eighth canto-bhagavatha sreedhareeyam

Post on 24-Dec-2015

59 Views

Category:

Documents

17 Downloads

Preview:

Click to see full reader

DESCRIPTION

Sreedhareeyam commentary for bhagavatham 8th canto

TRANSCRIPT

ओं श्री-श्री-याधा-कृष्णाभमां नभ्

श्रीभद्-बागवत-भहा-ऩुयाणभ ्।

Vएर्सिओन ्१.०२ ऊप्रोअदेद् Oच्त.् २७, २००९.

अथाष्टभ् स्कन्ध्

(८)

अथाष्टभ् स्कन्ध्

(८.१)

अथ प्रथभो’ध्माम्

॥ ८.१.१ ॥

श्री-याजोवाच—

स्वामम्बुवस्मेह गुयो वंशो’मं ववस्तयाच ्छ्रुत् ।

मत्र ववश्व-सजृां सगो भनून ्अन्मान ्वदस्व न् ॥

श्रीधय् ॒ श्री-गणेशाम नभ् । नभ् श्री-ऩयभ-हंसास्वाददत-चयण-कभर-चचन-्भकयन्दाम बक्त-जन-भानस-ननवासाम श्री-याभचन्राम ।

अथाष्टभे चतुय-्ववशंत्म-् अध्मामैय ्भनु-वणिनभ ्।

तत ्सुतैय ्ऋवष-देवेन्रैय ्भुनतिर्बश ्च हये् सह ॥

प्रनत-भन्व-्अन्तयं चैव भन्व-्आद्मा् षट् ऩथृक् ऩथृक् ।

प्रवतिमन्न्त सद्-धभािन ्ऩारमन्त्म ्आचयन्न्त च ॥

अतो भन्व-्अन्तयस्मोक्तं सद्-धभि इनत रऺणभ ्।

मेन वै क्रिमभाणेन नयो न ननयमं व्रजेत ्॥

तत्र तु प्रथभे स्वामं- बुव् स्वायोचचषस ्तथा ।

उत्तभस ्ताभसश ्चेनत चतुय-्भनु-ननरूऩणभ ्॥

स्वामंबुवे’न्तये’नन्त- दयुन्त-गुण-वणिनात ्।

भुददत् ऩरयऩप्रच्छ सवि-भन्व-्अन्तय-न्स्थनतभ ्॥

स्वामंबुवस्मेनत त्रत्रर्ब्, मत्र ववश्व-सजृां भयीच्म-्आदीनां भनु-कन्मासु ऩुत्र-ऩौत्रादद-सगि् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ श्री श्री याधाकृष्णाभमां नभ् ।

अष्टभे िभ-सन्दबे सन्दबािणां सभाहृनत् ।

क्रिमते मन-्ननदेशेन स भे’नन्म-गनतय ्गनत् ॥

श्री-कृष्ण कृष्ण-चैतन्म स-सनातन-रूऩक ।

गोऩार यघुनाथाप्त व्रज-जीवक ऩादह भाभ ्॥

अथाष्टभ-स्कन्धस्म िभ-सन्दबि् ।

स्वार्भ-ऩदैय ्न व्मक्तं मद् व्मक्तं चास्पुटं क्वचचत ्।

तत्र ततै्रव ववऻेम् सन्दबि् िभ-सञ्ज्ऻक् ॥

वैष्णवाऩरयतोष् स्माद् मत्र मत्र ततस ्तत् ।

रेख्मं वैष्णव-र्सद्धान्तं दाक्षऺण्मेनैव क्रकञ्ज्चन ॥

ववश्वनाथ् ॒ श्री-गोवधिन-धारयणे नभ् ।

प्रणम्म श्री-गुरं बूम् श्री-कृष्णं करणाणिवभ ्।

रोकनाथं जगच-्चऺु् श्री-शुकं तभ ्उऩाश्रमे ॥

गोऩ-याभाजन-प्राण-पे्रमसे’नतप्रबुष्णवे ।

तदीम-वप्रम-दास्माम भां भदीमभ ्अहं ददे ॥

भन्वन्तयस्म सद्-धभि इनत रऺणभ ्ईरयतभ ्।

तस्म प्रवतिका् क्रकन्तु भन्वाद्मा् षट् ऩथृक् ऩथृक् ॥

प्रनतभन्वन्तयं तस्भाच ्चतुवविंशनत-सङ्खख्मकै् ।

अध्मामैय ्अष्टभ-स्कन्धे ते वण्मिन्ते मथोचचतभ ्॥

अध्मामेनोक्तभ ्एकेन भन्वन्तय-चतुष्टमभ ्।

तोर्ब्जोय ्गजेन्रोऩाख्मानभ ्अथोक्त् ऩञ्ज्चभो भनु् ॥

षष्ठश ्चात्राम्फुधेय ्भन्थश ्चाभतृाख्मानभ ्अष्टर्ब् ।

एकेन सप्तभादीनां भनूनाभ ्अनुकीतिनभ ्॥

एकेन तेषां कभािणण नवर्बय ्वाभनेदहतभ ्।

भत्स्मावताय एकेनेत्म ्एवं स्कन्धो’ष्टभो भत् ॥

अथात्र प्रथभे स्वामम्बुव-स्तोतं्र प्रकीत्मिते ।

भन्वन्तयीम-भन्व-्आदद-षट्कानां च चतुष्टमभ ्॥

तद् एवं चतुथािदद-स्कन्धेषु स्वामम्बुव-भनु-वंश-कथा-प्रासङ्खचगक-भयीच्म-्आदद-वंश्म-प्रह्रादाद्म-्उऩाख्मानाभ ्ऋत-ऩान-प्रभुददतो याजा सवि-भन्व-्आदद-कथां न्जऻासभान् ऩचृ्छनत स्वामम्बुवस्मेनत ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२ ॥

भन्वन्तये हयेय ्जन्भ कभािणण च भहीमस् ।

गणृन्न्त कवमो ब्रह्भंस ्तानन नो वद शणृ्वताभ ्॥

श्रीधय् ॒ भहीमसो हये् । अत्र क्वचचद् फहु ऩाथान्तयभ ्अन्स्त तद् उऩेक्षऺतभ ्अस्भार्ब् ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भहीमसो हये् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.३ ॥

मद् मन्स्भन्न ्अन्तये ब्रह्भन ्बगवान ्ववश्व-बावन् ।

कृतवान ्कुरते कताि ह्म ्अतीते’नागते’द्म वा ॥

श्रीधय् ॒ मन्स्भन्न ्अतीते मत ्कृतवान,् मन्स्भन्न ्अनागते मत ्कताि क्रिष्मनत, अद्म वा वतिभाने मत ्कुरते तद्वद् एत्म ्अन्वम् ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मद् इनत तद्वद् एत्म ्अध्माहृतेनान्वम् । अन्तये भन्वन्तये अद्म वतिभाने ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.४ ॥

श्री-ऋवषय ्उवाच—

भनवो’न्स्भन ्व्मतीता् षट् कल्ऩे स्वामम्बुवादम् ।

आद्मस ्ते कचथतो मत्र देवादीनां च सम्बव् ॥

श्रीधय् ॒ अन्स्भन ्कल्ऩे षण-्भनवो व्मतीता् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तेषु भध्मे आद्म् स्वामम्बुव् ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.५ ॥

आकूत्मां देवहूत्मां च ददुहत्रोस ्तस्म वै भनो् ।

धभि-ऻानोऩदेशाथिं बगवान ्ऩुत्रतां गत् ॥

श्रीधय् ॒ तस्म भनोय ्ददुहत्रा् कवऩर-मऻ-भूनतिभमां ऩुत्रतां गत् प्राप्त् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ आकूत्माभ ्इनत । कमो् ? तत्राह—ददुहत्रोय ्इनत ॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ ददुहत्रो् कमोय ्इत्म ्अऩेऺामाभ ्आह—आकूत्मां देवहूत्मां च ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.६-७ ॥

कृतं ऩुया बगवत् कवऩरस्मानुवणणितभ ्।

आख्मास्मे बगवान ्मऻो मच ्चकाय कुरूद्वह ॥

ववयक्त् काभ-बोगेषु शतरूऩा-ऩनत् प्रबु् ।

ववसजृ्म याज्मं तऩसे सबामो वनभ ्आववशत ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.८ ॥

सुनन्दामां वषि-शतं ऩदैकेन बुवं स्ऩशृन ्।

तप्मभानस ्तऩो घोयभ ्इदभ ्अन्वाह बायत ॥

श्रीधय् ॒ घोयं दशु्चयं तऩस ्तप्मभान् सभाधाव ्अनुबूतभ ्इदं वक्ष्मभाणं ननदरतोच््वर्सत-वद् ववन्स्भत इवोऩददशन्न ्इवानुवदन्न ्इव चाष्टर्ब् श्रोकैय ्अन्वाह ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अन्वाह जजाऩ ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.९ ॥

श्री-भनुय ्उवाच—

मेन चेतमते ववश्वं ववश्वं चेतमते न मभ ्।

मो जागनति शमाने’न्स्भन ्नामं तं वेद वेद स् ॥

श्रीधय् ॒ मेन चचद्-आत्भना ववश्वं चेतमते चेतनी-बवनत । ववश्वं तु मं न चेतमते न चेतनी-कयोनत । स्वत एव चचद्-रूऩत्वात ्। तत्र हेतु्—अन्स्भन ्शमाने स्वऩनत मो जागनति साक्षऺतमा वतिते । अहो चचतं्र नामं जनस ्तं वेद । स तु इभं वेद ॥९॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ मेन चेतमते इत्म-्आदद । ववश्वं चेतमते चेतनीबवनत, ववश्वं तु मं न चेतमते, न स्भनृत-ववषमीकयोनत । चचती स्भतृ्माभ ्। चेतनं चेतस ्तं कयोतीनत णणच ्। अन्स्भन ्रोके’ववद्ममा शमाने रुप्त-ऻाने मो जागनति, सविभ ्एव ऩश्मनत, ननत्मावफोधत्वात,् अमं रोकस ्तं न वेद । स तु सविं वेदेत्म ्अथि् । अत् सषृ्टे् प्राग ्अन्ते च स एव श्री-कृष्ण् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ इदं मेनेत्म-्आददकं तद् ईहभानभ ्इत्म-्आद्म-्अन्तभ ्अन्वाह—मो जागनति प्रऩद्मत इनत ऩमिवसान-क्रिमामां स्व-तात्ऩमाित ्। मेनेनत म इत्म ्अथि् । सुऩाभ ्। सुऩो बवन्तीनत छान्दस-वानतिकात ्। नामभ ्इनत जाग्रद्-दशामां तज-्ऻान-च्छाममैव ववश्वस्म ऻानात ्सुषुप्त-दशामां तस्मा अवऩ नतयोधानात ्तस्म तु स्वत् र्सद्ध-सवि-व्माऩक-ऻानत्वाद् अमुक्तभ ्एवैतद् इनत बाव् ॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ मेन स इत्म ्अथि् । चेतमते ववश्वं चेतनीकयोनत ववश्वं कतुिं मं न चेतमते, अन्स्भन ्ववश्वन्स्भन ्शमाने सुन्प्त-सुषुन्प्त-प्ररम-गते’वऩ सनत मो जागनति मन्स्भंश ्च मोग-ननरां गते तु नेदं ववच्वं जागतॉनत प्रिभाऺेऩ-रर्ब्धं तस्भाद् अमं ववश्व-वतॉ जनस ्तं न वेद । स च हरयय ्इभं वेद ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१० ॥

आत्भावास्मभ ्इदं ववश्वं मत ्क्रकन्ञ्ज्चज ्जगत्मां जगत ्।

तेन त्मक्तेन बुञ्ज्जीथा भा गधृ् कस्म न्स्वद् धनभ ्॥

श्रीधय् ॒ तस्मेश्वयत्वं दशिमन ्रोकस्म दहतभ ्उऩददशनत—आत्भना ईश्वयेणावास्मं सत्ता-चैतन्माभमां संव्माप्मं ववश्वं सविं जगत्मां रोके मत ्क्रकन्ञ्ज्चज ्जगद्-बूत-जातभ ्। अतस ्तेनैवेश्वयेण मत ्क्रकन्ञ्ज्चत ्त्मक्तं दत्तं धनं तेनैव बुञ्ज्जीथा् बोगान ्बूङ्खक्ष्व । मद् वा, तेन हेतुना त्मक्तेनेश्वयाऩिणेन बुञ्ज्जीथा न स्वाथिभ ्। कस्म न्स्वत ्कस्मचचद् अवऩ धनं भा गधृो भार्बकाङ्खऺी् । मद् वा, कस्म-न्स्वद् इनत कस्मान्मस्म धनभ ्अन्स्त, मतो धन-काङ्खऺा क्रिमेतेत्म ्अथि् । तथा च शु्रनत्, ईशावास्मभ ्[ईश. १] इनत मथा-श्रोकभ ्एव ॥१०॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ आत्भावास्मभ ्इदभ ्इत्म-्आदद । जगत्मां मत ्क्रकन्ञ्ज्चद् अदृश्मं तत ्सविं जगत ्नश्वयं, गच्छतीनत जगत ्। अत इदं ववश्वभ ्आत्भावास्मभ ्आत्भना अवास्मभ ्अवासनीमभ ्अवऺेप्मभ ्इत्म ्अथि् । अव-ऩूवाित ्असु ऺेऩणे इत्म ्अत् र्सदे्् । अत्रासन्क्तय ्न कामेनत बाव् । तेन हेतुना त्मक्तेन त्मागेन एव बुञ्ज्जीथा्, त्माग एव बोग् क्रिमते, तेन बोगेन सदा तपृ्तेन बववतव्मभ,् तस्भात ्कस्मचचत ्धनं भा गधृ्, ऩञ्ज्चम्म-्अथे षष्ठी, कस्भाद् अवऩ धनं भाकाङ्खऺणीमभ ्इत्म ्अथि् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तस्मेश्वयत्वं दशिमन ्स्व-ऩुत्र-ऩौत्राददकभ ्उदद्श्म—आत्भेनत । जगत्मां त्रत्रबुवने मत ्क्रकन्ञ्ज्चज ्जगत-्स्थानं स्वीम-देहेन्न्रमाददकभ ्अवऩ तत ्सविभ ्आत्भनो बगवत एव आवास्मभ ्आवास-ववषमी-बूतं कभिणण ण्मत ्। सम्मग ्वासाहिभ ्इनत । तेनैव स्व-िीडास्ऩदत्वेन सषृ्टत्वाद् इनत बाव् । अतस ्तत्र तत्र स्थाने बगवन-्भन्न्दयं तद्-अच्मिं च संस्थाप्म तद्-अनुऻां सम्प्रार्थ्मैव स्व-वास-गहंृ, ततो ननकृष्टभ ्एव सेवक-फुद्ध्मा ननभॉमतां, न तु तत्र स्वस्मैव सत्त्वभ ्आयोप्म तन-्भन्न्दयभ ्अननभािमैवेत्म-्आददको ध्वनन् । एवं फहु-धन-सद्-बावे’वऩ तेन ऩयभेश्वयेण भत-्त्मक्तं कभि-कायेभमा वेतनभ ्इव भद्-दत्तं वा भार्बकाङ्खऺी् । तत-्सेवामां तद्-बक्त-सेवामां च फहु-धनं ऩमािप्तीकृत्म तच-्छेषेणैव ऩात्र-र्भत्र-करत्रादीनां स्वस्म चोदय-बयणं कुव ्ि इनत बाव् ।

ननु ते ऩुत्र-करत्रादमो नात्र व्मवस्थामां संभन्मेयंस ्तत्र सतजिनभ ्आह—न्स्वत ्प्रश्ने । अये कस्म धनं स्व-गहेृ न्स्थतभ ्अवऩ धनं ऩयभेश्वयं ववना कस्म ? न कस्माऩीत्म ्अथि् ।

मावद् र्िमेत जठयं तावत ्सत्त्वं दह देदहनाभ ्।

अचधकं मो’र्बभन्मेत स स्तेनो दण्डभ ्अहिनत ॥ [बा.ऩु. ७.१४.८] इनत नायदोक्ते् ।

मद् वा, कस्मैच्द् अन्मस्मावऩ भा गधृ् । तथा च शु्रनत्—ईशावास्मभ ्इदं सविं [ईश. १] इनत मथा-श्रोकभ ्एव ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.११ ॥

मं ऩश्मनत न ऩश्मन्तं चऺुय ्मस्म न रयष्मनत ।

तं बूत-ननरमं देवं सुऩणिभ ्उऩधावत ॥

श्रीधय् ॒ ननु मदद सविं व्माप्नोनत, तदहि चऺुय-्आददर्ब् क्रकं न प्रतीमते ? तत्राह—मं ऩश्मन्तं जनश ्चऺुय ्वा न ऩश्मनत, चऺुय-्आद्म-्अववषमत्वात ्। न दह प्रभातायं प्रभाणं ववषमी-कयोतीनत बाव् । तथा च शु्रनत —्

चऺुषश ्चऺुय ्उत श्रोत्रस्म श्रोत्रभ ्इत्म-्आदद ।

ननु तदहि घटनाशे देव-दत्तस्म तद् ववषमं चाऺुषं ऻानभ ्इवेश्वयस्मावऩ स्वरूऩ-बूतभ ्। तद्-ववषमं ऻानं नश्मेत,् तत्राह—मस्म तु ऩश्मतश ्चऺुय ्ऻानं न रयष्मनत न नश्मनत । तत-्तद्-आकायेणोत्ऩन्नामा वतृ्तेय ्एव नाशो न स्वत्-र्सद्ध-ऻानस्म । न दह सववत-ृप्रकाश् प्रकाश्म-नाशे नश्मतीनत बाव् । बूतानन ननरमो मस्म तं सवािन्तमािर्भण,ं तथावऩ सुऩणिं शोबन-ऩतनभ ्असङ्खगभ ्उऩधावत बजध्वभ ्॥११॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ मं ऩश्मनत न ऩश्मन्तभ ्इत्म-्आदद । एवं बगवन्तं ऩश्मन्तं रष्टायं चऺुय ्न ऩश्मनत, चऺुषोय ्अववषमत्वात,् तच ्चऺुस ्तु ववश्वभ ्एव ववषमीकयोनत, ऻानात्भकत्वात ्तद्-इन्न्रमाणाभ ्। चऺुय ्इत्म ्उऩरऺणभ,् सवािण्म ्एव तस्माखण्ड-फोध-रूऩाणण इन्न्रमाणण । चऺुय ्इत्म ्आदीनन तस्म प्रतीत्म-्अर्बप्रामेणोच्मन्ते, केवरानन्द-भमत्वात ्तेषां चऺुय-्आददत्मेनानुकयणभ ्इत्म ्अथि् । अत आह—

मस्म चऺुय ्न रयष्मनत, ननत्मत्वात ्तद्-अङ्खगानाभ ्। चऺुय ्इनत काकाक्षऺ-गोरक-न्मामेनोबमत्र मोज्मभ ्। रयष ्दहसंामां बुवाददय ्ददवाददत्वभ ्आषिभ ्। धातूनाभ ्अनेकाथित्वाद् इह नशाथि् । तं देवभ ्उऩधावत । सुष्ठु ऩा शोबनं यऺणभ ्इत्म ्अथि् । ऩा यऺणे ऩानभ,् ऩा सम्ऩद्-आदद सैव ऋणभ ्ऋण-प्रदानं मस्म स ,्

तथा ऩानत मथा तं को’वऩ सेववतंु न शक्नोनत, उत्तभणि एव स ,् तस्म करणा-रूऩभ ्ऋणं न कैय ्अवऩ शोधनमतुभ ्शक्मत इनत बाव् ।

मद् वा, शोबना ऩा यऺणं मस्मां सा सुऩा रौऩदी तस्मा ऋ॑नं मत्र तं सुऩणिंन ्श्री-कृष्णभ ्। तथा चोक्तं,

ऋणभ ्एतत ्प्रवदंृ्ध भे हृदमान ्नाऩसऩिनत ।

मद् गोववन्देनत चुिोश कृष्णा भां दयू-वार्सनभ ्॥ इनत ।

मद् वा, सुऩणिभ ्उऩ इनत च्छेद् । उऩ सभीऩे न्स्थतभ ्इत्म ्अथि् । मद् वा, शोबनानन ऩणािनन ऩद्म-ऩराश-ववरासानन कय-चयणानन मस्म । बूत-ननरमं प्राणणनाभ ्आश्रमभ ्॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ चऺु् स्वरूऩ-बूता ऻान-शन्क्त्—स्वाबाववकी ऻान-फर-क्रिमा च [श्वे.उ. ६.८] इनत शु्रते् । शेषं सुगभभ ्॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ ननु जगद् इदं तस्मैवावास्मं तदहि कथं स क्वावऩ न दृश्मते ? तत्राह—मभ ्इनत । ननु तदहि घट-नाशे देवदत्तस्म तद्-ववषमं चाऺुषं ऻानभ ्इव दृश्मस्म जगतो नाशे ऩयभेश्वयस्मावऩ तद्-ववषमं ऻानं नश्मेत ्? तत्राह—चऺु् स्वरूऩ-बूता ऻान-शन्क्तय ्न नश्मनत—स्वाबाववकी ऻान-फर-क्रिमा च इनत शु्रते् । न

दह सववत-ृप्रकाश् प्रकाश्मस्म नाशे नश्मतीनत बाव् । बूत-ननरमं सवािन्तमािर्भनं देवं दीव्मन्तभ ्असङ्खगं सुऩणिं जीवात्भ-सखभ—्द्वा सुऩणाि समुजा इनत शु्रते् । उऩधावत सेवध्वभ ्॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१२ ॥

न मस्माद्म-्अन्तौ भध्मं च स्व् ऩयो नान्तयं फदह् ।

ववश्वस्माभूनन मद् मस्भाद् ववश्वं च तद् ऋतं भहत ्॥

श्रीधय् ॒ तस्म स्वरूऩस्म ननत्मत्वभ ्एवोऩऩादमन्न ्आह, न मस्मेनत । अभून्म ्आद्म-्अन्तादीनन ववश्वस्म मस्भाद् बवन्न्त ववश्वं च मत ्मद् रूऩभ ्। अत एवाव्मर्बचारयत्वात ्तद् ऋतं सत्मभ ्। भहत ्ऩरयऩूणिं ब्रह्भ ॥१२॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ न मस्मेत्म-्आदद । मस्म आद्म-्अन्तौ न स्त ,् अजत्वाद् अनाददत्वं, शाश्वतत्वाद् अनन्तत्वभ ्। आद्म-्अन्त-साऩेऺं दह भध्मभ,् तमोय ्अबावान ्न च भध्मं मस्म । मद् वा, आददय ्फाल्मं,

अन्तो वाधिक्मं, भध्मं मौवनं तेषाभ ्अबावान ्ननत्म-क्रकशोयभ ्इत्म ्अथि् । उक्तं च—सन्तं वमर्स कैशोये [बा.ऩु. ३.२८.१७] इनत । मस्म न स्व्, न ऩय्, बजने सनत सवि एव स्व इत्म ्अथि् । नान्तयं फदहश ्च नतय ्फदहय ्एक-रूऩभ ्अप्रतायकभ ्इत्म ्अथि् । मद् मस्भाद् अभूनन आद्म-्अन्तादीनन ववश्वस्म मस्भाद् मतो ववश्वं तद् ईश्वयाख्मं क्रकभ ्अवऩ वस्तु ऋतं सत्मं भहत ्ऩरयऩूणिं श्री-कृष्णभ ्इत्म ्अर्बप्राम् ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ तद् एवं तज-्ऻान-शक्तेय ्ननत्मत्वभ ्उक्त्वा तत-्स्थाऩनाम स्वरूऩस्म ननत्मत्वभ ्आह—न मस्मेनत ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ सवि-व्माऩकत्वभ ्आह—न मस्मेनत । अभूनन आद्म-्अन्तादीनन ववश्वस्म मस्भाद् बवन्न्त,

ववश्वं च मत ्मद्-रूऩभ ्। अत एवाव्मर्बचारयत्वात ्तत ्ऋतं सत्मं भहत ्ऩरयऩूणिं ब्रह्भेनत तत-्स्वरूऩ-ननत्मत्वभ ्उक्तभ ्॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१३ ॥

स ववश्व-काम् ऩुर-हूत-ईश्

सत्म् स्वमं-ज्मोनतय ्अज् ऩुयाण् ।

धत्ते’स्म जन्भाद्म-्अजमात्भ-शक्त्मा

तां ववद्ममोदस्म ननयीह आस्ते ॥

श्रीधय् ॒ ननु ववश्वं चेत ्तद् रूऩं तदहि तस्म कुतो जन्भाद्म-्अबाव् स्व-प्रकाशत्वं वा, कथं वा जगज ्जन्भादद-कतृित्वेन ववकारयण् सत्मत्वं ऩूणित्वं च तत्राह, स ईशो’ज् सत्मश ्च स्व-प्रकाशश ्च ऩुयाणश ्च ननवविकाय् । ववश्वं कामो मस्म । ऩूरूणण हूतानन नाभानन मस्म तथाववधो’वऩ मतो’स्म ववश्वस्म जन्भादद स्व-शक्त्मा भाममा धत्ते । तां च ननत्म-र्सद्धमा ववद्ममोदस्म दहत्वा ननन्ष्िम एवास्ते ॥१३॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ स ववश्व-काम इत्म-्आदद । कै शर्ब्दे, काम् शर्ब्द्, ववश्वभ ्इनत काम् शर्ब्दो नाभ मस्म । ववश्वं ववष्णु् इनत सहस्र-नाम्न् । प्रथभं नाभ ववश ्प्रवेशने, ववशनत सवि-बूत-हृदमभ ्इनत ऩयभार्बयाभत्वात,् सवि-हृदमङ्खगभो दह ववश्वं, ववशादेय ्व् इत्म ्औणाददको व् । न केवरं ववश्वभ ्इनत नाभ तस्म, ऩुरहूत् ऩुरूणण श्री-कृष्ण-क्रकशोय गोववन्दादीनन हूतानन नाभानन मस्म । ईशो’चचन्त्म-ऩयभैश्वमि् । सभो ननत्म-ह्रास-वदृ्ध-यदहत इनत बाव् । स्वमं-ज्मोनत् स्व-प्रकाश् । अजो’नादद्, अत एव ऩुयाण ,् अजमा ननज-शक्त्मा ववश्वस्म जन्भादद धत्ते, ववद्ममा शक्त्मा ताभ ्अजाभ ्उदस्म क्षऺप्त्वा ननयीहस ्तत-्कृत-ववश्व-जननाद् ईहा-यदहत आस्ते, सदा नतष्ठतीनत बाव ,् स एव श्री-कृष्ण् ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ तद् एवोऩऩादमनत—स इनत । ववश्वस्म सविस्म व्माऩक् कामो मस्म, ववश्वे अनन्ता् कामा वा मस्म स् । अत एव ऩुर फहुधा हूतो वेदैय ्गीत् । तत्र हेतु्—ईशो’चचन्त्म-शन्क्त्, मत् सत्म् सवि-सत्ता-हेतु-स्वरूऩ ,् मत् स्वमं-ज्मोनत् स्व-प्रकाश ,् अतश ्चाज् ऩुयावऩ नवत्वाद् ववकायान्तय-शून्मश ्च । तद् एवं ऩयभ-ऩूणो’प्म ्अस्म प्रऩञ्ज्चस्मावऩ अजमा भामाख्ममात्भाधीन-शक्त्मा जन्भादद ववधत्ते कयोनत । तां च भामां ववद्ममा उदस्म, तस्मां स-कामािमाभ ्अनासज्मैवास्ते । अत एव ननयीह एवास्त इत्म ्अथि् । तद् एतद् अचचन्त्म-स्वबाव-भम-रीरा-भात्रभ ्एवेनत बाव् ॥१३॥

ववश्वनाथ् ॒ सवाित्भत्वभ ्आह—स इनत । ऩुरूणण हूतानन नाभानन मस्म स् । मत्र ववद्माववद्मे न ववदाभो ववद्माववद्माभमाभ ्र्बन्नो ववद्मा-भमो दह म् स कथं ववषमी-बवतीनत .[गो.ता.उ.ई-शु्रतेय ्ववद्मा-शर्ब्देन स्वरूऩ-बूता चचच-्छन्क्तय ्अर्बधीमते, तमैव सुबगमा ऩट्ट-भदहष्म ्एव अजां दबुािगां ननयस्मेत्म ्अथि् । तद् उक्तभ—्भामां व्मुदस्म चचच-्छक्त्मा कैवल्मे न्स्थत आत्भनन [बा.ऩु. १.७.२३] इनत ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१४ ॥

अथागे्र ऋषम् कभािणीहन्ते’कभि-हेतवे ।

ईहभानो दह ऩुरष् प्रामो’नीहां प्रऩद्मते ॥

श्रीधय् ॒ मस्भाद् एवभ ्ईश्वय् कभि कृत्वा सन्त्मज्म नैष्कम्मेणास्ते, अथास्भाद् धेतो् ऋषमो’प्म ्अगे्र आदौ कभािणण कुविन्न्त । क्रकभ-्अथिभ ्? अकभि-हेतवे भोऺाथिभ ्। ऩाथान्तये कभि-नाशाम । दह मस्भात ्॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ सैषा च रीरा-र्शऺमा बक्त-सुख-ऩमिवसानैवेत्म ्आह—अथेनत । मस्भाद् एवभ ्असौ कभि कृत्वाप्म ्अनासज्म नैष्कम्मेणास्ते, अथास्भाद् धेतो ऋषमो’प्म ्अगे्र प्रथभावस्थत्वे कभािणण कुविन्न्त, तेष्व ्

अनासक्ता अवऩ बवन्तीत्म ्अथि् । क्रकभ-्अथिभ ्? अकभि-हेतवे तद्वन ्ननयीहत्वे प्राप्त्मै । तदहि कथं ऩूविभ ्एव ननयीहा न स्मु् ? तत्राह—दह मस्भाद् ईहभान एव ऩुरष् प्रामो’नासक्ते सत्म ्अनीहां प्रऩद्मते, िभात ्प्राप्नोनत, न तु हठाद् अनीहभान एवेत्म ्अथि् । तद् उक्तभ—्

आररऺोय ्भुनेय ्मोगं कभि कायणभ ्उच्मते ।

मोगारूढस्म तस्मैव शभ् कायणभ ्उच्मते ॥ [गीता ६.३]

कभेन्न्रमाणण संमम्म म आस्ते भनसा स्भयन ्।

इन्न्रमाथािन ्ववभूढात्भा र्भर्थ्माचाय् स उच्मते ॥ [गीता ३.६] इनत ॥१४॥

ववश्वनाथ् ॒ एवं तस्म मोग-ऩद्मेनैवेहभानत्वभ ्अनीहत्वं धतुिभ ्अशक्नुवन्तो भुनम् कार-बेदेनावऩ तत ्स्वन्स्भन ्सम्ऩादनमतुभ,् मतस ्तु इत्म ्आह—अथ अत एव अकभि-हेतवे नैष्कम्मािथिभ ्। हन्तवे इनत ऩाठे कभि-हननाथभ ्॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१५ ॥

ईहते बगवान ्ईशो न दह तत्र ववसज्जते ।

आत्भ-राबेन ऩूणािथो नावसीदन्न्त मे’नु तभ ्॥

श्रीधय् ॒ नन्व ्ईहभान् कभिर्बय ्अवगुन्ण्ठत् कोश-काय इव वध्मेतैव तत्राह—ईहत इनत । अतस ्तभ ्अनुवतिभाना मे ते नावसीदन्न्त न ववषज्जन्ते ॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ ववद्ममोदस्म ननयीह आस्त इनत मद् उक्तं, तद् एव ऋषमो’नुसंसयन्न्त । तद् एव ववशदमनत—ईहत इनत । स्वरूऩ-सुख-स्पूनति-रूऩ-ववद्ममा ऩूणित्वेन बगवत् कामािन्तये क्रिमभाणे’प्म ्अनासन्क्त्, ऋषीणाभ ्अवऩ तद्-अनुगत्मेत्म ्अथि् ॥१५॥

ववश्वनाथ् ॒ नन्व ्ईहभान् कभिर्बय ्अवगुन्ण्ठत् कोष-काय-वद्-वध्मतैवेत्म ्अत आह—ईहत इनत । अतस ्तभ ्अनुवतिभाना मे ते नावसीदन्तीनत । तद्-बन्क्तय ्उऩददष्टा ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१६ ॥

तभ ्ईहभानं ननयहङ्खकृतं फुधं

ननयार्शषं ऩूणिभ ्अनन्म-चोददतभ ्।

नॄन ्र्शऺमन्तं ननज-वत्भि-संन्स्थतं

प्रबंु प्रऩद्मे’णखर-धभि-बावनभ ्॥

श्रीधय् ॒ तद् एवं रोकानुग्रहाम ववश्व-सषृ्ट्म-्आदद म् कयोनत श्री-याभ-कृष्णाद्म-्अवतायैश ्च वेदोक्तभ ्अप्म ्आचयनत, तं शयणं व्रजाभीत्म ्आह—तभ ्इनत । ननजं वत्भि नयावतायानुरूऩो भागि् , तत्र सम्मक् न्स्थतभ ्। अत ईहभानं कभािचयन्तभ ्। तथावऩ जीव-वैरऺण्मभ ्आह—ननयहङ्खकृतं ननयार्शषभ ्अनन्म-चोददतभ ्इनत च । ननयहङ्खकायत्वे हेतु्—फुधभ ्। ननयाशीष्ट्वे हेतु्—ऩूणिभ ्। अनन्म-ननमुक्तत्वे हेतु्—प्रबुभ ्। तथावऩ कभािनुष्ठाने हेतु्—नॄन ्स्वाचायेण र्शऺमन्तभ ्। तत ्क्रकभ ्अथिभ ्? तत्राह—अणखरान ्धभािन ्बावमनत प्रवतिमतीनत तथा तभ ्॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ एतानन ननजोक्तान्म ्अनूद्म पर्रतभ ्आह—तभ ्ईहभानभ ्इनत । अत्र स ववश्वकाम [बा.ऩु. ८.१.१३] इत्म-्आदद त्रमस्मानुवाद् स्ऩष्ट एव । क्रकं च, “फुधभ”् इनत मेन चेतमत [बा.ऩु. ८.१.९] इत्म ्

अस्म, मं न ऩश्मनत [बा.ऩु. ८.१.११] इत्म ्अस्म च । “प्रबुभ”् इनत आत्भावास्मभ ्[बा.ऩु. ८.१.१०] इत्म ्अस्म । “ऩूणिभ”् इनत न मस्म [बा.ऩु. ८.१.१२] इत्म ्अस्म च ऻेम् ।

अथिश ्चामं—तं प्रऩद्मे । तत्र हेतव्—ईहभानभ ्। जगत-्सषृ्ट्म-्आददकं कुविन्तभ ्अवऩ ननयहङ्खकृतं, तद्-आसन्क्त-शून्मं, मतो फुधं स्वानन्दा’नुबव-शीरभ ्। मत् ऩूणिं ननयार्शषं च । तदहि क्रकभ-्अथिं कयोनत ?

तत्राह—नॄन ्इनत ।

ननु, नय-र्शऺणभ ्अवऩ फदहय-्आवेश एव ? तत्राह—ननजा बक्तास ्तेषां वत्भिनन सम्मक् न्स्थतभ,् तद्-अनुकूल्मामैव सविं कुविन्तभ ्इत्म ्अथि् । अत एव सवि-धभि-भूरस्म तेषां धभिस्म बावनेना’णखर-धभि-बावनभ ्अऩीनत । तभ ्एव प्रऩद्मे ॥१६॥

ववश्वनाथ् ॒ ननु त्वभ ्एवभ ्अस्भान ्उऩददशर्स स्वमं तावत ्साम्प्रतं क्रकं कयोषीनत ? तत्राह—तभ ्इनत । अहं तु प्रबंु नाभ-ववशेषानुक्तेय ्नाम्नाऩी प्रबंु, मेन चेतमते ववश्वभ ्[बा.ऩु. ८.१.९] इनत प्रिभोक्तेश ्चैतन्मं प्रबंु बगवन्तं तं प्रऩद्मे । कीदृशभ ्? तं प्रर्सदं्ध ऩयभेश्वयभ ्आत्भानभ ्एव ईहभानं काभमभानं मथान्मे बक्तास ्तभ ्ईहन्ते, तथासाव ्अवऩ सभीहते आत्भायाभत्वाद् इनत बाव् । ननयहङ्खकृतं सवेश्वय इत्म ्अहङ्खकाय-शून्मभ ्। अनन्म-चोददतं स्वेनववआददष्टं मन ्ननज-वत्भि स्व-प्रान्प्त-साधनं संन्स्थतं चचय-कार-व्मवधानात ्ववरुप्तं, तन ्नॄन ्र्शऺमन्तं स्वाचयणाददनेनत शेष् । अणखरभ ्अन्मूनं धभिं बन्क्त-मोगं बावमत्म ्आववबािवमनत प्रवतिमनत वा तभ ्॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१७ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत भन्त्रोऩननषदं व्माहयन्तं सभादहतभ ्।

दृष्ट्वासुया मातुधाना जग्धुभ ्अभमरवन ्ऺुधा ॥

श्रीधय् ॒ सभादहतभ ्अवऩ सन्तं भन्त्रोऩननषदं व्माहयन्तं दृष्ट्वा सुप्तोच््वर्सतवद् वववशभ ्इव भन्वाना असुया मातुधानाश ्च ऺुधा-ननर्भत्तेन जग्धुभ ्अत्तुभ ्अभमरवन्न ्अर्बदरुवुु् ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सभादहतभ ्सभाचध-स्थभ ्अवऩ सन्तं भन्त्रोऩननषदं व्माहयन्तं दृष्ट्वा सुप्तोच््वर्सतवद् वववशभ ्इव भन्वाना ऺुधा जग्धुभ ्अत्तुभ ्अभमरवन ्॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१८ ॥

तांस ्तथावर्सतान ्वीक्ष्म मऻ् सवि-गतो हरय् ।

माभै् ऩरयवतृो देवैय ्हत्वाशासत ्त्रत्र-ववष्टऩभ ्॥

श्रीधय् ॒ माभै् स्व-ऩुतै्र् । त्रत्र-ववष्टऩं स्वगिभ ्अऩारमत ्। स्वमभ ्एवेन्रो फबूवेत्म ्अथि् । तत्र प्रनत-भन्व-्अन्तयं भन्व-्आदम् षड् अन्मे’न्मे बवन्न्त । तथा दह सूतो द्वादशे वक्ष्मनत—

भन्वन्तयं भनुय ्देवा भनु-ऩुत्रा् सुयेश्वय् ।

ऋषमो’॒ंशावतायश ्च हये् षड्-ववधभ ्उच्मते ॥ [बा.ऩु. १२.७.१५] इनत ।

तत्राद्मे स्वामंबुवो भनु् । वप्रमव्रतोत्तानऩादौ भनु-ऩुत्रौ । माभादमो देवा् । भयीचच-प्रभुखा् सप्त-ऋषम् । मऻो हयेय ्अवताय् । इन्रश ्च स एवेनत । तन ्भन्वन्तयं ऩञ्ज्च-ववधभ ्एव तच ्चतुथि-स्कन्धोऩिभे ननरूवऩतभ ्॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ माभैय ्माभ-संऻकै् ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.१९ ॥

स्वायोचचषो द्ववतीमस ्तु भनुय ्अग्ने् सुतो’बवत ्।

द्मुभत-्सुषेण-योचचष्भत ्प्रभुखास ्तस्म चात्भजा् ॥

श्रीधय् ॒ द्ववतीमाददषु त्रत्रषु भन्वन्तयेषु भन्व-्आदद-षट्कभ ्आह—स्वायोचचषो द्ववतीमस ्त्व ्अनत मावद् गजेन्र-भोऺ-प्रश्नभ ्॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भन्वन्तयं दह भन्व-्आदद षट्क-मुक्तं बवनत । मद् उक्तं—

भन्वन्तयं भनुय ्देवा भनु-ऩुत्रा् सुयेश्वय् ।

ऋषमो’॒ंशावतायश ्च हये् षड्-ववधभ ्उच्मते ॥ [बा.ऩु. १२.७.१५] इनत ।

तत्राद्मे स्वामंबुव-भन्वन्तये स्वामम्बुवो भनु् । वप्रमव्रतोत्तानऩादौ भनु-ऩुत्रौ । माभादमो देवा् । भयीचच-प्रभुखा् सप्त-ऋषम् । मऻो हयेय ्अवताय् । मऻ एवेन्रश ्चेनत षट्कं चतुथि-स्कन्धोऩिभे ननरूवऩतभ ्। द्ववतीमाददषु त्रत्रषु भन्व-्आदद-षट्कान्म ्आह—स्वायोचचष इनत द्वादशर्ब् ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२०-२१ ॥

तते्रन्रो योचनस ्त्व ्आसीद् देवाश ्च तुवषतादम् ।

ऊजि-स्तम्बादम् सप्त ऋषमो ब्रह्भ-वाददन् ॥

ऋषेस ्तु वेदर्शयसस ्तुवषता नाभ ऩत्न्म ्अबूत ्।

तस्मां जऻे ततो देवो ववबुय ्इत्म ्अर्बववशु्रत् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२२ ॥

अष्टाशीनत-सहस्राणण भुनमो मे धतृ-व्रता् ।

अन्वर्शऺन ्व्रतं तस्म कौभाय-ब्रह्भचारयण् ॥

श्रीधय् ॒ ववबोय ्असाधायणं चरयतभ ्आह, अष्टाशीनत-सहस्राणीनत ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२३ ॥

ततृीम उत्तभो नाभ वप्रमव्रत-सुतो भनु् ।

ऩवन् सञृ्ज्जमो मऻ- होत्राद्मास ्तत-्सुता नऩृ ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२४ ॥

वर्सष्ठ-तनमा् सप्त ऋषम् प्रभदादम् ।

सत्मा वेदशु्रता बरा देवा इन्रस ्तु सत्मन्जत ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ वर्सष्ठेनत दन्त्म-भध्मो’मं, वर्सष्ठ ऋवष् प्रजाऩनत-गहृीतमा त्वमा इनत शु्रते् ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२५ ॥

धभिस्म सूनतृामां तु बगवान ्ऩुरषोत्तभ् ।

सत्मसेन इनत ख्मातो जात् सत्मव्रतै् सह ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२६ ॥

सो’नतृ-व्रत-दु् शीरान ्असतो मऺ-याऺसान ्।

बूत-रहुो बूत-गणांश ्चावधीत ्सत्मन्जत-्सख् ॥

श्रीधय् ॒ सत्मन्जत इन्रस्म सखा सन ्॥२६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२७ ॥

चतुथि उत्तभ-िाता भनुय ्नाम्ना च ताभस् ।

ऩथुृ् ख्मानतय ्नय् केतुय ्इत्म ्आद्मा दश तत-्सुता् ॥

श्रीधय् ॒ उत्तभस ्ततृीमो भनुस ्तस्म िाता ताभसश ्चतुथो भनु् ॥२७॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२८ ॥

सत्मका हयमो वीया देवास ्त्रत्रर्शख ईश्वय् ।

ज्मोनतधािभादम् सप्त ऋषमस ्ताभसे’न्तये ॥

श्रीधय् ॒ त्रत्रर्शख ईश्वय इन्र् ॥२८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.२९ ॥

देवा वैधतृमो नाभ ववधतेृस ्तनमा नऩृ ।

नष्टा् कारेन मैय ्वेदा ववधतृा् स्वेन तेजसा ॥

श्रीधय् ॒ अन्मान ्अवऩ ववर्शष्ट-ऩयािभान ्देवान ्आह—देवा वैधतृम इनत ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ देवा वैधतृम इत्म ्अत्र भन्वन्तये द्ववववधा देवा अबवन्न ्इनत दर्शितभ ्॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.३० ॥

तत्रावऩ जऻे बगवान ्हरयण्मां हरयभेधस् ।

हरयय ्इत्म ्आहृतो मेन गजेन्रो भोचचतो ग्रहात ्॥

श्रीधय् ॒ हरयय ्इत्म ्आहृतो व्माहृत् । ग्रहात ्ग्राहात ्॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आहृतो व्माहृत् ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.३१ ॥

श्री-याजोवाच—

फादयामण एतत ्ते श्रोतुभ ्इच्छाभहे वमभ ्।

हरयय ्मथा गज-ऩनत ंग्राह-ग्रस्तभ ्अभूभुचत ्॥

श्रीधय् ॒ अभूभुचत ्भोचमाभ ्आस ॥३१॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.३२ ॥

तत-्कथासु भहत ्ऩुण्मं धन्मं स्वस्त्ममनं शुबभ ्।

मत्र मत्रोत्तभश्रोको बगवान ्गीमते हरय् ॥

श्रीधय् ॒ श्रवणेच्छामां हेतु्—तत-्कथासु तासु कथासु । सा कथैव वा सु-भहत-्ऩुण्मभ ्। ऩुण्मस्म ववशेषणं धन्मभ ्इत्म-्आदद ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत-्कथा सा कथा ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१.३३ ॥

श्री-सूत उवाच—

ऩयीक्षऺतैवं स तु फादयामणण ्

प्रामोऩववष्टेन कथासु चोददत् ।

उवाच ववप्रा् प्रनतनन्द्म ऩाचथिवं

भुदा भुनीनां सदर्स स्भ शणृ्वताभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे प्रथभो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

भन्वन्तयानुवणिनं

प्रथभो’ध्माम् ।

॥ ८.१ ॥

(८.२)

अथ द्ववतीमो’ध्माम्

गजेन्रोऩाख्माने

॥ ८.२.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

आसीद् चगरयवयो याजंस ्त्रत्रकूट इनत ववशु्रत् ।

ऺीयोदेनावतृ् श्रीभान ्मोजनामुतभ ्उन्च्ित् ॥

श्रीधय् ॒

तुमे भन्व-्अन्तये प्रोक्तं गजेन्रस्म ववभोऺणभ ्।

द्ववतीमादद-त्रत्रर्बस ्तत ्तु ववस्तयेणोऩवण्मिते ॥

द्ववतीमे तु गजेन्रस्म गजीर्ब् िीडतो जरे ।

दैवाद् ग्राह-गहृीतस्म हरय-स्भनृतय ्उदीमिते ॥

आसीद् अन्स्त ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

त्रत्रकूट-तत्र-स्थो’द्मानसयो-वणिन-ववशु्रते् ।

द्ववतीमे’त्र गजेन्रेण ग्राहातेन हरय् स्भतृ् ॥

आसीद् अन्स्त ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२ ॥

तावता ववस्ततृ् ऩमिक् त्रत्रर्ब् शङृ्खगै् ऩमो-ननचधभ ्।

ददश् खं योचमन्न ्आस्ते यौप्मामस-दहयण्भमै् ॥

श्रीधय् ॒ तावता मोजनामुतेन । ऩमिक् ऩरयत् । त्रत्रकूट-सभाख्मा-फीजभ ्आह—त्रत्रर्ब् शङृ्खगैय ्भुख्मै् ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩमिक् ऩरयत् । तावता मोजनामुतेनैव । त्रत्रकूट-सभाख्मामा फीजभ ्आह—त्रत्रर्ब् भुख्मैय ्शङृ्खगैय ्ददश् ऊध्वि-गता एव ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.३ ॥

अन्मैश ्च ककुब् सवाि यत्न-धातु-ववचचत्रत्रतै् ।

नाना-रभु-रता-गुल्भैय ्ननघोषैय ्ननझियाम्बसाभ ्॥

श्रीधय् ॒ अन्मैश ्च शङृ्खगैय ्ननझियाम्बसां ननघोषैश ्च ककुब् । सवाि योचमन्न ्आस्त इनत ऩूवेणैवान्वम् । कथं-बूतै् शङृ्खगै् । यत्नैय ्धातुर्बश ्च ववचचत्रत्रतै् । नाना-ववधानां रभु-रतानां गुल्भा मेषु तै् ।

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अन्मै् शङृ्खगै् ककुब् सवाि अष्टाव ्एव ऩमिक् ददशो योचमन्न ्आस्त इनत ऩूवेणैवान्वम् । ननघोषैय ्ददशां योचना तासु प्रनतध्वनन-सभऩिणेनेनत ऻेमभ ्॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.४ ॥

स चावननज्मभानाङ्खनर् सभन्तात ्ऩम-ऊर्भिर्ब् ।

कयोनत श्माभरां बूर्भ ंहरयन-्भयकताश्भर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ ऩमस ऊर्भिर्ब् सभन्ताद् अवननज्मभानाभ ्अङ्खरमो भुर-प्रान्ता मस्म । हरयनभ् ऩराश-वणै् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩमस ऊर्भिर्ब् सभन्ताद् अवननज्मभाना अङ्खरमो भुर-प्रान्ता मस्म स् । हरयत्सु अष्ट-ददऺु न्स्थतैय ्भयकताश्भर्बय ्भध्म-वनतिनीं बूर्भ ंदवुािदर-श्माभरां कयोनत ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.५ ॥

र्सद्ध-चायण-गन्धवैय ्ववद्माधय-भहोयगै् ।

क्रकन्नयैय ्अप्सयोर्बश ्च िीडनभय ्जुष्ट-कन्दय् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.६ ॥

मत्र सङ्खगीत-सन्नादैय ्नदद्-गुहभ ्अभषिमा ।

अर्बगजिन्न्त हयम् श्रानघन् ऩय-शङ्खकमा ॥

श्रीधय् ॒ क्रकन्नयादीनां सङ्खगीत-सन्नादैय ्नदन्त्मो गुहा मन्स्भन ्प्रदेशे तभ ्अर्बगजिन्न्त । हयम् र्सहंा् । अभषिमा असहनेन ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क्रकन्नयादीनां सङ्खगीत-सन्नादैय ्नदन्त्मो गुहा मन्स्भन ्तभ ्प्रदेशभ ्अर्ब रक्ष्मीकृत्म अभषिमा असहनेन । ऩय-शङ्खकमा गजिन्न्त । श्रानघन् कत्थभाना् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.७ ॥

नानायण्म-ऩशु-व्रात- सङ्खकुर-रोण्म-्अरङ्खकृत् ।

चचत्र-रभु-सुयोद्मान- करकण्ठ-ववहङ्खगभ् ॥

श्रीधय् ॒ नाना मे आयण्मा् ऩशवस ्तेषां व्रातै् सङ्खकुरार्बय ्रोणीर्बय ्अरङ्खकृत आस्ते । क्रकं च, चचत्रा रभुा मेषु तेषु सुयोद्मानेषु कर-कण्ठा भधुय-स्वना ववहङ्खगभा मन्स्भन ्॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ चचत्रा रभुा मेषु तेषु सुयोद्मानेषु करकण्ठा ववहङ्खगभा मत्र स आस्ते ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.८ ॥

सरयत-्सयोर्बय ्अच्छोदै् ऩुर्रनैय ्भणण-वारुकै् ।

देव-स्त्री-भज्जनाभोद- सौयबाम्र्ब्व-्अननरैय ्मुत् ॥

श्रीधय् ॒ क्रकं च, स्वच्छोदकै् सरयत-्सयोर्बय ्मुत् । भणम इव वारुका मेषु, तै् ऩुर्रनैश ्च मुत् । देव-स्त्रीणां भज्जनेन म आभोदस ्तेन सौयब-मुक्तान्म ्अम्फून्म ्अननराश ्च तैश ्च मुत आस्ते ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ देव-स्त्रीणां भज्जनेन म आभोदस ्तेन सौयभम-मुक्तान्म ्अम्फूनन अननराश ्च तैय ्मुत् ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.९ ॥

तस्म रोण्मां बगवतो वरणस्म भहात्भन् ।

उद्मानभ ्ऋतुभन ्नाभ आिीडं सुय-मोवषताभ ्॥

श्रीधय् ॒ तस्म रोण्मां वरणस्मोद्मानभ ्आस्ते ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऋतुभान ्नाभोद्मानभ ्आस्ते ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१० ॥

सवितो’रङ्खकृतं ददव्मैय ्ननत्म-ऩुष्ऩ-पर-रभैु् ।

भन्दायै् ऩारयजातैश ्च ऩाटराशोक-चम्ऩकै् ॥

श्रीधय् ॒ चगरय-वनादद सविं ध्मेमभ ्इनत वक्ष्मनत । अतो चगरयभ ्उऩवण्मि वनं वणिमनत—सवितो’रङ्खकृतभ ्इनत । ऩुनय ्चगरयं वणिमनत—इनत चतुर्बि् । भन्दायाददर्बय ्वतृ इत्म ्अन्वम् ॥१०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.११-१३ ॥

चूतै् वऩमारै् ऩनसैय ्आमै्रय ्आम्रातकैय ्अवऩ ।

िभुकैय ्नारयकेरैश ्च खजूियैय ्फीजऩूयकै् ॥

भधुकै् शार-तारैश ्च तभारैय ्असनाजुिनै् ।

अरयष्टोडुम्फय-प्रऺैय ्वटै् क्रकंशुक-चन्दनै् ॥

वऩचुभदै् कोववदायै् सयरै् सुय-दारर्ब् ।

राऺेऺु-यम्बा-जम्फुर्बय ्फदम ्ि-अऺाबमाभरै् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१४ ॥

त्रफल्वै् कवऩत्थैय ्जम्फीयैय ्वतृो बल्रातकाददर्ब् ।

तन्स्भन ्सय् सुववऩुरं रसत-्काञ्ज्चन-ऩङ्खकजभ ्॥

श्रीधय् ॒ तन्स्भन ्चगयौ सय आस्ते । तद् वणिमनत—सुववऩुरभ ्इत्म-्आदद साधै् ऩञ्ज्चर्ब् । रसन्न्त काञ्ज्चन-ऩङ्खकजानन मन्स्भन ्॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भन्दायाददर्बय ्वतृ इनत ऩंु-र्रङ्खग-ननदेशेन चगरय-वणिनेन व्माख्मामभाने तन्स्भन ्सय इत्म ्अत्र तत-्ऩदेन प्रिान्ते चगयाव ्एवोच्मभाने तत्रत्म सयर्स गजेन्रावगाहनादद-कथामां सत्माभ ्ऋतुभन ्नाम्नो वरणोद्मानस्म वणिनभ ्अप्रस्तुतत्वाद् व्मथिं स्मात ्तस्भाद् वतृ इत्म ्आष्मित्वाद् वतृभ ्इत्म ्उद्मान-ववशेषणभ ्एव व्माख्मेमं, अन्स्भन्न ्उद्माने सय आस्ते तद् वणिमनत साधै् ऩञ्ज्चर्ब् । शकुन्तै् ऩक्षऺर्ब्

सदहतभ ्। भत्स्मानां कच्छऩानां च सञ्ज्चायेण चरतां ऩद्मानां यजसा मुक्तं ऩमो मन्स्भंस ्तत ्। ननत्मभ ्ऋतव् पर-ऩुष्ऩादद-सम्ऩादनाथिं मेषु तै् ॥१४-१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१५ ॥

कुभुदोत्ऩर-कह्राय- शतऩत्र-चश्रमोन्जितभ ्।

भत्त-षट्-ऩद-ननघुिष्टं शकुन्तैश ्च कर-स्वनै् ॥

श्रीधय् ॒ कुभुदादीनां चश्रमा ऊन्जितभ ्। कर् स्वनो मेषां तै् शकुन्तैश ्च ननधुिष्टभ ्॥१५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१६ ॥

हंस-कायण्डवाकीणिं चिाह्वै् सायसैय ्अवऩ ।

जरकुक्कुट-कोमन्ष्ट- दात्मूह-कुर-कून्जतभ ्॥

श्रीधय् ॒ चिाह्वै् सायसैय ्अप्म ्आक्रकणिभ ्। जर-कुक्कुटादीनां कुरै् कून्जतभ ्॥१६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१७ ॥

भत्स्म-कच्छऩ-सञ्ज्चाय- चरत-्ऩद्म-यज्-ऩम् ।

कदम्फ-वेतस-नर- नीऩ-वञ्ज्जुरकैय ्वतृभ ्॥

श्रीधय् ॒ भत्स्मानां कच्छऩानां च सञ्ज्चायेण चरतां ऩद्मानां यजसा मुक्तं ऩमो मन्स्भंस ्तत ्॥१७॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१८ ॥

कुन्दै् कुरफकाशोकै् र्शयीषै् कूटजेङ्खगुदै् ।

कुर्ब्जकै् स्वणि-मूथीर्बय ्नाग-ऩुन्नाग-जानतर्ब् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.१९ ॥

भन्ल्रका-शतऩतै्रश ्च भाधवी-जारकाददर्ब् ।

शोर्बतं तीय-जैश ्चान्मैय ्ननत्मतुिर्बय ्अरं रभैु् ॥

श्रीधय् ॒ ननत्मभ ्ऋतव् पर-ऩुष्ऩादद-संऩन्त्त-हेतवो मेषां तैय ्अरं शोर्बतभ ्॥१९॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२० ॥

ततै्रकदा तद्-चगरय-काननाश्रम्

कयेणुर्बय ्वायण-मूथ-ऩश ्चयन ्।

सकण्टकं कीचक-वेणु-वेत्रवद्

ववशार-गुल्भं प्ररजन ्वनस्ऩतीन ्॥

श्रीधय् ॒ ततै्रवं सत्म ्एकदा तद्-चगरय-काननाश्रमो वायण-मूथऩ् कयेणुर्बश ्चयंस ्तषृाददितेन स्व-मूथेन वतृ् सयोवयस्माभमाशं सभीऩभ ्अगभद् इनत ऩन्श्चभेनान्वम् । क्रकं कुविन ्। कीचक-वेणु-वेत्र-वन्तं ववशारं गुल्भं रतादद-सन्दबिं वनस्ऩतींश ्च प्ररजन ्प्रबञ्ज्जन ्॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ततै्रकदा वायण-मूथऩ् अगभद् इनत ऩञ्ज्चभेनान्वम् । क्रकं कुविन ्कयेणुर्बश ्चयन ्स्व-बक्ष्मं बुञ्ज्जान् कीचक-वेत्रवन्तं ववशारं गुल्भं प्ररजन ्प्रबञ्ज्जन ्॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२१ ॥

मद्-गन्ध-भात्राद् धयमो गजेन्रा

व्मारादमो व्मार-भगृा् सखड्गा् ।

भहोयगाश ्चावऩ बमाद् रवन्न्त

सगौय-कृष्णा् सयबाश ्चभमि् ॥

श्रीधय् ॒ कथं-बुत् ? मस्म गन्ध-भात्राद् धयम् र्सहंा गजेन्रादमश ्च बमाद् रवन्न्त ऩरामन्ते ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हयम् र्सहंा् ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२२ ॥

वकृा वयाहा भदहष िऺ-शल्मा

गोऩुच्छ-शारावकृ-भकि टाश ्च ।

अन्मत्र ऺुरा हरयणा् शशादमश ्

चयन्त्म ्अबीता मद्-अनुग्रहेण ॥

श्रीधय् ॒ वकृादम् ऺुरा अल्ऩा् प्राणणनो’न्मत्र तद्-दृन्ष्ट-ऩथं त्मक्त्वा चयन्न्त ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मद्-अनुग्रहेण तु वकृाद्मा् ऺुरा अवऩ चयन्न्त । क्रकन्त्व ्अन्मत्र तद्-दृन्ष्ट-ऩथं त्मक्त्वा ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२३-२४ ॥

स घभि-तप्त् करयर्ब् कयेणुर्बय ्

वतृो भदच्मुत-्कयबैय ्अनुरतु् ।

चगरयं गरयम्णा ऩरयत् प्रकम्ऩमन ्

ननषेव्मभाणो’र्रकुरैय ्भदाशनै् ॥

सयो’ननरं ऩङ्खकज-येणु-रूवषतं

न्जरन ्ववदयूान ्भद-ववह्वरेऺण् ।

वतृ् स्व-मूथेन तषृाददितेन तत ्

सयोवयाभमासभ ्अथागभद् रतुभ ्॥

श्रीधय् ॒ ऩुन् कीदृश् ? घभि-तप्त् । भद-च्मुन ्भद-स्रावी । भदभ ्अश्नन्तीनत तथा तै् ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तन्स्भन्न्न ्एव सयोवये अभमासो मस्म तद् मथा स्मात ्तथेनत तत्रावगाहनादौ नन्शङ्खकत्वं व्मन्ञ्ज्जतभ ्॥२३-२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२५ ॥

ववगाह्म तन्स्भन्न ्अभतृाम्फु ननभिरं

हेभायववन्दोत्ऩर-येण-ुरूवषतभ ्।

ऩऩौ ननकाभं ननज-ऩुष्कयोदृ्धतभ ्

आत्भानभ ्अनभ् स्नऩमन ्गत-क्रभ् ॥

श्रीधय् ॒ ननजेन ऩुष्कयेण कयागे्रणोदृ्धतभ ्। गत-क्रभ् सन्न्नकाभं ऩऩौ ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननजेन ऩुष्कयेण कयागे्रण ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२६ ॥

स ऩुष्कयेणोदृ्धत-शीकयाम्फुर्बय ्

ननऩाममन ्संस्नऩमन ्मथा गहृी ।

घणृी कयेणु् कयबांश ्च दभुिदो

नाचष्ट कृच्िं कृऩणो’ज-भाममा ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कयेणु् स्त्री् करबान ्सुतांश ्च स्नऩमन ्॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२७ ॥

तं तत्र कन्श्चन ्नऩृ दैव-चोददतो

ग्राहो फरीमांश ्चयणे रषाग्रहीत ्।

मदृच्छमैवं व्मसनं गतो गजो

मथा-फरं सो’नतफरो ववचिभे ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२८ ॥

तथातुयं मूथ-ऩनत ंकयेणवो

ववकृष्मभाणं तयसा फरीमसा ।

ववचुिुशुय ्दीन-चधमो’ऩये गजा्

ऩान्ष्णि-ग्रहास ्तायनमतंु न चाशकन ्॥

श्रीधय् ॒ दीन-चधम् कयेण-वस्तं केवरं ववचुिुशु् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ग्राहेण ववकृष्मभाणं तं दीन-चधम् कयेणव् केवरं ववचुिुशुय ्एव ऩान्ष्णि-ग्रहास ्तद्-उद्धयणे साहाय्मवन्त् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.२९ ॥

ननमुध्मतोय ्एवभ ्इबेन्र-निमोय ्

ववकषितोय ्अन्तयतो फदहय ्र्भथ् ।

सभा् सहसं्र व्मगभन ्भही-ऩते

सप्राणमोश ्चचत्रभ ्अभंसताभया् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.३० ॥

