मुक्ती कोन पथे? ● मुक्ती कोन पथे?

लेखक - डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर

•◆●◆•◆●◆•◆●◆•◆●◆•

(दिनांक ३१ मे १९३६, अखखल मुंबई इलाखा महार पररषि, रमाबाई नगर, नायगांव, मुंबई येथे

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरानंी केलेले ऐततहाससक भाषण)

•◆●◆•◆●◆•◆●◆•◆●◆•

मुंबई इलाखा महार पररषिेच ेअधिवेशन ता. ३० मे १९३६ रोजी हैद्राबाि संस्थानातील प्रख्यात पुढारी श्री. बी. एस. व्यंकटराव यांच ेअध्यक्षते खाली मोठ्या थाटाने सुरू झाले. या पररषिेंसाठी ५० हजारावर लोक प्रशस्तपपो बसू शकतील असा प्रचडं शोसभवंत मंडप िािर नायगांव नाक्यावरील ववस्तीणण मैिानावर उभारण्यात आला होता. या ववस्तीणण मंडपास महाट िरवाजा, नासशक िरवाजा व रमाबाई आंबेडकर िरवाजा असे तान ववशाल िरवाजे करण्यात आले होते व मंडपास 'रमाबाई नगर' असे नाव िेण्यात आले होत.े मंडपाच ेआंत खालीलप्रमाणे उद्बोिक वाक्ये असलेल्या पाट्या लाटकवण्यात होत्या. :-

माणुसकी प्राप्त करून घ्यावयाची असेल तर िमाांतर करा. संघटना करावयाची असेल तर िमाणतर करा. सामर्थयण संपािन करावयाच ेअसेल तर िमाणतर करा. समता प्राप्त करावयाची असेल तर िमाणतर करा. स्वातंत्र्य प्राप्त करून घ्यावयाची असेल तर िमाांतर करा. संसार सुखाचा करावयाचे असेल तर िमाणतर करा. जो िमां तुमच्या माणुसकीला काही ककंमत िेत नाही त्या िमाणत तुम्ही का राहता? जी िमण तुम्हाला िेवळात जाऊ िेत नाही त्या िमाणत तुम्ही का राहता? जो िमण तुम्हाला पाणी समळू िेत नाही त्या िमाणत तुम्ही का राहता? जो िमण तुम्हाला सशक्षण घेऊ िेत नाही त्या िमाणत तुम्ही का राहता? जो िमण तुमच्या नोकरीच्या आड येतो त्या िमाणत तुम्ही का राहता? जो िमण तुमची पिोपिी मानहानी करतो त्या िमाणत तुम्ही का राहता? ज्या िमाणत माणसाशी माणुसकीने वागण्याची मनाई आहे तो िमां नसून सशरजोरीची सजावट आहे. ज्या िमाणत मायाकाची माणुसकी ओळखणे अिमण मानता जातो, तो िमां नसून रोग आहे. ज्या अतत अमंगल पशूचा स्पशण झाला असताना चालतो पण माणसाला स्पशण चालत नाही तो िमण नसून वेडगळपणा आहे. जो िमण एका वगाणने ववद्या सशकू नये, िनसंचय करू नये. शस्रिारण करू नये असे सांगतो तो िमण नसून माणसाच्या जीवनाच े ववडबंन आहे. जो िमण असशक्षक्षतांना

असशक्षक्षत रहा, तनथणनांना तनिणन रहा, अशी सशकवण िेतो तो िमण नसून ती सशक्षा आहे. वाचनेे सवण भूती एक ईश्वर म्हणणारे आखण कृतीने माणसाला पशूतुल्य लेखणारे लोक िांसभक आहेत. त्यांचा संग करु नका. मुंगयांना साखर घालणारे आखण माणसांना पाण्यावाचनू मारणारे लोक िांसभक आहेत. त्यांचा संग करु नका.

आजवरी होती तुझ ेसत्तखेाली ।। तोवरी केली बबटंबना ।।

व्यासपीठावर पाचश ेवर मंडळी सहज बसू शकतील इतके ते ववस्ततृ होत.े मंडपावर समतेच ेझंड ेफडकत होते. सवण श्रोतसृमुिायास भाषणे ऐकण्यास सापडावीत म्हणून मायक्रोफोन लावण्यात आले होते.

सुभेिार ववश्राम सवािकर हे आपल्या समता सैतनक िलाच्या ५०० सैतनकासह मंडपात व्यवस्था ठेवण्यात सज्ज होते. या िलाचा बॅड व पुण्याच्या समलीटरी पेन्शनरचा बँड श्री. बाबुराव पवारांनी पुण्याहून पररषिेसाठी मुिाम आणला होता.

अधिवेशनचा वेळ सायंकाळी ७ ची होती परंतू ४ वाजल्या पासूनच प्रतततनिीच्या व प्रेक्षकांच्या सुमारे ३०/३५ हजार लोकांच्या समहृाने मंडप गच्व भरून गेला होता. या पररषिेसाठी प्रत्येक जजल्हातील महार पुढारी आपआपल्या जजल्हातील लोकांसह हजर होते. सातारा जजल्हातून में. बलवंत सखाराम सावंत, वपराजी संभाजी खरात, आर. एन. नलावड,े गणेश हरी खरात, नासशक जजल््यातून श्री. भाऊराव गायकवाड, अमतृा रणखांबे, श्री. िाणी, दट. एस. काळे, पुंजाजी जािव, कुलाबा जजल्हातून बाबुराव भाताणकर, गणप तबवुा जािव, कुडवलकर, गोवविंराव घरघरकर, पुण्याहून मिाळे, सुभेिार घाटगे, भोसले, बाबुराव पवार नानासाहेव वाघमारे, नाथा महाराज (भंगी), शांताराम उपशाम, कनाणटकााातून बळवंतराव वराळे, ए. के. माळगे, मारुतीराव जोतीराव रावण, सोलापुरहून एन. दट बंिसोड,े जजवाप्पा एिाळे, उद्धव िोंडो सशवशरण, बापूजी सवणगौड, केरू रामचंद्र जािव, माघाड,े हैद्राबाि संस्थानच ेग. नी. गायकवाड, कांबळे, पवार, अहमि नगरच ेपी. जी. रोहम, सुयवंशी, शंकरराव साळवी, ठाणे जजल्हाच ेसशवराम गोपाळ जािव, बी. व्ही. िोंिे, भाऊ हरी पंडडत िामोिर हरी वसईकर, बी. डी. खडं,े पूवण खानिेशातील पुढारी िौलतरावजी जािव बरबंक सेनू भालेराव, काळू ववठु तायड,े लक्ष्मण पा. भेंढे, नथरुावजी लोखडंे, जगनाथ खडंोजी बडगे. काळोजी तायड,े मोतीराम रावजी लोखडं,े सभकन गणुजी भैरुगे, सशवा रघुनाथ भास्कर, िमाणजी अहुजा वारभुवन, पजश्चम खानिेशातून पुंडसलक तुकाराम बोराळे, व्ही. टी. जािव, महािेव गणेश ऐिाळे, सिाशीव लक्ष्मण गायकवाड, लक्ष्मणराव गज़सभव, ककसनराव वाघमारे, पाटोळे, मुंवईच ेसशवतरकर मास्तर, साळवी बोरघरकर वनमाळी, सोलंखी, वाळींज़कर, शंकरराव वडवलकर, ज़नावाई मोरे, सोनूबाई सयाजी डावरे, भाधगरथीबाई तांबे, अनुसयाबाईं व्हावळ, राजुबाई लक्ष्मणराव गायकवाड, समसेस सवािकर, बी. एस. सावंत, पी. एल. लोखडं,े पोलािकर सुभयांच ेबी. टी. तांब,े रत्नाधगरीच े

