॥ देवी उपनिषद ॥

हर िः ॐ ॥ सवे व ैदेवा देवीम् उपतस थ्िः । कानस त्वं महादेवीनत -

सवव देवदेवता देवीजवळ जाऊि प्रा व्िा करू लागले, "हे महादेवी ! आपण

कोण आहात ?" ॥ १ ॥

साब्रवीद अहं ब्रह्मसवरूनपणी ।

मत्तिः प्रकृनतपथरुषात्मकम् जगत् शनू्यंचाशनू्यम् च -

ती देवी म्हणाली, मी ब्रह्मसवरूप आहे. माझ्या कडूिच प्रकृनत-पथरुषात्मक

(कायव-का णरूप) जगताची उत्पनत्त होते. ॥ २ ॥

अहम् आिन्दािािन्दौ अहम् नवज्ञािानवज्ञािे ।

अहम् ब्रह्म अब्रह्मनण वेनदतव्ये ।

अहं पञ्चभतूान्यपञ्चभतूानि ।

अहमनिलं जगत् -

मी साक्षात आिन्द असिू आिन्दरूप आहे. नवज्ञाि व अनवज्ञािरूप आहे.

जाणण्याजोगे असें ब्रह्म व अब्रह्मही मीच आहे. पंचीकृत व अपंचीकृत महाभतूें

ही मीच आहे. हे सवव दृश्य जगत् मीच आहे ॥३॥

वेदो अहम् अवेदो अहम् ।

नवद्या अहम् अनवद्या अहम् ।

अज अहम् अिजहम् ।

अधश्चोर्ध्वं च नतयवक् च अहम् -

वेद आनण अवेद मी आहे. नवद्या आनण अनवद्या मी आहे. अजा (उत्पन्ि झालेली

प्रकृनत) आनण अि् अजा ही (त्याहूि नभन्ि जें ते) मीच आहे. िाली व

आजबूाजलूा अशी सववत्र मीच व्यापलेली आहे ॥ ४ ॥

अहं रुदे्रनभववसथनभश्च ानम ।

अहमानदत्यरैुत नवश्वदेविैः ।

अहं नमत्रावरुणावथभौ नबभनमव

अहनमन्द्राग्िी अहमनश्विावथभौ ॥ ५ ॥

मीच एकादश रुद्रा (दश इनन्द्रयें आनण मि) आनण अष्टवसूंच्या (अनग्ि, वायथ,

अंतर क्ष, आनदत्य, द्यथलोक, चन्द्रमा व िक्षते्र) रूपािे सववत्र संचा क ते.

मीच आनदत्य व नवश्वदेव ह्ांच्या रूपािे भ्रमण क ते. नमत्र आनण वरुण, इन्द्र

आनण अनग्ि तसेच दोन्ही अनश्वनिकथ मा ह्ांचे भ ण पोषण मीच क ते.

अहं सोमं त्वष्टा ं पषूणं भगं दधाम्यहम् ।

अहम् नवष्णथमथरुक्रमं ब्रह्माणमथत प्रजापनतं दधानम ॥ ६ ॥

मीच सोम, त्वष्टा, पषूा व भगाला धा ण क ते. तसेच नवष्णथ, ब्रह्मदेव आनण

प्रजापनत ह्ांचा आधा मीच आहे.

अहं दधानम द्रनवणं हनवष्मते सथप्राव्ये यजमािाय सथन्वते ।

अहं ाष्री स~घ्गमिी वसिूामहं नचनकतथषी प्र्मा यनज्ञयािाम् ।

अहम् सथवे नपत मसय मधूवन्मम योनि प्ससवन्तिः समथदे्र ।

य एवं वेद स दवैींसंपदमाप्सिोनत ॥ ७ ॥

देवांिा हनव पोचनवणाऱ्या व सोम स काढणाऱ्या यजमािांसाठी हनवयथक्त धि

मीच धा ण क ते. मी संपणूव नवश्वाची ईश्व ी, उपासकांिा धि देणा ी,

ज्ञािवती, व यज्ञीय लोकांत (यजि क ण्यास योग्य अशा देवतांमर्ध्ये) मी

मथख्य आहे. संपणूव जगत् जयांत वसलेले आहे अशा नपतारूपी आकाशाचे

अनधष्ठाि असलेला प मेश्व माझ्यांतिूच उत्पन्ि झालाय. बथनितील जया

वतृ्तीमथळे आत्मरूप धा ण केले जाते ते स्ाि म्हणजे मीच आहे.