ततो गजेन्रस्म भनो-फरौजसा ं

कारेन दीघेण भहान ्अबूद् व्मम् ।

ववकृष्मभाणस्म जरे’वसीदतो

ववऩमिमो’बूत ्सकरं जरौकस् ॥

श्रीधय् ॒ भन उत्साह-शन्क्त ,् फरं शायीयभ,् ओज् ऐन्न्रमं तेषाभ ्। सकरं फरादद । ववऩमिमो ववऩयीतभ ्अचधकभ ्। जरौकसो ग्राहस्म ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ जरौकसो ग्राहस्म । ववऩमिमो फरादीनां व्ममस्माबाव् प्रत्मुताचधक्मभ ्इत्म ्अथि् । सकरं सविं मथा स्मात ्तथाबूत,् ववऩमिमस्मोत्ऩन्त्त् सम्ऩूणैव न त्व ्अंशेनेत्म ्अथि् ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.३१ ॥

इत्थं गजेन्र् स मदाऩ सङ्खकटं

प्राणस्म देही वववशो मदृच्छमा ।

अऩायमन्न ्आत्भ-ववभोऺणे चचयं

दध्माव ्इभां फुवद्धभ ्अथाभमऩद्मत ॥

श्रीधय् ॒ स इत्थं मदा प्राणस्म सङ्खकटभ ्आऩ । मतो देही ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दध्मौ क्रकभ ्इदं भे कभेनत मदा ऩयाभभशि, तदा इभां फुवद्ध ंसहसैव प्राऩ ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.३२ ॥

न भाभ ्इभे ऻातम आतुयं गजा ्

कुत् करयण्म् प्रबवन्न्त भोचचतुभ ्।

ग्राहेण ऩाशेन ववधातुय ्आवतृो’प्म ्

अहं च तं मार्भ ऩयं ऩयामणभ ्॥

श्रीधय् ॒ फुवद्धभ ्एवाह—न भाभ ्इनत । अहं न च प्रबवार्भ । मतो ग्राह-रऩेण केवरं ववधातु् ऩाशेनावतृ् । तथावऩ तं ऩयं ऩयभेश्वयं ऩयेषां ब्रह्भादीनाभ ्अमनभ ्आश्रम-बूतं शयणं मार्भ ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ फुवद्धभ ्एवाह न भाभ ्इभे गजा अवऩ भोक्षऺतंु भोऺनमतुभ ्प्रबवन्न्त करयण्म् कुत् ? मतो ग्राह-रूऩेण ववधातु् ऩाशेनावतृ ,् तद् अवऩ ऩयं ऩयभेश्वयं ऩयामणं ऩयभाश्रमं शयणं मार्भ, अहं चेनत मद्मप्म ्अहं ऩशुत्वाद् अऻस ्तद् अऩीत्म ्अथि् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२.३३ ॥

म् कश्चनेशो फर्रनो’न्तकोयगात ्

प्रचण्ड-वेगाद् अर्बधावतो बशृभ ्।

बीतं प्रऩन्नं ऩरयऩानत मद्-बमान ्

भतृ्मु् प्रधावत्म ्अयणं तभ ्ईभदह ॥

श्रीधय् ॒ को’सौ मं शयणं मार्स ? तत्राह—म् कश्चनेनत । अन्तक एवोयगस ्तस्भात ्। तं शयणभ ्ईभदह व्रजेभ । मद्-बमाद् इत्म ्अत्र शु्रनत् ।

बीषास्भाद् वात् ऩवते बीषोदेनत सूमि् ।

बीषास्भाद् अन्ग्नश ्चेन्रश ्च भतृ्मुय ्धावनत ऩञ्ज्चभ् ॥ इनत ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ को’सौ मं शयणं मासीनत ? तत्राह—म इनत । मद्-बमाद् इत्म ्अत्र शु्रनत्—

बीषास्भाद् वात् ऩवते बीषोदेनत सूमि् ।

बीषास्भाद् अन्ग्नश ्चेन्रश ्च भतृ्मुय ्धावनत ऩञ्ज्चभ् ॥ इनत ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभस्म द्ववतीमो’मं सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

गजेन्रोऩाख्माने द्ववतीमो’ध्माम् ।

॥ ८.२ ॥

(८.३)

ततृीमो’ध्माम्

गजेन्र-भोऺणं नाभ

॥ ८.३.१ ॥

श्री-फादयामणणय ्उवाच—

एवं व्मवर्सतो फुद्ध्मा सभाधाम भनो हृदद ।

जजाऩ ऩयभं जाप्मं प्राग-्जन्भन्म ्अनुर्शक्षऺतभ ्॥

श्रीधय् ॒

ततृीमे तु गजेन्रेण स्तुतो हरयय ्उऩेत्म तभ ्।

सभुद्धाय तं ग्राहाद् ग्राहं देवर-शाऩत् ॥

जाप्मं जप्मं स्तोत्रभ ्। प्राग ्जन्भनन इन्रद्मुम्न-संऻे ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

ततृीमे संस्तुतो ववष्णुय ्जराद् उदृ्धत्म हन्स्तनभ ्।

ग्राहं चिेण संनछद्म तं तं चाऩात ्कृऩाम्फुचध् ॥

एवं व्मवर्सतं ननश्चमो मस्म स् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२ ॥

श्री-गजेन्र उवाच—

ओं नभो बगवते तस्भै मत एतच ्चचद्-आत्भकभ ्।

ऩुरषामादद-फीजाम ऩयेशामार्बधीभदह ॥

श्रीधय् ॒ तस्भै नभो नभनभ ्अर्बधीभह्म ्अर्बध्मामेभ केवरभ ्। ग्राह-गहृीतत्वेन काम-प्रण-तेय-शक्मत्वात ्। स्वस्म तज ्ऻानं बवनमतंु ववर्शनन्ष्ट । मतश ्चचद्-रूऩाद् एतद् देहादद-चचद्-आत्भकं चेतनं बवनत । तद् उक्तभ—्मेन चेतमते ववश्वभ ्इनत । तत्र हेतु्—ऩुरषाम ऩूषुि कायणत्वेन प्रववष्टाम । ननु प्रकृनत-ऩुरषौ कायणभ ्इनत प्रर्सद्धभ ्? तत्राह—आदद् प्रकृनतय ्फीजं ऩुरषस ्तद्-रूऩाम । प्रववष्टत्वे’वऩ जीववत ्ऩाय-तन््मं वायमनत—ऩयेशमेनत ॥२॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ ओं नभो बगवत इत्म-्आदद सवेश्वयाम बगवते तस्भै नभ ,् मतो मस्भाद् एतत ्प्रर्सदं्ध चचद्-अन्त्-कयणं ब्रह्भ, तह्म ्ि असौ क्रकभ-्अन्त्-कयण् ? तत्राह—आदद-फीजाम ऩुरषाम ऩुरषोत्तभाम

ऩुरषाणाभ ्अन्तमािर्भ-दहयण्मगबािदीनां ऩुरषाणाभ ्अमनभ ्आम आश्रम् ऩुरषाम् स च सवािदद-फीजं चेनत तथा तस्भै, अत एव ऩयेशाम ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ नभो बगवत इत्म ्अस्म टीकामां—ग्राह-गहृीतत्वेन इत्म ्आदद । मद्मवऩ प्राग-्जन्भन्म ्अस्म न सम्बवनत, तथावऩ प्रस्ताव-वशाद् अनेनात्र तथा बाववतभ ्इनत ऻेमभ ्॥२॥

ववश्वनाथ् ॒ नभस्कुभि् धीभदह ध्मामाभश ्च मतो मस्भात ्नभस्कृतात ्ध्माताच ्च एतन-्भामात्भकभ ्अवऩ जगत ्स्थूर-सूक्ष्भ-देहभमं चचद्-आत्भकं बवनत, ऩुरषाम ऩुरषाकायाम आदद-फीजाम ऩुरषाकायत्वेनैवादद-कायणाम, अत् ऩयेशाम ऩयभेश्वयाम ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.३ ॥

मन्स्भन्न ्इदं मतश ्चेदं मेनेदं म इदं स्वमभ ्।

मो’स्भात ्ऩयस्भाच ्च ऩयस ् तं प्रऩद्मे स्वमम्बुवभ ्॥

भध्व् ॒ श्री-वेदव्मासाम नभ् । मत इनत स्रष्टृत्वभ ् । मेनेनत प्रवतिकत्वभ ् । म इनत सत्ता-प्रदत्वं, न सन्न्त मद्-उऩेऺमा इत्म ्उक्तत्वात ्।

उत्ऩन्नस्मावऩ मत ्सत्ता हयेस ्तत ्स इतीमिते ।

हयेय ्ववश्वं र्बन्नभ ्अवऩ ऩयभो’सौ मतो ववबु् ॥ इनत ब्रह्भ-तके ॥३॥

श्रीधय् ॒ ऩयभैश्वमिं वववणृ्वन्न ्आह मावत ्सभान्प्त । मन्स्भन्न ्अचधष्ठाने, मत उऩादानात,् मेन कत्राि, मश ्च स्वमभ ्एवेदं ववश्वं बवनत । अस्भात ्कामाित ्ऩयस्भात ्कायणाच ्च म् ऩयस ्तं स्वमंबुवं स्वत् र्सदं्ध प्रऩद्मे शयणं व्रजार्भ ॥३॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ मन्स्भन्न ्इदभ ्इत्म-्आदद । मो’स्भात ्प्रऩञ्ज्चात ्ऩयस्भाद् ब्रह्भण् ऩय् ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩयभेश्वयस्म जगद्-उऩादानादद कायण-कराऩत्वं चाह—मन्स्भन ्इदं जगत ्गहेृ घटाददकभ ्इव मतश ्च कुम्बकायाद् इव मेन चि-दण्डाददनेव म् भनृ्त्ऩण्ड इव एवं मो’स्म ववश्वस्म स्वमभ ्एव सवािणण कायणानन बवतीत्म ्अथि् । इदभ ्इत्म ्अस्म ऩुन् ऩुनय ्उन्क्तस ्तद्-अन्वम-ननधाियणाथि् । इद्म इत्म ्अस्म ऩुन् ऩुनय ्उन्क्तस ्तद्-अन्वम-ननधाियणाथाि । मस ्तु अस्भात ्ववश्वस्भात ्ऩयस्भात ्ववश्व-कायण-कराऩाच ्च ऩयस ्तं स्वमम्बुवं कृष्ण-याभादद-रूऩेण म् स्वमभ ्एव बवतीत्म ्अथि् ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.४ ॥

म् स्वात्भनीदं ननज-भाममावऩितं

क्वचचद् ववबातं क्व च तत ्नतयोदहतभ ्।

अववद्ध-दृक् साक्ष्म ्उबमं तद् ईऺते

स आत्भ-भूरो’वतु भां ऩयात-्ऩय् ॥

श्रीधय् ॒ ववश्व-हेतुत्वं स्वत् र्सद्धत्वं चोक्तभ,् इदानीं ववश्व-प्रकाशकत्वं स्व-प्रकाशत्वं च वणिमन ्प्राथिमते—

म् स्वात्भनीनत । ववबातभ ्अर्बव्मक्तं सत,् क्वचचत ्प्ररमे नतयोदहतं रीनं सत,् तद् उबमं कामिं कायणं च साऺी सन्न ्ईऺते । साक्षऺत्वे हेतु्—अववद्ध-दृग ्अरुप्त-दृन्ष्ट् । आत्भ-भूर् स्वमं-प्रकाश् । कुत् ? ऩयात ्प्रकाशकाच ्चऺुय-्आदेय ्अवऩ ऩय् । तस्मावऩ प्रकाशक इत्म ्अथि् । चऺुषश ्चऺु् इत्म-्आदद-शु्रते् ॥४॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ म इत्म-्आदद । स ऩयात्ऩयो बगवान ्श्री-कृष्णो भाभ ्अवतु । को’साव ्इत्म ्आह—

म आत्भनन ब्रह्भणण इदं ववश्वं ननज-भाममा अवऩितं कन्ल्ऩतं सत ्क्वचचद् ववबातं क्वचचत ्नतयोदहतं साऺी सन ्ईहते उबमं कामिं ववश्वं कायणं ब्रह्भ, मत् ऩयात्ऩय् । क्वचचद् इत्म ्उत्ऩन्न-बन्क्तं तत ्नतयोदहतं सऩदद असद् अन्मत्र सद् एव ववशेषेण स्पुयत ्॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, इदं कामि-कायणात्भकं जगद् अप्म ्अनाददत् सत्मभ ्एवास्तीनत वदन ्स्व-ऩय-प्रकाशकत्वभ ्आह—म इनत । ननज-भाममा मद् इच्छा-वशात ्सषृ्ट्वा सषृ्ट्वा अवऩितभ ्आत्भन्म ्एव कदाचचत ्कल्ऩादौ ववबातं क्व च कदाचचत ्कल्ऩान्ते नतयोदहतभ ्अववद्ध-दृक् अरुप्त-दृन्ष्टय ्एव साऺी सन्न ्ईऺते । उबमं ववबातं नतयोदहतं च, आत्भ-भूर्, आत्भा स्वमभ ्एव भूरं मस्म स स्व-प्रकाश ,् ऩयात ्प्रकाशकत्वाद् अवऩ ऩय् । चऺुषश ्चऺुय ्उत श्रोत्रस्म श्रोत्रभ ्इनत शु्रते् ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.५ ॥

कारेन ऩञ्ज्चत्वभ ्इतेषु कृत्स्नशो

रोकेषु ऩारेषु च सवि-हेतुषु ।

तभस ्तदासीद् गहनं गबीयं

मस ्तस्म ऩाये’र्बववयाजते ववबु् ॥

श्रीधय् ॒ नतयोदहतभ ्ईऺत इत्म ्एतत ्प्रऩञ्ज्च-ऩूविकं दऻुेमत्वं वदन ्प्राथिमते—

कारेनेनत द्वाभमाभ ्। ऩञ्ज्चत्वभ ्इतेषु नाशं प्राप्तेषु गहनं दयुवगाहभ ्। गबीयभ ्अनन्तभ ्। तस्म तभस् । आददत्म-वणिं तभस् ऩयस्तात ्इनत शु्रते् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ कारेनेनत त्रत्रकभ ्। तस्म ऩाये भहा-वैकुण्ठे ॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ सवि-कार-ववयाजभानत्वभ ्आह—कारेनेनत । तभ् प्ररम-कारोभतंू तस्म ऩाय इनत । आददत्म-वणिं तभस् ऩयस्तात ्इनत शु्रते् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.६ ॥

न मस्म देवा ऋषम् ऩदं ववदयु ्

जन्तु् ऩुन् को’हिनत गन्तुभ ्ईरयतुभ ्।

मथा नटस्माकृनतर्बय ्ववचेष्टतो

दयुत्ममानुिभण् स भावतु ॥

श्रीधय् ॒ अत एव देवादमो मस्म स्वरूऩं न ववदु् । जन्तुय ्अवािचीन् को’वऩ गन्तंु ऻातुभ ्ईरयतंु वक्तंु वा । दयुत्ममं दगुिभभ ्अनुिभणं चरयतं कथनं वा मस्म स् । भा भाभ ्॥६॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ स मस्म देवा इत्म-्आदद । ऩदं चयणायववन्दं तद्-धाभ वैकुण्ठं वा ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ मथा नटस्मेनत । तस्म तद् मथा साधायणैय ्दगुिभं, तथेत्म ्अथि् ॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ सवि-दऻुेमत्वभ ्आह—न मस्मेनत । ऩदं स्वरूऩं जन्तुय ्अवािचीन् तत्त्वानर्बऻ् गन्तंु ऻातुभ ्ईरयतंु वक्तंु वा । मथा नटस्म गीत-ऩदाथािनां चन्र-कभरादीनाभ ्आकृनतर्बय ्अर्बनीमभानार्बय ्ववववधं चेषातभानस्म स्वरूऩं िू-नेत्र-ऩाण्म-्अङ्खगुल्म-्आदद-चेष्टमा क्रकभ ्आकृनतभमं दशिमतीनत मथा नाट्म-तत्त्वानर्बऻ् ऻातंु वक्तंु च नाहिनत, तथा । दयुत्ममानुिभण् दऻुेम-चरयत्र् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.७ ॥

दददृऺवो मस्म ऩदं सुभङ्खगरं

ववभुक्त-सङ्खगा भुनम् सुसाधव् ।

चयन्त्म ्अरोक-व्रतभ ्अव्रणं वने

बूतात्भ-बूता् सुहृद् स भे गनत् ॥

श्रीधय् ॒ कथं तदहि, तभ ्एव ववददत्वानतभतृ्मुभ ्एनत इत्म-्आदद-शु्रनतय ्इत्म-्आशङ्खक्म तज-्ऻानोऩामं कथमन्न ्आह—दददृऺव इनत । अरोक-व्रतं ब्रह्भचमािदद । अव्रणभ ्अन्च्छरभ ्। बूतानाभ ्आत्भ-बूता बूतेष्व ्आत्भ-दृष्टम् सन्त् । स भे गनतय ्अस्तु ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ अरोक-व्रतं रोकातीत-बागवत-धभि-व्रतभ ्अत एवाव्रणभ ्, धावन ्ननभील्म वा नेते्र [बा.ऩु. ११.२.३५] इत्म-्आदे् ॥७॥

ववश्वनाथ् ॒ सवाित्म्मैवादृश्मत्वे’वऩ बागवत-व्रत-दृश्मत्वभ ्आह ऩदं चयण-कभरं ववभुक्त-सङ्खगास ्त्मक्त-सङ्खगा भुक्तेभमो’वऩ ववर्शष्टामे बक्ता तत-्सङ्खचगनश ्च अरोक-व्रतं रोका वणािश्रभाचायवन्तस ्तद्-अतीतं बागवतं व्रतभ ्इत्म ्अथि् । अत एवाव्रणं िंश-शङ्खका-यदहतभ ्। धावन ्ननभील्म वा नेते्र न स्खरेन ्न ऩतेद् इह [बा.ऩु. ११.२.३५] इत्म-्आदे् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.८ ॥

न ववद्मते मस्म च जन्भ कभि वा

न नाभ-रूऩे गुण-दोष एव वा ।

तथावऩ रोकाप्मम-सम्बवाम म ्

स्व-भाममा तान्म ्अनुकारभ ्ऋच्छनत ॥

श्रीधय् ॒ दयुत्ममानुिभणत्वं प्रऩञ्ज्चमन ्प्रणभनत—न ववद्मते इत्म ्आददना । रोकानाभ ्अप्मम् प्ररम् । सम्बवो जन्भ । तमोय ्द्वन्द्वैक्मभ ्। तद्-अथिं मस ्तानन जन्भादीनन स्वीकयोनत तस्भै नभ इत्म ्उत्तयेणान्वम् ॥८॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ न ववद्मते मस्मेत्म-्आदद । मस्म रूऩे श्री-ववग्रहे जन्भ-कभि जन्भ-क्रिमा न ववद्मते,

न नाभ शयीयादद-संऻा । न गुणा् सत्त्वादम् प्राकृत-गुणा ,् दोषा दहसंासूमादम्, जाताव ्एक-वचनभ ्। तथावऩ जन्भ-कभािदीनन रोकाप्मम-सम्बवाम रर-ब्रह्भ-रूऩेणानुकारं कारं कारभ ्अनु ऋच्छनत, अप्मम-कारे रर-रूऩेण, सम्बव-कारे ब्रह्भ-रूऩेण, स्वमं तु तत्र तत्रोदासीन एवास्ते ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ बगवनत प्राकृतानन रूऩादीनन ववप्रनतऩाद्मान्मानन सम्प्रनतऩाद्मन्ते—न ववद्मते मस्मेनत मुग्भकभ ्। अमभ ्अथि् —अवस्थान्तय-प्रान्प्तय ्ववकाय् । तत्र प्रथभो ववकायो—जन्भ इनत । अऩूणिस्म ननज-ऩूत्म ्ि-अथाि चेष्टा—कभि इनत । भनो-ग्राह्मस्म वस्तुनो व्मवहायाथिं केनावऩ सङ्खकेनतत् शर्ब्द्—नाभ इनत । चऺुषा ग्राह्मो गुण्—रूऩभ ्इनत । सत्त्वादद-प्राकृत-गुण-ननदानो रव्मस्मोत्कषि-हेतुय-्धभि-ववशेषो गुण इनत प्रकृनतजे रोके दृश्मते । मस्म च सविदा स्वरूऩस्थत्वात ्ऩूणित्वान ्भनसो’प्म ्अगोचयत्वात ्स्वप्रकाशत्वात ्प्रकृत्म-्अतीत्वात ्तानन न ववद्मन्ते, तथावऩ मस ्तानन ऋच्छनत प्राप्नोनत तस्भै नभ [बा.ऩु. ८.३.९] इत्म ्उत्तय-श्रोकेनान्वम् । अत एव शु्रत्मावऩ—ननष्करं ननन्ष्िमं शान्तभ ्[श्वे.उ. ६.१९] इत्म ्आदौ, अशर्ब्दभ ्अस्ऩशिभ ्अरूऩभ ्अव्ममभ ्[कठ.उ. १.३.१५] इत्म ्आदौ च तन ्ननवषध्मावऩ सवि-कभाि सवि-काभ् सवि-गन्ध् सवि-यस [छा.उ. ३.१४.४] इत्म ्आदौ ववधीमते । गुण-दोष इनत अऩयभाथित्वाद् गुण एव दोष इत्म ्अथि् । ततो रूढ-दोषस ्तु सविथा न सम्बवत्म ्एवेनत वक्ष्मते । तथा च कौभे—

ऐश्वमि-मोगाद् बगवान ्ववरद्धाथो’र्बधीमते ।

तथावऩ दोषा् ऩयभे नैवाहामाि् कथञ्ज्चन ।

गुणा ववरद्धा अवऩ तु सभाहामािश ्च सवित् ॥ इनत ।

अमभ ्आत्भाऩहत-ऩाप्भा [छा.उ. ८.७.१] इत्म ्आद्मा् शु्रतमश ्च । एतं संमद् वाभ इत्म ्आचऺते एतं सवािणण वाभान्म ्अर्बसंमन्न्त, एष उ एव वाभनी ,् एष दह सवािणण वाभानन नमनत, एष उ एव बाभनी ,् एष सवेषु वेदेषु बानत [छा.उ. ४.१५.२-४] इत्म ्आद्मा च । अत एव सवि-गन्ध [छा.उ. ३.१४.४] इत्म ्आदौ गन्धादद-शर्ब्देन सौगन्ध्माददकभ ्एवोच्मते ।

मदा तु ऋच्छतीत्म ्अनेन क्रिमा-ऩदेनान्वम ,् तदा गुणस्म दोषत्वेन रूऩकभ ्अवववक्षऺतं, शु्रनत-ववरद्धत्वात,्

ऩयभाथित्वेनैव प्रनतऩादनमष्मभाणत्वाच ्च ।

नन्व ्एकत्र तेषां जन्भादीनां बावाबावमोय ्ववयोध इत्म ्आशङ्खक्म तद्-अववयोधे हेतुभ ्आह— स्व-भाममा इनत । अन्मथानुऩऩन्त्त-प्रर्भता दसु्तक्माि स्वरूऩ-शन्क्तय ्एव तत्र हेतु् । अत एव स्वरूऩ-बूतत्वेन तेभम् प्राकृतेभमो ववरऺणत्वात ्तान्म ्अवऩ न ववद्मन्त इनत च वक्तंु न शक्मत इनत बाव् । मथा शाङ्खकय-

शायीययके सभाकषािद् [वे.सू. १.४.१५] इत्म ्अत्र—नाभ-रूऩ-व्माकृत-वस्तु-ववषम् स्वच्छन्द् प्रामेण प्रर्सद्ध इनत तद्-व्मकयणाबावाऩेऺमा प्राग-्उत्ऩत्ते् सद् एव ब्रह्भ-शु्रताव ्असद् इत्म ्उच्मते इत्म ्उक्तभ ्, तथैव ऻेमभ ्।

अत एव श्री-ववष्णु-ऩुयाणे—गुणांश ्च दोषांश ्च भुने व्मतीत [वव.ऩु. ६.५.८३] इत्म ्उक्त्वा ऩुनय ्आह—

सभस्त-कल्माण-गुणात्भको हीनत [वव.ऩु. ६.५.८४] । तथा—

ऻान-शन्क्त-फरैश्वमि-वीमि-तेजांस्म ्अशेषत् ।

बगवच-्छर्ब्द-वाच्मानन ववना हेमैय ्गुणाददर्ब् ॥ [वव.ऩु. ६.५.७९] इनत ।

ऩाद्मोत्तय-खण्डे च—

मो’सौ ननगुिण इत्म ्उक्त् शास्ते्रषु जगद्-ईश्वय् ।

प्राकृतैय ्हेम-संमुक्तैय ्गुणैय ्हीनत्वभ ्उच्मते ॥ इनत ।

न च स्व-भाममा इत्म ्अन्मथाथिं भन्तव्मभ ्।

स्वरूऩ-बूतमा ननत्म-शक्त्मा भामाख्ममा मुत् ।

अतो भामा-भमं ववष्णुं प्रवदन्न्त सनातनभ ्॥ [चतुवेद-र्शखा.उ] इनत शु्रते् ॥

आत्भ-भामा तद्-इच्छा स्मात ्इनत भहा-संदहतात् ।

त्रत्रगुणान्त्भकाथ ऻानं च ववष्णु-शन्क्तस ्तथैव च ।

भामा-शर्ब्देन बण्मन्ते शर्ब्द-तत्त्वाथि-वेददर्ब् ॥ इनत शर्ब्द-भहोदधे् ।

भामा वमुनं ऻानभ ्इनत ननघण्टो् । भामा स्माच ्छाम्फयी-फुद्ध्मो् इनत त्रत्रकाण्ड-शेषाच ्च । स्व-तेजसा ननत्म-ननवतृ्त-भामा-गुण-प्रवाहं बगवन्तभ ्ईभदह ॥ [बा.ऩु. १०.३७.२३] इनत श्री-नायद-वाक्मात ्। धाम्ना स्वेन सदा ननयस्त-कुहकं [बा.ऩु. १.१.१] इनत । भामां व्मुदस्म चचच-्छक्त्मा कैवल्मे न्स्थत आत्भनन [बा.ऩु. १.७.२३] इत्म-्आदद-वचनेभम् । तथा स्व-सुख-ननबतृ-चेता् [बा.ऩु. १२.१२.६९] इत्म-्आदद-वक्त-ृहृदम-ववयोधाच ्च । तत् सविथा चचच-्छक्त्मा इत्म ्अथि् । अत् स्वार्भर्बय ्अवऩ मोग-भामा-शर्ब्देन चचच-्छन्क्तय ्व्माख्माता [बावाथि-दीवऩका ३.१५.२६] ।

ननु ऋच्छनत इत्म ्उक्ते् कदाचचत्कत्वभ ्अप्म ्अवगम्मते ? तत्राह—अनुकारं, ननत्मभ ्एव प्राप्नोनत,

कदाचचद् अवऩ न त्मजतीत्म ्अथि् । स्वरूऩ-शन्क्त-प्रकार्शत्वस्म च र्भथो हेतुभत्ता ऻेमा ।

ननु कथं जन्भ-कभिणोय ्ननत्मत्वभ ्? ते दह क्रिमे । क्रिमात्वं च प्रनत-ननजांश-रऺणभ ्अप्म ्आयम्ब-ऩरयसभान्प्तभमाभ ्एव र्सध्मतीनत ते ववना स्व-स्वरूऩ-हान्म-्आऩन्त्त् । नैष दोष् । श्री-बगवनत सदैवाकायानन्त्मात ्प्रकाशानन्त्मात ्जन्भ-कभि-रऺण-रीरानन्त्माद् अनन्त-प्रऩञ्ज्चानन्त-वैकुण्ठ-गत-तत-्तर-्रीरा-स्थान-तत-्तर-्रीरा-ऩरयकयाणां व्मन्क्त-प्रकाशमोय ्आनन्त्माच ्च । एतद् एवोक्तं श्री-ब्रह्भणा—

को वेन्त्त बूभन ्बगवन ्ऩयात्भन ्

मोगेश्वयोतीय ्बवतस ्त्रत्ररोक्माभ ्।

क्व वा कथं वा कनत वा कदेनत

ववस्तायमन ्िीडर्स मोग-भामाभ ्॥ [बा.ऩु. १०.१४.२१]

अत एव सत्मोय ्अवऩ तत-्तद्-आकाय-प्रकाश-गतमोस ्तद्-आयम्ब-सभाप्त्मोय ्एकतै्रव ते ते जन्भ-कभिणोय ्अंशा मावत ्सभाप्मन्ते न सभाप्मन्ते वा, तावद् एवान्मत्राप्म ्आयर्ब्धा बवतीत्म ्एवं श्री-बगवनत ववच्छेदाबावान ्ननत्मे एव ते जन्भ-कभिणी वतेते । तत्र ते क्वचचत ्क्रकन्ञ्ज्चद् ववरऺणत्वेनायभमेते, ते क्वचचद् ऐकरूप्मेण चेनत ऻेमभ,् ववशेषण-बेदाद् ववशेषणैक्माच ्च । एक एवाकाय् प्रकाश-बेदेन ऩथृक् क्रिमास्ऩदं बवतीनत चचतं्र फतैतद् एकेन वऩुषा [बा.ऩु. १०.६९.२] इत्म-्आदौ प्रनतऩाददतभ ्। तत् क्रिमा-बेदात ्

तत-्तत-्क्रिमात्भकेषु प्रकाश-बेदेष्व ्अर्बभान-बेदश ्च गम्मते । स च श्री-नायदेन श्री-कृष्णस्म मोग-भामा-वैबव-दशिने द्वायकामां प्रर्सद्ध् । तथा सत्म ्एकतै्रकत्र रीरा-िभ-जननत-यसोद्फोधश ्च जामते ।

ननु, कथं ते एव जन्भ-कभिणी वतेते इत्म ्उक्तं, ऩथृग-्आयर्ब्धत्वाद् अन्मे एव ते ? उच्मते—कार-बेदेनोददतानाभ ्अवऩ सभान-रूऩाणां क्रिमाणाभ ्एकत्वभ ्। मथा शङ्खकय-शायीयके—द्ववय ्गो-शर्ब्दो’मभ ्उच्चारयतो॰ न तु द्वौ गो-शर्ब्दाव ्[१.३.२८] इनत प्रतीनत-ननणॉतं शर्ब्दैकत्वभ ्। तथैव द्वव् ऩाक् कृतो’नेन, न तु द्ववधा ऩाक् कृतो’नेनेनत प्रतीत्मा बववष्मनत । ततो जन्भ-कभिणोय ्अवऩ ननत्मता मुक्तैव । अत एवागभादाव ्अवऩ बूत-ऩूवि-रीरोऩासन-ववधानं मुक्तभ ्।

तथा चोक्तभ ्भध्व-बाष्मे—ऩयभात्भ-सम्फन्न्धत्वेन ननत्मत्वात ्त्रत्रवविभत्वाददष्व ्अप्म ्उऩसंहामित्वं मुज्मते [३.३.२१] इनत । अनुभतं चैतत ्शु्रत्मा—मद् गतं बवच ्च बववष्मच ्च [फ.ृआ.उ. ३.८.४] इत्म ्अनमैव । [उन्ल्रणखत-भाध्व-बाष्मोक्तौ] उऩसंहामित्वभ ्उऩासनामाभ ्उऩादेमत्वभ ्इत्म ्अथि् ।

ततस ्तस्म (१) जन्भन् प्राकृतात ्तस्भाद् ववरऺणत्वं प्राकृत-जन्भानुकयणेनाववबािव-भात्रत्वं, क्वचचत ्तद्-अननुकयणेन वा । अजामभाना फहुधा ववजामत [शुक्र-मजु् ३१.१७] इनत शु्रते् ।

तद् मथा—

देवक्मां देव-रूवऩण्मां ववष्णु् सवि-गुहाशम् ।

आववयासीद् मथा प्राच्मां ददशीन्दयु ्इव ऩुष्कर् ॥ [बा.ऩु. १०.३.८] इनत ।

मथा च—

सत्मं ववधातंु ननज-बतृ्म-बावषतं

व्मान्प्तत्वं च बूतेष्व ्अणखरेषु चात्भन् ।

अदृश्मतात्मभतू-रूऩभ ्उद्वहन ्

स्तम्बे सबामां न भगंृ न भानुषभ ्॥ [बा.ऩु. ७.८.१७] इनत ।

कादिभं वीमिभ ्आऩन्न् [बा.ऩु. ३.२४.६] इत्म ्अत्र श्री-कवऩर-देवावताय-प्रसङ्खगे कदिभस्म बन्क्त-साभर्थ्मि-वशीबूत इत्म ्एव व्माख्मेमभ ्। वीमि-शर्ब्द-न्मासस ्तु प्रर्सदं्ध ऩुत्रत्वभ ्अवऩ न्श्रष्टं बवतीत्म ्एवभ ्अथि् ।

तथा कभिणो वैरऺण्मं स्वरूऩ-शक्त्म-्आनन्द -ववरास-भात्रत्वभ ्। तद् मथा, रोकवत ्तु रीरा-कैवल्मभ ्[वे.सू. २.१.३३] इनत । व्माख्मातं च तत्त्व-वाददर्ब ,् मथा—रोके भत्तस्म सुखोरेकाद् एव नतृ्मादद-रीरा, न तु प्रमोजनाऩेऺमा, एवभ ्एवेश्वयस्म इनत । नायामण-संदहतामां च—

सषृ्ट्माददकं हरयय ्नैव प्रमोजनभ ्अऩेक्ष्म तु ।

कुरते केवरानन्दाद् मथा भत्तस्म नतिनभ ्॥

ऩूणािनन्दस्म तस्मेह प्रमोजन-भनत् कुत् ?

भुक्ता अप्म ्आप्त-काभा् स्मु् क्रकभ ्उतास्माणखरात्भन् ॥ इनत ।

न चोन्भत्त-दृष्टान्तेनासविऻत्वं प्रसञ्ज्जनमतव्मभ ्। स्वरूऩानन्दोरेकेण स्व-प्रमोजनभ ्अननुसन्धामैव रीरामते इत्म ्एतद् अंशेनैव स्वीकायात ्। उच््वास-प्रश्वास-दृष्टान्ते’वऩ सुषुप्त्म-्आदौ तद्-दोषाऩातात ्। तस्भात ्स्वरूऩानन्द-स्वाबाववक्मेन तर-्रीरा । शु्रनतश ्च—देवस्मैव स्वबावो’मभ ्आप्त-काभस्म का स्ऩहृा [भाण्डूक्म-कारयका ९] इनत ।

अत्र प्राकृत-सषृ्ट्म-्आदद-गतस्म साऺाद्-बगवच-्चेष्टात्भकस्म वीऺणादद-कभिणो वस्तुतस ्तु तथा-ववधत्वे वैकुण्ठादद-गतस्म कैभुत्मभ ्एवाऩनततभ ्। मथोक्तं नाग-ऩत्नीर्ब् अव्माकृत-ववहायाम [बा.ऩु. १०.१६.४७] इनत । अत एव श्री-शुकादीनाभ ्अवऩ तर-्रीरा-श्रवणे यागत् प्रवनृ्त्तय ्मुज्मते । मथोक्तं—अन्जत-रचचय-रीराकृष्ट-साय् [बा.ऩु. १२.१२.६९] इत्म-्आदद ।

अतश ्च—

एवं च जन्भानन कभािणण ह्म ्अकतुिय ्अजनस्म च ।

वणिमन्न्त स्भ कवमो वेद-गुह्मानन हृत-्ऩते् ॥ इनत [बा.ऩु. १.३.३५]

अत्र जन्भ-गुह्माध्माम-ऩद्मे’प्म ्एवभ ्एव व्माख्मेमभ ्। मते्रभे सद्-असद्-रूऩे [बा.ऩु. १.३.३३-४] इत्म ्आददभमाभ ्अव्मवदहत-ऩद्माभमां मथा स्वरूऩ-सम्मग-्ऻानेनैव कृतस्माववद्माकृतात्भाध्मास-सद्-असद्-रूऩ-ननषेधस्म हेतोय ्ब्रह्भ-दशिनं बवनत । मथा च—भामोऩयताव ्एव स्वरूऩ-सम्ऩन्त्तय ्बवनत इत्म ्उक्तभ ्। एवभ ्एव कवम आत्भायाभा हृत-्ऩते् ऩयभात्भनो जन्भानन कभािणण च वणिमन्न्त । तत-्तत-्प्रनतषेधे तद्-उऩयतौ चैव सत्मां तज-्जन्भ-कभािनुबव-सम्ऩत्ती बवत इत्म ्अथि् । सम्ऩन्त्तय ्अत्र साऺाद् दशिनभ ्। तस्भात ्स्वरूऩानन्दानतशनमत-बगवद्-आनन्द-ववरास-रूऩाण्म ्एव तानीनत बाव् । अत एव प्राकृत-वैरऺण्माद् अकतुिय ्अजनस्म इत्म ्उक्तभ ्। अत एव वेद-गुह्मान्म ्अवऩ तानीनत ।

मथािूय-स्तुतौ त्वमोददत् [बा.ऩु. १०.४८.२३-२४] इत्म-्आदद-द्वमं टीकामाभ ्एवेत्थभ ्उत्थावऩतभ—्ननु तदहि भभावतायास ्तच-्चरयतानन च शुन्क्त-यजत-वद् अववद्मा-कन्ल्ऩतान्म ्एव क्रकभ ्? नदह नदह । इमं तु तव रीरेत्म ्आह—द्वमेन त्वमोददत इनत इनत ।

तथैव च बगवत-्स्वरूऩ-साम्मेनोक्तं वैष्णवे—

नाभ-कभि-स्वरूऩाणण न ऩरयच्छेद-गोचये ।

मस्माणखर-प्रभाणानं स ववष्णुय ्गबिगस ्तव ॥ [वव.ऩु. ५.२.१९] इनत ।

रूऩ-कभेनत वा ऩाठान्तयभ ् । इत्थभ ्एवार्बपे्रतं श्री-गीतोऩननषनभ—्जन्भ-कभि च भे ददव्मभ ्एवं मो वेन्त्त तत्त्वत् [गीता ४.९] इनत ।

तथा नाम्नो वैरऺण्मं वाङ्ख-भनसागोचय-गुणावरन्म्फत्वेन स्वत्-र्सद्धत्वभ ्। तद् मथा वासुदेवाध्मात्भे—

अप्रर्सदे्धस ्तद्-गुणानाभ ्अनाभासौ प्रकीनतित् इनत । ब्राह्भे —अनाभा सो’प्रर्सद्धत्वाद् अरूऩो बूत-वजिनात ्इनत । अत एव नाभ-कभि-रूऩाणण इनत ऩूवोदाहयणानुसायेणास्मावऩ वैष्णव-वाक्मस्मामभ ्एवाथि्—

न मत्र नाथ ववद्मन्ते नाभ-जात्म-्आदद-कल्ऩना् ।

तद् ब्रह्भ ऩयभं ननत्मभ ्अववकारय बवान ्अज ॥

न कल्ऩनाभ ्ऋते’थिस्म सविस्माचधगभो मत् ।

तत् कृष्णाच्मुतानन्त-ववष्ण-ुनाभर्बय ्ईड्मसे ॥ [वव.ऩु. ५.१८.५३-५४] इनत ॥

एतद्-वैष्णव-वचनानन्तयभ ्अवऩ न तस्म ववरद्धभ ्। तथा दह—अत्राऩातत् प्रतीताथितामां कल्ऩना-शर्ब्दो व्मथि् स्मात,् नाभ-जात्म-्आदमो न ववद्मन्ते इत्म ्अनेनैव वववक्षऺताथि-र्सदे्ध ,् स्वमभ ्एव ब्रह्भाजादद-शर्ब्दानां ऩयभाथि-प्रनतऩादक-नाभतमा स्वीकृतेश ्च । अजाभ ्एकां रोदहत-शुक्र-कृष्णाभ ्[श्वे.उ. ४.५] इत्म-्आददष्व ्अजामभानत्व-रऺण-जानतश ्च दृश्मत एव । तथा नाभादद-कल्ऩना न ववद्मन्ते इत्म ्उक्त्मा स्वमं कृष्णादद-नाभ-कल्ऩनोन्क्तय ्ववरद्धा स्मात ्। कल्ऩनमा वा कथभ ्ईड्मता स्मात ्? कल्ऩनामा अननमतत्वाच ्च कथं कृष्णाददनाभ ्नैमत्मभ ्उच्मते ?

तस्भान ्नाभ-कभि-स्वरूऩाणीत्म ्अनुसायाच ्चामभ ्एवाथि् । मथा मत्र नाभ-जात्म-्आदीनां नाभनन कृष्णादीनन जातमो देवत्व-भनुष्मत्व-ऺत्रत्रमत्वादद-रीरा ,् तद्-आदीनां कल्ऩना न ववद्मन्ते । क्रकन्तु स्व-संस्थमा सभाप्त-सवािथिभ ्[बा.ऩु. १०.३७.२२] इत्म-्उक्त-ददशा स्वरूऩ-र्सद्ध-ननत्म-शन्क्त-ववरास-रूऩाण्म ्एव तानीत्म ्अथि् । ततश ्च मतो मस्भात ्सविस्मावऩ दृष्टस्म वस्तुन् कल्ऩनां नाभादद-यचनाभतेृ’चधगभो व्मवहारयक-फोधो न बवनत । ततस ्तस्भाद् एव हेतो् कल्ऩना-भमं नाभ तन-्नार्भनं चाथिं सविभ ्अवऻाम ननणखर-प्रभाण-ऩरयच्छेदागोचयत्वेन वेदात्भतमा स्वत्-र्सदै्ध् कृष्णादद-नाभोऩरऺणै् प्रर्सदै्धय ्एव नाभर्ब् स्वत्-र्सद्धस ्त्वभ ्एवेड्मसे, भुननर्बय ्वेदैश ्च श्राघ्मसे । न तु कल्ऩना-भमैय ्अन्मैस ्त्वभ ्अवऩ श्राघ्मसे, तादृश-भदहभर्बस ्तैय ्एव तव भदहभा व्मक्तीबवतीनत । मद् वा, तैय ्एवेड्मसे व्मक्त-भाहात्भीक्रिमस इत्म ्अथि् ।

अत्र मै् शास्ते्र’नतप्रर्सदै्ध् श्री-बगवान ्एव झदटनत प्रतीतो बवनत, मेषां च साङ्खकेत्मादाव ्अवऩ तादृश-प्रबाव् शू्रमते, तेषां स्वत्-र्सद्धत्वभ,् अन्मेषां कल्ऩना-भमत्वं ऻेमभ ्। अथवा, हे नाथ ! मत्र नाभ-जात्म-्आदीनां कल्ऩना न ववद्मन्ते, तत ्केवरं ववशेष्म-रूऩं ऩयभं ब्रह्भ बवान ्।

तत-्तत-्कल्ऩनामा अववषमत्वे हेतु्—ववशेषेण कयोनत रीरामत इनत ववकारय, तथा न बवतीत्म ्अववकारय इनत । तद्-रूऩेण न जामते न प्रकटीबवतीनत हे अजेनत च । तत् क्रकभ ्अवरम्र्ब्म तत्र नाभ-जात्म-्आदद-कल्ऩना् क्रिमन्ताभ ्? इनत बाव् । तत-्तत-्कल्ऩनां ववना च सविस्माप्म ्अथिस्म वस्तु-भात्रस्माचधगभ-भातं्र न बवेत,् क्रकभ ्उत तादृश-ब्रह्भ-स्वरूऩस्म बवत् । कल्ऩनाभम-नाभ-जात्म-्आदमस ्तु न कस्मावऩ स्वरूऩ-धभाि बवन्न्त । मत एवं, तत् साङ्खकेत्माददना बाववतैय ्अवऩ बवद्वत-्सवि-ऩुरषाथि-प्रदैस ्तत-्तद्-ववशेष-प्रनतऩादकै् कृष्णादद-नाभर्बय ्एव त्वभ ्ईड्मसे, ननत्म-र्सद्ध-शु्रनत-ऩुयाणाददर्ब् श्राघ्मसे, न तु ननवविशेषता-प्रनतऩादकैय ्ननतयां कल्ऩनाभमैय ्इत्म ्अथि् ।

क्रकं च, कृष्णादीनां चतुणािं नाम्नाभ ्उऩरक्सणत्वभ ्एव ऻेमभ ्। नायामणादद-नाम्नाभ ्अवऩ साङ्खकेत्मादौ तथा प्रबाव-श्रवणात ्। वणाि एव तु शर्ब्दा इनत बगवान ्उऩवषि [जै.सू. १.५.५ शवय-बाष्मे] इत्म ्अनेन, तस्म च ननत्मत्वाद् [वे.सू. २.४.१७] इत्म ्अनेन च न्मामेन वणितमैव ननत्मत्वभ ्अस्म वेद-साय-वणाित्भक-नाम्न् र्सध्मनत । तथैव गोऩार-ताऩनी-शु्रतौ नाभ-भमाष्टदशाऺय-प्रसङ्खगे ब्रह्भ-वाक्मभ—्तेष्व ्अऺयेषु बववष्मज-्जगद्-रूऩं प्रकाशमन्न ्[गो.ता.उ. १.२६] इनत ।

अत्रावय-कार-जात-शर्ब्दादद-भम-जगत-्कायणत्वेन तद्-वैरऺण्मात ्स्वत्-र्सद्धत्वं तथा बगवत-्स्वरूऩार्बन्नत्वं च तद्-वैरऺण्मं नाम्न् । तद् मथा शु्रतौ—ओभ ्आस्म जानन्तो नाभ चचद् ववववक्तन भहस ्ते ववष्णो सुभनत ंबजाभहे । ओं तत ्सत ्[ऋ.वे. १.१५६.३] इत्म ्आदद । अमभ ्अथि्—हे ववष्णो! ते तव नाभ चचत ्चचत-्स्वरूऩभ,् अत एव भह् स्व-प्रकाश-रूऩभ ्। तस्भाद् अस्म नाम्न आ ईषद् अवऩ जानन्त ,् न तु सम्मग ्उच्चाय-भाहात्म्मादद-ऩुयस्कायेण । तथावऩ वववक्तन बु्रवाणा् केवरं तद्-अऺयाभमास-भातं्र कुवािणा् सुभनत ंतद्-ववषमां ववद्मां बजाभहे प्राप्नुभ् । मतस ्तद् एव प्रणव-व्मन्ञ्ज्जतं वस्तु सत ्स्वत्-र्सद्धभ ्इनत ।

अत एव बम-द्वेषादौ श्री-भूते् स्पूतेय ्इव साङ्खकेत्मादाव ्अप्म ्अस्म भुन्क्तदत्वं शू्रमते । तथा चोक्तं ब्राह्भे—

अप्म ्अन्म-चचत्त् िुद्धो वा म् सदा कीतिमेद् धरयभ ्।

सो’वऩ फन्ध-क्समान ्भुन्क्तं रबेच ्चेदद-ऩनतय ्मथा ॥ इनत ।

तथा श्री-बगवत इव तस्म नाम्न् सकृद् अवऩ साऺात्काय् संसाय-ध्वंसको बवनत । मथा स्कान्दे—

सकृद् उच्चारयतं मेन हरयय ्इत्म ्अऺय-द्वमभ ्।

फद्ध् ऩरयकयस ्तेन भोऺाम गभनं प्रनत ॥ इनत ।

शु्रतौ च प्रणवभ ्उदद्श्म—ओभ ्इत्म ्एतत ्ब्रह्भणो नेददष्टं नाभ॰ मस्भाद् उच्चामिभाण एव संसाय-बमात ्तायमनत, तस्भाद् उच्मते ताय् इत्म-्आदद फहुतयभ ्।

न चास्माथि-वादत्वं चचन्त्मभ,् तथाथिवादो हरयनान्म्न कल्ऩनभ ्इनत ऩद्म-ऩुयाणानुसायेणाऩयाधाऩातात ्। मस्म तु गहृीत-नाम्नो’वऩ ऩुन् संसायस ्तस्म,

नानुव्रजनत मो भोहाद् व्रजन्तं ऩयभेश्वयभ ्।

ऻानान्ग्न-दग्ध-कभािवऩ स बवेद् ब्रह्भ-याऺस् ॥

इनत श्री-ववष्णु-बन्क्त-चन्रोदमादद-प्रभाणणत-ऩुयाण-वचनवन ्भहद् अऩयाध-तद्-अथि-वाद-कल्ऩनाददकं प्रनतफन्धकं ऻेमभ ्।

अत एवानन्द-रूऩत्वभ ्अस्म भहद्-धदृम-साक्षऺकं मथा श्री-ववग्रहस्म । तद् उक्तं श्री-शौनकेन—

तद् अश्भ-सायं हृदमं फतेदं

मद् गहृ्मभाणैय ्हरय-नाभ-धेमै् ।

न ववक्रिमेताथ मदा ववकायो

नेते्र जरं गात्र-रहेषु हषि् ॥ [बा.ऩु. २.३.२४]

अत एव स्कान्दे प्रबास-खण्डे कण्ठोक्त्मा कचथतैय ्हेतुर्ब् सकर-वेद-परत्वेन च बगवत-्स्वरूऩत्वभ ्एव प्रनतऩाददतभ—्

भधुय-भधुयभ ्एतन ्भङ्खगरं भङ्खगरानां

सकर-ननगभ-वल्री-सत-्परं चचत-्स्वरूऩभ ्।

सकृद् अवऩ ऩरयगीतं श्रद्धमा हेरमा वा

बगुृ-वय नय-भातं्र तायमेत ्कृष्ण-नाभ ॥ इनत ॥

तस्भाद् बगवत-्स्वरूऩभ ्एव नाभ । स्ऩष्टं चोक्तं श्री-नायद-ऩञ्ज्चयाते्र’ष्टादशाऺयभ ्उदद्श्म—

व्मक्तं दह बगवान ्एव साऺान-्नायामण् स्वमभ ्।

अष्टाऺय-स्वरूऩेन भुखेषु ऩरयवतिते ॥ इनत ।

भाण्डूक्मोऩननषत्सु च प्रणवभ ्उदद्श्म—ओभ ्इत्म ्एतद् अऺयभ ्इदं सविं [भा.उ. १] । ओंकाय एवेदं सविभ ्[छा.उ. २.२४.४] ।

प्रणवो ह्म ्अऩयं ब्रह्भ प्रणवश ्च ऩयं स्भतृभ ्।

अऩूवो’नन्तयो’फाह्मो’नऩय् प्रणवो’व्मम् ॥

सविस्म प्रणवो ह्म ्आददय ्भध्मभ ्अन्तस ्तथैव च ।

एवं दह प्रणवं ऻात्वा व्मश्नुते तद्-अनन्तयभ ्॥

प्रणवं हीश्वयं ववद्मात ्सविस्म हृदमे न्स्थतभ ्।

सवि-व्मावऩनभ ्ओंकायं भत्वा धीयो न शोचनत ॥

अभात्रो’नन्त-भात्रश ्च द्वैतस्मोऩशभ् र्शव् ।

ओंकायो ववददतो मेन स भुननय ्नेतयो जन् ॥ [आगभ-कारयका २६-२९] इनत ।

न च ऩयभेश्वयस्मैव तद्-मोग्मता-सम्बवाद् वणि-भात्रस्म तथोन्क्त् स्तुनत-रूऩैवेनत भन्तव्मभ ्। अवतायान्तयवत ्ऩयभेश्वयस्मैव वणि-रूऩेणावतायो’मभ ्इनत अन्स्भन्न ्अथे तेनैव शु्रनत-फरेनाङ्खगीकृते तद्-अबेदेन तत-्सम्बवात ्। तस्भान ्नाभ-नार्भनोय ्अबेद एव । तद् उक्तं ऩादे्म—

नाभ चचन्ताभणण् कृष्णश ्चैतन्म-यस-ववग्रह् ।

ऩूणि् शुद्धो ननत्म-भुक्तो’र्बन्नत्वान ्नाभ-नार्भनो् ॥ इनत ॥

अस्माथि् —नाभैव चचन्ताभणण्, सवािथि-दाततृ्वात ्। न केवरं तादृशभ ्एव, अवऩ तु चैतन्मेत्म-्आदद-रऺणो म् कृष्ण्, स एव साऺात ्। तत्र हेतु्—अर्बन्नत्वाद् इनत ।

ननु, तथाववधं नाभाददकं कथं ऩुरषेन्न्रम-जन्मं बवनत ? न, वेद-भात्रस्म बगवतैव ऩुरषेन्न्रमाददष्व ्आववबािवनात ्। मथोक्तभ ्एकादशे स्वमं श्री-बगवता—शर्ब्द-ब्रह्भ सुदफुोधभ ्[बा.ऩु. ११.२१.३६] इत्म ्आयभम,

भमोऩफृंदहतं बूम्ना ब्रह्भणानन्त-शन्क्तना ।

बूतेषु घोष-रूऩेण ववशेष-ऩूणेव रक्ष्मते ॥ [बा.ऩु. ११.२१.३७] इनत ॥

द्वादशस्म षष्ठे वेदव्मसन-प्रसङ्खगे ऺीणामुष् [बा.ऩु. १२.६.४७] इत्म ्आदौ । टीका च—तदहि ऩुरष-फुवद्ध-प्रबवत्वान ्नादयणीमं स्माद् इत्म ्आशङ्खक्माह हृदद-स्थाच्मुत- चोददतेनत । इत्म ्एषा ।

एतत ्सविभ ्अर्बपे्रत्म गबि-स्तुताव ्उक्तभ—्

न नाभ-रूऩे गुण-जन्भ-कभिर्बय ्

ननरूवऩतव्मे तव तस्म साक्षऺण् ।

भनो-वचोभमाभ ्अनुभेम-वत्भिनो

देव क्रिमामां प्रनतमन्त्म ्अथावऩ दह ॥ [बा.ऩु. १०.२.३६] इनत ।

कस्भै मेन ववबार्सतो’मभ ्इत्म ्आदौ [बा.ऩु. १२.१३.१९] तद्-रूऩेणेत्म ्आददवत ्। तथा-रूऩस्मावऩ वैरऺण्मं स्व-प्रकाशता-रऺण-स्वरूऩ-शक्त्मैवाववबािववत्वभ ्। तच ्च ऩूवि-दर्शितभ ्। अत एव द्ववतीमे,

आत्भ-तत्त्व-ववशुद्ध्म-्अथिं मद् आह बगवान ्ऋतभ ्।

ब्रह्भणे दशिमन ्रूऩभ ्अव्मरीक-व्रताद् ऋत् ॥ [बा.ऩु. २.९.४] इत्म ्अत्र ।

टीका च—

मच ्चोक्तभ ्अष्टभाध्ममे ऩयभेश्वयस्मावऩ देह-सम्फन्धाववशेषात ्कथं तद्-बक्त्मा भोऺ् स्माद् इनत, आसीद् मद् उदयात ्ऩद्मभ ्[बा.ऩु. २.८.८] इत्म ्आददना । तत्राह—आत्भ-तत्त्व-ववशुद्ध्म-्अथिभ ्इनत । आत्भनो जीवस्म तत्त्व-ववशुद्ध्म-्अथिं तत्त्व-ऻानाथिं तद् बवेद् एव । क्रकं तत ्? मत ्तऩ-आददना स्व-बजनं बगवान ्ब्रह्भण आह । क्रकं कुविन ्? ऋतं सत्मं चचद्-घनं रूऩं दशिमन ्। दशिने हेतुय ्अव्मरीकेन तऩसादृत् सेववत्

सन ्। अमं बाव्—जीवस्माववद्ममा र्भर्थ्मा-बूत-देह-सम्फन्ध् । ईश्वयस्म तु मोगभाममा चचद्-घन-ववग्रहाववबािव इनत भहान ्ववशेष् । अतस ्तद्-बजने भोऺोऩऩन्त्तय ्इनत । इत्म ्एषा ॥

अत एव, स त्वं त्रत्र-रोक-न्स्थतमे [बा.ऩु. १०.३.२०-२१] इत्म-्आदद-द्वमे श्रीभद्-आनक-दनु्दरु्बनावऩ सभादहतभ ्। अत्र ह्म ्अमभ ्अथि् —स प्रऩञ्ज्चस्म सनृ्ष्ट-न्स्थनत-प्ररम-कताि त्वं त्रत्ररोक-न्स्थतमे मदा तस्म न्स्थनतभ ्इच्छर्स, तदा स्व-भाममा स्वाचश्रतमा भामा-शक्त्मा कृत्वा, आत्भन् शुक्रं वणिं स्वेन सषृ्टां धभि-ऩयां ववप्रादद-जानत ंत्रफबवषि ऩारमर्स । अत्र सत्त्व-भय्म ्एव स्व-भामा ऻेमा ननष्कृष्टत्वाद् उऩमुक्तत्वाच ्च ।

अथ मदा सगिभ ्इच्छर्स, तदा यजसा यजो-भय्मा स्व-भाममा कृत्वा, उऩफृंदहतं यक्तभ ्कार्भनं ववप्रादद-वणिं त्रफबवषि । मदा च जनात्ममभ ्इच्छर्स, तदा तभो-भय्मा कृत्वा कृष्णं भर्रनं ऩाऩ-यतं तं त्रफबवषि । अथवा, मदा न्स्थनतभ ्इच्छर्स, तदात्भन् श्री-ववष्णु-रूऩस्म शुक्रं शुदं्ध गुण-सङ्खकय-यदहतभ ्इत्म ्अथि् । र्शव-ब्रह्भवत ्तस्म तत-्सङ्खगाबावात ्।

अथवा मदा न्स्थनतभ ्इच्छर्स तदात्भन् श्री-ववष्णु-रूऩस्म शुक्रं शुदं्ध गुण-सङ्खकय-यदहतभ ्इत्म ्अथि् । र्शव-ब्रह्भ-वत ्तस्म तत-्सङ्खगाबावात ्। तथैव र्सद्धान्न्ततं श्री-शुकदेवेन—र्शव् शन्क्त-मुत् शश्वत ्त्रत्रर्रङ्खगो गुण-संवतृ् [बा.ऩु. १०.८८.३] इत्म ्आदौ, हरयय ्दह ननगुिण् साऺात ्ऩुरष् प्रकृते् ऩय् [बा.ऩु. १०.८८.५] इत्म-्आदद । अत एव—

चन्न्रका-ववशद-स्भेयै् सारणाऩाङ्खग-वीक्षऺतै् ।

स्वकाथािनाभ ्इव यज्-सत्त्वाभमां स्रष्टृ-ऩारका् ॥ [बा.ऩु. १०.१३.५०] इनत ।

अत्र सान्त्त्वकत्व-याजसत्वे उत्पे्रक्षऺते एव, न तु वस्तुतमा ननरूवऩते । वणिं रूऩं, न तु कान्न्त-भात्रभ ्। गुण-भमत्व-स्वीकाये’वऩ तत-्तद्-गुण-व्मञ्ज्जकाकायस्माप्म ्अऩेक्ष्मत्वात,् न तु श्वेतं वणिभ ्इनत व्माख्मेमभ ्। श्री-ववष्ण-ुरूऩस्म ऩारनाथिं गुणावतायस्म श्री-ऩयभात्भ-सन्दबे ऺीयोद-शानमत्वेन स्थाऩनमष्मभाणस्म तत्र श्माभत्वेनानतप्रर्सदे्धय ्जनात्मम-हेतो ररस्म श्वेततानतप्रर्सद्ध्मा तद्-वैऩयीत्म-ऩातात ्।

तथैव दह गोर्बरोक्त-सन्ध्मोऩासना । अतो’त्र ब्रह्भणो न शोण-वणित्वे तात्ऩमिभ ्। न च तत-्तद्-गुणानां तत-्तद्-वणि-ननमभ ,् ऩयभ-ताभसानां फकादीनां शुक्रत्व-दशिनात ्, सान्त्त्वक-गुणोऩास्मानां श्री-फादयामण-शुकादीनां श्माभत्व-श्रवणाच ्च । स्व-भाममा बक्तेषु कृऩमा, भामा दम्बे कृऩामां च इनत ववश्व-प्रकाशात,्

त्रफबवषि जगनत धायमर्स प्रकटमसीत्म ्अथि् । यक्तं यजोभमत्वेन र्ससकृ्सादद-याग-फहुरभ ्। कृष्णं तभोभमत्वेन स्वरूऩ-प्रकाश-यदहतभ ्इत्म ्अथि् ।

ऩाचथिवाद् दारणो धूभस ्तस्भाद् अन्ग्नस ्त्रमीभम् ।

तभसस ्तु यजस ्तस्भात ्सत्त्वं मद् ब्रह्भ-दशिनभ ्॥ [बा.ऩु. १.२.२४] इत्म ्उक्ते् ।

ननु, कथभ ्अन्माथेन वाक्मेन रोक-िाभकं वणिमर्स, मत् सम्प्रनत जनात्ममाथिं कृष्णो’मं वणो भमा तभसा गहृीत इत्म ्अथो’प्म ्आमानत ? तद् एतद् आशङ्खक्म ऩरयहयन्न ्आह त्वभ ्अस्म [बा.ऩु. १०.३.२१] इनत । ननव्मूिह्मभाना इतस ्ततश ्चाल्मभाना् ।

अमं बाव्—आस्तां तावद् ब्रह्भ-घनत्व-शुद्ध-सत्त्व-भमत्व-फोधकं प्रभाणान्तयं, गुणानुरूऩ-रूऩाङ्खगीकाये’वऩ मथा प्ररमस्म दु् ख-भात्र-हेतुत्वात ्सुषुन्प्त-रूऩत्वाच ्च तत्र तद्-अथािवसयो बवनत, तथास्म तु कारस्म त्वत-्कृत-यऺमा जगत-्सुख-हेतुत्वात ्तभोभमासुय-ववनाश-मोग्मत्वात ्तेषाभ ्असुयाणाभ ्अवऩ हनन-व्माजेन सवि-गुणातीत-भोऺात्भक-प्रसाद-राबात ्तद्-अथािवसयो न बवनत, सैन्धवभ ्आनमेनतवत ्। तथैवोक्तभ—्

जम-कारे तु सत्त्वस्म देवषॉन ्यजसो’सुयान ्।

तभसो मऺ-यऺांर्स तत-्कारानुगुणो’बजत ्॥ [बा.ऩु. ७.१.८] इनत ।

तस्भान ्न तभ्-कृतो’मं वणि इनत यज्-सत्त्वाभमां यक्त-शुक्राव ्एव बवत इनत ऩूवि-ऩक्षऺ-भतभ ्। ततश ्च ऩारयशेष्म-प्रभाणेन स्वरूऩ-शन्क्त-व्मन्ञ्ज्जतत्वभ ्एवात्रावऩ ऩमिवस्मनत इनत बाव् । तथैव तभ ्एवाथिं श्री-देवकी-देव्म ्अवऩ सम्िभेण प्राग ्एव वववतृवती—रूऩं मत ्तत ्प्राहुय॰् अव्मक्तभ ्आद्माभ ्[बा.ऩु. १०.३.२४] इनत ।

अथ प्रकृतभ ्अनुसयाभ् । तथा-गुणस्म [श्री-बगवत्] वैरऺण्मभ ्आत्भायाभाणाभ ्अप्म ्आकषिण-र्रङ्खग-गम्माभतु-रूऩत्वभ ्। तद् मथा श्री-सूतोक्तौ—आत्भायाभाश ्च भुनम [बा.ऩु. १.७.१०] इत्म ्आदौ । हयेय ्गुणाक्षऺप्त-भनतय ्[बा.ऩु. १.७.११] इत्म ्आदद च । अत एवोक्तं ववष्णु-धभोत्तये—