मुसाडकर बुवा, मोदहते मास्तर राजाराम भोळे, अजुणनराव साळवी, जी. ओ. सी. जंजजरा संस्थानचे महािेव खरेै, भोर संस्थानच ेगायकवाड, भालेराव सांगली संस्थानच ेकांबळे, भोरे जत संस्थानचे ऐिाळे, अकलकोटच ेजािव, जव्हार संस्थानचे पवार, गायकवाड, जमखखडंाचे वाघचोर, खरैमौड,े आँि संस्थानच े घाटगे, इंिरूहून नधगना नाईक, महूहून श्री. लोखडं,े करडक, तनळे, प्रससद्ध कीतणनकार दिगंबर नागनाथ कांबळे, रघू सया डुबल, वसंतराव भातणकर, आर. एच. अडांगळे, जी. एस. िारोळे, िािा पगारे मास्तर, रोकड,े संभाजी तुकाराम गायकवाड, चांगिेव नारायण मोदहते, बाबाजी सशिें, रामचदं्र वाघचौरे, सोनु सजनाजी संदिरकर, वैगेरे मुंबई इलाख्यात सवण जजल्हातून व संस्थानातनृ पुढारी मंडळी आपआपल्या जजल्हातील लोकांसह पररषिेत हजर होते. सशवाय पररषिेस िेवित्त नारायण दटळक, िेवराव नाईक, डड. व्ही. प्रिान, डॉ. समसेस चपंु ु्ताई प्रिान, ित्तोपंत िेशपांड,े बाबूजी कवळी, असयीकर वकील, वेिक वककल, वा. कदे्रकर, एम. के. कखणणक, आँडव्होकेट, पाध्ये पी. जी. काणेकर, वापुसाहेब सहस्रबुद्धे, अनंत हरी गदे्राे, बॅ. समथण, भास्करराव जािवराव, कमलाकान्त धचरे, अनंतराव धचरे, गोपीनाथ प्रिान, शांताराम पोतनीस, सुरेन्द्रनाथ दटपणीस, वगैरे मंडळी व सशख समाजातील सरिार सरिारे ईंश्वर ससगं, िरबार ससगं, केहर ससगं, अमर ससगं वैगेरे सशख पुढारी मंडळी आपल्या सशख बांिवासह हजर होती.

पररषिेस सायंकाळी ६.३० ला अध्यक्ष व्यंकटराव व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे समता सैतनक िलाची गाडण ऑफ आँनरची सलामी घेत पररषिेच्या मंडपात आले. येत असताना त्यांच्या नावाचा प्रचडं जयघोष ने स्थानापन्न होईपयांत हात होता. सुरुवातीस स्वागत पद्यगायन झाले व पुढे स्वागताध्यक्ष रेवजाबुवा उफण िािासाहेब डोळस यांचे भाषण झाले.

स्वागताध्यक्ष िािासाहेब डोळस यांच भाषण झाल्यावर पुण्याच ेपुढारी श्री. राजाराम भोळे यांनी अध्यक्षांना अध्यक्ष स्थान स्वीकारण्याची ववनंती केली. त्यास नासशकचे पुढारी श्री भाऊराव गायकवाड यांनी व श्री. चांगिेव मोदहते आखण सुभिेार घाटगे यांनी अनुमोिन दिल्यावर अध्यक्ष स्थानापन्न झाले. नंतर श्री. संभाजीराव्र गायकवाड यांना त्यांना पुष्पहार अपणण केले. नंतर दठक दठकाणच ेशुभसंिेश पररषिच ेधचटणीस श्री. दिवाकर पगारे यांनी वाचले. त्यात श्री. रावजी िेंगे, रावमाहेब पापण्णा ब सरिार केरससगं यांच ेकडून आलेले संिेश प्रमुख असून त्या सवाणत िमाांतराच ेघोषणेस पादठंबा व प्रोत्साहन िेण्यात आले होते.

तनयोजजत अध्यक्ष आ व्यंकटराव हे भाषण करण्यास उठताच टाळयांचा प्रचडं कडकडाट व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व व्यंकटराव यांच्या नावाचा वातावरण िमुिमुून टाकणाऱ्या गगनभेिी गजणनेत जयजयकार झाला. हा जयजयकार थांबल्यावर अध्यक्ष व्यंकटराव यांना दहिंीत भाषण केले.

• पररषिेमध्ये प्राप्त झालेले ठराव

ठराव १ ला - (अ) मुंबई इलाख्यातील महार जातीचा हा पररषि पूणण ववचारांती असे जाहीर करते कक महार जातीला समाजात समता, स्वातंत्र्य समळववण्यासाठी िमाांतर करणे हा एकच न्याय आहे. हा पररषि आमच एकमेव परमपूज्य पुढारी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना तनश्चयपूवणक असे जाहीर आश्वासन िेते की महार समाज सामुिातयक ररत्या िमाांतर करण्यास तयार आहे.

(ब) पूवणतयारी म्हणून महार जातीन ेयापुढे दहिं ूिेवतांची पूजा अचाण करू नये. दहिंूंच ेसण, व्रत वैकत्ये, उपाषणे वैगेरे पाळू नयेत व दहिंूंच्या कोणत्याही उत्सवात भाग घेऊ नयेत. ततथाणटने, वैगेरे करू नयेत. अशी या पररववक्षा महार जातीला सूचना आहे.

हा ठराव नासशकच े सुप्रससद्ध पुढारी श्री. भाऊराव कृष्णराव गायकवाड यांनी मांडला तर या ठरावाला िारवाडच ेश्रा. एस. एस. वराळे यांना अनुमोिन दिले आखण त्यानीं त्यानुसार आपले ववचार प्रकट केले. या ठरावाला पादठबा िशणववताना अहमि नगरच ेश्री. पी. जे. रोहम, जनाबाई मोरे, कु. राजुबाई गायकवाड, सौ. सोनुबाई डावरे, कु. भाधगरथीबाई तांबे कुलाब्याच ेप्रमुख पुढारी श्री. ववश्राम गंगाराम सवािकर यांची भाषणे झाली

दि. ३१ में १९३६ रोजी अखखल मुंबई इलाखा महार पररषिेला संबोधित करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी पुढील भाषण केले.

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच ेभाषण

सिगहृस्थ, बांिवानंो आखण भधगनींनो,

ही पररषि मी केलेल्या िमाांतराच्या घोषणेचा ववचार करण्याकररता मुद्दाम बोलावण्यात आलेली आहे, हे तुम्हास कळून चकूले आहेच िमाांतराचा ववषय हा माझ्या दृष्टीने अत्यंत जजव्हाळयाचा आहे, इतकेच नव्हे तर तुमच े पुढील सवण भववतव्य माझ्या दृष्टीने त्याच्यावर अबलंबून असल्याकारणाने तो बबषय मला अत्यंत महत्वाचा वाटतो. हे महत्त्व तुम्हा सवाणना पटले आहे असे म्हणण्यास हरकत वाटत नाही. असे नसते तर आज एवढ्या मोठ्या समुिायाने तुम्ही येथे जमला नसता आखण म्हणून तुम्ही सवणजण जे या दठकाणी जमला आहात त े पाहून मला अततशय आनंि वाटतो.

