होती. पाखरेअिधक गोड गात होती, महाला या िभंतीसृ टीतलेअ यंतअदभु्त रह यपािह या याआनंदातएकमेकीकंडेडोळे िमचकावनूपाहतहो या.

मीजागाझालोआहे,कीनाही, तेपाह याकिरता मुकुिलकादारउघडूनआतआली.जवळयेऊनितनेिवचारले,

‘रातर्ीचांगलीझोपलागलीना?’ती िकंिचतलाजेल, मा याकडे पाहताना णभर ग धळूनजाईल,असे मला

वाटलेहोते;पणतीशांतपणानेसव यवहारकरीतहोती.जणूरातर्ीकाहीघडलेन हते!जेघडले,तेएक व नहोते.जागेपणी व नाचाकायउपयोगआहे?

मुकुिलकािकतीअिभनयिनपुणनटीहोती!रातर्ीितनेपरे्यसीचीभिूमकाकेलीहोती!पणआतातीितत याचकुशलतेनेदासीचीभिूमकाकरीतहोती!

ित या पर् नालाकाय उ र ावे, ते मलाकळेना! ती गालांत या गालांतहसली.पाप यांचीमोठीगोडचाळवाचाळवकरीतितनेमा याकडेएककटा फेकला.पर् ालनाचेसािह यआण याकिरतातीबाहेरजाऊलागली. ितचीपाठमोरीआकृतीपाहता-पाहता मृतीजागृतझा या.नकळतमा यात डूनश दगेला,

‘मुकुिलके–’तीथांबली. ितने िकंिचत मुरडूनवळूनपािहले.मगतीलगबगीनेपरतआली.

मंचकाजवळयेऊनितनेिवचारले,‘मलाहाकमारलीयुवराजांनी?’मी ितलाहाकमारलीहोती;पणकशासाठी?माझेमलाचठाऊकन हते!मी

त धरािहलो.लगेचहातजोडूनमृदू वरानेती हणाली,‘काहीचुकलंकामा याहातनू?’‘चकूतुझीनाही,माझीआहे,तूआतयेताचतुलाओढूनअशीजवळबसवायला

Page 66: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हवंहोतंमी!तेसोडूनतुलादासीचीकामंकरायलालावणंहे...’असेकाहीतरीबोलावेसेवाटलेमला–पणतेअगदीआत यामनाला.बाहयतः

मीमुकाचरािहलो.मा यामौनाचेितलाकोडेपडले.तीिकंिचतकातर वरानेउदग्ारली,‘दासीचारागआलाय्महाराजांना?’‘छे!’एवढाचउदग्ारकसाबसामा यात डूनबाहेरपडला.‘वेडीकुठली!’ हे या यापुढेश दमीउ चारणारहोतो;इत यातमुकुिलके या

हातांखालचीएकदासीलगबगीनेआतआली.मा याछातीतध सझाले.उठ यापासनूएकदासु ाबाबांचीमलाआठवणही

झाली न हती! मनु य िकतीआ मलंपटअसतो! मा या कृत नपणाची णभर खंतवाटलीमला!

अमा यांनीपाठिवलेलेपतर्देऊनदासीिनघनूगेली.तेपतर्कचाचेहोते!तेघेऊनयेणारेॠिषकुमारम यरातर्ीहि तनापुरातआले

होते!

३२‘युवराज,आप यापाठोपाठमलाहीआशर्मसोडूनजावंलागतआहे.आपणसवांनीिमळून शांितय पार पाडला; पण या य ा या पिवतर् कंुडात या अ नीचंिविधपवूक िवसजनहो या याआधीच देव-दै यां या यु ाचावणवाभडकलाआहे!दै यगु शुक्राचाययांनीसंजीवनीिव ासंपादनके याचंइथंआपणऐकलंचहोतं.या िव े याबळावर रणांगणातमार याजाणा या रा स सैिनकांना ते पुनःपु हािजवंतकरीतआहेत.आपलापराभवआताअटळआहे,याभावनेनेदेवहताशहोऊनगेलेआहेत.कायकरावे,कुणालाचकळतनाही.यु –तेदोन य तीतंलंअसो,दोनजातीतंलंअसोअथवादोनश तीतंलंअसो-मलानेहमीच िनं आिण िनषेधाहवाटतआलंआहे.आिदश तीनं िनमाणकेलेलं हे संुदरिव विकतीिवशालआिणसंप नआहे! यातपर् येकालाजगतायेणारनाहीका?मा यासार या वेड ांचं हे व नकधीकाळीखरं होणारआहे,की नाही, कुणालाठाऊक!आजतरीहािवचार हणजेकेवळ व नरंजनआहे!यायु ातदेवांचापराभवहोणार,हेउघडिदसतआहे.पणआप या ातीचापराजयउघड ाडो यांनीपाहणं िकतीकठीणआहे!तोटाळ याकिरताकाहीतरीकरणं हेआपलंकत यआहे,असंमलावाटूलागलं.सारीरातर्पणकुटीपुढ याअंगणातमीयेरझाराघालीतहोतो.आकाशातन तरं्चमकतहोती.पणमा यामनात अंधारभरलाहोता.याअ व थमनःि थतीतमलाआपली िकतीआठवणझाली, हणनूसांग?ूशेवटीपहाटेएकक पनासुचली-छे! फुरली!कवीलाका यकसंसुचतं,याचाअनुभवमीघेतला.देवप ाला संजीवनी िव ा िमळेल, तरच याचा पराभव टळेल. पण ती िव ाितर्भुवनातकेवळशुक्राचायांनाअवगतआहे!कुणीतरी िश य हणनू यां याकडेजायलाहवं.ती िव ाह तगतकरायलाहवी. देवांपैकी कुणी हेसाहसकरील,असं

Page 67: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

वाटतनाही. हणनूमीचवृषाप या यारा यातजाऊनयािव ेसाठीशुक्राचायांचािश यहो याचंठरवलंआहे.ितथंकायघडेल,हेकसंसांग?ूकदािचतमाझाहेतूसफलहोईल.कदािचत येयिस ी याकामीमलामाझेपर्ाणअपणकरावेलागतील!अंिगरसमहषीनंी- तेआम याच कुळातीलआहेत, हेमीआप यालासांिगतलंहोतंका?- या क पनेलाआशीवाद िदलाआहे. तो देताना ते सहज मला हणाले, ‘तूज मानंबर्ा णआहेस.अ ययन,अ यापन,यजन-याजनहा तुझाधम.तू िव ािमळवायलाचाललाआहेस हेखरं.पण तुझं हेसाहसबर्ा णापे ा ितर्यालाचशोभणारंआहे.’मीउदग्ारलो,‘युवराजययाितइथंअसते,तर यांनाबरोबरघेऊनचमीरा सां यारा यातपाऊलटाकलंअसतं.शौयाचंकाममी यां याकडंसोपवलंअसतंआिणिव ासंपादनाचंकाममा याकडंघेतलंअसतं.’अंिगरसांनामीबोलनूदाखिवलंनाही;पण यां याउदग्ारांमुळेमा यामनातएकनवा िवचार िनमाण झाला. पर् येक वणाने इतर वणांचे गुणआ मसात कर यातकोणती हानीआहे!अनेक न ांचे पाणी एकितर्तक नचआपणआरा यदेवतेलाअिभषेक करीत असतो. युवराज, शांितय ा या िनिम ानं िम ानं आपण जवळआलो;समवय कांम ये मैतर्ीलवकर होते. यामुळंआपला नेहजडला.आपलीपरे्मळ मृती मा या मनात सदैव जागृत राहील. संजीवनी िव ा िमळवनू मीसुख पपरतआलो,तरके हानाके हाआप याभेटीचायोगयेईलच.काहीगर्हांचीयुतीअ पकाळानंहोते,काहीचंीदीघकाळानंहोते.आपणांदोघांचीभेटके हाहोईल,हेआजसांगवतनाही;पणतीिनि चतहोईलआिण यावेळीधमाचा–जगात जे जे मंगलअसेल, याचा– पुर कारकरणाराएक पु य लोकराजा हणनूमा यािमतर्ालामीकडकडूनिमठीमा शकेन,अशासुख व नातमीआजआहे.अिधक काय िलह?ू वेदसु ा सु ा दयभावना य त करताना अपुरे पडतात!आचायांचेआप यालाअनेकआशीवाद.नहुषमहाराजांनालवकरआरामपडो,अशीभगवानउमा-शंकरापाशीपर्ाथना.अरे,हो!एकगो टिलहायचीरािहलीच!आपलीतीिचमुरडी-एकफूलदोघांनाकसंावं, हणनू ग धळलेली गोड मुलगी- मी आशर्म सोडून जाणार, हणनू ती

ओ साबो शीरडतआहे!ित यावेलीवंरफुलंचफुलंफुललेलीआहेत. यांचंकौतुकआताकोणकरणार, हणनूतीकाळजीतपडलीआहे.मी ितलासांिगतलेआहेकी,युवराज पु हालवकरचतु यासाठीआशर्मातयेतील.नुसतीतुझीफुलंपाहायलाचनाही,तर यांचावास यायलासु ा!’

३३कचाचे हे पतर् वाचनू संपिवताच माझी ि थती मोठी िविचतर् झाली.

चोरासारखा मी मंचकावर बसलो. मन िवषादाने भ न गेले. कचआप या प ासाठीपर्ाणापण करायला िस झाला आहे! आिण मी? बाबा मृ युश येवर आहेत, याचेभानसु ामलारातर्ीरािहलेनाही.मीसुखाचाशोधकरीत-करीत–

संुदर सुगंधी फुले केवळ दु नपाहायचीअसतातकाय? यांचावास घे यातकोणतेपापआहे?मुकुिलकामलासंुदरवाटली,मी–

Page 68: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मीपापकेले?कालरातर्ीमा याहातनूपापघडले?पापा याक पनेनेमा यामनाचीतगमग सु झाली.मधाचाआ वाद घेता-

घेतामधमा यांचेमोहोळउठावेआिण यांनीकडकडूनसवांगालादंशकरावा–मीमंचकाव नउठलोआिणमुकुिललेला हणालो,‘रथिस करायलासांग!’‘असेचजाणारआपण?’‘हो.’‘कुठं?’‘नगरात–बाबां यादशनाला.आईचीपायधळूम तकी यायला.’’थोडंखाऊन–!’‘उगीचत डघालूनकोसमधे!दासीचंाउपदेशऐकायचीसवयनाहीमला!िनहे

पाहा,मीसं याकाळीपरतयेणारनाही.वाड ावरचराहीन!’‘पण–’‘पणकाय?’‘युवराजअहोरातर्अशोकवनातचराहणारआहेत, यांनापणूिवशर्ांतीिमळेल

आिण यांचंमनपर्स नराहील,अशीद तासव सेवकांनी यावी,अशीअमा यांचीआ ाआहेआ हांला–‘

‘ठीकआहे.तीऐकलीमी.’‘मगसं याकाळीिवशर्ांतीकिरता...’‘मीयेणारनाही!’

३४बाबां या पर्कृतीतकाडीइतकीही सुधारणा न हती. िदवसा ते िन चे ट पडून

असत. सं याकाळी वाताचा जोर झा यावर ते बोलू लागत. विचत अचकू, बहुधािवचकू!मी यां यामहालातजाऊन यांचेपादवंदनकेलेआिणउदासमनानेआई यामहालाकडेवळलो.

महालातआणनूठेवले याएकासो या यादे हा यापुढेहातजोडूनआईबसलीहोती.थोड ा िदवसांतती िकती कृश िदसूलागलीहोती! ित याक णमतूीकडेमलापाहवेना!

मीित याजवळजाऊनबसलो.ितनेमा यापाठीव नहातिफरवला. या पशातमिूतमंतवा स यअवतरले

होते.दे हा यातली मतूीआिण दुःखीक टीआई यां या दशनाने मा या मनाची

याकुळतावाढली.नकळतरातर्ी या मृतीजागृतझा या.तेपापहोतेका?असेलतरदेवापुढे,आईपुढेजेघडले,तेमोक यामनानेकबलूकरणेहाच यातनूमु तहो याचाउपायनाहीका?

आईकडेपाह याचाधीरहोईनामला.तीमाझेत डहातानेवळिव याचापर्य नकरीत हणाली,

Page 69: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘काहीतरीचोरतोआहेसतूमा यापासनं!’मीचमकलो;चरकलो.आईलाकायसांगायचे?कसेसांगायचे?मीित याकडेत डकरीतनाही,असेपाहनूती हणाली,‘अशोकवनातसु ा रातर्भर तळमळत रािहलाअसशील तू यांची िन माझी

काळजीकरीत!मोठाहळवा वभावआहेतुझा!पर् येकगो टिजवालालावनूघेतोस.अरे वेड ा!काळजी कुणाला चुकलीआहे?भगवान शंकरांनी हालाहल घेतलं, ते हागौरीमाईकशीधाईधाईरडूलागली,हेकालचआ यानातऐकलंमी.’

‘पण,आई–’‘पणनाही िन बीणनाही.लहानांनीकाळजीक न झुरायचंअसेल,तरमग

वडीलमाणसंहवीत,रे,कशाला?उगीचवेड ासारखावागूनकोस.का य,नृ य,संगीतयांतकुठंमनरमतंय्का,पाहा!’

याचवेळीअमा यआतआले.आई यांना हणाली,‘अमा य, याअशोकवनातली यव थाकाही–’अमा यमधेच हणाले,‘देवी,ितथंकाहीहीउणंपडणारनाही,अशी यव थाकेलीआहेमी.मुकुिलका

हणनू दासी आहे. नवीन आहे; पण चतुर आहे मोठी. ित याकडं युवराजां यासुखसोयीचंीसवसतूरं्–’

मीपु हाचमकलो,चरकलो.जेकालरातर्ीघडले,तेअपिरहायअसोवानसो,पाप असो अथवा नसो– ते अमा यां या संमतीनेच घडले काय?– नाही तरमुकुिलकेसार यादासीलाएवढेसाहसकर याचाधीरकसाझालाअसता?याचाअथ,तेसारे यआहे,असाचका?

आईअमा यांना हणतहोती,‘तुमचीितथली यव थाफारसुरेखअसेल;पणययनंूसुखातरमायलाहवंना?’

तीहसलीआिण पुढे हणाली, ‘आमचीमाणसंकशीआहेत, हेमीकासांगायलाहवंतु हांला, अमा य? इंदर्लोकातसु ा ती सुखी हायची नाहीत! मला वाटतं, ययचूािदवसाचा वेळ का य, संगीतअशा काही नादांत गेला, तर याचं मनलवकर ि थरहोईल.’

‘राजकवीचंा दुसरा मुलगामाधवआहेना?मोठा रिसकआिण बोलकाआहे.यालाचबोलावनूघेऊन,िदवसभरयुवराजां यासेवेतठेवतो, हणजेझाले!’

मीहस याचापर्य नकरीतअमा यांना हणालो,‘माधवलाआधीकुणातरी पंिडताकडंमला घेऊनजायलासांगा.ज ममृ यू या

गढूपर् नांनीमाझंमनबाव नगेलंआहे.’

३५माधवने मला एका शरे् ठ पंिडतां या घरी नेले. यां यािवषयी अनेक

आ याियकापर्चिलतहो या.जाता-जातातो यामलासांगूलागला:‘पौिणमा वअमावा या या दोनच िदवशी ते घरात या मंडळीं या पं तीला

बसनूभोजनकरीत.इतरिदवशीअ यािसकेत यांचेताटजायचे!तेताटबुधवारचेआहे,

Page 70: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

की गु वारचेआहे, हे सु ा यां याल ात येत नसे. िहमालया या टेकड ांपर्माणेयां याखोलीतशा तर्ां यापो यांचेउंचउंचढीगपडलेलेअसत. याटेकड ांमध यागुहांत राहणा या ॠिषमुनीपंर्माणे हे पंिडतमहाशय या टेकड ांमध या िकंिचतमोक याजागेतखुरमांडीघालनूबसलेलेिदसत.

एकाआषाढा याअमावा येला ऐन म यरातर्ी कुणी चोर यां या अंगणातआला. याच वेळी पंिडतमहाशय कुठ या तरी लोकातला एकश द पर्ि तआहे,अशीशंका येऊनपो या धंुडाळीतआप याखोलीत िफ लागले.हातात िदवा घेऊनम यरातर्ीिफरणारी,दाढीबोटभरवाढलेली,अितशयहडकुळी,अशीतीआकृतीपाहनूयाघरातभुताटकीअसावी,असे याचोरालावाटले.तो यालाआिणआ यापावलीपळूनगेला!

राजसभेततेिवशेषमह वा यासमारंभांनातेवढेयेत.नृ यगायनसु झाले,कीखालीमानघालनू लोकपुटपुटतबसत.भेटायलायेणा यामाणसालातेकोणतापर् निवचारतील,याचानेमनसे.

एकदाएकजटाधारीयतीपरमे वरा या व पािवषयी यां याशीकाहीचचाकर याकिरतागेला.वादिववादरंगातआला.मधेचपंिडतांनी यालािवचारले,

‘आपण मश् के हाकरणार?’या िबचा यालाया पर् नाचा परमे वराशीकाय संबंधआहे, हेकळेना. तो

पंिडताकडेटकमकपाहूलागला!पंिडतरेकत हणाले,‘यितमहाराज, घनदाट अर यात सयूिकरणांना पृ वीपयंत पोचणं मोठं कठीण

जातं. तसं होतंय्आपलं. याजटाभारातनू कुठलाही िवषयआप या डो यात िशरतनाही.तोमध यामधेअडकूनपडतो.’

पंिडतांकडेआले यापि चमआयावतातीलएकाशा यांनी यांनािवचारले,‘आप यालामुलंिकतीआहेत?’यांनीताडकन्उ रिदले,‘मला ठाऊक नाही! ते सौभा यवतीला िवचारा. अस या गो टीत ल

घालायलावेळनाहीमला!’मातर् पर् येक मुला या बारशा या वेळी पंिडतआिण पंिडतीणबाईयां यांत

खडा टकजंुपे.न यामुलाचेिकंवामुलीचेनावकायठेवायचे,यापर् नावरपित-प नीतंतुमुलयु होई.िबचा याबायकोचेयाएकागो टीतनव यापुढेकाहीचालतनसे.माया,मुि त,पर्कृित, ितित ाअशी पंिडता या मुलीचंीनावेहोती.एका मुलाचेनाव यांनी‘यम’असेठेवले.बायकोनेहातजोडून‘हेभयंकरनावठेवूनका.’ हणनूिवनवणीकेली.पण ‘यम-िनयमां‘तलाहायमआहे,याचाअथफारचांगलाआहे,’असेसांगनू यांनीितचे त ड बंद केले. तो मुलगा पाच-सहा वषांचा होऊन बाहेर या मुलांबरोबर खेळूलागला.ते हापर् येकपोर यालािचडवनू हणे,‘काय,रे,यमा?तुझारेडाकुठंआहे?’शेवटीबापडायमरडकंुडीलाआला.विडलांनीहेनावबदलावे, हणनू याने यांचेपायधरले.

माधवला रसाळवाणीची देणगीलाभलीहोती. यानेयासा यागो टीअशारंगात येऊन सांिगत या, की हसू आवरणे अश य झाले. िव ान माणसे िवि त

Page 71: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

असतात. जशी यांची बु ी अलौिकक, तशी यांची वृ ीही लोकिवल ण! यामुळेयां याअस यागो टी ितखटमीठलावनूसांग यातपर् येकजणअहमहिमकेनेभागघेतो. पंिडतमहाशयां या याआ याियकाअशाच पर्कारे पर्चिलतझा याअस यापािहजेत,हेमलाकळतहोते.

पण माधवा या रसभिरत वणनात– यात खरा भाग िकती होता, कुणालाठाऊक!–मीरंगनूगेलो.मा यामनातलेमळभ यामुळेपांगले.

पंिडतांनी अ यािसकेतच माझे वागत केले. ितथ या या पो यां या राशीआिण यांचीपानेअगदीडो यांजवळनेऊनवाचणारीपंिडतांचीकृशमतूीपाहनूमलानकळतयती या गुहेचीआिणयतीचीआठवणझाली. पंिडतांशी बोलूलागताच हीखोलीहेच यांचेखरेजगआहे,हेमा याल ातआले.कुठ यातरीएकादुमीळपोथीचेपानकाढूनमलादाखिवताना यांनाअगदीबर् ानंदझालेलािदसला.कुणालाहीआदरवाटावा, असे पांिड य यां या अंगी होते. मा या अगदी न या पर् नाचे उ रदेतानासु ा यांनीिकती लोकपाठ हटलेआिणआप यामताचेसमथनकर याकिरतािकतीआधारशोधनूकाढले,यांचीगणतीकरतायेणारनाही.

पण यापर् नांनीमीअ व थझालोहोतो, यांचीमलापटतीलअशीउ रेदे याचे साम य मातर् यां या पांिड यात न हते. मृ यू या क पनेने मी अितशयअ व थझालोआहे,असेसांगताचतेहसलेआिण हणाले,

‘मृ यूकुणालाचुकलाआहे,युवराज?व तरं्जुनंझालं, हणजेआपणतेटाकूनदेतोना?आ माहीशरीराचातसाच यागकरतो.’

मीमधेच हटले,‘सवमाणसंवृ होऊनमृ यूपावतअसली,तरआपलं हेउ रमाझंसमाधान

क शकलंअसतं;पणआपणसांगता,तसाजीवनाचािनयमआहेका?लहानमुलंआिणत णमाणसंिन यमृ युमुखीपडतअसलेलीआपणपाहतो. याचंकारणकाय?’

माधवम येच हणाला,‘मा या विहनीचीचगो ट या. िकती िनरोगी, िकती हसरी, िकती सु वभावी

होतीती!पणअव या िवसा यावषीतीनमिह यांची मुलगीमागं ठेवनू गेली.यातदेवाचा यायकुठंआहे?आिणवाप नफाटलेलंशरीर पीव तर्तरीकुठंआहे?’

पंिडतांनी िकंिचतडोळे िव फा नमाधवाकडेपािहलेमग तेमा याकडेवळूनहणाले,

‘युवराज, तु ही एक गो ट यानात ठेवा! हणजे तुम या मनाचं समाधानहोईल!’

‘कोणती?’‘हीसारीमायाआहे.’‘ हणजे?’‘याजगातस यकेवळएकगो टआहे!’‘कुठली?’‘बर् !या िव वा या मुळाशीअसलेलीश ती! बाकीसव िम याआहे. हा

माधव,हा पंिडत, हे युवराज- हेसवभासआहेत.यापो या, हेघर, मृ यचूी तु हांला

Page 72: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

वाटणारीतीभीती,यासा यािम याआहेत.’माझीमृ यचूीभीतीखोटी?मगजग यातमलावाटणाराआनंदहीखोटाअसला

पािहजे!कालरातर्ीमुकुिलके याबाहुपाशातमीलुटलेलाआनंदहीखोटाआिणआजसकाळी तेपापहोते,याक पनेनेमनालालागलेलीटोचणीहीखोटी! देवखोटे, दै यखोटे!मग देवदानवां या यु ाकिरताअंिगरसॠषीनंीशांितय ाचाखटाटोपकाकेला?कच संजीवनी िव ा संपादन कर यासाठी एवढे साहस करायला का पर्वृ झाला?दृ टीलापडणारे हेचराचरजगआिणमनाला येणारे सुख-दुःखांचेसारेअनुभवहीजरकेवळमायाअसेल,हाजर िणकभासअसेल,तरनहुषमहाराजांचािन चे टदेहपाहनूमाझेमन याकूळकाहोते?शरीर भंगुरअसेल;पण तेखोटेनाही. सुखदुःखाचेउ कटअनुभवकालांतराने पुसटहोतअसतील;पण तेखोटेनाहीत.भकूअस यनाहीआिणितचेदुःखहीअस यनाही.

पंचप वा नेअस यनाहीतआिण यांचेसुखहीअस यनाही. पंिडतांनीअनेकपो यांतले लोक मला वाचनू दाखिवले, यांचे सुरस िववरण केले; पण या सा यामहापुरातमीकोरडाचरािहलो!पाप,पु य,परे्म,वासना–मलाअ व थक नसोडणारेअसेिकतीतरीपर् न यांनािवचारायलामीआलोहोतो;पणतेिवचार यातकायअथहोता?

माधवानेअितशयआगर्ह केला; याचेमनमोडू नये, हणनू दुपारचेभोजनया याकडेचकरावेआिण या याशीचारघटकागो टीक नमगराजवाड ावरजावे,असेमीठरवले.

माधवा या थोर या भावाला का याचा नाद होता. लहानपणी याचे नावअनेकदा ऐकले होते मी. तो कुठेआहे, हणनू मी यालासहज िवचारले. प नी यामृ युमुळे याचेमनसंसारातनूउडाले,तोतीथयातर्ाकरीतिफरतअसतो,असेमाधवानेमला सांिगतले. पंिडतमहाशयांचे मघाचे त व ान माणसा या ख याखु याअनुभवांपासनूल योजनेदरूआहे,यािवषयीमीिनःशंकझालो.

माधवा याघरीजातअसतानाआपलाभाऊपर्िस कवीकसाझाला,तीकथायानेमलासांिगतली.

राजधानीतएकका य पधाचालली होती. ित यातभाग घे याकिरतालांबनूिनरिनरा या पर्देशांतनू अनेक कवी आले होते. यां या मानाने माधवाचा भाऊअपर्िस होता. ‘चंदर्ावरचाकलंक’या िवषयावरसमय फूतका यकर याची पधासु झाली.माधवा याभावाने ित यातपर्थमभाग घेतलानाही.कमळातला भंुगा,िहमालयावरलाकाळाखडक,अशाकाहीक पनाक नअनेककवीनंीआपले लोकहटले.शेवटीपंचनदात याएकाकवीनेचंदर्ाचीसंुदरत णी या तनाशीवकलंकाचीया या कृ णअगर्ाशी तुलना केली. या उ छंृखल, पण शंृगािरकक पनािवलासानेशर्ोतेमोहनूआिणवाहनू गेले.पािरतोिषकयाकवीलाच िमळणार,असेसवांनावाटूलागले.रसराजशंृगाराचातोिवजयहोता.

‘ पधतभागनघेतले याकुणाकवीलातोआता यायचाअसेल,तर यानंपुढंयावं!’असेपरी कांनीसुचिवले.

माधवाचा भाऊ उठला. चंदर्ावरला कलंक हे सृि टमातेने, आप या संुदरबालकाला दृ टलागूनये, हणनूलावलेलेगालबोटआहे,अशीक पना यानेमोठ ा

Page 73: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

संुदरश दांतमांडली. याचेका यशर्ो यांनाअिधकचआवडले.पािरतोिषक यालािमळाले.तोवा स यानेशंृगारावरिमळिवलेलािवजयहोता

घरा यादारातचमाधवाचीपोरकीपुतणी याचीवाटपाहतउभीहोती.एखा ािचतर्ासारखीिदसतहोतीती.ितचेभु भु उडणारेकेस,चमचमचमकणारेडोळे,इवलेसेओठ,नाजकूिजवणी,उभेराह याचीऐट-एखा ाफुलावर णभरि थरझाले यासंुदरफुलपाखरासारखीिदसतहोतीती.माधविदसताचतेफुलपाख दारातनूभुरकन्उडालेआिणरथाकडेधावतआले.माधवा याग यातआप याबाहूंचािवळखाघालीतआिणिधटाईनेमा याकडेपाहतती हणाली,

‘हेकोण,हो,काका?’‘ यांनानम कारकरआधी,तारके!’‘नम कालकलायलातेकायदेवबा पाआहेत?’‘तेयुवराजआहेत!’‘युवलाज हंजे?’ितलापटेल,असायुवराजश दाचाअथसांगणेमाधवालापर्ा तहोते.िवचार

क नतो हणाला,‘हारथ,हेघोडे,हेसारंसारंयांचंआहे. हणनूयांनायुवराज हणतात.’मा याकडेटकमकपाहतआपलेिचमुकलेहातजोडूनतारका हणाली,‘नम ते,युवलाज!’मीिचतर्कारअसतो,तरयावेळ याित याडौलदारमतूीचेआिणमुदरे्वर या

बािलशभावांचेमधुरिचतर्काढूनठेवलेअसते!‘नम ते!’ रथातनू उत न मी हणालो आिण ितला दो ही हातांनी उचलनू

घेतली. मा या पाठीवर आईला मलूच झाले न हते. यामुळे धाकट ा भावंडाशीखेळ याचीमाझीइ छातशीचअतृ तरािहलीअसावी.ती पुरीहो याचायोगआजआलाहोता.

घरातजातानामाधवएकसारखातारकेलामा याअंगाव नखालीउतरायलाखुणावीतहोता;पणितचे या याकडेल न हते.तीमला हणाली,

‘युवलाज,तुमचाएकघोला ालमला?’‘कशाला?’‘ या यावलबसनूमीदलूदलूजानालआहे!’‘कुठं?’‘भलू!’‘भरूजायचं,तरघोडाकशालाहवा!पाखरावरबसनूजावं!िचमणीवर,नाहीतर

काव यावर–!’आ ही बैठकी याखोलीतआलो.तरीतीमलातशीच िबलगलीहोती,एखा ा

झाडालालटकणा यासंुदरफळासारखी.मीखालीबस यावरमा याअलंकारांशीखेळतती हणाली,‘तुम याघो यावलबसनूमीदेवा याघलीजानालआहे.’‘तेका?’‘माझीआईगेलीय्देवा याघली.िक ीिदवस याले,तीपलतचयेतनाही!’

Page 74: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मी माधवा या मुदरे्कडे पािहले. तो ग धळला होता; पण तारकेला कसेआवरायचे,ते यालाकळतन हते.

तारकामा यामांडीवरआपलेम तकघाशीत हणाली,‘तुमचाघोलाआजमीजाऊदेनालनाही!’‘का?’‘लगीनआहेना!’‘कुणाचं?तुझं?’‘अंहं.मा याभावलीचं!’‘कधी?’‘पलवा!’‘नवराकुठलाआहे?’‘नवला?’एवढाउदग्ारकाढूनितनेआपलेदो हीहातनकाराथीहलिवले.ितची

नकारदशक हालचाल मोठी मोहक होती. एखा ा गोिजरवा या पाखराने थबझाडूनटाक याकिरतािचमणेपंखहलवावेतना,तशी.

तारके या बाहुलीचेल न परवा िदवशी ठरले होतेआिण नवरा मातर्अजनूिनि चतझालान हता!मीितचीथट्टाकर याकिरता हणालो,

‘माझाघोडादेतोमीबाहुली याल नाला;पणनवराकुठूनआणणारत?ू’‘खलंच, बाई! नवला कुठून आनायचा?’ असा उदग्ार ितने काढला आिण

तळहातावरआपलीइवलीशीहनुवटीटेकूनतीगहनिवचारातगढूनगेली.माधवआतभोजनाची यव थाकर याकिरतागेलाहोता. यामुळेतारकाअगदी

मोक यामनानेमा याशीबोलतहोती, खेळतहोती,हसतहोती.आताची ितचीतीिचमणी,िवचारम नमतूीिकतीमनोहरिदसतहोती!ितलाउचलावेआिणितचेखपूखपूपापे यावेत,अशीतीवर्इ छामलाझाली.पण याबाल-समाधीचाभंगकरणेिजवावरआलेमा या.

थोड ावेळानेमानवरक नगंभीरपणानेती हणाली,‘अहोयुवलाज!मा याभावलीचानवला हालतुमी?’याच वेळी माधव परतआला. तारकेचा हाअदभु्त पर् न या या कानांवर

पडला.एरवीअस यापर् नाब ल याअजाणबािलकेला यानेचांगलाचोप िदलाअसता;पणमा या पुढ ात यालाकाहीकरतायेईना.तोमुकाट ानेदात-ओठखातरािहला.हि तनापरूचा युवराजहातारके याबाहुलीचानवरा!लहान मुलांचीक पनािकतीअिनबंधअसते!याल नाचेिचतर्मीडो यांपुढेउभेक लागलो.एकाबाजलूाएवढीशी बाहुली, म ये माधवा या जु यापुरा या उ रीया या तुकड ाचा अंतरपाटआिणपलीकडेताडमाडउंचअसाययाित!

तारके या बाललीलांत भोजनापयंतचा वेळ कसा गेला, ते मला समजलेसु ानाही.

भोजनहोताचमीसार याला हणालो,‘इथंच िवशर्ांती घेणारआहेमी.उ हंउतर यावरतूरथ घेऊन ये!रातर्ीमी

राजवाड ावरचराहणारआहे.’

Page 75: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितस यापर्हरीमाधवानेआप याभावाचेका यमलावाचायलाआणनूिदले.मीसहजहातालािमळेलतेपानघेऊनवाचूलागलो.

यापानातसागरदशनहोते.हजारघोडे जंुपले यारथातबसनूव णदेव पृ वीिजंकायलाचाललाआहे,अशीसमुदर्ा याभरती यालाटांवर केलेली यावणनातलीक पना मलाफारआवडली. िवशेषतः, फेसाळले यालाटांची, धाव यामुळेआयाळअ ता य तझाले याघोड ाशीकेलेलीतुलनाकवीचेसू मिनरी णदशिवणारीहोती.

समुदर्ावरचाएक लोकअसाहोता:‘हेउ म सागरा,उगीचगजनाक नकोस.या णीदैवतुलाअनुकूलआहे,

हणनूतूभमूीचाएकएकभाग िजंकीतचाललाआहेस.पणथोडा वेळथांब! हणजेदैवाचापर्ताप तुलाकळून येईल. तेजीमयादाघालनू देईल, या यापलीकडेएकपाऊलसु ा तुलाटाकता येणारनाही!एवढंचन हे,तर तेउलटलं, हणजे मुकाट ानंखालीमानघालनू, िजंकलेलाएकएकभागभमूीलापरतकरीत,पराभतूहोऊन तुलापरतजावंलागेल.दैवाचीगतीगहनअसते,हे यांनाठाऊकआहे.’

दैवा यागतीचे हेका यपणू िववेचनकरीतअसताना,प नी या मृ यचूीआिणया यामुळेआप याजीवनातहोणा याि थ यंतराचीमाधवा याभावालाक पनातरीअसेलकाय? या वेळी तो कुठेअसेल? एखा ा धमशाळेत! गंगातीरावरील एखा ादेवालयात?तोकायकरीतअसेल? या यामनातकोणकोणते िवचार येतअसतील?सं याकाळ या साव या िदसू लागताच याला तारकेची आठवण होत असेल का?घरोघरीिदवेलागतआहेत,पु षआपापलीक टाचीकामेसंपवनूघरीपरतयेतआहेत,ि तर्याहसतमुखाने यांचे वागतकरीतआहेत,मीलनाचीवेळजवळयेतचालली,याक पनेने यासव तर्ी-पु षांचीमनेफुलतआहेत,हेपाहनू यालाकायवाटतअसेल?

राजवाड ातनू बाहेर पड यापासनूमला मुकुिलकेचीआठवणझाली न हती.आता ितची कमनीय आकृती एकदम मा या डो यांसमोर उभी रािहली. ती पुसनूटाक यासाठीमी याका यातलेएकपानवाचूलागलो.तेका यअसेहोते:

‘कैलास पवत िकती उंच! याचे िशखर सदैव आकाशाचे चंुबन घेत असते.कैलासावर थंडीही भयंकर! िजकडे ितकडे शुभर् िहमाचे थर! जणू भगवान् शंकरांनीअंगाला चिचलेले भ मच वा याने उडून इकडे ितकडे पडले आहे! असले हे थानपावतीपरमे वरांनीआप यािनवासाकिरताकाबरेिनवडले?शंकरबोलनू-चालनूिनधनआिण िदगंबर; यात या थळी तर खायला कंदमुळेआिण पांघरायला व कलेसु ािमळ याचीपंचाईत.

मग यांनीआप यासंसाराकिरतादुसरे थानकािनवडलेनाही?सांग?ूउमा-महे वरांना आप या परे्मपतूीकिरता खराखुरा एकांत हवा होता. िजथे

कुणीही येणारनाही, िजथे शंकरालाउमेबरोबरमनसो त तूक्रीडाकरता येईल, याक्रीडेतहर यावररागानेपटउधळूनटाकतायेईल,‘तुमचा वभावचअसा!मनािवकाही झालं, की घातली राख डो यात!’ असे हणनू उमा सनू बस यावर ितलाबाहुपाशात बांधनू टाकून ितचा सवा दरू करता येईल,असे िनवांत थळ भगवानशंकरांनाहवेहोते. हणनूच यांनीकैलासाचीिनवडकेली.

माझे हेसांगणे तु हांलाखोटेवाटते?मगभगवान िव णूंनाजाऊन िवचारा. ते

Page 76: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तरी असे सागरा या तळाशी शेषाची श या पस न का पहुडले आहेत? आप याएकांतसुखाचाकुणीभंगक नये, हणनूचना?’

हे का य वाचनू संपिवताच मुकुिलकेची मतूी मा या डो यांपुढे मघापे ाहीअिधकमोहक पधारणक नउभीरािहली.माझेमनअशोकवनाकडेओढघेऊलागले.सकाळीआपणित यावरउगीचरागावलो,असेवाटले.जेघडले, यातितचीकायचकूहोती?तीकायकेवळआपणहनू–?

छे! मुकुिलकेचाअसासारखा िवचारकरीत राहणे बरे नाही.काल रातर्ी जेघडले,तेपापअसेल;अथवानसेल;पणतेआजघडताकामानये,पु हाकधीहीघडताकामानये.

मीपु हाका यवाचूलागलो:‘ तर्ीसारखीिवल णदेवताितर्भुवनातकुठेसापडेलका?ित याबाहुपाशात

ब होणारेसदैवपराक्रमकरीतअसतात.मोठमोठेवीरआिणकवीयांचीचिरतरे्पाहा.उलट,ित याबाहुपाशापासनूमु तराहणारेपराक्रमशू यजीवनकंठीतराहतात,असेतिड-तापसीआिणसाधु-सं यासीजगातकायथोडेआहेत?’

पुढीलका यवाचतानातरमीअिधकचअ व थझालो:‘हेरमणी!तुझािपर्यकरफारिदवसांनीगावाहनूपरतआला, हणनूतोदृ टीला

पडताच तू लाजलीस आिण तुझे गाल लाल झाले, असे तु या मैितर्णीनंा आिणआ ते टांनावाटतआहे.याअरिसकांनाव तुि थतीचीकायक पनाअसणार?

िपर्यकरआजयेईल,उ ायेईल, हणनूतू या यावाटेकडेडोळेलावनूबसलीहोतीस.रातर्ीमागनूरातर्ीजातहो या.पर् येकरातर्ीआलोचनजागरणकरीतहोतीसत.ूवा यानेदारवाजले,तरी तुलावाटायचे, ‘आला,माझा िपर्यकरआला!’तूधावतजायचीस आिण दार उघडून पाहायचीस! मग िनराश होऊन परत श येवर येऊनबसायचीस.

पावसाचीमुसळधारकोसळूलागली, हणजेतु यामनातयायचे,तोकुठेअसेलबरे? या वेळी तो मागक्रम करीत असेल, तर या पावसात याची व तरे् िभजनूओलीिचंब होतील. इथे हे संकट या यावरकोसळलेअसते, तर याला घट्ट िमठीमा नतरीमीमाझीऊब यालािदलीअसती;पणतोतरमा यापासनूशेकडोयोजनेदरूआहे.मी यालाकसेसाहा यकरणार?

हेरमणी,अशारीतीनेतूरातर्ीमागनूरातर्ीकाढ यास,जागर्णाने तुझेडोळेलाल झाले;आज िपर्यकर िदसताच तु या डो यांतनू जेआनंदाश् वाहू लागले,यां याबरोबरडो यांतली हीसारीलाली वाहनू तु यागालांवरआलीआहे. तु याभोवतालचेलोकअरिसकआहेत, वेडेआहेत, हणनूतू िपर्यकर िदसताचलाजलीस,असेतेसमजतआहेत.इतकेलाजायलातूकायनववधूआहेस?’

याका या यापुढचे‘रजनी तोतर्’वाच यावाचनूराहवेनामला–‘सारेॠिष-मुनी पर्ातःकाळीसयूालाअ य देतात.आमची बु ी पर्कािशत

कर, हणनू याचीपर्ाथनाकरतात.हेरजनी,तुलाकुणीचअ यदेतनाही,तुझीकुणीचपर्ाथनाकरीतनाही; हणनू

तू झुरतआहेस. वेडीआहेस त!ूसयूापे ा तुझेभ तअिधकआहेत. पर् येकघरातडोकावनू पाहा. तु या आगमनाने त ण-त णीचंी दयकमले पर्फुि लत झालेली

Page 77: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िदसतीलतुला.पर् येकघटका यांनायुगासारखीवाटतआहे.तूशीतलअसलीस,तरीयांचीअंगेत तकरीतआहेस,तूपु पेफुलवीतनसलीस,तरीआकाशाततारकाआिणपरे्मीजनां याअंगांवररोमांचफुलिव याततुझाहातकोणध शकेल?

सयू कत याचा संदेश देतो. तू पर्ीतीचे गीत गातेस. सयू मनु याची बु ीपर्कािशतकरतो,तू या या दयातचांदणेफुलिवतेस.

हेरजनी,तूजग माताआहेस.तूनसतीस,तर–अ टौपर्हरसयूया पृ वीवरपर्कािशत होत रािहलाअसता,तर–माणसा यासा याकोमलभावना द ध होऊनगे याअस या.आ मह येवाचनू यालामु तीचादुसरामागिदसलानसता.’

माधवाचा िनरोप घेऊनमी रथातबसलो, ते हायाका यांनीमला धंुदक नसोडलेहोते.शरीरतुषातझालेहोते.रातर्ी यामधुर मृतीवायुलहरीवं नयेणा यामंदसुगंधापर्माणेअ व थक नसोडीतहो या.

सारथीराजवाड ा यारोखानेरथचालवूलागला.ते हामीएकदमओरडलो,‘सारथी,रथथांबीव!’रथथांबवनू यानेिवचारले,‘काय,महाराज?’‘कुठंचाललाआहेसत?ू’राजवाड ाकडं.’‘कुणीसांिगतलंतुलाितकडंजायला?’‘महाराजांनीच–दुपारी!’आता कुठेमलामा या दुपार या संक पाचीआठवणझाली. या िबचा याची

काहीचचकून हती.मीमृदू वरात हणालो,‘रथअशोकवनाकडंने!आजडोकंफारदुखतंय्माझं.’

अशोकवनात या महालात मी पाऊल टाकले, ते हा तो काल यासारखाचसुस जआिणसुशोिभतिदसला.‘आजमीइकडंयेणारनाही.’असेमुकुिलकेलासांगनूमीगेलोहोतो.असेअसनूितनेहीसारीिस ताठेवावी,याचेमलानवलवाटले.

मा यामागोमागतीमहालातआली. ित याहातातम ाचीएक संुदर सुरईहोती.मीलटकीगंभीरमुदर्ाधारणक नितला हणालो,

‘इथंम ठेवायचंनाही,अशीआईचीआ ाआहेना?’तीहसनूउदग्ारली,‘मीआपलीदासीआहे.आपलीइ छा...’बोलता-बोलताितनेएकाचषकातम ओतनूतोमा याहातातिदला.मीतोत डालालावता-लावतामुकुिलकेलािवचारले,‘मीयेणारनाही, हणनूसकाळीसांिगतलंहोतंतुला.असंअसनू...’‘छेछे!’‘ हणजे?’‘मीसं याकाळीयेणारआहे,असंचसांगनूगेलाहोतातआपण!’‘काहीतरीबोलतेय्सत!ू’

Page 78: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘खरंसांग?ू,करंगळीउगीचदातातधर यासारखीक नती हणाली,‘बायकांचंल पु षां यािजभेकडंनसतं,तेडो यांकडंअसतं!’

३६सयू उगवत होताआिणमावळत होता.सयूादयानंतरअशोकवनातनू नगरात

यावे,आईचीआिणबाबांचीचरणधलूीम तकी यावी,मगसावकाशमाधवाकडेजावे,या यासंगतीतका य,नृ यवसंगीतयां याआ वादात वतःलािवस नजावे,आिणसयूा तानंतरअशोकवनात परत यावे,असा माझा क्रम चालला होता. एकदा वाटे,ता ा मुलासारखा हाजीवनक्रमआहे. तेजागे होते, दधू िपते, हात- पाय हलवनूखेळतेआिणथोड ावेळानेपु हाझोपीजाते.िदवसातनूअठरा-वीसतासतेिनदर्ाम नअसते.यामुळेचिचंता,दुःखं,मृ यूयां याका याकुट्टसाव या या यामनाला पशक शकतनाहीत.एकदावाटे,छे!हीकेवळआ मवंचनाआहे.मोहाचापिहला णहीपापाचीपिहलीपायरीअसते.तीपायरीआपणउतरलो.तीमोठीमोहक, र नखिचतअशी पायरीआहे. पण िकतीही संुदरअसली, तरी तीअधःपाताची पायरीआहे! हीपायरीआप यालाकुठेनेणारआहे?भीषणगतत?भयाणदरीत?स तपाताळांत?

एखा ा णीमा यामनातले हे ं अ यंतभीषण व पधारणकरी. दोनउ म ह ीचंीट करसु हावी, यांचीअंगेलालर तानेमाखनूजावीत, वेषानेपुढेयेणा याएकाचा सुळाभा यासारखा दुस या या अंगात घुसावा, दुस याने ितत याचवेषाने वर केलेलीस ड पर्हाराकिरता उचलले यागदेसारखीभासावीआिण हेसारेभीत-भीतदु नपाहणा यािचमुक याबालकाचेमनगुदम नजाऊन,हेदृ यपाहता-पाहता यानेमिू छतपडावे!तशीमाझीि थतीहोई या णी!

पणअसा ण विचतयेई.

एके िदवशी सं याकाळीएककलापणू शंृगािरक नृ य पाहनूमीआिणमाधवपरतलो.माधवाला या याघरीसोडूनमीरथअशोकवनाकडेने याचीसार यालाआ ाकेली. इत यात वाड ाव न एक दतूअमा यांचा िनरोप घेऊनआला. बाबा चांगलेशु ीवरआलेहोते.‘ययुकुठंआहे?’ हणनूतेएकसारखेिवचारीतहोते.

बाणा या वेगानेमीवाड ावरपोचलो.बाबां यामहालात गेलो. यांची मुदर्ािवल णिन तेजिदसतहोती–गर्हणलागले यासयूासारखी!मा यामनातचरझाले.

बाबांनीमलाजवळबसिव याकिरताउजवाहातवरकर याचापर्य न केला.पणतोउचलताना यांनाफारक टहोतअसलेले िदसले.मलाभडभडूनआले.मा याबाळपणा यादुख यातयाचहातानेमलाधीरिदलाहोता,पिह याविह यािचमुक यापराक्रमातयाचहातानेमलापर्ो साहनिदलेहोते.तोहातहेमाझेछतर्होते.तोहातआता–

मा या पाप यां याकडानकळतओलाव या. बाबांनीमा यािशवायसवांनामहालातनूजा यािवषयी खुणेने सुचिवले.दासी गे या,अमा य गेले,राजवै ही गेले.आईपाच-दहापळेघुटमळली;पणबाबांनामलाएकट ालाचकाहीतरीसांगायचेआहे,हेल ात येताच िकंिचतअिन छेनेचतीहीबाहेर गे यावर ितनेमहालाचेदारलावनू

Page 79: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

घेतले.बाबां याउशाशीअनेकमातर्ा,चणू,भ मेआिणचाटणे ठेवलीहोती. यांतच

म ाचीएकिचमुकलीसुरईहोती.ित याकडेक टानेबोटदाखवीतबाबा हणाले,‘मलाथोडंम दे.’राजवै बाबांनामधनूमधनूघोटभरम देतात, हेमी पािहले होते. हणनू

चषकातमीअगदीथोडेम ओतले.तोचषक यां यात डापाशीनेला. या या याकडेरोखनूपाहतते हणाले,

‘पेला–पेलाभ नदेमला–’‘पण,बाबा,तुमचंप य–’तेिवष णपणेहसले.‘मलातु याशीपु कळबोलायचंआहे.तेबोलायलाश तीहवीय्मला–भरपरू

दे.उगीच–उगीचतीथासारखं–’मीचषकभरला.तो यां यात डालालावला. घुटके घेत-घेत यांनी तेम

संपिवले.मगथोडा वेळतेडोळेिमटूनपडूनरािहले.थोड ा वेळाने यांनीतेउघडले.मुदरे्व नतेउ लिसतझा याचेिदसतहोते.

माझाहातहातात घेऊन ते हणाले, ‘ययु,अजनूजग याचीफारफारइ छाआहेमला.मलाआयु यदेणाराकुणीिमळाला,तर यालामीमाझंसारंरा यसु ादेईन.पण–’

एक दीघ सु कारा सोडून ते िवल ण क ण दृ टीने मा याकडे टकमक पाहूलागले. पु षिसंह हणनू बाबांचा ितर्भुवनातलौिकक होता; पण यांची हीआताचीदृ टी–तीिव हिरणाचीहोती,भेदरले यासशाचीहोती.

तेहळूहळूपुढे हणाले,‘ययु,तु याहातीअितशयसंप नअसंरा य देऊनमीजातआहे.ज मभरतू

सुखिवलासांतलोळतरािहलास,तरीते यवि थतचालेल.मीिसंहासनावरआलो,ते हाद यूंचा फार उपदर्व होता. लोकांना अनेक सुखसोयीचंी उणीव जाणवत होती.रा य यव थाही–तेजाऊदे.समृ अशाएकारा याचावारसातुलादेऊनमी–’

‘बाबा, तुम या कतृ वाची आिण पराक्रमाची मला पणू क पना आहे.तुम यासार यािप या यापोटीज मिमळायलाभा यलागतं,हेमला–’

बाबाम येचउदग्ारले,‘आिणदुभा यही!’मा याअंगावरकाटाउभारािहला.कायबोलावे,तेसुचेना.बाबांनािमळालेलाशाप! या याशीयाउदग्ाराचाकाहीसंबंधअसेलका?की

यतीचेदुःखअजनू यां यामनातसलतआहे?बाबाएकएकश दसावकाशबोलूलागले.‘ययु,तु यािप यानंइंदर्ाचापराभवकेलाहोता,तो वगाचाराजाझालाहोता,

हेतूलहानपणापासनूऐकतआलाआहेस;पण ते इंदर्पदमलाकासोडावंलागलं,हीकथा–’

‘तीकुणीचसांिगतलीनाहीमला!’भेसरूहा यकरीतबाबाउदग्ारले,

Page 80: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘राजाचेअवगुणहा या यामृ यनंूतरलोकां याचचचािवषयहोतो.अं?कायबरंसांगतहोतोमी तुला? हं,आठवलं. इंदर्पदा यालोभानंमाझी वृ ीपालटली.मीगवानं फुगनू गेलो. मा याएवढा पराक्रमी वीर ितर्भुवनात नाही, या क पनेनं मीमदो म झालो.ययु,एकगो ट िवस नकोस.पराक्रमाचाअिभमान िनराळाआिणयाचा उ माद िनराळा! इंदर्ाणीकडं भोगदासी हणनू पाह यापयंत माझा उ मादपराकोटीलापोचला... इंदर्ाणीनंएकाअटीवरमाझा वीकारकर याचंकबलू केलं.तीअट हणजे,मा यापराक्रमालाशोभेल,अशाअपवूवाहनातबसनूमीित यामंिदरातजावं.ॠषीनंीवाहनू नेलेलीपालखी हे ितर्भुवनातलंअलौिककवाहनहोईल,असंहीितनं सुचिवलं. मी उ मादानं आधीच अंधळा झालो होतो, यात कामुकतेची भरपडली...... मोठमोठ ा ॠषीं या खां ांवर वगीय र नांनी आलंकृत केलेली माझीपालखीमीठेवली.ॠषीपालखीवाहनूनेऊलागले;पण यांचीचालमलामंदमंदवाटूलागली. के हाएकदा इंदर्ाणी या मंिदरातजातोआिण ित यालाव याचामनसो तउपभोगघेतो,असंमलाझालंहोतं.मीिचडलो.वाहकांनीघाईकरावी, हणनू यांत याएका या म तकावर मी लाथ मारली! तो– ते अग यॠषी होते. यांनी ता काळशापवाणीउ चारली–आिण–’

शेवटचेश दबोलता-बोलताबाबांनाधापलागली.तेश दिकतीअ प ट,िकतीकापरेहोते!

यांना पुढेबोलवेना. यांनी पु हाम ा या या याकडेबोलदाखिवले.आतालगेच यांनाम देणेहेमोठेकुप यहोईल,असेवाटूनमी व थरािहलो;पण यां यामुदरे्वर पर्ितिबंिबत होणा या याधी या वेदनामला पाहवेनात.मी पेलाअधामुधाभरलाआिण यां यात डाशीलावला.

तेवढ ाम ाने यांना पु हा हुशारीवाटूलागली.बोल याकिरता यांचेओठहलतआहेत,असेपाहताचमी हणालो,

‘आतािवशर्ांती यातु ही,बाबा–उ ाबोलूआपण.’‘उ ा?’एवढाचउदग्ार यांनीकाढला;पण यातअिखल िव वातलेका य

भरलेहोते.ते णभरअंतमुखझाले.मगशांतपणे हणाले,‘ययु, ‘हानहुषआिणयाची मुलंकधीही सुखीहोणारनाहीत!’असातोशाप

होता!आईबापां या चांग याआिण वाईटअशा दो ही पर्कार या गो टीचंा वारसामुलांना िमळतो. तो सृ टीचा िनयमचआहे. पण– या शापाचं शु लका ठ ज मतःचतु यामागंलागायलानकोहोतं,असंराहनू-राहनूमलावाटतं.ययु,तुझािपताअपराधीआहे. याला माकर!एकचगो टल ातठेव–जीवना यामयादाकधीिवस नकोस.यामीिवसरलोआिण–’

हताशमुदरे्नेबाबांनीडोळेिमटूनघेतले.याबोल यामुळे यां यावरफारताणपडलाआहे, हे िदसतहोते.आता यांनापणू िवशर्ांतीहवीहोती;पण ते वतःशीचकाहीतरीपुटपुटतहोते.मीवाकून,कानदेऊनऐकूलागलो–

‘शाप,यित,मरण–’हेश दमा याकानांवरपडले.मलाराहवेना.मीबोलनूगेलो,‘बाबा,यितिजवंतआहे!‘

Page 81: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

झंझावाता याआवेगानेएखा ाघराचीदारेताडकन्उघडावीत,तसे यांचेडोळेउघडले, यांनीघोग या वरातिवचारले,

‘कुठं?’‘पवूआयावतात–’‘कशाव न?’‘मलाभेटलाहोतातो.’‘के हा?’‘अ वमेधा यावेळी.’तेथरथरकापूलागले.‘आिणइतकेिदवसतू हेमा यापासनूचो न ठेवलंस? वाथी,नीच, दु ट–मी

यालापरतघेऊनयेईनिनमा यामागनूतोराजाहोईल,याभीतीनंतू याला–’यां यात डून पुढचाश द िनघेना.मातर् तेअशा िविचतर् दृ टीनेमा याकडे

पाहूलागले,कीनकळतमीओरडलो,‘आई—’आई,अमा य,राजवै ,दासी-सव मंडळीआतआली.राजवै ांनीलगबगीने

कसलेसेचाटणबाबांनाचाटिवले.थोड ावेळाने यांनाबरेवाटूलागलेअसावे.तेहळूचअमा यांना हणाले,‘अमा य,माझानेमनाहीआता.इंदर्ा यापराभवानंतरचीमाझीतीसुवणमुदर्ा

एकदा मला पाहू दे. ती पाहता- पाहता मला मरण येऊ दे. माणसानं िवजया याउ मादातमरावं!’

बाबां यायाश दांनीआईगडबडून गेली.तीडोळे पुसूलागली. ितचेसां वनकसेकरावे,हेमलाकळेना.

अमा यतीसुवणमुदर्ाघेऊनआले.‘तीमा या हातात ा.’ बाबा हणाले.ती हातात घेऊनमोठ ाक टाने ती

उलटी-सुलटी करीत ते हणाले, ‘िह यावर मा या पराक्रमाची खणू कुठं आहे?धनु यबाण-माझंधनु य-माझाबाण.’

अमा य यामुदरे्चीएकबाजूबाबांनादाखवनू हणाले,‘याबाजलूाधनु यबाणाचंिचतर्आहे.’‘कुठं-कुठं?हीसुवणमुदर्ातीन हे!मलाफसवताय्तु ही!’‘नाही,महाराज!याबाजलूाचतेिचतर्आहे!‘‘मगतेमलाकािदसतनाही?दुसरीबाजूदाखवामला!’अमा यांनीउलटबाजूबाबांपुढेधरली.बाबाएकागर् दृ टीनेतीपाहूलागले.

म येच यांनीमलाहाकमारली,‘ययु–’मीपुढेझालो.बाबामला हणाले,‘यासुवणमुदरे्वरकाहीअ रंआहेतका?’‘आहेत.’‘तीवाच,पाह!ू’‘जयतुजयतुनहुषः

Page 82: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ती अ रं मलाच का िदसत नाहीत! यांनीसु ा ा का कट केलाय्मा यािव !’

बाबांनीमलाती सुवणमुदर्ादोन-तीनदाउलटीसुलटीकरायलासांिगतले.मीतशीतीकेली.पर् येक वेळीएकाबाजलूाधनु यबाणव दुस याबाजलूा ‘जयतुजयतुनहुषः’हीअ रेमला प टिदसली.पण यांतलेकाहीही यांनािदसतन हते!

यां याडो यांतनूपाणीवाहूलागले.तेगदगदले या वरात हणाले,‘नाही–मलाकाही िदसतनाही!जयतुजयतुनहुषः!खोटंआहे हेसारं! या

नहुषाचाआजपराजयहोतआहे.मृ यूतोपराजयकरीतआहे!मृ य!ूमलाकाहीिदसतनाही!मला-मला-!’

बोलता-बोलतातेिन चे टझाले.आईआपले हंुदकेआवर याचापर्य नकरीतहोती;पण शेवटी यांचा फोट

झालाच!राजवै एकादासी यासाहा यानेबाबांनामातर्ाचाटवूलागले.चोरपावलांनीमृ यूमहालातिशरलाहोता.तोकुणालािदसतन हता,पण दय

गुदमरवनूटाकणारी याचीकृ ण छायासवां यामुदर्ांवरपसरलीहोती.मला ितथे उभे राहवेना. दो ही हातांनी त डझाकून घेऊन मी महालाबाहेर

आलो.रडावेसेवाटतहोते.पणरडेफुटतन हते.थोड ा वेळानेअमा यआिण राजवै बाहेरआले. राजवै मा याखां ावर

हातठेवनू हणाले,‘युवराज,आता यामातरे्नंमहाराजांनाआरामवाटतआहे.या णीकाळजी

कर यासारखं काही नाही; पण कोण या णी काय होईल- आता सारा भिरभारपरमे वरावर– तु हीअशोकवनातजाऊन िवशर्ांती या.महाराजां यापर्कृतीतकाहीचलिबचलझाली,तरअमा यतु हांलात काळकळवतील.’

अमा यांनीमानहलवनूराजवै ां याबोल यालादुजोरािदला.इथेराहनूतरीकायकरायचे?आईचे दुःखएखा ा पुत यापर्माणे मुकाट ाने

पाहायचे!बाबां यावेदनाबघतएखा ादगडापर्माणे व थबसायचे!माझा रथ राजपथाव न जाऊ लागला. िजकडे ितकडे लोकांचे थवे या थवे

िदसतहोते. कुणीहसत-िखदळतहोते. कुणीगीते गुणगुणतजातहोते, कुणीचांद यातरमतगमत िवहारकरायला िनघालेहोते. यां या या सुखा यादशनानेमीअिधकचदुःखीझालो.

अशोकवनात यामहालातमीपाऊलटाकले.ते हामुकुिलकानटूनथटूनदारातउभी होती. ित याशी एक अ रदेखील न बोलता मी आत गेलो. माझा वेषउतरिव यासाठीतीपुढेझाली.मीितलाहातानेच‘नको’ हणनूखुणावले.तीचपापली,दुसरीकडेपाहूलागली.

माझेमनचडफडत हणतहोते:ही दीडदमडीची दासी वतःला कोण समजते? रंभा, उवशी, की ितलो मा?

ितकडेमहाराजमृ युश येवरपडलेआहेतआिणइकडेहीनट्टापट्टाक नमलाभुलवूपाहतआहे!आज ना उ ा युवराज िसंहासनावर बसेल, तो राजा होईल, या याशी

Page 83: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

असले नाजकू संबंधअसले, हणजे तोआपोआपचआप या मुठीत राहील, हे सवल ात घेऊन िहनेआपलेजाळेमा याभोवतीपसरलेअसावे.तसेनसते,तरपर् येकिदवशीन यानवरीपर्माणेनटूनथटून,तीमलामोिहनीघाल याचापर्य नकाकरीतआहे?इथलीसारीसतूरे्िकतीकौश यानेितनेआप याहातीठेवलीआहेत!याकानाचेयाकानालाकळू देत नाहीकाही! याचा हेतू दुसराकायअसणार? ितने मा याशीकेलेलीसलगी–मा यासार याजगाचाअनुभवनसले यात णाशीचाललेले ितचे हेपरे्माचेनाटक–पापाचीक पनासु ानसले याएकायुवकालाअधःपाता यामागालालाव याकिरतातीकरीतअसलेलीहीधडपड-

मुकुिलकेनेभीतभीतिवचारले,‘भोजनके हाकरणार?’‘जेवायचंनाहीमलाआज.’‘का?’‘माझीइ छानाही, हणनू!’‘पणमीआजमु ाम–’‘तुझं सारं नाटक कळलंय् मला! उ ा सकाळी इथनू वाडयावर मुकाटयानं

चालतीहो!-मलात डसु ापाहायचीइ छानाही!त-ूत-ूचल...बाहेरजा!ल ातठेव,मीबोलाव यािशवाययामहालातपाऊलटाकायचंनाही!’

मीिचडलोहोतो.रागावलोहोतो. वतःवर,जगावर,मृ यवूर,मुकुिलकेवर!मीकायबोलतहोतो,हेमाझेमलाचकळतन हते.

मुकुिलकाभयभीतमुदरे्नेबाहेरगेली.ती यालीआहे,हेपाहनूमलाबरेवाटले.अंगावरलावेषनउतरिवताचमीश येवरअंगटाकले.

एकदम मला बाबांची आठवण झाली. ती सुवणमुदर्ा- ित यावरली तीिवजयिच हेपाह याची यांचीधडपड-मघाशी यांनािदसेनासेझालेहोते.आता-आताकदािचत यां या हातापायांची हालचालसु ा थांबली असेल! इंदर्ाला चळाचळाकापिवणारा वीर अशी बाबांची कीती ितर्भुवनात दुमदुमत होती; पण आज यांनाआपलाहातहालिवणेसु ाकठीणझालेआहे!काहीघटकांनी यांचेशरीरएक िनजीवका ठहोईल.

मृ यचूी अनािमक भीती मा या मनात पु हा िपंगा घालू लागली. एखा ायाले यायाबालकासारखामीडोळे िमटून व थपडलो.हळूहळू िनदरे् यारा यातिशरलो.

िकती वेळमाझाडोळालागलाहोता, कुणालाठाऊक!मलाजागआली,तीएकाभयंकर व नामुळे. या व नातबाबां याजागीययाितमृ युश येवरपडलाहोता.या याडो यांनाकाहीिदसेनासेझालेहोते. याचेहातपायगारगारपडतचाललेहोते.तोबोलूशकतन हता,हसूशकतन हता,रडूशकतन हता.

वेडयासारखा मी वतः या शरीराकडे– या या पर् येक अवयवाकडे पाहूलागलो. देहनाही,तर मंजुळ संगीतनाही;तर संुदर चंदर्ोदयनाही, देहनाही,तरवािद ठप वा नेनाहीत, देहनाही;तरसुवािसकफुलेनाहीत, देहनाही;तरपरे्मळपशनाही!ज मालाआ यापासनूजेसुखमीउपभोगलेहोते, या याउ मादाचामी

Page 84: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अनुभवघेतलाहोता, या या या याशीमा यादेहाचाअगदीिनकटचासंबंधहोता.मीहणनू वतःचाउ लेखकरणाराययाितया देहापे ा िभ नआहे,कीनाही, हेमलासांगतायेतन हते.देहिनराळा,आ मािनराळा,असेमीलहानपणापासनूऐकतआलोहोतो,पण पु हापु हाएकपर् नमा यापुढेएखा ाअि न वालेपर्माणेनाचतजाऊलागला– ययाती या शरीरावाचनू ययातीचा आ मा जगतात या कोण या सुखाचाउपभोगघेऊशकणारआहे?

मुकुिलकेवरआपणमघाशीउगीचरागावलो,असेवाटूलागले.राजवाड ा याचार िभंतीया ित यासार यादासी याचार िदशा. ितला िबचारीलाबाहेर याजगाचीकायक पनाअसणार?मलाभुलवनूआिणफसवनूितलाकायिमळणार?युवराजआपलेवामीआहेत, यां यासुखातकोणतेही यनूपडू ायचेनाही,याभावनेनेतीवागली.असेअसनू-

मीितलाहाकमारली,‘मुकुिलके–’तीबाहेरदाराशीकान देऊनउभीहोती,कीकाय,कोणजाणे! ितनेहळूचदार

उघडले, पु हा तेहळूचलावलेआिणएकेकपाऊलटाकतती पुढेआली. मंचकाजवळयेताचखालीमानघालनूतीउभीरािहली.

मी हणालो,‘अशी का उभी रािहलीआहेस? तुझं त ड पाहायची इ छा नाही,असं मी

मघाशी हटलं, हणनू?’तीगालांत यागालांतहसलीअसावी;पणितनेमानवरकेलीनाही.मीपु हा हणालो,‘एवढीशीथट्टासु ाकळतनाही तुला?आतामानवर केलीस,तरबरंआहे!

नाहीतरघोड ालालगामअसतोना,तसा तुझंत ड िफरवायलाउ ापासनूमीएकलगाम–’

मान वर क न, मधुर ि मत करीत मुकुिलका मा याकडे पाहू लागली. तीमघापासनूबाहेरबहुधारडतउभीअसावी. यामुळेच,कीकाय,पाऊसपडूनगे यावरसृ टीजशीअिधकसंुदरिदसते,तशीतीिदसतहोती.

मीउठून ित याखां ावरहात ठेवणारहोतो;इत यातमा याकानांवरश दपडला,

‘युवराज–’‘तूहाकमारलीसमला?’मीितलािवचारले.ितनेमानेने ‘नाही’ हणनूसांिगतले;पणतीहाक ितनेहीऐकलीअसावी.ती

मंचकापासनूझटकनदरूझालीहोती.कावरीबावरीहोऊनतीदाराकडेपाहूलागली.पु हाहाकआली,‘युवराज–’मंचकासमोर या िभंतीतनू कुणीतरीहाकमारीतहोते.मीआशर्मातनूआलो,

या िदवशीअमा यांनीसांिगतले यागो टीचीआठवणझालीमला.राजवाड ापासनूअशोकवनापयंतअसलेलेभुयार– याभुयारा यावाटेनेकुणीतरीआलेअसावे!

मी िभंतीजवळजाऊन ती नीट पािहली.म यभागी िभंत पोकळ होती. ितथे

Page 85: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िदसेल,निदसेल,अशीएकलहानकळहोती.तीदाबताचमधलापु षभरउंचीचाभागझटकन्बाजलूाझाला.भुयारा यावर यापायरीवरअमा यांचासेवकमंदारउभाहोता.तोकाप या वराने हणाला,

‘युवराज, वराकरा,महाराजांचाघटकेचासु ा...’मुकुिलकेकडेवळूनसु ानपाहतामीभुयारात यापिह यापायरीवरउतरलो,ते

गु तदार बंदक न घेतलेआिण मंदार यामागनूएखा ाकळसतूर्ीबाहुलीपर्माणेचालूलागलो.

३७िबचारेराजगु !माझेसमाधान ते दुस या कुठ यामागानेक शकणारहोते?

ॠ वेदातीलअस याअनेकॠचा तेघडाघडापाठ हणत. यांचेघटकाघटका िववरणकरीत.मी यांचेबोलणेमुकाट ानेऐकूनघेई.मातर्चरफडूनमनात हणे,

‘कुठंअसतो हा माणसाचाआ मा? तो कसा िदसतो? काय करतो? देहापे ािनराळंअसं या यातकायआहे?बाबांचाआ माआता वानंदातम नहोईल, हणनूराजगु मलासांगतआहेत.मग यां या अं यसं कारा या वेळी िचता पेटिव यावरपुरोिहतांनी ‘हे अि नदेवा! जो मृत तुला वधा हणनू अपण केला आहे, यालािपतरांकिरता पु हाउ प नकर.हा पु हाजीवधारणक नशरीरपर्ा तकरो. यालाशरीरपर्ा तहोवो,’अशीजीपर्ाथनाकेलीहोती,ितचाअथकाय?’

यापर्ाथनेत याक पनेशीमाझेमनउगीचक्रीडाकरीतबसे.तोछंदचजडलामला.बाबापु हाकोणतेशरीरधारणक नयेतील? यां या यापुनज मातमी यांनाओळखूशकेनका?तेमलाओळखतीलका?िमतर् हणनूआमचीभेटहोईल,कीशत्याना यानेतीहोईल?बाबामाझेशत् होतील?छे!मीबाबांचावैरीहोईन?अश य!अश य!

ययातीचापुतर् हणनूज मघे यातच यांनाआनंदवाटेल!तसेहोईलका? याज मात यांनाआईओळखीलका?छे!मनु याचा पुनज महीकेवळएककिवक पनानसेलकशाव न?

असा िवचारमनातआला,कीमीअितशयअ व थहोई.पर्हर िनपर्हरमीमंचकावरपडूनराही.अगदीकंटाळाआला, हणजेबाहेर याबागेकडेपाही.मगमलालहानपणाचीआठवणहोई. यावेळीबागेतीलफुलेजणूकायमुलेहोती! यां याबरोबरहसायला,खेळायला,फुलायलामीउ सुकअसे.आताफुलेहीमा यालेखीनुसतीफुलेझालीहोती.रंगगंधांचे णभंगुरस दयघेऊनआलेलीयािवराटिव वातलीएक ु दर्,िनजीवव त!ू यां याकडेिकतीहीडोळेभ नपािहले,तरीतीकुठ याही व नसृ टीतमलाघेऊनजातनसत.

मगमा यामोठेपणाचीचीडयेईमला.वाटे,कशालामीत णझालो?कशालाराजाझालोमी?य कंुडात याअ नीचे फुिलंगआिणउ ानातलीपर्फु लपु पेयांचेसारखेचआकषणअसलेलातोययाितकुठेगेला?तेिनःशंक,िनभय,िनरागसबा यकुठेगेले?

आज मी अि नकण धरायला धावणार नाही. अ नी दाहक असतो, ते मला

Page 86: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कळते!आजकोण याहीकळीलामाझे रह यसांगणारनाही.तीउ ा फुलणारआहेआिणपरवाकोमेजनूजाणारआहे,हेमलाकळते!

ानहामानवाला िमळणारावरआहे,कीशापआहे?यौवनहाजीवमातर्ालालाभणारावरआहे,कीशापआहे?यौवन हणजेवाध याचीपिहलीपायरी! मृ यूहीवाध याचीशेवटचीपायरी!छे!जेजीवालाभुलवनूवाध याकडेनेते,तेयौवनकसले!यालावरकोण हणेल?तोभयंकरशापआहे.

शापहाश दअसा कुठूनहीमनातआला,कीबाबांनी अंतकाळीसांिगतलेलीयांचीकहाणीआठवे. ‘हा नहुषआिण याची मुलंकधीही सुखी होणार नाहीत!’ हीशापवाणीअि न वाळांनीकुणीतरीअंतिर ातअखंडिलहीतआहे,असाभासहोई.

तोशापअधामुधाखराझाला.बाबासुखीझालेनाहीत. यांचीशेवटचीधडपड,तीजग याचीइ छा,तीअतृ ती-जोअपवूिवजयिमळिवलाहोता, याचे मारकसु ातेपाहूशकलेनाहीत,

अग यॠषीनंाबाबांनीउ म पणानेलाथमारलीहोती. यांनीबाबांनाशापिदला,तेबरोबरहोते;पणआ हीमुलांनी यांचाकायअपराधकेलाहोता?मीतर यावेळीज मालासु ाआलोन हतो!असेअसनूज मभरएखा ािपशाचापर्माणेहाशापमाझीपाठपुरवीतराहणारआहेका?

मनात येई,अ सेउठावेआिणअग यॠषीअसतील ितथे– ते कैलासा यािशखरावरतप चयलागेलेअसले,तरीितथे–जाऊन यांनािवचारावे,

‘आ हां िन पाप मुलांना तु हीकाशाप िदलात?हा याय कुठला?आईबापांनीपापकरावेआिणमुलांनी याचेपर्ायि च भोगावे!देवा याघरी यायनाहीचका?’

यतीने वीकारलेला िविचतर् जीवनक्रम मी पािहला होता. या शापामुळेबाळपणीच याला पळून जा याची दुब ी झाली असेल काय? मीही तसाच– तीमुकुिलका–छे!तेएकदुः व नहोते!

बाबां या मृ यमुूळेमी राजाझालो.अिभषेकाचासमारंभ के हाकरावा,याचाअमा यांबरोबरआईएकसारखा िवचारिविनमयकरीतआहे.हवातसा शुभमुहतू ितलाअजनूिमळालानाही!

िसंहासनावर बसनूही मी सुखी होणार नाही? हे कसे श य आहे? मा याअदृ टातपरमे वरानेकायिलहनूठेवलेआहे?

मा यामनाचीअशीमोठी िविचतर्बिधरअव थाझालीहोती. कुणाशीबोलूनये,काहीखाऊनये,काही िपऊनये, नुसते व थपडून राहावे,असेवाटे.आई याल ाततीगो टयेऊनचुकलीहोती.

एकेिदवशीतीमला हणाली,‘ययु,तुझंकाहीदुखतखुपतआहेका?अशोकवनातलीतुझीतीदासीमुकुिलका

कालआलीहोती. तुझाडोळालागलाहोता, हणनू तुलान भेटता गेली.मोठीगोडआिणशहाणीमुलगीआहेहं!ितलाितकडंठेव यापे ाइकडंवाड ावरआणावी हणतेमी.ती हणतहोती,‘महाराजफारअबोलआहेत.अमुकहवं,तमुकहवंअसाश दसु ाआपणहनूकधीत डावरकाढणारनाहीत! यां याडो यांत यांचंमनपाहावंलागतंिनतसंवागावंलागतं.’ितलाघेऊकाआज याआजबोलावनूतु यासेवेला?’

‘मुकुिलकाएकवेडीिनतूसातवेडी!खरंसांगतो,आई,तुला,माझंमनकशातच

Page 87: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

रमेनासंझालंआहे.हेसारंवैभवसोडावंआिण–’समो नएखादासापसळसळतजावा,तशीआईची मुदर्ाझाली.माझाहात

घट्टधरीतती हणाली,‘ययु,तूलहानपणीमलावचनिदलंआहेस,आठवतंका?’ितलाहसव याकिरतामी हणालो,‘लहानपणी पर् येक िदवशी एक वचन देत होतो मी तुला, यामुळं मा या

डो यातवचनांचीइतकीगदीझालीआहे,कीकुठलंचवचनआतानीटआठवतनाही!’‘असालबाडआहेसपिह यापा नं!बाजूअंगावरआली,की–’णभरमनातआले,यतीचीसारीकथाआईलासांगावीआिणितला हणावे,

‘तू या याकडेजा-तु यामाये यापाशात यालाबांधनूपरतआण.तोथोरलाभाऊआहे.तोराजाहोऊदे.माझंमनउदासझालंआहे.मलारा यनको,काहीकाहीनको!’

छे! या िदवशी नकळत मा या त डून बाबां यासमोर यतीचे नाव िनघाले.बाबांचामन तापमातर्वाढला.यितकुठेतरी िजवंतआहे,असेसांिगत यानेआईलाकसलेसुखहोणारआहे?ती यालाशोधायलािनघाली,तरयितडो यांतलेपाणीपाहनूथोडाचपरतयेणारआहे?िसंह,वाघमाणसाळिवणेसोपेआहे;पणयतीसारखाहठयोगी–खरेच यती याआयु याचा शेवट काय होणारआहे? ई वरी सा ा काराचे िशखर यामागानेतोगाठूशकेलका? यािशखरावरजाऊनतोउभारािहला,तरसारेजग याचेकौतुक करील, थोर तप वी हणनू ितर्भुवनात याची पर् याती होईल; पण यािशखरा या रोखानेएकेक पाऊल टाकीत वैरा याचा िहमपवतचढतअसताना याचापायकुठेघसरला,तर?यापवतावरलेिहमएकदमिवतळूलागनूतो यातपुरलागेला,तर?

मीकाहीचबोलतनाही,असेपाहनूआई हणाली,‘आजनाउ ातुझंमनता यावरयेईल, हणनूपु कळिदवसवाटपािहलीमी;

पणपिह यापा नंपाहतेय्मी,तूफारफारहट्टीआहेस!तूतरीकायकरशील?तुमचंघराणंचतसंआहे!आतातरकाय!बालहट्टातराजहट्टाचीभरपडलीय.्पणतुलाजसाराजहट्टकरता येतो,तसामलाहीराजमाता हणनूअिधकारचालिवता येतो,यय,ूतूअसाउदासकाझालाआहेस,सांग?ू’

िकतीझाले,तरी तेआईचे दयहोते! मुला यापायालासाधाकाटाटोचला,तरी आप या डो यांत गंगा-यमुना आणणारे! एखा ा िनजीव िशलेसारखी मा यामनालाबिधरताआलीहोती.असेका हावे, हेमाझेमलाचनीटसमजतन हते...मगआईमा यािविचतर्वागणुकीनेगडबडूनगेलीअसली,तर यातनवलकसले?

बोल याचािवषयबदलावा, हणनूमी हणालो,‘आई,तूमायाळूआहेस,हेमलाठाऊकहोतं;पणतूअंत ानीआहेस,हे–’‘हे हातारपणीपर्ा तहोणारंअंत ानआहे,बाबा-!’‘ हणजे?’तीहसतउदग्ारली,‘अरेवेड ा!तु यावयाचीमीएकदाहोतेच,कीनाही?’‘मग?’

Page 88: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ यावेळीमलाकायवाटलंहोतं,हेमलाथोडंतरीआठवतअसेलच,कीनाही?’‘हेबघ,आई,मी पडलो पु ष! तुमची बायकांची ही उखा यांचीभाषाकळत

नाहीमला!सरळसांगकशी,तु यामनातकायआहे,ते!’‘तु यादोनहातांचेचारहातझाले,कीतुझंडोकंता यावरयेईल,असं...’‘हाशोधतू वतःवरनंलावलास?’‘ यात एवढं नवलकसलंआलंय!् माझंल नझालं, ते हा तु याहनू पु कळ

लहान होते मी.आईला सोडून येताना बर् ांडआठवलं मला! वाटलं, सासरी एकिदवससु ाकाहीआपणसुखानंनांदणारनाही!’

‘मग?पुढंकायझालं?’‘पुढंकाय हायचं? जेजगातघरोघरहोतं, मुलीमुंलीगंिणकहोतं, तेच!हांहां

हणता मी मा या संसारात रमनू गेले. आईला पार िवसरले. हणनू हणते, हाअिभषेकाचासमारंभलवकरउरकूनटाकूया.मगतुलाआवडेल, याराजक येशी’

समारंभाचीितथीिनि चतकर यासाठीआईहसत-हसतिनघनूगेली.

ित याशेवट याश दांनीमा यामनातमधुरक पनातरंगिनमाण हायलाहवेहोते.मी हि तनापरूचा राजाझालो होतो. संुदरांतली संुदर राजक या हवी,अ सरेलालाजवील,अशी राजक याहवी– हणनूमीहट्टधरला,तरीतो पुरिवलाजाईल, हेउघड होते.जीवना या पर्वासातआपलीसहचािरणी होणारी ही तरै्लो यसंुदरी कुठंअसेल?तीया वेळीकायकरीतअसेल?आम याजीवनाचेओघएखा ाअकि पतका यमयप तीनेएकितर्तहोतील,की वयंवरासार याराजकुलालाशोभणा यारीतीनेआपणपर्ीती यारा यातपर्वेशक ?याआिणअशापर्कार याअनेकयौवनसुलभआिणक पनार यपर् नांनीमा यामनालागुदगु याकरायलाह याहो या!

पणमी िवचारकरीत रािहलो,तोआईचा!बाबां याआजारात शेवटी शेवटीित याकडेपाहणेमलामोठेकठीणवाटे. ित याडो यांतदाटलेले दुःखपाहवतनसेमला!बिलदाना या वेदीपाशीउ या केले या मु यापर्ा यासारखी ितची मुदर्ावाटे.बाबां या मृ यनेू ती हाय खाईलआिण यां या पाठोपाठ मला सोडून जाईल, याक पनेनेचअनेकदामलाअ यंतअ व थक नसोडलेहोते.

पणजेपर् य घडले,तेमा याक पनेपे ाअगदीिनराळे!पिहलेकाहीिदवसती दुःखी िदसली-पण िकतीलवकरराजमाता हणनू ितनेघरची-बाहेरचीसारीसतूरे्आप याहातीघेतली!पर् येकगो टीततीमोठ ाउ साहानेल घालूलागली.ित यामुदरे्वरली वाध याचीछाया सायंकालीनछायांचीआठवण क न देईनाशी झाली.ित याहालचालीतंचपळपणाआला.तीजीवनरसाचीगोडीन यानेचाखतआहे,असेवाटूलागले.

मा या उदास वृ ी या पा वभमूीवर ित या उ साहीमतूीचे िचतर्अिधकचउठूनिदसे-िनदानमलातरी!कृ णमेघमालेतनूवीजचमकावी,तसे!

याचे यौवनपु प नुकतेच उमलू लागले होते, तो ययाित हाता यासारखािनि क्रयआिण नीरसझाला होता;आिण िजचेजीवनपु पकोमेजूलागले होते, तीयाचीआई एखा ा त णीपर्माणे पर् येकगो टीतमनःपवूक रस घेत होती, न यान या व नांतआिणसंक पांतगढूनजातहोती.

Page 89: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितचे सुख बाबांवरसव वीअवलंबनूआहे, ही माझीक पना िकती िनराधारहोती!

याजगातजो तोआपाप याकिरताजगतो, हेचखरे. वृ वेलीचंी मुळेजशीजवळ याओला याकडेवळतात,तशीमाणसेही सुखासाठी िनकट यालोकांचाआधारशोधतात.यालाजगकधीपरे्म हणते,कधीपर्ीती हणते,कधी मैतर्ी हणते;पणखरोखरच तेआ मपरे्मचअसते. एका बाजचूाओलावा नाहीसाझाला, तर वृ वेलीसुकूनजातनाहीत; यांचीमुळेदुस याबाजलूाकुठेओलावाआहे–मगतोजवळअसो,नाहीतरदरूअसो-हेपाहूलागतात.तोशोधनूतीटवटवीतराहतात.

आईचा नवा उ साह असाच िनमाण झाला असावा! महाराणी हणनू तीपरवापरवापयंत िमरवीत होती. पण एवढ ा ऐ वयातही ती वतंतर् कुठे होती?स दया याबळावरपतीलामुठीतठेव यातचितचेमोठेपणअवलंबनून हतेका?बाबाइंदर्ाणी यामोहातपडले,ते हाितलाकेवढामन तापझालाअसेल!तीिकतीकुढलीअसेल,िकतीरडलीअसेल!जेपुसायलाकुणाचाहीपरे्मळहातजवळनाही,असेउ णअश् गाळून श येवरली उशी ओलीिचंब करीत ितने रातर्ी या रातर्ी काढ याअसतील!

लहानपणीआई हणनू ितनेआपले दधू मला पाजले नाही, याचेकारण थोरपु षाचीप नीहोणा या तर्ीचेदुःखचअसावे!वा स यापे ास दयाचीकाळजीकरणेआव यकहोतेितला!पतीहेितचेसव वहोते.असेअसनू, या यावरितचाअिधकारचालतन हता;पण या यावाचनूितलादुसरीगतीन हती.

आजतीभीतीरािहलीन हती.तीकाळजीउरलीन हती.तीराजमाताझालीहोती. पुतर्ावरअसले यामाते याअिधकाराचीजाणीव ित याबोल या-चाल यांतनूपावलोपावलीपर्कटहोतहोती.

आईिवषयी मी िवचार करीत असतानाच नेहमीपर्माणे माधव मा यासमाचारालाआला;पणआजतोएकटान हता. या याबरोबरतारकाआलीहोती. याअवखळ मुलीकडे पाहताच माझे मन पर्स न झाले. ितला जवळ बोलावनू घेऊनिवचारले,

‘काय,तारकादेवी,तुम याबाहुलीलाशेवटीनवरािमळाला,कीनाही?’तारकेनेमानेने ‘होय’ हटले. पणमा याकडेन पाहताआिणमा याशीएक

श दसु ानबोलतातीमहालाकडेइकडेितकडेपाहूलागली.‘नवराचांगलाआहेना?’तीमानेने‘नाही’ हणाली;पणत डातनूमातर्चकारश दकाढलानाहीितने!ित या यामौनवर्ताचेकारणकायमलाकळेना.मीहसत-हसतपर् नकेला,‘चांगलानाही, हणजेकाय?बाहु यासारखाबाहुलाआहेना?’तीनाकमुरडत हणाली,‘नकतानवलाआहेतो!’‘ यातकायआहे?ह ीनंपायिदलाअसेल या यानाकावर!जगातनकटेनवरे

पु कळअसतात–िननकट ाबायकासु ा!’‘िनबोबलंबोलतोतो!’

Page 90: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बाहुलाबोबडेबोलतो?हाकायचम कारआहे,तेमलाकळेना!मीमाधवकडेपाहनू हणलो,‘मोठमोठ ा पंिडता या घरचे पशुप ीसु ा वेदांतचचा करीत असतात, असं

ऐकलंहोतंमी,पणहापर्कार याहनूहीअपवूिदसतो!’‘ याचंबोबडंबोलणंिहनं व नातऐकलं, हणे!’माधव हणाला.मीमनापासनूहसलो.तारकामातर्घुमीचरािहली.माधवमला हणाला,‘हीमु ाममहाराजांकडेआलीआहेआज!’‘ती का, बुवा? या नकट ा नव याचं नाक चांगलं उंच करायला? मग

राजवै ांनाबोलावनूघेऊया,िनिवचा या;नाहीतरएखा ासुताराला!काय,तारके?’आताकुठे‘ऊंह!ू’हाउदग्ारित यात डूनबाहेरपडला.‘मगकायहवंय्तुला?’खाल यामानेनेमा याकडेपािह यासारखेकरीतती हणाली,‘तुमीआतामहालाजझालातना?’‘हो.’‘आतातु हीिशं हावलबसनाल?’‘िसंहावर?’‘होिशं हावर!काका हणतहोते!’ित या बोल याचा रोख आता कुठे मा या ल ात आला. मी हसत-हसत

हणालो,‘राजालािसंहासनावरबसावंचलागतं.नाहीतर यालाराजाकोण हणेल?’‘तोिशं ह यावतोका?’मीगंभीरपणानेउ रिदले,‘अंहं.तो हाताराअसतो. याचेबहुतेकदातपाडलेलेअसतात.’‘तो यावनालनाहीनामला?’‘नाही?’‘मगमलातुमचीलानीकलाल?’अ से!तारकामाझीराणीहो याकिरताआलीहोती! वयंवराचाहाअभतूपवू

पर्कारपाहनूमा यामनातहा या याउक याफुटतहो या,पणतारकेचािवरसहोऊनये, हणनूमीखोटीगंभीरमुदर्ाधारणकेली.माधवालाहीनहस यािवषयीडो यांनीखुणिवले.

‘तूराणीहोऊनकायकरणारआहेस?’मीतारकेलापर् नकेला.मोठेगोडहातवारेकरीतती हणाली,‘मीलानीझाले,मंजेआजीमलाहंतलुनातनूउथवनालनाही,मीलानीझाले,

मंजेखपूखपूदािगनेिमळतीलमाला,भावलीलाघालायला!मीलानीझाले,मंजे...’राणीहो याचेअनेकफायदेिवचारपवूकितनेशोधनूकाढलेहोते.इतकेचन हे,

तरतेत डपाठक नआलीहोतीती!तेसारेितनेमलागोडबोबड ाबोलांनीसांिगतले,पणमाझेित याबोल याकडेल न हते.मातर्ित या याइव याइव या व नातील

Page 91: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बालमनाचाहेवावाटतहोतामला!राणीहो याचेसवफायदेितनेमलासांिगत यावरमी हणालो,‘फारलहानआहेसतूअजनू.मोठीझालीस, हणजेमीतुलामाझीराणीकरीन

हं!’खपूखपूखाऊदेऊनमीतारकेचािनरोपघेतला.

सं याकाळीअंिगरसमहषीं याआशर्मातनूदोनिश य यांचेपतर्घेऊनआले.तेवाचनूतारके या या िनरागसजगातनूमीअगदी िनरा याजगात गेलो.भगवान्अंिगरसांनीिलिहलेहोते:’नहुषमहाराजां यादेहावसानानंतरकाहीकाळानंमीतुलाहेपतर्पाठवीतआहे.म यंतरीमीआशर्मातचन हतो, हणनूहािवलंबहोतआहे.तु या पाठोपाठ कच संजीवनी िव ा संपादन कर यासाठी वृषप या या रा यातगेला.आपलाशांितय िनिव न संपलाहोता;पण देव- दै यांचं यु थांबिव या याकामीआमची पु याई पुरीपडलीनाही, हेउघडझालंहोतं.डो यांसमोरअमंगलघडत असताना हात जोडून व थ बस यात पु षाथ नाही, हणनू िशवतीथावरजाऊन ितथंएकांतात पुर चरणकर याचासंक पमीकेलाआिणआशर्मसोडला.तो संक प पुराक नआशर्माकडे परत येतअसताना मागात नहुषमहाराजां यािनधनाचीवाताकळली.आजइथंआ यावरतुलाचारश दिलहायलाबसलो.ययाित, मृ यू हा जीवमातर्ाला िजतका अिपर्य, िततकाच अपिरहाय आहे. तोसृि टचक्राचा ज माइतकाच नाट पणूआिण रह यमय भागआहे. वसंतॠततूवृ ावरहळूचडोकावणारीतांबसू,कोमलपालवीजशीआिदश तीचीलीलाआहे,तशी िशिशरातगळूनपडणारीजीण िपवळीपणंही सु ा ितचीच क्रीडाआहे.यादृ टीनंचआपण मृ यकूडं पािहलं पािहजे. उदया त, गर्ी म-वषा, पर्काश-छाया,िदवस-रातर्, तर्ी- पु ष, सुख-दुःख,शरीर वआ मा,ज मआिण मृ यू या सवअभे जोड ाआहेत.जीवनाचं हे ं ा मक य त व पआहे.यासवआड या-उ याधा यांनीचआिदश तीिव वा यािवलासाचीआिणिवकासाचीव तरं्िवणीतअसते.नहुषमहाराजमोठेपराक्रमीहोते.तोपराक्रमतुलापरे्रकहोवो,पर्जाहीराजालालाभलेली कामधेनु होय. ितची सेवा हातनू सदैव घडो. धमाशी िवरोध नसले याअथकामांची कृपादृ टी तु यावरअहोरातर्राहो.आिदश तीपाशीमाझीसदैवहीचपर्ाथनाराहील.पतर्इथंचपुरंकरणारहोतो;पणअमंगलवाताकधीएकटीयेतनाही,याचंदुदवानंपर् यंतरयेतआहे.रा सरा या यासीमेव नआलेलाएकॠिषकुमारसांगतआहे–कचानं यारा यातपर्वेशकेला.शुक्राचायांनी यालाआपलािश यहो याचीसंधीिदली.भि तभावानंवअखंड सेवेनंआपणआप या गु ं नापर्स नक आिणआजनाउ ा संजीवनीिमळवचूिमळव,ूअशीआशाकचालावाटूलागली.संजीवनी यासाहा यानं देवांनाधुळीला िमळवनूआपण वगात पर्वेश क , अशी रा सांची क पना होती. ते

Page 92: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कचाचा ेषक लागले.तोिन यिनयमापर्माणंगु ं यागाईचरायलाघेऊनगेलाअसतानारा सांनी याचाअ यंतक् रपणानंवधकेला. यांनी या यादेहाचेतुकडेतुकडेक नतेलांड यांपुढंटाकले!याॠिषकुमारालाएवढीचमािहती िमळाली.तीहीमोठ ाक टानं! रा सरा यातपर्वेश िमळिवणंआिण ितथनू बाहेर पडणं अितशय अवघड होऊन बसलंआहे.सीमेवरतीअनेकॠिषकुमारिजवावरउदारहोऊनहेकायकरीतआहेत.आता यांचं काय तरी काय उरलं, हणा? कचाचाअशा रीतीनं अंत झा यावर–ययाित, वर याचार-पाचओळीतंलेकाहीश दअितशय पुसटझालेआहेत. याओळीवंर नकळत मा या डो यांतनू अश् िबंदू पडले. हे अश् आवर याचापरमावधीचापर्य नमीकेला;पणॠषीझालो,सं यासीझालो,िवर तझालो,तरीमाणसूचआहे!कचा यागुणां या मरणानंमाझंमन याकूळहोऊनगेलंआहे.सारीचमाणसंकाहीमंगलआिणकाहीअमंगलपर्वृ ीघेऊनचयाजगातज मालायेतात.पणिक येकांत–फारथोड ांत हटलं,तरीचालेल–मंगलपर्वृ ीचंदशनअितशयउ कटतेनं होतं. पवताचं िशखर जसं गगनतचंुबी होऊ इि छतं, तशी यांची मनंअसतात, यांनाउदा ाचंअिनवारआकषणअसतं.कचाचाहा वभाविवशेषमलामोठामोलाचावाटे.देव-दै यांचंयु थांबिव याचंफारमोठंकाय या याहातनूहोणारआहे,अशीमीआशाबाळगनूहोतो,पण–आशाकरणंमानवा याहातीआहे;तीसफलहोणं–ज ममृ यूहीअभे जोडीआहे,असंवरमीतुलािलहिलं!आिणआतामीचकचा यामृ यचूा शोक करीत सुटलो आहे! हे पाहनू तू मनात मला हसशील. जगातलंत व ान दुस यालासांग याकिरताचअसतं,कीकाय,अशी शंकाही तु यामनातयेईल, पण माझे वृ ाचे बोल ल ात ठेव– या ं पणू जीवनात त व ान हाचमानवाचाअंितमआधारआहे.राजमातेचंदुःखमलाकळतं.तु यास कृ यांनीितलाित यादुःखाचालवकरचिवसरपडो,अशीआिदश तीकडेमाझीपर्ाथनाआहे.तूराजाझालास.तुलाबहुचनानंसंबोधावं,असंपतर्िलहायलाबसलो,ते हामनातआलं.पणबहुवचनापे ाएकवचनमाणसाचंपरे्मअिधकचांग यारीतीनंपर्गटकशकतं,खरंना?‘

अंिगरसां या पतर्ातील एकच भाग मला दय पशी वाटला. तो हणजे,कचा यामृ यनेू यां याडो यांतीलओघळलेलेअश् आिणआसवांनीपुसटकेलेलेतेपतर्ातलेश द!बाकीसवत व ानहोते.नुसते त व ान!

पणमनु यत व ानावरजगतोका? छे!आशेवरजगतो, व नांवरजगतो,पर्ीतीवरजगतो,ऐ वयावरजगतो,पराक्रमावरजगतो;पणकेवळत व ानावर? तेकसेश यआहे?याजटाधारीॠिष-मुनीनंािजथंितथंत व ानघुसड याचीभारीहौसअसते.

मातर् यापतर्ातपर्गटझाले याकचा यावीरवृ ीनेमाझेमनमोहनू गेले.वाटले,राजाअसावा,तरअसा!सेनापतीअसावा,तरअसा!कचालाबृह पती यापोटी

Page 93: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ज मालाघाल यातफारमोठीचकू केली बर् देवाने! िनःश तर्असनूही तो िकतीिनभय होता! वधा या वेळी याची मुदर्ा कशी िवजेसारखी लखलखली असेल!ग यात या दर्ा ां यामाळेशीखेळततो यादु टदै यांना हणालाअसेल,

‘तु हीमा या देहाचे तुकडेक शकाल;पणमा याआ याचे? याचे तुकडेतु हांलाकरतायेणारनाहीत.तोअमरआहे!’

या यासारखे काही तरी साहस करायचे सोडून, मी िनि क्रयजीवन कंठीतराजमहालातपडलोहोतो.माझामलाचरागआला.वाटले,रा यातयावेळीकुठेतरीद यूंची पर्चंड उठावणी हायला हवी होती. हणजेआपोआप मा या पराक्रमालाआ हानिमळालेअसते.होमकंुडातलीराखचाळिवली,कीअि न वालाजशीउफाळूनयेते,तसाया िनि क्रयझाले याययातीतनू उ साहीययाित िनमाणझालाअसता!माणसाचेयुयु सूमनलोखंडीश तर्ासारखेआहे.तेसततवापरावेलागते,नाहीतरतेगंजनूजाते.

पणबाबां या मृ यनंूतरसु ा कुठेही,कसलाहीउठावझालान हता. रा याचारथकसा सुरळीतचाललाहोताआिणमीएका र नजिडत िपंज यातलाप ीहोऊनपडलोहोतो.

कचग डासारखाउंच-उंचअंतराळात,नील-नीलगगनातभरा यामारीतगेला.आपणहीअसेचकुठेतरीजावे,कोणतेतरीअपवूसाहसकरावे,असेमलावाटूलागले.

सारीरातर्मीयाएकािवचारातघालिवली.पहाटेमलाएक व नपडले. या व नातयितमला हणतहोता:‘नीच, वाथी,दु टकुठला!रा यावरतुझाकायअिधकारआहे?मीिजवंतआहे,

हेतुलाठाऊकहोतं;पणतेमु ामलपवनूठेवलंसतूआईपासनं!चल,ऊठ,दरूहो यािसंहासनावरनं,नाहीतरआ ा याआताशापदेऊन,तुलाजाळून,भ मक नटाकीन!’

हे श द ऐकताच मी जागा झालो. तसाच उठलो. आईला हाक मारली,अ वमेधा यावेळीयतीचीझालेलीभेटआिणआजपडलेले व नितलासांिगतले.

तीपर्थमग धळली.मा याडो यांतखोलपाहतितनेिवचारले,‘ययु,हेतूसारंखरंबोलतोय्सना?’‘बाबांचीशपथघेऊनसांगतो,मीतुला–’उपरोधपणू वरातती हणाली,‘दुसरी कुठलीहीशपथ घे, तुझेवडीलपराक्रमीहोते,अगदी इंदर्ाचापराभव

करणारेहोते;पणमा यापाशीघेतले याकुठ याचशपथा यांनीपाळ यानाहीत!माझंतेदुःख–’

बाबांिवषयीअसलेअिध ेपाचेबोलणेआई यात डूनमीपर्थमचऐकतहोतो,यादोघांचीएकमेकांवरपर्ीतीहोती,असेमीसमजतआलोहोतो; तेपणएकनाटकहोते? या नाटकातली प नीची भिूमकाआई हसतमुखानेआिण िवल ण कौश यानेवठवीतआली होती, याची जाणीव पर्थमआजच मला झाली, ती होताच मनालािवल णवेदनाझा या.

आईमा यापाठीव नहातिफरवनू हणाली,‘ याचंजळतं, यालाकळतं,बाबा!तू पु षआहेस. तर्ीचं दुःखतुलाकधीच

समजायचं नाही. एखादं माणसू िकतीही आवडतं असलं, तरी ज मभर या या

Page 94: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ताटाखालचंमांजरहोऊनराहणं–’तीिकंिचंतथांबली.मगआवंढािगळून हणाली,‘मीमहाराणीन हते,ययु,महादासीहोते! यां यातालावरज मभरमीनाचले!

आतातशीनाचणारनाहीमी.नव यापे ा मुलावर तर्ीचाअिधकारअिधकअसतो.मलूित यार तमांसाचंअसतं.’

ती जेबोललीहोती, तेस यअसेल;पण तेफारकठोरस यहोते– यामुळेचमलातेऐकवेना.

ितचेसां वनकर याकिरतामी हणाले,‘आई,तुलादुःखहोईल,असंकधीकाहीकरणारनाहीमी.’बोलता-बोलतामीआवेगानेउठलोआिणित यापायावरहातठेवला.मा या या पशानेआिणउदग्ारांनीतीशांतझाली.माझेदो हीहातध न

ितनेमलावरउठिवले,भरले याडो यांनीितनेमा यात डाव नहातिफरिवला.मीपवूआयावतातजाऊनयतीचाशोधकरावा,यागो टीलाितनेआढेवेढेघेत

संमतीिदली.माझेजाणेगु तठेवावे,मा याबरोबरआव यकतेवढीचमाणसेअसावीत,हेही ितलापटले.मातर्यित भेटलानाहीआिण याचा िनि चतठाविठकाणाकळलानाही,तरमीसरळहि तनापुरालापरतयावे,अशीअटितनेघातली.मीतीकबलूकेली.मा याबरोबरये याचीितचीइ छाहोती;पणएकतरइत यादरू यापर्वासाचीदगदगितलासोसवलीनसती. दुसरे, राजधानीत युवराजनाहीआिण राजमाताहीनाही,असेहोणेबरेन हते.

अिभषेकाऐवजीपर्वासाचीिस तातीक लागली.अगदीितत याउ साहाने.मंदारहाअमा यांचाअितशय िव वासू सेवकहोता. यालामाझाशरीरर क हणनूपाठिव याचे ितनेठरिवले.वाटेतमाझेकोण याहीपर्कारचेहालहोऊनयेत, हणनूिनरिनरा यापर्कारचीकामेकरणा यासेवकांपर्माणेएक-दोनदासीहीपाठिव याचेितनेिनि चतकेले.तीमला हणाली,

‘तीमुकुिलकामोठीहुशारआहे.ितलादेऊकातु याबरोबर?’णभरमाझेमनदि्वधाझाले.मगिनधारानेमीउदग्ारलो,

‘ित यापे ाकिलकाबरीनाहीका?तीअिधकअनुभवीआहे.मा यावरफारमायाहीआहेितची!’

‘पणकिलकाइथंकुठंआहे?’पु कळ िदवसांतकिलकेलामी पािहलेन हते; पणती राजवाड ातनाही, हे

कधीहीमा याल ातआलेन हते.मीिवचारले,‘कुठंगेलीय्ती?’‘दरूिहमालया याएकाखेड ात.’‘तीकशाला?’‘कशाला हणजे?मुलीचासंसारपाहायला!’‘ हणजे?अलकेचंल नकधीझालं?’‘कधीच!तूशांितय ालागेलाहोतासना?ते हा.’‘मलाकसंकळलंनाहीते?’‘तुला काय कळवायचं यात? दासी या मुलीचंल न िन बाहुलीचंल न ही

Page 95: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दो हीसारखीच!’मीकाहीचबोललोनाही.आईआप यापुढ यासंक पा यातंदर्ीतबोलूलागली,‘तूपरतयेईपयंतमीदोनसंुदरराजक यापाहनूठेवतेहं!’मीहसतिवचारले,‘ हणजे?माझीएकदमदोनल नंकरणारआहेस,कीकाय,त?ू’‘तसंनाही,रे!एकतुझीबायकोिनदुसरी-दुसरी–’बोलावे,कीबोलूनये,हेितलाकळेना.एखा ालहानमुलीसारखीतीगडबडली.शेवटीधीरक नती हणाली,‘यितआला,तर याचंनकोकाल नकरायला?’माझीराणी हायलाआले यातारकेतआिणयतीचेल नकरायलािनघाले या

आईतकायअंतरआहे,तेमलाकळेना.मातृपदहेबाल- दयासारखंचअसतंकाय?मीआईकडेपाहतरािहलो.ित याकडेपाहता-पाहतामा यामनातआले,एकामाणसाचावभाव दुस यालाकधी पुरतेपणीकळतोका?हीमाझीआई!पणितचा वभाव–छे!आकाशाचाअंतएकवेळलागेल,पणमाणसा या दयाचा?

३८अंिगरसांचाआशर्ममा या संकि पतमागापासनूथोडासादरूहोता.तथािप,

मी यां यादशनालागेलो.मोठ ाआनंदानेमाझे वागतक नते हणाले,‘ययाित, तुझापायगुणफारचांगलाआहे.तू ये यापवूीदोनघटकाआधीएक

सुवाताआलीआहे. रा सांनीकचाचे तुकडेक नलांड यांपुढंटाकले,हीगो टखरीआहे; पण शुक्राचायांनी िश यपरे्मानं कचाला पु हा िजवंत केलं. देवप ालासंजीवनीचालाभ हायलापर्ारंभझाला.’

हीवाताऐकूनमलामोठाआनंदझाला.मीतो य तकरतो,नकरतो,तोचएकॠिषकुमारघाईघाईनेआतआला. याचेपायधुळीनेभ नगेलेहोते.त डाव नघामाचेओघळवाहतहोते. याची मुदर्ामोठी लान िदसतहोती.तीपर्वासानेतशीझालीहोती,की–

तोमोठ ादुःखानेसांगूलागला.‘रा सां या रा यात मोठा उ सव सु झालाआहे, गु जी. मिदराआप या

मदतीलाधावनूआली, हणनू यांनीमिदरो सव–’मीम येचिवचारले,‘दा नंएवढाकसलाउपकारकेलारा सांवर?’तोसांगूलागला,‘शुक्राचायांनाकचाला पु हा िजवंतकरता येऊ नये,अशी यु ती रा सांनी

काढली.’‘तीकोणती?’अंिगरसांनीपर् नकेला,‘कचाला मा न, याची राख दा तनू शुक्राचायां या पोटात जाईल, अशी

यव था करायची! शुक्राचाय मोठे मिदराभ तआहेत. यामुळं रा सांचा हा डाव

Page 96: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

साधला.आताकचपु हािजवंतहोणं–’याॠिषकुमाराचाकंठदाटूनआला. यालापुढेबोलवेना.णाधातआशर्मावरअवकळापसरली.

अंिगरसाचािनरोपघेऊनमीिनघालो,तोअशािख नमनःि थतीत!पणपुढेपुढेपर्वासात याअनेकर यआिणभ यदृ यांनीतीिख नताहळूहळूलोपपावूलागली.उ ुंग पवत,खोल-खोल द या, िवशाल इंदर्धनु ये, िचमणी फुलपाखरे, ताडमाड उंचवृ ,इवलेसेतुरेहलिवणारील हाळी,यापर् येकातलेस दयमलाआकृ टक लागले.नगरे, खेडी, तर्ी-पु षांचे सुदृढआिण मोहक देह, यांचे नाना पर्कारचे वेषआिणत हेत हेचेअलंकार,गीतांचे, नृ यांचेआिणउ सवांचे िविवधपर्कारजाता-जातामीपाहतहोतो. यांचेओझरतेदशनहेमा यामानिसकबिधरतेवरलेउ कृ टऔषधठरले.मलावाटूलागले,यती याशोधाकिरताकाहोईना,राजवाड ा या यातु ं गातनूबाहेरपडलो,हेफारबरेझाले.एककच,एकयितिकंवाएकययाितयांचािव वा याअफाटपसा यातकायपाडआहे?सृ टी यािविवधआिणिवशालपा वभमूीवरमनु यिकतीुदर्वाटतो!कसलेआलेआहे याचे सुखआिण दुःख!समुदर्ात यालाटांवरवाहत

जाणा यातृणपणा यासुख-दुःखांचीकाळजीकोणकरीतबसलेआहे?

श यतेवढ ालवकरपवूआयावतगाठायचाआ हीपर्य नकरीतहोतो.मातर्या घाईमुळे मला कोणताही तर्ास होणार नाही,अशी द ता सव सेवक घेत होते.मंदारलाफारसे बोलायला नको होते; पण मी उठ यापासनूझोपेपयंत– िकंबहुना मीझोप यावरही– याची ती णजाग क दृ टी मा या सुखातआिण वा यातकाहीयनूआहे,कीकाय, हेपाहतअसे. विचतम यरातर्ीमलाजाग येई.मगमीडोळेउघडून व थपडूनराही.अशा वेळीअचानक मंदारमा या िनवास थानातडोकावनूजातअसलेलामलािदसे.

मातर् हा दरूचा पर्वास या हेतनंूमी केला,तोसा य हावा,अशी दैवाचीइ छा न हती. यितआपली गुहा सोडून िनघनू गेला होता. या गुहे याआसपासअसले या खेड ांतनू मी खपू िफरलो. पु कळांशी बोललो. हाता या-कोता यांनाखोदखोदनू पर् न केले. यातनू एवढेच िन प न झाले की, पवूी आप या गुहे याआसपास कुणालाही िफरकू देणारायितअलीकडे विचतमाणसांत येऊलागलाहोता.लोकही या या दृ टीनेएकपर्योगशाळाझाली होती.तोनानापर्कारचेचम कारकरीत असे. पा याव न िकंवा अ नीव न चालणे ही याला जिमनीव नचाल याइतकीचसोपीगो टवाटतहोती. यालाअंतराळातनूचालतानाहीिक येकांनीपािहले होते. पवूआयावत हा पर्ाचीन काळापासनूजादटूो यासंबंधानेफार पर्िसअसलेलादेशहोता.पणितथलेमोठमोठेजादूकरणारेलोकयतीपुढेनांगीटाकूलागले.मातर्पर्ा तझाले या िस ीवरयित वतः संतु टन हता. तर्ी िदसली,की याचेमाथे िफरे. तो गावात आला, हणजे बायका दारे बंद क न आत बसत. सा याजगात या ि तर्यांचे पु षात पांतर क न टाक याची मह वाकां ा याने मनात

Page 97: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बाळगली होती. या अभतूपवू िस ी या मागे तो होता. ित यासाठी याने नानापर्कारचीअघोरवर्तेकेली.पण यालीतीिस ीकाहीलाभलीनाही.अशाअसंतु टमनःि थतीत,शुक्राचायसंजीवनीिव े नेमेले यामनु यालािजवंतकरतात,हीवातायानेऐकली.असलागु चआप यालाइ टिस ीचाअचकूमागदाखवील, हणनूयितकाहीमिह यांपवूीरा सरा यातिनघनूगेला.

ही सव मािहती ऐकीव होती. या गुहे या आजबूाजलूा िवरळ व ती याखेडेगावांत याअडाणीलोकांनी िदलेली! ित यातत य िकती होतेआिण ितखटमीठिकतीहोते, हेसांगणेकठीणहोते;पणएकगो टउघडहोती–यितती गुहाकायमचीसोडूनगेलाआहे.बहुधातोशुक्राचायांकडेगेलाअसावा.

याचाशोधलावणेहेवा याचीमोटबांध याइतकेचअघवडहोते!िशवाययितइथे भेटलानाही,तरमीतसाच परत येईन,असेमीआईलावचन िदले होते. मंदारिनयिमतपणे माझे ेमकुशल कळवीत होता. तरीदेखील मी सुरि त परत जाऊनित यासमोरउभाराहीपयंततीमाझीकाळजीकरीतराहील,याचीजाणीवहोती.

आ हीपरतलो.अधनूमधनूजवळ यावाटांनीपर्वासक लागलो.भरभरतीन-चार िदवस पर्वास केला. चौ या-पाच या िदवशी राजमागापासनू िकंिचत आतअसले याएकार य थानीआ हीआलो.

ड गरे,दरी,नदी,अर ययासवांचेमोठेमनोहरसंमेलन या थानीझालेहोते.यांतली पर् येक गो ट या थाना या र यतेत भर घालीत होती. ड गर िवशेष उंचन हता.मधलाडोहसोडला,तरनदीिनझरापर्माणेिदसे.म यभागवगळला,तरअर यउ ानासारखेभासे.मी हे थानपर्थमपािहले, ते हा सृ टी याबा याव थेत ित याक्रीडेकरताबर् देवानेतेिनमाणकेलेअसावे,अशीक पनामा यामनातयेऊनगेली.कोस-दोन कोसां याआत मनु यव ती न हती, पणअस या िनजन थळी ितथ यािकणिकणीचे जेअनािमकभयवाटते, ते इथे णभरसु ाजाणवतनसे. िकलिबलणारीपाखरेआप याशीचबोलतआहेत,असेवाटे. झुळझुळणारीनदी मु धबािलकेपर्माणेआप यानादातगीतगातआहे,असाभासहोई.दरीपर्शांतश यागृहासारखीवाटे.ड गर य वेदीसारखा िदसे. भ यतेमुळे मनावर पडणारे दडपण, दर्तेमुळे दयातिनमाणहोणारीभीती–काहीकाहीन हते या थळी! केवळसौ य,र यस दयहोते.केवळअनंत,अपारआनंदहोता.

आईआप यावाटेकडेडोळेलावनूबसलीअसेल,आपणहि तनापुरालाश यितत यालवकरपोचलेपािहजे,हेमलाकळतहोते:पणयासौ य, संुदर थानानेमलामंतर्मु धकेले.घटकान्घटकामीतेडोळेभ नपािहले;पणमाझीतृ तीझालीनाही.झोप पुरीझालीनाही, हणजेमाणसालाश येव नउठूनये,असेवाटते!तशीमाझीि थतीझाली होती. या थळाचा िनरोप घेणेअगदी िजवावरआले. पुढचा पर्वासथांबवनूमीितथेचरगाळलो.पर् येकिदवशीसकाळ-सं याकाळडोहापासनूिकंिचतदरूअसले याएका वृ ावर बसनू हीसारीशोभामी पाहत राही.म येच नकळतमलायतीचीआठवणहोई.अशीअनेक र य थाने यानेपािहलीअसतील; तेसवस दयडो यांनीपीत-पीतकालक्रमणाकरावी,असे यालाकावाटलेनाही?हाहठयोगाचाआिण मंतर्तंतर्ाचाघोरमाग यानेका वीकारला? शुक्राचायांची सेवाक न,जग

Page 98: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पु षमयकर याची िव ा संपादनकरायलातो गेलाआहे! तर्ीचा– ित यास दयाचाअसा ेषतोकाकरीतआहे?िकतीवेडगळआकां ाआहे याची?हेर य थान या यादृ टीलापडलेअसते,तर याचेवाळवंटबनवायलातो िनघालाअसता. जे नैसिगकआहे, जे संुदरआहे, या यावरपरे्मकरावे, याचीपजूाकरावी, या याउपभोगानेआपलेजीवनफुलवावे,हामाणसा याजीवनाचाहेतूआहे,की–

दोन िदवसझाले, ितसरा िदवस गेला,पण या थळाचा िनरोप घेऊन पुढ यापर्वासालालागावे,असेमलावाटेना.मीकुठेजातो,कायकरतो,हे थानसोडावयाचेमा यािजवावरकायेतआहे,हेमंदारलाकळेना.दोन-तीनदातोगु तपणेमा यामागनूआला.

मलातेजाणवले.िबचारािनराशहोऊनपरतला.या थानािवषयीमलावाटणारेपरे्म यालाकसेसमजावनूसांगावे, हेमलाकळेना.मलावाटे, पु हाआपणयार यथळी के हा येऊ, ते देवजाणे!कदािचतकधीच येणारनाही!जीवनाचाआलेख यािविचतर्वक्ररेषेनेतयारहोतो,तीअ यंतलहरीआहे.तीहेर य थानपु हाआप यादृ टीसपडूदेईल,असाकायनेमआहे?याजगातसुखलुट याचाकाळएकचअसतो–तेिमळतअसते,ते हा!

असे सारखे मनात येऊन, मी माझा मु काम वाढवीत होतो. पर् येकिदवसागिणकमंदार याकपाळावरएकेकआठीवाढतहोती.

शेवटीपाच यािदवशीतोमला हणाला,‘उ ापहाटेिनघायलाचहवंआप याला.‘या याबोल यातला ‘च’मलाआवडलानाही.मीहि तनापरूचाराजाहोतो,

मंदारमाझायःकि चतसेवकहोता.पण यालापटेल,असेइथेराह याचेकारणमलासांगता येईना. शेवटी सं याकाळीया थानाचा िनरोप घे याकिरतामीमोठ ाउदासमनानेगेलो.एखा ािपर्य य ती यािचरिवयोगा याक पनेनेमनु य याकूळहोऊनजातोना,तसेमाझेझालेहोते.मनु या यािवयोगदुःखातितथेदुसरी य तीसहभागीहोऊशकते.आपलेदुःख पशानेआिणअश् ं नी य तकरतायेते;इथेतसेकायहोते?

सं याकाळ या लांब लांब साव या ड गरा या उंचवट ावर वृ वेलीं यापणभारावरआिणडोहात या संथपा यावरहळूहळूपस लाग या.मी हेसवपाहतवृ ावरतसाचबसनूहोतो.आताघटका-दोनघटकांतआप या इथनूजावेलागणार,हणनूमीअितशयअ व थझालोहोतो.इत यातनदी यासमोर याकाळावरएकहिरणी ऐटीने उभी असलेली िदसली. ती बहुधा पाणी यायलाआली असावी; पणपा यालात डनलावतातीतशीचउभीरािहलीहोती.जणूकाहीकुणीिश पकारितचीमतूीघडवीतहोताआिण या याकलेचेस दयलवभरही िबघडूनये, हणनूतीअशीिन चलउभीहोती!मधेचमाझाउजवाहातखां ाकडेगेला. याहातालाधनु यबाणाचीआठवणझालीहोती.मा यातलािशकारीजागाझाला;पणतो णभरच. याहिरणीकडेपाहता-पाहता मृगयेत फार मोठे पापआहे,असा िवचार– ितर्याला न शोभणारािवचार–मा यामनातडोकावनूगेला.

तीहिरणीतशीचउभीहोती.ित यावरीलदृ टीमीसहजऐलतीरावरवळिवली.मीचिकतझालो.ितथेहीएकहिरणी–छे!तीकुणीतरीत णीहोती.पाठमोरीिदसलीतीमला.अशािनजनजागीतीकाबरेआलीअसावी?

Page 99: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितनेवरआकाशाकडेपािहले!हातजोडले!आिण दुस या णीडोहातआपलादेहफेकूनिदला!

३९यात णीलावाचिव याकिरतामीडोहातउडीटाकली,ते हामाझेमनकेवळ

क णेनेभ नगेलेहोते!पणितलाबाहेरकाढूनशु ीवरआण यासाठीमीितचेम तकमांडीवरघेतलेमातर्! याक णेचीजागाभीती,आ चयआिणआनंदयांनीघेतली.

तीअलकाहोती!अलके यानाका-त डांतफारसेपाणी गेलेन हते. ितनेलवकरचडोळेउघडले;

पणमा याकडे दृ टीजाताच मंद ि मतक नलगेच ते िमटून घेतले.खोल गेले याआवाजाततीउदग्ारली,

‘आई, युवराज के हाआले?’ ितचे थळकाळाचेभानअजनूपरतआलेन हते;असेिदसले.