गुणा् सवे’वऩ मुज्मन्ते ह्म ्ऐश्वमाित ्ऩुरषोत्तभे ।

दोषा् कथन्ञ्ज्चन ्नैवात्र मुज्मन्ते ऩयभो दह स् ॥

गुण-दोषौ भाममैव केचचद् आहुय ्अऩन्ण्डता् ।

न तत्र भामा भामी वा तदीमौ तौ कुतो ह्म ्अत् ॥

तस्भान ्न भाममा सविं सविभ ्ऐश्वमि-सम्बवभ ्।

अभामी हीश्वयो मस्भात ्तस्भात ्तं ऩयभं ववदु् ॥ इनत ॥

अथ न ववद्मते इत्म ्अस्म प्रकृत-श्रोकस्म व्माख्मातावशेष् । तद् एवं स्वरूऩ-शन्क्त-ववरास-रूऩत्वेन तेषां प्राकृताद् वैरऺण्मं साचधतभ ्। तत्र आशङ्खकते—ननु बवन्तु स्वरूऩ-बूतान्म ्एव तानन तथावऩ स्वरऩस्मैव ऩूणित्वात ्तत-्तत-्प्राप्तौ क्रकं प्रमोजनभ ्? तत्राह—रोकाप्मम-सम्बवाम । रोको बक्त-जन ,् तस्माप्मम् संसाय-ध्वंसस,् तत-्ऩूविक् सम्बवो बन्क्त-सुख-प्रान्प्त ,् बू प्राप्तौ, तद्-अथिभ ्। एतद् अप्म ्उऩरऺणं ननत्म-ऩाषिदानाभ ्अवऩ बन्क्त-सुखोत्कषािथिभ ्। तद् उक्तं श्रीभद्-अजुिनेन प्रथभे—

तथामं चावतायस ्ते बुवो बाय-न्जहीषिमा ।

स्वानां चानन्म-बावानाभ ्अनुध्मानाम चासकृत ्॥ [बा.ऩु. १.७.२५] इनत ।

अस्माथि् —मथान्मे ऩुरषादमो’वतायास ्तथामं चावताय् साऺाद्-बगवत् श्री-कृष्णाख्मस्म तवैव प्राकट्मं, ऩयभ-बक्तामा बुवो बाय-न्जहीषिमा जातो’वऩ । अन्मेषां स्वानां बक्तानाभ ्असकृच ्च भुहुय ्अप्म ्अनुध्मानाम ननज-बजन-सौख्माम बवनत ।

ननु तदहि बक्त-सौख्मभ ्एव प्रमोजनं जातभ ्इनत ऩूणािनन्दस्म तस्मेह प्रमोजन-भनत् कुत् [ऩूविभ ्उदृ्धते भाध्व-बाष्म-धतृ-नायामण-संदहता-धतृ-श्रोके] इत्म ्एतत ्स्व-स्वरूऩस्म ऩूणित्वं कथभ ्उऩऩद्मेत ? तत्राह—

अनन्म-बावानाभ ्इनत । अन्मथा सविऻ-र्शयोभणेय ्ननदोषस्म तस्म तन-्भात्राऩेऺकानां तेषाभ ्उऩेऺामाभ ्अकारण्म-दोष् प्रमुज्मेत इनत बाव् । आत्भायाभे’वऩ कारण्म-गुणावकाशो गुणा ववरद्धा अवऩ तु सभाखामािश ्च सवित् [कूभि.ऩु.] इनत स्भयणात ्ववचचत्र-गुण-ननधाने श्री-बगवत्म ्एव सम्बवनत । ततो’न्मत्र तु सञ्ज्चरयत-तद्-गुणांशे तदीम एव म् प्रनतऩदभ ्एव साश्चमिं शु्रत्म-्आददर्बय ्उच्चैय ्गीमते । मश ्चा-ववरयन्ञ्ज्चभ ्आ-ऩाभय-जनभ ्आकषिन्न ्एव वतिते । तद् उक्तं श्री-दशभे स्वमभ ्एव—बजतो’वऩ न वै केचचत॰् इत्म-्आदद,

बजाम्म ्अभीषाभ ्अनुवनृ्त्त-वतृ्तमे [बा.ऩु. १०.३२.१९-२०] इत्म-्अन्तभ ्।

तस्भात ्ऩयभ-सभथिस्म तस्म कृऩा-रऺणं बक्त-जन-सुख-प्रमोजनकत्वं नाभ को’वऩ स्वरूऩानन्द-ववरास-बूत-ऩयभाश्चमि-स्वबाव-ववशेष इनत भूर-ऩद्मे’प्म ्अनुकारभ ्ऋच्छनत इत्म ्अनेनैव दर्शितभ ्। अत् प्रमोजनान्तय-भनतत्वं तु तन्स्भन ्नास्त्म ्एव । तत-्प्रमोजनत्वं च तस्म ऩयभ-सभथिस्मानन्द-ववरास एवेनत ददक् । अत्र ववशेष-न्जऻासामां श्री-बगवत-्सन्दबो दृश्म् ॥ (बगवत-्सन्दबि् ३५)

ववश्वनाथ् ॒ प्राकृत-जन्भ-कभािददभत्त्वभ ्आह—नेनत । गुण-दोषभ ्इनत सभाहाय-द्वन्द्व् गुण-दोष एवेनत ऩाठे सवो द्वन्द्वो ववबाषमैकवद् बवतीनत । इतयतेतय-मोगे’प्म ्एकतवभ ्उकारो’ज-ह्रस्व-दीघि-प्रुत इनतवत ्। तद् अवऩ रोकानाभ ्अप्मम् प्ररम् सम्बव् सनृ्ष्टस ्तमोय ्द्वन्द्वैक्मं तद्-अथिं स्व-भाममा भानमक-तभो-यजो-गुणाभमां तानन रर-रूऩेण ब्रह्भ-रूऩेण च जन्भ-कभािदीनन अनुकारं प्रनतप्ररम-सनृ्ष्ट-सभमे ऋच्छनत प्राप्नोनत । अत्र रोक-न्स्थत्म-्अथिं ववष्णु-जन्भादीनन न ननददिष्टानन, तेषां भानमकत्वाबावात ्। अभानमक-जन्भ-कभािदीनन तु नानेन ननवषद्ध्मन्ते । तानन देवक्मादद-जन्भ-गोवधिन-धायणादद-कभि कृष्ण-याभादद-नाभ-रूऩाणण स्वरूऩ-बूतान्म ्एव न ननषेदंु्ध शक्मन्ते शु्रत्मावऩ । ननष्करं ननन्ष्िमं शान्तभ ्ननयवद्मं ननयञ्ज्जनभ ्[श्वे.उ. ६.१९], अशर्ब्दभ ्अस्ऩशिभ ्अरूऩभ ्अव्ममभ ्[कठ.उ. १.३.१५] इत्म ्आदौ भानमकं ननवषध्म, स सवि-कभाि सवि-काभ् सवि-गन्ध् सवि-यस् [छा.उ. ३.१४.४] इत्म ्अभानमकं कभािदद ववधीमते ।

अत एव श्री-ववष्णु-ऩुयाणे—गुणांश ्च दोषांश ्च भुने व्मतीत [वव.ऩु. ६.५.८३] इत्म ्उक्त्वा ऩुनय ्आह—

सभस्त-कल्माण-गुणात्भको दह [वव.ऩु. ६.५.८४] इनत । तथा—

ऻान-शन्क्त-फरैश्वमि-वीमि-तेजांस्म ्अशेषत् ।

बगवच-्छर्ब्द-वाच्मानन ववना हेमैय ्गुणाददर्ब् ॥ [वव.ऩु. ६.५.७९] इनत ।

ऩाद्मोत्तय-खण्डे च—

मो’सौ ननगुिण इत्म ्उक्त् शास्ते्रषु जगद्-ईश्वय् ।

प्राकृतैय ्हेम-संमुक्तैय ्गुणैय ्हीनत्वभ ्उच्मते ॥ इनत ।

हेम-संमुक्तैय ्हेमत्व-मुक्तैय ्इत्म ्अथि् । प्राकृता गुणा दह हेमा बवन्न्त मत इनत बाव् । नाम्नश ्चचन्भमत्वं शु्रनतय ्आह— ओभ ्आस्म जानन्तो नाभ चचद् ववववक्तन ्भहस ्ते ववष्णो सुभनत ंबजाभहे । ओं तत ्सद् इत्म ्आदद । अमभ ्अथि् —हे ववष्णो! ते तव नाभ चचत ्चचत-्स्वरूऩभ,् अत एव भह् स्व-प्रकाश-रूऩभ ्। तस्भाद् अस्म नाम्न् आ ईषद् एव जानन्तो वमं न तु सम्मग ्उच्चायण-भाहात्म्मादद-ऩुयस्कायेणेत्म ्अथि् । तथावऩ ववववक्तेन बु्रवाणा् केवरं तद्-अभमास-भातं्र कुवािणा् सुभनत ंशोबनाभ ्त्वद्-ववषमां फुवद्ध ंबजाभहे प्राप्नुभ् । मतस ्तद् एव नाभ ओं प्रणव् सत ्स्वत्-र्सद्धभ ्इनत ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.९ ॥

तस्भै नभ् ऩयेशाम ब्रह्भणे’नन्त-शक्तमे ।

अरूऩामोर-रूऩाम नभ आश्चमि-कभिणे ॥

श्रीधय् ॒ ब्रह्भणे अरूऩाम । अनन्त-शक्तमे उर-रूऩाम । अत आश्चमािणण कभािणण मस्म तस्भै ऩयेशाम नभ् ॥९॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तस्भै ऩयेशाम श्री-कृष्णाम नभ् । ब्रह्भणे फहृते ऩयेशत्वात ्कैवल्म-नाथाम कैवल्मभ ्एकान्त-बन्क्तस ्तस्मा् ऩनतय ्नाथ् प्राणेश्वय ,् तस्भै । ननवािण-सुखाद् अवऩ सं सभीचीना ववद् अनुबावो मस्म ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ अरूऩाम प्राकृत-रूऩ-यदहताम । उर-रूऩाम अप्राकृतानन्त-रूऩाम ॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ अरूऩाम प्राकृत-रूऩ-यदहताम । उर-रूऩाम अप्राकृत-चचद्-घन-याभ-कृष्णादद-फहुर-रूऩाम ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१० ॥

नभ आत्भ-प्रदीऩाम साक्षऺणे ऩयभात्भने ।

नभो चगयां ववदयूाम भनसश ्चेतसाभ ्अवऩ ॥

श्रीधय् ॒ आत्भ-प्रदीऩाम प्रकाशान्तयस्माववषमाम । कुत् ? साक्षऺणे प्रकाशकाम । ऩयभात्भने जीवनन-मन्ते्र । अत एव चगयां ववदयूामाप्राप्माम । चेतसां चचत्त-वतृ्तीनाभ ्। तथा च शु्रनत्—मतो वाचो ननवतिन्ते अप्राप्म भनसा सह इनत ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ जीवात्भ-वाङ्ख-भनस ्तद्-वनृ्त्तर्ब अग्म्मत्वभ ्आह—आत्भ-प्रदीऩाम जीवात्भ-प्रकाशकाम प्रकाशकस्म तत्त्वं प्रकाश्मो न जानातीनत बाव् । सविं ऩुभान ्वेद गुणांश ्च तज-्ऻो न वेद सवि-ऻभ ्अनन्तभ ्ईडे [बा.ऩु. ६.४.२५] इनत हंस-गुह्मोक्ते् । ववदयूाम अगम्माम, चेतसां चचत्त-वतृ्तीनाभ ्॥१०॥

आत्भ-प्रदीऩाम स्वस्भै स्वमं-प्रकाशाम चगयां भनसश ्चेतसां ववदयूाम फदहभुिख-वाङ्ख-भनसश ्चचत्त-वतृ्तीनाभ ्अगोचयाम ॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.११ ॥

सत्त्वेन प्रनतरभमाम नैष्कम्मेण ववऩन्श्चता ।

नभ् कैवल्म-नाथाम ननवािण-सुख-संववदे ॥

श्रीधय् ॒ एवभ ्अवऩ ववऩन्श्चता ननऩुणेन । नैष्कम्मेण सन्न्मासेन । सत्त्वेन शुदे्धन । सन्न्मास-मोगाद् मतम् शुद्ध-सत्त्वा् इनत शु्रते् । प्रनतरभमाम प्रत्मक्त्वेन प्राप्माम । ननवािण-सुख-संववदे भोऺानन्दानुबूतमे ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ सत्त्वेन शुद्ध-सत्त्वात्भकेन, नैष्कम्मेण बन्क्त-मोगेन हेतुना । ववऩन्श्चता कत्राि, तन्तं्र सात्वतभ ्आचष्ट नैष्कम्मिं कभिणां मत् [बा.ऩु. १.३.८] इनत प्रथभोक्ते् । कैवल्मस्म शुद्ध-पे्रम्ण ,् नाथाम दानादानमो् प्रबवे, कैवल्म-सम्भत-ऩथस ्त्व ्अथ बन्क्त-मोग् [बा.ऩु. २.३.१२] इनत, कैवल्मैक-प्रमोजनभ ्[बा.ऩु. १२.१३.१२] इनत च तच-्छर्ब्देन तत-्प्रर्सदे्ध् । ननवािण-सुखस्मावऩ संववद्-अनुबवो मस्भात ्तस्भै,

भदीमं भदहभानं च [बा.ऩु. ८.२४.३८] इत्म-्आदद-श्री-भत्स्म-देवोक्ते् । उबमभ ्अवऩ ब्रह्भणो दह प्रनतष्ठाहभ ्अभतृस्म [गीता १४.२७] इत्म-्आदद श्री-गीतोऩननषद्भम् ॥११॥

ववश्वनाथ ् कथं तदहि स गम्मो बवतीत्म ्अत आह । सत्त्वेन सन ्साधु् सतो बाव् सत्त्वं वैष्णवत्वं तेन प्रनतरभमाम । वचन-प्रनतवचनवर ्राब-प्रनतराबो’मं बक्त-बगवतोय ्ऻेम् । बन्क्तय ्अस्म बजनं तद् इहाभुत्रो’ऩाचध-नैयास्मेनाभुन्ष्भन ्भन् कल्ऩनभ ्एतद् एव नैष्कम्मिभ ्इनत गोऩार-ताऩनी-शु्रते् । सत्त्वेन मत ्नैष्कम्मिं तेन ववऩन्श्चता प्रनतरभमाम इत्म ्अन्वम् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१२ ॥

नभ् शान्ताम घोयाम भूढाम गुण-धर्भिणे ।

ननवविशेषाम साम्माम नभो ऻान-घनाम च ॥

श्रीधय् ॒ गुण-धभिणे सत्त्वादद-धभािनुकारयणे । ऻान-घनाम चेनत ननवविशेषत्वे’वऩ प्रधान-वैरऺण्मभ ्उक्तभ ्॥१२॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ नभ् शान्तामेत्म-्आदद । शं कल्माणं बगवत-्पे्रभ तस्म अन्तो फन्धनं मत्र, अनत फन्धने इत्म ्अत् र्सदे्ध् । तस्भै शान्ताम घोयाम िूयाम भूढाम अबक्ताम जनाम गुण-धभॉव बासभान ,्

तस्भै । घोयेषु भूढेषु गुण-धर्भिण इनत ववषम-वववऺामां तादर्थ्मिभ ्। ते ते तु तं गुण-धर्भिणं जानन्न्त । साम्माम साम्मथाथिं ब्रह्भ-ववग्रहमो् सभानाथि् । ऻान-घनाम घन् कादठन्मं साम्मथाथिं ऻान-रूऩेण कादठन्मं मस्म तस्भै ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ शान्तामेनत ऩद-मुग्भ-त्रमं प्रनतस्वं र्भथो-ववयोचधत्वेन ननददिश्म कायण-कामिमोस ्तादात्म्मात ्तद्-अर्बन्नतमा तथा चाङ्खगीकृत्म तस्म र्भथो-ववयोचध-शक्त्म-्आश्रमत्वं दर्शितभ ्उक्तं च । दशिनीम-सवािश्रम-मोग्म-स्वरूऩभ ्आह—ऻान-घनाम इनत, सच-्चचद्-आनन्द-स्वरूऩामेत्म ्अथि् । तत्र गुणा ऻानादमो मे धभाि् स्वबावास ्ते ववद्मन्ते मस्म तस्भै । साम्माम सभाम, ववशेषेष्व ्अनुगतामेत्म ्अथि् ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ अऻानन-रभम-ववश्व-रूऩत्वभ ्आह—नभ इनत । शान्ताम सान्त्त्वक-रोक-रूऩाम । तत्रावऩ ऻानन-वेद्म ब्रह्भ-रूऩत्वभ ्आह—ननवविशेषामेनत ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१३ ॥

ऺेत्र-ऻाम नभस ्तुभमं सवािध्मऺाम साक्षऺणे ।

ऩुरषामात्भ-भूराम भूर-प्रकृतमे नभ् ॥

श्रीधय् ॒ साक्षऺण इनत सवािध्मऺत्वे’वऩ ननवविकायत्वभ ्उक्तभ ्। आत्भनां ऺेत्र-ऻानां भूराम । भूरस्म प्रधानस्मावऩ प्रकृतमे उभव-हेतवे । तत्र हेतु्—ऩुरषाम ऩूविभ ्एव सते । तथा च शु्रनत्—ऩूविभ ्एवाहभ ्इहासभ ्इनत, तत ्ऩुरषस्म ऩुरषत्वभ ्इनत, ऩूणािम इनत वा ॥१३॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ ऺेत्रऻामेत्म-्आदद । आत्भा श्रीभत-्तभार-श्माभरं धाभ, तद् एव भूरभ ्आदी-बूतं मस्म तस्भै । ऺेत्रऻाम—ऺेतं्र बक्त-शयीयं तत्र ऻा अवफोधो मस्म, तस्भै । भूरं श्री-कृष्णाख्मं तत्त्वं, तद् एव प्रकृनत् स्वबावो मस्म ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मोचग-वेद्मान्तमािर्भ-रूऩत्वभ ्आह—ऺेत्रऻेनत चतुर्बि् । ऺेतं्र देह-द्वमं तत्त्वेन जानातीनत ऺेत्रऻो’न्तमािभी, तस्भै । क्ष्ते्रऻं चावऩ भां वववद्ध [गीता १३.४] इनत गीतोक्ते् । आत्भनां जीवानां भूरामांर्शने । प्रकृतेय ्अवऩ भूरं भूर-प्रकृनतस ्तस्भै । याज-दन्ताददत्वात ्ऩय-ननऩात् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१४ ॥

सवेन्न्रम-गुण-रष्रे सवि-प्रत्मम-हेतवे ।

असता च्छाममोक्ताम सद्-आबासाम ते नभ् ॥

श्रीधय् ॒ सवेन्न्रमाणां मे गुणा ववषमास ्तेषां रष्रे । सवे प्रत्ममा इन्न्रम-वतृ्तमो हेतवो ऻाऩका मस्म तस्भै । तद् एवाह—असताहङ्खकायादद-प्रऩञ्ज्चेन । छाममा’सद्-रूऩाम उक्ताम प्रनतत्रफम्फेन त्रफम्फभ ्इव सूचचताम । तत्र हेतु्—सद्-रूऩो ववषमेष्व ्आबासो मस्म तस्भै । तद् उक्तं ततृीमे—मथा जर-स्थ आबास् [बा.ऩु. ३.२७.१२] इत्म-्आददना । ऩाठान्तये असत्म ्अस्म छाममा’ध्मासेनाक्ताम मुक्ताम, तद्-अचधष्ठानामेत्म ्अथि् ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ छाममा ननजाबास-रूऩेणेत्म ्अथि् । ऩाठान्तये असनत ख-ऩुष्ऩादौ मा अच्छामा स्पुत्म ्ि-अबाव्, तद्-मुक्ताम सद्-आबासाम सनत तु वस्तुनन स्पुयते ॥१४॥

ववश्वनाथ् ॒ सवािणीन्न्रमाणण गुणा ववषमाश ्च तेषां रष्रे । सवि-प्रत्ममा इन्न्रम-वतृ्तमो हेतवो ऻाऩका मस्म तस्भै । गुण-प्रकाशैय ्अनुभीमते बवान ्[बा.ऩु. १०.२.३५] इत्म ्उक्ते् । असता असवि-कार-स्थानमना छाममा, छामेव मस्म बुवनानन त्रफबनति दगुाि इनत ब्रह्भ-संदहतोक्ते च छामा-तुल्म-भामा-कामेण ववश्वेन उक्ताम ऻावऩताम कामेण कायणानुभानाद् इनत बाव् । कुम्बकाय-शक्त्मा जननतेन घटेन मथा कुम्बकायो’नुभीमते, तद्वद् इत्म ्अथि् । असत्म-च्छाममाक्तामेनत ऩाठे ससनत असाधौ जने अच्छाममा अक्ताम स्व-चयण-छामाभ ्अदाते्र इत्म ्अथि् ।

मद् वा, अच्छामा ज्वारा तद्-मुक्ताम । छामा सूमि-वप्रमा कान्न्त् प्रनतत्रफम्फभ ्अनातऩ इत्म ्अभय् । मद् वा, अच्छामा अकान्न्तय ्अस्पूनतिय ्इनत मावत ्तद्-मुक्ताम सत्सु साधुषु आबास् स्पूनतिय ्मस्म तस्भै ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१५ ॥

नभो नभस ्ते’णखर-कायणाम

ननष्कायणामाभतु-कायणाम ।

सवािगभाम्नाम-भहाणिवाम

नभो’ऩवगािम ऩयामणाम ॥

श्रीधय् ॒ अणखर-कायणाम सवि-कायण-रूऩाम । अत एव स्वमं ननष्कायणाम । कायणत्वे’वऩ भदृाददवद् ववकायं वायमनत—अभतु-कायणामेनत । एवं-बूतत्वे प्रभाणभ ्आह—सवे आगभा् ऩञ्ज्चयात्रादम आम्नामाश ्च वेदास ्तेषां भहाणिवाम स्रोतसाभ ्इव ऩमिवसान-स्थानाम । अऩवगािम भोऺ-रूऩाम । अत् ऩयामणामोत्तभानाभ ्आश्रमाम ॥१५॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ नभो नभ इत्म-्आदद । अभतुस्म आश्चमि-बूतस्म अरौक्रककस्मैवात्मभतुत्वात ्। तद् गामन्त् सन्त आनन्द-सभुर-भग्ना मे कञ्ज्चनाथिं न वाञ्ज्छन्न्त, त एव एकान्न्तनो मस्म तच-्चरयतभ ्इत्म ्अन्वम् । आनन्द-सभुर-भग्नत्वात ्सुभङ्खगरत्वात ्ऩरयऩूणि् ॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ अभतु-कायणामेनत । शु्रतेस ्तु शर्ब्द-भूरत्वात ्[वे.सू. २.१.२७] इनत न्मामं दृढीकयोनत शुन्क्त-यजतवत्त्वे’भतुत्वामोगात ्॥१५॥

ववश्वनाथ् ॒ अभतु-कायणाम उऩादान-कायणत्वे’वऩ अभतुत्वं ननवविकायत्वात ्तवेनत बाव् । मद् उक्तं देवै्—

आत्भनैवाववक्रिमभाणेन सगुणभ ्अगुण् सजृर्स [बा.ऩु. ६.९.३४] इनत स्वार्भ-चयणैय ्अप्म ्अत्रावतारयतं—

कायणत्वे’वऩ भदृाददवद् ववकायं वायमनत—अभतु-कायणामेनत । एनत बाव्बावत्वे प्रभाणभ ्आह—सवे आगभा्

ऩञ्ज्चयात्रादम् आम्नामा वेदाश ्च तेषां भहाणिवाम तयङ्खगाणाभ ्इव ऩमिवसान-स्थानामेनत । अऩवगि-रूऩाम ऩयामणाम उत्तभानाभ ्आश्रमाम ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१६ ॥

गुणायणण-च्छन्न-चचद्-उष्भऩाम

तत-्ऺोब-ववस्पून्जित-भानसाम ।

नैष्कम्मि-बावेन वववन्जितागभ-

स्वमं-प्रकाशाम नभस ्कयोर्भ ॥

श्रीधय् ॒ गुणा एवायणणस्तमाच्छन्नश ्चचद्-ऊष्भऩो ऻानान्ग्नस ्तस्भै । तेषां गुणानां ऺोबे कामे ववस्पून्जितं फदहय-्वनृ्त्तकं भानसं मस्म । सो’काभमत फहु स्माभ ्इनत शु्रते् । नैष्कम्मिभ ्आत्भ-तत्त्वं तस्म बावेन बावनमा वववन्जिता आगभा ववचध-ननषेध-रऺणा मैस ्तेषु स्वमभ ्एव प्रकाशो मस्म तस्भै ॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ गुणायणीत्म-्आदद-द्वमे ततृीमान्म-ऩदाथो फहुव्रीदह् । तत्र च चचन-्भानसे जीवस्मेनत ऻेमभ ्। ववस्पून्जितत्वभ ्फदहय-्वनृ्त्तत्वभ ्। नैष्कम्मािम मो बावो बन्क्त-ऻानात्भक ,् तेन ॥१५॥

ववश्वनाथ् ॒ गुण एवायणणस ्तमाच्छन्नो मश ्चचद् उष्भऩो ऻानान्ग्नस ्तस्भै । तेषां गुणानां ऺोब-ववस्पून्जिते ऺोबोत्कषे भानसभ ्इच्छा मस्म, सो’काभमत फहु स्माभ ्इनत शु्रते् । नैष्कम्मिभ ्आत्भ-तत्त्वं तस्म बावेन बावनमा वववन्जिता आगभा ववचध-ननषेध-रऺणा मैस ्तेषु स्वमभ ्एव प्रकाशो मस्म तस्भै ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१७ ॥

भादृक् प्रऩन्न-ऩशु-ऩाश-ववभोऺणाम

भुक्ताम बूरय-करणाम नभो’रमाम ।

स्वांशेन सवि-तनु-बनृ-्भनर्स प्रतीत-

प्रत्मग-्दृशे बगवते फहृते नभस ्ते ॥

श्रीधय् ॒ भादृक् भद्-ववधश ्चासौ प्रऩन्न् ऩशुस ्तस्म ऩाशो’ववद्मा तस्म ववशेषेण भोऺणं मेन । तत्र मोग्मताभ ्आह—भुक्ताम । भोचने हेतु्—बूरय् करणा मस्म । अतस ्तत्राथे’रमामानरसाम । स्वांशेनान्तमािर्भ-रूऩेण सवेषां तनु-बतृां भनर्स प्रतीता प्रख्माता मा प्रत्मग-्दृक् तस्भै । तथा च शु्रनत—्म आत्भनन नतष्ठन्न ्आत्भानभ ्अन्तयो मभमनत इनत । बगवते सवेषां तनु-बतृां ननमभने सभथािम । तेषं भन्-न्स्थतत्वे’वऩ फहृते’ऩरयन्च्छन्नाम ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ स्वांशेनेनत । ऩयात्भ-रूऩाम बगवते भहा-वैकुण्ठेश्वयाम, फहृते ब्रह्भणे ॥१७॥

ववश्वनाथ् ॒ बक्त-वेद्म-बगवत-्स्वरूऩभ ्आह—भादृग ्इनत मावत ्स्तुनत् । ऩाशो ग्राह-रूऩ् संसाय-स्वरूऩश ्च । भुक्ताम अथािन ्भादृन्ग्बय ्एतावत-्कारं ऩरयत्मक्ताम असेववतामेत्म ्अथि् । तद् अवऩ भादृग्भमो न िुध्मते प्रत्मुत बूरय-करणाम मतो’भराम प्राकृतानाभ ्इव ईष्माि-भार्रन्म-बावाद् इनत बाव् । अरमामेनत ऩात ्् ॒े तत्र करणामां न ववद्मते रम् स्वाऩ आरस्मं मस्म तस्भै । न च त्वनम दु् ख-ऻाऩनाऩेऺेत्म ्आह—स्वांशेनेनत । ववष्टभमाहभ ्इदं कृत्स्नभ ्एकांशेन न्स्थतो जगत ्[गीता १०.४२] इनत श्री-भुखोक्ते् । प्रतीतो म् प्रत्मग-्दृक् अन्तमािभी, तस्भै । फहृते श्री-कृष्णाम ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१८ ॥

आत्भात्भ-जाप्त-गहृ-ववत्त-जनेषु सक्तैय ्

दषु्प्राऩणाम गुण-सङ्खग-वववन्जिताम ।

भुक्तात्भर्ब् स्व-हृदमे ऩरयबाववताम

ऻानात्भने बगवते नभ ईश्वयाम ॥

श्रीधय् ॒ अन्त्-स्थत्वे’वऩ देहाददष्व ्आसक्तैय ्दषु्प्राऩणामाप्तुभ ्अशक्माम । तत्र हेतु्—गुण-सङ्खगेन वववन्जिताम । अत एव भुक्तात्भर्बय ्देहाददष्व ्अनासक्तैश ्चचन्न्तताम । तै् ऩरयबाववतं रूऩभ ्आह—ऻानात्भन इत्म-्आदद ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऻानात्भने ब्रह्भणे, ईश्वयाम ऩयभात्भने ॥१८॥

ववश्वनाथ् ॒ भत्मि-रोके िीडा-ऩयत्वे’वऩ प्राकृत-गुण-सङ्खग-शून्माम । भुक्तात्भर्बय ्भुक्त-जीवैय ्आत्भ-घानतर्बय ्इत्म ्अथि् । ऩरयबाववताम भानमक-ववग्रह् ऩयभेश्वयो’मभ ्इनत दृष्ट्मा नतयस्कृताम, वस्तुतस ्तु ऻानात्भने ऻानं ऩूणिं चचद् एव आत्भा वऩुय ्मस्म तस्भै ।मद् वा, तं तद्-अऩयाधं जानते अचचयात ्तद्-उचचत-पर-दानाथिभ ्इनत बाव् ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.१९ ॥

मं धभि-काभाथि-ववभुन्क्त-काभा

बजन्त इष्टां गनतभ ्आप्नुवन्न्त ।

क्रकं चार्शषो यात्म ्अवऩ देहभ ्अव्ममं

कयोतु भे’दि-दमो ववभोऺणभ ्॥

श्रीधय् ॒ इष्टां गनत ंकार्भतं धभािदद-परं प्राप्नुवन्त्म ्एव—न तु तावद् एव, क्रकन्तु मास ्तैय ्अकार्भता अन्मा अप्म ्आर्शषो यानत । देहभ ्अप्म ्अव्ममं यानत । एवं मो’दि-दम्, स भे ववभोऺणभ ्एव केवरं कयोतु, नाचधकं प्राथिमे ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ आर्शष् साभीप्माद्मा् अव्ममभ ्अनश्वयं देहं ऩाषिदादद-रूऩभ ्॥१९॥

ववश्वनाथ् ॒ स-काभ-बक्त-सेव्मत्वभ ्आह—मं धभािदद-काभनमा बजन्तो’वऩ इष्टां सेववताभ ्आयाध्माभ ्इनत मावत ्। गनत ंपे्रभ-रऺणा,ं सत्मं ददशत्म ्अचथितभ ्अचथितो नणृां [बा.ऩु. ५.१९.२७] इत्म-्आदे् । क्रकन्त्व ्आर्शष् कार्भतान ्अथािन ्अवऩ यानत ददानत । अव्ममभ ्अप्राकृतं देहं च धु्रवाददभम इव ददानत, अत् स अदि-दम्, अनल्ऩ-कृऩा-यार्श् । ववभोऺणं ग्राहात ्संसायाच ्च कयोतु । ननत्म-र्सद्ध-देहं च पे्रभ-बन्क्तं च ददात्व ्इनत बाव् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२०-२१ ॥

एकान्न्तनो मस्म न कञ्ज्चनाथिं

वाञ्ज्छन्न्त मे वै बगवत-्प्रऩन्ना् ।

अत्मभतंु तच-्चरयतं सुभङ्खगरं

गामन्त आनन्द-सभुर-भग्ना् ॥

तभ ्अऺयं ब्रह्भ ऩयं ऩयेशभ ्

अव्मक्तभ ्आध्मान्त्भक-मोग-गम्मभ ्।

अतीन्न्रमं सूक्ष्भभ ्इवानतदयूभ ्

अनन्तभ ्आद्मं ऩरयऩूणिभ ्ईडे ॥

श्रीधय् ॒ एतावद् अप्म ्अहं बन्क्त-सुखान ्अर्बऻत्वेन वाञ्ज्छार्भ । मस्मैकान्त-बक्ता न कन्ञ्ज्चद् अथिं वाञ्ज्छन्न्त, तं ऩयेशं ऩयभेश्वयभ ्ईडे स्तौभीत्म ्उत्तयेणान्वम् । तेषां ननष्काभत्वे हेतु—्मे वै बगवत् सवि-ऻान-भुक्तान ्प्रऩन्ना् सेववतवन्त् ॥२०॥

अत्मभतु-सुभङ्खगरत्व-प्रदशिनाथिभ ्अऺयत्वादीनन ववशेषणानन ॥२१॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तभ ्अऺयभ ्इत्म-्आदद । तं ऩरयऩूणिभ ्ईडे अऺयं शाश्वतं ब्रह्भ ब्रह्भणो’वऩ ऩयं ऩयाणां नायामणादीनाभ ्अवऩ ऩयभ ्। अव्मक्तभ ्अबक्तानां ददुिशिभ ्। आध्मान्त्भक-मोग-गम्मभ ्आत्भानभ ्अचध आत्भानं ध्मानं तेन ननवतृ्तो मो मोग् संमोग आसन्क्त-ववशेषस ्तेन गम्मभ ्। अतो’तीन्न्रमाग्राह्मं स्व-प्रकाशभ ्इत्म ्अथि् । अनतसूक्ष्भं ववग्रह् ऩरयन्च्छन्नो’वऩ व्माऩी ननत्म इत्म-्आदद-ववरद्धत्वेन तद्-अऻानां सूक्ष्भं दफुोधं मतो दयूभ ्। मथा अनतदयूस्थं वस्तु सूक्ष्भवद् दृश्मते, अत् सूक्ष्भभ ्इनत वा मदा तु बाग्म-वशान ्ननकट-स्थो बवनत, तदा प्रकट एव बवतीत्म ्अथि् । अनन्तभ ्आद्मभ ्इनत सुगभभ ्। सविभ ्एव श्री-कृष्ण-ऩयभ ्एतत ्॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ एकान्न्तन इनत मुग्भकभ ्। आध्मान्त्भक-मोग-गम्मभ ्इत्म ्आत्भानं तभ ्एवाचधकृत्म मोगो बक्त्माख्मस ्तन-्भात्र-गम्मभ ्॥२०-२१॥

ववश्वनाथ् ॒ ऐकान्न्तक-बक्त-स्वबावस ्तु भादृश् ऩशु् कथं प्राप्स्मन्तीनत द्मोतमन ्ननष्काभ-बक्त-सेव्मत्वभ ्आह—एकान्न्तनो मस्म बक्ता न कञ्ज्चनाप्म ्अथिं वाञ्ज्छन्न्त तभ ्ईडे इत्म ्उत्तयेणान्वम् । कुतो

न वाञ्ज्छन्न्त बगवत-्प्रऩन्ना् बगवत-्प्रऩन्त्त-भहा-सम्ऩत्त्मैव ऩरयऩूणाि इत्म ्अथि् । तेषां सुखं सवितो’प्म ्अचधकभ ्इत्म ्आह—अत्मभतुभ ्इत्म-्आदद ।

ननु तं केचचन ्भामा-शवरं ब्रह्भेनत केचचच ्च प्रबूत-ऩूण्म-कृज ्जीव इत्म ्आचऺते । सत्मं ते नायक्रकन एव, स तु साऺात ्ऩूणिं ऩय-ब्रह्भैवेत्म ्आह—तभ ्इनत । आध्मान्त्भक-मोग-गम्मं मद् ब्रह्भ, तद् एव ऩयेशं ऩयभेश्वयं तभ ्ईडे । मद् वा, आत्भानं तभ ्एवाचधकृत्म मो मोगो बक्त्माख्मस ्तेन गम्मं, बक्त्माहभ ्एकमा ग्राह्म् [बा.ऩु. ११.१४.२१] इनत तद्-उक्ते् । सूक्ष्भं ऩयभाणुभ ्इव । अतीन्न्रमं सवेन्न्रमागम्मभ ्॥२०-२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२२ ॥

मस्म ब्रह्भादमो देवा वेदा रोकाश ्चयाचया् ।

नाभ-रूऩ-ववबेदेन पल्ग्व्मा च करमा कृता् ॥

श्रीधय् ॒ ऩरयऩूणित्वं प्रदशिमन्न ्अह त्रत्रर्ब्—मस्म पल्ग्व्मा च स्वल्ऩमैव करमांशेन कृता् स जमताद् इनत ततृीमेनान्वम् ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ मस्मेनत त्रत्रकभ ्॥२२॥

ववश्वनाथ् ॒ ऩरयऩूणित्वं प्रदशिमन्न ्अह त्रत्रर्ब्—मस्मेनत । पल्ग्व्मा चेनत । तस्म करा द्ववववधा पल्गुय ्अपल्गुश ्च । आद्मा ब्रह्भेन्र-ररादद-जीव-रूऩा, द्ववतीमा भत्स्म-कूभािदीश्वय-रूऩा चेनत । स एव सवि इत्म ्अथि् ॥ वेदा वेदोक्ता् कभािदम् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२३ ॥

मथाचचिषो’ग्ने् सववतुय ्गबस्तमो

ननमािन्न्त संमान्त्म ्असकृत ्स्व-योचचष् ।

तथा मतो’मं गुण-सम्प्रवाहो

फुवद्धय ्भन् खानन शयीय-सगाि् ॥

श्रीधय् ॒ कथं कृता् ? इत्म ्अऩेऺामां दृष्टान्तौ । मथाचचिषो’ग्नेय ्इनत प्रवाहे दृष्टान्त्—सववतुय ्गबस्तम इत्म ्आनन्त्मे । ननमािन्त्म ्उद्गच्छन्न्त । संमान्न्त रीमन्ते । गुण-संप्रवाहभ ्एवाह, फुवद्धय ्भन इनत । खानन कयणानन शयीय-सगाि् कामि-देह-प्रवाहाश ्च मतो बवन्न्त स् ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ संमान्न्त बूत-सूक्ष्भ-रूऩे तत्र तते्रनत ऻेमभ ्॥२३॥

ववश्वनाथ् ॒ बगवन-्नन्श्वास-बूतत्वेन वेदानाभ ्अपल्गुत्वात ्। उक्तभ ्अथिं दृष्टान्तेन साधमनत—मथेनत । तथा च शु्रनत्— मथाग्ने् ऺुरा ववस्पुर्रङ्खगा व्मुच्चयन्न्त [फ.ृआ.उ. २.१.२०] इनत । तथा तेनैव प्रकायेण जीवानाभ ्उऩाधमो’वऩ अऩयमा पल्ग्वा करमा कृता इत्म ्आह—मत इनत । गुण-प्रवाहभ ्एवाह—फुवद्धय ्इत्म-्आदद । सभन्ष्ट-व्मन्ष्ट-शयीयस्म सगाि् सगि-हेतव् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२४ ॥

स वै न देवासुय-भत्मि-नतमिङ्ख

न स्त्री न षण्डो न ऩुभान ्न जन्तु् ।

नामं गुण् कभि न सन ्न चासन ्

ननषेध-शेषो जमताद् अशेष् ॥

श्रीधय् ॒ अत एव देवादीनां भध्मे को’वऩ न बवनत । न जन्तुय ्र्रङ्खग-त्रम-शून्मं प्राणण-भात्रभ ्अवऩ । क्रकन्तु सविस्म ननषेधे’वचधत्वेनावर्शष्मत इनत ननषेध-शेषो भाममा अशेषो’शेषात्भकश ्च जमतान ्भद्-ववभोऺणामाववबिवतु ॥२४॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ स वै इत्म-्आदद । सो’शेष् श्री-कृष्णो जमतात ्। कीदृश् ? ननषेध-शेष्—इदं न इदं नेनत ननषेधो म्, तेन र्शष्मते इनत शेष् । ननु कथं शेषतमैवासौ ऻामते, तथा दह शर्ब्दैय ्एव प्रतीक्ष्मन्ते जानत-रव्म-गुण-क्रिमा् इनत जात्मादीनां भध्मे स क्रकभ ्अवऩ न बवतीत्म ्आह—न देवासुय-भत्मि-नतमिग ्इनत जानत ंननयाकयोनत । अन्मच ्च शर्ब्दस ्तद्वत ्र्रङ्खग-त्रमभ ्अर्बधाम स एव । स तु र्रङ्खग-त्रमेणैकभ ्अवऩ दशिमनत—न स्त्री न षण्डो न ऩुभान ्न स्त्री न कृनतय ्न षण्डो न वा ब्रह्भ ऩुभान ्ऩुरष् ऩुरषावताय ,्

प्रकृत्म-्आदीनाभ ्अवऩ ऩयत्वात ्।

रव्मं ननयाकयोनत—न जन्तु्, जन्तु-शर्ब्दो’त्र डडत्थादद-ऩय् । अन्मथा देवासुय-भत्मि-नतमिग ्इत्म-्आददनैव प्राणणत्वं ऩमिवस्मते । क्रकभ ्अन्मेन प्राणण वचनेन ? जन्तु-शर्ब्देन *** उत्ऩन्नत्वेन जामते इनत जन्तु् ।

गुणं ननयाकयोनत—न गुण् । क्रिमां ननयाकयोनत—न कभि न क्रिमा न सत ्कायणं कामि-कायणमोय ्अवऩ ऩय् । अथवा, श्री-कृष्णो न देवासुयादद्, मदा देवाददषु अवतयनत, तद् असौ देव एव न, अत एव न जानतय ्इनत सवित्र फोध्मभ ्। तथासुयान ्आववशत ्[बा.ऩु. ८.१.११] इत्म-्आददनाभतृ-भथने’सुय-फर-वीमि-वदृ्धमे’सुयान ्आववशत, तदा नास्मासुयत्वभ ्। मदा भत्मेषु याभादद-रूऩेणावतयनत, तदावऩ नास्म भत्मित्वभ ्। मदा नतमिऺ ु वयाहादद-रूऩेणावतयनत, तदावऩ नासौ नतमिक् । अतो’सौ न जानत् । नावऩ र्रङ्खगभ ्अस्म ननमाभकं, तत्राह—न स्त्री । मदा भोदहनी-रूऩो’बूत,् तदा नास्म षण्डत्वं, मदा ऩुरषावतायो बवनत, तदा ऩुरष वामभ ्? इनत न ऩुरषत्वभ ्। श्भशु्र *** भत्त्वं नास्म, तथावऩ स वै इनत ऩंु-र्रङ्खग-ननदेशान ्ननषेध-रेश् ऩुरषोत्तभो ननत्म-

क्रकशोय इनत । न गुण् शुक्रादद-वणेन मदा व्मक्तीबवनत, तदासौ न गुण् सत्त्वाददर्बय ्ववष्णु-रूऩेण वा ब्रह्भ मदावतयनत, तदासौ न गुण्, तदावऩ गुणातीत एव । स्वगािदद-पर-जनकभ ्अन्ग्नष्टोभादद कभि च तस्म न रूऩभ ्। तदावऩ नासौ कभि—कायणस्मावऩ कायणत्वात ्। न सत ्न कामिं न चासत ्कायणभ ्। अतो देवासुय-भत्मािदीनां ननषेध-शेष् खरु म ,् स एव श्री-कृष्णो ननत्म-क्रकशोय् श्री-ऩुरषोत्तभ ,् न ववद्मते शेषो मस्म ।

मद् वा, ननषेध इनत जीवो न, ऺेत्रऻो दहयण्मगबो न, नायामणो न इत्म-्आदद ननषेध-शेष् ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ मस्म ब्रह्भादमो देवा [बा.ऩु. ८.३.२२-२३] इत्म ्आदद प्राक्तन-ऩद्म-द्वमेन मस्भात ्सवि-कायण-कायणत्वं व्मन्ञ्ज्जतं, तस्भाद् देवादीनां भध्मे को’वऩ न बवनत । वैरऺण्मं च सान्त्त्वकत्व-बौनतकत्वादद-हीनतैव, स्त्रीत्व-ऩुरषत्व-हीनता च प्राकृत-तत-्तद्-धभि-यादहत्मभ ्। अत एव न षण्ड इत्म ्उक्तभ ्। तस्भान ्न को’वऩ जन्तु् । कायण-बूत् सत्त्वाददय ्गुण् ऩुण्म-ऩाऩ-रऺणं कभि च नेत्म ्आह—नामं गुण् कभेनत, तमोय ्अवऩ प्रवतिकत्वाद् इनत बाव् । क्रकं फहुना ? मद् अत्र सत ्स्थूरभ ्असत ्सूक्ष्भं,

तद् एकभ ्अवऩ न बवनत, स्व-प्रकाश-रूऩत्वाद् इनत बाव् । क्रकन्तु सविस्म ननषेधे’वचधत्वेन र्शष्मत इनत ननषेध-शेष् । भाममा तत-्तद्-अशेषात्भकश ्च जमतान ्भद्-ववभोऺणामाववबिवत्व ्इनत टीका च ।

मद् वा, तत-्तद्-अन्तमािर्भत्वात ्तत-्तच-्छयीय-प्रववष्टे’वऩ तत-्तज-्जीववत ्तत-्तद्-अर्बभानाबावात ्तन-्ननषेध-शेष् । तद्-अन्तमािर्भत्वात ्तेनैव तत-्तद्-धभािणां र्सद्धत्वाद् अशेष-रूऩश ्च जमतात ्। क्वचचत ्तत-्तत-्सादृश्मेन तत्र तत्र स्वरूऩ-शक्त्मावतीणित्वाच ्चेत्म ्अथि् । अत एव भद्-ववभोऺणामाववबिवत्व ्इनत । ततै्रव तात्ऩमिं टीकामां दर्शितभ ्॥२४॥ (बगवत-्सन्दबि ३३)

ववश्वनाथ् ॒ अत एव सवि-कायणत्वात ्स देवादी भध्मे न कतभो’ऩीत्म ्आह—स इनत । जन्तु् र्रङ्खग-त्रम-शून्म-प्राणण-ववशेष् । क्रकन्तु सविस्म ननषेधे अवचधत्वेन र्शष्मत इनत ननषेध-शेष् । अशेष् स्व-शन्क्त-कामित्वाद् अशेषश ्च ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२५ ॥

न्जजीववषे नाहभ ्इहाभुमा क्रकभ ्

अन्तय ्फदहश ्चावतृमेब-मोन्मा ।

इच्छार्भ कारेन न मस्म ववप्रवस ्

तस्मात्भ-रोकावयणस्म भोऺभ ्॥

श्रीधय् ॒ न च ग्राहाच ्छयीयस्म भोऺणेनाहं जीववतुभ ्इच्छार्भ । तत्र हेतु ,् अभुमा अन्तय ्फदहश ्चावववेक-व्माप्तमा गज-जात्मा क्रकं प्रमोजनभ ्। आत्भ-रोकस्मात्भ-प्रकाशस्म मदावयणभ ्अऻानं तस्मैव तु भोऺभ ्इच्छार्भ । मस्म भोऺस्म कारेन नाशो नान्स्त । मद् वा, देहस्म फन्धो देह-नाशे नश्मेद् एव क्रकं तन ्भोऺ-प्राथिनेन । आत्भ-रोकावयणस्म तु कारेन ववप्रवो नान्स्त, ऻानक-ननवत्मित्वात ्। अतस ्तस्मैव भोऺभ ्इच्छाभीत्म ्अथि् ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ तद् एवं प्राग-्जन्भन्म ्अनुर्शक्षऺतं जप्त्वा प्रस्तुतं ववऻाऩमनत—न्जजीववष इत्म ्आददना । आत्भ-रोको बगवद्-आववबािव् ॥२५॥

ववश्वनाथ् ॒ नन्व ्एतावत्मा स्तुत्मा ग्राहात ्स्व-शयीय-भोऺणभ ्इच्छर्स, तत्राह न्जजीववषे नेनत, तत्र हेतु्—अन्तय ्फदहश ्च अववद्मा आवतृमा हन्स्त-मोन्मा क्रकं प्रमोजनभ ्? तदहि क्रकभ ्इच्छर्स ? इनत तत्राह—मस्म कारेन ववप्रवो नाशो नान्स्त तस्म आत्भ-रोकावयणस्म भद्-आदद-जीवानाभ ्अववद्ममा बगवद्-ववस्भारयकामा भोऺभ ्। मद् वा, आत्भनस ्तव रोको वैकुण्ठस ्तद्-आवयणस्म तद्-द्वायक-ऩाटस्म भोचनं भन-्ननष्ठामास ्तत-्प्राप्त्म-्अमोग्मतामा नाशभ ्इत्म ्अथि् ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२६ ॥

सो’हं ववश्व-सजृं ववश्वभ ्अववश्वं ववश्व-वेदसभ ्।

ववश्वात्भानभ ्अजं ब्रह्भ प्रणतो’न्स्भ ऩयं ऩदभ ्॥

श्रीधय् ॒ सो’हं भुभुक्तु् । ववश्वं ववश्वरूऩभ ्अववश्वं ववश्व-व्मनतरयक्तं च । ववश्वं वेदो धनभ ्उऩकयणं मस्म तभ ्। ववश्वस्मात्भानं च केवरं प्राणतो’न्स्भ, न तु तं जानार्भ ॥२६॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ सो’हभ ्इत्म-्आदद । सो’हं ववश्व-सजृं तं प्रणतो’न्स्भ । मं मथा-रचच सवे सविं वदन्तीत्म ्आशमेनाह—ववश्वभ ्। केषांचचन ्भते ऩयं ऩदं श्री-कृष्णभ ्॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩयं ऩदं ऩयभाश्रमभ ्। [ववश्व-वेदसं ववश्व-ऻातायभ]् ॥२६॥

ववश्वनाथ् ॒ तदहि बन्क्त् क्रिमताभ ्इनत चेद् बन्क्तभ ्अप्म ्अहं कतुिं ऩशुत्वात ्ववऩद्-ग्रस्तत्वाच ्च न जानार्भ, तस्भात ्मत ्क्रकन्ञ्ज्चत ्स्व-चऺुय-्आददर्बय ्इदं ववश्वं जानार्भ, तस्म म् कताि बवेत,् तं केवरं भनसैव नभाभीत्म ्आह—सो’हं प्रर्सद्ध-ऩशु् ववश्वं ववश्व-रूऩभ ्अववश्वं स्वरूऩ-शक्त्मा ववश्व-व्मनतरयक्तं ववश्व-वेदसं ववश्व-ऻातायं ववश्वस्मात्भानभ ्॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२७ ॥

मोग-यन्न्धत-कभािणो हृदद मोग-ववबाववते ।

मोचगनो मं प्रऩश्मन्न्त मोगेशं तं नतो’स्म्म ्अहभ ्॥

श्रीधय् ॒ मोगं ववना दऻुेमत्वाद् इत्म ्आह, मोगेन बगवद्-धभेण यन्न्धतानन दग्धानन कभािणण मेषां ते मं प्रऩश्मन्न्त ॥२७॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ मोग-यन्न्धत-कभािण इत्म-्आदद । मं मोचगनो बन्क्त-मोचगन् ऩश्मन्न्त । कीदृशास ्ते ? मोगेन बन्क्त-मोगेन यन्न्धतानन कभािणण मैय ्हृदद मोग-ववबाववते बावं प्रावऩते ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न च तत-्प्राप्त्म-्उऩामो भनम वतित इत्म ्आह—मोगेनत । मोचगनो न तु भादृशा् ऩशव ,्

मोगेन बगवद्-धभेण दग्ध-कभ ्ि ण् ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२८ ॥

नभो नभस ्तुभमभ ्असह्म-वेग-

शन्क्त-त्रमामाणखर-धी-गुणाम ।

प्रऩन्न-ऩाराम दयुन्त-शक्तमे

कद्-इन्न्रमाणाभ ्अनवाप्म-वत्भिने ॥

श्रीधय् ॒ तदहि सवे’वऩ मोगभ ्एव क्रकं नान्स्थतास ्तत्राह, नभ इनत द्वाभमाभ ्। असह्मो वेगो यागादद-रऺणो मस्म तथाबूतं शन्क्त-त्रमं मस्म तस्भै । फदहश ्चाणखर-चधमां सवेन्न्रमाणां गुणाम शर्ब्दादद-रूऩेण प्रतीमभानाम । अत् कद्-इन्न्रमाणां कुन्त्सतानीन्न्रमाणण मेषां, तेषाभ ्अनवाप्मं वत्भि मस्म ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ असह्मेत्म ्अन्त्-कयणेन दऻुेमत्वभ ्। अणखरानां ब्रह्भादीनां चधमो मेभमस ्तादृशा गुणा मस्म तस्भा इनत स्वतो’वऩ दऻुेमत्वभ ्। तथावऩ प्रऩन्न-ऩारामेनत प्रऩन्त्त-भाते्रण सुऻेमत्वभ ्। शक्त्म-्अन्तयेण तु सुरबत्वं ननषेधमनत—दयुन्त-शक्तमे इत्म ्अन्मेषाभ ्अल्ऩ-शन्क्तकत्वाद् इनत बाव् । अत एव कददन्न्रमाणाभ ् इनत । अतो नभो नभ् ॥२८॥

ववश्वनाथ् ॒ हृदद तद्-बावनामां प्रनतफन्धकभ ्आह—असह्म-वेगं शन्क्त-त्रमं गुण-त्रमं मस्म तस्भै । तत-्कृऩमा प्रनतफन्धकाबावे तु अणखरानां सवेषाभ ्अवऩ चधमो मत्र तथा-बूत-गुणा् स्भयणमनतआदमो मस्म तस्भै । क्रकं च, प्रऩन्न-भात्रभ ्अवऩ ऩारमनत, तस्भै । तत्र हेतु्—दयुन्त-शक्तमे दऻुेम-कृऩा-शक्तमे । कृऩां ववना तु फदहभुिखेन्न्रमाणां दषु्प्राऩ-वत्भिने ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.२९ ॥

नामं वेद स्वभ ्आत्भानं मच-्छक्त्माहं-चधमा हतभ ्।

तं दयुत्मम-भाहात्म्मं बगवन्तभ ्इतो’स्म्म ्अहभ ्॥

श्रीधय् ॒ मच-्छक्त्मा मस्म भाममा मा अहं-धीस ्तमा हतभ ्आवतृभ ्अमं जनो न वेद । दयुत्ममं भाहात्म्मं मस्म तभ ्इत आचश्रतो’न्स्भ ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अमं भदीमो जीव् मस्म शन्क्तय ्भामा तमा मा अहं-धी ,् तमा हतं स्वं न वेद ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.३० ॥

श्री-शुक उवाच——

एवं गजेन्रभ ्उऩवणणित-ननवविशेषं

ब्रह्भादमो ववववध-र्रङ्खग-र्बदार्बभाना् ।

नैते मदोऩससऩुृय ्ननणखरात्भकत्वात ्

तत्राणखराभय-भमो हरयय ्आववयासीत ्॥

श्रीधय् ॒ उऩवणणितं ननवविशेषं भूनति-बेदं ववना ऩयं तत्त्वं मेन तभ ्। ववववधा चासौ र्रङ्खग-र्बदा भूनति-बेदस ्तस्माभ ्अर्बभानो मेषां ते । अत एते मदा नोऩजग्भु् । तत्र तदा । अणखराभय-भम् सवि-देव-भम-भूनति् ॥३०॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ हरयय ्आववयासीद् इनत । हषािदीनन नाभानन सवािण्म ्एव श्री-कृष्ण-ऩयाणीत ्। मदा मदा तस्मांशावतायो बवनत, तदा नाम्नाभ,् एकैकभ ्अवतयनत, तन्स्भन्न ्अवताये हरयय ्इनत नाम्नावतीणि् , न त्व ्अमभ ्एव हरयय ्इनत हारयरावन्दु् केनावऩ दत्तो’न्स्त ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ स वै न देव [बा.ऩु. ८.३.२४] इनत ऩद्माथिभ ्एव ववशदमंस ्तद्-वववक्षऺतं साऺाद् दशिमनत—

एवभ ्इनत । एवभ ्उऩवणणितं ननवविशेषं देवादद-रूऩं ववना ऩयं तत्त्वं मेन, तं गजेन्रभ ्। ववववध-र्रङ्खग-र्बदार्बभाना ववववधा चासौ र्रङ्खग-र्बदा देवादद-रूऩ-बेदश ्च, तस्मार्बभानो मेषाभ ्ते एवैते ब्रह्भादमो मदा नोऩजग्भुस ्तत्र तदा ननणखरात्भकत्वात ्ननणखरानां तेषां ऩयभात्भ-सुख-रूऩत्वात ्तद्-ववरऺणो भाममाशेषात्भकत्वाद् अणखराभय-भमो हरयय ्आववयासीद् इनत । एवभ ्आववबािवं प्राथिमभाने श्री-गजेन्रे मद् रूऩेणाववबूितं तत ्खरु तादृशभ ्एव बववतुभ ्अहितीनत साधूक्तं स्थूर-सूक्ष्भ-वस्त्व-्अनतरयक्तस ्तव श्री-ववग्रह इनत ।

मद् वा, एवभ ्उऩवणणितं ननवविशेषं श्री-हयेय ्देवत्वादद-प्राकृत-ववशेष-यादहत्मं मेन तभ ्। अणखराणखर-सम्ऩादक-शक्तमस ्तत्राप्म ्अभयस ्तत-्सम्ऩादक-शक्तमो’वऩ प्राचूमेण ववद्मन्ते मन्स्भन ्स् । तत्र हेतु्—ननणखरात्भकत्वाद् इनत स्वाथे कन ्। कं सुख-रूऩो वा ॥३०॥ (बगवत-्सन्दबि ३३)

ववश्वनाथ् ॒ उऩवणणितं ननवविशेषं ननष्प्राकृत-स्वरूऩं मेन तं, ब्रह्भादम् आचधकारयका् र्शष्ट-यऺणादौ बगवन-्ननमुक्ता अवऩ तद्-यऺणे असाभर्थ्मािद् एव नोऩससऩुृ् । क्रकं तु, ववववध-र्रङ्खग-र्बदामां हंस-वाहनत्वैय ्आवतवाहनत्वादौ स्रष्टृत्व-भहेन्रत्वादाव ्एव अर्बभानो मेषां ते । गजेन्रेण वमं न त्व ्ईषद् अवऩ स्तुता ,् प्रत्मुत,

मस्म ब्रह्भादमो देवा वेदा रोकाश ्चयाचया् ।

नाभ-रूऩ-ववबेदेन पल्ग्व्मा च करमा कृता् ॥ [बा.ऩु. ८.३.२२] इनत ।

पल्ग्व्मेनत ऩदेन तुच्छीकृता एवातो मभ ्एव स्तौनत, स एव बगवान ्यऺतु, स तु शीरं, न प्रत्मऺीबववष्मतीनत दयुायाध्मस्म तस्म स्वबावं वमं जानीभ एवातो ग्राह-ग्रस्तो भरयष्मत्म ्एवेत्म ्एवं दयुर्बभानेनौदासीन्मं मदा व्मञ्ज्जमाभासुय ्इनत बाव् । तदा तत-्ऺण एव तत्र हरय् ननणखरात्भकत्वाद् धेतोय ्अणखराभय-भम् इनत तर-भूर-सेचनेन ऩल्रवाद्मा र्सक्ता इव ववष्णु-स्तुत्मैव सवे स्तुता इनत ते तत्त्वभ ्अववद्वांस इनत बाव् ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.३१ ॥

तं तद्वद् आतिभ ्उऩरभम जगन-्ननवास्

स्तोतं्र ननशम्म ददववजै् सह संस्तुवनभ् ।

छन्दोभमेन गरडेन सभुह्मभानश ्

चिामुधो’भमगभद् आशु मतो गजेन्र् ॥

श्रीधय् ॒ ददववजैय ्देवै् सह । छन्दो-भमेनेनत शैध्र्मामोक्तभ ्॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ददववजैय ्ब्रह्भाददर्बय ्देवै् सदहत एव संस्तुवनभय ्इनत स्वाऩयाध-खण्डनाथिभ ्एवेनत बाव् । छन्दो-भमेन इच्छा-भमेन इच्छा-तुल्म-वेगेनेत्म ्अथि् । मतो मत्र ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.३२ ॥

सो’न्त्-सयस्म ्उरफरेन गहृीत आतो

दृष्ट्वा गरत्भनत हरयं ख उऩात्त-चिभ ्।

उन्त्ऺप्म साम्फुज-कयं चगयभ ्आह कृच्िान ्

नायामणाणखर-गुयो बगवन ्नभस ्ते ॥

श्रीधय् ॒ खे दृष्ट्वा । उऩात्तभ ्उद्मतं चिं मेन ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ कृच्िात ्पे्रभ-वैवश्मात ्॥३२॥

ववश्वनाथ् ॒ आतिस ्तत-्ऩीडार्बबूतो’वऩ खे आकाशे अनतदयेू’वऩ दृष्ट्वा साम्फुजेनत तत्रत्मान्म ्अम्फुजानन सद्म एव शुण्डेनैवावचचत्म चयणमोय ्अऩिनमतुभ ्इत्म ्अथि् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.३.३३ ॥

तं वीक्ष्म ऩीडडतभ ्अज् सहसावतीमि

स-ग्राहभ ्आशु सयस् कृऩमोज्जहाय ।

ग्राहाद् ववऩादटत-भुखाद् अरयणा गजेन्रं

संऩश्मतां हरयय ्अभूभुचद् उर्स्रमाणाभ ् ॥

श्रीधय् ॒ गरडो’वऩ भन्द-गनतय ्इनत तत् सहसावतीमािरयणा चिेण ववऩादटतं भुखं मस्म । उर्स्रमाणां देवानाभ ्॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ गरडो’वऩ भन्द-गनतय ्इनत तत-्ऩषृ्ठाद् अवतीमि वाभ-कयेण शुण्डं धतृ्वा सयस् सकाशात ्तटे उज्जहाय । ततश ्च दक्षऺण-कयेण अरयणा चिेण ववऩादटतं भुखं मस्म तस्भात ्। उन्च्िमाणां देवानाभ ्सम्ऩश्मतां सम्मक्तमा ऩश्मतो’वऩ तान ्अनादृत्म ॥३३॥

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्तभस्म ततृीमो’मं सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं

संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

गजेन्र-भोऺणं नाभ

ततृीमो’ध्माम् ।

॥ ८.३ ॥

(८.४)