िमाांतराची घोषणा केल्यापासून अनेक दठकाणी लहान - मोठ्या प्रमाणावर सभा भरवून आपल्या लोकांनी या बबषयावरील आपली मते व्यक्त केलेली सवाणच्या कानी आलेले आहे. परंतु सवाणना एक दठकाणी जमवून ववचारववतनमय करून िमाांतराच्या प्रश्नाचा तनणणयात्मक चचाण करण्याचा

संिी आज पयांत आपल्याला प्राप्त झालेला नव्हती. तशा संघाची तुमच्यापेक्षा मला अत्यंत जरूरी होती. िमाांतराची मोहीम सफ़ल होण्याकररता पूवणतयाराची फारच आवश्यकता आहे. दह गोष्ट तुम्ही सवाणना कबूल करावी लागेल. िमाांतर हा काही पोरखेळ नव्हे. िमाांतर मौजेचा बबषय नव्हे. हा माणसाच्या जीववताच्या सफल्याचा प्रश्न आहे. जहाजातून एका बंिराकडून िसुऱ्या बंिराला नेण्याकररता नावाड्याला जेवढी पूवणतयारी करावी लागते. तेवढीच पूवणतयारी िमाांतराकरीता करावी लागणार आहे. त्यासशवाय हा तीर सोडून पैलतीर गाठणे शक्य होणार नाही. परंतु नावेत ककती उतारू येतात याचा अंिाज समजल्या खेराज नावाडा सामान सुमान जमववण्याच्या प्रयत्नास लागत नाही. त्याप्रमाणे माझी ही जस्थती आहे. ककती लोक िमाांतर करावयास तयार आहेत याचा कयास लागल्यासशवाय मला िमाांतराची पूवणतयारी करण्याच्या उद्योगाला लागणे शक्य नाही. परंतु आपल्या लोकांची कोठे तरी पररषि झाल्या सशवाय लोकमताचा कयास घेण्याची संिी मला प्राप्त होणार नाही, असे जेव्हा मी मुंबईंच्या कायणकत्यां लाकांस सांधगतले तेव्हा त्यांना खचाणची अगर पररश्रमाची सबब पुढे न करता पररषि भरववण्याची ज़बाबिारी आपल्या अगंावर मोठ्या खशुीने घेतली. ती जबाबिारी पार पाडण्याकरीता त्यांना ककती कष्ट सोसावे लागले याची हकीकत आपले परमपूज्य पुढारी व स्वागत मंडळाच ेअध्यक्ष राजमान्य राज़श्री रेवजी िगडुजी डोळस यांनी आपल्या भाषणात सववस्तरपणे सांधगतली आहे. इतक्या खस्ता खाऊन त्यांनी माझ्याकररता हा जो सभेचा घाट घडवून आणला त्याकरता मी पररषिेच्या स्वागत मंडळींचा अत्यंत ऋणी आहे.

• नुसत्या महारांचीच पररषि कां?

माझी िमाांतराची घोषणा जर सवण अस्पशृ्या कररता आहे तर मग सवण अस्पशृ्यांची सभा का बोलाववली नाही? नुसत्या महारांचाच सभा का बोलावण्यात आली असा आक्षेप काही लोक घेण्याचा संभव आहे. ज्या प्रश्नांची चचाण करण्याकररता दह सभा बोलावण्यात आली आहे त्या प्रश्नाचा खल करण्यापूवीं या आक्षेपाला उत्तर िेणे मला अनावश्यक वाटते. महारांचीच सभा का बोलाववली व सवण अस्पशृ्यांची सभा का बोलाववली नाही, याला अनेक कारणे आहेत.

पदहले कारण असे कक या पररषिेत कसल्या ही प्रकारच्या मागण्या मागावयाच्या नाहीत ककंवा दहिं ूलोकांपासून काही सामाजजक हक्क मागावयाचे नाहीत. आपल्या जीववताच ेकाय करावयाचे, आपल्या आयुष्यक्रमाची रूपरेखा कशा ठरवावयाची एवढाच प्रश्न या पररषिे पुढे आहे. तो प्रश्न ज्या त्या जातीने स्वतंर ववचार करून सोडववणे बरे. ज्या कारणांकररता सवण अस्पशृ्य लोकाची सभा एकबरत करण्याची मला आवश्यकता वाटली नाहीं त्यापैकी हे एक कारण आहे.

नुसत्या महारांचीव पररषि भरववण्याच े िसुरे ही एक कारण आहे. िमाांतराची घोषणा केल्या पासून आज़ जवळ जवळ िहा मदहण्याचां अविी लोटलेला आहे. या अविीत लोक जामतृीचे काम पुष्कळसे झाले आहे. आता लोकमत अज़माववण्याचा वेळ आली आहे, असे मला वाटते. हे

एक सािे आखण सोपे सािन आहे. अशी माझी समजूत आहे. िमाांतराचा प्रश्न कृतीत उतरववण्या करीता जो प्रयत्न करणे आवश्यक आहे तो प्रयत्न करण्यापूवीं खरे लोकमत काय आहे याची खारी करून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे आखण माझी अशी समजूत आहे का, जाती जातीची सभा करून आजमववलेल्या लोकमताबद्दल जशी खारी िेता येईल तशी खारी सवणसािारण अस्पशृ्यांची सभा भरवनृ अजमाववलेल्या लोकमताबद्दल िेता येणार नाही. कारण सवण अस्पशृ्यांची पररषि असे नाव िेऊन ज़रा सभा बोलाववली तरी ती सवण अस्पशृ्यांची प्रातततनधिक स्वरूपाची सभा होऊ नये व लोकमताची खारी करून घेता यावी म्हणूनच नुसत्या महार लोकांचा सभा भरववण्यात आलेली आहे. या सभेत इतर जातीचा समावेश न केल्यामुळे त्यांच ेकाही नुकसान होऊ शकत नाही. त्यांना िमाांतर करावयाच ेनसेल तर त्यांचा या सभेत समावेश न केल्यामुळे त्यांना वाईट वाटण्याच ेकाही कारण नाही. त्यांना िमाणतर करावयाच ेअसेल तर या सभेत त्यांचा समावेश करण्यात आला नव्हता म्हणुन त्यांच्या िमाणतरास कसली ही आडकाठी येऊ शकणार नाही. ज़शी महार लोकांची सभा भरववण्यात आलेली आहे तशीच अस्मशृ्यांतील इतर जातीना आपापल्या जातीच्या सभा भरवून या ववषया संबंिाने अपले लोकमत व्यक्त करण्याची संिी मोकळी आहे, व तशा सभा त्यांनी कराव्या अशी मी त्यांना सुचना करतो. व त्या कामी त्यांना माझ्याकडून जी मित होण्यासारखी असेल ती भी अवश्य करीन. येथवर झाली ती केवल प्रस्तावना झाली. आता मी आजच्या सभेच्या मुख्य ववषयाकड ेवळतो.

िमाणतराचा ववषय जजतका महत्वाचा आहे तततकाच तो गहन ही आहे. साध्या माणसाच्या बुद्धीला त्याच ेआकलन होणे कठीण आहे. तसेच साध्या माणसाला िमाणतरासारख्या ववषयक समजूत करून िेणे है काम काही सोपे दिसत नाही. तथावप तुम्हा सवाणची समजूत पटल्यासशवाय िमाणतर कृतीत उतरववणे कठीण आहे. याची जाणीव मला पूणणपणे आहे आखण म्हणून जजतक्या सुलभ रीतीने या बबषयाची मांडणी मला करता येईल तततक्या सुलभ रीतीने मी ती करणार आहे.