ते देवा अब्रथवि् - िमो देव्य ैमहादेव्य ैनशवायिैः सततं िमिः ।

िमिः प्रकृत्य ैभद्राय ैनियतािः प्रणतािः सम ताम् ॥ ८ ॥

हे देवी ! तथला िमसका असो. कल्याणकत्री महादेवीला आमचा नित्य

िमसका असो. गथण साम्यावस्ारूनपणी मंगलमयी देवीला िमसका असो.

नियमािे आम्ही तथला प्रणाम क तो.

तामनग्िवणां तपसा जवलन्तीं व ैोचिीं कमवफलेषथ जथष्टाम् ।

दथगां देवीं श णमहं प्रपद्यामहेऽसथ ान्िाशनयत्र ैते िमिः ॥ ९ ॥

अनग्ि प्रमाणे वणव असलेली, झगमगणा ी, नदप्तीमाि, कमवफळ हेतथसाठी

उपानसली जाणा ी दथगावदेवी, तथला आम्ही श ण आहोत. आमच्यासाठी

आसथ ांचा िाश क णा ी दथगावदेवी, तथला आम्ही श ण.

देवीं वाचमजियन्त देवासतां नवश्वरूपािः पशवो वदनन्त ।

सा िो मन्दे्रषमजंू दथहािा धेिथवावगसमािथपसथषु्टततैथ ॥ १० ॥

प्राणरूपी देवांिी जया प्रकाशमाि विै ी वाणीची उत्पत्ती केली, ती

कामधेिथतथल्य आिंददेणा ी, अन्ि व बळ प्रदाि क णा ी वाग् रूनपणी

भगवतीदेवी, उत्तम सतथतीिे संतथष्ट होऊि आमच्या निकट यावी (असावी).

काल ात्रीं ब्रह्मसतथतां वषै्णवीं सकन्दमात म् ।

स सवतीमनदनतं दक्षदथनहत ं िमामिः पाविां नशवाम् ॥ ११ ॥

काळाचा िाश क णा ी, वेदांकडूि सतथत्य, नवष्णथशनक्त, सकन्दमाता

(नशवशनक्त), स सवती (ब्रह्मशनक्त), देवमाता अनदती, दक्षकन्या (सती),

पापांचा िाश क णा ी व कल्याण क णा ी भगवती, आम्ही तथला प्रणाम

क तो.

महालक्ष्मम्य ैच नवद्महे सववशक्तत्य ैच धीमनह ।

तन्िो देवी प्रचोदयात् ॥ १२ ॥

आम्ही महालक्ष्ममीला ओळितो (जाणतो) व त्या सववशक्तीरूनपणीचे र्ध्याि

क तो. हे देवी ! आम्हाला त्यांत (ज्ञाि-र्ध्याि) प्रवतृ्त क .

अनदनतह्जनिष्ट दक्ष या दथनहता तव ।

तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमतृबन्धविः ॥ १३ ॥

हे दक्ष ! आपली कन्या अनदती प्रसतू झाली आनण नतचापासिू अमतृ-तत्त्व

लाभलेले (मतृ्यथ नहत) व सतथनत क ण्यास योग्य असे देव उत्पन्ि झाले.