॥ ८.४.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

तदा देववषि-गन्धवाि ब्रह्भेशान-ऩुयोगभा् ।

भुभुचु् कुसुभासायं शंसन्त् कभि तद् धये् ॥

श्रीधय् ॒

चतुथे तु तमोय ्ग्राह् प्राऩ गन्धवितां ऩुन् ।

गजं स्व-ऩाषिदं कृत्वा हरयय ्ननन्मे ननजं ऩदभ ्॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

ऩाषिदत्वं गजेन्रस्म गन्धवित्वं च मादस् ।

चतुथे बगवद्-वाक्मं दहतभ ्उक्तं भरयष्मताभ ्॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.२ ॥

नेदयु ्दनु्दबुमो ददव्मा गन्धवाि ननतुृय ्जगु् ।

ऋषमश ्चायणा् र्सद्धास ्तुष्टुवु् ऩुरषोत्तभभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.३-४ ॥

मो’सौ ग्राह् स वै सद्म् ऩयभाश्चमि-रूऩ-धक्ृ ।

भुक्तो देवर-शाऩेन हूहूय ्गन्धवि-सत्तभ् ॥

प्रणम्म र्शयसाधीशभ ्उत्तभ-श्रोकभ ्अव्ममभ ्।

अगामत मशो-धाभ कीतिन्म-गुण-सत-्कथभ ्॥

श्रीधय् ॒ हूहू-संऻो गन्धवि-सत्तभ ,् असौ देवरस्म शाऩेन ग्राहो जात् । स वै स तु तत् सध्मो भुक्त् सन्न ्उत्तभ-श्रोकभ ्अगामतेत्म ्अन्वम् । एवं हीनतहासोत्तभे कथा सयर्स स्त्रीर्ब् िीडन्न ्असौ स्रातंु प्रववष्टं देवरं ऩादे प्रगहृ्म ववचकषि । स च प्रकुवऩतो ग्राहो बवेनत शशाऩ, तेन च प्रसाददत् सन्न ्उवाच—

एवभ ्एव गजेन्रं गहृ्णीष्व, ततश ्च गजेन्रभ ्उद्धयन ्हरयस ्त्वाभ ्अवऩ भोचनमष्मतीनत ॥३॥

कथं-बूतभ ्? माशसो धाभ आश्रमभ ्। अत् कीतिन्मा् कीतिनीमा गुणा् सती कथा च मस्म तभ ्॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ देवर-शाऩेनेत्म ्एवभ ्अत्र कथा । सयर्स स्त्रीर्ब् िीडन्न ्असौ स्नातंु प्रववष्टं देवरं ऩादे प्रगहृ्म ववचकषि । स च कुन्प्तओ ग्राहो बवेनत शशाऩ । तेन च प्रसाददत् सन्न ्उवाच । एवभ ्एव गजेन्रं गहृीतवन्तं त्वाभ ्अदह्रय ्भोचनमष्मतीनत । अधीशं कीदृशं मशसो धाभ आश्रमभ ्॥३-४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.५ ॥

सो’नुकन्म्ऩत ईशेन ऩरयिम्म प्रणम्म तभ ्।

रोकस्म ऩश्मतो रोकं स्वभ ्अगान ्भुक्त-क्रकन्ल्फष् ॥

श्रीधय् ॒ स्वं रोकं गन्धवि-रोकभ ्॥५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.६ ॥

गजेन्रो बगवत-्स्ऩशािद् ववभुक्तो’ऻान-फन्धनात ्।

प्राप्तो बगवतो रूऩं ऩीत-वासाश ्चतुय-्बुज् ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ ववभुक्त इनत तत-्सारूप्मस्म भामातीतत्वभ ्उक्तभ ्॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ बगवत-्स्ऩशाित ्बगवत-्कभिक-स्ऩशाित ्, तत्र भनो-वचोभमां स्ऩशाित ्अऻान-फन्धतो भुक्त् । स्थूर-देहेन स्ऩशाित ्स्ऩशि-भणण-न्मामेन बगवतो रूऩं प्राप्तो धु्रव इवेनत ऻेमभ ्। देहभ ्अव्ममं कयोत्व ्इनत ऩूवि-प्राथाित ्॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.७ ॥

स वै ऩूविभ ्अबूद् याजा ऩाण्ड्मो रववड-सत्तभ् ।

इन्रद्मुम्न इनत ख्मातो ववष्णु-व्रत-ऩयामण् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.८ ॥

स एकदायाधन-कार आत्भवान ्

गहृीत-भौन-व्रत ईश्वयं हरयभ ्।

जटा-धयस ्ताऩस आप्रुतो’च्मुतं

सभचिमाभ ्आस कुराचराश्रभ् ॥

श्रीधय् ॒ कुराचरे भरमारावाश्रभो मस्म ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कुराचरे भरमारावाश्रभो मस्म स् ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.९ ॥

मदृच्छमा तत्र भहा-मशा भुनन्

सभागभच ्नछष्म-गणै् ऩरयचश्रत् ।

तं वीक्ष्म तूष्णीभ ्अकृताहिणाददकं

यहस्म ्उऩासीनभ ्ऋवषश ्चुकोऩ ह ॥

श्रीधय् ॒ तूष्णीं यहस्म ्उऩासीनं वीक्ष्म ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ चुकोऩ ह इनत न स्वावभानेन, क्रकन्तु ववध्म-्अनतिभेण । अत एव ववप्रावभन्तेनत वक्ष्मनत [बा.ऩु. ८.४.१०] । अनेन च ऩूवि-ऩूवि-ववपे्रष्व ्अवभानं कृतवान ्इनत फोध्मते । तत्र हेतु —्स्तर्ब्ध-भनतय ्इत्म ्अनेन दर्शित् । कोऩ-ववधानं चेदं तद्-अऩयाध-जन्म-भहा-दु् ख-बोगान्तय-शान्तमे अबूद् इनत कृऩा-भमभ ्एव ऻेमभ ्॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ भुननय ्अगस्त्म् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१० ॥

तस्भा इभं शाऩभ ्अदाद् असाधुय ्

अमं दयुात्भाकृत-फुवद्धय ्अद्म ।

ववप्रावभन्ता ववशतां तर्भसं्र

मथा गज् स्तर्ब्ध-भनत् स एव ॥

श्रीधय् ॒ शाऩभ ्एवाह—असाधुय ्इत्म-्आदद । अकृट’र्शक्षऺता फुवद्धय ्मस्म । गजो मथा स्तर्ब्ध-भनतस ्तथैवामभ ्। अत् स एव गज एव, बवत्व ्इनत शेष् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अकृत-फुवद्ध् अर्शक्षऺत-धी् । स एव गज एव बवत्व ्इनत शेष् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.११ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवं शप्त्वा गतो’गस्त्मो बगवान ्नऩृ सानुग् ।

इन्रद्मुम्नो’वऩ याजवषिय ्ददष्टं तद् उऩधायमन ्॥

श्रीधय् ॒ ददष्टं दैव-प्रावऩतं तद् उऩधायमन्न ्आरोचमन ्॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ एवभ ्इत्म ्अधिकभ ्। अत एवागस्त्मो बगवान ्इनत दमारुत्व-सविऻत्वाददनैव तं शशाऩेनत बाव् । तत्र चान्मथास्मान्मत्रावऩ फहुते्रदृशाऩयाधास ्तत-्पर-दबुोगाश ्च सभुत्ऩत्स्मन्ते । स्तर्ब्धत्वं सनत र्शऺा-भाते्रणाचचक्रकत्स्मत्वात ् । ततश ्चास्म कदाचचद् अवऩ न ननस्ताय् स्माद् इनत तद्-अर्बप्रामो ऻेम् ॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ ददष्टं दयुदृष्टभ ्उऩधायमन ्जानन ्॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१२ ॥

आऩन्न् कौञ्ज्जयीं मोननभ ्आत्भ-स्भनृत-ववनार्शनीभ ्।

हम ्ि-अचिनानुबावेन मद् गजत्वे’प्म ्अनुस्भनृत् ॥

श्रीधय् ॒ कौञ्ज्जयीं मोननभ ्आऩन्न् । तदहि ऩश्चात ्कथं स्भनृतय ्जाता ? तत्राह—हयेय ्अचिनस्मानुबावेनेनत ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ हम ्ि-अचिनेनत । गजत्वे’प्म ्अनुस्भनृतय ्मद् अबूत,् तत ्तु हम ्ि-अचिनानुबावेनैवेत्म ्अथि् ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ मस्म गजत्वे मद् गजत्वे ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१३ ॥

एवं ववभोक्ष्म गज-मूथ-ऩभ ्अर्ब्ज-नाबस ्

तेनावऩ ऩाषिद-गनत ंगर्भतेन मुक्त् ।

गन्धवि-र्सद्ध-ववफुधैय ्उऩगीमभान-

कभािभतंु स्व-बवनं गरडासनो’गात ्॥

श्रीधय् ॒ अभतंु स्व-बवनभ ्अगात ्॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववभोक्ष्मेनत ग्राहाद् इनत शेष् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१४ ॥

एतन ्भहा-याज तवेरयतो भमा

कृष्णानुबावो गज-याज-भोऺणभ ्।

स्वग्मिं मशस्मं कर्र-कल्भषाऩहं

दु् स्वप्न-नाशं कुर-वमि शणृ्वताभ ्॥

श्रीधय् ॒ एतद् गज-याज-भोऺणं नाभ कृष्णानुबावस ्तवेरयत् । कथं-बूतभ ्? तत्राह—स्वग्मिभ ्इत्म-्आदद । दु् स्वप्नं नाशमतीनत तथा ॥१४॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ कृष्णानुबावो गज-याज-भोऺणभ ्इत्म-्आदद । श्री-कृष्णस्मैवानुबावो’मभ,् मतो’स्म हरय-नाम्नांशेनैव गजं भोचमाभास ॥१४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१५ ॥

मथानुकीतिमन्त्म ्एतच ्िेमस-्काभा द्ववजातम् ।

शुचम् प्रातय ्उत्थाम दु् स्वप्नाद्म-्उऩशान्तमे ॥

श्रीधय् ॒ अत् शे्रमस-्काभा मे एतद् मथा-वद् अनुकीतिमन्न्त ।

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मथा मथावत ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१६ ॥

इदभ ्आह हरय् प्रीतो गजेन्रं कुर-सत्तभ ।

शणृ्वतां सवि-बूतानां सवि-बूत-भमो ववबु् ॥

श्रीधय् ॒ अनेन शे्रमो बवतीनत कुतो ऻातभ,् साऺाद् बगवद् वचनाद् एवेत्म ्आह, इदभ ्आहेत्म-्आदद मावत ्सभान्प्त ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१७ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

मे भां त्वां च सयश ्चेदं चगरय-कन्दय-काननभ ्।

वेत्र-कीचक-वेणूनां गुल्भानन सुय-ऩादऩान ्॥

श्रीधय् ॒ प्रसङ्खगाद् अन्मस्मावऩ स्भयणे परभ ्उच्मते । सवेषां द्ववतीमान्तानां स्भयन्तीत्म ्अष्टभेनान्वम् ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ मे भाभ ्इत्म ्अष्टकभ ्। मे भाभ ्इत्म-्आददना स्व-बक्तोद्धाय-जात-ऩयभानन्द् श्री-बगवान ्आर्शषो ददानत, म एतत-्प्रसङ्खग-सङ्खचगन ,् तेषां स्भयणानुवादेन, तत्र तु शेषादीनाभ ्अप्म ्आगभनं ऻेमभ,्

ददववजै् सह संस्तुवनभ् [बा.ऩु. ८.३.३१] इत्म ्उक्ते् । प्रह्रादो’मं ननत्म-ऩाषिद्, अिूयेण ब्रह्भ-ह्रदे दृष्टत्वात ्। भत्स्माद्म-्अवताय-कृतानन तदानीं गन्धवािददर्बय ्गीमभानानन । प्रणवाददकभ ्अवऩ तत-्प्रसङ्खगे कीत्मिभानभ ्। गङ्खगाद्मास ्तद्-अचधष्ठा्म् । ऩुण्म-श्रोकाश ्च तर-्रीरान्त् कीत्मिभानास ्तत-्ऩाषिदाददना प्राप्तत्वेन तत-्सदहता एव चेनत ॥१७॥

ववश्वनाथ् ॒ भां त्वां चेत्म-्आदद द्ववतीमान्तानां स्भयन्तीत्म ्अष्टभेनान्वम् ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.१८-२२ ॥

शङृ्खगाणीभानन चधष्ण्मानन ब्रह्भणो भे र्शवस्म च ।

ऺीयोदं भे वप्रमं धाभ श्वेत-द्वीऩं च बास्वयभ ्॥

श्रीवत्सं कौस्तुबं भारां गदां कौभोदकीं भभ ।

सुदशिनं ऩाञ्ज्चजन्मं सुऩणिं ऩतगेश्वयभ ्॥

शेषं च भत-्करां सूक्ष्भां चश्रमं देवीं भद्-आश्रमाभ ्।

ब्रह्भाणं नायदभ ्ऋवष ंबवं प्रह्रादभ ्एव च ॥

भत्स्म-कूभि-वयाहाद्मैय ्अवतायै् कृतानन भे ।

कभािण्म ्अनन्त-ऩुण्मानन सूमिं सोभं हुताशनभ ्॥

प्रणवं सत्मभ ्अव्मक्तं गो-ववप्रान ्धभिभ ्अव्ममभ ्।

दाऺामणीय ्धभि-ऩत्नी् सोभ-कश्मऩमोय ्अवऩ ॥

श्रीधय् ॒ अव्मक्तं भामाभ ्। अव्ममं धभिं बन्क्त-रऺणभ ्। सोभ-कश्मऩमोय ्अवऩ ऩत्नीय ्दाऺामणी् ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अव्मक्तं भामा,ं अव्ममं धभिं बन्क्तभ ्। सोभ-कश्मऩमोय ्अवऩ ऩत्नी् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.२३ ॥

गङ्खगां सयस्वतीं नन्दां कार्रन्दीं र्सत-वायणभ ्।

धु्रवं ब्रह्भ-ऋषीन ्सप्त ऩुण्म-श्रोकांश ्च भानवान ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ र्सत-वायणभ ्ऐयावतभ ्॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.२४ ॥

उत्थामाऩय-यात्रान्ते प्रमता् सुसभादहता् ।

स्भयन्न्त भभ रूऩाणण भुच्मन्ते ते’॒ंहसो’णखरात ्॥

श्रीधय् ॒ सु-सभादहता एकाग्र-चचत्ता् । भभ रूऩाणण भद्-ववबूती् ॥२४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.२५ ॥

मे भां स्तुवन्त्म ्अनेनाङ्खग प्रनतफुध्म ननशात्ममे ।

तेषां प्राणात्ममे चाहं ददार्भ ववऩुरां गनतभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.४.२६ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्आददश्म हृषीकेश् प्राध्भाम जरजोत्तभभ ्।

हषिमन ्ववफुधानीकभ ्आरयोह खगाचधऩभ ्॥

श्रीधय् ॒ जर-जोत्तभं शङ्खख-वयं प्रध्भाम वादनमत्वा ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्तभस्म चतुथो’मं सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं

संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

गजेन्र-भोऺणं नाभ

चतुथो’ध्माम् ।

॥ ८.४ ॥

(८.५)

ऩञ्ज्चभो’ध्माम्

ब्रह्भ-स्तुनत्

॥ ८.५.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

याजन्न ्उददतभ ्एतत ्ते हये् कभािघ-नाशनभ ्।

गजेन्र-भोऺणं ऩुण्मं यैवतं त्व ्अन्तयं शणृु ॥

श्रीधय् ॒

अभतृाख्मानभ ्अष्टार्बय ्अध्मामैय ्अनुवण्मिते ।

स्व-बक्त-ऩऺ-ऩातेन मत्र मोषानमतं प्रबो् ॥

ऩञ्ज्चभे ऩञ्ज्चभं चाथ षष्ठं चाकथमन ्भनुभ ्।

ववप्र-शाऩाच ्च नन्स्रीकै् कृतां देवैय ्हये् स्तुनतभ ्॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

षष्ठ-भन्वन्तये श्रीभद्-अन्जतस्म कथाभ ्अनु ।

दवुािस्-शाऩ-नन्श्रीका् ऩञ्ज्चभे तुष्टुवु् सुया् ॥॒ो॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२ ॥

ऩञ्ज्चभो यैवतो नाभ भनुस ्ताभस-सोदय् ।

फर्र-ववन्ध्मादमस ्तस्म सुता हाजुिन-ऩूविका् ॥

श्रीधय् ॒ ताभसश ्चतुथो भनु ,् तस्म सोदयो िाता ॥२॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ ऩञ्ज्चभं भनुभ ्आह—ऩञ्ज्चभ इत्म-्आदद ॥२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३ ॥

ववबुय ्इन्र् सुय-गणा याजन ्बूतयमादम् ।

दहयण्मयोभा वेदर्शया ऊध्विफाह्व-्आदमो द्ववजा् ॥

न कतभेन व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४-५ ॥

ऩत्नी ववकुण्ठा शुिस्म वैकुण्ठै् सुय-सत्तभै् ।

तमो् स्व-करमा जऻे वैकुण्ठो बगवान ्स्वमभ ्॥

वैकुण्ठ् कन्ल्ऩतो मेन रोको रोक-नभस्कृत् ।

यभमा प्रार्थ्मिभानेन देव्मा तत-्वप्रम-काम्ममा ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तमोय ्ववकुण्ठा-शुिमोय ्बगवान ्स्वमं श्री-कृष्ण् सकरमा जऻे इत्म-्अन्वम् । मेन यभमा प्रार्थ्मिभानेन ववकुण्ठाख्मो रोक् कन्ल्ऩत ,् वैकुण्ठ-सदृशं धाभान्तयं चिे । अमं बाव्—प्राक्-र्सदं्ध रोकं ननत्मं ऩयभ-वैकुण्ठं ननत्मत्वेनैव वतिते, मद् चध ब्रह्भणे बगवता दर्शितं, मत्र सनकादमो गत्वा बगवन्तं ददृशु्, मत्र नै्शे्रमसं नाभ वनं, तन ्ननत्मं वैकुण्ठभ ्। इदं तु सहावतीणिमा करमा यभमा प्राथैत् सन ्, तद्-अनुकल्ऩ् सन,् तद्-अनुकल्ऩं वैकुण्ठं चकाय । वैकुण्ठ-कृतत्वाद् वैकुण्ठभ ्इदं, तत ्तु वैकुण्ठं सनातनभ,्

ब्रह्भ-रूऩ-रोक् कुण्ठातीतं ववकुण्ठभ ्अकुण्ठं सवि-शन्क्त-सम्ऩन्नत्वात ्कुत्रावऩ न कुण्ठभ ्। ववकुण्ठभ ्एव वैकुण्ठं, स्वाथे’ण ्। तथा च—ऺेभं ववन्दन्न्त भत-्स्थानं मद् ब्रह्भ ऩयभं ववदु् [बा.ऩु. ११.२०.३७] इत्म-्आदमो मस्म ननरक्तम् । रोके’वऩ ईश्वयो रोक् स्व-स्थानात ्कस्मावऩ हेतो् स-ऩरयकयश ्चेद् गच्छनत, तदा ऩरयकय-ऩरयतोषात ्ऩुयान्तयं कयोनत, अन्मथा अस्मैव कुण्ठत्वं मदद, तदा ऩूवि-ऩूवि-कचथत-वैकुण्ठ-रोकस्म प्रात्वभ ्असङ्खगतभ ्॥४-५॥

िभ-सन्दबि् ॒ मथा बगवद्-वऩुय ्आववबिवनत रोके, तथैव क्वचचत ्कस्मचचत ्तत-्ऩदस्माववबािव् शू्रमते—

ऩत्नीनत द्वमेन । मथा बगवत आववबािव-भातं्र जन्भेनत भन्मते, तथैव वैकुण्ठस्मावऩ कल्ऩनभ ्आववबािवनभ ्एव, न तु प्राकृतवत ्कृत्रत्रभत्वभ ्। उबमत्रावऩ ननत्मत्वात,् इत्म ्अर्बप्रामेण तत-्साम्मेनाह—जऻ इनत । श्री-ववकुण्ठा-सुतस्मैवेदं वैकुण्ठं, भूर-वैकुण्ठं तु सषृ्टे् प्राक् श्री-ब्रह्भणा दृष्टभ ्इनत द्ववतीम-स्कन्धे [बा.ऩु. २.९.९-१६] प्रर्सद्धभ ्एव । स तन-्ननकेतं ऩरयसतृ्म शून्मभ ्अऩश्मभान् कुवऩतो ननाद [बा.ऩु. ८.१९.११] चेनत ननददिष्टं तत ्स्थानं तु सगािदद -गतभ ्एव ऻेमभ ्॥४-५॥ [बगवत-्सन्दबि् ६३]

ववश्वनाथ् ॒ शुिस्म ऩत्नी ववकुण्ठा आसीद् इनत शेष् । तमोय ्बगवान ्वैकुण्ठै् सह जऻे ॥४॥ मथा बगवत आववबािव-भातं्र जन्भेनत बण्मते तथैव वैकुण्ठस्म कल्ऩनभ ्आववबािवनभ ्एव, न तु प्राकृतवत ्कृत्रत्रभत्वभ ्। उबमत्रावऩ ननत्मत्वात ्ननत्मत्वार्बप्रामेण तत-्साम्मेनाह जऻ इनत । श्री-ववकुण्ठ-सूतस ्तस्मेवेदं वैकुण्ठं भूर-वैकुण्ठस ्तु अष्टावयण-ऩाये ववयजं सषृ्टे् प्राक् ब्रह्भणा दृष्टभ ्इनत द्ववतीम-स्कन्धे प्रर्सद्धभ ्इनत सन्दबि् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.६ ॥

तस्मानुबाव् कचथतो गुणाश ्च ऩयभोदमा् ।

बौभान ्येणून ्स ववभभे मो ववष्णोय ्वणिमेद् गुणान ्॥

श्रीधय् ॒ तस्म वैकुण्ठ-संऻस्म हयेय ्अनुबाव् सनकादद-शाऩेन दैत्मतां प्राप्ताभमां स्व-ऩाषिदाभमां वयाहादद-रूऩेना मूद्धादद-रऺण्, गुणाश ्च ब्रह्भण्मतादम्, ऩयभोदमाश ्च भहद्धिम् कचथता् ततृीम-स्कन्धाददषु ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कचथतस ्ततृीम-स्कन्धे गुणा ब्रह्भण्मत्वादम् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.७-१० ॥

षष्ठश ्च चऺुष् ऩुत्रश ्चाऺुषो नाभ वै भनु् ।

ऩूर-ऩूरष-सुद्मुम्न- प्रभुखाश ्चाऺुषात्भजा् ॥

इन्रो भन्त्ररभुस ्तत्र देवा आप्मादमो गणा् ।

भुनमस ्तत्र वै याजन ्हववष्भद्-वीयकादम् ॥

तत्रावऩ देवसम्बूत्मां वैयाजस्माबवत ्सुत् ।

अन्जतो नाभ बगवान ्अंशेन जगत् ऩनत् ॥

अमोचध ंमेन ननभिर्थ्म सुयाणां साचधता सुधा ।

िभभाणो’म्बर्स धतृ् कूभि-रूऩेण भन्दय् ॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ षष्ठं भनुभ ्आह—अन्जतो नाभेत्म-्आदद । बगवान ्श्री-कृष्णो’न्जत-नाभाबूत ्। एवं स्वामम्बुवे भन्वन्तये प्रथभे भन्वन्तयावताय् कवऩरो मऻश ्च, द्ववतीमे स्वायोचचषे भन्वन्तये ववबु् । ततृीमे उत्तभे भन्वन्तये सत्मसेन् । चतुथे ताभसे हरय् । ऩञ्ज्चभे यैवते वैकुण्ठ ,् मो वैकुण्ठान्तयं चकाय । षष्ठे चाऺुषे’न्जतो’मभ ्॥९॥

अन्मैय ्न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.११-१२ ॥

श्री-याजोवाच——

मथा बगवता ब्रह्भन ्भचथत् ऺीय-सागय् ।

मद्-अथिं वा मतश ्चादर ंदधायाम्फुचयात्भना ॥

मथाभतंृ सुयै् प्राप्तं क्रकं चान्मद् अबवत ्तत् ।

एतद् बगवत् कभि वदस्व ऩयभाभतुभ ्॥

श्रीधय् ॒ मतो हेतो् । अम्फु-चयात्भना कूभि-रूऩेण । सुयाणां साचधता सुधा इत्म ्उक्त्मा मुद्धाद्म ्अवऩ सूचचतभ,् अत् ऩचृ्छनत—क्रकं चान्मद् इनत ॥११-१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अम्फुचय् कूभिस ्तद्-आत्भना ॥११-१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.१३ ॥

त्वमा सङ्खकर्थ्मभानेन भदहम्ना सात्वतां ऩते् ।

नानततपृ्मनत भे चचत्तं सुचचयं ताऩ-तावऩतभ ्॥

श्रीधय् ॒ नोन्त्तष्ठेयन्न ्अऩुनय ्जीवन्न्त स्भेत्म ्अथि् ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.१४ ॥

श्री-सूत उवाच—

सम्ऩषृ्टो बगवान ्एवं द्वैऩामन-सुतो द्ववजा् ।

अर्बनन्द्म हयेय ्वीमिभ ्अभमाचष्टंु प्रचिभे ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.१५-१६ ॥

श्री-शुक उवाच—

मदा मुदे्ध’सुयैय ्देवा फध्मभाना् र्शतामुधै् ।

गतासवो ननऩनतता नोन्त्तष्ठेयन ्स्भ बूरयश् ॥

मदा दवुािस्-शाऩेन सेन्रा रोकास ्त्रमो नऩृ ।

नन्श्रीकाश ्चाबवंस ्तत्र नेशुय ्इज्मादम् क्रिमा् ॥

श्रीधय् ॒ दवुािससा दह कदाचचन ्भागे गच्छन्तभ ्इन्रं दृष्ट्वा स्व-कण्ठ-स्था भारा तस्भै दत्ता, तेन च श्री-भदेनानादृत्मैयावतस्म कुम्बमोय ्ननक्षऺप्ता, स च गजो भत्त् ऩद्भमां तां भारां चूणॉ-चकाय, तत् कुवऩतो दवुािसास ्तं शशाऩ त्रत्रर्बय ्रोकै् सह त्वं नन्श्रीको बवेनत । तद् एतद् आह—मदा दवुािसस् शाऩाद् इनत । इज्मादमो मागाद्मा्. ॥१५-१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ मदा मुद्ध इनत मुग्भकभ ्। सेन्रा इन्रानुगता मे, त एव, न त्व ्असुया इत्म ्अथि् ॥१५-१६॥

ववश्वनाथ् ॒ नोन्त्तष्ठेयन ्न ऩुनय ्जीवन्न्त स्भ इनत देवानां ऩयाबव उक्त ,् तत्र कायणभ ्आह—दवुािस्-शाऩेनेनत । दवुािसा दह कदाचचन ्भागे गच्छन्तभ ्इन्रं दृष्ट्वा स्व-कण्ठ-स्था भारा तस्भै दत्ता । तेन श्री-

भदेनानादृत्मैवैयावतस्म कुम्बमोय ्ननक्षऺप्ता । स च ऩशुत्वान ्भत्त् ऩनततां तां भारां ऩद्भमां चूणॉचकाय । तद् दृष्ट्वा कुवऩतो दवुािसास ्त्रत्रर्बय ्रोकै् सह त्वं नन्श्रीको बवेनत शशाऩ ॥१५-१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.१७-१८ ॥

ननशाम्मैतत ्सुय-गणा भहेन्र-वरणादम् ।

नाध्मगच्छन ्स्वमं भन्तै्रय ्भन्त्रमन्तो ववननन्श्चतभ ्॥

ततो ब्रह्भ-सबां जग्भुय ्भेयोय ्भूधिनन सविश् ।

सविं ववऻाऩमां चिु् प्रणता् ऩयभेन्ष्ठने ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.१९-२० ॥

स ववरोक्मेन्र-वाय्व-्आदीन ्नन्सत्त्वान ्ववगत-प्रबान ्।

रोकान ्अभङ्खगर-प्रामान ्असुयान ्अमथा ववबु् ॥

सभादहतेन भनसा संस्भयन ्ऩुरषं ऩयभ ्।

उवाचोत्पुल्र-वदनो देवान ्स बगवान ्ऩय् ॥

श्रीधय् ॒ असुयान ्अमथा देव-वैरऺण्मेन । फर-ऩुष्ट्म-्आदद-मुक्तान ्ववरोक्मेत्म ्अथि् । हरयं शयणं गता् सन्तो मथा-ऩूविं सविं प्राप्स्माभ इनत हषेणोत्पुल्रं ववकर्सतं वदनं मस्म ॥१९-२०॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ सभादहतेन भनसेत्म-्आदद । ऩुरषं ऩयं श्री-कृष्णभ ्एवेत्म ्अथि् । सभादहतेन भनसा संस्भयन,् न तु तत्र गत्वा ऩश्मन ्। उत्पुल्र-वदन इत्म ्अस्मामभ ्अथि् —स्भयण-भाते्रण प्रसाद-सुभुखस्म प्रादबूुित् श्री-कृष्ण इनत सवि-कामि-र्सवद्धय ्अनुर्भता ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ स ववरोक्मेनत मुग्भकभ ्। असुयान ्अमथेनत ऻान-दृष्ट्मैव दृष्टभ ्, तेषाभ ्अत्रानागभनात ्। उत्पुल्र-वदन इनत सभाधौ हये् प्रसादानुबवात ्॥१९-२०॥

ववश्वनाथ् ॒ स ऩयभेष्ठी असुयांस ्तु अमथा फर-ऩुष्ट्म-्आदद-मुक्तान ्॥१९-२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२१ ॥

अहं बवो मूमभ ्अथो’सुयादमो

भनुष्म-नतमिग-्रभु-घभि-जातम् ।

मस्मावतायांश-करा-ववसन्जिता

व्रजाभ सवे शयणं तभ ्अव्ममभ ्॥

श्रीधय् ॒ भनुष्मादमो जया-मुजाण्ड-जोनभज्ज-स्वेद-जा् । मस्मावताय् ऩुरषस ्तस्मांशो ब्रह्भा तस्म करा भयीच्म-्आदमस ्तार्बय ्ववसन्जिता् ऩुत्र-ऩौत्रादद-द्वाया जननता् ॥२१॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ मद् उवाच तद् एव दशिमनत—अहं बवेत्म-्आददर्ब् त्रत्रर्ब् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ मस्मावताय-रूऩा मे’॒ंशा् कराश ्च ऩुरषस्म त्रत्र-देव्म-्आदमो भयीच्म-्आदमश ्च तार्बय ्ववसन्जिता् । तत्र भूरावतारयण् ऩुरष-त्रमं, तत्र द्ववतीमात ्ऩुरषात ्त्रत्रदेवी । तत्र ब्रह्भणो भयीच्म-्आद्मा् । तेभमो’न्मे’न्म इनत वववेचनीमभ ्। तद् एतद् अवतारय-दृष्ट्मोक्तभ ्॥२१॥

ववश्वनाथ् ॒ धभि-जातम् स्वेदजा् । मस्मावताय् ऩुरषस ्तेनाहं बवश ्च ववसन्जितो ववववधां सनृ्ष्टं कारयतौ ऩुरषांशेन भमा च भयीच्म-्आदम् । भत-्करार्बय ्भयीच्म-्आददर्ब् ऩुत्र-ऩौत्र-द्वाया औस्रादमो ववसन्जिता् ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२२ ॥

न मस्म वध्मो न च यऺणीमो

नोऩेऺणीमादयणीम-ऩऺ् ।

तथावऩ सगि-न्स्थनत-संमभाथिं

धत्ते यज्-सत्त्व-तभांर्स कारे ॥

भध्व ् अनुग्राह्मतमा ऩऺा देवानात्म्मथितो हये् इनत च ॥२२॥

श्रीधय् ॒ ननु तदहि सवेष्व ्असौ सभ् स्मात,् क्रकं तच ्छयणाश्रमेण ? सत्मभ,् मद्मप्म ्एवं, तथाप्म ्अस्भत-्ऩऺऩाती बववष्मतीत्म ्आशमेनाह—न मस्मेनत द्वाभमभ ्॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न मस्मेत्मादौ सगािदम्, रोकवत ्तु रीरा-कैवल्मभ ्[वे.सू. २.१.३३] इनत न्मामेनैवेनत बाव् । तद् उक्तभ—्

सषृ्ट्म-्आददकं हरयय ्नैव प्रमोजनभ ्अऩेक्ष्म तु ।

कुरते केवरानन्दाद् मथा भत्तस्म नतिनभ ्॥ इत्म ्आदद ॥२२॥

ववश्वनाथ् ॒ न मस्म फध्म इनत तस्म सवित्र साम्माद् इनत बाव् । ननु तदहि वधादम् कथं जगनत दृश्मन्ते तत्राह धत्ते इनत । गुणानां तच-्छन्क्तत्वात ्सषृ्ट्म-्आद्म-्अथिं स एव यज-आदद धत्ते इत्म ्उच्मते तभ्-सत्त्व-यजोर्बय ्गुणैय ्एव वध-यऺणोऩेऺणानन क्रिमन्ते तत्र ऩयभेश्वये केवरभ ्उऩचाय इनत बाव् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२३ ॥

अमं च तस्म न्स्थनत-ऩारन-ऺण्

सत्त्वं जुषाणस्म बवाम देदहनाभ ्।

तस्भाद् व्रजाभ् शयणं जगद्-गुरं

स्वानां स नो धास्मनत शं सुय-वप्रम् ॥

श्रीधय् ॒ न्स्थनत-ऩारनस्म ऺण् कार् । अत् सुय-वप्रम् सन ्स्वीमानां न् शं सुखं करयष्मनत ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननु, सगािददकारा’नुसायी चेद् असौ तदहि कारान्तये’स्भद्-ववऩऺी-बावान ्नानतववश्वसनीमस ्तत्राह—स्वानाभ ्इनत । ननु, तदहि स्वीमत्वभ ्अप्म ्अस्भासु न घटते ? तत्राह—सुय-वप्रम् । सुयेषु वप्रमास ्तद्-बक्ता् श्री-नायदादमो मस्म स इनत । सुयेष्व ्एव तद्-बक्तानां न्स्थनत-प्राचुमािद् अस्भास्व ्एवास्मा’नुग्रह् ऩमिवस्मतीनत बाव् ॥२३॥

ववश्वनाथ् ॒ क्रकन्तु सम्प्रनत तभ्-कामि-वध-कारो नेत्म ्आह—अमं न्स्थनतय ्भमािदा तस्मा् ऩारन-ऺण् सभम् । सत्त्वं जुषाणस्मेनत सम्प्रनत सत्त्वं स्वीकुविन ्सुय-वप्रम् एव बववतुभ ्अहितीनत बाव् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२४ ॥

श्री-शुक उवाच——

इत्म ्आबाष्म सुयान ्वेधा् सह देवैय ्अरयन्दभ ।

अन्जतस्म ऩदं साऺाज ्जगाभ तभस् ऩयभ ्॥

श्रीधय् ॒ मत्र ऺीयार्ब्धौ हयेय ्वासस ्तद् एव तभस् ऩयं स्थानभ ्। मद् वा, रोकारोकात ्ऩयतो मत ्तभस ्तत् ऩयं स्थानं जगाभ ॥२४॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ अन्जतस्म ऩदं स्थानं तभस् ऩयं रोकाद् फदहय ्मद् उत्तभं तस्भाद् अवऩ ऩयभ ्, तत्राजुिनेन सह बगवान ्श्री-कृष्णो ब्राह्भण-ऩुत्रानमनाथिं गत् । मद् वा, तभस् ऩयं शुद्ध-सत्त्वं, क्रकन्तु ब्रह्भाण्डान्तय-्वत्म ्ि एव तत ्। ऺीयान्र्ब्ध-स्थं वा ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ अन्जतस्म ऩदं ववकुण्ठा-सुतस्मैव तेनैव प्रकार्शतं वैकुण्ठ-ववशेषभ ्। तभस् ऩयभ ्प्रऩञ्ज्च-भध्माववबूितत्वे’वऩ श्री-बगवद्-ववग्रहवद् एव प्रकृत्मा न स्ऩषृ्टं मत ्तज ्जगाभ, तत-्सभीऩ-देशं प्राऩेत्म ्अथि् ॥२४॥

ववश्वनाथ् ॒ ऩदं ऺीयोदचध-स्थ-श्वेतद्वीऩभ ्। तभस् प्रकृते् ऩयभ ्॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२५ ॥

तत्रादृष्ट-स्वरूऩाम शु्रत-ऩूवािम वै प्रबु् ।

स्तुनतभ ्अबू्रत दैवीर्बय ्गीर्बिस ्त्व ्अवदहतेन्न्रम् ॥

श्रीधय् ॒ दैवीर्बय ्रोके’प्रर्सद्धार्बय ्वैददकीर्बय ्गीर्बि् स्तुनतभ ्अकयोत ्॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अदृष्ट-स्वरूऩामेनत तत्र वतिभानत्वे’वऩ तद्-इच्छां ववना रष्टुभ ्अशक्ते् । अबू्रत अकयोत ्। दैवीर्ब् ऩुरष-सूक्ताददर्ब् वैददकीर्ब् ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२६ ॥

श्री-ब्रह्भोवाच—

अववक्रिमं सत्मभ ्अनन्तभ ्आद्मं

गुहाशमं ननष्करभ ्अप्रतक्मिभ ्।

भनो’ग्र-मानं वचसाननरक्तं

नभाभहे देव-वयं वयेण्मभ ्॥

श्रीधय् ॒ देव-वयं नभाभहे नभाभ । हे देव ! वयं त्वां नभाभेनत वा । वयत्वे हेतु—्सत्मभ ्। कुत् ?

अववक्रिमभ ्। तत ्कुत् ? अनन्तभ ्आद्मं चानाददभ ्। आद्म-्अन्तवन्तो दह वदृ्ध्म-्आदद-ववक्रिमा-मुक्ता बवन्न्त । क्रकं च—गुहाशमं सवािन्तयभ ्। कुत् ? ननष्करं ननरऩाचधभ ्। तत ्कुत् ? अप्रतक्मिभ ्। तत ्कुत् ? भनो’ग्र-मानं भनसो’वऩ जववष्टभ ्। भन्-प्राप्मे स्थाने तत् प्राग ्एव ववद्मभानत्वात ्। तथा च शु्रनत्—अनेजद् एकं भनसो जवीमो नैनद् देवा आप्नुवन ्ऩूविभ ्अशित ्। तद् धावतो’न्मानेत्म ्एनत नतष्ठेत ्इनत । वचसा अननरक्तं, अववषमत्वात—्मद्-वाचा नाभमुददतं मेन वाग ्अभमुद्मते इनत शु्रते् । भनो-वचसोय ्अगोचयत्वाद् अप्रतक्मिभ ्। मथेष्टं वा सवेषां हेतु-हेतुभद्-बाव् ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ ब्रह्भत्वेन स्तौनत—अववक्रिमभ ्इनत ॥२६॥

ववश्वनाथ् ॒ हे देव ! त्वां वमं नभाभ एव न तु ध्मातंु स्तोतंु च प्रबवाभ इत्म ्आहु् । भनसो’गे्र मानं मस्म तभ ्। तथा च शु्रनत्—अनेजद् एकं भनसो जवीमो नैनद् देवा आप्नुवन ्ऩूविभ ्अशित ्। तद् धावतो’न्मानेत्म ्एनत नतष्ठेत ्[ईश.उ. ४] इनत । वचसावऩ अननरक्तं—मद् वाचा नाभमुददतं मेन वाग ्अभमुद्मते इनत शु्रते् । अस्भन-्भनो-वचसोय ्भानमकत्वात ्तव तु भामातीतत्वाद् इनत बाव् । भामातीतत्वे र्रङ्खगभ ्आह ववक्रिमं गुणानाभ ्एव ववकाय-धभित्वाद् इनत बाव् । न च भन आद्मगम्मत्वे’वऩ तवावस्तुत्वभ ्इत्म ्आह—सत्मभ ्। ननु, क्रकं घट-ऩटाददकभ ्इव नेत्म ्आह अनन्तं कार-देश-ऩरयच्छेद-यदहतं मत्र आद्मं सवि-जगत-्कायणभ ्। अत एव सवेषाभ ्अगम्मत्वाद् गुहामाभ ्इव शेते इनत तं, मतो ननष्करं ननरऩाचधभ ्। मद् वा, अप्रभेमत्वान ्ननष्करं—करो नाकारभ ्आनामोय ्इनत भेददनी । तत्र हेतु् अप्रतक्मिभ ्॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२७ ॥

ववऩन्श्चतं प्राण-भनो-चधमात्भनाभ ्

अथेन्न्रमाबासभ ्अननरभ ्अव्रणभ ्।

छामातऩौ मत्र न गधृ्र-ऩऺौ

तभ ्अऺयं खं त्रत्र-मुगं व्रजाभहे ॥

भध्व ् छामा त्व ्अववद्मा सम्प्रोक्ता जन्म-ववद्मा’’तऩ् स्भतृभ ्।

जीव-गधृ्रस्म तौ ऩऺाव ्अध-ऊध्वि-ऩथो् ऩथृक् ।

तौ ववष्णोस ्तु न ववद्मेते ननत्म-ववद्मा स्वरूवऩण् ॥ इनत च ॥२७॥

श्रीधय् ॒ क्रकं च, प्राणादीनां ववऩन्श्चतं ऻातायभ ्। आत्भाहङ्खकायो देहो वा, न तु तद्-व्मनतरयक्तं ऻेमभ ्अस्तीत्म ्आह—अथो ववषम् । इन्न्रमाणण तद्-वाहकानन तद्-उबम-रूऩेणाबासत इनत तथा तभ ्। तथाप्म ्अननरं स्वप्न-दष्टृिवद् अऻान-यदहतभ ्। कुत् ? अव्रणभ ्अदेहभ ्। अत एवाऺयं खभ ्इव व्मावऩनं च । सवित्र हेतु्—मत्र मन्स्भन ्गधृ्र-ऩऺौ जीव-ऩऺ-ऩानतनौ छामातऩाव ्अववद्मा च तन-्ननवनतिका ववद्मा च नान्स्त तं त्रत्र-मुगं त्रत्रषु मुगेष्व ्आववबिवन्तं शयणं व्रजाभ ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩयभात्भत्वेन स्तौनत—ववऩन्श्चतभ ्इनत द्वाभमाभ ्। तत-्तद्-अवताय-रूऩेण त्रत्र-मुगभ ्॥२७॥

ववश्वनाथ् ॒ अतस ्तस्म सविऻत्वं सवािऻेमत्वं चाह—ववऩन्श्चतं प्राणादीनां ऻातायभ ्। आत्भा अहङ्खकायो देहो जीवो वा । अथाि ववषमा् इन्न्रमाणण तद्-ग्राहकाणण तैय ्न बासते इनत तं ववषम-ननष्ठेन्न्दमािगोचयभ ्

इत्म ्अथि् । अननरं रष्टायं तद् अवऩ अव्रणं जीव-दु् ख-दर्शिने’प्म ्अदु् णखतं सवित्र हेतु् । मत्र मन्स्भन ्गधृ्र-ऩऺौ जीव-ऩऺ-तुल्मौ छामा-तऩौ अववद्मा-ववद्मे न स्त् । अत एवाऺयं खं ननत्म-सुख-रूऩभ ्इत्म ्अथि् । खभ ्इन्न्रमे सुखे स्वगि इनत कोष् । ननत्म-सुखभ ्एव गणमनत । त्रत्रमुगं त्रीणण मुगानन मत्र तं षड्-ऐश्वमिवन्तभ ्इत्म ्अथि् । व्रजाभहे शयणं व्रजाभ् ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२८ ॥

अजस्म चिं त्व ्अजमेमिभाण ं

भनोभमं ऩञ्ज्चदशायभ ्आशु ।

त्रत्र-नार्ब ववद्मुच-्चरभ ् अष्ट-नेर्भ

मद्-अऺभ ्आहुस ्तभ ्ऋतं प्रऩद्मे ॥

भध्व ् गुण-त्रम-नार्ब । ववद्मुद् ब्रह्भ । ववद्मुद् ब्रह्भेत्म ्उऩासीत इनत शु्रते् । जगच-्चिस्माऺ-बूतो फर-रूऩश ्च केशव् ॥ इनत च ॥२८॥

श्रीधय् ॒ तद् एवभ ्अववक्रिमत्वाददर्ब् सवि-ऻत्वाददर्बश ्च सत्मत्वं वयेण्मत्वं चोक्तभ ्, संसाय-चिाधायत्वेनावऩ तद् एव दशिमन्न ्आह—अजस्म जीवस्म चिं चिवद् आवतिभानं देहाद्म-्अजमा भाममा पे्रमिभाणभ ्। मो’ऺो मस्म मद् अचधष्ठानभ ्आहुस ्तभ ्ऋतं सत्मं प्रऩद्मे । कथं-बूतं चिभ ्? भनो-भमं भन् प्रधानभ ्। दशेन्न्रमाणण ऩञ्ज्च-प्राणाश ्चेत्म ्एवं ऩञ्ज्च-दश अया मस्म । आशु शीर-गभ ्। त्रमो गुणा नार्बय ्इव भध्मे मस्म । ववद्मुद् इव चरभ ्। अष्टौ प्रकृतमो नेभम इवावयणानन मस्म ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ मद् अऺभ ्आहुय ्इत्म ्अस्म टीकामां—गुणीबूत-प्रथभान्त-मच-्छर्ब्देनैव तभ ्इत्म ्अस्मान्वम् कृत् । अष्टौ प्रकृतम् [श्रीधय-टीकामाभ]् इनत बूर्भय ्आऩो’नरो वामु् [गीता७.४] इत्म-्आदद-गीतोक्ते् ॥२८॥

ववश्वनाथ् ॒ एवभ-्बूत् स एव जीवैय ्उऩास्मो मतो जीवाववद्मा तद्-आश्रममैवेत्म ्आह अजस्म जीवस्म चिं संसाय-चिभ ्अजमा भाममा पे्रमिभाणं चाल्मभानं भनो-भमं भन्-प्रधानं दशेन्न्रमाणण ऩञ्ज्च-प्राणाश ्चेत्म ्एवं ऩञ्ज्चदश अयामस्म आशु शीर-गं त्रमोगुणा नार्बय ्इव भध्मे मस्म ववद्मुद् इव चऩरभ ्अष्ट-प्रकृतमो नेभम इवाकयणानन मस्म तत ्। मद् अऺं म् ऩयभेश्वय एवाऺो मस्म तत ्मद् अचधष्ठानभ ्आहुय ्इत्म ्अथि् । तत ्ऋतं प्रऩद्मे ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.२९ ॥

म एक-वणिं तभस् ऩयं तद्

अरोकभ ्अव्मक्तभ ्अनन्त-ऩायभ ्।

आसां चकायोऩसुऩणिभ ्एनभ ्

उऩासते मोग-यथेन धीया् ॥

श्रीधय् ॒ सवि-जीव-ननमन्ततृ्वाददना च वरयष्ठत्वभ ्आह, म इनत । म उऩ-सुऩणिं जीव-सभीऩे तन ्ननमन्ततृ्वेनासाञ्ज्चकायास ्ते स्भ । द्वा सुऩणाि समुजा सखामा सभानं वृऺ ं ऩरयषस्वजाते [भु.उ. ३.१.१] इनत शु्रते् । मद् वा, बक्त-यऺणाथिं गरडस्मोऩरय म उऩववष्ट इत्म ्अथि् । तदहि देह-स्थत्वाद् बक्त-यऺणादद-क्रिमावेशाज ्जीव-साम्मं स्मात ्तत्राह, एक-वणिं ऻानैक-स्वरूऩं, तभस् प्रकृते् ऩयभ,् अरोकभ ्अदृश्मभ ्अव्मक्तं ननवविकल्ऩभ,् अनन्त-ऩायं कारतो देशतश ्चाऩरयन्च्छन्नं तद् ब्रह्भैव म् । अप्रच्मुत-स्वरूऩत्वान ्न जीव-साम्मभ ्। तमोय ्अन्म् वऩप्ऩरं स्वाद्व ्अत्त्म ्अनश्नन्न ्अन्मो अर्बचाकशीनत [भु.उ. ३.१.१] इनत

ववशेष-श्रवणाद् इत्म ्अथि् । अत एव मभ ्एनं धीया मोगेन यथेन प्रान्प्त-साधनेनोऩासते बजन्ते तं नभाभेत्म ्उत्तयेणान्वम् ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ बगवत्त्वेन स्तौनत—म इनत मुग्भकेन । मस ्तभस् ऩयं स्व-धाभ आसाञ्ज्चकाय अनाददत एवा’ध्मास्ते तभ ्एनं मोग-रूऩ-प्रान्प्त-साधनेन धीया उऩासते । तच ्चोऩसुऩणिं मथा स्मात ्तथेनत । गरडभ ्अप्म ्अनुगम्मोऩासत इत्म ्अथि् । इनत दाक्ष्मं दर्शितभ ्। तद् धाभ ववर्शनन्ष्ट—एक-वणिं शुद्ध-सत्त्वैक-स्वरूऩभ ्मतस ्तभस् प्रकृते् ऩयभ ्, मत एवारोकभ ्रोकातीतभ ्। अत एवानन्त-ऩायभ ्अव्मक्तभ ्प्राकृतागोचयभ ्इनत ॥२९॥

ववश्वनाथ् ॒ प्रऩन्त्त-प्रकायभ ्अर्बव्मञ्ज्जमनत—म इनत । एक-वणिभ ्एकाऺयं प्रणव-रूऩं सुऩणिं गरडं म उऩ आचधक्मेन उऩरय वा आसाञ्ज्चकाय अध्मास्ते स्भ । कीदृशभ ्? तभस् प्रकृते् ऩयं तत ्तं प्रर्सद्धभ ्अरोकं रोकातीतं, अत एव अव्मक्तं रोकागम्मभ ्। तत्र हेतु्—अनन्त-ऩायं सवि-वेद-रूऩत्वाद् अथित् शर्ब्दतश ्च एतावत्तमा ननश्चेतुभ ्अशक्मभ ्। एनत बाव्बावं प्रणव-सुऩणिभ ्आरूढभ ्एनं ऩयभेश्वयं मोग एव यथ,् तेन मोग-रऺणं यथभ ्आरह्मेत्म ्अथि् । उऩासते उत्साह-स्थानमना वीय-यसेन मुद्ध्मभाना इवेत्म ्अथि् । तन ्भां भोऺानन्द-न्जघृऺ मेनत बाव् । धीया मुद्धाद् अनऩसयन्त् तं नभाभेत्म ्उत्तयेणान्वम् ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३० ॥

न मस्म कश्चानतनततनति भामा ं

ममा जनो भुह्मनत वेद नाथिभ ्।

तं ननन्जितात्भात्भ-गुणं ऩयेशं

नभाभ बूतेषु सभं चयन्तभ ्॥

भध्व् ॒ आत्भा च आत्भ-गुणाश ्च ननन्जिता मेन ॥३०॥

श्रीधय् ॒ भामा-ननमन्ततृ्वेनावऩ जीव-साम्मं ऩरयहयन ्वरयष्ठत्वभ ्आह—मस्म भामां कश ्च कन्श्चद् अवऩ नानतनततनति नानतिाभनत । कथं-बूताभ ्? जनो ममा भुह्मनत । अथिभ ्आत्भ-स्वरूऩं न तु वेद । ननन्जित आत्भात्भ-शन्क्तय ्भामा च तद् गुणाश ्च मेन तभ ्॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ अधीयाणां तु दगुिभत्वभ ्आह—न मस्मेनत । अथिं ऩयभाथिं मं न वेद, तं ऩयेशं बगवन्तं नभार्भ । कीदृशभ ्? ननन्जिता वशीकृता आत्भान् स्वांश-बूता् भहा-ऩुरषादम् आत्भ-बूता गुणा ऐश्वमािदमश ्च मेन तभ ्एवं-बूतैश्वमित्वे’वऩ न तूच्चावचा दृन्ष्टय ्इत्म ्आह—बूतेष्व ्इनत ॥३०॥

ववश्वनाथ् ॒ प्रबववष्णुताभ ्आह—न मस्मेनत । कश ्च को’वऩ प्रऩन्त्तं ववनेनत शेष् । ननन्जिता वशीकृता आत्भानो जीवा आत्भ-शन्क्तय ्भामा तद्-गुणाश ्च मेन तभ ्॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३१ ॥

इभे वमं मत-्वप्रममैव तन्वा

सत्त्वेन सषृ्टा फदहय-्अन्तय-्आवव् ।

गनत ंन सूक्ष्भाभ ्ऋषमश ्च ववद्महे

कुतो’सुयाद्मा इतय-प्रधाना् ॥

श्रीधय् ॒ अथिं न वेद [बा.ऩु. ८.५.३०] इनत मद् उक्तं, तत ्प्रऩञ्ज्चमन्न ्आह—इभे वमं देवा ऋषमश ्च मस्म वप्रममा तन्वा सत्त्वेनैव सषृ्टा अवऩ फदहय ्अन्तश ्च सत्ता-प्रकाशाभमाभ ्आवव् प्रकटाभ ्अवऩ सूक्ष्भां

गनत ंननरऩाचध-स्वरूऩं न ववद्म् । इतय-प्रधाना यजस-्तभो-भमा् कुतो ववदु् ? तं नभाभेनत ऩूवेणान्वम् ॥३१॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ अन्जतं स्तुत्वा तस्भात ्ऩयं श्री-कृष्णं स्तौनत—इभे वमभ ्इत्म-्आदद । इभे भदाद्मा् सुया इनत फहु-वचनभ ्। मद् मस्म तव वप्रममा तन्वा श्री-कृष्णाख्मेन श्री-ववग्रहेण सूक्ष्भाभ ्अनतदयूस्थत्वेन दषु्प्राऩां गनत ंकाष्ठाभ ्अवचध-बूतां तां न ववद्म ,् सत्त्वेन सषृ्टा अवऩ ऋषमश ्च न ववन्दन्तीत्म ्अथि् । फदहय ्अवतायाददर्बय ्अन्त् केवरे’न्त्-ऩुये आवव् प्रादबुिवन्तीत्म ्अवऩ, कुतो’सुया इत्म ्अथि् ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ दगुिभत्वभ ्एव दशिमनत—इभे वमभ ्इनत ॥३१॥

ववश्वनाथ् ॒ अथिं न वेद [बा.ऩु. ८.५.३०] इनत मद् उक्तं, तत ्प्रऩञ्ज्चमनत—इभे इनत । फदह् कार-रूऩेण अन्तय ्अन्तमािर्भ-रूऩेण आवव् प्रकटाभ ्अवऩ गनत ंचरयत्रभ ्ऋषम् सन्तो न ववद्म् । इतय-प्रधाना यजस-्तभो-भमा् कुतो ववदसु ्तं नभाभेनत ऩूवेणान्वम् वमं देवा ऋषमश ्च मस्म वप्रममा तन्वा सत्त्वेनैव सषृ्टा अवऩ फदहय ्अन्तश ्च सत्ता-प्रकाशाभमाभ ्आवव् प्रकटाभ ्अवऩ सूक्ष्भां गनत ंननरऩाचध-स्वरूऩं न ववद्म् । इतय-प्रधाना यजस-्तभो-भमा् कुतो ववदु् ? तं नभाभेनत ऩूवेणान्वम् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३२ ॥

ऩादौ भहीमं स्व-कृतैव मस्म

चतुय-्ववधो मत्र दह बूत-सगि् ।

स वै भहा-ऩूरष आत्भ-तन्त्र ्

प्रसीदतां ब्रह्भ भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ इदानीं वैयाज-रूऩेण स्तुवन ्प्राथिमते । ऩादौ भहीनत द्वादशर्ब् । मत्र भह्मां जया-मुजादद-बूत-सगि् सा भही मस्म ऩादौ स न् प्रसीदतु । आत्भ-तन्त्र् ऩादादद-भत्त्वे’वऩ न तत ्ऩय-तन्त्र् । कुत् ? ब्रह्भ अप्रच्मुत-रूऩ् । तत ्कुत् ? भहती ववबूनतय ्ऐश्वमिं मस्म स् ॥३२॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ अन्जतं स्तुत्वा, ततश ्च ऩयात्प्ऩयं श्री-कृष्णं च स्तुत्वा इदानीं ववयाड्-रूऩेण वतिभानं स्तौनत द्वादशर्ब् ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ तथावऩ ब्रह्भणो’वऩ प्रनतष्ठा-रूऩं तभ ्अवािग-्दृष्ट्मैव बजेभहीत्म ्आह—ऩादौ भहीनत द्वादशर्ब् । ब्रह्भ च भहा-ववबूनतय ्मस्म, अतो भहा-ववबूतीत्म ्अत्रावऩ भहती ब्रह्भ-रऺणा ववबूनतय ्मस्म स इत्म ्एव एकादशे [११.१६] ववबूनत-कथन-प्रसङ्खगे ववस्तयेण दशिनमष्मते ॥३२॥

ववश्वनाथ् ॒ अतो वमं तव स्थूरं दृश्मं वैयाज-रूऩं जानीभ इनत व्मञ्ज्जमन ्प्राथिमते । ऩादौ भहीनत द्वादशर्ब् । भहत्म् ऩरृ्थ्वी-जराद्मा ववबूतमो मस्म स् । प्रसीदतां प्रसीदतु । ब्रह्भ-भूनतित्वाद् ब्रह्भ ।

ऩचृथवी वामुय ्आकाश आऩो ज्मोनतय ्अहं भहान ्।

ववकाय् ऩुरषो’व्मक्तं यज् सत्त्वं तभ् ऩयभ ्॥ [बा.ऩु. ११.१६.३७]

इनत ववबूनत-गणनाध्मामे ऩयभ ्इत्म ्अस्म ब्रह्भेनत व्माख्मानात ्। ऩयात्ऩयं ब्रह्भ च ते ववबूतम् [स्तो.य. १४] इनत माभुनाचामि-कृत-स्तोत्राच ्च, ब्रह्भावऩ भहा-ववबूनतय ्मस्मेनत सन्दबि् । ततश ्च प्राकृते रोके प्राकृत्म् ऩचृथव्म-्आदम् ऺुरा एव ववबूतम इनत ता एव ननददिशनत ऩादाव ्इनत चचन्भम-भूतेस ्तस्म ऩादमोय ्ववबूनतत्वात ्ऩादौ इमं भही स्व-कृता स्वेनैव सषृ्टा मत्र भह्मां जयामुजाददश ्चतुवविध् । स वै स तु भहा-ऩुरष इनत वैयाजो’मं तु प्राकृत् ऩुरष् इनत बाव् । आत्भ-तन्त्र-वैयाजो’मं तु कार-ऩयतन्ते्रनत बाव् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३३ ॥

अम्बस ्तु मद्-येत उदाय-वीमिं

र्सध्मन्न्त जीवन्त्म ्उत वधिभाना् ।

रोका मतो’थाणखर-रोक-ऩारा ्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

भध्व् ॒ सूमि-सोभ-मभेन्रादीन ्ऋते’न्मे रोकऩा अवऩ ।

अनभय ्जीवन्न्त सोभाच ्च भहेन्रादीन ्ऋते’णखरा् ।

अऩां सोभस्म चेन्राद्मा् सवे वै जीवन-प्रदा् ॥ इनत च ॥३३-३४॥

श्रीधय् ॒ उदायं वीमिं शन्क्तय ्मस्म, तद् अम्बो मस्म येत्, स न् प्रसीदतु । उदाय-वीमिताभ ्आह, मतो’म्बसो रोकादम् र्सध्मन्न्त जामन्ते ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ रोकास ्त्रम इनत ऩाठ् सवित्र । रोका मत इनत स्वार्भ-सम्भत ,् श्रोक-रर्ब्धश ्च ॥३३॥

ववश्वनाथ् ॒ उदाय-वीमिं भहा-शन्क्तकं, मतो’म्बसो रोकादम् र्सद्ध्मन्न्त जामन्ते ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३४ ॥

सोभं भनो मस्म सभाभनन्न्त

ददवौकसां मो फरभ ्अन्ध आमु् ।

ईशो नगानां प्रजन् प्रजाना ं

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ म् सोभो देवानाभ ्अन्धो’न्नभ ्। अत एव फरभ ्आमुश ्च । नगानां वृऺ ाणाभ ्। प्रकषेण जनमनत वधिमतीनत प्रजन् । तं मस्म भन् सभाभनन्न्त स न् प्रसीदतु ॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ अधुना अवािक् सभन्वन्तं तत्र ऩरयहयन्न ्ऐश्वमि-रीरमोय ्भदहभानभ ्आह—नभो’स्त्व ्इनत । उऩशान्ता ननरऩरवा शन्क्तय ्मस्म स्वायाज्मस्म त्रत्रऩाद्-ववबूते् स्व-धाम्नो राबेन प्रनतऩूरयता तत-्तद्-अंशेन सम्बाववता आत्भानं स्वांशा मेन नबस्वान ्इव ववचचत्र-गनतय ्रीरा मस्म तस्भै ॥३४॥

ववश्वनाथ् ॒ म् सोभो देवानाभ ्अन्ध ,् अत एव फरभ ्आमुश ्च । नगानां वृऺ ाणां, प्रकषेण जनमतीनत प्रजन् शुिस्म सोभात्भकत्वात ्॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३५ ॥

अन्ग्नय ्भुखं मस्म तु जात-वेदा

जात् क्रिमा-काण्ड-ननर्भत्त-जन्भा ।

अन्त्-सभुरे’नुऩचन ् स्व-धातून ्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

भध्व् ॒ सभुरे उदये ॥३५॥

श्रीधय् ॒ अन्ग्नय ्मस्म तु भुखं जात् । कथं-बूत् ? जातं वेदो धनं मस्भात ्। क्रिमा-काण्डं तत ्प्रनतऩाद्मं कभि, तन-्ननर्भत्तं जन्भ मस्म । अन्त् सभुरे उदय-भध्मे स्व-धातून ्ऩाकाहािन ्एवान्नादीन ्अनुऩचन ्। प्रर्सद्ध-सभुरे’वऩ फाडव-रूऩेणोदकान्म ्एवानुऩचन्न ्अन्ग्न् ॥३५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ जातं वेदो धनं मस्भात ्स् । अन्त्-सभुरे उदय-भध्मे । स्व-धातून ्ऩाकाहािन ्एवान्नादीन ्ऩचन ्प्रर्सद्ध-सभुरे’वऩ फाडव-रूऩेण जरानन ॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३६ ॥

मच-्चऺुय ्आसीत ्तयणणय ्देव-मानं

त्रमीभमो ब्रह्भण एष चधष्ण्मभ ्।

द्वायं च भुक्तेय ्अभतंृ च भतृ्मु्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

भध्व् ॒ अभतृस्मेनत भुक्तेय ्इत्म ्अस्म ववशेषणभ ्॥३६॥

श्रीधय् ॒ एष तरयणणय ्मस्म चऺुय ्आसीत ्। कथं-बूत् ? देव-मानभ ्अचचिय ्आदद-भागि-देवता । त्रमी-भम ,्

सैषा त्रय्म ्एव ववद्मा तऩनत इनत शु्रते् । ब्रह्भणो चधष्ण्मभ ्उऩासना-स्थानभ ्। म एषो’न्तय ्आददत्मे दहयण-्भम् ऩुरष् इनत शु्रते् । भुक्तेय ्द्वायं देव-मानत्वात ्। अभतंृ च ऩुण्म-रोकत्वात ्। भतृ्मुश ्च कारात्भकत्वात ्। एवं-बूतस ्तयणणय ्मस्म चऺु ,् स प्रसीदतु ॥३६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तयणण् सूमि् देवमानभ ्। अचचिय-्आदद-भागि-देवता । त्रमी-भम ,् सैषा त्रय्म ्एव ववद्मा तऩनत इनत शु्रते् । ब्रह्भणो’चधष्ण्मभ ्उऩासना-स्थानभ ्। म एषो’न्तयाददत्मो दहयण्भम् ऩुरष इनत शु्रते् । भुक्तेय ्द्वायं देव-मानत्वात ्। अभतंृ च ऩुण्म-रोकत्वात ्। भतृ्मुश ्च कारात्भकत्वात ्॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३७ ॥

प्राणाद् अबूद् मस्म चयाचयाणां

प्राण् सहो फरभ ्ओजश ्च वामु् ।

अन्वास्भ सम्राजभ ्इवानुगा वमं

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ कथं-बूतो वामु् ? चयाचयाणां सह-आदद-धभि-वान ्प्राण ,् मं प्राणं वमं फुद्ध्म-्आद्म-्अचधष्ठातायो देवा् सम्राजं बतृ्मा इवास्भान ्अनुसतृ्म न्स्थता् । एवं-बूतो वामुय ्मस्म प्राणाद् अबूत ्स् ॥३७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मस्म प्राणाद् वामुय ्इत्म ्अन्वम् । मो वामुश ्चयाचयाणां सह आदद-धभिवान ्प्राण ,् मं प्राणं वमं फुद्ध्म-्आद्म-्अचधष्ठातायो देवा् सम्राजं बतृ्मा इव अन्वास्भ ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३८ ॥

श्रोत्राद् ददशो मस्म हृदश ्च खानन

प्रजक्षऻये खं ऩुरषस्म नाभमा् ।

प्राणेन्न्रमात्भासु-शयीय-केत ्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ खानन देह-गतानन न्च्छराणण, प्राण् ऩञ्ज्च-वनृ्त्त ,् इन्न्रमाणण च, आत्भा भनश ्च, असवो नाग-कूभािदम्, शयीयं च, तेषां केतभ ्आश्रम-बूतं खं मस्म ऩुरषस्म नाभमा् प्रजऻे स् ॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हृदो मस्म हृदमाकाशात ्खानन देह-गत-न्च्छराणण नाभमा् सकाशात ्खं कीदृशं प्राण् ऩञ्ज्च-वनृ्त्तश ्च, इन्न्रमाणण च, आत्भा भनश ्च, असवो नाग-कूभािदम ,् शयीयं च, तेषां केतभ ्आश्रम-बूतभ ्॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.३९ ॥

फरान ्भहेन्रस ्त्रत्र-दशा् प्रसादान ्

भन्मोय ्चगयीशो चधषणाद् ववरयञ्ज्च् ।

खेभमस ्तु छन्दांस्म ्ऋषमो भेढ्रत् क ्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ मस्म फरान ्भहेन्रो जऻे । छन्दांर्स ऋषमश ्च खेभम् । क् प्रजा-ऩनत् ॥३९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ चधषणामा् फुदे्ध् सकाशात ्। खेभमो देह-न्च्छरेभम् ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४० ॥

श्रीय ्वऺस् वऩतयश ्छाममासन ्

धभि् स्तनाद् इतय् ऩषृ्ठतो’बूत ्।

द्मौय ्मस्म शीष्णो’प्सयसो ववहायात ्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ इतयो’धभि् ॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४१ ॥

ववप्रो भुखाद् ब्रह्भ च मस्म गुह्मं

याजन्म आसीद् बुजमोय ्फरं च ।

ऊवोय ्ववड् ओजो’ङ्खनरय ्अवेद-शूरौ

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ ववड् वैश्म् । ओजो नैऩुण्मं तस्म वनृ्त्त् । अङ्खनरय ्अङ्खनर-जाव ्इत्म ्अथि् । अवेद-शूरौ अवेदो वेद-व्मनतरयक्ता शुशू्रषा, तद्-वनृ्त्तभान ्शूरश ्च । ऩाठान्तयं सुगभभ ्॥४१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भुखाद् ववप्र् । गुह्मं ब्रह्भ वेदश ्च । ववड् वैश्म् । ओजो नैऩुण्मं तस्म वनृ्त्तश ्च । अङ्खनर् अङ्खरे् सकाशात ्। अवेद् वेद-व्मनतरयक्ता शुशू्रषा-वनृ्त्त ,् तद्-वनृ्त्तभान ्शूरश ्च । ववशेषो’ङ्खरेय ्अबवच ्च शूर इनत च ऩाठ् ॥४१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४२ ॥

रोबो’धयात ्प्रीनतय ्उऩम ्ि अबूद् द्मुनतय ्

नस्त् ऩशव्म् स्ऩशेन काभ् ।

िुवोय ्मभ् ऩक्ष्भ-बवस ्तु कार ्

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ उऩम ्ि उत्तयोष्ठात ्। नस्तो नार्सकात् । द्मुनत् कान्न्त् । ऩशव्म् ऩशूनां दहत् काभ् स्ऩशेनाबूत ्॥४२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उऩम ्ि उत्तयोष्ठात ्। नस्तो नार्सकातो द्मुनत् । ऩशव्म् ऩशूनां दहत् काभ् स्ऩशेनाबूत ्॥४२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४३ ॥

रव्मं वम् कभि गुणान ्ववशेषं

मद्-मोगभामा-ववदहतान ्वदन्न्त ।

मद् दवुविबाव्मं प्रफुधाऩफाधं

प्रसीदतां न् स भहा-ववबूनत् ॥

श्रीधय् ॒ रव्मं बूतानन । वम् कारभ ्। ववशेषं बौनतक-प्रऩञ्ज्चभ ्। मद् मस्भाद् दवुविबाव्मभ ्। कुत् ?