‘मीआतायुवराजनाही,अलके!महाराजझालोआहे!’मीहसत हणालो.डोळेउघडूनआिणतेमा यावररोखनूती हणाली,

‘खरंच,चुकलेमी,महाराज!’बोलता-बोलतातीइतकीगोडहसली,कीअनेकवषांपवूीचीअपरातर्ीमा या

उशाशीउभीअसलेली मु धअलकामा याडो यांपुढेउभी रािहली. या रातर्ी यापिह या चंुबनाची गोडी मा या रोमारोमांतनू सळसळत गेली. एखादे लहान मलूिद याकडेटाकलावनूपाहतेना?तशीतीमा यामुदरे्कडेटकमकपाहतहोती.आपणपाहतआहोत,तेजागेपणी,का व नात,असासंभर्मअजनूित यामनातअसावा! यासंभर्मामुळेितचेसंुदरमुखअिधकचमोहकिदसतहोते. याचेचंुबनघे याचामोहमलाअनावरझाला.ित याओठांवरहळूचओठठेव याकिरतामीमानिकंिचतखालीकेली.ित यातेल ातआलेअसावे!अंगशहार यासारखेक नती हणाली,

‘अंहं!’ितचा वर िकंिचत घोगरा होता; पण या यामागचा िनगर्ह मला प टपणे

जाणवला.मुकाट ानेमीमानवरकेली.पाणावले याडोळांनीमा याकडेपाच-दहा णपाहनूआिणमाझाहातहातात

घट्टध नती हणाली,‘मीदुस याचीआहेआता,महाराज!’ितचा हात थरथरकापत होता. मुदर्ा भयगर् त िदसत होती. मी नको-नको

हणतअसतानाहीमधेचअडखळत,मधेचथांबत,तीआपलीकहाणीसांगूलागली,अंगावरले ओले व तर्, िभजनू िचंब झालेले केस, कशाचीही शु ी न हती ितला!मावशीने ितचेल न जुळिवले.आईलाआनंदझाला.ल नपारपडले.नवरा शेतकरीहोता.चांगला देखणा,सश तआिणसधन.पणतोजुगारीहोता.यानादामुळे यालादुसरेकाही सुचतनसे.घर, शेत,बायको,आईयांपैकीकशाचीचआठवण राहतनसे.यालाएकिजवलगिमतर्होता.तोजादटूोणाकरीतअसे.

Page 100: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

एका जतरे् या िनिम ाने नवरा अलकेला बरोबर घेऊन घराबाहेर पडला.सोबतीलातो िमतर्होताच.जतरे्त या जुगारातहारखावीलागली,अलकेला घेऊनितचानवराितथनूपळाला.िमतर्बरोबरहोताच.आजनाउ ा यािमतर्ा यामदतीनेआप याला कणिपशाच वश होईल, मग जुगारात आपण पैसेच पैसे िमळव,ू असेमनोरा यतो नेहमीकरायचा! याचा िमतर्अ टौपर्हरजादटूो यात गंुगअसायचा!माणसाचे गाढव कर याची जादू तो शोधीत होता. ‘माणसाला कुतरे् िकंवा बोकडकर याचीश तीआप यालालाभलीआहे‘,असेहीतोसांगतअसे!

यादोघांबरोबरभटकत-भटकतअलकाघरापासनूफारदरूआली.कायकरावे,ितलाकळेना.तीनव यालाचारउपदेशाचेश दसांगूलागली,कीतोित यावरगुरगुरे;मगआप यािमतर्ाला हणे,

‘िहलाकुतर्ी,नाहीतरबकरीक नटाक, हणजेहीअशीटुरटूरकरणारनाही!मुकाट ानेआप याबरोबरयेईल.‘

तो िमतर् िव तव पेटवनू या यावरमोह याटाकी–आिणकाही मंतर् पुटपटूूलागे.

अलकेचे पर्ाण कंठात येत. ती या दोघां या पाया पडे, आिण पु हा असेबोलणारनाही, हणनूनाकघाशीतकबलूकरी.मग याजादटूोणाकरणाराचे मंतर्थांबत.

पणित यादुदवाचेएवढ ानेसमाधानझालेनाही.चार-पाचिदवसांपवूीित यानव यानेितलापणालालावले.तोजुगारहरला.िजंकणारािजभ याचाटीतित याकडेपाहूलागला.तीकाहीतरीिनिम क नितथनूिनसटलीआिणअंधारातिमळेल यावाटेनेचालूलागली.लपत-छपतचालायचे,कुणीएखादातुकडािदला,तरतोखायचा,िमळेल ितथेपाणी यायचे,अशा रीतीने ितने हे िदवसकाढले.जगणेअगदीअसहयझाले.शेवटीजीवदेऊनयासवदुःखांतनूमु तहो याचाितनेिन चयकेला.

हेसारेसांगतानाफारक टझालेितला!ितचीकहाणीऐकूनमलावाटले,दैवहेमोठेक् रमांजरआहे.माणसालामार यापवूी याला उंदरासारखेखेळिव यात यालािवल णआनंदहोतअसावा!

सयूमावळतीलाझुकलाहोता.पणअलके यामनातआशेचाउदयहोईल,असेकाहीतरीबोलणेआव यकहोते.ित याकेसांव नवा स ययु तक णेनेहातिफरवीतमी हटले,

‘तूमुळीचिभऊनकोस.तूमाझी...’मा यामांडीवरलेम तकझटकनउचलीततीफणका यानेउदग्ारली,‘नाही,मीतुमचीनाही!मी-मी-मीदुस याचीआहे!’ितचेम तकथोपटूनमी हटले,‘वेडीकुठली!तूमाझीबहीणआहेस!तु याआईचंदधूमी यालोआहे.आहेना

ठाऊक?’एकाधीरा याश दात,एकाआपुलकी या पशातकेवढीश तीअसते!अलकाखुदकन्हसली.जणूिवझूलागले या योतीलातेलिमळाले.सं याकाळलगबगीनेपृ वीवरउतरतहोती.यािनजनजागीयापुढेराहणेइ टच

न हते. मी पर्थम हळूहळू अलकेला बसते केले. मग हात ध न ितला उठवले.

Page 101: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

डोहापासनू दरूअसले या नदी या पातर्ात ितला नेले. ते िनमळ पाणी ती पोटभरयाली.ितलाआताखपूहुशारीवाटूलागली.

तीपाणीपीतअसतानाित याकेसांकडेमाझेल गेले.मावळ यासयूाचेिकरणएकदम यां यावर पडले होते. मधेच चार-पाच केस चमकले. मी अलकेलालहानपणापासनू पाहतआलो होतो; पण ित या केसांतएक संुदरसोनेरीछटाआहे,याचीमलाकधीचक पनान हती.आतातीछटा प टिदसली.मीहसत हणालो,

‘तुझेकेससोनेरीआहेत?’‘आहेतथोडेसे!’‘असायचेच हणा!’‘तेका?’’मोठ ामाणसांचंसारंचमोठंअसतं!’तीमनापासनूहसलीआिणमा याकडेरोखनूपाहनू हणाली,‘मीफारमोठ्ठी

आहे;फार-फारमोठ्ठीआहे;मीकोणआहे,हेआहेकाठाऊक?’’नाही,बुवा!’‘हि तनापरू याययाितमहाराजांचीबहीण!’

४०या रातर्ीश येवर मी पडलो, ते हा सोनेरी केसांचीअलका नदी या शुभर्

िनमळपर्वाहातउभीराहनू हणतहोती,‘मीकोणआहे,हेआहेकाठाऊक?हि तनापरू याययाितमहाराजांचीबहीण!’ितचीतीमतूीडोळेभ नपाहतआिण तेमधुरहा यकानभ नऐकतमी

िनदरे् यारा यातपर्वेशकेला.भरम यरातर्ी कुणीतरीमा यापायाला पशकरीतआहे,असामलाभास

झाला. मी दचकून जागा झालो. दीपपर्काश मंद होता; पण मा या पायाशी उभीअसलेलीआकृतीअलकेचीआहे,हेमीओळखले.मीझटकन्उठलोआिणित याजवळजाऊनिवचारले,

‘कायझालं,ग?’तीबोलूशकलीनाही.नुसतीथरथरकापीतहोती!मीितचाहातहातातघेतला.

तो घामाने िभजनू गेला होता. मी ितला मा या श येवर आणनू बसिवले. ित यापाठीव नहातिफरवनूितलाधीरिदला.

मधेचदाराशीकुणाचीतरीसावलीपडली,असेमलावाटले.मीवळूनपािहले.दारातकुणीचन हते.

अलकेला अंथ णावर पड यापासनू घटकाभरही व थ झोप आली न हती.जादटूो याची ितलाफारभीती वाटे.आज याएका व नातती कुतर्ीझाली होती.दुस यातबकरीझालीहोती. ितस या व नातनवरा ितचाकडेलोटकरीतहोता.तीिकंचाळूनजागीझाली;पण ित या शेजारी िनजले यादो हीदासीडाराडूरझोप याहो या;तीभेद नगेली.शेवटीमनाचाधीरक नतीमा याकडेआली.

ितचेबोलणेमीऐकतअसतानाकुठ यातरीकीटकानेिदवािवझवनूटाकला.ती

Page 102: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

थांबली,ते हाकुठेहेमा याल ातआले.याचवेळीकुणाचीतरीबाहेरपाऊलवाजले.बहुधातोपहारेकरीअसावा.अलकेचीसमजतूघालनूितलामीपरतपाठिवले;पणएकगो टमा याल ात

आली. जुगारीनवराआिण याचातोजादटूोणाकरणारा िमतर्यांची ितलाअितशयभीतीवाटतआहे.ितचेधा तावलेलेमन–मीिकतीहीधीरिदला,तरीएकदमता यावरयेणारनाही.

दुस या िदवशी रातर्ीतीकदािचतमा याकडे येणारनाही,असेमला वाटतहोते;पणतीआद या रातर्ीपर्माणेचथरथरकापतआली. रातर् ितची वैरीणबनलीहोती.ित यामनातलीसारीिपशाचेकाळोखातबाहेरपडूनितचाछळकरीतहोती.

िदवशीअलकाआली,ती िनराळीचतक्रारकरीत! ितलाभतू िदसलेहोते. याभुताचाचेहरामंदारसारखाहोता, हणे!ितलाझोपलागलीआहे,असेवाटून याभुतानेितचेचंुबनघे याचापर्य नकेला.ितनेहालचालकरताचतेपळूनगेले.

ितस या िदवशीमा याचजागेत ितचे अंथ णटाक याचीमी दासीनंाआ ाकेली. मा याश यागृहाचे दारसदैव उघडेअसे. पहारेकरी वरचेवर येऊन मी व थझोपलोआहे, की नाही, हे पाहनूजाई.अशा ि थतीतअलका मा या श यागृहातझोपली, हणनूकायिबघडणारहोते?यातसंशयालाजागाहोताकुठे?

मा यावरील गाढ िव वासामुळेअसोअथवाजसजसे िदवस लोटत चालले,तसतशीमनातलीभीतीकमीझा यामुळेअसो,अलका व थझोपूलागली.एखा ावेळीतीिकंचाळूनउठे;नाही,असेनाही!पणितने‘महाराज!’ हणनूहाकमारलीआिणमी‘काय,ग?’असापर् निवचारला,कीितचेमनि थरहोई.

पुढ यासा या पर्वासातचार-पाच वेळाचतीअशी यालीअसेल!तीकापूलागली, हणजेमी ितलाश येवरआणनूबसवी, ित यापाठीव नहात िफरवीआिणितचेमनि थरझा यावरितलाित याश येकडेपरतपाठवी.

तेसवपर्संगमीआठवनूपाहतआहे;पणकुठ याही वेळी,अगदीअपरातर्ीमा या श येवर ती बसली असतानादेखील, मा या मनात ित या शरीरसुखाचीअिभलाषा िनमाण झाली होती, असे मला वाटत नाही. ित या स दयापे ा ितचामा यावरील िव वासमलाशतपटीनंीआकषकवाटूलागलाहोता. ित या चंुबना यासुखापे ाहीमा यामांडीवरम तकठेवनूतीिनि चंतहोऊशकतहोती,हाआनंदमलािनरा याचपर्कारचाउ साहदेतहोता.

तेपर्वासातलेिदवस–िकतीलवकरसंपलेते!मातर्मा यामनात यांचीमधुरमृतीअजनूकायमआहे. िदवसभरअलकामा याअवतीभोवतीचअसे–कधीएखादेगोडगाणेगुणगुणत,कधी वैरसंुदरकेशरचनाकरीत,कधीमा यापर् येकव तवूरलाधुळीचा कण िन कण काढून टाकीत, कधी व यपु पांची िचमुकली वेणी करीत, कधीएखा ा नगरातआमचा तळअसला,कीमलाआवडणारेअनेक पदाथ वतःक नवाढीत,कधीमीभोजनाला बसलो,कीमला पं याने वाराघालीत,तरकधीएखादापदाथमलाआगर्हक नखायलालावीत.अशावेळीमीितला हणे,

‘आता हि तनापुराला गे यावर मीअजीण होऊनआजारी पडणार, हे उघडआहे. यावेळीराजवै काढेपाजूलागले,तरमी यांनासांगेन,हेसारेकाढेअलके याघशातओता.ित यामुळंमलाहेअजीणझालं!’

Page 103: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तर्ी िनमाणकरतानाबर् देवानेकोणकोण याव तूएकितर्त के याहो या,याची मला क पना नाही; पण या पर्वासातले अलकेचे अि त व मला अितशयसुखदायकझाले.जणूएखादीनादमधुरआिणभावसंुदरकिवताचमा याभोवतीवावरतआहे,असेमलाअनेकदावाटे! याकिवतेलाशंृगाराचा पशसु ान हता.पणित यातहा य,व सलताआिणक णायांचािकतीमनोहरसंगमझालाहोता.

मंदार ित याकडेअनेकदा रागाने पाही. ती दासीची मुलगीअसनू,मी ितलाबरोबरी याना यानेवागिवतो, हेबहुधा यालाआवडतनसावे. या वेड ाला हे कुठेठाऊकहोते,कीययाितहाजगा यादृ टीनेराजाहोता;पणअलके यादृ टीनेतोकेवळएकभाऊहोता. यालाहेकुठेमाहीतहोते,तीजगा यादृ टीनेअलकाहीएकदासीचीमुलगीहोती,पणययाती यादृ टीनेतीकेवळएकबहीणहोती!

िनरागसआनंदाचे,िनरपे परे्माचेआिणिनमलहा यिवनोदाचेतेिदवसहां-हांहणतासंपले.हि तनापरूकेवळदहाकोसउरले.ते हामंदारमला हणाला,

‘मीथोडापुढंजातो,महाराज.नाहीतरआप या वागताचीपवूतयारीकरायलािमळालीनाही, हणनूराजमातेचारोषहोईलमा यावर!’

मी यालाजायलापरवानगीिदली;पणराहनू-राहनूमलावाटतहोते–आई यानेतर्ांतली वा स याचीआिण अलके या डो यांतली ममतेची िनरांजने सतत तेवतअसतानाययातीचेिनराळे वागतकशालाहवे?

४१हि तनापुरालाआ हीपोचलो,ते हादहाघटकारातर्झालीहोती.अलकामला

कशीभेटली,हेसांगनूितलामीआई या वाधीनकेले.या रातर्ी भोजन होताच मी झोपी गेलो. पर्ातःकाळीआई यतीचा िवषय

काढील,असेमलावाटलेहोते;पणतीकाहीचबोललीनाही.मीएकटाचहातहलवीतपरतआलो, हेपाहनू ितला दुःखझालेअसावे!यतीिवषयी ित यामनातमी उगीचआशािनमाणकेली,असेमलावाटूलागले.आशाभंगासारखेजगातदुसरेदुःखनाही!

तो सारा िदवस गडबडीत गेला. अमा य आिण इतर अिधकारी आले, तेअिभषेका या गो टी बोलू लागले. माधव तारकेला घेऊन आला. तारकेला खाऊदे यासाठीमीअलकेलाहाकमारली;पणखाऊ घेऊनतीआलीनाही. दुसरीचदासीआली. िदवसभरमी यगर् होतो. तरी तीन-चारदाया नाही या िनिम ानेअलकेचीआठवणमीकेली;पणएकदाहीतीमा यापुढेआलीनाही;मलाकुठेिदसलीनाही.

रातर्ीभोजना यावेळीमीआईलािवचारले,‘अलकाकुठंिदसतनाही?’माझापर् नजणूकाहीआपणऐकलाचनाही,अशामुदरे्नेआई हणाली,‘ययु,तूहि तनापुराचा राजाझालाआहेसआता. राजांनी राजक यांकडेल

ायचंअसतं;दासीकंडंनाही!’आईहेश दअ यंतिनिवकार वरानेबोलली.तीमाझीथट्टाकरीतआहे,की

मलाटोचनूबोलतआहे, हेचमलाकळेना.मीग पबसलो,पण ित यायाश दांमुळे

Page 104: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पानात यासुरसपदाथांतमलागोडीवाटेना.तेतसेचटाकूनमीउठलो.आईने खणू क न मला आप या महालात बोलावले. मी मुकाट ाने

ित यामागनू गेलो.लगेच ितनेदारलावनू घेतले.मग ित या मंचकापाशीअसले याएकावािघणी यासंुदरपुत याकडेपाहतती हणाली,

‘अलकाआप याआयु याचेशेवटचे णमोजीतआहे!’मीजागाआहे,कीएखादे व नपाहतआहे, हेमलाकळेना!मोठ ाक टाने

मा यात डातनूउदग्ारिनघाला,‘ हणजे?’‘याजगातज मालाये याचामागएकचआहे,तसंमरणाचंनाही.मृ यूअनेक

वाटांनीयेतो!कुठूनहीयेतोतो!’‘पणितचीहीि थतीतूमलासांगायचीस,कीनाही?मीराजवै ांना–‘‘इथंराजवै ांचंकाहीकामनाही!हाराजघरा या यापर्ित ठेचापर् नआहे.

हाराजमातेचापर् नआहे.तूपर्वासातउधळलेलेगुण...’मा याकडेएकदमवळूनआईउदग्ारली.ित याडो यांतजणूकाहीपर् ु धनािगणीसळसळतहो या.

णभरथांबनूती हणाली,‘तुलाझालेलाभयंकररोगबराकर याकिरता!’‘मलाकसलारोगझालाय?्’‘कसला? यामुकुिलकेलामीअशोकवनातनूहाकलनूिदलेआहे. पु हानगरात

पाऊल ठेवलंस,तरपर्ाणजातील, हणनूबजावलंय!्तीआजइथंअसती,तर तु यारोगाचीसारील णं–’

मीखाली मान घातली. मुकुिलकेशी मी उ छंृखलपणाने वागलो होतो. माझेमलासु ातेकळलेहोते.काहीिदवसतेमनातडाचतहीहोते;पणअशोकवनातजेकाहीबरेवाईटघडले,तेआईलाकुणीसांिगतले?ितने वतःसांिगतलेअसेल?छे!तीकशालासांगेल?शरीरसुखा यामोबद यातयुवराजांतचीमजीसंपादनकरायलािनघालेलीदासीती!तीकशालाहेरह य–

आईबोलूलागली,‘तुझे वडील इकडं मृ युश येवर पडले होते िन ितकडं अशोकवनात तू या

िभकारड ादासीलामंचकावरघेऊन–’या िदवशी अमा यांनी भुयारातनू मंदारला पाठिवले होते, तोआला, ते हा

मुकुिलकामा यामंचकाजवळउभीहोती.ितलामहालाबाहेरघालवनूमगभुयाराचेदारउघड याचेअवधानमलारािहलेन हते!

माझेम तकगरगर िफ लागले. मंदार इतकानीचआहे? हेआईलासांगनूयानेकायिमळिवले?

अशोकवनात जेकाहीघडले, तेसारेआईलासांगावे–काही-काही नचोरतासांगावे– असे मा या मनात आले; पण ल जा मला बोलू देईना. िशवाय आईनेमुकुिलकेला पुरे छेडलेअसेल! ितने यापापाचीसारीजबाबदारीमा यावरढकललीअसेल!मीिकतीहीजीवतोडूनस यसांिगतले,तरीआई याआता यामनःि थतीततेितलाखरेवाटणारनाही.

मनातजळतमी त धरािहलो;पणमाझी त धताहीआईलापापाचीकबुली

Page 105: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

वाटलीअसावी!करवतीने एखादेलाकूडकापतात, तसेमाझेमन िचरीत तीखवचट,उपरोधपणू वराने हणाली,

‘तुझा काही दोष नाही, बाबा, यात. दोष आहे मा या दैवाचा! तुम याघरा या यार तातचआहेहे!संुदर तर्ीिदसली,की....‘

ती बाबांना पडले या इंदर्ाणी या मोहािवषयी बोलत होती, की यांनािमळाले याशापािवषयीबोलतहोती,हेमलाकळेना;पणचाबका याफट यांनीपाठसोलनू िनघावी, त त् ित या श दाश दाने मा या अंतःकरणा या िचंधड ा होऊलाग या.

तीबोलतचहोती–‘जेमाणसा यार तातअसतं,तेचपर् येकवेळीवरउसळूनयेतं.बायको हणनू

मीपु कळदुःखभोगलं!आई हणनूतरीतेमा यावाट ालायेणारनाही,अशीआशाकरीतहोतेमी!पण–’

एखा ादुगाचालोखंडीदरवाजाबंद हावा,तसेितचेबोलणेमधेचथांबले.ितनेमलाखणू केली.मी ित यामागनूचालूलागलो.तीमहाला यापवूकड या िभंतीकडेगेली. अशोकवनात या महालातनू राजवाड ातच राजा या महालापयंत जसे भुयारहोते,तसेचतेभुयारअसावे,असेमलावाटले.आई यामागनूमी यातउत लागलो.मातर्आपणकुठेजातआहोत,हेितलािवचार याचाधीरमलाझालानाही!

४२हे भुयार फार लांब न हते. या या दुस या टोकाला एक तळघर होते. या

तळघरातदाराशीएकउगर्मुदरे्चािध पाडपहारेकरीउभाहोता. यानेआ हांदोघांनाअिभवादनकेले.

आईमा याकडेवळून हणाली,‘आतजा.मातर्फ तअधीघटका तुलाआतराहायला िमळेल.मरणापवूीची

माणसाचीइ छा पुरवावी, हणतात. हणनूअलकेवरएवढीदयादाखिवलीमी!नाहीतर...’ णभरथांबनूतीपुढे हणाली,

‘युवराज!’युवराज?आईमलायुवराज हणनूहाकमारीतहोती!ययु हणायचेसोडून–‘हे पाहा, युवराज, उ ा तु ही महाराज होणारआहात. राजांना रडणंशोभत

नाही, हेल ात ठेवा. राजेलोककधीच कुठलीहीचकूकरीतनाहीत, हे िवस नका.मनातआणलं,तरराजालापर् येक िदवशीअ सरेइतकीनवी संुदर तर्ी िमळूशकते,हेही–‘

तीमा याकडेपाठ िफरवनूउभीरािहली;पहारेक यानेहळूचदारउघडले.मीबिधरमनःि थतीतआतपाऊलटाकले. याअ ं दखोली याएकाकोप यातमंदिदवाजळतहोता. या ीणपर्काशातपर्थमकाही णमलाकाहीचिदसेना.मगखोली याम यभागी गुड यांत मान घालनू बसलेली अलका िदसली. जड पावलांनी मीित याजवळ गेलो. ितलामाझीचाहलूऐकूआलीअसावी!मीअगदीजवळजाऊनित या खां ावर हात ठेवला, ते हा कुठे ितने हळूहळू आपली मान वर केली. ती

Page 106: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मा याकडेनुसतीपाहतरािहली.ितचाचेहराकाळािठ करपडलाहोता.डोळेतारवटूनगेलेहोते.पु हापु हामा याकडेपाहतती हणाली,

‘कोणआहे?’ितलाऐकूयेतन हते,िदसतन हते–मा याकाळजातचरझाले!ितचेदो ही

खांदेगदगदाहलवीतमीची कारलो,‘अलके!’ितनेमाझाआवाजओळखला.ित याओठांनामंदि मत पशक नगेले.ितने

जड,पणगोडआवाजानेिवचारले,‘कोण?महाराज?’ित याजवळबसनूमी ितचेम तकलहान मुलासारखेखां ावर घेतलेआिण ते

थोपटीतउदग्ारलो,‘कायहे,अलके?’ित यापलीकडेचएकिरकामापेलापडलाहोता! या याकडेमोठ ाक टानेबोट

दाखवीतती हणाली,‘ यालािवचारा. या- यापे यात–परे्महोते–ते-ते-मी याले!’ितला पुढे बोलवेना. एकदम ित या डो यांतनूघळघळाअश् वाहूलागले.

माझाखांदािभजनूिचंबझाला.मधेचिजवा याआकांतानेती हणाली,‘तो-तो-मंदार– यानं- यानं– यालामी–‘ितचीजीभअडखळूलागली. मी वेड ासारखा ितला थोपटीत होतो. ित या

अंगाव न हात िफरवीत होतो.तीआळोखेिपळोखे देऊलागली. ितला या िवषा यािवल ण वेदनाहोतअसा यात! ितचेअंगगारपडतचाललेहोते!मा याखां ावरलेितचेम तकजडजडहोऊलागले.ितलानीट वासघेतायेईना.कायकरावे,हेितलाकळेना.

ितलाआचकेयेऊलागले.मधेचखोलगेले या वरानेती हणाली,‘म-म-मला–िवस नका,म-माझा-एकसोनेरीकेस–आठवण–अग,बाईग...‘ितचाएकसोनेरीकेसमीहळूचतोडला.तीआताकेवळकाही णांचीसोबतीण

होती. मा यापायी ितला मरणआले होते! मृ यू या अ ात पर्देशातला कधीही नसंपणारापर्वासकरायलाअलका–माझीअलका–माझीदुदवीअलका–िनघालीहोती.यापर्वासातितलाअखंडधीर देईल,अशीएखादीखुणेचीव तूबरोबर ायलानकोका?

मृ यू या दारात राजासु ा िभकारी होतो, मी ितला काही-काही देऊ शकतन हतो!

नकळतमाझीमानखाली गेली.अलके याओठांवरमाझेओठ टेकले.अजनूितलाथोडीशु ीअसावी.त डवळिव याचीधडपडकरीततीपुटपुटली,

‘अंहं!िवष-िवष!’पणत डवळिव याचीश तीित याअंगीन हती.मीवेड ासारखाितचीचंुबने

घेऊलागलो.यारातर्ीअलकेचेतेपिहलेचंुबन–यारातर्ीअलकेचेहेशेवटचेचंुबन!जीवन

हेिकतीभयंकरनाटकआहे!त डवळिव या याधडपडीतअलकेचेम तकखां ाव न

Page 107: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िनसटले.तीधाडकनखालीपडली!मीितलाहलवनूपािहले!िपंज यातनूप ीउडूनगेलाहोता!ितचेिनजीवशरीरमा यासमोरपडलेहोते!ितचाआ मा–माझेमन हणतहोते,

कुठेआहेतोआ मा?बाहे नआईचीहाकआली–‘युवराज–‘मीमा यामहालातआलो,ते हाअमा यमाझीवाटपाहतचबसलेहोते.तेअपरातर्ीमु ामआलेहोते,ते हणाले,‘मोठीआनंदाचीवाताआलीय!्’जगातआनंदअसूशकतो?मी त धरािहलो.तेसांगूलागले,देव-दै यांचंयु थांबलं!कचालासंजीवनीिव ािमळाली. यामुळंदेवप ातले

मृतसैिनकिजवंतहोऊलागले, हणनू दै यांनीचयु थांबवलं.फार-फारबरंझालं.यायु ातदै यिवजयीझालेअसते,तर यांनीआप यारा यावरहीआक्रमणकेलंअसतं.’

कचालासंजीवनी िमळालीहोती! देव-दै यांचे यु थांबलेहोते!मा या दृ टीनेयासवगो टीअ यंत ु दर्हो या.माझेमनएकसारखाआक्रोशकरीतहोते–अलकाकुठेआहे?माझीअलकाकुठेआहे?परे्मासाठीभुकेले याभावाचीएकुलतीएकबहीणकुठेआहे?

***

Page 108: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भागदुसरा

Page 109: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानी

१बाहेरवसंतात याशीतल-सुगंिधतवायुलहरीवाहतआहेत.मीमातर्श येवर

भीतीनेघामाघमूहोऊनबसलेआहे.शु चतुदशीचेचांदणेफुललेआहे–िवशालशुभर्कमलासारखे. आत माझे मन काळवंडून गेले आहे– कोमेजले या पर्ाज ता याफुलासारखे.बाहेरउ मादककोिकलकूजनऐकू येतआहे.मा या दयातमातर्भ नवीणे या वरांचेिननादउमटतआहेत.

‘मनीवसे,ते व नीिदसे’ हणतात!हेखरेअसेल?छे!’िकतीभयंकर व नपडलेमला!मीजागीझाले,ते हामीलटपटकापतहोते–

झंझावातातथरथरणा यालतेसारखी!मीनखिशखांतघामानेिनथळतहोते–दविबंदूंनीिभजनूिचंबझाले यावेलीसारखी.

कचावर माझा रागअसेल!असेलकसा?आहेच! माझाखपूखपू रागआहेया यावर!मा यापर्ीतीचाअ हेरक नतोिनघनूजाऊलागला, हणनू‘जीिव ातूघेऊनजातआहेस,तीतुलाके हाहीफलद् पहोणारनाही‘,असाशापमी यालािदलाअसेल! हणनूकायया व नात यासारखीमी–

देवयानीहीरा सां यागु चीक याआहे;पणती वतःकाहीरा सीणनाही.जवळजवळअधीघटका होतआली. या व नाचीआठवण होताच अंगावर

कसाकाटाउभाराहतोय–्अजनू!कच िनघनू गे यावर िकती तरी िदवस मा या डो यांचे पाणी खळले नाही.

अ नावरवासनासु ाजातन हतीमाझी.मीबाबांनापु हापु हा हणतहोते,‘संजीवनीगेली,तरगेली!पु हातप चयलाबसा.भगवानशंकराकडूननवावर

िमळवाआिणयाकठोर,कपटीकृत नकचालामा यापुढंआणनूउभंकरा!’कचाला ज मभरआठवण राहील, अशी िश ा करायची मला इ छा होती;

आजहीआहे!माझेपरे्म िझडका न,माझे दयपायांखाली तुडवनूतो िनघनू गेला.‘कोणताहीॠिषपुतर्तुझंपािणगर्हणकरणारनाही!’असािनदयशापमलादेऊनतोिनघनूगेला. याकृत नाचाचांगलासडू यायचाआहेमला!पणतोकायअसा– याव नात यासारखा-छे,गबाई!अजनूमाझंअंगशहारतंय् या व ना याआठवणीनं!

ते व न–ज से यात सेडो यांपुढेउभेआहे तेमा या!राजसभेत शंृखलांनीजखडलेला कच उभा होता. तो िवजे या डो यांनी इकडे ितकडे पाहत होता.वृषपवामहाराजमला हणाले,

‘गु क ये,आम या उ ारासाठी गु देव तप चयला बसलेआहेत. या न या

Page 110: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तप चयलापर्ारंभकरताना यांनीमलाआ ाकेली.‘राजा,देवयानीहामाझासहावापर्ाणआहे.तीसदैवआनंिदतराहील,असंकर!’कचानं तुलाफार दुःख िदलंआहे, हेआ हांसवांनाठाऊकआहे. हणनूमोठ ाशौयानंआ ही यालादेवलोकातनूबंिदवानक नआणलंआहे.तोतुझाकैदीआहे. यालाकोणतीिश ाकरायची,तेसांग.तुझीआ ािनिमषाधातअमलातआणलीजाईल!’

खरीपरे्यसी िपर्यकराला- याने ितलाफसिवलेअसले,तरी–कोणती िश ादेऊ शकेल? फार-फार तर यालाआप या बाहुपाशात सदैव ब क न ठेवायची!तेवढीसु ािश ामीिदलीनाही!माझीिश ाित याहनूहीसाधीहोती!‘एकदा,केवळएकदा, माझं चंुबन घे!’असे मी या िनदयाला िवनिवले. ‘ते चंुबन घेताच तू मु तहोशील!’असे यालासांिगतले.

पण मृ यू या दारातसु ा याचा उ म पणा रितमातर्कमीझालानाही.तोमला हणाला,

‘देवयानी,रा सांनीमलामा न,जाळून,मा याहाडांचीपडूम ातघालनू,ती दा शुक्राचायांना पाजली. यामुळं यां या दया या मम थानी मला पर्वेशिमळाला.जगातदुस याकुणालाहीठाऊकनसलेलासंजीवनी-मंतर्मीितथंआ मसातकेला!पण यामुळंमीतुझाभाऊझालो. यापोटाततूवाढलीस, याचपोटातमीही–’

मीसंतापले.मी याला हणाले,‘देवयानी हणजेएकभोळी,खुळीमुलगीआहे,अशीतुझीसमजतूिदसते.मुलं

आई यापोटातवाढतात,बापा यानाही! हेकळायलाकाहीफारशीअ कललागतनाही. मी तुझी बहीण नाही. तू माझा भाऊ नाहीस. मी तुझी परे्यसी आहे. मीतु यापाशीदुसरंकाहीमागतनाही.फ तएकदामाझंचंुबनघे.तेघेतलंस,कीत काळतुलामु तकर याचीमीआ ादेते.’

िकतीवेडा,िकतीहट्टी,िकतीदुरागर्हीआहेतो!माझीहीसाधीमागणी यानेमा यकेलीनाही!वृषपवामहाराजांनीपर् नकेला,

‘गु क ये,यालाकोणतीिश ादेऊ?’जो कच दा तनू बाबां या पोटात गेला होता, संजीवनीसह का होईना, जो

सजीवहोऊदे, हणनूमीबाबांचीपायधरणीकेलीहोती, यालािश ाकरायची?आईमुलालाकठोरिश ाक शकतेका?मगपरे्यसीतरी–

पण याला कठोरांतली कठोर िश ा ायलाच हवी होती. माझा अिध ेपकरताना,माझाअपमानकरताना, यालाकाहीकाहीवाटलेनाही! दया यातबकातपर्ीतीचीिनरांजनेलावनूमी यालाओवाळीतअसताना यानेतेतबकउ म ापर्माणेउधळूनलावावे?

मीवृषपवामहाराजांना हणाले,‘कचाचा िशर छेदकरा! याचंम तकएकातबकातघालनू राजसभेतआणा.

देवयानीनृ यातिकतीिनपुणआहे,हेआजसवांनादाखिवणारआहेमी!’सेवकांनी याचेतेर तलांिछतम तकआणले.तेतबकमधेठेवनूमीपर्ीितनृ य

नाचूलागले. पर्ीती हीकधी उमलणा या फुलासारखी हसते, तरकधी उफाळणा यावालेसारखी िदसते.तीकधीचांदणीहोते,तरकधीवीजहोते.तीकधीहिरणीचे पघेते,तरकधीनािगणीचे!तीकधीजीवदेते,कधीजीवघेते.हेसारेमीमा यानृ यात

Page 111: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पर्गटकरीतगेले.िकतीवेळमीअशीनाचतहोते,कुणालाठाऊक! यानृ याचीधंुदीमलाचढली.

तबकात या कचा या या म तकािशवाय दुसरे काही िदसेनासेझाले मला! यातनूर तिबंदू ओघळत होते. मला वाटले, मंगल कंुकुमाने आलंकृत झाले या मा यािपर्यकराचेम तकआहे हे!मीअिभसािरकाहोऊन याला भेटायलाचाललेआहे. तेम तकिनजीवआहे, हेमीिवसरले.नाचता-नाचतामधेचमीगुडघे टेकूनबसलेआिणयाचेचंुबनघेत हटले,

‘कचदेवा,तूचंुबन ायलातयारन हतास;पणशेवटीमीतेघेतलंच,कीनाही?’याच णीमीजागीझालेहोते. व नातकाहोईना,पणर तबंबाळमंुड याचे

चंुबनमीघेतलेहोते!छे! व नाचाहाशेवटचाभागखरानसावा!लहानपणीकुठ यातरीअसुराची

असलीकथामीऐकलीहोती.तीच–

२कचावरअजनूमाझेपरे्मआहे.मगमी या याशीइत या क् रपणानेकशी

वागेन?व नेकुठूनयेतात?माणसा यामनातनूचना?हं!आलेल ात! व न हणजेएकमोठािवल णगोफअसतो!मा यामनातहे

व नकसे–िव ा याने वर्त थ रािहले पािहजे,असेकच नेहमी हणे.तो वनातनूमला

आवडणारी फुले अग यानेआणी. पण मा या केसांत याने ती एकदासु ा खोवलीनाहीत.माझा पश यालाफार-फारिपर्यहोता.तोचुकूनझाला,तरीपळभर याचीमुदर्ा िकतीपर्फुि लतहोई!पणहोताहोईलतो,तोहोऊनये, हणनूतोअहोरातर्द ताघेई.

मा यापासनूदरू-दरूराह याची याचीधडपड, या यावरचामाझारागआिणअनुराग,उ ाचाउ सवयासवांनीिमळूनया व नाचागोफमा यामनातगंुफला.

कामाझेवेडेमन या यावरअजनूपरे्मकरीतआहे?आिणमाझेिवचारीमनयाचा ेषकरीतआहे?परे्मआिण ेष!अ नीआिणपाणी!

मा यातलाहादोनमनांचाझगडाकधीसंपणार?खरोखरकधीसंपणार?िकतीवेडे, िकती मृद,ू िकती अंधळे असते तर्ीचे मन! इथनू गे यापासनू कचाने एकाश दानेसु ामाझी िवचारपसू केलीनाही.मा यापर्ीती याबळावर यानेबाबांकडूनसंजीवनीिमळिवली.तीघेऊनतोदेवलोकातगेला.ितथे याचाजयजयकारझाला.फारमोठाॠषी,फारमोठावीरठरलाहोता.देवांवरलेपर्ाणसंकटकेवळ या यामुळेटळले.

आतातोमागेलतीअ सरा इंदर् या या वाधीनकरीतअसेल!मगकशालाहोईल याला देवयानीची आठवण! पु ष असेच कृत न असतात! कपटी! कठोर!पाषाण दयी!जाळे घेऊनउडणा याप यांपर्माणे तेलीलेनेदरूदरू िनघनूजातात.बायकामातर् याअदृ यझाले या पर्ीितपाशातआपली दये गंुतवनू ठेवनू रडतबसतात.

Page 112: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

फुलां यापाक याझडूनजातात.मागेउरतात, ते केवळ यांचेकाटे!पर्ीतीअशीचआहेका? या फुलां या िव न गेले या सुगंधाचीआठवणकरीत तर्ीमातर्झुरत राहते! याकाट ांचीती वेडीपजूाकरीतबसते. तेटोचनूबोटातनू र त येऊलागले, हणजे–

नाही,मीअशी बाकी या बायकांसारखी रडतआिण कुढत बसणारनाही.मीचारचौघीपें ा िनराळीआहे.मीअसामा यआहे. देवानेमला प िदलेआहे.बाबांनीमलाबु ीिदलीआहे.बाबांचीपिहलीसारीतप चयाधुळीलािमळाली.आतापु हातेनवीिव ासंपादनकर यासाठीतपालाबसणारआहेत. यांचीमुलगीआहेमी.जगालाभीकनघालणा याशुक्राचायांचीक याआहेमी!कचालािवस नजाणारआहेमी!

अंहं! या यावरलेमाझेपरे्मिवस नजाणारआहेमी.मलाशाप देऊनगेलाआहेतो.खरेपरे्मकधीशाप देऊशकेलका?काय हणे, ‘कुणीहीॠिषपुतर्तु याशील न करणार नाही!’ न करीना! ॠिषपुतर्ा या ग यात माळ घालनू रानात याझोपडीतिदवसकंठ याचीइथंकुणालाहौसआहे?वेडाकच!मा याइतकाजवळआलातो! पण माझे मन याला कधीच कळले नाही! केवळ फुलांनी शंृगार याकिरता काआिदश तीनेमलाहेअलौिककस दयिदलेआहे?शिम ठेसारखीलाव यवतीराजक यारातरं्िदवसमाझाहेवाकरते,तोकायउगीच?उ ावसंतो सवसु होणार, हणनूआजितलाझोपसु ाआली नसेल! या उ सवात देवयानीहनू संुदर िदस याकिरता कोणतीव तरे् नेसावीत,याचा िवचारकरीत बसलीअसेलती! िवचारकरीत रातर्भरजाग,हणावे!उ सवाचापिहलािदवस हणनूउ ासकाळीराजक याआिणित यामैितर्णीवनिवहारालाजाणारआहेत. ितथेजलक्रीडाकरणारआहेत.बाबांनावाईटवाटूनये,हणनूमीहीजाणारआहे.कचाने वगलोकातनूमा यासाठीआणलेलेतेसंुदरव तर्मीनेसले, हणजेसा यामुलीमा याकडेटकमकपाहूलागतील.याउ सवाकिरता हणनूिकतीतरी िदवसमी तेतसेचजपनू ठेवलेआहे.शिम ठेला याचीक पनासु ानसेल!पट्टांशुकनेसलेलीदेवयानीितनेपािहली, हणजे–

पण तेकचाने िदलेले व तर्आहे. तो इथे राहायलाआला, ते हा याने भेटहणनूिदलेलीव तूआहे. यावेळी, वाथासाठीकाहोईना,तोमा यावरपरे्मकरीतहोता!माझी या यावरपर्ीतीजडलीहोती. तेव तर्मी ते हा नेसलेअसते,तर तेशोभनू गेलेअसते;पणपर परांचेपरे्मलोपपाव यावर?परे्िमकांनीएकमेकांनाशापिद यावर?छे!तेमीनेसले,तरजळूनराखझाले यापर्ीती याआठवणीमा यामनातपु हापु हाफुलूलागतील!मलाआवडणारीफुलेतोड याकिरताआपलाजीवधो यातघालनू कच उंच दरडीवर कसा चढायचा? माझे वषानृ य पाहताना तो एखा ानागासारखाकसा डुलायचा;पहाटेमाझीझोपमोडहोऊनये, हणनूबागे याअगदीकोप यात या कंुजात जाऊन मंद वरात मंतर्पठन कसे करायचा; ‘ वगातीलकुठ याहीअ सरेहनूतूअिधक संुदर िदसतेस!’असेएखा ा वेळीच,पण िकतीगोडवराततो हणायचा!आिणमी‘तूमोठात डपुजाआहेस!’असे हटले, हणजे‘जेसंुदरअसतं, याचीचपजूाजगकरतं!’असेउ रतोहसतकसे ायचा–

नकोत याआठवणी!एकेकआठवण हणजेअ नीची वाळाआहे–ितचेचटकेकाळजालाअसेबसतात–

कचाचेपरे्मिवस नजायचेमीठरिवलेआहे.मग यानेिदलेलेव तर्–असेल–

Page 113: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तेफारसुरेखअसेल–इंदर्ाणीलासु ातसलेपट्टांशुकनेसायलािमळालेनसेल!पणमीतेआता का नेसावे? ते िकतीही संुदरअसले, तरी या या िचं या क न टाकायलाह यात! याचेपोतेरेक न याने अंगणसारवायलाहवे! या कृत नालाहीच िश ायो यहोईल!

मी हळूच उठलेआिण जलक्रीडेसाठी काढून ठेवले या व तर्ांतनू ते लालअंशुक घेऊनबाहेर अंगणातआले.दो हीहातांनी ते उंचधरावेआिणटकन्फाडावे,हणनूमीतेवरकेले.

पणतेफाडायलामाझेहातधजेनात.कदािचतएखा ापु षानेतेफाडलेअसते.कचानेतर याचेन कीतुकडेतुकडेकेलेअसते;पणमी तर्ीआहे.स दयाचीपजूाहातर्ीचाधमआहे.तीकुठ याहीसंुदरव तचूानाशक शकतनाही.

चंदर्सु ा या अंशुका यादशनानेमोहनूजाऊनआकाशातथांबलाअसावा.मलावाटले,आतातोआनंदानेहसूलागेल!आिणमगउ ाचीपौिणमाआजचहोईल!

जलक्रीडेनंतरउ ाहेव तर्मीनेसले,कीमाझे पअसेखुलेल–आपलाबापराजाआहे, या गो टीचा फार गव झालाय् या शिम ठेला! जे हा ते हा– उ ा याउ सवातितचेनाकठेचायलाहवे–

जसे ितचे,तसेचकचाचे! याने िदलेले हे संुदरव तर्नाहीफाडणारमी!पणयाचीआठवणक नदेणा याबाकी यागो टी–

माझी दृ टी बागे याकोप यात यालताकंुजाकडे गेली.फारआवडतीजागाहोतीही याची.हाकंुजचउद् व तक नटाकायलाहवा!

पणबाबांनाहीतोकंुजआवडतो. यांनीसकाळीिवचारले,तर?तरसांगतायेईलकाहीही.तीगोठ ातलीवांडकिपला–फारधुडगसूघालतेआताशा.दावेतोडूनउधळतेकाय,हंुदळतेकाय!िशंगेरोखनूअंगावरकाययेते!तीरातर्ीसुटलीअसेलिनितनेयाकंुजाचीधळूधाणकेलीअसेल!असेकाही–

मी यालताकंुजाकडेजाऊलागले.इत यातमागनूहाकऐकूआली,‘देवी–’

३तीहाकऐकूनमलाबरेवाटले.बाबांचीसवयबदलली, हेबरेझाले!परवापयंत

कुठेही,अगदीपर यांसमोरसु ा,तेआपले‘देव’ हणनूखुशालमलाहाकमारायचे!जणूकाहीमीएकमुलगाआहे!कचासमोर यांनीअशीहाकमारली,कीलाजेनेचरूहोतअसेमी! यांनािकतीदासांिगतले–खपूरागावलेसु ा यां यावर–ते हाकुठेआतातेमला‘देवी’अशीन चुकताहाकमा लागलेआहेत.यामोठ ामाणसांचेसारेच िविचतर्असते.

‘यापुढंदेव हणनूमलाहाकमारायचीनाही!’ हणनूमीहट्टधरला!ते हाबाबा हणाले,‘तुलादेव हणनूकाहीतूदेवहोणारनाहीस.तूदेवीचआहेस.’यांना काय सांगायचे, कपाळ? त ण मुलीचे मन लाजाळू या झाडापर्माणे

असते. सा या गो टीने याला संकोच यासारखे होते, हे यां यासार या तप यांना

Page 114: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कळतनसावे!अ टौपर्हरहीमाणसेकुठ यातरीिनरा याचजगातवावरतअसतात!बाबांचीहाकऐकताचमीथांबले,वळले.तेहळूहळूपुढेआले.जवळयेऊनमाझी

हनुवटीवरकरीतआिणमा याडो यांतखोलखोलपाहत यांनीिवचारले,‘पोरी,अजनूजागीआहेसत?ू’‘झोपचयेईना,बाबा,मला! हणनू हटलं,जराबागेत–’हातातलेतेव तर्कसे

लपवावे,यािवचारातकाहीतरीबोलायचे, हणनूमीबोलनूगेले.मा यापाठीव नहातिफरवीतते हणाले,‘कळतं,पोरी,तुझंदुःखमलाकळतं.मनोभंगासारखंदुसरंदुःख–’कचाचािवषयआतामलािवषासारखावाटूलागलाहोता.तोबदलावा, हणनू

मीमधेच हणाले,‘बाबा,मा याचाहुलीनंजागेझालाततु ही?’यांनीनकाराथीमानहलवली.मगएकआवंढािगळूनते हणाले,‘पराभवाचं श य सारखं टोचतंय् मा या मनात, पोरी! पु हा एकदा दीघ

तप चयलाबसावंआिणजगानंआजपयंतपािहलीनाही,अशीनवी िव ादाखवावी,असंसारखंमनातयेतंय!्’

‘मगकरानासु वात!संजीवनी यातप चय यावेळीमीलहानहोते. यावेळीमाझे बाबा जगातले केवढे मोठे पु ष आहेत, हे कळत न हतं मला. आता तु हीतप चयलाबस यावरमीतुमचीसेवाकरीन,तुमचेक टहलकेहोतील,असं–’

तेहसनूउदग्ारले,‘तेश यनाही!’असा राग आला मला बाबांचा! फार फार लहानपणी माझी आई गेली,

ते हापासनूबाबांनीचमलावाढिवले–अगदीतळहातावर याफोडासारखे!हेखरेअसले,तरीदेवयानी हणजेएकफुलपाख आहे,तीसुखिपर्यआहे,तप चय याकामीितचाकाहीउपयोगनाही,तीआपली सेवाक शकणारनाही,असा यांनीमा यािवषयीआपलाचुकीचागर्हकाक न यावा?

बाबांचेल कदािचतमा याहातातीलव तर्ाकडेजाईलआिणमगरातरं्िदवसजाळणा याआठवणीचीआग यां यामनातअिधकचभडकेल,असेभयमलावाटतहोते;पणतेआप याचिवचारातगढूनगेलेलेिदसले.

चोहीकंडेपसरले याशुभर्चांद याकडेपािह यासारखेकरीतते हणाले,‘देव–’‘अंहं,देवी–’‘अरे,हो, चुकलोचकी!’ तेहसनू हणाले, ‘म ाचाउ मादमलातप चय या

उ मादाइतकाच िपर्यहोता.पणतशी वेळयेताचएका णातदा सोडलीमी.मातर्िजभेवर ळलेलंतुझंहेलहानपणाचंनाव–’तेबोलता-बोलताथांबले.

णभराने याकूळ वरानेतेबोलूलागले,‘हाशुक्राचायसंजीवनीचा वामीहोता, ते हाितर्भुवन यालाथरथरकापत

होतं.पणआजजगात याहजारोजोगड ांतलाएकबैरागीहोऊनबसलाय्तो!नाही,हेसहनहोतनाहीमला,पोरी!नखंआिणदातगे यावरिसंहानंजगावंकशाला?’

संजीवनीचेहरणक न याकठोरानेबाबां याकाळजावर केवढाभयंकरघाव

Page 115: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

घातलाहोता!इतकेिदवसझाले,तरी याघावातनूर तसर्ावचाललाचहोता.मीबाबांनाधीरदे याकिरता हणाले,‘बाबा,तप चयाक नतु हीतसलीदुसरीिव ासहजिमळवाल!’‘िमळवीन– िनःसंशय िमळवीन.एकसोडूनदहा िव ामी िमळवीन.पण या

िमळवायला उगर् तप करायला हवं. तपा या वेळी साधकाचं मन सव उपाधीपंासनूअिल तअसावंलागतं.मा यामाग यातप चय यावेळीतूलहानहोतीस.आतातुझंल नाचंवयझालंआहे.माझीतप चयासफल हायला िकतीवषंलागतील, कुणासठाऊक!भगवानशंकरहेमोठंलहरीदैवतआहे!’

‘पण,बाबा–’मलापुढेबोलूनदेताते हणाले,‘मा याल नाचीकाळजी तु हीक नका, हेचतूमलासांगणारना? पोरी,

आईबापांचंमनकळायलाआईबापच हावंलागतं!तूनीटरांगसुू ालागलीन हतीस,ते हापासनूचमीचतुझाबापिनमीचतुझीआईझालो.तु याबाललीलांतमला ानाचाआिणम ाचाअसे दो हीआनंद िमळाले.यातीनआनंदांपलीकडचंजगमीजाणतनाही. संजीवनी मा यापाशी होती, ते हा कोणताहीॠषी, देव, राजा माझा जावईहायलाएकापायावरतयारझालाअसता!पण दै यांना िवजयीकर या याउ मादातमाझंितकडंदुल झालं.आज–पोरी,तप यांचाराजाअसलेलातुझाबापआजभणंगिभकारीझालाआहे!‘माझीमुलगीपदरात या!’ हणनूदुस याचेपायधरायचीपाळीमा यावरयेणारआहे!’

बाबांचािवल णरागआलामला! यां यापाशीसंजीवनीहोती,तीगेली!गेली,तरगेली;देवयानीचे पतरगेलेनाहीना? वतः यास दया याबळावरती–

आईबापांचीमुलांवरखपूखपूममताअसेल!पणहीमायाअंधळीअसते.ितलामुलांचे गुणदोष िदसत नाहीत. बहुधा गुणच िदसत नाहीत. नाही तर देवयानी यालाव याला भुलनू ितर्भुवनातला कुणीही पु ष ित यापायांवरलोळण घेईल, हेकायबाबां या यानातआलेनसते?

पणहेबाबांनासमजावनूसांगायचेकसे?आिणकुणी?मी यांना पणकुटीत घेऊन गेले. एखा ा लहान मुलासारखे यांना श येवर

झोपिवले. यांचेपायचुरीतिकतीतरीवेळमीितथेबसले.माझाडावाडोळाएकदमलवूलागला.मोठा शुभशकुनअसतो, हणे,हा.मी

याडो यालािवचारले,‘का, रे, बाबा लवतोय्स त?ू उ ा असं िवशेष काय घडणार आहे मा या

आयु यात?’यानेकाहीचउ रिदलेनाही.तोलवतचरािहला.

४आ हीसा याजणीवनात या या िव तीणजलाशयापाशीपोचलो.बाकी या

मुलीआपापलीव तरे्एकादासीपाशी ठेवनू नानालाउतर या.शिम ठेचीवमाझीव तरे् संभाळ यासाठी दुसरी दासी पुढे आली. मोठी वधळी वाटली ती मला! मी

Page 116: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

शिम ठेला हटलं,‘हेर नकुठूनपैदाकेलंस,बाई?’ितनेहसतहसतउ रिदले,‘अग, याबर् देवानंतुलािनमलािनमाणकेलं, यानंचहेर नसु ा–’मला ितचे हे बोलणे मुळीच आवडले नाही. हवे तर ितने ‘मला’ हणायचे

हणायचेहोते!आप याबरोबरमलाकशालाबसवलेन्याअजागळपोरी यापं तीला!हाम सरआहे,दुसरेकाहीनाही.

‘शिम ठेचीिनमाझीव तरं्िनरिनराळीठेव!’असे यावेडपटदासीलाबजावनूमीपा यातउतरले.मा यामागनूितलाकाहीतरीसांगतशिम ठाहीआली.

जलाशयातजणूनीलआकाशच क्रीडेकिरताउतरलेहोते.वनशर्ी या यावरचव यावारीतहोती.इतर मैितर्णीथोड ा अंतरावरएकमेकीवंरपाणीउडवनू खेळतहो या. पण खोल पा यात जा याची यां यापैकी एकीचीही छाती न हती. मीशिम ठेलाहसत हणाले,

‘जलक्रीडा हणजेकाहीभांड ात यापा यानंमाजनकरणंन हे!आपणजरालांबपोहतजाऊया.मगया िभ यापोरीनंाजराधीर येईल. हेबघ, याकमळाशीखेळतअसलेलं हंस-हंसीचंजोडपं!दोन िचमुकलेपांढरेढगतरंगतअसावेतना?तसंिदसतंय!्ितथंजाऊनपरतकाठापयंतयायचं!चल,कोणपैजिजंकतं,तेपाह!ू’

शिम ठा नुसतीहसली.आ हीदोघीपोहूलागलो. ितलाखपूमागेटाकायची,हणनूमीभराभरहातमारीत पुढे गेले.माशासारखीपोहतहोतेमी.मधनूचमीमागेवळूनपािहले.शिम ठासावकाशपाणीतोडीतमागनूयेतहोती–एखा ाकासवासारखी.आजितचीचांगलीफिजतीहोणार, हणनूमीमनातहरखनूगेले.हीपोह याचीपैजतीिनि चतहरणार!खट्टूहोऊनतीकाठावरआली, हणजेमीनेसलेलेपट्टांशुकपाहनूअिधकचभडकणार!

पोहत-पोहतमी याकमळापाशीआलेहोते.शिम ठाअजनूमागेचहोती.पणमलाएकदम दम यासारखे वाटूलागले.आपण उगीच इतकीघाई केली,असेमनातआले.थोडावेळिवसावाघे याकिरतामीथांबले.वळूनपाहते,तोशिम ठाजवळआलीहोती.मीझटकनवळलेआिणसारेबळएकवटूनपरतकाठगाठ याकिरतापोहूलागले.जाता-जाताथोडी गंमतकरावी, हणनू अंगाव नजाणा याशिम ठे यात डावरमीखपूपाणीउडवले.

मीपोहतहोते,पण या वेगानेमीआलेहोते,तो मंदावलाहोता.हातापायांतथकवाजाणवलाहोता.मघाशीपाणीहस याबालकासारखेिदसतहोते. या यावरिकतीनाजकूलाटाउठतहो या.आतातेएखा ािचडूनआदळ-आपटकरणा यामुलासारखेभासूलागले. या यावरमोठमोठ ालाटाउठतहो या.घटकेतइतकाबदलका हावा,हेमलाकळेना.मीसमोरिनरखनूपािहले.वनातमोठासोसाट ाचावारासुटलाहोता.वृ वेली कुणीतरीगदगदाहलिव यासार या िदसतहो या.धळूएकसारखीवरउडतहोती.अंतराळधसूरक नटाकीतहोती.

मीघाबरले.इत यातशिम ठामागनूयेऊनझपझपमा यापुढेगेली.मीितलाहाकमारली;पणितनेओिदलीनाही!

मा याआधीशिम ठेनेकाठगाठला.मीमेले,कीिजवंतआहे,याचीितलाकुठे

Page 117: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पवाहोती?ित याभोवतीपाच-सातमैितर्णीगो याझा या. यां याशीबोलत-बोलततीदासीकडेगेली.एकदमवृ ाआडिदसेनाशीझाली.

काठालापाऊललागताचमीखालीमानघालनूचालूलागले. यामैितर्णीनंीमा याभोवतीकडेकेले.’शिम ठेनंपैजिजंकली,होयना?’असे हणनू यामलािचडवूलाग या. यांत यादोघीनंादरूढकलनूमीदासीकडेगेले.ितनेमाझीव तरे्पुढेकेली.मला संतापआला.तीव तरे्माझीन हती!कचाने िदलेले जे संुदरव तर्मीआजनेसणारहोते, ते ितनेशिम ठेला िदलेहोते! ‘गधडी कुठली!’असे हणतमीखाडकन्ित यामु कटातमारलीआिणशिम ठािजथेव तर्बदलीतहोती,ितथेगेले.माझेसंुदरअंशुक–जेवसंतो सवाकिरतामीजपनू ठेवलेहोते, तेव तर्–ती नेसलीहोती!माझारागअनावरझाला. याव तर्ाचेएकटोकध नमीतेजोरजोरानेओढ याचापर्य नक लागले.

शिम ठामा याकडेरागारागानेपाहत हणाली,‘हे,ग,काय, देवयानी!तूशयतहरलीस, याचारागमा यावरकायकाढतेस?

लंगडंतेलंगडं–’मीफणका यानेउ रले,‘मी लंगडीआहे, का पांगळीआहे, ते मग पाह.ू तू अंधळीआहेस, याची

यव थाकरआधी!कुणाचंव तर्नेसलीआहेस,ग,त?ू‘‘माझं!’‘डोळेफुटलेआहेत,वाटतं,तुझे?हेव तर्माझंआहे.’‘यु थांब यावर आईला इंदर्ाणीकडून भेट हणनू आलेलं व तर् आहे हे.

तु यासाठीकाढूनठेवते,असंरातर्ीचसांिगतलंहोतंितनंमला!’‘तु याआईला इंदर्ाणीकडून भेटी येतअसतील,नाहीतरडािकणीकडून येत

असतील!मलाकायकरायचंय् या याशी!नस यामोठेपणा यागो टीतसांगतेस िनदुस याचंव तर्–माझंव तर्मुकाट ानंमलादे–’

‘मीदेणारनाही!कायकरणारआहेसत?ू’तेओढीतमी हटले,‘कायकरणारआहेमी?मीकोणआहे,हेठाऊकआहेका?‘‘आहे, पुरं पुरं ठाऊक आहे! वृषपवामहाराजां या पदरी असले या एका

िभ ुकाचीमुलगीआहेसत!ू’शिम ठेनेबाबांनािभ ुक हटलेहोते! यांचाभयंकरअपमानकेलाहोता.ितला

कायबोलूआिणकायबोलूनको,ितचाकसासडूघेऊ,असेमलाझाले;पणसंतापानेमा यात डूनश दचफुटेना!

मीबोलतनाही,असेपाहनूतीअिधकचचेकाळली.ती हणाली,‘िभकारडे!तू खुशालरागाव,आदळआपटकर,हवंतर भुईवरगडाबडालोळ,

नाहीतरज मभरमाझा ेषकरीत बैस.इथं कुणाला तु यारागालोभाचीपवाआहे?बोलनूचालनूमीराजक याआहे.तूमा याविडलां याएकाआिशर्ताचीमुलगी.बाबायांना ‘गु देव, गु देव’ हणतात, हा बाबांचा चांगुलपणा आहे. राजसभेत बाबािसंहासनावरबसतात.तुझाबापमृगािजनावरबसतो.हेअंतरपु हाकधीिवस नकोस!’

ित यािझं याधरा यातआिणितलाफरफटतओढीतनेऊनवनात याकुठ या

Page 118: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तरीपड यािविहरीतढकलनू ावे,अशीइ छामलाझाली,पणरागानेमाझेहातपायलटलटकापूलागलेहोते.मीमू छायेऊनपडते,कीकाय–

आमचेभांडण सु झालेलेपाहनूमघा या मैितर्णीजवळआ याहो या.मीलटलटकापतआहे, हे यां याल ातआलेअसावे. याखोखोहसूलाग या. याहस याने मा या तळपायाचीआग म तकाला गेली. यां या बरोबरशिम ठाही हसूलागली.

मा यामनातअपमानाचावणवा पेटला.अ सेधावतनगरातजावे,बाबांना हेसारेसांगावेआिणपाणी यायलासु ामीइथेराहणारनाही,असे यांनाबजावनू–

मीधावतसुटले.मागनूशिम ठेचाआवाजआला,‘देवयानी–थांब,देवयानी–जराथांब!‘नीच,दु ट,उ म !मीमागे वळूनसु ा पािहले नाही. िव हिरणीपर्माणे िमळेल या वाटेनेमी

वनातधावूलागले.

५शिम ठामा यामागनूधावूलागली. ित यास याही ित यामागनूपळत येत

असा यात. यां यापावलांचीचाहलूमलाऐकूयेतहोती,पणमीएकदासु ामागेवळूनपािहलेनाही.हीउमट,गिव ठशिम ठामा यापुढेनाकघाशीतआली,तरीितला माकरणारनाही,असेमीमनाशीघोकीतहोते.

पणथोडया वेळातमाझा वेग मंदावला.शिम ठाआताआप यालागाठणार,याचीजाणीव मलाझाली. मघाशी पोहताना ितने माझा पराभव केला होता.आताधावतानाही!छे!पर्ाणगेला,तरीहरकतनाही;पणित याहातीलागायचेनाही,असेमीमनात हणतहोते.पणहेसाधायचेकसे,हेमलाकळेना.

मीवळूनपािहले.मा यातआिणशिम ठांतफारथोडेअंतरउरलेहोते.आताधावनूकाहीउपयोगन हता.मीइकडे-ितकडेपािहले.पलीकडेचएकखपू ं दत डाची,लता-तृणांनीआ छादलेलीिवहीरिदसली.ित यातिकतीपाणीहोते,कुणासठाऊक!मीित याकाठावरजाऊनउभीरािहले.शिम ठामा याजवळआली.गयावयाकरीतमाझाहातध लागली.ितचाहातताडकनिझडका नमी हटले,

‘तू राजक या आहेस, मी िभ ुकाची मुलगी आहे. मी तु या दारात भीकमागायलायायचं!होयना?मगआताकशाला–?‘

ितचेश दऐकूआले,‘देवयानी,मीमी–’मा यात या हिरणीची जागा वािघणीने घेतली. मी चवताळून वळलेआिण

ित याअंगावरलेव तर्खसकनओढीत हणाले,‘माझंव तर् नेसनूमाझाअपमानकरतेस?मा याविडलां या िजवावरजगनू

यांनािभ ुक हणतेस?सोड,सोडतेव तर्!माझंव तर्!देतेमला–’‘अग–पण–’असेकाहीतरी हणतहोती.तेव तर्एकदमसुटूनखालीपडेल,

असेभयितलावाटतअसावे!

Page 119: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मीतेओढीतिकंचाळले,‘सोड,सोडते!सोडतेस,कीनाही?पुढ यापाच-दहा णांतमीकायबोललेआिणकायकेले,शिम ठाकायबोलली

आिण ितनेकाय केले, तेमाझेमलाचआठवत नाही. एकदम ‘अग,आईग–’अशीिकंकाळीमलाऐकूआली.तीशिम ठेचीहोती?मीितलािविहरीतढकललेहोते?छे!तीिकंकाळीमाझीचहोती! याचांडाळणीनेमलािविहरीतढकलनूिदलेहोते.

६मधेिकतीवेळलोटला,कुणासठाऊक!मीतृणपणांनीआ छािदले यािविहरीत

पडलेआहे–छे!आप याशिम ठेनेिविहरीतढकलनूिदलेआहे,हीजाणीव या णीमलाझाली, या वेळीमी पा यात उभी होते. िवहीरखपूखोल होती. पण ित यातकंबरभरचपाणीहोते.आडरानातलीिवहीरती!वेलीनंीितचेत डअधवटझाकूनटाकलेहोते.आतनीट िदसतन हते.याओसाड िविहरीतनानापर्कारचेभयंकरसापव तीकरीतअसतील!कुणीतरीउडीमार याचाआवाजझाला.मा यासवांगावरकाटाउभारािहला. शेवटीजीव मुठीत घेऊनमीतोआवाज याबाजनेूआला, ितकडे िनरखनूपािहले.तीएकबेटकुळीहोती!

मीमोठ ानेओरडले,‘अहो,कुणीतरीमलाबाहेरकाढा!‘एकदा,दोनदा,तीनदाओरडलेमी!थोडावेळथांबनूपु हाओरडले,‘देवयानी िविहरीतपडलीआहे!शुक्राचायांचीक या देवयानी िविहरीतपडली

आहे!’मीआशेने वर पािहले. कु णी कु णीआत पािहले नाही. कुणीही िविहरीकडे

िफरकलेनाही.मलािविहरीतढकलनूदेऊनशिम ठामैितर्णीसंहनगराकडेिनघनूगेलीअसावी!तीएकउफराट ाकाळजाचीआहे;पणइतरमुलीनंीकाहीमाणुसकीदाखवावी,कीनाही?आपलीमैतर्ीणिविहरीतपडली–तीिजवंतआहे,कीनाही,हेनपाहता याखुशालचाल याझा या!

माझेमनजळतहोते;पणिविहरीत या याउपसानसले यागारगारपा यातउभेराहावेलाग यामुळेशरीरकुडकुडतहोते.मनातएकीकडेसडूाचीआगपेटलीहोती,दुसरीकडेभीतीचाकाळोखदाटतहोता.

मी पु हा पु हाओरडले!पण यािनजनअर यातमा याहाकाकोणऐकणार?मीअशीचकुडकुडतउभीराहणार,थोडयावेळानेबेशु पडणारआिणमग यापा यातबुडून मरणार,असे मला वाटू लागले. ही क पना मनात येताच मी एखा ा लहानमुलीसारखीओ साबो शीरडूलागले.

मधेचमा याकानांवरश दआले,‘आतकोणआहे?’दु ट,उमटशिम ठाच बडेपणाकरायलापु हापरतआलीअसावी!मीएकदम

रडायचीथांबले.मातर् यापर् नालाउ रिदलेनाही.िविहरी याकाठावर उभे राहनू, ित या त डावर या वेली हातांनी दरूकरीत,

Page 120: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आतवाकूनकुणीतरीिवचारीतहोते,‘कोणआहेआत?’तो आवाज पु षाचा होता, बाबांचा? छे! वृषपवामहाराजांचा? अंहं! आवाज

िनि चतपु षाचाहोता!पणकाहीके यातोओळखीचावाटेना.मीआतनूिवचारले,‘कोणबोलतंहे?’‘ययाित!’मी व नाततरन हतेना?मोठ ाउ सुकतेनेमीपर् नकेला,‘हि तनापरूचेमहाराजययाित?’‘होय,हि तनापरूचाराजाययाितआहेमी.िशकारी यानादातखपूलांबआलो

याअर यात.तहानफारलागलीहोती, हणनू रथपलीकडंउभाक नआ हीपाणीशोधूलागलो.माझासारथी दुस या बाजलूा गेला. दु न िविहरीसारखंकाही िदसलं,हणनूमीइकडेआलो.तेजाऊदे,तु हीकोण?’

‘तु हीनाही,त!ू’‘ हणजे?’‘तेमगसांगेनमी!महाराजांनीआधीवरकाढावंमला!मी थंडीनंकुडकुडतेय!्

पण-पण-यािविहरीततु हीउतरणारकसे,बाई?’व नपर्थमहा य वनीआिण या यामागोमागगोडश दआले,‘ययाितलहानपणीधनुिव ािशकलाय!्ित यातलेचम कारसु ा!’वेदमंतर्ांसारखेकाहीश दमलाऐकूआले. यां यापाठोपाठपा यातकाहीतरी

पड यासारखेवाटले.भराभरतरंगउठूलागले. पुढ याच णीएकाकमळातमीउभीआहे,असामलाभासझाला. संजीवनी िव ेसारखाचधनुिव ेतलाचम कारहोताहा!वरयेता-येतामीपािहले.बाणांचाकमळासारखाएकपाळणाबनिवलाहोता. यातउभीराहनूमीवरयेतहोते!

ते कमळ िविहरी या त डाशी येऊन थांबले. मी समोर उ या असले याययाितमहाराजांकडेिनरखनूपािहले.कचसोडला,तरइतकादेखणापु षकधीचपािहलान हतामी!राजव तर्ांना यांचा बाबदार देहशोभाआणीतहोताआिणमलावाटले,पु षां याग यात दर्ा ां यामाळेपे ार नहारचअिधकचांगलािदसतो.

महाराजमा याकडेटकलावनूपाहतआहेत,हेल ातयेताचमीलाजले.खालीमानघालनूपाहूलागले.माझेओलेव तर्अंगालाकसेिचकटूनबसलेहोते.नकळततेमाझेस दय वाढवीत होते.शिम ठेने मला िविहरीत ढकलनू देऊन मा यावर केवढाउपकार केला होता! मी ओलेती नसते, तर एवढ ा पराक्रमी आिण ऐ वयसंप नराजा याडो यांतदृि टभेटी यापिह या णीभरलेअसते,कीनाही–

मीखालीपाहतचउभीहोते.महाराजांनीहसतिवचारले,‘याअ सरेचंनावकळेलकाआ हांला?’‘मीअ सरानाही!’‘ हणजे!पृ वीतलावरइतकीसंुदर तर्ी–’मा यास दयानेमहाराजांचेमनिजंकलेहोते. यास दया यापारडयातआणखी

वजनटाकायलाहवेहोते.िकंिचतमानवरक नमहाराजांकडेएककटा टाकीतआिणपु हाखालीपाहतमी हणाले,

Page 121: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘मीशुक्राचायांचीमुलगीदेवयानी!’‘शुक्राचायांची?दै यगु शुक्राचायांचीमुलगी!’‘हो.’‘मीतुम या–’‘अंहं.तु या–’महाराजहसनू हणाले,‘मीआज थोडासा शुक्राचायां या उपयोगी पडलो! माझे मृगयेचेसारेशर्म

सफलझाले!’‘पणआणखीथोडेशर्मदेणारआहेमीआप याला!’‘तेमीमोठ ाआनंदानंघेईन!’‘मीबाहेरकशीयेऊ?’‘ हणजे?’‘मलाभयवाटतंय.्बाहेरयेता-येतापायचुकूनमीपु हािविहरीतपडले,तर?’‘मीतुलापु हावरकाढीन!’‘मगमीपु हापडेन!’‘िनमीतुलापु हावरकाढीन!’आ ही दोघेही हसूलागलो. हसता-हसता हळूच मान वर क न मी पािहले.

ओ या व तर्ामुळेअिधकच संुदर िदसणा यामा याआकृतीवर यांचेडोळे िखळलेहोते.

मीहळूचउजवाहातपुढेकेला.महाराजांनीआप याउज याहाताततोघेतला.मीबाहेरकाठावरआले.तेमाझाहातसोडूलागले.मीपाया यानखांनीजमीनउकरीतहटले,

‘असानाहीसोडतायेणारमाझाहातआता!आपणपािणगर्हणकेलंय्माझं!’तेचपापनू हणाले,‘हेकसंश यआहे?तूबर्ा णक या,मी ितर्यराजकुमार!असलािववाह...’‘असलेअनेकिववाहपवूीझालेआहेत,महाराज!लोपामुदरे्चंउदाहरण–’‘छे.’मीहसनू हटले,‘महाराज,मीआपलीराणी हावं,अशीदैवाचीचइ छाआहे.नाहीतरआजया

अर यातआपलंयेणंकशालाझालंअसतं?आपणनेमकेयाचिविहरीजवळकसेआलाअसता?पवूज मा याॠणानुबंधावाचनूकाअशागो टीघडूनयेतात?’

‘पण,संुदरी–’‘पणनाही िनबीणनाही!महाराजआपलं दशनझालं, याच णीआप या

चरणीमाझं दयमीअपणकेलंय.्आपण याचा वीकारकरा,नाहीतरिध कारकरा!आपणमलाआपली हटलंनाही,तर िहमालया या कुठ याही गुहेतमीजाईनअन्ितथंआप यानावाचीजपमाळघेऊनउरलेलंआयु यकाढीन!परपु षाचा व नातसु ापशनझालेलीमा यासारखीकुमािरकाकेवळएका णाकिरताकुणा याहातातहातदेईलका?’

‘पण, देवयानी, तुझेवडील ितर्भुवनालापू यअसलेलेॠषीआहेत, यांना हे

Page 122: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आवडलंनाही,तर–‘‘तीकाळजीआप याला–’बोलता-बोलताआठवणहोऊनमीम येचथांबले

आिण हणाले,‘िकतीवेडीआहेमी!आप यालातहानलागलीहोती,हेिवस नचगेले!जवळपासकुठंतरीचांगलंपाणी–’

मा याकडेलोभसदृ टीनेपाहततेउदग्ारले,‘तु याकडेपाहता-पाहतातहानभकू–सारंसारंिवस नगेलोमी!संुदरहिरणीची

िशकारकरायलाआलोहोतोमी!पणघडलंअगदीउलटं!ितनंचमाझीिशकारकेली!’मीहसले,लाजले.खालीपाहतमीमनाशी हटले,‘बाबांसार या ॠषीनंी नुसती तप चया करावी. जग कशावर चालतं, याची

यांनाकुठंक पनाआहे?कालरातर्ीबाबाल नाचीइतकीकाळजीकरीतहोते!आतादेवयानी हणनून हे,तरहि तनापरूचीमहाराणी हणनूमीजे हा यां यापायापडेन,ते हा यांचीमुदर्ाकशीबघ यासारखीहोईल!

‘तोकपटीकचहीआजहवाहोताइथं! या यावरमी घेतलेलाहासडूपाहनूयाचाअसाजळफळाटझालाअसता!खरंच!सडूसु ािकतीसंुदरअसूशकतो!’

७रथातनू नगरातजावेआिण हेसव बाबां याकानांवर घालावे,असे महाराज

हणतहोते,पण राजक या हणनूशिम ठा िजथेअजनू िमरवीतहोती, ितथेपाऊलटाकायचीमाझीइ छान हती!ितनेमाझाअ यअपमानकेलाहोता.बाबांचाअसअिध ेपकेलाहोता.महषीलािभ ुक हटलेहोतेितने.

मी िभ ुकाची मुलगीनाही,हि तनापरूचीमहाराणीआहे, हे ितलाऐकवायचीफार-फारइ छाहोतीमला!पण तेवढ ाने ितचासडू घेत यासारखेकसेहोईल? ितचाअपराधमोठाहोता.जसाअपराध,तसादंड!शिम ठेलाज मभरआठवणराहील,अशीिश ा झा यािशवाय नगरात पाऊल टाकायचे नाही, असा मी िनधार केला.महाराजां यासार याबरोबरिनरोपपाठवनूबाबांनाबोलावनू यावे–

तो िनरोप सार याला सांगावाचलागला नाही मला. नेमका याच णी धळूउडवीतएकरथ वरेनेआला.आम यापासनूथोडयाअंतरावरतोथांबला. यारथातनूबाबाआिणवृषपवाखालीउतरले.फारिदवसांनीिदसणा याआईलािमठीमारायलामलूधावतेना?तसेबाबालगबगीने पुढेआले.मलापोटाशीध न तेमाझेम तकथोपटूलागले. मीअिभमानानेआिणआनंदाने डोळे िमटून घेतले. म येच माझा एक गालिकंिचतओलाझा यासारखावाटलामला.मीहळूचडोळेउघडूनपािहले.बाबांचेडोळेपाणावनू गेलेहोते.तप वीशुक्राचायआपलीलाडकी मुलगीसुरि तआहे, हेपाहनूभानिवसरलेहोते,आनंदानेअश् गाळीतहोते.ययाितमहाराजहेकौतुकानेपाहतहोते.केवढीध यतावाटलीमलाया णी!

मोठ ाक टानेहंुदकाआवरीतबाबा हणाले,‘देव–’वरपाहनूडोळेमोठेकरीतमीहळूच हटले,‘अंहं,देवी–’

Page 123: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बाबांनी ीणहा यकेले.मगते हणाले,‘देवी–’यां यापासनूदरूहोतमी हणाले,‘देवीआतातुमचीरािहलीनाही,बाबा!’‘ हणजे?‘मीययाितमहाराजांकडेसल जआिणसािभपर्ायकटा फेकला.लगेचखाली

मानघालनूमीउभीरािहले.महाराजांनीपुढेहोऊनबाबांनाअिभवादनकेले.तेकोण,इथेऐनवेळीकसेआले,

यांचेयेणेघडले, हणनूमाझेपर्ाणकसेवाचले, हेसारे-सारेमहाराजां यामदतीनेमीबाबांना सांिगतले. ते ऐकून यांना अितशय हष झाला. आ हां दोघांना मनःपवूकआशीवाददेततेवृषप याकडेवळून हणाले,

‘कधीकधीभा यसु ासंकटाचं पघेऊनयेतं.आजचाहासारामंगलपर्संगतसाच आहे. राजा, िह या िववाहा या सोह याची तयार कर. सारं नगर शंृगारा.दानवां या दृ टीनंमोठाआनंदाचा िदवसआहेहा! िहचीसासरीपाठवणी केली,कीहाशुक्रन यातप चयलामोकळाझाला.म यंतरी टझालेलं दैव पु हापर्स नहोतआहे,असं िदसतंय.्चला,ययाितमहाराज,या रथातबसनूनगरातचला. देवी,तूहोपुढं!’

मीजागेव नहललेनाही,त डानेएकश दसु ाउ चारलानाही.वृषपवापुढेयेऊनमला हणाले,‘झालंगेलंसविवस न–’मीउसळूनउदग्ारले,‘जोघावघालतो, यालातोिवस नजाणंसोपंअसतं;पण या याकपाळावर

घावबसतो, याला याचािवसरपडतनाही!तोपर्ाणांितकवेदनांनीतळमळतअसतो.तुम यामुलीनंआजमलािविहरीतढकलनूमाझाजीवघे याचापर्य नकेला.तेसु ाएकवेळसोसलंअसतंमी;पणतीबाबांनाउ ेशनूजेभलतं-सलतंबोलली–काळजालाघरंपडतील,असंतीजेबोलली–’

बाबांनीकठोर वरानेिवचारले,‘काय हणालीशिम ठा?’मी हणाले,‘कसंसांगूते,बाबा,मीतु हांला?तीमलाटोचनू हणाली,‘मीराजक याआहे,

तूिभ ुकाचीमुलगीआहेस!तुझाबापमा यािप या यादरबारातएकभाट हणनू,एकयाचक हणनू,एक तुितपाठक हणनूउभाअसतो.मा याविडलां यापुढंहातजोडूनतोदि णा–’

वृषपवापुढेहोऊनलीनतेने हणाले,‘गु क ये,शिम ठासु ालहानचआहेअजनू तु यासारखी.एका व तर्ाव न

तुमचंदोघीचंंभांडणकसं सु झालं, ते ितनंसांिगतलंमघाशी.लहानांनापोचअसतनाही,भानराहतनाही.श दावरनंश दवाढतजातो–’

‘मलाितनंिविहरीतढकललं,यातसु ाितचाकाहीअपराधनाहीका?‘‘असंकोण हणेल?पण राग अंधळाअसतो!शिम ठे याअपराधाब लपदर

Page 124: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पस नतुझी मामागतोमी!‘‘पदरबाबां यासार यािभ ुकांनीपसरावयाचाअसतो;आप यासार याराजांनी

नाही!बाबांनाज रअसली,तरतेजातीलपरतनगरात.िजथं यांचािनमाझाइतकाअपमानझालाआहे, ितथंमी पु हा पाऊलसु ा टाकू इ छीतनाही!’लगेचययाितमहाराजांकडेवळूनमी हणाले,

‘चला, महाराज,आता इथं णभरसु ा राह यात अथ नाही. माहेर सोडूनसासरीजातानामुली याडो यांतलंपाणीखळतनाही,असंमीलहानपणापासनूऐकतआले होते! पण मला मातर् ते सोडतानाअितशयआनंद होतोय.् िजथं माझाजीवघे याचा पर्य न झाला, तप वी हणनू ितर्भुवनात मा यता पावले या मा याविडलांना िभ ुक हणनू िजथं एका पोरटीनं वैभवा या धंुदीत िहणवलं, ितथं पाणीयायलासु ामीराहणारनाही!’

बाबाइतकावेळ त धहोते.ते हणाले,‘आिण, राजा,मीसु ा!तपकरणारालाया िहमालयातहजारो गुहामोक या

आहेत. याला काही तु या रा याचीच ज री आहे, असं नाही. या या िजवावरआजपयंत तु हीदानवमानानंजगलातआिण या यातपा याबळावर पु हाआपणडोकंवरकाढू,अशीआशाबाळगनू तु ही याचाअपमानकरताना, या या मुलीचापर्ाणघे याचापर्य नकरताना–’

वृषपवाम येच हणाले,‘गु देव,देवयानीचाकाहीतरीगैरसमज–’बाबागजनाक न हणाले,‘हामीचाललो! याया यायाचािनवाडाकरीतबसायलामलावेळनाही!’वृषपवागुडघेटेकूनबाबांचेपायधरीत हणाले,‘गु माउलीनंच आप याकडं अशी पाठ िफरवली, तर समुदर्ात जीव

दे यािशवायआ हांलादुसरीकुठलीगतीआहे?शिम ठे याहातनूघोरअपराधघडलाआहे.गु देवांनीितलाहवीतीिश ा ावी!हूं कीचूंकरतामीतीअमलातआणीन!याणीितलाइथंआणिवतो,आप याआिणगु क ये याशंभरदापायापडायलालावतो,

दोघांची मामागायलाितलाआ ाकरतो.हीिश ासौ यवाटतअसेल,तरया णीितलादानवां यारा यातनूघालवनूदेतो!’

‘ितनं देवयानीचाअ यअपराधकेलाआहे.हीजी िश ा देईल,तीत काळभोगायलाशिम ठातयारअसेल,तरचमीपु हानगरातपायठेवीन!‘

वृषपवामा याकडेवळून हणाले,‘गु क ये,तूसांगशील,तीिश ा–’मीम येच हणाले,‘महाराज,जोश दपाळता येईल,तोचमाणसानं ावा.मी िश ासांिगतली

अन्तीतु हीअमा यकेली,तर?’‘काहीझालं,तरीशमाचीतूमैतर्ीणआहेस.बालपणापासनूतु हीदोघीबरोबर

वाढलाआहात.तूितलाभलतीिश ाकरशील?गु देवां याचरणांचीशपथघेऊन,मीतुलावचनदेतो,कीशिम ठेलातूजीिश ादेशील,तीमीमोठ ाआनंदानं–’

‘मीराजक याआहे,तूिभ ुकाचीमुलगीआहेस!’हेशिम ठेचेउमटश दअजनू

Page 125: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कानांत घुमत होते. या घमडखोर मुलीलाचांगलीअ ल घडेल,अशी िश ाझालीपािहजे,असेएकसारखेमन हणतहोते.मीराजक याआहे,याक पनेनेतीअसातोरािमरवतेकाय?आप या वैभवा या धंुदीत दर् याने दिरदर्ीलोकांचा ही उपहासकरतेकाय?ठीकआहे;तोराउतरेल.धंुदीनाहीशीहोईल,अशीचिश ाितला–

मीबोलनूगेले–‘शिम ठेनंमाझीदासीझालंपािहजे!’‘दासी–?’एकदमका यािठ करपडले या वृषपवामहाराजां यात डूनक टाने

एवढाचउदग्ारिनघला.माझािवजयझालाहोता.मीतार वराने हणाले,‘हो–शिम ठेनंमाझीदासीझालंपािहजे!याहि तनापरू यामहाराणीचीदासी

झालंपािहजे!दासी हणनूज मभरमाझीसेवाकरायलाआ ा याआ ामा याबरोबरहि तनापरूलाआलंपािहजे.’

*

Page 126: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

शिम ठा

१हेघटकेचे टोल पडले. दोनघटकांतीलएकघटका संपली!फ तएकघटका

उरली. एका घटकेत– एवढ ा थोडया वेळात– मला ज माचा िनणय यायला हवा!देवयानीचीदासी हायचे,की–

बाबांचेहेपतर्समोरपडलेआहे. यांनीआप यालाड यालेकीलापाठिवलेलेपिहलेविहलेपतर्! यांचीशमाआजपयंत यांनासोडूनकुठेदरूगेलीचनाही!मगितलापतर्पाठिव याचापर् न येणार कुठून!तोआजआला–अशा वेडया-वाकडयारीतीनेआला–पलीकड यामहालातबाबाआिणअलीकड यामहालातशिम ठा!आ हीदोघेइतकी जवळ असनू यांना मला पतर् िलहायचा पर्संग आला– पवूज मा यावै यासारखादावासाधनूहापर्संगआला!

आज–वसंतो सवा यापिह यािदवशी–आज अ णोदय झाला, तो लहानपणापर्माणेच महाला या िखडकीतुन

मा यावरगुलालउधळीत!मीश येव नडोळेभ नतोपाहतहोते.म येचमनात यामनातलाजले! तोअ णल नात या पिवतर् होमासारखा वाटला मला. मग रातर्ीझोपायला जाताना आईने केले या थट्टेची आठवण झाली. ती मला कुरवाळीतहणालीहोती,

‘शमा, हे यु थांबलं, तेफार बरंझालं, बघ!आताआयावतातला कुणीतरीचांगलाराजापाहनू–हि तनापरूचाययाितराजाफारशरू िन गुणीआहे, हणे!लहानअसतानाचअ वमेधाचाघोडा घेऊनतो िदि वजयाला गेला होता.मोठा देखणासु ाआहे, हणतात.मा यायानाजकूफुलालाशोभेल,असा!‘

ितचेहेबोलणेऐकून‘इ श!हेकाय,ग,आई?’असे हणनूमीत डावरपांघ णओढले, हेखरे!पणसारीरातर्मीगोडगोड व नां या िहंदो यावरझोके घेतहोते.यांत या एका झो याने मला हि तनापुरात नेऊन टाकले होते–ययाितमहाराजांचीपट्टराणीक न!

अ णोदया या वेळी मी जागी झाले, ते हासु ा या व नाची धंुदी मा याडो यांव नउतरलीन हती!

पणजीवन िकतीभीषणआहे! िकती िवरोधपणूआहे!स य व नापे ा िकतीकठोर असते! आज सकाळी पवूकडे उगवलेला सयू पि चमेकडे झुकलासु ा नाही,इत यातमा यावरहि तनापरूलाजायचीपाळाआलीआहे! याचययाितमहाराजां याराजवाड ात–पण यांचीराणी हणनून हे;तर यां यामहाराणीचीदासी हणनू!

Page 127: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सकाळीजलक्रीडे यावेळीमा यात डूननाहीनाहीतेश दगेले!तेजायलानकोहोते!देवयानीलालागेल,असेमीखपूखपूबोलले.तेमीबोलायलानकोहोते!पणमी तरी काय क ? मनावर, िजभेवर– कशावरच माझा ताबा रािहला नाही!लहानपणापासनूमीपाहतेय,्माझापाणउताराकरायचीएकसु ासंधी देवयानीनेकधीगमावलीनाही!तीॠिषक याझाली,मा यासारखीराजक याझालीनाही,हाकायमाझाअपराध?पणिजथेितथे,पावलोपावली,देवयानीशिम ठेपे ाशरे् ठआहे,हेिसकर याचाअट्टहासतीसदैवकरीतआली.

आ ही दोघी तीन-चार वषां या अस.ू नौकािवहाराला नेले होते आ हांलादासीनंी.देवयानीपा यातवाकूनपाहूलागली.मगटा यािपटीतती हणाली,

‘एछमा,हीकोनबगछान-छानमुलगीमलाखेळायलाबोलावतेय!्‘मीपा यातवाकूनपािहले.मलाहीमा यासारखीचअसलेलीएकमुलगीहसनूबोलावीतहोती.मी हटले,‘हीबघमलासु ाएकछानमुलगीबोलावतेय!्’देवयानीनाकमुरडून,ओरडून

हणाली,‘अंहं!तुझीमुलगीघानआहे,माजीछानआहे!’आ ही दोघी आठ-दहा वषां या झालो. वसंतो सवात या एका नाटुक यात

आ हांदोघीनंा गु जीनंीभिूमका िद या. यानाटकात यांनीमलावनराणी केलेहोते.ितला फुलराणी केले होते. देवयानी िदसायची संुदर, नाचायचीचांगली, हणनू ितलाफुलराणीकेलेहोते यांनी.आरंभीनुसतीकळी.मगअधवटउमललेलेफूल,मगपणूपणेफुललेलेफूल,अशीतीननृ ये यांनीितलाघातलीहोती.वनराणीलानृ यन हते.माझीनृ यातगतीचन हती.पण फुलराणीहीवनराणीपे ामानानेकमी, हणनू देवयानीनेवनराणीहो याचाहट्टधरला.शेवटीगु जीनंा यावनराणीलानृ येघालावीलागली.फुलराणीचीती नृ येकर याइतकेमलानाचता येतन हते. यामुळे ित याहट्टापायीसा यानाटकाचािवरसझाला.

आ ही पंधरा-सोळा वषां या झालो. या वषी या उ सवात नगरात यामोठमोठ ां या मुलीं या अनेक पधा ठेव या हो या. नृ य पधा, गीत पधा,का य पधा–अस या िकतीतरी पधा हो या. नृ यात,गीतात,स दयात–सगळीकडेदेवयानीपिहलीआली!मातर्का यातमाझीकिवतासरसठरली.हीलगेच सली,रागावली,डो यातराखघालनूजाऊलागली.

‘मी शुक्राचायांची मुलगीआहे,माझेबाबा ितर्भुवनातकवी हणनूपर्िसआहेत,माझीचकिवताचांगलीआहे;शिम ठाराजक याआहे, हणनूहेपरी कितचीकिवताचांगलीठरवनूअ यायकरीतआहेत!’असेती हणूलागली.

शेवटीपरी कांनी तेपािरतोिषकआ हांदोघीमं येवाटून िदले, ते हा कुठेतीग पबसली. यावेळीमलापिहलेपािरतोिषकिमळाले,तेफ तिचतर् पधतले.तेसु ादेवयानीलािचतरे्चकाढतायेतन हती, हणनू!

ितचेवडील संजीवनीसाठीतप चयाकरीतबसलेले! संजीवनी यासाहा यानेदानवदेवांवरिवजयिमळिवणार! हणनूदेवयानीलाकधीहीदुखवायचेनाही,हेबाबांचे

Page 128: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

धोरणमलाहीपाळावेलागले.एक ना दोन! ित याअहंपणा या हजार गो टी मा या मनातखोलजाऊन

बस याहो या;धुमसतहो या.सकाळीमीनेसलेलेव तर्तीिहसकावनूघेऊलागली,ते हा यासवांचा फोटझाला!पणहेमीकुणालासांग!ूकुणालाकसेसमजावनूदेऊ?

चार वाईटश दमा यात डून गेले! पण तेमाझेजीवन उद् व तकरायलािनघालेआहेत!याएकाचुकीब लराजक येलादासीहो याचीिश ािदलीजातआहे!

मी दासी हायचे?शिम ठेने दासी हायचे!अ टौपर्हर वतःची पजूाकरीतबसणा यायापाषाणा यासंुदरपुतळीचीमीदासीहोऊ?छे!श यनाहीते!

३नाही!केवळअपश दचमा यात डूनगेलेनाहीत.आई हणतहोती,हेव तर्

देवयानीचेआहे.तेकचानेितलाभेट हणनूिदलेहोते.मीतेनेसायलानकोहोते.अजनूतेचमा याअंगावरआहे! याकचानेआपलाजीवधो यातघालनूदेव-दानवांचेयुबंदकेले, यानेिदले याभेटीनेभयंकरभांडणसु करावे?आईनेरातर्ीमलाव तरे्नीटदाखवनूकाठेवलीनाहीत?हेअंशुकमाझेन हते,हेमलाकसेकळावे?छे!मीराजक याझाले,हीचचकूझाली! यामुळेचसवगो टीदासीवंरसोपिव याचीसवयमलालागली,ितचाशेवट–शिम ठेनेमाझीज मभरदासीझालेपािहजे,हादेवयानीचाहट्ट!

ितला मी िविहरीत ढकलले, हणे! ती वनात वेड ासारखी धावू लागली! तेपाहनूहीहट्टी,तापट मुलगी रागा याभरात िजवाचेकाहीबरे-वाईटक न घेईल,अशीभीतीमलावाटली.ितलाधर याकिरता हणनूमीित यामागेधावले;ितचाघातकर याकिरतानाही.मीकाहीितलािविहरी याकाठावरओढीतनेलेनाही.तीआधीचितथे जाऊन उभी रािहली होती! दोघीं या िहसकािहसकीत ितचा तोल जाऊन तीिविहरीतपडली!असंअजनूवाटतंय्मला!काित यावर यासा यासाठले यारागाचाफोटमा याहातनूझालाआिणमीितलावेड ासारखेिविहरीतढकलनूिदले?मनु यरागा याआहारीगेला, हणजेक् रहोतो,पशूबनतो!

खरोखरचमीइतकेभानिवसरलेहोतेकाय?मलाकाहीचआठवतनाही.ब या-वाइटाचे,ख या-खोट ाचे,पाप-पु याचेसा ीदारयाजगातकेवळदोनआहेत,असेकचहणतअसे–एकमाणसाचाआ माआिणदुसरासवसा ीपरमे वर.आजसकाळीमाझाआ मारागानेअंधळाझालाहोता!आिणपरमे वर?तोसवसा ीअसेल!पणिनरपराधीमाणसा याबाजनेूसा ायलातोधावनूयेतोका?

िनदान नेहमी येत नाही! तो यायचा संभव असता, तर बाबांनी मा यापुढेटाकले यायाभयंकरपर् नाचेउ रमी यालाच िवचारलेअसते. देवयानीनेज माचीदासीहो याचीअटमलाघातलीआहे.तीमीमा यक ,कीनको

४बाबांनीपतर्ातिलिहलेआहे...‘बाळ,बापयाना यानंतूमलािवचारशील,तरतूदासी हावंस,यागो टीलामीकधीचसंमतीदेणारनाही.

Page 129: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पणमाणसाला एकाच वेळीअनेक नातीसांभाळावीलागतात.मी केवळ तुझािपतानाही.मीदानवांचा राजाआहे.कचानं संजीवनीचंहरण के यामुळंआपलासंपणूपराभवझालाआहे.यापर्ितकूलपिरि थतीतनू रा सांनाडोकंवरकाढायचंय.् शुक्राचायांचं गु वआ हांलाअ यंतआव यकआहे. देवयानीवर यांचंअितशय परे्मआहे. ितनंघातलेलीअटजरपणूझालीनाही,तरशुक्राचायनगरातपाऊलटाकणारनाहीत.यां याअभावीआपलं रा य धुळीला िमळेल. अंतराळात व छंद संचारकइि छणा यादानवांना ु दर्िकड ांपर्माणेभमूीवरसरपटतराहावंलागेल.शमा,तूदासीझालीस,तर तुझंआयु य धुळीला िमळेल.माझीलाडकीशमा–!शमा दुस याचीदासीहोणार?नाही,पोरी!दासी हणनूडो यांपुढंउभीराहणारीतुझीमतूी-छे!दासी हणनूतुलाबघ यापे ा...तीक पनासु ासहनहोतनाहीमला! यापे ा डोळेफोडून घेतलेले बरे!शमा, तू देवयानीचीअटमा य केलीनाहीस,तरीमीतु यावररागावणारनाही!शत् वरसु ा असला पर्संग परमे वरानं आणू नये. पण, पोरी, तु या दुदवीिप यावर तोआजआलाआहे! काय करावं, ते सुचेना! हणनू तुला हे पतर्घरात याघरातिलिहलंआहे.हेसारंमीतुलात डानंसांगायलाहवंहोतं!पणतेकसंसांग?ूकोण या त डानंसांग?ू तेसांगायला मीआलोअसतो, तर मा यात डूनएकश दसु ाबाहेरपडलानसता!परे्मानंकत याचापराजयकेलाअसता!शमा! माझी लाडकी शमा! पोरी, यानं तुला सदैव सुख होईल, असा िनणयघे याचीबु ीभगवानशंकरतुलादेवो!’

५‘घटका भरली’ हे श द ल नमंडपात मी लहानपणापासनू ऐकत आले होते.

अलीअलीकडे याश दातलेका यमलाकळूलागलेहोते.दोनपर्णयीजीवांचेमीलनकरणारा मंगल णअगदीजवळआला, हे सुचिवणारे तेगोड-गोडश द– या दोनश दांनीह लीमलागुदगु याहोऊलाग याहो या.

पणतेश दया णीमलाअ यंतअमंगलवाटतहोते. ‘घटकाभरली’ हेश दऐकायचीइ छान हतीमला!हीघटकाकधीचभ नये,या णीकाळपु षाचा कुणीतरीगळादाबनूपर्ाण यावा,असेएकसारखेमनातयेतहोते.घटकाभरली,कीआईदारउघडूनआतयेईल.डोळेपुशीतमा यापाशीउभीराहील!

बाबांनामला िनि चतउ र ावेलागेल! देवा!कायउ र देऊमी?आनंदानेदासी होऊ? या दु ट देवयानीची दासी होऊ? ते कसे श य आहे? आजपयंत मीइतरांकडूनपायांवरपाणी घेतले.आता तेलोकां यापायांवरघालीतबस?ू अंगावरलेिहरेमाणकांचे अलंकार दरू क न िभकारणीसारखी राह?ू अहोरातर् सेवकांना आ ाकरणारी राजक या मी! ती मी इतरां याआ ा हातजोडून मुकाट ानं ऐकू? यांचीबोलणीखाऊ?धनीणदेईल, याअ न-व तर्ांवरहूं कीचूंनकरतािदवसकंठीतराह?ूपर्णयाला,पर्ीतीला,पितसुखाला,वा स या याआनंदाला–सा यासा यागो टीनंापारखीहोऊ?

Page 130: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

छे! मी बाबांना सांगणार– देवयानीची दासी हो यापे ा मी जोगीण होईन!देवयानीला मा यावर सडू यायचाय् ना? ठीकआहे. ितला बोलवा इथं. तीआली,हणजे तु हीहातातखड्ग याआिण ित यासमोरएकाघावासरशीशिम ठेचेम तकउडवा!मातर् ते िनजीवम तकसु ा ित यापायांवरजाऊनपडणारनाही, हेल ातठेवा. पर्ाण गेला,तरीमी दासी होणारनाही! व नातसु ा देवयानीची दासी होणारनाही!

६मीएकदमदचकले.कसलातरीआवाज–घटकाभर याचेटोल!मीभीत-भीतदाराकडेपािहले.तेउघडलेनाही.आईआत

आलीनाही,मलाबरेवाटले!खालीमानघालनूमीिवचारकरीतहोते!िवचार-िवचार-िवचार–काळजावरघणाचेघावबसतहोते.म तका यािचंधड ा

होतहो या.–आिणहेसारेकशापायी?हेअंगावरलेव तर्चुकूनमीनेसले, हणनू!कचाने भेट हणनू देवयानीला िदलेले हे पट्टांशुक! ते चुकून– बाबां या

पायांशपथचुकून–मीनेसले.यािवल णयोगायोगातदैवाचाकाहीहेतूअसेलकाय?संजीवनीसाठीकचइथं

आला.तोआमचाशत् होता;पण याची िव ा, याची िन ठा, याचा याग, याचावभावयासवांमुळेमनात यामनातमी याचीपजूाक लागले.असलावडीलभाऊमलालाभलाअसता,तरमी िकती-िकतीचांगलीझालीअसते,असेअनेकदामा यामनातयेई.

देवयानीनेमला या याशीकधीमोकळेपणानेबोलूिदलेनाही,वागूिदलेनाही!ितलामाझाकसलाम सरवाटतहोता,कुणासठाऊक!पणकचाकडेनुसतेपािहले,तरीमाझेमनपर्स नहोई. यानेमा याकडेपाहनूमंदि मतकेले,तरीमनालामोठाआनंदवाटे.सहजसंभाषणाततोअसेकाहीबोले,की पुढे िकतीतरी िदवसमी याचा िवचारकरीतराही.

रा सांनी याला तीनदा हालहाल क न मारले; पण पर् येक वेळी िजवंतझा यावरतोहसनूमला हणाला,

‘एखादी गो ट दु न िजतकी भयंकर िदसते, िततकी ती खरोखर भीितदायकनसते.मरणसु ाअसंचआहे.राजक ये,अनुभवाचेबोलआहेतहेमाझे!’एवढेबोलनूतोिकतीमोक यामनाने हसायचा! या याया उदग्ारांचाअथकाय?कचालाभिव यकळत होतेकाय? दासीपण हणजे दुसरेकायआहे? मरण– माणसा याअिभमानाचेमरण! या यामोठेपणाचेमरण!

राजकुलातमाझाज मझाला, हणनूदासीहोणंभयंकरवाटतंय्मला!पणमीएखा ा दासी या पोटीज मालाआलेअसते, तर मीआनंदाने माझेजीवन कंठीतरािहलेअसतेच,कीनाही?जगातचसा याचमुलीकाहीराजक या हणनूज मालायेतनाहीत!

Page 131: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

–आिण गुणावगुणकायजातीवरअवलंबनूअसतात?कच बर्ा ण, देवयानीबर्ा ण!पण ित या वभावात याचाएकतरी गुणउतरलाआहेका?छे!याजगातज मावर,जातीवंरकाहीअवलंबनूनाही.राजक यादु टअसूशकेल,दासीस जनअसूशकेल!

बर्ा णअसले याकचानेदानवां यानगरीतसंजीवनीसाठीये याचेकेवढेधैयपर्गटकेले!सा या ितर्यांना यानेलाजिवले.दानवांनी याचापु हा-पु हावधकेला.पणतो यालानाही.डगमगलानाही,पळूनगेलानाही.संजीवनीपदरातपडेपयंततोिनभयपणेइथेरािहला.

हेव तर्–कचानेनकळतमलािदलेलीभेटआहेही!हीज मभरजपनूठेवायलाहवी!कचाचीआठवणचमलायासंकटातनू–

संकटे कुणाला चुकलीआहेत! उलट,याजगातमीस जनां याच वाट ालाअिधक येतात.कचएवढासालस,एवढापरे्मळ,एवढा िन: वाथी,एवढा बुदि्धमान!असेअसनू यालाकायकमी दुःखभोगावेलागले? पण देवयानीनेशाप िद यानंतरमाझा िनरोप घे याकिरताकचआला,तोसु ाहसतमुखाने!परे्मभंगाचे दुःख,परे्यसीनेशापिद याचेदुःख;पण या यामुदरे्वरकस याहीदुःखाचीछायासु ान हती!

मलाचराहवेना!मी याला हणाले,‘ल नहोऊन तु ही देवलोकीजायलािनघालाअसता,तर तु हांलामीमोठ ा

आनंदानेिनरोपिदलाअसता!पण–’तोशांतपणे हणाला,‘राजक ये, जीवन नेहमीच अपणू असतं. तसं ते अस यातच याची गोडी

साठवलेलीआहे!’त व ान हणनू याचे हेबोलणेबरोबरअसेल!पणपरे्मभंगाचे दुःख िकती

मोठेअसते, हेमीअनेकका यांतवाचलेहोते.तीका येवाचतानामीघटका-घटकारडलेहोते.मी हणाले,

‘माणसाचापरे्मभंगहो यापे ा याचंमुळातचकुणावरपरे्मनजडणंबरंन हेका?’

हसनूउ रला,‘छे! परे्म माणसाला वतः या पलीकडे पाहायची श ती देतं. ते परे्म

कुणावरहीअसो, तेकशावरहीजडलेलंअसो.मातर् तेखरंखुरंपरे्मअसायलाहवं! तेदया यागा यातनूउमलायलाहवं! ते वाथी,लोभी, िकवाफसवंअसताकामानये.

राजक ये,खरंपरे्म नेहमीच िनः वाथीअसतं. िनरपे असतं;मग ते फुलांवरलंअसो,पर्ा यावरलंअसो,सृि टस दयावरलंअसो,आईबापांवरलंअसो,िपर्यकरिकंवापरे्यसीयां यावरलंअसो,कुल, ाती,रा ट्रयां यापैकीकुणावरलंहीअसो;िनः वाथी,िनरपे ,िनरहंकारीपरे्महीचमाणसा याआ या या िवकासाचीपिहलीपायरीअसते,असलंपरे्मकेवळमनु यक शकतो!’

याचे हे बोलणे या वेळी मला काही नीट समजले नाही, पण या याबोल यात या िज हा यामुळेमला ते इतकेआवडले,कीमी यातलाश द िनश दलगेचिटपनूठेवला.नंतरिकतीतरीवेळा याचेहेटेपनूठेवलेलेश दमीवाचलेहोते!यांचाअथआताकुठेमा या यानातयेऊलागला!

Page 132: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

यािदवशीकचालाजायचीघाईहोती.पण याघाईतहीतोमला हणाला,’शिम ठे,आमचंपरे्मसफलझालंनाही, हणनूदुःखक नकोस.परे्मलाभलं

नसलं,तरीपरे्माचाअनुभवमलािमळालाआहे. याची मृतीमीज मभरजपनूठेवीन.देवयानीतुझीमैतर्ीणआहे.तीहट्टीआहे,तापटआहे,अहंकारीआहे,ित यायासवदोषांची जाणीव आहे मला! ित या पानं मोहनू जाऊन केवळ अंधळेपणानं मीित यावरपरे्म केलंनाही, िपर्य य तीचा ित यादोषांसह वीकारकर याचीश तीख या परे्मा या अंगीअसते–असली पािहजे! देवयानीवर तसं परे्म कर याचा मीपर्य न केला, पण लाखो वकीयां या क याणासाठी मला देवयानीचं मन दुखवावंलागलं.मीतरीकायक ?जीवनातपरे्महीएकउ चभावनाआहे,पणकत यहीित यापे ाहीशरे् ठअशीभावनाआहे!कत यालाकठोर हावंलागतं.पणकत यहाचधमाचा मु यआधारआहे.कधीकाळी देवयानी तु याशी मोकळेपणानं बोलली, तरितलाएवढंचसांग– ‘कचा या दयावरकत याचं वािम वआहे,पण या दयातलाएकलहानसाकोपराकेवळदेवयानीचाचहोता,तोसदैवितचाचराहील!’’

इतका वेळकचा याया शेवट या भेटीचाआिण या यायाउदग्ारांचामलाकसािवसरपडलाहोता,कोणजाणे!मीदुःखानेअंधळीझालेहोते.अंधारातचाचपडतहोते.मलापर्काशिकरणकुठेच िदसतन हता.तोआता िदसला;कचानेतोदाखिवला.मीधावतचदाराकडे गेले.इत यातघटकाभर याचेटोलपडूलागले.मीआतनूदारउघडणार,तोचआईनेबाहे नउघडले.मीहसतआई याग यातिमठीमा न हणाले,

‘आई,बाबांनामाझीतयारीकरायलासांग!’‘तयारी?कसलीतयारी?’‘हि तनापुराला जायची तयारी! देवयानीबरोबर ितची दासी हणनू जायला

शिम ठातयारआहे!’आईएखा ापाषाणा यापुतळीसारखीिन चलउभीरािहली!एकदमहंुदकेदेत

ितनेमा याखां ावरआपलेम तकठेवले.तेमीनकळतथोपटूलागले.मीआईचीआईझालेहोते.

७हि तनापरू या राजवाड ातपाऊलटाकतानामाझेमन हुरहुरले;नाहीअसे,

नाही.पणलगेचमीसावधझाले.दासी हणनूवाव लागले.देवयानीराजमाते यादशनालागेली, ते हाित यापाठोपाठमीहीगेले.माझा

पर्णाम वीकारीतराजमाता हणाली,‘ये,मुली.इकडंये.’मीथोडी पुढेझाले.खालीमानघालनूउभीरािहले.माझीहनुवटीवरक न

मा याकडेपाहतराजमातादेवयानीला हणाली,‘सनूबाई,तुझीमैतर्ीणसु ातु यासारखीसुरेखआहेहं!’देवयानीफणका याने हणाली,‘हीमाझीमैतर्ीणनाही.’‘मग?’

Page 133: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘हीदासीआहेमाझी!’’ ‘नववधबूरोबरराजक याशिम ठा येतआहे‘,असामहाराजांचा िनरोप घेऊन

दतू आला होता. ते हा मला वाटलं, शिम ठा पाठराखीण हणनू येत असेल! हीतु याबरोबरआतआली,ते हाहीचशिम ठाअसं...’

देवयानीकु यानेउ रली,‘सासबूाई, ही राजक या शिम ठाच आहे; पण पाठराखीण हणनू मी ितला

आणलेलीनाही,िनआतातीराजक याहीनाही.तीदासीआहे–माझीदासी–’‘ हणजे?’‘तेसारंमहाराजांनािवचारा, हणजेमाझेवडीलकेवढेमोठेॠषीआहेत,हे...’‘तुझेसासरेनहुषमहाराजहेसु ाफारमोठेवीरहोते.पण यां यायावाड ात

एका ितर्यराजक येनंदासी हणनूवावरणंमलाबरंवाटतनाही!’‘हा पर् न तुमचा नाही, माझाआहे!’असे उ र देऊन देवयानी महालातनू

िनघनूगेली.

८सासूआिणसनूयां यापिह याचकमकीतमीअशीनकळतकारणीभतूझाले.

मला याचेफारवाईटवाटले.पणलवकरचएकगो टमा याल ातआली.काहीकारणअसो,नाहीतरनसो!याचकमकीअशाचहोतराहणार!

देवयानीबाळपणापासनूअितशयलाडांतवाढलीहोती.आईचे हणनू मुलीलाजेवळणअसते, ते ित या दुदवाने ितलालाभलेन हते.आतातरतीहि तनापरू यारा याची वािमनी हणनू वाजत-गाजतआली होती. राजमातेलागोडीगुलाबीने वशकर याची ितला काय ज री होती? राजमातेचा वभावही थोडासा देवयानीसारखाचअसावा!आभाळातदोन िवजाअचानकएकमेकीवंर येऊनआपटा यातना,तसे दैवानेयादोघीनंाएकतर्आणलेहोते!

महाराजांचे राजमातेशीकाय िबनसले होते,याचीमलाकधीचक पनाआलीनाही; पण या दोघांचे मनमोकळेपणानेझालेले बोलणे काही मी ऐकले नाही. ितचेमुलाशीइतकेस य,ितथेसुनेशीकसेजमायचे?

राजमातेला ितर्य जातीचा अतोनात अिभमान! बर्ा णक या हणनूदेवयानीला वतः याजातीचामोठागव! दोघीचें बोलणे सु झाले,की यातजातहटकून िनघे.मगसासू कुठ यातरीअ सरे यामोहालाबळीपडले याॠषीचीगो टसांगनू हणे,

‘हेसारे िव ानबर्ा णअसेच!तपकरतात, मेले!बाईबिघतली,कीलागलेपाघळायला!’

याबोल यातले‘तपकरतात,मेले!’हेश दसुने याअगदीिज हारीझ बायचे!सासूआप याबापालाचहाटोमणामारीतआहे,असागर्हतीक न यायची!मगशुक्राचायांनी संजीवनीकिरता केले या घोर तप चयचे वणन सु हायचे! यातवृषपवामहाराजांचाआिणसा या दानवांचाउ ार हायचा!आिण शेवटीएक ितर्यराजक याएकाबर्ा णक येचीदासी हणनू ित याबरोबरनाकघाशीत ित यासासरी

Page 134: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कशीगेली,याआ यानानेयावादिववादाचीसमा ती हायची!देवयानीचेहेबोलणेमलाबोचे,टोचे,अगदीकाळीजकुरतडीतजाईते!पणजणू

काहीमीबिहरीआहे,अशाआिवभावानेमीतेऐकतअसे.अहोरातर्माझामंतर्एकचहोता–मीदासीआहे;दासीलाहातअसतात,पायअसतात,पणत डनसते!आिणमन?तेतरनसतेचनसते!

अस याचकमकीचामलामातर्कधीकधीलाभहोईअगदीअनपेि तरीतीने।पाठीव नमायेनेिफरणा याआई याहाताचीमलाकधीतरीउगीचआठवणहोई.मगमन हुरहु लागे, झु लागे; पणया दोघीचंीकाही बोलचालीझालीकी, राजमाताकामाचेिनिम काढूनमलाजवळबोलावी,देवयानीलािखजिव याकिरताअसेलिकंवामी ितर्यराजक याहोते, हणनूअसेल–मा यापाठीव नहातिफरवी. या पशानेमाझीहुरहरूकमीहोई.परदेशातयेऊनपडले यायापोर यापोरीवरपरे्मकरणारेएकतरीमाणसूयाराजवाड ातआहे,असेवाटून,मनालाधीरयेई–तोनुसताभासअसेलपरे्माचा!पणमाणसालाजगायलाअसलेभाससु ाउपयोगीपडतातयाजगात!

राजमाते यामा यावर यायामायेचेएकदाअगदीिनरा याचरीतीनेपर्दशनझाले,नगरात कुणीमोठासामुिदर्कशा तर्ातपारंगतअसलेलामनु यआलाहोता.देवयानीने याला राजवाड ातबोलावनू घेतले.आपलाहात यालादाखिवला. ितलावषभरातमुलगाहोईल,असे यानेसांिगतले.तेऐकूनआ हांसवांनाचआनंदझाला.

मी जवळच उभी होते. हात ध न मला खाली बसवीत राजमातेने यायोित यालामाझाहातपाहायलासांिगतले.मीनको-नको हणतहोते.देवयानीडोळेवटा नमा याकडेबघतआहे,हेमलाकळतहोते.पणराजमातेपुढेमाझेकाहीचालेना!

खपूवेळमाझाहातपाहनूतोभिव यवादी हणाला,‘मोठीदुदवीमुलगीआहेही!’देवयानी हणाली,‘अहो,दासीआहेती!काहीकुणीराजक यानाही!’यामनु यानेचमकूनवरपािहले.पु हामाझाहातपाहततो हणाला,‘िह याकपाळीपु कळक टआहेत,पणिहचामुलगा–’देवयानीखो-खोहसत हणाली,‘अहो,हीज मभरमाझीदासी हणनूइथंराहणारआहे!िह याशील नकोण

करणार?िनिहलामुलगातरीकुठूनहोणार?’आप या ानाचा उपहास होत आहे, असे वाटून की काय, योितषीबुवा,

संतापले!देवयानीकडेवळून हणाले,‘महाराणीनंीमला माकरावीमला!मीमाझंशा तर्जाणतो.बाकीचंमला

काहीकळतनाही.याहातावरमलाजेिदसतंय,्तेमीसांगतोय!्िह याशील नकोणकरील,तेमीकसंसांग?ूपणिहचामुलगािसंहासनावरबसेल–’

देवयानीगंभीरपणेउदग्ारली,‘िसंहासन हणजेिसंहाचंकातडंअसेल! याघर्ासनअसतंना?तसलं!नीटबघा

ित याहातावर!’ित यायाटोम यानेमाझेमनकसेर तबंबाळझाले!मी या योित या या

हातातनूहातकाढून घेतलाआिणडो यांतपाणीउभेराह यापवूीचमहालातनू िनघनू

Page 135: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

गेले!

९या िदवशी रातर्ी उशी िभजनूझाली,तरीमाझीआसवेखळेनात!कोण या

त ण मुलीलापितसुखाचीआिण पुतर्मुखाची व नेपडतनाहीत? याअ फुटमधुरव ना यािचंतनातिवशी याआत-बाहेरचीकोणतीमुलगीरमनूजातनाही?ती व नेकोण या व पातखरीहोतील,याचीक पनाकरीतकोणतीत णीश येवरतळमळतपडतनाही?

मीहीअशीचएकत मुलगीहोते.पणयासव व नांचाचोळामोळाक नमीहि तनापुरालाआलेहोते.मीदेवयानीचीदासीझालेहोते.ज मभरितचीदासी हायचेकबलू केले होते. ितचा मा यावर पणू अिधकार होता. कदािचत ती मला कधीच,कुणाशीचल नक देणारनाही.िजथेल नाचीआशानाही,ितथेमुलाची–िसंहासनावरबसणा या मुलाची– आशा मा यासार या दासीने कशाला करावी? सा या-सा याआशांनाितलांजलीदेऊनमीआलेहोते!पणआज या योित याने–

हातावर यारेषांव नमाणसाचेभिव यकळतअसेलका?तेखरेहोतेका?तेखरेहोत असेल, तर याने सांिगतले या या भिव याचा अथ काय? परमे वराने मा याकपाळीकायिलहनूठेवलेआहे?

या योित याला वेड-बीड तर लागले न हते ना? का देवयानीचा हातपािह यावर ितचेच भिव य या या डो यात घोळत रािहले आिण याने ते मलासांिगतले!

का यापाषाणांनीबांधनूकाढले यासमाधीतनूएखा ाकोव यातांबसूपानानेहळूचवरडोकावनूपाहावे,तशी याभिव यानेमा यामनाचीअव थाक नटाकलीहोती!आई-बापांचािनरोपघेतानासु ा याशिम ठेनेडो यातनूटीपगाळलेन हते,तीअशीहि तनापरू याराजवाड ात याभयाणएकांतातअश् गाळीतबसलीहोती.

बाबांचीआठवण होताच माझे मन सावध झाले. यांचा िनरोप घेतला, यावेळचा णिन णमनातजागाझाला.

याराजवाड ातमीज मापासनूवाढलेहोते,तोसोडूनमीजायला िनघाले.कुणाराजाचीराणी हणनून हे;एकाराणीचीदासी हणनू!आईलारडेआवरेना!ितनेधडमाझानम कारसु ा घेतलानाही.मलाएकदाघट्टपोटाशी कु करले ितनेआिणत डिफरवनूवेड ासारखीधावतगेलीती!बाबामे -मांदारासारखेिन चलउभेहोते.मीडो यांची पापणीसु ालविवली नाही. मी यां याजवळ गेलेआिण वाकून नम कारकरीत हटले,

‘बाबा!येतेमी!’तेमलाआशीवाददेतील, हणनू णभरमीतशीचउभीरािहले;पणकाहीचन

बोलता माझे हात ध न यांनी मला वर उचलले आिण ते काय करीत आहेत, हेकळ या याआधीचमा यापायांवर यांनीडोकेठेवले!

मी ग धळले, एकदम मागे सरकले, कसेबसे यांना गडबडीने उठवले. उठता-उठताते हणाले,

Page 136: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘पोरी, तुझा नम कार घेऊन कोण या नरकाचं साधन क ? तू माझी मुलगीनाहीस,आईआहेस,आई.तु यायासा यादुदवीलेकरांनातचूआशीवाददे!’

मीगिहव न हटले,‘बाबा,मी तुमचा मुलगाअसतेआिणमला यु ालापाठवायचापर्संगआला

असता,तरतु हांलाकायवाटलंअसतं?’‘अिभमान!’‘मगतसाचअिभमानया णीहीमनातजागृतकरा. तुमचीशमाआयु यातलं

अ यंतअवघडअसं यु िजंकायला िनघालीआहे.ती िभऊन, रणांगणसोडून,पळूनयेणारनाही. तुम याकुळालाकलंकलागेल,असंकाहीहीकरणारनाही!बाबा, तुमचीशमायु ालाजातआहे;ितलाआशीवाद ा!’

हेसारेआठवले, ते हा कुठेमा यामनाचीशांतीपरतआली.डोळेआपोआपकोरडेहोऊलागले.