कामो योनििः कमला वज्रपानणगथवहा हसा मातर श्वाभ्रनमन्द्रिः ।

पथिगथहा सकला मायया च पथरूच्यषैा नवश्वमातानदनवद्योम् ॥ १४ ॥

काम (क) योनि (ए) कमला (ई) वज्रपाणी - इन्द्र (ल) गथहा (ह्रीं) ह स वणव

मात ीश्वा - वायथ (क) अभ्र (ह) इन्द्र (ल) पथििः गथहा (ह्रीं) स क ल वणव आनण

माया (ह्रीं), ही सवावनत्मका जगन्मातेची मळू नवद्या तसेच ब्रह्मसवरूनपणी आहे

. [ ह्ा मंत्राचा भावा व् = नशवशनक्त अभेदरूपा, ब्रह्म-नवष्ण-ूनशवानत्मका,

स सवती-गौ ी-लक्ष्ममीरूपा, अशथि-नमश्र-शथिोपासिानत्मका, सम सीभतू

नशवशक्तत्यात्मक ब्रह्मसवरूपाचे निनववकल्प ज्ञाि देणा ी, सववतत्त्वानत्मका

महानत्रपथ सथन्द ी. हा मन्त्र सवव मंत्रांचा मथकथ टमणी समजला जातो आनण

मंत्रशास्त्ांत पंचदशी ’कादी’नवदे्यच्या िावािें प्रनसि आहे. ह्ाचे भावा व्,

वाच्या व्, संप्रदाया व्, कौनलका व्, हसया व् आनण तत्त्वा व् असे सहा प्रका ें

अ व् "नित्या-षोडनशकाणवव" िांवाच्या गं्र्ात आले आहेत. तसेच

"वर वसया हसय" गं्र्ामर्ध्ये आनण अिेक अ व् दशवनवले गेले आहेत. ह्ावरूि

नदसिू येते कीं हा मंत्र नकती गोपिीय आनण महत्त्वाचा आहे. ]

एषात्मशनक्तिः । एषा नवश्वमोनहिी पाशा~घ्कथ शधिथबावणध ा ।

एषा श्रीमहानवद्या । य एवं वेद स शोकं त नत ॥ १५ ॥

िमसते असतथ भगवनत मात समान् पातथ सववतिः ॥ १६ ॥

ही प मात्मशनक्त आहे. ही नवश्वमोहीिी आहे. पाश, अंकथ श, धिथष्य आनण

बाण धा ण केलेली आहे. ही "श्रीमहानवद्या" आहे. अशा प्रका े देवीचे ज्ञाि

असलेला दथिःिापासिू मथक्त होतो. भगवती माते ! तथला िमसका असो, सवव

प्रका े आमचे क्षण क .

अशा प्रका े मथक्त झालेले मंत्रदृष्टा ऋषी म्हणतात -

सषैाष्टौ वसविः । सषैकैादश रुद्रािः ।

सषैा द्वादशानदत्यािः । सषैा नवशे्वदेवािः सोमपा असोमपाश्च ।

सषैा यातथधािा असथ ा क्षांनस नपशाच्चा यक्षािः नसिािः ।

सषैा सत्त्व जसतमांनस । सषैा ब्रह्मनवष्णथरुद्ररूनपनण ।

सषैा प्रजापतीन्द्रमिविः । सषैा ग्रहा िक्षत्रजयोतींनष ।

कलाकाष्ठानदकालरूनपणी । तामहं प्रणौनम नित्यम् ।

पापापहार णीं देवीं भथनक्तमथनक्तप्रदानयिीम् ।

अिन्तां नवजयां शथिां श ण्यां नशवदां नशवाम् ॥ १७ ॥

हीच अष्टवस ूआहे. हीच एकादश रूद्र आहे. हीच द्वादश आनदत्य आहे

(संवत्स ाचे बा ा महीिे म्हणजे बा ा आनदत्य). सोमपाि क णा े व ि

क णा े नवश्वदेवही हीच आहे. हीच अस ू, ाक्षस, नपशाच्च, यक्ष व नसि आहे.

हीच सत्त्व- ज-तम, ब्रह्म-नवष्ण-ूरुद्र, ग्रह-िक्षत्र-ता े, कला-काष्ठानद-

कालरूनपणी इ. पापांचा िाश क णा ी, भोग व मोक्ष देणा ी, अन्त िसलेली,

नवजयाची अनधष्ठात्री, निदोष, श ण जाण्यास योग्य, कल्याण आनण मंगल

क णा ी आहे. अशा देवीला आम्ही नित्य, सदा िमसका क तो.

नवयदीका संयथकं्त वीनतहोत्रसमनन्वतम् ।

अधेन्दथलनसतं देव्या बीजं सवाव व्साधकम् ॥ १८ ॥

नवयत (आकाश) - त्याचे अक्ष ’ह’, आनण ’ई’ का ािें यथक्त वीनतहोत्र (अनग्ि)

चे अक्ष ’ ’ सहीत अचवचन्द्र, ह्ािें अलंकृत असे जे देवीचे बीज "नहं्र", ते सवव

मिो ् नसिीस िेणा े असे आहे.