प्रफुधाऩफाधं ववद्वनभय ्अऩोह्मभानभ ्। ऩाठान्तये प्रफुधानां भामेत्म ्अवफोधो मन्स्भन्न ्इत्म ्अथि् ॥४३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ रव्मं ऩचृथव्म-्आदद त्रमोववशंनत-तत्त्वभ ्। वम् कारभ ्कभि च तद्-धेतु-बूतान ्गुणान ्सत्त्वादीन ्मोग-भाममैव ववदहतान ्सषृ्टान ्वदन्न्त । मद् मेभम् ऩचृथव्म-्आददभम् दवुविबाव्मभ ्ववशेषं प्रऩञ्ज्चं च वदन्न्त । कीदृशं प्रकृष्ट-फुधानाभ ्अऩफाधं ननषेधं प्राकृतत्वेनाग्रहणं मस्म तभ ्। प्रफुधावफोधभ ्इनत ऩाठे दवुविबाव्मभ ्अवऩ प्रकृष्टैय ्फुधैय ्एव अवफोध्मभ ्इत्म ्अथि् । तेन मस्म स्वरूऩ-शन्क्त-वतृ्तेय ्मोग-भामामा ववबूनत् सत्त्वादद-गुण-भमी भामा, तस्मा ववबूतम् कार-कभि-भहद्-आदद ऩचृथव्म-्अन्तानन तत्त्वानन तेषां ववबूनतय ्इदं भानमकं ववश्वभ ्एवास्भार्बय ्अवगम्मते इनत व्मन्ञ्ज्जतभ ्॥४३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४४ ॥

नभो’स्तु तस्भा उऩशान्त-शक्तमे

स्वायाज्म-राब-प्रनतऩूरयतात्भने ।

गुणेषु भामा-यचचतेषु वनृ्त्तर्बय ्

न सज्जभानाम नबस्वद्-ऊतमे ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवं स-प्रऩञ्ज्चभ ्उऩवण्मि ननष्प्रऩञ्ज्चभ ्अनुवणिमन ्प्रणभनत—नभो’स्त्व ्इनत । वनृ्त्तर्बय ्दशिनाददर्ब् । नबस्वान ्वामुस ्तस्मेव ऊनतय ्रीरा मस्म तस्भै ॥४४॥

िभ-सन्दबि् ॒ अधुना अवािक् सम्फन्धं तत्र ऩरयहयन्न ्ऐश्वमि-रीरमोय ्भदहभानभ ्आह—नभो’स्त्व ्इनत । उऩशान्ता ननरऩरवा शन्क्तय ्मस्म । स्वायाज्मस्म त्रत्रऩाद्-ववबूते् स्व-धाम्नो राबेन प्रनतऩूरयता तत-्तद्-अंशेन सम्बाववता आत्भान् स्वांशा मेन । नबस्वान ्इव ववचचत्र-गनतय ्रीरा मस्म तस्भै ॥४४॥

ववश्वनाथ् ॒ भामातीतं स्वरूऩं दयुवगम्मं केवरभ ्अस्भार्बय ्नभनीमभ ्एवेत्म ्आह—नभ इनत । उऩशान्ता् संववदाद्मा अन्तयङ्खगा् शक्तमो मस्म तस्भै, स्वेन स्वरूऩ-शक्त्मैव याजत इनत स्वयाट् तस्म बाव् स्वायाज्मं तेनैव राबेन प्रनतऩूरयत आत्भा भनो मस्म तस्भै ।

ननु तदहि कथं सषृ्ट्म-्आद्म-्आसन्क्तस ्तत्राह—गुणेष्व ्इनत वनृ्त्तर्बय ्दशिनाददर्ब् नबस्वतो वामोय ्इव ऊनत् सषृ्ट्म-्आदद-रीरा मस्म तस्भै ॥४४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४५ ॥

स त्वं नो दशिमात्भानभ ्अस्भत-्कयण-गोचयभ ्।

प्रऩन्नानां दददृऺूणां सन्स्भतं ते भुखाम्फुजभ ्॥

श्रीधय् ॒ स-न्स्भतं भुखाम्फुजं दददृऺूणां नो’स्भच ्चऺुय-्आदद-कयण-गोचयं मथा बवत्म ्एवं चात्भानं दशिम ॥४५॥

िभ-सन्दबि् ॒ अबीष्टभ ्आह—स त्वभ ्इनत । अस्भाकं कयणान्म ्अवऩ गोचया् प्रकाश्मानन मस्म, तादृशभ ्अप्म ्आत्भानं दशिमस्व, स्वमं प्रकाशम ॥४५॥

ववश्वनाथ् ॒ ननु ब्रह्भन्न ्अबीन्प्सतं वयं गहृाणेत्म ्अत आह—स त्वाभ ्इनत । नो’स्भाकं प्रऩन्नानाभ ्अस्भान ्प्रऩन्नान ्आत्भानं स्व-स्वरूऩं दशिम । क्रकं ननवविशेषं स्वरूऩं स-ववशेषं वा ? तत्राह—अस्भत-्कयण-गोचयं स-ववशेषभ ्इत्म ्अथि् । तत्रावऩ स-न्स्भतं भुखाम्फुजभ ्॥४५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४६ ॥

तैस ्तै् स्वेच्छा-बूतै रूऩै् कारे कारे स्वमं ववबो ।

कभि दवुविषहं मन ्नो बगवांस ्तत ्कयोनत दह ॥

श्रीधय् ॒ बक्तेच्छानुवनतित्वं च तव फहुशो दृष्टभ ्एवेत्म ्आह—तैस ्तैय ्इनत । मन ्नो दवुविषहभ ्अशक्मं कभि तद् बगवान ्स्वमभ ्एव कयोनत दह ॥४६॥

िभ-सन्दबि् ॒ स्वेषां बक्तानाभ ्इच्छमा बतेृ् ऩुष्टैय ्आववबािववत-प्रकाशैय ्इत्म ्अथि् ॥४६॥

ववश्वनाथ् ॒ बक्त-वात्सल्मं फहुश् स्भयन्न ्आह—स्वेच्छा-बूतै् स्व-बक्तेच्छा-ऩुष्टै् रूऩैय ्नरृ्सहंाददर्ब् मन ्नो दवुविषहं कभि तत ्स्वमभ ्एव कयोनत ॥४६॥

[अत्रानुरूऩाथिकं ४.३१.१४, मथा तयोय ्भूर- इनत ऩद्मं तथा ८.९.२९ मद् मुज्मते इत्म-्आदद ऩद्मं च रष्टव्मभ ्]

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४७ ॥

क्रेश-बूम ्ि-अल्ऩ-सायाणण कभािणण ववपरानन वा ।

देदहनां ववषमातािनां न तथैवावऩितं त्वनम ॥

श्रीधय् ॒ न च फदहय ्भुखानाभ ्इव त्वद्-बक्तानाभ ्अस्भाकं त्वय्म ्अवऩितानन ऩूवि-ऩुण्मानन ववऩयीत-परानन बववतुभ ्अहिन्तीत्म ्आह, क्रेशो बूरयय ्मेषु । अल्ऩं सायं परं मेषु । मद् वा, ववपरान्म ्एव सकाभानां कभािणण । त्वय्म ्अवऩितं तु नैव तथा ॥४७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न च फदहभुिखानाभ ्इव त्वद्-बक्तानाभ ्अस्भाकं त्वय्म ्अवऩितानन ऩूवि-ऩुण्मानन ववऩयीत-परानन बववतुभ ्अहिन्तीत्म ्आह । िोशो बूरय मेषु अल्ऩं सायं परं मेषु तानन तान्म ्अवऩ मथा त्वद्-ववभुखानां कभािणण वा एवाथे ववपरान्म ्एव, तथा त्वय्म ्अवऩितं बक्तानां कभि न ॥४७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४८ ॥

नावभ् कभि-कल्ऩो’वऩ ववपरामेश्वयावऩित् ।

कल्ऩते ऩुरषस्मैव स ह्म ्आत्भा दनमतो दहत् ॥

श्रीधय् ॒ तत्रावैपल्मभ ्उऩऩादमनत, अवभो’ल्ऩो’वऩ कभि-कल्ऩ् कभािबासो’ऩीश्वयावऩितश ्चेद् ववपरामामासाम न कल्ऩते । दह मस्भात ्स एष ईश्वय् ऩुरषस्मात्भा । अत एव दनमतो दहतश ्च । न ह्म ्आत्भनन दनमते दहते चावऩितं ननष्परं स्मात ्॥४८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ त्वय्म ्अवऩितभ ्अल्ऩभ ्अवऩ कभि भहद् बवनत, अनवऩितं भहद् अवऩ व्मथिभ ्एव बवतीत्म ्आह—नेनत । अवभ् अल्ऩो’वऩ कभि-कल्ऩ् कभािबासो’वऩ न ववपराम । दह मस्भात ्। स ईश्वय् ऩुरषस्मात्भा दनमतो दहतश ्चेत्म ्अतस ्तद्-आदयानादयाव ्एव कभि-सापल्म-वैपल्म-हेतू इनत बाव् ॥४८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.४९ ॥

मथा दह स्कन्ध-शाखानां तयोय ्भूरावसेचनभ ्।

एवभ ्आयाधनं ववष्णो् सवेषाभ ्आत्भनश ्च दह ॥

श्रीधय् ॒ अनन्त-परत्वभ ्आह—मथा दह भूरावसेचनं स्कन्धानां शाखानां च बवनत ॥४९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, कभािकयणे’वऩ ववष्णोय ्आयाधने सनत सवािणण कभि-परानन बवन्न्त, तद्-आयाधनाबावे तान्म ्अवऩ कभािणण ववपरान्म ्एव बवन्तीत्म ्एतत ्स-दशिनभ ्आह—मथा हीनत ॥४९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.५.५० ॥

नभस ्तुभमभ ्अनन्ताम दवुवितक्माित्भ-कभिणे ।

ननगुिणाम गुणेशाम सत्त्व-स्थाम च साम्प्रतभ ्॥

श्रीधय् ॒ एवं सत्म ्अवऩ त्वद्-अवऩित-कभिणां त्वद्-बक्तानाभ ्अस्भाकं क्रकं-ननर्भत्तभ ्इदं दु् खभ ्? इनत त्वभ ्एव वेत्सीत्म ्आशमेनाह—नभ इनत । दवुवितक्मािण्म ्आत्भ-कभािणण स्वबाव-चेन्ष्टतानन मस्म तस्भै ॥५०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अस्भद्-अबीन्प्सतं ऩूयनमष्मर्स न वेत्म ्अन्तं न प्राप्नुभ इत्म ्आह—अनन्ताम सविऻानाभ ्अप्म ्अस्भाकं त्वनम साविज्ञ्मं नास्त्म ्एव सम्प्रनत तत ्करयष्मभानं कभि अनुभानेनावऩ न ववद्म इत्म ्आह—दवुवितक्मेनत । ननु भत-्कृऩाभ ्एव हेतु-कृत्म बक्तानाभ ्इन्रादीनाभ ्अबीष्ट-र्सवद्धय ्अनुभीमतां तत्र नेत्म ्आह ननगुिणाम कृऩमैव गुण-जन्मां सम्ऩन्त्तभ ्अनथि-हेतंु न ददार्स, गुणेशामेनत कृऩमैव गुण-जन्मां सम्ऩन्त्तं ददास्म ्अऩीनत तमैव तद्-द्वमानुभान-सम्बवात ्। तह्म ्ि एवं संशमे कथं स्तौवष ? तत्राह—सत्त्वस्थाम सत्त्व-गुणस्म सम्प्रनत ववृद्ध-कार इनत सान्त्त्वकान ्देवान ्वधिनमतुभ ्अयहसीनत एषां च शुद्ध-बक्त्म-्अबावात ्ववषम-बोग-ववच्छेदं कतुिं च नाहिसीनत ननश्चमो’वऩ वतित इनत बाव् ॥५०॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे ऩञ्ज्चभो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

ब्रह्भ-स्तुनतय ्नाभ ऩञ्ज्चभो’ध्माम् ।

॥ ८.५ ॥

(८.६)

षष्ठो’ध्माम्

॥ ८.६.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवं स्तुत् सुय-गणैय ्बगवान ्हरयय ्ईश्वय् ।

तेषाभ ्आववयबूद् याजन ्सहस्राकोदम-द्मुनत् ॥

श्रीधय् ॒

षष्ठे ऩुन् स्तुनतय ्ववष्णाव ्आववबूिते सुयै् कृता ।

तन ्भन्त्राच ्चासुयै् साकभ ्अभतृाथे भहोद्मभ् ॥

सहस्राकािणाभ ्उदमे द्मुनतय ्इव द्मुनतय ्मस्म ॥१॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ एवभ ्इत्म-्आदद । बगवान ्श्री-कृष्णेन सह बेदेन हरयय ्इनत सवेषां नाम्नां श्री-कृष्ण-ऩयत्वात ्। सहस्राकोदम-द्मुनतय ्इनत सहस्र-शर्ब्दो फहुर-ऩय् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

आववबूिते हयौ षष्ठे ब्रह्भा तुष्टाव तं ऩुन् ।

तन-्भन्त्रणेनाभतृाथे फर्र ंदेवा् प्रऩेददये ॥॒ो॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२ ॥

तेनैव सहसा सवे देवा् प्रनतहतेऺणा् ।

नाऩश्मन ्खं ददश् ऺौणीभ ्आत्भानं च कुतो ववबुभ ्॥

श्रीधय् ॒ भहसा तेजसा प्रनतहतानीऺणानन चऺंूवष मेषाभ ्॥२॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तेनैव भहसा सवे देवा् प्रनतहतेऺण आत्भानभ ्अवऩ न ददृशु ,् अस्तु तावत ्श्री-कृष्ण-भह इनत बाव् ॥२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३-७ ॥

ववरयञ्ज्चो बगवान ्दृष्ट्वा सह शवेण तां तनुभ ्।

स्वच्छां भयकत-श्माभां कञ्ज्ज-गबािरणेऺणाभ ्॥

तप्त-हेभावदातेन रसत-्कौशेम-वाससा ।

प्रसन्न-चार-सवािङ्खगीं सुभुखीं सुन्दय-िुवभ ्॥

भहा-भणण-क्रकयीटेन केमूयाभमां च बूवषताभ ्।

कणािबयण-ननबाित- कऩोर-श्री-भुखाम्फुजाभ ्॥

काञ्ज्ची-कराऩ-वरम- हाय-नूऩुय-शोर्बताभ ्।

कौस्तुबाबयणां रक्ष्भीं त्रफितीं वन-भार्रनीभ ्॥

सुदशिनाददर्ब् स्वास्तै्रय ्भूनतिभनभय ्उऩार्सताभ ्।

तुष्टाव देव-प्रवय् स-शवि् ऩुरषं ऩयभ ्।

सवािभय-गणै् साकं सवािङ्खगैय ्अवनन ंगतै् ॥

श्रीधय् ॒ ताभ ्आववबूितां तनंु ववरयञ्ज्चो दृष्ट्वा तुष्टाव ्एनत ऩञ्ज्चभेनान्वम् । कञ्ज्ज-गबि-वद् अरणे ईऺणे मस्म ॥३॥

तप्त-हेभ-वद् अवदातेन ऩीतेन रसता कौशेम-वाससा मुक्ताभ ्। प्रसन्नानन चारूणण सवािण्म ्अङ्खगानन मस्मा् । शोबनं भुखं मस्मा् । सुन्दये िुवौ मस्मा् ॥४॥

भहान्तो भणमो मन्स्भंस ्तेन क्रकयीटेन । कणािबयणे कुण्डरे ताभमं ननबाितौ मौ कऩोरौ ताभमां श्रीय ्भुखाम्फुजे मस्मा् ॥५॥

कौस्तुब आबयणं कण्ठे मस्मा् । रक्ष्भीं वऺर्स त्रफितीभ ्॥६॥

देव-प्रवयो ब्रह्भा । सवािङ्खगैय ्अवनन ंगतै् साष्टाङ्खगं प्रणतै् ॥७॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तां तनूभ ्इत्म-्आदद । तनंू श्री-ववग्रहं भयकत-श्माभभ ्अवऩ स्वच्छां कनकाबयण-ऩीत-वसनादद-गौरयभण्म ्स्वबावेन्र-भणण-श्माभस्मावऩ धाम्नो भयकत-श्माभत्वभ ्॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ ववरयञ्ज्च इनत ऩञ्ज्चकभ ्॥३-७॥

ववश्वनाथ् ॒ ववरयञ्ज्च् तुष्टावेनत ऩञ्ज्चभेनान्वम् । तप्त-हेभवद् अवदातेन ऩीतेन । कणािबयणेन ननभमाितौ वऩोरौ मत्र तादृशं श्री-भुखभ ्एवाम्फुजं मत्र ताभ ्॥३-७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.८ ॥

श्री-ब्रह्भोवाच—

अजात-जन्भ-न्स्थनत-संमभामा-

गुणाम ननवािण-सुखाणिवाम ।

अणोय ्अणणम्ने’ऩरयगण्म-धाम्ने

भहानुबावाम नभो नभस ्ते ॥

श्रीधय् ॒

अनाववयाववयासेमं नाबूताबूद् इनत बु्रवन ्।

ब्रह्भार्बपै्रनत ननत्मत्व-ववबुत्वे बगवत-्तनो् ॥ इनत ।

श्री-भूतेय ्अमभ ्आववबािव एव, न त्व ्अस्भद्-आददवज ्जन्भादद तवास्तीत्म ्आह—न जाता जन्भादमो मस्म । कुत् ? अगुणाम, अतो ननवािण-सुखस्माणिवाम, अऩाय-भोऺ-सुख-रूऩामेत्म ्अथि् । तथाप्म ्अणोय ्अप्म ्अणणम्ने’नतसूक्ष्भाम, दऻुािनत्वात ्। वस्तुतस ्त्व ्अऩरयगण्मभ ्इमत्तातीतं धाभ भूनतिय ्मस्म तस्भै । न चैतद् असंबाववतभ,् मतो भहान ्अचचन्त्मो’नुबावो मस्म तस्भै ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ अजातेनत न्स्थनतय ्अत्र जन्भान्तयान्स्तत्व-रऺणैव न ननत्मा, तस्मा ववकारयत्वाबावात ्। ननवािण-सुखस्म ब्रह्भानन्दस्माणिवामेनत बगवत्त्वेनाववबािवस्म ऩयभ-वैर्शष्ट्मं दर्शितभ ्॥८॥

[बगवत-्सन्दबि् ३२]॒ अत्र “ननवािण-सुखाणिवाम” इनत अणिवत्व-रूऩकेण ननवािण-सुख-भात्रत्वं ननयस्म, ततो’प्म ्अचधक-भहा-सुखत्वभ ्दर्शितभ ्। तद् उक्तं श्री-धु्रवेन—

मा ननवृिनतस ्तनु-बतृां तव ऩाद-ऩद्म-

ध्मानाद् बवज-्जन-कथा-श्रवणेन वा स्मात ्।

सा ब्रह्भणण स्व-भदहभन्म ्अवऩ नाथ भा बूत ्

क्रकं त्व ्अन्तकार्स-रुर्रतात ्ऩततां ववभानात ्॥ [बा.ऩु. ४.९.१०] इनत ।

तथा “अणोय ्अणणम्ने” इनत प्रोच्म अऩरयभेम-धाम्न इत्म ्उक्तेय ्अचचन्त्म-शन्क्तत्व-रूऩेण भहानुबावत्वेन सवि-ऩरयभाणाधायत्वं तत्र दर्शितभ ्इनत ववशेषो’वऩ ऻेम् ॥८॥

ववश्वनाथ् ॒ न जातो जन्भ-न्स्थत्मो् संमभ उऩयभो मस्मेनत । कृष्ण-याभाद्म-्अवतायाणां जन्भ-न्स्थत्मोय ्ननत्मत्वं, न्स्थनतय ्अकभिका जातस्म चेतनस्म न सम्बवतीनत कभिणो’वऩ ननत्मत्वभ ्। अगुणाम प्राकृत-गुण-यदहताम, ववना हेमैय ्गुणाददर्बय ्[वव.ऩु. ६.५.७९] इनत, सभस्त-कल्माण-गुणात्भको दह [वव.ऩु. ६.५.८४] इनत वैष्णवोक्तेय ्अप्राकृत-षाड्गुण्मवत्त्वेन बगवत्त्वभ ्उक्तभ ्। ननवािण-सुखाणिवामेनत ब्रह्भत्वभ ्। अणोय ्अप्म ्अणणम्ने अनतसूक्ष्भामेनत ऩयभात्भत्वभ ्। अऩरयगण्मभ ्इमत्तातीतं धाभ भूनतिय ्मस्म तस्भै इनत त्वन-्भूते् ऩरयन्च्छन्नत्वे’प्म ्अचचन्त्म-शक्त्मा ववबुत्वं चोक्तभ ्॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.९ ॥

रूऩं तवैतत ्ऩुरषषिबेज्मं

शे्रमो’चथिर्बय ्वैददक-तान्न्त्रकेण ।

मोगेन धात् सह नस ्त्रत्र-रोकान ्

ऩश्माम्म ्अभुन्ष्भन्न ्उ ह ववश्व-भूतौ ॥

श्रीधय् ॒ तन-्भूते् सनातनत्वभ ्अऩरयभेमत्वं चोऩऩादमनत—रूऩभ ्इनत । हे ऩुरषषिब! हे धात् ! एतत ्तव रूऩं वैददकेन तान्न्त्रकेण च मोगेनोऩामेन शे्रमो’चथिर्ब् सदा इज्मं ऩूज्मं, अतो नेदभ ्इदानीभ ्अऩूविं जातभ ्इनत बाव् ।

ननु मूमं देवा् ऩूज्मत्वेन प्रर्सद्धा् ? सत्मं, सवे’प्म ्अतै्रवान्तबूिता इत्म ्आह । उ अहो, ह स्पुटभ ्। अभुन्ष्भंस ्त्वनम नो’स्भांस ्त्रीन ्रोकांश ्च सह ऩश्मार्भ । तत्र हेतु्—ववश्वं भूतौ मस्म, अतस ्तवैतद् रूऩं ऩरयन्च्छन्नभ ्अवऩ न बवतीत्म ्अथि् ॥९॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ रूऩं तवैत्म-्आदद । हे ऩुरष्र्षब । तवैतद् रूऩं शे्रमो’न्र्थ्बिय ्इज्मं वैददकेन तान्न्त्रकेण च मोगेन । हे धात् ! अभुन्ष्भन ्रूऩे नो’स्भान ्त्रत्ररोकं च सह र्भर्रतान ्ऩश्मार्भ । त्वय्म ्एव सवे दृश्मन्ते, मतस ्त्वं ववश्व-भूनति् , तव भूनतिय ्एव सनातनी अऩरयन्च्छन्ना चेनत बाव् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ब्रह्भार्बपै्रनत ननत्मत्व-ववबुत्वे बगवत-्तनो् [बावाथि-दीवऩका ८.६.८] इनत कारयका, तन-्भूते् सनातनत्वभ ्अऩरयभेमत्वं चोऩऩादमनत—रूऩभ ्इनत । अत्रावतारयका च श्री-स्वार्भ-ऩादानाभ ्अत्र दृश्मा ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१० ॥

त्वय्म ्अग्र आसीत ्त्वनम भध्म आसीत ्

त्वय्म ्अन्त आसीद् इदभ ्आत्भ-तन्ते्र ।

त्वभ ्आददय ्अन्तो जगतो’स्म भध्मं

घटस्म भतृ्स्नेव ऩय् ऩयस्भात ्॥

श्रीधय् ॒ ववश्व-भूनतित्वभ ्एवाह, त्वमीनत । घटस्म भनृ्त्तका मथा आददय ्अन्तश ्च भध्मं च तथा त्वभ ्अस्म जगत् । तत्र हेतु्, ऩयस्भात ्प्रधानाद् अवऩ ऩय् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩयस्भाद् ब्रह्भणो’वऩ ऩय् ब्रह्भानुबवोत्तय-बाव्म-्अनुबव ,् तस्भाद् उत्कृष्टाववबािवश ्च । उक्तं च चतुथे—म् ऩयं यंहस् साऺात ्[बा.ऩु. ४.२४.२८] इनत । ववष्णु-ऩुयाणे च—स ब्रह्भ-ऩाय् ऩय-ऩाय-बूत् [वव.ऩु. १.१५.५५] इनत । अऺयात ्ऩयत् ऩय् [भु.उ. २.१.२] इनत शु्रते् ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ ववश्व-भूनतित्वभ ्एवाह—त्वमीनत घटस्म भनृ्त्तका मथा आददय ्अन्तश ्च भध्मं च । तथा त्वभ ्अस्म जगत् । भनृ्त्तकादृष्टान्तेन प्रसक्तं ऩरयणाभं वायमनत ऩयस्भात ्प्रधानाद् अवऩ ऩय् । प्रधानभ ्एव ववश्व-रूऩेण ऩरयणभनत, न तु त्वभ ्इनत बाव् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.११ ॥

त्वं भाममात्भाश्रममा स्वमेदं

ननभािम ववश्वं तद्-अनुप्रववष्ट् ।

ऩश्मन्न्त मुक्ता भनसा भनीवषणो

गुण-व्मवामे’प्म ्अगुणं ववऩन्श्चत् ॥

श्रीधय् ॒ भनृ्त्तकादृष्टान्तेन ऩरयणाभं प्राप्तं वायमनत, त्वभ ्इनत । स्वमा स्वाधीनमा । अत एव गुणानां व्मवामे ऩरयणाभे’प्म ्अगुणभ ्एव त्वां मुक्ता् ऩश्मन्न्त । भनीवषणो वववेक्रकन् । ववऩन्श्चत् शास्त्र-ऻा् ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननु, भनृ्त्तका-दृष्टान्तेन ऩय् ऩयस्भाद् इनत न सङ्खगच्छते ? तत्राह—त्वं भाममेनत । स्वमा स्वस्म फदहयङ्खगांश-रूऩमा आत्भाश्रममा स्वाधीनमा भाममा प्रकृत्म-्आख्मोऩादान-रूऩमा । तद् उक्तं श्री-बगवता—ऩचृथवी वामुय ्आकाश् [बा.ऩु. ११.१६.३७] इत्म-्आददना । तद्-अनुप्रववष्ट इनत भूते् ऩरयन्च्छन्नाऩरयन्च्छन्नतमाचचन्त्म-शन्क्त-भम-न्स्थनतत्वाद् इनत बाव् ॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ ननु तदहि प्रधानस्मैव ववश्व-हेतुत्वभ ्आमातं न तु भेभेनत । तत्राह—त्वभ ्इनत । भाममा स्वमा स्व-शक्त्मेनत तव तत् ऩयत्वे’वऩ तस्मास ्त्वच-्छन्क्तत्वात ्त्वभ ्एवेदं ववश्वं ननभािम तत्र ववश्वन्स्भन्न ्अनुप्रववष्टो वतिसे । भाममा कीदृश्मा आत्भा त्वभ ्एवाश्रमो मस्मा तमा त्वद्-अधीनमेत्म ्अथि् । अतो गुण-व्मवामे गुण-ऩरयणाभ-बूते अत्र ववश्वन्स्भन्न ्एव प्रववष्टभ ्अप्म ्अगुणं गुण-सङ्खग-यदहतं त्वां भनसा मुक्ता् स-भनस्का जना् ऩश्मन्न्त । मे च ऩश्मन्न्त त एव भनीवषणो वववेक्रकन् । त एव ववऩन्श्चत् शास्त्र-तात्ऩमि-ववऻा् । मे न ऩश्मन्न्त त एवाववऩन्श्चतो’भनीवषणो’भनसो’न्धाश ्चेनत ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१२ ॥

मथान्ग्नभ ्एधस्म ्अभतंृ च गोषु

बुव्म ्अन्नभ ्अम्फूद्मभने च वनृ्त्तभ ्।

मोगैय ्भनुष्मा अचधमन्न्त दह त्वां

गुणेषु फुद्ध्मा कवमो वदन्न्त ॥

श्रीधय् ॒ एतद् एव सदृष्टान्तभ ्आह, मथान्ग्नं काष्ठे भथनेन, अभतृभ ्आज्मं गोषु दोहनाददना, बुव्म ्अन्नं व्रीह्म-्आदद कषिणाददना, अम्फु च खननेन, उद्मभने ऩुरष-काये वाणणज्माददना । वनृ्त्तं जीववकाभ ्। मद् वा, अम्फु उद्मभने घटी-मन्त्राददनोद्धयणे । मोगैय ्उऩामैय ्भनुष्मा अचधमन्न्त प्राप्नुवन्न्त, तथा कवमस ्त्वं फुद्ध्मा गुणेष्व ्अचधमन्न्त वदन्न्त च ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कथं भां ऩश्मन्तीत्म ्अतस ्तद्-उऩामं स-दृष्टान्तभ ्आह—मथेनत । भनुष्मा गुणेषु गुणभमे जगनत ननगुिणं त्वां मोगैय ्बक्त्माहभ ्एकमा ग्राह्म इनत त्वद्-उक्तेय ्बन्क्त-बेदै् अचधमन्न्त प्राप्नुवन्न्त फुद्ध्मा त्वद्-दत्तमा वदन्न्त च । तमा सहोन्क्त-प्रत्मुक्तौ कुविन्न्त । एधर्स काष्ठे अन्ग्नं भन्थनेन मथेनत भन्थनभ ्अवऩ गुरूऩदेशेनैव मथा जानन्न्त तथैव श्री-गुरूऩददष्टमा श्रवण-कीतिनादद-बक्त्मा भनो भन्थनेन भुहुय ्भचथतमा त्वां ऩश्मन्न्त ।

मस्म स्वरूऩं कवमो ववऩन्श्चतो

गुणेषु दारष्व ्इव जात-वेदसभ ्।

भर्थ्नन्न्त भर्थ्ना भनसा दददृऺवो

गूढं क्रिमाथैय ्नभ ईरयतात्भने ॥ [बा.ऩु. ५.१८.३६] इनत ऩञ्ज्चभोक्ते् ।

साधु-साहाय्म-बूमस्त्वे त्व ्अल्ऩामासेनैवेत्म ्अत्र दृष्टान्त्—गोषु अभतंृ दग्धं दोहनेन मथेनत वत्स-भुख-सङ्खघषृ्टा ऩीन-प्रस्तुतभ ्इत्म ्अथि् । प्राचीन-बन्क्त-फीज-सद्-बावे तु बन्क्त-फाहुल्म-प्राप्त्मैव त्वत-्प्रान्प्तय ्इत्म ्अत्र दृष्टान्त्—बुवव अन्नं कषिणाददना मथा । प्राचीन-साधु-सङ्खग-फहु-बन्क्त-सद्-बावे तु प्रनतफन्धकाबाव एव त्वत-्प्रान्प्तय ्इत्म ्अत्र दृष्टान्त्—अम्फु जरं खननात ्तदावयक-भनृ्त्तकादद-दयूीकयणेन मथेनत । रर्ब्ध-बक्तीनां तु बजन-भाते्रण ननत्मभ ्एव त्वत-्प्रान्प्तय ्इत्म ्अत्र दृष्टान्त्—उद्मभने वनृ्त्तं नतिक-गामकादीनां प्रनत स्व-र्शल्ऩोद्मभेनैव जीववकां मथेनत ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१३ ॥

तं त्वां वमं नाथ सभुन्ज्जहानं

सयोज-नाबानतचचयेन्प्सताथिभ ्।

दृष्ट्वा गता ननवृितभ ्अद्म सवे

गजा दवाताि इव गाङ्खगभ ्अम्ब् ॥

श्रीधय् ॒ हे नाथ सयोज-नाब, अनत-चचयादीन्प्सतभ ्अथिं तं मोगैक-प्राप्मं त्वां सम्मग ्उन्ज्जहानभ ्आववबिवन्तं प्रत्मऺतो दृष्ट्वा’द्म वमं ननवृिनत ंगता् । दवाताि दावान्ग्न-ऩीडडता्.

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वमं तु कृताथाि एवाबूभेत्म ्आह—तभ ्इनत । त्वाभ ्त्वां हे सयोज-नाब ! अनतचचयेन्प्सतभ ्अथिं ऩयभाथि-वस्तु-रूऩभ ्॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१४ ॥

स त्वं ववधत्स्वाणखर-रोक-ऩारा

वमं मद् अथािस ्तव ऩाद-भूरभ ्।

सभागतास ्ते फदहय-्अन्तय-्आत्भन ्

क्रकं वान्म-ववऻाप्मभ ्अशेष-साक्षऺण् ॥

श्रीधय् ॒ मद् ववधेमं तत ्कथमेनत चेत ्तत्राह, हे अन्तय ्आत्भन,् अशेष-साक्षऺणस ्ते फदह् क्रकं वान्मैय ्ववऻाप्मभ ्अन्स्त ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तद् ववधत्स्व मद् अथाि वमं मत-्प्रमोजना् तद् एव स्ऩष्टं ववऻाऩमतेनत चेत ्तत्राह । हे अन्तयात्भन ्। अशेष-साक्षऺणस ्तव फदह् क्रकं ऻाप्मभ ्॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१५ ॥

अहं चगरयत्रश ्च सुयादमो मे

दऺादमो’ग्नेय ्इव केतवस ्ते ।

क्रकं वा ववदाभेश ऩथृग-्ववबाता

ववधत्स्व शं नो द्ववज-देव-भन्त्रभ ्॥

श्रीधय् ॒ मूमभ ्एव क्रकन्ञ्ज्चत ्कुरतेनत चेत ्तत्राह, अहभ ्इनत । अग्ने् केतवो ववस्पुर्रङ्खगा इव ते त्वत्तो वमं ऩथृग-्ववबाता् सन्त् आत्भन् शं शे्रम् क्रकं वा ववद्म् ? अतस ्त्वभ ्एव द्ववजानां देवानां च भन्तं्र ववधत्स्व । इदं कुरतेत्म ्उऩामभ ्उऩददशेत्म ्अथि् ॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु, मूमं सविऻा भाबूत ्। सुफुद्धमश ्चातुमिवन्तश ्च बवथेनत वा अतो’त्र सङ्खकटे म् प्रतीकाय् सम्बवनत तं बू्रत । मथा मुष्भद्-अशक्मभ ्अवऩ तभ ्अहं ननष्ऩादमाभीनत चेत ्, तत्राह—अहभ ्इनत । अग्ने् केतवो ववस्पुर्रङ्खगा इव केतुय ्द्मूतौ ऩताकामाभ ्इनत कोषात ्ते त्वत्तो वमं ऩथृग-्ववबाता् सन्त् आत्भनां शं शे्रम् क्रकं वा ववद्म् ? न क्रकभ ्अवऩ, तस्भात ्त्वभ ्एव न् शं ववधत्स्व । द्ववजानां भन्तं्र च ववधत्स्व इदं कुरतेत्म ्उऩामभ ्अवऩ उऩददश । अस्भाकं फुवद्ध-चातुमािददकं तु यसातरं मात्व ्इनत ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१६ ॥

श्री-शुक उवाच——

एवं ववरयञ्ज्चाददर्बय ्ईडडतस ्तद्

ववऻाम तेषां हृदमं मथैव ।

जगाद जीभूत-गबीयमा चगया

फद्धाञ्ज्जरीन ्संवतृ-सवि-कायकान ्॥

श्रीधय् ॒ हृदमं भन्त्र उऩदेष्टव्म इत्म ्अर्बपे्रतं मथा तथैव ववऻाम जगाद, संवतृानन ननमर्भतानन सविणण कायकाणीन्न्रमाणण मैस ्तान ्॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ तद् ईडडतं ववऻामावधामि मथा तेषां हृदमं, तथा जगाद ॥१६॥

ववश्वनाथ् ॒ तेषां देवानां मथा हृदमभ ्अस्भाकभ ्अभयावती-प्राप्तौ काभ ्अवऩ भन्त्रणां बगवान ्एव ददात्व ्इनत मथा भनोगतं तत ्तथैवेत्म ्अथि् । संवतृ-सवि-कायकान ्ननमत-सवेन्न्रमान ्॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१७ ॥

एक एवेश्वयस ्तन्स्भन ्सुय-कामे सुयेश्वय् ।

ववहतुि-काभस ्तान ्आह सभुरोन्भथनाददर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ ईश्वयस्मावऩ तथैवार्बपे्रतभ ्इत्म ्आह । एक एवेश्वय् सभथो’वऩ ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ नऩेृश्वय इनत स्व-सम्फन्धोन्क्त् ॥१७॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१८ ॥

श्री-बगवान ्उवाच——

हन्त ब्रह्भन्न ्अहो शम्बो हे देवा भभ बावषतभ ्।

शणृुतावदहता् सवे शे्रमो व् स्माद् मथा सुया् ॥

श्रीधय् ॒ हे सुया्, हे देवा्, अन्मे च गन्धवािदम् ॥१८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.१९ ॥

मात दानव-दैतेमैस ्तावत ्सन्न्धय ्ववधीमताभ ्।

कारेनानुगहृीतैस ्तैय ्मावद् वो बव आत्भन् ॥

श्रीधय् ॒ व् आत्भन् स्वतो मावद् बवो वेवद्धय ्बवनत ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अबव् सम्ऩत्त्म-्अबावो मावत-्सम्ऩत्तौ तु जातामां ववग्रह एव ववधेम इनत बाव् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२० ॥

अयमो’वऩ दह सन्धेमा् सनत कामािथि-गौयवे ।

अदह-भूवषकवद् देवा ह्म ्अथिस्म ऩदवीं गतै् ॥

श्रीधय् ॒ अथिस्म प्रमोजनस्म ऩदवीं र्सवद्ध ंप्राप्तै् ऩश्चाद् अदह-भूषकवद् वध्म-घातक-बावेन वनतितव्मभ ्इनत शेष् । मद् वा, ऩेदटकामां ननरद्धो’दहय ्मथा ननगिभ-द्वाय-ववधानाथिं प्रथभं भूषकेण सन्न्धं ववधत्ते, ऩश्चात ्तभ ्एव कदाचचद् बऺमनत, तथा’थि-भागि-प्रवतृ्तै् प्रथभं सन्धेमा इत्म ्अथि् ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ अदह-भूवषकवद् इनत भहा-जराप्रवादौ तमो् संवास-दशिनात ्॥२०॥

ववश्वनाथ् ॒ नीनतभ ्उऩददशनत अयम इनत । अदह-भूवषकेनत दैवात ्ऩेदटकामां ननरद्धो’दहय ्मथा ननगिभ-द्वाय-ववधानाथिं प्रथभं भूवषकेण सभं सन्न्धं ववधत्ते ऩश्चात ्तभ ्एव बुङ्खक्ते एवं स्वाथि-ऩदवीं गतै् । ऩश्चाद् एतान ्वचधष्माभ इनत व्मवसामवनति बवनभ् ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२१ ॥

अभतृोत्ऩादने मत्न् क्रिमताभ ्अववरन्म्फतभ ्।

मस्म ऩीतस्म वै जन्तुय ्भतृ्मु-ग्रस्तो’भयो बवेत ्॥

श्रीधय् ॒ ततस ्तै् सह मत ्कामिं तद् आह—अभतृोत्ऩादन इनत । मस्माभतृस्म ऩीतस्म सत् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ मस्मेनत मन्स्भन ्ऩीते सतीत्म ्अथि् ॥२१॥

ववश्वनाथ् ॒ मस्म ऩीतस्म मन्स्भन ्ऩीते सनत ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२२-२३ ॥

क्षऺप्त्वा ऺीयोदधौ सवाि वीरत-्तणृ-रतौषधी् ।

भन्थानं भन्दयं कृत्वा नेतं्र कृत्वा तु वासुक्रकभ ्॥

सहामेन भमा देवा ननभिन्थध्वभ ्अतन्न्रता् ।

क्रेश-बाजो बववष्मन्न्त दैत्मा मूमं पर-ग्रहा् ॥

श्रीधय् ॒ नेतं्र यज्जुभ ्। ननु तदहि ते’प्म ्अभतृ-ऩानेनाभया् स्मुस ्तत्राह, क्रेश-बाज इनत.

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क्षऺप्त्वेनत दगु्ध-मोगेन भचथत-वीरधादद-क्वाथ-ऩरयणाभ एवाभतंृ बवतीनत बाव् । नेतं्र यज्जुभ ्। सहामेन भमेत्म ्एतत ्परभ ्आह—क्रेश-बाज इनत । पर-ग्रहा् परभ ्अभतंृ मूमभ ्एव प्राप्मथेत्म ्अथि् ॥२२-२३ ॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२४ ॥

मूमं तद् अनुभोदध्वं मद् इच्छन्त्म ्असुया् सुया् ।

न संयम्बेण र्सध्मन्न्त सवािथाि् सान्त्वमा मथा ॥

श्रीधय् ॒ फर्रर्ब् सह-कारयर्ब् साध्मा अथािस ्तद्-अनुसयणं ववना न र्सध्मन्तीनत कृत्वा साभाददकभ ्उऩददशनत—मूमभ ्इनत द्वाभमाभ ्। हे सुया् ! संयम्बेण संिभेण सान्त्वमा साभ-भागेण मथा र्सध्मन्न्त ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ सम्रम्बेण िोधेन ॥२४॥

ववश्वनाथ् ॒ हे सुया् ! संयम्बेण ववग्रहेण सान्त्वमा साम्ना मथा ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२५ ॥

न बेतव्मं कारकूटाद् ववषाज ्जरचध-सम्बवात ्।

रोब् कामो न वो जातु योष् काभस ्तु वस्तुषु ॥

श्रीधय् ॒ वस्तुषु भथनाद् उत्ऩन्नेषु ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ रोबो दृष्टे वस्तुनन, काभस ्त्व ्अदृष्टे वस्तुनन ॥२५॥

ववश्वनाथ् ॒ तुश ्चाथे यत्नाददषु न रोब् तेष्व ्एवासुयैय ्नीतेषु सत्सु न योष् । स्त्री-यत्नेषु न काभश ्च कामि इत्म ्अथि् । वस्तुषु भथनाद् उत्ऩन्नेषु ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२६ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत देवान ्सभाददश्म बगवान ्ऩुरषोत्तभ् ।

तेषाभ ्अन्तदिधे याजन ्स्वच्छन्द-गनतय ्ईश्वय् ॥

श्रीधय् ॒ सुयास ्तु फर्रभ ्उऩेमुय ्उऩजग्भु् ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तेषाभ ्ईश्वय् ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२७ ॥

अथ तस्भै बगवते नभस्कृत्म वऩताभह् ।

बवश ्च जग्भतु् स्वं स्वं धाभोऩेमुय ्फर्र ंसुया् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सुयास ्तु फर्रभ ्उऩेमुय ्उऩजग्भु् ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२८ ॥

दृष्ट्वायीन ्अप्म ्असंमत्तान ्जात-ऺोबान ्स्व-नामकान ्।

न्मषेधद् दैत्म-याट् श्रोक्म् सन्न्ध-ववग्रह-कारववत ्॥

श्रीधय् ॒ असंमत्तान ्अवऩ दृष्ट्वा । श्रोक्म् कीत्म ्ि-अहि् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ असंमत्तान ्अप्म ्अयीन ्दृष्ट्वा स्व-नामकान ्दैत्मान ्न्मषेधत ्। कीदृशान ्? जात-ऺोबान ्हन्तुभ ्उद्मतान ्इत्म ्अथि् ॥२८॥

ववश्वनाथ् ॒ असंमत्तान ्अधतृ-कवचास्त्रादीन ्अवऩ दृष्ट्वा स्व-नामकान ्स्वसेनाऩतीन ्जात-ऺोबान ्हतुभ ्उद्मतान ्। श्रोक्मो मशस्वी ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.२९ ॥

ते वैयोचननभ ्आसीनं गुप्तं चासुय-मूथ-ऩै् ।

चश्रमा ऩयभमा जुष्टं न्जताशेषभ ्उऩागभन ्॥

श्रीधय् ॒ वैयोचनन ंफर्रभ ्। न्जतभ ्अशेषं तै्र-रोक्मं मेन तभ ्॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न्जताशेषं सवि-ददग-्ववजनमनभ ्॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३० ॥

भहेन्र् श्रक्ष्णमा वाचा सान्त्वनमत्वा भहा-भनत् ।

अभमबाषत तत ्सविं र्शक्षऺतं ऩुरषोत्तभात ्॥

श्रीधय् ॒ तत ्सविभ ्अभतृोन्भथनादद ॥३०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३१ ॥

तत ्त्व ्अयोचत दैत्मस्म तत्रान्मे मे’सुयाचधऩा् ।

शम्फयो’रयष्टनेर्भश ्च मे च त्रत्रऩुय-वार्सन् ॥

श्रीधय् ॒ तत्र मे अन्मे चासुयाचधऩा् ऩौरोभ-कारेमादम् शम्फयादमश ्च तेभमश ्चायोचत ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दैत्मस्म दैत्माम मे’न्मे तेभमश ्चेनत उत्ऩत्स्मभानभ ्अभतंृ दफुिराननभांस ्नतयस्कृत्म वमभ ्एव ग्रहीष्माभ इत्म ्अर्बऩािमेणायोचत ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३२ ॥

ततो देवासुया् कृत्वा संववदं कृत-सौहृदा् ।

उद्मभं ऩयभं चिुय ्अभतृाथे ऩयन्तऩ ॥

श्रीधय् ॒ संववदं सभमभ ्॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ संववदं सङ्खकेतं संवादं वा । संववद् मुदे्ध प्रनतऻामाभ ्आचाये नान्म्न तोषणे । संबाषणे क्रिमाकाये सङ्खकेत-ऻानमोय ्अऩीत्म ्अजमह् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३३ ॥

ततस ्ते भन्दय-चगरयभ ्ओजसोत्ऩाट्म दभुिदा् ।

नदन्त उदचध ंननन्मु् शक्ता् ऩरयघ-फाहव् ॥

श्रीधय् ॒ ऩरयघा इव फाहवो मेषाभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩरयघा इव फाहवो मेषाभ ्॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३४ ॥

दयू-बायोद्वह-श्रान्ता् शि-वैयोचनादम् ।

अऩायमन्तस ्तं वोढंु वववशा ववजहु् ऩचथ ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३५ ॥

ननऩतन ्स चगरयस ्तत्र फहून ्अभय-दानवान ्।

चूणिमाभ ्आस भहता बायेण कनकाचर् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मत् कनकाचर् कनक-भमत्वान ्न चरतीनत अचर् । कनकस्म प्रस्तयाद्म-्अऩेऺमा बायाचधक्मात ्॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३६ ॥

तांस ्तथा बग्न-भनसो बग्न-फाहूर-कन्धयान ्।

ववऻाम बगवांस ्तत्र फबूव गरड-ध्वज् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ फबूव आववफिबूव ॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३७ ॥

चगरय-ऩात-ववननन्ष्ऩष्टान ्ववरोक्माभय-दानवान ्।

ईऺमा जीवमाभ ्आस ननजियान ्ननव्रिणान ्मथा ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ मथा मथावत ्। ननजियान ्ननव्रिणान ्कृत्वेनत शेष् ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.६.३८-३९ ॥

चगरयं चायोप्म गरडे हस्तेनैकेन रीरमा ।

आरह्म प्रममाव ्अन्र्ब्धं सुयासुय-गणैय ्वतृ् ॥

अवयोप्म चगरयं स्कन्धात ्सुऩणि् ऩततां वय् ।

ममौ जरान्त उत्सजृ्म हरयणा स ववसन्जित् ॥

भध्व ् अनन्तोढो भन्दयस ्तु मदा वैवस्वतान्तयभ ्।

अभतृाथिं सुऩणोढो यैवतस्मान्तये भनो् ॥ इनत ब्राह्भे ॥३८-३९॥

श्रीधय् ॒ ववसन्जित् प्रस्थावऩत् । सुऩणे तत्र न्स्थते वासुकेय ्आगभनामोगाद् इनत बाव् ॥३९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववसन्जित् अन्मत्र प्रस्थावऩत् । सुऩणे तत्र न्स्थते वासुकेय ्आगभनामोगाद् इनत बाव् ॥३८-३९ ॥

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

षष्ठो’मभ ्अष्टभ-स्कन्धे सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे षष्ठो’ध्माम् ।

॥६॥

(८.७)

सप्तभो’ध्माम्

॥ ८.७.१ ॥

श्री-शुक उवाच——

ते नाग-याजभ ्आभन््म पर-बागेन वासुक्रकभ ्।

ऩरयवीम चगयौ तन्स्भन ्नेत्रभ ्अन्र्ब्धं भुदान्न्वता् ॥

श्रीधय् ॒

सप्तभे भथनो’भतू- ववष-बीत्माणखरैय ्जनै् ।

स्तुत् सन्कृऩमा रर् ऩऩौ ववषभ ्इतीमिते ॥

पर-बागेन तवाप्म ्अभतेृ बागो बववष्मतीत्म ्आभन््म संभन््म वषुक्रकं नेतं्र चगयौ ऩरयवीम संवेष्ट्मान्र्ब्धं भचथतुभ ्आयेर्बये ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ त इनत साधिकभ ्॥१॥

ववश्वनाथ् ॒

सप्तभे कच्छऩोभनूत् र्सन्धु-भन्थो-ववषोद्गभ् ।

जनै् स्तुत्मा र्शवेनैव ववष-ऩानभ ्इतीमिते ॥॒ो॥

नागयाजं वासुक्रकभ ्। तवाप्म ्अभतेृ बागो बववष्मतीनत संभन््म तं चगयौ ऩरयवीम नेतं्र कृत्वा ऩरयवेष्ट्म आयेर्बये भचथतुभ ्इनत शेष् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२ ॥

आयेर्बये सुया मत्ता अभतृाथे कुरूद्वह ।

हरय् ऩुयस्ताज ्जगहेृ ऩूविं देवास ्ततो’बवन ्॥

श्रीधय् ॒ वासुकेय ्भुखं तीवं्र दैत्मान ्ग्राहनमतुभ ्एव ऩूविं हरय् ऩुयस्तान ्भुखे जगहेृ । ततो’बवन ्भुखं जगहुृ् ।

िभ-सन्दबि् ॒ ततस ्तन्स्भन्न ्अबवन ्॥२॥

ववश्वनाथ् ॒ वासुकेय ्भुखं तीवं्र दैत्मान ्ग्राहनमतुभ ्एव हरय् ऩुयस्तान ्भुखं जग्राह । अबवन ्ते च भुखं जगहुृ् इत्म ्अथि् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३-४ ॥

तन ्नैच्छन ्दैत्म-ऩतमो भहा-ऩुरष-चेन्ष्टतभ ्।

न गहृ्णीभो वमं ऩुच्छभ ्अहेय ्अङ्खगभ ्अभङ्खगरभ ्।

स्वाध्माम-शु्रत-सम्ऩन्ना् प्रख्माता जन्भ-कभिर्ब् ॥

इनत तूष्णीं न्स्थतान ्दैत्मान ्ववरोक्म ऩुरषोत्तभ् ।

स्भमभानो ववसजृ्मागं्र ऩुच्छं जग्राह साभय् ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ तन-्भुख-धायण-रूऩं भहा-ऩुरष-चेन्ष्टतं नैच्छन ्, तते्रषािभ ्अकुविन्न ्इत्म ्अथि् ॥३-४॥

ववश्वनाथ् ॒ भानं गहृीत्वा ववष-ज्वारमा मूमभ ्एव र्म्रमध्वभ ्इत्म ्अर्बप्रामेण स्भमभान् ॥३-४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.५ ॥

कृत-स्थान-ववबागास ्त एवं कश्मऩ-नन्दना् ।

भभन्थु् ऩयभं मत्ता अभतृाथिं ऩमो-ननचधभ ्॥

श्रीधय् ॒ कृतो धायणे स्थान-ववबागो मै् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ कश्मऩ-नन्दना इनत षष्ठ-सप्तभ-भन्वन्तये देवानाभ ्ऐक्मं फोधमनत । तेन तद्-बेदेन इन्रादद-बेदश ्च प्रानमक एवेनत ऻेमभ ्। तत ्तच ्च ऩुण्माचधक्म-न्मूनत्वाभमां सभाधेमभ ्। मथात्र षष्ठ-भन्वन्तयादौ जातानाभ ्आकन्स्भक-तै्ररोक्म-नाशेन प्रामो नाशात ्तन-्भध्म-जातानां सप्तभ-भन्वन्तयानुवनृ्त्त ,् मथोक्तं चतुथे प्राक् सगे प्ररमं गते [बा.ऩु. ४.३०.४९] इनत । ऩयभं मथा बवनत, तथा मत्ता् कृत-मत्ना् ॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.६-७ ॥

भर्थ्मभाने’णिवे सो’दरय ्अनाधायो ह्म ्अऩो’ववशत ्।

चध्रमभाणो’वऩ फर्रर्बय ्गौयवात ्ऩाण्डु-नन्दन ॥

ते सुननवविण्ण-भनस् ऩरयम्रान-भुख-चश्रम् ।

आसन ्स्व-ऩौरषे नष्टे दैवेनानतफरीमसा ॥

श्रीधय् ॒ दैवेन हेतुना स्व-ऩौरषे नष्टे सनत ॥६-७॥

िभ-सन्दबि् ॒ अनाधाय इनत तर-स्थ-भनृ्त्तकामा् कदिभ-प्रामत्वात ्अन्मथा प्रथभभ ्एव भग्न् स्मात ्॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.८ ॥

ववरोक्म ववघ्नेश-ववचध ंतदेश्वयो

दयुन्त-वीमो’ववतथार्बसन्न्ध् ।

कृत्वा वऩु् कच्छऩभ ्अभतंु भहत ्

प्रववश्म तोमं चगरयभ ्उज्जहाय ॥

श्रीधय् ॒ ववघ्नेशस्म ववचध ंतेन यचचतं ववघ्नभ ्। अववतथ् सत्मो’र्बसन्न्ध् सङ्खकल्ऩो मस्म ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ ववघ्नेश-ववचध-शर्ब्दस्म ववघ्न-वाचचत्व-भाते्र तात्ऩमिभ,् न तु ववघ्नेश-यचचतत्वे स्थर-जर-रह-शर्ब्दवत,् तस्मावऩ देवतास्व ्एकत्वात ् ॥८॥

ववश्वनाथ् ॒ ववघ्ने ईष्टे सभथो बवतीनत ववघ्नेशो मो ववचधस ्तं ववरोक्म अन्स्भन ्ववघ्ने । अमभ ्एव प्रकायो मोग्म इनत ववचामि काच्छऩं वऩु् कृत्वा उज्जहाय ऊध्विं प्रनत नीतवान ्। कच्छऩ-जातेय ्एव जराध्-

स्थ-वस्तूध्वािनमने मोग्मता स्वाबाववकीनत ववभशृ्मेनत बाव् । अववतथार्बसन्न्ध् सत्म-सङ्खकल्ऩ् ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.९ ॥

तभ ्उन्त्थतं वीक्ष्म कुराचरं ऩुन ्

सभुद्मता ननभिचथतंु सुयासुया् ।

दधाय ऩषृ्ठेन स रऺ-मोजन-

प्रस्तारयणा द्वीऩ इवाऩयो भहान ्॥

श्रीधय् ॒ रऺ-मोजन् प्रस्तायो ववस्तायो’स्मास्तीनत तथा तेन ऩषृ्ठेन ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तं च कुराचरं स कच्छऩ् ऩषृ्ठेन दधाय । भहान ्जराध्स्थो जम्फू-द्वीऩ इवेत्म ्अथि् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१० ॥

सुयासुयेन्रैय ्बुज-वीमि-वेवऩतं

ऩरयिभन्तं चगरयभ ्अङ्खग ऩषृ्ठत् ।

त्रफित ्तद्-आवतिनभ ्आदद-कच्छऩो

भेने’ङ्खग-कण्डूमनभ ्अप्रभेम् ॥

श्रीधय् ॒ मस्म चगयेय ्आवतिनं िभणभ ्अङ्खग-कण्डूमनं नेने ।

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩषृ्ठोऩरय गुरतय-ऩवित-ऩरयिभणे न च तस्म कष्टभ ्। प्रत्मुत सुखभ ्एवाबूद् इत्म ्आह सुयेनत ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.११ ॥