१०मा याबरोबरआले यादासीमलाराजक यामानीत.राजवाड ातीलदासीनंाही

तसेच वाटे. यामुळे यां यापैकी कुणीच मा याशी िमळून-िमसळून वागत नसत.देवयानीचेकाहीकामनसले,कीमीिरकामीराही.मगपर् येकघटकामलाखायलायेई.याजखमाझा याचनाहीत,असेमीमनाला पढवीत होते, यां याखप याती णनखांनीतीघटकाकाढूलागे. शेवटीमन गंुतवनू ठेव याचाउ मउपायमला सुचला.िचतर्कलेचाछंदपवूीमलाहोताच.आतासवडीचीपर् येकघटकामीिचतरे्काढ यातघालवूलागले.

कुठलाना कुठला छंद हे दुःखावरलेफार गुणकारीऔषधआहे.माझी िचतरे्िकतपत चांगली उतरली होती, कुणास ठाऊक! पण ती काढ या या नादात मा यामनालािवरंगुळािमळे.नुस याएकासशा यािपलाचीमीिकतीिचतरे्काढली, हणनूसांग?ू गंुजेसार यालाल-लालडो यांनीटकमकपाहणारे,िचमणेकानेउभा नचाहलूऐकणारे, माणसे िदसताच िभऊन पळून जाणारे, लुबलुब गवत खाणारे. आप याभावंडांशीखोटे-खोटेभांडणारे,इकडे-ितकडेउगीउड ामारीतजाणारे– याचेपर् येकपमोठेमोहकिदसे,मनातठसे.मगमीतेचकंुच यानेसजीवकर याचापर्य नकरी.

सशा या िपलाचीचगो टहवीकशाला?हिरण,मोर, हंस– िकंबहुनासारेपश-ूप ीहीस दयाचीिनधानेआहेत.दाणािटपायलायेणारीिचमणी,भुरकनउडूनजाणारीिचमणी,िपलांसाठीकुठूनतरीकाड ाआिणकापसूगोळाकरणारीिचमणी–काऊ-िचऊहेकाहीकेवळलहानमुलांचेसोबतीनाहीत.तेमोठ ामाणसांचेहीिमतर्होऊशकतात,हाअनुभवमीिचतरे्काढतानाघेऊलागले.

सृ टीतिकतीफुलेआहेत! याफुलांतिकतीरंगआहेत.िकतीगंधआहेत!िकतीिविवध वृ ,िकतीिविवध वेली!पर् येकिदवशीचासयूादयिनराळा,सयूा तिनराळा.वसंतातले चांदणे, वषाकालातील नदी, शरदॠततूील स य यामल शेते, िशिशरातलेिन पणवृ –िजकडेपाहावे,ितकडेिचतर्ालािवषयआहेत!

या जािणवेने मी जीवनाचा िवसर क लागे. मग या या रह यावर थोडा

Page 137: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पर्काशपडे. िविवधताहाचयाजीवनाचा देहआहे.पर परिवरोधीगो टीहाच याचाआ माआहे. याचारस, याचाआनंद, याचीमोिहनी, याचाआ मा–यािविवधतेतआहे,िवरोधातआहे.

यान यािवचारानेमा यामनालाशांतीलाभूलागली.देवयानीअनेकदामलाघालनू-पाडूनबोले;पणतीश येमलापवूवतटोचेनाशीझाली.

११ययाितमहाराजांचाआिणमाझाफारसा संबंध येतचनसे.तो येऊनये, हणनू

देवयानी िकतीद ता घेते, हेपिह या िदवशीचमा याल ातआले.पण के हातरीजाता-येता महाराज सहज मा याकडे दृि ट ेप करीत. यां या दृ टीत खरीखुरीसहानुभतूीहोती,कीमा यादुब यामनालातोभासहोतहोता–कोणजाणे!कदािचततहाने यामाणसाला िदसणारे मृगजळअसेल ते!पण यांनी नुसतेमा याकडेपािहलेकी,मलाबरेवाटे.

एकगो टतरकुणा याहील ातआलीअसती.दासी हणनूमलाकुठलेहीकामसांगणे यां या अगदी िजवावर येई. एखादी व तू मी यांना नेऊन िदली आिणजवळपासदेवयानीनसली,तरतेहळूच हणत,

‘तूकशालाआणलीसही?दासीलासांगायचंहोतंस!’मीहसनूउ रदेई,‘मीसु ादासीचआहे!’तेहसनू हणत,‘तूदेवयानीचीदासीअसशील.माझीनाही.’यां या वभावात यायागोड यामुळेराजमातेसारखाच यांचाहीमलाआधार

वाटे.मातर्महाराजांचीसारीकामेआपणकरावीत, ते नेहमीपर्स नआिणआनंिदतराहतील,असेवातावरण िनमाणकरावे,असेमनात येतअसनूहीमी यां याशीकधीमोकळेपणानेचारश दबोललेसु ानाही.देवयानीचा वभावमलाठाऊकहोता.सुतानेवगालाजाणारीहोतीती!

पणमीइतकीजपतअसतानाहीएकदातोपर्संगआलाच.महाराजांनातांबलूफारआवडे.देवयानीतो यांनाक नदेई.एकेिदवशीिन यापर्माणेितनेतोिदला;पणयािवड ाने यांचेसमाधानझालेनसावे.तेितला हणाले,

‘माझंत डिवडाखा यासारखंिदसतंतरीका?’देवयानी मंचकावरपडलीहोती.मी ितलावाराघालीतहोते. ितनेमहाराजांना

िवडाक न ायलासांिगतले.मीतो िदला.तो यांनाआवडला.तोखा यावर तेआरशापुढे जाऊन उभे रािहलेआिण यांनी देवयानीला हाक मारली. ित या मनातउठायचेन हते.महाराज पु हा-पु हाहाकमा लागले.शेवटीथोडीशीचडफडतचतीयां याजवळगेलीआिण हणाली,

‘कायहवंय?्’‘माझंत डबघाजरा!’‘हीकसली,मेलीथट्टा!मलानाहीआवडतअसलापोरकटपणा!’

Page 138: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ही थट्टा न हे! बाहे न त ड बघ, हणनू मी कशाला सांग?ू या िदवशीिविहरीतनूतूवरआलीस,ते हाचपािहलंआहेसते!आतनूबघजराते!“

यांनीत डउघडूनतेदेवयानीलादाखिवले.अगदीलहानमुलासारखे!तेलालझालेहोते.िवडाचांगलाचरंगलाहोता.

महाराजितला हणाले,‘मीलहानहोतोना?ते हािवड ािवषयीआ हांमुलामुलीचंीएकसमजतूअसे,

ठाऊकआहेकातीतुला?’‘माझेवडीलमोठेतप वीआहेत;तेउठ यासुठ यािवडाचघळीतबसतनसत.

मगमलाकुठूनयागो टीठाऊकअसणार?’‘ यांचंपरे्मअिधकअसतं, यानंकेलेलािवडाअिधकरंगतो,अशीसमजतू–’‘अ सं!मा यापे ाशिम ठेचंपरे्मतुम यावरअिधकआहे, हणायचं!होयना?

मग हे एवढं आडपड ानं कशाला सांगता? ितचं एवढं तुम यावर परे्म होतं, तरित याशीचल नकरायचं होतंत! तुम यामातुःशर्ीनंाही तेआवडलंअसतं. ितर्यराजक याआहेनाती!’

महाराजांनीआधी ितचीअसली थट्टाचकरायला नको होती; पण ितनेसु ाअथाचा अनथ क न अशी डो यात राख घालायला नको होती. या िदवशी साराराजवाडाडो यावरघेतलाितने.दास-दासीं यात डीहीगो टझाली!लाजेनेमे याहनूमे यासारखेझालेमला!

यानंतर मी पु हा कधीही महाराजांना िवडा क न िदला नाही! पण देवयानीआसपासनसली, हणजेिवचारीत–

‘िवडाआहेका?’मा यापाशी तयार िवडा कुठूनअसणार?मला नाही हणावेलागे. दहा-पाच

वेळामीनाही हटले,मगमलाचनाही हणायचीचोरीझाली.एकचांगलासा िवडातयारक न,मीतोजवळलपवनूठेवनूदेई.महाराजां याजवळकुणीनाही,असेपाहनूमीतो यां याहातातटाकी.मग के हातरीमहाराज देवयानीलाउ ेशनू,पणमा याल ातयेईल,अशाबेताने हणत,

‘तुझाकालचािवडाचांगलारंगलाहोताहं!’

१२आठवणीकशाअसतात? व छंदफुलांसार या?पाठिशवणीचाखेळखेळणा या

मुलीसंार या हळूहळू िमसळत जाऊन िचतर्स दय वाढिवणा या रंगांसार या?वषाकाळातआकाशात वैरपणंचमकणा यािवजेसार या?कुणालाठाऊक!

जी आठवण सवांत आधी सांगायला हवी होती, ती तशीच मनात रगाळतरािहलीआहे!

हि तनापुरातलािववाहो सवमोठ ाथाटामाटानेसाजराझाला.महाराजआिणदेवयानी यां यावर चांद याचा वषाव करीत पितप नीचें मीलन घडवनू आणणारीमधुरातर् उगवली. या उ सवकाळात मी शांत होते. देवयानी या सुखाने आपणणभरसु ादुःखी हायचेनाही,ित याशी व नातसु ाआपलीतुलनाकरायचीनाही,

Page 139: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ित या वैभवाचा अंतमनातदेखील हेवा करायचा नाही,असे वतःला पटवनू मी यािद यालात ड देतहोते. या दैवाने देवयानीला िसंहासनावर नेऊनबसिवले, यानेचशिम ठेलािसंहासनाव नखालीओढले!जगातदैवापुढेकुणाचेकाहीचालतनाही.मगशिम ठेनेच या यास ेसमोरम तकनमर्करतानाखळखळकाकरावी?

पणमाणसाचाखरावैरीदेवनाही;तोमाणसूचआहे.माझीशांतवृ ीपाहनूचकीकाय,देवयानीलाचीडआली.हाआनंदो सवपाहनूमीअश् गाळावेत,ितचेऐ वयपाहनूमीउसासेटाकावेत,ितचेसुखपाहनूअ व थ हावे,असेवाटतअसावेमनातनूितला!पण यारातर्ीतीमहाराजां यामहालातजायलािनघेपयंततोआनंदमीितलािमळूिदलानाही.आपणमोठािवजयिमळिवला,असेमलावाटतहोते;पणित याजवळअसले याबर् ा तर्ाचीमलाक पनान हती,महालातजाता-जाताितनेमलाआ ाकेली,

‘शिम ठे,महाराजांना तुझे िवडेफारआवडतात.तसलेवीस िवडेतयारक नएकासो या यातबकातठेवआिणतेतबकघेऊनआम यामहालाबाहेरउभीराहा.मीहाकमारली,तरचदारापाशीयायचं;नाहीतरदारापासनूश यिततकंदरूउभंराहायचं...दासीनंाथोरा-मोठ ां याएकांतात यागो टीऐकून याचहाटळपणानंबाहेरसांगायचीभारीहौसअसते. हणनू मु ामबजावतेय् तुला.महाराजआिणमीखपू वेळबोलतबस–ूअगदीम यरातर्ीपयंत. यांनाअधनू-मधनूिवडालागेल.महाराजांनागाढिनदर्ालागली, हणजेमगमी तुलाजायलासांगेन. दुसरी कुठलीहीदासीआजमलाबाहेरनकोय!्’

िवड ांचेतबककायदेवयानीलामहालातठेवताआलेनसते?पण–देवयानी महाराजां याशयनमंिदरात गेली. मी भराभर िवडे केले. महाला या

दारापासनूदरूिवड ांचेतबकघेऊनउभीरािहले.थोड ावेळानेमहाराजआले.झटकन्तबकातलाएकिवडाघेऊनमीतो यां यापुढेकेला. यांनीतोघेतलानाही.मा याकडेयांचेल नसावे.कुणीतरीदासीइथेउभीआहे.एवढेच,फारतर, यां या यानातआलेअसेल! ते वाभािवक होते! ितलो मेलाही िजचा हेवा वाटावा, अशी लाव यवतीमहालात यांचीवाटपाहतहोती.या वेळी ित यािशवाय यांना दुसरेकाही िदसूनये,सुचूनये,हेचबरोबरहोते.

महालाचेदारलागले.मीदरू-दरूउभीरािहले.आजइकडेदुस याकुणीहीदासीनेिफरकूनये,असाबंदोब तदेवयानीनेकेलाचहोता. यामुळेहातांतिवड ांचेतबकघेऊनएखा ाभुतासारखीमीितथेएकटीउभीहोती.मनालाघातलेलालगामसुटलाहोता.तेवैरउधळलेहोते. यािदवशीमीदेवयानीशीभांडलेनसते,तरआजचाहालािजरवाणापर्संगमा यावरआलानसता,असेवाटूनमीखंतकरीतहोते;पणमा यामनातनुसताप चा ापन हता. ितथेपरे्मािवषयीची कुतहूलबु ीहोती,नकळतचाळिवली गेलेलीपर्णयपतूीतीअतृ तइ छाहोती.

एक-एकपळ युगासारखेवाटतहोतेमला;पणमीतशीचउभीहोते.महापुरातउभेराह याचीधडपडकरणा याएखा ालहानशा,दुबळवृ ासारखी!

एकदमरागारागानेउ चारलेलेअ प टश दमा याकानांवरपडले!तोआवाजदेवयानीचाहोता.

हीमधुमीलनाची रातर्!अनुरागाचे ित यावर रा यअसायचे.मग हे रागाचे

Page 140: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

श द–महाराजहीबोलतअसावेत;पण यातलेकाहीचनीटऐकूयेतन हते.ऐकायची

इ छापर्बळझाली.मीपुढेपाऊलटाकले.कुणी-कुणीमलापाहतन हते.पणमोठ ाक टानेमीतेपाऊलमागेघेतले.

परे्िमकां यामीलनात बर् ानंदाचीअनुभतूीअसते,असेमीका यात वाचलेहोते.िरकामाकलशभरलाजातअसतानाआवाजकरतो,तेपणूपणेभर यावरिनःश दहोतो. परे्िमकांची दयेतशीचअसतातच.ती पर्ीतीनेभ न गे यावर ितथेश दांनाअवकाशअसतो,असेयापर्संगाचेएकाकवीनेकेलेलेवणनहीमलाठाऊकहोते.

पणमहालातनूतर रागारागाचेबोलणेऐकू येतहोते. देवयानीचबोलतहोती.यामानानेमहाराजांचाआवाजमृदूहोता!

एकदम ताडकन् दार उघडून देवयानी बाहेर आली आिण तरतर आप यामहालाकडे चालू लागली. मी तबक घेऊन थोडी पुढेझाले. ितने मा याकडे रागानेपािहले.मा याहातांतलेतबकितनेउडवनूिदलेआिण यांतलेचार-पाचिवडेपायदळीतुडवीततीचालतीझाली!

*

Page 141: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ययाित

१एकांतातील पिह या भेटीची रातर्! इतकी उ मादक, इतकीका यमय, इतकी

रह यपणू रातर् पित-प नीं याजीवनांत पवूी कधीही उगवलेली नसते! दोन न ांचेआिलंगन– आकाश आिण पृ वी यांचे चंुबन– छे! मीलना या अपे ेने उ कंिठतझाले यामनाचेवणनमहाकवीलासु ाकरतायेणारनाही!

सं याकाळ झाली. दीपो सव पाह यासाठी नागिरकां या झंुडी या झंुडीराजमागानेजाऊलाग या.तेदृ यपाहतराजवाड ा याग चीवरमीिकतीतरीवेळउभाहोतो.

वर पािहले. एक-एक चांदणी लुकलुकत बाहेर येत होती–अगदी सावकाश!पाना याआडूनएकेककळीिदसूलागतेना?तशी!

िकतीतरीवेळझाला,असेमलावाटले;पणअजनूकाळोखपुरापडलान हता!या यातथबाथबानेम ओतावे,तसेआकाशरजनी याचषकातअंधारओतीतहोते,कीकाय,कुणालाठाऊक. याचाचगटपणामलाअगदीअसहयझाला.

देवयानी मा या िकतीजवळ होती! पण िजतकीजवळ होती, िततकीच दरू!िविहरीतनू वर आले या ित या ओले या मतूीपासनू आज सकाळी होमा या वेळीमा याजवळअलंकारांनीसजनूबसले याित यासल जमतूीपयंतितचीिकती-िकतीपेमा यामनात िपंगाघालूलागली. यांचेस दयमनसो तपर्ाशनक नहीमाझे

डोळेअतृ तरािहलेहोते. यासव पां यापलीकडेअसलेलीदेवयानीमलाहवीहोती.एक-एक णमलायुगासारखावाटूलागला.अजनूएकपर्हरकाढायचा!आिण

तो अशा रीतीने तळमळत! माधवाला मी बोलावनू घेतले. रथात बसनू नगरसंचारकरायला आ ही िनघालो. राजमागाव न शेकडो लहान-मोठ ा ि तर्या चाल याहो या. िकशोरी, मु धा,पर्मदा, पुरंधर्ी! यांत याअनेकीवंर िवधा याने मु तहातानेआप याकलेचेिसंचनकेलेहोते;पणएकीचेहीस दयमा याडो यांतभरेना!तेडोळेदेवयानी या पानेपिरपणूभरलेहोते. दुस या कुणा याही पाला ितथे थान िमळणेश यन हते.

माधवा यासहवासातचार-सहाघटकामोठ ामजेतघालवनूमीराजवाड ातपरतआलो.फराळालाबसलो;पणखा यावरवासनाचजाईना.मनएकसारखेदेवयानीचेिचंतनकरीतहोते. याचीनाजकूतार णा णालाताणलीजातहोती.

मी महालात गेलो. दार उघडले. वळून पािहले. मंचकावर बसलेली देवयानीअधवटउठूनमा याकडेभावपणूदृ टीनेपाहतहोती.रंभेनेलि जत हावे,अशीितचीअंगकांतीझळाळत होती.मीअधीरतेने पुढेझालोआिण मंचकावर बसलो. तरी ती

Page 142: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

उभीचहोती.मीहसत हटले,‘िविहरीतनूबाहेरकाढतानामाणसाचाहातधरावालागतो. याला मंचकावर

बसिवतानानाही!’तीहसेल,काहीगमतीदारउ रदेईल,अशीमाझीक पनाहोती;पणतीतशीच

त ध उभी रािहली. ित या कपाळावर एकआठी िदसत होती. नाकाची चाफेकळीिकंिचतउमल यासारखी–हारागखराआहे,कीकृितर्मआहे,हेमलाकळेना.

ितलापर्स नकर याकिरतामी हणालो,‘मा याविडलांनीएकदाइंदर्ाचापराभवकेलाहोता.आतापु हामीतोकरणार

आहे.‘तीझटकनपुढेहोईलआिण‘यावेळीहीयु ाचीभाषानको,बाई!’असेकाही

तरी हणेल,कदािचत‘ या वारीतमीतुमचीसारथीहोईन,’असेउदग्ारकाढील,अशीमाझीअपे ाहोती.

पणतीजागेव नहललीनाही.मघाची ितचीभावपणू दृ टीआताभावशू यभासतहोती!आईशीितचाछि साचाआकडाआहे,हेमलामाहीतहोते. यातआपणमुळीचल घालायचेनाही,असेमीपिह या िदवसापासनूठरिवलेहोते.आताचाहाराग- सवा यातलाचअसावा,असेमलावाटले.

‘मी इंदर्ावर िवजय िमळिवणारआहे, तो तु या साहा यानं;अशी एक तरीअ सरा तु या वगातआहेका,असापर् न याला िवचा न–’असेमी पुढेबोलणारहोतो;पणतेबोल याचीसंधीचिदलीनाहीितनेमला!

टरमणीअिधकसंुदरिदसूलागते.ित याकडेपाहता-पाहतामीभानिवसरलोआिणमंचकावरओणवनूितलामा याकडेओढले.लगेचमीितचेमुखदो हीहातांनीवरकेले.ितचेचंुबनघे याकिरतामीिकंिचतवाकलो.

माझे हात िझडका न चवताळले या नािगणीसारखी ती दरू जाऊन उभीरािहली. ित याया िविचतर्वागणुकीचाअथचमलाकळेना.शिम ठेलादासीक नबरोबरआणताना ितचा हट्टी व तापट वभाव पणूपणे पर्गटझाला होता. तो मीडो यांनीपािहलाहोता.पणमा याशी–पर् य पतीशी–यावेळीमा याशीतीअशीवागेल–

रागआव नमी हटले,‘देवयानी,तुलाकुणीकाहीबोललंअसलं–’‘मलाकुणीकाहीबोललंनाही!’‘तुझाकुणीअपमानकेलाअसला,तर–’‘केलाआहे!’‘कुणी?’‘तु ही!’‘मी?’‘हो,तु ही!’‘के हा?’‘आ ा!’‘मलायाचाअथच–’

Page 143: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘अथकसलाअसायचा यात?साराअनथचआहे!आज–इथं–यामंगलवेळी–मा याआयु यात याआनंदा या णी–दा िपऊनयायलातु हांला–तुम यात डाचाहावास–’

दा ?मीदा यालो?छे!मघाशीमाधवाबरोबरमी या याघरी गेलोहोतो.कुणीतरीउ कृ टमा वी यालाभेट हणनूआणनूिदलीहोती.माझे वागतकरतानाती यानेमा याकडेकेली,फारचांगलीहोतीती! हणनूमौजेनेतीमीघेतली.

मी हटले,‘देवयानी,मीदा यालेलोनाही!थोडीमा वी–’‘दा ची सगळी नावं पाठ आहेत मला. ती तु ही सांगायला नकोत मला!

रा सां यारा यातितचंमोठं तोमहोतंपवूी.यादा पायीचबाबांचीसंजीवनीिव ागेली!ते हाकुठं यांनीदा सोडली!बर्ा णदा याला,तर या याघशातिशशाचारसओतावा,असािनयमकेला यांनी!’

‘मीबर्ा णनाही,हेमाझंमोठंभा यआहे, हणायचं!’’औपरोिधक वरानेमीहणालो.

याआनंदा यापर्संगीकसलेतरीखुसपटकाढूनसा या रंगाचा भंगकरणा यादेवयानीचामलासंतापआलाहोता.

तीउ रली,‘तु हीबर्ा णनसाल,पणमीआहे.मीमा याबाबांची मुलगीआहे,तप वी

शुक्राचायांचीक याआहेमी!दा चावासदु नसु ासहनहोतनाहीमला!’‘तूजशी तु याविडलांची मुलगीआहेस,तशीचमाझीबायकोहीआहेस!मी

ितर्यआहे; ितर्यालाम व यनाही!’‘पणबाबांनीदा सोडूनिदलीआहे.तोतरदा चावैरीहोता!’‘तो?तोकोण?’रागानेझपाटले यामा यामनातसंशयाचीभरपडली!मीतावातावानेपर् नकेला,‘तोकोण?’देवयानी त धउभीरािहली.इतका वेळतीमलाटोचनू,घालनू-पाडूनबोलत

होती!सडू यायचीहीचांगलीसंधीआहे,असेवाटूनमी हणालो,‘तोकोण,तेसांगना!आताकादातिखळीबसली?’दात-ओठखातितनेउ रिदले,‘मलाकाहीचोरीनाहीकुणाची याचंनाव यायला!कचालासु ादा आवडत

न हती!’म सराची सू म छटा मा या मनाला पश क न गेली. मी कठोर वराने

उ रलो,‘हाहि तनापरूचाराजवाडाआहे.हाशुक्राचायांचाआशर्मनाही,िकंवाकचाची

पणकुटीनाही! यालाम आवडतनसेल, यानं याला पशक नये!पणइतरां याआवडी-िनवडीचंीस तीमा यावरका?मीकाय कुणाचा सेवकआहे?मी राजाआहे!हि तनापरूचा राजाययाितआहेमी! इथला वामीमीआहे! इथंकचाचंकाहीकामनाही!इथंशुक्राचायांनीलुडबुडकर याचंकाहीकारणनाही!तूमाझीधमप नीआहेस.माझंसुखपाहणंहेतुझं–’

Page 144: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘तुमचंसुखतु हीखुशालपाहतबसा–’असे हणनूदेवयानीनेअि नबाणासारखाएक जळजळता कटा मा याकडे फेकला. मग णभर ितने मा याकडे िवल णक्रोधानेपािहलेआिणिपशाचानेझपाटले याएखा ा तर्ीपर्माणेखाडकन्दारउघडूनतीिनघनूगेली!

मीधाडकन्श येवरकोसळलो.बाबांना िमळालेलातोभयंकरशाप! िबळातनूफुसफुसतिनघा याक् नागापर्माणेतोमा या मृितकोषातनूवरआला,

‘हीनहुषाचीमुलंकधीहीसुखीहोणारनाहीत!’

२आम यापर्ीती यासाफ याचीपिहलीरातर्होतीही! याशापाचापर् यय

पर्ीती यायापिह या रातर्ीइत या िवपरीत रीतीने येईल,अशीमलाक पनासु ान हती.धो-धोपडणा यापावसातपांथाने वृ ाखाली उभे राहावेआिण या वृ ावरकोसळणा या िवजे यालोळाने अंध हावे, तशी माझी ि थतीझाली.अतृ तशरीरआिणसंत तमनयां याकातर्ीतरातर्भरमा यामनाचेतुकडे-तुकडेहोतहोते!

केवढ ाआशेनेमीमहालातआलोहोतो!मला देवयानीहवीहोती.सारीसारीदेवयानीहवीहोती.केवळशरीरानेचन हे,तरमनानेदेवयानीमाझी हायलाहवीहोती.अलके यामृ यनेूआ हांमातापुतर्ांतआकाशालाजाऊनिभडणारीिभंतिनमाणकेलीहोती! मुकुिलकेमुळेमाझेशरीरकाही ण सुखावले होते; पण या सुखातअसलेलीपशुतापुढेअलके यासहवासातमलापणूपणेकळूनचुकलीहोती.तस या ु दर्आिणिणक सुखापे ा अिधक उ चआिण उ कट पर्ीतीचाआ वाद घे यासाठी ययाित

अ यंतआतुरझालाहोता!पण–

३अलके यामृ यनंूतरलवकरचरा यािभषेकाचासमारंभझाला.आईनेत डभ न

मलाआशीवाद िदला.डोळेभ नराजवेषातीलआिणराजवैभवातीलययातीकडे ितनेपािहले;पणयाच वेळीअलकेचीआठवणकाढूनकिलकाकोप यातडोळे पुशीतउभीहोती. मी ित याकडे पािहले. मा या काळजात चर झाले. एकाच जागी एकमह वाकां ीखुनीआईराजमाते यावैभवातमोठ ाआनंदानेिमरवतहोतीआिणएकसालस,िनरपराधीआईएकुल याएकापोरीसाठीकोप यातअश् गाळीतउभीहोती!आपली पोरगी कुठे मेली, कशी, कशी मेली, हेसु ा ितला कुणी कळू िदले नाही!राजवाडा–राजवाडाचकशालाहवा?स ेचेिकंवासंप ीचेपर् येककदर्–हाएकपर्चंडअजगर असतो. तो अ यंत भयंकर रह ये लीलेने िगळू शकतो. याने बाबांनािमळाले याशापाचेआिणयती या पानेआले या या यापर् यंतराचेरह यसहजपचिवलेहोते, याराजवाड ालाअलकेसार यायःकि चतदासीचेमरणलपिवणेकायमोठे कठीण होते?आपली मुलगी महामारीने मेली, अशी किलकेची समजतू क नदे यातआलीहोती.आजहाअिभषेकपाहायलाअलकाहवीहोती,असेकुणीतरीसहजहणाले. या श दांनी या िबचारी या दयाची जखम पु हा वाहू लागली. अशामंगलपर्संगीराजवाड ातअश् गाळणेउिचतनाही,हेितलाकळतन हते,असेनाही;

Page 145: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पणकाहीके याितलातेआवरेनात!तेअश् आईलािदसले.तीितलाअशीताडताड्बोलली!‘आ ा याआ ाआप या बिहणीकडेचालती हो! इथं राहनूअपशकुनक

नकोस!’असेआई हणाली,ते हातरमा याअंगावरकाटाउभारािहला!मलाआईचा रागआला! या णीमी िन चय केला,कोण यानाकोण या

मागानेअलके यामृ यचूासडूघेतलाचपािहजे!

४तोसडूघे याकिरतामीआईशीअबोलाधरला.म -मृगयेम येमीयथे छडंुबू

लागलो.आईने दाखवायलाआणले या पर् येक संुदर राजक येची पर्ितमा मी नावेठेवनूनापसंत केली.यासडूानेअलके याबाबतीतमाझेथोडेसेसमाधानझाले;पणमाझेअंतःकरणपवूीइतकेच ु िधतआिणतृषातरािहले.

अशामनःि थतीत मृगये यानादातमी िहमालया यापाय याकडे गेलो.एकामृगाचापाठलागकरता-करतारा सरा यातिशरलो;आिणधमप नी हणनूदेवयानीलाबरोबरघेऊनहि तनापुरालापरतआलो!

५या िदवशी एका घटकेत– घटका तरी कुठली? एका पळात– देवयानीचा मी

वीकारकेला.िकतीअदभु्त,िकतीिवल णघटनाहोतीती!मातर् या णीहीघटनामलाअ यंतका यपणूवाटलीहोती!

समुदर्मंथनातनूवर येणा याल मीपर्माणे िविहरीतनूबाहेर येणारी देवयानीभासलीमला!

मीित यावरलु धझालो,तोकायकेवळित यालाव यामुळे?छे!देवयानीचावीकारके यानेआईवरचांगलासडूघेत यासारखेहोईल,असेमलावाटले.आईलासनूहणनू ितर्य राजक या हवी होती! मी बर्ा णॠिषक येशी ल न केले, हणजेज मभर ित यामनात हेश यसलतराहील!एका िन पाप मुली याह येचासडू दैवकसाघेते,हेितलापुरेपुरेकळेल!

कुठलेहीआढेवेढेन घेतामी देवयानीचेपािणगर्हण केले, ते केवळयादोनचगो टीमुंळे नाही.आणखीही एकआशा मा या िनमाणझाली होती. ही संुदर त णीशुक्राचायांचीक याआहे,हेकळताचमलातीअिधककमनीयवाटूलागली,एकाथोरॠषी याशापाचीछायाआप या कुळावर पडलीआहे. याछायेतनू मु त हायलाितत याच मोठ ा ॠषीचा आशीवाद आप याला हवा, असे मा या मनात आले.संजीवनीसारखी अपवू िव ा िमळिव याइतकी तप चया शुक्राचायांनी केली होती.अग यॠषीचंाशापआप याक ये याआिणजावया या संसारात िवषकालवीतआहे,असेवाटले,तरतेकाय व थबसतील?तेउगर्तपक न याशापावरउ शापिमळवतील.जगात याअ यंतवैभवशालीराजाचाजावईहोऊनमीसुखीहोऊशकणारनाही–पणशुक्राचायांनीमनातआणले,तर–कोणतासासराआप याजावयाचेक याणिचंतीतनाही?जेजावयाचेसुख,तेचमुलीचेसुख.कोण यािप यालाआप यामुलीची

Page 146: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

काळजीवाटतनाही?कुठलाहीमागचा-पुढचा िवचार नकरता, कुणाचाहीस ला न घेता, देवयानी

िजत याउ सुकतेनेमाझीप नीझाली,ितत याचत परतेनेधमप नी हणनूमीितचेपािणगर्हणकेले.

६पणशुक्राचायांचामलापर् य जोअनुभवआला,तोअगदीिनराळा! यांची

आप या मुलीवरफारमाया िदसली;पणएवढामोठाराजाजावई हणनूआप यालालाभला,याचे यांनामुळीचकौतुकवाटलेनाही.एकाश दानेसु ातेतसेबोललेनाहीत.तेमोठेतप वीअस यामुळेजणूकाही यां याक येचामा यावरअिधकारचहोता!मा या सुख-दुःखांिवषयी बोलणे लांबच रािहले, राजा या ना यानेदेखील माझीिवचारपसू केली नाही यांनी! सव वेळआप या मुलीची मनधरणी करीतआिण हीआप याला सोडून जाणार, हणनू उसासे टाकीत यांनी काढला. पु हा मोठ ातप चयला सु वातकरणारआहेत, हणे, ते! या संक पाचेसागर्संगीतवणनहीमीऐकले; पण ययाित हा इतर माणसांसारखाच माणसूआहे, याने कुठ याही पर्कारचेआढेवेढेन घेताआप याक येचा वीकार केलाआहे, या या सुख- दुःखांशीसमरसहोणेआिण वतःिवषयी या यामनातआपुलकीिनमाणकरणेअ यंतआव यकआहे,हेशुक्राचायां यागावीहीन हते!

शिम ठेने देवयानीची दासी हो याचे णाधात कबलू केले! शुक्राचायांनीडो यातराखघालनूिनघनूजाऊनये;आप यामुळेआप या ातीचीसंकटेवाढूनयेत,हणनूितनेदेवयानी याक्रोधा नीतआनंदाने वतःचीआहुतीिदली.हाित यामनाचामोठेपणा होता; पण तप वी हणनू, एक पर्ौढ आनुभिवक माणसू हणनू, िनदानवृषपवामहाराजांचा गु आिण िमतर् हणनू तरी शुक्राचायांनी शिम ठेचे सां वनकरायलाहवेहोते,कीनाही?

पणतेपडलेमोठेॠषी! यांनासामा यजनांचीसामा य दुःखेकशीिदसणार?आप याचतप चय या,मोठेपणा याआिणहट्टीमुलीचीसमजतूघाल या यानादाततेम नहोते.िकतीथोडा वेळमीरा सां यारा यातहोतो!पण तेवढ ातएकगो टमा या यानात आली– या िपता-पुतर्ीचें एक िनराळेच आ मकिदर्त िव व आहे!देवयानी या दृ टीने शुक्राचायांपे ा मोठा ॠषी ितर्भुवनात दुसरा कोणी नाही!शुक्राचायां यादृ टीनेदेवयानीसारखीदुसरीसंुदरगुणीमुलगीआकाशपाताळधंुडूनहीकुठेिमळणारनाही!

मुलीलासासरी पाठवताना पर् येक िप या याडो यांतअश् उभे राहतात,तसे ते शुक्राचायां या डो यांतहीआले; पण मलालगेच एका बाजलूा बोलावनू तेहणाले,

‘राजा, देवयानीमाझीएकुलतीएकमुलगीआहे.ितचंसुख, तेचमाझंसुख, हेकधीही िवस नकोस. ती सदैव पर्स न राहील, असं कर. पु हा मोठं तप क नसंजीवनीसारखीअलौिककिस ीमीिमळिवणारआहे.माझाआशीवादहीजगातलीएकअ यंतमोठीश तीआहे, हेअहोरातर् यानात ठेव.मातर्मी िजतकाथोर, िततकाच

Page 147: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कोिप टबर्ा णआहे. िवचारी पु षांनामहािवषारीसपापे ा,अितती णश तर्ापे ािकंवा वाळां या िजभा चाटीत चोहीकंडे पसरत जाणा या पर् विलत अ नीपे ातप वी बर्ा णाची भीतीअिधक वाटते. सप एकाला दंश करतो, श तर्अनेकांनायमसदनाचीवाटदाखिवतं.अ नीउभंगावजाळतो;पणजरकातप वीबर्ा णएकदाक् झाला,तरतोसवरा ट्राचासंहारक शकतो.वृषप यालामलाकसंशरणयावंलागलं;शिम ठानाकमुठीतध नदेवयानीचीदासीकशीझाली,हेतूडो यांनीपािहलंआहे.ते हादेवयानीलादुःखहोईल,असंकाहीही,के हाहीक नकोस.ितचंदुःखहेचमाझं,हेतूिवस नकोस!’

मा यापर्माणेचदेवयानीलाहीतेकाहीउपदेशकरतील,असेमलावाटलेहोते.अशापर्संगीराजगृहीजाणा यानववधलूावडीलमाणसांचीसेवाकशीकरावी.पतीलासुखहोईल,अशारीतीनेवागणेहाप नीचाकसाधमआहे,सवतीअस या,तरीसु ायांचाम सरनकरता गु यागोिवंदानेकसे राहावे, हेसांिगतलेजाते,असेमीऐकतआलोहोतो.पणशुक्राचायपडलेमोठेतप वी!आप यामुलीलाअसलाकाहीलौिककउपदेशकर याचे यांना सुचलेचनाही! शेवटीमोठ ांचेसगळेच िनराळे,असेमनाशीहणतमी यांचािनरोपघेतला!

७म यरातर्के हाचउलटूनगेलीहोती!दुस यापर्हराचेटोलमीमघाशीचऐकले

होते! या सवआठवणी पु हा पु हा मनात घोळवीत तळमळत, णा णाला मी याकुशीव न याकुशीवरहोतहोतो;पणमलाझोपयेईना.

मनु यिकतीआशाळभतूअसतो.एकदावाटे,आज देवयानीने जे थैमानघातले, यानेसारा राजवाडाग धळून

गेलाअसेल!दासदासीआपापसांतअजनू कुजबुजतबस याअसतील!पितप नीं यापिह याभेटीतइत याउ म पणानेशयनमंिदरातनूिनघनूजाणारीत णी यांनीबाहेरकुठेहीपािहलीनसेल!ऐ वयिजतकेमोठे,िततकेिश टाचारहीअिधकबंधनकारक!पणजे कुठेच–गिरबा याझोपडीतसु ा–घडूनये, तेआजराजवाड ातघडलेहोते! तेकाघडले, हेकुणालाचठाऊकन हते. तेकोणसांगणार?कुणाला?आिणकसे? देवयानीचीसमजतूकोणघालणार?

आणखीथोड ा वेळानेसगळीकडेसामसमूहोईल,मगइतका वेळ वतः यामहालाततळमळतपडलेलीदेवयानीपाऊलनवाजिवताआप यामहालातपरतयेईल.दारलावनूतीमंचकावरबसेल,आपलेपायचु लागेल.आपणएकदमितचेहातधआिण हण,ू

‘वेडी कुठली! बर् देवानं हे संुदर हातकाय पाय चुर याकिरता िनमाण केलेआहेत?’

मगतीआप याकडेपाणावले याडो यांनीपाहीलआिणआप याकुशीतडोकेखुपशीतआिणतेएखा ालहानमुलासारखेघाशीत हणेल,

‘मी चुकले; रागा या भरात भलतंच बोलनू गेले मी मघाशी. मला माकरायची!करायचीना?’

Page 148: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितचेम तकथोपटीतआपण हण,ू‘मीतुला माकरायची? हणजेतूआिणमीिनराळेआहो?छे!वेडीकुठली!तू

आिण मी िभ न नाही. संगमझाले या न ांचे पर्वाह दोन पातर्ांतनू कुणी पािहलेआहेतका?मी तुला माकरायची, हणजेमीमलाच माकरायची!तूमाझी मामागायचीस, हणजेमीचमाझी मामागायची!’

हेऐकूनतीखुदकनहसेलआिणआपणहोऊन–मनोरा येकर याचीश ती देवानेमाणसाला िदलीनसती,तर िकतीबरेझाले

असते!देवयानीआता येईल,मग येईल;तीआली, हणजेझाले गेले तेएका णात

आपणिवस नजाऊ!आपणितला हण,ू‘तुझेसं कारफारिनराळेआहेत!मा याल ातहेयायलाहवंहोतं,पणतेआलं

नाही.आज या चुकीब ल माकरमला. पु हाकधीहीम यालेलाययाित तुलाशयनमंिदरातिदसणारनाही.एवढ ानंतुझंसमाधानहोतनसेल,तरतुझीचशपथघेऊनया णीमीम ाचासंपणू यागकरतो. पु हाकधीहीकुठ याहीपर्कार यादा याया यालामाझेओठ पशकरणारनाहीत!’

तीआप याग यातहातघालनू हणेल,‘मा यापर्माणं तुमचेही सं कार िनराळेआहेत.मा या यानात हेयायलाहवं

होतं. तु ही ितर्य आहात, वीर आहात, राजे आहात, तु हांला रा यं चालवावीलागतात, यु ंकरावीलागतात.म ानं िमळणा याउ मादाची तु हांलाज रीआहे.तुम यायासा यासुखा याआडमीयेणंबरंन हे;पणमीतरीकायक ?मलादा चावास पळभरसु ासहन होतनाही!एकांतात याआप या भेटी या वेळीआपणमघेतलेलंअसूनये,एवढंचमाझंआप यापाशीमागणंआहे!’

ितस या पर्हराचे टोल पडले! तरी मी तळमळत होतो! उगीच कान देऊनदेवयानीचीचाहलूऐकू येतेका,पाहतहोतो!पणमा यामहालाकडे कुणीही िफरकलेनाही. येणारतरीकोण? देवयानी याआततायी वाग यानेआईमनातखपू संतापलीअसेल!पण सुनेलाउपदेशकरायलाजाऊन वतःचाअपमानक न घे यापे ाग पबसणे बरे, हे ओळख याइतकी ती यवहारचतुर आहे. शिम ठा तर बोलनू चालनूदेवयानीचीबरोबरआणलेली दासी! मैतर्ीण हणनूकाहीबोल याचा ितलाअिधकारआहेकुठे?आिणअगदीनराहवनूतीकाहीसांगायलागेली,तरतीवाघीणकायितचेवाभाडेकाढ यािशवायराहील?इतरसेवकआिणदास-दासीिबचारेडोळेअसनूअंधळे,कानअसनू बिहरेआिण त डअसनू मुके! तीसारीमाणसेआपाप याजागीअगदीहळूहळूकाहीबाहीकुजबुजत,हळहळत,झोपीगेलीअसतील!

तर् तमनानेमीमंचकाव नउठलो.अतृ तशरीरआिणअपमािनतमनयांचीटोचणीमोठीिविचतर्असते.अगदीसपिवषासारखी!बाहयतःसू म,पणआतनूतीवर्पिरणामकरणारी!

महाला यािखडकीतनूबाहेर याकाळोखाकडेपाहता-पाहतामलामुकुिलकेचीआठवणझाली.अलकेचीआठवणझाली.मुकुिलकेनेजेमलािदलेहोते,अलकेनेजेमलािदले होते, या यापे ा अिधक उदा , अिधक उ कट परे्म िमळिव याकिरता मीदेवयानीचे पािणगर्हण केले होते; पण पु पश या माननू िज यावर मी सुखिनदर्ा

Page 149: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

घे याकिरतािनघालोहोतो,ित यातनूसापाचीिपलेबाहेरपडलीहोती!मा यातलामनु यजागाझाला!मा यातला पु षजागाझाला!मा यातला

रागजागाझाला!मी वतःशीचघोकतरािहलो,मलाजेसुखहवेआहे,तेयापृ वी यापाठीवरके हाही,कुठेही िमळवूशकेन!मीअसामा यमनु यआहे,मीपराक्रमी पु षआहे,मीवैभवशालीराजाआहे;इ छाअसली,तरअंतःपुरातदररोजनवीअ सरामीआणूशकेन!

८दुस या िदवशीसकाळीउठलो, ते हासु ामी घु शातचहोतो!एकपर्कारची

ल जावाटतहोतीमनाला. कुठेतरीदरू मृगयेला िनघनूजायचा िवचारमनातडोकावूलागला.

इत यातशिम ठामहालातलगबगीनेआलीआिणहातजोडूनमला हणाली,‘महाराणीचंीपर्कृतीरातर्ीपासनूिबघडलीआहे.राजवै मघाशीचयेऊनगेले.

काळजी कर यासारखं नाही काही! पण महाराज यां या समाचारालाजातील, तर–औषधापे ाआप यादशनानंचमहाराणीनंाअिधकआरामवाटेल!’

बोलता-बोलता शिम ठेने मोठे मोहक ि मत केले. िनरभर् आकाशातसुवणरेषेसारखी नाजकू वीज चमकावी ना, तसे! मा या एकदम मनातआले– रातर्ीमहालाबाहेरकसलेसेतबकघेऊनकुणीतरीदासीउभीहोती!तीकोणहोती?शिम ठाचका?मीआठवनूपािहले.नीटकाहीचआठवेना.

मीशिम ठेलािवचारले,‘त-ूतूरातर्ीमहालाबाहेरउभीहोतीस?’होकाराथीमानहलवीततीखालीपाहूलागली!रातर्ीशिम ठामलाकशीिदसलीनाही?नकोनको हणता- हणतामाधवा या

घरीमीखपूमा वीघेतलीहोतीकाय?मीिवचारकरीतआहे,असेपाहनूशिम ठा हणाली,‘महाराज,बाळपणापासनूमहाराणीचीमैतर्ीणआहेमी. याजरातापटआहेत.

महाराजांनीतेमनालालावनूघेऊनये.’ती णभरथांबलीिन हणाली,‘दासीनंी का या या गो टी बोलू नयेत, हे मला कळतं; पण– कलहावाचनू

परे्मालागोडीनाही,असंसारेकवी हणतात!’शेवटचे वा य ती भीत-भीतच बोलली आिण पु हा खाली पाहू लागली.

ित याकडे पाहता-पाहता माझे मन नकळत दर्वू लागले. या देवयानीने आप यारंगमहालावरदासी हणनूकालरातर्ीिहलाउभेकेले,िह यासा याकोमलभावनांचािनदयपणेचोळामोळाकेला,ित यासुखाकिरताहीम य थीकरीतआहे!

व अ टमीचाचंदर्ोदयजीवनातसु ाअसतोका?माझेअंधारलेलेमनहळूहळूउजळूलागले. यातपर्स नचांदणेपसरले.थट्टे या वरातमी हणालो,‘शिम ठे,इतकंपरे्मकरायलातुलाकुणीिशकवलं?’

Page 150: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मदीने रंगिवले याडा या हाता यानखांकडे उगीच पाहत ितनेचमला उलटपर् नकेला,

‘पर् येकगो टीतमाणसालागु असावालागतोचका?’‘याजगात गु मुखािशवाय कुणाला िव ा िमळालीआहे?परे्मकरणंहीतर

जगातलीसवांतशरे् ठअशीिव ाआहे!संजीवनीहनूहीमोठी!’‘मगसांगते,हवंतर,मा यागु चंनाव!’तीथांबलीआिण हणाली,‘कचदेव!’‘कच?’मीआ चयानेउदग्ारलो.कचतरएक िवर ततप वीहोता!परे्महाश द नुसताकानांवरपडला,तरी

तीनवेळा नानकरणारा! यानेशिम ठेलापरे्मकरायलािशकिवले?हणजेिहचेपरे्म या यावरहोते?अरेरे!शिम ठाघाईघाईने हणाली,‘चलायचंनामहाराणीं यामहालात?’एखा ा आईचे बोट ध न हसत-खेळत मलू ित यामागनू जाते ना? तसा

शिम ठे या पाठोपाठ मी देवयानी या महालात गेलो. माझे पर् ु ध मन शिम ठेशीबोलता-बोलताशांतझालेहोते.ितथ याक्रोधाचीजागा मेनेघेतलीहोती.

९देवयानीखरोखरचआजारीहोतीका? कुणालाठाऊक!पण, भुरकटढगाआडून

िदसणा याचांद यातउदासस दयअसतेना?तसेितचेतेकोमेजलेलेमुखमलावाटले.मीित याजवळजाऊनबसलो.ितचाहातहातातघेतला.जेआ हीत डानेबोलूशकतन हतो, जेआम याडो यांनानीटबोलता येतन हते, तेआमचेदोघांचेहातबोलतहोते. याहातांचे संभाषणकाही णझालेआिण देवयानीचेडोळेपाणावले. ितचे तेअश् –कमलदलावर यादविबंदूंसारखेिदसणारेतेअश् –मलापाहवेनात. यांतलाएकिबंदहूीडो यांसमोरयेऊदेऊनये,तोितथ याितथेचचंुबनिटपनू यावा,अशीतीवर्इ छामा यामनातिनमाणझाली.पण–पणमहालातशिम ठाहोतीना?

मीवळूनपािहले.शिम ठा कुठेच िदसतन हती!पाऊलसु ानवाजिवतातीबाहेरगेलीहोती!एवढासु ाआवाजहोऊनदेताितनेमहालाचेदारलावनूघेतलेहोते.

देवयानी या डो यांतील अश् िबंदूओठांनी िटपनू घे याकिरता मी वाकलो.एकदमितनेआप यादो हीहातांतमाझेहातघेतलेिनमोठ ालाडीक वरातअधवटजागेझालेलेमाणसूबोलतेना?तसे–

ती हणाली,‘पु हाघेणारनाहीना?’तीम ािवषयीबोलतहोती,हेमा या यानातआले.माझाअहंकार दुखाव यासारखाझाला.काहीतरीकटूउ र ावे,असेमनात

आले;पणदेवयानीआजारीहोती,माझीदेवयानीआजारीहोती!ितलादुःखहोईल,असेकाहीकरताकामानये, हेही याचमनालाजाणवले.मनातएक वैरउधळलेलाघोडाधावतहोता, याचालगामखेचनू यालाआवर याचापर्य नएकसारथीकरीतहोता.

फुलाहनूहीमऊअसले याआप याहातांचेतळवेमा याहातां यातळ यांवर

Page 151: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

घाशीतदेवयानी हणाली,‘नाहीनाघेणार?मा यासाठी–’ित याशेवट याश दानेमीिवरघळूनगेलो.मीलगेचउदग्ारलो,‘नाही;शयनमंिदरातमा यात डाला पु हाकधीहीम ाचावास येणारनाही

तुला!’तीहसलीआिण हणाली,‘मलावचन ा!’पु हामाझाअहंकारिडवचलागेला.मीिह यासाठीइतकेकरायलातयारझालो;

पण िहचा मातर् मा यावर काडीचाही िव वास नाही! या माणसाचा आप यावरिव वासनाही, या यासाठीआप यासुखाचा याग–

घोडापु हाउधळूलागलाहोता.मोठ ाक टानेमीतोआवरला.वरकरणीमीहसत हटले,‘या लुसलुशीत हातांचा पशसततलाभावा, हणनू एकसोडून शंभर वचनं

देईनमी!’‘अंहं. इतकं सोपं नाही ते! बाबां या पायांचीशपथ घेऊन तु ही मला वचन

ायलाहवं!’ित याविडलांचामलािवल णरागआला. देवयानीआतामाझीप नीझाली

होती. ित या मनात िप यापे ा मला अिधक परे्माचे, अिधक आपुलकीचे थानिमळायलाहवेहोते;पण–ित यामनावरअजनूित यािप याचेचरा यसु होते.

यावेळीमनआवरतानामलाअितशयतर्ासझाला.पणकसेबसेमीतेआवरले.मीितलावचनिदले.

देवयानीहसूलागली. तेहा य नुस यापरे्यसीचेन हते. तेएकामािननीचेहीहोते! पा या बळावर आपण पु षाला शरण आणू शकतो, या अहंकाराची धंुदीचढले यारमणीचेहा यहोतेते!

पर्ीती यारा यात यायापिह यायु ातमीपणूपणेपराभतूझालो!

१०म पानािवषयीदेवयानीलािदलेलेवचनमीअ रशःपाळले,आमचेसहजीवन

सुरळीतसु झाले.ते िदवसअजनूमलाआठवतात! िदवसकसले?सयूमधेचउगवनूआिणचार

पर्हर माझा व देवयानीचा िवयोग करवनू मावळत होता, हणनूच यांना िदवसहणायचे.नाहीतर–आठपर्हरांची रातर्होऊशकलीअसती,तरकमलात बंिदवानहोऊनपडले याभंृगाचीिजतकीकुचंबणाझालीअसती,िततकाचययाितसुखसागरातपोहतरािहलाअसता!

पहाटेबागेतलीपाखरे िकलिबलूलागली, हणजेमला यांचा राग येई.मोठीअरिसक वाटत ती मला! यांची िकलिबल ऐकून देवयानी आप या महालाकडेजा याकिरताचुळबुळकरी;मीितला हणे,

‘अग,हीपाखरं वेडीअसतात!पांढरंशुभर्चांदणंपडलेलंपाहनू,उजाडलं,कीकाय,असा यांनाभासहोतो.अजनूपाच-सहाघटकारातर्आहे. व थझोपत!ू’

Page 152: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पणितलातेखरेवाटतनसे.तीलगबगीनेजायलािनघे.मगमी हणे,‘आतामोठाकठीणपर्संगआहेमा यावर!’तीिवचारी,‘तोकसला?’‘तु यावाचनूचार-पाचपर्हरकाढायचा!’तीमान वेळावनूमा याउदग्ारांची चे टाकरी;पण ितचेमान वेळावणेइतके

मधुरहोते–मोरिपसालाही याचाहेवावाटेल,असे–कीतेमलािकतीतरीवेळपुलिकतक नटाकी.

माझेनऐकतातीतशीचजायलािनघाली, हणजेमी हणे;‘तुझाहाएवढादीघकाळाचािवरहमीकसासोस?ूउवशीनाहीशीझाली,ते हा

माझेपणजोबापु रवारानावनांतवेड ासारखेभटकले,पशुप यांना‘माझीिपर्याकुठंआहे’ हणनू िवचा लागले. ही उवशीच आहे, असा भास होऊन लता-वेलीनंा तेआिलंगनदेतसुटले!आजराजवाड ाततसंकाहीमीक लागलो,तर–’

तीमधेचबोले,‘इ श!काहीतरीचकायबोलता!’मी हणे,‘छे!हादीघिवरहमलासहनहोणारनाही.हाकाळमीकसाकंठू?तुझीकाही

तरीखणूमलादे.ित याकडेपाहत–’ितनेझटकन पुढे हावेआिणआपणहनूमाझेकडकडून चंुबन यावे,ओठांवर

िकंवागालांवरदंतवर्णिदसेल,असेमाझेदीघ,उ कटचंुबन यावे,असेमलाफारवाटे;पणमाझीहीइ छाकधीचसफलझालीनाही!मगमीचितची चंुबनंघेऊलागे.एक-दोन-तीन-चार,काहीके यामाझीतृ तीहोतनसे...

ती हळूच मा या हातांतनूआपले मुख सोडवनू घेईआिण िकंिचत िचड यावरात हणे,

‘पुरेनाआता!अजीणहोईलनाहीतर!’मीउ रदेई,‘अंहं;आणखीएक–’तीकृितर्मि मतकरीत हणे,‘अंहं!सारीफुलंसंपली!’‘खोटं!अगदीखोटं!’‘कशाव न?’‘उ याजगात हीएकचअशीअदभु्त वेलआहे,की िजतकी फुलंतोडावीत,

िततकीित यावरअिधकफुलंफुलतात!’‘पणतु हीएकदा हणताआिणशंभरदा–’‘महषीं या आशर्मात वाढलेली मुलगी आहेस त.ू तुला हे परे्माचं गिणत

कळायचंनाही.यागिणतातएकयाचाअथएकहजार,एकलाख,एककोटी,असासु ाहोऊशकतो.पर्संगावरअवलंबनूअसतोहाअथ!’

ती हस यासारखे करीआिण तशीच िनघनू जाई, मी अतृ त दृ टीने ित याडौलदारपाठमो याआकृतीकडेपाहतराही.

Page 153: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

११इतर मृतीचेंरंगकाळाबरोबरपुसटहोतजातात;पणपर्ीती याआठवणीचेंरंग

मातर्सदैवउजळराहतात.असेका हावे,तेमलाकळतनाही;पणहोतेखरे!ल नानंतर यापिह याकाहीमिह यांत याअनेकरातर्ीमा यामनावरजणू

कोर या गे याआहेत–अ सरां या रेखीवआकृतीसंार या!चांद यांचेपजणवाजवीतमा या रंगमहालातआले या यारातर्ीनंीअगिणतमधुघटभ नआणले. तेसवमीघटघटा यालो; तरी मी तृषातच रािहलो! या रातर्ी हणजे संुदर सरोवरे होती.पर्णयक्रीडां यािविवधरंगीकमळांनीफुललेली–

कायकरायचंय,्तेसारंसांगनू?शरीरसुखा यागो टीमोकळेपणानेबोलणेिश टसंमतमानलेजातनाही! हणनू

मी या सांगायचे टाळीतआहे,असे मातर् नाही. बर् ानंद पर्ा त क न देणा याआ मिव वासा या गो टीचंी चचा जर चार-चौघांत होऊ शकते, तर तर्ी-पु षांनातेवढाचआनंद पर्ा त क न देणा या पर्ीतीिवषयी उघडपणे बोलावयाची चोरी काअसावी?लाज यासारखे,लपिव यासारखेित यातकायआहे?

यामधुरपर्णय मृतीचंा सुगंधवा यावरउडून गेलाआहे, यां यापाक याझडूनगे याआहेत;काटेमातर्मागेउरलेआहेत! हणनूचमी–

देवयानीचेआिणमाझेएक र य, वतंतर्,अदभु्तजग िनमाणकर याकिरताकाहीकाळमीधडपडलो. याजगातमीराजानाही,देवयानीराणीनाही, याजगातमीशािपतनहुषाचा पुतर्नाहीआिण देवयानीमहषीशुक्राचायांचीक यानाही; याजगात ित या-मा यामधली केवळशरीराची बंधनेचन हेत,तरमना याही शंृखलाहीतुटून पडतील; याजगात मृ यनेू ‘ययाित’ हणनू हणनू हाक मारली, तर यालादेवयानीओदेईल,आिणकाळपु षाने‘देवयानी’ हणनूहाकमारली,तर यालाययाितओ देईल; याजगात ययाित नरकात िनघाला, तर देवयानी वगाकडे पाठ िफरवनूया यासाठीआनंदानेरौरवाचा वीकारकरीलआिण देवयानी िकतीहीवाईटअसली,तरीितनेचांगले हावे, हणनूययाितआपलेपर्ाणपाखडील–असेजगमलाहवेहोते!पण–

एकदाऐनम यरातर्ीमा याबाहुपाशातअसले यादेवयानीलामीवेडापर् नकेला,

‘तूकुणाची?’ती बोलली नसती, ितने भावपणू डो यांनी मा याकडे पािहले नसते, केवळ

मा या कुशीत ितनेआपलेत डलपिवलेअसते,तरी जेहवेहवेसेवाटतहोते, तेमलािमळालेअसते–तेवढ ानेमा या दयाचाकलशकाठोकाठभरलाअसता–

पणवेदा तातलाएखादागहनपर् नमीिवचारलाआहे,असेमाननूतीउ रली,‘मी बाबांची आहे, मी तुमची आहे, उ ा मा या उदरी ज म घेणा या

मुलाचीसु ाआहेमी!आजमीमहाराणीआहे,उ ामी राजमाताहोईन.मी कुणाचीआहे,तेकसंसांगतायेईल?अनेकांचाअिधकारअसतोआप यावर!’

Page 154: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

१२पर् येक रंगाचे पट्टांशुक ितला शोभे. आकाशाला कुठ याही रंगा या

मेघमालेनेशोभा येतेना?तसे कुठलेहीव तर्पिरधान केले,तरीतीउठून िदसे. ितनेअंगावरिह यामो यांचेदािगनेघातले, हणजेित यालाव यामुळेतेचअिधकझळाळूलागत.िकतीिविवधपर्कारचीआिणिकतीरमणीयरीतीनेकेशरचनाकरीती!कधीकधीचारचारघटका ितचेपर्साधनचाले! हेसारे ितनेकरावे,असेचमलावाटे;पणअशीनटलेली देवयानी कुठेतरीआप याआसपासअसावी–अगदी–अगदी िदवसासु ा–असेराहनू-राहनूमलावाटे–

यावाट यातवासनेचा िकतीभागहोता, हेमीसांगूशकतनाही.पण यातभावना–साधी,सरळ, िनमळभावना–थोडीतरी िनि चतहोती.उ हातजशीवायचूीशीतलझुळूक,तशी यवहाराने यापले या,संतर् तझाले यापु षा याजीवनाततर्ी! ितचेओझरते ि मत, ितचीसाधीहालचाल,फारकाय, ितचेभोवतालचे नुसतेअि त वसु ा पु षाला सुखावह वाटते, उ हिसत करते; िनदान मला तसे वाटे. पणदेवयानीलाहेकधीचकळलेनाही.पु षा याकामुकतेचेचहेपर्दशनआहे,असेितलावाटत होते, की काय, कोण जाणे! ती लाव यवती होती, स दयपजूक होती,शंृगारसाधनेत कुशल होती; पण यांतले काहीही मा यासाठी न हते. एक अ सराशंृगारले या महालात आप याभोवती िगर या घेत िफरत होती, पर् येक आरशातपडले याआप यामोहकपर्ितिबंबाचेिनरी णक नसंतु टहोतहोती!देवयानीपाशीजेकाहीहोते,तेसारेित यासाठीहोते,केवळ वतःसाठीहोते!

तीफार नृ यकुशलआहे,असेएकदाशिम ठे याबोल यातआले. ितचे नृ यपाहायलामीउ सुकझालो!पण‘दरबारातकायकमीनतकीआहेत?’असापर् नक नितनेमलाधुडकावनूलावले!ॠिषक याहोती,ते हातीहौसेनेनृ यकरीतहोती.आताती महाराणी झाली होती. पतीसाठी का होईना, ती नाचली असती, तर ित यापर्ित ठेलाकेवढाकलंकलागलाअसता!

ती वतःिवषयी पु कळ बोले. कान िकटेपयंत शुक्राचायां या मोठेपणा यागो टीसांगे.पणनहुषमहाराजांनी इंदर्ाचापराभवकसा केला, हेमला ितनेएकदाहीिवचारले नाही! लहानपणी नगरो सवात बेफाम घोड ावर बस यात मी दाखिवलेलेशौय, कुमारवयातअ वमेधाचाघोडा घेऊनमी केलेला िदि वजय,यासा यागो टीित याकानांवरआ याहो या.पणयांतली कुठलीहीगो ट ितनेमलाकधी िवचारलीनाही,यांतलेकाहीऐक याचीकधीउ सुकतादशिवलीनाही!

उलट, ित या संशयी वृ ीने मला तर्ास होई. शिम ठेचा िवडा ित यापे ाअिधकरंगला, हणनूसहजथट्टाकर याकिरतापोरकटपणानेमीबोलनूगेलो,

‘ याचंपरे्मअिधकअसतं, याचािवडाअिधकरंगतो!’या एका वा याने ती िकती िचडली– िकती बडबडली! या णापासनू िकती

कसोशीनेतीशिम ठेलामा यापासनूदरूठेवूलागली!अलकेनेआपलीआठवण हणनूिदलेलासोनेरीकेसमीएकासुवणमंजषेूतजपनू

ठेवला होता. ती पेटी एकदा देवयानी या हाताला लागली. ित यात कायआहे, तेपाहायचाितनेहट्टधरला.शेवटीमीितलातीपेटीउघडूनदाखिवली.तोसोनेरीकेस

Page 155: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हातातघेऊनितनेएकदममलापर् नकेला,‘हीतुमचीिपर्यकरीणस याकुठंआहे?’मी हटले,‘तीिपर्यकरीणन हतीमाझी!बालमैतर्ीणहोती!’ितनेसंशयी वरातपर् नकेला,‘स याकुठंअसतेती?’मीवरआकाशाकडेपािहले.तीहसत हणाली,‘मगहाकेसकशालाइतकाजपनूठेवलात?’‘ितचीआठवण हणनू!’तीउपहासानेहसलीआिण हणाली,‘उ ामी मेले,तरमाझी नुसतीआठवणसु ा ठेवणारनाही तु ही!फारपरे्म

होतं,वाटतं,िह यावर?अगदीजपनूठेवलाय्हाकेस–!’तो केस फेकून दे याची ितचीइ छाहोती.तो ित याकडूनपरत िमळवनू या

सुवणमंजषेूतठेवतानामलाकायक टपडले,तेमाझेमलाचमाहीत!

१३एके िदवशीझोपेततीकाहीबोलतआहे,असेमलावाटले.तीकुणाशीबोलत

होती,कुणासठाऊक!व नात ती मा याशीच बोलत असेल का? मी व नातसु ा िदसावे, इतके

देवयानीचेमा यावरउ कटपरे्मअसेलका?मा यारोमारोमांतआनंदलहरीउसळ या.िजवाचेकानक नमीऐकूलागलो.तोझोपेत हणाली,‘अंहं-’बहुधा हा ितने चंुबना यामागणीला िदलेलानकारअसावा! ित या व नात

मीचआलोअसलोपािहजे!ती हणतहोती,‘िकतीसंुदरआहेतहीफुलं!पण–’िकंिचतथांबनूतीउदग्ारली,‘नाही,गडे,मीनाहीहीमाळणार!’काही णगेले.तीिनदर्ाम नचहोती.जणूकायझोपेतएकनाटकचाललेहोते

आिणती यातलेआपलेसंवाद हणतहोती.ती हणाली,‘अंहं.तु हीतीमा याकेसांत–’पु हाकाही णगेले.तीउदग्ारली,‘नाही?नाही?मगमी यांचाचोळामोळाक नटाकीन!’ितचेि मतमावळले.तीएकदमबोलायचीथांबली.झोपेतकुणालाउ ेशनूतीहेबोलतआहे,हेमलाकळेना.तोसंवादमैितर्णीशी

चाललेलान हता,हेिनि चत.ती‘त’ू हणतन हती.‘तु ही’ हणतहोती.

Page 156: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दुस या िदवशी ितला रातर्ीचे व नआठवते, की काय, हे पाह यासाठी मीहणालो,

‘आजथोडाधािमकिवधीआहे! नानझा यावरत–ू’‘धािमकिवधी?आजकुठलाचसणनाही!’‘थोडानवाउ सवआहेहा!’‘नावतरकळूदे याचं!’‘ याचंनाव–नावआहेदेवतापजून!’‘तेतरिन यचअसतंकी!’‘अं हं.ही देवता िनराळीआहे.सयू,व ण,म त्यां यासारखीनाहीती!ती

वगातवासकरीतनाही.’‘मग?’‘घरोघरितचासंचारसु असतो.ित यामुळंचपर् येकघराला वगाचं पयेतं.

प नीपजूाहायाउ सवातलामु यभागआहे.‘ितनेहसतिवचारले,‘यापजेूचा िवधीकायआहे? देवतेलाभ ताचंभयवाट यासारखं यातकाही

नाहीना?’‘छे!छे!फारसोपाआहेतो िवधी!पतीनंप नी याकेसांतताजी संुदरसुगंधी

फुलंगंुफायची!’‘एवढाच?’‘अंहं.आिण, या फुलांचा मनसो त वास यायचा! पर्साद घेत यािशवाय

कुठलीचपजूाकधीहोतेका?’‘हे पाहा. मीआहे हि तनापरूची महाराणी.आपणआहात महाराज!आपला

असला पोरकटपणा दास-दासीनंी पािहला, तर राजवाड ातआपली काही पर्ित ठाराहीलका?’

पर्ित ठा! िवषारीबाणासारखाहाश दपर्थमकानांतआिण नंतरकाळजातघुसला. हाच, हाच श द आईने वापरला होता! अलकेला जहाल िवष िद यावर!राजवाड ाची पर्ित ठा! राजघरा याची पर्ित ठा! माणसालाजिमनीत िजवंत पु न,याजागेवर याचीसंुदरसमाधीबांधणारीहीपर्ित ठा–

देवयानीहीआईचीचपुढ यािपढीतलीआवृ ीआहेका?काळबदलतो,िपढ ापालटतात,पणमाणसे?तीकधीचबदलतनाहीतका?

१४जेसांगायचेहोते,तेकाहीमीनीटपणेसांगूशकतनाही,असेपुनःपु हावाटतेय्

मला!माणसूआपले दयपणूपणेउघडेक शकतचनाहीका?या दयालादारेतरीिकतीअसतात? ल जा, संकोच, पर्ित ठा, सव काही बाजलूा सा न मा याआिणदेवयानी यासहजीवनात यापिह यावषाचेवणनकरावे,असे–

छे!तेकठीणआहे.फारकठीणआहे.पणएकगो टमातर्िनि चतआहे.माझीअपणूतामलाटोचीतहोती,छळीतहोती.मलापणूतेचीतहानलागलीहोती.तीतहान

Page 157: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

जशीशरीराची,तशीचमनाचीहीहोती.देवयानीनेमलाथोडे-फारशरीरसुखिदले.तेॠणमीअमा यकरीतनाही;पणते

देतानासु ातीकधीहीउचंबळूनआलीनाही.अनेकदातीमंचकावरझोपेचेस गक नपडे.महालातपाऊलटाक यावरतेमा याल ातयेई.मीमु ामपाऊलनवाजवताित याजवळजाऊन ितचे चंुबन घेई.पण या चंुबनानेमलागारठ यासारखेहोई.मलायाचा पर्ितसाद िमळत नसे. अ वमेधा या पयटनात रतीचे–एका पाषाणमतूीचे मीचंुबन घेतलेहोते. याचीअशा वेळीनकळतमलाआठवणहोई.या चंुबनानेमा याअंगात वीज सळसळत नसे. माझे एकटेपण, माझे अधपण, माझे अपुरेपण तसेचतळमळत राही.सयूपर्काशात िफरणा या अंध यासारखे!आ हीशरीरानेजवळ,पणमनानेदरूआहोत,असेराहनू-राहनूमनातयेई.

पर्ीतीहाकोण याहीभीतीतनूिकंवा दुःखातनूमु तहो याचाएकसहजसुलभमाग आहे, हे मी मुकुिलकेपासनू िशकलो होतो. ितची ही पर्ीती ही अर यातलीकाट ाकुट ांनीभरलेलीअनोळखीवाटहोती.कुणालाठाऊक!ित यावरसपसु ामलादंशकरायलास जहोऊनपडलेअसतील!पणदेवयानीचीपर्ीतीअशीन हती.ितचाचोरटेपणाशी,पापा याक पनेशीकाडीचाहीसंबंधन हता.तीपिवतर्,मंगल,धममा यहोती. संुदर रंगवि लकांनीआलंकृतकेलेलाआिणजाितपु पां यापायघड ाघातलेलाराजमागहोताहा!

पणयाराजमागावरहीमीएकटाचभटकतहोतो.फुलात या सुगंधासारखी पर्ीती मला हवी होती. न िदसणारी, पण सतत

सभोवती मंदमधुरतेचे िसंचनकरणारी! देवयानीकडूनअसलीपर्ीतीतरमलाकधीचिमळालीनाही!

समुदर्ातपोहायचेसुखयथे छहवेअसेल,तरिकनारासोडूनआतदरूदरूजावेलागते. आलटून-पालटून लाटांची आिलंगने आिण आघात वीकारावे लागतात.पळापळालाखारट चंुबनांचीमाधुरीचाखावीलागते. िनळसरसमुदर्ाततरंगत राहनूदरू या िन या ि ितजाला िमठी मारावी लागते. मृ यू या मुखात हसत-हसतसागरा याअमरगीतालासाथकरावीलागते!पर्ीतीचेहीतसेचआहे.ित यारा यातवतःला िवस नजावेलागते, वतःला धंुद होऊनझोकून ावेलागते. वतः याअणुअणूंतील फुलांचा चोळामोळा क न या या सुगंधाचे दान परे्िमकाला करावेलागते.

हे देवयानीलाकधीचउमगलेनाही. ितने तेसमजावनू घे याचापर्य न केलानाही.उलट,नकळतअसेल–ितनेआप याउ कट सुखाचासदैवउपहास केला!मलासततजाचतअसलेलीएकटेपणाचीटोचणीित यासहवासातहीतशीचकायमरािहली.

१५मनानेतरीतीमा याशीएक पहोऊशकली?छे!आप या कवचातनू हळूच कामापुरते डोके वर काढणा या पर्ा यासारखी ती

वागे.तेकवचकेवळशारीिरकन हते;तेमानिसकहीहोते.ितलाकाहीहवेअसले,ितलाएखादीलहरआली,कीतेवढ ापुरतीतीकवचाबाहेरयेई;पणितलाहवेतेिमळाले,की

Page 158: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

णाधात ती या कवचात परत जाई. िस ी या बळावर अंतधान पावणा याहठयो यासारखीतीवाटे.ित यामानिसककवचातकेवळएका य तीलाजागाहोती–ती हणजे शुक्राचाय! ितथे ितने मलाजागाक न िदलीअसती, तर–तरकदािचतययातीचेजीवनअितशयिभ नझालेअसते!

जर–तर हेश द हणजे शु आकाशपु पेआहेत. देवयानीसारखी संुदर प नीिमळूनहीमीमनानेभुकेलारािहलो,हेस यआहे-ितर्वारस यआहे.

१६पर्ीतीचीभकू–भकू न हे, तरकाय?म या ही या ु धेसारखी.म यरातर्ी या

िनदरे्सारखी;गर्ी मात यातृषेसारखीअसलेलीपर्ीतीचीहीभकूमोठीिविचतर्असते.िजतकीसू म,िततकीचपर्खर!

पर्ीती याशारीिरक ु धेचेसहजवणनकरतायेते.ता यातपाऊलटाकले,कीितचाअनुभवपर् येकालायेऊलागतो.पणपर्ीतीचीमानिसकभकूतशीनाही.मलाहीितचे व प प टक नसांगता येतनाही.पण मंचकावर देवयानीजवळचझोपलीअसतानासु ाएकटेपणाचीजाणीवमलाअनेकदाअसहयहोई.

वाटे–मीकुठ यातरीिनजन ीपावरयेऊनपडलोआहे. याबेटात यावाळूवरमाणसाचीपावलेकधीचउमटलेलीनाहीत!फारकाय,पशु-प ी,वृ -वेली,काहीकाहीनाहीितथे!अगदीउजाड,अक्राळिवक्राळखडकांनीभरलेले, याखडकांनालाटां याचाबकांनीझोडपणा यारागीटसमुदर्ानेचोह बाजूंनीवेढलेले, मशानातसु ागाणा याभुतासारखेआवाजकरीतजाणा याचाव यावा याचीतेवढीसोबतअसलेले,िनमनु यीप होते ते!सयूा या पर्काशात याचा उजाडपणा दुःसह होई. रातर्ी या अंधारातयाचाभयानकपणादि्वगुिणतहोई.

अशाभयाणएकांतातमलािदवसकाढायचेहोते.ितथेअ टौपर्हरमलामैतर्ीणहवीहोती.िज याशीबोलनू,िजचीथट्टाक न,िजलाआपले द्गतसांगनू,मीमाझेदुःखहलकेक शकेन,अशी मैतर्ीणमलाहवीहोती. िज यामांडीचीउशीक नमीशांतपणेझोपी गे यावरपायाला िवंचूचावला,तरीमाझीझोपमोडेल,याभयानेजीहलणारनाही,अशी मैतर्ीणमलाहवीहोती. िजलामाझीसारीसोनेरी व नेसांगतायेतीलआिण ती सांगता-सांगता हातनू घडले या चुकांची कबुली िज यापाशी देतायेईल,अशी मैतर्ीणमलाहवीहोती.या िनजन बेटावरकाहीखायला िमळालेनाही,तरीआपणएकमेकां याओठांत याअमृतावरजग,ूअसाआ मिव वासमा याम येिनमाणकरणारी मैतर्ीणमलाहवीहोती! मृ यूमला घेऊनजायलाआला,तरमा यािपर्यकराबरोबरमलाही घेऊनचल,असेहसतमुखानेकाळपु षालासांगणारी मैतर्ीणमलाहवीहोती.

देवयानीहीमाझीभकूकधीचभागवूशकलीनाही.

१७एकदामीदेवयानीला हटले,‘माझीएकइ छाआहे;पणतीयाज मीतृ तहोईल,असंवाटतनाही!’

Page 159: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तीहसत हणाली,‘हि तनापरू यामहाराजांनािमळणारनाही,असंयाजगातकायआहे?’मीउ रलो,“गिरबी!’‘ हणजे?दिरदर्ीहो याचीतुमचीइ छाआहे?’‘होय!काहीकाहीवेळामा यामनातयेतं,आप यारा यावरकुणीतरीपर्बळ

शत् नं वारीकरावी. यायु ातमाझापराभव हावा,मगवेषबदलनू,तूिनमीलपत-छपत रानावनांतजावं, ितथं िगिरकंदरात राहावं,मी िशकारक नआणावी,तूमांसभाजनू याचंप वा नबनवावंस,मीझाडावरचढूनफळंतोडावीत,खालीउभीराहनूतीतू वेचावीस,जवळूनसापसरसरत गेला,तरतूभीतीनंमलाआिलंगन ावंसआिणयातभीतीपे ा पर्ीतीचाचभागअिधकआहे,असामलाभास हावा. रातर्ी गुहेतआपण पर परांचं गाढ चंुबन घेत असताना कुणी तरी काजवा आप या मुखापाशीचमकावाआिण वनदेवतेेनं या िचमुक या दीपा या पर्काशातआपलं रह य शोधनूकाढलं, हणनूतूलि जत हावंस–’

मीआणखी पु कळ वेळअसेकाहीतरीबोलत रािहलोअसतो!पण देवयानीकंटाळूनम येच हणाली,

‘नहुषमहाराजां या पोटी चुकून ज माला आलात तु ही! कुणातरी कवी याघरातच–’

पणमीनहुषमहाराजांचापुतर्होतो,मीहि तनापरूचाराजाहोतो, हणनूचितनेमा याशील न केलेहोते! ितचेपरे्म राजवैभवावरहोते, रा ीपदावरहोते;ययातीवरन हते.ययाितहेित याइ छापतूीचेएकसाधनहोते!

१८हीजाणीव मला वारंवार बेचैन करी; पणअसेअसनूही देवयानीला पर्स न

ठेव याकिरताजेजेकरणेश यहोते,तेतेमीकेले.तीआईचाअिध ेपकरी;शिम ठेलाजीवनकोसाक नटाकी.अहोरातर्आप यालहरीपर्माणेवागे;पणमीितलाकधीहीिवरोध केलानाही!हामाझास जनपणान हता; दुबळेपणाहोता!मलाकलहनकोहोता, दुःखनकोहोते.श यतेवढे,श यिततकेसुखातबुडूनजायचेमीठरिवलेहोते.िदवसादेवयानीचेसवदोषमा याल ातयेत;पणसं याकाळझाली,रातर्पडली,कीित यामीलनासाठीमीउ सुकहोई.तेमनामनांचेमीलनन हते,हेमलासततजाणवे;पणमलाजेसुखिमळतहोते,तेसोडायलामाझेमनतयारन हते.कळत-नकळतितनेआप या स दया या पाशात मलाअडकवनू टाकले होते. मातर् माझे कुठलेच दुःखमोकळेपणानेमीितलासांगूशकलोनाही.

आम या िववाहानंतरलवकरच वृ अमा यांचे देहावसानझाले. यांचाथोरलामुलगा यापदावरआ ढझाला;पण या याकतृ वािवषयीमलािव वासन हता.

उ रेकडे आम या सीमेवर द यूंचा तर्ास होऊ लागला आहे, अशा वाताविचतयेतहो या.एखा ावेळीयावातांनीमाझेमन यगर्होई;पणया यगर्तेचेकारण देवयानीनेमलाकधीच िवचारलेनाही! तेमी ितलासांिगतलेनाही!माणसा या

Page 160: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पोटातिशर याचामाग या या दयातनूअसतो,हेितलाठाऊकचन हते!

१९सदैव वतःिवषयी िवचार करणा या, अ टौपर्हर वतः या पजेूत गंुग

असणा या, रातरं्िदवस वतः या दृ टीने सा या जगाकडे पाहणा या, िकंबहुनावतःपलीकडेजगचनाही,असेमानणा यामाणसालाहेकधीचसमजतनसावे!बिह यामनु यालाजशीगा याचीगोडीकळतनाही,अंध यालाजसेसृि टस दयआकृ टकशकतनाही,तसेचहेआहे. वतः यापजेूतदंगअसलेलीमाणसेनकळतमनानेअंधळीआिण दयानेबिहरीहोतात.

कुठ याही गो टीतनू आप या पवूगर्हांना पोषक असे जे असेल, तेवढेचदेवयानीशोधनूकाढी.

आम या िववाहानंतर या पिह या नगरो सवातली गो ट. फार थाटामाटानेसाजराझालातो! याउ सवातपदोपदीन यामहाराणीचेकौतुकझाले.दररोजरातर्ीनानापर्कारचेमनोरंजनाचेकायक्रमहोतअसत.तेपाहायलाआ हीदोघेहीजातअस.ू

िदवशीमाझेपणजोबापु रवायां याजीवनावरलेनाटकझाले.मळूकथाशंृगारआिण का य यांनी पिरपणू! यामुळे नाटकात परे् क रंगनू गेले. पु र याचे कामकरणारा नट िजतका बाबदार, िततकाच गानिनपुण वअिभनयकुशल होता. यामुळेकथेत यापर् येकपर्संगाशीपरे् कसमरसझाले.

उवशी काही अटीवंर पु र याकडे रािहलेली असते. या अटीचंा नकळतया याहातनू भंगहोतो.ती यालासोडून िनघनूजाते. ित या िवयोगानेराजा वेडाहोतो. ितचाशोधकरीततो रानोमाळभटकूलागतो. शेवटीतोएकाजलाशयाजवळयेतो. ितथे यालाआपली िपर्यतमा िदसते.आप याबरोबर परत ये यािवषयी राजाितची परोपरीनेमनधरणीकरतो. पण ितचीकठोरता भंग पावतनाही. शेवटी िनराशहोऊनतोआ मघातालापर्वृ होतोआिण हणतो,

‘हेउवशी,तु याबरोबरक्रीडाकरणा यातु यापतीचंहेशरीरयाकड ाव नखालीकोसळो! िकंवाइथंच तेजिमनीवरपडोआिणयाअर यातील िहंसर्लांडगे तेफाडूनखावोत!’

उवशी यालाउ रदेते,‘हेपु रवस,्तूपर्ाण यागक नकोस.याकड ाव नउगीचउडीटाकूनकोस.

अमंगल लांडगे तुझं शरीर न खावोत. राजा, एक गो ट ल ात ठेव. ि तर्यांबरोबरिचरकाल नेह िटकणं श य नसतं. कारण यांची दयं लांड यां या दयांसारखीअसतात.’

एवढेबोलनूउवशीअदृ यहोते.तीउभीअसते, याजागेलाराजाकवटाळतोआिणमिू छतहोतो.याशेवट यादृ यानेसारेपरे् कहळहळले,चुकचुकले,ि तर्यांनासु ाउवशीचे

शेवटचेवा यफारकठोरवाटले.काहीनंीतेऐकूनमानाखालीघात या. यावा यालाटाळीपडली.तीकेवळएकट ादेवयानीकडून!ित याटाळीचाआवाजहोताचपरे् क

Page 161: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आप याक ण तंदर्ीतनूजागेझालेआिणमहाराणीकडेटकमकपाहूलागले. देवयानीहसत िवजयी मुदरे्नेमा याकडेपाहतहोती. या णीया िपढीतलीउवशीतीआहेआिणपु रवामीआहे,अशीएकिविचतर्क पनामा यामनालादंशक नगेली! यादंशाचादाह–छे!नकोतीआठवण!

दुस या िदवसा या कायक्रमात ॠ वेदातील अग य-लोपामुदर्ा यां यासंवादां या आधाराने तयार केलेला एक पर्वेश होता. अग य बर्ा ण ॠषी,लोपामुदर्ा ितर्य राजक या. देवयानीला मी िविहरीतनू काढले, ते हा ितनेलोपामुदरे्चाउ लेखकेलाहोता. हणनूमीथट्टेनेितला हणालो,

‘यापर्वेशातअग याचीभिूमकामीआिणलोपामुदरे्चीभिूमकातूकरायलाहवीहोतीस!’

नाट पर्वेशसु झाला.िववािहतअसनूहीअग यानेदीघकाळबर् चयवर्तपाळलेहोते;पणआता यालालोपामुदरे्पासनूशरीरसुखहवेहोते.तोितला हणतहोता,‘दररोजउगवणारीउषान यािदवसालाघेऊनयाजगातपर्वेशकरते.पण तो पर् येक िदवस तुला आिण मला हातारपणाकडे ओढून नेत आहे.वृ पणी माणसाची सारी इंिदर्यं िवकल होतात. या या शरीराचं स दयकोमेजनूजातं. िपर्येलोपामुदरे्, हेकटूस य उघड-उघड िदसतअसतानातूआिणमीयापुढंपर परांपासनूदरूराह यातकायअथआहे?अशापर्कार याआचरणातकोणतंशहाणपणआहे? यातकसलंसुखआहे?’या यायाबोल यावरलोपामुदर्ाशंकाघेते.ितचेसमाधानकर याकिरताअग य हणतो,‘पित-प नीं यासमागमसुखातअनुिचतअसंकाहीचनाही.हेसुखएवढंिनिषअसतं,तरआिदश तीनं तर्ीआिणपु षहीिनरिनराळीकशालािनमाणकेलीअसती?’तरीलोपामुदर्ा यालाआिलंगनदेतनाही.मगअग यआपलेसवशरीरकसेकाममयझालेआहे,एखा ामहानदालाबांधघालनू कुणी िकतीहीअडिवले,तरीतो तेसारेफोडूनजसाबाहेरपडतो,तशीआपलीि थतीकशीझालीआहे,हेितलासांगतो.शेवटीलोपामुदर्ा या या कंधावरम तकठेवतेआिणएवढेच हणते,‘पु षबोलनूदाखिवतात,बायकाबोलनूदाखवीतनाहीत;पणदोघांनाहीएकाचसुखाचीओढअसते!’या नाट पर्वेशाचे परे् कांनी मोठ ा रिसकतेने- विचत रंगेलपणानेसु ा–

वागतकेले.पणदेवयानीमातर्यापर्वेशावर टझाली.तीमला हणाली,‘ही लोपामुदर्ा महामखू आहे! काल या उवशीसारखं काही तरी उ र या

दाढीवा याला ायलाहवंहोतंितनं!’

Page 162: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितस यािदवशी याकायक्रमातमातर्तीरंगनूगेली.एकराजाशत् चारह यभेदकर याकिरतानतकीचेस ग घेऊनजातोआिण

यशिमळवनूपरतयेतो,असे तेकथानकहोते.तीभिूमकाएकाकुशलनतकीनेचकेलीहोती.पणतीपाहता-पाहतादेवयानीमला हणाली,

‘या राजालानतकीचंस गकसंसाजनू िदसतं! तु हांलाकसलंस गशोभेल,याचािवचारकरतेय्मीमघापासनू!’

थोडावेळिवचारम नहोऊनती हणाली,‘तु ही ॠषी फार चांगले िदसाल! जटा आिण दाढी लावली, ग यात

दर्ा ां यामाळािनपायांतखडावाघात या,हातातकमंडलूआिणकाखेतमृगािजनिदलं,कीमीसु ाफसेनतुमचंस गपाहनू!’

एवढेबोलनूतीखोखोहसूलागली.रंगभमूीवरनतकीचे शेवटचे नृ यचाललेहोते. तेअ यंतपरे् णीयहोते.पण

यातहस यासारखेकायआहे,तेएकाहीपरे् कालाकळेना!मीितलाग पबसायलासुचिवले.ितनेआपलेहसणेथांबिवले.ित याथट्टेची

परतफेडकर याकिरतामीितला हणालो,‘लहानपणीवचनिदलंय्मीआईला!’‘कसलं?’‘मीकधीहीसं यासीहोणारनाही,असं!’’बराय!्बघूकसेहोतनाही,ते!’‘ हणजे?’मा याकडेपाहनूतीपु हामोठ ानेहसूलागली.

२०उ रेकड यासीमेवरद यूंचातर्ासअिधकहोतआहे;अशावाता घेऊनदतू

येऊ लागले. म यंतरी बाबां या पराक्रमामुळे– िवशेषतः, यांनी केले या इंदर्ा यापराभवामुळे–अस यासवव यजातीआम यारा यावरकुठ याहीपर्कारचेआक्रमणनकरताकाळ कंठूलाग याहो या. पु हाबाबांसारखादरारा िनमाण के यािशवायहाउपदर्वथांबणारनाही,असेमा यामनाने घेतले.मी वतः सै य घेऊन यासीमेवरजायचेठरिवले.मा यापर्याणाचामुहतूिनि चतझाला.एकेकािदवसानेतोजवळयेऊलागला.

मा या िवयोगा याक पनेने देवयानी याकूळहोईल,असेमलावाटलेहोते;पणपर्याणा याआद यारातर्ीसु ातीशांतहोती.

‘तुलासोडूनजाणंमोठं िजवावर येतंय्मा या!’असंमी हणालो, ते हातीहसतथट्टे या वरातउदग्ारली,

‘तु हीअ वमेधा याघोड ाबरोबरखरोखरचगेलाहोताना?काआपलेकुठ याजवळ या खेड ातजाऊनबसलाहोताआिणघोडापरतआला, ते हा या याबरोबरिदि वजयी वीर हणनू िमरवीत परत राजधानीतआला?’ ितचे हे बोलणे मला फारझ बले.थट्टेलासु ाकाहीकाळवेळअसतो,कीनाही? देवयानीनेयु पािहलेनसेल?

Page 163: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

या याभीषणतेचीितलाक पनानसेल?पणमीित यापासनूदरूजातआहे,कदािचतयु ातमीजखमीहोईन,याजािणवेनेित याडो यांतअश् उभेराहायलाहवेहोते!आप यासाठी दुस या या डो यांत अश् आलेले पाह यात अपवू आनंद असतो.नुसताआनंदचनाही,मोठाधीरअसतो याअश् ं त!पणतेअश् देवयानीनेमलािदलेनाहीत–कधीहीिदलेनाहीत!

२१अ णोदय झाला. मी आईला अिभवादन क न ितचा आशीवाद घेतला.

देवयानीने मलाओवाळून िनरोप ायचा, एवढेच रािहले होते.शिम ठाओवाळणीचेतबक घेऊनआली. देवयानी ते हातांत घे याकिरता पुढेझाली. इत यात एक दासीलगबगीनेआतआलीआिणदेवयानीला हणाली,

‘बाहेरएकदतूआलाआहे.’‘दतू?कुणाचा?’’वृषपवामहाराजांचा!महषीशुक्राचायांचंपतरं्घेऊन!’‘बाबांचंपतर्? हणजे? यांचीपर्कृतीबरीआहेना?’देवयानीबाहेरजाऊलागली.पुरोिहत ‘महाराणी...मुहतू...’असेकाही तरीचाचरत पुटपुटले. ितला ते ऐकू

गेले,कीनाही,कुणासठाऊक!तीघाईघाईनेमहालाबाहेरगेली.मुहतूवेळ टळूनचालली, हणनू पुरोिहत गडबडक लागले. शेवटीआईने

शिम ठेलामलाओवाळायलासांिगतले.ितनेमलाकंुकुमितलकलावला.शिम ठेचातोपिहला पश–माणसांचे वभाव या याओझर या पशातनूसु ा

पर्गट होतात का? देवयानी िनःसंशय शिम ठेहनू संुदर होती–पण ित या पशानेनेहमीच मला पाषाणमतूीचे मरण होई. शिम ठे या या पशाने एकदम पु पलतेचीआठवणझालीमला!मलाओवाळूनमा याम तकावरअ ताटाकतानाऐकूयेईल,नयेईल,अशा वरातती हणाली,

‘सांभाळूनराहावंहं!’यातीनश दांनीमाझेत त दयशांतझाले.मीशिम ठेकडेपािहले. ित या

डो यांतअश् िबंदूतरळतहोते.जे देवयानीनेमला िदलेन हते, तेशिम ठामला देतहोती.

२२देवयानीएखा ालहानमुलासारखीविडलांचेपतर्घेऊननाचतचआतआली!

मुहतूटळूनजातआहे, हणनूपुरोिहतकुरकूरकरीतचहोते!पण यां याकडेल होतेकुणाचे?

मा याकपाळावरलाकंुकुमतिलकपाहनूदेवयानीउदग्ारली,‘अगबाई!मीतशीच गेले!होयना?नओवाळता!’लगेचतीआईकडेवळली

आिण हणाली,‘सासबूाई,महाराजिनि चतिवजयीहोऊनयेणारहं!नेमकायाचवेळीबाबांचाआशीवादिमळालाय् यांना!’

Page 164: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितनेतेपतर्वाच याकिरतामा याहातातिदले.मीतेवाचूलागलो...‘तुझं ेमकुशलकळूनआनंदझाला.आतातप चयलाबसायलामीमोकळाझालो. नातवाचं त ड पाहनू मग पुर चरणाला पर्ारंभ करावा,असं मा यामनातअनेकदाआलं!नाही,असंनाही;पण–तू गे यावरआशर्मकसाखायला येतोय् मला! इथं मनोभावानं माझी सेवाकरणारे िश यआहेत. डो यांत तेल घालनू माझी काळजी करणारा वृषपवाआहे.बा तःसवदृ टीनंीमीसुखीआहे.मलाकाही-काहीकमीनाही.पणकाहीतरीकमीआहे,अशीहुरहरूमातर्मनालाएकसारखीवाटते.सासरीजाणा या क ये या पर् येक िप याची अशीच अव था होते काय, कुणालाठाऊक! तू माझी एकुलती एक मुलगी आहेस. कदािचत यामुळं मी असाअ व थ होत असेन! पण तु याआवड या कंुजातली वेल फुललेली पाहनूमनातयेतं, देवयानीइथंअसती,तरिकतीत परतेनंहीफुलंमा यापजेूसाठीितनंखुडलीअसती!तूमा याकिरतामु ामतयारक नघेतले यामृगािजनावरबसलो, हणजेमलाथोडंबरंवाटतं.तुझेपजणइथंच–आशर्मात याकोप यातपडून रािहलेआहेत. कुणी तरी िश यानंझाडलोटकरताना ते इकडून ितकडंठेवले, की णभर ते छुमछुमतात. मग मा या मनात येतं. ते मला हळूचिवचारताहेत,‘आमचीधनीणके हायेणार?’अशामनःि थतीतकाल ेपकरीतराह यापे ातप चयलाबसावं,असंमा यामनानं घेतलंआहे. संजीवनी िव े चं संर ण मा या हातनू हावं तसंझालंनाही; हणनू मा यावर भगवान शंकर कोपले असतील. कदािचत पवूीपे ाअिधकउगर्तपकरावंलागेल!पण तुझा िपताएखादीअपवू िव ा संपादनके यािशवायआप यातप चयचीसांगताकरणारनाही,याब लतू िनि चंतऐस.आप या िप यानंउगीचहा देहदंडक न घेऊनये,असं तु यामनात येईल;पण, देवयानी, हेजगश तीचंआहे.अशीअपवूश तीमी िमळिवलीहोती.मा या दुदवानं-दुदवानंकसली?दा याआस तीपायी-तीमीगमावली!पणअशीएखादीअलौिककश तीसंपादनक नजगावर वािम वगाजवीतमानानंजगणं िनराळं आिण कुठलीही श ती जवळ नस यामुळं दुबलाचं आिणपर्वाहपितताचं ु दर् आयु य कंठणं िनराळं. पिहलं खरं जीवन आहे. दुसरंिजवंतपणीचमाणसालायेणारंमरणआहे!मृ यनंूतरआिदश तीनंमलाआकाशातजागा ायचं ठरिवलं, तरमी ितलाहणेन,‘इतरसवगर्हांपे ाअिधकतेजःपंुज व पाततूमलाइथंठेवणारअसशील,तरच मी गगनमंडळात राहीन. तसं होणार नसेल, तर कुठ या तरीिमणिमणणा याता या या पानं ितथंराहायचीमाझीइ छानाही. यापे ामीपृ वीवरसवशरे् ठपाषाणहोईन.’

Page 165: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मीतप चयचीघाईकाकरीतआहे,हेयाव नतु या यानातयेईल.हेपतर्हातीपडताचतूिनघालीस,तरगुहापर्वेशापवूीतुझी-माझीभेटहोईल.पिह यावषीतीन-तीनमिह यांनीआिणदुस यावषीसहा-सहामिह यांनीमीलोकांना दशन दे याकिरता एक िदवस बाहेर येईन. नंतर तपःिस ीपयंत मीएकांतातराहीनआिणमौनवर्तधारणकरीन.मी पुढंइतरांनादशन ावं,कीनाही,हेभगवानशंकरा याइ छेवरअवलंबनूराहील.तु या भेटीचीमीआतुरतेनंवाटपाहतआहे.राजकाजांतनू तु यापितराजांनामोकळीक असणं श य अस यास यांनाही घेऊन ये. यांना अनेक उ मआशीवाद.’पतर्वाचनूहोताचमीवरपािहले.शिम ठािकतीउ सुकतेनेमा याकडेपाहत

होती!शुक्राचायांनीपतर्ातआप यािवषयीपतर्ातकाहीतरी िलिहलेअसेल, िनदानआशीवादापुरतीतरीआपलीआठवणकाढलीअसेल,अशीआशाित यामनातिनमाणझालीअसावी.तसेकाहीपतर्ातअसले,तरमीलगेच ते ितलासांगेन,अशी ितचीखातर्ीहोती.मीकाहीबोलतनाही,हेपाहनूितचीमोठीिनराशाझाली.ितचेभावपणूआिणका यानेभरलेलेडोळेजणूकाहीमलािवचारीतहोते,

‘मीदासीआहे, हेमलाठाऊकआहे;पणमीसु ाएक मुलगीआहे.आप याआईबापांचं ेमकुशलकळावं,अशी हुरहरूमलाहीलागनू रािहलीआहे. इतके िदवसझाले, पण बाबांनी एकदासु ा माझी िवचारपसू केली नाही. देवयानीची पर् येकपंधरवड ालाआप याविडलांनापतरं्जातात. यापतर्ांबरोबरकदािचतमाझंपतर्जाऊशकलंअसतं.पणमीबाबांनाकायिलह?ूदासीझालेलीतुमचीमुलगीफारसुखीआहे, हणनू?की–

असेकाहीतरीमनातयेऊनमीएकदीघिनः वासटाकला.तोऐकून देवयानीहणाली,

‘इतकंकाहीवाईटवाटून घेऊनयेमहाराजांनी!मी नुसतंबाबांचंदशन घेऊनपरतयेणारआहे.ितथंअिधकिदवसमीराहणारनाहीकाही!बायकामाहेरीगे या,तरीयांचाजीवसासरीचगंुतनूराहतो!’

२३राजवाड ातनू बाहेर पड याचा मुहतू टळून गेला, हणनू पुरोिहतचडफडत

होते.पण यां याकडंल न देता देवयानी हणाली, ‘मोठमोठ ाॠिषमुनीनंाआजचबोलावणंपाठवावं, हणतेमी.‘

मीआ चयानंिवचारलं,‘तेकशाला?’‘मी बाबांना भेटून परत आ यावर यां या अभी टिचंतनाकिरता एक य ा

करावा, हणते.तोपयंतमहाराजांचंहीपरतयेणंहोईल!’मीहसत हटलं,‘द यूंचा उपदर्व थांबव याकिरता जातोय् मी. यां या वागताचा वीकार

करायलानाही!कदािचतमिहनाभरातमीपरतयेईन.कदािचत–’

Page 166: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘तेकाहीनाही.आपणमु ामपरतइथंयेऊनय पाहनूजावं.’मी ितला िवरोध कर या या िवचारात होतो. इत यात आईच ित या

साहा यालाधावनूआली.वाध यामुळेअसेलिकंवादेवयानीनेितचाअिधकारसंपु टातआण यामुळेअसेल,अलीकडे ती पारमािथक गो टीकंडेअिधक वळू लागली होती.य ा या िनिम ाने मोठमोठ ाॠिषमुनीचें इथे येणे घडेल, यांचे दशनआप यालाहोईल, यां यापर्वचनांनीमनालाशांतीिमळेल,अशाआशेनेितनेदेवयानीचीक पनाउचलनूधरली.

मीमुकाट ानेदेवयानी यासंक पालामा यतािदली.तीमला हणाली,‘य ाची सारी यव था क नच जाते मी! िनदान प नास तरी पर्मुखॠषी

यावेत,असंकरते,कचदेवांनाहीबोलवावं–’कच?मीग धळलो.कचािवषयी िहलाएवढेअग यकावाटते? यापिह या

रातर्ी कचाला दा चाअितशय ितटकाराआहे,असे देवयानीने मोठ ा ऐटीने मलासांिगतले. उठ या-सुट या तीआप या बापा याशरे् ठपणाचाआधार घेते, या यातपाचामोठेपणािमरवते;तेकळ याजोगेआहे!पणकचाचेिह यामनावरइतकेवच वकाअसावे? तो शुक्राचायां याआशर्मात संजीवनी या पर्ा तीसाठी पु कळ िदवसहोता. या वेळीयादोघांचे संबंध कुठ यापर्कारचेहोते?यादोघांम येपर्णयभावनािनमाणझालीअसेलकाय?का याभावनेचे व पिनराळेचहोते?

एकदा देवयानी झोपेत फुलािवषयी काही तुटक-तुटक बोलली होती. याश दांचाअथ या वेळीमलाकळतन हता!एका णाधात प टझालातोआता!कचाशीचबोलतअसावीती व नात!आशर्मातअसतानाकचित यासाठीफुलेवेचनूआणीतअसेल;तीफुले यानेआप याकेसांतगंुफावीत,अशीितचीइ छा.

हीइ छातरउघडपर्णियनीचीआहे.सा यामैितर्णीचीनाहीती!छे!कचालायाय ासाठीइथेबोलाव यातअथनाही.शिम ठेकडे माझी दृ टी गेली. ितची कोमेजलेली मुदर्ा कचा या उ लेखाने

फुलनूआलीहोती.‘कचानंमलापरे्मकरायलािशकवलं.’असंितनंमलासांिगतलंहोतं.याचाअथकायहोता?तोकाहीअसो!तोआला, याचीआिणशिम ठेचीगाठभेटझाली,तरएखा ा कै ासारखेआयु य कंठणा याया दुदवीत णीलाथोडेतरी सुखिमळेल.

मीदेवयानीला हणालो,‘अमा यां यास यानंसवपर्मुखॠषीनंा िनमंतर्णपाठीवत.ूमातर् यांत

अंिगरसॠषीचंंनावअव यअसूदे.’

२४अंिगरसां यायाअचानकझाले याआठवणीमुळेअसेलिकंवाउ रसीमेव न

िदसणारी िहमालयाची संुदर िशखरे दृ टीला पडू लाग यामुळे असेल– यांतले तेितर्शळूासारखे िदसणारे िशखर िकतीहीपािहले,तरीडो यांचेसमाधानहोतनसे!–यावारीत यतीची मला पु हा पु हा आठवण होऊ लागली. गे या वषात मी याला

Page 167: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

जवळजवळ िवस न गेलो होतो. रा स- रा यात जाऊन शुक्राचायां या क येचेपािणगर्हण क न मी परत आलो खरा; पण यित इ ट िस ी िमळिव यासाठीया याकडे गेलाहोता,कीकाय; गेलाअस यास, पुढे याचेकायझाले;एवढीसाधीिवचारपसूकर याचेसु ाभानमलारािहलेनाही.मनु यनकळत वतःभोवतीच िफरतराहतो! खेडी या खेडी जलमय क न टाकणा या दरू या महापुरापे ा आप याडो यांतीलअश् च यालाअिधकमह वाचे वाटतात!तसेनसते,तर देवयानी याआिणमा यासहजीवनात याउिणवारातरं्िदवसउगाळीतराहणा यामा यामनालाके हानाके हायतीचीआठवण हायलाहवीहोती!आतातीयाद यूं याउपदर्वा यािनिम ाने या द याखो यांत झाली. यतीचा शोध करीत िहमाचला या पाय यापयंतजावे,असे णभरवाटले.ययाितमहाराज वतःसै यघेऊनआलेआहेत,असेकळताचभुरटेद यूरानावनांतपसारझाले. यामुळे यां याशीपर् य यु करावेअसेलागलेचनाही!

तसे पािहले, तर यतीचा शोध करायला मी मोकळा होतो. पण देवयानीचीपर् येक िदवशी होणारीआठवण मलाअ व थक नसोडी. ित यावरले माझे परे्मकेवळशारीिरकआहे,हेमलाकळतहोते;न हते,असेनाही.पण याचीमलाअिनवारओढलागलीहोती.सीमेवरपु हाद यूंचातर्ासहोऊनये,अशीनवी यव थाक नमीराजधानीकडेपरतलो.

२५देवयानी मा याआधी शुक्राचायां या गुहापर्वेशाचा समारंभ साजरा क न

आलीहोती. राजधानीतय ाचीपवूतयारीपर्चंडपर्माणात सु झालीहोती.मातर्ित यामनासारखेसवचाललेअसनूही,ितनेकाहीहसतमुखानेमाझे वागतकेलेनाही.

ित यारोषाचीकारणेमलारातर्ीकळली.पिहलेकारणहोतेअंिगरसांचेपतर्!यांनीकळिवलेहोते:

‘या य ाला मी येऊ शकत नाही. शुक्राचायांची तप चया साि वक हेतनेूपरे्िरतझालेलीआहे;आिण यांनाजी िस ी पर्ा त होईल, ितचा िविनयोग केवळजगा या क याणासाठीच होईल, अशी खातर्ी झा यािशवाय मी यां याअभी टिचंतनातभागघेऊशकतनाही.’

तेपतर्मा यापुढेनाचवनूदेवयानी हणाली,‘कुठलातरी हाताराखोकडअसेलहा अंिगरस!बाबां यामोठेपणाचाम सर

वाटतोय्मे याला!’अंिगरसकचाचा गु आहे, हेमी ितला मु ामचसांिगतले, ते हा णभरती

तंिभतझाली.मगकचािवषयी ितचीतक्रार सु झाली.पतर् घेऊनजाणा यादतूालाकच

भेटलाचन हता.तो कुठेतीथयातर्ाकरीत िफरतहोता, हणे! याचीवाटपाहायचीसोडूनपतर् ठेवनू, दतूपरतआलाहोता!हि तनापरूचीसारीमाणसेअशीअधवटचआहेत!

कचआलानाही,तरशिम ठेचीमोठीिनराशाहोईल,असेवाटूनमी हणालो,

Page 168: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘कचआला,तरफारबरंहोईल!तोमाझासु ाबालिमतर्आहे!’तीअिभमानाने हणाली,‘पणतोआला,तरमा यासाठीच येईल.बाबांचेपायध नतीन वेळा िजवंत

केलंय्मी याला!’शिम ठेचा िवचार मा या मनात घोळत होताच.आ यापासनू कुठेच िदसली

न हतीतीमला. हणनूमीदेवयानीलाित यािवषयीसहजिवचारले.ती हणाली,‘ितलाअशोकवनातपाठवलंय.्’‘तेका?’‘आता ितकडं पु कळॠिष-मुनी उतरणार; यांची सगळी यव था नको का

हायला?’ितने िदलेले कारण मला पटले; पण मी ग प बसलो आहे, हे पाहताच ती

हणाली,‘पुढंहीितथंचठेवणारआहेमीितला!’‘ितथं?छे!तीगजबजले याराजवाड ातवाढलेली मुलगी! याएकांतजागी

ितलाकरमणारनाही!’‘ितलाितथंकरमणारनाही,कीित यावाचनूतु हांलाइथंकरमणारनाही?’‘कायबोलतेय्सतूहे?’‘जेखरंआहे, तेच! तु ही वारीवर गेला, या िदवशी तु हांला कंुकुमितलक

लावनूओवाळायचाितचाकायअिधकारहोता,हो?’‘शुक्राचायांचंपतर्आलंय,्हेकळताचतूबाहेरधावतगेलीस–’‘ हणजेमा याविडलांवरदेखीलमीमायाक नये,असंतुमचं हणणंआहे,की

काय?तेपतर्घेऊनकाहीिहमालयातजायलािनघालेन हतेमी!’‘पणआईनंितलाओवाळायलासांिगतलं–’‘सासबूाई पु कळ सांगतील! ती ितर्य राजक या आहे ना! यांना फार

जवळचीवाटतेती–अगदीएकार ताची!ितलापट्टराणीकरायचाबेतअसेल यांचा!’मीहसत हणालो,

‘आईचाहवातोबेतअसेल;पणतोतूथोडाचसफलहोऊदेणारआहेस?’‘अं! यातकायआहेएवढंअवघड?िवषदेऊनमाझाकाटाकाढणंकाहीकठीण

नाहीसासबूा ना!’‘असलंभलतंसलतंबोलूनयेउगीच!’‘तु हीआहातपु ष!आप यापायांखालीकायजळतंय,्हेसु ातु हांलािदसत

नाही;पणकुठंधुराचावासआला,तरीतोसु ाआ हांबायकां यानाकातभरते!अहो,तुम याया राजवाड ातएका दासीला िवष देऊनमारलंय्या तुम यामातुःशर्ीनंी!मलािवचारा,हवंतर,सारं!’

संभाषणाचाओघअ यंतअिपर्यअशा िवषयाकडेवळला.तोथांबावा, हणनूमीग पबसलो.

अस याकटूसंभाषणामुळेमाझीतीरातर्अ व थतेतजायलाहवीहोती.पणझालेमातर्उलटे! या रातर्ीइतकी संुदर व नांनी फुललेली रातर्मा याजीवनातवतिचतआलीअसेल!

Page 169: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानीनेआपलेएकरह यमलासांिगतले.मोठेगोडगुिपतहोतेते. तर्ी याजीवनातलेअदभु्तरह य!ितलािदवसगेलेहोते!

तेऐकूनमीरोमांिचतझालो.देवयानीलामलूहोणार!आप यालामलूहोणार!मुलगाहोईल,की मुलगी? मुलगाझाला,तर याचे पकसेअसेल?मातृमुखी मुलेसुखीहोतात, हणे!देवयानीलामुलगाहोवो,कीमुलगीहोवो,तेमलूमातृमुखीच हावे,अशीपर्ाथनाआ हीदोघांनीपर् येकिदवशीकेलीपािहजे.

आमचीमनेएक पझालीनसतील;पण हेमलूझाले,कीआमचीपरे्मगरं्थीआपोआपअिधक दृढ होईल! नातवंड पाहनूआईचाआनंदगगनातमावणार नाही.अलीकडेफारउदासिदसतेती!छे!आपणित याशीअसाअबोलाधरायलानकोहोता!आताितचेनातवंडित याहातांतदेऊनआपण हण–ूकायबरे हणूआपण?ितचीअशीकाहीतरीगोडथट्टाकेलीपािहजे,की–

मीबापहोणार,तातहोणार,‘तत’ हणनूमलाएकिचमणेहाकमारणार!देवयानीमाताहोणार,आईहोणार!‘नना’ हणनूितलाएकिचमुरडेहाकमारणार!

यारातर्ी णा णालामा या िनदरे् या वेलीवरनवनवीमधुर व ने फुलतहोती. या व नलहरीवंरहंसासारखामीआनंदानेतरंगतहोतो.

व नांची देवता कोणआहे? ती खरी क न दाखवायची श ती ित यापाशीनसावी,हीकेवढीदुःखाचीगो टआहे!

२६य यथासांगपारपडला.अग य,अंिगरसअसेकाहीपर्मुखॠषीउपि थत

झालेन हते.एवढेएक वैगु यसोडले,तरसवसमारंभउ मरीतीनेपारपडला.कचआजयेईल,उ ायेईल,असेदेवयानीलाराहनू-राहनूवाटतहोते;पणतोआलानाही,या याकडूनकाहीकळलेहीनाही.

य ाकिरताजमले यामहाजनांना िनरोप दे याचा दरबारभरला.आईसु ा हासमारंभपाह याकिरतामु ामआली.तीिसंहासनामागेपड ाआडबसली.

स य यामलभमूीपर्माणेगभवती तर्ी यादेहावरकाहीवेगळीचकांतीचढतेसभा थानीनागिरकि तर्यांचेडोळेदेवयानीवरकौतुकानेिखळूनरािहलेलेमीपािहले,ते हाहीगो टमा याल ातआली.मलामोठीध यतावाटली!

देवयानीला बरोबर घेऊन सव ॠिष-मुनीनंा अिभवादन करताना आिण मगित यासहिसंहासनावरआ ढहोतानामाझेमनआनंदतरंगांनीभ नगेले.

देवयानीनेआजअशोकवनातनूशिम ठेलाअग यानेबोलावनूघेतलेहोते.ितलासमारंभपाहायलािमळावा, हणनूहेिनमंतर्णअसेल,असेमलापर्थम

वाटले होते; पण दरबार या वेळी देवयानीचा हेतू मा या ल ातआला. शिम ठेलाआप याजवळउभेक नित याकडूनवारा यायचाहोताितला!

आ हांला आशीवाद दे याकिरता ॠिष-मुनीनंी हातात मंतर्ा ता घेत या.इत यातअमा यमा याकानाशीलागलेआिण हणाले,

‘बाहेरकचदेवआलेआहेत!’यांचेबोलणेदेवयानीनेऐकले.तीअमा यांना हणाली,

Page 170: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ यांनास मानपवूकआतआणा,आिणॠिषमंडळीतंयो यजागीबसवा.’‘आतये याची यांचीइ छािदसतनाही!’देवयानीनेरागानेिवचारले,‘तेका? या अंिगरसांचंवारंयांनाहीलागलंय्का? राजधानीत येऊनआमचा

अपमानकरायची यांचीइ छाआहे?तसंअसेल,तर–’अमा यहातजोडून हणाले,‘तसंकाही नाही, देवी! यां याबरोबर एक तापसीआहे. तो उ मनअव थेत

आहे! हणनूकचदेवबाहेरच–’देवयानी हणाली,‘तेकाहीनाही. या बैरा यासकटआतबोलवा यांना! िन हेपाहा.मी यांची

गु भिगनीआहे.तेआ यावर यांनावंदननकरतामीिसंहासनावरबसनूराहणंउिचतहोणारनाही.महाराणीनंतेवढ ासाठीॠिषमंडळीतंजाऊन यांनाअिभवादनकरणंहेहीबरं िदसणारनाही. तु ही यांना घेऊनसरळ िसंहासनाकडेचया.मी यांनानम कारकरीन, यांचाआशीवाद घेईन; मग यांना तु हीॠिषमंडळीतं नेऊन यो य जागीबसवा.’

इतकावेळअमा यवमहाराणीयांचेबोलणेतरीकायचाललेआहे,हेलोकांनाकळेना!केवळसामा यपौरजनांतचन हे,तरॠिषमंडळीतंहीचुळबळूसु झाली.

अमा यलगबगीनेबाहेर गेले.थोड ाच वेळातकचआिण दुसराएकतापसीआतआले. सा या सभेचे डोळे यां याकडे वळले. ‘या, कचदेव, या, कचदेव.’असेवागताचे प ट-अ प ट श दॠिषमंडळीतंनू ऐकूआले. परे् कांतील पु षआिणि तर्या कचाकडे बोट दाखवनूआपापसांत कुजबुजू लाग या. याने संजीवनीिव ािकती साहसाने िमळिवली आिण दानवांचा डाव यां यावरच कसा उलटिवला, हीरोमहषककथाआबालवृ ांनाठाऊकझालीहोती. यामुळे या यादशनानेआ चयवआनंदयाभावनांनीपरे् कांचीमनेपुलिकतहोऊनगेली.

कचिकंिचतपुढेयेताचमी या याबरोबर याबैरा याकडेपािहले.वतः याडो यांवरमाझा िव वासबसेना!मी व नातआहे,कीआप याला

भर्मझालाआहे,मलाकळेना.तोयितहोता.तोउ मनअव थेतआहे, हेकचानेअमा यांनासांिगतलेहोते.

याची हीअव था कोण या पर्कारचीआहे?आ म ानामुळे याला शरीराची शु ीउरलीनाही,कीिनरिनरा यािविचतर्िस ीं यामागेलागनू याचेम तकिफरलेआहे?

कच व यित यां यासहअमा य िसंहासनासमोर येऊन उभे रािहले. देवयानीकचालावंदनकर याकिरताउठली.तीउठ यावरमीबसनूराहणेशोभनूिदसलेनसते;िशवायकचमाझाजुनािमतर्होता.मीहीहसतउठलो.

देवयानी कचाला नम कार करणार, इत यात याचेल ितला वारा घालीतउ याअसले याशिम ठेकडेगेले.तोचिकतझाला!तोएकदमउदग्ारला,

‘राजक ये,त?ूिनइथं?’वंदनाकिरता िकंिचतवाकले या देवयानीनेएकदमआपलीमानवर केलीआिण

तीकचाला हणाली,‘कचदेव,हीराजक यानाहीआता!’

Page 171: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ हणजे?’‘दासीआहेती!माझीदासीआहेती!’‘दासी?तुझीदासी?’देवयानीनेउ रादाखलनुसतेि मतकेले.इतकावेळयितनुसताइकडे-ितकडेटकमकपाहतहोता.जणूकाहीराजसभाहा

एकपाळणाहोताआिणतो यात ठेवलेलेएकता हेमलूहोता!आताएकदम यालावाचाफुटली.तोशिम ठेकडेबोटदाखवीतदेवयानीला हणाला,

‘ए!तुझीहीदासीमलादेशील?’एका तापशानेआप याला ‘ए’ हणनू एकेरी हाक मारावी, याचा देवयानीला

एरवीसंतापआलाअसता;पणएकवेडाबैरागीभरदरबारातशिम ठेलामागणीघालीतआहे,याचीितलामोठीगंमतवाटलीअसावी!

ितनेयतीलािवचारले,‘हीकशालाहवीआपणांला वािममहाराज?बायको हणनू?’कचयतीलाडो यांनीदटावीतहोता.पण याचेसारेल शिम ठेवर िखळले

होते.यासा यापर्संगाचाशेवटकायहोणार,तेमलाकळेना!मीदगडीपुत यासारखाव थबसनूरािहलो.

आ ही दोघेभाऊकोण या ि थतीत भेटत होतो!यतीचीतीअव था पाहनू,मलातोशापआठवला–

‘यानहुषाचीमुलंकधीहीसुखीहोणारनाहीत!’यितिवकटहा यकरीत हणाला,‘बायको?छी!िहलापु षक नटाकणारआहेमी!’सभा थानीएकदमहशाउसळला;लगेच.तोदबला. या यापाठोपाठभीतीचे

वातावरणपसरले.पड ाआडबसलेलीआईसंतापानेओरडली,‘अमा य, या वेड ालाबाहेर यायची यव थाकरा.तोअसलेकाहीभलतं-

सलतंबडबडूलागला,तर यालाफटकेमारा!’अमा यांनीखणूकेली.सेवकयतीलाधर याकिरतापुढेझाले.सभा थानीकायचाललेआहे, हेमलाकळतन हते.माझेमन याशापा या

चक्रात गरगर िफरत होते! यतीची िवटंबना मला पाहवेना. मी एकदम उठून उभारािहलोआिणओरडलो,

‘ या याअंगालाहातलावूनका!यािसंहासनावर याचाअिधकारआहे!’मला वेड लागले, की काय, असे वाटून देवयानी िव फारले या डो यांनी

मा याकडेपाहूलागली.मीशांतपणेसवांनाऐकूजाईल,अशाआवाजात हणालो,‘हा माझा थोरला भाऊआहे! याचं नाव यित!’ ‘यित?’असाआत ची कार

पड ाआडऐकूआला.लगेचआईसव िश टाचारसोडूनधावतआली. ितनेयतीकडेणमातर्पािहले. याचेतेभयानक पितलाबघवेना!ितनेडोळेिमटूनघेतले.‘यित?

माझायित?’असे हणतबाहूपस नतीधाडकनखालीकोसळली!*

Page 172: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानी

१हाकचमाझापवूज मीचावैरीतरनाहीना?सारासमारंभकसासुरेखसाजरा

झालाहोता.दृ टलागावी,असा!पणशेवट या णीहाअचानकदरबारातयेऊनउभारािहला! आकाशातनू पड यासारखा! एका णात सा या समारंभावर पाणी पडले!पर् येकाचािवरसझाला!

कचमलाशाप देऊन िनघनू गेलाहोता. तु याशापानेमाझेकाडीइतकेदेखीलवाकडेझालेलेनाही,हे यालाजाणवावे,कुबेराचेडोळेिदपनूजातील,अशावैभवातमीलोळतआहे, हे यालाकळावे,जी देवयानी तु याझोपडीतझाडलोटकरीतराहणारहोती,तीमहाराणीहोऊनिसंहासनावरिवराजमानझालीआहे,हे यानेडो यांनीबघावेआिणमनातलि जतहोऊनमाझी मामागावी, हणनूयाय ा या िनिम ानेमीयालामु ामिनमंतर्णपाठिवलेहोते.