• िमाांतराची ऐदहक कारणे

िमाांतराच्या ववषयावर िोन दृष्टीने ववचार केला पादहजे; तसाच ताजत्वक दृष्टीने ववचार केला पादहजे. परंतु कोणत्याही दृष्टीने िमाांतराचा ववचार करू लागलो तरी प्रथमतः अस्पशृ्यता दह काय बाब आहे, ततच ेखरे स्वरूप काय, याचा पुरता समज करून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. त्यासशवाय माझ्या िमाांतराच्या घोषणेचा तुम्हाला कळणे शक्य होणार नाही. अस्पशृ्यता दह काय बाब आहे, ततच ेखरे स्वरूप काय, याचा तुम्हास आठवण करून िेणे आवश्यक वाटते. सरकारी शाळेत मुले घालण्याचा हक्क सांधगतल्यामुळे, ववदहरीच ेपाणी भरण्याचा हक्क सांधगतल्यामुळे, वरात घोड्यावर नेण्याचा हक्क सांधगतल्यामुळे स्पशृ्य दहिंूंनी मारहाण केल्याची उिाहरणे नेहमीच घडत असल्यामुळे जी सवाांच्या डोळयापुढे नहेमी असतात. परंतु मारहाण करण्याची िसुरी अशी अनेक कारणे आहेत कक ज्याचा उल्लेख केला असता दहिंसु्थानच्या बाहेरील लोकांना तरी त्याचा ववस्मय वाटेल. उंची पोशाख घातल्यामुळे मारहाण केल्याच ेउिाहरण िेता येईल. पाणी आणण्या

कररता तांब्या वपतळेची भांडी वापरल्यामुळे केल्याच ेउिाहरण िेता येईल. जानवे घातल्यामुळे मारहाण केल्याच ेउिाहरण िेता येईल. मेलेली गरेु न ओढल्यामुळे व मेलेल्या गुरांच ेमांस न खाल्ल्यामुळे मारहाण केल्याच े उिाहरण िेता येईल. पायात बूट व मोजे घालून गावातून गेल्यामुळे, भेटलेल्या स्पशृ्य दहिंसु जोहार न घातल्यामुळे, शौचास जाताना ताब्यात पाणी नेल्यामुळे छळ झाल्यामुळे उिाहरण िेता येईल. पंचाच्या पंक्तीत चपाती वाटल्यामुळे मारहाण केल्याच ेउिाहरण घडले आहे. वरील प्रकारच ेजोरजुलूम झाल्याची व तुम्हाला अमानुष तऱ्हेने वागववल्याची अनेक प्रकरणे ऐककवात असतील, व तुमच्या पैकी काहींना तर त्याचा प्रत्येक्ष अनुभवही असेल, मारहाण करता येण्यासारखे नसेल तेथे बदहष्काराच्या शास्राचा तुमच्या ववरुद्ध कसा उपयोग करण्यात येतो हेही तुम्हास अवगत आहेच. मोलमजुरी समळू घ्यायची नाही; रानातून गुरांना जाऊ द्यायच ेनाही; माणसाला गावात येऊ द्यायच ेनाही वैगेरे सवण प्रकारची बंिी करून स्पशृ्य दहिं ूलोकांनी तुमच्या लोकास जेरीस आणल्याची आठवण तुम्हा पैकी पुष्कळांना असेल. परंतु हे असे का घडत,े याच्या मुळाशी काय आहे, दह गोष्ट माझ्या मते तुमच्या पैकी फारच थोड्या लोकांना कळत असेल. ती समजून घेणे माझ्या मते अत्यंत आवश्यक आहे.

• दह वगण कलहाची बाब आहे

वर जी कलहाची उिाहरणे दिली आहेत ततच्याशी व्यक्तीच्या गुणागुणाचा काही संबंि नाही. स्पशृ्य आखण अस्पशृ्य या िोन्ही समाजातील तो कलह आहे. एका माणसावर होत असलेल्या आगळीकीचा हा प्रश्न नव्हे, एका वगाणने िसुऱ्या वगाणवर चालववलेल्या अन्यायाचा हा प्रश्न आहे. हा वगण कलह सामाजजक िजाण संबंिीचा कलह आहे. या कलहाची जी वर उिाहरणे दिली आहेत त्यावरून जी एक बाब उघडपणे ससद्ध होत आहे ती दह कक तुम्ही वरच्या वगाणशी वागताना बरोबरीच्या नात्याने वागण्याचा आग्रह िरता म्हणूनच हा कलह उपजस्थत होतो. तसे जर नसेल तर चपतीच े जेवण घातल्यामुळे, जानवी घातल्यामुळे, तांब्या वपतळेच्या भांड्यात पाणी आणल्यामुळे, घोड्यावरून वरात नेल्यामुळे तो वरच्या वगाणच े कोणाच े नुकसान करीत नाही. आपल्याच पिराला खार लावतो. असे असता वरच्या वगाणला त्याच्या करणीचा रोष का वाटावा? या रोषांच ेकारण एकच आहे व ते हेच कक अशी समतेची वागवणूक त्यांच्या मानहाणीला कारणीभूत होते. तुम्ही खालच ेआहात, अपववर आहात. खालच्या पायरीनेच तुम्ही रादहलेत तर ते तुम्हाला सुखाने राहू िेतील पायरी सोड़ली तर कलहाला सुरुवात होत,े ही गोष्ट तनववणवाि आहे. वरील उिाहरणांवरून आणखी एक गोष्ट ससद्ध हाते ती दह कक अस्पशृ्यता हा नैसमजत्तक नसून तनत्याची आहे. दह गोष्ट स्पष्ट भाषेत सांगावयाची म्हणजे हा स्पशृ्य अस्पशृ्य यामिील कलह तनत्याचा आहे व तो बरकालाबाधित असा राहणार आहे. कारण ज्या िमाणमुळे तुम्हाला खालची पायरी िेण्यात आलेली आहे तो िमण वरच्या वगाणच्या म्हणण्या प्रमाणे सनातन आहे. त्याच्यात कोणत्याही प्रकारचा कालमानानुसार फेरबिल होऊ शकत नाही. तुम्ही आज जसे खालच ेआहात तसे तुम्ही नेहमी खालच ेरादहले पादहजे, याचाच अथण असा का स्पशृ्य व अस्पशृ्य यांच ेमिील हा कलह कायमचा राहणार आहे. या कलहातून तुमचा तनभाव कसा लागणार हा मुख्य प्रश्न

आहे व त्या प्रश्नाचा ववचार केल्या सशवाय तुम्हाला गत्यंतर नाही असे माझ ेमत आहे. तुमच्या पैकी ज्यांना दहिंूं लोक वागवतील त्याप्रमाणे वागावयाच े असेल, त्यांचा सेवा िमण पत्करून जगावयाच ेअसेल, त्या लोकांना या प्रश्नाचा ववचार करण्याच ेकाहीच प्रयोजन नाही. परंतु त्यांना स्वासभमानाच ेजजणे आवश्यक वाटते, त्यांना समतेच ेजजणे आवश्यक वाटते, त्यांना ्या प्रश्नाचा ववचार केल्या खेरीज गत्यंतर नाही. कोणत्या तन्हेने या कलहात आपला बचाव करता येईल याचा ववचार करणे त्यांना आवश्यक आहे. या कलहातून आपला बचाव कसा होईल? या प्रश्नाचा ववचार करणे मला तरी मोठेसे कठीण वाटत नाही, येथे जमलेल्या तुम्हा सवण लोकांना एक गोष्ट कबूल करावी लागेल, व ती दह कक कोणत्याही कलहात ज्याच्या हाती सामर्थयण असते त्याज्याच हाती जय असतो. ज्याला सामर्थयण नाही त्यात यशाची आशा बाळगावयास नको. दह गोष्ट सवाणच्या अनुभवाने ससद्ध झालेली आहे. ततच्या समथणनाथण पुरावा िेण्याच ेकारण नाही.