तथासुयान ्आववशद् आसुयेण

रूऩेण तेषां फर-वीमिभ ्ईयमन ्।

उद्ीऩमन ्देव-गणांश ्च ववष्णुय ्

दैवेन नागेन्रभ ्अफोध-रूऩ् ॥

श्रीधय् ॒ आसुयेणासुयाकायेण दैवेन देवाकायेण रूऩेणाववशत ्॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ तथेत्म ्अत्र बगवतो बन्क्त-यस-ऩोषक-रीरा-वैचचत््माथिभ ्एव तत-्तद्-रूऩेण तत-्तद्-आवेश इनत ऻेमभ ्। आसुयेण याजसेन, दैवेन सान्त्त्वकेन रूऩेण, शन्क्त-ववशेषेण । अफोधस ्तु ताभस् । अत्र ताभस-शक्त्मा वासुक्रकभ ्उद्ीऩमन ्संवधिमन्न ्इत्म ्अथि् ॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ कनतऩम-ऺऩानन्तयं तेषां भन्थने साभर्थ्मािबावं वासुकेश ्सङ्खघषिण-ऩीडमा प्राण-त्मागभ ्इव ववरोक्म कृऩमा प्रबुय ्एवं ववदधाव ्इत्म ्आह तथेनत आसुयेण याजस्मा शक्त्मेत्म ्अथि् । ईयमन ्प्रवतिमन ्दैवेन रूऩेण सान्त्त्वक्मा शक्त्मेत्म ्अथि् । अफोध-रूऩस ्ताभस-शन्क्तभम् सन्न ्इत्म ्अथि् । अफोध इनत भोहेन तस्म ऩीडा-फोधो नाबूद् इनत बाव् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१२ ॥

उऩम ्ि अगेन्रं चगरय-याड् इवान्म

आिम्म हस्तेन सहस्र-फाहु् ।

तस्थौ ददवव ब्रह्भ-बवेन्र-भुख्मैय ्

अर्बष्टुवनभ् सुभनो-ॱर्बवषृ्ट् ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ ददवव ब्रह्भ-बवेन्र-भुख्मैय ्इत्म ्अत्र बवस्म कैरासे, ददवव च भहेन्रादीनां ऺीयोद-तीये ददवव च काम-व्मूहो ऻेम् ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ ततश ्च भन्दयभ ्ऊध्विभ ्उच्छरन्तं वीक्ष्म मत ्कृतवांस ्तद् आह—उऩयीनत ब्रह्भादद-भुख्मैय ्ववष्ण-ुऩाषिदैय ्इत्म ्अथि् । मद् वा । इन्रादीनां ऺीयोद-तीये ददवव च काम-व्मूहो ऻेम् ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१३ ॥

उऩम ्ि अधश ्चात्भनन गोत्र-नेत्रमो्

ऩयेण ते प्राववशता सभेचधता् ।

भभन्थुय ्अन्र्ब्धं तयसा भदोत्कटा

भहादरणा ऺोर्बत-नि-चिभ ्॥

श्रीधय् ॒ आत्भनन देव-दैत्म-भध्मे । गोते्र दाध्मि-रूऩेण, नेते्र अबेद्माफोध-रूऩेण, ऩयेण हरयणा ऺोर्बतं निाणां चिं सभूहो मन्स्भन ्॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तद् एवभ ्उऩरय सहस्र-फाहु-रूऩेण आत्भनन दैत्म-देव-सभूहे आसुय-दैव-रूऩेण गोते्र दार्ढिम-रूऩेण नेते्र अफोध-रूऩेण प्रववशता ऩयेण हरयणा ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१४ ॥

अहीन्र-साहस्र-कठोय-दृङ्ख-भुख-

श्वासान्ग्न-धूभाहत-वचिसो’सुया् ।

ऩौरोभ-कारेम-फरील्वरादमो

दवान्ग्न-दग्धा् सयरा इवाबवन ्॥

श्रीधय् ॒ दृशश ्च भुखानन च श्वासाश ्च । अहीन्रस्म साहस्रभ ्अऩरयर्भता् कठोया मे दृग ्आदमस ्तेभमो ननगिताभमाभ ्अन्ग्न-धूभाभमाभ ्आहतं वचो मेषां ते सयरा रभु-ववशेषा् ।

िभ-सन्दबि् ॒ अहीन्र-साहस्रा् सहस्र-सङ्खख्ममैव ऩरयवतृा ,् न तु शताचधक-सङ्खख्ममा ॥१४॥

ववश्वनाथ् ॒ आ सम्मग ्एव हत-वचिस् शयरा रभु-बेदा् ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१५ ॥

देवांश ्च तच-््वास-र्शखा-हत-प्रबान ्

धूम्राम्फय-स्रग-्वय-कञ्ज्चुकाननान ्।

सभभमवषिन ्बगवद्-वशा घना

ववु् सभुरोम्म ्ि-उऩगूढ-वामव् ॥

श्रीधय् ॒ देवांस ्तु बगवद्-वशा घना् सभभमवषिन ्। सभुरोर्भिर्बय ्उऩगूढा वामवश ्च शीतरा ववुय ्वान्न्तस्भ । कथं बूतान ्। तस्माहीन्रस्म श्वास-र्शखार्बहिता प्रबा मेषाभ ्। धूम्राण्म ्अम्फयादीनन मेषाभ ्॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ देवांश ्च दयूवनतिनस ्तत-्ऩुच्छ-धारयणो’वऩ । सुधा न जामेतेनत भन्थनाचधक्माद् असाय-बागे नन्सतृ एव सुधोद्गभ-सम्बवाद् इनत बाव् ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१६ ॥

भर्थ्मभानात ्तथा र्सन्धोय ्देवासुय-वरूथ-ऩै् ।

मदा सुधा न जामेत ननभिभन्थान्जत् स्वमभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ भर्थ्मभान इत्म-्आदद स-टीकं ऩद्म-द्वमं ववगीतभ ्॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१७ ॥

भेघ-श्माभ् कनक-ऩरयचध् कणि-ववद्मोत-ववद्मुन ्

भून्ध्नि िाजद्-ववरुर्रत-कच् स्रग-्धयो यक्त-नेत्र् ।

जैतै्रय ्दोर्बिय ्जगद्-अबम-दैय ्दन्दशूकं गहृीत्वा

भर्थ्नन ्भर्थ्ना प्रनतचगरयय ्इवाशोबताथो धतृादर् ॥

श्रीधय् ॒ धतृो’दरय ्मेन स धतृादरय ्बगवान ्ऩयभ-ऩुरषो’नन्तयभ ्अशोबतेत्म ्अन्वम् । कथं-बूत् ? कनक-ऩरयचध् ऩीत-वासा् । कणिमोय ्ववद्मोतभाना ववद्मुत-्कुण्डर-रऺणा मस्म । तथा भून्ध्नि िाजन्तो ववरुर्रता् कचा मस्म स तथा । जैतै्रय ्न्जष्णुर्ब् । दन्दशूकं सऩिभ ्। प्रनत-चगरय् प्रनत-द्वन्द्वी ऩवित् ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कनक् ऩरयचध् कनक-वणिं ऩरयधानं मस्म स ववद्मुन-्भकय-कुण्डरभ ्। भर्थ्ना भथन-साधनेन भन्दय-चगरयणा प्रनत-चगरय् कनक-चगयेस ्तस्म प्रनतमोगीन्र-नीर-चगरयय ्इत्म ्अथि् ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१८ ॥

ननभिर्थ्मभानाद् उदधेय ्अबूद् ववषं

भहोल्फणं हारहराह्वभ ्अग्रत् ।

सम्िान्त-भीनोन्भकयादह-कच्छऩात ्

नतर्भ-द्ववऩ-ग्राह-नतर्भङ्खचगराकुरात ्॥

श्रीधय् ॒ हाराहरभ ्इत्म ्आह्वा नाभ मस्म । संिान्ता भीना उद्गता भकयादमश ्च मन्स्भंस ्तस्भात ्नतम्म-्आददर्बय ्आकुराच ्च ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववषभ ्अबूद् इनत । वीरद्-आददषु ववषस्माभतृस्म च सत्त्वात ्भथने सनत प्रथभं ववष-बाग् ऩथृक्तमा उन्त्थत इनत ऻेम् । हाराहराह्वभ ्इनत हाराहरं हारहरं तथैव च हराहरभ ्इनत द्वव-रूऩ-कोष् । सन्त्रास्ता् केमं ववऩन्त्तय ्आगतेनत आववग्ना भीनादमो मन्स्भंस ्तस्भात ्। उन्भकय उत्कृष्टो भकय् नतर्भ-नतर्भङ्खचगरौ भत्स्म-बेदौ ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.१९ ॥

तद् उग्र-वेगं ददर्श ददश्म ्उऩम ्ि अधो

ववसऩिद् उत्सऩिद् असह्मभ ्अप्रनत ।

बीता् प्रजा दरुवुुय ्अङ्खग सेश्वया

अयक्ष्मभाणा् शयणं सदा-र्शवभ ्॥

भध्व् ॒ ररस्म मशसो’थािम स्वमं ववष्णुय ्ववषं ववबु् ।

न संजहे्र सभथो’वऩ वामंु चोचे प्रशान्तमे ॥ इनत च ॥१९॥

श्रीधय् ॒ तद् ववषभ ्अप्रनत अप्रनतभं प्रनतक्रिमाशून्मभ ्इनत वा । कुत् ? उग्रो वेगो मस्म । तद् एवाह,

ददर्श ददशीनत । मद् वा, उग्रा वेगा योभाञ्ज्च-स्वेदादमो मस्भात ्। अत एवासह्मं ववरोक्म बीता अन्मेन केनाप्म ्अयक्ष्मभाणा् सदा-र्शवं शयणं दरुवुुय ्जग्भु् ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ ददर्श ददशीनत शनै् शनैय ्एवेनत ऻेमभ ्। शीरत्वे झदटनत सनृ्ष्ट-नाशाऩत्ते् प्रजाश ्चात्र देवासुया एव । साधायणानां सभुर-वनृ्द-रङ्खघनाद्म-्अशक्ते् । तत्रावऩ झदटनत । ऊध्वि-न्स्थत-तत-्तद्-व्मूहानां तत्र-स्थ-र्शव-प्रबावेणैव तथा-न्स्थनतय ्ऻेमा । अध्-न्स्थतानां तु तन्स्भन ्न गभनभ ्। ववषान्ग्नना झदटत्म ्ऊध्वि-व्माप्ते् सम्िभेण तत-्तद्-अस्पूतेश ्च । अयक्ष्मभाणा् श्री-र्शव-भदहभ-दशिनाथे श्री-बगवत उदासीनीबावात ्॥१८॥

ववश्वनाथ् ॒ ददर्श ददर्श ववसऩित ्उऩरय उऩसऩित ्अधो’वसऩिच ्चेनत शेषो ऻेम् । सऩिणं च शनै् शनैय ्एवेनत ऻेमभ ्। शीरत्वे झदटनत सनृ्ष्ट-नाशाऩत्ते् । प्रजाश ्चात्र देवासुया एव साधायणानां झदटनत सभुर-रङ्खघनाद्म-्अशक्ते् । अप्रनत अप्रनतभं प्रनतक्रिमा-शून्मभ ्इनत वा ववरोक्मेनत शेष् । अयक्ष्मभाणा इनत तदानीं बगवता तद्-अऩेऺणं स्व-बक्त-शे्रष्ठाम चन्राधि-भौरमे तादृश-कीनति-प्रदानाथिभ ्इनत ऻेमभ ्॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२० ॥

ववरोक्म तं देव-वयं त्रत्र-रोक्मा

बवाम देव्मार्बभतं भुनीनाभ ्।

आसीनभ ्अराव ्अऩवगि-हेतोस ्

तऩो जुषाणं स्तुनतर्ब् प्रणेभु् ॥

श्रीधय् ॒ त्रत्र-रोक्मा उभवाम देव्मा सहारौ कैरासे आसीनं, तथावऩ भुनीनाभ ्अर्बभतं तेषाभ ्एवाऩवगािम तऩो-जुषाणभ ्॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ बवाम बूत्मै सम्ऩत्त्म-्अथिभ ्इनत मावत ्। अरौ कैरासे । भुनीनाभ ्अऩवगि-हेतोस ्तऩो-जुषाणभ ्॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२१ ॥

श्री-प्रजाऩतम ऊचु्—

देव-देव भहा-देव बूतात्भन ्बूत-बावन ।

त्रादह न् शयणाऩन्नांस ्तै्ररोक्म-दहनाद् ववषात ्॥

श्रीधय् ॒

ननगुिणं सगुणं चैव र्शवं हरय-ऩयािभै् ।

स्तुवन्तस ्तु प्रजेशाना नाभन्म ्अन्तान्तयं तमो् ॥ इनत ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननगुिणभ ्इत्म-्आदद-टीका-ऩद्मे हरय-ऩयािभैय ्इत्म ्अनेन हयेय ्एव भूरत्वभ ्आमातभ ्। अत एव मत ्तद्-अन्तयभ ्अन्स्त, तद् अवऩ स्तुनत-तात्ऩमािन ्नाभन्म ्अन्तेत्म ्आमानत । स्तुनतश ्च—

भदहम्ना स्तूमभाना दह देवा वीमेण वधिन्ते इनत वैददक-न्मामेन कारकूट-नाशनाथिभ ्। श्री-हयेय ्भूरत्वं तु स्वमं श्री-र्शवेनैव वक्ष्मते—

ऩंुस् कृऩमतो बरे सवाित्भा प्रीमते हरय् ।

प्रीते हयौ बगवनत प्रीमे’हं सचयाचय् ॥ [बा.ऩु. ८.७.४१] इनत ।

तथा नवभे—

वमं न तात! प्रबवाभ बून्म्न

मन्स्भन ्ऩये’न्मे’प्म ्अज-जीव-कोशा् ।

बवन्न्त कारे न बवन्न्त हीदृशा्

सहस्रशो मत्र वमं िभाभ् ॥ [बा.ऩु. ९.४.५६] इनत ।

एते वमं मस्म वशे भहात्भन्

न्स्थता् शकुन्ता इव सूत्र-मन्न्त्रता् ॥ [बा.ऩु. ५.१७.२२] इत्म-्आदद ।

अन्मथा [श्री-ररस्म ऩयत्वे] तद्-वाक्म-ववयोधोऩऩत्ते् ॥२१॥

ववश्वनाथ् ॒ हे भहादेव ! त्रादह त्रामस्व ! ननु भहादेवो न त्रामते क्रकन्तु संहयनत संहायावतायत्वात ्तत्राहु् । बूतत्भन ्बूतानन चेतमर्स । हे बूत-बावन ! बूतानन ऩारमस्म ्एव ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२२ ॥

त्वभ ्एक् सवि-जगत ईश्वयो फन्ध-भोऺमो् ।

तं त्वाभ ्अचिन्न्त कुशरा् प्रऩन्नानति-हयं गुरभ ्॥

भध्व् ॒ तत्र तत्र स्तुनत-ऩदैय ्हरयय ्एव तु तद्-गत् ।

स्तूमते’तो मुक्तभ ्एव गुणाचधक्म-वचो’वऩ तु ॥ इनत च ॥२१॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु बूत-बावनो ववष्णुय ्एव तं शयणं मातेनत तत्राहु् । त्वभ ्एक् नहीश्वयो फहवो बवन्त्म ्अतस ्त्वं ववष्णुश ्चैक एव भामा-गुण-स्ऩशािस्ऩशािभमाभ ्एव बेद इनत बाव् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२३ ॥

गुण-भय्मा स्व-शक्त्मास्म सगि-न्स्थत्म-्अप्ममान ्ववबो ।

धत्से मदा स्व-दृग ्बूभन ्ब्रह्भ-ववष्णु-र्शवार्बधाभ ्॥

श्रीधय् ॒ नन्व ्एवं-बूतो ववष्णुय ्इनत प्रर्सदं्ध तत्राहु ,् गुण-भय्मेनत । अस्म जगतो मदा सगािदीन ्धत्से तदा हे बूभन,् स्व-दृक् स्वत् र्सद्ध-ऻानस ्त्वं ब्रह्भादद-संऻां धत्से ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩुरष-रूऩेण स्तुवन्न्त गुण-भय्मेनत मदा सगािदीन ्धत्से तदा ब्रह्भादद-संऻां धत्से ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२४ ॥

त्वं ब्रह्भ ऩयभं गुह्मं सद्-असद्-बाव-बावनभ ्।

नाना-शन्क्तर्बय ्आबातस ्त्वभ ्आत्भा जगद्-ईश्वय् ॥

श्रीधय् ॒ तत्र हेतु्—त्वं ब्रह्भेनत । सद्-असतो बवान ्देव-नतमिग-्आदद-रूऩान ्बावमतीनत तथ । सजृ्मं तु त्वद्-व्मनतरयक्तं नास्तीत्म ्आहु्—आत्भैव त्वं नाना-शन्क्तर्बय ्जगद्-रूऩेणाबातस ्तस्भाद् ईश्वय् ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननवविशेष-स्वरूऩत्वेन स्तुवन्न्त—त्वं ब्रह्भेनत । ब्रह्भत्वेन स्तुवन्न्त सदसद्-बावान ्उत्कृष्ट-ननकृष्ट-स्वबावान ्देव-नतमिग-्आदीन ्बावमर्स सजृर्स ववष्णुत्वेन स्तुवन्न्त नानेनत ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२५ ॥

त्वं शर्ब्द-मोननय ्जगद्-आददय ्आत्भा

प्राणेन्न्रम-रव्म-गुण् स्वबाव् ।

कार् ितु् सत्मभ ्ऋतं च धभिस ्

त्वय्म ्अऺयं मत ्त्रत्र-वदृ्-आभनन्न्त ॥

श्रीधय् ॒ स्वत्-र्सद्ध-ऻानत्वभ ्उऩऩादमतो जगद्-आत्भना आबान-प्रकायभ ्आहु ,् त्वं शर्ब्दस्म वेदस्म मोनन् । अत् स्वत्-र्सद्ध-ऻान् । त्वं जगद्-आददय ्भहत-्तत्त्वभ ्। आत्भा चाहङ्खकाय् । कथं-बूत् ? प्राणेन्न्रम-रव्माणां कायण-बूता गुणा मस्म । याजसादद-त्रत्र-ववध इत्म ्अथि् । स्वबावादमश ्च त्वभ ्एव । ितु् सङ्खकल्ऩ् सत्मभ ्ऋतं चेनत मो धभि् स त्वभ ्। भहद्-आदद-स्वरूऩत्वे हेतु्—त्रत्र-वतृ ्त्रत्र-गुणात्भकं मद् अऺयं प्रधानं त्वनम त्वद्-आश्रमं तद् आभनन्न्त । मद् वा, एवं-बूते त्वनम त्रत्र-वदृ् अऺयं प्रणवं प्रकाशकभ ्आहुय ्इत्म ्अथि् ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऋतं च सूनतृा वाणी [बा.ऩु. ११.१९.३८], सत्मं च सभ-दशिनभ ्[बा.ऩु. ११.१९.३७] ॥२५॥

ववश्वनाथ् ॒ सवि-वाचक-वाच्मत्वेन स्तुवन्न्त त्वं ननणखर-शर्ब्दानां मोननय ्अकायादद-वगि-सङ्खघ् । प्राणश ्च इन्न्रमाणण च रव्माणण ऩचृथव्म-्आदीनन च तै् सह गुण् सत्त्वाददश ्च त्वभ ्। त्रत्रवदृ्-अऺयं मत ्प्रणव-संऻं तत ्त्वय्म ्एव आभनन्न्त । तद्-वाचचकभ ्इनत ननन्श्चन्वन्तीत्म ्अथि् ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२६ ॥

अन्ग्नय ्भुखं ते’णखर-देवतात्भा

क्षऺनत ंववदयु ्रोक-बवाङ्खनर-ऩङ्खकजभ ्।

कारं गनत ंते’णखर-देवतात्भनो

ददशश ्च कणौ यसनं जरेशभ ्॥

श्रीधय् ॒ अणखर-देवतात्भा, अन्ग्न् सवाि देवता् इनत शु्रते् । सो’न्ग्नस ्ते भुखभ ्। हे रोक-बव । द्ववतीमान्तेषु ववदयु ्इत्म ्अस्म संफन्ध् ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ गनत ंचेष्टाभ ्॥२६॥

ववश्वनाथ् ॒ सभन्ष्ट-रूऩत्वेन स्तुवन्न्त अन्ग्नय ्इनत ऩञ्ज्चर्ब् । अणखर-देवतात्भा अन्ग्न् सवि-देवता् इनत शु्रते् । हे रोक-बव ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२७ ॥

नार्बय ्नबस ्ते श्वसनं नबस्वान ्

सूमिश ्च चऺंूवष जरं स्भ येत् ।

ऩयावयात्भाश्रमणं तवात्भा

सोभो भनो द्मौय ्बगवन ्र्शयस ्ते ॥

श्रीधय् ॒ ऩये अवये च मे आत्भानो जीवास ्तेषाभ ्आश्रमस ्तवात्भाहङ्खकाय् ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩयेषाभ ्अवयेषाभ ्आत्भनाभ ्उत्कृष्ट-ननकृष्ट-जीवानाभ ्आश्रमणभ ्आश्रमस ्तवात्भा अहङ्खकाय् ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२८ ॥

कुक्षऺ् सभुरा चगयमो’न्स्थ-सङ्खघा

योभाणण सवौषचध-वीरधस ्ते ।

छन्दांर्स साऺात ्तव सप्त धातवस ्

त्रमी-भमात्भन ्हृदमं सवि-धभि् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ त्रमी-भमात्भन ्वेद-त्रम-भूते ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.२९ ॥

भुखानन ऩञ्ज्चोऩननषदस ्तवेश

मैस ्त्रत्रशंद्-अष्टोत्तय-भन्त्र-वगि् ।

मत ्तच ्नछवाख्मं ऩयभात्भ-तत्त्वं

देव स्वमं-ज्मोनतय ्अवन्स्थनतस ्ते ॥

श्रीधय् ॒ ऩञ्ज्चोऩननषदस ्तत ्ऩुरषाघोय-सद्मो-जात-वाभ-देवेशान-रूऩा भन्त्रा् । मैय ्भुखैय ्अष्टोत्तय-त्रत्रशंन ्भन्त्राणां वगि् , तेषाभ ्एव भन्त्राणां ऩद-च्छेदेनाष्टोत्तय-त्रत्रशंत-्करात्भका भन्त्रा इत्म ्अथि् । अवन्स्थनतय ्उऩयतावस्था ॥२९॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ मत ्तच ्नछवाख्मभ ्इत्म-्आदद । ते तव र्शवाख्मं मत ्ऩयभात्भ-तत्त्वं तत ्स्वमं-ज्मोनतय ्ब्रह्भ-बूतं ते उऩयनतय ्उऩयतावस्था । वस्तुतस ्तु बगवान ्श्री-कृष्ण एव र्शव-ब्रह्भ-ववष्णु-बेदेनाववबािवे गुण-बेदाद् अवस्था-बेदवान ्। गुणश ्च गुणान्तय-र्भश्रो यजस-्तभसोय ्अवऩ सत्त्वान्तय-्बाव् । सत्त्वे’वऩ तमोय ्मदा ररस ्तभस उऩयत् शुद्ध-सत्त्व एव, तदासौ र्शव् । स च बगवत् श्री-कृष्णस्म ऩयभात्भ-तत्त्वं ऩयभा ववबूनत् स एव बू्रते । अवन्स्थनत् स्थानभ ्॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩञ्ज्चोऩननषद् ऩुरषो’घोय-सद्मोजात-वाभदेवेशान-रूऩा भन्त्रा् । मैय ्भुखैय ्अष्टोत्तय-त्रत्रशंन-्भन्त्राणाभ ्वगि् । तेषाभ ्एव भन्त्राणाभ ्ऩद-च्छेदेन अष्टोत्तय-त्रत्रशंत-्करात्भका भन्त्रा इत्म ्अथि् । मत ्तव ऩयभात्भ-तत्त्वं ऩयभात्भा तच-्नछवाख्मं र्शव एव ऩयं स्वमं-ज्मोनत् स्व-प्रकाशो देवो ववष्णुय ्अवन्स्थनतय ्आश्रम् ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३० ॥

छामा त्व ्अधभोर्भिषु मैय ्ववसगो

नेत्र-त्रमं सत्त्व-यजस-्तभांर्स ।

साङ्खख्मात्भन् शास्त्र-कृतस ्तवेऺा

छन्दोभमो देव ऋवष् ऩुयाण् ॥

श्रीधय् ॒ अधभिस्मोर्भिषु दम्ब-रोबाददषु मैय ्ऊर्भिर्बय ्ववसगि् प्रनतसगि् संहाय् । मद् वा, मै् सत्त्वाददर्बय ्ववववध् सगि् , तानन नेत्र-त्रमभ ्। हे देव छन्दो-भम ! ऋवषय ्वेद् स तवेऺा ईऺणभ ्। साऺान ्भनुय ्इनत ऩाठे भनुय ्वेद् । तभ ्एवाह— छन्दो-भम इनत ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ अधभोर्भिषु ते तव छामा प्रकाशाबाव् ॥३०॥

ववश्वनाथ् ॒ अधभिस्म ऊर्भिषु ऊभिम् दम्बाद्मा् छामा इत्म ्अथि् । मै् सत्त्वाददर्बय ्ववववध् सगिस ्तानन नेत्र-त्रमं हे देव छन्दो-भम ऋवषय ्वेदस ्तवेऺा ईऺणभ ्। साऺान ्नभुय ्इनत ऩाठे’वऩ भनुय ्वेद् ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३१ ॥

न ते चगरयत्राणखर-रोक-ऩार-

ववरयञ्ज्च-वैकुण्ठ-सुयेन्र-गम्मभ ्।

ज्मोनत् ऩयं मत्र यजस ्तभश ्च

सत्त्वं न मद् ब्रह्भ ननयस्त-बेदभ ्॥

श्रीधय् ॒ हे चगरयत्र, ते ऩयं ज्मोनतय ्अणखरानां रोक-ऩारादीनां गम्मं न बवनत । कुत् ? मत्र यज-आदद नान्स्त । क्रकं तज-्ज्मोनत् ? मन ्ननयस्त-बेदं ब्रह्भ ॥३१॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ न ते चगरयते्रत्म-्आदद । हे चगरयत्र ! हे ननणखर-रोक-ऩार ! हे ववरयञ्ज्च ! हे वैकुण्ठ ! अबेदोऩचायात ्तत ्तत ्तेन सम्फोधनभ ्। ते ऩयं ज्मोनतय ्न सुयेन्र-गम्म सुयाणाभ ्इन्न्रमस्म च गम्मभ ्, मत्र सत्त्वं यजस ्तभश ्च नान्स्त, मन ्ननयस्त-बेदं ब्रह्भ, तत ्ते ऩयं ज्मोनतय ्इत्म ्अथि् ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न ते इनत । मच ्नछवस्म ज्मोनत् ऩयभात्भ-रऺणं तत्र न्स्थतं, तत ्सम्मग ्ऻाने तस्माप्म ्अऺभता मुक्तैवेनत वा व्माख्मेमभ ्। तद् उक्तभ—्द्मुऩतम एव ते न ममुय ्अन्तभ ्अनन्ततमा त्वभ ्अवऩ [बा.ऩु. १०.८७.४१] इनत । ब्रह्भ-संदहता-भते तु बगवद्-अङ्खग-ववशेष एव सदा-र्शव ,् न त्व ्अन्म् । मथा ततै्रव सवािदद-कायण-गोववन्द-कथने—

ननमनत् सा यभा देवी तत ्वप्रमा तद् वशं तदा ।

तर ्र्रङ्खगं बगवान ्शम्बुय ्ज्मोनत रूऩ् सनातन् ।

मा मोनन् साऩया शन्क्त् [ब्र.सं. ७-८] इत्म-्आदद ।

ततै्रव—तन्स्भन्न ्आववयबूर ्र्रङ्खगे भहा ववष्णुय ्जगत ्ऩनत् [ब्र.सं. १०] इत्म-्आद्म-्अन्तभ ्॥३१॥

ववश्वनाथ् ॒ हे चगरयत्र ! ते तव ज्मोनतय ्मत ्ऩयं ब्रह्भ, तद् अणखर-रोक-ऩारादीनां गम्मं न बवनत । अत्र वैकुण्ठस्म ववष्णो् स्वरूऩभ ्एव मद्मवऩ ऩयं ब्रह्भ, तद् अवऩ तस्म स्व-स्वरूऩस्म स्वागम्मत्वं नाऩकषि्

खऩुष्ऩ-ऻानं साविज्ञ्मं न ननहन्तीनत न्मामात ्। मद् वा, चगरयत्रादद सुयेन्रान्तानन सम्फोधन-ऩदान्म ्एव व्माख्मेमानन ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३२ ॥

काभाध्वय-त्रत्रऩुय-कारगयाद्म-्अनेक-

बूत-रहु् ऺऩमत् स्तुतमे न तत ्ते ।

मस ्त्व ्अन्त-कार इदभ ्आत्भ-कृतं स्व-नेत्र-

वन्ह्न-स्पुर्रङ्खग-र्शखमा बर्सतं न वेद ॥

श्रीधय् ॒ काभश ्चाध्वयश ्च दऺ-मऻस ्त्रत्रऩुयादमश ्च मे अनेक-बूत-रहु ,् तान ्ऺऩमत् संहयतस ्ते तत ्कभि स्तुतमे न बवनत । अत्म-्अल्ऩभ ्एतद् इत्म ्अथि् । गय-ऺऩणस्माप्म ्अवश्मं बाववत्वेन र्सद्धवन ्ननदेश् । स्तुतमे’रं न बवतीत्म ्अत्र हेतु्—मस ्तु बवान ्स्व-नेत्र-वन्ह्न-ववस्पुर्रङ्खगस्म र्शखमेदं जगद् बर्सतं बस्भ-साज्जातं न वेद नारोचमत्म ्अवऩ ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न च साम्प्रनतकं ववषस्मोऩशभनं त्वमा दषु्कयभ ्इत्म ्आहु्—काभेनत । काभादमो मे अनेक-बूत-रहुस ्तान ्ऺऩमत् संहयतस ्तव तत-्ववषोऩशभनं कभि स्तुतमे न बवनत अत्मल्ऩत्वात ्। अध्वयो दऺ-मऻ् । कारो गयश ्च दैत्म-ववशेष आसीत ्। क्रकं वा, अस्मैवावश्म-संहामित्वेन र्सद्धवन-्ननदेश् । बर्सतं न वेदेनत कदा जगद् इदं बस्भीकृतभ ्इत्म ्अवऩ न वेद, नानुसन्धत्ते । तस्मैतद् ववष-भात्र-संहाय् क्रकमान ्इनत बाव् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३३ ॥

मे त्व ्आत्भ-याभ-गुरर्बय ्हृदद चचन्न्तताङ्खनर-

द्वन्द्वं चयन्तभ ्उभमा तऩसार्बतप्तभ ्।

कत्थन्त उग्र-ऩरषं ननयतं श्भशाने

ते नूनभ ्ऊनतभ ्अववदंस ्तव हात-रज्जा् ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवं ननत्मं ऩयानुग्रह-व्मग्रं त्वां मे ननन्दन्न्त ते’नत-भूखाि इत्म ्आहु्, मे तु उभमा सह चयन्तं तस्मां ननतयां यतं कार्भनं कत्थन्ते प्ररऩन्न्त । तथा श्भशाने चयन्तभ ्उगं्र िूयं ऩुरषं च दहसंं्र कत्थन्ते । कथं बूतभ ्। आत्भायाभाश ्च ते गुयवो ववश्वदहतोऩदेष्टायस्तैय ्हृदद चचन्न्ततभ ्अङ्खनर-द्वन्द्वं मस्म तथा-बूतभ ्अवऩ तऩसार्बतप्तभ ्अवऩ । ते नूनं तवोनतभ ्अववदन्न ्इनत काकु् । त्वर-्रीरां नैव ववदयु ्इत्म ्अथि् । अतो हात-रज्जास ्त्मक्त-त्रऩा् । कथभ ्आत्भायाभै् सेववत-चयण-मुगरस्म ते कार्भत्वं संबवनत ?

कथं वा तऩसार्बतप्तस्म शान्तस्मोग्रत्वं ऩरषत्वं वा संबवनत ? इत्म ्अववचामैव प्रराऩाद् इत्म ्अथि् ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ मे त्व ्इनत । अमभ ्अथि् —मे त्वाभ ्उग्रत्वेन ऩरष-वचनत्वेन श्भशान-ननयतत्वेन च प्रतीमभानभ ्अवऩ हात-रज्जा् त्मक्त-सङ्खकोचा् सन्त् कत्थन्ते श्राघन्ते, त एव तवोनत ंतेन तेन भामा-कृतेन स्व-संवयण-भमीं रीराभ ्अववदन ्? नैव ऻातवन्त् । कत्थ श्राघामाभ,् ववद सम्वयणे इनत धातु-द्वमभ ्अत्रोऩजीव्मत इनत बाव् ।

भामा-वऩदहत-दृष्टीनां तु त्वभ ्इत्थं बासीत्म ्अर्बपे्रत्म तभ ्अन्मथा ववर्शषंन्न्त [स्वार्भ-चयणा्]—आत्भायाभेनत । बागवत-ऩयभहंसानां गुरत्वेन ऩयभादय-ववषमभ ्इत्म ्अथि् । तथा उभमा तन-्नाम्ना

ववख्मात-तऩस्ममा देव्मा सह चयन्तं, तथा स्वमभ ्अवऩ तऩसा ऩयभ-ऻान-प्रबावेण अर्ब सवितो-बावेन तप्तभ ्ऐश्वमिं मस्म तादृशभ ्इनत । तऩ ऐश्वमे इनत धातुय ्उऩजीव्म इनत ॥३३॥

ववश्वनाथ् ॒ तव भाहात्म्मं फदहय ्दर्शिर्बय ्दगुिम्भ ्इत्म ्आहु्—मे त्व ्इनत । उभमा सह चयन्तं यभभाणभ ्अवऩ तऩसा अर्बतप्तं न तु काभेन व्माप्तभ ्अत एवात्भायाभाणां गुरर्बय ्अवऩ ध्माताङ्खनर ंतथाबूतभ ्अवऩ त्वाभ ्उगं्र ऩुरषं कत्थन्ते ववऩयीत-रऺणानमा श्राघन्ते । मे ननन्दन्न्त ते नूनं तवोनतभ ्अववदन्न ्इनत काकु् । त्वर-्रीरां नैव जानन्तीनत काभ-िोधाद्म-्अनाचाय-भमी तवेमं चेष्टा रोकोऩहार्सका रीरैवेत्म ्अथि् । हात-रज्जास ्त्मक्त-त्रऩा् स्वमं काभ-िोधाददर्बश ्चमिभाणास ्त्वाभ ्आत्भायाभ-र्शखाभणणय ्ध्माटाङ्खनर ंननन्न्दतंु क्रकं रज्जाभ ्अवऩ न प्राप्नुवन्तीत्म ्अथि् ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३४ ॥

तत ्तस्म ते सद्-असतो् ऩयत् ऩयस्म

नाञ्ज्ज् स्वरूऩ-गभने प्रबवन्न्त बूम्न् ।

ब्रह्भादम् क्रकभ ्उत संस्तवने वमं तु

तत-्सगि-सगि-ववषमा अवऩ शन्क्त-भात्रभ ्॥

श्रीधय् ॒ आस्तां तावन ्ननन्दकानां वाताि, भहान्तो’वऩ तव तत्त्वं न जानन्तीत्म ्आहु ,् तत ्तस्भात ्तव स्वरूऩस्म गभने ऻाने ब्रह्भादमो’वऩ न सभथाि्, संस्तवने तु कुत् शक्ता् स्मु् ? तत्र वमं कथं प्रबवेभ ?

मतस ्तेषां सगे’त्म-्अन्तावािचीना् । तथावऩ मद् एतत ्तव स्तवनभ ्एतद् आत्भ-शन्क्त-ऩरयर्भत-भात्रभ ्इत्म ्अथि् ॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तेषां का कथा ब्रह्भादमो’वऩ ते तत्त्वं न जानन्तीत्म ्आहु्—तद् इनत । तस्भाद् ब्रह्भत् सगो मेषां तेषां भयीद्म-्आदीनां सनृ्ष्ट-ववषमा् । शन्क्त-भातं्र शक्त्म-्अनुरूऩभ ्एव स्तुभ् । न तु मथोचचतभ ्॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३५ ॥

एतत ्ऩयं प्रऩश्माभो न ऩयं ते भहेश्वय ।

भडृनाम दह रोकस्म व्मन्क्तस ्ते’व्मक्त-कभिण् ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवाहु्—एतत ्ऩयभ ्इनत । न ऩयं रूऩं, तथावऩ त्वद्-दशिनाद् एव कृटाथाि वमभ ्इत्म ्आहु्—भडृनाम हीनत ॥३५॥

िभ-सन्दबि् ॒ भडृनामेनत । भडृ सुखे धातु् ॥३५॥

ववश्वनाथ् ॒ भडृनामेनत ववषं संहृत्म शीरं रोक-सुखं ननष्ऩादमनत ध्वनन् ॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३६ ॥

श्री-शुक उवाच—

तद्-वीक्ष्म व्मसनं तासां कृऩमा बशृ-ऩीडडत् ।

सवि-बूत-सुहृद् देव इदभ ्आह सतीं वप्रमाभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३७ ॥

श्री-र्शव उवाच—

अहो फत बवान्म ्एतत ्प्रजानां ऩश्म वैशसभ ्।

ऺीयोद-भथनोभतूात ्कारकूटाद् उऩन्स्थतभ ्॥

श्रीधय् ॒ भत-्प्रबावभ ्अववचामि ववष-ऩाने प्रवतृ्तं भां कथन्ञ्ज्चद् इमं वप्रमा वायमेद् इनत शङ्खकमा ताभ ्अनुऻाऩमन्न ्आह—अहो फतेनत साधैश ्चतुर्बि् । वैशसं दु् खभ ्॥३७॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३८ ॥

आसां प्राण-ऩयीप्सूनां ववधेमभ ्अबमं दह भे ।

एतावान ्दह प्रबोय ्अथो मद् दीन-ऩरयऩारनभ ्॥

श्रीधय् ॒ प्राण-ऩयीप्सूनां प्राण-यऺणेच्छूनाभ ्। भे भमा । प्रबो् सभथिस्म । अथि् कामिभ ्॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ आसाभ ्इनत साधिकभ ्॥३८॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.३९ ॥

प्राणै् स्वै् प्राणणन् ऩान्न्त साधव् ऺण-बङ्खगुयै् ।

फद्ध-वैयेषु बूतेषु भोदहतेष्व ्आत्भ-भाममा ॥

श्रीधय् ॒ क्रकं च, फद्ध-वैयेषु बूतेषु ऩयस्ऩयं न्जघांसत्सु ॥३९॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ एतन ्भमा अवश्मं कतिव्मभ ्इनत श्री-रर-वचनभ ्आह—प्राणै् स्वैय ्इत्म-्आदद । ननु स्व-प्राणै् ऩय-प्राण-यऺणे क्रकं परभ ्? तत्राह—फद्ध-वैयेष्व ्इत्म-्आदद ॥३९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नन्व ्अभीषु सांसारयक-जीवेषु ऩयस्ऩय-फद्ध-वैयेषु आत्भायाभाणां बवादृशाभ ्उऩेऺणभ ्एवोचचतभ ्। तत्राह—फदे्धनत ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४० ॥

ऩंुस् कृऩमतो बरे सवाित्भा प्रीमते हरय् ।

प्रीते हयौ बगवनत प्रीमे’हं स-चयाचय् ।

तस्भाद् इदं गयं बुञ्ज्जे प्रजानां स्वन्स्तय ्अस्तु भे ॥

श्रीधय् ॒ कृऩमत् कृऩां कुवित् ऩंुस् । भे भत्त् । स्वन्स्त् शोबना सत्ता, सुखेन जीववतभ ्अस्त्व ्इत्म ्अथि् ॥४०॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ आत्भन् ऩयभेश्वयस्म भाममा भोदहतेषु कृऩमत् ऩंुस् सवाित्भा हरय् प्रीमते, हरय-प्रीनतय ्एव भभोदे्श्मा । तेनैतत ्ऩातव्मभ ्एव ववषभ ्इत्म ्आशम् । हयौ प्रीते तव क्रकभ ्? इत्म ्आह—प्रीते हयाव ्इनत । अहं स-चयाचयं प्रीमे, तस्म सवाित्भकत्वात ्॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भे भत्त् । स्वन्स्त् शोबना सत्ता ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४१ ॥

श्री-शुक उवाच——

एवभ ्आभन््म बगवान ्बवानीं ववश्व-बावन् ।

तद् ववषं जग्धुभ ्आयेबे प्रबाव-ऻान्वभोदत ॥

श्रीधय् ॒ जग्धुभ ्अत्तुभ ्॥४१॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४२ ॥

तत् कयतरी-कृत्म व्मावऩ हाराहरं ववषभ ्।

अबऺमन ्भहा-देव् कृऩमा बूत-बावन् ॥

श्रीधय् ॒ कयतरी-कृत्म कयतर-ऩरयर्भत-भातं्र कृत्वा ॥४२॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत् कयोनत । व्मावऩ व्मान्प्त-शीरं ववषभ ्॥४२॥

ववश्वनाथ् ॒ व्मावऩ तावद् देश-व्माऩकभ ्अवऩ कयतर-भात्र-ऩरयर्भती-कृत्म ॥४२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४३ ॥

तस्मावऩ दशिमाभ ्आस स्व-वीमिं जर-कल्भष् ।

मच ्चकाय गरे नीरं तच ्च साधोय ्ववबूषणभ ्॥

श्रीधय् ॒ जर-कल्भषो जर-दोषो ववषभ ्। मस्भात ्तं गरे-नीरं चकाय । साधो् कृऩारो् ॥४३॥

िभ-सन्दबि् ॒ तस्माऩीनत तत्रावऩ [तन्स्भन ्ररे] इत्म ्अथि् । गरे नीरभ ्इत्म ्अरुक् सभास् । नन्व ्इदभ ्असम्बवभ ्? तत्राह—तच ्चेनत, कृऩमा स्वाबीष्टं तद्-ववबूषणत्वेन धतृवत् स्वस्मैव तादृशीच्छेनत बाव् ॥४३॥

ववश्वनाथ् ॒ जर-कल्भषो ववषं तस्मावऩ तन्स्भन्न ्अवऩ ॥४३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४४ ॥

तप्मन्ते रोक-ताऩेन साधव् प्रामशो जना् ।

ऩयभायाधनं तद् चध ऩुरषस्माणखरात्भन् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ रोक-ताऩेन तप्मन्ते तत-्ताऩभ ्अङ्खगीकुविन्तीत्म ्अथि् । साधव् साधायणा अवऩ, क्रकभ ्उत स इत्म ्अथि् ॥४४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४५ ॥

ननशम्म कभि तच ्छम्बोय ्देव-देवस्म भीढुष् ।

प्रजा दाऺामणी ब्रह्भा वैकुण्ठश ्च शशंर्सये ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.७.४६ ॥

प्रस्कन्नं वऩफत् ऩाणेय ्मत ्क्रकन्ञ्ज्चज ्जगहुृ् स्भ तत ्।

वनृ्श्चकादह-ववषौषध्मो दन्दशूकाश ्च मे’ऩये ॥

श्रीधय् ॒ प्रस्कन्नं गर्रतभ ्। अऩये मे स-ववषास ्ते’वऩ जगहुृ् । अनेन ववषस्म तीव्रतोक्ता ॥४६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वऩफतस ्तस्म ऩाणे् सकाशात ्मत ्प्रस्कन्नं ऺरयतं मे’ऩये श्व-शगृाराद्मास ्ते च जगहुृ् ॥४६॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे सप्तभो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे सप्तभो’ध्माम् ।

॥७॥

(८.८)

अष्टभो’ध्माम्

अभतृ-भथने

॥ ८.८.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

ऩीते गये वषृाङ्खकेण प्रीतास ्ते’भय-दानवा् ।

भभन्थुस ्तयसा र्सन्धंु हववधािनी ततो’बवत ्॥

श्रीधय ्

अष्टभे भर्थ्मभाने’र्ब्धौ रक्ष्म्मा ववष्णौ वतेृ’सुयै् ।

धन्वन्तयेय ्हृते सोभे भोदहन्म-्उभव ईमिते ॥

हववधािनी सुयर्ब् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

भथनोभतू-यत्नानां रक्ष्म्मा ववष्णौ वतेृय’्भतेृ ।

उन्त्थते’थ कृते दैत्मैय ्भोदहन्मा वतृ्तभ ्अष्टभे ॥॒ो॥

हववधािनी सुयर्ब् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२ ॥

ताभ ्अन्ग्न-होत्रीभ ्ऋषमो जगहुृय ्ब्रह्भ-वाददन् ।

मऻस्म देव-मानस्म भेध्माम हववषे नऩृ ॥

श्रीधय ् देव-मानस्म ब्रह्भ-रोक-भागि-प्राऩकस्म । मऻस्म संफन्न्धने हववषे ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ देव-मानस्म ब्रह्भ-रोक-भागि-प्राऩकस्म ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३ ॥

तत उच्चै्श्रवा नाभ हमो’बूच ्चन्र-ऩाण्डुय् ।

तन्स्भन ्फर्र् स्ऩहृां चिे नेन्र ईश्वय-र्शऺमा ॥

श्रीधय ् ईश्वय-र्शऺमा प्राग ्एव कृतमा ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ईश्वय-र्शऺमा दैत्मानां भान-वधिनाथे प्राग ्एव कृतमा ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४ ॥

तत ऐयावतो नाभ वायणेन्रो ववननगित् ।

दन्तैश ्चतुर्बि् श्वेतारेय ्हयन ्बगवतो भदहभ ्॥

श्रीधय ् बगवतो म् श्वेतादर् कैरासस ्तस्म भदह ंभदहभानभ ्। दन्तै् र्शखय-कल्ऩैय ्हयंश ्चन्रवत ्ऩाण्डुय इत्म ्अनुषङ्खग् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ बगवत् शम्बोय ्म् श्वेतादर् कैरासस ्तस्म भदह ंभदहभानं दन्तै् र्शखय-तुल्मैय ्हयन ्॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.५-७ ॥

ऐयावणादमस ्त्व ्अष्टौ ददग-्गजा अबवंस ्तत् ।

अिभु-प्रबतृमो’ष्टौ च करयण्मस ्त्व ्अबवन ्नऩृ ॥

कौस्तुबाख्मभ ्अबूद् यत्नं ऩद्मयागो भहोदधे् ।

तन्स्भन ्हरय् स्ऩहृां चिे वऺो-ॱरङ्खकयणे भणौ ॥

ततो’बवत ्ऩारयजात् सुय-रोक-ववबूषणभ ्।

ऩूयमत्म ्अचथिनो मो’थै् शश्वद् बुवव मथा बवान ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒

ऐयावतादमस ्त्व ्अष्ट-ददग-्गजा अबवंस ्तत् ।

अिभु-प्रभुखा अष्टौ करयण्मस ्त्व ्अबवन ्नऩृ! ॥

कौस्तुबाख्मभ ्अबूद् यत्नं ऩद्म-यागो भहोदधे् ।

तन्स्भन ्भणौ स्ऩहृां चिे वऺो’रङ्खकयणे हरय् ॥

इनत क्वचचत ्ऩाठ् । ततो’बवत ्ऩारयजात इनत ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.८ ॥

ततश ्चाप्सयसो जाता ननष्क-कण््म् सुवासस् ।

यभण्म् स्वचगिणां वल्गु-गनत-रीरावरोकनै् ॥

श्रीधय ् वल्गुर्बय ्गत्म-्आददर्ब् स्वचगिणां यभण्मो यनत-क्मि् ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ गत्म-्आददर्ब् यभण्म् यभनम्म् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.९ ॥

ततश ्चाववयबूत ्साऺाच ्िी यभा बगवत-्ऩया ।

यञ्ज्जमन्ती ददश् कान्त्मा ववद्मुत ्सौदाभनी मथा ॥

श्रीधय ् सुदाभा ऩवितस ्ततै्रकस्मां ददर्श जाता सौदाभनी । स्पदटकादद-भम-चगरय-शङृ्खगेष्व ्अचधकं स्पुयन्ती ववद्मुद् इव कान्त्मा ददशो यञ्ज्जमन्ती श्री् संऩत ्साऺान ्भूनति-धारयणी सती सैव बगवत-्ऩया यभा आववयबूद् इत्म ्अथि् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ श्री् सम्ऩन्त्त् साऺान-्भूनतिभतीत्म ्अथि् । यभा हरयं यभमन्ती हये् पे्रमसी-रूऩा च प्रादबूुिता । कीदृशी ? बगवती चासौ ऩया ऩूविस्मा् सकाशात ्शे्रष्ठेनत ऩूविस्मा एतद्-ववबूनत-रूऩत्वभ ्इनत बाव् । ऩूवाि मथा ववद्मुत ्उत्तयामथा सौदाभनी स्पदटक-भम-सुदाभ-ऩवित-बवत्वात ्ऩूविस्मा् सकाशाद् अचधक-कान्न्तभती । कान्त्मेनत सम्ऩन्त्त-ऩऺे कर्भय ्इच्छाथिको धातु् । अर्बराषेणेत्म ्अथि् । ददशन्तस्मा ददग-्वनतिनो जनान ्यञ्ज्जमन्ती सम्ऩन्त्तय ्अस्भाकं बूमाद् इनत यागवती् कुविती, ऩऺे ददश् ऩूवािद्मा् कान्त्मा स्व-योचचषा यञ्ज्जमन्ती ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१० ॥

तस्मां चिु् स्ऩहृां सवे ससुयासुय-भानवा् ।

रूऩौदामि-वमो-वणि-भदहभाक्षऺप्त-चेतस् ॥

श्रीधय ् तस्मा रूऩादद-भदहम्ना आक्षऺप्तं चेतो मेषाभ ्॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ चिु् स्ऩहृाभ ्इनत सम्ऩद्-अचधष्ठाततृ्व-ऻानेन तद्-अचधष्ठानान ्भहा-सम्ऩर-्राब् स्माद् इत्म ्एवभ ्एव भत्वा, नान्मथा । ते दह प्रामो भहा-बक्ता् । अत एवागे्र सवेषां ननज-ननजोऩामनादद-भम-बन्क्तय ्एव वणिनीमा । आक्षऺप्त-चचत्तत्वं ववस्भमेनैवेनत ऻेमभ ्॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ तस्मां ऩूविस्मां सम्ऩद्-रूऩामाभ ्एव स्ऩहृां न तूत्तयस्माभ ्। तस्मा् चश्रमस ्त्रत्र-जगतो जनको जनन्मा इनत वक्ष्मभाण-वाक्मेन तस्मा जगज-्जननीत्व-ऻाऩनात ्। क्रकं च, तस्मा अवऩ रूऩादीनां भदहन भदहम्ना भा आक्षऺप्तानन नैवासक्तानन चेतांर्स मेषां ते । मतस ्ते तस्मा् सकाशाद् याज्म-बोगादद-पे्रप्सव इनत बाव् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.११ ॥

तस्मा आसनभ ्आननन्मे भहेन्रो भहद्-अभतुभ ्।

भूनतिभत्म् सरयच-्िेष्ठा हेभ-कुम्बैय ्जरं शुचच ॥

श्रीधय ् बगवद्-वऺर्स न्स्थतमा चश्रमा ववरोक्रकतानां सुयाणां मथा-ऩूविं संऩत-्प्रान्प्तभ ्असुयाणां च तद् ऊऩम ्ि अमं वक्तुभ ्अर्बषेकादद-भहोत्सव-ऩूविकं ब्रह्भादद-ऩरयहायेण बगवत-्प्रान्प्त-प्रकायभ ्आह—तस्मा आसनभ ्इत्म-्आददना अथासीद् वारणीत्म ्अत् प्राक्तनेन ग्रन्थेन ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तस्माश ्चेनत च-कायात ्हरय-पे्रमसी-रूऩामाश ्च ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१२ ॥

आर्बषेचननका बूर्भय ्आहयत ्सकरौषधी् ।

गाव् ऩञ्ज्च ऩववत्राणण वसन्तो भधु-भाधवौ ॥

श्रीधय ् आर्बषेचननका अर्बषेकोचचता् । ऩञ्ज्च-ऩववत्राणण ऩञ्ज्च-गव्मानन । भधु-भाधवौ चैत्र-वैशाख-बवं पर-ऩुष्ऩादद । ऩाठान्तये’वऩ द्वन्द्वैक्मे स एवाथि् । भधु-भासे बवं भध्व ्इनत वा ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आर्बषेचननका अर्बषेकोचचता् । ऩञ्ज्च-ऩववत्राणण ऩञ्ज्च-गव्मानन । भधु-भाधवौ चैत्र-वैशाख-बवं पर-ऩुष्ऩादद । भधु-भाधवभ ्इनत ऩाठे भधु-भासोभवं भधु ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१३ ॥

ऋषम् कल्ऩमां चिुय ्आर्बषेकं मथा-ववचध ।

जगुय ्बराणण गन्धवाि नट्मश ्च ननतुृय ्जगु् ॥

श्रीधय ् अर्बषेकभ ्अर्बषेकोचचतं ववचधभ ्। नट्मो नटानां न्स्त्रम् ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ नाट्म इनत नटस्मेमभ ्इत्म ्अथे । नट्म इनत ऩाठश ्चेन ्नतिक्म इत्म ्एव व्माख्मामेत ॥१३॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१४ ॥

भेघा भदृङ्खग-ऩणव- भुयजानक-गोभुखान ्।

व्मनादमन ्शङ्खख-वेणु- वीणास ्तुभुर-नन्स्वनान ्॥

श्रीधय ् शङ्खख-वेणु-वीणाश ्च व्मनादमन ्। तुभुरो नन्स्वनो मेषां तान ्भदृङ्खगादीन ्॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ भेघा वसन्तवत ्तद्-अचधष्ठात-ृदेवा् ॥१४॥

ववश्वनाथ् ॒ चश्रमभ ्इनत सम्ऩद्-रूऩा,ं देवीनत ददवु िीडामां बगैश्वमि-ववतयणेन िीडन्ती,ं ऩद्मकयभ ्इनत हरय-पे्रमसी-रूऩा,ं सतीं ऩनत-व्रताभ ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१५ ॥

ततो’र्बवषवषचुय ्देवीं चश्रमं ऩद्म-कयां सतीभ ्।

ददचगबा् ऩूणि-करशै् सूक्त-वाक्मैय ्द्ववजेरयतै् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ चश्रमभ ्इनत सम्ऩद्-रूऩा,ं देवीनत ददवु िीडामां बगैश्वमि-ववतयणेन िीडन्ती,ं ऩद्मकयभ ्इनत हरय-पे्रमसी-रूऩा,ं सतीं ऩनत-व्रताभ ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१६ ॥

सभुर् ऩीत-कौशेम- वाससी सभुऩाहयत ्।

वरण् स्रजं वैजमन्तीं भधुना भत्त-षट्ऩदाभ ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩीत-कौशेमे इनत अर्बषेकानन्तयं ऩीत-वस्त्रस्मैव ववदहतत्वात ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१७ ॥

बूषणानन ववचचत्राणण ववश्वकभाि प्रजाऩनत् ।

हायं सयस्वती ऩद्मभ ्अजो नागाश ्च कुण्डरे ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१८ ॥

तत् कृत-स्वस्त्ममनोत्ऩर-स्रज ं

नदद्-द्ववयेपां ऩरयगहृ्म ऩाणणना ।

चचार वक्तं्र सुकऩोर-कुण्डरं

सव्रीड-हासं दधती सुशोबनभ ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उबम-रूऩा मा एव तस्मा् श्री-बगवान ्एवाश्रम इत्म ्आह—तत इनत । कृतभ ्अनाददत एव स्वन्स्त सवि-कार-भङ्खगरं नायामण-वऺ एवामनभ ्आस्ऩदं मस्मा् सा स्व-प्रनतच्छवव-रूऩा गुण-भमीव न्स्थया् सम्ऩदो ब्रह्भाददभमो ददानावऩ स्वमं गुणातीता चचन्भम-सम्ऩद्-रूऩा रक्ष्भी् श्री् नायामणभ ्एकभ ्एवाचश्रत्म सदा वतिते । तथैवानाददत एव कभ ्अवऩ गुणं नोऩाधीकृत्म स्वबावत एव तन्स्भन ्पे्रभवती तत ्सवेन्न्रम-सुख-सम्ऩादनमत्री पे्रमसी-रूऩावऩ वतित इत्म ्अथि् । तद् अवऩ द्ववववधैव रक्ष्भी् सभुरं जनकीकृत्म प्रादबूुिता । ऩुनय ्एकीबूता सती स्व-ननत्म-वप्रमं श्री-नायामणं स्वमं वयीतंु चचार ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.१९ ॥

स्तन-द्वमं चानतकृशोदयी सभं

ननयन्तयं चन्दन-कुङ्खकुभोक्षऺतभ ्।

ततस ्ततो नूऩुय-वल्गु र्शन्ञ्ज्जतैय ्

ववसऩिती हेभ-रतेव सा फबौ ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ततस ्तद्-अनन्तयं ततस ्तत्र भहा-सदर्स ववसऩिती हेभ-रता जङ्खगभा स्वणि-वल्रवी ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२० ॥

ववरोकमन्ती ननयवद्मभ ्आत्भन ्

ऩदं धु्रवं चाव्मर्बचारय-सद्-गुणभ ्।

गन्धवि-र्सद्धासुय-मऺ-चायण-

तै्रवऩष्टऩेमाददषु नान्वववन्दत ॥

श्रीधय् ॒ ऩदभ ्आश्रमभ ्। धु्रवं ननत्मभ ्। अव्मर्बचारयणो ननत्मा् सन्तो गुणा मन्स्भंस ्तं नान्व ्अववन्दत । क्वचचत ्कस्मचचद् दोषस्म सद्-बावात ्॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ ततस ्तद्- [श्री बगवत्] गुणानाभ ्अन्मदीमानाभ ्इव दोष-र्भश्रत्व-ननषेध-दशिनेन अन्म-र्शऺाथिं चश्रमश ्चरयतभ ्आह—ववरोकमन्तीनत ॥२०॥

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, तमोय ्एकीबूतमोय ्रक्ष्म्मोय ्भध्मे मा सम्ऩद्-रूऩा सा रोके स्व-पे्रमसो बगवत् सवित एवोत्कषिं ख्माऩनमतुभ ्तत्र ननत्म-ननरऩाचध-पे्रभवत्म ्अवऩ अन्मत्र गुण-दोष-वववेचन-ऩूविकभ ्अन्मस्मा् स्वमंवयामा इव स्वस्मावऩ ततै्रव गुणोत्कषोऩाचधकं स्वमं-वयणं दशिमाभासेत्म ्आह—ववरोकमन्तीनत । गन्धवािददषु आत्भन् स्वस्म ऩदभ ्आस्ऩदं जनं कभ ्अवऩ नान्वववन्दत, कीदृशभ ्? ननयवद्मं ननदोषं, अथ च अव्मर्बचारयण् सदैव स्थानमन् सन्त् कल्माणवत्त्वात ्शे्रष्ठा गुणा मत्र तत,् धु्रवं ननत्मभ ्॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२१ ॥

नूनं तऩो मस्म न भन्मु-ननजिमो

ऻानं क्वचचत ्तच ्च न सङ्खग-वन्जितभ ्।

कन्श्चन ्भहांस ्तस्म न काभ-ननजिम ्

स ईश्वय् क्रकं ऩयतो व्मऩाश्रम् ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवाह—नूनभ ्इनत त्रत्रर्ब् । भन्मु-ननजिमो नान्स्त दवुािस्-प्रबनृतषु । गुर-शुिाददषु सङ्खग-वन्जितं ऻानं नान्स्त । भहत्त्वे’वऩ ब्रह्भ-सोभादौ न काभ-ननजिम् । ऩयतो व्मऩाश्रम् ऩयाऩेऺ इन्रादद् स क्रकभ ्ईश्वय् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ अन्मेषां स्वल्ऩ-गुणत्वे’वऩ दोष-र्भश्रताभ ्आह—नूनभ ्इत्म-्आदद-त्रमेण । मस्म दवुािस-आदे् । क्वचचद् दैत्म-गुर-शुिादौ, कन्श्चद् ब्रह्भ-सोभादद् । म् ऩयतो व्मऩश्रम-ऩयाऩेऺ इन्रादद् । स क्रकभ ्ईश्वय् ? अत्र तऩ-आददर्बय ्अवऩ न साम्मं वववक्षऺतभ,् असाम्म-प्रर्सदे्ध् । मथोक्तभ—्इभे चान्मे च बगवन ्ननत्मा मत्र [बा.ऩु. १.१६.३०] इत्म-्आदौ, प्रार्थ्माि भहत्त्वभ ्इच्छनभय ्इनत । क्रकन्त्व ्अन्मदीम-तऩ-आदद-रेशानां सताभ ्अवऩ दोषान्तयोऩयक्तत्वभ ्इत्म ्एवभ ्अत्मन्तासाम्मभ ्एव वववक्षऺतभ ्। ऩयतो व्मऩाश्रम इनत गुण-साम्मभ ्अवऩ प्रत्माख्मातभ ्॥२१॥ [प्रीनत-सन्दबि् ११९]

ववश्वनाथ् ॒ तत्र तत्र वयण-व्मवसामानुभवे स-दोष-प्राकृत-गुणत्वभ ्एव हेतुय ्इनत सम्ऩद्-रूऩा रक्ष्भी् स्व-गतभ ्आह—नूनभ ्इनत त्रत्रर्ब् । तस्म दवुािस्-प्रबतेृय ्भन्मु-ननजिमो रोब-तऩसो वैमर्थ्मिभ ्। ऻानं क्वचचद् फहृस्ऩत्म-्आददषु सङ्खग-वन्जितं नेनत ऻानस्म वैमर्थ्मिभ ्। भहान ्ब्रह्भा, न काभ-ननजिम इनत भहत्त्वस्म वैमर्थ्मिं, म् ऩयत् शतु्रभमो हेतोय ्व्मऩाश्रम् व्मऩगतास्ऩदो वायं वायं बवनत स क्रकभ ्इन्राददय ्ईश्वयो बवनत ? नैवेत्म ्अथि् ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२२ ॥

धभि् क्वचचत ्तत्र न बूत-सौहृदं

त्माग् क्वचचत ्तत्र न भुन्क्त-कायणभ ्।

वीमिं न ऩंुसो’स्त्म ्अज-वेग-ननष्कृतं

न दह द्ववतीमो गुण-सङ्खग-वन्जित् ॥

श्रीधय् ॒ न बूत-सौहृदं ऩयशुयाभाददषु । न भुन्क्त-कायणं त्माग् र्शत्रफ-प्रबनृतषु । ऩंुस् कातिवीमािदेय ्वीमिभ ्अन्स्त । अज-वेग-ननष्कृतं कारोगेन ऩरयहृतं तु न बवनत । गुण-सङ्खग-वन्जित् सनकाददय ्द्ववतीमो भभ वयो न दह, सभाचध-ननष्ठत्वात ्॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ धभि इनत । क्वचचत ्ऩयशुयाभादद-तुल्मे तदानीन्तने न बूत-सौहृदभ ्। र्शवव-याज-तुल्मो न भुन्क्त-कायणं त्माग् । ऩंुस् कातिवीमािदद-तुल्मस्म वीमिभ ्अन्स्त, क्रकन्त्व ्अजवेग-ननष्कृतं कार-वेग-ऩरयहृतं न बवनत । मतस ्तेषां तत-्तद्-गुणत्वभ ्अवऩ भामा-गुण-कृतभ ्एव, न तु तद्-अतीत-तत-्तद्-गुणत्वभ ्इनत ऩयाभशृनत—न हीनत । दह मस्भात ्। द्ववतीम् श्री-भुकुन्दाद् अन्म् । अनेन सनकादम आत्भायाभा अवऩ ऩरयहृता्, तेषां शभ-दभादद-गुणानां भानमकत्वात ्। तथा र्शवो’वऩ ऩरयहृत्, र्शव् शन्क्त-मुत् शश्वत ्त्रत्रर्रङ्खगो गुण-संवतृ् [बा.ऩु. १०.८८.३] इनत, हरयय ्दह ननगुिण् साऺात ्[बा.ऩु. १०.८८.५] इत्म-्आद्म-्उक्ते् । “न दह द्ववतीम्” इत्म ्अस्मामभ ्एवाथि् । मद् वा, मो वा कन्श्चद् गुण-सङ्खग-वन्जितो’न्स्त, सो’वऩ द्ववतीमो भुकुन्दस्म तुल्म-गुणो न बवतीत्म ्अथि् ॥२२॥ [प्रीनत-सन्दबि् ११९]