महाराणीझाले यािपर्यकरणीचेदशनघेणे याला चणारनाही,तोकदािचतयेणारनाही,अशीमाझीक पनाहोती;पणएकेकाळी देवयानीवर याचे िकतीगाढपरे्महोते,मलाठाऊकहोते.मनु यपरे्मलाथाडील;पणतोतेिवस शकेलकाय?

कचयेणार,कचयेणार,असेमाझेमनसांगतहोते;पणय सु झालातरीतोआलानाही,य संपतआला,तरीतोआलानाही.मा यात यामहाराणीलाआनंदझाला.मातर्मा यातलीदेवयानीदुःखीझाली.

ऐनदरबारा या वेळीतोआ याचेअमा यांनीसांिगतले.माझाआनंदगगनातमावेना! वाटले, या िदवसापासनू– शिम ठेने ती व तर्ांचीअदलाबदल या िदवशीकेली, ते हापासनू– दैव मला िकती अनुकूल झाले आहे. ल मीने लाजावे, असासाजशंृगारक नमी िसंहासनावरबसलेआहे,हजारोडोळेमा यालाव यावर िखळलेआहेत.राजक याशिम ठादासी हणनूमलावाराघालीतआहे.मोठमोठीॠिषमंडळीमंगल मंतर्पठनकरीतआ हांलाआशीवाद देतआहेत. हेसारेसारेकचालापाहायलािमळेल!देवयानीचेपरे्मिझडकार यातआपणकेवढीचकूकेली,हेआता या याल ातयेईल.

परे्मा यासफलतेचेसमाधानकचानेमलालाभूिदलेनाही.तेनाही,तरनाही.सडूा यासफलतेचेसमाधानआतामलािमळणार, हणनूमीआनंिदतझालेहोते;पण–अगदीशेवट या णी–माझेश तर्मा यावरचउलटले!सडूाचेसमाधानिमळालेखरे!पणतेकुणालादेवयानीलानाही,तरकचाला!

Page 173: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सासबूाई,महाराज,सारीसारीकशीवेड ासारखीवागली यावेळा!महाराजांनाभावा यापरे्माचा पुळका नेमकायाच वेळीआला.थोडा वेळग पबसलेअसते,तर!नेलेअसते सेवकांनी या वेड ालाबाहेर!बसलेअसतेचारफटके या यापाठीवर!आपण कुठेआहोआिणकायकरीतआहो,याचीथोडीतरीजाणीवपाठीतनूडो यातिशरलीअसती या या!

सासबूाईसदान्कदा घु याअसतात.खोल िविहरी यातळासारखेआहे यांचेमन! ितथे काय चालले आहे, हे बाहे न कुणाला कळायचे नाही कधी! पण सारेरीितिरवाजसोडूनआपण राजमाताआहो, हे िवस न याएकदम पुढेआ याकाय,‘यित!माझायित!’ हणनू वेड ासारखेओरड याकायआिणहजारोलोकांपुढे बेशुपड याकाय!छे!राजमातेलाशोभ यासारखेहोतेकाहे?

या मिू छत पड या मातर्! एकच ग धळ उडाला दरबारात ‘हा वेडा माझाथोरलाभाऊआहे!िसंहासनावर याचाअिधकारआहे’अशीवेडगळघोषणामहाराजांनीकेली!मगकाय?कुठलाॠषीचंाआशीवादिनकुठलेकाय?छे!छे!बाबां यातप चयलामोठाअपशकुनकेलायावेड ाने!

तोयिततरबोलनू-चालनूवेडाआहे!पणमहाराजांनीथोडेशहाणपणदाखिवलेअसते,तर?तो यांचाभाऊआहे;हे यां याखेरीजसा यासभेतकुणालाठाऊकन हते.यालाबरोबरघेऊनयेणा याकचालासु ा,तोकोणआहे,याचीक पनान हती!

कुठ यातरीगावातलोकध डेघेऊनयायती यामागेलागलेहोते!इकडेयेतअसतानाकचानेतेपािहले. यालादयाआली.तो यालाबरोबरघेऊनआला.कचाचीगो ट कशाला हवी? सासबूा नीसु ा या जोगड ाला ओळखले न हते. महाराजघटकाभरमगूिगळूनबसलेअसते,तरिकतीबरेझालेअसते!सारािवरसटळलाअसता.

कायाघरा याला वेडाचेवरदानआहे?कायतोयित!महाराजांचेवागणेसु ा–हावेडाइथेरािहला,तरकाय-कायअनथहोतील,हेमलाकळेना! या यानावानेरा यचालवावे, हणनूसासबूाईहट्टसु ाधराय याकदािचत!पुतर्परे्मआलेहोतेना यांचेउचंबळून!आिण जाता-जाता सुनेचे नाक सहज ठेचता येईल! महाराणी हणनू तीसगळीकडे िमरवते, उठ या-सुट याआप यावर अंमल गाजिवते, हे मनातनू मुळीचआवडत न हते यांना! मी पडले ॠिषक या! बर्ा णाची मुलगी! नावडतीचे मीठअळणी!मलामहाराणी हणनूिमळणारामाननाहीसा हावा, हणनूयावेड ायतीलाराजा कर याचीसु ा धडपड केलीअसती यांनी! थोरला भाऊ होता ना तो! वतःमहाराजभरसभेत हणाले,

‘ याचायािसंहासनावरअिधकारआहे!’छे!अगदीवेड ासारखेवागलेमहाराजदरबारात!हेघराणेच–

३नुसते वेडाचेच वरदान नाही या कुळाला! बाईचंही वेड िदसतंय् इथं!अगदी

आनुवंिशक!मा यासास यांनी, हणे, इंदर्ाचापराभव केलाहोता! केलाअसेल!पणइंदर्ाणीचे स दय पाहनू यां या त डाला पाणी सुटले आिण– सासबूा नी हे सारेमा यापासनूचो नठेवलेय!्पणराजवाड ात यादासीकाहीकमीनसतात! यांत या

Page 174: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

एका हातारडीनेहेमलापिह यािदवशीचसांिगतले!अस या नहुषमहाराजांची ही मुले! जटा-दाढी वाढिवलेला आिण कफनी

घातलेलाहायितइत यालोकांदेखतशिम ठेकडेपाहनू–हीबाईमला ा, हणाला!पुढेतोआचरटासारखेबोलला;पणलोकांनायाचेवेडकोण यापर्कारचेआहे,हे या यामागणीव नअगदी प टकळूनचुकले!

यालातरीकशालाहसायचे?तो िबचारालहानपणी रानावनांतपळून गेलेलाएकवेडाहोता;पणएवढेमोठेपराक्रमीययाितमहाराज!अ वमेधा यावेळीिदि वजयक नआलेले! राजे हणनू पर् य िसंहासनावरआ ढझालेले! पणअर यात यािविहरीतनूबाहेरयेणारीएक संुदरत णीपािह याबरोबरतेसु ापाघळलेच,कीनाही?तर्ीलापु षिकतीलवकरओळखतायेतो! या याडो यांत याचेसारेगुणआिणसारेअवगुणिदसतातितला!मीिविहरीतनूवरआले,ते हािकतीअधाशीपणानेपाहतहोतेमहाराजमा याकडे!

पु षाचेडोळेपािहले,कीतोकामुकआहे,कीनाही,हेझटकन तर्ीलाकळते!याचीलोभसनजरिदसली, हणजेहेसावजआप याजा यातसहजसापडणार,अशीितचीखातर्ीहोते. िविहरीतनूवरआ यावरमीजीउभीरािहले, ‘मलाभयवाटतंय;्माझाहातध नमलाकाठावर या!’असेययाितमहाराजांनासांिगतले,तेकायउगीच!

यां याजागीकचअसता–तरआधी ‘माझाहातधरा’असे हणायचाधीरचमलाझालानसता!िनतोझालाअसता,तरी यानेताडकन्उ रिदलेअसते,

‘िविहरीतपडलीहोतीस;तुलावरकाढणंहामाझाधमहोता. याधमाचंपालनमीकेलंआहे.आता,हवंतर,तू िविहरी याकाठावर ये!नाहीतर पु हा िविहरीतउडीटाक.मला याचंसोयरसुतकनाही!‘

कचािवषयीमनातआकषण िनमाणझाले, ते या याअस यावाग यामुळेच!आशर्मातआ याबरोबर जर तो मा याभोवती िपंगा घालू लागला असता, मा यापशासाठी आसुसलेला िदसला असता, मा या स दयाकडे अतृ त दृ टीने पाहतअसलेलामलाआढळलाअसता,तर–तरमी या याकडे ढंुकूनसु ापािहलेनसते.पणया याडो यांतमलाकधीहीलालसािदसलीनाही! या याहालचालीतंकामुकतेचीछटाआढळलीनाहीकधी!बायकांनाअसलेचपु षआवडतात!ि तर्यां यापाठीमागेलागणा यांकडे यापाठिफरवतात. यां याकडेपाठिफरवणा यांशी यापाठिशवणीचाखेळसु करतात!िकतीिविचतर्आहेहे!पणआहेखरेअसे!

आपलाजीवधो यातघालनूकचमलाआवडणारी फुले रानावनांतनूआणीतअसे. या फुलांनी याचे मा यावर िकती परे्म आहे, हे मला अनेकदा सांिगतले,म यरातर्ी–अगदीमा याकानात!पणकचानेतेकधीचबोलनूदाखिवलेनाही.

एकदाबागेतमा यापायालाकाटाटोचला. याची गंमतकर याकिरता ‘मलासापचावलाय’्असेसांिगतले,मी याला! या वेळी या याडो यांत जेपाणीउभेरािहले, यानेमला याचे दयउघडेक नदाखिवले.

झोप यापवूीबागे याकोप यातलताकंुजातजाऊनतोआिदश तीचीपर्ाथनाकरी. एकदा ती पर्ाथना मीओझरती ऐकली. ‘देवयानीला सुखी ठेव!’ हेश द यापर्ाथनेतहोते.मा याकानांवरतेपडले.तेऐकताचमा याअंगावररोमांचउभेरािहले.याश दांनीकचाचेमा यावरिकतीपरे्मआहे,हेमलापुनःपु हासांिगतले.पुढेिकती

Page 175: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तरीिदवसतेश दमा याकानांतघुमतहोते!एखा ागोडगा या यासुरांसारखे!असेपरे्ममलाहवेहोते;पणएकसंुदरत णीपािह याबरोबरित यावरबसणारे

परे्म–परे्मकसले?शु लंपटपणाआहेतो!कुठलीही तर्ीअशापरे्मालाआपले दयवाहनू वीकारकरणारनाही!

ज मभर परे्मभंगाची मरणी घेऊनबसलेली दुःखी-क टी पर्णियनी राहायचेन हतेमला!कचानेमा या दयावरमोठाघावघातला होता. याघावा या वेदनािवस नजाय याहो यामला! हणनूमा यात यापर्णियनीलामीमना यातळघरातक डूनठेवले.अगदीकायमचे! वािमनीहोऊन या धंुदीतसारेजीवनघालवायचामीिन चय केला. माझा तो िन चय हायला,शिम ठेने मला िविहरीत ढकलनू ायलाआिणययाितमहाराज ितथेयायलाएकगाठपडली! िविहरीतपडलेली देवयानीआिणिविहरीतनू बाहेर काढलेली देवयानी या िकती िभ न हो या! िविहरी या काठावरअसलेलापु षहि तनापरूचाराजाआहे,हेकळताच–

या णी याचीराणी– नुसतीराणीनाही,महाराणी– हायचामी दृढ िनधारकेला.

पर्ीती यावेदनािवस नजायलामलावैभवाचीधंुदीहवीहोती.स ेचाउ मादहवाहोता,सदैवमा यातालावरनाचणारानवराहवाहोता!लंपटनवराचबायको यामुठीतराहूशकतो!

हेसारेमीिमळिवले–एका णात!पण–कचाबरोबरआले यायाजोगड ामुळे–हा माझा दीर– वडील दीर– हि तनापरू या िसंहासनाचा खरा वारस आहे!

हणजे–

४हा वेडा इथे राहो, नाही तर कुठेही िनघनू जावो! मी महाराणीआहेआिण

शेवटपयंतमहाराणीचराहणारआहे.याखुळपंचांगालाकदािचतशिम ठाआवडेल!तोरा याचा वारसआहे,असे बघनू ही राजक या या याशील नकरायलासु ा तयारहोईल!कुणीसांगावे?

यायतीचे तोममाजूनये, हणनूतर यालाराजवाड ातठेवायचेनाही,असामी हट्ट धरला. सासबूा चा लाडका मुलगा फार िदवसांनी, खपू वषांनी घरी परतआलेला! यांचीफारइ छाहोती याला घेऊनइथेराहायची!पणमीजे हाडो यातराखघालनूमाहेरीजायलािनघाले,तप चयलाबसले याबाबांपुढेअ शीजाऊनउभीराहते, हणनूधाकघातला, ते हा कुठेमहाराजआई यामनािव वागायलातयारझाले.

तेसारेलटांबरअशोकवनातगेले,हेफारबरेझाले! यावेड ानेइथेकाय-कायग धळघातलाअसता,कुणालाठाऊक!उठ या-सुट यातोआपलाजरदासीचंी चंुबनेघेऊलागलाअसता–अगदी हाता यादासीचंीसु ा–

अशोकवनात तो काय िधंगाणा घालतोय,् ते कळायला हवे, हणनू मी याहाता यादासीलापाठिवलेआहेितथेइतरदासीबंरोबर–सासबूा यासेवेला, हणनू!

Page 176: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

खपू-खपूगमतीसांगतहोतीती या या!अजनूआईलाओळखलेनाही याने!सासबूाईपु हा-पु हा या याजवळजाऊन

‘यित, मला एकदा आई हणनू हाक मार, रे!’ असे डो यांत पाणी आणनूहणतात याला!

तोउ रेदेतो,‘तूआईआहेस,होयना?मगतू दु टआहेस!जगात यासवआया,बायका,

मुली,मलानाहीशाकराय याआहेत.तूबापहो,मगतुलाहाकमारीनमी!‘तीथयातर्ाकरता-करताई वरचांगलापावलाकचाला!कायपणर निमळाले

याला!आिणमोठ ापरे्मानेअगदीअचकूतेइथेघेऊनआलातो!

५यायतीचापायगुणचवाईटअसावा. यािनरोपा यासमारंभा यािदवशीआ ही

रथातनूदरबारालागेलो,ते हाकसेल खसोनेरीऊनपडलेहोते.आकाशा याएकाहीकोप यातनावालासु ाढग िदसतन हता.हावषाकाळनसनूवसंतॠतूआहे,असाभास होत होता; पण दरबारात या यितमहाराजांनी पर्वेश केलाआिणआत, बाहेरितकडे-ितकडेग धळसु झाला.

यािदवशीआ हीपरतलो,ते हासारेआकाशकसेका याकुट्टमेघांनी यापनूटाकले होते. एखा ा भयंकर भुयारासारखे भासत होते ते! लवकरच िवजा कडकडूलाग या, िवजा कस या? या भुयारात या नािगणीच! छे! नािगणी पुरव या; याडािकणी हो या, शु डािकणी! केस मोकळे सोडून त डाने काही तरी अशुभ श दपुटपुटतयाटोकापासनू याटोकापयंतिधंगाणाघालीतहो या या!

मगजोमुसळधारपाऊसपडूलागला–चारिदवसझाले,तरीतोखळलानाही!यमुनामाईलामोठापरूआला.नगरातलेसव यवहार िव कळीतझाले.असाचपाऊसपडत रािहला, तरयमुने याकाठांवर या खेड ापाड ांतमोठाअनथ होईल, हणनूअमा यकाळजीक लागले.मी यांना हटले,

‘हेतुमचेयितमहाराजआलेना यािदवशी?तेहापाऊसघेऊनआलेआहेत!तेइथनूगे यािशवायकाहीहापाऊसथांबतनाही!‘

६चौ यािदवसाचीम यरातर्होतीती!पाऊसपडतचहोता.पर्थमएखादीमोठी

सरकोसळे,मगमगहळूहळूतीओसरे.तीथांबली, हणजेझाडां यावर यापानांव नखाल यापानांवरपडणा याथबांचाटपटपआवाजऐकू येऊलागे.घटकाभराने पु हामोठीसरयेई.

महाराजांनाझोपलागलीहोती;पणमीजागीचहोते!आप याबाळाचे रंग पकसे असेल, या क पनेशी माझे आईचे मन एकसारखे चाळा करीत होते. यालापािह यावर कुणालाही माझीआठवण होईल, असे ते असेल ना? याचे नाक-डोळेकुणासारखेअसतील? याचेजावळकसेिदसेल? याचीिजवणीअगदीलहान-इवलीशीअसेलना? ‘तत’ हणनूमहाराजांनाहाकामार याआधी लुटूलुटूधावत येऊन ‘नना’

Page 177: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हणनूतेमलािमठीमारीलना?िकतीवेळयाक पनांशीमीखेळतहोते,कुणालाठाऊक!अचानकघोड ा या

टापांचाखाडखाडअसाआवाजमा याकानांवरपडला.मीदचकूनडोळेउघडले.मीव नाततरन हतेना?तोआवाज–कुठे,कायझालेआहे,तेमलाकळेना!

मी महालाचे दार उघडून घाईघाईने बाहेरआले. मला ऐकूआलेला टापांचाआवाजखराहोता.सासबूा नीपाठिवलेलासेवकहोतातो!

तोघाईघाईनेमलािवचा लागला,‘ॠिषमहाराज राजवाड ातआलेआहेतका?’दरू कुठेतरीएकांतात यान थ

बस याची कचाची सवय मला ठाऊक होती. म यरातर् उलटून गेली, तरी तोअशोकवनातपरतआलानसेल! यामुळेसासबूाईकाळजीतपड याअस यात.तोइकडेआलाअसेल,अशासमजुतीने याचीचौकशीकर यासाठी यांनीहामनु यपाठिवलाअसावा!

मीउ रले,‘नाही,कचदेवइकडंआलेनाहीत!’तोचाचरत हणाला,‘कचदेवआहेतितथं;पणतेदुसरेॠिषमहाराज–तेयितमहाराज!’‘ यांचंकायझालं?’‘तेकुठंतरीपळूनगेले!’‘के हा?’‘दीड पर्हर रातर् होईपयंतअशोकवनात होते ते. मग सारी माणसंझोपली.

मधेचराजमातेलाजागआली. याउठूनपाहतात,तोयितमहाराजजागेवरनाहीत!’मी महाराजांना उठिवले. ते लगेच घोड ाव न अशोकवनात गेले. दुस या

िदवशीसकाळीतेपरतआले. यांनीसगळीकडेयतीचाशोधकेलाहोता.अनेकसैिनकआिणसेवकदुथडीभ नचालले यायमुने याकाठावररातर्भरडो यांततेलघालनूिफरतहोते.पणकुणालाहीतोिदसलानाही!

दुस या िदवशी नगरातनू एक िवल ण वाता या या- या या त डीझाली–दुथडी भ न चालले या यमुने या पा याव न चालत पैलतीरी गेले या यतीलाकुणीतरीपािहलेहोते, हणे!

मा या या हाता या दासीकडून यती या पलायनाचे रह य कळले, ते हाहसता-हसतापुरेवाटझालीमाझी!अशोकवनाततोएकसारखाशिम ठे यामागे-मागेअसे, हणे! यावेड ाचेबहुधापरे्मबसलेअसावेित यावर!असेपर्थमदशनीजडलेलेपरे्मकुणी विचतचपािहलेअसेल!चारिदवस यानेहीदशनभ तीकेली;पणनुस यादशनाने कुठ या परे्िमकेचेकधीसमाधानझालेआहे?मग ही वारी पशभ तीकडेवळली.म यरातर्ीसगळीकडे िनजानीजझा यावर हा हळूचशिम ठे याश येपाशीगेला. याचा हातलागताचजाग येऊनतीओरडली,की दुसरे कुणीजागेआहे,याभीतीनेतीओरडली,कुणासठाऊक!पणतीमोठ ानेओरडली,हेमातर्खरे! याचबरोबरहो बुवाजीघाबरले! िखडकीतनूउडीटाकून तेबाहेरपसारझाले!यितकाळोखात कुठेलपनूबसला;शोधणा यालोकांनानिदसतातोकसािनसटला,मुसळधारपावसातनूतोपुढे कुठे गेला,तोयमुने यापा याव नचालत गेला,कीयमुनेत बुडूनवाहत गेला,

Page 178: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

काहीकळलेनाहीचकुणाला!मीमनाशी हटले,‘बरंझालं!संुठीवाचनूखोकलागेला!’

७सासबूा यासमाचाराला हणनूमीअशोकवनातगेले. यांनाराजवाड ातपरत

यायचापु कळआगर्हकेलामी!पणयतीलाराजवाड ातमीराहूिदलेनाही,हारागहोता यां यापोटात!तो यांनीओठांपयंत येऊ िदलानाही,एवढेच! ‘मलाइथंचबरंवाटतंय’्असं हणनू याितथेचरािह या.

अशोकवनात कचाचीआिण माझी भेट झाली. थोडे बोलणेही झाले; पण तेअगदी नावापुरते. एक िदवसही तो राजवाड ाकडे िफरकला नाही. ितथ या या यागो टी मातर् मी रोज ऐकत होते.आज काय, िनसरड ा सोनचा यावर चढून कुणाअनोळखीिचमुरड ापोरीला यानेसोनचा याचीफुलेकाढूनिदली,उ ाकाय,कुठलेतरीएकआजारीवास घेऊनतो याची शुश् षाकरीतबसला!महाराजतरदररोजसं याकाळीमातुःशर्ीं यासां वनासाठीअशोकवनातजातहोते.पर् येक िदवशीपरतआ यावरतेनेमाने हणायचे,

‘कचासारखाजुनािमतर्भेटला, हणनूफारबरंवाटतंय्बोलायलामला! याचंबोलणंऐकता-ऐकतावेळकसािनघनूजातो,तेकळतनाही.’

सवांशी बोलायला,अगदी ु दर्, ु लककामेकरायलाकचाला वेळ होता;फ तदेवयानीकडेजायलामातर्–

अशोकवनातमी यालािवचारलेहोते.’राजवाड ावरके हायेणार?’‘पाहूया’एवढेचउ र याने िदलेहोते. याचाअहंकारकायमहोता.अजनू– याने देवयानीलाओळखलेन हते!

८मातर्आपणहनूतोभेटायलायेईल,असेमाझीमनोदेवतादररोजमलासांगत

होती.पर् येकिदवशीसकाळचाहसरासयूमा याकानातगुणगुणे–‘आजकचयेईल!अचानक येऊन तुलाचिकतकर याचा िवचारआहे याचा!’मगमीमोठ ाआनंदानेया या वागता या िस तेला लागे. दु न िसंहासनच भासावे, असे संुदर आसन,सुवणपातर्ात सुरेखरीतीनेरचनू ठेवलेलीरसाळफळे, यालाआवडणा या फुलां यालहान-लहान नाजकू माळा, मोरिपसांचे मोठमोठे पंखे– सारे सारे सािह य मा यामहालातमीसुस जक नठेवी,बोलनू-चालनूहालहरीॠषी!तोके हापर्गटहोईल,कुणीसांगावे!

या पु पमाला कोमेजनू जात, ताजी फळे िशळी होत; तरी तो येत नसे!महाला या पि चमेकडील िखडकीतनू सयूाची िकरणे आत डोकावनू पाहत आिणवागताचेसारेसािह यतसेचपडलेलेपाहनूउदास मुदरे्नेहळहळत!हळूहळूअदृ यहोत.

Page 179: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

एक-दोन-तीन-चार...यित नाहीसा झा यानंतर असे सात िदवस गेले. महाराज पर् येक िदवशी

सं याकाळी अशोकवनाकडे जात. यां याशी चार-चार घटका ग पागो टी करायलाकचाला वेळ िमळे. ते सारे मला कळे; पण मा याकडे यायला मातर् याला सवडिमळेना!मनातअशी संतापनू गेलेमी या यावर!हाहि तनापरूलाआला,तोइथनूय ाचे िनमंतर्ण गेले, हणनू! ते िनमंतर्ण पाठवलेमी!महाराजांनाकदािचत याचीआठवणहीझालीनसती!तीमलाझाली, हणनूहाइथेयेऊशकला!पणराजवाड ातयेऊनमलाभेटायचासाधािश टाचारसु ा यानेपाळलानाहा!देवयानीनेनाकमुठीतध न आप याला पु हा-पु हा बोलवायला यावे, अशी याची इ छा असावी! पणहणावे–

मातर् राहनू-राहनू मला वाटत होते– याने एकदा तरी मा याकडे यावे,मोक या मनाने मा याशी बोलावे, माझे ेमकुशल िवचारावे, आ ही दोघांनीएकमेकां यासहवासातघालिवले यासुखीिदवसां याआठवणीकाढा यात, याऐकूनमाझेमन याकूळहोऊनजावे,मा याडो यांतउगीचपाणीउभेराहावे, यापा यातमहाराणीझालेलीदेवयानीवाहनूजावी–

छे! छे!मलाशाप देऊनकच िनघनू गेला, ते हा िकतीतरी िदवसमाझेडोळेपाझरतहोते!मगमातर्मीसावधझाले,शहाणीझाले, पु हाकधीडो यांतनूटीपकाढायचेनाही,असा िन चय केलामी!सासरी येतानानम कारक नबाबांचा िनरोपघेतला. यांनीआशीवाददे यासाठीआपलाहातमा याम तकावरठेवला.िकतीकापतहोतातो!मीमोठ ाजडमनानेवरमानक नउठले. याच णीबाबां याडो यातलाएकअश् िबंदूमा याकपाळावरपडला.मीआतनूअगदीगदगदनूगेले.तरीसु ामीडो यातनूटीपयेऊिदलेनाही!देवयानीकधीही–पु हाकधीही–रडणारन हती!

पणकचआ यावर यानेआप याकडेयावे, दोघां याबोल यांत जु यागोडआठवणी िनघा यात, यात रंगनूजाऊनआपणरडावेआिण याअश् ं नीआपलेमनहलकेकरावे,असेमलावाटूलागलेहोते.

रड यातआनंदअसतो?छे!डो यांतअश् येणेहेदुब यामनाचेल णआहे!महाराणी देवयानीने रडायचे? आिण ते कुठ या तरी जु यापा या आठवणी

काढून?छे!श यनाहीते!महाराणीदेवयानीनेभेटीसाठीएकाॠषीचीआजवेकरायची?अंहं!तेित याहातनूकालतर्यीहीहोणारनाही!

९कचमलानभेटतािनघनूजाणार,अशीमाझीजवळजवळखातर्ीझाली.आठ यािदवशीमी या या वागताचीकोणतीहीतयारीकेलीनाही.पणअक मात याच िदवशी तो राजवाड ातआला. माझी तारांबळ उडाली

याचीऊठ-बसकरताना!सेवकांनी याचे भ य संुदर आसन मा या महालात आणनू ठेवले; पण ते

आणाय याआधीचआपलेमृगािजनपस नतो या यावरबसला.मी याला याउ चआसनावरबसायला सुचिवले.हसतच यानेनकार िदला.

Page 180: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानी यावैभवाचीआप यालाकाडीइतकीहीिकंमतवाटतनाही,हेदाखवायचेहोतेना याला!

मलासंतापआला याचा!पणवरकरणीि मतधारणकरीतमी हणाले,‘कचदेव,आपणआसनावरबसायलाचहवं!’‘तेका?’‘पाहु यालाघरासारखं हावंलागतं, हणनू!’‘पणमीकाहीपाहुणानाहीइथं!’‘असंकसंहोईल?य ाकिरताबोलावलेलेएकथोरअितथीआहातआपण.’‘आप याचघरीमनु यपाहुणाकसाहोईल?’‘हेआपलंघरआहे?’‘हो,होमाझंचघरआहे!बिहणी याघरीभावालाकधीपरकेपणावाटतोका?

देवयानी,तु याघरीमीपाहुणानाही.इथंमीकसलाहीसंकोचमानीतनाही.आप याघरीमनु य कुठंही,कसाहीबसतोना?तसामीइथं–’मगबोलता-बोलतातोथांबला.नुसताहसला.

याचेबोलणे या यावरउलटिव याकिरतामी हणाले,‘पणबिहणीचाहट्टभावानंपुरवायलानकोका?मा यासाठी–’याआसनाकडेपाहततो हणाला,‘यासंुदरआसनावरमीबसलो,तरमा याअंगालाकाहीकाटेलागणारनाहीत;

पणमाझाएकलहानसानेमआहे.उगीचकशालामोडायचातो?’‘तुमचानेमतरीकळूदे!‘‘तसा अगदी ु दर् आहे तो! मृगािजनावर अंग टाकून जर झोप येते, तर

मंचकावर परांची श या पसर याचे शर्म यायचे कशाला? आप याला जर िन यकंदमुळं खायची आहेत, तर एखा ा िदवशी िम टा न देऊन िजभेला नसती चटकलावायचीकशासाठी?माणसाचीजीभमोठीवाईटअसतेहं,देवयानी!दुस यालादुःखदेणारेश दतीसततबोलते,एवढ ासाठीकाहीमीितलावाईट हणतनाही;पणएकिदवसएकखमंगपदाथखा ला,तर,तोदररोजखावा,असं ितलावाटूलागतं;अशीचटकलागली,की–मगती िजभेलालागो,डो यांनालागो,कानांनालागो–ती तृ तकर याकिरतामनु यनाही-नाही यागो टीक लागतो!पर्संगीपापकरायलासु ापर्वृ होतो. तु याया संुदरआसनावरमीआताआनंदानंबसेन;पणउ ाअर याततप चयलाबसतानाजरमलापु हा-पु हा याचीआठवणहोऊलागली–’

यालाटोमणामार याकिरतामी हणाले,‘मग मीसु ा महाराणी हणनू हे उंची व तर्ालंकार घालणं चुकीचं आहे,

हणायचं!’तोि मतकरीत हणाला,‘छे!छे!तुझीगो टिनराळीआहे.तूगृिहणीआहेस.संसारहातुझाधमआहे.

मीयितआहे; सं यासहामाझाधमआहे. संसारातउपभोगालामानाचं थानआहे.सं यासाततोअ यआहे!’

मृगािजनावरबसायचाआपलाहट्टअशारीतीने यानेपुराकेला.मगथोडासाफलाहार क न या याजवळ चौरंगावर सो या या तबकात ठेवले या फुलां या

Page 181: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

माळांकडेमोठ ापरे्मानेपािहले याने! यां याकडेपाहता-पाहतातोउदग्ारला,‘मा या आवडी-िनवडीची अजनू आठवण आहे, हणायची, तुला!

महाराणीपदाचीएवढीमोठीजबाबदारी िशरावरअसतानाइत यालहानगो टीतंसु ातुझंल आहे,हेपाहनू–’

‘तुमचीआठवणहोती, हणनूतरतु हांलाइत याअग यानंय ालाबोलावलंमी!’

‘मी तुलाशाप देऊनिनघनूगेलोअसनूही,तूमाझीआठवण ठेवलीस.इत याअग यानंमलाबोलावलंस!अशीउदार दयाचीबहीणमलालाभली,हेफारमोठंभा यआहेमाझं!रागा याभरातमी तुलाशाप िदला;फारमोठाअपराधझालातोमा याहातनू! खरोखरच याचा मला प चा ाप होतोय!् माझं ते कृ य ॠिषकुमारालाशोभ यासारखंन हतं,भावालातरमुळीचशोभ यासारखंन हतं. याअपराधाब लमीतुझीमनापासनू मामागतो.’

बोलता-बोलता यानेआपलेहातजोडले. याचीमुदर्ािकतीशांत,िकतीगंभीरिदसत होती! याने माझी मा मागावी, मा या महालात येऊन मा यापुढे हातजोडावेत, हेमलाकसेसेच वाटूलागले!कायकरावे,काय बोलावे, हे मलाकळेना!आशर्मातअसताना यानेअसेकाहीकेलेअसते,तरमीधावत या याकडेगेलेअसतेआिणमा याहातांनी याचेजोडलेलेहातदरूक न हणालेअसते–कायबरं हणालेअसतेमी?

पणमीययाितमहाराजांचीप नीहोते.कचएकपरपु षहोता.मीहि तनापरूचीमहाराणीहोते.तोएकसामा यसं यासीहोता.मीकाही,काहीक शकतन हते. यानेपर् नकेला,

‘मला माकेलीसना?’मीखालीमानघालनूमानेनेच‘होय’ हणाले.लगेचमा यामनातआले,हेसारे

याचेनाटकतरनाहीना?देवयानीयालाइतकीजवळचीवाटतहोती,यालाजरितचीमामागायचीहोती,तरइत यािदवसांततोएकदासु ाइकडेकसािफरकलानाही?

मीहसत हणाले,‘कचदेव,हि तनापुरात येऊनइतके िदवसझाले,तरी तु हीइथंआलानाहीत!

ते हामलावाटूलागलं,भाऊबिहणीलािवसरलातरनाही?’‘शर्ीमंतभाऊगरीबबिहणीलाएक वेळ िवसरेल;पणगरीबभावालाशर्ीमंत

बिहणीचाकसािवसरपडेल?’‘असं!मगकाय,राजवाड ाचीवाटसापडलीनाही याला?’’राजवाड ापे ादुसरीवाटशोधीतहोतातो!’‘कुठली?’‘राजवाड ा या वािमनी या दयाची!’याश दाचाअथचकळेनामला.पणकाळोखपडला,तरीघरटेसापडतनाही,

हणनूआक्रोश करीत िफरणा या िचम या पाखरासारखे माझे मन मकू क्रंदन कलागले.

काही ण तो त ध रािहला. मा या मनात आले. महाराजांनी यालामा यािवषयीकाहीिवचारलेअसेलका?काहीसांिगतलेअसेलका? यांचीबाजूघेऊन

Page 182: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मलाउपदेशकरायलातरहाआलानसेलना?तोशांतपणे हणाला,‘माझीएकमागणीआहेतु याकडं!’मीचाचरतिवचारले,‘तीकोणती?’’शिम ठेलातूदासीपणातनूमु तकरावंस,अशी!‘मीरागानेपर् नकेला,‘आिण मु तक न ितलाकायक ?महाराणी?माझीजागा ितला देऊ?की

सवतक नघेऊनमा याडो यावरितलाबसव?ूआिणितचीदासीमीहोऊ?’याचीवृ ीशांतहोती.तो हणाला,‘ितनंमाझीदासीझालंपािहजे,असाहट्टरागा याभराततूधरलाअसशील.

याब लमी तुलाबोललावीतनाही.जगात राग कुणाला येतनाही?पणमाणसाचंमोठेपण िवकारांबरोबरवाहतजा यातनाही. िवचारा यासाहा यानं िवकारांवर िवजयिमळिव यातचखरामनु यधमआहे.’

मीकाहीचबोलतनाही,असेपाहनूतो हणाला,‘देवयानी, णभर नुसतीक पनाक नपाहा.शिम ठे याजागीतूअसतीस,

ितचीदासी हणनूज मकाढायचीपाळीतु यावरआलीअसती–’मीहेटाळणी या वरातउदग्ारले,‘मी?िनदासीहोणार?मीदासीहोणार?याशिम ठेची?’याचा वरशांतहोता.तो हणाला,‘दैव मोठंलहरीआिण िनदयआहे, देवयानी! ते एका णातआकाशात या

उ केला पृ वीवरलापाषाणक नसोडतं! ते कुणाला, के हादासीकरील, िनदासीलाके हाराणीबनवील–’

मीतु छतेनेउदग्ारले,‘हीसारीबोलणीसमजतातहंमला,कचदेव!’‘तुलालाग यासारखाश दमा यात डातनू गेलाअसेल,तर माकरमला.

कुणाचंही दुःखअसो, तेकळ याचामागयाजगातएकचआहे,तो हणजे या याजागीआपणआहो,अशीक पनाकरणं हा! बारा-तेरा िदवसया दृ टीनंशिम ठे यादुःखाचािवचारकरतोआहेमी.आजपयंतकचानंदेवयानीपाशीकाहीमािगतलंन हतं.कदािचततीभावालािभ ाघालील,असं–’

या याशीवादक नआपलािनभावलागणारनाही, हेमलाठाऊकहोते.मीमुकी, अंधळी, बिहरी झाले. बोलता-बोलता तो थांबला. मग एखा ा वेड ासारखामा याकडेटकमक पाहूलागला. या या दृ टीला दृ टी िभडिवणे– छे!मोठेअवघडकाम होते ते! या दृ टीतकठोरता न हती,क णा न हती.काहीकाही न हते. पणसा या मंतर्तंतर्ांचेआिण जादटूो यांचे सार या या दो ही डो यांत उतरले होते.लहानपणीअर यात याभयंकरअजगरा यागो टीमीऐक याहो या. यांतलाअजगरवाटस कडेपाहूलागला,कीजागेव नहलायची यामाणसाचीश तीचनाहीशीहोते,हणे!कचाचीआताचीदृ टीत शीहोती!

या याशीझगड याकिरतामीमाझेसाम यएकवटूलागले.

Page 183: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

यतीला दरबारातआणनूसा यासमारंभाचा िवरस याने केला! छे! बाबां यातप चयलाकेवढाअपशकुनकेलायाने!याब लहाअवा रहीबोलतनाही.बाबांनीयाउतारवयातपु हाएवढेमोठेउगर्तपआरंिभलेआहे.तेयाचेगु .तीनदा यांनीयालाजीवनदान िदले.पण यां यािवषयीआदराचा िकंवाभ तीचाश दकाढलानाहीयाने!डोळेिदपवनूटाकणारेमाझेराजवैभवयानेपािहले;पणएकाश दानेयानेमाझेकौतुककेलेनाही!आिणमोठ ािश टपणानेशिम ठेलादासीपणातनूमोकळीकरायचाउपदेशमलाकरायलाआजइथेआला.या यामोिहनीला देवयानीबळीपडणारनाही.मा यादयावरघावघालतानायाने णभरसु ामागेपुढेपािहलेनाही!नाही–कचदेवयानीचा

कुणीनाही; यालादेवयानीकसलीहीिभ ाघालणारनाही!या याकडेनपाहतामीमहालाबाहेरजायलाउठले.कचमा यापाठोपाठउठला.तोशांतपणे हणाला,‘महाराणी,मीउ ाभृगुपवतावरजातआहे.ितथंएकांतातआिणिचंतनातकाळ

घालवावा,असंमीठरवलंय!्फार-फारअपणूआहेमीअजनू!हीअपणूताथोडीकमीहावी, एखा ा कणानं का होईना, जगातलं दुःख कमी करायचा माग आप यालासापडावा–’

तोबोलतअसतानाचमी यालानम कारकेला.आशीवाददेततो हणाला,‘पु हाआपलीभेटके हाहोईल,कोण याि थतीतहोईल,ते याआिदश तीला

माहीत. ितनं महाराणीलास ी ावी–आिण, देवयानी, तुला सदैव सुखात ठेवावं,एवढीचमाझीइ छाआहे!’

१०दुस या िदवशी सकाळीच सासबूा चा िनरोपआला. भृगुपवतावर कचाबरोबर

जायचा यांनीहीिन चयकेलाहोता.तोऐकूनमहाराजगडबडले.आईनेनातवंडाचेत डपाहनू जावे, हणनू यांनी खपू आगर्ह केला. ल न झा यापासनू सासबूा शीमनमोकळेपणाने तेबोल याचे िकंवा यांनी यांचीकधीमनधरणी के याचेमीपािहलेन हते.पणसासबूाईवानपर् थहोऊनिनघनूजातआहेत,असेवाटताच यांचीि थतीएखा ालहानमुलासारखीझाली.महाराजां याडो यांतीलपाणीपाहनूसासबूा चेमनिवरघळेल,असेमलावाटले.सुनेलाकंटाळूनसासूिनघनूगेली,असे हणूनये, हणनूमीही,सासबूा नीजाऊनये,असा यां यापाशीहट्टधरला;पण यांनीसवांनाएकचउ रिदले,

‘आजा याचीअ नावरलीवासनाजातेना?तसं संसाराहनूमाझं िच उडालंआहे!आजा यालाआगर्हक नखायलाघाल यातकायअथआहे?तेउलटबाधतंचयाला!’

अशोकवनातनू पर पर या गे या.जा यापवूी मला एका बाजलूा नेऊन याहणा या,

‘मुली,माझाजीवकशातहीअडकलेलानाही.पणययचूीमातर्उगीचकाळजीवाटतेमला.एखा ालहान मुलासारखंआहे याचंमन! िजतकंसरळ, िततकंचहट्टी!पण–तेजाऊदे.माझा हातारीचासंसाराचाएकअनुभविवस नकोस.त ण तर्ीला

Page 184: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नुसतीनव याची बायको होऊनचालतनाही. याची मैतर्ीण, याची बहीण, याचीमुलगी–फारकाय,पर्संगी याचीआईसु ा हावंलागतंितला!’

यांचे हेबोलणेमोठेगढूवाटलेमला;पण यांची िनघायची वेळझालीहोतीआिण–

आिण या हाता यादासीनेमहाराजांचेवसासबूा चेबोलणेचो नऐकलेहोते,यामुळेतर यांनीमलाकेलेलाउपदेशहेसारेस गहोते,शु नाटकहोते.अशीमाझीखातर्ीझाली.

यादासीने यां या संभाषणातलाश द िनश दमलासांिगतला–महाराजांनाजपनूराहायलासांगनू,सासबूाई हणा याहो या,

‘मलानातूझाला, हणजेकळीव हं! याचंनावकाय ठेवलंस, तेही– तु याविडलांचंनावठेवलंस,तरबरंवाटेलमला!िनहेबघ.थोडाबागेतयेतोसमा याबरोबर?’

महाराजांनीिवचारले,‘कशाला?’‘एकवन पतीदाखवनूठेवतेतुला!‘‘औषधीवन पतीआहे?’‘हं.’‘मगराजवै ांनाचदाखवनूठेव!मीकायकरणारतीघेऊन?’‘वै ांनादाखव यासारखीनाहीती!’‘ हणजे?’‘हेऔषध याचं यानंच यायचंिकंवा ायचंअसतं.’‘असंकुठ यारोगावरआहेतेऔषध?’‘ या रोगाचंनाव–एक िनि चतनावनाही याला!पणमाणसालाकधीकधी

जीवनकोसाहोतो–आपलािकंवादुस याचा!तु यावरतीपाळीयेऊनये,अशीमाझीइ छाआहे.पण–ययु,तुलाशिम ठेसारखीबायकोिमळालीअसती,तरिनि चंतमनानंमीवनातगेलेअसते,रे!’

११कचसु ा सासबूा याच माळेतला मणी! ढ गी, नाटकी, कपटी! जाताना

महाराजांना ायला हणनूशिम ठेकडे एक पतर् देऊन गेला तो. ितने ते वाड ावरपाठवनूिदले.तेवाचनूमहाराजिकतीतरीवेळिवचारम नझाले. यापतर्ातअसेकायरह यआहे, तेमलाकळेना!मा यािवषयीमहाराजांचेमनकलुिषतकरायचापर्य नकचाने केलानसेलना?काशिम ठेला दासीपणातनूमोकळेकरा, हणनूमहाराजांनािवनंतीकेलीआहे याने?

पण हणावे,तीदेवयानीचीदासीआहे.महाराजांचीनाही.ित यावरदेवयानीचीस ाआहे!

शेवटीधीरक नमहाराजांनािवचारले,‘ यापतर्ातकाहीकमी-अिधकआहेका?’तेपतर्चमा याहातातदेतते हणाले,

Page 185: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘तसं काही िवशेष नाही काही! पण राहनू-राहनू वाटतं. ई वरानं मलाकचासार यातापशाचाज मिदलाअसता,तरफारबरंझालंअसतं!’

यां याखां ावरम तकठेवनूमी हणाले,‘ई वरशहाणाआहे!िन यालादेवयानीचीकाळजीआहे!’यांनीहसतिवचारले,‘तीकशाव न?’‘आपणॠषीझालाअसता, हणजेमलाॠिषप नी हावंलागलंअसतं िन

माझेअसेहालझालेअसते–’मा याकेसांव नहातिफरवीत यांनीिवचारले,‘देवयानी,ययातीचीप नीहोऊनतूखरोखरसुखीझालीआहेस?’मीलाजलेआिणमानेने‘होय’ हटले.‘पणूसुखी?’मीपु हामानेनंहोकारदशिवलाआिणहळूचमानवरक नपािहले.यांची मुदर्ा णाधात िकती पर्फुि लत झाली होती! एखा ा लहान

मुलासारखे यांचेमनआहे,असेसासबूाई हणा याहो या.िकतीखरेहोतेते!

१२कचाचेपतर्मीवाचूलागले–

‘पु कळ िदवसांनीआपण भेटलो.ह तनापूर यामहाराजांशीसंभाषणकरताना महष अगं रसां या आ मात या यवुराज ययातीशीच मीबोलतआहे,असामलाभासझाला. यामुळंफार-फारआनदंवाटला.ि य िकंवाप रिचत य चीगाठभेटआिण ित याशीमनमोकळेपणानंहोणारंसंभाषणहीकेवळएक यावहा रकगो नाही,ित यातआ मकसहानुभूतीचाफारमोठाभागआहे.अशा संगी,घटकाभरकाहोईना,ब आ याला मु तेचाआनदं िमळतो!हाआनदंअ ौ हरलाभावा,हणूनच ॠिष-मुन ची तप या चालू असते. तो मला आप यासहवासातअशंतःिमळाला.याआनदं णांचंमलासदवै मरणराहील.एका गो ीब लआपण दोघांनीउदारमनानंमला माकरावी,अशीाथना आहे. इथं येईपयत यतीचं नावगाव मला ठाऊक न हत.ंतीथया ेत याप र माणातयोगायोगानंतोमला िदसला!लोकांकडूनयाची िवटंबनाहोतहोती.एकअनािमक,बुि ंशझाले यासं यासीहणून या याब लमलाक णावाटली. याचीिवटंबनामलापाहवेना.मी यालासंभाळ याचंठरिवलं. हळूहळू या यामनातमा यािवषयीिव ासिनमाणहोतआहे,असंमलावाटूलागलं.अशा थतीत मी याला दरबारात घेऊन यायला नको होत;ं पणअमा यांनी महाराणीचा िनकडीचा िनरोप सांिगतला. आत अनेकॠिषमुनी अस यामुळं यित या मडंळ त रमून जाईलआिण व थबसेल,अशीमाझीक पनाझाली.

Page 186: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पणजेघडलं,तेफारिनराळं!फारिविच !आप यासमारभंाचामा याहातूनिवरसझाला.यतीचंवेडही– ी-पु षां यादशनानंअसेलअथवासंसारी जीवना या िति येमुळं असेल– इथं वाढलं. तो अचानकनाहीसाझा यामुळंराजमातेलाअितशयदःुखझालं!नकळत तु हां सवाना ास ायला मी कारणीभूत झालो! नेहमाशील असतो, असं मी ऐकत आलो आहे. हणून मी आपणांदोघांकडं मेचीयाचनाकरतो.यतीची कहाणीआप याकडूनच थम मला कळली. याचीआजचीअव थामोठीअनुकंपनीयआहे.ई राचाशोधकरायलातोबाळपणीघराबाहेरपडलाआिणआजत णपणीआप यातलामाणूसगमावूनतोबसलाआहे!यतीवरहीआप ीकाओढवली,याचामीमनाशीपु कळिवचारकेला.या या बुि ंशाचं मूळ या या अ यतं एकांगी आिण सदोषिवचारसरणीत असावं! शरीरआिणआ मा, ीआिण पु ष, अशाअनेक ं ांवर आपलं जीवन अ धि त झालं आहे. मानवा या यामूलभूतअ ध ानांिव यतीनंबडंपुकारलं. तेकसंयश वीहोणार?आपलेपायकापूनघेऊनकुणीचालूशकेलका?आपलेडोळेफोडूनघेऊनकुणीपाहशकेलकाय?संसार असं य ं ांनी भरला आहे. सं याशाला िन अव थेतानदंाची चीती येते, हेखर!ंतीयावी, हणूच याचीसारीधडपड

सु असते.तोअनेकयमिनयमांचाआ यकरतो, ते तेव ासाठीच;पणतोआ यकरतानासु ा यालाजीवनातलं येक ं मा यकरावंलागत.ंआ माजे हाशरीरा या ाराआपलंअ त वदशिवतो,ते हाचयाचाजगालासा ा कारहोऊशकतो! ीनंनऊमिहनेपोटातगभधारणकेलानाही,तरपु षज मालातरीकसा येईल? िकतीसा यागो ीआहेतया!सामा यमनु य यागृहीतध नचजीवनजगतअसतो.वभावतःचतो िनसगाचाएकभागअसतो. हणूनतो वािम वमा यकरतो.यतीनं िनसगाचं केवळ वािम व न हे, तर याचंअ त वहीअमा यकरायलासु वात केली!फार मोठी चूक होती ही याची! मनु य हानुसतािनसगाचाआिव कारनाही,हेखरंआहे. याचाअधाभाग– याचंशरीर– अनेक िनसगिनयमांनी िनयिं त आहे. या शरीरा या ारचेया याआ याचा िवकास हो याची श यताअसते.असा िवक सतमनु य िनसगापे ाफारमोठाहोतो.तो िनसगावर रा यक शकतो;पण हे सारं तो करतो, ते िनसगाकडं पाठ िफरवून िकंवा िनसगालालाथाडूननाही,तर याचंअ त वमा यक न!जीवन हणजेशुआ मा िकंवा जीवन हणजे केवळ शरीर या दो ही क पना अगदीआ यिंतक टोका या– सव वी चुक या– आहेत. अस या एकांगी

Page 187: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

क पनां या पायीच माणसं िवकृत होत जातात, आपला सवनाशओढवूनघेतात.मनु यहा िनसगआिणई रयां यांतलासव े दवुाआहे.ई रसवं ां यापलीकडेआहे.िनसगाला ं ाचीक पनाचनाही.तीआहेफमनु याला! जी नदी तहानेनं याकूळ झालेली मनु याची तृ णा शांतकरते, तीच तो पुढे खोल पा यात गेला, क याचा ाण घेते!जीवनात या ं ाचीजाणीव िनमाणहोते,तीकेवळमनु या यामनात!जसजसा याचा िवकास होत जातो, तसतशी ती जाणीव सू म वयापकहोतजाते;जग याचीददु यइ छाआिण याक रताचाललेलीािणमा ाचीधडपड हामानवाला िमळालेला िनसगाचावारसाआहे;पणमनु यकाही केवळपशूसारखाजगूइ छीतनाही.चांग यारीतीनेजग याची इ छाअसते याची.साह जकचचांगलंकायआिण वाईटकाय,याचातो िवचारक लागतो.धमआिणअधम हा भेद िनसगकरीतनाही;तो केवळमनु यचक शकतो! एखा ाआईचं एकुलतंएक मूलबुडूलागलं,तर याब लनदीलाकाडीइतकंहीदःुखहोणारनाही; पण या वेळी नदी याकाठावर एखादा मनु य उभाअसला–केवळ जग या या इ छेपे ा या या अ य भावना िवक सत झा याआहेत,असामनु यितथंअसला–तरतोआपले ाणधो यातघालूनयामुलालावाचिव याचा य नकरील.छे!इतकं लहनहीमलाजेसांगायचंहोत,ंतेफारसं प झालंचनाही!माझं ानआिण िचंतन िकती अपूणआहे! स या या शोधाक रतािनघालेला मी एक वासीआहे. पणअजून मला खूपखूप वाटचालकरायलाहवी!आप यासंभाषणातआ माहाश दमीअनेकदावापरला. ‘हाआ माअसतोतरीकुठं?’असंआपणएक-दोनदाहसतिवचारलं. यावेळीमीआपलंसमाधानक शकलोनाही;पणमानवीजीवनाचंआ ॠष नीिचि त केलेलं पुढील पका मक व पआपणसदवै मनातजागृतठेवावं,अशीमाझी ाथनाआहे.ते पकअसंआहे:‘मानवीजीवनातआ माहारथी,शरीरहारथ,बु ीहासारथीआिणमनहालगामआहे.िविवधइिंदयंहेघोडे,उपभोगाचेसविवषयहे यांचेमागआिणइिं यंवमनयांनीयु असाआ माहा याचाभो ाआहे.’रथचनसला,तरधनुधरबसणार कुठं?तो वरनें रणांगणावरजाणारकसा?श ूशीलढणारकसा? हणून य नंशरीर पीरथाची िकंमतकधीचकमीलेखताकामानये.यतीनंतीअ यचूककेली!इिं यंहेयाशरीर-रथाचे घोडे होत. कारण यां यावाचून तो णभरसु ा चालूशकणारनाही.रथालानुसतेघोडे जुपंले,तर तेसरैावरैाउधळून,रथके हा, कुठ या खोल दरीत जाऊन पडेलआिण याचा च काचूरहोईल,याचा नेमनाही; हणूनइिं य पीघो ांनामना यालगामाचं

Page 188: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बधंन सतत हवं; पण हा लगामदेखील सदवै सार या या हातांतअसायला हवा! नाही तर तोअसून नसून सारखाच! हणून मनावरबु ीचं िनयं णहवं.बु ीआिणमनहीदो ही िमळूनसंयमानंहा रथचालवूशकतात.अशारीतीनंरथनीटचालेल;पण यातरथीचनसेल,तर शेवटीरथजाणार कुठं? याचं काय काय? सव मानवांत वास करणाराआिणआप यापकै येकात ‘मी’ या पानंजागृतझालेलाजोई रीअशंअसतो–जोमनआिणबु ीयां यापलीकडंराहतो–इतकंचन हे,तरज म आिण मृ यू यां या पलीकडे पाह शकतो– तो आ माच याशरीर पीरथातलारथीहोय.लिहता- लिहत प फार लांबलं. यितधमाचं पालन करणा यामा यासार यालाअस याघटपटादीखटपट त रस वाटलाअसला,तरी इतरांना तीफार तापदायक होते, हे मी िवस नच गेलो! तसंचपािहलं,तरअस याता वकका याकूटाचीआप यासार यांनाकायआव यकताआहे?राजधमआिणपितधमपाळतानाआपणांलाआिणगृिहणीधमाचंवप नीधमाचंपालनकरतानामहाराण ना यागो ीसहजकळ याअसतील, याचअ धकअवघडक नमीयाप ात लिह याआहेत.होयना?खो ा िवनयानंमी लहीतनाही.अनेकदामलावाटत,ंयितधमापे ासंसारधमकठीणआहे. येकमनु याचाआ माशरीरा या िपजं यातक डून पडलेला असतो. याअभे बधंनाची संपूण िव मृती पडावी,शरीरात राहनही या याहनतरलआिण िवशाल हावं,शरीरसुखाहनउ च कारचाआनदंउपभोगून मु चीअनुभूती यावी,अशीयाबआ याची धडपड चाललेली असते. मु साठी सतत चाललेलीआ याचीहीधडपडजगातअनतं पांनी य होते.यितधम हे याधडपडीचंएकउ पआहे.उलट, ी-पु षांची ीती हेया मु याधडपडीचंदसुरंरमणीय पआहे. मा ही ीती हणजे केवळ शारी रक आस न हे! याआस नंनुसतंदेहांचंमीलनहोत!ंपणख या ीतीतमनामनांचंमीलनहोत.ं कालांतरानं ते दोन आ यांचं मीलन होऊ शकत.ं हाआ मीलनाचा रमणीयमागपरमे र ा ी याउ मागाइतकाचअवघडआहे.संसारहाअसा े आिणपिव य आहे.सह अ मेधांचंपु ययातसामावलेलंआहे.मा हासंसारय सफळ हावा, हणून यातपितप न ना जी अगदी पिहलीआहती ावी लागते, तीआपाप याअहकंाराची!देवयानीलालवकरचमातृपद ा होईल.आईचं दयहेजगात यासवत व ानाचं माहेरघर असत,ं असं हणतात. सव का यंआिण सवत व ानंमातृ दयातआपोआप फुरतात.कच तु या मुलाचंकौतुक

Page 189: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

करायलाकधीतरीआपणहन येईल,असं देवयानीलाअग यसांगावं.मला ित या िनमं णाचीआव यकता नाही. ितचा भाऊचआहे मी.शु ाचाया याआ मात ित यासहवासातकाढलेलेआनदंाचे िदवसअजूनआठवतातमला! ितचीआईलहानपणीच मृ यूपावली.मलाहीमा याआईचीआठवण नाही!आ ही दोघं समदःुखी होतो; हणूचआमचा नेह लवकर वृि ंगत झाला असावा! सुखापे ा दःुखातचमाणसंअ धकजवळयेतात,क काय,कुणालाठाऊक!पािहलंत!पु हामाझीपोपटपचंीसु झाली!ते हाआताइथचंथांबतो.आपणांवरवमहाराण वरआिदश चीसदवैकृपाअसो!’

१३हे पतर् वाचतानाअसा कंटाळाआलामला! वाटले,एक िदवस हाकच या

यतीसारखाचवेडाहोऊनमा यापुढेयेऊनउभाराहणार!छे!नको,बाई!कचिकतीहीकठोरअसला,तरीहीअभदर्क पनाकाहीसहन

होतनाहीमा यामनाला!पण याचेअसले पतर् वाचनूमा यासारखी यामनात दुसरेकाय येणेश य

होते?आ मा-आ मा-आ मा! तर्ी-पु षां या परे्मातसु ा यालाआ मा िदसतोय!्

वारीनेल नकरायलाहवेहोते! हणजेमगकळलेअसते याला, यापरे्मातिकतीसाआ माअसतो,ते!माणसा यार ताचीचटकलागलेलावाघआिण तर्ी यास दयावरमोहनू गेलेला पु ष-दोघेहीसारखेच!अशा पु षालालाव यहवेअसते.ता यहवेअसते,शरीराचेसुखहवेअसते;नुसताधंुदक नसोडणाराउ मादहवाअसतो याला!एखादीवीणाछेडतानासु ाित यािवषयीवादकालादयायेतअसेल;पणस दयलोलुपपु षालामातर्–

महाराजांनी ते पतर्मा याकडेमािगतले. ते पु हा वाचायचे होते यांना!मीहसतहसतितकडेिवचारले,

‘हेपतर्मा याहनूहीसंुदरआहे?’मा याकडेिनरखनूपाहतते हणाले,‘तु याहनू संुदरअसंकाहीच िनमाणकरता येतनाही, हणनूबर् देवस या

मोठ ािववंचनेतपडलाआहे!’‘असंकाहीत डदेखलंबोललं, हणजेझालं!’मीलाजनूउदग्ारले.माझीहनुवटीवरक नमा याडो यांतखोलखोलपाहतते हणाले,‘खरंच,देवयानी,तूपवूीपे ाअिधकसंुदरिदसूलागलीआहेस!’‘पणकशामुळं,हेठाऊकआहेका?’’नाही,बुवा!’यां याकुशीतत डलपवीतमी हटले,‘पु षांनाकाही हट याकाहीकळतनाही!अहो,मीआताआईहोणारआहे!’आ ाकुठेसारे यां याल ातआले.मीनको हणतअसताना यांनीमाझेमुख

Page 190: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

वरकेले.िकतीतरीवेळटकलावनूतेमा याकडेपाहतहोते!मगते हणाले,‘तु हांबायकांवरई वराची केवढी कृपाआहेही! सृ टीतलंसवांतमोठंआिण

अ यंत मधुर रह य तो तुम या कानात सांगतो.’ बोलता-बोलता ते थांबले आिणहणाले,‘तुलाआताडोहाळेलागतील,नाही?’

‘लागतीलकसले?लागलेचआहेतना?’‘मगमलानाहीकधीसांिगतलेसते!’‘आपणहोतायासा यागडबडीत!िशवायमाझेडोहाळेआहेतखडतर!’‘तुझीकुठलीहीइ छासांगआिणतूतीपर्कटके याबरोबरपणूहोते,कीनाही,

पाहा!’‘सांगते हं!माझीपिहलीइ छा– हे तुम या िमतर्ाचंपतर्आहेना? ते पु हा

वाचूनकाकधी!’‘तेका?’‘वेडलागेलमाणसालाअसलंपतर्पुनःपु हावाचनू! याचाअथसु ाकळला

नाहीमलानीट!’‘पण–’‘तेकाहीनाही;तो कुठलालहानपणा या मैितर्णीचा केस ठेवलाय्नाजपनू?

तसंच- याचपेटीत,हवंतर–हेिमतर्ाचंपतर्जपनूठेवावं. हातारपणीयापतर्ाचीहवीतेवढीपारायणंक !पणआज!अंहं!आईहोणार,याआनंदानं णा णालामाझंशरीरआिणमन फुलतअसताना,जगातलीसारी सुखंआपणांदोघांसमोरहातजोडूनउभीअसताना,याआ या याआचरटगो टी–’

तेहसतउदग्ारले,‘जशीतुझीइ छा!’

१४पुढचामिहना-दीडमिहनामोठा सुखात गेला.डोहा यांचातर्ासअसामला

कधीचझाला नाही. पणमीजीजी इ छा पर्गटकरी, ती ती णाचाही िवलंब नलावतापणूहोई.मलाकुठेठेवूिनकुठेनको,असेमहाराजांनाझालेहोते.

नगरो सवातकेलेलीसवनाटकेपु हाएकदापाहावीत,असेमलावाटूलागले.महाराजांनीलगेचती यव थाकेली.तीनाटकेपाहता-पाहताआ हांदोघां यामाग यासंभाषणाचीआठवणझालीमला.ते हामी यांना हटलेहोते,

‘तु हीॠषीचांगलेशोभाल!’यािदवशीकचाचेपतर्वाचनूझा यावरते वतःच हणालेहोते,‘ या यासारखामीतप वीझालोअसतो,तरफारबरंझालंअसतं!’ॠिष-वेषातमहाराजकसे िदसतील,याचीमी पुनः पु हामनाशीक पनाक

लागले.तीक पनाचमोठीगमतीदारहोती!पणतीपर् य ातउतरायचीकशी?शेवटी

मलाएकयु तीसुचली.मी यांना हटले,

Page 191: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘एखा ाॠषी या बरोबरयमुनातीरावरजाऊनचांद यातचारघटका व थबसावं,असंफारफारवाटतंय्मला!’

तेहसतउदग्ारले,‘चांद यातयमुनाकाठी के हाहीजाता येईल;पणएखा ाॠषीबरोबरजायची

तुझीइ छामोठीिवल णआहे!’‘एकामोठ ाॠषीं याआशर्मातचवाढलेलीमुलगीआहेमी!महाराणीझाले,

तरीतेसं कारकाहीमा यामनाव नपुसनूगेलेनाहीतअजनू!’‘पण तेवढ ासाठी तु याओळखीदेखीचाॠषी कुठूनआणायचा? तुझे बाबा

तप चयलाबसलेले!कचइथंअसता,तर–’‘मलाकाही याॠषीशंी वेदांतचचाकरायचीनाही!माझाहाएक वेडाहट्ट

आहेआपला!ॠषीहोऊनआपणमा याबरोबरआलात,तरीचालेल!’‘छेःकाहीतरीचकाय–’‘तुमचंमा यावरखरंपरे्मचनाही!’असेपुटपुटतमी सनूबसले.मगएक-दोन िदवसमहाराजांशीअगदीअबोलाधरला.सारखी यां यापासनू

दरूदरूराहूलागले.ि तर्यांचे स याचेअ तर् िकतीपर्भावीअसते,याचामहाराजां याबाबतीत

अनेकदाअनुभवआलाहोता.यावेळीहीतेबर् ा तर्यश वीझाले.आढेवेढेघेतकाहोईना, महाराज ॠषी हायला तयार झाले. नगरो सवात या एका कुशल नटा यासाहा यानेमी यास गाचीसारीिस ताकेली.एकचांदणीरातर्िनि चतक न यािदवशीसं याकाळीआ ही रंगशाळेत गेलो. तेजःपंुजॠषीहातात दंड-कमंडलू घेऊनचालूलागले!

सार यालारथयमुनातीरावर यायलासांिगतलेमी. यासार यालामीआधीचयारह यातघेतलेहोते.हो,नाहीतरतोपुनःपु हामागेवळूनपाहायचाआिणमहाराणीएकॠिषवयांशीसलगीनेवागतआहे,हेपाहनूचिकत हायचा!

घाटावरचांद याचीमनसो तमौजलुट यावरमीमहाराजांना हटले,‘आजमीएकफारमोठािवजयिमळिवला!’‘तोकोणता?’‘उ सवात याएकानाटका या वेळी ‘तु हीॠषीचांगले िदसाल!’असं हटलं

होतंमी!‘मीकधीचॠषीहोणारनाही,’असंतु हीमलाउ रिदलंहोतं!पणआज–कुणीिजंकलीपैज?’

आ हीदोघेिकतीिकतीवेळअगदीमनापासनूहसतहोतो!

१५यमुने यातीराव नआ हीपरतलो,ते हामलाएकअिधकचगमतीदारक पना

सुचली. ितथनूअशोकवनकाहीफारलांबन हते!याॠिषवेषातशिम ठामहाराजांनामुळीचओळखणारनाही. ते हा ितचीथोडीथट्टाक नपाहायलाकायहरकतआहे,असेमा यामनातआले!

महाराज ‘नको नको’ हणत असताना मी रथ अशोकवनाकडे घे यािवषयी

Page 192: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सार यालाआ ाकेली.रथथांबताचअशाअवेळीकोणआलेआहे, हेपाह याकिरतादोनसेवकबाहेर

आले. यांनामी हटले,‘आजवाड ावरहेथोरमहषीअितथी हणनूआलेआहेत.शिम ठेलाही यांचं

पिवतर्दशन हावं, हणनूमी यांना इथं घेऊनआलेआहे.चारघटकांनीमीयांनायायलापरतयेईन.यांनानीटआतघेऊनजा.शिम ठेलायांचंदशनघेऊदे.’

महाराजांनानाही-होय हणता येईना!हो,भल या िठकाणीस गबाहेरपडले,तरसारीचफटफिजती हायची!मनात यामनातचडफडततेमुकाट ानेआतगेले.

मलाराहनू-राहनूशिम ठेचेहसूयेऊलागले.आजतीमोठ ाभि तभावानेयाॠिषमहाराजांचीऊठबसकरील. पुढेकधीतरीयागो टीचीआपण ितलाआठवण देऊआिणहेसारेनाटकितलासांग!ूमगतीअशीशरमेल!लाजता-लाजताभुईथोडीहोईलितला!

१६दोन-तीनघटका पु हायमुनातीरावरचांद यातघालवनू,मीमहाराजांनायेऊन

नगराकडेपरतले.वाड ावरपरतजातानामहाराजमला हणाले,‘चारघटकाहेॠषीचंसाधंस गपारपाडतानामाझीकायितरपीटउडली!छे!

समुदर्मंथना या वेळी मोिहनीचं प घेऊन देव-दै यांना अमृत वाढणा या भगवानिव णचेूकायहालझालेअसतील,याचीपुरीक पनाआलीमलाआज!’

एवढेबोलनूते व थबसले.मातर् यां यामुदरे्वरअपवूउ हासिदसतहोता.यांनाइतकाआनंदहो यासारखेकायघडलेआहे,तेमलाकळेना!पण यां यामुदरे्कडेपाहता-पाहतासं याकाळीिविवध रंगांनी रंगनूजाणा यापि चमेची–पर्ातःकाळ यापवूइत यारंगणा यापि चमेची–आठवणमलाझाली.

मीिवचारले,’शिम ठेलाआम याॠिषमहाराजांनीआशीवादिदला,कीनाही?’‘न देऊनकायकरणार?ॠषीचंस गतरसाजनू िदसायलाहवं!चांगलात ड

भ नआशीवादिदला.’‘बोलनूचालनूएकदासीआहेती!ितलाएवढाकसलाआशीवादिदलाआपण?’‘जोपर् येककुमािरकेला ायचाअसतो,तो–अनु पवरपर्ाि तर तु!’महाराजांनीशिम ठेलािदलेलातोआशीवादऐकूनमीअशीहसतसुटले!यां या

आशीवादाने ितला आता अनु प वर िमळणार! हणजे अशोकवनात या एखा ासेवकाशीितचेल नहोणार!

१७बाबां यागुहापर्वेशालातीनमिहनेहोतआले. यां यादशनाचािदवसअगदी

जवळजवळ येतचालला.मी ितकडेजा याचीघाईक लागले.हालांबचापर्वासआलामलासोसणारनाही,असेमहाराज हणतहोते;पणबाबांना के हापाहीन,असे

Page 193: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मला झाले होते. या मिह यात या पुर चरणाचा यां या पर्कृतीवर काही पिरणामझाला असेल, की काय, अशी भीती राहनू-राहनू वाटत होती मला! यांना एकदाडो यांनीपािह यािशवायमा यामनाचेसमाधानहोणेश यन हते!

मीबाबां यादशनाला गेले. यांचीपर्कृतीचांगलीआहे, हेपाहनूमलाफारआनंद वाटला; पण या पर्वासाचा मला इतका तर्ासझाला की, ितथेजाऊन मीचआजारीपडले.अपे े पे ाअिधकिदवसमलामहाराजांपासनूदरूराहावेलागले.

१८मिह यांमागनूमिहनेगेले– व छंदउड ामारीतजाणा याहरणांसारखे!यो य वेळी मीआईझाले. मला मुलगाझाला. सा या नगरातच न हे, तर

रा यातआनंदीआनंदझाला.मुलाचे नाव काय ठेवायचे, हा पर् न िनघाला. महाराजांनी पर्थमआप या

विडलांचेनावसुचिवले.मगआप यापणजोबांचेसुचिवले.पणमलाअसलेउसनेनावनकोहोते.मीमाझेनावशोधनूकाढले.तेहोते‘यदु’.

मुला या नामकरणा या समारंभाला शिम ठा वाड ावर आली. ितची मुदर्ाआतासतेज िदसूलागलीहोती. ितला हेदासीपण इतकेमानवले,अशीमला मुळीचक पनान हती.अशोकवनात या याएकांताततीकुढतराहील,मगशेवटीकंटाळूनतीमलाशरणयेईल,आिण ‘कृपाक नदासीपणातनूमलामोकळंकरा!’ हणनूमाझेपायधरील,अशीमाझीक पनाहोती.पणजेमीपर् य पाहतहोते,तेअगदीिनराळेहोते.तीसुखी,संतु ट,समाधानीिदसतहोती.

ित या मुदरे्व न मला असे वाटले खरे; पण ित या हालचालीवं न मलािनराळीच शंकाआली!मीमा या हाता यादासीला ित यावरथोडा वेळबारकाईनेनजर ठेवायला सांिगतले. अ या घटकेतच ती वृ दासी मा यापाशीआलीआिणमा याकानातकाही कुजबुजली.मा यामनातनानापर्कार यातककुतकां यालाटाउसळ या. ही एवढी राजक या! िहने यिभचार केला असेल! एखा ा यःकि चतसेवकाशी–

तेकाहीकाअसेना! ितने यिभचारकेलाहोता, हेउघडहोते!पापकधीलपनूराहतनाही.

ती पु हा मा या ता यात सापडली होती. अगितक होऊन मा या पायांवरलोटांगणघालावेलागेल,असाअपराधितनेकेलाहोता!

इतरदासीनंामहालाबाहेरघालवनूमीशिम ठेलाआतबोलिवले.तीआतआलीआिण खाली मान घालनू उभी रािहली. मी काहीच बोलत नाही, असे पाहनू ितनेिवचारले,

‘कायसेवाक मी?’‘नुसतंवरपाहा!’ितनेआपलीनजरवरकेली.‘मला तुला एक पर् न िवचारायचाय!् याचंखरंखरं उ र दे.आईबापां या

पायांशीशपथघेऊनउ रदे.’

Page 194: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तीकाहीकाहीबोललीनाही.मीकठोर वरानेिवचारले,‘तुलािदवसगेलेआहेत!’ितचेओठहलले;पणत डातनूश दमातर्बाहेरपडलानाही.शेवटीितनेमानेने

‘होय’ हटले–‘हा यिभचार–’‘मी यिभचारीनाही!एकाथोरॠषीं याआशीवादानं–’‘ॠषीं याआशीवादानं?कोणॠषीहे?कुणीकेलीहीकृपातु यावर?कचानं?’तीकाहीचबोललीनाही.तीहसलीनाही.ती यालीनाही.एखा ापाषाणा या

पुतळीसारखीतीनुसतीउभीरािहली!

*

Page 195: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

शिम ठा

१‘तुलािदवसगेलेआहेत?’हेदेवयानीचेश दकानांवरपडताचमीअशीचमकले!

छे! नुसतीचमकलेनाही;मीबावरले,घाबरले,ग धळले!एकाच वेळीलि जतआिणभयभीतहोऊनगेलेमी!मा याअंगालाकापरेसुटले.मानवरक न‘होय’असेितलाअिभमानानेउ र ायचीिकतीिकतीइ छाहोतीमला!‘होय’–एक,दोनअ रीलहानश द;पणतोआत याआतचअडखळला!मा यामनातचघुटमळतरािहला.

आ ही दोघी बालमैितर्णी. अशा मैितर्णीचंी मोठेपणी अचानक भेट हावी.एकीनेदुसरीलाहसत‘तुलािदवसगेलेआहेत,वाटतं?’असापर् निवचारावा,दुसरीनेिकंिचत लाजतआपले गोड गुिपत पिहलीला सांगावे–िकती अवीटआनंदआहे यापर्संगात!पणिनदयनिशबानेतोमा याललाटीिलहनूठेवलान हता!

देवयानीलाआनंदझालाहोताखरा!पणतोशिम ठेलापकड याचा!शिम ठेचीसवतर्अपर्ित ठा होईल, या क पनेचा! शिम ठेचे चोरटे परे्मआता च हाट ावरयेईल, याचा! ितला गुदगु या होत हो या, या मी ित या तावडीत सापड याचा!वािघणीला नवे भ य िमळाले होते! ‘ यिभचारी, यिभचारी’ हणनू ती आतापावलोपावलीमाझापाणउताराकरणारहोती!

ित यात डातनू‘ यिभचार’हाश दबाहेरपडला,ते हामाझेसारेर ततापनूगेले,उसळूनआले.एकश द–केवळएकश दउ चा नमीितचेत डबंदक शकलेअसते; याएकाश दानेसा याराजवाड ातहलक लोळउडवनूिदलाअसता!मा याकुशीतवाढणा याबाळा यािप याचेनावमीितलासांिगतलेअसते,तरितचेत डकसेिचमणीसारखेझालेअसते!

ते नाव सांगनू मला णभर सडूाचे समाधान िमळालेअसते; पण या एकाश दानेयदू यानामकरणा यासा यासमारंभाचा िवरसझालाअसता! राजवाड ावरणाधातअवकळापसरलीअसती.देवयानीनेमहाराजांनाबोचनू,टोचनूखा लेअसते!यादोघांतकायमचेिवतु टआलेअसते.आणखीकायकायझालेअसते,तेदेवजाणे!

वतः या िणकसमाधानासाठी िज यावरआपलेपरे्मआहे, या य तीलादुःखहोईल,अशीगो टकरायची?छे!मगतेपरे्मकसले?जेमोक यामुठीनेआपलेसव वदेते,तेखरेपरे्म!

मी यिभचारीनाही!‘एकाॠषीं याआशीवादाने–’हेश दआय यावेळीमलाकसेसुचले,कुणासठाऊक!पण याश दांनीमलामोठाधीरिदला. यांनीमाझीबाजूराखली.तेिजतकेखोटे,िततकेचखरेहोते!

सयूासार या देवते या िकंवा मोठमोठ ा ॠषीं या आशीवादाने कुमािरकांना

Page 196: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अप यपर्ा तीझा या याअनेककथासवांनीऐक याहो या. यामुळेमाझेउ रऐकूनदेवयानीलामनात यामनातचडफडतग पबसावेलागले,असेमलावाटलेहोते;पणवभावालाऔषधकुठेआहे?लगेचकडकडूनिकतीकडूश दबोललीती–

‘कुणीकेलीहीकृपातु यावर?कचानं?’कचावरिहचेएवढेपरे्महोते!पण या यािवषयीहाअभदर्संशयघेतानाितची

जीभ णभरसु ाचाचरलीनाही–कचरलीनाही.‘कुणीकेलीहीकृपातु यावर?’िकतीसंिद ध,पणिकतीलागट,िकतीिवषारी

होतेहेश द!कचा यापिवतर्मतूीवरअसेिशंतोडेउडिवताना–शुभर्कमळांनी यादेवतेचीपजूाकरायची,ित यावरकुणीत यातलािचखल

काढूनतोओतीलका?पणस दयाचीराणीअसले यादेवयानीनेतेकृ यकेलेहोते!

२‘एकाॠषीं याआशीवादानं–’एवढेचमी हणालेहोते!ितलाक् रपणानेमाझी

थट्टाचकरायचीहोती,तर ितने या वेड ायतीचेनाव घेतलेअसते,तरीमलाइतकेदुःखझालेनसते.

नाहीतरी यािदवशीदरबारातमाझीकायकमीिवटंबनाकेलीहोतीदेवयानीने!तोखुळायितमा याकडेपाहतितला हणाला,‘ए,तुझीहीदासीमलादेशील?’ याचेडोके िफरलेआहे, हेल ात घेऊन िहनेग पबसायचे,कीनाही?पणमा याजखमेवरमीठचोळ याकिरताितने यालािवचारले,‘हीकशाला,रे,हवीतुला?बायको हणनू?’हायितखराखुरावेडाहोताआिणतोमहाराजांचानाहीसाझालेलाभाऊहोता, हणनूचमी या िदवशी सुरि त सुटले. या याजागी दुसरा लु चा बैरागीअसता,तर यानेदेवयानी या पर् नालालगेच मान डोलावलीअसतीआिण याआिदमायेने या याझोळीतमलाखुशालटाकलेअसते!दरबारातला देवयानीचाहा दयहीनपर् नऐकूनकाही णमाझेर तकसेगोठूनगेलेहोते!धड वाससु ाघेतायेतन हतामला!

यितमातर्खरोखरचवेडाहोता. या यावेडाचेकारणमलाकधीचकळलेनाही!पणरानावनांततपकरायलागेले यामाणसाचीअशीदुदशाका हावी,हािवचारराहनू-राहनूमलासतावनूसोडूलागला. या याबरोबरकचहीअशोकवनातचराहायलाआलाहोता.दोघेहीतापसी,पणदोघांतआकाश-पाताळाचे अंतर!कच िकतीपरे्मळ, िकतीिववेकी, िकतीमयादशीलआिणतोयित–काहीकाही वेळातोमा याकडेअशीटकलावनूपाहायचा– या या यादृ टीतअिभलाषान हती!पणित याहनूहीभयंकरअसेदुसरेकाही तरी होते. राजमातेला दुःख होऊ नये, हणनू मी या या या दृ टीची,वेषाची, वाग याची, बोल याची– कशाचीच तक्रार कुणाकडे केली नाही! पण इतकेक नहीशेवटी हायचेतेचझाले!

एकारातर्ीमलागाढझोपलागलीहोती. थंडगार पशानेमीएकदमदचकूनजागीझाले.कुणीतरीमा याग यावरहात ठेवलाहोता. नुसताहात ठेवलान हता.कुणीतरीदो हीहातांनीमाझागळादाबीतहोते!मीघुसमटले.अगदीभयभीतहोऊनगेले!

Page 197: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

थरथरकापतमीडोळेउघडूनपािहले.यितमा यापाशीबसलाहोता.माझागळा दाबताना याचे डोळेकसे िवल ण चमकत होते. ढोलीत या घुबडासारखे! तोवतःशीचहसतहोता.िकतीभेसरूहोतेते याचेहसणे!

िजवा याआकांतानेमीएकदमओरडले.तोताडकनउठला.धावत िखडकीकडेगेलाआिणबाहेरउडीटाकूनपळूनगेला!तोकुठेगेला,तेपरमे वरालाठाऊक!

मलाहोणारेमलूअस यावेड ाचेआहे,असेदेवयानीने हटलेअसते,तरीएकवेळ ते पुरवलेअसते. यात केवळमाझाएकटीचाचअपमानझालाअसता;पण ितनेकचाचेनावघेऊनजेकुि सतउदग्ारकाढले–

काल केलेलेपरे्ममाणसूआज िवसरते?हो िवसरतेच! हणनूतरकचािवषयीदेवयानीअसेिविचतर्आिणिवषारीउदग्ारकाढूशकली!

अशीकाल केलेलेपरे्म देवयानीआजतर िवसरलीअसेल;पणती िवसराळूनाही. काल केलेले परे्म तीआज िवसरणार नाहीच, पण शिम ठा उ ाही–अगदीक पा तीसु ा– यापरे्माशीपर्तारणाकरणारनाही!

३कचालादेवयानीचेहेकुि सतबोलणेकळले,तरतोकाय हणेल?छे!तोकाही

बोलणारनाही.तोनुसताहसेल!देवयानीचा वभावकायठाऊकनाही याला?अशोकवनातनूराजमातेलाघेऊनजातानातोमाझािनरोप यायलाआला,ते हा

मी याला हटले,‘कचदेव,आपलीभेटआताके हाहोईल?’तोहसतउ रला.‘कुणाला ठाऊक! दैव मोठंलहरीअसतं. ते कदािचत उ ाच इथं मला परत

आणील!कदािचतदहा-वीसवषंमीइकडंिफरणारनाही!’याचेशेवटचेवा यऐकूनमाझेमनअितशयखट्टूझाले.पु हादहा-वीसवषांत

कचाचे दशन होणार नाही! दहा-वीस वषांत सयूाचे दशन होणार नाही, असे कुणीसांिगतले,तरकसेवाटेलमाणसाला?

कच िकतीथोडे िदवसअशोकवनातहोता!पण तेवढ ाअवधीत यानेमा यामनाला केवढाधीर िदला! िकतीआधार िदला!जणूशिम ठा याआ याचा पुनज मघडवनूआणला याने!

हणनूमी याला हणाले,‘दहा-वीसवषंकुठंजाणारआहातआपण?’‘िहमालयात!तपकरायला.’‘कशासाठीतपकरणारआहातआपण?’‘मा या तपानं जर देवयानीचा वभाव बदलणं श य असतं, तर

तेवढ ासाठीसु ामीहवीतेवढीउगर्तप चयाकेलीअसती!’देवयानीचामीकधीही– व नात देखील– हेवाकेलान हता.तीहि तनापरूची

महाराणीझाली,तरीही!पणकचाचेहेउदग्ारऐकूनमातर्मलावाटले.देवयानीिकती

Page 198: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भा यवान आहे! कचासारखा तप वी िज यासाठी आप या सा या तपावर पाणीसोडायलातयारआहे,ितलायाजगातकायकमीआहे?अशाउ कट,िनरपे परे्माइतकेमोलाचेयाजगातदुसरेकायआहे?

कचहसत-हसतहेबोलला.पण...पण याहस यातनूच या याअंतरीची यथामलासमजली.देवयानी या वभावाचे–ित याउ ामवतनाचे– यालादुःखहोतहोते.असेअसनूही,ित यािवषयी यालावाटणारीआपुलकीितळमातर्कमीझालीन हती.

पर्ीती या या मु या दुःखासारखे दुसरे दुःख याजगात नाही! पण या मकूयथे यावेदनादुसरेकोण,कशाकमीकरणार?

मीकाहीबोलतनाही,असेपाहनूतो हणाला,‘शुक्राचायांनी पु हा उगर् तप चयला सु वात केली आहे.संजीवनीसारखी

कसलीतरीिविचतर्िव ातेआतासंपादनकरतील.मग पु हा देव-दानवांचंयु सुहोईल!देव,दानव,मानव,द यूयासवांचंहेजगआहे.पणहेसंुदरजगसदैव यां याकलहांनीभरलेलंपाहनूमलाझोपयेतनाही.वाटतं,िपढ ान्िपढ ाहेअसंचचालायचंका? यु , दुःख, कलह, संघष यांचंच रा य या िव वात असावं, अशीच भगवानउमाशंकराचीइ छाआहेका?उगर्तपक न यांनापर्स नक न यावंआिण‘मलादुसरा कुठलाहीवरनको!पणयाजगातशांतीचं रा यकसं थापनहोईल,हा मंतर्तेवढामलासांगा.’असा यां यापायांशीहट्टधरावा,असंफार-फारवाटतंय्मला!कदािचतदहा-वीसवषंआपलीभेटहोणारनाही,असंमीतुला हटलंतेयामुळंच!’

४या िदवशीकचआिणराजमातायांना भृगुपवताकडे घेऊनजाणारारथ िनघनू

गेला!अशोकवनकसेओके-ओकेवाटूलागले!मीएक दुदवीदासीआहे,माझाछळकर याकिरता देवयानीनेमलामु ामअशोकवनातठेवलेआहे,इथ याएकांतातकुजत,कणाकणाने िझजत,एके िदवशीमाझा अंतहोणारआहे, तर्ीचेजीवन फुलिवणा याकुठ याहीसुखाचािकरणदेवयानीमा याआयु यातडोकावूदेणारनाही;मीत णपणीचहातारीिदसूलागले, हणजेितलासडूाचेपुरेसमाधानिमळेल–मा यामनात यायासा याभुतांनािकतीथोड ािदवसांतआिणिकतीथोड ाश दांतकचानेपारिपटाळूनलावलेहोते!

भर दरबारात ‘शिम ठा माझी दासीआहे!’ हणनू देवयानीने िकती तो यानेकचाला सांिगतले! एखा ा जहरी बाणा या टोकासारखे ते श द मा या काळजातघुसले! पण या या पाठोपाठ कचा या क ण, नेहपणू दृ टीने या जखमेवर जेअमृतिसंचनकेले, या यामुळे याश दांनीहोणारातीवर्दाह णाधातनाहीसाझाला.

अशोकवनातपाऊलटाकताच िकतीत परतेनेमाझे ेमकुशल िवचारायलातोअितिथशाळेतनूअगदीमाग या बाजलूाअसले यामा यामहालातआला. यालापाहताचमीउठूनउभीरािहले.तोमलापुनःपु हाखालीबसायचाआगर्हक लागला.शेवटीमी हणाले,

‘कचदेव,आप यापुढंखालीबसायलाशिम ठाआताराजक यारािहलीनाही,तीदासीझालीआहे!’

Page 199: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मा यावरआपलीि न धदृ टीरोखनूतोहसत हणाला,‘शिम ठे,आप या अंतरंगात सुगंिधत क तरूीआहे, हे क तरूीमृगाला कधी

ठाऊकअसतं का? तसं तुझंझालंय.् तु याशरीराला दासीची कामं करावीलागलीअसतील, पण तुझाआ मा कुणाचाही,कशाचाही दासनाही!तो पणूपणे मु तआहे.याचाआ मा मु तअसतो,तोचयाजगातई वराचंदशन घेऊशकतो.मोठमोठ ाॠषीनंावषानुवषतप चयाक नहीमो िमळतनाही...’

लाजेनेलालहोऊनखालीमानघालीतमी हणाले,‘कचदेव, मी देवयानीची एक नावडती दासी आहे. मा यासार या दासीला

आ मािब माकाहीकळतनाही!’‘तूआधीखाली बैस,पाह!ूखालीबस याचासंबंधमाणसा याशरीराशीआहे.

तोकाही या याआ याशीनाही.ते हातेवढंकरणंतुलाकठीणजाऊनये!’‘आप यासमोरमीखालीबसले,तर कुणीतरी देवयानीकडे चुगलीकरील.मग

मलाितचीबोलणीखावीलागतील.मीदासीआहे,हे–’‘तूदासीनाहीस!’‘मगकोणआहेमी?एकेकाळीमीराजक याहोते!पणआज?आजमीकुणाची

क यानाही,कुणाचीप नीनाही,कुणाचीमातानाही!कुणीकुणीनाहीमीयाजगात!’‘कोण हणतंअसं?’‘मी!’‘तूअजनू वतःलाओळखलंनाहीस.तूबहीणआहेस.’‘बहीण?कुणाची?’‘माझी!कचालादोनबिहणीआहेत.एकदेवयानीआिणदुसरीशिम ठा.’िकतीसाधेश दहोतेहे!पणमा यामनात यांनीकेवढेचैत यिनमाणकेले!मी

कचाचीबहीणआहे!एवढािवर त,एवढा यागी,एवढापिवतर्असाभाऊमलालाभलाआहे!मगकेवळमा याशरीरावरदासीपणाचाआळआलाआहे, हणनूमीकुढत,रडत,झुरत,मरतबस?ूनाही–मीमुळीचकुढणारनाही!

कचबोलूलागला,‘तू नुसती माझी बहीण नाहीस, तू माझी गु आहेस. संजीवनी िव ा

िमळिवताना वतः या ातीसाठीमीमोठा यागकेला,असंमलावाटतहोतं;पणतूमा याहनूहीअिधकशरे् ठअसा याग केलाआहेस?तूयादासीपणाचं दुःखउगीचउगाळीतबसूनयेस,असंतु याजवळतु यायािश याचंमागणंआहे!जगा यादृ टीनंतूदासीअसशील;पणमा या दृ टीनंतूमहाराणीआहेस.खरीदासीआहे देवयानी!वैभवाची,पर्ित ठेचीआिणअहंकाराची गुलामहोऊनबसलीआहेती! याचाआ मावाथा या, वासनां याआिण मोहां याआहारी जातो, तो मनु य या जगात सदैवदा यातिखतपतपडतो! वाथावर वतः यासवसुखांवरिनखारेठेवनूतूइथंआलीस;माणसालापरमे वराशीजोडणाराअितशयजवळचापणअ यंतअवघडअसामाग–यागाचा माग– तू चोखाळलास. तू खरी वािमनी आहेस; दासी नाहीस! शिम ठे,थोर याभावानंधाकट ाबिहणीलाअिभवादनकेलं,तरितलाआवडणारनाही,हेमलाठाऊकआहे;पणतूवयानंमा याहनूलहानअसलीस,तरीतपानंफार-फारमोठीआहेस.हणनू–’

Page 200: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बोलता-बोलतामलानम कारकर याकिरतातोहातजोडीतआहे,असे–मी कुठेआहे,कायकरीतआहे,याचेभानमलारािहलेनाही.मीझटकन पुढे

झालेआिण याचे दो ही हात मा या हातांत धरले. याअितपर्संगाचा याला रागयेईल. तो माझे हात िझडका न टाकील, असे पुढ या णी मा या मनात आले.आशर्मात असताना देवयानीचा पश तो िकती कटा ाने टाळीत असे, याची मलाआठवणझाली–मीशरमले,ग धळले! या याहातांतनूहातसोडवनूघेऊलागलेमी!या यातेल ातआलेअसावे.माझेहातनसोडतातोहसत हणाला,

‘सारेच पश सारखे नसतात, ताई! आज माझी आई असती आिण मीिहमालयात जाऊ नये, असं ितला वाटलं असतं, तर आपला मायेचा अिधकारबजाव याकिरताितनंमलाअसंचध नठेवलंनसतंका?’

णभरानेमाझेहातसोडून यानेहाकमारली,‘ताई!’मी या याकडे वेड ासारखीपाहतरािहले. यानेमला दुस यांदाताई हटले.

कचमलाताई हणनूहाकमारीतहोता.मीकचाचीबहीणहोते!मगमलादुःखकरायचेकायकारणहोते?

कचबोलूलागला,‘ताई,प नीहो यापवूीचतूआईझालीस!सा यादानवकुलाचीआईझालीस!

याआ मश तीनेहा यागकेलास,तीतु याठायीसततवाढतराहो,एवढाचमीतुलाआशीवाददेतो.’

याचाश दिनश दमा याकाळजावरकुणीतरीको नठेवीतहोते!

५कच अशोकवनात असेपयंत या या सा या श दांतनू िनमाण होणा या

साि वकउ मादानेमाझेमनकसेभ नगेलेहोते!पणतोिनघनूगे यावरहाउ मादएकदमओसरला.चतुथीचीहसरीचंदर्कोरमावळावीआिणआकाशअगदीउदासिदसूलागावे, तसे मला झाले. तो ये यापवूी अशोकवनात या िनि क्रय आिण नीरसजीवनक्रमाला मी कंटाळून गेले होते. आता तर पर् येक पळ कसे घालवावे, यािववंचनेतमीपडले.

राजवाड ातअसतानािचतरे्काढ याचानादमीपु हा वतःलालावनूघेतलाहोता.अशोकवनातआ यावरहीकाहीिदवसमीिदसेल यावृ ाचे,वेलीचेआिणव तचेूिचतर्काढीत सुटलेहोते.पणथोड ा िदवसांनी सृ टीतले वैिच यमला फूती देईनासेझाले.काहीझाले,तरीमाणसा यामना याआरशातचबाहेर यास दयाचीपर्ितिबंबेपडतअसतात. या िदवशीमी दासीझाले, याच िदवशीमा यामनाचा हाआरसाफुटूनगेला!पुढेिक येकिदवस याचेतुकडेजुळवनू, यांतिदसतीलतीमोडकी-तोडकीपर्ितिबंबेमीपाहतआलेहोते.पणआतातेतुकडेसु ामलाजुळिवतायेईनात!मा यादयाचे मशान झाले होते. ितथ या फुलवेलीसु ा अधवट जळून, धुरकटून

भुतांसार यािदसूलाग याहो या!िरकामा वेळएखा ा उपाशीवाघासारखामलाखायला येई.मग यागो टी

Page 201: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मनात याअडगळी याखोलीतमीजाणनूबुजनूफेकूनिद याहो या, याितथनूहळूचबाहेरपडूनमा यामानसमंिदरात यामंचकावरयेऊनबसत.महाराजयु ावरिनघाले,ते हा यांनीमीलावलेला कंुकुमितलक–तो यांचाओझरता पश!कचा याहाताचाहीमला पशझालाहोता!पणयादो ही पशांतिकतीअंतरहोते!कचा या पशाचे मरणझाले, हणजेअर यात याएखा ाॠषीं या संुदर,पिवतर्आशर्माचीआठवणहोई.महाराजांचा पशआठवला, हणजेउ ानातलाउ मादकलताकंुजडो यांपुढेउभाराही.

महाराजांचातो पशकाहीमना याअडगळीतनूएकटाचबाहेर येतनसे!मगमहाराजआिण देवयानी यां या मधुमीलनाची ती पिहली रातर्आठवे. महालाबाहेरिवड ांचे तबक घेऊन उभी असलेली शिम ठा िदसू लागे. भांडून महालातनू िनघनूजाणा या देवयानी या जागीआपणअसतो, तर तसला लािजरवाणा पर्संग कधीचघडलानसता,आपणमहाराजांना णभरसु ादुःखिदलेनसते.आपणांलाम आवडतनसले,तरी यां याकिरतातोवासआपणसोसलाअसता–

छे!तीरातर्मलापर् येकरातर्ीआठवूलागली.तीमाझेमनअगदीअ व थक नसोडी!मगदोनपर्हरउलटून गेले,तरीझोपमा याकडे ढंुकूनसु ापाहतनसे!समुदर्ाला िमळ याकिरतालगबगीने धावणा या नदीचीआतुरता मा या रोमरोमांतसंचारकरी.मनकसे वारा या यासारखे होई.शरीरातलाकण िनकण तृषात होऊन‘परे्म!परे्म!’ हणनूआक्रोशकरी!

एकारातर्ीकाही के याझोप येईनामला! हणनूमी िचतरे्काढायलाबसले.पु रवाआिणउवशीयांचेतेनाटकमलासहजआठवले. यापर्संगाचेिचतर्काढावेसेवाटले. मी पु र याची क पना क लागले. णात महाराजांची मतूी मा यामन च ूंपुढेउभीरािहली. पु रवातरफारचांगला िमळाला, हणनूमीहरखनू गेले.मग उवशी कशी असावी, याचा मी िवचार क लागले. एकदम देवयानी मा याडो यांपुढेउभीरािहली.अ सरेचेिचतर्काढायलाअ सरेसारखीलाव यवतीिमळाली,हणनू मला आनंद झाला. पण लगेच देवयानी या नाटकात या उवशीसारखीचमहाराजांनाटाकूनबोलतआहे,

‘राजा, एकगो टल ात ठेव; ि तर्यां याबरोबर िचरकाल नेह राहणंश यनसतं. कारण यांची दयं लांड या या दयांसारखीअसतात’असे यांना बजावनूसांगतआहे,असाभासझालामला!

ते िचतर् काढायचा धीर मला होईना. पण पु रवा हणनू डो यांपुढे उभीरािहलेलीमहाराजांचीमतूीकाहीके याितथनूहलेना.शेवटीएकट ामहाराजांचेिचतर्काढायचेमीठरिवले.

यािचतर्ा यानादातमाझेकाहीिदवसमोठ ाआनंदातगेले.शेवटी िचतर्तयारझाले. ते िभंतीला टेकून ठेवनूमी दु नपािहले.मीकाही

िचतर्कलेतिनपुणन हते;पणयािचतर्ातलीमहाराजांचीआकृतीिकतीसजीव,हुबेहबूभासतहोती!

िचतर् पुरेझा याचीपिहलीरातर्होतीती. तेकोप यात ठेवलेहोतेमी.झोपयेईना, हणनूमीउगीच या याकडेटकलावनूपाहूलागले.थोड ावेळानेमलाभासझाला,महाराजमा याशीकाहीतरीबोलताहेत!तेथट्टाकरीतहोतेमाझी–

Page 202: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘इतकेसंुदरकेसदेवानंतुलािदलेआहेत;पणतूमातर्एखा ािवयोिगनीसारखीएकवेणी राहतआहेस! हे नाहीआप यालाआवडत! िसंहाला जशीआयाळ, तशीतर्ीलाकेशभषूा!’

हीकसली,बाई,थट्टेचीरीत!मीलाजले.खालीपाहूलागले.पु कळवेळानेमीमानवरक नयाथट्टेलाउ रदे याकिरतात डउघडले.पण–

मीउ रदेणारकुणाला?महाराजहोतेकुठे यामहालात?तेकशालायेतीलयाअशोकवनात?मा यासमोरमहाराजांचेमीचकाढलेलेतेिचतर्उभेहोते.

६लहानपणी आईला मा या लांबसडक, का या कुळकुळीत केसांचा केवढा

अिभमान वाटायचा! िकतीही कामांतअसली, तरी ती वतः माझी वेणी घालायची.दररोजअगदीन यापर्कारची!दासीनंीशमाचीवेणीघातलेलीितलामुळीचखपतनसे.लहानपणीमंगलिदवशी हाऊन,केसउदवीतमीउभीराहायची.गुड यांपयंत ळणारेतेवतःचेमोकळेकेसपाहनूमाझीमलाचमौजवाटायची.मगमा यामनातयायचे,मोरआपलािपसाराफुलवनूनाचतोना? हेकेसफुलवनूजरआप यालातसेनाचताआले,तरकायगंमतहोईल!पणदेवयानीनृ यातिनपुणहोती.मलाकाहीके यातेनीटजमतनसे;आिणकेसफुलिव याचीजादूकुठेिमळते,हेतरमलाकधीचकुणीसांिगतलेनाही.

आईवेणीघालतानानेहमी हणे,‘शमा, िकती सुदैवी आहेत त!ू लाखांत एखा ाच मुलीचे केस गुड यांपयंत

पोचतात!अशामुलीचंभा यअचानकउदयालायेतं, हणतात!’िकतीवेडीसमजतूहोतीहीआईची!शेवटीमाझेभा यउघडलेहोते!पण या

पेटीतनू िहरे-माणके िनघायची, ित यातनू दगडध डे घेऊन ते बाहेर पडले होते!अशोकवनात देवयानीचीएकनावडती दासी हणनू रखडत, रडत, कुजत पडले होते!केशभषूाकरायचाकंटाळायेई, हणनूएखा ाबैरािगणीसारखीराहतहोतेमी!

नटावे-थटावे,असे कुणात णीलावाटतनाही?पण तर्ीचासारासाजशंृगारकाय वतःसाठीअसतो?

रातर्ी या कुशीव न या कुशीवर वळताना पाठीवर या वेणीकडेसहज हातजाईमाझा!मगमु धवयातवाचलेलेतेमधुरका यआठवे–

याका यातीलनाियकामा यासारखीजागीचअसते.नायकमातर्िनदर्ावशझालेलाअसतो.समोर यािखडकीतनूचंदर्िबंबिदसूलागते.नाियकाआप यािनिदर्तपतीकडेपाहते. याचामुखचंदर्आकाशात याचंदर्ापे ासंुदरआहे,असेितलावाटते.याबाहेर याचंदर्ाचीआप याव लभा यामुखचंदर्ालादृ टलागूनये, हणनूतीतोझाकूनटाकूइि छते.पणआप यािपर्यकरालात डाव नअगदीतलमपांघ णसु ायायचीसवयनाही, हे ितला पुरेपुरठाऊकअसते.तसलेपांघ णघातले,कीलगेचयाची झोपमोड होते! हणनू तीआप या नाजकू पदराने देखील याचे मुख झाकूइ छीत नाही. मग करायचे काय?आकाशात या या म सरी चंदर्ापासनू व लभाचेसंर णकसेकरायचे?एकदमितलाक पनासुचते. यािदवशीितनेमोठीसंुदरकेशभषूाकेलेलीअसते. ितचेकौतुकक ननायकझोपी गेलेलाअसतो.आता या केशभषेूचा

Page 203: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितलाकाहीउपयोगनसतो.झटकनती िवसकटूनटाकतेती! ितचा िवपुल केशकलापमोकळाहोतो! यामोक याकेसांनीतीपती यामुदरे्कडेअगदीवाकून,िनरखनूपाहूलागते. साहिजकच ित या िपर्यकराचे मुख या केसांनी झाकले जाते. यालाआकाशात याचंदर्ाचीदृ टलाग याचासंभवनाहीसाहोतो!

हे का य वाच यावर सोळा-सतरा वषांची शिम ठा िकती तरी िदवस मनातहणतहोती,

‘माझे केसअसेचलांबसडकआहेत. उ ाल नझा यावर चंदर्जरमा याव लभा यामुखचंदर्ाचाहेवाक लागला,तरमीसु ा याचंअसंचसंर णकरीन!’

हेमनात हणतानाितलाकशागुदगु याहोत!पणआता?आता याका याचीआठवणित याकाळजाचेलचकेतोडीतहोती!

कुठेआहेितचािपर्यकर?कुठेआहेितचापती?कुठेआहे याचामुखचंदर्?कायकरायचंय् ितला संुदर केशभषूाक न? कुणासाठीतीकरायची? दे हा यातजर देवाचीमतूीनसेल,तररानावनांतभटकूनफुलेगोळाकरायचीकुणासाठी?

७कचाचेसारेबोलणेमी पुनःपु हाआठवनूपाही.मगघटकाभरमनशांतहोई.

िदवसकसातरीसरे;पणरातर्मातर्–!रातर्ी याभयाणएकांतातमहाराजांचे ते िचतर्माझीसोबतक लागले!मी

या यापुढ ातबसे.फुलांचीमाळघालनू याचीपजूाकरी.मगमाझे यानसु होई.डोळे िमटूनमहाराजांचेआिणमाझे संभाषणमीऐकतराही.मीडोळेउघडले, हणजेमहाला यािभंती हणत,

‘मोठी आत या गाठीची आहेस हं त,ू शिम ठे! िपर्यकराशी घटका-घटकागुजगो टीकरीतबसतेस!पण यातलंअवा रसु ाआ हांलाऐकूयेतनाही!’

एके िदवशीमी या िचतर्ाला फुलमाळावािहली.मगमी यानाकिरताडोळेिमटले. पणआज महाराज मा याशी काही के या बोलेनात! ते मा यावर रागावलेआहेत,असेवाटलेमला!मीडोळेउघडलेआिण यां याओठांवरओठटेकीतिवचारले,

‘आतातरीजाईल सवा?’पाच-दहा णांनीमा याल ातआले,तेमहाराजन हते,महाराजांचेिचतर्होते

ते!या चंुबनाचीमाझीमलाचलाजवाटूलागली.कचाला हेकळले,तरतोमला

काय हणेल?शिम ठा याचीबहीण, याचीआवडतीताई!ितलाआपलेमनथोडेसु ाआवरतायेऊनये?

िकती-िकती वेळ मी तळमळत पडले होते! अंधारात कुठे पर्काशाचा िकरणिदसेलका,पाहतहोते!आप यामनाचीदारेआिण िखड या बंदकरणेअवघडअसले,तरीअश यनसते! तेमीकसोशीनेकरीतआलेहोते.पण कुठ यातरीझरो यातनू,वर या कौलारातनूआिण बंद केले या दारा या फटीतंनूआत चोरपावलांनी येणारेचांदणे– यालापर्ितबंधकसाकरायचा?मी घेतलेले ते िचतर्ाचे चंुबन हणजेअशा

Page 204: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

चांद याचाएककवडसाहोता!िवचारकरता-करताकचा यापावलावरपाऊलटाकूनजाणेिकतीकठीणआहे,

याचीमलाक पनाआली.तोपिवतर्आहे,परे्मळआहे,पर्ामािणकआहे;पणतोपु षआहे! याचे पािव य, याचा परे्मळपणा, याचा पर्ामािणकपणा हीसारीशिम ठेचीपजूा थानेआहेत.पण–

पणशिम ठा तर्ीआहे. तर्ीचेशरीरआिणपु षाचेशरीर! तर्ीचेमनआिणपु षाचेमन! तर्ीचेजीवनआिणपु षाचेजीवन!िकती-िकतीअंतरआहेयादो हीतं!पु षअमतूगो टीं यामागेसहजधावतो;कीती,आ मा,तप या,पराक्रम,परमे वरअशागो टीचें यालाझटकनआकषणवाटते,तेयामुळेच!पण तर्ीला याचीचटकनमोिहनीपडतनाही.ितलापर्ीती,पती,मुले,सेवा,संसारअशामतूगो टीचेंआकषणअिधकवाटते.तीसंयमपाळील, यागकरील;पणतोमतूगो टीसंाठी!अमतूाचीितलापु षांसारखी ओढ लागत नाही. आप या सव वाने पजूा करायला िकंवा आप याअश् ं चाअिभषेककरायलाितलाएकमतूीलागते.पु ष वभावतःआकाशाचापजूकआहे; तर्ीलाअिधकिपर्यआहेपृ वीचीपजूा!

िकतीतरी वेळ हे िवचारचक्र मा या मनात िभरिभरत रािहले! या या याभर्मणालाकाहीिदशाहोती,कीते वैरिफरतहोते,कुणालाठाऊक!पणयािवचारांनीमा यामनालाथोडीशीशांतीिमळाली.

८िदवसउगवतहोते,मावळतहोते.रातर्ीयेतहो या,जातहो या.चांदणीरातर्,

पौिणमेची रातर्– सारे सारे मा या लेखी नीरस होते! आप या या कंटाळवा याआयु याचा शेवटकायहोणार, हेमाझेचमलाकळेना!अधनू-मधनूमनात येई,मांजरउंदरालाखेळवनू-खेळवनूशेवटीठारमारते.देवयानीआप यालातशीचखेळवीतनाहीना?आयु यालाकंटाळूनमीआ मघातकरावा,अशीित याअंतमनाचीइ छाअसेलकाय?

हािवचारमा यामनातआला,कीमा याअंगावरशहारेउभेराहत.वाटे,पुढेकधीतरीआ मह याकरायचीपाळीआप यावरयेणारचअसेल,तरतीआजचकेलेलीकायवाईट?चांगलीजवळयमुनामाईआहे!सहज िफरत-िफरत ित यातीरावरजावेआिण–

एकाचांद या रातर्ी हाकाळाकुट्ट िवचारमनातघोळवीतमी व थबसलेहोते.बाहेरपर्थमरथाचीचाकेवाज याचा,मगरथएकदमथांब याचाअ प टआवाजमीऐकला.इत यारातर्ीरथातनूमा यासार यादासीकडेकोण येणार? देवयानीतर,शिम ठािजवंतआहे,कीमेलीआहे,याचीचौकशीकरायलासु ाइकडेिफरकणारनाही,हेमलाप केठाऊकहोते.असेलकुणीतरीअितथी!नाहीतरीॠषी-मुनी!िदलेअसेलयाला देवयानीने इकडे पाठवनू!आप याला या याशीकायकरायचंय?्कोणआलेअसेल, याचीसेवकअितिथशाळेत यव थाकरतील.

मीमनातहे हणतअसतानाचएकसेवकएकाॠषीनंाघेऊनमा याकडेआला.

Page 205: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कचयामाग याबाजू यामहालात येऊनमा याशीबोलतबसे, हेखरे!पण याचीगो टिनराळीहोती!यापर याअपिरिचतॠषीलासेवकानेइथेआणणेउिचतन हते.

मीकठोर वराने यासेवकाला हणाले,‘तुला वेड लागलंय,् वाटतं. ही काही अितिथशाळा नाही! याॠषीनंा इथं

कशालाघेऊनआलास?’तो हणाला,‘आप याकडंचघेऊनजायलासांिगतलय्यांना!’‘कुणी?’’महाराणीनंी!’‘महाराणीनंी?कुठंआहेत या?’‘ या रथातनू नुक याच परत गे या. या. चार घटकांनी ॠिषमहाराजांना

राजवाडयावरघेऊनजाणारआहेत या.यांचंआपणांलादशन हावं हणनू–’मीॠिषमहाशयांकडेपािहले.यांनाआपणपवूीकुठेतरीपािहलेआहे,असेमला

वाटले. मग माझे मलाच हसूआले. मी यांना कुठे पाहणार? मातर् तसा भास मलाणभरचझालाखरा!

ॠिषवयांचा देह मोठा बाबदार होता; एखा ा राजाला शोभेल, असा!ग यात या दर्ा ां यामाळा र नहारांपर्माणे यां याशरीरालाशोभा देतहो या.मातर्एकंदरीत वारीमोठीबुजरीिनलाजरीवाटली.तेमलादशन ायलाआलेहोते.पण यांचे दशनकसे यायचे, हेचमलाकळेना!मा या दृ टीला दृ टी िभडली,कीलगेच ते दुसरीकडे पाहूलागत. तरयतीसारखा हाही कुणी तर्ी े टा तापसीमाझीकुचे टाकर याकिरतादेवयानीनेपाठिवलानसेलना?असासंशयमा यामनातआला.याबोवाजीशंीअगदीजपनूवागायचे,असेमीठरिवले.

महाला याम यभागीमी यांनाबसायलाआसन िदले.पण ते याआसनावरबसेनात.घोग याआवाजातते हणाले,

‘आ हीतापसीनेहमीगुहांतराहणारे!ितथंकोप यातबसेनमी!’‘मीछपरावर बसतो’,असे या महंतानेसांिगतलेअसते, तर मी याचेकाय

करणारहोते? यापे ा हे पु कळबरे,असेमनात हणतमीआसनउचललेआिण तेसमोर याकोप यात नेऊनमांडले. वारीलगेच या यावरबसली. तेबस यावरमगमलाचुटपटूलागली. याचकोप यातमहाराजांचेिचतर्होते. यालानुकतीचफुलांचीमाळ वािहली होती मी! याॠिषमहाराजांनी ते सारे पािहले िन देवयानीलाजाऊनकाही याबाहीचसांिगतले,तर–

अरे,देवा!तेसाधुमहाराज यािचतर्ाकडेचपाहतहोते!अगदीटकलावनू!मला दरद न घाम फुटला! मातर् यांनी िचतर्ािवषयीअवा रसु ा काढले

नाही!थोडावेळ यान थबसनूतेबोलूलागले.िकतीघोगराआिणिविचतर्आवाज

होता यांचा!पणमुदर्ामातर्पिह यापे ापर्स निदसूलागलीहोती.मी यांनावंदनके यावरते हणाले,‘मुली,तुझीकायइ छाआहे?’‘काहीनाही!’

Page 206: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘खोटंबोलतेसत!ू’मीग पबसले.तेहसत हणाले,‘तुझंकुणावरतरीपरे्मबसलंआहे.ती य तीअगदीजवळआहेतु या;पणती

फारदरूआहे,आप यालादुलभआहे,असंतुलाएकसारखंवाटतंय!्’नाही-होय हणायचाधीरचझालानाहीमला!मातर्राहनू-राहनूमलावाटत

होते.माझेमनयांनाकसेकळले?हेखरोखरचकुणीितर्काल ॠषीअसतीलका?‘ या यावरतुझंपरे्मबसलंआहे, या यासाठीतूकायकरायलातयारआहेस?’लगेचमा यात डूनश दिनघनूगेले,‘मीमाझेपर्ाणसु ादेईन!’मगनकळतमीजीभचावली.पणहातातनूबाणसुटूनगे यावरहळहळूनकाय

उपयोगहोता?ॠिषमहाराज नुसतेहसले. पु हाथोडा वेळडोळे िमटून ते यान थबसले.मी

आपलीवेड ासारखी यां याकडेपाहतउभीहोते!थोड ावेळानेडोळेउघडूनते हणाले,‘मा यावरअजनू तुझा िव वासबसलेला िदसतनाही. हेमहालाचंदारलाव,

हणजेआमचंमंतर्साम यिकतीमोठंआहे,तेतुलादाखिवतो.’महालाचेदारलावायचे?आिण यायतीसारखाहागळािबळादाबूलागला,तर?मीग धळूनतशीचउभीरािहलेलीपाहनूॠिषमहाराजउठले.रागावनूचालले,

असेवाटूनमीभयभीतझाले.पणतेबाहेरगेलेनाहीत.जवळयेऊनमा याम तकावरहातठेवीतते हणाले,

‘जा,दारलावजा.तु याआयु यातलासुवण णजवळआलाआहे.जा–’यां या पशातकाहीतरीधीरदेणारे,आ वासनदेणारे,शांतीदेणारेहोते.दारलावनूमीपरतआले.कोप यात यामहाराजां यािचतर्ावरबोटदाखवनू यांनीिवचारले,‘याययातीवरतुझंपरे्मबसलंआहे?’मीमुकाट ानंखालीमानघालनूउभीरािहले.तेपु हा हणाले,‘अजनू मा यावर तुझा िव वास बसत नाही! अंत ानानं आ हांला

ितर्भुवनात यासवगो टीकळतात.थांब,तुलापर् य चदाखिवतोएकपर् यंतर!यामहालातनूएखा ाभुयारातजातायेतं?’

‘छे!’तेहसले.मगमंचकासमोर यािभंतीपाशीगेले.ितथेिदसेल,निदसेल,अशीएक

लहानकळहोती.ती यांनीदाबली.मधलापु षभरउंचीचाभागझटकन्बाजलूाझाला.तीभुयारातजा याचीवाटहोती,हे प टिदसतहोते.पणतीअशोकवनात याएकाहीमाणसालाठाऊकन हती.मगतीयाॠिषमहाराजांनाकशीकळली?

यांनीतीकळदाबली.िभंतपु हापुववतिदसूलागली.ॠिषमहाराजमा याकडेवळून हणाले,‘तूकुठंझोपतेस?’‘इथंच.’

Page 207: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘एकटी?’‘एखा ावेळीएकटीअसतेमी.एखा ावेळीकुणीदासीझोपतेइथं.’‘आजपासनूएकनेमकर.इथंएकट ानंझोपायचं–महालाचंदारबंदक न!तुझं

ययातीवरपरे्मआहे,हेमलाकळलंआहे.तेसफळहोईल,असापर्य नमीकरीन.हवंतर,माझीसारी तप चया पणालालावीनमी!ख या परे्मालाॠिषमुनीचंा नेहमीचआशीवाद असतो. कधीतरी ययाित आपणहनू तु याकडे येईल, हे ल ात ठेव! याभुयारातनूतोयेईल.तोतुलाहाकमारील.तुझेआई-वडीलतुलाजशीहाकमारीतहोते.तशीएकेरीहाक–’

‘शमा–’‘ठीकआहे.तोही ‘शमा’ हणनूच तुला हाकमारील.ती हाकऐकूनतू िभऊ

नकोस,घाब नकोस.हीकळदाबनूदारउघड.महालाबाहेरसदैवतु यािव वासात यादासीझोपतील,अशीद ता घे! तु यापरे्माचामागकाट ाकुट ांनीभरलेलाआहे.पण याकाट ांखालीफुलंआहेत–सुगंधीफुलंआहेत,हेिवस नकोस!’

आपणकायऐकतआहोत,हेमलाकळेना!माझीपरी ापाह यासाठीदेवयानीनेकुणातरीनटालाॠषीचेस ग देऊनइथेपाठिवलेनसेलना?ही शंकामनात येताचभीतीचीएकिवल णलहरनखिशखांतसळसळतमा याअंगातनूगेली.

छे!यामहालाचेहेभुयार यानटालाकसेठाऊकअसेल?मी याॠषीकडेटकलावनूपाहूलागले.लगेच यानेआपलीमान दुसरीकडे

िफरिवली. महालाचे दार उघड याकिरता तो चालू लागला. याची ती चाल मलाओळखीचीवाटली.लगेचमलाआठवणझाली.पु रवाआिणउवशीयांचेतेनाटक! यानाटकात पु र याचेकामकरणारानटमोठा बाबदारहोता. यालाच देवयानीनेमाझीथट्टाकर याकिरताआिणमलाजा यातपकड याकिरतापाठिवलेनसेलना?

महाराजांचेतेकोप यातलेिचतर्–आज यािचतर्ानेमाझेवैरसाधले,असेमलावाटूलागले.

‘मीआपणांलाफसिवलं.ययाितमहाराजांवरमाझंपरे्मआहे, हणनूआप यालाउगीचसांिगतल!हेसारंखोटंआहे!’असे याॠषीनंासांग याकिरतामीपुढेझालेसु ा!

इत यात यांनीमहालाचेदारउघडले.साहिजकचमाझेत डबंदझाले.हां-हांहणता अशोकवनात या सव दास-दासी ॠिषवयांची पायधळू म तकी धारणकर याकिरता मा या महालात गोळा झा या, मुिनमहाराज पर् येकाला त ड भ नआशीवाददेतहोते!हेसारेसंपते,नसंपते,तोचदेवयानीचारथबाहेरआला.तीकाहीरथातनूउत नआलीनाही!पणमीितचीदासीहोते,मलाबाहेरजाणेपर्ा तचहोते.

कधीनाहीतेलहानपणीपर्माणेहाकमारीतदेवयानीनेमलािवचारले,‘काय,शमाताई,कसेआहेतआमचेॠिषमहाराज?’िकतीिदवसांनी–छे!िकतीवषांनीशमाताई हणनूदेवयानीनेमलाहाकमारली

होती!मीकृत वरातउ रले,‘फारचांगलेआहेत.महाराणीनंी संमती िदली,तरज मभरयांची सेवाकरीन

मी!’देवयानी नुसतीहसली.लगेच याहस या याआवाजातसार यानेघोड ांना

मारलेलाचाबकाचाआवाजिमसळूनगेला.

Page 208: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

९तीसारीरातर्–तीएकचरातर्न हे, यानंतरचीपर् येकरातर्उ कंठा,भीती,

कुतहूल,काळजीयां यापर परांत िमसळून गेले याछायांतमीकाढली.एकदावाटे.या भुयारातनू देवयानीच येईल!मग कृितर्मआवाजकाढून ‘शमा,शमा’ हणनूतीआप यालाहाकमारील.आिणआपणकळदाबनू िभंतीनेदारउघडले,कीउपहासानेहसत,नाही-नाहीतेबोलनू,तीआप यालाफाडूनखाईल.

िदवसउजाडला, हणजेवाटे–तोॠषी, याचातोआशीवाद, हेसारेसारेएकव नहोते, व नातकायहवेतेिदसतेमाणसाला!