• प्रथम सामर्थयण समळवा

याच्या पुढील प्रश्न जो तुम्ही ववचारात घेणे आवश्यक आहे तो हा की या कलहातून सुटका करून घेण्यास तुमच्या पिरी पुरेसे सामर्थयण आहे काय? मनुष्यमाराला तीन प्रकारच ेसामर्थयण अवगत असते. एक मनुष्यबल, िसुरे द्रव्यबल आखण ततसरे मानससक बल. या बलांपेकी कोणते बल तुम्हाला उपलब्ि आहे असे तुम्हाला वाटते? मनुष्य बलाच्या दृष्टीने तुम्ही अल्पसंख्यक आहात, दह गोष्ट तर उघडच आहे. मुंबई इलाख्यात अस्पशृ्य वगाणची लोकसंख्या एक अष्टमांश एवढाच आहे. ती ही सघंदटत नाही. आपसातील जातीभेिामुळे ततच्यात संघशक्तीचा पूणण अभाव आहे. संघदटत नाही ती नाहीच; पण एकबरत ही नाही. ती खेडोपाडी बबखरुली गेलेली आहे. अशा कारणामुळे असलेल्या अल्पसल्प संख्येचा िेखील प्रसंग ग्रस्त झालेल्या अस्पशृ्य वगाणच्या वस्तीस कोणत्याही प्रकारचा उपयोग होऊ शकत नाही. द्रव्य बलाच्या दृष्टीने पादहले तर तुमची तीच गत आहे. तुमचा जवळ थोड ेबहुत मनुष्यबल आहे असे म्हटले असता चालेल पण तुमच्या जवळ द्रव्य बळ मुळीच नाही दह गोष्ट तनववणवाि आहे. तुम्हाला व्यापार नाहीं उिीम नाही, नोकरी नाही आखण शतीही नाही. वरच्या वगाणच ेलोक जो घासकुटका िेतील त्याच्यावर आज तुमची उपजीववका आहे. तुम्हाला अन्न नाही. तुम्हाला वस्र नाहीं तुमच्या जवळ द्रव्यबल ते काय असणार? अन्याय झाला तर कोटाणतून िाि मागण्या इतकी अवकाि आज तुमच्यात नाही. तुमच्यातील हजारो लोक कोटाणचा खचण सोसण्याची ऐपत नसल्यामुळे दहिंकुडून होणारा रास, ववडबंना व जोरजुलूम अगिी मुकाट्यामे सोशीत आहेत. मानससक बळाची तर याहीपेक्षा अधिक उणीव आहे. शकेडो वषण त्यांना केलेला ववटंबना, तछ - थ ूतनमूटपणे सोसल्यामुळे उलट बोलण्याची सवय, प्रततकाराची दहमंत नाहीशी झाली आहे. तुमच्यातील आत्मववश्वास, उत्साह व महत्वाकांक्षा यांचा बबमोड झाला आहे. तुमच्यात सवण लोक हताश, िीनवाणे व तनस्तेज झालेले आहेत. तनराशचे ेव नामद्रमुकींच े वातावरण सवणर पसरले आहे. आपण काही करू शकू, अशा प्रकारचा ववचार िेखील कोणाच्या ध्यानी मना येऊ शकत नाही.

• तुमचाच छळ का होतो?

वस्तुजस्थतीच ेमी हे केलेले वणणन जर खरे असेल तर त्यापासून तनघणारा ससद्धांत तुम्हा सवाणना कबूल करावा लागेल. व तो हा की तुम्ही तुमच्या सामर्थयाणवर अवलंबून, राहाल तर तुम्हाला या जुलुमाचा प्रततकार करता यावयाचा नाहीं तुमच्यात सामर्थयण नसल्यामुळे तुमव्यावर जोरजुलूम होतो याबद्दल मला काडीचा ही संशय नाहीं या इलाख्यात तुम्हीच अल्पसंख्यक आहात अशातला काही भाग नव्हे. तुमच्या प्रमाणे मुसलमान िेखील अल्पसंख्यक आहेत ज्याप्रमाणे महारमांगांचा िोन चार घरे गावात असतात त्याचप्रमाणे मुसलमानांची ही एक - िोनच घरे गावात असतात. त्या मुसलमानांच्या वाटेस कोणीही जात नाहीं परंतु तुमच्यावर मार सारखा जुलूम चाललेला असतो. याच ेकारण काय? िोन मुसलमानांची घरे असून त्यांच्या वाटेला गाव जात नाही. तुमची िहा घरे असून ही गाव तुमचा छळ करतो. अस ेका होत?े हा प्रश्न अत्यंत महल्वाचा आहे. त्याची खोज तुम्ही चांगल्यां रीतीने केली पादहजे. माझा मते या प्रश्नाच ेएकच उत्तर िेता येईल व ते हे कक त्या िोन मसुलमानांच्या घरांच्यासाठी साऱ्या दहिंसु्थानातील मुसलमान समाजाची शक्ती व सामर्थयण उभे आहे, याची जाणीव दहिं ूलोकांना असल्यामुळे त्यां िोन मुसलमान घरांच्या वाटेस जाण्याची कोणाही दहिंचूी सहसा छाती होत नाही. त्या िोन घरांच्या वाटेस गेले असताना पंजाब पासून के मद्रास पयणत मुसलमान समाज आपली शक्ती वेचनू त्यांच ेसंरक्षण करील. अशी खारी असल्यामुळे ती िोन मुसलमानांची घरे तनभणयपणे आपला व्यवहार करीत असतात. तुमच्या बाबतीत दहिं ू लोकांची खारी असते की, तुम्हाला कोणीही मित करणार नाहीं व अधिकाऱ्यांची मित होणार नाही. मामलेिार व पोलीस हे त्यांचचे असल्यामुळे स्पशृ्य अस्पशृ्यांच्या वािात ते जातीला जागतात कतणव्याला जागत नाहीत, याची त्यांना खारी असते. या तुमच्या असहाय जस्थतीमुळेच तुमच्याशी दहिं ूलोक जुलुमाची व अन्यायाची वागप्पूक करतात. येथ वर मी जे वववेचन केले आहे त्यावरून िोन गोष्टी ससद्ध होत आहेत. त्यापैकी पदहली गोष्ट ही की सामर्थयण असल्या सशवाय तुम्हाला या जुलुमाचा प्रततकार करता येणे शक्य होणार नाही. िसुरी प्रततकाराला अवश्य असलेले सामर्थयण आज़ तुमच्या पिरी नाही. या िोन गोष्टी ससद्ध झाल्या बरोबर ततसरी एक गोष्ट आपोआपच ससद्ध होते आखण ती दह की हे अवश्य असलेले सामर्थयण तुम्हाला कोठून तरी बाहेरून समलववले पादहजे. हे सामर्थयण तुम्हाला कसे समळववता येईल, हाच खरोखरी महत्वाचा प्रश्न आहे, आखण त्याचा तुम्ही तनववणकल्प मनाने ववचार केला पादहजे.