एवमेकाक्ष ं मन्तं्र यतयिः शथिचेतसिः ।

र्ध्यायनन्त प मािन्दमया ज्ञािाम्बथ ाशयिः ॥ १९ ॥

जयांचे नचत्त शथि, प म आिंदपणूव झालेले आहे, जे ज्ञािाचे साक्षात साग

आहेत असे यनत "ह्रीं" ह्ा एकाक्ष ब्रह्माचे र्ध्याि क तात. [ ॐ का ा प्रमाणेंच

हा देवीचा प्रणव मंत्रही त्याच्यासा िाच व्यापक अ्ाविे घेतला जातो].

वा~घ्माया ब्रह्मसतूसमात् षषं्ठ वक्तत्रसमनन्वतम् ।

सयूोऽवामश्रोत्रनबन्दथिः संयथक्तष्टाततृीयकिः ।

िा ायणेि संनमश्रो वायथश्चाध यथक् ततिः ।

नवच्चे िवाणवकोऽ णविः सयान्महदािन्ददायकिः ॥ २० ॥

वाणी (ऐ)ं, माया (ह्रीं), ब्रह्मस-ूकाम (क्तलीं), ह्ापथढे कान्यासहीत सहावे

व्यंजि (म्हणजे ’चा’), अवाम (दनक्षण) कणव, ’उ’ अिथसवा यथक्त सथयवसहीत

(म्हणजे ’मथं’), िा ायणांतील ’आ’ िे यथक्त ट वगावतील नतस े अक्ष (म्हणजे

’डा’), अध (ऐ) िें यथक्त वायथ, (म्हणजे ’य’ै), आनण ह्ा सवाविंत "नवच्च"ै

असा एकूण िऊ वणांचा मंत्र [ ऐ ंह्रीं क्तलीं चामथंडाय ैनवच्च ै] उपासकांिा

आिंद व ब्रह्मसायथजय नमळविू देणा ा आहे.

हृत्पथण्ड ीकमर्ध्यस्ां प्रातिःसयूवसमप्रभाम् ।

पाशा~घ्कथ शध ां सौम्यां व दाभयहसतकाम् ।

नत्रिेत्रां क्तवसिां भक्तकामदथघां भजे ॥ २१ ॥

जी हृदयरूपी कमळात वास क ते, उगवत्या सयूावप्रमाणे नजची प्रभा आहे,

मिोह रूप असलेली, लाल वस्त् पर धाि केलेली, एका हातािे व व

दथसऱ्या हातािे अभयप्रद देणा ी, नजचे तीि िेत्र असिू भक्तांचे सवव मिो ्

पणूव क ते अशा देवीचे मी भजि क तो.

िमानम त्वाम् महादेवीं महाभयनविानशिीम् ।

महादथगवप्रशमिीं महाकारुण्यरूनपणीम् ॥ २२ ॥

महाभयाचा िाश क णा ी, महासंकटांचे निवा ण क णा ी, करुणेची

साक्षात मनूतव असलेल्या अशा देवीला माझा िमसका असो.

यसयािः सवरूपं ब्रह्मादयो ि जािनन्त तसमादथच्यते अजे्ञया ।

यसया अन्तो ि लयतयते तसमादथच्यते अिन्ता । यसया लक्ष्मयम्

िोपलक्ष्मयते तसमादथच्यते अलक्ष्मया । यसया जििं िोपलयतयते

तसमादथच्यते अजा । एकैव सववत्र वतवते तसमादथच्यते एका ।

एकैव नवश्वरूनपणी तसमादथच्यते िकैा । अत एवोच्यते

अज्ञ्येयािन्तालक्ष्मयाजकैा िकेैनत ॥ २३ ॥

ब्रह्मानदकांिा नजच्या सवरूपाचा पा लागत िसल्यािे नजला ’अजे्ञया’

म्हणतात, नजचा अंत ि कळल्यामथळे नजला ’अिंता’ म्हणतात, नजचे सवरूप

दृगोच होत िसल्यामथळे नजला ’अलक्ष्मया’ असे संबोनधले जाते, नजच्या

जन्माचे हसय ि कळल्यामथळे नजला ’अजा’ म्हणतात, सववत्र नजचे अनसतत्व

असते म्हणिू ’एका’ आनण संपणूव नवश्वरूपािे सजल्यामथळे नजला ’िकैा’ ही

म्हणतात. अशी ही देवी अजे्ञया, अिंता, अजा, एका आनण िकैा म्हटली जाते.