पण रातर्ी महालाचे दार बंद क न झोपायचा, महालाबाहेर मा याबरोबरआले यादोन िव वासूदासी ठेवायचाआिणम यरातर्ीपयंतजागत राहनू िभंतीतनूकुणीहाकमारतेय,्कीकाय,हेऐकतराह याचामाझानेममातर्कधीचचुकलानाही!माणसूआशेवरजगतो,मगतीआशािकतीहीिनराधारअसो–माणसू व नांवरजगतो.मगती व नेिकतीअसंभा यअसोत!–

देवयानीविडलांचेदशनघे यासाठीचार-दोनिदवसांतजाणारआहे,असेकळले,ते हामीभयभीतझाले,दासी हणनूआप याबरोबरयायलाितनेमलासांिगतले,तर?बाबांना आिण आईला पाहनू यावे, असे मलासु ा फार-फार वाटत होते. पण मीदेवयानीबरोबरिनघनूगेलेआिणइकडे यासाधुपु षा याआशीवादापर्माणेदापर्माणेमहाराजआले,तर–

देवयानीनेमलाकाहीबरोबरनेलेनाही.तीपर्वासालािनघाली,तोिदवसमलामोठाकठीण गेला.आईची िनबाबांची पुनःपु हाआठवण येऊनमीअितशयअ व थझाले. पण रातर् होताच ती अ व थता नाहीशी झाली. ितची जागा नेहमी याउ सुकतेनेघेतली.महालाचेदारलावनूकोप यात यामहाराजां यािचतर्ाकडेपाहतमीअंथ णावरपडले.माझाडोळाके हालागला,तेमलाचकळलेनाही!मलाअधवटजागआली,ती‘शमा,शमा’याहाकांनी!मला णभरवाटले,मी व नातच याहाकाऐकतआहे.लगेचमीडोळेउघडले.मंचकासमोर यािभंतीतनू याहाकायेतहो या.माझेपायलटपटकापूलागले.कशीबशीमी यािभंतीपाशीगेलेआिणतीकळदाबली.

मधलाभागएकदमदरूझाला!भुयारात यापायरीवरमहाराजउभेहोते.वतः याडो यांवरमाझािव वासबसेना.माझाआनंदगगनातमावेना!मला

मू छाआ यासारखेझाले.मीखालीपडतआहे,असेपाहताचमहाराजपुढेझालेआिणयांनीआप याबाहुपाशातमलासावरले.

णाधातनदीसागरालािमळाली!

१०मीडोळेउघडूनपाहूलागले.कुठे होते मी? इंदर्ा या नंदनवनात? मंदािकनीतनू वाहत आले या

पािरजातपु पां याश येवर?मलयिगरीव न येणा याशीतल, सुगंिधत वायुलहरीं यािहंदो यावर? जगाने कधीही न पािहले या स दयांचा शोध करायला िनघाले या

Page 209: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

महाकवी यानौकेत?छे!काही-काहीकळतन हतेमला!महाराजांचादृढबाहुपाशसु ामलाजाणवत

न हता!िकती तरी वेळाने मा या ल ातआले, महाला या िखडकीतनू चावट चंदर्

मा याकडेडोकावनूपाहतआहेआिणगालांत यागालांतहसतआहे!मीलाजले.महाराजमाझीहनुवटीवरक न हणाले,‘िववाहा यावेळीवधूपुरोिहतालालाजूलागली,तरकसंहोईल?’मी हणाले,‘चंदर्ावरमोठमोठ ाकवीनंीअनेक संुदरक पना के याआहेत. पण याला

पुरोिहतबनवलंन हतंकधीकुणी!’महाराजउदग्ारले,‘युगानुयुग तु या-मा यासार यांचेगांधव िववाहया याचसा ीनंसाजरेहोत

आलेआहेत!परे्िमकांचाखरापुरोिहतहाचआहे!’महाराजां या कंधावरम तक ठेवनूमी चंदर्ाकडे टकलावनू पािहले. याचे

चांदणेमा यागातर्ागातर्ांतनूपाझ लागले.छे! तेचांदणेन हते. िनिदर्त पृ वीलासफलपर्ीतीचीजी व नेपडतहोती, यांचासुगंधहोतातो!

यासुगंधातमीहां-हां हणतिव नगेले.अगदीिवरघळूनगेले!आताशिम ठाराजक यान हती,कीदासीन हती!तीवृषपवामहाराजांचीमुलगीन हती!तीतप वीकचदेवांचीबहीणन हती!तीकेवळएकपर्णियनीहोती.

११या रातर्ीनंतर याअनेक रातर्ी– याअनेक रातर्ीतं याअगिणत घटका–

आिण याअगिणतघटकांतीलअसं यपळे– यांतलेपर् येकपळिनपळजणूसुखाचेकारंजेहोते!

तेसुख–तोआनंद–नाही!िकतीहीवणनकेले,तरीतोबर् ानंद–समुदर् िशंप यात घालनू कधी कुणाला दाखिवता येईल का? फुलाचे िचतर्

काढून याचासुगंधकुणालादेतायेईलका?पर्ीतीचीअनुभतूीसु ाअशीचआहे!मो पर्ा तीहाश दमीलहानपणासनूऐकतआलेहोते.पण याचाखराखुरा

अथमलाकधीचकळतन हता.मकूगीतांनी रंगले या यामधुर रातर्ीनंीतोमलािशकिवला.

तर्ीचेमनश दाचाका याकूटकरीतबसतनाही.तेफ त याश दा यामागेअसलेलीभावनापाहते.पावतीमाईनेउ हाता हातआिणथंडीवा यातकेवढेउगर्तपकेले! पण ते काय मो पर्ा तीसाठी? छे! ते होते भगवान शंकरा या सेवेची संधीिमळावी, हणनू! तर्ीनेपरे्मकसेकरावे,याचाधडाच याजग मातेनेघालनू िदलाहोता.ित यापावलावरपाऊनटाकून–

१२

Page 210: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

होय; ित यापावलावरपाऊलटाकूनमीपरे्मकेले.ययाितमहाराजांवरपरे्मकेले मी! ते देवयानीचे पती आहेत, हे ठाऊक असनूही मी यां यावर परे्म केले.महालाबाहेरझोपणा यामा यादोनिव वासूदासीिंशवायमाझेपरे्मकुणालाहीकळलेनाही.तेमोठेगोडरह यहोते.परे्िमकांचीमैतर्ीणअसले यारजनीचेरह यहोतेते!तेमा या महालात िभंतीचे रह य होते. अ टौपर्हर काळोखात एकलेपणाने िदवसकाढणा या याभुयाराचेरह यहोतेते!

पिह या रातर्ी याआनंदाची धंुदी मा या डो यांव न उतराय याआधीचदुस यारातर्ी या व नांची धंुदी यां यावरचढे!पण याउ मादातहीकुणीतरीमधेचमलाजागेकरी;तेकुणीतरीकठोर वरात हणे,

‘शिम ठे,सावधहो;अजनूसावधहो!कुठंचाललीआहेसत?ूकायकरतेआहेसत?ू हे भयंकर पाप आहे. पापाचा िवषवृ िव व यापी असतो! याची पानं मोहकिदसतात; यांची फुलं धंुदक नसोडतात;पण याचीफळं– या यापर् येकफळातत कलपनू बसलेलाअसतो. याचा दंश कुणाला, के हा होईल– तोकदािचत तुलाहोईल,कदािचतमहाराजांनाहोईल–’

महाराजां या पशानेमा याअंगावरजसेपर्ीतीचेरोमांचफुलत,तसापापा यायाक पनेनेितथेभीतीचाकाटाउठे.

मीपुनःपु हा वतःशी हणे,परे्म हणजे दान– सव वाचे दान! ते पाप कसे होऊ शकेल? देवयानीला

मा यािवषयी िवल ण दु वासवाटतो! ित यामनातमा यािवषयीअढीनसती,तरमहाराजांवरजडलेलेमाझेमनमीआनंदानेित यापुढेउघडेकेलेअसते!मीपदरपस नितला हणालेअसते– मुलगीसासरीजायला िनघाली,कीपर् येक राजक येचीआईितलाउपदेशकरते,

‘सवतआपली वैरीणआहे,असंमानूनकोस.ती मैतर्ीणआहे,असंसमजनूित यावरपरे्मकर.’

तू िनमीतरबालमैितर्णीआहोत.आपणदोघी िमळूनमहाराजांना सुखीकया.तचू यांचीपट्टराणी राहा.मला यां याजोडीनं िसंहासनावर िमरवायचीइ छानाही.महाराणी हणनू िमळणा यामानमरातबाचीमला वांछानाही. राजकाज संपनूमहाराजमहालात येतील, या वेळी यांचेपाय चुरायला िमळाले, यांचाशीणथोडाहलकाकरताआला,तरीतेवढ ानंसु ामीध यहोईन.तूउषाहो,तूपर्भाहो,तूसं याहो,मीतुझाहेवाकरणारनाही.मीसयूफूलहोईनआिणमा यादेवाचीदु न–अगदीदु नपजूाकरीन.तोिजकडेजाईल,ितकडेमानवळवनू,डोळेभ नमी यालापाहतराहीन.

पापा याक पनेनेबैचेनझाले यामनाचीअशीपरोपरीनेसमजतूघालीतअसेमी!पणके हाके हामनालालागलेलीहीटोचणीकाहीके याकमीहोतनसे.मगतीपावतीमाईचीमतूीडो यांपुढेआणनू,हातजोडून,ितला हणे,

‘माते,तूजसंभगवान शंकरावरपरे्म केलंस,तसंमहाराजांवरपरे्मकर याचंबळमला दे. िप यानंपतीचाअपमान केलेलापाहताचतूय कंुडातउडीटाकलीस. हेतुझंअि निद यकधीही िवसरणारनाहीमी!जी िपर्यकराकिरता कुठलंही िद यकशकते,तीचखरीपरे्यसी,याचा वतःलामीकधीहीिवसरपडूदेणारनाही.मगतरीमी

Page 211: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पापीठरणारनाहीना?’

१३अधनू-मधनूहीटोचणीमा यामनाला बेचैनक नसोडी.पण ितची कुसळे

टोचत नसत. ते हा मी सुखा या िशखरावर बसलेलीअसे. इवले-इवले पंख हलवीतफुलपाख फुलांव न नाचत असते ना? तशी सकाळपासनू सं याकाळपयंत माझीि थतीहोई.महाराजांसाठी िवडेतयारक न ठेवायचे, सुगंधी फुलांचेगजरे गंुफायचे,महाराजांना आवडेल, अशी वेषभषूा करायची, यांना रंजिव याकिरता न या-न याक पनाशोधनूकाढाय या– या गो टीतं िदवस भुरकन उडूनजाई. मग रातर् िकतीलगबगीने येई.एखा ाअिभसािरकेपर्माणेतीघाईने संकेत थळीचाललीआहे,असाभासहोई.पणचारघटकाहोऊन गे या,कीतीचरातर्एखा ा िवरिहणीपर्माणे मंदपावलांनी चालतआहे,असे वाटूलागे. पळापळाला माझीअधीरता वाढे. काहीतरीअडचणिनमाणहोईलआिणआजमहाराजांचेयेणेघडणारनाही,अशीशंकायेऊनमनयाकूळहोई.

अनेकपरे्मका येमीवाचलीहोती.पर्ीती याख या व पाचीकाहीचक पनानसताना परे्मगीते रचली होती. पण ती का ये वाचताना आिण ती गीते रचतानािमळालेला आनंद ही पर्ीती या ख या बर् ानंदाची नुसती पुसट सावली होती.आरशात पडले या चंदर्ा या पर्ितिबंबाला खरा चंदर् माननू बालकाने या याशीखेळावे,तशीमु धवयात याएकाकुमािरकेचीतीकेवळक पनेचीक्रीडाहोती.

खरीपर्ीती–कशीअसते?तेकळायलापरे्िमकचझालेपािहजे–पर्णियनी यागावाला गेलेपािहजे. चंदर्ाचीशीतलताआिणसयूाचीपर्खरता,अमृताची संजीवनदेणारीश तीआिणहालाहलाचीपर्ाण घेणारीश तीयांचा संगम– छे!पर्ीतीकशीअसते,हेसांगणेसोपेनाही!

१४एकेिदवशीम यरातर्होईपयंतअमा यराजकाजा यागो टीबोलतबसलेहोते.

यामुळेमहाराजांनालवकर येताआले नाही.म यरातर् उलटून गेली.माझी ि थतीअगदी वेड ासारखीझाली. नाही-नाही याक पना मनात येऊलाग या. महाराजआजारीतरनसतील? यांनाबरंनसलं,तरमी यां यासेवेलाजायलानकोका?पणतेमलािनरोपकसापाठिवणार?मीतरीउघडपणेराजवाड ावरकशीजाणार?शिम ठेलामहाराजां या दयात थानआहे; पण यां याजवळपासमातर् ितला िफरकता येतनाही!दैवानेमलापरे्मिदलेहोते;पणिकतीकद् पणाने यानेतेदानकेलेहोते!कुबेरानेएखा ा तर्ीलापृ वीमोलाचाअलंकार ावा;पणतोएकांतातिनअंधारातघाल याचीआ ाकरावी!घडीघडीलाहाअनुभवमीघेतहोते.

रातर्ीमलाराहवेना.मनवारा या यासारखेझाले.मीिभंतीतलीकळदाबली.धीटपणाने भुयारा यापाय या उतरले.पण पुढेमातर्पाऊलपडेना.मीकाळोखालायालेन हते,भुयारातएखादाकाळसपआप यापायालािवळखाघालील,याशंकेनेहीमीिवचिलतझालेन हते!मलाभयवाटतहोते,तेिनरिनरा यागो टीचें.मीभुयारातनू

Page 212: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

महाराजां यामहालातगेले,तरआमचेपरे्मरह यउघडकीसनाहीकायेणार?एका णीमाणसाचािमतर्असलेले दैव पुढ या णी याचाशत् बनते! देवयानीनेॠषीचा वेषदेऊनमहाराजांनामा याकडेपाठिवले, या णापयंतदैवमाझेशत् वकरीतहोते.पणमा याशीकपटकरणा यादेवयानीलाचदैवानेहातोहातफसिवले! या णापासनूमलाअनुकूलझालेलेदैवयाच णीपर्ितकूलहोणारनाहीकशाव न?यागु तमागानेमीमहाराजां यामहालातजावेआिण नेमकी याच वेळी देवयानीपरतआलेलीअसावी!देवयानीलामाझेहेरह यकळ यावरकायघडेल?तीक पनासु ामलासहनहोईना.छे!हेरह यितलाकळताकामानये–कधीहीकळताकामानये!

मुकाट ानेभुयारातनूमीमहालातपरतआले.पळापळालामलावाटलेहोते,मीिकतीअभागीआहे! परमे वरानेमला उघड-उघड परे्मकरायचासु ाअिधकार िदलानाही!हि तनापुरात याएखा ादिरदर्ीदासीलाजोअिधकार देवाने िदलाआहे,तोराजक याअसले याशिम ठेलािमळूनये?

महाराजआले,ते हामाझीउशीआसवांनीओलीिचंबझालीहोती.

१५या रातर्ी महाराजांना गाढ झोप लागली, तरी मी जागीच होते. यां या

बाहुपाशातमीधंुदहोऊनगेलेहोते;पणती णभरच.मगमा यामनातलीसगळीभुतेजागीझाली. पर्ीती यासावलीत िवसावले या मनाने मृ यकूडे धाव घेतली. मनातआले,आ ही दोघेअशी एकमेकां या बाहुपाशातअसतांना पर्चंड धरणीकंप हावाआिण यातहेअशोकवन,हेमंिदर,सारेसारेगडपहोऊनजावे!पुढेशेकडोवषांनीकोणीतरीशोधक हेसवखणनूकाढील! याला पर परां या बाहुपाशात गुरफटूनसि मतमुदरे्नेिचरिनदर्ाघेतअसलेलेहेजोडपेिदसेल!पर्ाचीनकाळ यािश पकारानेखडकातखोदले यायारित-मदनां यामतूीआहेत,असेएखादाकवी हणेल!हेहि तनापरू याराजाराणीचेजोडपेअसावे.असाकुणीतरीइितहासकारतककरील;पणिजलाउघडपणेआप यािपर्यकरावरपरे्मकरताआलेनाही,अशाएकापरे्यसीनेक् रदैवा याहातनूयालानकळतकाढूनघेतले याहासुवण णआहे,हेमातर्कुणा याहील ातयेणारनाही.

दुस याच णीयाक पनािचतर्ाचामला रागआला!मी िकती दुबळीहोते–िकतीआ पलपोटीहोते!आप यासुखाचािवचारकरता-करतामीमहाराजां याम–

याक पनेसरशीमाझेसारे अंगशहारले.गाढझोपेतचमहाराजांनामाझे तेशहारणेजाणवलेअसावे.आपलाबाहुपाशअिधकचदृढकरीततेपुटपुटले,

‘िभतर्ीकुठली!’लगेचझोपेतच यांनीआपलेओठमा याओठांवरटेकले.चंदर्कोरउगवताचकाळोखलोपपावावा,तशीपर्ीतीतभीतीबुडूनगेली!

१६पण दुस या िदवशी या सयूपर्काशाबरोबर ती वर आली. अिधक

अक्राळिवक्राळ प धारण क न! सकाळी उठताच मला मळमळ यासारखे वाटू

Page 213: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

लागले. मा या दो ही िव वासू दासी जाण या हो या. माझे म तक दाबनू धरीतअसतानाच या एकमेकीकंडे सचूक दृ टीने पाहत हो या. यांनी न सांगताच मीओळखले–मीआईहोणार!आनंद,भीती,ल जा,िचंता,उ कंठा,कुतहूलयासवांचेमोठेिवल णिमशर्णहोऊनगेलेमा यामनात?

महाराजांशी उघडपणे माझा िववाह झाला असता, तर हा केवढाआनंदाचापर्संगठरलाअसता!सा यानगरातह ीव नसाखरवाटलीगेलीअसती;पणमा यामहालात यामंुगीलासु ाहेगोडगुिपतसांगायचीमलाचोरीहोती!

नववधू हणनूसासरी गेले याआप या मुलीला नुकतेच िदवस गेलेआहेत, हेकळ यावरकुठलीआईआनंिदतहोतनाही?माझेहेगुिपतकळताचमा याआईलाहीतसाचहषझालाअसता!माहेरीपाऊलटाकताचलाजनूमीित याकुशीतत डलपवलेअसते.माझेम तककुरवाळीतती हणालीअसती.

‘शमा,लहानपणाचीतूगो टआठवतेका,ग, तुला?एके िदवशी सं याकाळीबागेतमाळीकामकरीतहोता. तेपाहनूएक फूलझाडलावायचीलहरआली तुला!मातीत नाचत-बागडतआिण िचखलात हात माखनू घेत तू िचमुकलंझाडलावलंस.झोपेपयंतदहा वेळादासीनंा घेऊनतू तेझाडबघायला गेलीस.म यरातर्ीतूएकदमजागीझालीसआिणमा यागालालागालघाशीतिवचारलंस,

’‘मा याझाडालाफूललागलंअसेलका,ग,आई?’‘मीहसनू हणाले,’ ‘वेडी, रे, वेडी! इत यात याला फूल येईल कसं?आधी या यावर कळी

यायलाहवी!मग याकळीचंफूलहोईल.’तू सलीस,रागावलीस; याझाडालाकळीआहे,कीनाही,हेपाहायचाहट्टधरलास.मीदासीबरोबरतुलाबागेतपाठवलं.ितथनूतूआलीस,तीडोळेपुशीतच!आप याझाडालाअजनूकळीआलीनाही, हणनूतुलाफारदुःखझालंहोतं.‘के हायेईल,ग,मा याझाडालाकळी?कशी,ग,येतेती?’हापर् नयारातर्ीतूमला शंभरदा िवचारलाअसशील! शेवटी कंटाळूनमीउ र िदलं, ‘तुझल नझा यावरकळेल तुला,कशीकळी येते, ते.’मगतू दुसराहट्टधरलास. ‘माझंल नकर–आधीमाझंल नकर. हणजेमा याझाडावर के हाकळी येईल, तेमलाकळेल!’’

यौवनातपाऊलटाकले,ते हागोडगुदगु याकरणारीहीआठवणआतामा याकाळजालािचमटेघेऊलागली.

‘आधीमाझंल नकर’ हणनूलहानपणीआईपाशीहट्टधरणा याशिम ठेचेलौिकक दृ टीनेकधीचल नहोणारनाही, हे ते हाकुणा या व नाततरीआलेअसेलका?के हाके हास य व नाहनूहीभयंकरअसते!

महाराणीहो याची व नेपाहणा यामु धशिम ठेलाशेवटीदासी हावेलागले;माणसाइतकािनसगदु टनाही! हणनूतीदासीआताआईहोणारहोती;पणिनसगाचाहाव सलवरसु ाितलाक् रशापासारखावाटूलागलाहोता!

मी िजतकीआनंदले, िततकीच ग धळले. भीतीने मनात चरूझाले. हे रह यदेवयानीला कळले, तर– ती काय करील? हे सारेआप याआईविडलां या कानांवरगे यावर यादोघांनाकायवाटेल? कुलटा हणनू तेमाझा ितर कारकरतीलका?मीपापीनाही,हेमलाकसेसमजावनूसांगतायेईल?

Page 214: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मा या दोघी दासीहीगडबडून गे या, तप चयला बसले या शुक्राचायां यादशनासाठीगेलेलीदेवयानीअजनूपरतआलीन हती.पणतीआ यावर–

िवचार करक न मी सु न झाले. मग एकदम मला कचाचीआठवण झाली.वाटले,

‘तोया वेळीइथंअसायलाहवाहोता. यानंमलाधीर िदलाअसता.आपलीबहीणपापीआहे,असं यालावाटलंअसतं,तरितचंपापधुऊनटाकायला यानंआपलंसारंतपपणालालावलंअसतं.’

पण–याजगातमीएकटी–अगदीएकटी,अनाथ–नाही,मीअनाथनाही,हि तनापरू यासमर्ाटाचीपरे्यसीअनाथकशीहोईल?

ययाितमहाराजांचीआवडतीप नीअनाथकशीहोईल?िभ यामनाचेमाझेमलाचहसूआले.

१७महाराजांना हेमधुर रह यआजसांगायचे,असापर् येक िदवशीसकाळीमी

मनाशी िन चयकरी.पर् येक िदवशीरातर्ी ते िन चय िजभेवर येऊनउभाराही.पणकाही के यातोओठांबाहेरपडतनसे.एखा ाकवीचेमन संुदरक पनेनेफुलनूजावे,पणतीक पना य तकरणारेश द यालासापडूनयेत,तशीपर् येक रातर्ीमाझीि थतीहोई.

शेवटीएकदाधीरक नहसत-हसतमीमहाराजांना हटले,‘आपलंपरे्मआताफारिदवसगु तराहणारनाहीहं!’‘ हणजे?आप यावरपाळत ठेवलीआहे? कुणी? कुणी?सांगना? देवयानीची

च बडीदासीअसेलकुणीतरी!’‘छे!दासीिबसीकुणीनाही;पणयामहालातकायआपणदोघंचआहोत?’मला दयाशीघट्टधरीतमहाराज हणाले,‘दोघं?छे?दोघंकोण?तेकुठंआहेतइथं?ययाितआिणशिम ठाहेकायिभ न

जीवआहेत?’िकती िकतीधीरआलायाश दांनीमला.पणआपले गुिपतमहाराजांनाकसे

सांगावे,हेकोडेकाहीके यासुटेना!मीलाजत,अडखळत हणाले,‘पण–पण–?’‘बरं,बुवा?यामहालातआपणदोघंआहोत,हेमा यआहेमला!’‘दोघंनाही,ितघं!’‘ितघं? हो, ितघं हेहीखरंच! परमे वरजळी, थळी,का ठी, पाषाणी,सवतर्

असतो!ते हा यालाध नआपणितघं–’‘अंहं!मगआपणचौघंआहोइथं!’‘चौघं?’‘मी–मी–मी–लवकरच–आई–’ते वा य मी काही पणू क शकले नाही. खेळून-खेळून दमलेले मलू जसे

आई याकुशीतिशरते,तसेमहाराजां याकुशीतमीमाझेम तकलपिवले.

Page 215: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

माझीहनुवटीवरकरीतआिणमा याकडेटकलावनूपाहतमहाराज हणाले,‘िकती संुदर िदसतेय्स त,ू शमा! तुझे हे िव कटलेले केस– मु ाम केले या

केशभषेूपे ायातअिधकमोहकताआहे. वैरतेतचस दयाचािवलासपर्गट हावा.’मलाधीरहवाहोता,मा यास दयाची तुतीनकोहोती.िवरसले यामनानेमी

हणाले,‘मीकाहीज मभरअशीचसंुदरराहणारनाही!’‘कानाही?’‘मीलवकरचआईहोईन.मग–’चंदर्कोरपर्चंडका याढगाआडिदसेनाशी हावी,तसामहाराजांचा शंृगािरक

खेळकरपणाकुठ याकुठेनाहीसाझाला.िचंतेचीछाया यां यामुदरे्वरपसरली. यांनीमला पु हा दयाशीघट्टधरले, पण याआिलंगनातआतुर िपर्यकराची उ सुकतान हती.अंधारातघाब नआईलािबलगणा याबालकाचीआतताहोती!

यां यामकूपणाचाआिण पशातनूजाणवणा याकातरतेचाअथमलाकळेना!शेवटी यां या तुटक-तुटकबोल यातनू यां याभीतीचेकारणमा याल ातआले.यां याविडलांचेजीवनएकाॠषी याशापानेद धहोऊनगेलेहोते.देवयानीलाआमचेपरे्मरह य कळले, तर ती तप चयला बसले या शुक्राचायां या गुहेपुढे जाऊनआक्रोशकरीतउभी राहील.तोकोिप टॠषीतपाचा भंगझा यामुळे िचडूनबाहेरयेईल.मुलीवर याअंध यामायेमुळेतीजेजेसांगेल,तेतेतोखरेमानीलआिणशेवटीमहाराजांनाकसलातरीभयंकरशापदेईल!

म सरीआिणआक्र ताळी देवयानी, कोिप टआिणआततायी शुक्राचाय–दोघांचीहीमलापुरेपरूमािहतीहोती.महाराजांचीभीतीखोटीन हती.

शुक्राचायां या कोपाला महाराज बळी पडले, तर? तर शिम ठेला िचरकालशरमेने मान खाली घालावी लागेल. पुढ या िपढीत या पर्णियनी ितला हसतील!वतः या अब् साठी, वतः या सुखासाठी िहनेआप या िपर्यकराचा बळी िदला,हणनूभावीकवीतु छतेनेित याजीवनाकडेपाहतील.

खरेपरे्मिनः वाथीअसते.महाराजांवरमीपरे्मकेले,तेकायकेवळसुखा यालालसेने? परे्मकरतानामी पावतीमाई या पावलावर पाऊल टाकूनजातआहे,यािवचारानेमाझी ख खथांबलीहोती.आताही याजग माते यामागानेचपुढेजायचेमीठरिवले. देवयानीलामहाराजांचाकधीहीसंशययेणारनाही,असेवागायचे!आ यापर्संगालाएकटीनेत ड ायचे!

पावतीमाईचामाग–मीमनालापु हाःपु हाबजावूलागले,‘तो माग य कंुडापयंत जातो, हे िवस नकोस. िप या या य कंुडात उडी

टाकूनचपावतीसतीझाली,हेिवस नकोस.’

१८दुस या,कीितस यािदवशीदेवयानीपरतआली.दररोजरातर्ीमाझेिवडेसुकून

जाऊलागले. देवयानीलासंशय येऊनये, हणनूमहाराजआप यामहालातरातर्भरराहतअसावेत, हेमलाकळे.पण यां यादशनालाआिण पशसुखाला मुकलेलेमन

Page 216: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

उगीचतळमळे!मधेचमाझाडोळालागे.बाहेरदरूकुठेतरीकसलातरीआवाजहोई;अधवटझोपेतमलावाटे,हादरवाजाचाआवाजअसेलका? भुयारातनूमहाराज–हो!आता देवयानी परतआलीआहे! ते हा यांचे मा याकडे के हा येणे होईल, हे कसेसांगावे?तेअगदीअवेळीदेखील–

पणतोसाराभासठरे.मगमनअिधकचउदासहोई.पहाटे यागाढझोपेतसु ाआप यामानेखालीएकपरे्मळहातनाही,हीजाणीवमलाकशीहोई,कुणालाठाऊक!पणबागेत यापाखरां यािकलिबलीपे ायाजािणवेनेचमीजागीहोई!आिणमग–मगउशीतत डखुपसनूमीलहानमुलीसारखीमुसमुसतबसे–आवडतेखेळणेनिमळाले याबािलकेसारखी!

रातर्ीमागनूरातर्जाऊलागली. सुनी-दीनवाणी!डो यांपर्माणेमाझेओठहीतहानेनेराहूलागले.शेवटीएकेिदवशीमलाराहवेना.मीउठलेआिणमहाराजां या यािचतर्ाचीइतकीचंुबनेघेतली,कीसांगनूसोयनाही!परे्मवेडेअसते, हणतात,ना?

काळ एखा ा चपळ, अवखळ घोड ारखा दौडत चालला होता. देवयानीलानववामिहनालागला. यामुळेतीअशोकवनाकडेकधीच िफरकलीनाही.एकदा ितनेमलामु ामबोलािवले.मीराजवाड ावरगेले.ितलामाझाकाहीसंशयआलानाही,हेपाहनूमलाफार-फारबरेवाटले.

–आिण याचिदवशीमाझेमहाराजां यािवरहाचेदुःखसंपले.महाला या िखडकीतसं याकाळीशोभापाहतमीउभीहोते.एकदमएका उंच

वृ ामागे आकाशात हसणारी िचमुकली चंदर्कोर मला िदसली. ित याकडे पाहता-पाहतामीआकाशाएवढीमोठीझाले.आप यापाशीहाअशीचएक िचमणी चंदर्कोर–आजकुणालाहीनिदसणारीगोडगोडचंदर्कोरआहे, ाभावनेनेमाझेमनफुलनूगेले.मीमा यापोटात याबाळजीवाशीबोलूलागले.महाराजांचासहवासकायकधीकाळीरातर्ीिमळेल,तेवढाच!पणहाबाळजीवअ टौपर्हरमाझीसोबतकरीतहोता. याचेगोडमुकेगाणेदुस याकुणालाहीऐकूजातन हते.पण यामधुरसंगीता यानादातमीमाझीसवदुःखेिवस नजाऊलागले.महाराजां यािवरहाचेदुःख, यां या पशाकिरताआसुसले याशरीराचे दुःख, उ ा माझेआिण मा या बाळाचे देवयानी कसे वागतकरील,याभीतीनेिनमाणझालेलेदुःख–यासा यादुःखांचीश ये याचाचेहरामोहरामलाअपिरिचतहोताआिण याचाआवाजमा याओळखीचान हता,अशा याअ ातबाळजीवा या सहवासात बोथट होऊन गेली. कचासार या तप यांना ई वराचासा ा कारहोतो,तोअसाचअसेलका? यािशवायका यांचीमनेअशीसदैवपर्शांतआिणपर्फु लराहतअसतील?

१९आई हो यात केवढा आनंद आहे! वेलीची पाने िकतीही संुदर असली, तरी

फुलांिशवायितलाशोभानाही!पणभार हे वेलीचे वैभवआहे;पण फूल हे ित यास दयाचेआिण सुखाचेसार

आहे.एकफूल-फूलकसले?एकिनराळेजगतीिनमाणकरते.यािनिमती याआनंदालाउ याजगातदुसरीजोडनाही.संजीवनी-िव ेचाशुक्राचायांनाइतकाअिभमानवाटला

Page 217: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

होता,तोकायउगीच?एकांतात या अ ात बाळजीवाशी बोल यात मला केवढाआनंद वाटे! मी

यालािवचारी,‘तूकुठंहोतास,रे,पवूी?’तोकाहीचउ रदेतनसे.मगमी हणे,‘आई हणनूमीआवडेनका तुला? तुझीआईदासीआहे–पण–पणआप या

देशाकिरतातीदासीझालीआहे, रे!तूपराक्रमीहोशीलना?आप याआईला सुखदेशीलना?माझेवडीलएवढेमोठेराजे;पण यांनामलासुखीकरताआलेनाही.माझेपतीहि तनापरूचेसमर्ाट!पण यांनामला सुखी ठेवता येतनाही.आतामलाफ ततुझीचआशाआहे, रे!मा याराजा,मा या िचम या चंदर्ा, तु यािशवाययाजगातमाझंअसंदुसरंकाहीकाहीनाही,रे!’

असेमीिकतीिकतीबोलायची,एखा ावेळीतोबाळजीवपोटातनू हंुकारदेतआहे,असेमलावाटायचे!छे!तोभासचअसे;पणअसेबोलतरािहले, हणजेमाझेसारेदुःखनाहीसेहोई.पाऊसपडूनगे यावरआभाळ व छहोतेना?तसेमनउजळूनजाई.

मलाडोहाळेलागले.मीमाहेरीअसते,तर–तरआईनेमाझापर् येकडोहाळाहौसेनेआिणथाटामाटानेपुरवलाअसता!पण...

माझेडोहाळेहीमुलखावेगळेहोते.मलावाटे,गदअर यातखपूखपूिफरावे,ितथ यािहंसर्पशूंचीिशकारकरावी,

रातर्ीउंचउंचवृ ांवरचढावेआिणवर यािन यावेलीलालागणारीसारीफुलेतोडूनआणावीत,ती वेणीतघालावीत,एखादा िसंह िदसला,तरआयाळध न याचेत डउघडावेआिण याचेसारेदातमोजावेत!

अशा िकतीतरीगो टीमा यामनात येऊलाग या.माझेमलाचनवलवाटूलागले.मगमा याल ातआले– यामा याइ छानाहीत,मा यावासनानाहीत.मीआता वतंतर्उरलेहोतेकुठे?मा यापोटातलाबाळजीवमलाखेळवीतहोता!

एके िदवशीतरएकअगदी िवल णलहरआलीमला.वाटले, हातारीचेस गयावे–अगदीज खडआजीबाईचे–आिणमहाराजां यापुढेजाऊनउभेराहावे. यांनीआप यालाओळखलेनाही, हणजेएकदमतेस गटाकून ावेआिण हणावे,

‘तु हीॠषीचं स ग घेऊन मला फसवलंत. स गं काय तु हांलाच साधतात,वाटतं?कशीफिजतीकेलीएकामाणसाची!’

२०देवयानीलामुलगाझाला. या याबारशालामीगेले.मातर्ितकडेजा यापवूी

मीआरशासमोरउभीराहनूपर्साधनक लागले,ते हामाझेपायलटपटूलागले.माझेशरीरआता िनराळे िदसूलागलेहोते.इतके िदवसमाझेरह य गु त ठेवणा यादयाळूिनसगालासु ामाझेर णकरणेश यन हते.

देवयानीआजआप याआनंदातगकअसेल,मा याकडेल ायला ितलाफुरसत होणार नाही, अशी मी मनाची कशीबशी समजतू घातली. भीत-भीतच मी

Page 218: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

वाडयावर यासमारंभालागेले.एकसारखीमीित यादृ टीआडराह याचापर्य नकरतहोते;पणितनेआपलायदुदाखवायलामलाजवळबोलावले.मुलगादाखवीतअसतानातीएकदममा याकडेटकलावनूपाहूलागली.म तकापासनूपायापयंत याहाळलेितनेमला!मगती हणाली,

‘अशोकवनतुलाचांगलंचमानवलंय,्शिम ठे!’मीनुसते‘हूं’ हटले,लगेचिकंिचतछदम्ी वरानेितनेिवचारले,‘ितथंतुलाएकटं-एकटंवाटतनाही?’‘पिह या-पिह यांदा वाटलं. पण लहानपणापासनू मला सांभाळणा या दोन

दासी आहेत मा याबरोबर. यां याशी बोल यात िन बालपणा या गोड आठवणीकाढ यातपु कळवेळजातो!’

‘अ सं!आणखीकोणयेतं-जातंितथं?’‘दुसरंकोणयेणार?अधनूमधनूकुणीतरीॠषीयेतात, यां यासेवेतवेळकसा

जातो,तेसमजतसु ानाही!’मीित यापासनूदरूगेले,ते हावािघणी यागुहेतनूबाहेरआ याइतकाआनंद

झालामला.राजवाड ात याओळखी या दासीशंीमी बोलूलागले.मी िजथे िजथेजाई,

ितथे ितथे देवयानीची हातारीदासीमा यामागोमाग येई.पर्थम हेमा याल ातआलेनाही.मगमातर्मीघाबरले.ती हातारीसारखीमा याकडेपाहतहोती.माझेचालणे,उभेराहणे,वाकणे–सवकाहीतीिनरखनूबघतहोती.

ब याचवेळानेतीथेरडीदरूगेली.माझाजीवभांड ातपडला.आता वेळ नकाढता देवयानीचा िनरोप घेऊनअशोकवनाकडेजावे,असे मी

मनात ठरिवले. इत यात ित याकडूनच मला बोलावणे आले. मी भीत-भीत ित यामहालातगेले.इतरदासीनंाबाहेरघालवनू ितनेदारलावनू घेतलेआिणकठोर वरानेमलापर् नकेला

‘तुलािदवसगेलेआहेत!’मीमानेने‘होय’ हटले.‘हा यिभचार–’‘मी यिभचारीनाही.एकाथोरॠषीं याआशीवादानं–’‘ॠषीं याआशीवादानं?कोणॠषीहा? याचंनाव, याचंगोतर्, याचं कुळ–

सांगना?बोलना!आताकादातिखळीबसली तुझी? कुणी केलीही कृपा तु यावर?कचानं?’

तीसारी रातर्मीतळमळतकाढली.माझे परे्म हे पापन हते. पण ते पापअसले,तरी याचापिवतर्कचाशीकायसंबंधहोता?मलाराहनू-राहनू वतःचाचरागयेतहोता!देवयानीहेिवषओकतअसतानामीग पकाबसले?‘कचाचंनावउगीचघेऊनकोस, याचायातकाहीकाही संबंधनाही!’असे ितलाताडकनमी उ रका िदलेनाही?

ते उ र मी िदलेअसते, तर ितने खोदनू-खोदनू मला नाही नाही ते पर् निवचारलेअसते!आिणमग–

कचाचीमनोमन मामाग याखेरीजमलादुसरेकायकरतायेणेश यहोते?मी

Page 219: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

याची परे्मळमतूीडो यांपुढे उभी केली. यामतूीपुढे गुडघे टेकून हातजोडूनमीयाला हणाले,

‘भाऊराया, माकर,तु यायादुब याबिहणीला माकर!’

२१दुःखाचे सात समुदर् ओलांड यािशवाय आनंदाचे कधीही न सुकणारे फूल

माणसालािमळूनये,असाचजीवनाचािनयमआहेकाय?पर्सतूी यावेदनांनीमलामृ यू यादारातनेऊनसोडले.ज मआिणमृ यूयांची

तीिविचतर्सांगडपाहनूमाझीिवचारश तीचकंुिठतझाली.महाराजां याबाहुपाशातजेशरीर णा णालाउमलतहोते, फुलनूजातहोते, तेचआता दुःखानेपळापळालाक हतहोते,िव हळतहोते!वेदनासहनहोईनाशाझा या, हणजेमीडोळेिमटूनघेई;पणतेिमटतानामलावाटे,आतापु हाआपलेडोळेउघडणारनाहीत.हेकठोर,पणसंुदरजगआप याला पु हा िदसणारनाही.आपलेबाळ– तेकसेअसेल?तो मुलगाअसेलका?देवा,मलामरणयायचंचअसेल,तरते याबाळालापािह यावरयेऊदे–एकदा,एकदा यालाकुशीतघेत यावरयेऊदे!

अर यातला संिधपर्काश एकदम मावळला आिण िजकडे ितकडे काळोखपसरावा,तसेझाले.पुढेकायझाले,तेमलाकळलेनाही.मीडोळेउघडले,ते हामलावाटले,युगायुगां यािनदरे्तनूमीजागीहोतआहे.दो हीदासीमा याकानांशीलागनूकाहीतरी कुजबुजतहो या;पण तेश दपर्थममलानीटकळेनात!मातर्पाच-दहापळांतच याश दांतनूितर्भुवनभ नटाकणारेसंगीतिनमाणझाले.मीऐकतहोते–मीिजवाचेकानक नऐकतहोते.मा यादासी हणतहो या,

‘मुलगाझालाय!्मुलगा–मुलगा–गोरापान–गुटगुटीत–मुलगा–मुलगा!’मा या बाळा या बारशालाफ त तीन माणसे होती. मीआिण मा या दोन

दासी.देवयानीदु नसवऐकतहोती;पणशिम ठेलामुलगाझाला,हेजणूकाहीित यागावीचन हते! ितनेउघडउघडमा याशी वैर पुकारलेन हते;पणमा यावरपाळतठेव याची यव थाितनेकेलीहोती.अशोकवनातकायचाललेआहे,हेखडान्खडाितलाकळतहोते.

माझाबाळ–तोएकासमर्ाटाचामुलगाहोता.पणतोदुदवीशिम ठे यापोटीज मालाआलाहोता.शंृगारले यापाळ यातघालनू याचेनावठेव याचासमारंभकोणकरणार? याचेनाव पु रवा ठेवावे,असेमा यामनात होते.महाराजां या पराक्रमीपणजोबांचेनावहोते ते.पणयानावामुळे देवयानी यामनातनकोतो संशय िनमाणहोईल,अशीभीतीमलावाटली;परंतु यानावाचामोहमलापणूपणेसोडवेना.मी याचेनाव ठेवले पू ! ते ठेव याचासमारंभ केलामहालाबाहेर या बागेत.मा या हातांचापाळणा– यापाळ या यावरटांगले या चंदर्ाचे खेळणे–भोवताल या वृ वेलीं यामाळा–असेसाजरेझालेतेबारसे!

पू नेमाझेजीवनआनंदसागरातबुडवनूटाकले. याचेिकतीहीपापेघेतले,तरीमाझी तृ तीहोतनसे. यालामळूचेचमोठे सुरेखजावळहोते. याजावळातनूहात

Page 220: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िफरवताना नंदनवनात या फुलां यापायघड ांव नमीचालतआहे,असाभासमलाहोई.पू लाभकूलागली,िप याकिरतामा यापदराशीतोझ बूलागला, हणजेमलाबर् ानंदवाटे.दधू िपता-िपतातोमधेचथांबे.एखा ा वेळी ‘फूः’क न दुधाचेथबउडवनूटाकी. तेथब या यागालांवरपडत.मग यागालांचे मुके घेऊनमी यालापुरेपुरेक नटाकी. या यागोिजरवा याबाळमुठीतकुबेराचीसंप ीहोती.मा याकडेटकलावनूपाहणा या या याडो यांतदोनिचमुकलेचंदर्होते.मलापाहताच या याओठांवरउमटणा यािचम याि मतातवसंतॠतचेूसारेवैभवहसतहोते.

पू िदवसािदवसानेमोठाहोऊलागला.तोउपडावळूलागला. रांगूलागला,बसूलागला,काऊ-माऊंशी,फुलांशी,पाखरांशी,चांद यांशी याचीमैतर्ीजमली.

तप चयलाबसले याशुक्राचायांचीगुहेबाहेरयेऊनदशन दे याची वेळम येएकदायेऊनगेली, हणे!पणयदुआजारीअस यामुळे यावेळीदेवयानीगेलीनाही.ती हि तनापुराबाहेर गे यािशवाय महाराजांचे दशनआप याला होणार नाही, हे मीओळखनूहोते;पणमलाया िवरहाचे दुःखजाणवतन हते!पू याबाललीलांतमीमाझीसवदुःखेिवस नगेलेहोते.मीफ तवतमानकाळातराहतहोते,भतू-भिव याचीमलाकाळजीन हती...

सुखाचेिदवसहिरणा यापावलांनीपळतातका?

पू चा पिहला वाढिदवसजवळआला.याच वेळी दशन दे याकिरता गुहेतनूबाहेरये याचाशुक्रचायांचािदवसपु हाआला.देवयानी यांनानातूदाखिव याकिरतािनघनूगेली. यािदवशीमाझेमनएखा ानववधसूारखेअधीरझाले.आजिदवसफाररगाळत चाललाआहे,असे मला वाटले. सं याकाळी मोठ ा उ साहाने मी केलेलीकेशभषूापू नेिवसकटूनटाकली.पिह यांदा–अगदीपिह यांदामी या याकडेडोळेवटा नपािहले.तोऐकतनाही,असेपाहनूमी यालाचापटमारली.पणलगेचमाझेमनमलाखाऊलागले.मीआसवांनी याला हाणले.अशा रड यातसु ा िकती सुखअसते!

म यरातर् उलटून गेली, तरी भुयारातले महालाचे दार वाजले नाही– उघडलेनाही.मीिनराशझाले.महाराजमलािवस नगेले,असेमलावाटले.आसवांनीमाझीउशीओलीिचंबझाली.

म यरातर्उलटूनदोनघटकाझा या.तेगु तदारवाजले.हळूहळूसरकूलागले.माझेपर्ाणडो यांतयेऊनउभेरािहले.पुढ याच णीमी–ढगातवीजिशरतेना,तशीमहाराजां याबाहुपाशातमीपडले.

दीघिवयोगानंतरचतेमीलन– यामीलनातकेवढाआनंदहोता.आ हांलाखपूखपू बोलायचे होते. पण बोलायचा पर्य न केला,तरी दोघां यात डूनश द उमटतन हता.तरीहीआ हीखपूखपूबोलतहोतो;डो यांनीनाही!अश् ं नी, पशाने.

महाराजिकतीतरी वेळगाढझोपले यापू कडेटकलावनूपाहतबसलेहोते.पणमाझेदो हीहातहातांतघट्टध नते हणाले,

‘शमा,मला माकर.आजतु या-मा यालाड यापू साठीमलाकाहीकरता

Page 221: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

येतनाही.पणउ ा-उ ा...’मी यांनापुढेबोलूिदलेनाही.

देवयानी मा यावर पाळत ठेव याची यव था क न गेली होती. ित याजा यातसापडायचेनाही,असेआ हीठरिवले.महाराजांची भेट रोजझाली,तरतीमलाकायनकोकाहोती?पणतोमोहमीआवरला.चार-आठ िदवसांनी िमळणा यायां यासहवासातमीसमाधानमानूलागले.

एकेिदवशीरातर्ीतेआले,ते हा पु जागाहोता.मा याएकादासीने यालाबागेतली वेलीची फुलेआप या िचमुक याहातांनीतोडायचानादलावलाहोता. यािदवशी सं याकाळी ती दासी याला बागेत खेळवीत होती. हळूहळू एकेक चांदणीआकाशातउगवूलागली.हांहां हणतातआकाशातलखलखूलागले.तेन तर्ांचेवैभवपाहनू पू वेडावनू गेला. वेलीवरली फुले तोडायची याला सवय होती. तशीच हीआकाशातली फुलेतोडता येतील,असे यालावाटलेअसावे!तोदासीनंाआप यालाउंचउंचकरायलाखुणावनूसांगूलागला.पणकुणीिकतीहीउंचकेले,तरीआकाशातलीन तरे्बालका याहातीकशीलागणार?पू याचाचहट्टध नबसला. रडून-रडूनयाचेडोळे मुठीसारखे सुजले. यालाघासभरिवताना िचऊ,काऊ,माऊवगैरे याचेसारे िमतर्बोलावले.पणतो िशतालासु ा िशवलानाही.म यरातर्ीपयंतमी यालाखां ावरघेऊनथोपटीतहोते;पणतोखळीलाआलाहोता.हट्टानेजागारािहलाहोता.

महाराजांनी याला जागा असा पािहला, तो याच वेळी. याला घे यासाठीयांनीआपले हात पुढे केले. पू ने यां याकडे णभर टक लावनू पािहले. मा याअंगाव न यां याकडेझेपघेत यासारखेकेले.मग याचे यालाचकायवाटले,कुणालाठाऊक!मानेनेनकार देत यानेएकदममहाराजांकडेपाठ िफरवली.महाराजआई याखां ावर या या या यािचम यापाठमो यामतूीकडेपाहूलागले.

इत यातपू आप या िचमुक याहातांनीमाझेत डध न तेवळवूलागला.मलाकाहीतरीदाखवीतहोतातो!तोकायदाखवीतआहे, हेचटकनमा याल ातआलेनाही.पणतेल ातआले,ते हामातर्–

कोप यातमीकाढलेलेमहाराजांचे िचतर्होते.तोराहनू-राहनू या िचतर्ाकडेआिणमहाराजांकडेबोटदाखवीतहोता.तेिचतर्महाराजांचेआहे,असेतोमलाआप यामु यावाणीनेसांगतहोता.

‘अरे,लबाडा!’ हणनूमहाराजांनी िकतीवा स याने याचे चंुबन घेतले. यांनीिजथे याचे चंुबनघेतलेहोते,ितथेच याचापापाघेतानामलाकोणगुदगु याझा या!याएकाचचंुबनानेमलादोनरसांनी हाऊघातले–शंृगारानेआिणवा स याने.

२२देवयानीपरतआ यावरहेसुखसरले.पणपू आताएकेकअ रबोलूलागला

होता. समुदर्मंथनातनू अमृत बाहेर येताना पाहनू देव-दै यांना काय आनंद झालाअसेल, याची क पना पू या त डातनू एकेकअ र बाहेर पडूलागले, ते हा मलाआली. रोज सं याकाळी याला घेऊनमीमहाराजां या िचतर्ासमोर बसूलागले.मी

Page 222: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

याला यािचतर्ालानम कारकरायलालावी,आिणमग हणायलािशकवी–‘त-त-,‘त-त’.एखादेवेळीतोहट्टकरीआिण दुसरेचकाहीतरीबोलूलागे;पण ‘माझंबाळते’– हणनू यालाकुरवाळलेआिण याचेभराभरामुकेघेतले, हणजेआप याआईलाकाय हवेआहे, ते याला कळे. यानेअगदीलवकर ‘तत, तत’ हणायलालागावे,एखा ारातर्ीमहाराजांना यानेतशीहाकमारावीआिणहेसारेआपणपाहावे–ऐकावे,असेमा यामनातअनेकदा येई.मगमलावाटे– देवानेमाणसा यामनालाक पनेचेपंखिदलेनसते,तरफारबरेझालेअसते!

पू याजीवनातमीइतकीरमनूजाईकी,अंतमनातसलणा याश याचीउ यािदवसातमलाआठवणसु ाहोतनसे!पणएखादािदवसमोठािविचतर्उजाडे!

तोिदवसअसाचहोता!पावसाळासंपतआलाहोता,तरीसकाळपासनूआभाळका याकुट्ट ढगांनी भ न गेले होते, उगीच उदास वाटत होते. मा या एका दासीनेपू या चळू भर या या खोडकरपणाचे करता-करता मा या लहानपणी या खोडयासांगायलासु वातकेली.तेसुखी,िनि चंतबाळपणमा याडो यांपुढेउभेरािहले. याभा यवानबाळपणानंतरआलेलेकरंटेदासीपण–

मनाचीएकेकजखमउघडझाली,वाहूलागली!मनअसेअ व थझाले,कीमीकचाचीआिण या याधीर देणा याश दांची

आठवणकरीतबसे. तेवढ ानेमन ि थरझालेनाही, नानक न,कचाने देवयानीलािदलेलेआिण याजलिवहारा यािदवशीचुकूननेस यामुळेमा याकडेआलेलेतेलाल,नाजकूव तर्–मीनेसे.

यािदवशीमीतसेचकेले.अचानक सं याकाळ या वेळी देवयानीकडून मला बोलावणे आले. ‘मुलाला

घेऊनये’असा ितचातातडीचा िनरोपहोता.मीगडबडले.व तर्बदल याचेसु ाभानरािहलेनाहीमला!

देवयानीलाआम यापरे्मरह याचाकाहीसुगावातरलागलानाहीना?एखा ारातर्ी मला महाराज भेटायलाआले असतील! ितने पाळत ठेवायला सांिगतले यादासीपैंकी कुणी तरी ते आप या महालात नाहीत, असे पािहले असेल! ती चुगलीित यापाशी केली असेल! असे ना! यात घाबर यासारखे काय आहे एवढे?राजकाजासाठीमहाराजकुठेहीबाहेरगेलेअसतील!तेवढ ाव नतेकाहीअशोकवनातआलेहोते,असेिस होतनाही.

२३भीत-भीतच मी राजवाड ावर गेले. मी नेसलेले ते लाल अंशुक देवयानीने

पािहले;पणित याकपाळालाकाहीआठीपडलीनाही.मलाबरेवाटले.पू ला घेऊन ितने मु ामचबोलावलेहोतेमला!सामुिदर्कशा तर्ातपारंगत

असलेला तो पवूीचा पंिडतच पु हा राजधानीतआला होता. मागे राजमातेने यालाबोलावनूआणलेहोते.ते हामाझाहातपाहनूतो हणालाहोता,

‘हीमुलगीफारदुदवीआहे!पणिहचामुलगािसंहासनावरबसेल!’

Page 223: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आज यापंिडताचीपरी ापाह याकिरतादेवयानीनेिनराळीचयु तीयोिजली.यदु आिण पू हे अगदी स खे भाऊ िदसतील, असा वेष ितने दोघां या अंगांवरचढिवला.मगखपू खेळणी देऊन यादोघांनाआप यामहालात खेळायलाबसिवले.मुलेखेळांतरंग यावर योितषीबुवांनाितथेबोलावनूआणले. यांनी यादो हीमुलांचेउजवेहातपुनःपु हापािहले.डावेबिघतले.शेवटीयदकूडेपाहतते हणाले,

‘हामुलगादुदवीिदसतोय!्’देवयानीनेओठचावनूमोठ ाक टानेआपलाराग िगळला.मगपू कडेबोट

दाखवीतती हणाली,‘अन्हा?’खपूवेळपू चाहातपाहनूते हणाले,‘चक्रवतीराजाहोईल!’अंगावर वीज कोसळावी, तशी देवयानीची ि थती झाली. योितषीबुवांची

फिजतीकर याकिरताती हणाली,‘अहो! हेदोघेभाऊभाऊआहेत!दोघेहीराजकुमारआहेत. यां याआयु यांत

इतकाफरककसापडेल?’योितषीशांतपणेउदग्ारला,‘दैवहीमोठीअदभु्तश तीआहेमहाराणी! याआकाशातशुक्राचीचांदणी

चमकतअसते,ितथनूउ कापृ वीवरपडतेआिणदगडबनते!’योितषीबुवांना िनरोप ाय या गडबडीत देवयानी होती. इत यात महाराज

अचानकमहालातआले. यां याबरोबर यांचािमतर्माधवहीहोता.महाराजिदसताच‘त-त,त-त’ हणनू पू यां याकडेजा याचीधडपडक लागला.एकदातर यानेयां याकडे झेप घेत यासारखे केले. मा या त डचे पाणी पळाले. देवयानीने म येचक् वराने ‘काय, ग! काय हणतोय् तो?’असे मला िवचारलेदेखील! मी काहीचबोललेनाही. सुदैवानेपू या याएका री मंतर्ाचाअथ कुणा याहील ातआलानाही!

२४योितषीबुवा जाताच महाराजांशी एक श दसु ा न बोलता देवयानी मला

हणाली,‘माझं तु याशीथोडंकामआहे. ितकडंमहाराजां यामहालातआपण व थ

बोलत बसू या. नगरात मोठे नृ यकुशल कलावंतआलेआहेत, यांची नृ यं क नदाखवायचातेआगर्हकरीतआहेत.चल,पू लाहीघेबरोबर.’

महाराजां यामहालातमीपाऊलटाकताचदेवयानीने वतः याहातानेदारबंदकेले.मीमनातचरकले.मंचकावरबसनूकठोर वरानेितनेमलािवचारले,

‘शिम ठे,तूमाझीदासीआहेस,हेतु याल ातआहेना?’मीनमर्तेनेहोकाराथीमानहलिवली.‘दासीचें पु कळ दोष मी पोटात घालते–घालीन. पण कुणाही दासीचा

यिभचार...’

Page 224: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘मी यिभचारीनाही!’तीिवकटहा यकरीतउदग्ारली,‘नवरानसले याबाईलामलूहोतं,िनतरीितलाकुणी यिभचारी हणताकामा

नये!चांगला यायआहेहा!’‘एकाॠषीं याकृपेनंमलापू झालाआहे!’‘ याॠषीचंंनाव?’‘नावाशीकायकरायचंय्जगाला?’‘अस याभाकडकथाजगालाख यावाटतनाहीत. हणनूजगनावाचीचौकशी

करतं!’‘शुक्राचाय मेलेली माणसं संजीवनी मंतर्ानं िजवंत करीत असत! हीसु ा

भाकडकथाचका?’संतापनूदात-ओठखातती हणाली,‘म तवाल पोरी! तुझं म तक िठकाणावरआहे का? लहान त डी मोठा घास

घेतला,कीतोघशातअडकूनडोळेपांढरेहोतात,हेिवस नकोस. यां यातप चयचाितर्भुवनाला दरारा वाटतो, ते माझे बाबा कुठं आिण तु यासार या दासीचे पायचाटणाराहाभु कडॠषीकुठं!सांग,तु यायाचोरट ािपर्यकराचंनावसांग.’

‘मीसांगणारनाही.’‘मीमहाराणीआहे.माझीअव ाकेलीस,तरमीदेईन,तीिश ातुलाभोगावी

लागेल.उ ादरबारभरिवणारआहेमी! यादरबारात यिभचािरणी हणनूतुलामीउभीकरणारआहे. ितथं तुझंपािव य तुलासवांनापटवनू ावंलागेल.तूलोकांचीखातर्ीक शकलीनाहीस,तर–हेलालव तर्तूनेसलीआहेस,तेचांगलंकेलंस.वध तंभाकडेजाय यावेळीमाणसालातांबडंव तर्चनेसावंलागतं!’

मा याडो यांपुढेकाजवेचमकूलागले. देवयानीचा पुढचाश दसु ानऐकताइथनूचालते हावे,मग पुढेकाय हायचेअसेल, तेहोवो,असामीमनाशी िन चयकेला.पू लाघट्टछातीशीध नमीदाराकडंधावले.

‘कुठंचाललीस?’या देवयानी याश दांनीमाझेपाऊलमध यामधेजाग याजागीथांबले.ित याश दांतअघोरीमांितर्काचीअदभु्तश तीहोती!

‘महाराज! महाराज!’ हणनू खपू मोठ ानेओरडावे, असे मला वाटले–िकतीिकती वाटले! पण मा या त डूनश दच बाहेर फुटेना!लगेच मनातआले, महाराजमा यामदतीलाधावनूआले,तरहेसारेपर्करणभयंकरभडकेल!जेरह यआपणइतकेिदवसमोठ ाक टानेलपवनूठेवलेआहे,हे णाधातच हाट ावरयेईल.देवयानी याअंध याआिण अमयाद रागाला महाराज बळी पडतील. शुक्राचाय यांना एखादािविचतर्शापदेतील–

अस या कोिप टॠषी या शापाने दगड बनले या िकंवा जनावर झाले यािकतीतरी तर्ी-पु षां या कथा लहानपणापासनू ऐकतआले होते. ती भयानक दृ येमा याडो यांपुढेउभीरािहली.

सारेदुःखआिणसारीभीतीिगळूनमीएखा ाखांबासारखी त धउभीरािहले.देवयानीनेमलाआप यामागनूये यािवषयीखणूकेली.मीित यामागनूचालू

लागले.तीमहाला यापवूकड या िभंतीकडे गेली.ती िभंत हुबेहबूइतर िभंतीसारखी

Page 225: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िदसतहोती.पणित यातकुठेतरीगु तकळहोती–अशोकवनात यासारखीचदेवयानीनेतीकळदाबताचदारउघडले,

‘चल,होपुढं!’तीउदग्ारली.एखा ा मंतर्मु धमाणसापर्माणेमी या भुयारा या पाय या उत लागले.

मा यामागनूतीएकेकपायरीउतरतहोती.याभुयारातनूतीमलाकुठेनेणारआहे,माझेकायकरणारआहे,तेमलाकळेना.

पणतेभुयारफारलांबन हते. या यादुस याटोकालाएकतळघरहोते.देवयानीमा याकडेवळून हणाली,‘आत जा. चांगला एकांतआहे या तळघरात. हवं तर, तु या या चोरट ा

िपर्यकराला बोलीव इथं मनसो त सुख लुटायला! मातर् एक गो ट ल ात ठेव.आप या िपर्यकराचंनावसांगायचं,कीनाही,याचा िनणयआज रातर्ी तुला घेतलापािहजे.तो िपर्यकरॠषीआहे ना? मंतर्बळानं येईलतो इथं!तोआला नाही, तरया या पोराचा स ला घे! मी सकाळी येईन. या वेळी तु या िपर्यकराचं नावसांिगतलंस,तरठीकआहे;नाहीतरनगरातदवंडीिपटवीन–सं याकाळीदरबारभरवीन,याततु या यिभचाराचीचौकशीकरवीन,आिण–’

बोलता-बोलतातीथांबली.मगनुसतीहसली. याहस यातहालाहलाचाअककाठोकाठभरलाहोता.लगेचकृितर्ममृदू वरातती हणाली,

‘इथं कुणीतप चयलाबसलाना? हणजे या या सेवेलाआ ही कुणालातरीठेवतो.तसाएकपहारेकरीठेवणारहोतेमी!पणतोतु यास दयालाभुलेलआिणउ ासकाळीिपर्यकर हणनू याचंनावसांगायलातूमोकळीहोशील! हणनूमीइथंआजकुणालाही ठेवणारनाही.मातर्एकगो ट िवस नकोस.फ तचारपर्हरांचाअवधीआहेआता.खरंसांग.खरंसांग, तु याया मुला याहातावरचक्रवितपदाचील णंकशीआली?’

मीशांतपणेउ रले,‘ॠषीं याआशीवादानं!’‘मग याचॠषीं याआशीवादानंयातळघरातनूरातर्ीतूगु तहीहोशील!’‘होईन ना! यात अश य असं कायआहे? अशोकवनातनू यित म यरातर्ी

नाहीसाझाला, तेठाऊकआहेना? दुथडीभरले यायमुने यापा याव नतोचालतगेला, हणे!मीहीतशीचयातळघरातनू–’

पर्ाणगेला,तरीहरकतनाही,पणदेवयानीलाशरणजायचेनाही,याई यनेमीसुचेलतेबोलतरािहले.पणतीजे हातळघराचेदारलावनूघेऊलागली,ते हामाझासाराआवेशएका णातओसरला.वाटले,धावतजावे,तेदारमागेओढावे,देवयानीचेपायधरावेतआिणितला हणावे,

‘माझाहवातोछळकर,माझापर्ाणघे.पणमाझंबाळ–याचेहालक नकोस.ग!यातळघरात,याअंधारात–’

या अंधारातमी युगे या युगेबसलेआहे,असेमलावाटतहोते.काळोखालािभऊनपू रडूलागला. यालामीपदराखालीघेतले.आपलीआईआप याजवळआहे,या भावनेने माझे पाडस थोड ा वेळाने िवशर् ध मनाने मा या मांडीवरझोपी गेले.पू लाआईहोती,ितचाआधारहोता.पणमला–

Page 226: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पर् येक णमलाखायलायेऊलागला.तळघरातअंधारहळूहळूिकंिचतिवरळहोऊलागला.मग याअंधारातकुणीतरीहालचालकरीतआहे,असाभासझाला.तोभासहोता?छे!मलाकाहीचकळेना.

तीएकत ण तर्ीअसावी!कोणअसावीबरेती?मा यासारखीचयातळघरातबळीगेलेलीएखादीदुदवीपर्णियनी?तीकोणहोती?तीकायशोधीतहोती?

मा या मनात आले, िवचार करक न आप याला वेड लागावे, हणनू तरदेवयानीनेइथेआप यालाडांबनूठेवलेनसेल!

यालहानशाखोली याचार िभंती िकती िकतीभयंकरगो टीसांगूलाग या!कामुकराजाचेपरे्म,सवतीचाम सर,घरा या यापर्ित ठेकिरताकेलेलाखनू,अशर्ापत णीनंापाजेलेलेिवषाचे याले–

िभंतीवर धाड् धाड् डोके आपटून कपाळमो क न यावा आिण यायमयातनांतनूमोकळे हावे,असेमा यामनातआले.आ मह ये यािवचारानेभारावनूजाऊनमीउठूलागले.पणमलाउठतायेईना.पू मा यामांडीवरझोपलाहोता. याचीझोपमोडहोईल–

परमे वरानेिकतीनाजकू,पणिकतीदृढपाशानेमलायाजगाशीबांधनूटाकलेहोते!

एकदम खोलीत कुठन तरी पर्काश चमकून गेला. मी दचकून वर पािहले.कोप यातअगदीउंचावरहवाये यासाठीएकिखडकीठेवलीहोती.बाहेरउंचावरिवजाचमकतअसा यात.तोचकचकाट यािखडकीतनू–

या पर्काशाने मला धीर आला. मी कचाची आठवण क लागले. यापर्ाणसंकटात याचीआठवणक न देणारे तेआवडतेव तर्मा याअंगावरहोते.मीसुदैवीआहे,असेमलावाटूलागले.माझेमनशांतझाले.पू लापोटाशी घेऊनमीजिमनीवरझोपले.हळूहळूमाझाडोळालागला.

मीजागीझाले,तेदारा याआवाजाने.पर्थमवाटले,हेसारे व नचआहे.पणते व नन हते.तळघराचेदारकुणीतरीउघडलेहोते.

आशाआिणभीतीयां याकातर्ीतमना या िचंधड ा होऊलाग या.माझीमु तताकरायलाकुणीआलेअसेल,की–

देवयानीचिवषाचा यालाहातातघेऊनपु हाआलीनसेलना?िवजेचामोठाचकचकाटझाला. यापर्काशातमलाआतआले या य तीची

ओळखपटली. तेमहाराजहोते.जवळ येऊन यांनीमा याखां ावरहात ठेवला. तेमा याशी काही काही बोलले नाहीत. ते दाराकडे चालू लागले. मी पू ला घेऊनयां यामागनूएकेकपाऊलटाकूलागले.

आ हीझटकनवरमहालातआलो.महाला यादि णेकडीलिभंतीलाकुठेतरीअसलेलीकळमहाराजांनीदाबली.महाराज पुढेझाले. यां यामागनूमीचालूलागले.यासा यागडबडीतपू जागाझालाहोता. ‘त-त,त-त!’ हणनूतोमहाराजांनाहाकमारीतहोता. या यात डावरहातठेवनूमी यालाग पकरीतहोते.

भुयारातनू भरभर चालत आ ही अशोकवनाकडे आलो. भुयारातनू महालातये याचेदारमहाराजांनीउघडले.तेमला हणाले,

‘आता णभरहीइथंराहूनकोस.तु यादासीशंीसु ायातलंकाहीबोलूनकोस.

Page 227: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बाहेररथउभाअसेल. यारथातबैस.माझािमतर्माधव यारथातनूतुला–जा,जा,लवकरजा!’

बोलता-बोलता यांचेडोळेभ नआले.भर याडो यांनीच यांनीमाझे चंुबनघेतले. यांचेअश् मा यागालावरपडले.पू चेम तक यांनीथोपटले,आिणएकदमभुयाराचेदारलावनूघेतले.

मा या दासी गडबडून गे या हो या. मला शोधीत हो या. पण यां याशीअवा रसु ानबोलतामीबाहेरआले.महाराजांनीसांिगत यापर्माणे ितथेएक रथउभाहोता.मी यारथातबसले.रथधावूलागला.

सारथी घोड ांना एकसारखा चाबकू मारीत होता. घोडे भरधाव धावत होते.आकाशातढगां यापाठीवरिवजांचेचाबकूकडाडतहोते.ढगिखंकाळतहोते.

आ हीनगराबाहेरपडतो,नपडतो,तोच मुसळधारपाऊस सु झाला.हांहांहणता सृ टीनेरौदर् व पधारण केले.उ ासकाळीशिम ठातळघरातनाही,असेपाहनू देवयानीअसेचअकांडतांडवकरीलअसेल, या िवकलमनःि थतीतहीमा यामनातआले.

रथ धावत होता. शेवटी मागा या बाजलूा असले या एका पड यादेवालयापाशीतोथांबला.

‘महाराणी–’मा याकानांवरश दपडला.आवाजओळखीचावाटला.पणमलायासंबोधनाचाअथचकळेना!मीग पबसले. पु हातीचहाकआली.सार याशेजारीबसनूओलािचंबझालेलामाधवमलाचहाकमारीतहोता,‘महाराणी...’

याहाकेनेमाझेअंगपुलिकतझाले.डोळेिमटून याहाकेचाआनंदमी णभरमनसो तउपभोगला.

माधव हणतहोता,‘महाराणीनंीइथंउतरावं!’‘महाराजांचीतशीआ ाआहे?’‘होय, कुणालाही, कसलीही शंका येऊ नये, हणनू रथ घेऊन मी लगेच

राजधानीकडेपरतजाणारआहे.महाराणीनंी पु हाहि तनापुरात येऊनये; यातधोकाआहे,असं–’बोलता-बोलतातोथांबला.

पू ला घेऊनमी रथातनूउतरले.महाराणीलापावसाचाअिभषेकहोतहोता.भावीचक्रवतीराजावरिवजाचव याढाळीतहो या.

मीमाधवाला हटले,‘महाराजांनामाझािनरोपसांगाल?’‘काय?’‘शिम ठासदैवआप या दयातमहाराजां यापावलांचीपजूाकरीत राहील.

मृ यू यादारातसु ा! यांचीआ ातीकधीहीमोडणारनाही.आिण–’‘आणखीकाय?’‘आिणमाझापू कुठंहीअसला,तरी या याम तकावर यांचावरदह तसतत

असावा!महाराजां याआशीवादानं–’मलापुढेबोलवेना.िभजनूिचंबझाले यापू लापोटाशीध नमी हटले,‘चला,बाळराजे!चला.नवीसृ टीिनमाणकरणारापज यतु हांलासोबतकरीत

Page 228: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आहे.आकाशउजळवनूटाकणारीवीजतुम याआई याहातात यािद याचंकामकरीतआहे.यापज यापे ाहीशीतल हायलाचला,यािवजेपे ाहीतेज वी हायलाचला!’

***

Page 229: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भागितसरा

Page 230: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ययाित

१देवयानीचेपिहलेनृ यसंपले.गौरवदशक टा यांचाकडकडाटझाला. तो थांबला, न थांबला. तोच मेघांचा

गडगडाट ऐकू येऊलागला. देवयानीआिण मी राजवाड ातनू नृ यशाळेकडेआलो,ते हाचआकाशका याकुट्टढगांनीभ न गेलेहोते. देवयानी यामनातही ितत याचका याकुट्टिवचारांचेथैमानसु असावे!

‘शिम ठेला तुझी नृ यंपाह यासाठी ठेवनूका घेतलंनाहीस?’असेमी ितलािवचारले.

तीहसत हणाली,‘मी फार आगर्ह केला ितला, पण ितला बरं वाटत न हतं! हणनू ती

सं याकाळीचअशोकवनातपरतगेली!’पणमाझासंशयमलाग पबसूदेईना.देवयानी याडो यांतकसलातरीआसुरी

आनंदचमकतहोता!का याकुट्टढगांतनूचमकणा यािवजेसारखा!मीमाधवा याकानात कुजबुजलो.तो रथ घेऊनअशोकवनातजाऊनआला.

शिम ठे या िव वासू दासीकडे याने चौकशी केली. ती अजनू परतली न हती!देवयानी यामनातकाहीतरीकाळेबेरेआलेआहे,तीकपटानेशिम ठेलानाहीशीकपाहतआहे,अशीमाझीखातर्ीझाली.मीिवचारक लागलो.

‘ितनंकुठंबरंलपवनूठेवलंअसेलितला?’एकदमराजवाड ातलेतेभुयार–आईनेअलकेलािवषदेऊनिजथेठेवलेहोते,ते

भुयारमलाआठवले.पर् येकमहाराणीलायाभुयाराचीपरंपरेनेमािहतीिमळतअसावी!शिम ठेचीसुटकाकशीकरावी–

देवयानीचे वसंतनृ य सु होत होते. राजधानीतआले या काही मोठमोठ ाकलावंतांनी ित या नृ यकौश याचीकीतीकणोपकणींऐकलीहोती.रा सरा यातहीमंडळी गेली, ते हा तर ‘गु क या देवयानी इथं असती, तर तुम यांत या नतक-नतकीनंा ित यापुढं नृ यकर याचाधीरसु ाझालानसता!’असे खु वृषपवामहाराजहणालेहोते.साहिजकचसवांना देवयानीची नृ यकलाडोळेभ नपाह याची इ छाहोती.माझाअ यासआतासुटलाआहे,असेसांगनूितनेपर्थमपु कळआढेवेढेघेतले;पण शेवटी ितचा अहंकार जागृत झाला. रातर्ीचा ितसरा पर्हर होईपयंत देवयानीनृ यशाळेतअसणार,हेआताउघडहोते.

समोरसु असलेलेवसंतनृ यकरतानादेवयानीिकतीसंुदर,िकतीकोमल,िकतीिन पापिदसतहोती!पणयाचवेळीित याअंतरंगातकेवढीक् र तर्ीआप याभीषण

Page 231: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

क पनातांडवातिनम नझालीअसेल!माणसूहादेवआिणरा सयांचािकतीिविचतर्संकरआहे!

वसंता या पिह या पशाबरोबर पालवणारी, मग फुलणारी, मग आप याचसुगंधा याधंुदीनेबेभानहोऊनवसंतवायबूरोबरनाचूलागणारीलितकादेवयानीनेउ मरीतीनेआप यानृ यातनूपर्गटकेली.ित यापजणांचीछुमछुमकोिकलकूजनासारखीवाटतहोती, शेवटीतीलताजवळ या वृ ाला िमठीमा न या याखां ावरमानठेवतेआिणपर्णया याबर् ानंदातशांतपणेझोपीजाते, हे ितने िकतीनाजुकपणानेसिूचतकेले!

माणसातलाकलावंत या यापे ाअगदी िनराळाअसतोका? वसंतनृ यातनूपर्णयभावनेचे िविवध रंगपर्गटकरताना देवयानीकशी धंुदहोऊन गेलीहोती!तीदेवयानीरािहलीन हती.अंतबा तीपर्णियनीझालीहोती;पणितचेहेमृदुमधुर पमीकधीच पािहले न हते. एकांतात या परम सुखा या णी ती दुसराचकसला तरीिवचारकरीतआहे,असेवाटे.ित याआिलंगनातशिम ठे याउ कटतेचाअनुभवमलाविचतचआलाअसेल! चंुबन देतानादेखीलतीमा यापासनूकाहीतरीलपवनू ठेवीतआहे,असेमा यामनातयेई.

कलावंत हणनू ती पर्णियनी होऊशकत होती; पण प नी या भिूमकेव नपर्णियनी होणे ितलाकधीचसाधले नाही.असेका हावे बरे?कामाणसाने एक पअसचूनये,असा यालािनयतीचाशापआहे? याचेमनदुभंगलेलेनसेल,तरतोदुःखीहोणारनाही, हणनूबर् देवानेचहाशाप या याललाटीिलहनूठेवलाआहेकाय?

वसंतनृ यातनू ती ‘उमाचिरत’ हे नृ य क न दाखिवणार होती. यातद य ात या सतीपासनू िभ लीण बननू रागावनू िनघनू गेले या शंकरालाभुलिवणा या पावतीपयंत अनेक दशने होती. या सव पर्संगांची नृ ये ती क नदाखिवणारहोती.

मीआत गेलो. वसंतनृ यअितशय संुदरझा याचे देवयानीलासांिगतले. तीनुसती हसली. एखा ा िनरागस बािलकेसारखी! ती या वेळी कले याजगात होती,कलावंता याधंुदीतहोती.

मीहळूचनृ यशाळेबाहेरआलो.माधवालामीआधीचबाहेरपाठिवलेहोते.तोरथ घेऊन उभा होताच! याने मला राजवाड ावर सोडले. लगेच तोअशोकवनाकडेिनघनू गेला. देवयानी या वृ दासीचीमीमठूदाबली. ितचेत डउघडले.माझातकबरोबरहोता.शिम ठातळघरातचहोती.नुसतीशिम ठाचन हे–पू ही!मा याअंगावरकाटाउभारािहला.

देवयानी हाता या दासीला डो यांत तेल घालनू महालावर नजर ठेवायलासांगनू गेलीहोती.राजवाड ा या ारर कांनाजातानातीकाहीबजावनू गेलीहोती,असेहीतीदासी हणाली.

पाय या उत न तळघराकडेजाताना माझीछाती धडधडकरीत होती. याचजागीआईनेअलकेलािवषदेऊनजगातनूनाहीसेकेलेहोते.आता याचजागीदेवयानीशिम ठेचापर्ाणघे याचापर्य नकरीतआहे!अलका–तीगोडसोनेरीकेसांचीिन पापमुलगी!मा यापायी–िनआता?

िवचारकरायला वेळन हता.पळणारेपर् येकपळजीवनआिणमरणयां या

Page 232: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सीमारेषेव नधावतहोते.शिम ठेलातळघरातनूकाढूनघाईघाईनेभुयारा यावाटेनेमीअशोकवनाकडे नेले. भुयारा याअगदी वर या पायरीवर उभे राहनूशिम ठेला िनरोपदेतानामा या दयाचेतुकडेझाले!वाटले,काळालाहातजोडूनपर्ाथनाकरावी–

‘थांब,थोडाथांब,अशीघाईक नकोस.या िन पापअभािगनीकडेपाहा!यािनरागसअभकाकडेपाहा!’

पण काळ कुणासाठी थांबला आहे? शिम ठेला जवळ ओढून, घट्ट घट्टबाहपूाशातलपेटूनटाकावे, याआिलंगनाचादोघांनाहीकधीिवसरपडणारनाही,असेआिलंगन ितला ावेआिण या चंुबनाची मृती मृ यू या णीहीआ हांलाआनंदानेपुलिकतकरील,असेितचेचंुबन यावे,याइ छेनेमी याकूळहोऊनगेलो.

–आिण तेअजाणअभक! पोरा,माग याज मीअसेकाय पाप केले होतेस,हणनूसमर्ाटा यापोटी येऊनएखा ा गु हेगारा या मुलाचे िनराधारआयु य तु यावाट ालायावे?तु याहातावरचक्रवितपदाचीिच हेआहेत, हणनूआजसं याकाळीयोित यानेसांिगतलेआिण यानंतरअव या दोनपर्हरां याआतचएखा ाभणंगिभका या यापोरापर्माणेतुलानगराबाहेरपडावेलागतआहे!

पू ला एकदा जवळ यावे, असे मला फार-फार वाटले; पण याला जवळघेत यावरपु हादरूकरणेकसेश यहोते?मनघट्टक नमीशिम ठेलािनरोपिदला.त डानेनाही–ओठांनी,डो यांनी,अश् ं नी!

नृ यशाळेतपरत येतानाएक संुदरर नमाळ घेऊनमीआलो, ते हा देवयानीचेिभि लणीचेनृ यचाललेहोते.सवपरे् करंगनूगेलेहोते.िभ लीणकटा ांनीशंकरालाणो णीिव करीतहोती.मोहकहालचालीनंीउ मािदतकरीतहोती. यानेथोडीशी

लगटकेली,कीगोडिगरकीघेत या यापासनूदरूजातहोती.िपर्यकरालाखेळिव याचेआिण सुखिव याचे सव पर्कार देवयानीला अवगत होते; पण ते कलावंत हणनू!मा याशीहेखेळतीकधीचखेळलीनाही!का?असेका हावे?

नृ यसंप यावरदेवयानीलािवसावािमळावा, हणनूमधेइतरांचीनृ येझाली.शेवटीदेवयानीचेवषानृ यसु झाले.वसंतनृ यातमु धपर्णयाचाआिव कारहोता.यानृ यातउ म पर्णयपर्कटकरायचाहोता.पण देवयानीचे हे नृ यसु ा सुरेखवठले;पु हातेचकोडेमा यापुढेउभेरािहले.देवयानीचाहासाराउ मादएकांतातकुठेजातो?झुळझुळतेपाणीगोठूनजावे,तशीतीमा याबाहुपाशातभावनाशू यहोते,असेकाहावे?

नृ यालारंगचढलाहोता;पणमीमातर् यातरंगूशकलोनाही.माझेसारेलमाधवा यावाटेकडेलागनूरािहलेहोते.तोअजनूकसापरतआलानाही? याचारथकुणीअडवलाअसेलकाय? तेश यनाही.राजमुदर्ा या याजवळआहे.मग यालापरतयायलाइतकाउशीरका हावा?कदािचतरथातनूउतरतानाशिम ठारडूलागलीअसेल!हळ यामनाचामाधव!तो ितचीसमजतूघालीतबसलाअसेल!कदािचततोितलापरत घेऊन येईल!तसेझाले,तर–तर देवयानीसार या चंिडके याहातनू ितचीसुटकाकर याकिरताकेलेलेसारेपर्य नवायाजातील!

Page 233: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

एका सेवकाने हळूच नृ यशाळेकडे येऊन राजमुदर्ा मा या हातात िदली.नगराबाहेरदरू– यापड यादेवळापाशी–माधवशिम ठेलासोडूनपरतआला,हेउघडझाले.माझेमनथोडेि थरझाले.

वषानृ य संपले.सा याकलावंत-परे् कांतनूगौरवदशक टा यांचाकडकडाटझाला. देवयानी सवांनाअिभमानपवूकअिभवादन करीत होती. इत यात मी उठलोआिणित याग यातर नमाळघालीतकलावंतांनाउ ेशनू हणालो,

‘हे पतीनं केलेलं प नीचं कौतुक नाही. हा एका सामा य रिसकानं एकाअसामा यकलावंतालािदलेलालहानसानजराणाआहे!’

सारी नृ यशाळाहा ययु तटा यांनीआिणआनंदक लोळांनी िकतीतरी वेळिननादतरािहली!

२दुस या िदवशी देवयानी फार उिशरा उठली. ती अगदी गळून गेली होती.

रातर्ी यानृ याचाित यावरफारताणपडलाहोता.ती सारी पर्साधने आटपनू मा या महालात आली. मग िखडकीतनू बाहेर

डोकावनूपाहतती हणाली,‘मोठीसंुदरसकाळआहे!पाहावंतरी!’मीिखडकीपाशीजाऊनउभारािहलो.तीहसतमला हणाली,‘रातर्ीमहाराजांनीतीर नमाळमा याग यातघातलीना?ते हाअसाआनंद

झालामला!पणखरंसांग?ू’‘हं!’‘ यार नमाळेनंकाहीमाझंसमाधानझालंनाही!’‘तू हि तनापरूची महाराणीआहेस. कुबेरापाशी असलेला अलंकारसु ा तुला

िमळूशकेल!’‘तसलंकाहीनकोय्मला!’पु हाबागेतउमलले याफुलांकडेटकलावनूपाहत

ती हणाली,‘बायकांचंमनपु षांनाकळतनाही,हेचखरं!’‘ यांनीतेउघडक नदाखवावं!मगतरीतेकळेल,कीनाही?’मोठेमोहकि मतक नती हणाली,‘माझीएकइ छाआहे!’‘सांगना!’‘बागेतिकती-िकतीसंुदरफुलंफुललीआहेत! यांतलीमहाराजांनाआवडतील,

ती यांनी खुडावीत! खपू-खपू! मी या फुलांची वेणी करीन, हार गंुफीन. ती वेणीमहाराजांनी वतः मा या केसांत माळावी. तो हार मी वतः महाराजां या ग यातघालीन–पोरकटआहेहीमाझीइ छा,पण–’

तीमलाबाहेरकाघालवीतआहे, हेमलाकळले.मनात यामनातहसतमीखालीबागेतगेलो.पु कळफुलेखुडली.

बराचवेळझाला,तरीदेवयानीबागेतआलीनाही.

Page 234: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

उ हेतापूलागली.मीपरतमहालातआलो.देवयानीितथेन हती. या हाता यादासीलाआप या

महालातनेऊनदारेलावनूतीबसलीहोती.राजवाड ात याइतरदासीनावालाआपलीकामेकरीतहो या;पण यांचेसारेल देवयानी यामहाला या बंददाराकडेआहे, हेउघड-उघडिदसतहोते.वादळीपावसालािभऊनिचम याअंगचो नकुठेतरीआसराशोधतातना?सा यादासीचेंडोळेतसेिदसतहोते.

ितस यापर्हरीदेवयानीमा यामहालातआली.ितचाचेहरापारउत नगेलाहोता.ितनेएकदमतुटकपणानेमलािवचारले,

‘कालनृ यशाळेतनूमहाराजमधेचवाड ावरआलेहोते?’‘हो!’‘तेका?’‘तुझंवसंत-नृ यपािह यावरतीर नमाळेचीक पनामलासुचली!’मा यामुदरे्कडेबारकाईनेपाहतती हणाली,‘शिम ठानाहीशीझाली,हेमहाराजांनाकळलंका?’‘शिम ठानाहीशीझाली?कशी?’‘अशोकवनातनूपळूनगेलीती!’‘कुठंगेलीती?’‘पळूनजाणारंमाणसू,आपणकुठंजातो,हेसांगनूजातनाही!’

३देवयानीचाडाव ित यावरउलटलाहोता. छे!मीउलटिवलाहोता. िवजयाचा

उ मादम ापे ाही िवल णअसतो. सं याकाळपयंतमी या धंुदीतहोतो. कुठे गेलोनाही– माधवाकडेसु ा!काही केले नाही. पण– ितचा पराभव के याचाआनंद िकतीणभंगुरआहे,हेचारपर्हरांनंतरमलाकळूनचुकले.

िदवस मावळला. रातर् पडू लागली. आजची रातर् काल यासारखी वादळीन हती. ितने आपली चंिडकेची भिूमका पणूपणे बदलली होती. एखा ा मु धपर्णियनीपर्माणे सल ज वृ ीने ती आकाशा या रंगमहालात पर्वेश करीत होती.मंिदरातयेता-येताहीसंुदररजनीएकेकर नदीपलावीतहोती.

पर् येकचांदणीबरोबरशिम ठेचीएकेकआठवणमा यामनातफुलूलागली.हां-हां हणतामनअनेकमधुर,उ मादक मृतीनंीगजबजनू गेले. याआठवणीमनालासुखवीतहो या.मनालादुखवीतहो या.काहीवेळाने याचेकाटेचअिधकबोचूलागले.म यरातर्झाली, तरी मंचकावर या मृदू श येवर मी तळमळत पडलो होतो. काहीके या याआठवणीमाझीपाठसोडीनात.मधाचेपोळेकाढणा यामाणसालादंशक नमधमा यापुरेपरूक नसोडतातना,तशी या मृतीनंीमाझीि थतीकेली.

कालीरातर्ीशिम ठेचीसुटकाकरतानाआपणमोठेशतकृ यकरीतआहो,यागोडभर्मातमीहोतो.तोभर्मआतापारलोपपावला.कालचीरातर्पुनःपु हामा यामनालादंशकरीतिवचारीतहोती:

Page 235: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘िजलाबाहुपाशातघेतानातुलाबर् ानंदहोतहोता,तीशिम ठायावेळीकुठंआहे?तूमहालात यामंचकावरआहेस!पणती?बघ,िनदया,थोडीक पनाक नबघ;पाहा,िन ठुरा,डोळेउघडूनपाहा.एकिनजनमाळावरतीअभािगनीधरणीवरझोपलीआहे. तु या अंतःकरणाइत या कठोर असले या दगडाची उशी क न ती दुदवीपर्णियनी िवशर्ांती घे याचा पर्य न करीतआहे. या उशीला तीअश् ं नी हाऊघालीतआहे.‘माझीना?माझीना?’ हणनूआप याला दयाशीकवटाळूनधरणा यािपर्यकराचं मन आप याला वादळात वा यावर सोडताना दर्वलं नाही! मग यापाषाणालाकसापाझरफुटणार!तोकसामऊहोणार?असंतीआपलंसमाधानक नघेतआहे. यांचीअसं य वलंतचंुबनंघेऊनतुझीतृ तीहोतनसे,तेितचेनाजकूओठआिणकोमलगालआता अंगालाझ बणा याचाव यावा यांचं खेळणंहोऊनबसलेआहेत.पाहा, िनघृणा,नीटडोळेउघडूनपाहा.पू ला थंडीबाधूनये, हणनू, यालाआपलीसारी-सारीऊबिमळावी, हणनू,तीकशीधडपडतआहे!आिणत?ूइथंआप यामहालातपरां याश येवरपडलाआहेसत!ू हेचका तुझंशिम ठेवरीलपरे्म? हेचकातुझपू िवषयीचंवा स य?तु याजागीकचअसता,तर–तरकालरातर्ी यावादळातवतःरथहाकीतशिम ठेलाघेऊनतोहसतिहमालयाकडेिनघनूगेलाअसता!’

४‘तु याजागीकचअसता,तर!’िकतीिविचतर्क पनाहोतीही!कचआिणययाित!िकतीिविचतर्तुलनाहोती

ही! पण तुलनेमुळेकचा याअनेकआठवणीमा यामनातजा याझा या. अंिगरसॠषी याआशर्मातलीतीआमचीपिहली भेट!मी या संुदरपाखरावरबाणसोडणारहोतो.पणकचानेमलातोसोडूिदलानाही!मी हटले,

‘ यापाखराचेरंगफारआवडलेआहेतमला!’यानेउ रिदले,‘मोठारिसकिदसतोसत!ूपण यानंतुलारिसकतािदली, यानंच यापाखराला

जीविदलाआहे,हेिवस नकोस!’माझा पू ! ते सु ाअसेचएक िन पाप, िचमणे, संुदर पाख होते; पणकाल

रातर्ी यालामी–आशर्मातली ती िचमुरडी पोरगी! कचावर भारी जीव होता ितचा! अधवट

उमललेलीएककळीखुडूनकचाला ायलािनघालीती!पणकचानेतीितलाखुडूिदलीनाही.ितचाहातहातातघेऊनतो हणालाहोता,

‘बाळ, तुझीही संुदर भेटमलापोचली,पणती ितथंच वेलीवरराहू दे. ितथंचउमलूदे.मीपर् येकिदवशीइथंयेईन,ित याशीबोलेन,मगझालंना?’

माझीशमा!तीसु ाअशीचएकसुगंधी,गोिजरवाणी,अधवटउमललेलीकळीन हतीका?कालरातर्ीितलामी–

मीअितशयअ व थहोऊनगेलो.थोडेम घेऊनबरेवाटेल, हणनूतेघेतले.शरीरालाथोडाआरामवाटला.मनिकंिचतशांतझाले.हळूहळूमाझाडोळालागला.

पण तो लगेच लागला नसता, तर बरे झालेअसते,असे वाट याइतके एक

Page 236: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िवल ण व नमलापडले. अंधारातसपदंशझा या याजािणवेनेमनु यानेताडकनउठावे,तसाते व नपाहता-पाहतामीमंचकावरउठूनबसलो.

पाहता-पाहताअसेमी हटले!पण या व नातपाह यासारखेकाहीचन हते.फ तदोनआवाजऐकूयेतहोतेमला या व नात!पिहलामाझाहोता.तोचटकनमीओळखला.पण दुसरा कुणाचाहोता. ते शेवटपयंतमलानीटकळलेनाही. णभरतोअंिगरसा याआशर्मात याकचाचा वाटे, णात तोअर यातम यरातर्ी भेटले यायतीचाआहे,असाभासहोई.मगमनातयेई,छे!हादुसराआवाजहीमाझाचआहे;पणपिह यापे ातोअगदीिनराळाआहे;फारकठोरआहे.

हादुसराययाितपिह यालािवचारीतहोता,‘शिम ठेवरतुझंपरे्महोतं?खरंखुरंपरे्महोतं?’पिह याययातीनेमोठ ािदमाखानेहसतउ रिदले,‘यातकाय संशय? ित यावरमाझं परे्म नसतं, तर ितची तळघरातनू सुटका

कर यासाठीमीकालरातर्ीसाहसकेलं,तेकधीचकेलंनसतं!’‘तूित याबरोबररानावनांतिनघनूगेलाअसतास,तरया हण यातकाहीअथ

होता!तु यासाठीशिम ठेनंकायकेलंनाही?बोल.आपलंसव वितनंतुलािदलं.तु यापायांचीधळूफुलं हणनूितनंम तकीधारणकेली!आिणत?ूित यासाठीयारा याचायागकरणं हे तुझंकत यहोतं.परे्म हणजेमाणसालाघटका,अधाघटका देहभानिवसरायला लावणारं शरीरसुख न हे. परे्म हणजे िपर्य य तीव नआपले पर्ाणहसतमुखानंओवाळूनटाकणारीमनाची उ कटता.ऊठ,अजनूऊठ.आ ा याआ ाराजवाडासोड.शिम ठेचाशोधकरायलालाग.ितलाशोधनूकाढ.ितलाघेऊनइथंये.देवयानीसमोर ितला उभी कर आिण देवयानीला सांग, माणसा या अंतरंगाला यापरे्माचीभकूलागलेलीअसते,तेिहनंमलािदलंआहे.माझीआवडतीराणी हणनूतीयाराजवाड ातराहील!’

‘अश य!अगदीअश यआहे हे! हे देवयानीलासांगायचं धैयमा या अंगीनाही!ितचाम सरी वभाव,ितचातापटबाप!हेअश यआहे!’

‘वादळ घ घावत असताना, मुसळधार पाऊस कोसळत असताना, भयाणभिव याची काडीमातर् काळजी न करता जे धा ट्यशिम ठा पर्कट क शकते, तेतुला–’

‘ब सकर!’‘ याड! वाथी!लंपट!’ते श द न हते, घणाचे घाव होते. यांचा आघात मला असहय झाला. मी

धडपडतउठूनबसलो.

५तीरातर्मीतळमळतकाढली. पुनःपु हावाटे,मनसो तम यावे.मना या

नां या–या वृि चकदंशा या वेदना िवस नजावे!या दुःखावरऔषधेदोनच–मिदराआिणमिदरा ी!पण–

माझे म पानसकाळी देवयानी याल ातआले, तर? तीआधीच िचडलेली

Page 237: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आहे. याआगीततेलपडले,तर?िकतीक टानेमीमाझेमनआवरले!

सकाळीदेवयानीआली,तीएकअ यंतअशुभवाताघेऊनच!माधवाचीपर्कृतीकालरातर्ीिबघडलीहोती. यालाखपूतापभरलाहोता.

एवढेबोलनूतीथांबलीआिणमा याकडेरोखनूपाहूलागली.मगतीखुदकन्हसलीआिण हणाली,

‘तुम यायािमतर्ालाइतकातापयायचंकारणठाऊकआहेका?’‘नाही, बुवा!परवा रातर्ीतोमा याबरोबर तुझी नृ यंपाहायलाआलाहोता.

मधेचतोउठूनगेला.बाहेरमोठंवादळसु होतं.तोकुठंगेला,हेमलाकळेना. हणनूमी वतःउठून यालाशोधायलागेलो;पणतोकुठंचिदसलानाहीमला!’

‘महाराजांना तो िदसणार कसा? वारी गेली होती कुठ या तरी वगा यावारीवर!रातर्ीखपूउिशराघरीपरतआला, हणे–अगदीओलािचंबहोऊन!पावसातिभजतकुठंलोळतपडलाहोतादा िपऊन,देवजाणे!’

राजवै ांनात काळमाधवाकडेपाठिव याचीमी यव थाकेली.दोनघटकांतमीही ितकडेजायला िनघालो.मातर्रथातबसतानामनअगदी

उदासझालोहोते.जीवनकायकेवळसुखदुःखांचालपंडावाचाखेळआहे?

६माधवाचेघरिदसूलागले.रथाचीगतीमंदावली.मीयुवराजहोतो,ते हाअसाच

एकदाअ व थमनःि थतीतमाधवाबरोबरइथेआलोहोतो.तोपर्संगमलाआठवला.माधवाचीिचमुरडीपुतणीतारका–ितने यािदवशीमा यामनालाकेवढािदलासािदलाहोता!ितचेतेगोड-गोडबोलणेमा याकानांतगंुजारवक लागले.

‘युवलाजमंजे?’‘नम कालकरायलाहेकायदेवबा पाआहेत?’‘युवलाज,तुमचाएकघोलामला ाल?’‘अहोयुवलाज?मा याभावलीचानवला हालकाऊतुमी?’रथथांबला.दारातएकमुलगीउभीहोती.होय,तारकाचहोतीती!पणतीिकती

मोठी िदसू लागली होती!आता ती मुकी कळी रािहली न हती. उमलू लागले याकळीसारखीिदसतहोतीती!

मला पाहताच ती लाजली. खाली पाहू लागली. बाळपणी या मोकळेपणानेधावता-धावतातीयौवना या उंबरठ ापाशीआलीहोती. या उंबरठ ालाअडखळलीहोती. णभरानेितनेवरपािहले.ितचेतेमोहकडोळे–शुक्रा यादोनचांद याजवळ-जवळपािह याचाआनंदमलाझालाहोता.

ती झरकन वळली आिण आत गेली. माधवा या खोलीत पाऊल टाकताचित यालगबगीचेकारणमा याल ातआले.मा यासाठीितनेसंुदरआसनमांडूनठेवलेहोते.

माधवएखा ामाशासारखातळमळतहोता. याचीनाडीहातातघेऊनराजवै

Page 238: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बसलेहोते. यांनीमा याकडेिनराशदृ टीनेपािहले.मीचरकलो.इत यातएकत णीचाटणघेऊनआतआली.ितचाचेहरामलािदसलानाही.

वै बुवां यामदतीने तेचाटणमाधवालाचाटवूलागली.मी ितलापाठमोरीपािहली,ओणवी झालेली पािहली. उिकडवी बसलेली पािहली. ित या शरीरा या सा याहालचाली पािह या. ही तर्ी आप या ओळखीची आहे, असे मला वाटू लागले.माधवा याघराततरएवढीत ण तर्ीकुणीचन हती.माधवाचीआईवृ झालीहोती.तारकेचीआईकधीचमृ यूपावलीहोती–

माधवालाभर्मझालाहोता.तोमधेचक हत–क हत हणाला,‘महाराणी,महाराणी–’ती तर्ीहळूच यालासांगूलागली,‘महाराजआलेआहेत;महाराणीनाहीत.’या तर्ीने या याकपाळावरलीऔषधीपा याचीपट्टीबदललीआिणघरात

जा याकिरतातीवळली.आताितचीमुदर्ामला प टिदसली.तीमुकुिलकाहोती!

७मुकुिलका!आईनेितलानगरातनूहाकलनूिदलेहोते.पणित याहातनूजेघडले

होते, यातकायितचाएकटीचाचदोषहोता?एकिविचतर्क णेचीलाटमा यामनातउसळली.समोरमृ युश येवरपडलेलामाधव–मा यासाठीहापरवामुसळधारपावसातिभजतगेला.आजबेशु ि थतीततळमळतपडलाआहे.तशीचहीमुकुिलका–

मीसहानुभिूतपणू वरानेिवचारले,‘कसंकाय,मुकुिलके?बरीआहेसना?’पुढेयेऊनमलापर्णामकरीतती हणाली,‘महाराजां याकृपेनंदासीचंबरंचाललंआहे.’सल जि मतकरीततीकोप यातउभीरािहली.ित याकडेपाहता-पाहतामलावाटले,यौवनिकतीनाजकूफूलआहे!मुकुिलका

अशोकवनातमा यासेवेलाहोती,ते हा–या रातर्ीचीमलाआठवणझाली. बाबां या मृ यू याक पनेनेमलाअगदी

अ व थ क न सोडले होते. तापले या वाळवंटातनू चालणा या पर्वाशानेझाडाचीसावलीशोधावी,तसामीमानिसकवेदनांतनूसुट याचापर्य नकरीतहोतो.मुकुिलकेनेमलातो मु ततेचामागदाखिवला. ितचेआिणमाझेओठ जुळताचमा यामनातलीमृ यचूीतीिविचतर्भीतीपारलोपपावलीहोती.

णश येपाशीबसनू जु याकामुकआठवणीतं रंगनूजाणा यामा यामनाचीमला लाज वाटली. राजवै ांना अ टौपर्हर माधवपाशी बसायला बजावनू मीखोलीबाहेरआलो.

मुकुिलकाही मा या मागोमागआली. पु हा सल ज ि मत करीत ती मलाहणाली,

‘महाराणीनंापािहलंनाहीमीअजनू!’‘माधवालाबरंवाट यावरवाड ावरये;दशनहोईल!’

Page 239: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘युवराजचालूलागलेका?बोलूलागलेका?महाराजांनातेकशीहाकमारतात?’मी ितला काही उ र िदले नाही. पण ‘त-त’ हा श द मा या कानांत घुमू

लागला.परवा सं याकाळीमी देवयानी यामहालात गेलो, ते हाशिम ठे याकडेवरबसलेला पू आप याला अशीच हाक मारीत होता! एखादा झरा जरा ड गराव नखळखळतखालीयेतो,तसातोअवखळपणेशिम ठे याकडेव नमा याकडेयेऊपाहतहोता.देवयानी याभीतीनेआपण या याहाकांकडेल िदलेनाही.आप यायाउपे े नेयाबाळजीवालािकतीदुःखझालेअसेल!शिम ठेचाशेवटचािनरोपघेतानामी यालाजवळ घेतले नाही,ज मभर पुरावेत, इतके याचे पापे घेतले नाहीत, याचे म तकआसवांनी हाणलेनाही.िपताइतकािनदयहोऊशकतो?

या वेळीपू कुठेअसेल?शिम ठाकायकरीतअसेल?लहानपणीबाहुली याल नातअ ता हणनूमोतीउधळणारीशिम ठाआजपोट यागो यासाठी कुणा यादारातिटपेगाळीतचारघासांचीयाचनाकरीतअसेल?

८मी काहीच बोलत नाही, असे पाहनू मुकुिलका ग धळली. ती मृदू वराने

हणाली,‘काहीचुकलंकामाझंबोलताना?’वतःचीिवकलमनःि थतीलपिव याकिरतामी हणालो,‘छे!छे!तुझंनाही,माझंचचुकलं!तूइत यािदवसांनीभेटलीस.माधवासार या

मा यापरम िमतर्ाची शुश् षाकरतानातू िदसलीस.तरी ‘कायबरीआहेसना?’याश दांपलीकडंमीएकाअ रानंहीतुझीचौकशीकेलीनाही!खरंच,माधवा याघरीकशीआलीसत?ू’

तीसांगूलागली,‘एकाथोरसाधू यासेवेतआहेमी.तेतीथयातर्ाकरीत-करीतइथंआलेआहेत.

नृ यशाळेजवळ यामठात मु कामआहेआमचा.माधवालातापभरताच याचीआईघाबरली.अनेकसंकटांनीिबचारीचंमनअगदीअधूहोऊनगेलंय.्अलीकडेमाधवाचंमनकुणाएकामुलीवरजडलंय,् हणे!ल नसु ालवकरच हायचंहोतं.माधवपरवारातर्ीचमहाराजांना हेसगळंसांगणारहोता!पणअगदीअचानक हे िविचतर्आजारपणघरातआलं. ताप भ न दोन-अडीच पर्हर झाले नाहीत, तोच माधवाला वात झाला.हातारीचासाराधीर सुटला.तीमठात गु महाराजां यापर्वचनाला येतहोती. ितनंयां याकडंधाव घेतली. यांनी ितला अंगारा मंत् न िदला.घरी तारकेिशवाय कुणीनाही,हेकळताचगु महाराजांनीमलाइथंपाठवनूिदलं!’

‘तुझे हे गु महाराजपाहायलाहवेतएकदा! यां यापर्वचनांनीमनालाशांतीिमळतअसेल,तरमलासु ाहवीआहे!’

मुकुिलकाकाहीचबोललीनाही.तीनुसतीहसली.ितचािनरोपघेतमी हणालो,‘मुकुिलके, माधव माझा दुसरा पर्ाणआहे.असा िमतर् ितर्भुवनात शोधनू

िमळायचानाही.डो यांत तेलघालनू याचीशुश् षाकर. तुझेउपकारमी िवसरणार

Page 240: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नाही!’तीसल जि मतकरीत हणाली,‘इ श!हेकाय,बाई,भलतंचबोलणं!’

९या िदवशी रातर्ीहीमलाझोपआलीनाही.मन पर्थम मुकुिलकेचा िवचार

करीतहोते.राजमातावानपर् थझाली, हेकळ यानंतरच ितलाहि तनापुरातपाऊलटाकायचा धीर झाला असावा! पण मला राहनू-राहनूआ चय वाटत होते, ते ितनेनगरात परत ये याचे धैय दाखिवले, हणनू न हे! मागचीअशोकवनातली मुकुिलकाआिण आजची मुकुिलका– िकती िवल ण बदल झाला होता ित यात! ती लंपटमुकुिलका आिण ही सेवाशील मुकुिलका! यां या पिरवारात ती राहते, यासाधुमहाराजांचेदशनएकदा यायलाचहवे!कुणीसांगावे!एखादाितर्काल ानी पु षअसेलतो!शिम ठाआिणपू कुठेआहेत,हे या याकडूनकळले,तर–

हािवचारमनातआलामातर्!कुणीतरीरसरसले यािनखा यांव नआप यालाफरफटतओढीतनेतआहे,असेमलावाटूलागले.शिम ठाकुठेअसेल?पू कायकरीतअसेल?‘त-त’ हणनूहेबालकबडबडूलागले, हणजेशिम ठे यामनाचीकायअव थाहोतअसेल?तीआई-बापांकडेपरतजाईलका?तीकुठेजाईल?काशेवटीिनराशहोऊनएखा ापवता याकड ाव नपू लाउराशीध नखाल यादरीतउडीटाकील?

शिम ठाआिणपू यांचेदरीतपडलेलेर तबंबाळ देहमा याडो यांपुढे िदसूलागले. िगधाडे यां यावरझडपघालीतहोती.मीडोळेघट्ट िमटून घेतले,तरी तेभयंकर दृ य िदसतच होते. या िछ निविछ न देहांतनूआर तअि न वाला उठतचहो याआिणतांडवनृ यकरीतहो या.

‘कुठं आहे तो कपटी िपर्यकर? कुठं आहे तो कामुक पती, कुठं आहे तोबेजबाबदारबाप?’

१०याअि न वाला िदवसभर माझा पाठलागकरीत हो या. रातर्ीसु ा यांनी

माझीपाठसोडलीनाही.म यरातर्झाली,तरीझोपयेईना.शेवटीझोपयावी, हणनूकाल यापे ाथोडेअिधकम घेतले.आणखी यावे,असेवाटतहोते,कसलेही व नपडू नये, हणनू! म ा या धंुदीत शु बु हरवनू जावी, अशी तीवर् इ छा मनातपुनःपु हा िनमाण होत होती; पण देवयानीला िदलेले वचन आठवले. ितचा संतापीवभावडो यांसमोरउभारािहला.मगमोठ ाक टानेमीमनआवरले.

पण एकीकडे आवरलेले मन दुसरीकडे वैरपणे भर्मंती क लागले. म ानेउ े िजतझाले याशरीराला तर्ीसुखाचीतहानअिधकचतीवर्तेनेजाणवूलागते,कीकाय,कुणालाठाऊक! तर्ी याकोमल पशासाठीमीतळमळूलागलो.एकदावाटले,उठावेआिण देवयानी यामहालातजावे; पणलगेचमनातआले,आप या त डालाम ाचावासयेतआहे,हेकळताचतीचवताळूनजाईल.एकीकडूनशिम ठाकुठेअसेल,या क पनेने मन यिथत होत होते आिण दुसरीकडे ित या सहवासातील उ मादक

Page 241: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पर्णय णांचेिचंतनकरीतहोते.तीसारीरातर्मीअशीकाढली.

११माधवा या पर्कृतीची िवचारपसू करायला मी या याकडे जात होतोआिण

दररोजउदासमनानेराजवाड ावरपरतयेतहोतो!माझािमतर्आजनाउ ाशु ीवरयेईल,मलाओळखील, याचाहातहातातघेऊनआप या दयातील याकुळताआपणयालासांग,ूनउचलणा याहातानेआप याडो यांतउभेरािहलेलेपाणीपुस याचातोपर्य नकरील,अशीफार-फारआशाहोतीमला.पण–

राजवै पर्य नांचीपराका ठाकरीतहोते,माधवाचीआईडो यांचािदवाक नमाधवाला दंश करायला टपले या काळसपाला रोखनू धरत होती. मुकुिलकाघटकाभरसु ा िवसावा न घेता याची सेवाकरीत होती, मु ध तारकामाधवाचे पायदाबीत एखा ा भयभीत हिरणीपर्माणे येणा या-जाणा या पर् येका या चेह याकडेटकमकबघतहोती.

पाच या िदवशीमाधव शु ीवर येतआहे,असे वाटले.तोखपूक हत होता.तारकेनेसहज याला‘काका,काका’ हणनूहाकामार या. यानेओिदली,असेआ हांसवांनाचवाटले. याचे तेउ रऐकूनतारकेचेडोळेआनंदानेपाणावले; ‘आजी,आजी’हणततीआतआनंदानेधावतगेली.राजवै ां यामुदरे्वरसमाधानाचीछटाउमटली.मुकुिलका खुलली. मलाहीखपूआनंदझाला. मी माधवा या उशाशीजाऊन बसलोआिण हणालो,

‘माधव,माधव,ओळखलंसमला?’तोक हतपुटपुटला,‘महाराणी,महाराजांचीतशीआ ाआहे!’आजच–अगदी पिह यांदाच हे पुरे वा य तो बोलला होता. पण तेकानांवर

पडताचकुणीकरवतीनेकाळीजकापतआहे,असेमलावाटले. याभयंकररातर्ीपू लाघेऊनरथातनूउतरतानाशिम ठेने याला िवचारलेअसेल, ‘मीउतरायलाचहवंका?’ितलायावादळवा यातअसहायि थतीतसोडणेअ यंतिनदयपणाचेआहे,हेमाधवालाजाणवले असावे; पण याला ते करणे पर्ा त होते. याने नाइलाजाने शिम ठेलासांिगतलेअसेल,

‘महाराजांचीतशीआ ाआहे!’माधवाचेहळुवारमनमलाठाऊकहोते. या याशरीरालाजसातोवादळवारा

सोसलानाही,तसा यामनालामीकेलेलाशिम ठेचा यागहीसहनझालानाही.–आिणयाययातीला– या या कंधावरमान ठेव यातबर् ानंदआहे,असे

शिम ठेने मानले, या या बाहुपाशातआप याला किळकाळही पश क शकणारनाही,अशीशिम ठेचीशर् ाहोती, यािनरागसपरे्ममतूीचा यागकरतानाययातीलामातर्काहीकाहीवाटलेनाही!

या रातर्ी मा या व नात ते दोनआवाज मला पु हा ऐकूआले. ते दोघे

Page 242: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मोठमोठ ानेभांडतहोते.मीदचकूनजागाझालोआिणउशीजवळठेवलेलाम ाचाचषकउचलला.तो पेला न हता. तो समुदर् होता. मा या मनात पेटवलेला वडवानल या

समुदर्ातचबुडिवणेश यहोते.

१२आठ िदवसझाले, तरी माधवा या दुख याला उतार पड याची िच हे मुळीच

िदसेनात; पण नव या िदवशीअक मात याचा अंत होईल, याची मातर् कुणालाच–राजवै ांनासु ा–क पनान हती.

या िदवशी एकदम यालाखपूघाम येऊलागला.आज ताप उतरेल,अशीआशािनमाणझाली.तोशु ीवरआला.‘तीकुठंआहे?’ हणनू यानेमलािवचारले.तोशिम ठेिवषयी िवचारीतआहे,असेमलावाटले.मीग पबसलो;पण या याआईलायापर् नाचारोखनीटकळलानाही.ितने या यावा द वधलूाबोलावणेपाठिवले.मी ितला आतापयंत कधीच पािहले न हते. सतरा-अठरा वषांची यौवनात नुकतीचपदापणकेलेलीतीत णीमाधवा याअंथ णापाशी येऊन िवनयानेउभीरािहली. याि थतीतही ित या पाने माझे मन वेधनू घेतले. मा या मनातआले, माधव मोठाभा यवानआहे.

माधवितला हणाला,‘बैस,अशीजवळबैस.लाजूनकोस!’मगराजवै ांकडेवळूनतो हणाला,‘वै राज,मीयादुख यातनूउठेनना?’राजवै उदग्ारले,‘थोडेअिधकिदवसलागतील,पणआपणिनि चतबरे हाल!’मगमा याकडेवळूनमाधव हणाला,‘महाराज,मलाइत यातमरायचंनाही.मीमेलो,तरतारकेलाकोणसांभाळील?

मीअसाचतडकाफडकीिनघनूगेलो,तरयामाधवीलामीफसिव यासारखंहोईल.िहनंिनमीखपूखपू बेत केलेआहेत.महाराज,मोठीगोडअशर्ाप पोरआहे ही! तुमचीविहनी!ल नझा यावरआपणजेवायलायाल,ते हाकोणतीप वा नंकरायची,हेसु ािहनंठरवनू ठेवलंय.्लताकंुजात नुस याडो यांनीआ हीपर्हर-पर्हरबोलतबसलोआहो.नदीतीरावरएकमेकां याहातातहातघालनूकेवळ पशानंसंभाषणकरीतआ हीिकती तरी घटका घालव या आहेत. चार डो यांनी आ ही पािहलेली व नं खरीहोईपयंतमलाजगायलाहवं.महाराज!मीजगेनना?महाराज,मलावचन ा.काहीक नतुलाजगवीन,असंवचन ामला!’

तो बोलला, तेअसंब ; पण तो ते वातात बडबडतआहे,असे मला वाटले.या यासमाधानाकिरतामी याचाहातहातातघेऊन यालावचनिदले,

‘काहीक नमीतुलाजगवीन.’याच वेळी राजवै ांनी मा याकडे मोठ ा िविचतर् आिण िवष ण दृ टीने

पािहले.लगेचआप याबट यातनू यांनीकसलीतरीमातर्ाकाढलीआिणमुकुिलकेला

Page 243: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तीउगाळूनघेऊनये यािवषयीखुणावले.इतके िदवस बेशु ि थतीत तुटक-तुटकबोलणारामाधवआताघडघडबोलत

होता.तोमाधवीला हणतहोता.‘आप यालापिहलीमुलगीझाली,तरितचंनावमीठेवायचंिनमुलगाझाला,

तर याचंनावतूठेवायचं.असंआपलंठरलंय्ना?कबलूआहेनातेतुला?बघहं!नाहीतरमगभांडायलालागशील!’

ती िबचारी काय बोलणार? एकांतात या तरल व नांचे ते संगीत यामृ युश येवर यापा वभमूीवरघू कारासारखेवाटतहोते.

मुकुिलकेने मातर्ा उगाळूनआणली. राजवै याला ती चाटवू लागले. पणयाने यांचाहातएकदमिझडका निदला.राजवै ांनी या याभावीवधलूातीमातर्ाचाटिव यािवषयीखुणावले.ितनेआपलाहात या यात डाजवळनेला,तोतसाचघट्टध न हणाला,

‘हेपाहा,आपलंल नंलागलं,होयना?’दोन-तीनघटका तो तसाच बडबडलाआिणमग एकदम त धझाला.आता

या याअंगातनूघामा याधारावाहूलाग या. याचेहात-पायगारपडूलागले. यालावासलागला,राजवै सारखेधडपडतहोते. यालाकाहीतरीचाटिव याचापर्य नकरीतहोते.पणकशाचाहीउपयोगझालानाही! या यादेहा यािपंज यातनूपर्ाणाचेपाख के हाउडूनगेले,तेसु ाकुणालाकळलेनाही!

१३दुपारी‘हेपाहा,आपलंल नलागलं’असेमाधवीचाहातआप याहातातघेऊन

ितलासांगणारामाधव सं याकाळी िचतेवर पडला होता. या या िन चे टशरीराकडेमलाबघवेना. याचेतोमोकळेहसणेकुठेगेले?मला,सदैवधीरदेणारा याचा पश–मीइथेजवळउभाअसनूमाधवआपलाहातकाहलवीतनाही?‘महाराज’अशीगोडहाकया या मुखातनू बाहेर का पडत नाही? िजवाल जीव देणा या मा या िमतर्ा यादयातलासारासदभ्ावकुठेगेला?माझामाधवकुठेगेला?

एखा ालहानबालकासारखेहेपर् नमलासारखेसतावीतहोते.िचतापेटली.माधवाचेशरीरहळूहळूभ मसातहोऊलागले.मीबघतहोतो.पर्थमअश् पुशीत;मगएखा ादगडापर्माणे त धउभा

राहनू!‘मीतुलाजगवीन’असेमीमाधवालावचनिदलेहोते.मीहि तनापरूचासमर्ाट

होतो;पणतेवचनमलापाळताआलेनाही!जीवनआिणमरण! िकती क् र खेळआहेहा! केवळहा खेळ खेळ याकिरता

मनु ययाजगात येतो?मनु यकशासाठीजगतो?तोकामरतो?माधवासारखात णअगदीअकालीहेजगसोडूनकाजातो?मनात या व नां याक याउमलूलाग या,नलाग या, तोचमाधव कुठे गेला?माधवीलासोडूनजायची याची मुळीच इ छान हती.तरीही यालाजावेलागले! तेका? यानेकोणताअपराधकेलाहोता, हणनूदैवाने यालाहीिश ाकेली?

Page 244: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िचता के हाच पेटली होती. अि न वाला िजभा चाटीत आपले काम करीतहो या.माधव!माझामाधव!समोरजळणा या वाळांचाआिणवाढवणा याराखेचाएकढीग िदसूलागलाहोता.हाचकामाझा िमतर्! कुठे गेलातो!आता यालाकसलीहीव नेकधीिदसणारनाहीत!माधवीचीसु ा!

मृ य!ूजीवनातले केवढेभयंकररह यआहे हे!समुदर्ा या िकना यावरलहानमलूवाळूचािक लाबांधते.भरतीचीएकमोठीलाटयेतेआिणतोिक लाकुठ याकुठेनाहीसाहोऊनजातो. यावाळू या िक यापे ामाणसाचेजीवनकाय िनराळेआहे?माधव हणनूआपण याचागौरवकरतो,परमे वराची इहलोकातलीपर्ितमा हणनूआपण या याकतृ वाचीपजूाकरतो,तोकोणआहे?िव वा यािवशालवृ ावरलेएकिचमणेपान!

वा याने के हागळूनपडेल,याचा नेमनाही,असेएक िचमुकलेपान!आिण-आिणमी–ययाित–मीहि तनापरूचासमर्ाट–मीकोणआहे?एक ु दर्मानव-एकिचमणेपान–जेके हागळूनपडेल,याचानेमनाही!

१४माधवाचा शेवटचा िनरोप घेऊन मी परतलो. ती रातर्! छे! रातर् कसली?

णा णालाफू कारकरीतमा याअंगावरचालनूयेणारीकाळीनागीणहोतीती!माझे मन पुनःपु हा मृ यचूा िवचार करीत होते. या िवचारां या भयंकर

भोव यातनूकाहीके यामलाबाहेरपडतायेईना.देवयानीनेयावे,मा याजवळबसावे,माधवा या मृ यबू ल हळहळावे, ित या मांडीवर डोके ठेवनू मी या या गुणांचेित यापाशीवणनकरावेआिण ित याडो यांतलेअश् मा याअश् ं शी िमसळले,हणजेमग ित या बाहुपाशातझोपीजावे– एखादे यालेले बालकआई या कुशीतिनधा तपणेझोपते,तसेशांतपणे िनदरे् याअधीन हावे–असेमलाफार-फार वाटतहोते.पण ‘माधव गेला, हणनूऐकलं.फारवाईटझालं.’याश दापलीकडं ितनेएकहीअिधक-उणाश दउ चारलानाही; ‘माझीअ नावरवासनानाही‘, हणनूसांिगतले,ते हा ‘दोनघासतरीखा’असाआगर्हकेलानाहीआिणमीमा यामहालातजाऊनतळमळतपड यावरतीितकडेिफरकलीसु ानाही!