• बाहेरून सामर्थयण आणले पादहजे

या िेशातील जातीभेि व िमणभेि यांचा लोकांच्या मनावर व नीततमत्तेवर एक ववलक्षण पररणाम घडून आलेला मला तरी दिसून-येतो. या िेशात िखु, िाररद्र आखण क्लेश यांच्या कररता कोणाला ही खेि वाटत नाही; व वाटलाच तर त्याच्या तनवारणाकररता कोणी प्रयत्न करीत नाही. आपल्या िमण बांिवांवर ककंवा जातत बांिवांवर जा िखुाचा, िाररद्राचा अच्छा जुलुमाचा प्रसंग ओढवला तर त्याच्या तनवारणा कररता मार लोक सहाय्य करतात. हा नीततमतेचा दृष्टी ककती ही ववकृत

असली तरी ती जारी आहे, हे कोणी ही ववसरून चालता कामा नये. ज्या गावामध्ये अस्पशृ्य लोकांवर दहिं ूकडून जुलूम होतो त्या गावात इतर िमाणच ेलोक नसतात अशातला काही भाग नाहीं अस्पशृ्यांवर होत असलेला जुलूम अन्यायकारक आहे ही गोष्ट त्यांना पटत नाही असेही नव्हे. होतो हा अन्याय होतो असे वाटत असून ही ते त्यांच्या सहाय्यास िावून जात नाहीत. याच ेकारणे काय? तुम्ही आम्हाला का मित करीत नाही असा ज़र प्रश्न तुम्ही त्यांना केलात तर तुमच्या वािात आम्हास पडण्याच ेकारण काय? तुम्ही आमच्या िमाणचे असता तर आम्ही तुम्हाला सहाय्य केल असते, हे असे उत्तर ते तुम्हाला िेतील. यावरून एक गोष्ट तुमच्या ध्यानात येऊ शकेल कक कोणत्याही अन्य समाजाचा ऋणानुबंि तुम्ही जोडल्या सशवाय कोणत्याही अन्य िमाणत तुम्ही सामील झाल्या सशवाय तुम्हाला बाहरच ेसामर्थयण समळू शकत नाही. याचाच स्पष्ट अथण असा आहे की तुम्ही िमाणतर करून कोणत्या तरी अन्य समाजात अतंभूणत झाले पादहजे. त्यासशवाय तुम्हाला त्या समाजाच ेसामर्थयण प्राप्त होऊ शकणार नाही आखण जोपयणत तुमच्या पिरी सामर्थयण नाही तोपयांत तुम्हाला व तुमच्या भावी वपढीला आजच्या दिनवाण्या जस्थती मध्ये दिवस काढावे लागणार आहेत.

• िमाांतराची अध्याजत्मक कारणे

येथपयांत ऐदहक कल्याणाकररता िमाांतराची आवश्यकता काय आहे याच े दिगिशणन केले आहे आता अध्याजत्मक कारणाकररता िमाांतराची कशी आवश्यकता आहे या ववषयीच ेमाझे ववचार तुमच्या समोर मी मांडीत आहे. प्रथमत: िमण कशाकररता असतो? त्याचा आवश्यकता काय? हे जाणून घेतले पादहजे. िमाांतराच्या अनेक व्याख्या अनेक लोकांना केलेल्या तुम्हाला सापडतील. पण त्या सवाांमध्ये अथणपूणण व सवाणना पटण्यासारखी अशी एकच व्याख्या आहे. 'ज्याने सवण प्रजेच ेिारण होते तोच िमण. हीच ती खरा िमाणची व्याख्या होय. ही िमाणची व्याख्या मी केलेली नसती तरी दह व्याख्या सनातनी दहिंचू ेअग्रगण्य लोकमान्य दटलक यांनीच दिलेली आहे. तेंव्हा िमाणच्या व्याख्येबद्दल मखलाशी केल्याचा आरोप माझ्यावर कोणी करू शकणार नाहीं ही व्याख्या जरी मी केलेली नसती तरी मी ती वािाकररता मान्य केलेली आहे अशातला भाग नाही, मला ती कबूल आहे. समाजाच्या िारणेकररता घातलेली बंिने म्हणजे िमण, हीच माझी िेखील िमाणची कल्पना आहे. ही व्याख्या वास्तववक दृष्टया अथवा ताजत्वक दृष्टया योगय अशी दिसली तरी समाजाच्या िारणेकररता समाजाची बंिने कशा प्रकारची असावीत या प्रश्नांची या व्याख्येवरून काहीच बोि होऊ शकत नाही; अथवा उलगडा ही होऊ शकत नाही. समाजाच्या योगय िारणेकररता समाजाची बंिने कशी असावीत हा प्रश्न सशल्लक राहतोच. व हा प्रश्न िमाणच्या व्याख्येपेक्षा फार महत्वाचा आहे. कारण िमण कोणता हे व्याख्येवरून अवलंबून नसून बांिण्याच्या हेतूवर व स्वरुपावर अबलंबून आहे.

ज्या बंिनांना समाजातील सवण प्रजेची िारणा होऊ शकते ती बंिने कशी असावीत, म्हणजे खऱ्या िमाणच ेस्वरूप कसे असावे, याचा ववचार करताना समाज आखण व्यक्ती यांचा ताजत्वक दृष्टया

संबंि काय व कसा असावा हा प्रश्न साहजजकपणेच उिभवतो. या प्रश्ना संबंिीने आितुनक समाजशास्र व त्यांनी तीन प्रकारची मते प्रततपािन केलेली आहेत. काहीीँच्या मते व्यजक्तमाराला सुख प्राप्ती व्हावी हाच समाज संघटनेचा अतंतम हेतू आहे. काहींच्या मते व्यजक्तमाराला त्याच्या अगंभूत गुणांचा व शक्तीचा ववकास करता येऊन त्याला पूणाणवस्थेस पोहोचववण्यास मित व्हावी हाच समाज संिटनेचा अतंतम हेतू असला पादहजे. व काहीच्या मते समाज संघटनेचा मुख्य हेत ूव्यक्तीची उन्नत्ती ककंवा व्यक्तीच ेसौख्य हा नसनू आिशणभूत समाज तयार करणे हाच होय. दहिंसु्थानी कल्पना या तीन ही कल्पनाहून अगिी तनराळी आहे. दहिं ुिमाणत व्यक्तीला काही स्थान नाही. दहिं ुिमाणत रचना वगाणच्या कल्पनेवर केलेला आहे. एकाने िसुऱ्याशी कसे वागावे याची सशकवण दहिं ुिमाणत नाही. एका वगाणने िसुन्या वगाणशी कसे वागावे याची बंिने दहिं ुिमाणत आहेत. ज्या अथाणत व्यक्तीला प्रािान्य नाही तो िमण मला स्वत:ला मान्य नाही. व्यक्तीच्या जीवनाला समाजाचा जरी आवश्यकता असली तरी समाजाचा िारणा हे िमाणच ेअतंतम ध्येय होऊ शकत नाही. व्यक्तीचा ववकास हे िमाणच ेखरे ध्येय आहे असे मी समजतो. एक घटक असला तरी त्याचा आखण समाजाचा संबंि; शरीर आखण अवयव, गाडा आखण त्याच चाक याचा जसा संबंि आहे तसा नव्हे असे मी समजतो.

• समाज आखण व्यक्ती

ज्याप्रमाणे थेंब समुद्राच्या पाण्यात टाकला असताना त्याचा लोप होतो तसा माणसाला तो केवल समाजात रादहला म्हणून त्याचा लेप होऊ शकत नाही. त्याच ेजीवन स्वतंर असते. त्याचा जन्म समाजाच्या सेवेकररता नसून आत्मोन्नती कररता आहे. ्या प्रकार कारणामुळे सुिारलेल्या राष्रात एका माणसाला िसुऱ्या माणसाशी आपला गुलाम करून जाता येत नाही, ज्या िमाणत व्यक्तीला प्रािान्य नाही तो िमण मला मान्य होऊ शकत नाही. तमेच ज्या िमाणत एका वगाणन ेववद्या सशकावा िसुन्या वगाणने शस्र िरावे, ततसन्याने व्यापार करावा व चौर्थयाने नुसती सेवा करावी, असे आहे तो िमण मला मान्य नाही. ववद्या िरेकाला हवी. शस्राचा िरेकाला जरुरी आहे. पैसा सवाणना पादहजे. दह गोष्ट जो िमण ववसरतो व जो एकाला सज्ञान करण्याकररत्ता बाकीच्यांना अज्ञानात ठेवतो तो िमण नसून लोकांना बौवद्धक गुलामधगरात ठेवण्याचा कावा आहे. जो िमण काहींना िन संपािनाचा मागण मोकळा ठेवतो व बाकीच्यांना आपल्या जीववकेकररता िसुऱ्यावर अबलंबून राहाण्याचा अनुज्ञा िेतो तो िमण नसून ती स्वाथण परायणता आहे. दहिं ू िमाणतील चातुवणण्यण हे असे आहे. त्याववषयी माझ ेमत काय आहे हे मी स्पष्टपणे मांडडले आहे. हा दहिं ूिमण तुम्हाला दहताचा आहे की काय याचा तुम्ही ववचार करा. व्यक्तीच्या आत्मोन्नतीला पोषक असे वातावरण उत्पन्न करणे ही िमाणची मूलभूत कल्पना आहे. हे जर मान्य केले तर दहिं ूिमाणने तुमची आत्मोन्नती किीही होऊ शकणार नाही. व्यक्तीच्या ववकासाला तीन गोष्टींचा अनावश्यकता को, सहानुभूती, समता आखण स्वातंव्य. दहिं ूिमाणतील या ततन्ही गोष्टी पैकी एक तरी बाब तुमच्या कररता उपलब्ि आहे असे तुम्हाला म्हणता येईल काय?