ववश्वनाथ् ॒ क्वचचत ्कर्भिषु शुिाददषु धभि् कर्भित्वाद् असुय-ऩुयोदहतत्वाच ्च, न बूत-सौहृदभ ्इनत धभिस्म वैमर्थ्मिभ ्। त्मागो’न्नादद-दानं दऺाददषु तद्-दानस्म भुन्क्त-कायणत्वाबावाद् वैमर्थ्मिभ ्। वीमिं फरं ऩंुस् शुम्ब-ननशुम्बादे् । अजवेग-ननष्कृतं कारवेग-ऩरयहृतं न बवतीनत फरस्म वैपल्मभ ्। गुण-सङ्खग-वन्जित् प्राकृताप्राकृत-ववषमासन्क्त-भात्र-यदहत् सनकाददय ्न द्ववतीमो न ह्म ्अभयस ्तत्र मद् अप्राकृत-सौरूप्म-सौयभमादेय ्वैपल्माऩत्ते् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२३ ॥

क्वचचच ्चचयामुय ्न दह शीर-भङ्खगरं

क्वचचत ्तद् अप्म ्अन्स्त न वेद्मभ ्आमुष् ।

मत्रोबमं कुत्र च सो’प्म ्अभङ्खगर्

सुभङ्खगर् कश्चन काङ्खऺते दह भाभ ्॥

श्रीधय् ॒ चचयामुष्म ्अवऩ भऋकण्डेमादौ शीर-भङ्खगरं नान्स्त, इन्न्रम-दभन-शीरत्वात ्। क्वचचत ्तद् अप्म ्अन्स्त दहयण्मकर्शऩु-प्रबतृौ, आमुष् स्थैमिं न वेद्मं दऻुाितभ,् बगवद्-द्वेषेणाकस्भाद् एव भतृ्मु-संबवात ्। मत्र कुत्र च श्री-ररे भाकि ण्डेमादद-वद् इन्न्रम-दभनाद्म-्अबावाच ्छीर-भङ्खगरं चामुय ्ननश्चमश ्चेत्म ्उबमभ ्अन्स्त न चान्म् ऩूवोक्त् कन्श्चद् दोष् । तथावऩ सो’प्म ्अभङ्खगर् श्भशान-वासाद्म-्अभङ्खगर-चेन्ष्टत् । श्री-भुकुन्दं रऺी-कृत्माह—कश्चेनत । कन्श्चत ्सुभङ्खगरो ननयवद्मश ्च स तु भां न दह काङ्खऺते—

आत्भायाभत्वात ्॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ अथ प्रकायान्तयेण र्शवं ऩरयहतुिभ ्उऩिभते—क्वचचद् इनत । भाकि ण्डेमादौ चचयामुश ्चचय-जीववता, शीर-भङ्खगर-शर्ब्देनात्र बोग उच्मते—इन्न्रम-दभन-शीरत्वाद् इनत टीकामां हेतु-ववन्मासात ्अबोचगनो’भङ्खगर-स्वबावत्वेन रोके नाभाग्रहण-दशिनाच ्च । मद् वा, क्वचचत ्भम-दानवादौ चचयजीववतान्स्त शीरे स्वबावे भङ्खगरं भाङ्खगल्मं नास्तीत्म ्अथि् । असुय-स्वबावत्वाद् एवं क्वचचत ्फर्र-प्रबतृौ शीर-भङ्खगरभ ्अप्म ्अन्स्त, क्रकन्त्व ्आमुषो वेद्मं वेदनं नान्स्त भयणाननश्चमात ्। मत्र र्शवे भङ्खगर-स्वबावो ननत्मत्वाच ्चामुषो वेद्मत्वं चेत्म ्उबमभ ्अप्म ्अन्स्त सो’प्म ्अभङ्खगर् । फदह्-श्भशान-वासाद्म-्अभङ्खगर-चेन्ष्टत् ।

श्री-भुकुन्दं रक्ष्मीकृत्माह—म् कश्चन को’वऩ तत-्तद्-गुणानतिम्म ्अनन्त-गुणत्वात ् तद्-दोष-हीनत्वाच ्च । सुभङ्खगरो’नतशमेन सवेषां भङ्खगर-ननधान-रूऩ ,् स तु भां स्वरूऩेण ऩयभानन्द-रूऩां शक्त्मा च सवि-गुण-सम्ऩन्त्त-दानमनीभ ्अवऩ न दह काङ्खऺनत । स्वत एव स्वरूऩ-गुण-सम्ऩन्त्तर्ब् ऩूणि इत्म ्अथि् । अथ च

पे्रभ-वशो’सौ पे्रभवतीं भां कथं नाकाङ्खऺेत ्? इत्म ्अर्बपे्रत्म श्रेषेण कश्चन को’वऩ सुभङ्खगरो’सौ दह ननन्श्चतं भां काङ्खऺतीत्म ्अवऩ बाववतभ ्। [प्रीनत-सन्दबि् ११९]

इदभ ्अत्र तत्त्वभ—्ऩयभानन्द-रूऩे तन्स्भन ्गुणादद-सम्ऩर-्रऺणानन्त-शन्क्त-वनृ्त्तका स्वरूऩ-शन्क्तय ्द्ववधा ववयाजते—तद्-अन्तये’नर्बव्मक्त-ननज-भूनतित्वेन, तद्-फदहय ्अप्म ्अर्बव्मक्त-रक्ष्म्म-्आख्म-भूनतित्वेन । इमं च भूनतिभती सती सवि-गुण-सम्ऩद्-अचधष्ठात्री बवनत । तत् स्वन्स्भन ्ऩयभानन्दत्वस्म सवि-गुण-सम्ऩत्तेश ्च स्वरूऩ-र्सद्ध-ऩयभ-ऩूणित्वात ्उबमथावऩ न तां ऩथृग-्बूम न्स्थतां भूनतिभतीभ ्अऩेऺते, मथा खल्व ्अन्म् । क्रकन्तु बक्त-वशता-स्वबावेन तां पे्रभवतीभ ्अऩेऺत एवेनत ॥२३॥ [प्रीनत-सन्दबि् १२०]

ववश्वनाथ् ॒ क्वचचद् फर्र-प्रबनृतषु चचयभ ्आमु् क्रकन्तु शीर-भङ्खगरानन न, तत्र आसुय-स्वबावेन शीराबाव ,्

इन्र-शतु्रकत्वेन भङ्खगराबावश ्च । क्वचचन ्भनु-ऩुत्र-ऩौत्राददषु तत ्शीर-भङ्खगरं क्रकन्त्व ्आमुषो न वेद्मं न ऻानं भनुष्म-जानतत्वेनाचचयामुष्ट्वात ्। मत्र कुत्रचचच ्च उबम-सौशील्म-ववऩद्-अबाववत्त्वं चचयामुष्ट्वं च स च भहादेव् अभङ्खगर् श्भशान-वासाद्म-्अभङ्खगर-चेन्ष्टत् । बगवन्तं रक्ष्मीकृत्माह—शोबनानन भङ्खगरान्म ्एव मते्रनत ऩूवोक्तानां दोषाणां स्वरूऩत एवाभङ्खगरत्वात ्गुणानां च प्राकृतानां नश्वयत्वेन कल्माणवत्त्वाबावात ्ते गुणा दोषाश ्च नैव सुभङ्खगरा इनत बाव् ।

क्रकं च, ऩूवि-ऩूविवद् अन्स्भन्न ्अप्म ्एको दोषो’स्तीनत व्माज-स्तुत्मा दोषभ ्आह—न काङ्खऺते भां नाऩेऺत इनत ननयऩेऺत्व-रऺण् सवि-ववरऺणो भहा-गुणो’तै्रव दृष्ट इनत बाव् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२४ ॥

एवं ववभशृ्माव्मर्बचारय-सद्-गुणैय ्

वयं ननजैकाश्रमतमागुणाश्रमभ ्।

ववे्र वयं सवि-गुणैय ्अऩेक्षऺतं

यभा भुकुन्दं ननयऩेऺभ ्ईन्प्सतभ ्॥

भध्व् ॒ अनाद्म-्अनन्त-कारे’वऩ ववष्णुभ ्एवाचश्रता यभा ।

अन्मेषां ऻाऩनाथािम दोषानुक्त्वेतयां जहौ ॥ इनत च ॥२४॥

श्रीधय् ॒ एवं ववभशृ्म यभा ननयऩेऺभ ्अवऩ भुकुन्दभ ्एव वयं ववे्र । तत ्क्रकभ ्? अव्मर्बचारयर्ब् सनभय ्धभि-ऻानाददर्बय ्गुणैय ्ननजैकाश्रमतमा च नैयऩेक्ष्मेण वयं सवोत्तभभ ्। तत्र हेतु —्अगुणाश्रमं प्रकृनत-गुणातीतभ ्। ऩाठान्तये’प्म ्अमभ ्एवाथि् । अत एव स्वस्म ईन्प्सतभ ्। क्रकं च, सवैय ्गुणैय ्अणणभाददर्बय ्अऩेक्षऺतं वतृभ ्। अमं बाव ,् मद्म ्अवऩ स्वमभ ्आत्भायाभत्वेनान्म-ननयऩेऺस ्तथाप्म ्आचश्रता अणणभादद-र्सद्धीय ्मथा नोऩेऺते, तद्वन ्भाभ ्अवऩ नोऩेऺेत । तावतैव तत-्सेवमा’हं कृताथि स्मां, क्रकभ ्अन्मै् प्राकृतै् ?

इनत तभ ्एव वतृवतीनत ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ प्रकयणं ननगभमनत—एवभ ्इनत । भुकुन्दं वयं ववे्र इत्म ्अन्वम् । तं ववर्शनन्ष्ट—

अव्मर्बचारयर्ब् सनभय ्ननदोषैश ्च गुणैय ्वयं सवोत्तभं ननजैकाश्रमतमा अन्म-ननयऩेऺत्वेनैव च गुणाश्रमभ ्। स्वरूऩ-र्सद्ध-तत-्तद्-गुणभ ्इत्म ्अथि् । अत एव तेषां गुणानां प्रकृनत-सम्फचधत्वभ ्अवऩ खन्ण्डतं स्वत् ऩयभानन्द-घन-रूऩत्वात ्सवि-गुणैय ्अऩेक्षऺतं स्वमं ननयऩेऺभ ्। अत एव ननजाबीन्प्सतभ ्इनत ।

मद् वा, एवं ववभषृ्म ववे्र ववभशिनभ ्एवानुवदनत—अव्मर्बचायीनत । ननयऩेऺो’प्म ्अप्राकृताव्मर्बचाय-सद्गुणत्वाद् बक्त-वत्सरतमा भाभङ्खगीकरयष्मत्म ्एवेनत बाव् । न तु मोग्म एवामं तस्म भहतो भहा-गुण् बवत्मास ्त्व ्अमोग्मामास ्तद्-वयणं न मोग्मं तत्राह—सवैय ्गुणै् प्राकृतैय ्अप्म ्अऩेक्षऺतं भामांश-बूतार्बस ्तत-्तद्-अचधष्ठात-ृदेवीर्ब् स्व-सभदृ्धमे सभाश्रमते’सौ क्रकभ ्उत भमेत्म ्अथि् ॥२४॥ [प्रीनत-सन्दबि १२०]

ववश्वनाथ् ॒ एवं ववभशृ्म यभा ननयऩेऺभ ्अवऩ भुकुन्दभ ्एव वयं ववे्र । ननु स तां नाऩेऺताभ ्? तत्राह—

सवैय ्अणणभाददर्बय ्गुणैय ्अऩेक्षऺतभ ्। अमं बाव्—तस्मा मथा म् स्वमं ननयऩेऺो’वऩ स्वभ ्अऩेऺभाणा अणणभादद-र्सद्धीय ्नोऩेऺते, तथा भाभ ्अवऩ नोऩेक्षऺत्ष्मते, मतो’मं ननयऩेऺो मथा तथा ननरऩेऺश ्चेत्म ्अत

एतत-्सेवमैव कृताथॉबूमासं, क्रकभ ्अन्मै् प्राकृतै् ? इनत । अत एवाव्मर्बचारयणो व्मार्बचारयत्वाद् एव ननत्मा् सन्त् शे्रष्ठा मे गुणा ऐश्वमािदमस ्तैय ्वयं शे्रष्ठभ ्। अगुणाश्रमं प्रकृनत-गुणातीतभ ्। ननजस्म स्वस्म एकाश्रमतमा ववे्र ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२५ ॥

तस्मांस-देश उशतीं नव-कञ्ज्ज-भारां

भाद्मन-्भधुव्रत-वरूथ-चगयोऩघुष्टाभ ्।

तस्थौ ननधाम ननकटे तद्-उय् स्व-धाभ

सव्रीड-हास-ववकसन-्नमनेन माता ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवाह—तस्मांस-देशे कभनीमां नव-कञ्ज्ज-भारां ननधाम तद् अनुग्रहं प्रतीऺभाणा तूष्णीं तस्म ननकटे तस्थौ । कथं-बूतां भाराभ ्? भाद्मन्तो मे भधु-व्रतास ्तेषां वरूथस्म चगया उऩद्मुष्टां नाददताभ ्। कथं-बूता श्री् ? स-व्रीड-हासेन ववकसन-्नमनं तेन तस्मोय्-स्व-धाभ माता सती । वऺ्-प्रतीऺभाणा तस्थाव ्इत्म ्अथि् ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उशतीं कभनीमां भारां ननधाम तुष्णीं तस्म ननकटे प्रथभं तस्थौ । ततस ्तद्-अर्बप्रामभ ्अर्बरक्ष्म तस्म उयो वऺ् स्वीमं धाभ सभस्त-रष्टृ-रोकारक्ष्मतमैव माता ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२६ ॥

तस्मा् चश्रमस ्त्रत्र-जगतो जनको जनन्मा

वऺो ननवासभ ्अकयोत ्ऩयभं ववबूते् ।

श्री् स्वा् प्रजा् सकरणेन ननयीऺणेन

मत्र न्स्थतैधमत साचधऩतींस ्त्रत्र-रोकान ्॥

श्रीधय् ॒ तर-्र्रङ्खगैय ्ववष्णु-प्रनतऩादकै् । अववतथैय ्मथाथै् ॥२६॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तस्मा् चश्रम इत्म-्आदद । त्रत्रजगतो जनक इत्म ्अनेन तस्मा अवऩ त्रत्रजगतो जननीत्वभ ्आमातभ ्। तस्मा् चश्रमो ननवासं स्वं वऺो’कयोत ्। ननु षष्ठे भन्वन्तये त्व ्अन्जत-रूऩी भन्वन्तयावताय् ऺीयोद-भथनं चकाय । तत आववबूितां चश्रमं स खरु वऺर्स दधाव ्इत्म ्आमातभ ्एव । क्रकन्तु ऩूविं ऩूविं मत ्कचथतं, चरमन ्सह-श्री् इत्म-्आददना, तत्र तत्र चश्रमो ननत्मत्वेन न्स्थतामा् कथभ ्आकन्स्भक् ऩुनय ्आववबािव् ? सत्मभ,् अत एव ऩूविं वैकुण्ठं नैशे्रमस-वन-वणिने रक्ष्म्मा अनेक-ववधत्वं ननरूवऩतभ ्। तद् एवात्र सङ्खगभनीमभ ्॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ श्री-बगवान ्अवऩ तादृश-तद्-बक्त्म-्अनुबवेन जातानुयागस ्तत-्ऩयभाश्रमं प्राप्म सभदृ्ध्मा सवािन ्संवधिमाभासेत्म ्आह—तस्मा् चश्रम इनत ॥२६॥

ववश्वनाथ् ॒ द्ववववधामा रक्ष्म्मास ्तत्र वासं व्मवस्थमैवाह—तस्मा् प्रर्सद्धामा हये् पे्रमसी-रूऩामास ्त्रत्रजगतो जनन्मा वऺ एव ननवासभ ्अकयोत ्। तथैव ववबूते् सम्ऩद्-रूऩामा अवऩ वऺ् ऩयभं शे्रष्ठं साविकार्रकं च ननवासभ ्अकयोत ्। तेन ब्रह्भेन्राद्मा् खरु ववबूनत-रूऩामा असाविददका् गौणाश ्च ननवासा् स्मुय ्इनत ध्वननतभ ्। एतद् एव स्ऩष्टमनत—श्री् सम्ऩद्-रूऩा मत्र वऺर्स न्स्थता एव स्वा् प्रजा ब्रह्भेन्राद्मा ऐधमत अफद्धमतेनत ब्रह्भेन्राददषु सम्ऩद्-रूऩामा ववबूतम् न्स्थता इनत व्मन्ञ्ज्जतभ ्। प्रजा

एवाह साचधऩतीन ्इनत ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२७ ॥

शङ्खख-तूमि-भदृङ्खगानां वाददत्राणां ऩथुृ् स्वन् ।

देवानुगानां सस्त्रीणां नतृ्मतां गामताभ ्अबूत ्॥

श्रीधय् ॒ तर-्र्रङ्खगैय ्ववष्णु-प्रनतऩादकै् । अववतथैय ्मथाथै् ॥२७॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.२८-२९ ॥

ब्रह्भ-रराङ्खचगयो-भुख्मा् सवे ववश्व-सजृो ववबुभ ्।

ईडडये’ववतथैय ्भन्तै्रस ्तर-्र्रङ्खगै् ऩुष्ऩ-ववषिण् ॥

चश्रमावरोक्रकता देवा् सप्रजाऩतम् प्रजा् ।

शीरादद-गुण-सम्ऩन्ना रेर्बये ननवृिनत ंऩयाभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३० ॥

नन्सत्त्वा रोरुऩा याजन ्ननरद्मोगा गत-त्रऩा् ।

मदा चोऩेक्षऺता रक्ष्म्मा फबूवुय ्दैत्म-दानवा् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ मदा रक्ष्म्मोऩेक्षऺता ,् तदा नन्सत्त्वादमो फबूवुय ्इत्म ्अन्वम् ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३१ ॥

अथासीद् वारणी देवी कन्मा कभर-रोचना ।

असुया जगहुृस ्तां वै हयेय ्अनुभतेन ते ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ वारणी वरण-दैवता,ं मद्-अन्नं तन ्भमी सुया ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ वारणी तन-्नाम्न्मा् सुयामा अचधष्ठात्री ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३२ ॥

अथोदधेय ्भर्थ्मभानात ्काश्मऩैय ्अभतृाचथिर्ब् ।

उदनतष्ठन ्भहायाज ऩुरष् ऩयभाभतु् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ अथेनत साधि-त्रत्रकभ ्॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३३ ॥

दीघि-ऩीवय-दोय-्दण्ड् कम्फु-ग्रीवो’रणेऺण् ।

श्माभरस ्तरण् स्रग्वी सवािबयण-बूवषत् ॥

श्रीधय् ॒ दीघौ ऩीवयौ दोदिण्डौ मस्म । कम्फु-ग्रीव् शङ्खख-नार्बय ्इव त्रत्र-येखा सुवतृ्ता ग्रीवा मस्म ॥३२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३४ ॥

ऩीत-वासा भहोयस्क् सुभषृ्ट-भणण-कुण्डर् ।

न्स्नग्ध-कुन्ञ्ज्चत-केशान्त- सुबग् र्सहं-वविभ् ।

अभतृाऩूणि-करसं त्रफिद् वरम-बूवषत् ॥

श्रीधय् ॒ न्स्नग्ध् कुन्ञ्ज्चत् केशानाभ ्अन्तो मस्म ॥३४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३५ ॥

स वै बगवत् साऺाद् ववष्णोय ्अंशांश-सम्बव् ।

धन्वन्तरयय ्इनत ख्मात आमुय-्वेद-दृग ्इज्म-बाक् ॥

भध्व ् तेषां सत्माच ्चारनाथिं हरयय ्धन्वन्तरयय ्ववबु् ।

सभथो’प्म ्असुयाणां तु स्व-हस्ताद् अभुचत ्सुधाभ ्॥ इनत च ॥३४॥

श्रीधय् ॒ इज्म-बाक् मऻ-बाग-बोक्ता । अभतेृन आबतंृ ऩरयऩूणिभ ्॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ इज्म-बाक् मऻ-बाग ्बोक्ता ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३६ ॥

तभ ्आरोक्मासुया् सवे करसं चाभतृाबतृभ ् ।

र्रप्सन्त् सवि-वस्तूनन करसं तयसाहयन ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सवि-वस्तूनन र्रप्सन्त इनत । अभतेृ ऩीते फरादद-प्राप्त्मा सवािण्म ्एव वस्तूनन प्राप्तानन स्मुय ्इत्म ्अर्बप्रामात ्। अभतेृनाबतंृ ऩूणिभ ्॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३६-३८ ॥

नीमभाने’सुयैस ्तन्स्भन ्करसे’भतृ-बाजने ।

ववषण्ण-भनसो देवा हरयं शयणभ ्आममु् ॥

इनत तद्-दैन्मभ ्आरोक्म बगवान ्बतृ्म-काभ-कृत ्।

भा णखद्मत र्भथो’थिं व् साधनमष्मे स्व-भाममा ॥

र्भथ् कर्रय ्अबूत ्तेषां तद्-अथे तषि-चेतसाभ ्।

अहं ऩूविभ ्अहं ऩूविं न त्वं न त्वभ ्इनत प्रबो ॥

श्रीधय् ॒ र्भथो दैत्मानां ऩयस्ऩयं करहोत्ऩादनेन, मोग-भाममा च भोदहन्मा वो’थिं साधनमष्मार्भ । अतो भा णखद्मतेत्म ्आहेनत शेष् । तद् एवाह—र्भथ इनत । तषि् काभस ्तद्-मुक्तानन चेतांर्स मेषाभ ्। इत्म ्एवं सभ-फरानां कर्रय ्अबूत ्॥३६-३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ र्भथो यह् अन्मारक्षऺतं मथा स्मात ्तथा र्भथो’न्मोन्मं यहस्म ्अऩीत्म ्अभय् । तषि-चेतसां भनो-यथ-मुक्त-भनसां तत्र सभ-फरा् ऩयस्ऩयभ ्आहु् । अहं ऩूविं ग्रहीष्मार्भ कुरीनत्वात ्। न त्वं ये प्राप्तुभ ्अहिर्स दषु्कूर इनत वीप्समा ॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.३९ ॥

देवा् स्वं बागभ ्अहिन्न्त मे तुल्मामास-हेतव् ।

सत्र-माग इवैतन्स्भन्न ्एष धभि् सनातन् ॥

श्रीधय् ॒ दफुिरानां त्व ्आिोश-प्रकायभ ्आह—देवा इनत द्वाभमाभ ्। मे देवास ्तुल्मेनामासेन हेतव् साधका् । तुल्म आमासो हेतुश ्च धनाददय ्मेषाभ ्इनत वा । सत्र-मागे मथा सवेषां सभं परं तद्वत ्। तथा च शु्रनत्—ऋवद्ध-काभा् सत्रभ ्आसीयन ्इनत, मे मजभानास ्ते ऋन्त्वज् इनत च ॥३९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दफुिरानां त्व ्आिोश-प्रकायभ ्आह द्वाभमाभ ्। मे देवास ्तुल्मेनामासेन भन्थन-श्रभेण हेतव् । अभतृ-साधका् सत्र-मागे मथा सवेषां सभं परं, तद्वत ्। तथा च शु्रनत्—ऋवद्ध-काभा् सत्रभ ्आसीयन ्इनत, मे मजभानास ्ते ऋन्त्वज् इनत च ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४१ ॥

इनत स्वान ्प्रत्मषेधन ्वै दैतेमा जात-भत्सया् ।

दफुिरा् प्रफरान ्याजन ्गहृीत-करसान ्भुहु् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४२ ॥

एतन्स्भन्न ्अन्तये ववष्णु् सवोऩाम-ववद् ईश्वय् ।

मोवषद्-रूऩभ ्अननदेश्मं दधाय-ऩयभाभतुभ ्॥

श्रीधय् ॒ तद् रूऩं वणिमनत ऩञ्ज्चर्ब् । पे्रऺणीमभ ्उत्ऩरभ ्इव श्माभभ ्। सवेष्व ्अवमवेषु सुन्दयभ ्। सभानमो् कणिमोय ्आबयणे मन्स्भन ्। सुकऩोरं च तद् उत्कृष्ट-नार्सकं चाननं मन्स्भन ्॥४२॥

िभ-सन्दबि् ॒ एतन्स्भन्न ्इनत षट्कभ ्॥४२॥

ववश्वनाथ् ॒ अननदेश्मं ननदेष्टंु वणिनमतुभ ्अशक्मभ ्॥४२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४३ ॥

पे्रऺणीमोत्ऩर-श्माभं सवािवमव-सुन्दयभ ्।

सभान-कणािबयणं सुकऩोरोन्नसाननभ ्॥

श्रीधय् ॒ नव-मौवन-ननवृित्तमो् स्तनमोय ्बायेण च कृशभ ्उदयं मन्स्भन ्॥४३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४४ ॥

नव-मौवन-ननवृित्त- स्तन-बाय-कृशोदयभ ्।

भुखाभोदानुयक्तार्र- झङ्खकायोद्ववग्न-रोचनभ ्॥

श्रीधय् ॒ सुष्ठु ग्रीवा मन्स्भन,् कण्ठे आबयणं मन्स्भंस ्तच ्च तच ्च । शोबना ग्रीवा मेन तत ्कण्ठाबयणं मन्स्भन्न ्इनत वा । सुबुजमोय ्अङ्खगदाभमां बूवषतभ ्॥४४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नव-मौवनेन हेतुना नन्शेषेण वतृ्तौ वतुिरो मौ स्तनौ तमोय ्बायेणैव कृशभ ्उदयं मस्म तत ्॥४४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४५-४६ ॥

त्रफित ्सुकेश-बायेण भाराभ ्उत्पुल्र-भन्ल्रकाभ ्।

सुग्रीव-कण्ठाबयणं सु-बुजाङ्खगद-बूवषतभ ्॥

ववयजाम्फय-संवीत- ननतम्फ-द्वीऩ-शोबमा ।

काञ्ज्च्मा प्रववरसद्-वल्गु- चरच-्चयण-नूऩुयभ ्॥

श्रीधय् ॒ ववयजाम्फयेण संवीतो ननतम्फ एव द्वीऩो ववशारत्वात ्तत्र शोबा मस्मास ्तमा काञ्ज्च्मा प्रकषेण ववरसत ्। वल्गु मथा बवत्म ्एवं चरतोश ्चयणमोय ्नूऩुये मन्स्भन ्॥४५॥

िभ-सन्दबि् ॒ उद्ीऩमन ्भुहुय ्इनत ईश्वये इनत ऩूवेणान्वम् ॥४६॥

ववश्वनाथ् ॒ स्व-केश-बायेण सह ववयजाम्फय-संवीते ननतम्फ-रूऩे द्वीऩे शोबा मतस ्तमा काञ्ज्च्मा प्रववरसत,् वल्गु चरतोश ्चयणमोय ्नूऩुये मत्र तत ्॥४५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.८.४७ ॥

सव्रीड-न्स्भत-ववक्षऺप्त- िू-ववरासावरोकनै् ।

दैत्म-मूथऩ-चेत्सु काभभ ्उद्ीऩमन ्भुहु् ॥

श्रीधय् ॒ स-व्रीडेन न्स्भतेन सह ववक्षऺप्ता कन्म्ऩता मा िूस ्तस्मा ववरासेन सह मान्म ्अवरोक्रकतानन तैय ्दैत्म-मूथ-ऩानां चेतस्सु भुहु् काभभ ्उद्ीऩमत ्॥४७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ स-व्रीडेन न्स्भतेन सह ववशेषत् क्षऺप्ता चार्रता मा िूस ्तस्मा ववरासेन सह मान्म ्अवरोकानन तै् ॥४७॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे अष्टभो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

अभतृ-भथने अष्टभो’ध्माम् ।

॥ ८.८ ॥

(८.९)

नवभो’ध्माम्

अभतृ-भथने

॥ ८.९.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

ते’न्मोन्मतो’सुया् ऩातं्र हयन्तस ्त्मक्त-सौहृदा् ।

क्षऺऩन्तो दस्मु-धभािण आमान्तीं ददृशु् न्स्त्रमभ ्॥

श्रीधय् ॒

नवभे भोदहतैय ्दैत्मैय ्अवऩते’भतृ-बाजने ।

तद् वञ्ज्चनेन देवेभमो’भतंृ दत्तं तमेमिते ॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

भोदहता वन्ञ्ज्चता दैत्मा् ऩानमतास ्त्व ्अभतंृ सुया् ।

भोदहन्मा नवभे याहोश ्चिेण च्छेद उच्मते ॥॒ो॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२ ॥

अहो रूऩभ ्अहो धाभ अहो अस्मा नवं वम् ।

इनत ते ताभ ्अर्बरतु्म ऩप्रच्छुय ्जात-हृच-्छमा् ॥

श्रीधय् ॒ अहो रूऩं सौन्दमिं धाभ द्मुनतय ्इनत वदन्त् का त्वभ ्? इत्म-्आदद ऩप्रच्छु् ॥२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.३ ॥

का त्वं कञ्ज्ज-ऩराशाक्षऺ कुतो वा क्रकं चचकीषिर्स ।

कस्मार्स वद वाभोर भर्थ्नतीव भनांर्स न् ॥

श्रीधय् ॒ भर्थ्नन्तीव ऺोबमन्तीव ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कस्मावऩ कस्म कन्मार्स ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.४ ॥

न वमं त्वाभयैय ्दैत्मै् र्सद्ध-गन्धवि-चायणै् ।

नास्ऩषृ्ट-ऩूवािं जानीभो रोकेशैश ्च कुतो नरृ्ब् ॥

श्रीधय् ॒ कस्मासीत्म ्अमुक्तभ ्उक्तभ ्अस्भार्ब ,् मतस ्त्वं न केनचचद् बुक्त-ऩूवेत्म ्आहु्—नेनत द्वाभमाभ ्। त्वा त्वाभ ्अभयाददर्बय ्अस्ऩषृ्ट-ऩूवािं न जानीभ इनत न, अवऩ तु जानीभ एव ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अभयाददर्बय ्अस्ऩषृ्ट-ऩूवाि वमं न जानीभ इनत न, अवऩ तु जानीभ एवेनत । नन्व ्अमभ ्अत्र स्वमंवयाथिभ ्अत्रामातासीनत फुद्ध्मते इनत बाव् ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.५ ॥

नूनं त्वं ववचधना सुिू् पे्रवषतार्स शयीरयणाभ ्।

सवेन्न्रम-भन्-प्रीनत ंववधातंु सघणेृन क्रकभ ्॥

श्रीधय् ॒ आस्ताभ ्इदं, त्वद्-दशिनं त्व ्ईश्वयेणैव संऩाददतभ ्इत्म ्आहु्—नूनभ ्इनत । सवेन्न्रमाणां च भनसश ्च प्रीनत ंववधातंु स-घणेृन पे्रवषतार्स क्रकभ ्, वा मदृच्छमागतार्स ? नैवभ,् नूनं पै्रवष तैवेत्म ्अथि् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ नूनभ ्इनत । तै् तत्र क्रकभ-्ऩदस्म सन्देह-वाचचत्वेनोबम-कोदट-स्ऩर्शित्वाद् उबमत्र सम्फन्ध् ॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ क्रकभ ्अस्भाकं तद्-अर्बप्राम-फुफूत्समा तद्-दशिनाददनैव तावद् वमं कृताथाि अबूभेत्म ्आहु—्

नूनभ ्इनत ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.६ ॥

सा त्वं न् स्ऩधिभानानाभ ्एक-वस्तुनन भानननन ।

ऻातीनां फद्ध-वैयाणां शं ववधत्स्व सुभध्मभे ॥

श्रीधय् ॒ बेदो ववग्रहो मथा न बवेत ्तथा ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत्र तस्मा् िोधाववष्कायभ ्आरक्ष्म तमा भोदहतत्वेन ववश्रभम च प्रस्तावान्तयं रक्ष्मीकृत्माहु्—सा त्वं न इनत ॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, त्वमा स्वार्बपे्रतं ऩश्चाद् ववधेमं सम्प्रत्म ्अस्भद्-अर्बप्रामं सपरीकुव ्ि इत्म ्आहु्—सा त्वभ ्इनत द्वाभमाभ ्॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.७ ॥

वमं कश्मऩ-दामादा िातय् कृत-ऩौरषा् ।

ववबजस्व मथा-न्मामं नैव बेदो मथा बवेत ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववबजस्व अस्भभमभ ्इनत शेष् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.८ ॥

इत्म ्उऩाभन्न्त्रतो दैत्मैय ्भामा-मोवषद्-वऩुय ्हरय् ।

प्रहस्म रचचयाऩाङ्खगैय ्ननयीऺन्न ्इदभ ्अब्रवीत ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.९ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

कथं कश्मऩ-दामादा् ऩंुश्चल्मां भनम सङ्खगता् ।

ववश्वासं ऩन्ण्डतो जातु कार्भनीषु न मानत दह ॥

श्रीधय् ॒ सङ्खगता अनुसतृा् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कश्मऩस्म दामादा् ऩुत्रा इनत वऩतास्भाकभ ्ऋवषय ्मूमं कथभ ्एवं कार्भनो’बूतेनत तान ्भोहनमतंु ऩरयहासो व्मन्ञ्ज्जत् । सत्मं वमं स्त्री-जानत-भाते्रणैव बावैय ्वईश्कतुिभ ्अशक्मा् बवत्मा् ऩयभ-शुद्ध-स्वरूऩामास ्तु स्वऩावव्मेणैव वमं ववन्जता वतािभहे इनत चेत ्तत्राह ऩंुश्चल्माभ ्इनत । हन्त हन्त बवत्मा ननष्काभत्वस्मावचध् क्रकं स्तुभहे । मतस ्त्वभ ्आफाल्मभ ्अनारात-ऩुरष-गन्धावऩ स्वं गोऩमन्त्म ्एव खल्व ्

एवं बू्रषे । स्त्री-जानत् ऩंुश्चल्म ्अवऩ स्वं सतीभ ्एव प्रथमतीनत स्त्री-जानत-ववरऺण-स्वबावामै बवत्मै ननष्ऩकटामै सविस्वभ ्अवऩ ददत्साभहे इनत स्वगतोक्त्मा ववस्भम-न्स्तर्भत-दृष्टीस ्तान ्आरक्ष्माह ववश्वासभ ्इनत । बो् ऩन्ण्डत भनम ववश्वासं भा कुरत मद्म ्आत्भनां बरभ ्इच्छथेनत । बावो फाह्म् अभमन्तयस ्तु सविभ ्अहं ववऩयीत-रऺणमैव ब्रवीर्भ इनत ऩन्ण्डता बवन्तो ऻात्वा मद् उचचतं तत ्कुविन्तु इनत बाव् । ऩूवित्र उत्तयत्रावऩ आभमन्तयो ध्वननय ्एवभ ्एव ऻेम् । कार्भनीष्व ्इनत मद्मप्म ्अहं मुष्भद्-अनुबवेन शुदै्धव बवार्भ तद् अवऩ मौवन-वत्त्वाद् आभमन्तय् काभो’नुभेम एव काभवत्त्वे स्त्रीत्वे च कार्भनी ऩनत-वऩत्राद्म-्आवयणाबावात ्स्वैरयण्म ्अवऩ कथं न बवाभीत्म ्अववश्वास्मैव सविथा बवनभय ्अहभ ्इनत बाव् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१० ॥

सारावकृाणां स्त्रीणां च स्वैरयणीनां सुय-द्ववष् ।

सख्मान्म ्आहुय ्अननत्मानन नूत्नं नूत्नं ववचचन्वताभ ्॥

श्रीधय् ॒ हे सुय-द्ववष् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ स्वैरयणीनां स्त्रीणां चेत्म ्अन्वम् ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ तत् क्रकभ ्इनत चेत ्शणृुत तत्त्वभ ्इत्म ्आह—शारेनत । शारावकृा् कवऩ-िोष्टु-श्वान इत्म ्अभय् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.११ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत ते क्ष्वेर्रतैस ्तस्मा आश्वस्त-भनसो’सुया् ।

जहसुय ्बाव-गम्बीयं ददशु ्चाभतृ-बाजनभ ्॥

श्रीधय् ॒ बावेन केनाप्म ्अर्बप्रामेण गम्बीयं मथा बवत्म ्एवं जहसु् ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क्ष्वेर्रतैय ्नभोददतै् । बावेनार्बप्रामेण गम्बीयभ ्अववदषुां दषु्प्रवेशं मथा स्मात ्तथा जहसु् । हे सवि-गुण-भन्ण्डते ! क्रकभ ्अस्भान ्ऩयीऺसे ? वमभ ्अववश्वार्सनो’ शुद्धान्त्-कयणा नैव बवाभस ्तद् इदभ ्अभतृ-करसं गहृाण । अस्भभमं ववबज्म देदह वा, वऩफ वा, क्वचचद् अन्मत्र क्षऺऩ वा, मथेच्छर्स तथा कुर । अस्भांस ्तु स्व-साद्गुण्म-यत्न-कृतान ्आत्भीमान ्एव जानीदह इनत बाव् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१२ ॥

ततो गहृीत्वाभतृ-बाजनं हरयय ्

फबाष ईषत-्न्स्भत-शोबमा चगया ।

मद्म ्अभमुऩेतं क्व च साध्व ्असाधु वा

कृतं भमा वो ववबजे सुधाभ ्इभाभ ्॥

श्रीधय् ॒ ईषत-्न्स्भतेन शोबा मस्मास ्तमा । भमा कृतं साधु वा असाधु मद्म ्अभमुऩेताङ्खगी-कुरत तदहि ववबजे ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ प्रभाणभ ्इमत्ता चचकीवषित-ऩमिवसानभ ्इत्म ्अथि् । तन ्नाववन्दन्तीत्म ्अप्रभाण-ववद् ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ मथा कृतं साधु वा असाधु मद्म ्अभमुऩेत अङ्खगीकुरथ । तथा ववबजे इनत स्वस्माहभ ्अनर्बऻत्वं जानाम्म ्अत् प्रथभभ ्एव वच्भीनत बाव् ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१३ ॥

इत्म ्अर्बव्माहृतं तस्मा आकण्मािसुय-ऩुङ्खगवा् ।

अप्रभाण-ववदस ्तस्मास ्तत ्तथेत्म ्अन्वभंसत ॥

श्रीधय् ॒ असुय-ऩुङ्खगवा दैत्म-शे्रष्ठा् । प्रभाणभ ्इमत्ताभ ्अजानन्त् ॥१३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१४-१५ ॥

अथोऩोष्म कृत-स्नाना हुत्वा च हववषानरभ ्।

दत्त्वा गो-ववप्र-बूतेभम् कृत-स्वस्त्ममना द्ववजै् ॥

मथोऩजोषं वासांर्स ऩरयधामाहतानन ते ।

कुशेषु प्राववशन ्सवे प्राग-्अगे्रष्व ्अर्बबूवषता् ॥

श्रीधय् ॒ मथोऩजोषं मथा-प्रीनत । अहतस्म रऺणभ—्

अहतं मन्त्र-ननभुिक्तभ ्उक्तं वास् स्वमम्बुवा ।

शस्तं तन ्भाङ्खगर्रकेषु तावन ्भाते्र न सविदा ॥ इनत ।

प्राग ्अगे्रषु कुशेषु ववववशु् ॥१४-१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अथेनत अभतृ-ऩान-रूऩ-भङ्खगर-कृत्मथाथिं प्रथभभ ्एवोऩोष्म न्स्थतास ्ते ऩयस्ऩय-वववाद-भध्म एव भोदहनी-दशिन-वचन-प्रनतवचनाद्म-्अनन्तयं कृत-स्नाना मथोऩजोषं मथा-प्रीनत । आहतस्म रऺणभ—्

अहतं मन्त्र-ननभुिक्तभ ्उक्तं वास् स्वमम्बुवा ।

शस्तं तन ्भाङ्खगर्रकेषु तावन ्भाते्र न सविदा ॥ इनत ।

प्राग ्कुरेषु प्राग ्अग्र-कुशेषु ॥१४-१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१६-१७ ॥

प्राङ्ख-भुखेषूऩववष्टेषु सुयेषु ददनतजेषु च ।

धूऩाभोददत-शारामांजुष्टामां भाल्म-दीऩकै् ॥

तस्मां नयेन्र कयबोरय ्उशद्-दकूुर-

श्रोणी-तटारस-गनतय ्भद-ववह्वराऺी ।

सा कूजती कनक-नूऩुय-र्शन्ञ्ज्जतेन

कुम्ब-स्तनी करस-ऩाणणय ्अथावववेश ॥

श्रीधय् ॒ धूऩैय ्आभोददतामां सुयबी-कृतामां शारामाभ ्॥१६॥

अथ तस्मां शारामां हे नयेन्र सा करश-ऩाणणय ्आवववेश । कथं-बूता ? भणण-फन्धाद् आ-कननष्ठं कयस्म कयबो फदह् इनत । कयब-सदृशौ सुवतृ्ताव ्ऊरू मस्मा् सा । उशत ्कभनीमं दकूुरं मन्स्भंस ्तेन श्रोणी-तटेन ववशारमा श्रोण्मा अरसा भन्दा गनतय ्मस्मा् । ऩाठान्तये कयब-सदृशमोय ्ऊवोय ्रसद् दकूुरं मस्मा् सा चासौ श्रोणी-तटेनारस-गनतश ्च । भदेन ववह्वरे अक्षऺणी मस्मा् ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कयबोरय ्उशद्-दकूुरा कयबोर-रसद्-दकूुरेनत ऩाठ-द्वमभ ्। भणण-फन्धाद् आकननष्ठं कयस्म कयबो फदहय ्इत्म ्अभय् ॥१६-१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१८ ॥

तां श्री-सखीं कनक-कुण्डर-चार-कणि-

नासा-कऩोर-वदनां ऩय-देवताख्माभ ्।

संवीक्ष्म सम्भुभुहुय ्उन्त्स्भत-वीऺणेन

देवासुया ववगर्रत-स्तन-ऩदट्टकान्ताभ ्॥

श्रीधय् ॒ तां चश्रम् सखीं संवीक्ष्म देवासुया् संभुभुहु् । कथं-बूताभ ्? कनक-भमे कुण्डरे मस्मा् सा चासौ चायव् कणािदमो मस्मा् सा च ताभ ्। ववगर्रत् स्रस्त् स्तन-ऩदट्टकामा अन्तो मस्मा् ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ श्री-सखीं चश्रमो रक्ष्म्मा् सखावऩ तदानीं सख्म ्एवाबूत ्। ऩंु-जानत-भध्मे मथा नायामण् सुन्दयस ्तथैव स्त्री-जानत-भध्मे अहभ ्एवानत-सुन्दयीनत भाहं कृथा् । स्त्री-जाताव ्अप्म ्अहभ ्एव ऩयभ-सुन्दयीनत तां ऻाऩनमतुभ ्इवेनत बाव् । कनक-कुण्डरा चासौ चार-कणािद्मा चेनत ताभ ्॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.१९ ॥

असुयाणां सुधा-दानं सऩािणाभ ्इव दनुिमभ ्।

भत्वा जानत-नशंृसानां न तां व्मबजद् अच्मुत् ॥

श्रीधय् ॒ एवं तान ्भोहनमत्वा मत ्कृतवांस ्तद् आह त्रत्रर्ब् । असुयाणां सुधादानं सऩािणां ऺीय-दानभ ्इव दनुिमभ ्अन्माय्मं भत्वा तां सुधां तेभमो न व्मबजत ्। अमं बाव्—दैत्मैय ्भदीमं साध्व ्असाधु वा सविभ ्अनुभतभ ्एव, अतो भद्-बक्तान ्देवान ्एव सुधां ऩामनमष्मार्भ । क्रकं च, तैय ्मथा-न्मामं ववबजस्वेत्म ्उक्तभ,् न चैतेभमो जात्मैव िूयेभमो दानं न्माय्मभ,् अतस ्तेभम् सुधां न दद्माभ ्इनत ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न तां व्मबजद् इनत दैत्मैय ्मथा-न्मामं ववबजस्वेनत उक्तभ ्। अतो न्मामश ्चामभ ्एवेनत बाव् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२० ॥

कल्ऩनमत्वा ऩथृक् ऩङ्खक्तीय ्उबमेषां जगत-्ऩनत् ।

तांश ्चोऩवेशमाभ ्आस स्वेषु स्वेषु च ऩङ्खन्क्तषु ॥

श्रीधय् ॒ ऩञ्ज्क्ती् ऩथृग ्ववववक्ता् कल्ऩनमत्वा ववधाम । तासु ऩङ्खन्क्तषु स्वेषु स्वेषु तत ्सभ-जातीमेषु तांश ्चासुयान ्अवऩ प्रतायणाथिभ ्एवोऩवेशमाभ ्आस ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ कल्ऩनमत्वेनत तांश ्च देवासुयान ्ऩयस्ऩयभ ्अर्बभुखान ्इनत ऻेमभ ्॥२०॥

ववश्वनाथ् ॒ स्वेषु स्वेषु इनत ऩङ्खन्क्तषु भह्द्मे मा मा् ऩङ्खक्तमो मेषां मेषां स्वानन धन-रूऩाणण स्मुस ्तेषु स्वेषु सत्त्व-ववर्शष्टासु ऩङ्खन्क्तष्व ्इत्म ्अथि् ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२१ ॥

दैत्मान ्गहृीत-करसो वञ्ज्चमन्न ्उऩसञ्ज्चयै् ।

दयू-स्थान ्ऩाममाभ ्आसजया-भतृ्मु-हयां सुधाभ ्॥

श्रीधय् ॒ उऩसञ्ज्चयैय ्फहु-भान-वप्रम-वाक्माददना तान ्अनतिम्मानतिम्म गभनै् दयू-स्थान ्अवऩ देवान ्॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ वञ्ज्चमन ्तर-स्थं साय-बागं बवद्भम् सवित् शे्रष्ठेभमो दास्माभीनत प्रतायमन ्॥२१॥

ववश्वनाथ् ॒ उऩ ननकटे ननकटे एव सञ्ज्चयै् सञ्ज्चयणैय ्िू-बङ्खचग-नेत्र-न्स्भत-व्रीडा-भुखाधािच्छादन-नूऩुयादद-बूषण-वसन-सञ्ज्चारन-ऩूविकैश ्चयण-सञ्ज्चरनै् क्रकन्ञ्ज्चन-्भात्र-प्रदानेन दयूस्थानां देवानाभ ्उत्कण्ठां ननवत्मि सम्ऩूणिभ ्अस्भान ्एव ऩामैष्मतीनत प्रत्मामनै् वञ्ज्चमन्न ्इनत अस्भार्ब् श्रोत्र-नेत्र-भनोर्बय ्मद् इदभ ्अभतंृ ऩीमते इतो’चधकं साभुरभ ्अभतंृ न बववष्मतीनत तद् अरं तेन एतस्मा आनुकूल्मभ ्एवाकाङ्खऺणीमभ ्इत्म ्अवऩ तेषां भनर्स ववचायं प्राऩमाभासेनत बाव् । दयू-स्थान ्देवान ्॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२२ ॥

ते ऩारमन्त् सभमभ ्असुया् स्व-कृतं नऩृ ।

तूष्णीभ ्आसन ्कृत-स्नेहा् स्त्री-वववाद-जुगुप्समा ॥

श्रीधय् ॒ तमा कृत् स्नेहो मेषु । न्स्त्रमा सह वववादस्म जुगुप्समा ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ सभमं प्रनतऻाभ ्॥२२॥

ववश्वनाथ् ॒ सभमं साध्व ्असाधु वा मथा-सुखं ववबजस्वेनत ननमभं, न्स्त्रमा सह वववादस्म जुगुप्समा ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२३ ॥

तस्मां कृतानतप्रणमा् प्रणमाऩाम-कातया् ।

फहु-भानेन चाफद्धा नोचु् क्रकञ्ज्चन वववप्रमभ ्॥

श्रीधय् ॒ कृतो’नत-प्रणम् स्नेहो मै् । प्रणमाऩामेन कातया बीता् । एते तावत ्कृऩणा् ऩूविं क्रकन्ञ्ज्चत ्वऩफन्तु, मूमं तु धीया् ऺणं प्रतीऺध्वभ ्इत्म-्आदद-फहु-भानेनाफद्धा ननमन्न्त्रता् सभम-ऩारनाददर्ब् षड्र्बय ्एतै् क्रकन्ञ्ज्चद् अवऩ नोचु्, क्रकन्तु तूष्णीभ ्आसन ्॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ एते तावत ्कृऩणा् ऩूविं क्रकन्ञ्ज्चत ्वऩफन्तु, मूमं तु वीया् ऺणं प्रतीऺध्वभ ्इत्म-्आदद-फहु-भानेन वा फद्धा ननमन्न्त्रता् । सभम-ऩारनाददर्ब् षड्र्बय ्एतै् कायणैय ्अवप्रमभ ्अवऩ क्रकन्ञ्ज्चद् अवऩ नोचु ,् क्रकन्तु तूष्णीभ ्एवासन ्॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२४ ॥

देव-र्रङ्खग-प्रनतच्छन्न् स्वबािनुय ्देव-संसदद ।

प्रववष्ट् सोभभ ्अवऩफच ्चन्राकािभमां च सूचचत् ॥

श्रीधय् ॒ देव-ऩङ्खक्तौ चन्राकि मोय ्भध्मे प्रववष्ट् सोभभ ्अभतृभ ्अवऩफत ्॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तद् एव भोदहनी-भूत्माि बगवता सवि एव दैत्मा भोह्á वन्ञ्ज्चता् क्रकन्तु सद्मो’प्म ्अभतृ-भदहभ-ऻाऩनाथिभ ्एक् स्वबािनुय ्न भोदहत ,् स च सहसैव भोदहन्म-्अर्बप्रामं ऻात्वा देव-ऩङ्खन्क्तषु प्रववष्ट इत्म ्आह देव-र्रङ्खगेनत । अत एव देवास ्तं प्रथभं ऩरयचेतंु न शेकु् । उऩववष्टे तु चन्राकािभमाभ ्ऩरयचचतो’वऩ तद्-बमात ्इतो’न्मत्र ऩङ्खक्ताव ्उऩववशेनत वक्तंु नाशक्मतेनत ऻेमभ ्। मदा तु सोभभ ्अभतंृ प्राप्तभ ्एवावऩफत ्तदासुयो’साव ्इनत िू-बङ्खग्मा सूचचत् ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२५ ॥

चिेण ऺुय-धायेण जहाय वऩफत् र्शय् ।

हरयस ्तस्म कफन्धस ्तु सुधमाप्राववतो’ऩतत ्॥

श्रीधय् ॒ हरयस ्तस्म र्शयो जहाय । अप्राववतो’संस्ऩषृ्ट् ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ कफन्धो’ऩतद् इनत केतुस ्तु च्छामा-ग्रह एव, न तु कफन्ध-रूऩ इत्म ्अर्बप्राम् ॥२५॥

ववश्वनाथ् ॒ हरयय ्अन्जत-रूऩी र्शयो जहाय । आ ईषत ्प्राववत् ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२६ ॥

र्शयस ्त्व ्अभयतां नीतभ ्अजो ग्रहभ ्अचीकॢऩत ्।

मस ्तु ऩविणण चन्राकािव ्अर्बधावनत वैय-धी् ॥

श्रीधय् ॒ ग्रहं सूमािदद-वद् ग्रहत्वाचधकारयणभ ्॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अभयतां नीतभ ्अभतृ-ऩान-प्रबावात ्भयण-शून्मतां प्राप्तभ ्इनत । अभतृ-प्रबावो दर्शित् । अजो ब्रह्भा ग्रहं सूमािददकभ ्इव ग्रहत्वाचधकायवन्तभ ्॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२७ ॥

ऩीत-प्रामे’भतेृ देवैय ्बगवान ्रोक-बावन् ।

ऩश्मताभ ्असुयेन्राणां स्वं रूऩं जगहेृ हरय् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२८ ॥

एवं सुयासुय-गणा् सभ-देश-कार-

।हेत्व-्अथि-कभि-भतमो’वऩ परे ववकल्ऩा् ।

तत्राभतंृ सुय-गणा् परभ ्अञ्ज्जसाऩुय ्

मत-्ऩाद-ऩङ्खकज-यज्-श्रमणान ्न दैत्मा् ॥

श्रीधय् ॒ हरय-बक्तानाभ ्एवोद्मभ् परनत, नान्मेषाभ ्इत्म ्एवभ ्आख्मान-तात्ऩमिभ ्आह, एवभ ्इनत । सभा देशादमो मेषाभ ्। हेतुय ्भन्दयादर् । अथि् सभुरे क्षऺप्तं वीरदादद । ववववध् कल्ऩ् परं केषान्ञ्ज्चन ्नेनत वैचच्मं मेषां ते । पर-वैषम्मवन्तो फबूवुय ्इत्म ्अथि् । तद् एवाह, तत्र तेषु मस्म ऩाद-ऩङ्खकज-यज्-श्रमणाद् देवा अभतंृ परभ ्आऩु् स एव सेव्म इत्म ्अथि् । मत ्तदोय ्ननत्म-संफन्धात ्॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ हेतु् साधकतभ ,् अथिस ्तद्-उऩमोचग-भात्रभ ्॥२८॥

ववश्वनाथ् ॒ रौक्रकक-हेतु-साम्मे’वऩ पर-प्रान्प्तय ्बन्क्तभताभ ्एव नान्मेषाभ ्इत्म ्एवाख्मान-तात्ऩमिभ ्आह—एवभ ्इनत । सभा देशादमो मेषां ते, देश् ऺीय-र्सन्धु् कारस ्तत-्तत-्ऺण-सभूह् हेतुय ्भन्थन-साधनं भन्दयादद् । अथि् सभुरे क्षऺप्तं वीरधादद कभि भथनं भनतय ्अभतृ-काभता । परे पर-प्रान्प्तय ्बवेन ्नवेनत ववक्रऩवन्त् । तत्र तमोय ्भध्मे सुय-गणा् परभ ्आऩु् । मत-्ऩादाश्रमणात ्दैत्मा न आऩु् मद्-आश्रमणाबावाद् इनत बाव् । स एव सेव्म इनत प्रकयणाथि् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.९.२९ ॥

मद् मुज्मते’सु-वसु-कभि-भनो-वचोर्बय ्

देहात्भजाददषु नरृ्बस ्तद् असत ्ऩथृक्त्वात ्।

तैय ्एव सद् बवनत मत ्क्रिमते’ऩथृक्त्वात ्

सविस्म तद् बवनत भूर-ननषेचनं मत ्॥

श्रीधय् ॒ एतद् एवोऩऩादमनत—मद् इनत । असु् प्राण् । वसु धनभ ्। प्राणाददर्बय ्देहात्भ-जाददषु नरृ्बय ्मद् मुज्मते । देहाद्म-्अथिं मत ्क्रिमत इत्म ्अथि् । तद् असद् व्मथिं बवनत । कुत् ? ऩथृक्त्वाद् बेदाश्रमत्वात ्। शाखा-ननषेचनवत ्। तैय ्एव प्राणाददर्बय ्ईश्वयोदे्शेन मत ्क्रिमते तत ्तु सत ्भहा-परं

बवनत । अऩथृक्त्वादीश्वयस्म सवित्रानुगतत्वात ्। तत्र दृष्टान्त ,् मत ्तयोय ्भूर-ननषेचनं तद् मथा सविस्म स्कन्ध-शाखादेय ्अवऩ बवतीनत । मद् वा, ल्मफ-्रोऩे ऩञ्ज्चम्मौ । ऩथृक्त्वं ऩमािरोच्म बेद-दृष्ट्मा देहाद्म-्उदे्शेन मत ्क्रिमते तद् असत ्। अऩथृक्त्वं ऩमािरोच्मेश्वय-दृष्ट्मा तैय ्एव तेष्व ्एव च मत ्क्रिमते तत ्सद् बवतीनत । शेषं सभानभ ्॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩुरषस्म तावद् अन्तय ्फदहश ्च कयणं गुण-भमभ ्एव । तद्-उभवमोय ्ऻान-क्रिममो् कथं नैगुिण्मभ ्? उच्मते—ऻान-क्रिमा-शक्ती तै्रगुण्म-कामि-प्राधान्मेन बवन्त्मौ गुण-भमत्वेनोच्मते । ऩयभेश्वय-प्राधान्मेन तु स्वतो गुणातीते एवेनत तेषां च तेषां च तत-्तद्-मुक्तभ ्एवेत्म ्आह—मद् मुज्मत इनत । नरृ्ब् कतृिर्ब् असु-प्रबनृतर्ब् कयणैय ्जामाददषु मत ्मुज्मते क्रिमते, तद् असत,् सवि-कार-सवि-वस्तु-व्मावऩ-ऩोषक-शन्क्तकं न बवतीनत नश्वयभ ्एव बवतीत्म ्अथि् । कुत् ? ऩथृक्त्वात ्। असु-प्रबतृीनां जामादीनां च स्वतस ्तादृश-शन्क्तय ्नास्त्म ्एव, ऺुर-शन्क्तत्वाद् इत्म ्अथि् । असु-प्रबनृतर्बय ्एव सविस्म भूर-ननषेचनं सन्तऩिणं मत ्क्रिमते, तत ्तु सविस्म बवनत । मत् सत ्सविदा सवि-वस्तु-ऩोषकं बवनत । कुत ?्

अऩथृक्त्वात,् सविदा सविस्मावऩ ऩोषकत्वाद् इत्म ्अथि् । जामादीनाभ ्एव ऩोषकं बवतीनत क्रकमद् ? इत्म ्अथि् । सविस्म भूरं श्री-बगवान ्एवेनत बाव् ।

ऩथृक्त्वात ्ऩयभात्भेतयाश्रमत्वात ्। अऩथृक्त्वात ्तद्-एकाश्रमत्वाद् इत्म ्अथि् । अत एव मुक्तभ ्एव ऻान-क्रिमान्त्भकामा हरय-बक्तेय ्ननगुिणत्वभ ्। ववशेषतस ्तस्मा गुण-सम्फन्धेन जन्भाबावश ्चङ्खगीकृत ,् न तु ब्रह्भ-ऻानस्मेव गुण-सम्फन्धेन जन्भ-बाव इत्म ्अतो’सौ बन्क्तस ्तस्मावऩ प्रीणनत्वादद-गुणैय ्उदाहृता ॥२९॥

ववश्वनाथ् ॒ तस्भात ्पर्रतभ ्आह मद् इनत । असव् प्राणा इन्न्रमाणण वसु धनभ ्असु-वस्व-्आददर्बय ्मद् देहाददषु मुज्मते ववननमुज्मते तद् असत ्। प्राणादीनां देहाद्म-्अथे मो ववननमोग् सो’साधुय ्इत्म ्अथि् । कुत् ऩथृक्त्वात ्शाखा-ननषेचनवत ्। भूरात ्शाखा र्बन्ना इनत फुद्ध्मा मथा भूरं ववहाम शाखा ननवषच्मन्ते, तथैव बगवन्तं ववहाम देहाद्मा् ऩरयचमिन्ते भूढै् । तैय ्एव असुवस्वाददर्बय ्मद् बगवनत क्रिमते अस्वादीनां बगवनत मो ववननमोग् स साधुय ्इत्म ्अथि् । कुत् अऩथृक्त्वात ्। भूर-ननषेचनवत ्। भूरात ्शाखा न र्बन्ना इनत फुद्ध्मा मथा भूरभ ्एव र्सच्मते तथैव बगवान ्एव ऩरयचमिते । तत-्ऩरयचयणं सविस्म ब्रह्भादद-स्तम्फ-ऩमिन्तस्मेत्म ्अथि् । मद् मस्भात ्तन-्भूर-ननषेचनभ ्॥२९॥

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे नवभो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे अभतृ-भथने

नवभो’ध्माम् ।

॥ ८.९ ॥

(८.१०)

अथ दशभो’ध्माम्

देवासुय-सङ्खग्राभो नाभ

॥ ८.१०.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत दानव-दैतेमा नाववन्दन्न ्अभतंृ नऩृ ।

मुक्ता् कभिणण मत्ताश ्च वासुदेव-ऩयाङ्खभुखा् ॥

श्रीधय् ॒

दशभे भत्सयाद् दैत्मैय ्आयर्ब्धे तु भधेृ सुयै् ।

दैत्म-भामा-ववषण्णेषु देवेष्व ्आववफिबौ हरय् ॥

तद् एवभ ्अभतृावान्प्तय ्नाबक्तानाभ ्इतीरयतभ ्।

बक्त-भत्सयत् प्राण- हानन् ऩुनय ्उदीमिते ॥

िभ-सन्दबि् ॒ मुक्ता मोग्मा् मत्ता् कृतमत्ना् ॥१॥

ववश्वनाथ् ॒

दशभे’न्तदहिते ववष्णौ दैत्मैय ्मुदे्ध प्रवनतिते ।

दैत्म-भामार्बबूतेषु सुयेष्व ्आववयबूद् धरय् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.२ ॥

साधनमत्वाभतंृ याजन ्ऩामनमत्वा स्वकान ्सुयान ्।

ऩश्मतां सवि-बूतानां ममौ गरड-वाहन् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ममाव ्अन्तदिधे ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३-४ ॥

सऩत्नानां ऩयाभ ्ऋवद्ध ंदृष्ट्वा ते ददनत-नन्दना् ।

अभषृ्मभाणा उत्ऩेतुय ्देवान ्प्रत्मुद्मतामुधा् ॥

तत् सुय-गणा् सवे सुधमा ऩीतमैचधता् ।

प्रनतसंमुमुधु् शस्तै्रय ्नायामण-ऩदाश्रमा् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५ ॥

तत्र दैवासुयो नाभ यण् ऩयभ-दारण् ।

योधस्म ्उदन्वतो याजंस ्तुभुरो योभ-हषिण् ॥

श्रीधय् ॒ यण् सङ्खग्राभ् । उदन्वत् सभुरस्म योधर्स तीये फबूव ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ यणो फबूव ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.६ ॥