िकतीतरीवेळमीशू यमनानेबाहेर याकाळोखाकडेपाहतउभाहोतो.याकाळोखातएकाएकीराजमागावरएकरथिदसूलागला.तोरथवेगाने,मी

उभाहोतो, यािदशेनेचयेतहोता;पण या याचाकांचाआवाजिबलकूलहोतन हता.या रथाला जंुपले याका याघोड ां याटापांचाहीआवाजहोतन हता.होय, याकाळोखातही तेकाळे-काळेघोडेमला प ट िदसतहोते–मीटकलावनूपाहतहोतो,मा याडो यांवरमाझािव वासबसेना.बागेत यासवफुलझाडांचाचोळामोळाकरीततोरथसरळ पुढेआला–मीउभाहोतो, यािखडकीपाशीयेऊनतोथांबला.सार यानेहळूचिवचारले.

‘चलायचंना,महाराज?’मी हणालो,‘महाराणीझोपलीआहे.छोटायदुझोपलाआहे. यांचािनरोपघेत यावाचनू...’

Page 245: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

माझे पुढचेश दमलाचऐकूआलेनाहीत.पाहता-पाहता यासार याचाहातलांबलांबझाला,िखडकीपयंतयेऊनपोचला,एखा ाफुलझाडावरलेफूलखुडावे,तसेयानेमलाअलगदउचललेआिणआप यारथातनेऊनठेवले.

रथ चालू लागला. हि तनापुरातली एक-एक िचरपिरिचत जागा मागे पडूलागली,हेदेवालय,हीनृ यशाळा,हेमाधवाचेघर,लहानपणीनगरदेवते याउ सवातयाउ म घोड ावरबसनूमीिजथेपराक्रमगाजिवलाहोता,तेहेिवशालक्रीडांगण–

रथधावतहोता,वा या यावेगाने!हे-हेअशोकवनमागेपडले.आतामलाराहवेना.मीसार यालािवचारले,‘रथकुठंचाललाय?्’उ रआले:‘मलाठाऊकनाही!’‘आपणपरतणारकधी?–’‘मलाठाऊकनाही!’मीिचडूनिवचारले,‘मगतुलाकायठाऊकआहे?’‘फ तदोननावं!’‘तीकोणती?’‘पिहलंमहाराजांचं–!’‘आिणदुसरं?’‘माझं वतःचं–!’‘तुझंनावकाय?’‘मृ यु–!’िकतीभयंकरभासहोतातो! या िखडकी यागजांनादो हीहातांनीमीघट्ट

धरले,तरीभीतीनेथरथरकापणारेमाझेशरीरखालीकोसळूनपडते,कीकाय,असेमलावाटूलागले.

मोठ ा क टाने मी मंचकावर येऊन बसलो; पणछाती धडधडत होती. पायथरथरतहोते.मन णभरसु ाि थरहोतन हते.

मीपुनःपु हाम घेतले.भरपरूम घेतले.दोन-तीनघटकांनीमलाबरेवाटूलागले.हळूहळू गंुगीआली;पण या गंुगीत

मलाएकभयंकर व नपडले. या व नातमा यासमोरएक िचताजळतहोती. याजळ यािचतेतमा याएकेकाअवयवाचीराखहोतहोती.

बघता-बघतामाझेडोळे,कान,ओठ,हात-पाययांचीराखझाली!आता यांचामलाकाहीउपयोगन हता.मा याडो यांनामु धत णीपर्माणेभासणारीसौ यसंुदरसकाळ पु हा िदसणार न हती. उगर्आिण उ ेजक म ापर्माणेअमृताने भरले यासंजीवकओठांचा पशपु हामा याओठांनाहोणारन हता.

फुलले यासोनचा याचाआिण िपकले याअननसाचा गोड वासजसा पु हामा यानाकालालाभणारन हता,तसादृढआिलंगनानेएकजीवझाले यापरे्यसी याकेशसंभाराचासौ यसुगंधहीमलापु हाघेतायेणारन हता.

हेदृ यपाहता-पाहतामाझीगंुगीपारउडाली.मीमंचकावरउठूनबसलो.छाती

Page 246: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

धाडधाड उडूलागली.जणू मृ यचूीभीतीमा या दयावरघावामागनूघावघालीतहोतीआिण याघावांचेपर्ित वनीमलाऐकूयेतहोते!

पारधीमागेलागलेला पाहनू हिरणाने िजवा याआकांताने पळत सुटावे,तसेमाझेमनसैरावैराधावूलागले. यालाम ाखेरीजदुसरेआशर्य थानसापडेना.

िकतीतरीवषांतइतकेम मीघेतलेन हते.हळूहळू याचीधंुदीमलाचढली.तोउ माद दुस या उ मादाचीआठवणक न देऊलागला. मुकुिलका,अलका,शिम ठा,देवयानी यां या कमनीय आकृती माझी वासना चेतवू लाग या. डो यांपुढे तरळूलाग या.

अलकाखालीवाकूनकेसांत यावेणीचावासमलादेतहोती.तोवासघेता-घेतामीधंुदहोऊनगेलो.तीदरूहोऊलागली.लगेचमीतीवेणीित याकेसांतनूिहसकावनूघेतली.दो हीहातांनी याफुलांचाचोळामोळाकरीततीनाकापाशीनेली.कंिपत वरातअलकाउदग्ारली,

‘असंकायकरावं,युवराज?’मीउ रिदलं,‘अजनूमाझंसमाधानझालंनाही!आणखी,आणखीसुगंधहवाय्मला!’अलकेलाबाहुपाशातघट्टध नित याओठांचा,डो यांचा,केसांचा,गालांचा

सारासारासुगंधिपऊनटाक याकिरतामीबाहूपसरले.पण–मीडोळेउघडूनपािहले–पु हा पु हापािहले.मा यामहालातमीएकटाचहोतो;आिणअलका?ती कुठेआहे?तळघरात?छे!का दुसरीकडेच कुठेलपनूबसलीआहे!सशा या िबळात,का िसंहा यागुहेत?’

‘अलका,अलका!...’मीमोठ ानेहाकमारली.कुणीतरीओिदली;पणतीअलकान हती.तीमुकुिलकाहोती.तीकुठेहोती?

दरू?छे!मा याबाहुपाशात!मी ितची चंुबने घेतहोतो.मीमला चंुबने देतहोती.मीआकाशातले एकेक न तर् मोजीत होतोआिण ितचे एकेक चंुबन घेत होतो! न तरे्मोजनूसंपली,कीमीमाझीचंुबनेथांबिवणारहोतो;पण-पणमा याओठांनाहेगारगारअसेकायलागतेय?्मुकुिलकाकुठेआहे?माधवा याघरीती याचीसेवाकरीतआहे!पण,माधवकुठेआहे?तो-तोमृ यचूाहातध न–मा याओठांनागारगारअसेजेकाहीलागले,तोमृ यचूाहातांचा पशहोताकाय?

मी पु हाडोळे उघडून पािहले.मा यामहालातमीएकटाच होतो.कदािचतमृ यूमा याभोवतीअदृ य व पात िफरतअसेल!हीमा याआयु यातली शेवटचीरातर्असेलकाय?कुणीसांगावे?याशेवट यारातर्ीचाआनंदलुटूदे;पुरेपरूउपभोगूदे. आयु याचा िरकामा होत असलेला हा याला एकदाच, एकदाच फेसाळणा यातर्ीसुखा याम ानेभ नजाऊदे.शेवटचा याला–होशेवटचा याला!

‘शिम ठे–शिम ठे–शमा,शमा–’मी उठलो. पायलटपटत होते.शरीराचा तोलसावरता येत न हता. तरीमी

उठलोआिणमहालाचेदारखाडकन्उघडूनचालूलागलो.

१५

Page 247: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानी यादारातलीदासीपगतहोती.माझीचाहलूलागताचतीचपापली.दचकूनउठली.

तीधावतचआत गेली.तीपरत येईपयंतवाटपाहावी,असेमलावाटतहोते.महाराणीचंािनरोपआ यानंतरचमीआतजाणेयो यहोते.मनाला हेकळतहोते;पणशरीरधीरधरायलातयारन हते.

कुठलीहीवासनावाघासारखीअसतेकाय?ितला याउपभोगाचीएकदाचटकलागते, या यामागेतीवेड ासारखीधावतसुटते!वासनेलाफ तजीभअसावी!कान,डोळे,मन, दयकाही-काही देवाने ितला िदलेलेनाही. ितला दुसरे-ितसरेकाहीकळतनाही.कळतेकेवळ वतःचेसमाधान!

म ा या अितरेकामुळे माझा पावलापावलाला तोल जात होता. तरी मीदेवयानी या महालात गेलो. ितथे काय घडले, हे नीटआठवत नाही. जणू मी दाटधु यातनूचाललोहोतो.

एकगो टतेवढीआठवते,मलादेवयानीहवीहोती. णाचाहीिवलंबनलावताितने मला िमठी मारायला हवी होती. ितनेआपले सव स दय मा या सेवेला सादरकरायलाहवेहोते!पणमीम घेतलेलेआहे, हेित यालगेचल ातआले.तीबेभानझाली. िचडली. संतापली.मी िचडलो.रागावलो.श दानेश दवाढत गेला.मधेचमीचुकून शिम ठेचे नाव घेतले! मग भांडणअिधकच वाढले. शुक्राचायां या रागा याआिण यां याभयंकरशापा यागो टीतीबोलूलागली. शेवटीमला ितनेएकशपथयायलालावली.शुक्राचायां यानावानेितनेमलाशपथ यायलालावली–

‘मीतुलाकधीही पशकरणारनाही!’

१६पराभतूआिणअतृ ति थतीतमीित यामहालाबाहेरपडलो. याराजवाड ात

मा या प नीला पशसु ा कर याचा अिधकार रािहला न हता, ितथे आताणभरदेखीलथांब यातअथन हता!मीमनाशीठरिवले,याराजवाड ातपु हापाऊल

टाकायचे नाही.अशोकवनातचकायमचे राहायचे. या देवयानीचे पु हा त ड पाहायचेनाही.अशोकवनातशिम ठे याआठवणीतंिदवसकंठायचे.

अशोकवनातजा याकिरतामी रथात बसलो. देवयानीआिणशिम ठायां यामतूीमा याडो यांपुढेआलटूनपालटूननाचतहो या.दोघीहीमलाह याहो या;पणएकीनेमलािझडकारलेहोतेआिणदुसरी?ितलामीदरूलोटलेहोते!

रथमागालालागला,नलागला,तोच यादो हीमतूीएकझा या. यातनूएकिनराळीलाव यवतीयुवतीिनमाणझाली.तीरमणी णो णीनवीउ मादक पेधारणकरीतहोती.शेवटीतीअलकाझाली.मगमुकुिलकाबनली.

मुकुिलका! ितचे ते गु महाराज! नृ यशाळे यामठात ितचे गु उतरलेहोते, हेमला आठवले. वाटले, अशोकवनात जाऊन रातर्भर तळमळत पड यापे ा यागु महाराजांना भेटावे,मनःशांताचाकाहीमाग तेदाखिवतातका,पाहावे!सार यालामठाकडेरथ यायलामीसांिगतले.

अपरातर्ीमलामठा यादारातपाहनूमुकुिलका णभरदचकली;पणपुढ याच

Page 248: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

णीसल जि मतकरीतितनेआप यागु महाराजांकडेनेले.गु महाराजमोठेराजयोगीिदसले. यांनाआपणपवूीकुठेतरीपािहलेअसावे,

असेमलावाटले.पणते णभरच!मलाकाही-काहीआठवेना.मीमाझेदुःखगु महाराजांनासांिगतले.मीम िपऊनयापिवतर् थळीआलो

आहे,याब ल माकर यािवषयी यांनािवनंतीकेली. याबरोबरतेहसनू हणाले,‘महाराज,मनःशांतीचाअधामागआपणआधीचचोखाळलाआहे!’मला यां याबोल याचाअथकळेना.मीसाशंक वरानेिवचारले,‘ हणजे?’‘महाराज! हा मृ युलोकआहे.अनंत दुःखांनीमाणसाचं इथलंजीवनभरलेलं

आहे.यादुःखाचािवसरपाडणा याफ तदोनिद यऔषधीमृ युलोकातआहेत!’मीउ सुकतेनेिवचारले,‘ याकोण या?’‘मिदराआिणमिदरा ी!’मी तंिभतझालो;पणमनाचाधीरक निवचारले,‘म पानहेमहापाप...’गु महाराजउदग्ारले,‘पापआिण पु ययाधतू पंिडतांनीआिणमखूमाणसांनी पर्चिलत केले या

का पिनकगो टीआहेत.याजगातसुखआिणदुःखयादोनचकाय याख यागो टीआहेत.बाकीसवमायाआहे.पापआिणपु यहेनुसतेमनाचेभासआहेत.क पनेचेखेळआहेत.मीमा याभ तांनातीथ हणनूनेहमीम चदेतो!’

मी व नातआहे,कीकाय,हेमलाकळेना.गु महाराज हणाले,‘महाराज,आप यालामनःशांतीहवीआहेना?तीदेणा याअनेकदेवतामला

वशआहेत. यांत याह या यादेवीचीआपणआराधनाकरा.’ते उठले आिण चालू लागले. मंतर्मु ध मनु यापर्माणे मी यां यामागनू

मुकाट ानेजाऊलागलो.सा याजिमनीव नमीचालतहोतो,पणपळापळालामलावाटतहोते,मी कुठ यातरीपवता यामा याव नखालीगडगडतजातआहे! यादरीला अंत न हता. सृ टी या पर्ारंभापासनू ित यात या एका कणालाही कधीसयूपर्काशाचा पशझालान हता!

***

Page 249: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भागचौथा

Page 250: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

शिम ठा

१मीपरतहि तनापुराकडेचाललेहोते!अठरावषांनी!आलेहोते, याचवाटेने!

ितत याचभीितगर् तमनःि थतीत!या मागावरले मोठमोठे वृ तसेच आहेत. देवळाचे कळस पवूीसारखेच

सकाळ यासोनेरीउ हातचमकतआहेत.रातर्ी याकुशीतखेडोपाडीमाग यासारखीचशांतपणानेझोपीजातआहेत. याअठरा वषांतकाहीही बदलले नाही! पणशिम ठामातर्–

तीअठरावषापवूीचीशिम ठामीचआहे?छे?हीशिम ठाअगदीिनराळीआहे.तीशिम ठाआईअसली,तरीप नीहोती,पर्णियनीहोती.आजित यातलीआईतेवढीिजवंतरािहलीआहे.‘माझापू सुरि तअसेलना?’याएकापर् नािशवायितलादुसरेकाहीकाहीसुचतनाही.

शुक्राचायां याउगर्तप चयनेकाळजीतपडले याकच,यित,अंिगरसवगैरेॠिष-मुनीनंावाटणारीभीतीमा यामनाला पशसु ाकरीतनाही.एकाचभयानेमाझेमन याकूळझालेआहे.पू कुठेअसेल?तो िवजयीयदबूरोबरहि तनापुरालाजाईलकाय?तोितथेगेला,तरदेवयानी यालाओळखीलकाय? या याआिणमहाराजां याचेह यांतपु कळसा यआहे!देवयानीने यालाओळखले,तर–

मा याबरोबर संर कआहेतच.पण यां यािशवायहीअलकाहीआहे.पू वरयासोनेरी केसां यापोरीचेपरे्मबसलेआहे! तेकधीबोलनूदाखवीतनाहीती!पणउमलणारीफुलेलपवनू ठेवली,तरीती सुवासाव नओळखता येतातचना!यापोरीनेमा याबरोबरये याचाहट्टधरला.पू चेमनवळिव या याकामीिहचाउपयोगहोईल,असेमलाहीवाटले. हणनूमी ितलाबरोबर घेतली;पणहीधीटपोरगीएकाबाजलूाजाऊन कातरवेळी डोळे पुसू लागली, हणजे मला भडभडून येते! मग म यरातर्उलटली,तरीडो यालाडोळालागतनाही. गे याअठरावषांत यासा याआठवणीसजीव होऊन मना या रंगमंचावर क्रमाक्रमाने येऊ लागतात.अगदी या भयंकरम यरातर्ीपासनू–

२या म यरातर्ी माधव िनघनू गेला. िकर काळोखात, मुसळधार पावसात मी

एकटीचरािहले!एकटी?छे!माझापू होतानामा यापाशी!माझाओलािचंबझालेलापू –उ ातोआजारीपडला,तर?

या उ छंृखल पंचमहाभतूांचामला रागआला. एकआईआप याकोव या

Page 251: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अभकालाघेऊनयािनजनपर्देशातएकटीचउभीआहे.एवढेसु ा यां याल ातयेऊनये?ितलाधीर ायचेसोडून, यांनीउलटितलािभववनूसोडावे?हाचावरावारा, हेकाळेकुट्टआकाश, या कडकडणा या िवजा, यांना कुठून माझी दया येणार? िजथेमाणसूपाषाणहोतो,ितथेपाषाणापासनूमाणुसकीचीअपे ाकर यातकायअथआहे?देवयानी तर मा या पर्ाणावर उठली होती. महाराजांनी धीर केला नसता, तर यातळघरातचशिम ठे यादुदवीजीवनाचाशेवटझालाअसता.पण-

माणसाला परे्मसु ा एका मयादेपलीकडे करता येऊ नये, असाच जीवनाचािनयमआहे का? महाराजांनी माझे पर्ाण वाचिवले, हे खरे! पणआप या लाड याशिम ठेलाअसेवा यावरसोडूनदेणे यांनाकसेपरवडले?

‘शिम ठे,मला हेरा यनको, वैभवनको,मलाफ ततूहवीआहेस.चल,मीतु याबरोबर येतो.आपणदरू कुठंतरी िहमालया यापाय याशीजाऊन सुखानंराह!ू’असेकाही ते हणालेअसते,तरमला केवढाआनंदझालाअसता, केवढाधीरआलाअसता!

मी यांनामा याबरोबर येऊ िदलेनसते!पणयागोडश दांची िशदोरी यांनीमलािदलीअसती,तरीढगां यागडगडाटातनूआिणिवजां याकडकडाटातनूपर्ीतीचातो संजीवनी-मंतर्मा याकानांत घुमत रािहलाअसता! पणशिम ठा तेवढी सुदैवीहोतीकुठे?

३यारातर्ीमीिकतीचालले,कशीचालले,पू लाघेऊनइतकेचाल याचेबळ

मा या अंगी कुठून आले? िपशाचापर्माणे िकंचाळणा या वा याला न िभता,डािकणीपर्माणे अंगावर धावनू येणा या िवजेची पवा न करता, अंध या क नसोडणा याअंधारालाशरणनजातारातर्भरमीकशीचालतरािहले, हेमाझेमलाचसांगतायेतननाही!संकटकाळीमाणसाचेसारेबळजागेहोऊनशत् ं शीलढूलागते,कीकाय,कुणासठाऊक?पणराजक या हणनूलाडांतवाढलेली,मे यातनूिमरवलेलीआिण फुलां या पायघड ांव न चाललेली शिम ठा रानावनांतनू, काट ाकुट ांतनू,पर्हरामागनूपर्हरलोटला,तरीचालतहोती,वाटकापीतहोती.हि तनापरूमागेटाकूनमृ यू या या गुहेपासनू दरू पळत होती! ती वृषपवा महाराजांची मुलगी न हती.ययाितमहाराजांचीपरे्यसीन हती.याजगाशी या वेळी ितचेफ तएकचनातेउरलेहोते. ती एका बाळाचीआई होती. या कुडकुडणा या बाळजीवा या िमठीने ित याअंगात चैत य संचारले होते. या याकिरता तीजगणार होती. याला मोठाकरणारहोती. याचापराक्रमडोळेभ नपाहणारहोतीआिणमग मृ यलूासामोरीजाणारहोती.

४दुस यािदवशीसकाळीएकालहानखेडेगावात यादेवळातमीिवसा याकिरता

टेकले. पुढे कुठेजायचे, हा पर् नमा यापुढे उभा रािहला! बाबांकडेजावेका?नातूपाहनू यांनाआनंदहोईल;पणशिम ठा देवयानीचीसवतझालीआहेआिण देवयानी

Page 252: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ितचाजीवघे यासाठीटपलीआहे,हेकळ यावर यांचातोसाराआनंदिव नजाईल!तप चयसाठीबसलेलेशुक्राचायउ ाआप यालाशाप देतील,सा यारा सकुळाचािव वंसकरतील,अशी यांनाभीतीवाटूलागेल.बाबांकडेजाऊन यांनाअसेसंकटातटाक यापे ा–

मीिवचारक लागले.‘खरंच, या गजबजले या जगात माणसू िकती एकटाआहे! एवढे मोठे जग

मा याभोवती पसरले होते; पण याजगात एका बाळजीवािशवायमाझी कुणावरहीस ान हती!’

सकाळीचदेवळातएकदयाळूबाईआली.ितनेमाझीिवचारपसूकेली.अग यानेमलाआप याघरीनेले.ितचीमायापाहनूमाझेडोळेभ नआले.याजगातपरमे वरकुणा या पाने भेटेल, कुणा या मनीमुखी उभा राहील, याचा नेम नसतो, हेचखरे!धाकटीबहीणमाहेरीयावीना,तसेमलापाहनूितलावाटूलागलेहोते.

चार िदवसमोठे सुखाचे गेले. याकाळरातर्ी यातर्ासानेपू आजारीपडतो,कीकाय,असेभयमलावाटतहोते,तेटळले.हेगावहि तनापुराहनूफारसेलांबन हते.यामुळेइथेराहावे,कीनाही,यािवचारातमीहोते;पण याबाईचालळालागलाहोता.तोकसातोडावा,हेमलाकळेना!

पाच या िदवशी रातर्ी मी गाढ झोपले होते. पू मा या कुशीत एखा ाकळीसारखाझोपी गेला होता. मधुर व नां या गोडलहरीवंर मी तरंगत होते. याव नातपू ‘त-त,त-त’ हणनूमहाराजांनाहाकमारीतहोता.आपलेदो ही िचमुकलेबाहू पस न तो यां याकडे झेप घेत होता. शेवटी याचे दोनही हात यां याग याभोवतीपडले.

याच णीमीदचकूनमीजागीझाले.मा याग यातकुणाचेतरीहात?छे!पणएक िविचतर्,कापरा,खरखरीत पशमलाजाणवला.मा याडो यांपुढेघरा यामालकाचीकामुक दृ टीउभी रािहली.यापापी पशाने या दृ टीचासाराअथएकाणातमा याल ातआला.‘ताई’ हणनूमीओरडले.लगबगीनेबाहेरजाणारीपावले

वाजली! िदवालावनू घेऊनताईधावतमा याखोलीतआली.मीघाब नअंथ णातउठूनबसलेहोते.मा यापाठीव नहातिफरवीतितनेिवचारले,

‘कायझालं,बाई?’मीउ रले,‘काहीतरीअंगावरनंसरपट यासारखंवाटलंमला.’ितनेघाईघाईनेनव यालाहाकामार या.तोझोपमोड याचेस गकरीतआत

आला.दोघांनी िमळून िदवा घेऊनखोलीभरपािहले.पणमाणसा या पानेवावरणारासपसुखासुखीकसासापडणार?मलामा यायापवूज मी याबिहणीचीदयाआली!दैविकतीिवि तअसते! यानेयाफुलाची याकाट ाशीज मगाठबांधलीहोती!

मीमनाशीएकखणूगाठबांधली.आजपयंततरीराजवाड ातवावरलेहोते.ितथेमाझे स दय सुरि त होते. आता बाहेर या जगात या यामुळेच मा यावर संकटेये याचा संभव होता. केवळ पू ला संभाळून माझे काम भागणार न हते. मलावतःलाहीसंभाळणेपर्ा तहोते.

Page 253: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दुसरेिदवशीसकाळीमीमोठ ाक टाने,खपू-खपूखोट ासबबीसांगनू,मा याया बिहणीचा िनरोप घेतला. ितचे घर सोडूनजाताना मी िकतीदा तरी मागे वळूनपािहले.ितचीमाझीभेटहोईल,कीनाही,याशंकेनेमाझेडोळेपाणावले!संयोगआिणिवयोगयां याअदभु्तरसायनालाचजीवन हणतातका?

५गावामागनूगावमागे टाकीतमी िनघाले. वेड ावाकड ा वाटेने.मोठीगावे

चुकवीतहि तनापुरापासनूश यिततकेदरूजायचे,कुठ याहीगावातएकािदवसापे ाअिधकराहायचेनाही,कुणाशीहीरह यकरायचेनाही,आपलेखरेनाव-गावकुणालाहीसांगायचेनाही,असेपावलापावलालामीघोकीतहोते.नवराआप याला िनता ामुलालासोडूनिहमालयातगेलाआहे. याचाशोधकर यासाठीआपणचाललोआहो,असे,कुणीअगदीखनपटीलाबसले,तरमीसांगतअसे-तेऐकूनकुणीडो यांतपाणीआणी.कुणीमा याबोल याचीकुजबुजतथट्टाकरीत.

पर्वासात या हालांनी पू कंटाळेल,अशीभीतीमलावाटत होती; पणतसेमुळीचझालेनाही.पर् येकनवे खेडे हेजणू यालानवे खेळणेचवाटे.रोजनवीघरे,नवीपाखरे,नवी फुले,नवी मुले,नवी देवळे,नवीमाणसे याला िदसत.नवीनपणातयाचेमनरमनूजाई.

हळूहळूहि तनापुराहनूमीपु कळलांबआले.चालनू-चालनूथकलेहोते.ते हाएका खेड ातथोडे िदवसराहावे,असेमीठरिवले.एकाशर्ीमंत, वृ िवधवे याघरीमला आशर्य िमळाला. या हातारीने ‘पोरी, तू कोण? कुठली?’ वगैरे सव मलाखोदखोदनूिवचारले.मीमाझेठरावीकउ रिदले.तीमायेनेउदग्ारली,

‘न तर्ासारखीबायकोसोडून सं यासीझाला तुझानवरा!कायनशीबअसतंएकेकामाणसाचं!’

सारा िदवसभर ती पुनःपु हा मा याकडे टक लावनू पाहत होती. मा यास दयाचेहेकौतुकआहे,कीया यामागेकाहीकाळेबेरेआहे,हेमलाकळेना!मनबेचैनझाले. रातर्ी अंथ णावर पडले. िकती तरी वेळ झोप येईना! ती यावी, हणनूमहाराजां या सहवासातले,अगदी यां या बाहुपाशातले सुखाचे णआठवू लागले,फुलां यासुगंधाचाअककाढूनतोएखा ाबंदकुपीतठेवावाना,तसेहे णमीजपनूठेवले होते. पण या गोड आठवणीनंी माझे दुःख आणखी वाढले. शेवटी िनदरे्नेचमा यावरथोडीशीदयाकेली.

या अ व थ झोपेतनू मी दचकून जागी झाले. ती िद या या पर्काशाने!कुणीतरी मा या त डाजवळ िदवा आणला होता. तो िदवा लगेच दरू झाला. मीिकलिक याडो यांनीपािहले.ती हातारीएकात णाशीकाहीतरीकुजबुजतहोती.मीडोळेिमटूनऐकूलागले.हि तनापरू,दवंडी,मोठेब ीसअसेतुटक-तुटकश दकसेबसेमा याकानांतिशरले.िवषाचेथबपडावे,तसे!मीमनातघाबरले.

बोलता-बोलता यादोघांचेआवाजथोडेमोठेझाले;तोत ण हणतहोता,‘छे!हीशिम ठाअसणंश यनाही.िह यात डावरराजक येचंकाहीतेजआहे

Page 254: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

का?तुलासुटलीय् याबि साचीहाव! हणनू–’ती दोघे भांडत-भांडत बाहेर िनघनू गेली. मा या काळजाने ठाव सोडला.

कुशीतलापू आसवांनीजागाझाला.दोन घटकांनी घरात सामसमूझाली. मी उठलेआिण ऐन म यरातर्ी ते घर

सोडले.

६पार या या पाठलागाला िभऊन एखादी हिरणी धावत सुटते ना, तशी

लपतछपत,मोठीगावेचुकवीत,देवळात,नाहीतरधमशाळेतरातर्ीपुरताआसराघेत,मीपुढेचालले.एखा ािदवशीमनअगदीकंटाळूनजाई.वाटे,हाके हाके हाअंगलटयेणारालपंडावखेळूनकायउपयोगआहे?आजनाउ ाअशाि थतीतचआप यालामरणयायचेअसेल,तर हेहालभोग यातकायअथआहे?अ सेपरतहि तनापुरालाजावे,देवयानीसमोरताठमानेनेउभेराहावेआिण,कायमाझेडोकेउडिवणारआहेस,तेउडीव,असे हणावे!पणलगेच कुशीतझोपले या पु याहसणा या मुदरे्कडेमाझेडोळेवळत.मीमनात हणे,

‘देवयानीनंमाझा िशर छेद केला,तरीचालेल;पणमा यालाड या याएकाकेसालासु ाध कालागताकामानये!’

‘मलापू साठीजगायलाहवं!िकतीहीहालझाले,तरीतोमोठाहोईपयंतमलाजगायला हवं. तोपयंत हालाहलाचे समुदर् यायला हवेत! संकटांचे मे मांदारओलांडायलाहवेत!’

चार िदवसांनी मी एका खेडेगावात या देवळापाशीआले. सं याकाळ झालीहोती, हणनू देवळाजवळ या धमशाळेत राहायचे ठरिवले. शेजार या िविहरीव नपू चे हातपाय धुऊन मी यालासभामंडपात खेळायलासोडले. तो लुटुलुटुचालतइकडेितकडेपाहतहोता. येणारे-जाणारे तर्ी-पु ष मंडपातील घंटावाजवीतहोते.तोघंटानादऐकूनपू आप यागोिजरवा याहातांनीटा या िपटीतहोता. पुनःपु हातीघंटापाहनू यालातीवाजिव याचीलहरआली.मीखांबाआडिवसावाघेतबसलेहोते.तो मला घंटेकडेओढून नेऊलागला. मी थोडी टाळाटाळ केली; पण बालहट्टापुढेआईचेकाहीचालतनाही! िकंिचतधसमुसळेपणानेमी यालाउचललेआिण घंटेपाशीनेऊन याला उंच केले. िखदळत यानेआपला िचमुकलाहात घंटेकडे नेला.इत यातदेवळासमोरएकदवंडीऐकूयेऊलागली.दवंडीिपटणाराओरडतहोता:

‘ऐका, लोकहो, ऐका. हि तनापरू या महाराणी देवयानीदेवी यां याराजवाड ातनूएक संुदरदासीपळून गेलीआहे. ितचंनावशिम ठा.याशिम ठेपाशीएकलहानमलूआहे.ही दासी यिभचारीआहे. ितलाआिण ित या मुलालापकडूनहि तनापुराला महाराणीं या समोर हजर करणा या माणसाला मोठं ब ीस दे यातयेईल!’

दवंडीचेपिहलेश दकानीपडताचमाझेपायलटपटकापूलागले.पू लामीउंचधरलेहोते;पणतोमा याहातांतनूखालीपडतो,कीकाय,असेमलावाटूलागले.मी

Page 255: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अिधकचघाबरलेआिणमटकनखालीबसले.बालकाचे िचमुकलेजग िकती सुखीअसते! याचेअ ान िकतीआनंददायक

असते!या दवंडीत याएकाश दाचासु ाअथपू लाकळलान हता. यामुळे घंटावाजिव या या नादातच याचेमन गंुग होऊन गेले होते. घंटा वाजवायला िमळालीनाही,तो हणनूहात-पायआपटूलागला.मोठेभोकाडपसरले याने.मा याकानांततीदवंडीअजनू घुमतहोती.छातीसारखीधडधडतहोती.पू रडतअसलेलाबघनूएकम यमवयाचागृह थमा यापाशीआलाआिण हणाला,

‘पोररडतंय!् यालाजवळघे,बाई!काय हणतंय,्तेबघ.’लगेचतोमा यामुदरे्कडेटकलावनूपाहूलागला.जाळीतनूसावजाकडेरोखनूपाहणा यावाघासारखी याचीदृ टीवाटलीमला.

मी रडणा यापू लाउचलनू घेऊनधमशाळेत गेले. अंधारपडताचतीधमशाळामीसोडली.

यादवंडीनेमाझेमनअगदीग धळूनगेले.बाजार,देवळे,धमशाळाअशागदीअसणा याजागीआताकधीउतरताउपयोगीनाही,हेमलाकळूनचुकले.बि सा यालालसेने, नुस या संशयाने, कोण, मला के हा पकडून देईल, याचा नेम न हता!दवंडीतलीदासीमीन हे,असे हणायलाकाहीतरीिनराळेस गकरायलाहवे!पू लाकोणा तरी मलू नसले या बाईकडे ठेवले, तरआप यास गाची बतावणीकरणेसोपेजाईल,असेमनातआले.पणयाक पनेनेमा याकाळजाचेतुकडेकेले.पू पासनूदरूजायचे?छे!तेअगदीअश यहोते.तेलावाचनूपणतीकधीपर्काशदेतराहीलकाय?पू चे डोळे हे माझे सयूचंदर् होते. याची नाजकू िमठी हे माझे संर ण करणारेसुदशनचक्रहोते. याचेपापे– कुबेरा याभांडारालाहीलाजिवणारेमाझेधनहोते ते!झोपेत तो हसला, हणजे म यरातर्ी अ णोदय झा याचा मला आनंद होई.या यासाठीचमलाआताजगायचेहोते!

पू ला घेऊनतशीचमी अंधारातनू िनघाले.एकगो टमनावरको न ठेवली.कुठ याहीगावात,कुणाकडेही,व तीकिरताउतरायचेनाही.गावाबाहेरकुठेही,पर्संगीपड या देवळात,पर्संगी कुणा याझोपडीत,पर्संगीउघड ामाळावरपाठधरणीलाटेकायची!जीवजायचीपाळीआली,तरीहानेममोडायचानाही.

७पुढले चार-पाच िदवस सुखात गेले. दवंडीची आठवण िकंिचत पुसट झाली.

कचा याआठवणीनेधीर येऊलागला.कचाने िदलेले तेलाल अंशुकमीआतापयंतबोच यातठेवलेहोते.आजतेमीपर्थमनेसले.

या िदवशी एका गावाबाहेर या िनजन देवळात मी व तीकिरता रािहले.देवळा यापलीकडेिकररानपसरलेहोते. णभरमनालाभीतीवाटली.वाटले,रानातलावाघ देवळात येऊनझोपतअसला, तर– मग मनातआले. दु ट माणसांपे ा िहंसर्जनावरे पुरवली. देवापुढे मंद नंदादीप तेवतहोता.पू लामांडीवर घेऊनमीथोपटीतहोते. इत यात एक तापसी देवळात आला. तो सरळ देवमतूीकडे गेला. मा या

Page 256: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मांडीवर यापू चेल या याकडेअसावे!तोएकदमउठूनबसला.‘त-त-त-त’ हणनूमोठमोठ ानेहाकामा लागला.देवा यामतूीपुढेवाकलेलातापसीउठूनउभारािहला.या या पाठमो या आकृतीकडे पाहता-पाहता मला नवल वाटले. मागनू तो थेटमहाराजांसारखा िदसतहोता.पू याला ‘त-त-त-त’ हणनूकाहाकामारीतहोता, हेमा याआताल ातआले.माणसाचेमनिकतीभोळे-खुळेअसते!आशेनेएका णातिकती वेडेहोते!मा यामनातआले, या िदवशीअशोकवनातॠिषवेषधारणक नमहाराजमा याकडेआलेहोते. याचवेषाततेमा याशोधासाठीबाहेरपडलेअसतीलकाय?आ हांदोघांचेपुनमीलनयापड यादेवळात,यािनजनअर यात हावे,असातरई वरीसंकेतनसेलना?

तोतापसीवळूनझपझपमा यासमो निनघनूगेला.मी याची मुदर्ा िनरखनू पािहली. छे! काही काही सा य न हते याचे

महाराजां यामुदरे्शी.पू मातर् ‘त-त-त-त’ करीत रडू लागला.अशोकवनात याचे रडणे थांबावे,

हणनूमीमहाराजांचेिचतर् यालादाखवीतअसे.मगतोशांतहोतअसे;पणइथे-इथेमा या दयातमहाराजांचीमतूीकोरलेलीहोती;पणितचापू लाकायउपयोगहोता?

गार वा यावर पू लवकरझोपेल, हणनू याला घेऊनमी देवळा या बाहेरआले.चहूंकडेचांदणे पसरले होते. एखादे सहसर्दल शुभर्कमल उमलावे, तशी सारीसृ टी िदसतहोती.समोरपसरलेलेअर यचांद यात हातहोते. हाणा या मुलासारखेगोडिदसतहोते.एरवीिकरवाटणारीझाडीयावेळीबागेत याफुलझाडासारखीनाजकूभासतहोती.चांद याचेगीतऐकत-ऐकतजगधरणीमाते यामांडीवरशांतपणेझोपीगेलेहोते.

एक िचमणे, चुकलेले पाख िकलिबलत मा यासमो न गेले. ‘तो बघकाऊ’हणनूमी यापाखराकडेबोटदाखिवले.पू पाहूलागला.टा या िपटूलागला.मीथोडी पुढे गेले.पाख िदसेनासेझाले;पणपू याचाहट्टध नबसला.खुणेनेमला‘पुढंचल’ हणनूसांगूलागला.एखा ाॠषी यापर्शांतआशर्मासारखेसमोरचेअर यिदसतहोते.मीएकापाउलवाटेने पुढेजाऊलागले. यावाटे याकडेलाएकनाजकूरानवेल फुलली होती. नखाएवढी िनळी फुले होती ितची. या फुलांचे झुबके मोठेशोिभवंत िदसतहोते.मी यांतलेदोन गु छतोडून पु यादो हीहातांत िदले.तो तेनाचवीतिखदळूलागला.

आता या चांद याने मलाच वेडे केले. वृ ां या खाली याने िकती संुदररांगो याघात याहो या.झाडां याशड ावर तेजणू गुलाबदाणी िशंपडीतहोते.मीएखा ापरी यारा याततरनाहीना,असेमलाराहनू-राहनूवाटतहोते.हि तनापरूसोड यापासनूमी वतःशीकधीगा याचीएकओळसु ागुणगुणलेन हते;पणवेलीवरकळीउमलावीना,तसेमा याआनंदानेओसंडूनगेले यामनातगाणेजागेझाले.मीकुठेआहे,कोण यासंकटातआहे,कुठेचाललेआहे,हेसारेमीिवसरले.मीएकातंदर्ीतपुढेपुढेचाललेहोते.चंदर्हामदनाचािमतर्आहे,असेकवी हणतात.तेमलायावेळीपुरेपुरेपटले.पर्ीतीसारखीचयाचांद याचीधंुदीहोती.

तीपाउलवाटसरळहोती.हांहां हणतामीतीमागेटाकली.वनाचीतीबाजूएकदमसंप यासारखीझाली.मीदचकले.समोरपािहले.एकभलामोठाखडकपर्चंड

Page 257: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कासवासारखापुढेपसरलाहोता. या याखालीखोलदरीपसरलीहोती.मीइकडेितकडेपािहले.उज याबाजलूाअसाचएकखडक पुढेआलेला िदसत

होता. दरीत डोकावनू पाहणा या या का या खडकाची णभर मला भीती वाटली.याचबरोबर या याकडेमाझेमनओढूलागले.वाटले,अगदीयाखडका याटोकावरजाऊनउभेराहावेआिणखाल यादरीरवाकूनपाहावे!लहानपणीन हतोकाआपणअसेखेळखेळत?

मीमनात हणतहोते,आजचेचांदणेअदभु्तआहे. हेसारे संुदर दृ यचअपवूआहे. हे पु हाकधीिदसणारनाही.डोळेभ न हेस दयिपऊन यावे.हाखडकदरीतथोडा पुढेगेलाआहे.पण यातिभ यासारखेकायआहे?मरणानेचारीबाजूंनी वेढलेलेजीवनजग यातचमाणसूआनंदमानीतअसतोना!अशाजीवनात याचंदेरी णांचारसचाखतानाइतरगो टीचंाकोणिवचारकरीतबसणार?

मी िधटाईनेपू ला घेऊन पुढेझाले.हळूहळूखडका या िनमुळ याभागाकडेजाऊलागले.

एकदमकुणीतरीककश वरातओरडले,‘थांब,थांब!’मीदचकले.मीखडकावरपु कळमागेहोते, हणनूबरे!दुस याच णी ‘थांब, थांब!’ हा आवाज पर्ित विनत होऊन पु हा मा या

कानांवरपडला.मी झटकन मागे झाले; पण याचबरोबर मा याछातीत धडकी भरली. या

चांद या यावेडापायीआताआप यावरकुठलापर्संगगुदरणारआहे,हेमलाकळेना.एकदावाटले,आ यापाउलवाटेनेपळतसुटावे;पण‘थांब,थांब!’ हणणारातोआवाजपु षाचा होता! पाठलाग क न मला पकडणे या पु षाला काय कठीण जाईल?याचबरोबर याचेआणखीिकतीसाथीदारअसतील,कुणासठाऊक!इकडेितकडेबाजलूाजाऊनअर यातलपावे,तर–

एका मनु याचीआकृती मा याच रोखाने मला िदसूलागली. पळापळाला तीआकृतीजवळजवळ येऊ लागली. तो कुणीतरी तापसीअसावा! मघाचा तो तापसी,आताचाहातापसी.जवळपासकुठेतरीएखा ाॠषीचाआशर्मअसावा,याक पनेनेमलाधीरआला.इत याततीकृशआकृतीअगदीमा याजवळआली. व छचांद यातया तप याची मुदर्ा प टपणे मा या दृ टीला पडली. माझे मन पु हाआशे यािशखराव नभीती यादरीतकोसळले.तोतापसीयितहोता!

यितमा याकडेटकमकपाहतहोता.तोतसापाहतअसतानामाझे पंचपर्ाणलहान मुलाने मुठीतधरले या फुलपाखरापर्माणेफडफडत होते. याचे ते दरबारातलेिविचतर्बडबडणे, तेअशोकवनातलेभयंकरवागणे,तो तर्ी ेष–आताकाहीआपलीधडगतनाही,असेवाटूनमीघामाघमूझाले.

यित मा याकडे िनरखनू पाहत होता. मा या खां ावर मान टाकून झोपीगेले यापू कडेहीतोिनरखनूपाहतहोता.

मीधीरक न या यानजरेलानजरिदली.पवूी याची ती भर्िम टासारखी िदसणारी दृ टीआता परे्मळ वाटली मला!

एखा ािविहरीतलेशेवाळबाजलूाके यावरआतले व छपाणीदृ टीलापडावे,तसा

Page 258: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भासझालामला या याकडेपाहनू!तोहीिवचारातपडलेलािदसला.काही णथांबनू यानेमलापर् नकेला:‘शिम ठे,तूइथंकशी?’या या वरातआपुलकीहोती;कणवहोती.मलाएकदममोठाहंुदकाआला. यालाकायसांगावे,कसेसांगावे,हेसुचेना.मा या हंुद यामुळे तोही ग धळ यासारखाझाला. पण मी माझे मनलगेच

सावरले.हस याचापर्य नकरीतमी हणाले,‘मीमु ामआलेहि तनापरूसोडून.’‘मु ाम?इतकंदरू!’‘हो.’‘का?कशासाठी?’खां ावरझोपले यापु कडेपाहतमी हणाले,‘काकांना पुत या दाखिव यासाठी. हटलं, तु ही काही याला पाहायला

हि तनापरूला येणार नाही. ते हाआपणच नेऊन दाखवावं हे यां या कुळातलं र नयांना!’

मा यायाश दांनीआ हांदोघां यामनांवरलाताणएकदमकमीझाला.यतीनेजवळयेऊनिवचारले,‘हामाझापुत या?ययातीचामुलगा?’मीखालीपाहतहोकाराथीमानहलवली.यितपू जवळआला. यानेतोजागाआहे,कीनाही,हेपािहले.मगतोहसत हणाला,‘पुत याचाएखादा पापा िमळतो,कीकाय, हेकाका पाहत होता. पण वारी

झोपलीय!्झोपू देतो.मा याआयु यातलाहापिहलापापा!तो सुमुहतूावरच घेतलापािहजे.’

मी तंिभतहोऊन या याकडेपाहतहोते. या याबोल यावर िवचारकरीतहोते.

‘हायितआहे,कीकचचयतीचं पघेऊनमा याशीबोलतआहे?तोिवि त,िवकृतयितकुठेगेला? या याजागीहाशहाणा,परे्मळ,लाघवीयितकुठूनआला?हाचम कारकसाघडला?ओसाडवाळवंटातसंुदरसरोवरकसंिनमाणझालं?’

८यती या मागनू मी या वनात याआशर्मात गेले. अंिगरसॠषीं या एका

िश याचाआशर्महोतातो.िठकिठकाणी यांचेिश यअसेपसरलेहोते, हणे!जीवनहीयोगायोगाचीमािलकाआहेका?या णीतरीिनदानमलाहेखरेवाटू

लागले.देवयानीलाकचानेिदलेलेतेसंुदरव तर्केवळदासी याचुकीनेमीनेसलेहोते.पणजी िठणगीएरवीसहज िवझनूजायची, ित यातनू हां हां हणता केवढा वणवािनमाणझाला!एकाराजक येवरदासी हायचीपाळीआली!पुढेयादासी याजीवनातमहाराणी या िणकलहरीमुळेमहाराजआले;पणतेितलाज मभरपुरणारेपरे्मदेऊन

Page 259: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

गेले.पु हा यादुदवीदासीवरिनवािसतहो याचीपाळीआली.आपणजगातिनराधारआहो,असेितलावाटूलागले. याच णीितलाआधारिमळालाआिणतोकुणाचा?तरसा याजगाने यालावेड ातकाढलेहोते,अशाएकातप याचा!

फलाहारके यावरपू लापणकुटीतनीटझोपवनूमीबाहेरअंगणातआले.यितमा यासमोरचएकालहान िशलाखंडावर येऊन बसला.आम यागो टी सु झा या.यानेदरीतपुढेगेले या यादुस याखडकाव नमलापािहलेहोते.मीतेलालअंशुकनेसलेहोते. यामुळेचांद यात याचेल चटकनमा याकडेगेले.अपरातर्ीखडका याअगदीटोकावरएकबाईउभीअसलेलीपाहनूतीखालीदरीतउडीटाकणारअसावी,असे या यामनातआले, हणनूतोमोठ ानेओरडला.

मीमाझीसारीहकीकत यालासरळसांिगतली.तीसांगता-सांगताकचानेमलाआपलीबहीणमाननूकेवढाधीरिदला,दासीपणातनूमाझीमु तताकर याकिरता यानेदेवयानीची िकती िवनवणी केली, हेमीसांगूलागले. तेसांगतानामलागिहवरआला.इतकेउ कट,इतके िनरपे ,इतकेपिवतर्परे्मकरणारेमाणसूलाभणे, हेजीवनातलेपरमभा यआहे,यािवचारानेमा याडो यांतआनंदाश् उभेरािहले.बोलता-बोलतामीथांबले.डोळेपुसूलागले.

मा याबोल यानेयतीलाआपलेमनमोकळेकरावेसेवाटले.तोआपलीकहाणीसांगूलागला.अगदीशांतपणाने!जणूकाही कुणी दुस यामनु याचीगो टतोसांगतआहे,अशारीतीने!

तोअशोकवनातनूिनघनूगेला,ते हाजवळजवळभर्िम टमनःि थतीतहोता.तसाचतोखेडोपाडीभटकतहोता.पणअंिगरसा यािश यांचेिठकिठकाणीआशर्महोते.या पर् येकआशर्मालायतीचीसवमािहतीकचाने िदली.तो कुणाला िदसला,तरयाला भृगुपवतावर घेऊन ये यािवषयी याने सांिगतले. भटकणारा यित सापडताचअंिगरसां या िश यांनी याला चुचका न कचाकडे पोचिवले. कचाने स याभावापर्माणे याचीसेवाकेली.

जीवनािवषयी यासदोषसमजतीमुळेयतीनेसंसाराचीआिण यात यादुःखाचीबाळपणीचधा ती घेतलीहोती. ‘नहुषाची मुलंकधीही सुखीहोणारनाहीत’हाशापऐक यामुळेयती यामनाचातोलगेलाहोता.तोसुखीहो याचामागशोधायलाबाहेरपडला.नहुषमहाराजांनाशाप िमळ याचेकारण इंदर्ाणीिवषयीचा यांचामोह, हे याणी याला कळले, या णी गोड फळा याआ वादापासनू तर्ी या पर्ीती या

आ वादापयंत पर् येक गो टीचा तो ेषक लागला. या ेषातनू िनभळआ मसुखआप याला िमळणारआहे, अशी तो सतत वतःची क पना क न घेत गेला. तोई वराचाशोधकरायलािनघालाहोता;पणनकळतमंतर्तंतर्,जादटूोणाआिणअदभु्तिस ी यां याजा यातअडकला. शुक्राचायांनी संपादन केले या संजीवनी िव ेचीगो टऐकताच देहदंडनाचाआिण यातनू िमळणा या िस ीचामागबरोबरआहे,असेयाला वाटूलागले. याला कुणी िमतर् न हता. कुणी िश य न हता. िनरपे परे्मकरणारेमाणसू यानेकधीहीपािहलेन हते.वातचक्राम येएखादेपानझाडाव नतुटूनिगरिगरत,िभरिभरतआकाशातकुठेतरीदरूदरूजाते! यापानालामातर्वाटतअसते,कीआपणउंच-उंचजातआहो, वगआप यापासनूफ तदोनबोटेदरूआहे!तसेयतीचेआयु यझालेहोते.

Page 260: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हेवातचक्र,हेपान,हेसारेयती यात डूनबोल या याओघातचमीऐकले.तोखपू-खपूबोलतहोता.िहमालयाचेबफिवतळूलागले, हणजेगंगामाईलापरूयेतोना?तशी याचीि थतीझालीहोती. याचेतेसारेबोलणेआतामलाआठवतनाही.वाटते,यातलाश दन्श दमीमनाम येजपनू िटपनू ठेवायलाहवाहोता.तीवर्अनुभवाचेआिण फार अमोिलक असे तो बोलत होता. पण वा याव न आले या िद यसुवासासारखी,आकाशातलखलखनू गेले यासोनेरी िवजेसारखी या या बोल याचीमृतीतेवढीमा याअजनूरगाळतआहे;पणती मृतीसु ािकती फूितदायकआहे!

भृगुपवतावरराजमाताहोती.ित यामाये याछायेतयितिकंिचतसावरला.कचतरअ टौपर्हर याला ि थरकर याचापर्य नकरीतहोता. यादोघांचीसततचचाचाले.पर्हरपर्हरवादिववादहोत. यासवांतनू शेवटीयतीलाजीवनाचा सुवणम यसापडला. या यावकचा याचचत या पु कळताि वकगो टी याचांद यारातर्ीयाने मला सांिगत या. आज यांत या फार थोड ा मला आठवत आहेत– याहीत् िटत व पात.

यितसांगतहोता–शरीरआिणआ मायांचेनातेशत् वाचेनाही, हीएकाच रथाची दोनचाके

आहेत;याचाकांतलेकुठलेहीएकिनखळूनपडले,तरीदुस याचाकावरसवभारपडतो,आिण याचातोलजातो!आ या याउ नतीसाठीशरीराचेहालकरणेिकंवाशरीरा यासुखासाठीआ याला बेशु क न ठेवणे हे दो ही माग चुकीचेआहेत. परमे वरानेिनमाण केलेलेया सृ टीतले िविवधस दयअपिवतर् िकंवाअ पृ यकसेअसूशकेल?तर्ीआिण पु षयांचेनातेशरीरआिणआ मायां यासारखेचआहे.पर परांचा ेषक नन हे,तरपर परांपरउ कटपरे्मक न–इतकेपरे्मक न,की यात वतःचापणूपणे िवसर पडावा- तर्ी-पु ष संसारात वगसुख िमळवतात. हणनूच संसारय ाइतकाचपिवतर्मानलाआहे.सवसामा यमाणसाचातोचधमआहे. शुक्राचाय,कच, यित यां यासार या तप यांनी जगा या क याणाची काळजी वाहावी; इंदर्,वृषपवा,ययाितयां यासार यामोठमोठ ाराजांनीआपलीपर्जासुखीकशीराहील,हेपाहावेआिणसवसामा यसंसारीमाणसांनीआपलीबायकामुले, नेहीसोबतीवसंबंिधतमाणसे यां या उ नतीची िचंता करावी. या सवांनी आपले सुख जगात या दुस याकुणा याहीदुःखालाकारणीभतूहोतनाहीना,हेडो यांततेलघालनूपािहलेपािहजे.यि तधम, संसारधम, राजधम,यितधमसवसार याचयो यतेचेधमआहेत.यांपैकीकुठ याही धमालाजीवनाचा ितर कारकर याचा िकंवा याला या मलूभतू मयादाआहेत, याओलांड याचाअिधकारनाही. वधमाशीपर्तारणाकरणेहेपापआहे.मातर्आपला धम कोणता, हे याचे याने िनि चत करायला हवे. या धमाचे आचरणकरतानाही िनरपे परे्महासवधमांचाराजाआहे, हेयतीपासनूपतीपयंतपर् येकानेयानातठेवलेपािहजे.

हेसारेऐकता-ऐकताकच िकतीतरीमोठावाटूलागलामला. देवयानी दुदवी!वगआिण पृ वीयांचेमीलन या या वभावातघडलेहोते,अशायाशरे् ठ पु षाचेपरे्मितलालाभलेहोते;पण यालासु ाितनेशेवटीशापिदला.अंगणातलाक पवृआप याहातांनीितनेतोडला.

पू ला घेऊन मी पुढे कुठे जावे, हा पर् न मा यापुढे होताच! तो यतीने

Page 261: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

सोडिवला.तो हणाला,‘िहमालया यापाय याशीमा याओळखीचेअनेकव यलोकआहेत.मोठेशरू

आिण पर्ामािणकआहेत ते. अगदी िजवाला जीव देणारे. मी यां यांत अनेक वषरािहलोआहे.मा यामंतर्तंतर्ावर यांचीफारशर् ाहोती. यामुळंमा यावर यांचीभ तीआहे.तेतुलाआिणपू लाडो यांततेलघालनूजपतील.’

िहमालया या पाय याशी एखादी पणकुिटका बांधनू आ ही ितघांनी राहावे,आजपयंत शरीर क टवीतआले या वडील िदराची सेवा करायची संधीआप यालािमळावी,असेमा यामनातसारखे येतहोते.शेवटी तेबोलनूदाखिव याचेधाडसमीकेले.ते हायितहसनू हणाला,

‘विहनी,तेश यनाही.कचमोठ ाउगर्तप चयलाबसणारआहे.अशावेळीमी–’

मीमधेचिवचारले,‘कचउगर्तप चयाकरणारआहे?तीका?’‘शुक्राचायांनीतशाचतप चयलापर्ारंभकेला, हणनू.’मीहसतपर् नकेला,‘जेगु करील,तेिश यानंकरायलाहवं,असंशा तर्आहेका?’यितगंभीरपणानेउ रला,‘कच खरा आदश पु ष आहे. या या वभावात म सराचा लवलेश नाही.

कीतीची लालसा नाही. देवांचासु ा गु हो याची हाव नाही; पण संजीवनी िव ागमाव यामुळे ित यापे ाहीपर्भावी िव ा िमळवायचीआिण पु हा दै यांना देवाहनूभारीकरायचं,अशीशुक्राचायांचीमह वाकां ाआहे.’

मी वृषपवा महाराजांची मुलगी. शुक्राचायां या तप चयमुळे दै यांचे बळवाढणार,याक पनेनेखरोखरमलाआनंद हायलाहवाहोता;पणतोझालानाही.मीभीत-भीतयतीलािवचारले,

‘अशीकुठलीिव ाशुक्राचायिमळवणारआहेत?’‘संजीवनीिव े नंमेलेलामनु यिजवंतकरतायेई.आतािजवंतमनु यनुस या

मंतर्ानंकसामारता येईल,ही िव ा संपादनकर याचा शुक्राचायांनी िन चय केलाआहे.’

‘कचयाचिव ेकिरतातपकरणारआहे?’‘कचालामोठंदुःखझालंआहे,तेहेच.तप यानंिवनाशकिव े यामागंलागू

नये, असं याला फार-फार वाटतं; पण शुक्राचायां या िव वंसक श तीला आळाघालायचा,तरतो तेवढ ाच िव वंसा याभीतीनंघालता येईल.एरवी तेश यनाही,हणनू तेवढ ासाठीकचउगर्तप चयला सु वातकरीतआहे.ती िकतीवषंचालेल,देवजाणे! पण तो तप चयला बसलाअसतानासव गु बंधूंनीआिणमा यासार यािमतर्ांनी जगात शांती नांदावी, हणनू आपाप यापरी तप करणं ज र आहे, खरायितधमहाचआहे. याचंपालनमीआताकरणारआहे.’

यावरमीकायबोलणार?

एक गो ट मातर् मा या मनातआली. मी तर्ी होते,आई होते. माझे मन

Page 262: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पू भोवती, संसाराभोवती घुटमळतहोते.कचआिणयित हे पु षहोते.घर हे तर्ीचेिव वअसते;पणिव वहेकचासार यापु षांचेघरअसते.

दुस यािदवशीसकाळीयतीबरोबरमीिनघाले.काही िदवसांनी िहमालया या पाय याशी पोचले. पू तर िहमालय िदसू

लाग यापासनूआनंदानेनाचूलागलाहोता.न याजागीमलाकाहीहीकमीपडणारनाही,अशी यव थायतीनेकेली.

तोपरतजायलािनघाला,ते हापू लामी या यापायांवरघातलेआिण यालावंदनकरीतमी हणाले,

‘भावोजी,तुमचीपु हाके हागाठपडेल?’तोहसत हणाला,‘के हा?ते याितर्कालदशीकाळपु षालाचमाहीत!’माझेअंतःकरणयाउदग्ारानेकंिपतझाले.मी यालालगेच हणाले,‘याअभािगनी याएकुल याएकआशेलातुमचाआशीवादअसू ा.’यानेपू लाउचनूवरघेतले, याचेजावळकुरवाळले.मगमा याकडेवळूनतो

हणाला,‘विहनी,काहीकाळजीक नकोसत.ूतुझापू आजवनवासीअसला,तरीउ ा

हि तनापरू यािसंहासनावरबसेल.’

९पू मोठाहोऊलागला.कलेकलेनेचंदर्कोरवाढतेना?तसा!मोठाहडूहोतातो.

यालासांभाळता-सांभाळता नाकी नऊ येत मा या! पण मीअर यातअसले, तरीमा यासेवेलाअनेकमाणसेहोती.यती याकृपेनेएखा ावनराणीसारखेमाझेजीवनचालले होते. पू या नाजकू पावलांना खडासु ा बोचू नये, अशी काळजी मा याभोवतालचीमंडळीघेतहोती.

पू हळूहळूबोलूलागला. याला कुठे ठेवूआिण कुठेनको,असेमलाहोऊनगेले.पू िचमुकलेधनु यआिणिचमणेबाणघेऊननेमध लागला. याचाअचकूनेमपाहनूमाझाआनंदगगनातमावेनासाहोई.

पु आणखीथोडामोठाझाला.अ याकोसावरअसले याएकािव ानॠषीं याआशर्मात याचेवेदा ययनसु झाले.

मा यासमोरमाझेबाळवाढतहोते.माझेहोतहोते. याचे वतंतर्अि त वमलाजाणवूलागलेहोतेआिणतरीहीतेमाझेचहोते–अगदीमाझेएकटीचेहोते.

अशीवषांमागनूवष गेली.पू दहा-अकरावषांचाझाला.आतामला या यापराक्रमाचाअिभमान;पण या यासाहसी वभावाचीभीतीवाटूलागली.

आईचेमनिकतीवेडेअसते! यालावाटते,आप याबाळानेलवकरलवकरमोठेहावे, खपूखपू मोठे हावे. मोठेमोठे पराक्रम करावेत; िवजयी वीर हणनू सग याजगातगाजावे.पण याच वेळी यालावाटतअसते,आपलेबाळसदैवलहानराहावे,

Page 263: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आप यासावलीततेसदैवसुरि तअसावे,किळकाळालासु ा या याकेसालाध कालावता येऊनये! िशकारीला गेलेलापू परतयायला वेळलागला,कीमाझाजीवखाली-वरहोई.नाहीनाही याअमंगळक पनामनातयेत.मीसा यादेवदेवतांनानवसकरीत सुटे.पणकुिटके यादारातडो यांतपर्ाणआणनू याचीवाटपाहतउभीराही.पू िदसला,कीमाझाजीवखालीपडे. याने केलेलीभलीमोठी िशकारपाहनूमाझेमलाचनवलवाटे.मी व नाततरनाहीना,असेमनातयेई.मलाएकदमपू यानाजकूबाळमुठीआठवत. या बाळमुठीनंी धनु यबाण हाती घेऊन धडू मारावे, हा केवढाचम कारहोता!अगदीलहानपणीिभंतीवर या वतः यासावलीलाघाबरणारापू !तोआताघनदाटअर यात यािहंसर्पशूंशीिकतीलीलेनेसामनादेतहोता!

नदी उगमापाशी अगदी लहान असते. एक साधी बोटाएवढी धार! तीड गराव नखाली येते. मैदानातउतरते. ितचेपातर् ं दहोते.तीवळणावळणानेवाहूलागते.ितलादुस यान ािमळतात.तीखपूमोठीहोतजाते.पू हीअसाचवाढला.यावनवासातही यालाअनेकिमतर्िमळाले.काहीॠिषकुमार,काहीव यजातीचंीमुले.इथ याउ सवांत,िवनोदात,सुखदुःखांतजीवना यासवहालचालीतंआिणउलाढालीतंयाचेउमलतेमनरमनूगेले!

आतामलाएकिविचतर्अनुभवयेऊलागला.एकदावाटे,पू आप याअगदीजवळआहे.नऊमिहनेपोटातिजतकाजवळहोता,िततकाच!लगेचमनातयेई,छे!हानुसताभासआहे.तोआप यापासनूदरूदरूचाललाआहे.आभाळातगात-गातउंच-उंचउडणा यापाखराचाघरट ाशीिजतकासंपकराहतो,िततकाच याचाआतामा याशीसंबंधउरलाआहे. याचेजगआतािनराळेहोतआहे.तेजगजे हापणूपणेफुलेल,ते हायात या यायादुदवीआईलाजागाअसेलना?की–

हा िवचारमनातआला, हणजेमाझेमननकळतउदासहोई.मगपू मोठ ामायेनेिवचारी,

‘आई,तुलाकायहोतंय?्’मला यालाकाही-काहीसांगतायेतनसे.माणसूहाअंतरंगीएकटाचअसायचा,

असासृ टीचािनयमआहेका?राहनू-राहनूमनातयेई,मीआईबापांनामुकले,पतीलामुकले; पुतर्ाला मुक याचा तसाच पर्संग मा यावर येणार आहे काय? मलाभिव यकाळाचीभीतीवाटूलागे.

१०असलेउदासिवचारमनातआले, हणजेपणकुिटकेबाहेरयेऊनमीिहमालयाची

शुभर्बफा छािदतिशखरेपाहतआिण यां याशीघटका-घटकागुजगो टीकरीतबसे.आकाशालािभडूपाहणा या याउ ुंगिशखरांतमलाधीरदे याचीकेवढीसु तश तीहोती!याचपिरसरातपावतीनेमोठेतप केलेहोते.ही पु यभमूीआहे,आपलेवनवासीजीवनहेएकपर्कारचेतपचआहे.हेतप यथजाणारनाही,भगवानशंकरां याकृपेनेअंतीसारेकाहीठीकहोईल,अशीशर् ािहमालया यापिवतर्दशनानेमा यामनातिनमाणहोई.

िहमालयाचीचगो टकशालाहवी?अर यातलीपर् येकव तूमलानकळतधीर

Page 264: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देतहोती.जीवनातलेअंितमस यसमजावनूसांगतहोती.वेलीवंरक यायेत, यांचीफुलेहोत.तीफुले रंगांचीआिणगंधांचीउधळणमु तह तांनीकरीत.मगएकेिदवशीतीकोमेजनूजात.पणकोमेजतानासु ातीहसतआहेत,असेमलावाटे.माझेयौवनयाअर यातचसुकूनजाणार,याभीतीनेमन याकूळझाले, हणजेहीफुलेमला हणत,

‘वेडीआहेसत,ूशिम ठे!जेआजफुलते,तेउ ाकोमेजते.हासृ टीचािनयमचआहे.आ हीइतकीफुलंइथंफुलतो. वेलीवंरचकोमेजनूजातो,पणआ हीकधी दुःखकरीत बसलोआहोत का? जे जीवन वाट ालाआलंआहे, तेआनंदानं जगणं, याजीवनातलारसिकंवासुगंधशोधणं,तोसवांनाआनंदानंदेणंहासुखीहो याचासवांतसोपामागआहे.’

खळखळ वाहत जाणारी नदीसु ा मा या उदास मनाला अशीच ता यावरआणी.पावसा यातलेितचेउ म पपािहले,ित यामुळेघडणारेअनथऐकले, हणजेमनातयेई,यौवनहाकाहीकेवळवरनाही;तोएकशापसु ाआहे.ता या या धंुदीतमनु यिकतीउ छंृखलहोईल,सुखा यापाठीमागेलागनूकुठ याकाट ाकुट ांतिकंवाद याखो यांतधडपडतजाईल,धावताना िकती मंगलआिणकोमलगो टीपायांखालीतुडवील,याचानेमनाही!

ॠिषमुनीअर यातजाऊनतप चयाकाकरतात,हेयावनवासातमलाकळले.िनसगआिणमनु ययांचेअनादीआिणअनंतअसे िनकटचेनातेआहे. हे दोघे जुळेभाऊचआहेत. हणनूचमनु य िनसगा यासहवासातअसला, हणजेजीवनआप यास य व पात या यापुढेपर्गटहोते.जीवनाचीश ती कुठलीआिण या यामयादाकुठ या, हे माणसालाकळूलागते. िनसगापासनू मनु य दरू गेला,की याचेजीवनएकांगीहोऊलागते. याकृितर्म,एकांगीजीवनात या याक पना,भावना,वासनायासवचगो टीअवा तविकंवािवकृत व पधारणकरतात.माझेदुदवएकादृ टीनेमाझेसुदैवठरले, हणनूमीइथेआले.जीवना या मुळाशीअसले यास याचेमलादशनझाले.

११मातर् नेहमीचमाझेमनअसे िवचारशीलराही,असेनाही.मी िवरिहणीहोते.

पतीचादीघिवयोगभोगणा याप नीनेशंृगारकुणाकिरताकरायचा,असे वतःलाचमीिवचारीतअसे;पणएखादािदवसअसायेईकी, यािदवशीथोडेसेतरीनटावे,असेमलावाटे.सभोवतालीउमलणारीशेकडोरंगीबेरंगीरानफुलेमला हणत,

‘अग वेडे,आ ही तु या शंृगाराकिरताज मालाआलोआहोत.अशी दरू दरूकायपळतेसआम यापासनू?’

मगमा यातली तर्ीजागीहोई.नाना रंगांचीआिण गंधांची फुलेमी वेचनूआणी.सा ेपानेआपला शंृगारकरी.मगमहाराजांचीआठवणतीवर्तेनेमा यामनातजागीहोई.असा शंृगारक नचअशोकवनातमी यांचीवाटपाहतबसतअसे. यासा याउ मादकआठवणीमा याकाळजाचेलचकेतोडूलागत. िदवसभरमलाकाहीसुचेनासे होई. रातर्ी तृणश येवर पड यानंतर तर मनाची तळमळ आिण शरीराचीतगमगअिधकचवाढे.वाटे,यतीलाअनेक िस ीठाऊकआहेत.आपण यामाहीत

Page 265: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

क न यायलाह याहो या.महाराजांचाएकचश द, ‘शमा’अशी यां या वरातलीएकचहाक,मलायापणकुिटकेतपर् येकिदवशीऐकूआलीअसती,तरमी याहाकेपुढेवगसुख तु छमानलेअसते. यांचाएकच पश,अगदीसाधा पश– हळुवारपणानेपळभर यांनीकेसांव निफरवलेलाहात–तेवढा पशमलािमळेल,तर–

हासाराजीवघेणारामनाचाखेळबंद हावा, हणनूमीखपूधडपडकरी.कचाचेआिणयतीचे वैरा यआठवनूपाही.पणमनअगदीओढाळ गु होई.काही के या तेमा याता यातराहतनसे.तेउडूनहि तनापुरातजाई.अशोकवनातिशरे.महाराजांचीवाटपाहतभुयारा यादारातउभेराही.

नाही,माणसालाशरीरसदैवदरूफेकूनदेतायेतनाही!

१२मोठ ा क टाने आवरले या अस या नाजकू इ छांचा फोट एखा ा वेळी

अगदी अनपेि त होई. पू सात-आठ वषांचा झाला, ते हाची गो ट. जवळच व यजमातीचंा उ सव होता.तो बघायलाआ ही गेलो. या उ सवातएकनाटक होते. तेपाहायलामीबसले.पू ॠिषकुमारांतबसलाहोता.मा याजवळबसले याएकापर्ौढतर्ी यामांडीवरचार-पाचवषांचीमुलगीहोती.ितचेडोळेमोठे संुदरहोते;पणमलाकौतुकवाटले,तेडो यांपे ाहीित याकेसांचे. याकेसांतमधनूचमोहकसोनेरीछटाअसलेले केस िवपुल होते. िवजे या अगदी बारीक तारा काढा यात,आिण का याढगांतनू या गंुफा यात, तशा यासोनेरीछटा वाटत हो या. मुलगी नुसती गोडचन हती,तरधीटहीहोती.मीहातपुढेकरताचआढेवेढेनघेतातीयेऊनमा यामांडीवरबसली.मा याकडेटकलावनूपाहूलागली.ितचीहनुवटीउचलनूमीितलािवचारले,

‘बाळ,तुझंनावकाय?’‘अलका.’िकतीगोडनावहोतेते. याबाईलाओळखठेव यािवषयीसांगनूमीउ सवातनू

परतले.आम यापणकुिटकेतआले.पणमलाकाही के यारातर्ीझोप येईना.राहनू-राहनू ती गोड मुलगी डो यांपुढे येऊलागली. महाराजां यासहवासाचीआिण यासहवासातलाभणा यासुखाचीआठवणतीवर्तेनेहोऊलागली.वाटले,पू लाएखादीअशीगोडबहीणअसायलाहवीहोती! िकतीतरी िदवसती हुरहुरपायातसलणा याकाट ा याबारीकटोकापर्माणेमा यामनालाटोचतहोती.

िकती-िकतीिनरिनरा याटोच यायाशांतजीवनातहीमाझेमनअ व थक नसोडीत.

मधेएकदायितयेऊनमाझीिवचारपसूक नगेला. यानेराजमाते यामृ यचूीवातासांिगतली.तीऐकूनमलाफारवाईटवाटले. यांनीमलाफारचांगलेवागिवलेहोते.ना यानेतर यामा यासासबूाईहो या. यांचीकाहीतरी सेवामा याहातनूघडायलाहवीहोती!पणतोयोगआलानाही,याचेमलाफारदुःखझाले.

हि तनापुराहनू आलेला एक तापसी एकदा भेटला. या या बोल यात,महाराजांनीरा यकारभारातनूल काढूनघेतलेआहे,यदुलहानअस यामुळेदेवयानीच

Page 266: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

साराकारभारपाहतआहे,असेआले.असेका हावे, हेमलाकळेना. देवयानीचेआिणमहाराजांचेभांडणझालेअसेलकाय?झाले,तरझाले! हणनूकायमाणसानेआपलेकत यसोडायचे?याभांडणाचामहाराजांवरकायपिरणामझालाअसेल?काहीकाहीमाणसांना परे्मा याओला याचीफारगरजअसते.तो िमळालानाही,तरती सुकूनजातात. देवयानी आिण महाराज यां यांत जर कायमचे िवतु ट आले असेल, तरमहाराजांचीगतकायहोईल?

या िदवशी मीअितशय उदास झाले. वाटले, वतः या पर्ाणांची िबलकूलकाळजीक नये.अ सेउठावे,हि तनापुरालाजावेआिणमहाराजांना हणावे,

‘चला,मा यापणकुिटकेत.ितथंआपणराजवाडािनमाणक .’पण पू अजनूलहान होता. देवयानीची ती दवंडी जुनीझालीअसली, तरी

मा यामनावरतीएखा ात त मुदरे्पर्माणेउमटलेलीहोती.मीरडरडरडले.रातर्ीझोपतानानेहमीपर्माणेदेवाचीपर्ाथनाकरीत हटले,

‘देवा, यांनासुखीठेव.’

पर्ाथनाकरतानामीजेजे हणतअसे,तेतेबाळपणीपू मुकाट ाने हणे.पणआतातोथोडामोठाझालाहोता, यािदवशी यालाकायलहरआली,कुणालाठाऊक!यानेमलािवचारले,

‘आई, यांना हणजेकुणाला,ग?’मीहसतउ रिदले,‘ यांना हणजे यांना!’तोहट्टध नबसला,‘ यांचंनावसांगमला.’‘तूमोठाझा यावरसांगेन.’‘मीआताझालोय्कीमोठा!मलाअचकूनेममारतायेतो,मंतर् हणतायेतात,

पोहतायेतं,झाडावरचढतायेतं–’‘अंहं!यापे ाखपूखपूमोठं हायचंय् तुला.खपूखपूिव ािमळवायचीआहे.

लढाईतमोठमोठेिवजयिमळवायचेआहेत.’‘तेआजसु ािमळवीनमी.कुणाशीलढाईक ,बोल!’मी याचेत डकुरवाळीत हटले,‘या वेळीनाहीलढाईकरायची, बाळ, पुढं!तूसोळा वषांचा हो.मग यांना

हणजेकुणाला,हेतुलामीसांगेन.आधीनाही.’

१३पण पू सोळा वषांचा हो यापवूी मा या पर्ाथनेतले ते कोण आहेत, हे

सांगायलािनसगानेसु वातकेलीहोती.तोदहा-बारावषांचाहोईपयंतमातृमुखीआहे,असेमलावाटतहोते;पणपुढ याएक-दोनवषांततोझपाट ानेउंचझाला,अंगानेभलागला आिण चेह यामोह याने थोडासा महाराजांसारखा िदसू लागला! या याकडेपाहनू महाराजांची मला अिधक अिधकआठवण येऊ लागली. यातच अधनूमधनू

Page 267: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हि तनापुराहनू येणारा एखादा तापसी जे काही सांगे, याने माझा जीव कसाटांग यासारखा होई. महाराजांचा रा यकारभाराशी काही संबंध उरला नाही. तेमिहने यामिहनेराजधानी याबाहेरअसतात.नगरातअसले,तरीअशोकवनातनूबाहेरपडत नाहीत. यां या िवलासिपर्यतेलामयादा रािहलेली नाही. एक ना दोन.अशाअनेकअशुभगो टीकानांवरपडत.मीकोण, हेठाऊकनस यामुळेबोलणारासहजबोलनूजाई;पण या याबोल यानेमाझाजीवकासावीसहोई!

काय करावे, हे मला कळत नसे. िज याव न जीवओवाळून टाकताना मीणभरहीिवचारकेलानसता,अशािपर्य य तीचेअधःपातापासनूआप यालासंर ण

करतायेऊनये?छे!मनु यिकतीदुबळाआहे!हे नवे दुःख िवसर याकिरता मी िचतरे् काढ यात माझे मन गंुतवू लागले.

अशोकवनासारखीसाधनेइथेकुठूनिमळणार?पणवनातराहणा यामाणसांना,नगरातराहणा यामाणसांइतकीचकलेचीआवडअसते.इथेनानापर्कारचेपानाफुलांचेरंगहोते.केसांचेआिण िपसांचेनानापरीचें कंुचलेतयारकरता येतहोते.उ ुंग िहमालय, संुदरवनशर्ी, अदभु्तआकाशरंग. हे सारे िचतर्िवषय हणनू हात जोडून पुढे उभे होते.एखा ा लहान मुलाला नवे खेळणे िमळाले, हणजे जसे तेअ टौपर्हर या याशीखेळ यातदंगहोऊनजाते,िचतरे्काढ यातमीतशीचगंुगहोऊनगेले.

एकेिदवशीमलावाटले,आपणपू चेिचतर्काढावे.मी यािचतर्ाचीक पनाक लागले, पण मा यापुढे जे िचतर् उभे राहू लागले, ते थेट अशोकवनात यामहाराजां या िचतर्ासारखे.माझेमलाचयागो टीचेनवलवाटले.मगमा याल ातआले,यावाढाळूवयातपू महाराजां यासारखाहोऊलागलाआहे!

१४पू सोळावषांचाझाला.तो कुणीसाधा कुमारनसनू,हि तनापरूचाराजपुतर्

आहे, हे रह यमी यालासांिगतले. तेकळ यावरआप याआईनेअसे रानावनांतराहणे यालाबरेवाटेना!देवयानी याम सरी वभावामुळेहि तनापरूसोडूनआलेआहे,अशीमी याचीसमजतूघातली;पणतेवढ ाने याचेसमाधानहोईना.

तोमला हणूलागला,‘आपण दोघं हि तनापरूला जाऊ या. महाराजांना भेटू या. मी महाराजांना

हणेन,‘मीतुमचामुलगाआहे.तुम यासाठीवाटेलतेिद यकरायलातयारआहे;पणमा यायाआईचेअसेहालक नका!’’

पंधरा-सोळावषां यामुलाचीसमजतूघालणेफारकठीणकामआहे.यौवनाचीपिहलीऊमी िजतकी उ साही, िततकीच अंधळीअसते. यवहारातले काटेकुटे ितलािदसतनाहीत. व नात याफुलांचासुगंधमातर्सततित याभोवतीदरवळतअसतो.आप यालामहाराजहि तनापुरालाबोलावनूनेतील,अशीवेळलवकरचयेईल.तोपयंतआपणइथेचराहणेइ टआहे,असेमी यालापरोपरीनेसमजावनूसांिगतले.पण यालाते पटले नाही.आईचीआ ा मोडायची नाही, हणनूचडफडत तो ग प बसला. तोमहाराजांचा मुलगाआहे, हे रह य याने मला िवचार यापासनू कुणालाहीसांगायचेनाही,अशीशपथमी याला यायलालावली,ते हामलाअडिव यासाठीतो हणाला,

Page 268: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘महाराजांनासु ा!’मीहसतउ रले,‘अरेवेड ा,महाराजइथंकशालायेतील?’तो हणाला,‘इथं नाही. पण दुसरीकडं कुठंही यांची माझी गाठ पडली, तरी मी ग पच

बसायचं?पुतर् हणनू यांनावंदनकरायचंनाही? यांचाआशीवादमागायचानाही?’याचेसमाधानकर याकिरतामी हणाले,‘असं कोण सांगतंय् तुला? महाराजांना मी तुमचा मुलगा पू आहे,असं तू

खुशालसांग, तुलाकाहीआठवतनसेल;पण यांची तु यावरफारमायाहोती.मातर्एकल ात ठेव,महाराजांिशवाय कुणालाहीतूकोणआहेस, हेकधीसांगायचंनाही.अगदीशपथआहेमा याग याची.’

इतकीवष दयातजपनूठेवलेलेहेरह यमीपू लासांिगतले;पण यानेमातर्आपलेनवेरह यएकाश दानेहीमलासांिगतलेनाही!

१५मुलेमोठीहोऊलागली,कीतीआईबापांपासनूदरूजाऊलागतात, हेचखरे.

पर्ीतीआिणपराक्रमयात णमना यादोनमोठ ापरे्रणाअसतात.कुमार-कुमारीनंायां याबाळपणा या सुरि तजगापासनू भुलवीत-भुलवीत यादरू नेतात!आईबापमातर् यांचीकाळजीकरीतजु याजगातचभर्मतराहतात!

पू तरीयालाअपवादकसाहोणार?तोिशकारीकिरताफारदरूजाऊलागला.िहमालया या िशखरांव न चढून जा याचे व न याला पडू लागले. िमळाले याधनुिव े पे ाअिधक िव ा कुठे िमळेल,याचीचौकशीकरायला याने सु वात केली.भीतीहाश द या यावा यालासु ाउभाराहीनासाझाला.

पणभीतीजशी या यामना याएकादारातनूिनघनूगेली,तशीपर्ीतीदुस यादाराने ितथे राहायलाआली. मु ध,अ लड,लाजरी, िनरागस पर्ीती!अ णोदया याआधीपवू याकोप यातिदसणा यानाजकूगुलाबीछटेसारखीपर्ीती!

पणआपलेहेरह य यानेमलाकधीचसांिगतलेनाही.तीसोनेरीकेसांचीगोडपोरगीअलका!ितचीआईमाझीिजवलगमैतर्ीणबनलीहोती.हळूहळूमुलांचीहीमैतर्ीझाली.मातर्पू सोळावषांचाझा यानंतर या याआिणअलके यावाग यांतबदलहोऊलागला.दोघेपवूीइत यामोकळेपणानेदंगाकरीनाशीझाली. यां याहालचालीतंअनािमकसंकोचिदसूलागला.इतरमाणसेआपाप याकामातआहेत,असेबघनूदोघेहीएकमेकांकडेटकलावनूपाहत.मगगालांत यागालांतहसत.लगेचअलकाखाल यामानेनेपाया यानखानेजमीनउक लागे.तीअगदीलहानहोती, ते हापू चेकाहीकामकरायलासांिगतले,तरतीत डाचाचंबूक न हणायची,

‘आ हीका याचंकामकरावं?तोकुठंआमचंकामकरतो?’पणआतातीके हाहीआली,तरीितचेल मा यापे ा या यासुखसोयीकंडेच

अिधकअसायचे.हेसारेमा याल ातहळूहळूयेऊलागले. यातवावगेअसेकाहीन हते;पण

Page 269: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

एखा ा वेळी मा या मनात येई, हा परे्माचा अंकुर वाढू देणे यो यआहे का? पूराजपुतर्आहे. ययाितमहाराजांचा मुलगाआहे. उ ा देवाला दया येऊन सारे सरळझाले,तरएखा ाराजक येशी याचेल नहोईल.मगहीगोड,गरीबपोरगीमनात यामनातझुरतजाईल.िनराशहोऊन–छे!सफलनहोणा यापरे्माचेदुःखअसहयअसते.अलके या वाट ाला हे दुःख येऊ दे यापे ा हा परे्माचा अंकुर मुळातच खुडूनटाकलेलाकायवाईट? िनराशेपे ाखोटीआशाफारवाईट!याअलकेचीमावशीपवूीहि तनापरू या राजवाड ात दासी होती, हणे! अशा कुळातली ही मुलगी आिणराजकुळातलापू –पृ वीवर यापणतीनेआकाशातलीचांदणीहो याचीहावध नकसेचालेल?

अशावेळीमाझेदुसरेमन हणूलागे,‘तूएकेकाळीराजक याहोतीस!पण पुढेदासीझालीसच,कीनाही?अलकेचं

कुळमोठंनसेल!पणितचंपरे्मखरंआहेना?दासीचंपरे्मआिणराजक येचंपरे्मकायिनरिनराळंअसतं?’

मा यामनातअसेउलटसुलटिवचारयेऊलागले.पणपू लािकंवाअलकेलायाबाबतीतकाहीबोलायचाधीरझालानाहीमला.अशाबाबतीतत णमाणसांइतकाचवडीलमाणसांनाहीकाहीबोलायचासंकोचवाटतो!

अशीदोन-तीनवषगेली.पू एकोणीसवषांचाझाला.एके िदवशीपर् ु धमनःि थतीत िशकारअधवट

सोडून तो परतआला. द यूंनी उ रेकडेफार मोठा उठाव केलाआहे,असे या याकानांवरपडलेहोते.हि तनापुरावरचालक नजा याकिरता ते िनघालेहोते. युवराजयदुमोठेसै यघेऊन याद यूंशीलढ याकिरतािनघा याचीहीवाताहोती.

यारातर्ीमा याडो यालाडोळालागलानाही. पु हा पु हामा यामनातयेतहोते.

‘यदु सै य घेऊन लढाईवर जातआहे. मग महाराज कुठंआहेत? रा यावरपरचक्रआलंअसताना ते व थबसलेअसतील?छे! तेश यनाही. ते णश येलािखळूनपडलेअसतील?कीयापाषाण दयी देवयानीनं यांनाकुठंबंिदखा यातक डूनठेवलंय?्

िकतीिकतीकुशंकामनालासार यादंशकरीतहो या!मा यासारखाचपू सु ा या रातर्ीसारखाया कुशीव न या कुशीवर होत

होता.मीदोन-तीनदा यालािवचारले,‘कायहोतंय,्रे,तुला?झोपयेतनाहीआज?’‘काहीनाही,ग,आई...’असेउ र देऊनतोग पबसला. पुढेएकअ रसु ा

बोललानाही.मला हसूआले. वाटले, यालाअलकेचीआठवण होतअसावी. हे वय मोठे

िविचतर्असते.कुणीसांगावे,आज यानेितचेपिहलेचंुबनघेतलेअसेल!

१६रातर्ी पू का तळमळत होता, हे दुस या िदवशी मला समजले. सकाळी

Page 270: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िशकारीकिरता हणनूतोबाहेरपडला;पणसं याकाळपयंततोपरतआलानाही.रातर्पडली, तरी आला नाही. मा या मनात नाही नाही या शंका येऊ लाग या.या याबरोबर िशकारीला गेले या समवय क िमतर्ांची मी चौकशी केली.यां यापैकीही कुणी घरी परतला न हता! या सवांचे झाले तरी काय, हे कुणालाचकळेना.रातर्मलाखायलाउठली.मलानसांगतापू असाकधीबाहेररािहलान हता.अठरावषझोपलेलेदुदवपु हाजागेझाले,कीकाय,हेमलाकळेना!भीतीनेमाझेमनयाकूळझाले.

तीरातर्!तसलीरातर्देवानेकुणाहीआई यावाट ालादेऊनये!दुस या िदवशीदोनपर्हरांपयंतपा याबाहेरकाढले यामाशासारखेमाझेमन

तडफडतहोते.मगअलकाआली.पू आिण याचे िमतर्द यूंशीलढ याकिरता गेलेहोते.वडीलमाणसेपरवानगीदेणारनाहीत, हणनूिशकारीचेिनिम काढूनतेघराबाहेरपडलेहोते.वाटेवरचअलकेचेगावहोते. दुस यािदवशी दुपारीमलाएकपतर् ायचीकामिगरीअलकेवरसोपवनूपू पुढेगेलाहोता.

थरथरकापणा याहातांनीअलकेने तेपतर्मला िदले.मी तेउघडूनपािहले.या यातएवढेचश दहोते–

‘हि तनापरू यारा यावरपराचक्रआलंआहे.अशावेळी,माझाधमकायआहे,हेकायतुलासांगायलाहवं?आयु यातपिह यांदाचतुझीअव ाकरीतआहे!तुलानसांगता तु यापासनूदरूजातआहे.आई, माकरमला.माझीकाळजीक नकोस.िजवाला जीव देणारे िमतर् मा याबरोबरआहेत. तुझा पू लवकरच मोठा पराक्रमगाजवनूआिणहि तनापरू यारा यावरआलेलंपरचक्रपरतवनूतुलाभेटायलायेईल.’

पतर् वाचता-वाचतामा याडो यांत पाणी उभे रािहले. ितर्या या मुलानेरणांगणावरजाऊनये,असेकोण हणेल?पणमाझेआईचेमन! तेकाही के याशांतहोईना.तेडो यांवाटेिझरपूलागले.

अलकेनेमाझीआसवेपुसली.‘रडूनका,माई,रडूनका’ हणनूिमठीमा नतीमाझीसमजतूघालूलागली.

मीमनघट्टकेले.अश् आवरले.ित याकडेवा स यानेपािहले.ित यासोनेरीकेसांवरउ हाचीसौ यितरीपपडलीहोती.मोठेसंुदरिदसतहोतेतेकेस!अशीलाखांतउठून िदसणारीसनूआप यालालाभणार,याक पनेनेपू चीकाळजीकरीतअसलेलेमाझेमन णभरआनंदले.

आताअलकारडूलागली. फंुदत हणाली,‘माई,तेसुख पपरतयेतीलना?’यापर् नानेमाझे दय याकूळझाले;पणवरकरणीहसतआिणअलकेला

पोटाशीघेऊनितचेम तकथोपटीतमी हणाले,‘वेडी कुठली! अग, यु ावर काय थोडी माणसं जातात? यु हा आ हां

ितर्यांचाधमचआहे!’

१७अलके याआसवांतमाझीआसवेिमळाली.ते हाकुठेआमचीदोघीचंीमनेि थर

Page 271: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

झाली!आ ही खपू-खपू बोललो. पु कळ िवचार केला. यु ाची वाता या कोप यात

कळायलाफारवेळलागणार,ते हाआपणहि तनापुराहनूदहा-पाचकोसांवरअसले याएखा ा खेड ात जावेत; हणजे जाणा या-येणा या सैिनकांकडून िकंवा दतूांकडूनलढाईची बातमी कळत जाईल. ितथे कदािचत पू िकंवा पू चा कोणी िमतर्योगायोगानेभेटेल,असेआ हांलावाटूलागले.अलके याआईनेमोठ ाक टानेितलामा याबरोबरजायलापरवानगीिदली.मातर्आ हांलािनरोपदेतानातीहसत हणाली,

‘मुलगीहेबोलनू-चालनूदुस यानंदेणं. याचंदेणं यालावेळेवरदेऊनटाकलं,हणजेबरं!’

यतीनेमाझीखास यव था या मंडळीवंरसोपिवलीहोती, यांतलेदोनशरूपर्ौढ पु षसोबतीसाठीआम याबरोबरयायला िस झाले.नानापर्कार याक पनाकरीत,कधीआत याआतअश् िगळीत,तरकधीकुणालाहीनिदसतील,असाबेतानेते पुसनूटाकीत,कधीपू यापराक्रमाची व नेपाहततरकधी व नाततोजखमीझालेलापाहनूदचकूनजागेहोत,आ हीदोघीवाटचालक लागलो.

१८मीपरतहि तनापुराकडेचाललेहोते.अठरावषांनी.आलोहोते, याचवाटेने.

ितत याचभीितगर् तमनःि थतीत!याअठरावषांत याआठवणीं या मरणीचेमणीपु हापु हामनातघोळवीत,भिव याची व नेपाहतमीचाललेहोते.ती व नेकधीसोनेरीिदसायची!कधीकाळवंडलेलीभासायची!

अठरावषापवूीमीयावाटेनेआले,ते हादेवयानीपासनूिचमुक यापू चेर णकसेकरायचे,या िववंचनेतमी होते.आजतोच पू आईला िचंते याडोहात बुडवनूरणांगणावर गेला आहे. तो ितथे सुरि त असेल ना, या काळजीने माझे मनपावलोपावली याकूळ होतआहे.काळजी हीसावलीचीचस खी बहीणआहेकाय?माणसाचीसततसोबतकरायची,एवढेचकादेवानेितलािशकिवलेआहे?

शेवटीआ हीहि तनापुराहनूसहाकोसअसले याएकाखेड ातयेऊनपोचलो.तो िदवसअ यंतअशुभ होता.आ हां दोघीवंर वजर्ाघात करणारी एक वाता याचिदवशीयागावातयेऊनपोचली.एकाचकमकीतयदुआिण या याबरोबरीचेकाहीशरूसैिनकयांनाद यूंनीकैदक ननेलेहोते.शत् चािशर छेदक नआिण याचे मंुडकेभा यावरलटकावनूतीिमरवीतने याचीयाद यूंचीप तहोती.

ते िचमुकले गाव भीितगर् त होऊन या अमंगळ वातची चचा करीत होते.युवराजयदचेूपुढेकायहोणार,याकाळजीनेहळहळतहोते.

पणआ हां दोघीचें दुःख या यापे ाहीफारखोलआिणतीवर्होते!यदलूासोडवायलापू बहुधागेलाअसेल. या याबरोबर याशरूसैिनकांततोिनि चतअसेल.कदािचततोयदबूरोबरबंिदवानहोऊनपडलाअसेल!

पू चेदशनआप यालाआताकोण याि थतीतहोणारआहे?एकिवजयीवीरहणनू?कीशत् याभा या याटोकावर–

तीक पनासु ा–

Page 272: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पवूज मीमीकायपापकेलेहोते, हणनूई वरमाझाअसाअंतपाहतहोता?

*

Page 273: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानी

१अवसे याम यरातर्ीचाहाभयंकरकाळोखमलाजणू िगळायलाउठलाआहे.

िखडकीतनूबाहेरआकाशाकडेपािहले,तरचांद याडोळेिमचकावनूमाझीथट्टाकरीतआहेत, असे वाटले. राजवाड ात इतकी माणसे आहेत; पण वादळात अंग चो नवळचणीलाअसले या िचम यांसारखीती मुकीझालीआहेत.चोह बाजूंनीअ नी याउंचउंच वाळाउठा यात,कुठ याहीबाजनेू याआगीतनूबाहेरपडतायेऊनये,तशीमा यामनाची ि थतीझालीआहे. सं याकाळीतोदतूतीअशुभवाता घेऊनआला!ते हापासनू–

यदचूापराभवझाला–!मा यायदचूापराभवझाला! यालाद यूंनीपकडूननेले!छे!अजनूयावातवरिव वासनाहीमाझा! हेअघिटतकसेघडले? मंु यांनीमेपवतकसा िगळला?महाराणी देवयानी या पुतर्ाचापराभव?अिखल िव वाततप वीहणनूगाजले या शुक्राचायां यानातवाचापराजय? छे! हेश दसु ाखोटेवाटतात!भुतासारखेभासतात!

यदु यु ावर गेला, या िदवशीमी याला केवढ ाउ साहानेओवाळले! िकतीउ साहाने या या कपाळी मी कंुकुमितलक लावला! केवढ ा उ कंठेने मी या यािवजया यावातकडेडोळेलावनूबसलेहोते!पणचातकानेमेघाकडेजलिबंदूं याआशेनेपाहावेआिण यामेघातनू या यावरवीजकोसळावी,तशीमाझीि थतीझालीआहे.

देवयानीनेआजपयंतकधीखालीमानघातलीन हती.तीकधी कुणालाशरणगेली न हती. पणआज! काय क मीआता? कुणाला शरण जाऊ? बाबांची दीघतप चयासंप याचीवेळआलीआहे.याअठरावषांतमी यांनाकधीभेटलेनाही.माझेकुठलेही दुःख मी यां याकानांवर घातले नाही. तेकोिप टआहेत. मागचा- पुढचािवचारनकरतातप चयाअधवटटाकूनउठतील, हणनूमीसारेदुःखसोशीतआत याआत िगळीत गेले. संजीवनी िव ेसारखीअदभु्तश ती कचाला िजवंत कर या यामा याहट्टापायी यांनागमवावीलागली.आता पु हा यांनाअसलीश तीपर्ा तहो याची वेळआलीआहे.अशा ि थतीत ‘मा या यदलूासोडवनूआणा.‘ हणनू मीयां याकडेकशीजाऊ?कोण यात डाने यां यातप चयलाभंगक ?

छे!असला िवचारमी मुळीचकरणारनाही.पोट यागो यासाठीसु ाकरणारनाही. गे या अठरा वषांतील अनेक तीवर् दुःखे मा या मनात साठली आहेत.वालामुखी या अंतरंगात या उ ण रसासारखी ती, फोट हावा, हणनू धडपडतआहेत. यांनी यांनीमला दुखावले, यांचासडू घेणारआहेमी.तीशिम ठा- ितचे तेचक्रवतीहोऊपाहणारेकाट–हेययाितमहाराज–सवांचासडूमला यायचाआहे!पण

Page 274: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तोआ ानाही!बाबातप चया संपवनूपरतआ यावर, यांनाअदभु्त िस ीपर्ा तझा यावर!

पण ती िस ी पर्ा त होईपयंत यदु कुठेअसेल? याला पकडून नेणारे द यूया या िजवालाकाहीअपायकरणारनाहीतना?माझायदु!तो के हा सुख पपरतयेईल? याचेम तकमीआसवांनीके हा हाणीन?माझायदुमलाहवाआहे.बाकीकाहीनको!हेरा यनको,बाबांचीिस ीनको–

छे!हीदेवयानीबोलतनाही.आईचेदुबळेमनबोलतआहेहे!देवयानीनुसतीआईनाही.ती शुक्राचायांची मुलगीआहे.तीहि तनापरूचीमहाराणीआहे. ितचेमनअसेदुबळेहोताकामानये

२आईचेमनमहाराणी यामनापे ाअिधकसाम यवानअसतेकाय?काही-काही

सुचतनाही!कायकरावे?यदलूाकसेसोडवनूआणावे?एकदममलामहाराजांचीआठवणझाली.पवूवयातला यांचापराक्रममीऐकलाहोता.आप यामुलालाशत् नेपकडूननेले,हेकळ यावरएवढापराक्रमीिपता णभरतरी व थबसेलका?यदुकायकेवळमाझाआहे?तो जेवढामाझा, तेवढाचमहाराजांचाआहे. या यापराभवाची, यालाद यूंनी बंिदवान केले,याचीवाताअजनूमहाराजांनाकळलीनसेल?असेकसेहोईल?अमा यमा याकडेहीअमंगलवाताघेऊनआले.

मीिचंताम नझाले.लगेचते हणाले,‘मीअसाचअशोकवनाकडंजातोआिणमहाराजां याकानांवरहीवाताघालतो.

सा यारा यावरमोठाघोरपर्संगगुदरलाआहे,हेकळ यावरते व थबसणारनाहीत.आजपयंतची गो ट िनराळी होती. हा पर्संग िनराळा आहे. युवराजांना सोडवनूआण याकिरताते वतः वारीवरजातील.महाराणीनंीकाळजीक नये.’

अमा य हेसांगनू गे यालादीड-दोनपर्हरहोतआले.तरीमीकाळजीकनको? ितकडेमाझा मुलगाशत् या कैदेत पडलाआहे, तो पर्ाणसंकटातसापडलाआहे. हि तनापरू याधवलयशालाकािळमालागलाआहे.मीकाळजी केलीनाही,तर–!मीआईआहे.मीमहाराणीआहे-मीग पकशीबस?ू

महाराजअजनू मा याकडेकसेआले नाहीत? यांनी इथे येऊन मलाजवळघेतलेअसते,आमचीआसवे एकमेकांत िमसळलीअसती, तर मा या मनावरला हापवताएवढा भार थोडा तरी हलका झाला असता! ‘मी यदलूा सोडवनू आणतो, तूआ हांला दोघांना ओवाळायला तयार रहा!‘ या यां या श दांनी मा याअंतःकरणातला सारा अंधार उजळला असता! पण महाराज कुठे आहेत? ते अजनूमा याकडेकसे येतनाहीत?कायदुपकडला गेला,याबातमीचाअथसु ाकळूनये,इतके बेभान होऊन ते पडलेआहेत? मिदराआिण मिदरा ी यां या नादात िप याचेहणनूकाहीकत यअसते,एवढेसु ाका यांनाकळूनये?छे!कुठूनमलाकुबु ीझालीआिण हि तनापरूचीमहाराणी हो या यामोहाला बळी पडले?माझे तेल नन हते,बिलदानहोते.िववाह-होमात या याअि न वाळांतगेलीअठरावषंमीजळतआहे.

Page 275: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

३अठरावष!अठरावषापवूीचीतीवादळीरातर्ीमा याडो यांपुढेउभीरािहली.

या िदवशीमोठमोठेकलावंतमाझी नृ येपाहनूभान िवस न गेलेहोते.वसंतनृ य,उमाचिरतनृ य,वषानृ य,माझीसारीनृ ये यारातर्ीरंगली;पणटा यावाजवनूमाझेकौतुक करणा या या कलावंतांना एक गो ट ठाऊक न हती. यांत या पर् येकनृ याला देवयानी याकाळजात यार ताने रंगतआणलीहोती. ित या दयालाफारमोठीजखमझालीहोती,साधीसुधीनाही,पतीनेअ यंतिनदयपणेकेलेलीजखम! यानेितलाफसिवलेहोते.ितचागळाकापलाहोता.दासी हणनूित याबरोबरआले याएकाकवटाळणीव न यानेआपलाजीवओवाळूनटाकलाहोता. यादुःखाचािवसरपडावा,हणनूदेवयानीआपलासाराजीवनृ यातओतनूनाचतहोती यारातर्ी!

कलावंतां या दुःखानेचकलाअिधकसजीव,अिधक संुदर,अिधकसरस,होतेकाय? कलावंत दुःखीअसावा,असा सृ टीचाअिलिखत िनयमआहे काय? कुणालाठाऊक?

यारातर्ीबाहेरआकाशका याकुट्टढगांनीभ नगेलेहोते.वंचनेने यिथतझाले यामा याअंतःकरणासारखेभासतहोते ते.क्रोधाचेकढ पु हा पु हाबाहेरपडूपाहत होते– या मेघांतनू बाहेर येऊ पाहणा या िवजांसारखे! मनाम येमहाराजांिवषयीचाितर कारचाव यावा यासारखाघ गावतहोता;पण याकलावंतांनामाझीनृ येदाखिव याचेमीकबलूकेलेहोते.मीमाझीआवडतीकलािवसरलेन हते.मीनृ यशाळेतगेले.पिह यानृ यालासु वातझाली.हांहां हणतामीमाझेसारेदुःखिवस न गेले. िवकारां या पलीकडे, िवचारां या पलीकडे, वासनां या पलीकडे, सविणकगो टीं यापलीकडेकलेचेजगअसावे!मीमा या नृ याने धंुदझाले.आरशातवतःचे प पाहताना धंुद होतअसे, तशी. मा या शरीरा या कणाकणांतनू कलेचाआिव कारहोऊलागला.माझेमन, बु ी, दय, इंिदर्ये,हालचालीसवकाहीएक पहोऊन याआिव कारातनूपर्कटहोऊलागले.शिम ठाधडधडीतखोटेबोलतआहे,महाराजांचाआिणितचाचोरटापरे्मसंबंधआहे,पू याहातावरचक्रवितपदाचीिच हेआलीआहेत,यादोघां या यिभचाराचाहाफारमोठा पुरावाआहे.ही िच हेमी याकाट्या याहातावरराहूदेणारनाही,तोहातचयाजगातमीराहूदेणारनाही, या याआईलाहीयाजगातराहूदेणारनाही!नृ यशाळेतयेईपयंतमीहेसारखेमनाशीघोकीतहोते;पणवसंतनृ यापासनूवषानृ यापयंतएकदाहीमनातजळणा यायागो टीचंीमलाआठवण झाली नाही. महाराजांनी मला र नमाळ िदली, ते हाही मी या नृ या याधंुदीतचहोते. याधंुदीतच यारातर्ीमीझोपले.शिम ठेलामीतळघरातक डूनठेवलेआहे, ाचाजणूमलािवसरचपडलाहोता.

दुस यािदवशीसकाळीमलाजागआली,तीमहाराणी हणनू!एकवंिचतप नीहणनू!एकआप या मुला याक याणाचीकाळजीकरणारीआई हणनू!महाराजांनायां या महालातनू बाहेर घालवनू मी तळघरात गेले. ितथे ती न हती! मा यातळपायांचीआग म तकाला गेली. महाराजांपासनू या हाता या दासीपयंत सवांनीकानांवरहातठेवले;पणस यस तपाताळातलपिवले, हणनूकायतेलपनूराहते?

Page 276: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

४या हाता यादासी यापाठीवरचाबकाचेफटकारेबसूलागताचनृ यशाळेतनू

महाराजम येचराजवाड ातआ याचेितनेकबलूकेले;पणशिम ठेलाराजवाड ाबाहेरमहाराजांनीनेलीकशी?वाड ातलेसारेपहारेकरीिफतरूझालेअसतील?छे! यातमाझेिकतीतरीिव वासूसेवकहोते.मीअशोकवनातगेले.शिम ठे यादो हीदासीनंीपर्थमकानांवरहात ठेवले;पण यांना केसकाढून िवद् पकरायचीआिणसा यानगरीतनूगाढवाव निधंडकाढायचीधमकीदेताचशिम ठारथातबसनूकुठेतरीिनघनूगे याचेकळले. यारातर्ी यासार याचाप ालागलानाही;पणएक-दोनिदवसांतचमाधवअितशयआजारीपड याचेकळले;महाराज या यासमाचारालाजाऊलागले.उपचारहणनूमीहीगेले.ितथे यांचीवा द वधूमाधवीहोती.तीपोरगीगडबडूनगेलीहोती.ित याडो यांत पु हा पु हापाणीउभेराहतहोते. ितचेसां वनकर याकिरता ित यापाठीव न मी हात िफरवला. याबरोबर ितला भडभडून आले. ितचा दुःखाचा भरओसर यावरआ ही मोकळेपणाने बोलू लागलो. माधव असा एकदमआजारी कसापडला, हे ितने सहज सांिगतले. या नृ या या रातर्ी माधव नखिशखांतओलािचंबहोऊनम यरातर्ीनंतरचार-पाचघटकांनीघरीपरतआलाहोता.तोकुठेगेलाहोता,कागेलाहोता,हे यानेआप याआईलासु ासांिगतलेन हते.

माधवमहाराजांचाकेवढाजीव चकंठ चिमतर्आहे,याचीमलाक पनाहोती.या िदवसा यापावसाततो कुठेतरी गेलाहोता,याचा दुस या कुणालाहीतककरताआला नसेल; पण मी ते बरोबर ताडले! तो महाराजां या कामिगरीवरच गेला होता.शिम ठेला नगराबाहेर दरूदरू पोचवायला गेला होता. नाही तर मुसळधार पावसातनखिशखांतओलेिचंबहो याची यालाकायज रीहोती?नगराततोकुणा याहीघराचाआशर्यघेऊशकलाअसता.

हा धागा घेऊन मीशिम ठेचे रह यखणनू काढूलागले. मु ाम माधवा यासमाचाराला जाऊ लागले. माधवला वात झाला व याची बडबड सु झाली. याबडबडीतपु कळसाभागिवचकूहोता.पणदोन-तीनदातोजीवा येबोलला,तीऐकूनमाझीमहाराजां याकार थानािवषयीखातर्ीझाली.

एकदातो हणाला,‘सारथी,जलदघोडेहाक.’दुस यांदातोउद्गारलाहोता,‘महाराणीनंइथंउतरावं.’पर्थम मला या या वा याचा अथ कळेना. माझा काय संबंध होता या

रातर्ी याकार थानाशी? मग मा याल ातआले! तोशिम ठेला ‘महाराणी‘ हणतअसावा!सारेकोडेयाएकाश दानेउलगडले.महाराजांनीमलाफसिवलेहोते. यांनीधमप नीशी पर्तारणा केली होती. तेशिम ठे या नादीलागले होते. ितलामहाराणीकरायलातयारझालेहोते!मा यािजवावरउठलेहोते!बाहेरशिम ठेलावपू लाकुठेतरीसुरि तठेवनूपुढेमागे यांनापरतआणायचा यांचाबेतअसावा.

मी मनाशी िन यय केला, िवषवृ ाचा अंकुर मुळातच खुडला पािहजे! हीशिम ठाआिणहापू यांचाकाटाकाढूनटाकलापािहजे.मीलगेचसा या रा यात

Page 277: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अगदीखेड ापाड ांतसु ादवंडीिपटिवली.ितलावित यामुलालापकडूनदेणा यालामोठेब ीसजाहीरकेले.िकतीतरीिदवसमलावाटतहोते,आजनाउ ा यादोघांनाघेऊन कुणीतरीमा यासमोर येईल;पण तेकधीचघडलेनाही.तीदोघे कुठे गेली, हेमलाकळलेनाही.तीदोघेिजवंतआहेत,कीमेलीआहेत,देवजाणे!

पिहले काही िदवस महाराजांचा आिण ितचा काही तरी गु त पतर् यवहारअसावा,अशाशंकेनेमीअशोकवनातपाळतठेवली.कोणकुठेजाते,कोणितथेयेते,हेडो यांत तेलघालनूपाहत रािहले;पणपवूीदासीअसलेलीती मुकुिलका,तोकोणितचा वामीआिण िवलासम नमहाराजां या सुखसोयीसंाठी येणारी-जाणारीमाणसेयां यािशवायदुसरेकुणीचकधीआलेनाही.शिम ठािकंवापू –कोणीही,कधीहीआलेनाही.

५मघाशीमा यामनातआले,यदुपकडलागेला,हीबातमीऐकूनमहाराजअजनू

मा याकडेकसेयेतनाहीत?िकती वेडेअसतेआईचे परे्म! ते कशाला येतील मा याकडे? गे याअठरा

वषांतआ हीदोघेएकमेकांपासनूिकतीिकतीदरूगेलोआहोत!सातसागरपसरलेआहेतआम याम येजण!ूजगा या दृ टीने तेमाझेपतीआहेत,मी यांचीप नीआहे.पणअंतरंगात आ ही एकमेकांचे शत् झालो आहोत. सतत शत् सारखे वागत आलोआहोत. यां याहातनूरा यकारभारकाढूनघेऊनमीतोचालवायलासु वातकेली.मीयांचेचांगलेनाकठेचले;पणिवलासातम नहोऊनआिणआप यालादेवयानीनावाचीप नीआहे,यदुनावाचामुलगाआहे, यां यािवषयीआपलेकाहीकत यआहे, हेपारिवस न यांनीमा यावर पुरेपरूसडू घेतलाआहे!खरेच,माणसेशरीरानेएकमेकां यािकतीजवळयेतात!पणमनानेतीएकमेकांपासनूिकतीदरूअसतात!

अनेकदावाटते, यारातर्ीमी यांनाजोनकारिदला, यांचातोअपमानकेला,यांनाजीशपथ यायलालावली, यासवगो टीचंातर हाअसा िवपरीत पिरणामझालानसेलना?

मीतरीकायक ?माधवा यामृ यू याआिणमहाराजां याकुिटलकार थानाचेसारेधागेदोरेमलािमळालेहोते,माझेमनरागाने, वेषाने, ेषानेनुसतेजळतहोते!मलायासवरह याचाथांगप ालागलाआहे,याचीमहाराजांनाक पनाहीन हती.तेएकारातर्ीमा यामहालातआले.म ानेउ म झालेलामनु य तर्ीलंपटबनतो, हणे!पवूीमी हे नुसतेऐकलेहोते;पण या िदवशीतोहालाहलाहनूहीदाहकअसाअनुभवमलाआला.मा याकडे यांनीपरे्मयाचनाकेली.एखा ापशसूारखी! यां यात डालायेणारीदा चीदुगंधीमला णभरहीसहनहोतन हती!मीदरूजाऊनउभीरािहले.तेधावत मा या अंगावरआले. मा याशीझ बाझ बी क लागले. मा या मनात यासा यासाठले यारागाचाआिण ेषाचाएका णात फोटझाला.

मीिवचारले,‘शिम ठाइथंनाही, हणनूमाझीआठवणझाली,वाटतं,तु हांला?’तेशु ीवरनसावेत,नाहीतर यांनीमलातसलेउ रिदलेनसते!ते हणाले,

Page 278: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘शिम ठामलाहवी!तूमलाहवीस!िनअशाचिमळतील,ितत या संुदरमुलीमलाह यात!शेकडो,हजारोपोरीमलाह यात! वगात याअ सरामलाह यात!’

यां याएकेकाउदग्ारासरशीमाझेभाननाहीसेहोऊलागले.तोलजाऊनमीखालीपडते,कीकाय,असेमलावाटूलागले.

मीकठोर वराने यांना हटले,‘आधी दरू उभे राहा. मा या जवळ येऊ नका. मग काय बडबडायचंय,् ते

बडबडा!’तेिवकटहा यकरीत हणाले,‘मी बडबडत नाही. मी खरं तेच सांगतोय!् मी नहुष राजाचा मुलगाआहे.

पु र याचापणतूआहे.मलाशिम ठाहवी,मलादेवयानीहवी,मलाजगातलीपर् येकसंुदर तर्ीहवी.दररोजनवीसंुदर तर्ी!–’

तेमलाऐकवेना!एखा ावेडलागले यामनु यासारखेतेबोलतहोते.मा यामनातआले,मागेदरबारातयांचाथोरलाभाऊआलाहोता.तो तर्ीचा

ेषक नवेडाझाला.हे तर्ीवरपरे्मक नवेडेहोणारआहेतकाय?महाराजबडबडतहोते–ते हणतहोते,‘मा या विडलांना इंदर्ाणी िमळाली नाही; पण मी ती िमळवणार आहे.

जगात यासा या संुदरि तर्यामीिमळवणारआहे.एकफूलखुडायचं,वास यायचा,टाकून ायचं!पु हाएकफुलखुडायचं,वास यायचा,टाकून ायचं!’

मीमा याकानांवरहातठेवले.तेखोखोहसतमा याजवळयेऊलागले.माझीसवश तीएकवटूनमीओरडले,

‘दरू हा!दरू हा!मीकोणआहे,हेठाऊकआहेनातु हांला?’तेउ रले,‘ठाऊकआहे,तूमाझीबायकोआहेस.’मीआवेशाने हणाले,‘मीमहषीशुक्राचायांचीमुलगीआहे.ल नझा यावरतु हीमा यापाशीएक

शपथ घेतली होती. ती तु हांलाआठवत नसेल, हणनू सांगते. म घेऊन कधीहीमा यामहालातपाऊलटाकायचंनाही,असंमीतु हांलाबजावलंहोतं.तु हीतेकबलूकेलंहोतं.आजतरहोऊनतु हीमा यामहालातआलात!तु हीआपलीशपथमोडलीआहे.माझेबाबाकेवढेमोठेतप वीआहेत, हे तु हांलाठाऊकआहे. यांचीमा यावरिकतीमायाआहे,हेतु हांलामाहीतआहे. यां यातप चयचाभंगझाला,तरीहरकतनाही.मीअ शी यां याकडंजातेआिणतुमचंहेवागणं यां याकानांवरघालते.एकदाभयंकरशापिमळा यािशवायतु हीशु ीवरयेणारनाही.‘

‘शाप’याश दानेमहाराज दचकले. या उ म ि थतीतहीयाश दाचाअथयांना पुरेपरू कळलाअसावा. ते मागे सरकले. मा याकडे शू य दृ टीने पाहत उभेरािहले.

मला यांचीदयाआली. िकतीझाले,तरी तेमाझेपतीहोते.मी यांचीप नीहोते.आ हीदोघांनीआपणहनूएकमेकां याजीवनांचा संगमघडवनूआणलाहोता. तेबेतालपणाने वागले,कत यात चुकले,म ाला पशकरणारनाही, हीआपलीशपथ

Page 279: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

यांनी पाळली नाही, हे सारे खरे! पण ते माझे न हते का? माणसाचे दोष यां याआ ते टांनीआिण िमतर्ांनीपोटातघातलेनाहीत,तर दुसरेकोणघालील?मीप नीहोते. यांनीपितधमपाळलानाही,तरीमाझाप नीधममीपाळायलानकोका?

परे्महीकायबाजारातलीव तूआहे?जेवढेमोलिमळेल,तेवढ ाचिकमतीचीव तू ायची,हाबाजारातला यायझाला!पण संसारहाकाहीबाजारन हे.महाराजचुकतअसले,तरमी यांनादाखवनू ायलाहवे,पटवनू ायलाहवे. यांचातोलजातअसला,तरमीतोसावरायलाहवा.

णभर-अगदी णभरकाहोईना-मीयािवचारानेअगदीिवरघळूनगेलेहोते.मनातआले,अ सेपुढेजावे,महाराजांनाकडकडूनिमठीमारावी, यांनामंचकावरनेऊनबसवावे, यां याखां ावरमानटाकूनखपूखपूरडावेआिण यांना हणावे,

‘मा यासाठी, तुम या देवयानीसाठी तु ही नाही का चांगलं वागणार? केवळमा यासाठीनाही,तुम यायदसूाठीही.यदुआजलहानआहे;पणउ ातोमोठाहोईल!याला चांगलं वळण कोण लावणार? याला शहाणपण कोण िशकवणार? तोतुम यासारखाच पराक्रमी होईल, अशी काळजी कोण घेणार? कुणा या पावलावरपाऊलटाकूनतोमोठाहोणार?मगमा यासाठी,तुम या-मा यायदसूाठी–’

माझीपावलेचुळबळूक लागली.पणइत यातमहाराजांनीमलापर् नकेला,‘शिम ठा कुठं आहे? माझी शिम ठा कुठं आहे? रा िसणी! तू ितचा जीव

घेतलास!तु यासारखीदु ट तर्ीसा याजगातनसेल!त,ूत–ू’तेपुढेपुढेयेऊलागले.तेगळादाबनूमाझापर्ाणघेतील,कीकाय,अशीमला

भीती वाटूलागली.मोठ ानेओरडावे,असेमनातआले. पणत डातनूश द फुटेना.इत यातमहाराजअगदीमा याजवळआले;माझागळादाब याचा यांचाहेतू प टिदसूलागला. िपशाचासारखे यांचे ते भयंकर हातवारे पाहनू िजवा याआकांताने मीहणाले,

‘दरू हा!मीशुक्राचायांचीमुलगीआहे,हेिवस नका. यां याशापानंतु हीदगडहोऊपडाल;नाहीतरजनावरहोऊनजाल!दरूसरा!मागं हा!चालते हामा यामहालातनू–’

थरथरकापतमहाराजदोन-चारपावलेमागेहटले.तेपुटपुटत हणाले,‘नाही,मीपुढंयेणारनाही.’

महाराजां याबोल यात याशिम ठे याउ लेखानेमाझेमनअगदीभडकूनगेलेहोते.मी यांना हणाले,

‘आधीशपथ या–मा या अंगालाकधीही पशकरणारनाही,अशीशपथया.’

ते हणाले,‘घेतो,घेतो!’यां याकडेपाहता-पाहतामा यामनातआले, यां यायाहातांनीशिम ठेला

िमठ ा मा न मला फसिवले, यां या या ओठांनी शिम ठेची चंुबनं घेऊन मलाफसिवले. यां या या भर् ट शरीराचा पशसु ा मला नको. मी यांना दरडावनूसांिगतले,

‘मलाकधीही पशकरणारनाही,अशीशपथ या!बाबांचेनाव घेऊनशपथ

Page 280: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

या!’महाराजांनी तशी शपथ घेतली आिण ते मा या महालातनू िनघनू गेले.

आम यामधलापित-प नीसंबंधाचा,जीवनातलाअ यंतर य,रेशमी,नाजकूधागा यािदवशीतुटला.एकमेकांकडेपाठिफरवनूआ हीपृ वीपर्दि णेलासु वातकेली.

६या रातर्ी जे िवपरीत घडले, यात माझा काय दोष होता? शुक्राचायांची

मुलगी,यदचूीआईआिणहि तनापरूचीमहाराणीयाितघीही–मीजेकेले,तेचउिचतहोते,असेसततमलासांगतआ याआहेत. यां यापैकीएकीनेदेखील यारातर्ी यामा याकठोरिनणयाब लकधीकुरकूरकेलेलीनाही.

मग ‘तू चुकलीस.तूआप याधमालाजागलीनाहीस.तू तुझंकत यजाणलंनाहीस!’असेअधनूमधनूमा याकानातकोण कुजबुजते? हेश दऐकूनअनेकदामीदचकूनजागीझालेआहे. उलटसुलट िवचारां याशरपंजरी रातर्भरतळमळत पडलेआहे.

आप याअंकुशानेसततअठरावषमलाटोचीतराहणारीती तर्ीकोणआहे?रातर्ी िबळातनू बाहेर पडणा या उंदराने उघड ावर पडलेले संुदर व तर् कुरतडूनटाकावे,अशी हीअ ात तर्ी िनदरे्त या बेसावध णीमा या िन चयाचे हळूहळूतुकडेक लागते.या तर्ीलानावनाही, रंगनाही, पनाही! ितचेमाझेकायनातेआहे, हेहीमलानीटकळतनाही!तीययाितमहाराजांचीप नीआहे,असेपिह यापिह यांदाचमलावाटले.ितचीकुरकूरबंदकर याकिरतामी हणे,

‘लबाड, कपटी नव यावर, िववाहाचं पािव य पायदळी तुडिवणा या पतीवरप नीनंपरे्मकरावं? ितलाकायमननसतं? दयनसतं?अिभमाननसतो?अिधकारनसतो? या रातर्ी मी जो िनणय घेतला, तोच बरोबर आहे. आपण पितसुखालाआचवणार,हेठाऊकअसनूही यारातर्ीमीतोिनणयघेतला.पर्ाणगेला,तरीतोमीबदलणारनाही.’