• दहिं ूिमाणत तुम्हाला सहानुभूती आहें काय?

सहानुभूतीच्या दृष्टीने पादहले तर सवणर शून्यच आहे, असे म्हणावे लागेल. कोठे ही तुम्ही गेलात तरी तुमच्याकड ेआपुलकीच्या भावनेने कोणी ही पाहाणार नाही, याचा अनुभव तुम्हाला चांगलाच आहे. आपुलकीचा भावना नाहीच नाही, परंतु दहिं ू लोकांकडून तुम्हाला परक्या पेक्षा परके लेखण्यात येते. एकाच गावात राहणारे स्पशृ्य आखण अस्पशृ्य यांचा परस्पर संबंि कसा हे जर पाहू लागले तर पुजारी शजेारी राहणार िोघे भाऊ असे कोणाला ही म्हणता येणार नाहीं छावणी दिलेले हे िान परस्पर ववरोिी सैन्याच ेतल आहेत असेच म्हणावे लागेल. जजतके मुसलमान लोक दहिंूंना जवळच े वाटतात, त्यांच्याशी जेवढा त्यांचा स्नेहभाव असतो त्याच्या शत्तांशान ेिेखील तुमच्याशी दहिंूंचा नसतो. दहिं ूमुसलमान हे लोकल बोडाणत, कायिे कौजन्सलात व्यापारात एकमेकानंा सहाय्यभूत होऊन वागतात; पण तुमच्याशी तसे सहानुभूताने दहिं ूलोकांना वागल्याच ेएखािे तरी उिाहरण िाखवून िेता येईल काय? उलटपेक्षा त्यांचा तुमच्या ववरुद्ध नेहमीचा कटाक्ष असतो, ही गोष्ट मार खरा आहे. दहिंचू्या मनात तुमच्या ववरुद्ध असलेल्या कटाक्षाचा पररणाम ककत्ता वविातक झाला आहे हे तुमच्या पैकी ज्या कोणाला िाि मागण्या कररता कोटाणत जाण्याचा प्रसंग आलेला आहे तो आपल्या अनुपवाने सांगू शकेल. कोटण आपल्याला न्याय िेईंल, पोलीस आपल्याला मित करील असा तुम्हापैकी कोणा एकाला तरी ववश्वास वाटतो का? व तो जर वाटत नाही तर तशा वतृ्ती होण्यास काय कारण आहे? माझा मते अशा अववश्वासाच कारण एकच आहे व ते हेच की दहिं ूलोकांमध्ये तुमच्या बद्दल कोणत्याही प्रकारचा सहानुभूती नसल्या कारणाने ते आपल्या अधिकार सिपुयोग करतील अशी आशा तुम्हाला वाटत नाही. हे जर खरे आहे तर शरतु्वाने भरलेल्या या वातावरणात राहून तुमचा काय उपयोग होणार आहे?

• दहिं ूसमाजात तुमच्या कररता समता आहे काय?

हा प्रश्न खरोखरीच ववचारावयासच नको. अस्पशृ्यता हा मूतत णमंत असमानताच आहे. एवढी मोठी असमानतेची जागती ज्योत कोठेच दिसावयाचा नाही. अस्पशृ्यतेपेक्षा जास्त उग्र स्वरुपाची असमानता जगाच्या इततहासात अन्य कोठेच सापडणार नाही. कमी अधिक भावामुळे एकाने आपली मुलगी िसुऱ्याच्या मुलाला न िेणे, कमी अधिक भावामुळे एकाने िसुऱ्याच्या बरोबर सहभोजन न करणे अशा प्रकारच ेअसमानतेच ेतनिशणक वतणन आपणास पाहावयास सापडले. परंत ुएका माणसाला िसुऱ्या माणसाने न सशवण्या इतका पततत लेखण्याची प्रथा दहिं ूिमाण खेरीज आखण दहिं ूसमाजाखेरीज अन्यर कोठे तरी सापडले काय? ज्याच्या स्पशाणने पाणी बाटते, ज्याच्या स्पशाणन िेव बाटतो, तो प्राणी मानवाच्या कोटीत गणला गेला आहे अस ेकोणी तरी म्हणेल काय? अस्पशृ्य माणसाकड ेपाहण्याची दृष्टी आखण रक्तवपतीने भरलेल्या माणसाकड ेपाहण्याची दृष्टी यात काय फरक आहे? रक्तवपती भरलेल्या माणसाबद्दल लोकांच्या मनात ककळस जरी असला तरी त्याच्याबद्दल लोकांच्या मनात सहानुभतूी तरी असते! परंत ुतुमच्या बद्दत्न सहानुभतूी तर नसतेच पण ककळस मार असतो. रक्तवपती भरलेल्या माणसापेक्षा िेखील तुमची जस्थती

हीन आहे. अजून दह खेडगेावात एखािा स्पशृ्य माणूस उपास सोडीत असताना जर महाराचा शब्ि त्याच्या कानावर पडला तर तो अन्न ग्रहण करीत नाही एवढा कलंक तुमच्या शरीराला, एवढा कलंक तुमच्या शब्िाला आहे! अस्पशृ्यता दहिं ुिमाण वरील कलंक आहे असे काही लोक म्हणत आहेत. पण त्या बतवाणीत खर म्हटले असता काही अथण नाही दहिं ूिमण कलंककत आहे असे एक ही दहिं ूमानीत नाही. तुम्ही कलंककत आहात अपववर आहात असे मार बहुजन दहिं ूसमाज मानतो. दह िशा तुम्हाला का प्राप्त झाली हे तुम्ही दहिं ुिमाणत रादहलं्यामुळे ही िशा तुम्हाला प्राप्त झाली आहे असे मला वाटते. तुमच्यातील जे मुसलमान झाले त्यांना दहिं ूअस्पशृ्य मानात नाहीत व असमान लेखीत नाहीत. तुमच्यातील जे खखस्ती झाले त्यांना दहिं ूअस्पशृ्य मानात नाहीत व असमान लेखीत नाहीत. नुकताच रावणकोर येथे घडलेला प्रकार ववचारात घेण्यासारखा आहे. तेथील धथया जातीतील अस्पशृ्य लोकांस रस्त्यावरून चालण्याची मनाई आहे. परवाच त्यांच्या पैकी काही जणांनी शीख िमण स्वीकारला, हे तुम्हास मादहत असेलच. अस्पशृ्य असताना ज्या लोकांस त्या रस्त्यावरून चालता येत नव्हते त्याच लोकांना शीख िमण जस्वकारल्या बरोबर त्यांच्या वरची बंिी उडवली गेली. या सवण गोष्टीवरून एक गोष्ट ससद्ध होत आहे की तुमच्या अस्पशृ्यतेला व तुमच्या असमानतेला जर काही कारण असेल तर ते तुमचा आखण दहिं ुिमाणचा असलेला लागाबांिा हे होय.