मन्त्राणां मातकृा देवी शब्दािां ज्ञािरूनपणी ।

ज्ञािािां नचन्मयातीता शनू्यािां शनू्यसानक्षणी ।

यसयािः प त ं िानसत सषैा दथगाव प्रकीनतवता ॥ २४ ॥

सवव मंत्रांत ’मातकृा’ मळूाक्ष रूप, शब्दांमर्ध्ये अ व्रूपािे, ज्ञािात ’

नचन्मयातीत’, शनू्यामर्ध्ये ’शनू्यसाक्षीणी’, आनण नजच्याहूि दथस े असे कांही

शे्रष्ठ िाही ती "दथगाव" िावािेंही प्रनसि आहे.

तां दथगां दथगवमां देवीं दथ ाचा नवघानतिीम् ।

िमानम भवभीतोहम् संसा ाणववतार णीम् ॥ २५ ॥

नजच्या रूपाचे अनजबात आकलि होऊं शकत िाही अशी दथनववजे्ञय,

दथ ाचा ांचा िायिाट करूि संसा -साग ता णा ी, अशा ह्ा दथगावदेवीला,

भयप्रद अशा संसा ापासिू निवनृत्तसाठी मी िमसका क तो.

इदम्ववशीषं योऽधीते पञ्चा्ववशीषवजपफलमाप्सिोनत ।

इदम्ववशीषवमज्ञात्वा योऽचां स्ापयनत ।

शतलकं्ष प्रजप्सत्वानप सोऽचावनसनिं च नवन्दनत ।

शतमष्टोत्त ं चासयािः पथ श्चयावनवनधिः समतृिः ॥

दशवा ं पठेद्यसतथ सद्यिः पापिैः प्रमथच्यते ।

महादथगावनण त नत महादेव्यािः प्रसादतिः ॥ २६ ॥

ह्ा अ्ववनशषावचा जो अयतयास क ेल त्याला पांच अ्ववनशषावच्या जपाचे फळ

प्राप्त होते. ह्ाच अ व् ि जाणतां लािोंवेळा जप केल्यािेही कांहीच सार्ध्य

होत िाही. अष्टोत्त जप ह्ाचा पथ श्च ण नवधी आहे (पथ श्च णासाठी १०८ वेळा

जप क ावा). दहा वेळां पाठ केल्यािे महादेवीच्या प्रसाद नप्रत्य व् अती दथसत

संकटांचे निवा ण तसेच पापापासथि मथनक्त नमळते.

प्रात धीयािो ानत्रकृतं पापं िाशयनत ।

सायमधीयािो नदवसकृतं पापं िाशयनत ।

सायं प्रातिः प्रयथ~झ्जािो अपापो भवनत ।

निशी्े तथ ीयसन्र्ध्यायां जप्सत्वा वानक्तसनिभववनत ।

ितूिायाम् प्रनतमायां जप्सत्वा देवतासांनन्िर्ध्यं भवनत ।

प्राणप्रनतष्ठायां जप्सत्वा प्राणािां प्रनतष्ठा भवनत ।

भौमानश्वन्यां महादेवी संनिधौ जप्सत्वा महामतृ्यथं

त नत स महामतृ्यथ ंत नत । य एवं वेद । इत्यथपनिषत् ॥ २७ ॥

पहाटे पठण क णाऱ्याला ात्री घडलेल्या पापांचा तसेच संर्ध्याकाळी पठण

क णाऱ्याला नदवसभ ांत घडलेल्या पापांचा िाश होतो. मर्ध्य ात्रीच्या

अर्ध्ययिािे वाचानसिी प्राप्त होते. समो प्रनतमा ठेऊि जप केल्यािे देवीचे

सानन्िर्ध्य लाभते. ’भौमानश्विी’ योग असतांिा जप केल्यािे साधक

महामतृ्यथही तरूि जातो. अशी ही अनवदे्यचा िाश क णा ी ब्रह्मनवद्या आहे. ॐ

शानन्तिः शानन्तिः शानन्तिः ॥

॥ इनत श्रीदेव्यथपनिषत्समाप्ता ॥