या वेडीचेसमाधानकधीचझालेनाही.इतकीवषझाली!तीतशीचकुरकुरतरािहलीआहे!अजनूहीएखा ाउदास णीतीिकंचाळूलागते:

‘तूआप याधमालाजागलीनाहीस,तूआपलंकत यजाणलंनाहीस. परे्मकाय बा गो टीवंरअवलंबनूअसतं? पर्ीती एका दयातनू उगम पावणारीआिणदुस या दयालाजाऊन िमळणारीमहानदीआहे. वाटेत िकतीही उंच ड गर येवोत,यांनावळसाघालनूतीपुढेवाहतजाते. यािदवशीकुठलंहीमाणसूआपलंहोतं, याचिदवशी या यागुणांचािनअवगुणांचामनु या यामनातलािहशेबसंपतो.मागेराहते,ती केवळ िनरपे पर्ीती!अडखळत, ठेचाळत,धडपडत, पुनःपु हापडत,पणपडूनहीभ ती या िशखराकडंजा याचा पर्य न करणारी पर्ीती! परमे वराची पजूा करतानायानंआप यालाकायिदलंआहेआिणकािदलंनाही,याचाआपणकधीआपणकधीिहशेब करतो का? पर्ीती ही मानवानं केलेली पजूा आहे. ती पजूा तू मोडलीस,तर्ीधमालातूकलंकलावलास!तूकधीहीसुखीहोणारनाहीस!’

Page 281: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

७आजअसेचझाले.यदलूाबंिदवानके याचीअभदर्वाताघेऊनअमा यआले.

ती ऐकून मी सु न होऊन बसले. मा या या दुःखी मनःि थतीचाफायदा घेऊन हीकवटाळीणमा याकानीकपाळीओरडूलागली.

‘तू तर्ी-धमालाजागलीनाहीस,तूप नीधमपाळलानाहीस, यापापाचं हेफळआहे!’

छे!अगदीअस यआहे हे.यदचूापराभव हेमहाराजां यापापांचंफळआहे.अठरा वष यांनी रचलेला पापांचा ड गरआज मा याअशर्ाप पोरा या म तकावरकोसळलाआहे!

यां या पापांची फळे कुणाला चाखावी लागली नाहीत? तो िबचारा माधव!यांचा िजवाभावाचा िमतर्. शिम ठेला नगराबाहेर नेऊन सोड या या कामी यानेआपलेपर्ाणगमावले!

याचीवा द वधूमाधवी!जणूरतीचीपर्ितमा!िकतीसुरेखहोतेितचेडोळे!पणएकेिदवशी यापोरीचेपरे्तयमुनेतसापडले, हणे!

माधव याघरी याची हातारीआईआिण याची पुतणीतारकाअशीदोघेचउरली.तारकाहांहां हणतामोठीझाली.आजीलानाती याल नाचीकाळजीवाटूलागली. हातारीएकदाखुरडत-खुरडतहेसांगायलावाडयावरआली.

‘तुम यामहाराजांनासांगा,कीपोरीलाचांगलानवरापाहनू ायला!’असेश दमा याओठांवरआलेहोते.

पण कंुभारानेओलीमाती तुडवावी,तसाकाळपु षानं ित या देहाचाचदामदाकेलाहोता.ितचीदयाआलीमला.

‘बघूयाहंतारकेलाचांगलासानवरा!‘असे हणनूमीितचीबोळवणकेली.पुढेकाहीिदवसांनीकळले,कीपोरीलावेडलागलेआहे.मलाहेखरेचवाटेना!मीमाधवा याघरीगेले.तारकाफुलांचीमाळकरीतदारातबसलीहोती.ितचे

पकसेफुलनूआलेहोते!पणित याडो यांतभयानकशू यतािदसतहोती.ितनेखपूवेळमा याकडेटकलावनूपािहले.पणमलाकाहीओळखलेनाहीितने.

शेवटीमी हणाले,‘तारके,तूहीमाळदेशीलमला?’तीउठलीआिणअधवटगंुफलेलीमाळमा यापुढेकरीत हणाली,‘ याना,हीमाळ याना!’लगेचआपलाहातमागेघेततीउदग्ारली,‘एकशपथ याआधी. ही फुलं कु करणार नाही,अशीशपथ या. मग मी

तु हांलामाळदेईन.’इत यातितचीआजीबाहेरआली.तीतारकेला हणाली,‘अगपोरी,यांनाओळखलंनाहीसत!ूयाआप यामहाराणी.नम कारकरपाहू

यांना!’ितनेआजीलािवचारले,‘कुठलीमहाराणी!’

Page 282: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हातारी हणाली,‘अगवेडे,ययाितमहाराजनाहीतकाआपले? यां यायामहाराणी!’तारकाखालीमानघालनूकाहीतरी पुटपुटली.मगहातांत यामाळेकडेपाहत

तीओरडली,‘अगबाई,केवढासापआहेहा!साप,साप!’तीमाळितनेदरूफेकूनिदली.ित याकडेबोटदाखवीतती हणाली,‘आजी!तोबघसाप! यालामारायलाचांगलीकाठीआण.हळूचजा;नाहीतर

तुलाचावेलतो!मघाशीमलाचावला,बघ!इथं-इथं-इथं!’तारकेचामहाराजांशीतसाकायसंबंधहोता?ती यां यािमतर्ाचीपुतणी.पण

तीकाहीदुदवा याफे यातनूसुटलीनाही.

८माझालाडकायदु!तोअशािप या यापोटीज मालाआला.घारीनेमहाराणीचा

र नहारझडपघालनू उचलनू नेला. मुलांचे नशीबआईबापां या निशबाशी बांधलेलेअसते,हेचखरे.

यदु सदगु्णी आिण पराक्रमी हावा, हणनू मी याला महाराजां या वैरजीवनापासनू अहोरातर् दरू ठेवले. इतके असनूही जे हायला नको होते, ते झाले.दुदवाचावारसायाजगातदेवािदकांनातरीचुकिवतायेतअसेलका?

९अठरावषांपवूी यारातर्ीमीमहाराजांनातीशपथ यायलालावली.महाराणी

असनूहीएखा ासं यािसनीसारखेमीआयु यकाढले.रातर्रातर्मीतळमळतरािहले.िपर्यजनां या सहवासात सारी दुःखे िवस न जाऊ इि छणा या मनाला मी तसेचजळतठेवले.

एखा ा वेळी मा या मनाचे हे सारे बांध फुटत. मगआतनू उसळून बाहेरयेणा यामहापुरातमीवाहनूजाई.मीरथातबसे.अशोकवनाकडे यायलासांगे;पणअशोकवनापयंतरथनेऊनहीमीकधीआतगेलेनाही!

महाराजांनीमातर्आपलीशपथ िकती िवपरीत रीतीनेपाळली! तेसहासहामिहनेनगरसोडूनबाहेरजाऊलागले.अ टौपर्हरिवलासम नराहायचा यांचाक्रमसु झाला.पिह यापिह यांदा हेऐकले,कीमा यामनाला िवंचूडस यागत वेदनाहोत. तर्ी-पु षांमध यापरे्मसंबंधांचीिशसारीयेई.परमे वरानेहेआकषणिनमाणकेलेनसते,तरजगिकतीसुखीझालेअसते,असेवाटूलागले.

एखा ा वेळी दया याकोप यातली कुठलीतरीएकनाजकूतार कंिपतहोई.ित यािकणिकणीतनूबोलउमटूलागत,

‘वेडे! हाअिभमानसोड.अ शी धावतजा. महाराजअसतील, ितथंजा. तेम ा या धंुदीतअसतील,असू देत.अपिरिचतअ सरे याबाहुपाशातअसतील.असूदेत.ितथंतूजा. यांचेपायआसवांनीधुऊन यांनािवनंतीकर,‘कायचालिवलंआहेहे

Page 283: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तु ही?राजराजे वरा,कुठंवाहतचाललाआहातआपण?आकाशातलीउ काआप याउ च थानाव नढळली, हणजेतीदगडहोऊनपडते.िजवलगा,तु हीमाझेआहात.तुमचाकलंक,तोमाझाकलंक!तुमचाअधःपात,तोमाझाअधःपात.मीतुमचीप नीआहे.प नीचीलाजपतीनंराखायलानको?मलादा चावाससोसवतनाही.पणतुमचंसुख,तेमाझंसुख.तु हीमा याअंगावरचुळाटाका.मीहूं कीचूंकरणारनाही!मगतरझालं?एखादंफूलकु करावं,तसा तुम यासुखासाठीया देवयानीचाचोळामोळाकरा;पणहीधमाचीअमयादाथांबवा.आप यापितधमालाजागा.पुतर्धमाचीआठवणठेवा.राजधमिवस नका.’

१०महाराजांचे पाय घट्ट ध न असे पु कळ बोलावेसे वाटे. पण ते णभरच.

दुस या णीकचाचीआठवण होई. याचेमा यावर िकती उ कट परे्म होते! केवळकत य हणनू यापरे्माचा याने याग केला. संजीवनी िव ा घेऊनतो देवलोकातपरतगेला. वगात यासा याअ सरांनीआपलेलाव य या याव नओवाळूनटाकलेअसेल!पणतोभुललानाही.चळलानाही,आप यावर्तापासनूढळलानाही.

कचाचेवैरा यआठवले,कीमहाराजां यािवलासिपर्यतेचीघृणायेई.झालेगेलेिवस नजाऊन यांनाशरणजाय याक पनेचीशरमवाटे.साराअिभमानउसळूनयेई.तो हणे,

‘दगडाला फुलं कशासाठी वाहायची? पु पांचा सुगंध पाषाणाला कधी तरीलागलाआहेका?पु षानेपरे्मकरावे,तरतेकचासारखे. तर्ीनेपजूाकरावी,तरअशापु षाची!’

११कचाशीमाझेल नझालेअसते,तरमीसुखीझालेअसते. या यापणकुिटकेत

मलाजोआनंदलाभलाअसता,तोया राजवाड ातएक िदवसहीमा यावाट ालाआलानाही.

पण–खरेचमी सुखीझालेअसतेका?माझे या यावरपरे्महोते;पण केवळमना याया अंध याओढीनेमनु य सुखीहोतोका? या यावरलेमाझेपरे्म िनरपेहोतेका? छे!तोआ मपजेूचाचएकपर्कारहोता.माझेजर या यावरखरेखुरेपरे्मअसते,तर यालाशाप देतानामाझीजीभअडखळलीअसती.माझेओठ या िवषारीश दां या पशानेकाळेिनळेपडलेअसते.

परे्म हणजे काय? केवढे मोठे कोडे आहे हे! गेली अठरा वष महाराजांनीमांडलेलािकळसवाणाधुमाकूळहेकायपरे्मआहे?महाराजांनीशिम ठेवरकेले,तेकायपरे्महोते?आप याबायकोलाफसवनूदुस याबाई यानादीलागणे-

शिम ठा! ितचीआठवणझाली,की अंगाचीकशीलाहीलाही होते. कुठ याकुमुहतूावर ितलामाझीदासीकरायची दुबु ीमलाझाली! ित यापायीमहाराजमलादुरावले.मीइकडे यां यासा या पशालामुकूनबसले.तेितकडेअधःपाता यागततजाऊनपडले.आजयुवराजयदचूापराभवझाला. यालाशत् नेकैदक ननेले.इतके

Page 284: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अनथघडले;पणयांनाकाहीखंतआहेकाकशाची?महाराजांनीधावतयायलाहवेहोते.तेयदलूासोडिव यासाठीिनघालेअसते;तर

यांनाओवाळतानामा याडो यांतपाणीउभेरािहलेअसते.तीआसवेहळूचबोटानेिनपटीतते हणालेअसते,

‘वेडी कुठली? पंधरा िदवसांतयदलूा तु यासमोरआणनूउभेकरतो,कीनाही,पाहा!’

‘वेडीकुठली!’िकतीगोडश दआहेतहे!हेश दऐक याकिरता तर्ीनेज मालायावेआिण तेऐकता-ऐकतायाजगाचा िनरोप यावा. कुणीतरीमायेनेआप यालाजवळ यावे,गोडगोडश दांनीधीर ावा,आपलेम तकपरे्मळपणानेथोपटावे, याभावपणू पशानेमनातलेसारेवणवेएका णात िवझवावेत! छे!एकटेपणाचे हे दुःखसदैवमाझाअसाचपाठलागकरणारकाय? हे सुखमलाकधीच िमळणारनाहीकाय?शेवटपयंतमीअशीचभुकेलीराहणारकाय?

१२मीसु नमनानेबाहेरचाकाळोखपाहतउभीहोते.अठरावषांत यािकतीतरी

मृतीं याअंधकूआकृतीकाळोखातभटकणा याभुतासार यामा यामनातिपंगाघालूलाग या. माझा धीर सुटला. वाटले, अ से रथात बसनू अशोकवनाकडे जावे,महाराजां याग यातपडावेआिण हणावे-

अंधारातचांद याकडे पाहतचालणा यामाणसालासपदंश हावा, तसेमलावाटले. यदचूी आठवण झाली. अजनू अमा य परत आले न हते. हणजे यदलूासोडिव यासाठीमहाराजकाहीक इ छीतन हते,हेउघडहोते.

१३दासीनेअमा यआ याची वदी िदली. ते महालातआले,खाली मान घालनू

मुकाट ानेउभेरािहले.मीतीवर् वराने यांनापर् नकेला,‘इतकावेळकालागला,अमा य?’‘महाराजांचीभेटचहोईना!’‘यदलूाशत् नंकैदकेलंआहे,हेकळिव यावरसु ा?’‘हो.’‘का?’‘सेवकानेतेसांगूनये.महाराणीनंीतेऐकूनये.’‘आलंसारंल ात.महाराजिवलासातम नहोते.होयना?’अमा य त धरािहले.मीपर् नकेला.‘शेवटीभेटले,कीनाही,महाराजतु हांला?’‘भेटले.’‘काय हणाले?’‘माझीहकीकतऐकूनतेनुसतेहसले.’

Page 285: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘हसले?’मा याअंगाचाितळपापडझालाहेऐकून!पणमनावरकसाबसाताबाठेवनूहापर् नमीिवचारला.

अमा यखालीमानघालनूबोलूलागले,‘महाराणीचंा िनरोपमी यांनासांिगतला. ते हा ते पु हाहसले.मग हणाले,

‘महाराणीनंा हणावं, इत या वषांनीआठवण के याब लमहाराजआपलेफारॠणीआहेत.’’

मीखालचाओठचावला,र तयेईपयंतचावला,तरीमनि थरहोईना.अमा यतरसमोरपुत यासारखे त धउभेरािहलेहोते;मीसंतापाने यांनापर् नकेला,‘पुढं?’तेचाचरतउ रले,‘पुढंमहाराजजेबोलले–’मा यातळपायाचीआगम तकालागेलीहोती.मी हणाले,‘महाराजां याबोल यातलंअ रिनअ रमलाकळलंपािहजे.’कां कंूकरीतकाप या वरातमहाराजांचे तेउ म श दअमा यांनीसांिगतले,

‘महाराणीलाहीशत् नंकैदक न यावं.माझीकाहीहरकतनाही याला!महाराणीशंीमाझाकाहीसंबंधनाही.’

तेश दिवषारीबाणासारखेमा याकाळजातघुसले!मी यांची कुणीनाही?मलाशत् ने कैदक न नेले,तरीयांचीकाहीहरकत

नाही?कशालाअसेल?आयतायां यावाटेतलाकाटादरूहोईल.बरेआहे, हणावे!ल ना या िदवसापासनू सु झाले या आम या या यु ाचे अखेरचे कांड

लवकरच सु होईल.बाबांचीतप चया संपू दे!मगमीयांची कुणीआहे,कीनाही, तेयांनाएकाघटकेतकळेल.ल ना या वेळीचशिम ठेशीजपनूवागायलाबाबांनीयांनाबजावलेहोते;पणहीपडलीओढाळगुरांचीजात!मुस याबांध या,तरीजाता-जाताजवळ याशेतातत डघात यािशवायकधीराहायचीनाही.

यदलूाकसेमु तकरावे,याचामीआिणअमा यिवचारक लागलो.इत यातएकदासीधावतचआली.ित यामुदरे्व नआनंदओसंडूनवाहतहोता.तीघाईघाईनेहणाली,

‘बाहेरएकदतूदौडतआलाआहे.देवी, यानंघोड ाव नखालीउडीटाकली,नटाकली,तोचघोडार तओकूनपटांगणावरम नपडला!’

ितचारागआलामला! यादतूालाआणायचेसोडून–मी लगबगीने महालाबाहेर आले. ितथे तो दतू उभा होता. तो नमर्तेने

अिभवादनक न हणाला,‘देवी,मोठीआनंदाचीवाताघेऊनआलोमी.युवराजशत् याकैदेतनूसुटले!’माझाआनंदगगनातमावेना.यदू याशौयाचाआिणसाहसाचामलािवल ण

अिभमानवाटूलागला.मीअधीरतेनेपर् नकेला.‘युवराजकसेसुटले?कसेिनसटले?पहारेक यांनाठारमा न?’‘अहं!आपलाजीवधो यातघालनू यांनासोडवनूआणलं!’‘कुणी?सेनापतीनंी?’

Page 286: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘सेनापतीनाही.युवराजां याएवढाचएकत णवीरआहे, यानं!’‘ याचंनाव?’‘ यावीराचंनावमलामाहीतनाही.तोकाहीआपलासैिनकनाही. देवीनंाही

शुभवाताकळिव यासाठीसेनापतीनंीलगेचमलारवानाकेलं. यावीरालाबरोबरघेऊनमहाराणीं या दशनाकिरता युवराज राजधानीकडे यायला िनघाले आहेत, असासेनापतीचंािनरोपआहे.पंधरािदवसांततेहि तनापुरालायेतील.’

१४यादतूालाकसलाअलंकार ावा,यािवचारातमीहोते,तोचदुसरादतूबाहेर

आलाआहे,असेसांगतएकदासीधावतआली.माझेमनचरकले.जीवखालीवरहोऊलागला.यदुमलाभेटायलािनघा यावरदबाध नबसनूशत् ने यालापु हापकडूनतरनेलेना?तीपळेमलापाचयुगांसारखीवाटली.

दुसरादतूआतआला.तो दृ टीलापडताचमी यालाओळखले.तो वृषपवामहाराजांचा दतू होता. अितशय आनंददायक वाता घेऊन आला होता तो! बाबांचीतप चया संपली,सफलझालीहोती.भगवान शंकरांनी संजीवनीसारखीचएकअदभु्तिव ा यांना वर हणनू िदली होती. रा सरा यात महो सव सु झाला होता. यामहो सवातमला ने यासाठी बाबा इकडेयायला िनघाले होते. पंधरा िदवसांत ते इथेपोचतील,असावृषपवामहाराजांचािनरोपहोता.

१५आनंदा या लाटांवर तरंगू लागलेली देवयानी दुःखी देवयानीचे सां वन क

लागली.ितचेअश् पुशीतती हणतहोती,‘आज तुझीहीतप चयासफलझाली.अठरावषंतूफार-फारतापभोगलास,

आतातु याआयु यातलाउ हाळासंपला!तूशिम ठेिवषयीथोडेसेशुक्राचायांनासांग.मग काय काय चम कार होतो, ते पाहा. तुझे बाबा त काळ यदलूा िसंहासनावरबसवतील.तेमहाराजांनाअशीिश ाकरतील–’

मा या उघड ा डो यांपुढे एक व न तरळू लागले. हि तनापरूचा समर्ाटहणनूयदलूाअिभषेकहोतआहे.सा याआयावतात यान ांचेपिवतर्जल या याम तकावरिशंपडलेजातआहे;तरीयाअिभषेकातकाहीतरीकमीआहे,असेकचापासनूसवॠषीमुनीनंा वाटत राहते. शेवटी यदु मला नम कार करतो. मा या डो यांतनूया याम तकावरआनंदाश् ओघळूलागतात.बाबाहसनू हणतात,

‘आतायदचूाअिभषेकपुराझाला!’इत यातमहाराजमा यापुढेगुडघेटेकूनदीनवाणीने हणतात,‘तु या विडलां या शापानं मा या सा या अंगाची आग होत आहे. तु या

अश् ं नीतीशांतकर.मीतुझाशतशःअपराधीआहे.मला माकर!’*

Page 287: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ययाित

१मी-मीकोणआहे?मीकुठेआहे? वगात,कीनरकात?मीययाितचआहेका?नहुषमहाराजांचापुतर्,हि तनापरूचासमर्ाट,देवयानीचा

पती-देवयानी?कुठलीदेवयानी?देवयानीमाझीकुणीनाही–कुणीनाही!कुणीनाहीकशी?आहे.तीमाझीपवूज मीची वैरीणआहे! ितने-ितनेमलाया

नरकातढकलेलेआहे!मीनरकातआहे?छे, िकती वेडाआहेमी!हानरकन हे,हा वगआहे. िकती

तरीवषमीया वगसुखाचाउपभोगघेतआहे.िकतीवष?अठरा?छे!अठराशेवषमीया वगातआहे.अ सरां याओठांतले

अमृतमीअखंडपीतआहे.क पवृ ाखालीमाझा मंचकटाकलेलाआहे.पािरजातकफुलां याश येवरमीरातरं्िदवसलोळतआहे.न तर्ांनालाजिवणा याकटा ांनीमीपळापळालािव होतआहे.आता-आतामीइंदर्ाणीलामा याबाहुपाशातब क न-इंदर्ाणी-

इंदर्ाणी या पायी नहुषमहाराजांना तो भयंकर शाप िमळाला! कोण कायकुजबुजतंय,्हेमा याकानात?–

‘नहुषाचीमुलंकधीसुखीहोणारनाहीत?’पण मी नहुषमहाराजांचा मुलगाआहे. मी सुखीआहे. माझा भाऊ यित- तो

रानावनांतपळूनगेला.शेवटीवेडाझाला.पणमीसुखसमुदर्ा यालाटांवरतरंगतआहे.माझीसारीदुःखेमीयासमुदर्ातबुडवनूटाकलीआहेत.

पण-पण-एक दुःखमातर्-शिम ठेची मृती–शिम ठा कुठेआहे?- छे, हे दुःखकाहीके याम ा या या यातबुडतनाही!हेदुःखमृगयेत यार तानेपुसनूटाकतायेत नाही! शरीरसुख देणारी कुठलीही श या-मैतर्ीणआप या िमठीत या दुःखाचाचोळामोळाक शकतनाही!

नाही-ययाितसुखीनाही.तोदुःखीआहे.मीदुःखीआहे?छे,मीसुखीआहे,कीदुःखीआहे,हेचकळतनाहीमला.सुख

हणजेकाय? दुःख हणजेकाय?इतकेअवघडपर् नजगात दुसरेकोणतेहीनसतील!मीययाितचरािहलोआहे,कीमीदुसराकोणीझालोआहे?मीकुठेचाललोआहे?का?कशासाठी?

मी कुठेआहे?सयूाचा, चंदर्ाचा,चांद यांचापर्काश–पर्ीतीचा,वा स याचा,मानवतेचा पर्काश-सारेसारे पर्काश कुठे गेले? तेसारेएकदमकसेमावळले? या

Page 288: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

भयाणअंधारातमीकुठेजातआहे?अंधार–कुठेआहेअंधार?मलावेडलागलेनाहीना?

२मा या पुढ ातहाम ाचा यालाआहे.माधवगे यापासनूचामाझाएकुलता

एक िमतर्! िदवसा, रातर्ी, के हाहीमला अंतरन देणारासोबती!काळजातलीसारीकुसळेहल याहातानेकाढूनटाकणारामाझािजवाभावाचा नेही!

मा या पुढ ात हा म ाचा यालाआहे. मला बर् ानंदात बुडवनू कृतकृ यझालेलािरकामा याला- या यातनूहेकाय?

मला वेडतरलागलेनाहीना?या िरका या या यातनू हाकसला िविचतर्आवाजऐकूयेतआहे?या या यातनूहेकोणबाहेरपडतआहे?हीकाहीएकआकृतीनाही;एक-दोन-तीन–

सतरा-अठरा!अठरान नडािकणीया या यातनू-िकती भयाण नृ य करताहेत या! या डािकणी कशावर नाचताहेत? ही तर

कोव या, संुदरत णीचंीपरे्तेआहेत.पर्ीतीचीचाहलूकानांवरपडताचबावरलेलीहीगोडबािलका.पर्ीतीचेपिहलेपाऊलअंतःकरणातउमटताच वतःलाचलाजणारीहीमोहक मु धा, पर्ीती या पिवतर् पशाने पुलिकत झालेली ही धीट रमणी, सोनेरीव नांनीबांधले यासंसारमंिदरा यागाभा यातनूपजेूचेसािह यघेऊनपर्वेशकरणारीहीपर्स नपर्मदा-यासवां यापरे्तांवरयािवद् पडािकणीउ म पणानेनाचताहेत!

नाचता-नाचता यागाऊलागतात.चवताळले यानािगणीं याफू कारांसारखेयांचे वर-

अरेदेवा! यां याएकेक वरानेआकाशातलाएकेकअ यदीपिवझतआहे!हांहां हणताआभाळकाळवंडून,काजळून गेले!आकाशातलेसारे िदवे या डािकणीनंीआप यागीत वरांनीपटापटमालवनूटाकले!

याचेटिकणीहेकसलेपर्लयगीतगातआहेत?हेगीतनाही. हे अंधकाराचे तर्ोतर्आहे. या अंधारातमाणसाला वतःचे

कधीही दशन होतनाही, या अंधारातपाऊलटाकताचपर्काशिकरणकाळािठ करपडतो; याअंधारातसा यासीमारेषापारमावळूनजातात,अशाघनघोरअंधकारालायाडािकणीआवाहनकरीतआहेत!

गाता-गातायाडािकणीतंलीएकपुढेयेऊनिवकटहा यकरीतमला हणते,‘ओळखलंस का मला? वेडा, रे, वेडा! अजनू ओळखलं नाहीस तू आ हां

बिहणीनंा! तु या सुखासाठीआ हीइत याझटलो–अरे कृत ना,आम यासहवासातलुटले यासुखाचामनसो तआ वादघेऊनहीतुलाआमचीओळखपटतनाही?’

दुसरी उंच, उ म डाकीण मा याअगदीजवळ येते.खदखदा हसूलागते–नरमांसिशजिवणा याएखा ाकटोहासारखी!

ती मा याशी लगट करीतआहे,असे पाहनू, मी भीतीने डोळे िमटून घेतो.मा याग यातआपलावळवळणाराहातघालनूती हणते,

‘चल,मा याबरोबरखेळायलाचल.आपण तूखेळूया.जुगारातमीहरले,तर

Page 289: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मीतुलारोजरातर्ीनवी,कोवळीलुसलुशीतत णीआणनूदेतजाईन.तूहरलास,तरमातर्तूमा याबरोबरअंधारा यासमुदर्ातचल.ितथंदेवमाशां यापोटातआपणदोघंलपनूबस.ूमगपरमे वरालासु ाआपलाप ालागणारनाही! यासंुदरएकांतातआपणयथे छपरे्मक्रीडाक .मीतुझीपट्टराणीहोईन.त–ू’

बोलता-बोलतातीथांबते.मीभीत-भीतडोळेउघडतो.मा याग यातलाहातकाढूनघेऊनतीआपलीमठूझाकते,लगेचउघडते. या

उघडले यामुठीतकवड ािदसूलागतात.कवड ा?छे, हेतरमोहकडोळेआहेत. हे– हे यामाधवीचेडोळे! हे– हे या

तारकेचे–याकवड ा नाहीत. हे त णीचें डोळेआहेत. या डो यांची मी िकती चंुबने

घेतलीअसतील!नाजकूपाप यांचीव हीघेऊनपर्ीतीचाशोधकरायलािनघाले यायािचम यानौका!यानौकांतबसनूमीअगिणतवेळा वगाचािकनारागाठलाअसेल!

तीडािकणीहसतमला हणते,‘चल,याकवड ांनीखेळूया.’मी नखिशखांत शहारतो. िजवा या आकांताने या डािकणीला कसेबसे दरू

लोटतो.

३हाकायसाराभास होता?असलेभास गे याअठरा वषांतमलाकधीझाले

न हते.तेआताचका हावेत?हाभासहोता,कीहेस यहोते?मा या पुढ ातफ त िरकामा यालाआहे. िरकामा याला–शू यमन– िर त

दय!ही िरतेपणाची जाणीव िजवाला सारखी जाळीत सुटते. वण यात सापडलेले

पाख आक्रोशकरीतइकडेितकडेउगीचफडफडूलागते,तसेमाझेमनएकटेपणा यापोकळीत िघरट ाघालीतआहे. कुठेही, कुठेही यालाथारा िमळतनाही. शेवटीमीम ा यासमुदर्ातउडीटाकतो. यासमुदर्ात यापर् येकलाटेलामी हणतो,

‘मला खोल खोल घेऊन जा. िव मृती या का याकुट्ट सागरा या तळाशीघेऊनजा.कुठ यातरीपर्चंडखडका याकपारीतमलालपवनूठेव.ितथंमला व थझोपूदे.अनंतकाळमलाितथंसुखानंझोपूदे.’

४या िदवशी मीअसाच गाढझोपलो होतो; पण ितथेहीअचानक मलाजाग

आली.दरूदरूकुठेतरीपहाटझालीअसावी.पाखरांचीिचमणीिकलिबल-तीिकलिबलऐक याचामीपर्य नकेला;पणमलातीनीटऐकूयेईना!काहीिदसेना!काहीकळेना!

िकतीतरीवेळानेमा याकानांवरश दआले,‘झाली,महाराज.’‘कायझाली?’

Page 290: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘सं याकाळ.’कोणबोलतहोतेहे?कुणीदेवदतूतरनसेलना?काय हणालातो?सं याकाळ

झाली?सं याकाळझाली?मा याजीवनाचीसं याकाळझाली?असेकसेहोईल?हादेवदतूवाटचुकलाअसेल!‘अरे वेड ा, हेहि तनापुरातलेअशोकवनआहे.मीसमर्ाटययाितआहे.कुणा

तरी वृ राजालासांगायचा िनरोप घेऊनतू चुकूनमा याकडंआलाआहेस.जा,परतजा.मा याजीवनाचीसं याकाळइतक यातकशीहोईल?माझंयौवनअजनूअतृ तआहे. माझे डोळे, कान, ओठ, हात- मा या शरीराचा कणन कण अजनू सुखासाठीपवूीइतकाच भुकेलेलाआहे. पर् येक रातर्ीची तो अधीरतेनं वाट पाहतआहे. जा,देवदतूा, जा. मृ युश येवर पडले या या वृ , गिलतगातर् राजा या नावाची नीटआठवणकर. यालाहािनरोपसांग,जा.’

५‘सं याकाळझाली.पर्साधनाचीवेळझाली,महाराज.’माझेमलाचहसूआले.हीतरमुकुिलकाबोलतहोती.ितलाचदेवदतूसमजनूमी

िकतीगडबडूनगेलो-िकतीभयभीतझालो.‘मोठीसुरेखसं याकाळआहे.पर्साधनाचीतयारीक ना?’मीहसतपर् नकेला,‘फूलिमळालं?’‘हो.’‘ताजं?’‘हो.अगदीताजं.देवालाकधीबासंफूलवाहतातका?अगदीनुकतीउमललेली

कळीआहेही,महाराज!’या कळी या अ फुट सुगंधी लाटांवर तरंगत माझे मन जािणवे या

िकना याव ननेिणवे यािकना यापयंतझारकन्जाऊनपोचले.लगेचतेपरतआले.मीमुकुिलकेला हणालो,‘म ाचा यालाभर.पर्साधनाचीिस ताकर.’

६मीिखडकीपाशीगेलो.आजचीसं याकाळखरोखरीचमोठीमोहकहोती.मा यामनातआले,सारेकवीसंकेतांचेदासअसतात.अशासंुदरसं याकालावर

ठरावीकक पनाकरीतबसतातते!हापि चमेकडलागुलाबीगिहरासं यारंग–हाकायसं यारंग आहे? आप या हातातला म ाचा उ टािवलेला याला सयूाने सं ये यामुखाजवळ नेला.ती संकोचली.आढेवेढे घेऊलागली. ‘नको,नको.’ हणतमधेच ितनेआपलाहात पुढे केला. याचाध कालागनूतो यालाखालीपडला. यातले हेमइकडेितकडेवाहतआहे.

तोतांबडा,लालभडक,सं यारंग!मृगयेत याआनंदाचाहामिूतमंतआिव कारआहे.का या िभि लणी या हातांतनू पहाटे िनसटलेले िदवसाचेसावजआता ित या

Page 291: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आटो यातआलेआहे.ितचाबाण या याउरातखोल तलाआहे. याउरातनूवाहणारेहेर तपि चमेकडेपसरलेआहे.

हेभरभरबदलणारे सं यारंग- केशरी, अंिजरी,नािरंगी! हेबहुमोलशालूंचे रंगआहेत. वग ारात िपर्यकराचीअधीरतेनेवाटपाहणारीकुणीअ सरा, यालाकोणतीवेषभषूाआवडेल,यासंभर्मातपडलीअसावी.हा यालाआवडेल,असेवाटूनएकशालूनेसू लागते; पण नेसता- नेसताच तो ितचा नावडता होतो. ती दुसराअिधक संुदरवाटणाराशालू नेसूलागते;पणकुठ याहीशालनेू ितचेसमाधानहोतनाही.ती पु हापु हाशालूबदलनूपाहतचआहे.

समोर पसरले या याअदभु्तस दयालामाझी दृ टलागेल,असेमलावाटूलागले.मीडोळेिमटूनिवचारक लागलो.

७जगात तीनच गो टी ख या आहेत- म , मृगया, मीना ी. या ित हीं या

सहवासातमनु यआपलीसवदुःखेिवसतो.म ामुळेमाणसा यामनालापंखफुटतात. यापंखां याफडफडाटाने या या

पायांत या शंृखला तुटूनपडतात.नीती या,कत या या,पापपु या यासा यासा याक पनाम ा यामोहकदाहकतेतिवतळूनजातात!

याजगात यालाआपली िशकार होऊ ायचीनसेल, यानेसतत इतरांचीपारधकरीतरािहलेपािहजे.जीवनातले हेअंितमस यिशकवणारामृगयेसारखा दुसरागु नाही.हेस यकठोरवाटते,क् रभासते;पणजीवना यामहाका यातलाहासवांतमह वाचा लोकआहे. पिवतर्, संुदर, िन पाप हे दुब यास जनांनी िनमाण केलेलेनुसतेश दआहेत!पिवतर्य कंुडहीबळीिद याजाणा यापशचूीिचताआहे! संुदरतर्ी ही वासनेची िणक तृ तीकरणारीएकसजीव बाहुलीआहे! िन पाप हिरण हेपार या यामा या हकाळाकिरतासृ टीनेिनमाणकेलेलेएकखा आहे!

संुदरत णी यासहवासाततरम आिण मृगयायां या सुखसिरतांचा संगमचहोतो.

८मीडोळेउघडूनसमोरपािहले.सारेसारेसं यारंगलोपपावलेहोते.आकाशात,

अवकाशात, पृ वीवरसवतर् अंधाराचे रा य सु झालेहोते. या अंधाराकडेमीटकलावनू पाहूलागलो.अ ानातनू एकअितपर्चंड कासवआप या रोखाने हिरणा यागतीनेचालक न येतआहे,असाभासझालामला!छे! तेकासवन हते!काळपु षहोतातो!सवभ ककाळ! यानेच यासंुदरसं यारंगाचा वाहाकारकेलाहोता!

मला िखडकीपाशी बाहेर पाहवेना. मी वळून महालातआलो.मंचकावर अंगटाकले.मुकुिलकेनेपर्साधनाचीिस ताके हाचकेलीहोती.तीमा याभोवतीएखा ाफुलपाखरासारखीउगीच िभरिभ लागली.मी ित यासवहालचालीपाहतहोतो.मीितचीकाहीतरीचे टाकरावी, हणनूतीमा याभोवतीनटवेपणानेनाचतहोती;पणमीिनिवकार होतो. तर्ी-पु षां याआकषणाचे अदभु्त रह य िज या सहवासात मला

Page 292: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पर्थमकळले,तीमुकुिलकातीहीचआहे,हेमलाखरेवाटतन हते.यावीसवषांतितचेपकोमेजलेहोते.यौवनओसरलेहोते.ती थलूआिणबेढबिदसूलागलीहोती.

मा यामनातआले, केवळ पशानेमला पुलिकतकरणारीतीवीसवषांपवूीचीसंुदर मुकुिलकाकोठेआहे?तीआतापो तझाली.उ ा हातारीहोईल.मीहीअसाचउ ा–

काल-आज-उ ा!छे,कालआिणउ ायां याशीमाणसाचाकाय संबंधआहे?याचा िमतर्एकचअसतो–चालू ण.अठरावषमीयाएका णावरजगतआलो.िवजे यावेगानेिफरणारेकालचक्रमीम ा या या यातबुडवनूि थरकेले!रमणीं याकटा जालातआिणबाहुपाशात यालाब क निन चलबनिवले.

नाही,मागचा-पुढचाकसलाहीिवचारमीकरणारनाही.यापो तमुकुिलकेकडेपािहले, की चोरपावलांनी माणसावरआपले पाश टाकून यालाअ ाता या दरीकडेओढूननेणा याकाळपु षाचीआठवणमनातजागीहोऊलागते.यामुकुिलकेलाआतादरूकेलेपािहजे;दुसरीत णसंुदरदासीमाझेपर्साधनकरायला-

९मुकुिलकेलादरूकरायची?ती सुखासुखीदरूजाईल?छे! ितचेअि त वआिण

माझेसुखयांचीदैवानेचसांगडघातलीआहे!अठरावषांपवूीचीतीभयंकर रातर्! ‘तु या अंगालामीकधीही पशकरणार

नाही,’अशीशपथ घेऊनमी देवयानी यामहालातनूबाहेरपडलो.अतृ तवासने याआगीतमीजळतहोतो.अपमानाचीिवषारीश येमा याकाळजातसलतहोती,नाहीनाही याक पनामनातयेतहो या.सडू,सं यास,आ मह या-

शेवटी मी मुकुिलके या गु महाराजां या मठाकडे गेलो. पवूी कुठे तरी यामहाराजांनाआपणपािहलेआहे,असेमलावाटते;पण यावेळीमलाकाहीचआठवेना.पुढेलवकरचहेरह यउघडझाले.तोमंदारहोता.िन पापअलके यामृ यलूाकारणीभतूझालेला दु ट मंदार! यानेआईकडून ितची ह याकरिवली.अलका–सोनेरी केसांचीमाझी ती गोड मैतर्ीण– मंदारलाओळखताच ित या मृ यचूा सडू घे याची इ छामा यामनातपर्बळ हायलाहवीहोती!पणउलट,मी या याभजनीलागतो;नकळतया याहातांतलेबाहुलेबनलो.

मंदारमोठासाधूझालाहोता. यानेआपलेस गउ मरीतीनेसजिवलेहोते.या या वाणीला िवल ण मोिहनी होती. या या पर्वचनात तर् त मनांना शांतीदे याचीश तीहोती.नानापर्कारचीमाणसेगोळाझालीहोती या याभोवती. कुणीसंसारतापाने पोळलेले, कुणीजीवनाला िवटलेले! कुणीजगाचे िचतर्िविचतर् व पपाहनू,िभऊनपळूनआलेले!जगातिजतकेदुःखाचेपर्कार,िततकेचमंदार याभ तांतमाणसांचेपर्कारहोते!बाहेरसहजनिमळणारीसुखे, या यास गातसामीलझाले,कीपदरात पडतात, अशी खातर्ी झा यामुळे अनेकजण याचे भ त झाले होते! यामेळा यात नुसती हातारी-कोतारीमाणसेचन हती;त ण, संुदर ि तर्यांचाभरणाहीहोता यांत. अशा त णीचंा मंदार मोठ ा कुशलतेने उपयोग करीत असे. अठरावषांपवूी या यारातर्ी यानेमलाअंिकतकेले,तेयाचसाधनाने.

Page 293: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

या रातर्ी शिम ठेचा िवसर पडेल, अशी धंुदी मला हवी होती. देवयानीनेकेले याअपमानाचािवसरपडेल,असाउ मादमलाहवाहोता.पापपु य,नीती,अनीतीयांचािवचारकरायलामलासवडन हती.यादुःखातनूमु तहो याचामागमंदारनेमलायारातर्ीदाखिवला.तोमाझागु झाला.गेलीअठरावषसततसुखिवलासांतम नराहायला मंदारआिण मुकुिलकायांनीमलासवपर्कारचेसाहा य केले. या िदवशीमंदारमा याआयु यातआलानसता,तर–

१०यारातर्ीमंदारनेदुःखिवसर याचाहासोपामागमलादाखिवलानसता,तर–

आ मह ये या खडका या रोखाने चालले या मा या मनाचे सुकाणू याने आप याहातांतघेतलेनसते,तर–तरकायझालेअसते,याचीक पनाहीकरवतनाही!कदािचतकुठ या तरी दरीतली िगधाडे हि तनापरू या समर्ाटा या िछ निभ न देहाचे लचकेतोडीत रािहलीअसती!कदािचतशिम ठे या चंुबनांनी तृ तहोऊनही रािहलेले याचेओठएखा ानदी यापा यातलेमासेकुरतडीतरािहलेअसते!

यारातर्ीमठातमंदारलापाहताचमलायतीचीआठवणझाली.अर यात याएका गुहेत असेच अचानक मला याचे दशन झाले होते. शरीराचे हालहाल क नपरमे वराचाशोधलागेल,अशीशर् ा उराशी बाळगनूयितधडपडला. शेवटी याशर् े या पायी तो वेडा झाला. मंदारही ई वरभ तीचे नाटक करीत होता. एकसा ा कार झालेला साधू हणनू ज माला रंगभमूीवर तो वावरत होता. पण यारंगभमूी याअगदीमाग यापड ाआडतोएखा ािवलासीराजाचेजीवनजगतहोता.सवसुखांचामनसो तउपभोगघेतहोता.

यितआिण मंदार! िकती पर परिवरोधी िचतरे् होती ही! मंदारचे त व ानयतीपे ासव वीिनराळेहोते.सामा यमनु यालातेपटतहोते–जवळचेवाटतहोते.मीया याआहारीगेलो,तो यामुळेच!जीवनहेआजउमलणारे,पणउ ाकोमेजणारेफूलआहे, या फुलाचा िजतका सुगंध लुटता येईल, िततका लुटावा, िमळेल यामागानेलुटावा, यातकुठलेहीपापनाही,हेमंदारचेमु यसतूर्होते.

या न या मागाने जाताना लहानपणीचेअनेक सं कार मलाअगदीअ व थक नसोडीत.अंिगरसॠषीं याआशर्मात याकचा या संभाषणापासनू या या यापर्दीघपतर्ापयंतअनेक मृतीजागृतहोत. याकठोर वरानेिवचारीत,

‘वेड ा,कुठंचाललाआहेसत?ू’अशा वेळी मंदारनानापरीनंीमाझेसमाधानकरी.कधीतोपर्ाचीनॠषीचंी

वचनेआधार हणनू दाखवी,कधी मोठमोठ ा तर्ी-पु षां याअिनबंध िवलासां याकथासांगे,कधी यवहारातलेदृ टांतदेऊनतोजीवनाची णभंगुरतामनातठसवी.

एकदातोआिणमी रथातबसनूनगरसंचारकरीतहोतो. राजमागसोडून रथथोडाबाजलूावळला. यार या याकडेलाएका कंुभाराचे दुकानहोते. या दुकानातिनरिनरा याघाटांचीआिणआकारांची संुदरभांडीहोती. याभांड ांकडेबोटदाखवीतमंदार हणाला,

Page 294: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘महाराज,भांडीमोठीसुरेखआहेत,नाही?’मीउ रलो,‘हो,पर् येकधं ातकलाअसतेचकी.’मंदारहसतउदग्ारला,’बर् देवा याधं ातहीतीआहे.तोसु ाएककंुभारचआहे.’मीकुतहूलानेपर् नकेला,‘तोकसा?’‘तो सु ा अशीच मातीची भांडी तयार करतो. तुम या-मा यासारखी! ही

कंुभाराचीभांडीफुटली,की यांचीमातीहोते.माणसूहीअसाचएकिदवसमातीतिमळूनजातो. या कंुभारा या भांड ांना जीव असता, तर मी यांना उपदेश केला असता,‘बेट ांनो,ज मभरउगीचपाणीपीतबसूनका,म या,अमृत या, जे जे तु हांलािपता ये यासारखंअसेल, ते ते िपऊन या. उ ा तुमचे तुकडेझा यावर कुठ याहीपेयाचाएकथबसु ातुम यावाट ालायेणारनाही.’

एकदा िफरत-िफरत मंदार मला मशानात घेऊन गेला; ितथे िचतेवर एकात णाचेपरे्तजळतहोते. णा णाला या संुदर देहाचीराखहोतहोती. मंदारने यात णाचीकथामलासांिगतली.परमे वरा यापर्ा तीसाठीतोबर् चारीरािहलाहोता.यानेआप याबालमैितर्णीचामनोभंग केलाहोता.तीज माची दुःखीझालीहोती.मुकुिलकेने मनःशांतीसाठी ितला मंदारकडेआणले होतेआिणआज शेवटी हा त णिचते यामंचकावर वालांचेपांघ णघेऊनमृ यू याआिलंगनातशू यतािमळूनजातहोता.आतापयंत यानेकुठ याहीशरीरसुखाचाआ वाद घेतलान हता.यापुढे यालाकोण याहीसुखाचाउपभोगघेतायेणारन हता.

याजळ या िचतेकडेपाहता-पाहतामीच ितथेपडलोआहे,असामलाभासझाला.हामाझासंुदर,सुदृढ,उजवाहात!तोजळतआहे.आतापु हाहाहातम ाचायालामा याओठांनालावणारनाही.पणमाझेओठतरीकुठेजागेवरआहेत? यांचीहीजळूनराखहोतआहे. यांना पु हाकुठ याही संुदर तर्ीचे चंुबनघेतायेणारनाही.तेअतृ तआहेत.पण-

मा याखां ावरहातठेवनूमंदार हणाला,‘महाराज, जीवना या जमाखचात उधारीला जागा नाही. जो आज सुगंधी

फुलांचावासघेतनाही, यालातोउ ािमळेलच,असेनाही.याजगातउ ाचीसोनेरीसकाळ उगवेल! उ ाची सुगंधी फुले फुलतील! पण या उ ा या जगात हा वासघेणाराचअसणारनाही!’

असाचएकदा मंदारमलानगरात याएका पंिडता याघरी घेऊन गेला. यापंिडतालापाहनूमीचिकतझालो.बाबामृ युश येवरपडलेहोते,ते हामाधवमलायाचघरी घेऊनआलाहोता. या वेळीयामहाशयांनीमा यापुढेबर् आिणमायायांचीपु कळ पोपटपंची केली होती.आता हा गृह थ अितशय वृ झाला होता. यालाकशाचेही मरणराहतन हते.नीट िदसतन हते.धडचालता येतन हते.पण यानेता यातलाथाडलेलीसुखे या यावरउलटून याचासडूघेतहोती.टोपलीचेझाकण

Page 295: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दरूकरताचवरफडाकाढणा यानागापर्माणे या याअतृ तवासना वेड ावाकड ारीतीनेपर्गटहोतहो या.तोघरातसहसाि थरराहतनसे.राजमागावरउभेराहायचेआिण येणा या-जाणा यात ण मुलीकडेटकलावनूपाहायचे,असा याचा क्रम सुझालाहोता.पोरेसु ा याचीकुचे टाकरीत;पणती या यागावीहीनसे. याचीमुलेयालाघरात नेऊनक डून ठेवीत. पण ितथेही तोकोळशाने िभंतीवरअभदर् िचतरे्काढीत सुटे. या िचतर्ांत या ि तर्याअधन नअसत.नातवंडां या देखतहा पंिडतयािचतर्ांचीचंुबनेघेई!

या पंिडतापर्माणेच मंदार या मठात येणा या नाना पर्कार या त णआिणपर्ौढ तर्ी-पु षांचीजीवनेमीपािहली. यासवांचेसारएकचहोते.धम,नीती,पु य,आ मा,इ यादीपिवतर्श दांचीमनु यहरघडीपजूाकरीतअसतो.पणतीजगा याडो यांतधळूफेक याकिरता.मनात यामनाततोएकाचगो टीसाठीझुरतराहतो.तीहणजेसुख-शरीरा या ारानेिमळणारेपर् येकपर्कारचेसुख!

जीवन णभंगुरआहे.याजगात,कोण या णीमाणसालामृ यूयेईल,याचानेमनाही. हणनूआप याला िमळणारापर् येक णहामाणसाने सुवण णमानलापािहजे. यातलारस,सुगंध,आनंदअगदीकठोरपणानेिपळूनघेऊन,माणसानेआपलीसुखाचीतृ णाशांतकेलीपािहजे,हेत व ानमंदारनेमलािशकवले.

११यान याजीवनमागावरलामाझापर्वासवायुवेगाने सु झाला. देवयानी या

कठोर आिण िन परे्म वागणुकीमुळे याला िवजेची गती िमळाली. अ टौपर्हरिवलासांतम नराहायचे,एवढेचमाझे येयबनले!

अठरावषॠतुचक्र िफरतहोते.वसंत,वषा, हेमंतयांचापाठिशवणीचा खेळअखंड चालला होता!अठरा वष कालचक्र िफरत होते. रातर्आिण िदवस िचरंतनलपंडावांतम न होती. रातर् िदवसालाशोधनूकाढीत होती. िदवस रातर्ीलाशोधनूकाढीतहोता.वषामागनूवषमागेपडतहोती!पणमा यायाजीवनक्रमातकधीहीखंडपडलानाही.बदलझालानाही.

एखा ा देवमतूीवरआज वािहलेली फुले उ ा िनमा य हणनू टाकून िदलीजावीत, यापर्माणेमा या सुखिवलासांसाठीनवन या संुदरत णी येतहो याआिणजातहो या! या कुठून येतहो याआिण कुठेजातहो या,याचीमीकधीचकाळजीकेलीनाही.मलामा यासुखाचा यालासततपिरपणूराहायलाहवाहोता.मंदारआिणमुकुिलकायांनीअठरावषतोभरलेला ठेवलाहोता,अगदीकाठोकाठभरलेला ठेवलाहोता.

१२पण–पण–या सुखिवलासात या दोन रातर्ीअजनू मलाआठवतात. या मनाचेलचके

तोडतात.काळरातर्ीसार यावाटतात या!

Page 296: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

एका रातर्ी माझी सोबतीण हणनू मुकुिलकेने एक सुरेख त णी महालातआणली.ितलामंचकावरबसवले.मीम ा याधंुदीतहोतो. यात णीचेडोळेअितशयसंुदरआहेत,एवढेच ान यावेळीमलाझाले.दुसरेकाहीकाहीमलाकळलेनाही.

पहाटे मी सावध झालो. मा या बाहुपाशातील ती त णी पर्थमच ‘माधव,माधव’असेपुटपुटली.तीकुणालाहाकमारीतआहे.हेमलाकळेना.पु कळमाणसांनाझोपेतबोल याचीसवयअसते!तीकदािचतआप याधाकट ाभावालाहाकमारीतअसेल, असे मला वाटले. ित या मानेखालचा अवघडलेला हात मी हळूच दरू कलागलो. यासरशीतीमलाअिधकचिबलगलीआिणपुटपुटली,

‘मीतुझीना,रे?नको,माधव,मलाअसंसोडूनजाऊनकोस!’मीचमकलो.ित याकडेिनरखनूपाहूलागलो.आतामीभानावरआलोहोतो.मी

ितलाओळखले.ती-तीमाधवीहोती!अधवटगंुगीचेऔषधदेऊनमगमुकुिलकेनेितलामा यामहालातआणलेअसावे!कदािचत मंदारने मंतर्िव े ने ित यामनावरमोिहनीघातलीअसावी!तीदोघेमाझासुखाचा यालाभर यासाठीकायकायकरीतहोती, तेयांचे यांनाचठाऊक!

हळूहळूमाधवीशु ीवर येऊलागली. ितनेमा याकडे िनरखनूपािहले.आपणकुठेआहोत, हे ितला कळले असावे. ितची मुदर्ा भेसरू िदसू लागली. मग एकदम‘महाराज!’असाआतची कारकरीतितनेमलादरूढकलले!

धाडकन्महालाचेदारउघडूनवा यासारखीतीबाहेरधावतगेली.दुस यािदवशीितचेपरे्तयमुने यापा यातिमळाले!

अशाचएका रातर्ी मुकुिलकेनेमा यापुढेएक मु ध रमणीआणनूउभी केली.नुकतेचउमललेलेयौवनपुढेउभेआहे,यापे ाअिधकमलाकळलेनाही.तीत णीतरवर मान क न पाहतच न हती. ितने पािहलेअसते, तर बेहोश ि थतीत मी ितलाओळखलेअसतेिकंवाकाय,याचीशंकाचआहेमला.

पणदुस यािदवशीपहाटेमीित याकडेपािहले.तीतारकाहोती!मीित याकडेपाहतअसतानाचमलाजागआली.ितचीदृ टीमा याकडेगेली.सपदंश हावा,ितचीमुदर्ाभयभीतझाली,काळवंडूलागली, पुढ या णी ‘साप,साप!’असेिकंचाळततीमहालाबाहेरगेली.

ितलावेडलागलेआहे,असेकाहीिदवसांनीकानांवरआले!आगी यािठण यांनाफुलेमाननूतीवेचायला याआगीतिशरलीआिणजळूनमेली,असेकाहीवषांनीकुणीतरीमलासांिगतले!

१३मा या िजवाभावा या िमतर्ाचीवा द वध!ूमा या िपर्य िमतर्ाचीलाडकी

पुतणी!यादोघीचंीहीजीवनेमा यामुळेउद् व तझाली.जीमाधवीमा याकडेवडीलदीरयादृ टीनेपाहतहोती,ितला िणकसुखा यामोहानेमीजीवनातनूउठवले! यातारकेला बाहुली या ल नाचा खेळ खेळताना मी पािहले होते, ित याशी जगातलाअ यंतक् रखेळमीखेळलो!‘खलंच,बाई!नवलाकुथनूआनायचा?मा याभावलीचा

Page 297: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नवला हालकातुमी?’ितचेतेबोबडेबोल–छे,छे!िजवंतपणीमरणभोगायलालावलेितलामी!एकफूलहसत-हसतमीआगीतफेकूनिदले.

यादो ही वेळी िकतीतरी िदवसमीअ व थहोतो. मंदारचा सुखाचामागहाअधःपाताचामागआहे,याजािणवेनेमीअ व थझालोहोतो.माणसू हणनू सुखानेजग याचापर्य नकरतानाआपणरा सझालोनाहीना,याशंकेनेमी याकूळहोऊनगेलो होतो; पण मंदारचा माग सोडून कुठे जायचे, हे मला कळत न हते. मलाअ टौपर्हर सुख हवे होते. म ा या धंुदीत, मृगये या उ मादात आिण रमणीं याबाहुपाशात याबर् ानंदातमीसुरि तआहे,असेमलावाटे. या याबाहेरपडलो,कीमीदुःखीआहे,मीएकटाआहे,मीअसुरि तआहे,मृ यूसदैवमा याभोवतीिघरट ाघालीतआहे,याजािणवेनेमाझेमनअ व थहोऊनजाई.

हळूहळू यादोनरातर्ीचंीश येबोथटझाली.ॠतुचक्र िफरत रािहले. कालचक्र िफरत रािहले. मा या सुखिवलासांचे

चक्रहीिफरतरािहले.

१४‘दहाघटकारातर्झाली,महाराज...’हेश दमा याकानांवरपडले.मीडोळेउघडूनपािहले.आतामा याल ातआले. बाहेर या अंधाराला िभऊनमी मंचकावर येऊन

पडलो. ितथेच माझा डोळा लागला होता. माणसाचे अंतमन याचे वैरीअसते. तोजागेपणी यागो टीवंरभरजरीव तरे्घालनू याझाकूनटाकतो, याउघड ानागड ाक नदाखिव यात अंतमनाला नेहमीमोठाआनंदहोतो!इकडेमाझेशरीर िनदरे् याअधीनझालेहोते.तरितकडेमाझेअंतमनअठरावषांत याआठवणीचंीउजळणीकरीतहोते!आतओ याअसले याजखमां याखप याकाढीतहोते!

मीमुकुिलकेकडेहसनूपािहले.तीलगबगीनेपुढेआली.हांहां हणताितनेमाझेपर्साधनसंपिवले.

१५मी िभंतीत या आरशापुढे जाऊन उभा रािहलो. मा या पणू पर्ितिबंबाकडे

पाहनूआनंिदतझालो. कुणाहीत णीला िपर्यवाटावे,असे पहोते!काळपु षाचानांगरअनेक वेळामा यामुदरे्व निफरलाहोता;पण यानांगराचीसाधीखणू-एकसुरकुतीसु ा-ितथेिदसतन हती.उलट,मीअिधकत णिदसूलागलोहोतो!अ लडअलकेचेम तकवाकवनूितचे चंुबनघे याचापर्य नकरणा याययातीइतकामीत णिदसतहोतो!

मीटकलावनूमा यापर्ितिबंबाकडेपाहूलागलो.काही णगेले.तेपर्ितिबंबधसूरिदसूलागले. याधसूरतेतनूएकामागनूएकअशात णीं या

असं यआकृतीपर्कटहोऊलाग या. यादात-ओठखातमा याकडेपाहतहो या.काहीतरीपुटपुटतहो या.

Page 298: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मी दचकून दोन पावले मागे सरकलो. ती धसूरता लोप पावली. मी मा यापर्ितिबंबाकडेपाहूलागलो.

माझेकेसिव कटलेलेिदसतहोते.मीिनरखनूपाहूलागलो.पुढ याच णीमा याम तकावरवजर्ाघातझाला.या िव कटले या केसांतनू एक पांढरा केस वर डोकावनू पाहत होता.शाप

देणा याॠषीं याभ मचिचतहातासारखातोकेसवाटलामला!ययाती याम तकावरवाध यानेआपलेिनशाणरोवलेहोते!वाध य!जीवन-नाटकातलाशेवटचाअ यंतनीरसअंक!

१६मीआता हाताराहोणार!उपभोगघे याचीमाझीश तीनाहीशीहोणार!छे,मी

अजनूअतृ तआहे. सुखा या दृ टीने ु िधतआहे. तृिषतआहे, नाही, मी इत यातहाताराहोणारनाही.

पणतोपांढरा केस!मघा यात णीसारखातो नुसताभासअसेल!मीमोठ ाआशेनेआरशातपाहूलागलो.

तोपांढराकेसतसाचउभाहोता!डोळेवटा नमा याकडेपाहतहोता.िनयतीचेिनदयपर्तीकहोतेते!

मीडोळेिमटूनघेतले.आरशातिदसणाराययाितखोटाआहे,अ लडअलकेचेचंुबन घेणाराययाित तेवढाखराआहे,असेमीमनालाबजावूलागलो.तोपांढरा केसिनदयभिव याचादतूहोता. याचा संदेशमलाऐकायचान हता. याला चुकवनूमीभतूकाळातपळतसुटलो!

१७पळता-पळतामीअलकेपाशी येऊनथांबलो. यार य सं याकाळीपािहलेली

अलका– ितचे तेसोनेरी केस–आतापयंत शेकडो ि तर्यां यालाव याचामीआ वादघेतलाहोता.पणसोनेरीकेसांचीत णी–

आरशाकडे पाठ िफरवनू मी डोळे उघडले. मग मुकुिलकेजवळआलो. ितलाहणालो,

‘तुझीतीकळीकुठंआहे?’‘रंगमहालात.’‘ितचेकेससोनेरीआहेत?’म ा या धंुदीत मी काही तरी बोलतआहे,असा मुकुिलकेचा समजझाला

असावा.ती नुसतीहसली,लगबगीने पुढेझाली. रंगमहालाचादरवाजाहळूचउघडलाितने.

मंचकावरबसलेलीत णीचटकनउठली.मा याकडेएकगिहराकटा टाकूनतीखालीपाहूलागली.

Page 299: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

१८मुकुिलकेनेदरवाजाबंदक नघेतला.मीहळूहळूपुढेझालो.एखा ािश पकारानेघडिवले याअ सरे यामतूीसारखीतीत णीिदसतहोती.

पाषाणमतूीसारखीती िन चलउभीहोती.आपला पशहोताचहीमतूीकशीसजीवहोईल,याचे िचतर्मा यामन च ूंपुढे उभे रािहले.जवळजाऊनमीहळूच ित याखां ावरहातठेवला.िकंिचतअंगचो न,अपांगदृ टीनेतीमा याकडेपाहूलागली.मीमाझेबाहूपसरले–

इत यात ‘महाराज,महाराज’असे मुकुिलकेचेकापरेआिणघोगरेश दमा याकानांवरपडले!

कायझालेअसावे, हेमलाकळेना!अशोकवनालाआगतरलागलीनाहीना?मीपर् ु ध वरातिवचारले,

‘काय?’तीदाराआडूनउ रली,‘बाहेरअमा यआलेआहेत.’‘ यांनाभेटायलासवडनाहीमला!’‘तेमघाशीचआलेआहेत;पण–पण तेऐकतनाहीतकाही के या! युवराजांना

शत् नंकैदकेलंय,् हणे!’

१९युवराज–कैद–अलका–सोनेरीकेस–पांढराकेस–वाध य-मृ य!ूमा याम तकातहेसारेश दमदो म ह ीपर्माणेटकराघेतहोते!खाडखाड

घोड ांचा टापा वाजा यात, तसे मा याकानांत घुमत होते! दुसरेकाही मला सुचतन हते.

अमा य खपू बोलले. पु कळ बडबडले; पण मला ही पोकळ दरबारी बडबडणभरसु ाऐकायची इ छान हती.माझेमनमहालात या यात णीभोवती िपंगा

घालीतहोते.यदु पकडला गेला, हणनू देवयानी रडत होती! पण ययातीला आप या

महालातनूहाकून देताना,एखा ाभट या कु यापर्माणे याला राजवाड ातनूबाहेरिपटाळूनलावताना, देवयानीलाथोडीतरीदयाआलीहोतीका?ित याडो यांतनूएकटीपतरीपडलेहोतेका?

मा या राजधमाचीआिण िपतृधमाचीआठवण क न दे याकिरता देवयानीनेअमा यांनापाठिवलेहोते;पण ितनेआपलाप नीधम िकतीसापाळलाहोता?वाटले,अ से वाड ावर जावे आिण देवयानीचे दो ही खांदे ध न गदागदा हलवीत ितलाहणावे,

‘िनदये!याअठरावषांततुला व नाततरीपतीचीआठवणझालीका? यालामा करावी, असं एकदा तरी तु या मनात आलं का? तो वाहत जात असताना,

पर्वाहात बुडतअसताना उडी टाकून याला वाचवावं,अशी इ छा तुलाकधी तरीझालीका?तू यामहापुराला यालीस!छे!पर्ीतीलाकधीही,कसलीहीभीतीवाटत

Page 300: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नाही.शिम ठाअशावेळी व थरािहलीनसती!तुझंमा यावरपरे्मन हतं,हेचखरं!तुला ययाित हवा होता, ते एका समर्ाटावर प नी हणनू स ा गाजवायला!आताकशालारडतेस?आताभोगआप याकमाचीफळं!राजधमपाळावा,िपतृधमपाळावा,असंतुलाआजवाटतंय!्पणएकगो टल ातठेव,जो वतःचाधमपाळतो, यालाचदुस यानंआपलाधमपाळावा,अशीअपे ाकर याचाअिधकारअसतो.बोल,िनदये!गे याअठरावषांततुझाप नीधमकुठंगेलाहोता?’

अमा यबडबडतहोते.माझीसमजतूघालनू,मलावाड ावरने याचापर्य नकरीतहोते.मला रंगमहालात या यात णीचाकटा कमलाभोवती ं जीघालणा याभर्मरापर्माणेमा यामनात गंुजारवकरीतहोता. या गंुजारवापुढेअमा यांचीबडबडमलाअिधकचककशआिणतापदायकवाटतहोती.

यदलूासोडवनूआणायलाजायचे!रणभमूीवरजायचे!ितथेकदािचतमीमारलागेलो,तर! छे,माझेजीवनअजनूअपणूआहे.माझेमनअ ािपअतृ तआहे.माझेयौवनअजनूअसंतु टआहे.सोनेरीकेसांचीमुलगी–सोनेरीकेस–पांढरेकेस–वाध य-मृ यूछे!मीयदलूामु तकरायलाजाणारनाही!

अमा यबोलनू-बोलनूथकले.माझा िजभेवरताबारािहलान हता. िवचारावरताबान हता.पण यांनाकाहीतरीउ रदेणेपर्ा तहोतेमला.मी यांना हणालो,

‘इत या वषांनी आठवण के याब ल महाराज आपले ॠणी आहेत, असंमहाराणीनंासांगा.’

मु स ीमाणसेघोरपडीसारखीअसतात.आप या मुद् ाला िचकटूनराह यातती कुणालाही हारजात नाहीत.अमा य पु हा बडबडूलागले.आता मा याअधीरमनाचारागअनावरझाला.मीउ रलो,

‘यदलूाचकाय,पणमहाराणीनंाहीशत् नं कैदक न नेलं,तरीमीजागेव नहलणारनाही.’

२०मी महालात पाऊल टाकताच माझी तीअनािमक श यामैतर्ीण उठून उभी

रािहली.िबचारीमाझीवाटपाहनूकंटाळलीअसावी!पणतोपांढराकेसमा यामनातसलतहोता!तोयात णीलािदसला,तर?छे!

ययातीवर पडू लागलेली वाध याची छाया कुणालाही िदसता कामा नये! या यापर्ितिबंबालासु ा!ययाितिचरत णआहे!तोसदैवत णराहणारआहे!

मीआरशापुढेजाऊनउभारािहलो. यापांढ याकेसानेआपलेत डकाळेकेलेअसेल,अशीकेवढीआशावाटतहोतीमला!पणतोदु टमा याम तकावरपायदेऊनउ ामपणेहसतउभाहोता!

यापांढ याकेसाचािवसरपडावा, हणनूअलके यासोनेरीकेसांची मृतीमीमनात घोळवू लागलो. मावळ या सयूा या छटांनी चमकणारे ितचे ते केस मा याडो यांपुढेउभेरािहले.मीडोळेभ नतेपाहूलागलो.

मीचमकून पािहले. ती त णी हळूच मा याजवळआली होती. ितने मा याखां ावरहात ठेवलाहोता.मी ित यापासनूअसादरूकाउभा रािहलोआहे, हेकोडे

Page 301: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पडलेअसावे ितला! इतकीलगटक नही मी व थआहे,असे पाहनू ितने मा याछातीवरआपलेम तकठेवले.मा याग यातआपलेदो हीहातघातले.

मीित याकेसांकडेपािहले.एकदमितलादरूढकलनूमीओरडलो,‘चल,चालतीहोइथनू!चालतीहो–’आप याहातनूकायअपराधघडला, हे ितलाकळेना!कावरीबावरीहोऊनती

मा याकडेपाहूलागली.मीरागाने मुकुिलकेलाहाकमारली.तीधावतचआतआली.मा याकडेटकमकपाहूलागली.मगधीरक नितनेिवचारले,

‘कायझालं,महाराज?’‘हेतुझंफूलफेकूनदे,जा,बाहेर!’‘का?अपमानकेलाितनंमहाराजांचा?’‘माझीआवडतुलाठाऊकआहेना?’‘आहेना!महाराजांनाआवडेल,अशीचही–’यात णीजवळजाऊनितनेितचेमुखहळूचवरकेले.तीरडतहोती.मीित याजवळगेलोआिणितचेम तकदो हीहातांनीवाकवीतउदग्रलो,‘िहचेकेसपाहा.यांतएकतरीसोनेरीकेसआहेका?मलासोनेरीकेसांचीमुलगी

हवीआहे!’म ा याधंुदीतमीकाहीतरीबोलतआहे,असेमुकुिलकेलावाटलेअसावे!पणमुदरे्वरतसाभावनदाखवताती हणाली,‘गु महाराजांनासांगतेमीतसं!’‘सांगतेिबंगतेकाहीनाही!तीके हािमळेल,ते–उ ा!’‘उ ाचकशीिमळेल?महाराजांचीहीआवडजरामुलखावेगळीआहे!थोडाधीर

धरला,तर–’‘धीरबीरकाहीकाहीनाही!इतकीवषंझाली!एकसु ासोनेरी केसांची मुलगी

यामहालातकधीआलीनाही!’मुकुिलकाहातजोडून हणाली,‘पंधरा िदवसांची मुदत ावी महाराजांनी. पंधरवड ात गु महाराज कुठूनही

महाराजांनाहवीअसलेलीव त–ू’‘ठीकआहे!पंधरािदवसांचीमुदतदेतोमी;पणपंधरािदवसांतअशीमुलगीइथं

आलीनाही,तरसोळा यािदवशीतुझीिनतु यागु महाराजांनीिधंडकाढून,हाकलनूदेईनतु हांला!आजितथीकोणती?’

‘अमावा या!’‘ठीकआहे.पौिणमाहातुमचामुदतीचाशेवटचािदवस.पौिणमे यारातर्ीपयंत

जरमा यामहालातसोनेरीकेसांचीत णीआलीनाही,तर–’मुकुिलकाहातजोडूनसमोरउभीहोती.ित याअंगावरखेकसनूमी हणालो,‘उभीकशालारािहलीआहेसइथं?तोमखूअमा यचारघटकाबडबडतबसला!

आतात–ूचल,चालतीहो.’

२१

Page 302: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

दुस या िदवशी सकाळी उ हे वर आ यावर मी जागा झालो. उठताचआरशासमोरजाऊनउभा रािहलो.पर्ितिबंबाकडे िनरखनूपािहले.मी तंिभतझालो.रातर्ी िदसलेलापांढरा केसतरएखा ा भुतासारखामा याडो यावरनाचतहोताच!पण या याजोडीलाितथेदुसरापांढराकेस–

िवमन क ि थतीत मी मंचकावर येऊन पडलो. या कुशीव न या कुशीवरझालो. तळमळलो. तडफडलो. पणम तक पोख न टाकणारे ते िविचतर् िवचारचक्रकाही के याथांबेना.शिम ठेची पुनःपु हाआठवण होऊलागली. वाध याचीभीती,मृ यचूीभीती,जीवनातलीअतृ ती हेसारेसारे दुःखकसलाहीआडपडदानठेवतामीितलासांिगतलेअसते.ित याअश् ं नीमीमा या दयातलीहीअनािमकआगशांतकेलीअसती;पणमीएकटाहोतो.याउ याजगातअगदी,अगदीएकटाहोतो.

२२मीिवचारक लागलो.अठरावषसुखिवलासभोगनूहीमीअतृ तकाराहावे?

पर् येकिदवशीनवीनवी संुदरमैतर्ीणलाभनूही,मीएकटाआहे,अगदीएकटाआहे,असेमलाकावाटावे?हि तनापरूचासमर्ाटअसनूहीमीअसहायआहे,असुरि तआहे,याभीतीनेमाझेमन याकूळका हावे?

जीवन हणजेकाय?मनु यकशासाठीज मलायेतो?तोकामरतो?जीवनाचाहेतूकाय? याचाअथकाय?ज मआिणमृ य.ूयौवनआिणवाध ययागो टीएकाचना या या दोन बाजूआहेत काय? िदवसआिण रातर् यां याइत याच या जोड ावाभािवकआहेतकाय?मगवाध यआिणमृ यूयांचेमनु यालाइतकेभयकावाटते?

२३मनु यकशावरजगतो?परे्मावर?पणपरे्म हणजेकाय?बाबा-मृ युश येवरहोते,ते हाचातोपर्संग!एकाबाजलूाधनु यबाणअसलेली

आिणदुस याबाजसू‘जयतुजयतुनहुषः’अशीअ रेअसलेली यांचीतीसुवणमुदर्ा!नाही,तीअ रेखरीनाहीत.जीवना यासुवणमुदरे् याएकाबाजसूअसलेलेधनु यबाणकाळपु षाचेआहेतआिण दुस या बाजलूा िव मनु यआहे! बाबांचे यतीवरआिणमा यावरपरे्महोते?मग यांनी इंदर्ाणीचाअिभलाषकाधरला?आप या मुलां यावाट ालाशािपतजीवनयेईल,याचेभय यांनाकसेवाटलेनाही?छे!पर्ीती,ममता,वा स य हेसारेजगातले मुखवटेआहेत.मनु यफ त वतः या सुखासाठीजगतो,केवळआप याअहंकारा या तृ तीसाठीजगतो.तसेनसते,आईचेमा यावरखरेखुरेपरे्मअसते,तरितनेअलकेचीिनदयपणेह याकेलीअसतीका? याह येनेययातीलािकतीदुःखहोईल,याचाितने णभरतरीिवचारकेलानसताका?

आईबापांचे परे्म, पितप नीचें परे्म, सारी सारी परे्मे ही स गेअसतात! तीनुसती नाटके असतात! मनु य अंतरंगात परे्म करतो, ते फ त वतःवर,आप याशरीरावर,आप या सुखावर,आप याअहंकारावर! तर्ी-पु षां यागढू,नाजकूआिणअदभु्तआकषणातसु ापरे्माचे हे वाथी व पबदलतनाही! देवयानीनेमलाकायिदले?घटका-दोन-घटकांचेशरीरसुख हणजेकायपरे्म?उ ामवासनेची तृ ती हणजे

Page 303: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कायपरे्म?छे!परे्म िनराळे,वासना िनराळी! तर्ी-पु षां यापरे्मातहीवासनेचाअ नी

धगधगत असतो, पण तो य कंुडातला अ नी असतो, जीवनधमा या सव मयादापाळणाराअ नीअसतो.

२४या अ नीचे पािव य मी सांभाळले नाही. गे या अठरा वषांतले माझे वैर

जीवन–तोअर यातपेटलेलावणवाआहे! यावण यातिकतीिन पापपाखरेहोरपळूनगेलीअसतील!िकतीसुकुमारसुगंधीवेलीचंीराखरांगोळीहोऊनगेलीअसेल!

हा प चा ापआहे? छे,या दोन पांढ या केसां या दशनामुळेमलाअकालीवैरा य येऊलागलेआहे.अठरा वषांत जे घडले, ते काय केवळ मा या दोषामुळे?देवयानीने वतःवरपरे्मकेले.मीही वतःवरपरे्मकेले.सुखाचाशोधकरीतमीजगभरधावत सुटलो.धावता-धावतामा यापायांखालीअनेकक यांचाचोळामोळाझालाअसेल!पण यालामीकायकरणार?

सुखामागे मीअठरा वष धावलो. ते ह तगतकर याकिरता पर् येक ण मीउपभोगातघालिवला.असेअसनूहीमीअतृ तका?मी दुःखीका?अगिणत णभंगुरसुखां यािसंधतूनूअमरसुखाचाएकिबंदसुू ाकसािनमाणहोतनाही?

२५खरंच,सुख हणजेकाय?सुख हे फुलपाख आहे. तेया फुलाव न या फुलावर मुरडतउडतजाते. ते

फुलाफुलांतला मध चाखते. पण फुलपाखराला कधी ग ड होता येते का? वगातनूअमृतकंुभआणायचाअसेल,तरफुलपाख तेकामक शकणारनाही.तेग डाचेकामआहे, फुलपाख आिणग ड! णभंगुर सुख िनराळेआिणअिवनाशीआनंद िनराळा!मीसुखा यामागेधावतसुटलो.पणसुखिमळूनहीमलाआनंदिमळालानाही!

आनंदकुठेअसतो? याचाकुठ याहीशारीिरकसुखाशीकाहीचसंबंधनाहीका?परमे वराचाशोधकरता-करता वेड ाझाले यायती यापदरातशेवटीकसलाआनंदपडला?मंदारनेदाखिवलेलेते मशानातलेदृ य! याबर् चारीत णानेकोणताआनंदिमळिवला?

नाही.मीअठरावषजे व छंदजीवनजगलो, यातकुठलीहीचकूनाही.मीवतःवरपरे्मकेले,केवळ वतः यासुखाकडेल िदले,यातमाझाकायदोषहोता?

२६माणसाचे परे्म काय केवळ वतःवर असते? अलकेचे मा यावरले परे्म,

माधवाचेमा यावरलेपरे्म,कचाचेमा यावरलेपरे्म,हीसारीपरे्मेकाय वाथीहोती?िनरपे न हती?

आिण शिम ठा– ितचे मा यावरले परे्म! ितने ही अठरा वष कशी काढलीअसतील? कुठे काढलीअसतील? रानावनांत? कुणाची तरी दासी होऊन? ती िजवंत

Page 304: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

असेल,की–माधवाबरोबरितनेपाठिवलेलातोशेवटचािनरोप–‘शिम ठासदैव दयातमहाराजां यापावलांचीपजूाकरीतराहील.’ितकडे ती रानावनांत, कंदमुळे भ णकरीत, दयात मा या पावलांची पजूा

करीतअसेल.आिणइकडेमी?मीित यापिवतर् मृतीवरअ टौपर्हरदा याचुळाटाकीतआहे! ित याओठांनी पावनझालेलेओठ कुठ याही उ ट ाओठांत बुडवीतआहे!

असेका हावे?शिम ठेसारखेपरे्ममलाकाकरतायेऊनये?कचासारखेसंयमीजीवनमलाकासा यहोऊनये?

वासना– कुठलीहीवासना–हाकायमाणसाचा दोषआहे? छे!वासनाहातरमानवीजीवनाचाआधारआहे.मगमाझे चुकले कुठे?माझीवासनाउ ामझाली?याजगात पर् येकाचे लहानसहान सुखसु ा या या वभावाने, पिरि थतीने आिणजीवना याअपणू व पानेमयािदतकेलेलेअसते,याचीजाणीवमलाझालीनाही!

२७मा यापर्माणेकचापुढेहीसुखिवलासहातजोडूनउभेहोते.तोसंजीवनीिव ा

संपादन क न वगात गेला, ते हा देवांनी याचा जयजयकार केला असेल. इंदर्ानेयालाआप याअ याआसनावर बसिवलेअसेल.अ सरांनीआप या संुदर,कोमलकाया या याव नकुरवंडूनटाक याअसतील;पणतोहोतातसाचरािहला.हेसाम यया याअंगीकुठूनआले?

कचकाहीज मतःिवर तन हता.देवयानीवर याचेमनोमनपरे्महोते. यानेवतः या सुखापे ा वजातीिवषयीचेकत यशरे् ठमानले. याकत यापायीपरे्माचायागकेला. या यागाने याचेजीवनिवफल,उदासिकंवािनि क्रयझालेनाही.

देवयानी यासहवासातमीसंसारसुखअनुभवले.शिम ठे या पानेर यआिणउदा अशापर्ीतीचेमलादशनझाले.पणमीअतृ तरािहलो!अजनूअतृ तआहे!आिणत णीं यालुसलुशीतओठांतलेअमृत यानेएकदाहीचाखलेनाही,तोकचतृ तआहे!असेका हावे?कुठेचुकलेमाझे?

२८याचअशोकवनातनूकचानेमलािलिहलेलेतेपतर्!तेपतर्पु हाएकदावाचावे,

असेफार-फारवाटते;पणतेतरराजवाड ातरािहलेआहे.याअठरावषांतकधीमलायाचीइत यातीवर्तेनेआठवणझालीनाही. यादो हीव तूएकािठकाणीचठेव याआहेत!अलकेचासोनेरीकेसआिणकचाचेसोनेरीपतर्!

पतर्कधीसोनेरीअसतेका? िवचारकरक नमला वेडतरलागलेनाही?छे!मलासा यागो टी प टआठवताहेत! मंदारनेपौिणमेपयंतसोनेरी केसांचीत णीयामहालातआणनूउभीकेलीनाही,तर–

सोनेरीकेस–कचाचेपतर्!तेपतर्वाचनूमा यामनालाशांतीिमळेलका?पणदेवयानीतेदुस याकुणाकडेहीदेणारनाही.तेआणायलामी वतःराजवाड ावरगेलो,

Page 305: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

तर? अंहं! ते अश यआहे. या रातर्ी देवयानीने केले या अपमानानंतर मी पु हाराजवाड ातपाऊलटाकलेनाही.पर्ाणगेला,तरीटाकणारनाही!

२९पण या अशोकवनात तरी मी सुखी आहे का? एखा ा भंु याने संुदर तंभ

पोखरावा, यापर्माणेअसहयअनािमकअतृ तीमाझेमनसारखेअ व थकाकरीतआहे?पांढ याकेसाने िनमाणकेलेली मृ यचूीभीतीसोनेरीकेसां याउ मादात बुडवनूटाक याचीहीइ छामा यामनातसारखीउफाळूनकायेतआहे?

वासना भुतांसार याअसतातका? कुमारवयातलीअलकेिवषयीचीमाझीइ छातशीचअतृ तरािहली.इतकीवषमना यातळघरातक डून ठेवलेलीतीइ छाआजमु तकशीझाली?

यावासनेवरमलािवजयकािमळिवतायेऊनये?मीसामा यमनु यझालो,तरमलाआपलेमनता यात ठेवणेसोपे गेलेअसतेका? वतः या सुखाचाशोधसोडूनिद यािशवायजीवनात याअंितमस याचाबोधहोऊनये,असाचसृ टीचािनयमआहेकाय? देवयानीनेसदैवयदलूामा यापासनूदरू ठेवले.याअठरावषांतमाझेवा स यतृिषतरािहले.अतृ तरािहले.यदचूीसोबतिमळालीअसती,तरमा यामनाचीपोकळीभ निनघालीअसतीका?यदुनाही,तरनाही;पणपू मलािमळालाअसता,तर?पू !कुठे असेल तो? काय करीत असेल? कुणासारखा िदसत असेल? मा यासारखा काशिम ठेसारखा?िकतीिनदयआहेमी!याअठरावषांतमी यालापारिवस नगेलो!

िवलासांनी माणसाचे मन बिधर बनते का? या बिधरतेमुळे याची माणुसकीनाहीशीहोतेकाय?

यायमुनेतजीवदेणारीमाधवी–हीआगीतजळूनमेलेलीवेडीतारका–याकशाआ याइथं?याइथनूपळूनगे याहो याना?नाही,मीयां याशीक् रपणानेवागलोनाही.मीसुखाचाशोधकरीतहोतो–अंधळेपणानेशोधकरीतहोतो!

३०कचकसासंयमीझाला?तसेहोणेमलाकासाधलेनाही?माझीकामुकताहाविडलांकडूनमला िमळालेलावारसाआहे!तोमाझाशाप

ठरला.माझीसहधिमणीमाझीवैरीणठरली!पणमीजीवना याअिनबंधपर्वाहातअसावाहतकागेलो?उलटपोह याचा

पर्य नमीका केलानाही?वासना हणजेवषाकाळातीलमहापुराने बेफामझालेलीनदी!भावना हणजेआप यापातर्ातनूसंथपणेवाहणारीशरदॠततूीलिनमळसिरता.यादोघीतंलेअंतरमलाअठरावषांपवूीकळलेअसते,तर–

३१बा तःमीमंचकावर व थपडलोहोतो.जणूगाढझोपलोहोतो;पणमा या

डो यात घणाचे घावामागनू घाव बसत होते. नको असले या गो टी पु हापु हामृती या िखड या उघडून डोकावनू पाहत हो या.मा याकाळजाचीकालवाकालव

Page 306: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

करीतहो या.गतजीवनाकडे िनभयपणेपाह याचाधीरमलाहोतन हता.यासा यादुःखांतनूमु तहो याचामागएकचहोता–आ मह या!

माझेअंगशहारले.लगेचमाझेमलाहसूआले.आ मह याकरायलालागणारेधैयमा याअंगीअसते,तरतीमीअठरावषांपवूीचकेलीनसतीका?

मना यायािविचतर्उदासीनतेतनूबाहेरपड याचाएकउपायमलािचरपिरिचतझालाहोता.तो हणजेिवलासातीलसुख णांचे मरण!ती मरणीमीहातातघेतली.

मा या सुखा या याला सदैव भरलेला ठेवणा या अनेक आकृती मा याडो यांपुढूनजाऊलाग या.हीतीगोरी,शेलाटीत णी!िहचाकेशकलापिकती संुदरहोता! या याव न हात िफरिवतानामा यामनातआले होते, हा केशकलापनाही,िह यामुखकमला याआकषणानेजवळआले याभंृगांचाथवाआहे.मा या पशानेतोथवाआप यासमाधीतनूजागृतहोईल.गंुजारवक लागेल–

हीतीसावळी,पण सुरेख रमणी!तीमाग याज मीदर्ा लताहोतीकाय?ित याओठांवरनुसतेओठटेकले,तरीसारेशरीरमधुररोमांचांनीबह नजाई–हीतीलाजरी यामला! िहचे मुखवरक न चंुबन घेतानाझालेलातोआनंद!ढगांनीभ नआले याआभाळातमधेचचंदर्कोरिदसावी,तसातोअनुभवहोता–आिणहीतीधीट,पर्स नपर्मदा!मदनालाहीपर्णयक्रीडेचेधडे िशकिव याइतकीचातुरीहोती िह याअंगी!

अशाअगिणति तर्याआ याआिणगे या.संुदरकटा ांचे,नाजकूबाहुपाशांचेआिणरेशमीकेशकलापांचेसुखमीखपूखपूलुटले;पणअजनूसोनेरीकेसांचीत णी–

३२‘आजपर्कृतीबरीनाहीकामहाराजांची?’मुकुिलकामा याउशाशीउभीराहनू,

वाकून,हळूचिवचारीतहोती.मी डोळे उघडले. माझीअ व थता नकळत मा या िचड या वरात पर्कट

झाली.मीरागारागाने हणालो,‘मलाउठवायचंकुणी?माझंपर्साधनकुणीकरायचं?कुठंहोतीतूइतकावेळ?’तीभयभीतउ रली,‘वाड ावरगेलेहोतेमी.’‘सकाळीच?’‘होअगदीपहाटेउठूनगेलेहोतेमी.’‘का?’‘रातर्ी अमा य फार रागावनू गेले, हणे, इथनं. महाराणीनंा यांनी काय

सांिगतलंअसेल िन काय नाही, याचं भय वाटू लागलं मला!आ ही गरीब माणसं.महाराजां यासावलीत सुखानंमीठ-भाकरीखाणारी.महाराणीरागाव या िन यांनीहीसावलीकाढूनघेतली,तर–ते हा हटलं वतःचजावं,कायझालंय,्तेपाहावं–’

‘कायकायपािहलंसितथं?’‘आनंदी-आनंदचाललाय्राजवाड ात.’‘एवढाकसलाआनंदझालाआहेमहाराणीनंा!मीतरअजनू िजवंतआहे! हं!

Page 307: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आलंल ात.यदलूाशत् नंपकड याचाउ सवसाजराकरीतअसतील या!’मुकुिलकाचपापनूमा याकडेपाहूलागली.मगती हणाली,‘युवराजकैदेतनाहीत.तेसुटले!’रातर्ी यदु पकडला गे याची वाता येते कायआिण सकाळी तो सुट याची

बातमीकानीपडतेकाय!सारेचअघिटतहोते.मीआ चयानेउदग्ारलो,‘युवराजसुटले?कसे?’‘कुणीतरीशरूत णानंआपलाजीवधो यातघालनू यांनासोडिवलं, हणे!

यािमतर्ालाघेऊनयुवराजइकडंयायलािनघालेआहेत.हीशुभवाताघेऊनआलेलादतूचसांगतहोताहेमला!’

यदुशत् या कैदेतनू सुटला, हेऐकूनमाझे दयउचंबळूनयायलाहवेहोते;पणमा यात डूनश दबाहेरपडले,

‘यदुसुटला?बरंझालं!’याचारश दांचीमाझीमलाचभीतीवाटली!मा यासा याभावनाआट या

हो याकाय?माझेकाळीजगोठलेहोतेकाय?गे याअठरावषांतययाितजीवनअिधक-अिधकजगतहोता,कीतोकणाकणानेमरतहोता?ययातीचाकोणकोणताभाग तृ तझालाआहे?कोण-कोणकुजबुजलेहे?–

ययातीचेफ तशरीरिजवंतआहे!मुकुिलकागडबडीनेसांगूलागली,‘देवीचेंवडीललवकरचयेताहेतइकडं.’‘कोणशुक्राचाय?छे,तेतरमोठ ातप चयलाबसलेआहेत.’‘ यांचीतीतप चयासंपली, हणे!’शुक्राचायइथेयेणार?मगआपणहि तनापरूसोडूनकुठेदरूजावेका?मुकुिलकाबोलतचहोती–‘कचदेवांनाहीबोलावणंगेलंय्महाराणीचंं!’बोलता-बोलता मुकुिलकाअगदीजवळआलीआिणमा याकानात कुजबुजू

लागली,‘युवराजांना रा यािभषेक करायचा ठरवलंय् महाराणीनंी. शुक्राचाय आिण

कचदेवयादोघांचेहीआशीवादयान यासमर्ाटांनािमळावेत, हणनू–’देवयानीमा यावरपु हासडूघेऊपाहतहोती!मनाशीिन चयकेला:नाही,काहीझालेनाही,तरी हि तनापरूसोडायचेनाही– िसंहासनसोडायचे

नाही.मा या मनातआले. देवयानीनेअग याने बोलावणे पाठिवले, तर कच येणार

कसा?मीमुकुिलकेला हणाले,‘शुक्राचायांपर्माणेकचहीतप चयलाबसलाहोता.’‘हो,पण यांचीहीतप चयासंपली, हणे.’मीहसत हटले,‘सवांचीचतप चयासंप याची वेळआलेलीिदसते!ठीकआहे!मगमाझीसु ा

तप चयासंपली!’

Page 308: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘ हणजे?’‘आधी यालाभर.मगसांगतोतुलासारं.’‘सकाळीच–?’‘अिधकबोलायचंकारणनाहीदासीला!मी िवषाचा यालामािगतला,तरतो

मुकाट ानंभ न ायचा,एवढंचकामआहेतुझं.’मुकुिलका आरशाजवळ ठेवलेली म ाची सुरई आणावयाला गेली. ित या

पाठोपाठमाझीदृ टीहीितकडेवळली.तेदोनपांढरेकेसडो यांपुढेनाचूलागले.लगेचया पांढ या केसांतनू जटाभार धारण केलेल शुक्राचाय पर्गट झाले. यांचे डोळेखिदरांगारांसारखे लाल िदसत होते. मला यां या डो याला डोळा देता येईना.यां यापासनू दरूदरूपळूनजा याचामाग– याका याका यासमुदर्ात यापर्चंडखडकां याकपारीतजाऊनलपणेएवढाचमागमोकळाहोता!म हाच यामागावरलामाझापरमिमतर्होता!

यालात डालालावीतमीमुकुिलकेला हटले,‘तीसोनेरी केसांची मुलगीमहालातआली,कीमलाजागंकर;तोपयंतमला

झोपूदे;अगदी व थझोपूदे.’

३३तेपंधरािदवस!िदवसके हाउजाडतहोतािनके हामाळवतहोता,हेमलानीटकळतसु ामला

न हते;पणपर् येकिदवशीरातर्झाली,कीमाझेमन याका याका यासमुदर्ाचातळसोडूनएखा ामाशापर्माणेवरयेई.आकाशात याचंदर्ाकडेतेटकलावनूपाही.कलेकलेनेवाढणाराचंदर्पाहनूते वत:शी हणे,

‘आजचतुथी!आजस तमी!आजनवमी!आज ादशी!पौिणमे याआततीसोनेरीकेसांचीअ सरा–!’

पणयाजािणवे या णीदुसरीहीजाणीवमलाहोऊलागे.तीहळूच हणे,‘ययाित,वेड ामाणसा,कुठंचाललाआहेसत?ूहानरकाचार ताआहे!’मीम ाचेघुटकेघेतउ रदेई,‘ वगआिणनरकहेदो हीजवळअसतात!होयना?’तीपुटपुटते,‘होय, यां यासीमाएकमेकीनंाअगदीिबलग याआहेत.’मीहसत हणे,‘मगतुलामाझंइतकंभयकसलंवाटतं?उ ाएका णातमी यानरकाचामाग

सोडीनआिण वगाचार तासुधारीन!’तीडो यांतपाणीआणनू हणे,‘वेड ा, वगआिणनरकयां यासीमारेषेवरपावलापावलालादरवाजेआहेत!

माणसा या बाळपणी ते सारे उघडे असतात; पण पुढं मनु यच वतः या हातांनीयांतला एकेक दरवाजा बंद करीत जातो.एकदा लावलेला कुठलाही दरवाजा पु हाकधीहीउघडतनाही!अभा या,आता तुझा केवळएकचदरवाजाउघडाआहे, रे!तो

Page 309: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आप याहातांनीअसाबंदक नकोस!माझंऐक!’ही टोचणी मी म ा या या यात बुडवनू टाकी! पण रोज रातर्ी पडणारे ते

व नमातर्काहीके याकशातहीबुडतनसे.या व नातपर्थमएकपर्चंडरथिदसे. यारथालासहाघोडेजंुपलेलेअसत.

सारेघोडेमोठेउमदे िदसत.पण यांतलापिहलाघोडातरस दयाचामिूतमंत पुतळाहोता! व नातरथिदसूलागला,कीकुठलातरअ ातहातपर् येकघोड ाचेम तकछाटूनटाकी.लगेचतोहात या िठकाणीमाणसाचेम तकलावीतअसे.हळूहळूतीम तकेमला प ट िदसूलागत. ते पर् येक म तक माझेअसे. या रथाचासारथी?ितथेहीययातीचबसलेलािदसे. यासार या याहातांतलेलगाम–?पर् येकलगामयासार या यार तवािह यांनीतयारकेलेलाआहे,असाभासहोई. या याहातातचाबकू–तो या याम जातंतचूाहोता,कीकाय, कुणासठाऊक! व नातलातोसारथीपर्ाणपणालालावनूघोडेआवर याचापर्य नकरी;पणकाहीके यातेघोडे यालाता यातठेवतायेतनसत.ते व छंदानेधावत,हवेतसेदौडत,खाच-खळ यांतनूरथिखळिखळाकरीतपुढेजात!

पर् येकरातर्ीहेच व नमलापडे;पणचतथी यारातर्ीहारथएकाअवघडमागानेधावूलागला.एका बाजलूा उंच-उंच पवत! दुस या बाजलूाखोल-खोल दरी!रथा यासहा यासहा घोड ांतला तोसवांत संुदर िदसणारा घोडा उधळला, बेफामझाला.दरी याबाजनेूधावूलागला.लगाम तुटले!चाबकाचेफटकारेहवे यापाठीवरबसूलागले.हां-हां हणतारथदरीतकोसला!दरीतनूएककानठ याबसिवणाराआवाजऐकूआला–आकाशकोसळूनपडावे,तसा!मी‘शमा,शमा’असेओरडतचउठलो.

मी व नातशिम ठेलाहाककामारली?तीतर यारथातकुठेहीन हती.मलाहे व नअितशयअशुभसचूकवाटले. तेमलापडले, याच वेळी कुठ यातरीअ ातथळी पू यामांडीवर डोके ठेवनूशिम ठेनेया क् रजगाचा िनरोप घेतलाअसेलकाय?

काही,काहीसुचेना!झोपयेईना!रातर्भरमीम ा या धंुदीतमंचकावरपडूनरािहलो!एखा ापरे्तासारखा!

३४सयूमावळतहोता.पौिणमेचाचंदर्उगवतहोता.याचंदर्ाला या यातनूम

िपता-िपताआकाशआनंदाने पुलिकत होऊलागले होते. या या हातातलातो पेलाअधवटकलंडलाहोता. यापे यातलेम चांद या या पानेपृ वीवरवाहतयेतहोते.

ितस यापर्हरीचमुकुिलकेनेतीआनंदाचीवातामलासांिगतली.सोनेरीकेसांचीपरीमंदारनेमोठ ाक टानेिमळिवलीहोती.आजरातर्ीतीमा यासेवेलायेणारहोती.

मलाधीरधरवेना.ितस यापर्हरीमनएकाचगो टीचािवचारकरीतहोते.ितचेसोनेरीकेसकु करतानाअलकािमळा याचाआनंदआप यालाहोईलकाय?

मीमुकुिलकेलाबोलावनूिवचारले,‘तुझंतेसोनेरीफूलंकुठंआहे?’‘गु महाराजां यामठात.’

Page 310: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘गेले पंधरा िदवसमीसारखापीतआहे.मा यावरम ाचाअंमल पुराचढलाआहे. पण एक गो ट ल ात ठेव. मंदारनंआिण तू मला फसिव याचा घाट घातलाअसला,तरीमीफसणारनाही.ितचेकेससोनेरीनसले,तर–तरतुमचािशर छेदहोईल.नाही, तुझे केसकापनूनगरातनू तुझी िधंडकाढीन िन या मंदारचे केस– यांनाआगलावनूदेईन.मीकोण–मीकोणआहे,तेठाऊकआहेनातुला?मीहि तनापरूचासमर्ाटआहे.’

बोलता-बोलतामीथांबलो.माझा वतःवरचाताबासुटतचाललाहोता.पणलंपटकुतहूलमलाग पबसूदेईना.मीमुकुिलकेलापर् नकेला,‘कुठंिमळालीहीसोनेरीपरीतु हांला?’‘इथंच.’‘तीइथंअसनू,आ ापयंतमा यासेवेलाकशीआणलीनाहीतु हीितला?तो

मंदारलु चाआहे!तूलबाडआहेस!’‘ माकरावी,महाराज.पण–पण–तीपरीहि तनापुरातलीनाही.आजनगरात

आलीती!’‘कशाला?’‘आप यािपर्यकरालाशोधायला!’‘िपर्यकरालाशोधायला!’श द उ चा न मीखो-खो हसूलागलो. मला पुढे

बोलायचे होते; पण काही के या माझे हसूआवरेना. शेवटी मोठ ा क टाने मी तेथांबिवलेआिणमुकुिलतेला हणालो,

‘ितचािपर्यकरइथंअशोकवनातआहे,हेितलाअजनूसांिगतलंनाहीकुणी?’‘उ ाितलातसंवाटेल;पणआज–’‘आजितचािपर्यकरकोणआहे?त?ू’मुकुिलकाहसत हणाली,‘ितचािपर्यकरकुणीयु ावरगेलेलात णआहे.युवराजां याबरोबरतोनगरात

येणारआहे,असे ितला कुणीतरीसांिगतले.ती वेडीपोरगी या या भेटीसाठीअगदीअधीरझालीआहे. बरोबरअसले या वडील बाईला मागे सोडूनआज ती सकाळीएकटीचतीनगरातआली.आप यािपर्यकराचाशोधक लागली.युवराजआजरातर्ीयेणारआहेत,तेितलाइथंआ यावरकळलं.िबचारीिनराशझाली.तीअसाशोधकरीतअसतानाचमठात याएकािश यालाभेटली!’

‘आ ाकायकरतेय्ती?’‘मोठी ाड मुलगी आहे ती! गु महाराजांनासु ा बघेना! मठात या

अंधारकोठडीत क डून ठेवली, ते हाआरडाओरडा क लागली. हणनू ितला गंुगीचंऔषधिदलंआहे.दहाघटकारातर्ीलातीहळूहळूशु ीवरयेईल.’

‘दहाघटकारातर्!इतकावेळमीथांबायचं?तेकशासाठी?इतकंगंुगीचंऔषधकािदलंितलातु ही?’

‘तीफार दंगाकरीतहोती,महाराज!आजमठातनानापर्कार यामाणसांचीगदीझालीआहे. कुणी शुक्राचायांचं दशन यायलाआलीआहेत. कुणी युवराजांचानगरपर्वेशपाहायलाआलीआहेत.यापर यामाणसांपैकीकुणालाकाहीकळलं,तर?िशवाय शुक्राचायसहाघटकारातर्ीराजवाड ावरपोचतील,असा िनरोप घेऊनदतू

Page 311: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आलाआहे. याच वेळी महाराज युवराज येतील. मग महाराजांना दहा घटका रातर्होईपयंततरीितकडंअडकूनपडावंलागेल,असंगु महाराजांनावाटलं–’

‘तूएकमखूआहेसआिणतुझेगु महाराजशतमखूआहेत.हीसोनेरीपरीसोडूनया जटाधारी हाता याला िमठी मारायला जा याइतका ययाित अजनू अरिसकझालेला नाही! युवराजां या या नगरपर्वेशाशी मला काही कत य नाही. यदलूािसंहासनावरबसवायचंकार थान राजवाड ावर िशजतंय्ना? ते िशजू दे!चल,जातूआप या कामाला! कुणालाही संशय येणार नाही, अशा बेतानं या सोनेरी परीलामे यातनूआ ा याआ ाइकडंआण.’

३५रंगमहालात मंचकावर बेशु ि थतीत पडले या या त णीकडे पाहनू मी

व नातआहे,कीमीमाझीअलकाखरोखरचपु हापाहतआहे,हेमलाकळेना!मंदारआिण मुकुिलकायांनीमलाफसिवलेन हते!यात णीचे केसतरसोनेरीहोतेच;पणित याकडेपाहता-पाहताअलकाचमंचकावरझोपलीआहे,असाभासमलासारखाहोतहोता.िकतीतरीवेळडोळेभ नमीित याकडेपािहले.मधलीवीसवषनाहीशीझाली.माझीअलकामलापरतिमळाली!

ित या पशासाठीमीअधीरहोऊन गेलो.मला मंदारआिण मुकुिलकायांचारागआला.ितलाइतके गंुगीचेऔषध ायलाकुणीसांिगतलेहोतेयांना?िवलासकायपरे्ताबरोबरकरायचेअसतात?

बाहेरिकतीरातर्झालीहोती,कुणालाठाऊक!गे यापंधरािदवसांत याअखंडम पानानेआतामाझेम तकभर्मूलागलेहोते!हातात पेलाउचलनू घेतला,तरीतोत डालालाव याचीवासनाउरलीन हती!या णीमलासारे-सारेिवस नजायचेहोते!मीययाितआहे,हेसु ािवस नजायचेहोते!उ ाचािदवसकसाउगवेल,कोणजाणे!तेशुक्राचाय,तीदेवयानी–

आज–आ ा–हा णमाझाहोता!तोसुवण णहोता!मलाधीरधरवेना.मी यािन चे टत णी याउशाजवळजाऊनउभारािहलो.

ित यासोनेरीकेसांचेचंुबनघे याकिरतावाकलो.पांढरेकेस–वाध य-मृ य,ूयासवांचीभीतीमा यामनातनूआतापार िनघनू गेली होती.मी पु हायौवनात पदापणकरीतहोतो.आजअलकामाझी िपर्यकरीणहोणारहोती.वषानुवषउरातजपनू ठेवलेले तेसोनेरी व नआजखरेहोणारहोते.

पण माझे ओठ या सोनेरी केसांना लाग यापवूीच मुकुिलका दाराआडूनची कारली,

‘महाराज,बाहेरया,लवकरया.’मीसंतापानेमानवरकेलीआिणिवचारले,‘का?’‘महाराणीआिणमहषी शुक्राचायआत येतआहेत.महाराज कुठंआहेत,असं

शुक्राचायरागारागानंपर् येकालािवचारीतआहेत!’माझे पाय लटलट कापू लागले. जीभ कोरडी पडली. एखा ा िचर ण

Page 312: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

मनु यापर्माणेक टानेएकेकपाऊलटाकीतमीकसाबसाबाहेर यामहालातआलो.

३६मलापाहताचमंचकावरबसले यादेवयानीनेितर कारानेत डिफरिवले.शुक्राचायरागानेमहालातयेरझाराघालीतहोते.शुक्राचायांनापर्णामकर याकिरता पुढेहो याचामीपर्य नकेला;पणमाझे

पाऊलपुढेपडेना!सारामहालमा याभोवतीिफ लागला.मीखालीकोसळूनपडतो,कीकाय,असेमलावाटूलागले.जवळचअसले या िभंतीत याआरशाला टेकूनमीकसाबसाउभारािहलो. वतःलामोठ ाक टानेसावरले.

फे या घालता-घालता शुक्राचाय एकदम थांबले, यांनी पाच-दहा णमा याकडेरोखनूपािहले.मगक् मुदरे्नेते हणाले,

‘ययाित,मीमहषी हणनू तु याकडेआलो नाही. तुझासासरा हणनूअशाअवेळीया तु यामहालातमीपाऊलटाकलंआहे. तु यापापांतमाझेपाय बुडिवलेआहेत.मलाओळखलंसत?ू’

मीभीत-भीतहोकाराथीमानहलिवली.उपहासानेहसतशुक्राचायउदग्ारले,‘म पानानंतुझंडोकंकदािचतिठकाणावरनसेल! हणनूमीकोण,हेतुलापु हा

सांगतो. मी महषी शुक्राचाय आहे. यानं संजीवनी िव ा संपादन क न देवांना‘तर्ािह,भगवन’्’क नसोडलं,तोरा सांचाअिजं य गु शुक्राचाय तु यापुढंउभाआहे! यानंसंजीवनीसारखीचदुसरीअदभु्तिव ातप चयनंपु हासंपादनकेलीआहे,तो देवयानीचा िपता तु यापुढं उभाआहे. इत या वषांनीआप यालाड या लेकीचंसंसारसुखपाहायलामीइथंआलो;पणमी दुदवीठरलो.माझी मुलगी दुःखसागरातआकंठबुडालेलीपाह याचंदुभा यमा याकपाळीआलं.मकटा,मीपृ वीमोलाचंर नमोठ ा िव वासानं तु या वाधीन केलं;अन्तीगारगोटीआहे,असंमाननूतू तेदरूिभरकावनूिदलंस!’

शुक्राचायांचा दर्ावतारपाहनूमाझीगाळणउडाली.कायबोलावे,तेसुचेना.त डातनूश दफुटेना.शेवटीसाराधीरएकवटूनमी हणालो,

‘महाराज, मीअपराधीआहे.आपलाशतशःअपराधीआहे; पण दुदवानं जेघडलं, यातदेवयानीचाहीदोषआहे!’

मा या त डातनू ते श द बाहेर पडताच, त ड िफरवनू मंचकावर बसलेलीदेवयानीचवताळूनउठलीआिणअिध ेपानेमा याकडेपाहत हणाली,

‘बाबा, इथं पावलोपावली माझा अपमान कसा केला जातो, हे डो यांनीपाह यासाठीकातु हीमलाइथंघेऊनआलाआहा?तरीमीतु हांलासांगतहोते,उ ासकाळी अशोकवनाकडं जाऊ या, हणनू! तु ही पर्वासानं िशणला आहा. चला,राजवाड ावरपरतचला. यसनात बुडालेलीमाणसं िपशाचापे ाहीभयंकरअसतात.रातर्ी यांचंत डसु ापाहूनये!’

माझासंतापअनावरझाला.त डातनूश दिनघनूगेले,‘आिणअहंकारातबुडालेलीमाणसं?’

Page 313: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानीअिधकच संतापली. शुक्राचायांजवळजाऊन यां याखां ावर हातठेवीतती हणाली,

‘बाबा, ितकडंयदुमोठ ाथाटानंनगरातपर्वेशकरीतअसेल, िनइकडं तु हीदा तआिणबायकांतबुडाले याएका–’

शुक्राचायांनीितचाहातिझडका नटाकला.तेरागाने हणाले,‘देवयानी,तूमाझंसव वआहेस.पणतूमखूआहेस.वेडीआहेस.कुठ यावेळी

कसंवागावं, हेतुलाकळतनाही.मागकचालािजवंतकर याचीगळघालनूतूमाझीसंजीवनीिव ावायाघालिवलीस.इत यावषांनीमीइथंआलो;पणआ याबरोबरतुझंपितपुराण सु झालं!आता तुझंअवा रहीमीऐकणारनाही. तु याअठरावषां यादुःखाचासो मो या णीझालापािहजे.जावई हणनूमीयाययातीचीगयकरणारनाही.यालाज मभरआठवणराहील,अशीिश ा–’

देवयानीपु हा यां याजवळजाऊनगोडवाणीनेसांगूलागली,‘यदलूािसंहासनावरबसवलं, हणजेयांचेडोळेचांगलेउघडतील.आतादुस या

कस याही संसारसुखाचीमाझीइ छा रािहलेलीनाही. िसंहासनावरबसले यायदलूाएकदाडोळेभ नपाहीनआिण तु हीिजथंतपालाबसला,ितथं तुमचीसेवाकरायलायेईन.’

ितचे नाटक पाहनू मा या अंगाचा ितळपापड झाला. मला रा याचा लोभन हता!पणमाझी संमतीन घेतायदलूा िसंहासनावरबसवनू देवयानीमाझाअपमानकूरपाहतहोती.तोमलाअसहयझाला.मीतीवर् वरानेउदग्ारलो,

‘मीराजाआहे.मा यासंमतीवाचनूयदलूाअिभषेककसाहोईल?’शुक्राचायशांतपणे हणाले,‘राजा,तुझाअिधकारमलामा यआहे.पणतुलाएकसाधापर् निवचारायचा

आहेमला.राजा हणनूजसातुलाकाहीअिधकारआहे,तसादेवयानीलाप नी हणनूआहे,कीनाही?ितचंपािणगर्हणकरताना ‘नाितचरािम’अशीशपथतूघेतलीहोतीसना?’

‘होय,महाराज.’‘ितचंपालनतूकेलंस?’‘महषीनंी माकरावी.मा याहातनूितचंपालनझालंनाही.’‘का?’‘तोमा यायौवनाचादोषहोता!मीमोहालाबळीपडलो.’‘यौवनाचा दोष?तूत ण होतास िन देवयानीकाय हातारीझाली होती?तू

मोहाला बळी पडलास! परमे वरानं काय तु यासाठीच याजगात मोह िनमाण केलेआहेत?मखूा,तु यापे ामा यासार यातप याभोवतीपसरलेलंमोहाचंजाळंअिधकसू म आिण बळकट असतं. या या तप चयचा भंग हावा, हणनू इंदर् अ सरापाठिवतो;पणयाशुक्रासारखातप वीअस यामोहाकडंढंुकूनसु ापाहतनाही. ु दर्मोहांना ु दर्माणसंचबळीपडतात!’

‘मला माकरा,महाराज.मीअपराधीआहे.शतशःअपराधीआहे.’‘ मामाणसा यापिह याअपराधासाठीअसते. िनढावलेला गु हेगारसा या

िश ेनंसुधारतनाही.’

Page 314: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

बोलता-बोलता ते िवचारम न झाले. गुरगु लागले या वालामुखी यात डावर पर्चंडखडकालासाखळदंडाने बांधनू ठेवले यामाणसासारखीमाझी ि थतीझाली!

३७मा याकडेितर कारानेपाहतशुक्राचाय हणाले,‘राजा,देवयानीलालाथाडूनतूशिम ठेलाजवळकेलंस.खरंआहेनाहे?’‘देवयानीवर माझं परे्म न हतं! तेशिम ठेवर होतं!’ हेश द मा या िजभेवर

धावतआले;पण यांनाओठांबाहेरकाढायचाधीरमलाझालानाही.शुक्राचायांचा वरचढतचालला होता.का याकुट्ट ढगांचा गडगडाट होत

राहावा,तसे यांचेश दवाटतहोते.तेरागारागानेमा याजवळआलेआिण हणाले,‘शिम ठे याबाबतीतजपनूराहायलामीतुलासांिगतलंहोतंना?’मीहोकाराथीमानहलिवली.‘माझीआ ा– देवयानी या िप याचीआ ा– महषी शुक्राचायांचीआ ा तू

मोडलीस.याआ ाभंगाचंपर्ायि च तुलाभोगलंचपािहजे.’‘पण–पण–महाराज,यौवनअंधळंअसतं!’‘तुझाहाअंधळेपणाजावा,एवढीचमाझीइ छाआहे.शिम ठेसार यादासीकडं

कामुकतेनं पाह याची इ छा तु या डो यांना पु हा होऊ नये, हणनू,मी यां यांतचांगलंअंजनघालणारआहे.यौवनअंधळंअसतं!यौवनानंतुलामोहवशकेलं!होयना?मग माझा तुला एवढाच शाप आहे– हे तुझं यौवन या णी न ट होवो! भगवानमहे वरा या कृपेनंलाभले या न या िव े चं मरण क न, हा शुक्र एवढीच इ छाकरीतआहे,कीमा यासमोरउभाअसलेलाहापापीययाितया णीज ख हाताराहोवो!’

३८तीशापवाणीऐकताचअंगावरवीजपडावी,तशीमाझीि थतीझाली.सारेजग

शू यझाले.मनसु नझाले.शेवटी धीरक न, भीत-भीत मीजवळ याचआरशात मा या पर्ितिबंबाकडे

पािहले.मीजेपािहले, यानेमलापर्ाणांितकवेदनाहोऊलाग या.माझा चेहरा सुरकु यांनीभ न गेलाहोता.मा याडो यावर पांढरे केस

पसरलेहोते.आरशापुढेएकगिलतगातर्वृ उभाहोता.मृ यूकोठेराहतो,याचीजणूतोदीनवाणीनेचौकशीकरीतहोता!

पणयावृ शरीरातलेययातीचेमनपिह याइतकेत णहोते.मलारंगमहालातयासोनेरी केसां या संुदरीचीआठवणझाली.दहाघटका रातर् के हाचहोऊन गेलीअसेल!तीत णीआतासावधझालीअसावी!मघाशीित या यासुरेख,सोनेरीकेसांचेचंुबनसु ाआपण घेतलेनाही.आता–आता–कधीही तेआप याला ते िमळणारनाही.आप या सा या इ छाआताअतृ त राहणार! मनात या मनात सुकून जाणार! तीअलकेसारखीिदसणारीमोहकत णी–

Page 315: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िवचार कर-क न मी याकूळ होऊन गेलो. मी शुक्राचायांकडे पािहले. तेमंचकावरखालीमानघालनूबसलेहोते.देवयानी यांचेपायध नमुळूमुळूरडतहोती.

बाबा!कायकेलंतहे?कायकेलंतहे,बाबा?’असेतीपुनःपु हा हणतहोती.मा यामनातआशेचाअंकुरिनमाणझाला.मी पुढे झालो. शुक्राचायांना सा टांग नम कार घातला. मग हात जोडून

हणालो,‘महाराज,मा यावरदयाकरा.माझेमनअजनूत णआहे.मा याअनेकइ छा

अतृ तआहेत.देवयानीबरोबरआनंदानंसंसारकरावा,असंफार-फारवाटतंय्मला!पणमा यासार या वृ पतीबरोबर संसारकर यातआता ितलाकसलं सुखहोणारआहे?माझंता यआपणमलापरतिदलं,तर...’

देवयानीमधेचक ण वराने हणाली,‘बाबा,यां याकडंबघवतनाहीमला.यांना पु हात णकरा.यांचंपिहलं प

यांनापरत ा.’शुक्राचायांनीआपलीमानवरकेली.तेमंद वरात हणाले,‘राजा,वीराचाबाणआिणतप याचाशापहेकधीचिवफलहोतनाहीत!माझा

शाप तुला भोगलाच पािहजेच; पण तू मा या लाड या देवयानीचा पती आहेस.ित याबरोबर सुखानं संसारकर याचीइ छा,उिशराकाहोईना, तु यामनात िनमाणझालीआहे. हणनूमीतुलाउ शापदेतो.तु यावाध याचा वीकारकरायलातु याचकुळातला, तु याचर ताचा कुणीहीत णआनंदानं पुढंआला,तरतूइ छाकरशील,या णी तेवाध य या याकडंजाईल. याचंता य तुलािमळेल.मातर्एकगो टल ात ठेव. तुझं तेउसनंता य तु या मृ यनंूच यात णालापरत िमळेल. दुस याकोण याहीमागानंनाही.माझं मरणक न,तीनदा ‘हेता यमीपरतकरीतआहे’असं हटलंस,कीतूमृतहोऊनपडशील–’

देवयानीिकंचाळली,‘बाबा,हाकसलाउ शाप?हातरमघा याशापाहनूहीभयंकरआहे!’शुक्राचाय क्रोधािव टहोऊनताडकन मंचकाव नउठले. देवयानीकडेरागाने

पाहतउदग्ारले,‘मुली,इथंयेताचतुझािव कटलेलासंसारसुरळीतकरायलामीधावलो.माझी

चकूझालीही!लहानपणापासनूफारलाडकेलेमीतुझे.पणयावृ िप या यापदरातयाचंफळकायपडलं?कायपडलं?अपमान! नुसताअपमान! तु यापायीअपमानआिणपराजययां यािशवायमा यावाट ाला दुसरंकाहीकाहीआलंनाही.असंकाघडावं,हेमलाकळतनाही,मा यातप चयतचकाहीदोषअसलापािहजे.तोशोधनूकाढ यासाठीमीआ यापावलीपरतिहमालयातजातआहे.आतापयंततु यासाठीजेजेकरतायेणंश यहोतं,तेतेमीकेलं.आतातूआहेस,हातुझानवराआहे.तु हीत णहा,वृ हा,संसारकरा,नाहीतरमरा!मला या याशीकाहीकत यनाही!’

३९बोलता-बोलताशुक्राचायबाहेरिनघनूगेले.

Page 316: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

महालातआ ही दोघेच रािहलो होतो. एक वृ पुतळा– एक त ण पुतळी!देवयानीलामा याकडेपाह याचाधीरहोतन हता.मलाितलात डदाखिव याचीलाजवाटतहोती. िकती िवल णआिण िवपरीतपर्संगहोताहा!आ ही दोघेपितप नी–एकमेकांना सुखी कर यासाठी आ ही एकतर् आलो होतो! अठरा वष आ हीपर परांपासनू दुरावलो होतो! ती माझे दुःख िवभागनू घेऊ शकत न हती. मीित याजवळजाऊन ितचेसां वनक शकतन हतो.आ हीएकामहालातउभेहोतो!पणदोनिभ नजगांतवावरतहोतो!

रंगमहालातनूएकअ फुटआवाजकानीआला.ती संुदरत णी शु ीवर येतअसावी.ितचेतेसोनेरीकेस–

मीआरशातपािहले.माझेहेिवद् प हातारे यान–शुक्राचायां याउ शापानेमीएका णातत णहोऊशकतहोतो!पणमाझंवाध यकोणघेणार?मा यार ताचात ण–

दासीनेदारातनूउ चारलेलेश दमा याकानावरपडले,‘देवी,युवराजआप यादशनालायेतआहेत.’

૪०याश दां यामागोमागदोनत णमहालात येताना िदसले.मीझटकनमाझे

त डिफरवले.माझाहािवद् प,वृ अवतारयदनेूपािहला,तर–पण– पण यदु माझा मुलगा होता, मा या कुळातला होता. मा या र ताचा

होता.आपलेयौवनदेऊनमाझेवाध यघेणे यालाश यहोते.माझेकानरंगमहालातनूयेणा याआवाजाकडेलागले.कोण कुजबुजतहोते ितथे?तीसोनेरीपरीजागीहोऊनएखादेगाणे गुणगुणू

लागलीहोती?िपर्यकराचीउ कंठतेनेवाटपाहणा यािवरिहणीचेगीत–पणआताितचािपर्यकर हणनूित यापुढेमीकसाउभाराहणार?यदु देवयानीशी बोलत होता. ते बोलणे मा या कानांवर पडत होते.

नगरपर्वेशा यावेळीआईकुठेहीनिदस यामुळेतोअ व थझालाहोता.तीअचानकअशोकवनाकडेगेलीआहे,हेकळताचतोइकडेधावतआलाहोता.

मा याशरीराचाकणन्कण रंगमहालात या या संुदरीचे िचंतनकरीतहोता.मलाया णीयौवनहवेहोते. यायौवनानेिमळणारे या संुदरी यासहवासातलेसुखहवेहोते.

एकदमएकक पना िवजेसारखीमा यामनातचमकून गेली.मी वळून पाहूलागलो.