या असमानतेच्या अन्यायात सांत्वन करण्याच्या हेतूने काही स्पशृ्य लोक अस्पशृ्यांना सांगतात की तुम्ही सशक्षण घ्या, म्हणजे तुम्हाला सशवू! तुम्ही स्वच्छ राहा म्हणजे तुम्हाला सशवू! आखण समानतेने वागवू! खरे म्हटले असता, अडातन महाराची िररद्री महाराची आखण अस्वच्छ महाराची जी गत होते तीच गत सशकलेल्या महारांची, पैसैवाल्या महारांची आखण स्वच्छ राहणाऱ्या महारांची होते. हे तुम्हा आम्हा सवाणना अनुभवाने माहीत आहे पण तो प्रश्न जरी बाजूला ठेवला तरी जर सशक्षण घेतल्यासशवाय, हाती पैसा असल्या सशवाय, अगंावर पोशाख असल्या सशवाय, मान मान्यता समळणार नाही तर साध्या महाराने काय करावे? ज्याला सशक्षण प्राप्त होऊ शकत नाही, ज्याला पैसा समळू शकत नाहीं आखण ज्याला तनटनेटका पोशाख करता येत नाही त्या महाराला समानता कशी समळणार? खखस्ती िमाणत, मुसलमान िमाणत जी समानतेची सशकवण िेण्यात आली आहे ततचा संबंि ववद्या, िन, पोशाख, पराक्रम अशा बा्य वस्तूंशी मुळीच नाही माणसाच ेमनुष्यत्व हीच महत्वाची गोष्ट आहे असे िोन्ही िमण मानतात्त व ते मनुष्यत्व सवाणना आिरणीय असणे पादहजे. कोणी कोणाचा अपमान करू नये व कोणी कोणाला असमान मानू नये असे ते िमण सशकवतात. दहिं ुिमाणत या सशकवणीचा पूणण अभाव आहे. ज्या िमाणत मनुष्याच्या मनुष्यत्वाला व त्याच्या माणुसकीला काही ककमत नाही तो िमण काय कामाचा? आखण त्याला कवटाळून िरून राहाण्यात काय हाससल आहे? याला उत्तर म्हणून काही दहिं ूलोक उपतनषिाची साक्ष िेतात त्यात ईश्वर सवणर भरता आहे, असे तत्त्व आहे म्हणून बढाई समरवतात. ववज्ञान आखण िमण या िोन गोष्टी अिा तनरतनराळया आहेत. एखािी गोष्ट ववज्ञानाचे तत्त्व आहे कक िमाणची सशकवण आहे याचा ववचार केला पादहजे. सवाणभूती एक ईश्वर हा ववज्ञानाचा ससद्धांत आहे. िमाणच्या

तत्वांचा वागणुकीशी संबंि असतो, ववज्ञानाचा नसतो. सवाणभूती एक ईश्वर हा िमाणची सशकवण नाहीं हवं ववज्ञानाच े तत्त्व आहे दह गोष्ट, दहिं ू लोक त्याप्रमाणे वागत नाहीत ्या माझा म्हणायाचा पुरावाच आहे. उलटपक्षी दहिं ूलोकांचा असा आग्रहच असेल का सवाणभूती एक परमेश्वर आहे. दह गोष्ट तत्त्वज्ञानाचा ससद्धांत नसून त्यांच्या िमाणचा पाया आहे आखण म्हणून त्यांचा िमण शे्रष्ठ आहे. तर त्यांना एंवढेच उत्तर पुरे आहे की त्यांच्या इतके नीच लोक जगामध्ये िसरे कोणीच नसतील मुखाने सवाणभूती ईश्वर असा जप करणाऱ्या आखण कृतीन ेभूतमाराची ववडबंना करणाऱ्या लोकांचा 'मुख मेँ राम बगल में छुरी' 'बोलणे महानुभावाच ेपण करणी कसाबाची' अशा िषु्ट लोकातच समावेश करावा लागेल. सवाणभूती एक ईश्वर मानणारे आखण आने माणसाला पशुतुल्य लेखणारे लोक िांसभक आहेत, त्यांचा संग करू नका. मुगयांना साखर घालणारे व माणसांना पाण्यावाचनू मारणारे लोक िांसभक आहेत त्यांचा संग करू नका! त्यांच्या संगामुळे तुमच्यावर काय पररणाम झाला आहे? तुमचा इज्जत नाहीशी झाली, तुमचा मान सम्मान नाहीसा झाला. खरे म्हटले असता दहिं ूसमाजातच तुम्हाला मान सन्मान नाही, हे म्हणणे वस्तुजस्थतीच्या मानाने अपुरे पडते. तुम्हाला दहिं ूलोकच हलके मानतात अस ेनव्हे तर मसुलमान व खखस्ती लोक िेखील तुम्हाला हलके लेखतात. खरे म्हटल असता मुसलमान िमाणत, खखस्ती िमाणत शे्रष्ठ कतनष्ठ, उच्च नीच असा भेिभाव जागतृ करणारा सशकवण नाही असे असताना िेखील हे लोक तुम्हाला कमी लेखतात. त्याच ेकारण काय हे ्याच ेकारण एकच. दहिं ूलोक तुम्हाला नीच लेखतात म्हणूनच तुम्हाला मुसलमान व खखस्ती लोक नीच लेखतात. अस्पशृ्याना जर आम्ही समान लेखले तर दहिं ूलोक आपल्याला अस्पशृ्याच्या इलकेच खालच ेलेखतात. या भीतीमुळे मुसलमान ब खखस्ती लोक तुमच्याशी दहिं ूप्रमाणेच अस्पशृ्यता पाळतात. आम्ही दहिं ूसमाजात दहन गणले गेलो आहोत. हलकेच नव्हें तर दहिंचू्या असमानतेच्या वतणणुकीमुळे आम्हा सवण दहिंसु्थान िेशामध्ये सवाांपेक्षा दहन गणले गेलो आहोत हा अपमानकारक पररजस्थती टाळण्याकररता हा कलंक िवुून काढण्याकररता नरिेहाच ेचीज करण्याकररता, ज़र काणता एखािा उपाय असेल तर तो एकच आहे व तो म्हणजे दहिं ुिमाणचा व दहिं ुसमाजाचा त्याग करणे हाच होय.

• दहिं ुिमाणत तुम्हाला स्वातंत्र्य आहे काय?

िरेक नागररकाला जेवढे कायद्याने व्यवसाय स्वातंत्र्य आहे, तेवढे व्यवसाय स्वातंत्र्य तुम्हाला ही आहे, िरेक नागररकाला कायद्याने जजतके व्यजक्त स्वातंत्र्य आहे. तवेढे व्यजक्त स्वातंत्र्य लमु्हाला ही आहे. अस ेकाही लोक म्हणतील परंतु या म्हणण्यात खरोखर काही अथण आहे काय? तो याचा खोल ववचार तुम्ही करायला पादहजे. ज्याला ज़न्म जात िदं्या सशवाय िसुरा कोणताही ििंा समाज करू िेत नाही, त्या माणसाला तुला व्यवसाय स्वातंत्र्य आहे असे सांगण्यात काय हाससल आहे? ज्याला संपत्ती समळववण्याचे कोणत्याही प्रकारच ेद्वार खलेु नाही त्याला तुझ्या संपत्तीला कोणीही हात लावू शकणार नाही, तुझा संपत्ती उपभोगण्यास तू स्वतंर आहेस हे अस ेसांगण्यात काय सत्य आहे? ज़न्म जात अपववरतेमुळे ज्याचा नोकरीत प्रवेश होऊ शकत न