माझा चेहरा िदसताच ते दोघे त ण दचकले. मी शांतपणे यदलूा जवळबोलािवले.तोपुढेआ यावरमी हणालो,

‘यदु,मलाओळखलंस?मीतुझािपताययाित.तु याबापावरतुझंपरे्मआहे?’‘आहे,महाराज.’‘मा यासाठीकुठलाही यागकरायलातूतयारआहेस?’‘मातृदेवोभव,िपतृदेवोभव,अशीधमाचीआ ाचआहे,महाराज!’

Page 317: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

देवयानीमधेचिकंचाळली,‘यदु,यदु–’देवयानीनेअठरावषमा यावरसडूघेतलाहोता. याचापरतसडू यायचीही

सुवणसंधी मला िमळाली होती. एखा ा भुके या वाघापर्माणे माझी ि थतीझाली.माझी कामुकता, माझी सडूाची इ छा, सा या सा या वासना चवताळून उठ या.शुक्राचायांचेभयआताउरलेन हते!या णीयदचेूयौवनआप यालािमळावेआिणदेवयानी याडो यांदेखतरंगमहालातजाऊन यासंुदरत णी याग यातगळाघालनूितलाबाहेरघेऊनयावे,याएकाइ छेनेमाझीसारीबु ीबिधरक नटाकली.

मीयदलूा हणालो,‘यापुढंराजाराहायचीइ छानाहीमाझी.तुलाअिभषेककरावा–’‘जशीविडलांचीआ ा.’‘पण हा अिभषेक केवळ माझा मुलगा हणनू तुला होणार नाही. यासाठी

तुला–’देवयानीमधेचओरडली,‘महाराज,महाराज–रा सआहाततु ही!’मीित याकडेल नदेतायदलूा हणालो,‘माझेहेवाध यतुलािदसतंय्ना?’‘हो.’‘एकाशापानं तेमा याकपाळीआलंआहे. रा या यामोबद यात ते घेणारा

मा याकुळातला,मा यार ताचात णहवाआहेमला!माझामृ यू या णीहोईल,या णी याचेयौवन यालापरतिमळेल.शुक्राचायांनीतसाउ शापिदलाआहे. हेखरंआहे,कीनाही,हे,हवंतर,तु याआईलािवचार.’

माझे पिहलेश द ऐकताच यदु दचकला. चार पावले मागे सरकला. तो मगलगबगीने देवयानीकडे गेला. ितने यालाघट्टपोटाशीधरले, याला कुरवाळीततीहणाली,

‘यदु,तु याविडलांनावेडलागलंय!्त णहो याचंवेडलागलंय् यांना!वेड ामाणसाशीबोलूलागलं,की तेअिधकच चेकाळतात.चल,आपणराजवाड ावरजाऊया. यांनाबसूदेइथंआरशातआपलेपांढरेकेसकुरवाळीत!’

देवयानीचामलासंतापआला.पणमीअगितकझालोहोतो.यदनेू मा याकडे केिवलवा या दृ टीने पािहले. या या दृ टीत नकार

पर्ितिबंिबतझालाहोता!माझीआशामावळूनगेली!

४१यदबूरोबरआले या यात णाकडेपाहतदेवयानी हणाली,‘यदु, या तु या िमतर्ाचं नाव तू अजनू मला सांिगतलं नाहीस!आपलं हे

गृहि छदर्पर या यादृ टीलापडायलानकोहोतं!पणआजचािदवसच,मेला,अशुभआहे. बाबा रागावनू आ या पावली िनघनू गेले. माझी ही कमकहाणी या पर या

Page 318: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

त णापुढं–’तोत णिवनयानेदेवयानीला हणाला,‘आई,मीकुणीपरकानाही.’‘तूयदचेूपर्ाणवाचिवलेआहेस,बाळ.मीतुलापरकाकसंमानीन?पणआ ातू

जेऐकलंस,तेघरात यािभंतीनंीसु ाकधीऐकूनये,असंहोतं!’‘आई,युवराजांना याचंभयवाटतंय,्तेकरायलामीतयारआहे.’माझीआशाएकदमपालवली.मी यात णापाशीआलोआिण हणालो,‘तूमाझंवाध य यायलातयारआहेस?’‘आनंदानं.’‘पण–पण– ते तुला घेता येणारनाही.मा या कुळात या,मा या र ता या

त णालाचमाझंहेवाध यघेतायेईल.’‘मा याशरीरात यार ता याकणाकणावरआपलाअिधकारआहे,महाराज!मी

आपलामुलगाआहे.’हेश दकानीपडताचदेवयानीथरथरकापूलागली. यात णाकडेरोखनूपाहत

ती हणाली,‘महाराजांचाएकचमुलगाआहे.रा यावर याचाचअिधकारआहे!’‘मलारा यनकोय!्आई,मला पुतर्धमपाळायचाआहे.मलाबाबांचीइ छा

पुरीकरायचीआहे.मीमहाराजांचामुलगाआहे. यांचंवाध यघे याचामाझाअिधकारकुणीहीअमा यक शकणारनाही.’

देवयानी या याकडेक्रोधानेपाहतउदग्ारली,‘त–ूत–ूत–ूशिम ठेचामुलगाआहेस?’तोउ रला,‘होय,माझंनावपू .’देवयानीवरसडूघे याचीहीसंधीसोडायचीनाही,असामीिन चयकेला.रंगमहालात याश येवरची चुळबळूमा या लंपटकानांना प टपणेऐकू येऊ

लागली.उ ामवासनेनेमाझासारादेहपेटूनगेला.यापेटले यादेहाचापर् येककण हणतहोता,‘ल ात ठेव,असासडू पु हाकधीही घेता येणारनाही. तुझेयौवन तुलापरत

िमळतआहे. देवयानीचेसारे दु टसंक पधुळीलािमळतआहेत.सडूाचीहीसंधीसोडूनकोस.’

मीपू कडेपािहले.तोिन चलउभाहोता. या यामुदरे्वरभीतीचेकुठलेहीिच हिदसतन हते.मीपािहलेलािचमुकलापू आतायौवना याउंबरठ ावरउभाअसलेलाउमदा

पु षझालाहोता.भिव याची िकतीतरी सुख व ने या यात णडो यांपुढेतरळतअसतील. याचे मन कदािचत कुणा तरी मुलीवर जडले असेल. यु ाव न परतआ यावरयाशरूिपर्यकराशीआपलेल नहोईल,याआशेनेकुणीतरीत णी या यावाटेकडेडोळेलावनूबसलीअसेल.अशापू जवळमीयौवनाचीयाचनाकरीतहोतो.माझे वाध य याला ायला िनघालो होतो. छे, छे! याचेजावळ मी वा स यानेकुरवाळले,तो,तोपू सारेकेसपांढरेझालेलावृ हणनूसमोरउभारािहला,तरमला

Page 319: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पाहवेलतरीका?माझेमनडळमळूलागले!

૪२चार घटकांत या िवल ण घडामोडीनंी देवयानी भडकून गेली होती. बेभान

होऊनतीपू जवळगेलीआिण याला हणाली,‘तूपू आहेसना?खरोखरचपू आहेसना?शिम ठेचामुलगाआहेसना?मग

आताअसाग पकाबसलास?ितचं ां यावरमोठ्ठंपरे्महोतं, हणे! याचआईचातूमुलगा! तुलाही विडलांचा पुळकाआलाअसेल! िवचार कसला करतोस? दे,आपलंता ययांनादे!घे, यांचंवाध यतूघे!’

मनात यासा यावासनाकानांतओरडूलाग या,‘ती संुदरत णी रंगमहालाततुझीवाटपाहतबसलीआहे.गेलेपंधरािदवसतू

ितचा यास घेतलाहोतास!आजतोअमृताचा याला तु याहाताशीआलाआहे.तोओठांना नलावताच तू दरू फेकून देणार? मगअठरा वषांपवूीच सं यासी काझालानाहीस? िवचारकर; वेड ा, िवचारकर. सुदैवानं तुलाउ शाप िमळालाआहे. याचाउपयोगक न घे.चार-दोनवषं तुझंवाध य घेत यानंपू चीअशीकायमोठीहानीहोणारआहे? उलट, या मोबद यात याला रा य िमळणारआहे.काही वषं यथे छउपभोगघे;सववासनाशांतकरआिणमगपू चंयौवन यालापरतदे.’

देवयानीनेिचडव यामुळेकीकाय,पू चटकनपुढेआला.आपलेम तकमा यापायांवरठेवनू हणाला,

‘बाबा,राजक याअसनू,आप याकुळासाठीदासीझाले याआईचामीमुलगाआहे.मीआपलंवाध य यायलातयारआहे.’

‘ठीकआहे.’एवढेदोनचश दमा यात डूनबाहेरपडले!लगेच याश दांचाअथल ातयेऊनमीमाझेडोळेिमटूनघेतले.

काही णांनीपू लाआशीवाददे याकिरतामीतेउघडले;पण यालाआशीवादायलामाझाहातवरहोईना!

समोरउठूनउभारािहलेलापू ज ख हाताराझालाहोता!

૪३हाचम कारदृ टीलापडताचदेवयानीहतबु झाली!यदलूाघेऊनतीत काळ

महालातनूिनघनूगेली.पू आरशासमोरजाऊन उभा रािहला. यानेआपले प याहाळले. णभर

दो हीहातांनी यानेआपलेत डझाकून घेतले. यालाआप या यागाचाप चा ापहोतआहे,कीकाय,हेमलाकळेना!पणलगेचशांतमुदरे्नेतोमंचकावरजाऊनबसला.तेपाहनूमाझेमनथोडेि थरझाले.

मघाशीमला वतः यापर्ितिबंबाकडेपाहवतन हते.आतापू कडेपाहवेना.नगर सोडून जाताना शिम ठेने िनरोप पाठवला होता, ‘महाराजांचा वरदह त सदैवपू याम तकावरअसावा!’पणआजमी या याम तकावरवजर्ाघात केलाहोता!

Page 320: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

या याजवळजावे, याला घट्ट पोटाशी धरावे, याचे सां वनकरावे,असा िवचारमा यामनातयेऊनगेला;पणतो णभरच!तोधीरमलाहोईना.

पापिकतीिभतरे्असते!

૪૪चारघटकांतइकडचेजग ितकडेझालेहोते.याअ पअवधीत िकती िवल ण

घटना घड या हो या. मी एका अदभु्त व नात आहे, की काय, हे मला कळेना!म ामुळेमाणसालानाहीनाहीतेभासहोऊलागतात!हाएकतसाचभयंकरभासहोताकाय?िवचारां याभोव यातमाझीसंवेदनाबुडूलागली.मलागुदमर यासारखेझाले.

कठोरस यवृ पू या पानेमा याकडेटकलावनूपाहतहोते.मीवळूनदुसरीकडेपाहूलागलो.आरशातमाझेपर्ितिबंबमलािदसले.मी पवूीपे ाहीअिधकत ण िदसूलागलो होतो.मीया वयाचा होतो, ते हा

अलकेिवषयीमा यामनातकेवढीआस तीिनमाणझालीहोती!पणतीतशीचअतृ तराहनूगेलीहोती.अलका–ितचेसोनेरीकेस–हीदोनतपांचीअतृ ती–एकचएकवासनापर्लयकाळ याअ नीपर्माणे मा या मनात उफाळून उठली. सा या जगाचा िवसरपडलामला!मीरंगमहालाकडेवळलो.

૪५मीआतआलो.तीत णीमंचकावरउठूनबसलीहोती.इकडेितकडेआ चयाने

पाहतहोती.आपणयामहालात के हाआलो,कसेआलो, हेकोडेकाही के या ितलाउलगडतन हते.ितनेमा याकडेपािहले.तीहसली.मा यायौवनाचेसाथकझाले,असेमलावाटले.मीपुढेझालो.ित यामुदरे्वरभीतीचीछटाउमटली!तीउठलीआिणदरूकोप यातजाऊनउभीरािहली.मलाित यायावाग याचाअथकळेना!तोसमजावनूयायलामलासवडन हती.वादळातएखादीहोडीएकसारखीउलटीसुलटी हावी,तशीमघापासनूमा यामनाचीि थतीझालीहोती.झालेगेले,सारेसारेमलािवस नजायचेहोते!तेिवस नजायचेएकचसाधनमा यापिरचयाचेहोते.

यात णीचाहातधर याकिरतामी पुढेझालो,इत यातबाहेर यामहालातकुणीतरी फंुदूलागले!माझाहातजाग याजागीलुळाहोऊनपडला.

૪६पर्थममलावाटले,बाहेरपू च फंुदतअसावा!आप याअिवचारी यागाचा

यालाप चा ापहोतअसावा!पणऐकूयेणारेहेहंुदके तर्ीचेहोते!पू लाबाहेर यामहालात ठेवनूआपणआतआलो,हीफारमोठीचकू केली,

असेमलावाटले. यालाआधीचदुसरीकडेपाठवनू ायलाहवेहोते!मघाशीमहालातघडलेला सारा पर्कार इत यात अशोकवनात या दासीनंा कळला असेल काय?यािशवाय तर्ी यारड याचाआवाजये याचादुसरासंभवन हता.

मलानीटतककरतायेईना.बाहेरचेहंुदकेथांबेनात.तेअिधकअिधकमोठेहोऊ

Page 321: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

लागले.परमसुखा या णीअसलािव ेपमलानकोहोता.मीरागारागानेबाहेरआलो.

૪७मंचकावरपू पुत यासारखाबसलाहोता. यालािमठीमा नएक तर्ीरडत

होती, फंुदतहोती.ितचेसारेशरीरगदगदाहलतहोते,खाली-वरहोतहोते.एखा ादासीनेपू शीइतकीसलगीकरावी?मलारागआला.मीदोनपावलेपुढेझालोआिण हणालो,‘पू ,तूआता राजाझालाआहेस! राजानंआप यापर्ित ठेलाशोभेल,असं

वागलंपािहजे.हीकोणदीडदमडीचीदासीतु याग यात–’पुढलेश दमा याग यातअडकले.माझाआवाजकानीपडताच या तर्ीने

आपलीमानवळिवली.ितलापाहताच पृ वी दुभंगनूययातीलापोटातघेईल,तरफारबरेहोईल,असे

मलावाटूलागले.तीशिम ठाहोती!पू चीहीअव थापाहनूतीधायमोकलनूरडतहोती.मला

ित याकडेपाहवेना!ितचेहंुदकेऐकवेनात!मीखालीमानघालनूउभारािहलो.अठरा वषांपवूी अशोकवनात या भुयारा या पायरीवर उभे राहनू शिम ठेला

िनरोपदेतानामी हटलेहोते,‘आतातुझीभेटके हाआिणकोण याि थतीतहोईल,तेदेवजाणे!’तीभेटआज हायचीहोती!अशाि थतीत हायचीहोती!माझीसंवेदनाबिधरहोऊलागली.मीडोळे िमटून घेतले.मीजाग याजागी

िखळूनरािहलो.शिम ठा–माझीलाडकीशमा!ितलापोटाशीधरावे.ितचेअश् पुसावेत,ितचे

दुःखहलकेकरावे,याइ छेनेमनतळमळूलागले;पणितचेदुःखहलकेकसेकरायचे?पाडसाचाजीव घेणा यापार यालाहिरणीचीसमजतूघालता येईलका? याला ितचेसमाधानकरतायेईलका?

एकांतातअनेकवेळा‘शिम ठाआिणययाितहेदोनिनराळेजीवनाहीत!’असेमीितलासांिगतलेहोते.पणआज–आजमीितचावैरीझालोहोतो!ती याचीज मभरअंतःकरणात याफुलांनीपजूाकरीतआलीहोती, यानेितलाअि नकंुडातफेकूनिदलेहोते!

४८शिम ठेचीआसवेमा यापायांवरपडतहोती;पण यांतलापर् येकअश् िबंदू

मा या काळजाला डाग या देत होता! या देवतेनेआप यासार या िपशाचाचे पायधरावेत,याचीमलालाजवाटूलागली.पणितलाउठिव याकिरतासु ाित याशरीरालापशकर याचाधीरमलाहोईना!

ितनेमधेच वर पािहले. ित या दृ टीतअनंतमरणांचेका यएकवटले होते.थरथर याओठांनीतीउदग्ारली,

‘महाराज,कायझालंहे?’

Page 322: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ित यामातृ दयातनूतो याकूळउदग्ारबाहेरपडलाहोता;पणमलावाटले,मा या िवलासी, अंध या, उ म आिण पातकी जीवनक्रमाला उ ेशनूच ितने‘महाराज,कायझालंहे?’हापर् निवचारलाहोता!खरेचकायझालेहोतेहे?

झालेहोते?छे,मीआप यापापीहातांनीकेलेहोते!पू लावाध य देऊनमीयौवनघेतले,तेजाणनूबुजनू!पणूिवचारक न!मा यालंपटमना यावासनेची िणकतृ ती हावी, हणनू!

मी िपतृधम लाथाडला होता, वा स य लाथाडले होते. माणुसकी लाथाडलीहोती! अिनबंध वासने या हातातले कोलीत झालो होतो मी! वतः या िणकसुखासाठी पोट यागो याचा बळी िदला होतामी!अठरा वषएका रा सी वासनेचेमंिदरमीबांधीतआलोहोतो.आज या यावरिकतीभयंकरकळसचढवलाहोतामी!

शिम ठामाझीहोती.ितनेमलािन सीम,िनरपे परे्मिदलेहोते!ित याएकाअश् िबंदसूाठीपर्ाणवेचणेहेमाझेकत यहोते,नुसतेकत यन हते.अशापर्ाणदानातसुखाचेसमुदर्भरलेहोते.

मीिवचारक लागलो.शिम ठेलासुखीकरायचे,तर–तरपू चेयौवन यालापरत िदले पािहजे. एका णाचाही िवलंब न करता! पण– पण– मा या मृ यवूाचनूयालायौवनपरतिमळ याचादुसरामागन हता.

मृ य–ू लहानपणापासनू पावलोपावली मला िभववीतआलेला माझा अदृ यशत् ! पर् येक वेळी या याभीतीनेमीशरीरसुखा याअधीन होत गेलो होतो,तोअ ात,अनािमकमृ य!ूया णी यालाहसतकवटाळायचे?मागे-पुढेनपाहता यालाआनंदानेिमठीमारायची?

૪९मी शिम ठेकडे पािहले. केवढ ा आशेने ती मा याकडे पाहत होती. अठरा

वषांपवूीअ ातवासातजाताना ितने णभरतरी कुरकूर केलीहोतीका? देवयानी याक्रोधापासनूमाझेर णकर यासाठीचितनेहेिद यकेलेहोते!नाहीका?

शिम ठेचेपरे्म–माधवाचेपरे्म–कचाचेपरे्म–मीहीअसेचपरे्मकरायलानकोका?आजपयंतकधीहीनिदसलेलामा यामनातलाएककोपरामलािदसूलागला.

या कोप यात एक मंद योत तेवत होती. हळूहळू ती मोठी होऊलागली. ित यापर्काशातमाझामागमलािदसूलागला.

वतःसाठीजग यातजेवढाआनंदआहे, या यापे ादुस यासाठीजग यात–दुस यासाठीमर यात–शतपटीनंीअिधकआनंदआहे!

केवढेअदभु्त,उदा स यहोते हे!पणआजपर्थमच याचीपर्चीतीआलीमला!

शुक्राचायांनी माझे बा प बदलनू टाकले होते, आता शिम ठा मा याअंतरंगातक्रांतीघडवनूआणीतहोती.आतापयंतमीनपािहलेलाययाितमा यासमोरउभारािहला.तोमृ यू याखां ावरहातठेवनू हणतहोता,

‘याजीवनातदोनचगो टीख याआहेत.पर्ीतीआिणमृ य!ूचल,िमतर्ा,चल.

Page 323: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

याकाळोखाततुलासोबतकरायलामीआलोआहे.िभऊनकोस.अगदीिभऊनकोस.मा याहातातलाहािदवापािहलासका?काय हणतोस?‘हीशुक्राचीचांदणीआहे?’वेडा,रे,वेडा!हीशिम ठेचीपर्ीतीआहे!’

आताशिम ठेला पशकर याचाधीरमलाआला.ितचेदो हीहातहळूचहातांतघेऊनमीितलाउठवले.ितचेम तकथोपटीतमी हटले,

‘शमा,काहीकाहीकाळजीक नकोस.देवा यादयेनंसारंसुरळीतहोईल?’ितनेक ण वरातिवचारले,‘पू पिह यासारखाहोईल?’मीहसतउ रलो,‘होईल–या णीहोईल?’तीपाणावले याडो यांनी हणाली,‘नाही,महाराज!तु हीफसवताय्मला!पू पिह यासारखाहोणारनाही!कुणी

तरीभयंकरशापिदलाआहे याला!’‘होय.’‘कुणी? कुणी िदला मा या बाळाला हाशाप? शुक्राचायांनी? मा या पोरानं

यदचेूपर्ाणवाचिवले;पण देवयानीलाकाही याचीदयाआलीनाही.कायझालं हे,महाराज?कायझालंहे?’

ितचीआसवेहातांनीपुशीतमी हणालो,‘शांतहो,शमा,शांतहो. तुझापू पवूीसारखाचहोईल. याल शुक्राचायांनी

शापिदलेलानाही.तोिदलेलाआहे–’‘कुणी–कुणीदु टानं–’‘ यादु टमनु याचंनावययाित!’तीदचकली.आ चयानेमा याकडेपाहूलागली.‘मी–मीिपतृधमिवसरलो!माणुसकीिवसरलो!शापानंमलाआलेलंवाध यमी

पू ला िदलं. याचंयौवनमी घेतलं.हा लंपट,कामुक,अधमययाित तुझाअपराधीआहे.पू चाअपराधीआहे!’

ती वेड ासारखीमा याकडे पाहूलागली.मा या बोल यावर ितचा िव वासबसेना.

मा यावरचीहीशर् ापाहनूमलाभडभडूनआले!खरेच,मनु यिकतीचांगलाआहे!तोदुस यावरिकतीिव वासठेवतो!िव वास,शर् ा,िन ठा,पर्ीती,भ ती,सेवायां या बळावर तोजगतो. यां या बळावर तो मृ यलूा सामोराजातो! पण या सवभावनांचासंबंधमाणसा याशरीराशीनाही.तो या याआ याशीआहे.

गे या अठरा वषांत हा माझा आ मा मी गमावनू बसलो आहे. आप याशर् े या बळावर शिम ठेने वतःचाआ मा सुरि त राखला होता, िवकिसत केलाहोता.गमावलेलाआ माशोधनूकाढ याचाएकचमागमलामोकळाहोता–तो हणजेयाशरीरा या िणक सुखासाठीमी िपशाचझालो होतो, याशरीराचा हसतमुखानेयागकरणे–पर्ीती याच उ कटतेने मृ यलूा िमठीमा नपू चेयौवन यालापरतदेणे–

Page 324: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

५०पू साठी मला मृ यू वीकारला पािहजे, हे ऐकताच शिम ठा ग धळली,

गडबडली, फंुदूलागली!शेवटीती हणाली,‘महाराज,मीजशीआईआहे,तशीप नीहीआहे!मलामाझेदो हीडोळेहवेत–

दो हीडोळेहवेत,महाराज!’ितलापुढेबोलवेना.ितचेमा यावरचेतेपरे्मपाहनूमीगिहव नगेलो.पणही

वेळपरे्माचेदानघे याचीन हती– यादानाचीपुरेपरूपरतफेडकरायचीहोती!मीशिम ठेला हणालो,‘रातर्फारझालीय.्उ ासकाळीनीटिवचारक याआपण.काहीझालं,तरी

तुझापू पवूीसारखाहोईल,असंमी तुलावचन देतो.जा, या याजवळजाऊन बैस,जा.असा यागी पुतर् तु या पोटीज मालाआला. तूखरी वीरमाता होशील!जा,या यापाठीव नहातिफरव,जा!’

शिम ठेचीपाठिफरताचमीशुक्राचायांचे मरणकेले.मीमनात हणूलागलो,‘हेउसनंयौवनमला ायचंआहे. ते याचं यालापरत िमळावं, हणनूमी

मृ यू वीकारायलातयारआहे’मीदोनदा हे हटले. ितस यांदा हटलेकी–पाठमो याशिम ठेकडेपाहतमी तेश दमनात यामनातउ चा लागलो.एकदमसारामहालमुलां या खेळ यात या एखा ा चक्रासारखा गरगर िफरत आहे, असा मला भासझाला. याभासातचमा याकानांवरश दआले,

‘कचदेवआलेआहेत.’पुढ या णीमीखालीकोसळूनपडलो!

५१िकतीिदवसांनीमीशु ीवरयेतहोतो,कुणासठाऊक!सं याकाळची वेळअसावी. कुणीतरीगोडवाणीनेकाहीतरी हणतहोते. ते

मंतर्पठनमगथांबले. एकआकृती हळूहळूमा या मंचकाजवळआली. ितनेमा याकपाळीिवभतूीलावली.

मीिनरखनूपािहले.तोकचहोता.मी या याशी बोल याचा पर्य न केला; पण मा या त डून श द उमटेना.

कचानेमा याम तकावरआपला ि न धहात ठेवला. ‘ व थपडूनराहा.’असे यानेखुणेने सुचिवले.तोकाही बोललानाही. नुसता हसला. या हस याला उ र हणनूमा याओठांवरि मतरेषाचमकूनगेलीअसावी!तोपु हाहसला.

ि मतहीमानवाचीिकतीमधुरभाषाआहे!

पु हा मी जागा झालो, ते हा सकाळ झाली होती. पवूकड या िखडकीतनूअ णोदय िदसतहोता.मलावाटले,जगा याक याणाचीकाळजीवाहणा याॠषीनंीपर् विलतकेलेलेय कंुडचमीपाहतआहे.

मी डोळे िमटून व थ पडलो. कुणाचे तरी लोकपठन सु झाले. मी डोळे

Page 325: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

उघडूनपािहले.कचपवूकड याअि ननारायणालानम कारकरीतहोता. याचीपर्ाथनामला

प टपणेऐकूयेऊलागली–‘हे सयूनारायणा, तुझं वागत असो. वासनांवर िवजय िमळवणा या

आ मश तीचंतूपर्तीकआहेस.तू अंधकारावर िवजय िमळवलाआहेस.जसातूयािव वाचाआ माआहेस,तसामानवा याभाविव वाचाहीतूआ माआहेस.तुझासारथीपांगळाअसला,तरीतूआप याकत यातकधी चुकतनाहीस. तुझापिवतर्पर्काशिगिरकुहरांपर्माणंआम या मनःकुहरांतही पर्वेश करो. ितथंही िहंसर् वापदं लपनूबसतातच!हेसहसर्िकरणा,तुझं वागतअसो.’

सकाळ-सं याकाळकचाचेअसले लोकपठनचालूअसे.एरवीसु ातोमा यामहालातआला,कीकाहीनाकाही लोक हणतइकडूनितकडेफे याघालीतराही.तोहे लोक सहज आ मरंजनासाठी हणत होता, की मा यासार यां या कानांवर तेपडावेत, हणनू हेतुपवूक हणतहोता, ते देवजाणे!पणमला याचे हेपठनअितशयआवडूलागले.उठायचेनाही,बोलायचेनाही,अशा ि थतीतअ टौपर्हर णश येवरमीपडूनहोतो;पण हे लोक याश येव नमलाएका िनरा याजगात घेऊनजात.याजगात या फुलांनाकाटेन हते;पणपाषाणांना सुगंधमातर्होता!कचा यायापठनातलेिकतीतरी लोकमा यामनातकोर यासारखेझालेआहेत–

फुलांचा सुगंधडो यांना िदसतनाही;पणतोनाकालाकळतो.आ माही यासुगंधासारखाचआहे.

कोण याहीपर्कारचा उ माद हणजे मृ य!ू नेहमी या मृ यहूनू हा मृ यूफारभयंकरअसतो.कारण, यातमाणसाचाआ माचमृतहोतो.

हे िशखरा या रोखाने उड्डाण करणा या ग डा, पलीकडली दरी िकतीखोलआहे,याची तुलाक पनाआहेना? अंधळेपणाने णभंगुर सुखा यामागेलागणा यामानवालातीदरीकशीआहे,तेसांग.हेअमृत यालाआणनूदे.

बु ी,भावनाआिणशरीरयांचाितर्वेणीसंगम हणजेमानवीजीवन.संगमाचेपािव यएकेकानदीलाकसेयेईल?

धावनूउरीफुटणा यायाहिरणाचेदुःखतुलाजाणनू यायचेआहेना?तरमग,हेपार या,याहरणालािशकारीहोऊदे.तुझेधनु यबाण या यापाशीराहूदेत.आिणत?ू–तूहिरणहो.

वायूहाजगाचापर्ाणआहे. या या मंदलहरीसदैवसवांना िपर्यवाटतात;पण तोच झंझावाताचे व प धारण करतो, ते हा जगाला नकोसा होतो. पर् येकवासनेचीि थतीअशीचअसते.

हेसंसारी तर्ी-पु षांनो,तु हीसु ाथोरतप वीआहा.पर्पंचहाचतुमचायआहे.पर्ीती,वा स य,का यहेतुमचेॠि वजआहेत,िनरपे परे्माचेबोलहेतुमचेमंतर्आहेत.सेवा, याग,भ तीयातुम यासंसार-य ात याआहुतीआहेत.

परे्मकसेकरावे,हेतुलािशकायचेआहेना?तरमगनदीलागु कर.वृ ालागु कर.मातेलागु कर.

उपभोगघेऊनवासनाकधीहीतृ तहोतनाही.आहुतीनंीअ नीजसाअिधकचभडकतो,तशीउपभोगानेवासनेचीभकूअिधकवाढते!

Page 326: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

असेिकती लोकसांग?ू णश येवर याकाळातलेमाझेिजवलगसोबतीहोतेते!

५२हळूहळू राजवै ांनीमलाथोडे बोलायची परवानगी िदली.मगमी उठून बसू

लागलो.यामध याकाळातकेवळमाझाचन हे,तरदेवयानीचाहीपुनज मझालाआहे,असेिदसूलागले.तीिकतीसंयमीआिणसेवाशीलझालेलीिदसतहोती.

हाचम कार–हाकचानेकेलेलीहीजादूहोती,की याभयंकररातर्ीनेकेलेलीक्रांती?

यारातर्ीमीकोसळूनखालीपड यानंतरकायकायघडले,याचीसाखळीमीमनात यामनातजुळवूलागलो.कच,शिम ठा,देवयानी,पू ,यदुयां याबोल यांतनूसहजिमळणा याधा यादो यांनीमीमनात यामनाततीकथागंुफूलागलो–

या रातर्ी शुक्राचायांचे मरण क न पू ला याचे यौवन परत दे याचीपर्ाथनामीदोनदाकेलीहोती.तीमीितस यांदाक लागलो.पणतीपणूझालीनाही.‘कचदेवआलेआहेत’याश दांनीतीपर्ाथनाअधवटरािहली.शरीरानेकेलेलीकुप येआिणमनाचीओढाताणएकतर्येऊनमी याच णीकोसळूनपडलो.

कचानेहीतपक नशुक्राचायांसारखीिव ािमळिवलीहोती.एवढेचन हे,तरशुक्राचायांसारखाकोिप ट तप वी कुणाला के हा वाध याचाशाप देईल, याचा नेमनस यामुळेअसले कृितर्मवाध यदरूकर याची िस ीही यानेपर्ा तक न घेतलीहोती. यािस ी याबळावर यानेएका णातपू चेयौवन यालापरतिदलेहोते.

मातर् तप वी, यांची तप चया आिण यांना पर्ा त होणा या िव ायां यािवषयी बोलताना कच अितशय अ व थ होत असे. मधेच तो त ध राही.िवचारम नहोई.मगतोबोलूलागे–

‘महाराज, मनु य पशू नाही, पशूंना सं कृतीचीक पना नसते; पण सं कृतीनंमनु य बदलतआला, तेफ त बाहय मनात. याचं अंतरंगअजनू तसंच– अंध याजीवनपरे्रणेमागनूधावणा यापशसूारखंचरािहलेआहे!गु िनंदाहेपापआहे.पणस यलपवनू ठेवणं हे याहनूही मोठं पापआहे. हणनू शुक्राचायांिवषयी थोडं बोलतो.यां यासारखामहषीवृ झा यावरसु ापदोपदीक्रोधा याआहारीजातो,होपािहलं,कीमलामनु या याभिवत यािवषयीिचंतावाटूलागते. वतःवरिवजयिमळिव याचीश ती नसले या मानवानं उगर् तप चयाक न मोठमोठ ा िस ी िमळिव या, तरीयांचाउपयोगसवां या सुखासाठीचहोईल,अशीखातर्ीकोण देणार? शुक्राचायांनीसंजीवनी िव ा िमळवावी, ित या बळावर रा सांनी देवांचा पराजय करावा, मगदेवप ा याकचानंतीिव ासंपादनकरावीआिणदो हीप ांचंबळसारखंहोऊनयु ंकायमराहावीत–कायअथआहेअशाजीवनात?असंचकाहेजगचालायचंआहे?छे,मानवतेलासुखी हायचंअसेल,तरमानवानंपर्थमआप यामनावरिवजयिमळिवलापािहजे.’

कचअसाबोलूलागे.मीऐकतराही. याचीतळमळमला याकूळक नसोडी.या याश दाश दांतलेस यमलापटे;पण याचेसमाधानकसेकरायचे,हेमातर्कळत

Page 327: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नसे.मा या ण ि थतीततोआिणमीअिधकचजवळआलो.तप चया संपताच

यानेमाझीआठवणकेलीहोती.मा याअधःपाताचीकुणकूणकानीपडताचतोइकडेयायलािनघालाहोता.देवयानीचेिनमंतर्णवाटेतिमळालेहोते याला. यातीलयदू यारा यािभषेकाचीवाताऐकूनतोअ यंतअ व थझालाहोता.नगरातपर्वेशकरताचमीअशोकवनातआहे,असे यालाकळले.तोसरळमा याकडेआला.

िकती,िकतीवेळेवरआलातो!तोआ यामुळेमाझामृ यूटळला!पू ला याचेयौवनपरतिमळाले!आिण-आिण–एकामहापातकातनूमाझीमु तताझाली!

तीसोनेरीकेसांचीमुलगी–अगदी शेवट या णीतळघरात याअलकेनेययातीची सेवाकरायचीआपली

इ छाअपुरीरािहलीआहे,अशीपरमे वरालापर्ाथनाकेलीअसेलका?तसेनसते,तरअलकापु हाआप यामावशी यापोटीअशीज मालाआलीअसती?माझीसनू हणनूतीहि तनापुरातयावी,अशाघटनाकाघड याअस या?

५३कचासारखीच शिम ठाही िकती वेळेवर आली! यु ावर गेले या पू चे ेम

कळावे, हणनूतीहि तनापुराजवळ याएकाखेड ातयेऊनरािहलीहोती.पू वरपरे्मकरणारीअलकाहीित याबरोबरहोती.यदबूरोबरपू लाहीशत् नेकैदकेलेअसेल,याक पनेनेतीअगदीवेडीहोऊनगेलीहोती.यदू यानगरपर्वेशाचीवाताकळताचितनेवअलकेनेपहाटे उठून हि तनापुरातयायचेठरिवले; पणम यरातर्ीशिम ठाजागीझाली,ते हाअलकाित याजवळन हती!नाहीनाही याशंकाित यामनातआ या.रातर्भर याखेड ातितनेअलकेचाशोधकेला;पणतीकुठेगेली,कळेना!एकादुःखातदुस यादुःखाचीभरपडली!क टीमनानेतीकशीबशीसं याकाळीहि तनापुरातयेऊनपोचली.यदू यानगरपर्वेशा या वेळी या याबरोबरअसले या पू ला ितने पािहले.ितचाआनंदगगनातमावेनासाझाला.यदलूा मु तकरणारावीर हणनूलोकपू चाजयजयकारकरीतहोते.यदपेू ापू वरअिधक पु पवृ टीहोतहोती. तेपाहनू ित याडो यांचेपारणेिफटले;पण या णीपू लाआपलीदृ टलागेल,याभयानेती याकूळझाली.जवळजाऊन याला डोळे भ न पाहावे, हणनू बरोबर या माणसांना मागेसोडूनतीगदीतघुसली;पणितलाफारसेपुढेजातायेईना.इत यातयदुआिणपू कोठेतरीिनघनूगेले.िजकडेितकडेएकचग धळउडाला!नगरावरशत् ची वारीआली,कीकाय, हे ितला कळेना. शेवटी एका हाता याने ‘ते दोघे अशोकवनात महाराणीलाभेटायला गेलेआहेत.’असे ितलासांिगतले.तीभयभीतझाली.अठरावषांपवूीचीतीदवंडीित याकानांतघुमूलागली.आपणकोणआहो,हेपू नेयदलूासांिगतलेअसेल,तर?आप यामुलाचेपर्ाणवाचिवणारावीर हणनूदेवयानी यालाआशीवाददेईल,कीसवतीचामुलगा हणनू या यावरसडूघेईल?

एका णातित याभोवतालचेपौिणमेचेचांदणेनाहीसेझाले.अठरावषांपवूीचीकाळरातर् पु हा ित याभोवती पसरली. पू ला सुरि त ठेव यासाठीकायकरावे, हेितलाकळेना.तीवेड ासारखीअशोकवना यावाटेनेधावतसुटली.

Page 328: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

५४शिम ठाआिणकचयांना दैवानेअगदी वेळेवरआणले. यामुळेमाझा पुढचा

अधःपातटळला.मा याआ याचापुनज मझाला.केवढेअदभु्तघडलेहोतेहे!पण–यतीलापाहताचअदभु्तापे ाअसेयाजगातपु कळआहे,याचीजाणीवमलाझाली.

मी णश येवरपडूनआहे, हेकळताचयित मु ाममला भेटायलाआला.मीउठून यालाअिभवादनकरणारहोतो;पण यानेमलाउठूिदलेनाही.धावतपुढेयेऊनयानेमलाकडकडून िमठीमारली.अर यातमला भेटलेलाकठोरयितआिणआजचापरे्मळयित– केवढा िवरोधहोतायादोन िचतर्ांत!मा यामनातआले,आ हांदोनभावांचीहीभेटपाहायलाआईहवीहोतीआज.

यितमाझािनरोपघेऊनजाऊलागला,ते हािवनोदानेमी याला हणालो,‘आतातुलाइथनूजातायेणारनाही.’‘का?’‘तूमाझावडीलभाऊआहेस.हेरा यतुझंआहे.आतातुलािसंहासनावरबसलं

पािहजे.’तोहसतउ रला,‘िसंहासनापे ामृगािजनाचाआनंदफारमोठाअसतो,ययाित!एकदाअनुभवघे

याचा!’यित हेसहजबोलनू गेला;पण याचे तेश दमा यामनातखोलखोल गेले.

ितथे जले.हांहां हणता याअंकुराचामोठावृ झाला.जीवनातआस ती याआ यंितकटोकापयंतजाऊन ितथनूमीपरतलोहोतो.

आतािवर तीचाअनुभवमीघेणेक्रमपर्ा तचहोते.मी वानपर् थ हो याचा िन चय केला. मा या या िन चयालाकचाने संमती

िदलीआिणशिम ठामा याबरोबरअर यातयायलातयारझाली,यातकाहीनवलन हते.मलाआ चयाचामोठाध कािदला,तोदेवयानीने!मा याबरोबरवनातये याचाआपलािनधारपर्कटक न!

५५मी णश येवर पर्थम शु ीवरआलो, ते हापासनू देवयानी मनाने बदलली

आहे, हेसारखेमा याल ात येतहोते.राहनू-राहनूमलायागो टीचेआ चयवाटतहोते.

मीशु ीवरयेऊलागलो, यािदवशीचीतीरातर्.काही णमलाचांगलीशुआलीहोती.उ म घोड ाने फेकून िद यामुळेमीजखमीझालोआहेआिणअलकामा याउशाशीबसलीआहे,असामलापर्थम णभरभासझाला;पणदुस याच णीतीदेवयानीआहे,हेमीओळखले.हातात यापं यानेतीमलावाराघालीतहोती.

मीदृ टीखालीवळवली.शिम ठामाझेपायचुरीतबसलीहोती.

याचरातर्ीपु हाकाही णमलाचांगलीशु आली. यादोघीचंीकुजबजूऐकूयेऊलागली.देवयानीशिम ठेला हणतहोती,

Page 329: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘तूआतावाराघाल,मीपायचुरीतबसते.’शिम ठेनेिवचारले,‘तेका?’देवयानी हणाली,‘पायदाबनूदाबनूतुझेहातदुखूलागलेअसतील.’शिम ठेनेहसतउलटपर् नकेला,‘वाराघालनूहातदुखतनाहीत,वाटतं?’देवयानीहसतउ रली,‘माझाएकहातदुखतअसला,तरतुझेदो हीहातदुखतअसतील.उ ालोक

हणतील, ‘पाहा,ही देवयानीसवतीलाकशीवाईटवागवते, ते!’मी तु याहनूमोठीआहे.माझंऐकायलाचहवंतुला.चल,हाघेपंखा.’

मग दोघीही हसूलाग या. दोघीचें मनमोकळे हसणे िमळून गेले; दोन न ािमळतात,तसे.

देवयानीत इतका बदलकसाझाला,याचा पड या-पड या पु कळ िदवसमीिवचारकरीत होतो.कचाने ितला पु कळ उपदेश केलाअसेल, हे उघड होते. पण हाउपदेशकाहीितलाअपिरिचतन हता.मगतीइतकीबदललीकशामुळे? यारातर्ी याभीषणअनुभवामुळे?शुक्राचायांपे ाकचखरा ानीआहे,अशीखातर्ीझा यामुळे?

शेवटी कचाशी बोलता-बोलता मी हा िवषय काढला. देवयानी या यापुनज माचेकारणहसत-हसतमी यालािवचारले.

यापिरवतनाचेसारेशरे्यमी यालादेतआहे,असेिदसताचतो हणाला,‘तुमचीचकूहोतेय,्महाराज.जेघडावं, हणनूइतकीवषंमीधडपडतहोतो,ते

यारातर्ीघडलं;पणमा यामुळंन हे.पू मुळं.’मीचिकतहोऊनिवचारले,‘तेकसं?’‘पू नं तुमचंवाध य घेतलं, ते हा तु ही यालाआपलं रा य िदलंहोतं;पण

यौवन परत िमळताच पू धावत देवयानीकडे गेला. ित या पायांवर डोकं ठेवनू तोहणाला, ‘आई,यदुमाझावडीलभाऊआहे.बाबांनीमला रा य िदलंय,्पणमी तेघेणारनाही.यदचूाअपमानक नमीिसंहासनावरबसणारनाही.यदचूराजाहोऊदे.तोजी आ ा करील, ती मी पाळीन. तु या पायांची शपथ घेऊन सांगतो मी, आई.शिम ठामाते यापायांचीशपथ घेऊनसांगतो.मलातूहवीस.आई हणनूतूहवीस.भाऊ हणनूयदुहवा.मलारा यनको,मलाआईहवी.भाऊहवा!’

‘पवूी कधीही कशानंही न िवरघळलेली देवयानी पू या या यागानंआिणपरे्मानं दर्वनू गेली. याला पोटीशी ध न याचं म तक आसवांनी हाणीत तीहणाली,‘पू ,पुढंिसंहासनावरकुणाबसायचं,तेमहाराजठरवतील–पर्जाठरवील.पणजगातलीसारी रा यं या याव नओवाळून टाकावीत,असं रा यतूमला िदलंस.तु यासारखा यागी, पराक्रमी मुलानंआई हणनू मला हाक मारली, पू हे परे्मकरायलातुलाकुणीिशकवलं?मलाहेकुणीलहानपणीिशकवलंअसतं,तरफारबरंझालंअसतं!आता तु यापासनूमी तेिशकणारआहे.विडलांचंवाध यतूआनंदानंघेतलंस.भावासाठी िसंहासनावरचाआपला ह कतूआनंदानंसोडलास. पू ,मला दुसरंकाही

Page 330: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नको.तुझंहेपरे्मकर याचंबळतेवढंमलादे.’’

५६पू नेरा यावरलाआपलाह कसोडलाहोता.पणसा यापर्जेलातोचराजा

हायलाहवाहोता.यदू यापराभवामुळेतोलोकां यामनांतनूउतरलाहोता.उ रेकडचेद यूंचे बंडमोडूनकाढणेआव यकहोते. यासाठीपराक्रमीराजा िसंहासनावरअसणेआव यकहोते.देवयानीनेसु ालोकां यायाइ छेलाआनंदानेमानिदला.

पू यारा यािभषेका यािदवशीआ हीवानपर् थझालो.अिभषेकाचासमारंभसंपताचकचानेआ हांितघांनापर् नकेला,

‘तुमचीकाहीइ छारािहलीआहेका?’देवयानीआिणशिम ठायादोघीनंीही‘काहीनाही’असेत काळउ रिदले.मीमातर् त धरािहलो.ते हाकच हणाला,‘महाराज–’मी हणालो,‘आता मला महाराज हणनू एक हाक मारायची नाही! ययाित! हणनू हाक

मारायची.आपणदोघेबरोबरचे िमतर्आहो.अगदी अंिगरसॠषीं याआशर्मात यायाशांितय ापासनू.आजपु हाआपणबालिमतर्झालो.’

कचहसत हणाला,‘ठीकआहे.ययाित,तुझीकाहीइ छारािहलीआहे?’‘होय,मा यादोनइ छाअतृ तआहेत.’‘कोण यादोनइ छा?’‘माधवाचीआई हातारीझालीआहे.ितलावनातबरोबर यावं, हणतो.ितची

सेवाहातनूघडावी,अशीफारइ छाआहे.आिण–आिणआ ही ितघांनीआपलीहीकहाणीकुठलाहीआडपडदानठेवताजगालासांगावी!’

राजाझालेलापू आमचेआशीवाद घे याकिरताआला.मी यालाआशीवादिदला.

‘तु या नावानं हे कुळ पर्िस होवो. तु या पराक्रमापर्माणं तुझा यागहीवाढतराहो.’

‘आणखीकाय,महाराज?’‘मीआतामहाराजनाही.’‘आणखीकाय,बाबा?’‘मीआतासंसारीमनु यनाही.’‘आणखीकाय–’‘सुखात,दुःखातसदैवएकगो टल ातठेव.कामआिणअथहेमहानपु षाथ

आहेत.मोठेपरे्रक पु षाथआहेत.जीवनालापोषकअसे पु षाथआहेत.पण हे वैरधावणारेपु षाथआहेत.हेपु षाथके हाअंधहोतील,याचानेमनसतो! यांचेलगामअ टौपर्हरधमा याहातांतठेव.

Page 331: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ङ‘नजातुकामःकामानामुपभोगेनशा यितहिवषाकृ णव मवभयूएवािभवधते|’

ङ कामे छा ही अिधकािधक उपभोगाने शांत होत नाही. य ातील अि नहिवदर्वयांमुळे(आहुतीमुंळे)जसाअिधकचभडकतो,तसेचकामे छेचेआहे.

***

Page 332: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पा वभमूी

‘ययाित’कादबंरीचीजािहराततीनवषापूव थम स झाली.तीवाचूनअनेकांनीमलािवचारले,‘हीकादबंरीपौरािणकआहे,क सामा जकआहे?’‘कांचनमृग’व‘ चवध’यामा यादोनकादबं यांचीनावेपुराणकथांशीसंल आहेत.पण यांचेअतंरगंसव वीसामा जकव पाचेआहे.ते हा‘ययाित’सु ापौरािणकनावाची,पणसामा जककादबंरीअसावी,असायापृ छकांचातकहोता!परतुंयातकालाध कादेणारे‘रथा’सारखेकाहीश द याजािहरातीतहोते.सामा जककादबंरीतलानायक, ीमतंअस यास,अ यावतमोटार-गाडीतूनिमरवेल! या यामोटारीलािकरकोळअपघातहोऊन, यानाजूकअपघातात यालाएखा ासुंदरीचे ेमहीलाभेल!गाडीनादु तझा यामुळेयादोघांनाएखा ामालवाहटकमधूनथोडावेळ वासहीकरावालागेल!नाही,असेनाही.पणटकहेिकतीहीअवजडधूडअसले;तरीतेआधुिनकआहे!‘रथ’–हाश द या याबाबतीतकसावापरतायेईल?हीमडंळीसाशकंझालीहोती,ती यामुळेच!

‘याकादबंरीचापुराणाशीकेवळनावापुरतासंबधंनाही.एका स पौरािणकउपा यानाचेधागेदोरेघेऊन,तेमी वतं रीतीनेगुफंलेआहेत’,असेमीयामडंळ नासांिगतले,हणजेतीअ व थहोत. यांनावाटतअसावे,गे यावीसवषातजगातअत यघडामोडीझा याआहेत. यां यापुढेपुराणांतलेचम कारहीिफ केपडतील,अशाघटनाआजहीघडतआहेत.खु आप यादेशातमो ावेगाने थ यतंरेहोतआहेत,समाजपु षअतंबा ,नखिशखांतबदलतआहे.काल-परवाचे वलंत हेबेरीज-वजाबाक याउदाहरणांइतकेसोपेवाटावेत,अशान यासामा जक,रा ीयआिणजागितकसम याद हणूनपुढेउ यारािह याआहेत!अशावेळीआज याकादबंरीकारानेकथासू ाक रतापुराणांकडेधावघेणेहावचैा रकपळपुटेपणानाहीका?आपणपुराणपु षझालोआहो,याचा याने वतःिदलेलाहाकबुलीजबाबनाहीकाय?

आज यापेट या ांकडेपाठिफरवून, यां याशीकाडीचाहीसंबधंनसले याआिणअ तुर यते याधु यातपूणपणेझाकळूनगेले याकाळाचाल लतलेखकानेआ यकर यातकसलीकलाआहे?कसलीसामा जकताआहे?

अशापृ छकांचापुराणांशीजोसंबधंआलेलाअसतो,तोबहधालहानपणीवाचले या‘बाल-रामायण’,‘बाल-भारत’,इ यादीपु तकां या ार!े यांनीपुराणकथांचेिवशालआकाशपािहलेलेअसते,पणतेअगंणात यापा या याहौदातपडले या या या ितिबबंा या पाने.हे ितिबबंही यांनीपािहलेलेअसते,तेिदवसा!आकाशिनर असताना!पावसा यात याका याढगांनीभ नगेलेलेआिणिचंता तवृ ासारखेभासणारेउदासआकाश,दु धपानानेतृ झाले याबालका माणेिदसणारेशरदॠतूत यापौिणमे यारा ीचेहसतमुखआकाश,

Page 333: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अलंकारांनीनटले याआिण यांनाआप यािव मांनीनटिवणा यानववधू माणेभासणारेिहवा यातलेअमावा येचेन खिचतआकाश–यािबचा यांनीडो यांनीयांतलेकाहीचपािहलेलेनसते.मगडोळेभ नअशाआकाशाचेदशनघेणेदरूचरािहले! यामुळेचअशालोकांनापुराणकथायाभाकडकथावाटतात!पणखरोखरआप यापुराणकथायासािह यका या ीनेसो या याखाणीआहेत. ीकपुराणकथांनीसोफो लीजपासूनयु जनओनीलपयतअनेककलावंतां या ितभेलाआवाहनकेलेआहे;मानवीभावनां याआिणवासनां यासंघषानीरसरसलेलेसािह यनविनिमतीक रता यां याहातीिदलेआहे.भारतीयपुराणकथांतहीहेसाम यिनःसंशयआहे.

हेमाझेमतआजकालचेनाही.मा याकथा-िनबधंांतूनयेणा यापौरािणकसंदभाव नहीमाझेपुराणकथांवरील ेमसहजल ातये याजोगेआहे. यांनाहेसंदभकळतनाहीत,असेआधुिनकिव ान यां यावरटीकाकरीतअसतात,हीगो िनराळी!

कुमारवयातमीबहतेकसवपुराणकथागोडीनेऐक याआहेत,आवडीनेवाच याआहेत.प ासवषापूव क तनेआिणपुराणेहीआप यासमाजातीललोकांचेरजंनविश णयांची भावीसाधनेहोती.िकतीतरीपुरािणकआिणक तनकारआपलीसववािचक,बौि कआिणकला मकश खच घालूनपुराणातील स आ यानेरगंवीतअसत. यां यावाणी यारसाळपणामुळेआबालवृ ो यांपुढेयाकथामूितमतंउ याराहत. याऐकता-ऐकतामनावरसुसं कारघडत.याकथांम येअसलेलेका य,ना आिणत व ानमा याकुमारमना यामुळांपयतवषानुवष झरपतहोते.पुढेलेखकझा यावरसामा जकववा यीनप र थतीमुळेल लतवा यातीलसामा जकतेवरमलाअ धकभर ावालागला.पणसामा जकतेचापुर कारकरीतअसतानाहीपौरािणककथांतीलका या मकतेचे,ता वकतेचेआिणना पूणतेचेमलावाटणारेआकषणकायमचरािहले.ल लतवाङ्मयात यासामा जकतेचाकैवारघेतअसतानाही,जीवनाचाभा यकारवदशनकारया ीनेइ सेनपे ाशे सिपअर े आहे,याचामलाकधीचिवसरपडलानाही!

लेखक हणूनझालेलीमा यामनाचीघडणथोडी प कर यासाठीएकापुराणकथेचामा याकुमारमनावरकसाआिणिकतीप रणामझालाहोता,तेसांगतो.सांगलीहाय कूलमधलेआणचेमराठीचेिश कशकंरशा ीकेळकरयांचेक तनऐकतानाव स -िव ािम ांचेआ यानपिह यानेमा याकानांवरपडले.चारतपेउलटली,तरी याचासं कारअजूनकायमआहे. यािदवशीसांगलीत याजु यामडंईजवळ याद ा यादेवळातमीकुठेबसलोहोतो,हेसु ाआजमला प पणेआठवते.याआ याना या पानेजीवनातलाएकसनातनसंघषआप यापुढेसाकारहोतआहे,हेल ातये याचेमाझेतेवयन हते.सत्वअसत्यांमधलातोिचरतंनकलहआहे,हेमला यावेळीिबलकुलकळलेनाही.निैतकश वभौितकश यांचेमानवीजीवनातअखडंसु असलेलेभांडण या संगात ितिबिंबतझालेआहे.पणक तनऐकतानायाचीजाणीवमलाझालीनाही.मा शकंरशा ीइतकेरगूंनगेलेहोते,मोरोपतंां यायाआ याना याआयातेइत या भावीरीतीने हणतहोतेआिण याआयावरइतकेसुबोधभा यकरीतहोतेक ,आपणएकादेवळातक तनऐकतबसलोआहोत,हेमीिवस नगेलो.

Page 334: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

खािडलकरां या‘भाऊबदंक ’सारखेएकसुरसनाटकआपणपाहतआहोत,असामा याकुमारमनालाभासझाला.

१९१०सालीऐकले यायाआ यानाचाखराअथमलाकळला,तो१९३०साली!िशरो ालािमठाचाकायदेभगंसु झा यावर—व स -िव ािम ांचातोसनातनसंघषनवेव पधारणक नमा यासमोरउभारािह यावर! यासात-आठिदवसांत याअनुभवातूनमीजशी‘सहगमन’हीकिवता लिहली,‘दोनटोके’हीसामा जककथाजशीमा याहातून लहनझाली,तशीचपुराणांचाआधारअसलेली‘सागरा!अग तआला’ही पककथाहीिनमाणझाली.

याचाअथलेखनासाठी१९३०पूव मीपुराणकथांकडेकधीचवळलोन हतो,असानाही.१९२७-२८सालीअह ये याक णकथानकावर‘शीलशोधन’नावाचेनाटकमीलिहलेहोते,पणतेकोकणात यादशावतारीरगंभूमीवरसु ाकधीहीयेऊशकलेनाही!माझेपुराण ेम यापूव हीलेख पाने गटझालेहोते.कॉलेजातपाऊलटाकताच‘उषा व ना’ याकथेवरआधारलेले‘ व न-संगम’नावाचेमहाका यमी लहायलाघेतले. याचेिकतीसगकरायचे, येकसगातकुठलेवृ वापरायचे,पूवकव याका यांतूनकुठ याक पनाचोराय या,इ यादीबाबत तमीज यततयारीकेली.पणमाझेतेमहाका यददुवानेलघुतमका यठरले!िबचारेधडपिह यासगाचाशेवटसु ागाठूशकलेनाही!याचेकारण याचाउगमितभे या फुरणातन हता,हेचअसावे!तोबहधामा यावयातअसावा, यावेळीमीसोळावषाचाहोतो.पचंिवशीइतकेसोळावषा यावयाब लसुभािषतकारवाईटबोलतनाहीत;पणमलावाटते,हेनऊवषाचेअतंरफारफसवेआहे!

मीमहाकवीहो याचातोयोग–खरेसांगायचे हणजे,का यसृ ीवरयेऊघातलेलीएकमोठीआप ी–अशारीतीनेटळली;पणउ कृ का य,नाटकिकंवाकादबंरी लहायलाउपकारकहोतील,अशाअनेककथापुराणांतआहेत,हे यावेळचेमाझेमतअजूनहीबदललेलेनाही.उलट,पा ा यवाङ्मया याप रशीलनानेतेअ धक ढझालेआहे.

आप या ितभेचीजात,ितचीश आिणित यामयादायांचीयो यजाणीवझाले यालेखकानेआ मिव कारालायो यअशीकथािनवडली,सािह या या यामा यमातूनती गटहावयाचीआहे, या यावरयाकलाकारांचे भु वअसले,पुराणकथांतजेभ य-भीषणसंघषआढळतात, यांचेमथंनकर याइतक श या यािचंतनातअसली,जीवनएकाबाजूनेजसेणभगुंरआहे,तसेचदसु याबाजूनेतेिचरतंनआहे,ते जतकेभौितकआहे,िततकेचआ मकआहे,यागो चेआकलन यालाझालेअसले,तरपौरािणककथेतूनचांगलील लतकृतीकशीिनमाणहोते,हेपाहायलाकुणालाहीपरदेशाचा वासकरायलानको!का लदास(शाकंुतल),भवभूित(उ ररामच रत),रव नाथ(कच-देवयानीसारखेना संवाद)वखािडलकर(क चकवधआिणिव ाहरण)याचौघांपकै कुणाचीहीसा याबाबतीतपुरीआहे.कुणीहीर सक यायाधीशहीसा अमा यकरणारनाही.अ धकआधुिनकसा हवीअस यासतीप.ुिश.रगेेयांचे‘रगंपांचा लक’देईल.

Page 335: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

१८८०ते१९२०याकाळातपौरािणककथां याआधारेआप याकडेिवपुलना िनिमतीझाली.खािडलकरांसारखाएक भावीनाटककारहीपुराणकथांनीरगंभूमीलािदला;पणकथािकंवाकादबंरीयां याबाबतीतमा मराठीलेखकांनीपुराणांचाअसाउपयोगक नघेतलानाही. याकाळीऐितहा सककादबंरीलोकि यहोती;पणपौरािणककादबंरीमाउपेि तचरािहली.

पौरािणककथाहीबोलून-चालूनएकफारजुनीगो ,अितशय ाचीनकाळात यासमाजाचीकथा,असंभा यचम कारांनीभरलेलीअ तुकहाणी–यािकंवाअशा कार याक पनांचा यावेळ यालेखकवगा यामनावरपगडाहोता.पिह यानेचअ सलसामा जकतेकडेवळले या,म यमवगा यात कालीनसुधारक ीनेभिव याचीसोनेरी व नेपाहणा याआिणन यानेचप रिचतझाले यावाङ्मयीनवा तवते यामयादानकळले यात कालीनकथालेखकांनीपुराणकथांकडेपाठिफरवावी,हे वाभािवकचहोते.िवषयां या ीनेकादबंरीनेहमीचनाटका यापुढेधावतअसते. यामुळेएक कडेपौरािणकनाटकिनमाणहोतरािहले, े कांनाआवडतरािहले!पणदसुरीकडेपौरािणककादबंरीमा ढझालीनाही.याे ातफ सामा जककादबंरीचीचचलतीहोतरािहली.

नाही हणायलािव ा थदशेतदोनपौरािणककादबं यावाच याचेमलाआठवते.१९१५ते२५यादशकात‘नवयगु’यामा सकात या मशःआ याहो या. यावेळचेएकयासंगीलेखकल.िव.परळकरयांनीबगंालीतूनअनुवािदतके याहो या.मीसामा जककादबंरीचाभ होतो,असेअसूनहीमला याआवड याहो या.तसेकाहीतरी लहावे,असेयावेळीमलावाटलेहोते. याकाळातअसेनेहमीचवाटे, हणा!फ काहीचांगले लिहतायेतन हते,एवढीचकायतीअडचणहोती!याकादबं यािकंवाना.के.बेहे यांची‘अिह यो ार’,सानेगु ज ची‘आ तक’अशाकाहीहाता याबोटांवरमोजताये याजो याकादबं यासोड या,तरमराठीकादबंरीकारांचेल पुराणकथांकडेजावे,तसेगेलेलेनाही,असेचिदसूनयेईल

माझीचगो पाहाना!मीलहानपणापासूनपौरािणककथांचीपारायणेकेलीहोती.यांत यािविवधरसांचामनसो आ वादघेतलाहोता. पके, तीकेवसंदभ हणून यांचामु ह तानेवापरकेलाहोता.असेअसूनही,१९४२पूव पौरािणककादबंरी लहायचीइ छामनातकधीहीिनमाणझालीनाही.

१९४२सालीमी‘ चवध’ लिहली.ती लहनएक-दोनवषहोईपयतसामा जककादबंरी यामयादामलाफारशाजाणव यान ह या,पण१९४२ते१९५२यादशकात यामा मानेमलाकळूलाग या,वाढ याती तेनेजाणवूलाग या.हेदशकचमोठेिवल णहोते.उ पातांचे,उ मादांचे,उदासीनतेचेआिण यातचदसुरेमहायु संपलेिकंवाआपलीमातृभूमीवतं झाली,याभावनेनेउचंबळूनयेणा याउ साहाचे!१९४२ याभूिमगतचळवळीपासूनवातं य ा ीनतंर याआकाशालाकवटाळूपाहणा याधडाडीपयत यायादशकातयामा यासव िति यासामा जककादबंरी या ारे कटकर याचामीअ पसा य नकेला;पण

Page 336: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कुठलीहीकादबंरीपूव यासुलभतेनेपुढेजाईना.वेगघेईना.पूणहोईना.पिहलीकाहीपानेलहन हावीत,मग,आमटीतमीठनसावे,तसेयाकादबंरीतकाहीतरीकमीपडतेआहे.हीजाणीव हावी,संपूणकथानकहाताशीअसावे,पणरगाळत-रगाळतलेखनम येचथांबावे,असेअनेकदाघडले!याचेकारणमीशोधूलागलो.हळूहळूतेमा याल ातआहे.चारिभतं त याभारतीयजीवना याक ा–मग यािभतंी वतः याघरा याअसोत,सामा जकिनबधां याअसोतअथवापर यासरकार यातु ं गा याअसोत–एकदमिव तार याहो या.दसु यामहायु ानतंर यादहावषातपूव याचारिभतंीहांहां हणताजमीनदो तझा याहो या.

यांचीजागाचारिदशांनीघेतलीहोती. याचारिदशांतलेजीवन‘उ का’,‘दोन ुव’आिण‘ चवध’यां याप तीनेमीिचि तक पाहतहोतो.तेअश यहोते!दसु यामहायु ातबेिचराखझालेलेवॉसा,बेचाळीस याचळवळीतफाशीगेले यात णाचीिदवसगेलेलीिन पाप,िनराधार ेयसी,बगंाल यादु काळाततडफडूनमेलेलीमा यासारखील ावधीमाणसे,देशाचेदोनतुकडेहोतानावािहलेलार ाचापूरआिणलाखोिनवा सतांचाअस दःुखानेभरलेलाऊर,भारतीयसं कृती याऐसपसैग पामारीतपांढ याटो याघालूनसमाजकंटकांनीकेलेलाकाळाबाजार,ितरगंीझ ाकडेअिभमानानेपाहतानाडो यांसमोरउभीराहणारीको वधीदीनद लतांचीदःुखानेकाळवंडलेलीमुखे, वातं य ा ीनतंरपूव पिव मान यागेले यायेकिन ेचेहोऊलागलेलेअवमू यन,पडुंरोगानेआजारीअसले यामाणसालाभरजरी

पोशाखचढवावा, या माणे ेरणाशू यझाले यासमाजा या गतीसाठीचाललेलीपुढा यांचीधडपड,‘ऊ देा, द नहद ग्े दह,जग!( यां याअगंी ेपणनसते,तेन होतात)’यामॅ झनी याअमरउ चाग ीत यापतं-पाटलांपासूनिद ीत यापतं-पाटलांपयतसवानापडलेलािवसर,िवनोबांचे वयपंूणखेडेगावाचे व नहीचांगलेआिणनेह ं चेयं श या ारेसमाजसुखीकरायचे येयहीचांगले,याथाटातपुढचामागआ मणारासमाजपु ष–यािकंवाअशाअनुभवांचेिच णपरपंरागतसामा जककादबंरीतूनकसेकरायचे?पु क रणी यातरगंांतसमु ा या ु धलाटांचे ितिबबंपाह याचा य नके यासारखेतेहोईल,असेमलावाटूलागले!यामनः थतीतचमीपौरािणककादबंरीकडेवळलो.

आजमीसादरकरीतअसले याययाती याज मकथेचाहापूवरगंझाला!मा याकथानकाचेआकषणवरवणनकेले या१९४२ते५२यादशकात याअनुभूतीनतंरमा यामनातिनमाणझाले,असाकुणीतककेला,तरतोअगदीचुक चाठरले!गेलीपचेंचाळीसवषहेकथानकमाझीसोबतकरीतआलेआहे.लहानपणीतेमीवाचले,ते हा यात याअद्भुताचे-वाध यआिणता ययां या णातहोणा यामजेदारअदलाबदलीचे–आकषणमलावाटलेअसेल!पणदेवयानीशील झालेअसूनही,ययाितशिम ेवर ेमकाक लागतो,िकंवायादोघ पासूनपाचमुलगेझालेअसूनही,‘अजूनमाझीसुखोपभोगाचीइ छाअतृ आहे!’असेतोका हणतो,हे यावेळीमलािबलकूलकळलेनाही.उलट,मुलाचेता यउपटणा यायाययातीचारागचआलाहोतामला!हमायूनमृ यशु येवरअसतानाआपलेउरलेलेआयु ययालािमळावे,अशीअ ाची ाथनाकरणा याबाबराचीगो यावेळीमीवाचलीहोती.या या यािपतृ ेमानेमीगिहव नगेलोहोतो. याबालवयातजरकुणी काशकानेमा याकडे

Page 337: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

कादबंरीमािगतलीअसती,तर‘ययाित’ऐवजीिनि त‘बाबर’हीकादबंरीमी यालािदलीअसती!

मीकॉलेजातपाऊलटाक पयतगो हणूनसु ायाकथेचीओढमलाकधीलागलीन हती.कॉलेजातपिह यावषाला‘शाकंुतल’होते. यातशकंुतलासासरीजायलािनघते,ते हाक वितलाआशीवाददेतो,‘ययाते रवशिम ाभुतुबहमताभव’(ययातीलाजशीशिम ाअितशयि यहोती,तशीतूआप यापतीलाि यहो)हाआशीवादमा यामनालाखटकूलागला.ययातीचीकथामलाथोडीथोडीआठवतहोती.जेआठवतहोते, याव नययातीलादेवयानीपे ाशिम ािवशेषि यहोती,असेमलावाटेना.उलट,शु ाचायानेवाध याचाशापिद यानतंर या याकडेआपलेता यपरतमागतानापुराणातीलययाित हणतो,

‘देवयानीसहसुखोपभोगघे या याकामीमाझंअ ािपसमाधानझालेलंनाही. याबाबतीतमीअजूनअतृ आहे. हणूनकृपाकराआिणमाझंता यमलापरत ा.’

डॉ.गुणेआमचेसं कृतचे ा यापकहोते. यांनामाझीहीशकंामीिवचारली. यांनीउ रिदले,

‘ययातीचाशिम ेशीगांधविववाहझालाहोता.दु यतं-शकंुतलायांचािववाहहीअसाचहोता.िशवायदु यतंहापू याकुळातला– हणजेययातीचावंशजहोता.ते हा याचकुळातलंपूव चंगांधविववाहाचंउदाहरणदेऊनशकंुतलेलाआशीवाददे यातका लदासानंमोठंऔिच यदाखवलंआहे.’

हेउ रपरी े या ीनेठीकहोते;पण यानेमा यामनाचेकाहीसमाधानकेलेनाही.‘भतुबहमताभव’याश दांतअ धकअथभरलाआहे,असेमलासारखेवाटूलागले.ल ेसग यांचीचहोतात.(अथातपसाभर चारीआिणमूठभर वािदनीसोडून!)पणसवपित-प नीपर परांवरउ कट ेमकरतात,असेमुळीचनाही!शयती यामदैानावर(हेहीधावले)यासदरातयेणारेघोडेअसताताना?शेकडासाठ-स रजोडपीअशीचअसतात.तीयथाशिसंसाररथओढीतधावतअसतानातडजोड,गोडीगुलाबी,आतिगळलेलेदःुखयां यामुळे यांचेसंसारसुरळीतचालतात,सुखीिदसतात;पण यांत ीतीचीउ कटतानसते.ययातीलाशिम ाफारि यहोती,हेका लदासालामा यहोते.आकषण,शरीरसुख,िव ास,आदर,भ याीती यासवपाय याचढूनजाणा याप नीिवषयीचपती यामनातहीभावनािनमाणहोईल;पणमहाभारतात याययाती याकथेततरअशाभावनेलाकाडीचाहीआधारन हता.

तीकथाअशीआहे:‘ययाितराजाअशोकवािटकेतआलाअसता,शिम ेने याचीएकांतीगाठघेतलीआिण

आपलेमनोगत यासकळिवले.शिम ा याला हणाली,’’‘माझं प,शीलवकुलीनतातु हांसमाहीतआहेच. वतःचापतीकायवधिनणीचा

पतीकाय,दोघेदास नासारखेचअसतात!मीदेवयानीचीदासी– हणजेतुमचंचधनझालेआहे.मा यावरतुमचीदेवयानीइतक चस ाआहे.’’

‘शिम ेचेहेमायावीभाषणऐकूनित या पयौवनाचालोभययातीलासोडवेना;पणययातीलाितचेहे हणणेएकदमकबूलहीकरवेना.‘शिम ेशीसलगीठेवूनकोस’,असेशु ानेयालाल ा यावेळीबजावलेहोते. यागो ीचीही यालाआठवणझाली.शेवटी‘शिम ायाचकआहे.आप याकडेती ेमाचीयाचनाकरीतआहे,याचकाचेमनोरथपूणकरणंहेआपलंतअसूनतेआपणपाळलंपािहजे!’असेमनाचेखोटेसमाधानक नघेऊन यानेशिम ेचेमनोरथपूणकेले.यागु समागमातूनितलाहीयो यकाळीएकपु झाला.’

Page 338: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हेवाचूनमा याडो यांपुढेदोनिच े प उभीरािहली.पिहलेययातीचे–एककामुक,लंपट, व नातही यालासंयमठाऊकनाही,असापु ष!दसुरेशिम ेचे-मायावीवलाघवीभाषणानेआपलीकामे छावपु े छातृ क नघे याक रतायापु षाभोवतीआप यापयौवनाचेजाळेपसरणा या ीचे!

साह जकचयामूळकथाभागानेमलाअ धकचग धळातटाकले.‘भतुबहमताभव’असेका लदासक वा यामुखाने हणतहोता.पु षाला ीिवषयीअसीम ेमवाटायलाकेवळकामतृ ीवरआधारलेलादोघांचासंबधंउपयोगीपडतनाही.कामुकते यापलीकडेजाणारी–इतकेचन हे, वतः यासुखा यापलीकडेसहजपाहणारी– ीचीअ तु ीतीलाभली,तरचपु षा यात डूनअसलेउ गारिनघूशकतील!

मीका लदासा याबाजूलाहोतो. यामुळेपुराणकथेतलेशिम ेचेिच णमा यामनालापटेना!आप या ातीसाठीितनेकेवढा यागकेलाहोता! वतःचा ेषकरणा यादेवयानीचीदासीहो याचेिद यकरणारी ीिनःसंशयअसामा यअसलीपािहजे!अशीत णीकेवळवासने यातृ ीक रताययातीलाआप याजा यातओढील,िकंवाचोर ासंबधंानेित यापासूनिमळणा याशरीरसुखामुळेती यालाि यआिणआदरणीयहोईल,हेअश यहोते.मीिवचारक लागलो.अि - ा णां यासा ीनेययातीनेदेवयानीचेपािण हणकेलेहोते;पणपािण हणाने दय-मीलनहोते,असेथोडेचआहे?ते हादेवयानीययातीलाजेदेऊशकलीन हती,असेकाहीतरीशिम ेने यालािदलेअसलेपािहजे.शरीरसुखा यापलीकडचे,वासनातृ ी यापलीकडचे ेम यालाशिम ेपासूनलाभलेअसलेपािहजे,हेउघडहोते.यामुळेचशिम ाययातीलाअ यतंि यअस याचीकथा च लतझालीअसावीआिणका लदासानेितचाकौश यानेउपयोगकेलाअसावा!का लदासा या‘भतुबहमताभव’याश दांचामागोवाघेतमीशिम े याजीवनाची वतं पणेमांडणीक लागलो.अशारीतीने१९१४-१५सालीयाकादबंरीत याशिम ेनेमा याक पनासृ ीत वेशकेला.

मूळकथावाचता-वाचतादसुरीएकगो मा याल ातआली.ती हणजेखािडलकरां या‘िव ाहरणा’मुळेप रिचतझालेलीदेवयानीहीमहाभारतात यादेवयानीहनअ यतंिभ आहे,ही!देवयानीचीभूिमकाबालगधंवासाठीयोजून,खािडलकरांनीमोजून-मापूनलिहलीआहे,हेउघडआहे.कुशलिशपंीकपडेबेत यातजेचातुयदाखिवतो,तेचकुशलनाटककारा याहीअगंीअसावेलागते.‘मानापमाना’तबालगधंवाचेजेअिभनय-गुण कटझालेहोते, यारसांचीअिभ य कर यात यांनीकौश यदाखिवलेहोते, यां या याअनेकगोडलकबीउघडझा याहो या, यासवानाअवसरिमळावा,हेल ातघेऊनखािडलकरांनी‘िव ाहरणा’त यादेवयानीचेिच णकेले.हीदेवयानीमु यतः णियनीआहे.ह ी,अ ड,पणेमभावनेत वतःलािवस नजाणारीअशी ेयसीआहे.महाभारतातलीदेवयानीअशीउ कटणियनीनाही.ित या वभावातिविवधगुणदोषांचेिम णझालेलेआहे.

शिम ेलामुलगाझा याचेकळताचमहाभारतात यादेवयानीलारागयेतो.दःुखहोते.मा तोपयतितलायाचोर ा ेमसंबधंांिवषयीकसलीहीशकंाआलेलीनसते.हीदधूखळुीदेवयानीमुलासंबधंीशिम ेलािवचारते.शिम ाउ रदेते,

Page 339: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

‘एकधमा माववेदवे ाॠषीइथंआलाहोता. या यापासूनमलाहापु झालाआहे.याॠषी यातपाचंतेजपाहनमीिदपूनगेले. हणून याचंनाववकुळिवचारायचंभानरािहलंनाही.’

एव ानेदेवयानीचेपूणसमाधानहोतेवितचारागिनघूनजातो!पुढेशिम ेलाययातीपासूनतीनमुलगेहोईतोपयतदेवयानीलायाभानगडीचाकाही

प ालागतनाही!मगतीउठतेआिणधुसफुसत,रडतशु ाकडेजाते.ितथेतीिप यालासांगते,

‘हाराजामोठाधमा माआहे, हणून हणतात;पणयानंधममयादासोडूनकुकमकेलंआहे.या यापासूनशिम ेलातीन,पणमलाअभािगनीलादोनचपु झाले!अथातकिन ानंव र ाचा,अधमानंधमाचापाडावकेला,असंच हटलंपािहजे.’

‘शिम ेलातीनमुलगेझाले,पणमलादोनचझाले!’ हणूननव यावररागावणारीमहाभारतातलीदेवयानीआिणउ कट ेमा याभावनेत वतःलािवस नजाणारीखािडलकरांचीदेवयानीयादो ही वभावरखेाययाती याउपा याना या ारेकवीलाजेजीवनदशनघडवावयाचेहोते, या या ीनेमलाअगदीएकांगीवाटूलाग या.

मीमुळातलेकच-देवयानीचेआ याननीटवाचले.ममल ातयेऊन,ययाितवदेवयानीयांचेववैािहकजीवनदःुखीकाझाले,याचीमांडणीकेली.देवयानीचेखरे ेमकचावरहोते.तेितचेपिहलेविहलेआिणउ कट ेमहोते.ितनेययातीशील केले,तेमह वाकां ेनेे रतहोऊन.ितनेशिम ेलाआपलीदासीकेले,तेसूडा यासमाधानासाठी.अशीअहकंारी,मह वाकां ी,मनातदशंधरणारीआिण ेमभगंानेअतंरगंाति धाझालेली ीकशीवागेल,याचािवचारक नमीयाकादबंरीतीलदेवयानीचेिच णकेलेआहे.

देवयानीही वतः यादःुखालापु कळअशंीजबाबदारआहे.मा यादःुखातदवैाचाहीहातआहे.पिहलेिवफल ेमपचवायलालागणारीमान सकश ित यािठकाणीनाही.तीलहानपणापासूनअितशयलाडावलेलीएकुलतीएकमुलगीआहे.शु ाचायासार याकोिप वएकक ीिप या या वभावाचावारसाहीित याकडेआलाआहे.पतीलाप नीकडूनजे ेमहवेअसते, यातजीआतता,आ ता,उ कटताआिणउदा तालागते,तीअशादेवयानीकडूनययातीलािमळ याचामुळीचसंभवन हता!अशा थतीतशिम ेसार या यागीेयसीनेकेले यािनरपे ेमामुळेती यालाअितशयि यवाटूलागणे वाभािवकआहे.‘शिम ाययातीलाअितशयि यहोती’,असेका लदास हणतो. याचेममल ातयायलादेवयानी यायािविश वभावाचीपूणक पनायायलाहवी.

शिम ावदेवयानीयादोननाियकां या वभावरषेांचीबीजेकैकवषापूव मा यामनातकशीपडली,याचेहे ोटकिद दशनआहे.ययातीचीकथाहेमहाभारतातलेएकउपा यानआहे.तेम यवत कथानकनाही.राम-सीतािकंवाकृ ण- ौपदीयां या वभाविच णातल लत-लेखकानेआमूला बदलकरणेहेसािह या या ीनेअित मणहोईल.सं कृती या ीनेतोअपराधहोईल!पणपुराणात यादु यम य नाहािनयमलागूकर याचेकारणनाही.उपा यानातीलपा ेहीबहधाजनमनाकडूनिप ान्िप ापू जलीजाणारीदवैतेनसतात.

Page 340: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

आदश हणूनकाहीतीमहाकव नीिनमाणकेलेलीनसतात.या ावंत ितभावंतांनाजेिशकवायचेअसतेिकंवासांगायचेअसते, यालाउपयु असे यांनीयापा ांचे वभाविच णकेलेलेअसते. यातसू मतानसते. हणूनपुराणकथे याआधारानेकलाकृतीिनमाणकरतानाल लत-लेखकहीअस याउपा यानातआप यालाअनुकूलअसेबदलसहजक शकतो.का लदासाचीशकंुतला यासा याशकंुतलेहनिभ झालीआहे,तीयाचकारणामुळे.भवभूतीचारामहाआिदकवीचा भूरामचं नाही.खािडलकरांचाक चकमहाभारतात याक चकापे ाअगदीिनराळाआहे. यां यादेवयानीचेमूळ यादेवयानीशीफारसेसा यनाही.याथोरलेखकां यापावलावरपाऊलटाकूनमा यामनातअनेकवषसाकारहोतगेलेलीशिम ामीयाकादबंरीतिचि तकेलीआहे;मलाजाणवलेलेदेवयानीचेिविश व पमीश दांनीरगंिव याचा य नकेलाआहे.

नायकययाितवदो हीनाियकामूळकथेहन जथेिभ झा याआहेत,ितथेइतरपौरािणकपा ेिकतीबदललीअसतीलआिणअनेकका पिनकपा ांचेिच णकरतानामीसंपूण वातं यकसेघेतलेअसेल,हेवणनक नसांग याचीआव यकतानाही.‘ययाित’हीशु पौरािणककादबंरीनाही.पुराणात याएकाउपा यानातीलकथासू ाचाआधारघेऊनलिहलेली वतं कादबंरीआहे.या वातं याचामीसदपुयोगकेलाआहे,क नाही,हेर सकांनीठरवायचेआहे.

याकादबंरीतीलकचपाहावा, हणजे‘ही वतं कादबंरीआहे’,असेमीका हणतो,तेल ातयेईल.संजीवनीिव ेचेहरणक नदेवलोक गेलेलामहाभारतातीलकचपु हाआप यालाकधीचभेटतनाही!पणयाकादबंरीतमी याचेउ रच र अथातका पिनक–िचि तकेलेआहे.ययाित,देवयानीवशिम ायां याशीिनरिनरा याना यांनीतोिनगिडतझालाआहे. ेमाचीजीिविवध व पेयाकादबंरीतिचि तझालीआहेत, यांत याएका ेव पाचातो ितिनधीआहे.िकंबहनाययाितहाजरीयाकादबंरीचानायकवाटतअसला,तरीहीकादबंरीजशीदोननाियकांचीआहे,तशीचतीदोननायकांचीहीआहे.कचाचेहेपुढलेच ररगंिव याचीक पनामला१९३० याआसपाससुचली.‘गडकरी– य आिणवाङ्मय’यापु तकातीलउपसंहारा या करणातयाकचाचाउ ेखझालाआहे.

१०

सामा यमनु या या ीनेपािहले,तरकचाचेआयु यपूणपणेसुखीआहे,असे हणतायेणारनाही. याचेदेवयानीवरले ेमददुवानेसफलहोऊशकलेनाही;पणतोिवचारी,संयमीआिण येयवादीत णआहे. यामुळे याचेमनवफै या यागाळात तूनबसलेलेनाही. ेयसीहणून यानेदेवयानीवरकेले या ेमातीलकामवासनेचाअशंआ मकसाम याने यानेबाजूलाकाढूनठेवलाआहे;पणदेवयानीिवषयीचेिनरपे ेममा या यामनातआहे.अगदीकाठोकाठभरलेलेआहे.

Page 341: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

केवळदेवयानीिवषयीचनाही,तरयित,ययाित,शिम ा,पू ,राजमातायासवािवषयीया यामनातउ कटविनरपे ेमआहे.िकंबहनािनरपे ेमहा या या वभावधमहोऊनबसलाआहे. यामुळे या यामनातलीिवफलतेचीश येबोथटूनगेलीआहेत.आप यासु दांचीजीवनेसुखी हावीत,देवयानी,यितवययाितयांचागेलेलातोल यांनापरतिमळावा,एवढीच याचीइ छाआहे.िवफल ी ेमाचे यानेिवशालमानव ेमात पांतरकेलेआहे.या या यागीव येयवादीआ यातमूलतःचयािवशालतेचीबीजेआहेत.संजीवनीिव ेसाठीयानेकेले यासाहसात,सेवेतआिणअिंतम यागातयाबीजांचािवकासघडलाआहे.मानवीआ माहेअनेकसु ,सा वकश चेभांडारआहे,याचीकचालाप रपूणजाणीवआहे.उठ या-सुट याशरीराचीपूजाकरीतसुटणा याआिणइिं यसुखेहीचजीवनातीलसव े सुखेमानणा यामनु याला–मगतोजु याकाळातीलययाितअसोअथवान याकाळातीलकुणीअितरथी-महारथीअसो– वतः यायासु श चीजाणीवअसतनाही.पणमानवाचीआ मकश –पशुप यांहनिभ आिणउ चअशीअनेकसाम यसृ ीने यालािदलीअस यामुळे,िप ान्िप ा यासाम याचीबीजेपे ननवीनवीिपकेकाढ याचे वातं य यालालाभलेअस यामुळेआिणया गती या य नातधम,नीती,कला,शा ,सं कृती,इ यादीन यासाम याचासा ा कार यालाहोतअस यामुळे,वृि ंगतहोऊशकणारीआ मकश –हीया याजीवनातीलएकअपूवश होऊनबसलीआहे.तोसवचरावरसृ ीपे ािभ आहे,तोइथेच!

स गुणीमनु ययाजगातसुखीहोईलच,असेनाही.िकंबहनामनु याचाआ मा जतकाअ धकिवक सत,िततके याचेदःुखअ धक!पणहाआ मासुखीनसला,तरीइतरांनासुखीकर या याकामीतोसततझटतराहतो.कारण या याभाविव ातकेवळ वतः यासुखां याइ छांनाच थानअसते,असेनाही! या यासुखाशी यांचाकाडीइतकाहीसंबधंनाही,अशाजीवनालाउपकारकअसणा यासवचगो ना यात थानअसते.

कचहाअसािवक सतआ माआहे.अणबुाँबआिणहडैोजनबाँबयां याकडेभीित तीनेपाहणा याजगालाजोनवामानवहवाआहे, याचातोपुराणकाळातील ितिनधीआहे.

नीतीची गतीअतंीमानवीमना यािवकासावरआिणमानवीआ या यािवशालतेवरअवलंबूनअसते;हेयाकादबंरीतआप यावाणीनेआिणकृतीने यानेअनेकदासूिचतकेलेआहे.जगातशांतीनांदावी, हणूनब ाब ास ाधा यांनी(याकादबंरीतलाशु ाचायहा यांचा ितिनधीआहे!)केवळसिद छा य के यानेकाहीशांती थािपतहोणारनाही; यांनीआपलेवआप यादेशांचेिविवधमनोिवकारआधीिनयिं तकेलेपािहजेत.वयैि कवसामा जकजीवनातवासनांचेआिणिवकारांचेिनयं णिकंवाउदा ीकरणकरणारामानवजोपयतिनमाणहोणारनाही,तोपयतमानवतेलासुखआिणशांतीयांची ा ीहो याचासंभवनाही.उलट,यं यगुानेजीवनालाआले यावेगानेआिणभौितकस दयवनिैतककु पपणायां याहोऊलागले यािविच िम णानेसामा यमानवाचीदःुखेवाढतजातील. या यासुखा यासम याअ धकअवघडहोऊनबसतील.जीवनातीलसंपूणरसिपळूनघे या यानादातमनु यअ धका धकिवफलहोतजाईल. यावफै यामुळेतोआ मह येला–आिणतेजमतनाही,हणूनआ मलोपाला वृ होईल.कचहाआ मिवकासाचीधडपडकरणा यामानवाचाितिनधीआहे.ययाितहाअ ौ हरसुखभोग या यािनराधारनादातआ मलोपाला–अतंरीचािदवामालवायला वृ झाले यामानवाचा ितिनधीआहे.

Page 342: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

११

शिम ा,देवयानीवकचहीितघेिनरिनरा याकारणांनीमा यामना यारगंभूमीवरदीघकाळउभीहोती;पण१९५२साली‘ययाित’कादबंरी लहायलामी वृ झालो,तोयां यापकै कुणामुळेहीनाही.हीअिंतम ेरणाखु ययाती या वभावरखेेनेचमलािदली.१९४२ते१९५३यादशकातलेजगातलेआिणआप यादेशातलेिविच प रवतन–भौितकगतीआिणनिैतकअधोगतीहातातहातघालूनहसत-खेळतचालतअस याचेिवल ण य–जरमा या ीलापडलेनसते,तरहीकादबंरीमी लिहलीअसती,क नाही,कुणालाठाऊक!१९४२पूव मीती लिहलीअसती,तरितचे व पिकतीिनराळेझालेअसते.बहधाशिम ेचीेमकथा हणूनमीती लिहलीअसती.

महाभारतात यामूळकथेतआलेले‘ययाती’चेिच णअितशय ाितिन धकआहे.याचीजाणीवपूव कधीहीझालीन हती,इत याती तेनेयादशकातमलाझाली.ययाितहाआज यासवसामा यमनु या यापुराणकाळातील िति त ितिनधीआहे.िविवधसुखेिमळूनहीतोसदवैअतृ आहे–नवन यासुखां यामागेअधंळेपणानेधावतआहे.सुखआिणआनदंयां यांतीलफरक यालाकळतनाही.सुख– णभरिमळणारेशरीरसुख–हेिचरतंनसुखमानून,तेसततकसेिमळेल,याचेतोिचंतनकरीतआहे. या याभाविव ातअ यकुठलेहीमू यनाही!जुनीआ मकमू येउ व तझालीआहेतआिणनवीआ मकमू येिनमाणझालेलीनाहीत.अशासं धकाळातसवसामा यमनु यययातीसारखाचवावरतआहे.सुखाचाअधंळाशोधहाच याचाधमहोऊपाहतआहे.एका ीनेते वाभािवकहीआहे, हणा!के हाहीझाले,तरीजगातकचथोडे,ययाितफार!

१२

पुराणातीलययातीचीसुखिवलासाचीक पना ीसुखापुरतीचमयािदतहोती.आजचाययाितहातसानाही.शा ाने,यं ानेआिणसं कृतीनेिनमाणकेलेलेसारेआधुिनकसुंदरवसंप जग या यापुढेपसरलेआहे.सुखोपभोगांचीिविवधसाधनेहातीघेऊनते यालापळापळालाआिणपावलोपावलीमोहघालीतआहे. येक णी याचीवासनाचाळवलीजातआहे,भडकवलीजातआहे. या यासुख व नांतकुणालाही,कशालाहीम जावनाही!पड ावरकामुकहावभावकरणा यासुंदरन ांपासूनर याव नजाणा यानट यात ण पयतसव या यांतयेतातआिणजातात.मोटारी,बगंले,बँकबुके,नाना कारचीनवीनवीप वा े,घटके-घटकेलाबदलायचेसुंदरवेष,गुदगु याकरणारीगोड,नाचरी,हलक -फुलक गाणी,हरघडीग यातपडणारेगदेबाज, िति तपु पहार,आकाशालािभडलेलीस ेचीउ ुंगिशखर–ेसारेसारेकाहीयासुख व नांतयेतेआिणजाते!ते या याअतंमनालाभूलघालतेआिण याचीतृ ीनकरता, वगातिनघूनजाणा याअ सरे माणेअ यहोते.अशारीतीनेचाळव याजाणा याअसं यवासनांमुळेआधुिनकमानवाचेमनहाएकअतृ ,िहं ा यांनीभरलेलाअजबखानाबनतआहे.

सावजिनक यवहारातलीलाचलुचपत,समाजातीलवाढतीगु हेगारी,कुटंुबसं थेतीलअ व थतावअसंतु ता,िव ा थवगातपसरलेलेबेिश तीचेवातावरण,नाचगा यांचेउ ान

Page 343: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िच पट,कामवासनाआिण ेमभावनायांचीसमाजातवाढ या माणातहोतअसलेलीग त,कोण याहीदगुुणािवषयीिदसूनयेणारीसामा जकबेिफिकरी,िकंबहनाकुठ यातरीशा ा याअधवटआधाराने याचेमडंनकर याची वृ ी,यांचापर परांशीिकंवासामा यमाणसा यामनालाआले यायाअवकळेशीकाहीसंबधंनाही,असे यांनावाटतअसेल,तेभा यवानआहेत,पण यां यापं तपरमे रानेमाझेपानमांडलेलेनाही.मीअभागीआहे.समाजातिदसूनयेणा यायासवअि यगो ीएकाचिवषवृ ा याफां ाआहेत,असेमलावाटते.वेगानेबदलणारेवमाणसालायांि कक नसोडणारेजीवनयािवषवृ ाचेसंवधनकरीतआहे.उ ाहािवषवृ फळांनीलगडूनजाईलआिणतीफळेआप यासमाजाला– यासमाजाचेसुखदःुखसहोदरपणामुळेमलाअ धकती तेनेजाणवते,अशायामा यासमाजाला–चाखावीलागतील,याक पनेनेमीअितशयअ व थहोतो.

माझेहेदःुखआजकालचेनाही.दहावषापूव ‘सांजवात’हामाझाकथासं ह सझाला, यासं हात याकथांतआिण यां यापे ाहीअ धक प पणाने यासं हालाजोडले या‘पा भूमी’तमा याअतंरीचीही यथा य झालीआहे.ययातीचेिच ण याचयथेचा,पणअ यतंिभ व पाचाआिव कारआहे.

१३

आप यानिैतकजगातजेघडलेआहे,आिणजेघडतआहे,जेघड याचासंभवआहे,तेिकतीहीअि यअसले,अिन असले,अमगंलअसले,तरी यातसामा यमनु याचादोषथोडाआहे!तोसामा यअसतो,याचाअथचतो वाहपिततअसतो!प र थतीमुळे यालातसेहावेलागते.अतंमुखहोऊनिवचारकरायचीआिण वतं िवचारक न या माणेआचारकरायचीश या यापाशीनसते.िचंतनालालागणारे वा य यालाकधीहीलाभतनाही.च रताथा यािचंतेतूनमु हो याचीसंधी यालासहसािमळतनाही. यामुळेसामा यमनु याचेगुणकायिकंवाअवगुणकाय,दो हीही या याकाळ यासामा जकगुणावगुणां यासरासरीइतकेचअसतात.

आजचासामा यमनु यपूव यासामा यमनु याहनफारसािनराळानाही.पण याचीसामा जकप र थतीअ यतंिभ झालीआहे.मनु या यानसैिगकवासना,क पना, वृ ीयािनसगात याइतरगो माणेचशतकानुशतकआपलाआिव कार–र य, ,भ य,भीषण,उ ,उदा असाआिव कार–करीतआ याआहेत,पुढेहीकरीतराहतील,पणआजचामनु यशरीरसुखा या ा ी या ीने जतकासुदवैीआहे,िततकाचयासुखां यामयादांचीक पनाआिण वतः याआ मकश चीजाणीवयां या ीनेददुवीआहे.

पूव चासामा यमनु यपरलोका याक पनेने, वगा याआशेने,नरका याभीतीने,ई रा या ेनेआिणअनेकधािमक,सामा जकवकौटंुिबकबधंनांनीएकापोलादीचौकटीतठाकून-ठोकूनबसिवलागेलाहोता.िबचा यालाइकडे-ितकडेतसूभरहलतासु ायेतन हते.अशारीतीने या यािठकाणीिनमाणकेलेलेपािव यपु कळअशंीकृि महोते.पणते यालास मागापासूनढळूदेतन हते. या याअऩेकिन ाअधंहो या,पण या ामािणकहो या.तोभािवकमूितपूजकहोता! या यायापूजे यामुळाशीअ ानन हते,भीतीन हती,असेकोणहणूशकेल?पण याभािवकपणामुळेचउठ या-सुट यामूितभजंनकर या या वृ ीपासूनतो

Page 344: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

अ ल रािहलाहोता.आजचामनु य याजु यापोलादीचौकटीतूनमु झालाआहे. या यापायांत या

िनरथक ढ याबे ागळूनपड याआहेत.हेजेझाले, यातकाहीगरैआहे,असेनाही!हेहोणेआव यकहोते,अप रहायहोते, तभंातून गटहोणारानर संहसामा यमनु यालाखोटावाटूलागला, हणूनहळहळ याचेकाहीकारणनाही;पण यामनु यालाअजून वतः याअतंःकरणात यादेवाचाप ालागलानाही,हीखरीदःुखाचीगो आहे!आजचामनु यमूितभजंकझालाआहे,याचेमलावाईटवाटतनाही;पणसमोरिदसेलतीमूत फोडणेहाचआपलाछंदआहे,अशीजी याचीसमजूतहोऊपाहतआहे–आिणभ याभ यांकडूनितचीजीभलावणाकेलीजातआहे–तीमानवते या ीनेमोठीधो याचीगो आहे.

शतकाशतकांनी विचतिपढीिपढीलासु ा,जीवनात यापूजामूत बदलणे वाभािवकआहे.अनािदकालापासूनमानवहेकरीतआलाआहे. ान-िव ाना याक ाजसजशावाढतगे या,उ पादना यासाधनांपासूनभोवताल यासामा जकप र थतीपयतजसजसेांितकारकबदलघडतगेले,सृ ीत या वतः या थानाचीमानवाचीक पनाजसजशीपालटूलागली,तसतशीजुनी येयेबाजूलापडून,नवी येयेज मालाआली.जु यािन ांचेसाम यनाहीसेहोऊनन यािन ा व लतझा या.

इं जीअमंलसु झा यावरआप यासमाजातहे थ यतंरफारमो ा माणातघडले;पणिटळक,आगरकरहेजसेकडवेमूितभजंकहोते,तसेचतेडोळसमूितपूजकहीहोते.एक कडेजु याजीणशीणिकंवा गतीकंुिठतकरणा याराजक यवसामा जकमूत वंर याहातांनी यांनीघावघातले, याचहातांनी यांनीराजक यवसामा जकपूजामूत ची ाण ित ाकेली. याच ेपणाने यांनीनवी व नेपािहली,नवेरा पािहले,नवासमाजपािहला.ाणपणाने यांनीन यािन ाकवटाळ या. यां यासारखेझुजंारआिणअतंबा पिव असेनेतेलाभ यामुळे याकाळात यासामा यमनु या यागुणांचीसरासरीसु ाथोडीशीवाढली.

१४

पणआजचीप र थती– वातं यआ यानतंर यातपातलीप र थती–ददुवानेअगदीिनराळीझालीआहे.िप ािप ांनीपािहलेलेराजक य वातं याचे व नसाकारझा यावरसामा यमनु यालाखरोखरनवे फुरणयायलाहवेहोते. या यामनातनवी येये,न यािन ायांचीबीजे जायलाहवीहोती.न यामूत यापूजेसाठीतोउ सुक हायलाहवाहोता.िनढळा याघामाचीफुलेघेऊन,यापूजेसाठीतोधावतयायलाहवाहोता;पणजे यघडलेलेआहे,तेअगदीिनराळेआहे.

यासामा यमनु यानेजुनेकृि मपािव यझुगा निदलेआहे;पणनवेअतंः फूितनेिनमाणहोणारेपािव य यालाअजूनलाभलेलेनाही. याचेदशन हावे, हणूनतोफारसाउ सुकहीनाही.अ वलइं जीतदेवावरली ामागेपडूनदेशावर याभ नेितचीजागाघेतली;पणआजतीभ देशातिकतीशा माणातआढळतआहे?याचे ा यि कपाहायचेअसेल,तरछो ामो ापुढा यां याबगं यांपासून यां याबँकबुकांपयत,प कारां यातोक ाअ लेखांपासून यां याप ात यालांबलचकजािहरात पयत, ु मनेसू मदशकानेयाहाळीतबस या यासािह यकां याआवडीपासूनमोबद याक रताचालणा या यां या

Page 345: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

ग ीतु ीपयत,सामा यमनु या या सगारटेीपासून या या सनेमापयतआिणबायको याअगंावर यातलमपरदेशीकप ापासून या यापोरा याहातांत याआठखूनअसले यारह यकथेपयतकुठेहीनजरटाकावी!

१८५७ते१९४७याकाळातजेपिव य कंुडपेटलेहोते, या या वालािवझूनगे याआहेत.मोठमोठेॠ वजय कंुडसोडूनदरूदरूिनघूनगेलेआहेत.उदा जगातनेऊनसोडणारा याकाळातलागभंीरमं घोषवातावरणातिवलीनझालाआहे.मगआहतीकोणदेणारआिणकुणालादेणार!उरलीआहेफ राख!आिणसवसंकटे णाधातदरूकरणारीिवभूती हणून याराखेचीिव करीतसुटलेलेय मडंपातलेढ गीभटिभ ुक!

१५

यि सुखआिण यि वातं ययागो ीअ यतंइ आिणफारमह वा याआहेत,हेखर!ेपण यासुखालाआिण वातं यालाइतरां यासुखाचीआिण वातं याचीबधंनेअसतात,हे णभरहीिवस नचालणारनाही.नाहीतररिशयातरा य ांतीझा यानतंरघडले याएकागो ीत याबाईसारखीसमाजाची थतीहोते!

ितथ यारा य ांतीनतंरमाणसांनीआिणवाहनांनीगजबजले यामॉ को यार याव नएकबाईअगदीमधूनहवीतशीचालूलागली.

पो लसांनीितलाकडेनेचाल याचीसूचनादेताचतीउ रली,‘आतामी वतं झालेआहे.मीहवेतसेचालणार!तु हीकोणमलाहकूमकरणार?मी

वतं झालेआहे!‘याबाईचेपुढेकायझाले,हेमलामाहीतनाही;पणआप यास या यासामा जक

मनाचाआिणसामा यमनु या याजीवनाचा कार याबाईसारखाहोऊपाहतआहे!माणसाचेसुखहीगो अ यतंमह वाचीआिणमोलाचीगो आहे.पणकुणाही य नेसुखासाठीजीधडपडकरायचीअसते,तीइतर य यासुखालाछेददेऊनन हे,तर यांत या येकाचेसुखआप यासुखाइतकेचमह वाचेआहे,असेमानून!ज ेत यागद त येकमनु यानेदसु यालाआपलाध कालागणारनाही,हीकाळजीजशी यायलाहवी,तशीचसमाजा यासवलहानथोरघटकांनीहीआपलेसुखहेदसु याचेदःुखहोणारनाही,अशीद ताघेतलीपािहजे!पणआजचामनु यतीघे या यामनः थतीतनाही.हेत व ानच यालापटतनाही!या यामनातलीजु यामू यांचीपूजाउधळलीगेलीआहे!न यापूजेचीमूत अजून यालािमळालेलीनाही. यानिमळाले यामूत साठीफुलेवेचूनठेव याचीभािवकताही या यािठकाणीनाही.एखा ाघरातलेमनु यगेले, हणजे याघरावरतीिविच िवष णअवकळापसरते,ितनेसामा यमनु या याआ यालाआज ासलेआहे,तोसंपूणपणेबिहमुखहोतआहे.‘जेकारजंलेगांजले’हातुकोबांचाअभगं या या ीनेशु थोतांडआहे!‘कशालाउ ाचीबात’हा याचापिव महामं होऊपाहतआहे.ब यावाईटमागानेजेजेशरीरसुखिमळेल–मगतेखानपानाचेअसो,चंुबन-आ लंगनाचेअसोअथवालूट,खूनअशाप तीचेअसो–तेतेघेतराहावे,कारणयाजीवनातवासनां यातृ ीिशवायदसुरेकाहीहीस यनाही,असे यालावाटूलागलेआहे.साह जकचकधीिवफल,िवमन क थतीत,तरकधीधुदं,बेबदं थतीततोआलािदवसकंठीतआहे. या याजीवनाचेजहाजभोवताल यासमु ातड गरलाटांतसापडून

Page 346: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

हेलकावेखातआहे. थरहो यासाठीकुठेनांगरटाकावा,तरतेजहाजिकना यापासूनफारदरू-दरूखोलसमु ातवाहतचाललेआहे.शरीरसुख–अ धकसुख–नवे,नवेसुख–िमळेल यामागानेसुख–ही याअतंमनाचीएकचएकघोषणाहोऊपाहतआहे.

१६

याकादबंरीतलेकथासू फारजु याकाळातलेअसले,ित यावरअ तुाचीथोडीछायाअसली,हेएकास ाटा याजीवनाचेआिण या यामान सकचढ-उतारांचेिच णअसले,तरी‘ययाित’हाआज यासामा यमनु याचा ितिनधीआहे,असेजेमी हणतो,तेवर लिहले याअथाने.पुराणात याययातीचीअिनबधकामवासनािकतीअमानुष व पधारणक शकतेआिणभोगा यासमु ातमनु यिकतीडंुबला,तरी याचीवासनाकशीतृ होतनाही,याचेिच णआलेआहे;पणआजचामनु यकेवळअधं, वरैआिण ू रकामवासनेलाचबळीपडतआहे,असेनाही! याचेसवचमनोिवकारअिनबधआिणअिनयिं तहोऊपाहतआहेत. या यािविवधवासनाउ छंृखलहोतआहेत.यांि कजीवनाने याचेसमाधानन केलेआहे.महायु ा याभीषणछायेखालीवावरणा याजगाततोराहतअस याकारणानेसुरि तपणा याभावनेने या यामनातूनपळकाढलाआहे. यामुळेचोवीसतासकुठ यातरीफुस यासुखातमनगुतंवूनठेव याखेरीजआनदंाचादसुरामाग यालाआढळतनाही.आ मानदंहीभावनाचयालाअप रिचतहोऊनबसलीआहे.अतंमुखहोऊनएकांतातकेलेले वतःिवषयीचेआिणजीवनािवषयीचेिचंतनही या या ीनेमृगजळातलावले याक पवृ ा याफुलांचीवं याक येनेगुफंलेलीमाळझालीआहे!सुखांत,िवलासांत,उपभोगांत वतःलाबुडवूनटाकायचे,दररोजप वा ांपासूनपोशाखापयतन या-न याटुमीकाढाय याआिण यां याआ वादातवा दशनातिनम राहायचे,हाच याचाजीवनधमहोतआहे.कुठ याहीखोलभावनेशीिकंवाउदा िवचाराशी याचा ढप रचयहोतनाही.मगएखा ा येयाशीजीव कंठमै ीहोणेदरूचरािहले! यागाचीअपे ाकरणारीकुठलीहीिन ा या यामनात जतनाही!जली,तरी ढमूलहोतनाही.याआधुिनकमानवाचेआिणआ मलोपाने ासले या या यायांि कशरीरिन जीवनाचेिच जोडनेआप याअमहमयापु तकातआिणए रक ोमनेआप याऐहाएद गूब्,शह े सेतीआिणइ दद दस्यापु तकांतमो ासहानुभूतीने,पणप पणेकाढलेआहे.‘पणल ातकोणघेतो!’हेउ गारह रभाऊं याकाळापे ाफारिनरा याआिणअ धकभीषणअथानेकाढ याचीपाळीआजआलीआहे.ह रभाऊं यापुढीलसम याघरा यािकंवा ढ यािभतं तलीहोती.यान यारा सीसम येचेहात-पायजगा याचारिभतं पयतपसरलेआहेत.

१७

आजचामनु यअ धकसुखां यामागेधाव यातम आहे.तीजा तीतजा त माणातिमळावीत, हणूनतडफडतआहे.सुखआिणआनदंयांतलाफरक यालाकळेनासाझालाआहे.कुठलेहीशरीरसुख–मगते जभेलाचटकादेतआप याखमगंपणानेितलागुदगु या

Page 347: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

करणा याउनउनीतबटाटाव ाचेअसोअथवादसुरेकोणतेहीइिं यज यआिणइिं यिन सुखअसो–तेएकदाभोग याने,दहादाभोग याने,हजारदाभोग यानेमनु यतृ होतो,असेथोडेचआहे?उलट,ते िणकसुखजाता-जाता या- याइिं यालाआपलाचटकालावूनजाते.याचट यातूनचटकिनमाणहोते!मगगरजआिणचैनयांतलेअतंरओळख या याकामीमनु यअधंळाहोतो,कुठ याही िणकसुखाचीचटकलागलेलीसवइिं येह ीमुलां माणे यासुखाचीपुनःपु हामागणीक लागतात.मगदु च सु होते! णभरतेसुख यायचे,तेसंपले,क या यासाठीझुरतराहायचे,तेपुनःपु हािमळावे, हणूनधडपडायचेआिणतेसततिमळावे, हणूनसू ासू मागाचाअवलंबकरायचा,हेमनु याचेजीवनसू होऊनबसते!

ययातीलादेवयानीआिणशिम ायादोनसुंदरत ण यासहवाससुखाचालाभझालाहोता;पणतेव ाने याचीतृ ीकुठेझाली?इिं यसुखां याबाबतीतलीिचरतंनअतृ ीहामानवीमनाचाअ यतंदबुलभागआहे.एकासा याउपा याना या ारेयासनातनसम येवरबोटठेव यातचमहाभारतकारां या ेचे व पपूणपणे गटझालेआहे.

१८

‘उपभोग–अ धकउपभोग’याययाती यामागानेजाऊनमानवसुखीहोणारनाही,हीगो उघडआहे;पणयाचाअथ येकमनु यानेवरैा य वीकारलेपािहजे, चारीरािहलेपािहजे,सं यासीबनलेपािहले,अमुकखातानये,तमुकिपतानये,असामुळीचनाही.सामा यमनु या याजीवनातशारी रकसुखालाफारमोठे थानआहे. यालापोटभरभाकरीिमळायलाहवी, यालाअगंभरकपडेहवेत, यालाराहायला,लहानशीकाहोईना,पण व छ,नीटनेटकजागाहवी.आव यकगरजािनरा याआिणअनाव यकिवलासिनराळे. येकशारी रकगरजहीजीवनाचाआधारआहे. येकाचीतीगरजभागलीचपािहजे. येका याघरातजसाएखादािदवाअसावाचलागतो,तसेचहेआहे;पणएखा ानेकेवळ दशनासाठीअथवालखलखाटासाठीलाखोिदवेपाजळूनयेत, यांचालोभध नये!लोभातूनपापिनमाणहोते.िहसंा,गु हा,पापयाएकापुढ याएकअशापाय याआहेत.पापीमनु यसवयीनेमहापातकालावृ होतो.महापातकमाणसालाअमानुषक नसोडते.

सामा यमनु या यासवगरजाचांग यारीतीनेभागिव याजातील,तरचसंतांपासूनपुढा यांपयतसवलोकतेनीितपाठदेतअसतात,ते यां यागळीउतरतील.मनु यसुखासुखीिकंवासहजासहजीचांगलाहोतनाही.उपभोगाइतक यागाची वृ ी वाभािवकनाही.तीसं कृतीनेमानवालािदलेलीसवातमोठीदेणगीआहे.माणसालाचांगलेबनवावेलागते.तोतसाबनला,तरी याचेचांगुलपणिटकवावेलागते. हणूनयासवगो नाअशीसामा जकप र थतीिनमाणकरणेहेसवकाळी,सव े ांत याने यांचेकामअसते.

कमीतकमीशरीरसुखअसलाखळुचटदडंकहीमाणसावरलाद यातअथनाही.मनु यहा वभावतःचिवरागीनाही,तोभोगीआहे. आहे,तो याला वतः याभोगा यामयादासदवैकशाकळतराहतील,हा!पूव धमाचे,नीतीचेआिणई री ेचेिनयं ण या यामनावरहोते.आतामानवतेचे,सामा जकतेचे,सहजीवनाचेिनयं णितथेआलेपािहजे.पशुप यांनानलाभलेलीआ मकश आप यालािमळालीआहे,हीजाणीव या याअतंःकरणातनदंादीपा माणेसतततेवतरािहलीपािहजे.

Page 348: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

निैतकआिणसामा जकमू यां याघसरगुडंी यायाकाळातखरामह वाचा हाआहे.आकाशातलेदीपमालवले,देवळातलेतारेिवझले, हणूनकाहीहरकतनाही.जोपयतमनु या याअतंःकरणातलीमाणसुक ची योत काशतराहील, याचेडोळे येया याुवता याचाशोधकरीतराहतील,संयम हणजेआपले वातं यगमावणेन हे,तरदसु या यावातं यालाअवसरदेणेहोय,हेतोिवसरणारनाही,तोपयतमानवाचेभिवत यभीषणहोईल,अशीभीतीबाळग याचेकारणनाही.

१९

पणगे याअनेकवषातसंयमहाश दआबालवृ ांनाजुनाटवाटूलागलाआहे.तोजवळ-जवळहा या पदझालाआहे. यि जीवनातआिणसमाजजीवनातसंयमहाफारमोठागुणआहे,हेआपणजवळ-जवळिवस नगेलोआहो.जीवने छावित यातूनिनमाणहोणारीभोगे छाहीमानवाची मुख ेरकश आहे,हेकोणनाकारील?पणतीसव वीअधंळीवव छंदश आहे.ितचेिनयं णकरणारीकोण याही व पाचीआ मकश आजआप यासमाजातअ त वातनाही.उलट,पूव याचारपु षाथाचीजागाअथवकामहेदोनचपु षाथकसेघेतील,याचीकाळजीगेलीकैकवषआमचेअनेकपिंडतकरीतआलेआहेत!यादोनपु षाथातीलअथाचापुर कारसु ाहीमडंळीनाइलाजानेकरीतअसावीत.सकाळीउठ यावरपसेैटाक यावाचूनउपाहारगृहातचहािमळतनाही, हणून!यापिंडतांचेमतकाहीअसो,अथवकामयां या वरैसंचारावरआिणन वतनावर यासमाजातधमाचेिनयं णनसेल–मगतोधमजु याकाळ याई र- ेसारखाअथवाकत यिन ेसारखाअसोिकंवान याकाळात यासमाजसेवेसारखाअथवामानव ेमासारखाअसो– यासमाजाचेअधःपतनआजनाउ ाझा यािशवायराहतनाही.ययाती याकथेचीिचरतंन व पाचीहीिशकवणआहे.भारतीयसमाजालाितचाके हाहीिवसरपडूनये,एवढीचमाझीन इ छाआहे.

२०

हीकादबंरीययातीचीकाम-कथाआहे,देवयानीचीसंसार-कथाआहे,शिम ेची ेमकथाआहेआिणकचाचीभि गाथाआहे,हेल ातघेऊनवाचकांनीतीवाचली,तरमलाआनदंवाटेल.कला मकरजंन,भावनांचेआवाहन,सामा जकिशकवणआिणसू मिकंवािवशालजीवनदशनअशाअनेकचढ यापात यांवरचांगलीकलाकृतीएकाचवेळीिवहारक शकते.यांत याकुठ यापातळीलामी पशकेलाआहे,कुठ यापातळीला पशकरायलामीअसमथठरलोआहे,तेर सकचसांगूशकतील.

कामवासनाहीअ ा यावासनेइतक तच वाभािवकवासनाआहे.अ ा यागरजेइतक चआव यकगरजआहे.ितचेमानवीजीवनातीलअ त व,ितचेस दय,ितचेसाम यहीसवमलामा यआहेत;पणमनु याचीकुठलीहीवासना,सदवैवासनाया व पातचरािहली,तरितचेउ मादात पांतरहो याचासंभवअसतो.ितलाकोण यातरीबाजूनेउदा ाचा पशझालापािहजे.काम ोधादीिवकारांकडेपाह याचामाझा ि कोनपूव हदिूषत

Page 349: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

नाही.हेमनोिवकारआपलेश ूआहेत,असे ाचीनकाळीमानलेजातअसे;पणतेमानवाचेिम आहेत, यां यावाचून यांचेजीवननीरसहोईल,याचीप रपूणजाणीवमलाआहे.तथािप,कु ाहामाणसाचाअ यतंइमानीिम असला,तरीतोिपसाळला, हणजे याचाश ूबनतो!तशीयासवमनोिवकारांची थतीआहे. हणूनचवयैि कआिणसामा जकअशादो हीकार याजीवनांतमनु या यासववासनाएकामयादेपयतसुजाणप तीनेतृ हो याचीसोयअसलीपािहजेआिण यामयादेनतंर यािनयिं तकशाकरतायेतील,याचीहीकाळजी,य नेआिणसमाजानेघेतलीपािहजे.याबाबतीत ॉईडपासूनिक सेपयतचेपा ा यकामशा काय हणतात,तेमलाठाऊकआहे;पणकामवासनेनेकायिकंवादसु याकुठ याहीवासनेनेकाय,मानवीजीवनातसततवासने या व पातचकायमराहणेभय दआहे.मानवीमनाचीवजीवनाचीरचनायागो ीलाअनुकूलनाही.मनु यानेमो ाक ानेिनमाणकेलेलीसं कृतीतरकंठरवानेयागो ीचािनषेधकरीतआलीआहे.कामवासना,कामभावना, ीितभावनाआिणभि भावनाहीयाएकाचवासनेची मा मानेअ धकसू म,सुंदर,उ तआिणउदा होतजाणारीचार पेआसेत.याचारही पांचेजीवनातलेअसामा यथानसामा यमाणसालासततजाणवलेपािहजे.याकादबंरी याकाहीवाचकां यामनांत,अगदीअधुंकपणेकाहोईना,हीजाणीविनमाणझाली,तरती लिह याचेमाझे मसाथकलागतील.

२१

िकतीतरीवषिनरिनरा याकारणांनीमनातघोळतअसलेलीकादबंरीआजहातावेगळीहो याचायोगयेतआहे.कच,ययाित,शिम ाआिणदेवयानीयांचािनरोपघेतानादरूदेशीजाणा याि य य नािनरोपदेतानामनालाजीहरहरलागते,ितचाअनुभवमलायेतआहे.िवशेषतः,िनरोपघेतानामनअ धकच याकूळझालेआहे.१९१४सालापासूनतीमाझीजवाभावाचीमै ीणझालीहोती!

पणआयु या या वासातकुठेनाकुठेतरीआपणांसवा यावाटाफुटतातच!शेवटीयाला- यालाआप यावाटेनेपुढेजावेलागते.याजगात जवलग य चेसु ािनरोप यावेलागतात.अगदीअकालीआिणतेसु ाकायमचे!सुदवैानेमानसपु आिणमानसक यायां याबाबतीतएकगो श यअसते,हीमाणसेिचरिवरहझाले याि य य सारखी जथूनकुणीहीकधीहीपरतूशकतनाही,अशाकाळनदी यापलैतीरावरगेलेलीनसतात!

हणूनचशिम ामलापु हाके हातरीभेटेल,अशीमलाआशाआहे.तीवान थझालीआहे,हेखर!ेपणकथाकादबं यांनाआव यकअसणा याघटनाकेवळनगरातआिणराजवा ातघडतात,असेथोडेचआहे? याअर यात– संगीवान थां याआ मातही–घडतात!कुणालामाहीत, ौढशिम ाके हातरीअचानकभेटायलायेईलआिणआपलेपुढलेअनुभवमलासांगेल.तीके हाहीयेवो!कोण याही पानेयेवो!ितचेमीआनदंाने वागतकरीन.

पुणे२६/१०/५९

Page 350: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

िव.स.खांडेकर

***

Page 351: YAYATI (Marathi) - asck.kkwagh.edu.in (Marathi).pdf · मराठ ी क ाद ंब रीचे िश प क ार व मराठ ी लÚलत ग b ाला स ामúय

पर्ीती हणजेकाय? यौवनआिणस दया या मुशीतील सुगंधवेलकी वासना,अहंकारआिणआ मपजेूत जलेलीिवषवेल?न हे!तीआहेउदा क णाआिणिनरपे आपुलकी यािशंपणानंबहरलेलीअमृतवेल!

‘...या िच ात या वेलीवरनानारगंांचीफुलंउमललीआहेत. ीतीहीया वेलीसारखीचआहे,बाळ. ीती हणजेकेवळयौवना या ेरणेतूनउ वणारीवासनान हे! यावासनेचीिकंमतमीकमीमानतनाही.सा यासंसाराचाआधारआहेती!पणयावासनेला जे हाखोलभावनेचीजोड िमळते, ते हाच ीती हीअमृतवेल होते. मग या वेलीवरक णाउमटते,मै ी फुलते.मनु य जे हा - जे हाआ म ेमाचेकवचफोडूनबाहेर या िव ाशीएक पहोतो,ते हा— ीतीचाखराअथजाणवतो.याबाहेर यािव ातरौ -र यिनसगआहे, सु दु माणसं आहेत, सािह यापासून संगीतापयत या कला आहेत, आिणमहारो या यासेवेपासूनिव ानात यासंशोधनापयतचीआ याचीतीथ े ंआहेत.‘पणहीच ीतीनुसतीआ मकि तझाली,आ मपूजेिशवाय ितलादसुरंकाहीसुचेनासंझालं, हणजेमनु य केवळइतरांचाश ूहोतनाही;तो वत:चाहीवरैीबनतो!मगयावेलीवरिवषारीफुलांचेझुबकेलटकूलागतात...’