तत्रान्मोन्मं सऩत्नास ्ते संयर्ब्ध-भनसो यणे ।

सभासाद्मार्सर्बय ्फाणैय ्ननजघ्नुय ्ववववधामुधै् ॥

श्रीधय् ॒ अन्मोन्मं सभासाद्म ननजघ्नु् ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.७ ॥

शङ्खख-तूमि-भदृङ्खगानां बेयी-डभरयणां भहान ्।

हस्त्म-्अश्व-यथ-ऩत्तीनां नदतां ननस्वनो’बवत ्॥

यचथनो यचथर्बस ्तत्र ऩन्त्तर्ब् सह ऩत्तम् ।

हमा हमैय ्इबाश ्चेबै् सभसज्जन्त संमुगे ॥

उष्रै् केचचद् इबै् केचचद् अऩये मुमुधु् खयै् ।

केचचद् गौय-भुखैय ्ऋऺैय ्द्वीवऩर्बय ्हरयर्बय ्बटा् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.१०-१२ ॥

गधैृ्र् कङ्खकैय ्फकैय ्अन्मे श्मेन-बासैस ्नतर्भङ्खचगरै् ।

शयबैय ्भदहषै् खड्गैय ्गो-वषैृय ्गवमारणै् ॥

र्शवार्बय ्आखुर्ब् केचचत ्कृकरासै् शशैय ्नयै् ।

फस्तैय ्एके कृष्ण-सायैय ्हंसैय ्अन्मे च सूकयै् ॥

अन्मे जर-स्थर-खगै् सत्त्वैय ्ववकृत-ववग्रहै् ।

सेनमोय ्उबमो याजन ्ववववशुस ्ते’ग्रतो’ग्रत् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ फस्तैश ्छागै् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.१३-१५ ॥

चचत्र-ध्वज-ऩटै याजन्न ्आतऩतै्र् र्सताभरै् ।

भहा-धनैय ्वज्र-दण्डैय ्व्मजनैय ्फाहि-चाभयै् ॥

वातोदू्धतोत्तयोष्णीषैय ्अचचिर्बिय ्वभि-बूषणै् ।

स्पुयनभय ्ववशदै् शस्तै्र् सुतयां सूमि-यन्श्भर्ब् ॥

देव-दानव-वीयाणां ध्वन्जन्मौ ऩाण्डु-नन्दन ।

येजतुय ्वीय-भारार्बय ्मादसाभ ्इव सागयौ ॥

श्रीधय् ॒ चचत्र-ध्वज-ऩटाददर्बश ्च वीयाणां भारार्बश ्च यान्जर्बय ्देव-दानव-वीयाणां ध्वन्जन्मौ मादसां भारार्ब् सागयाव ्इव येजतुय ्इनत त्रमाणाभ ्अन्वम् । मादोर्बय ्इनत वा । र्सतैय ्अभरैय ्आतऩतै्रश ्च । फाहैश ् चाभयैश ्च व्मजनैश ्च ॥१३॥ वातेनोदू्धतैय ्उत्तयीमैय ्उष्णीषैश ्च सूमि-यन्श्भर्ब् सुतयां स्पुयनभ् ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ चचत्रध्वजैय ्इनत त्रत्रकभ ्। व्मजनाददर्ब् कथम्बूतै् ? अचचिर्बि् कृत्वा स्पुयनभ् । सूमि-यन्श्भर्बस ्तु सुतयां स्पुयनभय ्इत्म ्अन्वम् । एवभ ्एवार्बपे्रतं तैय ्अवऩ । ऩाठस्मा’स्म दगुिभत्वाद् एव ऩाठान्तयाणण कन्ल्ऩतानन रक्ष्मन्ते, ऩयस्ऩयं ववगीतानन ॥१३॥

ववश्वनाथ् ॒ वातेनोदू्धतैय ्उत्तयैय ्उत्तयीमैय ्उष्णीषैश ्चाचचिर्बय ्अचचिष्भनभ् सूमिस्म यन्श्भर्ब् सुतयां स्पुयनभ् । ध्वन्जन्मौ सेने । मादसां भारार्ब् सागयाव ्इव ॥१३-१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.१६ ॥

वैयोचनो फर्र् सङ्खख्मे सो’सुयाणां चभू-ऩनत् ।

मानं वैहामसं नाभ काभ-गं भम-ननर्भितभ ्॥

श्रीधय् ॒ असुयाणां मा चभूस ्तस्मा् ऩनत् स फर्रय ्मानभ ्आन्स्थत् ॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ वैयोचन इनत त्रत्रकभ ्॥१६॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.१७-१८ ॥

सवि-साङ्खग्रार्भकोऩेतं सवािश्चमिभमं प्रबो ।

अप्रतक्मिभ ्अननदेश्मं दृश्मभानभ ्अदशिनभ ्॥

आन्स्थतस ्तद् ववभानाग्र्मं सवािनीकाचधऩैय ्वतृ् ।

फार-व्मजन-छत्राग्र्मै येजे चन्र इवोदमे ॥

श्रीधय् ॒ उदमे उदम-चगरय-र्शखये न्स्थतश ्चन्र इव येजे इनत त्रमाणाभ ्अन्वम् ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.१९-२४ ॥

तस्मासन ्सवितो मानैय ्मूथानां ऩतमो’सुया् ।

नभुचच् शम्फयो फाणो ववप्रचचन्त्तय ्अमोभुख् ॥

द्ववभूधाि कारनाबो’थ प्रहेनतय ्हेनतय ्इल्वर् ।

शकुननय ्बूतसन्ताऩो वज्रदंष्रो ववयोचन् ॥

हमग्रीव् शङ्खकुर्शया् कवऩरो भेघदनु्दरु्ब् ।

तायकश ्चिदृक् शुम्बो ननशुम्बो जम्ब उत्कर् ॥

अरयष्टो’रयष्टनेर्भश ्च भमश ्च त्रत्रऩुयाचधऩ् ।

अन्मे ऩौरोभ-कारेमा ननवातकवचादम् ॥

अरर्ब्ध-बागा् सोभस्म केवरं क्रेश-बाचगन् ।

सवि एते यण-भुखे फहुशो ननन्जिताभया् ॥

र्सहं-नादान ्ववभुञ्ज्चन्त् शङ्खखान ्दध्भुय ्भहा-यवान ्।

दृष्ट्वा सऩत्नान ्उन्त्सक्तान ्फरर्बत ्कुवऩतो बशृभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.२५ ॥

ऐयावतं ददक्-करयणभ ्आरूढ् शुशुबे स्व-याट् ।

मथा स्रवत-्प्रस्रवणभ ्उदमादरभ ्अहय-्ऩनत् ॥

श्रीधय् ॒ स्रवन्न्त प्रस्रवणानन मन्स्भन्न ्इनत भद-धाया-सादृश्मभ ्॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ स्रवन्न्त प्रस्रवणानन मन्स्भन्न ्इनत भद-धाया-सादृश्मभ ्॥२५॥

ववश्वनाथ् ॒ प्रस्रवणानन दान-जरा ननझियाश ्च ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.२६ ॥

तस्मासन ्सवितो देवा नाना-वाह-ध्वजामुधा् ।

रोकऩारा् सह-गणैय ्वाय्व-्अन्ग्न-वरणादम् ॥

श्रीधय् ॒ नाना-वाहनादीनन मेषां ते देवा असुयाश ्च र्भथो मुमुधु् ॥२६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.२७ ॥

ते’न्मोन्मभ ्अर्बसंसतृ्म क्षऺऩन्तो भभिर्बय ्र्भथ् ।

आह्वमन्तो ववशन्तो’गे्र मुमुधुय ्द्वन्द्व-मोचधन् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.२८ ॥

मुमोध फर्रय ्इन्रेण तायकेण गुहो’स्मत ।

वरणो हेनतनामुध्मन ्र्भत्रो याजन ्प्रहेनतना ॥

श्रीधय् ॒ द्वन्द्वान्म ्एवाह—मुमोधेनत सप्तर्ब् । अस्मत आस्मत,् अमुध्मतेत्म ्अथि् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अस्मत आस्मत अस्त्राणण चचऺेऩ ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.२९ ॥

मभस ्तु कारनाबेन ववश्वकभाि भमेन वै ।

शम्फयो मुमुधे त्वष्रा सववत्रा तु ववयोचन् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३०-३१ ॥

अऩयान्जतेन नभुचचय ्अन्श्वनौ वषृऩविणा ।

सूमो फर्र-सुतैय ्देवो फाण-ज्मेष्ठै् शतेन च ॥

याहुणा च तथा सोभ् ऩुरोम्ना मुमुधे’ननर् ।

ननशुम्ब-शुम्बमोय ्देवी बरकारी तयन्स्वनी ॥

श्रीधय् ॒ सूमो देव एक एव शतेन फर्र-सुतै् फाणो ज्मेष्ठो मेषां तै् । ननशुम्ब-शुम्बाभमां देवी ॥३०-३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ अऩयान्जतेनेनत ऩञ्ज्चकभ ्॥३०॥

ववश्वनाथ् ॒ सूमो देव एक एव शतेन फर्र-सुतै् ननशुम्ब-शुम्बाभमां देवी ब्रह्भ-ऩुतै्रय ्वर्सष्ठाद्मै् ॥३०-३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३२-३४ ॥

वषृाकवऩस ्तु जम्बेन भदहषेण ववबावसु् ।

इल्वर् सह वातावऩय ्ब्रह्भ-ऩुतै्रय ्अरयन्दभ ॥

काभदेवेन दभुिषि उत्करो भातरृ्ब् सह ।

फहृस्ऩनतश ्चोशनसा नयकेण शनैश्चय् ॥

भरतो ननवातकवचै् कारेमैय ्वसवो’भया् ।

ववश्वेदेवास ्तु ऩौरोभै ररा् िोधवशै् सह ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ ् न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ ब्रह्भ-ऩुतै्र् प्रजाऩनत-भुखै् । काभ-देवेनेनत तत-्स्थाने देवेन्रेण को’प्म ्अमं ननवेर्शत्, न तु स्वमं काभ्, तस्म स्कन्द-जन्भन् ऩूविभ ्एव बस्भी-कृतत्वात ्॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३५ ॥

त एवभ ्आजाव ्असुया् सुयेन्रा

द्वन्द्वेन संहत्म च मुध्मभाना् ।

अन्मोन्मभ ्आसाद्म ननजघ्नुय ्ओजसा

न्जगीषवस ्तीक्ष्ण-शयार्स-तोभयै् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३६ ॥

बुशुन्ण्डर्बश ्चि-गदन्ष्टि-ऩदट्टशै्

शक्त्म-्उल्भुकै् प्रास-ऩयश्वधैय ्अवऩ ।

ननन्स्तं्रश-बल्रै् ऩरयघै् सभुद्गयै्

सर्बन्न्दऩारैश ्च र्शयांर्स चचन्च्छदु् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ बूशुण्ड्म-्आदमो’स्त्र-ववशेषा् ॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३७ ॥

गजास ्तुयङ्खगा् सयथा् ऩदातम ्

सायोह-वाहा ववववधा ववखन्ण्डता् ।

ननकृत्त-फाहूर-र्शयोधयाङ्खरमश ्

नछन्न-ध्वजेष्वास-तनुत्र-बूषणा् ॥

श्रीधय् ॒ आयोहन्तीत्म ्आयोहास ्तै् सदहता अन्मे च वाहा् । ऩूविं तु केवरं गजादम उक्ता् । कथं-बूता् ?

ननकृत्ता फाह्व-्आदमो मेषाभ ्। नछन्नानन ध्वजादीनन मेषां ते ॥३७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आयोहन्तीत्म ्आयोहा फाह्मास ्तै् सदहता वाहा वाहना् । ईष्वासो धनु् तनुतं्र कवचभ ्॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३८ ॥

तेषां ऩदाघात-यथाङ्खग-चूणणिताद्

आमोधनाद् उल्फण उन्त्थतस ्तदा ।

येणुय ्ददश् खं द्मुभणण ंच छादमन ्

न्मवतितासक्ृ-सु्रनतर्ब् ऩरयप्रुतात ्॥

श्रीधय् ॒ तेषां देवादीनां ऩदाघातै् यथाङ्खगैश ्च चूणणिताद् आमोधनाद् यण-बूभेय ्उन्त्थतो येणुय ्ददश् स्वं द्मु-भणण ंच सूमिं छादमंस ्तद् एव स्वादेय ्न्मवतित । कथं-बूतात ्? असक्ृ-सु्रनतर्ब् यक्त-ऺयणै् ऩरयप्रुतात ्

र्सक्तात ्। मद् वा, ऩरयप्रवनाद् धेतोय ्न्मवतित । बावे क्त् । यक्त-धायाणां तत्ऩमिन्तभ ्उच्छरनाद् इत्म ्अथि् । प्रथभान्त-ऩाठे येणोय ्ववशेषणभ ्॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ चूणणिताच ्चूणॉबूतात ्आमोधनात ्सङ्खग्राभ-स्थानात ्उन्त्थतो येणुय ्न्मवतित । कीदृशात ्?

असक्ृ-सु्रनतबी यक्त-ऺयणै् ऩरयप्रुतात ्र्सक्तात ्। ऩरयप्रुत इनत येणु-ववशेषणभ ्। तदा च सूमि-ऩमिन्तं यक्तोच्छरनं ऻेमभ ्॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.३९ ॥

र्शयोर्बय ्उदू्धत-क्रकयीट-कुण्डरै ्

संयम्ब-दृन्ग्ब् ऩरयदष्ट-दच्छदै् ।

भहा-बुजै् साबयणै् सहामुधै ्

सा प्रास्ततृा बू् कयबोरर्बय ्फबौ ॥

श्रीधय् ॒ र्शयोर्बय ्भहा-बुजैश ्च कयब-सदृशैय ्ऊरर्बश ्च सा यण-बू् प्रकषेणास्ततृा सती फबौ । कथं बूतै् र्शयोर्ब् । उभतूान्म ्उत्ऩनततानन क्रकयीटानन कुण्डरानन च मेभमस ्तै् । संयम्ब-मुक्ता दृशो मेषु तै् । ऩरयदष्टा दच-्छदा ओष्ठा मेषु तै् ॥३९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रकषेण आस्ततृा आच्छाददता् ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४० ॥

कफन्धास ्तत्र चोत्ऩेतु् ऩनतत-स्व-र्शयो-ॱक्षऺर्ब् ।

उद्मतामुध-दोदिण्डैय ्आधावन्तो बटान ्भधेृ ॥

श्रीधय् ॒ ऩनततानन मानन स्व-र्शयांर्स तत्रत्मैय ्अक्षऺर्बस ्तै् ऩश्मन्त इत्म ्अथि् । उद्मतान्म ्आमुधानन मैस ्तैय ्दोय-्दण्डैय ्मुक्ता् ॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩनततानन मानन स्व-र्शयांर्स तत्रत्मैय ्अक्षऺर्ब् ऩश्मन्त् ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४१ ॥

फर्रय ्भहेन्रं दशर्बस ्त्रत्रर्बय ्ऐयावतं शयै् ।

चतुर्बिश ्चतुयो वाहान ्एकेनायोहभ ्आच्छिमत ्॥

श्रीधय् ॒ वाहानैय ्आवतऩाद् अयऺकान ्। आयोहं गजमन्तायभ ्आच्छिमद् ववव्माध ॥४१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वाहान ्ऐयावत-ऩाद-यऺकान ्, आयोहं गजमन्तायभ ्आच्छिमत ्इव्व्माध ॥४१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४२ ॥

स तान ्आऩतत् शिस ्तावनभ् शीर-वविभ् ।

चचच्छेद ननर्शतैय ्बल्रैय ्असम्प्राप्तान ्हसन्न ्इव ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४३ ॥

तस्म कभोत्तभं वीक्ष्म दभुिषि् शन्क्तभ ्आददे ।

तां ज्वरन्तीं भहोल्काबां हस्त-स्थाभ ्अन्च्छनद् धरय् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ दभुिषो’सहनो फर्र् ॥४३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४४-४५ ॥

तत् शूरं तत् प्रासं ततस ्तोभयभ ्ऋष्टम् ।

मद् मच ्छस्तं्र सभादद्मात ्सविं तद् अन्च्छनद् ववबु् ॥

ससजािथासुयीं भामाभ ्अन्तधािन-गतो’सुय् ।

तत् प्रादयुबूच ्छैर् सुयानीकोऩरय प्रबो ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ ऋष्टम् रयष्टी् ॥४५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४६ ॥

ततो ननऩेतुस ्तयवो दह्मभाना दवान्ग्नना ।

र्शरा् स-टङ्खक-र्शखयाश ्चूणिमन्त्मो द्ववषद्-फरभ ्॥

श्रीधय् ॒ टङ्खकवत ्तीक्ष्णागै्र् र्शखयै् सदहता् ॥४६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ टङ्खकवत ्तीक्ष्णै् र्शखयै् सह वतिभाना् ॥४६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४७ ॥

भहोयगा् सभुत्ऩेतुय ्दन्दशूका् सवनृ्श्चका् ।

र्सहं-व्मार-वयाहाश ्च भदिमन्तो भहा-गजा् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि ् भहोयगा इनत मुग्भकभ ्॥४७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४८ ॥

मातुधान्मश ्च शतश् शूर-हस्ता वववासस् ।

नछन्न्ध र्बन्धीनत वाददन्मस ्तथा यऺो-गणा् प्रबो ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.४९ ॥

ततो भहा-घना व्मोन्म्न गम्बीय-ऩरष-स्वना् ।

अङ्खगायान ्भुभुचुय ्वातैय ्आहता् स्तननमत्नव् ॥

श्रीधय् ॒ स्तननमत्नवश ्चाङ्खगायान ्भुभुचुय ्इत्म ्अनुषङ्खग् ॥४९॥

िभ-सन्दबि् ॒ स्तननमत्नव् घन-ववशेषाश ्च ॥४९॥

ववश्वनाथ् ॒ स्तननमत्नवो गजिनवन्त् ॥४९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५० ॥

सषृ्टो दैत्मेन सुभहान ्वन्ह्न् श्वसन-सायचथ् ।

सांवतिक इवात्मुग्रो ववफुध-ध्वन्जनीभ ्अधाक् ॥

श्रीधय् ॒ अधाक् आषि् । अधऺीद् इत्म ्अथि् ॥५०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अधाक् अधऺीद् ॥५०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५१ ॥

तत् सभुर उद्वेर् सवित् प्रत्मदृश्मत ।

प्रचण्ड-वातैय ्उदू्धत- तयङ्खगावति-बीषण् ॥

श्रीधय् ॒ उदू्धतैस ्तयङ्खगैय ्आवतैश ्च बीषण् ॥५१॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५२ ॥

एवं दैत्मैय ्भहा-भामैय ्अरक्ष्म-गनतबी यणे ।

सजृ्मभानासु भामासु ववषेदु् सुय-सैननका् ॥

श्रीधय् ॒ एवभ ्अन्मैश ्च दैत्मै् सजृ्मभानासु ॥५२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५३ ॥

न तत-्प्रनतववचध ंमत्र ववदयु ्इन्रादमो नऩृ ।

ध्मात् प्रादयुबूत ्तत्र बगवान ्ववश्व-बावन् ॥

श्रीधय् ॒ मत्र मदा । तत्र तदा । तैय ्ध्मात् सन ्॥५३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५४ ॥

तत् सुऩणािंस-कृताङ्खनर-ऩल्रव ्

वऩशङ्खग-वासा नव-कञ्ज्ज-रोचन् ।

अदृश्मताष्टामुध-फाहुय ्उल्रसच-्

िी-कौस्तुबानघ्मि-क्रकयीट-कुण्डर् ॥

श्रीधय् ॒ अष्टावामुध-मुक्ता फाहवो मस्म । श्रीश ्च कौस्तुबश ्च अनघ्मिं क्रकयीटं च कूण्डरे च उल्रसन्न्त श्री-कौस्तुबादीनन मन्स्भन ्॥५४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५५ ॥

तन्स्भन ्प्रववष्टे’सुय-कूट-कभिजा

भामा ववनेशुय ्भदहना भहीमस् ।

स्वप्नो मथा दह प्रनतफोध आगते

हरय-स्भनृत् सवि-ववऩद्-ववभोऺणभ ्॥

श्रीधय् ॒ असुयाणां कूट-कभि भन्त्रादद-प्रमोगस ्तस्भाज ्जाता् । भदहना भदहम्ना । हये् स्भनृतय ्एव सवािसां ववऩदां भोऺण-रूऩा क्रकभ ्उत हये् प्रवेश इत्म ्अथि् ॥५५॥

िभ-सन्दबि् ॒ हरय-स्भनृतय ्इनत ऩाठ् सवित्र । हयेय ्इनत तु टीकामां दृश्मते ॥५५॥

ववश्वनाथ् ॒ भदहना भदहम्ना ॥५५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५६ ॥

दृष्ट्वा भधेृ गरड-वाहभ ्इबारय-वाह

आववध्म शूरभ ्अदहनोद् अथ कारनेर्भ् ।

तर ्रीरमा गरड-भून्ध्नि ऩतद् गहृीत्वा

तेनाहनन ्नऩृ सवाहभ ्अरयं ्मधीश् ॥

श्रीधय् ॒ इबारय-वाह् र्सहं-वाह् । अदहनोच ्चचऺेऩ । रीरमैव तद् गहृीत्वा अहनद् अहन ्। हे नऩृ ॥५६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ इबारय-वाह् र्सहं-वाह् । आववध्म कम्ऩá् ऩतद् एव शूरं वाभ-हस्तेन गहृीत्वा तेनैवाहनत ्अहन ्॥५६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१०.५७ ॥

भारी सुभाल्म ्अनतफरौ मुचध ऩेततुय ्मच-्

चिेण कृत्त-र्शयसाव ्अथ भाल्मवांस ्तभ ्।

आहत्म नतग्भ-गदमाहनद् अण्डजेन्रं

तावच ्नछयो’न्च्छनद् अयेय ्नदतो’रयणाद्म् ॥

भध्व् ॒ कारनेम्म-्आदम् सवे हरयणा ननहता अवऩ ।

शुिेणोज्जीववता् सन्त् ऩुनस ्तेनैव ऩानतता् ॥ इनत च ॥५६-५७॥

श्रीधय् ॒ मस्म चिेण कृत्त-र्शयसौ ऩेततुस ्तं तथा-बूतभ ्अप्म ्आहत्म सङ्खघट्म अण्डजेन्रं गरडभ ्अहनत,् तं हन्तंु गदाभ ्उन्न्नन्म इत्म ्अथि् । आद्मो हरय् ॥५७॥

िभ-सन्दबि् ॒ हरयय ्इनत ऩाठ् सवित्र हयेय ्इनत तु टीकामां दृश्मते ॥५७॥

ववश्वनाथ् ॒ मच-्चिेण मस्म चिेण तं हरयभ ्आहत्म अण्डजेन्रं गरडभ ्अहनत,् मावत ्हन्तंु प्रववतेृ तावद् एव अन्च्छनत ्। आद्मो हरय् ॥५७॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे दशभो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे देवासुय-सङ्खग्राभो नाभ दशभो’ध्माम् ।

॥ ८.१० ॥

(८.११)

अथैकादशो’ध्माम्

देवासुय-मुदं्ध नाभ

॥ ८.११.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

अथो सुया् प्रत्मुऩरर्ब्ध-चेतस ्

ऩयस्म ऩंुस् ऩयमानुकम्ऩमा ।

जघ्नुय ्बशंृ शि-सभीयणादमस ्

तांस ्तान ्यणे मैय ्अर्बसंहता् ऩुया ॥

श्रीधय् ॒

एकादशे तु देवेषु दैत्म-घानतषु नायद् ।

देवान ्अवायमञ ्छुिो भतृान ्दैत्मान ्अजीवमत ्॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

एकादशे स-कोऩोन्क्तय ्इन्रो जम्बाददकान ्अहन ्।

नायदोक्त्मा मुद्ध-बङ्खगे शुिो दैत्मान ्अजीवमत ्॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२ ॥

वैयोचनाम संयर्ब्धो बगवान ्ऩाक-शासन् ।

उदमच्छद् मदा वज्रं प्रजा हा हेनत चुिुशु् ॥

श्रीधय् ॒ उदमच्छद् उन्न्नन्मे ॥२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३ ॥

वज्र-ऩाणणस ्तभ ्आहेदं नतयस्कृत्म ऩुय्-न्स्थतभ ्।

भनन्स्वनं सुसम्ऩन्नं ववचयन्तं भहा-भधेृ ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४ ॥

नटवन ्भूढ भामार्बय ्भामेशान ्नो न्जगीषर्स ।

न्जत्वा फारान ्ननफद्धाऺान ्नटो हयनत तद्-धनभ ्॥

श्रीधय् ॒ ननफद्धान्म ्अऺीणण मेषां तान ्फाराञ ्न्जत्वा नट् कऩट-वनृ्त्तय ्मथा तेषां धनं हयनत, तथा हे भूढ,

भामेशान ्अस्भाञ ्जेतुभ ्इच्छर्स ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ हे भूढ! भामेशानप्म ्अस्भान ्नट-तुल्मो’वऩ नट-मोग्मार्बय ्भामार्ब् क्रकं न्जगीषसीत्म ्अथि् । नटस ्तु तावन ्ननफद्धाऺान ्स्व-भाममावतृ-नेत्रान ्फारान ्तद्-ववद्मा-र्भर्थ्मात्व-दशिक-ववद्मा’नर्बऻान ्एव न्जगीषनत, न तु भामेशान ्इनत । ततो भूढ इनत बाव् ॥४॥

ववश्वनाथ् ॒ नटवद् इनत सोक्तं वववणृोनत । नटो दह फारान ्ननफद्धाऺान ्कृत्वा कऩटेन न्जत्वा तद्-धनं हयनत, तथैव क्रकभ ्अस्भान ्न्जगीषर्स ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.५ ॥

आररऺन्न्त भामार्बय ्उन्त्ससपृ्सन्न्त मे ददवभ ्।

तान ्दस्मून ्ववधुनोम्म ्अऻान ्ऩूविस्भाच ्च ऩदाद् अध् ॥

श्रीधय् ॒ भत-्प्रबावं शणृ्व ्इत्म ्आह—आररऺन्त्म ्आयोढुभ ्इच्छन्न्त । मे चोन्त्ससपृ्सन्त्म ्उल्रङ्खघनमतुभ ्इच्छन्न्त । भोऺभ ्इच्छन्तीत्म ्अथि् । अधो ववधुनोर्भ ऩातमार्भ ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ उन्त्ससपृ्सन्तीत्म ्अत्र भामार्बय ्मोग-फरै ,् न तु बगवद्-आश्रमेणेनत ऻेमभ ्॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ उन्त्ससपृ्सन्न्त ददवभ ्अप्म ्उल्रङ्खघनमतुभ ्इच्छन्न्त भहय-्रोकाददष्व ्अप्म ्अचधकतुिभ ्इच्छन्तीत्म ्अथि् । ऩूविस्भात ्यसातराद् अप्म ्अध् ऩातमार्भ ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.६ ॥

सो’हं दभुािनमनस ्ते’द्म वजे्रण शत-ऩविणा ।

र्शयो हरयष्मे भन्दात्भन्घटस्व ऻानतर्ब् सह ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ घटस्व मुद्धाम मुज्मस्व ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.७ ॥

श्री-फर्रय ्उवाच—

सङ्खग्राभे वतिभानानां कार-चोददत-कभिणाभ ्।

कीनतिय ्जमो’जमो भतृ्मु् सवेषां स्मुय ्अनुिभात ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.८ ॥

तद् इदं कार-यशनं जगत ्ऩश्मन्न्त सूयम् ।

न हृष्मन्न्त न शोचन्न्त तत्र मूमभ ्अऩन्ण्डता् ॥

श्रीधय् ॒ कार-यशनं कार-मन्न्त्रतभ ्। अतो न हृष्मन्न्त । तत्र एवं वववेके मूमभ ्अऩन्ण्डता अननऩुणा् ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ कार एव यशना यज्जुय ्मस्म तत ्॥८॥

ववश्वनाथ् ॒ कार-यशनं कार-मन्न्त्रतं ऩश्मन्त्म ्एव न तु हषि-शोकाददकं प्राप्नुन्वन्न्त ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.९ ॥

न वमं भन्मभानानाभ ्आत्भानं तत्र साधनभ ्।

चगयो व् साधु-शोच्मानां गहृ्णीभो भभि-ताडना् ॥

श्रीधय् ॒ तत्र कीनति-जमादाव ्आत्भानं साधनं भन्मभानानां वो चगयो न गहृ्णीभ् । भभिसु ताडनं मार्बस ्ता् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत्र कीनति-जमादाव ्आत्भानं स्वं साधनभ ्अहङ्खकाय-भौर्ढमाद् एवेनत बाव् । साधुर्बय ्जीवन्तो’वऩ मथा मूमं शोच्मध्वे, तथा वमं भतृा अवऩ न शोच्माभहे इनत बाव् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१० ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्आक्षऺप्म ववबंु वीयो नायाचैय ्वीय-भदिन् ।

आकणि-ऩूणैयहनद् आऺेऩैय ्आह तं ऩुन् ॥

श्रीधय् ॒ ववबुभ ्इन्रभ ्। वीयो फर्र् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ आकणि-ऩूणै् कणि-ऩमिन्तं ऩूणितमाकृष्टै् ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.११ ॥

एवं ननयाकृतो देवो वैरयणा तर्थ्म-वाददना ।

नाभषृ्मत ्तद्-अचधऺेऩं तोत्राहत इव द्ववऩ् ॥

श्रीधय् ॒ तोत्रभ ्अङ्खकुशस ्तेनाहत इव ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननयाकृतो नायाचै् ऩयाहत् तद् अचधऺेऩं नायाच-प्रमोगानन्तयं ऩुनय ्अचधऺेऩभ ्। तोतं्र वैणुकभ ्इत्म ्अभय् ॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१२ ॥

प्राहयत ्कुर्रशं तस्भा अभोघं ऩय-भदिन् ।

समानो न्मऩतद् बूभौ नछन्न-ऩऺ इवाचर् ॥

श्रीधय् ॒ समानो ववभान-सदहत् ॥१२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१३-१४ ॥

सखामं ऩनततं दृष्ट्वा जम्बो फर्र-सख् सुहृत ्।

अभममात ्सौहृदं सख्मुय ्हतस्मावऩ सभाचयन ्॥

स र्सहं-वाह आसाद्म गदाभ ्उद्मम्म यंहसा ।

जत्राव ्अताडमच ्छिं गजं च सुभहा-फर् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१५ ॥

गदा-प्रहाय-व्मचथतो बशंृ ववह्वर्रतो गज् ।

जानुभमां धयणीं स्ऩषृ्ट्वा कश्भरं ऩयभं ममौ ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ “स्ऩषृ्ट्वा कश्भरं च ऩयं ममौ” इनत ऩाठो फहु-सम्भत ,् श्रोक-रर्ब्धश ्च ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१६ ॥

ततो यथो भातर्रना हरयर्बय ्दश-शतैय ्वतृ् ।

आनीतो द्ववऩभ ्उत्सजृ्म यथभ ्आररहे ववबु् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हरयर्बय ्अश्वै् ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१७-१८ ॥

तस्म तत ्ऩूजमन ्कभि मन्तुय ्दानव-सत्तभ् ।

शूरेन ज्वरता तं तु स्भमभानो’हनन ्भधेृ ॥

सेहे रजं सुदभुिषािं सत्त्वभ ्आरम्र्ब्म भातर्र् ।

इन्रो जम्बस्म सङ्खिुद्धो वजे्रणाऩाहयच ्नछय् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.१९ ॥

जम्बं शु्रत्वा हतं तस्म ऻातमो नायदाद् ऋषे् ।

नभुचचश ्च फर् ऩाकस ्तत्राऩेतुस ्त्वयान्न्वता् ॥

श्रीधय् ॒ नभुचचय ्फर् ऩाकश ्चेनत त्रम आजग्भु् ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२० ॥

वचोर्ब् ऩरषैय ्इन्रभ ्अदिमन्तो’स्म भभिसु ।

शयैय ्अवाक्रकयन ्भेघा धायार्बय ्इव ऩवितभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२१ ॥

हयीन ्दश-शतान्म ्आजौ हमिश्वस्म फर् शयै् ।

तावनभय ्अदिमाभ ्आस मुगऩर ्रघु-हस्तवान ्॥

श्रीधय् ॒ त्रमाणां ऩथृग ्वविभान ्आह—हयीन ्इनत त्रत्रर्ब् । हमिश्वस्मेन्रस्म । तावनभय ्दशर्ब् शतै् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हमिश्वस्म ऩीतवणािश्वस्म । हरयय ्ना कवऩरे त्रत्रष्व ्इत्म ्अभय् । तावनभय ्दशर्ब् शतै् ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२२ ॥

शताभमां भातर्र ंऩाको यथं सावमवं ऩथृक् ।

सकृत ्सन्धान-भोऺेण तद् अभतुभ ्अबूद् यणे ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ नभुचचय ्इनत शोकाज ्जातो’भषो’सदहष्णुता मा रट् न्जघांसा, तमा मुक्त् ॥२२॥

ववश्वनाथ् ॒ शताभमाभ ्इनत भातर्र ंशतेन यथं च शतेनेत्म ्अथि् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२३ ॥

नभुचच् ऩञ्ज्च-दशर्ब् स्वणि-ऩुङ्खखैय ्भहेषुर्ब् ।

आहत्म व्मनदत ्सङ्खख्मे सतोम इव तोमद् ॥

श्रीधय् ॒ आहत्मेन्रं ववद्ध्वा ॥२३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२४ ॥

सवित् शय-कूटेन शिं सयथ-सायचथभ ्।

छादमाभ ्आसुय ्असुया् प्रावटृ्-सूमिभ ्इवाम्फुदा् ॥

श्रीधय् ॒ प्रावटृ्-कारीनं सूमिभ ्॥२४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२५ ॥

अरऺमन्तस ्तभ ्अतीव ववह्वरा

ववचुिुशुय ्देव-गणा् सहानुगा् ।

अनामका् शतु्र-फरेन ननन्जिता

वणणक्-ऩथा र्बन्न-नवो मथाणिवे ॥

श्रीधय् ॒ वणणक्-ऩथा वणणज् । र्बन्ना नौय ्मेषां ते । र्बन्न-नाव इत्म ्अथि् ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वणणक्-ऩथा वणणज् । र्बन्न-नावो र्बन्ना नौका् । ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२६ ॥

ततस ्तुयाषाड् इषु-फद्ध-ऩञ्ज्जयाद्

ववननगित् साश्व-यथ-ध्वजाग्रणी् ।

फबौ ददश् खं ऩचृथवीं च योचमन ्

स्व-तेजसा सूमि इव ऺऩात्ममे ॥

श्रीधय् ॒ तुयाषाड् इन्र् । अश्वादद-सदहतो ववननगित् । अग्रणी् सायचथ् ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तुयाषाड् इन्र् । अग्रणी् सायचथ् ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२७-२८ ॥

ननयीक्ष्म ऩतृनां देव् ऩयैय ्अभमददितां यणे ।

उदमच्छद् रयऩंु हन्तंु वज्रं वज्र-धयो रषा ॥

स तेनैवाष्ट-धायेण र्शयसी फर-ऩाकमो् ।

ऻातीनां ऩश्मतां याजन ्जहाय जनमन ्बमभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.२९ ॥

नभुचचस ्तद्-वधं दृष्ट्वा शोकाभषि-रषान्न्वत् ।

न्जघांसुय ्इन्रं नऩृते चकाय ऩयभोद्मभभ ्॥

श्रीधय् ॒ शोकाभषािभमां मुक्त्मा रषा िोधेनान्न्वत इन्रं हन्तंु ऩयभोद्मोगं चकाय ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ नभुचचय ्इनत शोकाज ्जातो मो’भषो’सदहष्णुता, तस्भाज ्जाता मा रट् न्जघांसा तमान्न्वतो मुक्त् ॥२९॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३० ॥

अश्भसाय-भमं शूरं घण्टावद् धेभ-बूषणभ ्।

प्रगहृ्माभमरवत ्िुद्धो हतो’सीनत ववतजिमन ्॥

प्रादहणोद् देव-याजाम नननदन ्भगृ-याड् इव

श्रीधय् ॒ घण्टावद् घण्टार्बय ्मुक्तभ ्॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ अश्भेनत साधिकभ ्। प्रादहणोच ्च ॥३०॥

ववश्वनाथ् ॒ घण्टावद् घण्टा-मुक्तभ ्॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३१ ॥

तदाऩतद् गगन-तरे भहा-जवं

ववचचन्च्छदे हरयय ्इषुर्ब् सहस्रधा ।

तभ ्आहनन ्नऩृ कुर्रशेन कन्धये

रषान्न्वतस ्त्रत्रदश-ऩनत् र्शयो हयन ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ र्शयो हयन ्हतुिभ ्॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३२ ॥

न तस्म दह त्वचभ ्अवऩ वज्र ऊन्जितो

त्रफबेद म् सुय-ऩनतनौजसेरयत् ।

तद् अभतंु ऩयभ ्अनतवीमि-वतृ्र-र्बत ्

नतयस्कृतो नभुचच-र्शयोधय-त्वचा ॥

श्रीधय् ॒ अनतवीमिं वतृ्रभ ्अर्बनद् इनत तथा ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अनतवीमिं वतृ्रभ ्अप्म ्अर्बनद् म् सो’वऩ वज्र् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३३ ॥

तस्भाद् इन्रो’त्रफबेच ्छत्रोय ्वज्र् प्रनतहतो मत् ।

क्रकभ ्इदं दैव-मोगेन बूतं रोक-ववभोहनभ ्॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ बूतं रोकं ववभोहमद् इत्म ्एव ऩाठ् ॥३३॥

ववश्वनाथ् ॒ अत्रफबेत ्बीतो’बूत ्। रोक-ववभोहनं रोकं ववभोहमद् इनत च ऩाठ् ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३४ ॥

मेन भे ऩूविभ ्अरीणां ऩऺ-च्छेद् प्रजात्ममे ।

कृतो ननववशतां बायै् ऩतत्तै्र् ऩततां बुवव ॥

श्रीधय् ॒ तथा ऩततै्र् ऩऺै् ॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩततै्र् ऩतताभ ्उत्ऩततां बुवव ननवविशभानानाभ ्॥३४॥

ववश्वनाथ् ॒ ऩततै्र् ऩऺै् । ननवविशतां ननवविशभानानां प्रववशताभ ्इत्म ्अथि् । तथा बावै् स्वीमै् बुवव ऩतताभ ्॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३५ ॥

तऩ्-सायभमं त्वाष्रं वतृ्रो मेन ववऩादटत् ।

अन्मे चावऩ फरोऩेता् सवािस्तै्रय ्अऺत-त्वच् ॥

श्रीधय् ॒ साय-भमं वीमािनघकं त्वाष्रं तऩ एव वतृ्र् स मेन वजे्रण भमा ववऩादटत् ॥३५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३६ ॥

सो’मं प्रनतहतो वज्रो भमा भुक्तो’सुये’ल्ऩके ।

नाहं तद् आददे दण्डं ब्रह्भ-तेजो’प्म ्अकायणभ ्॥

श्रीधय् ॒ दण्डं रगुड-तुल्मं कुर्रशभ ्। ब्रह्भ-तेजो दधीचे् साभर्थ्मिभ ्॥३६॥

िभ-सन्दबि् ॒ नाहभ ्इनत । नाददे नादास्मे इत्म ्अथि् । “दद दाने” इत्म ्अस्भार ्रदट रूऩभ ्॥३६॥

ववश्वनाथ् ॒ दण्डं रगुड-तुल्मभ ्॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३७ ॥

इनत शिं ववषीदन्तभ ्आह वाग ्अशयीरयणी ।

नामं शुष्कैय ्अथो नारैय ्वधभ ्अहिनत दानव् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३८ ॥

भमास्भै मद् वयो दत्तो भतृ्मुय ्नैवारि-शुष्कमो् ।

अतो’न्मश ्चचन्तनीमस ्ते उऩामो भघवन ्रयऩो् ॥

श्रीधय् ॒ आरि-शुष्काभमां भतृ्मुय ्नैवेनत ॥३८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.३९ ॥

तां दैवीं चगयभ ्आकण्मि भघवान ्सुसभादहत् ।

ध्मामन ्पेनभ ्अथाऩश्मद् उऩामभ ्उबमात्भकभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ पेनं जरे दृश्मभानभ ्उबमात्भकं शुष्कत्वारित्वाद् ववयोधाबाव-द्वमात्भकं जर-ववकायत्वात ्शुष्कत्वाबावेनानुर्भते् यसानुऩरम्बाद् आरित्वाबावेन प्रत्मऺीकृतेश ्च ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४० ॥

न शुष्केण न चारेण जहाय नभुचे् र्शय् ।

तं तुष्टुवुय ्भुनन-गणा भाल्मैश ्चावाक्रकयन ्ववबुभ ्॥

श्रीधय् ॒ उबमात्भकत्वभ ्एवाह—न शुष्केण न चारेण पेनेन । तथा च शु्रनत्—अऩां पेनेन नभुचे् र्शय इन्रोदवतमत ्[ऋ.वे. ८.१४.१६] इनत ॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उबमात्भकत्वभ ्एवाह—नेनत । तथा च शु्रनत्—अऩां पेनेन नभुचे् र्शय इन्रोदवतमत ्[ऋ.वे. ८.१४.१६] इनत ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४१-४३ ॥

गन्धवि-भुख्मौ जगतुय ्ववश्वावसु-ऩयावसू ।

देव-दनु्दबुमो नेदयु ्नतिक्मो ननतुृय ्भुदा ॥

अन्मे’प्म ्एवं प्रनतद्वन्द्वान ्वाय्व-्अन्ग्न-वरणादम् ।

सूदमाभ ्आसुय ्असुयान ्भगृान ्केसरयणो मथा ॥

ब्रह्भणा पे्रवषतो देवान ्देववषिय ्नायदो नऩृ ।

वायमाभ ्आस ववफुधान ्दृष्ट्वा दानव-सङ्खऺमभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४४ ॥

श्री-नायद उवाच—

बवनभय ्अभतंृ प्राप्तं नायामण-बुजाश्रमै् ।

चश्रमा सभेचधता् सवि उऩायभत ववग्रहात ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४५ ॥

श्री-शुक उवाच—

संमम्म भन्मु-संयम्बं भानमन्तो भुनेय ्वच् ।

उऩगीमभानानुचयैय ्ममु् सवे त्रत्रववष्टऩभ ्॥

श्रीधय् ॒ अनुचयैय ्अनुगीमभाना इत्म ्अथि् । उऩगीमभानैय ्अनुचयै् सहेनत वा ॥४५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उऩगीमभाना अनुचयैय ्इनत सन्न्धय ्आषि् ॥४५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४६ ॥

मे’वर्शष्टा यणे तन्स्भन ्नायदानुभतेन ते ।

फर्र ंववऩन्नभ ्आदाम अस्तं चगरयभ ्उऩागभन ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ अस्तभ ्इनत । ततै्रव तदानीं तेषां ववग्रहात ् स च तत्रत्मानां सूमािस्त-देशो ऻेम् ॥४६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४७ ॥

तत्राववनष्टावमवान ्ववद्मभान-र्शयोधयान ्।

उशना जीवमाभ ्आस संजीवन्मा स्व-ववद्ममा ॥

श्रीधय् ॒ अववनष्टा अवमवा मेषाभ ्। ववद्मभाना र्शयो-धया मेषां तान ्॥४७॥

िभ-सन्दबि् ॒ अववनष्टावमवादीन ्एव जीवमाभासेनत, तेषां भन्त्राणां प्रबाव् सूचचत् ॥४७॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.११.४८ ॥

फर्रश ्चोशनसा स्ऩषृ्ट् प्रत्माऩन्नेन्न्रम-स्भनृत् ।

ऩयान्जतो’वऩ नाणखद्मर ्रोक-तत्त्व-ववचऺण् ॥

श्रीधय् ॒ प्रत्माऩन्नानन ऩुन् प्राप्तानीन्न्रमाणण स्भनृतश ्च मेन स् ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

एकादशश ्चाष्टभस्म सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

देवासुय-मुदं्ध नाभ

एकादशो’ध्माम् ।

॥ ८.११ ॥

(८.१२)

द्वादशो’ध्माम्

॥ ८.१२.१-२ ॥

श्री-फादयामणणय ्उवाच

वषृ-ध्वजो ननशम्मेदं मोवषद्-रूऩेण दानवान ्।

भोहनमत्वा सुय-गणान ्हरय् सोभभ ्अऩाममत ्॥

वषृभ ्आरह्म चगरयश् सवि-बूत-गणैय ्वतृ् ।

सह देव्मा ममौ रष्टंु मत्रास्ते भधुसूदन् ॥

श्रीधय् ॒

द्वादशे भोदहनी-रूऩ- वविभारोकनोत्सुकभ ्।

बवं संभोहमाभ ्आस हरय् ऩुनय ्असान्त्वमत ्॥

अभुह्मन्न ्असुया ववष्णु- भाममा न तद् अभतुभ ्।

इनत वक्तंु भहा-देव- भोहो’मभ ्उऩवण्मिते ॥

हरय् सोभभ ्अऩाममद् इतीदं ननशम्म स मत्रास्ते तत्र तद् रूऩं रष्टंु ममाव ्इत्म ्उत्तयेणान्वम् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

भामा-भौग्ध्माद् अवैदग्ध्माद् दैत्मानां भोहनेन क्रकभ ्।

इनत भोहनमतंु शम्बुभ ्अनैषीत ्स्वान्न्तकं हरय् ॥

द्वादशे भोहमन ्शम्बंु शऩन्त्मा् शम्बु-मोवषता् ।

भोदहन्मा वविभस्मासाधायण्मं ताव ्अफूफुधत ्॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३ ॥

सबान्जतो बगवता सादयं सोभमा बव् ।

सूऩववष्ट उवाचेदं प्रनतऩूज्म स्भमन ्हरयभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ सोभमा उभमा सह ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४ ॥

श्री-भहादेव उवाच—

देव-देव जगद्-व्मावऩन ्जगद्-ईश जगन-्भम ।

सवेषाभ ्अवऩ बावानां त्वभ ्आत्भा हेतुय ्ईश्वय् ॥

श्रीधय् ॒

त्वनम क्रकन्ञ्ज्चन ्न चाश्चमिं वमं त्व ्अश्चमि-भानसा् ।

इनत वक्ष्मन ्भहा-देवस ्तुष्टाव हरयभ ्अष्टर्ब् ॥ इनत ।

त्वनम भहा-भामाववनन ऩयभेश्वये न दह क्रकन्ञ्ज्चद् अघदटतभ ्इव, वमं तु ऩयभ-कौतूहरेन रष्टुभ ्आगता इनत फहुधा संफोधमन ्स्तौनत । हे देव-देव ! कुतो’हं देव् ? इत्म ्अत आह—हे जगद्-व्मावऩन ्! तत ्कुत् ? हे जगन-्भम । तदहि क्रकं प्रधानभ ्? न, हे जगद्-ईश ! तच ्च कुत् ? तत्राह—सवेषाभ ्अवऩ त्वं हेतु ,् अत ईश्वय् । आत्भत्वाच ्च न जडं प्रधानं त्वभ ्इत्म ्अथि् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ प्रथभं बगवत्त्वं दशिमन्न ्आह—देव-देवेनत ॥४॥

ववश्वनाथ् ॒ हे देव-देव ! ननु त्वभ ्अवऩ देवेषु दीव्मसीनत तत्राह—हे जगद्-व्मावऩन ्! भभ जगन-्भध्म-वनतित्वान ्भाभ ्अवऩ त्वं व्माप्नोषीत्म ्अथि् । अतो भत-्सदहतं जगद् इदं तव ईर्शतव्मभ ्एवेत्म ्आह—हे जगदीश ! ननु, ववश्वेश्वयत्वेन त्वभ ्उच्मसे रोकैस ्तत्राह, हे जगन-्भम ! त्वं चचन्भमो’वऩ जगन्भम् जगन-्भमत्वाद् ईर्शतव्मो’वऩ ईश्वय् । न त्व ्अहभ ्ईदृश् क्रकन्तु ब्रह्भेराददवद् उऩचायाद् एव ववश्वेश्वय इनत बाव् । ननु तदहि भां त्वं प्रधान-स्वरूऩं बू्रषे तस्मैव जगद्-उऩादानत्व-प्रर्सदे्धय ्जगद्-वऩुष्ट्वभ ्। तत्राह—सवेषां बावानां वस्तूनां त्वभ ्आत्भा चेतनमता च हेतुश ्च इत्म ्अतस ्त्वभ ्एवेश्वय इनत बाव् ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.५ ॥

आद्म-्अन्ताव ्अस्म मन ्भध्मभ ्इदभ ्अन्मद् अहं फदह् ।

मतो’व्ममस्म नैतानन तत ्सत्मं ब्रह्भ चचद् बवान ्॥

श्रीधय् ॒ ननु जगन-्भमत्वोक्त्मा जगत उत्ऩत्त्म-्आददना’सत्मत्वेन जाड्मेन च भभावऩ क्रकं तथात्वं बू्रषे, न दह नहीत्म ्आह, आद्म-्अन्तौ भध्मं चास्म जगतो मतो ब्रह्भणो बवन्न्त । मस्म चाव्ममस्मैतान्म ्आद्म-्अन्त-भध्मानन न सन्न्त । मच ्च ब्रह्भ, इदं कायास्ऩदं दृश्मभ,् अहङ्खकायास्ऩदं रष्टृ च, फदहय ्बोग्मभ ्अन्मद्-बोक्त ृच, तत ्सत्मं च चचद्-रूऩं च ब्रह्भैव बवान ्। अतो न तव ववकायादद-शङ्खकेत्म ्अथि् ॥५॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ आद्म-्अन्ताव ्अस्मेत्म-्आदद । मद् मतो’स्म ववश्वस्माद्म-्अन्तादीनन इदभ ्आदीन्म ्अव्ममस्म नैतानन । ब्रह्भ चचद्-रूऩं सत्मं बवान ्तद्-अचधकं, न च तद् इत्म ्अथि् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ अथ ब्रह्भत्वं दशिमन्न ्आह—आद्म-्अन्ताव ्इनत ॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ ननु जगन-्भमत्वोक्त्मा जगत उत्ऩत्त्म-्आदीनां नश्वयत्वेन जाड्मेन च भभावऩ क्रकं तथात्वं बू्रषे ? नदह नहीत्म ्अह—आद्म-्अन्ताव ्इनत । अस्म जगत् मौ आद्म-्अन्तौ जन्भ-भतृ्मू मच ्च भध्मं जीवनं मद् इदं प्रत्मऺं वस्तु अन्मत ्ऩयोऺभ ्। अहभ ्अहङ्खकायास्ऩदभ ्। फदहय ्भभकायास्ऩदं च वस्तु मतो बवनत तद् ब्रह्भ चचद्-रूऩो बवान ्अव्ममस्म ब्रह्भणस ्तवाद्म-्अन्तादीनन न सन्न्त ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.६ ॥

तवैव चयणाम्बोजं शे्रमस-्काभा ननयार्शष् ।

ववसजृ्मोबमत् सङ्खगं भुनम् सभुऩासते ॥

श्रीधय् ॒ तवैवं-बूतत्वे भुभुऺूणाभ ्आचाय् प्रभाणभ ्इत्म ्आह, तवैवेनत । उबमत इहाभुत्र च सङ्खगं त्मक्त्वा ॥६॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ तवैवेत्म-्आदद । तवैव चयणाम्बोजं शे्रमस्काभा बवन्तस ्ते उऩासते, न च ब्रह्भ, न च भादृशान ्अवऩ ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ अतस ्तथा स्पूतिमे त्वच-्चयणाबोजभ ्एव सेव्मभ ्इत्म ्आह—तवैवेनत । शे्रमस्काभास ्त्वद्-बन्क्त-त्वद्-उऩमोचग भङ्खगर-काभा ,् ननयार्शषस ्तद्-इतय-काभना-शून्मा् ॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ तवैवम्बूतत्वे भहताभ ्आचाय एव प्रभाणभ ्इत्म ्आह—तवैव, न तु भभ । भभ तु सकाभा एवेनत बाव् । शे्रमस्काभा बक्तीच्छव् । उबमत्र इहाभुत्र च ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.७ ॥

त्वं ब्रह्भ ऩूणिभ ्अभतंृ ववगुणं ववशोकभ ्

आनन्द-भात्रभ ्अववकायभ ्अनन्मद् अन्मत ्।

ववश्वस्म हेतुय ्उदम-न्स्थनत-संमभानाभ ्

आत्भेश्वयश ्च तद्-अऩेऺतमानऩेऺ् ॥

श्रीधय् ॒ ननु ब्रह्भैव चेद् अहं तह्म ्ि असङ्खगोदासीनस्म भभ चयणाम्बोजोऩासनमा क्रकं तेषाभ ्? तत्राह—त्वभ ्इनत । ब्रह्भत्वे’वऩ त्वं नात्मन्तभ ्उदासीन ,् क्रकन्तु ववश्वस्म प्रऩञ्ज्चस्मोदमादीनां हेतु् । तद्-उऩाधीनाभ ्आत्भनां जीवाभ ्ईश्वयश ्च तत-्तत-्पर-दाता । तदहि क्रकं याजाददवत ्कमाप्म ्अऩेऺमा सेवकेभम् परं ददार्भ ? न दह न दह, अनऩेऺ एव त्वभ ्। तदहि क्रकभ ्ईश्वयत्वेन ? तत्राह—तैय ्आत्भर्बस ्तत-्पर-दानाथिभ ्अऩेक्ष्मत इनत तद्-अऩेऺस ्तस्म बावस ्तद्-अऩेऺता तमा । अनऩेऺत्वभ ्एव दशिनमतंु तदीमं ब्रह्भत्वं ववर्शनन्ष्ट—ऩूणिभ ्अभतंृ च सुख-रूऩभ ्। ववषम-सुख-वैरऺण्माथिभ ्आह—अववकायं ननत्मभ ्आनन्द-भातं्र च । कुत् ? ववशोकभ ्। तत ्कुत् ? ववगुणभ ्। क्रकं च, अनन्मत ्। न ववद्मते’न्मद् मस्भात,् ब्रह्भ-व्मनतरयक्ताबावाद् अवऩ ननयऩेऺस ्त्वभ ्इत्म ्अथि् । तदहि सवाित्भकत्वे तत-्तद्-ववकाय-प्रसङ्खगो दवुाियस ्तत्राह—अन्मत ्सवितो व्मनतरयक्तं च, कायणत्वात ्। न ह्म ्एवं-बूत-सुखात्भक-ब्रह्भ-स्वरूऩस्म तवान्माऩेऺान्स्त । अत् केवरं बक्तानुग्रहाथिभ ्एव तवैश्वमिं न स्वाथिभ ्इत्म ्अथि् ॥७॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ इत्म ्एव रढमनत—त्वभ ्इत्म-्आदद । त्वं ऩुणिं ब्रह्भ ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ कथभ ्एकस्म भभ ब्रह्भत्वं बगवत्त्वं च ? तत्राह--त्वं ब्रह्भेनत, आनन्द-भात्र-रऺण-ववशेष्मांशेन त्वं ब्रह्भाख्म् । ववश्व-हेतु-शन्क्तभता वैर्शष्ट्मेन तु त्वं बगवान ्इत्म ्अथि् । तदहि कथं साऩेऺो’हभ ्? नेत्म ्आह--तेन ववश्वेनाऩेक्ष्मस ्त्वं मस्भात,् तस्भात ्त्वभ ्अनऩेक्ष्म एव, रोकवर ्रीरा-कैवल्मेन तु तत-्सषृ्ट्म-्आदौ प्रवनृ्त्तय ्इनत बाव् ॥७॥

ववश्वनाथ् ॒ मथा त्वद्-बक्ता ननयार्शष ,् तथा त्वभ ्अवऩ ननयाशीय ्न त्व ्अस्भद्-आददय ्इवैश्वमि-काभनमा सेवकस्माऩेऺो मतस ्त्वं ववश्वस्भात ्ववरऺण-स्वरूऩ एवेत्म ्आह—त्वभ ्इनत । ब्रह्भ चचन-्भमं ववश्वं त्व ्अचचत ्एवं ऩूणिभ ्इत्म-्आदद-ववशेषणैय ्ववश्वभ ्अऩूणिं स-भनृतकं स-गुणं स-शोकं सुख-दु् खात्भकं स-ववकायं तथा न ववद्मते अन्मत ्मत् सद् ब्रह्भ अनन्मत ्सवि-कायणत्वात ्ब्रह्भ-कामित्वभ ्एव स्ऩष्टमनत ववश्वस्म उदमादीनां हेतु् तद्-उऩाधीनाभ ्आत्भनां जीवानाभ ्ईश्वयश ्च तत-्पर-दाता, तदहि क्रकं याजाददवत ्कमाप्म ्अऩेऺमा सेवकेभम् परं ददार्भ, नदह नदह, तद्-अऩेऺतमा तेषाभ ्अऩेऺा मत्र स तद्-अऩेऺस ्तस्म बावस ्तत्ता तमैव परं ददार्स, न तु स्वाऩेऺमा । तैय ्जीवैय ्एव स्व-स्व-पर-प्राप्त्म-्अथिं त्वभ ्अऩेक्ष्मसे इत्म ्अथि् । त्वं तु अनऩेऺ् स्व-प्रमोजनाथि् , तान ्नाऩेऺसे ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.८ ॥

एकस ्त्वभ ्एव सद् असद् द्वमभ ्अद्वमं च

स्वणिं कृताकृतभ ्इवेह न वस्तु-बेद् ।

अऻानतस ्त्वनम जनैय ्ववदहतो ववकल्ऩो

मस्भाद् गुण-व्मनतकयो ननरऩाचधकस्म ॥

श्रीधय् ॒ अन्मत्वभ ्अनन्मत्वं चैकस्म कुत् ? इत्म ्आशङ्खक्म दृष्टान्तेनोऩऩादमनत—सद्-असत-्कायण-रूऩं द्वमभ ्अद्वमं च ऩयभ-कायणं त्वभ ्एवैक् । कृतं कुण्डरादद-रूऩं द्वमभ ्अकृतं च केवरभ ्अद्वमं स्वणिं मथैकभ ्एव तद्वद् एवेह त्वनम वस्तुतो बेदो नान्स्त । कथं तदहि बेद-प्रतीनत् ? तत्राह—अऻानत इनत । कुत् ? मस्भान ्ननरऩाचधकस्मैव तवामं गुणैय ्व्मनतकयो बेदो न स्वत् ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ एक इनत । एतावता त्वनम सुवणि इव वस्तु-बेदो नान्स्त, स्व-कामे सुवणित्वाव्मर्बचायवत ्त्वद्-रूऩत्वाव्मर्बचायात ्। तथावऩ सुवणि इव त्वनम शुदे्ध जनैय ्मो ववकल्ऩो ववववध-कल्ऩना ववदहतो भत ,् स ऩुनय ्अऻानत एव । कुत ?् मस्भात ्सूमिवन ्ननरऩाचधकस्मैव सतस ्तव मे गुणा् यन्श्भ-प्रनतच्छवव-वैचचत्रीवद् फदहयङ्खग-शक्त्म-्अंशा् सत्त्वादम ,् तेषाभ ्एव व्मनतकयो ववकल्ऩो’मं, तथावऩ सूमिं ववना तद्-अबावात ्सूमित्वभ ्एव तत्र ऩयाभशृ्मभ ्इनत सुवणि-दृष्टान्तो’वऩ र्सद्ध इनत बाव् ॥८॥

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, जीवानां त्वदीम-तट-शन्क्त-कामित्वात ्तद्-उऩाधेय ्ववश्वस्म त्वदीम-भामा-शन्क्त-कामित्वाद् इदं चचज-्जडात्भकं जगद् अवऩ त्वभ ्एवेत्म ्आह—एक इनत । सद्-असत-्कामि-कायणात्भकं जगत ्तत्र द्वमं कामिं ववयाट् । अद्वमं कायणं भहद्-आदद, क्रकभ ्इव कृताकृतं स्वणिभ ्इव । कृतं कुण्डरादद अकृतं केवर-स्वणिभ ्। इह ववयाण ्भहद्-आद्मो् कामि-कायणमो् वस्तुन् ऩयभ-कायणत्वात ्त्वत्तो बेदो नान्स्त कामि-कायणमोय ्अबेदावगभात,् ववयाजो भहद्-आदद-कामित्वात ्भहद्-आदेय ्भामा-कामित्वात ्भामामास ्त्वच-्छन्क्तत्वेन त्वद्-रूऩत्वाद् इनत बाव् । अत एतद् अऻानत एव त्वनम एकन्स्भन्न ्एव जनैय ्ववकल्ऩो ववदहत् । जगत-्कायणं ब्रह्भेनत भामेनत अऻानभ ्इनत कभेनत ववववधा कल्ऩना कृता मस्भान ्ननरऩाचधकस्म गुणातीत-स्वरूऩस्म तव गुणैय ्एव व्मनतकयो व्मसनं ववववध-रूऩाववऩन्त्तय ्इनत मावत ्,

मच-्छक्तमो वदतां वाददनां वै

वववाद-संवाद-बुवो बवन्न्त । [बा.ऩु. ६.४.३१] इनत हंसगुह्मोक्ते् ।

अत् व्मनतकय् ऩंुर्स व्मसन-व्मनतसङ्खगमोय ्इनत भेददनी ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.९ ॥

त्वां ब्रह्भ केचचद् अवमन्त्म ्उत धभिभ ्एके

एके ऩयं सद्-असतो् ऩुरषं ऩयेशभ ्।

अन्मे’वमन्न्त नव-शन्क्त-मुतं ऩयं त्वां

केचचन ्भहा-ऩुरषभ ्अव्ममभ ्आत्भ-तन्त्रभ ्॥

श्रीधय् ॒ अत एव त्वां फहुधा वणिमन्न्त तत्त्वतस ्तु के’वऩ न जानन्तीत्म ्आह द्वाभमाभ ्। त्वां ब्रह्भ वेदान्न्तनो’वमन्न्त भन्मन्ते । त्वाभ ्एव धभिं भीभांसका भन्मन्ते । प्रकृनत-ऩुरषमो् ऩयं ऩुभांसं साङ्खख्मा् । ववभरोत्कवषिणी ऻाना क्रिमा मोगा प्रह्वी सत्मा ईशाना अनुग्रहा चेत्म ्एवं नव-शन्क्त-मुतं ऩयं ऩाञ्ज्चयात्रा् । भहा-ऩुरषं ऩातञ्ज्जरा् ॥९॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ त्वाभ ्इत्म-्आदद । केचचद् ब्रह्भेत्म ्अवमन्न्त जानन्न्त, केचचद् धभिभ ्इनत, केचचद् सद्-असतो् कामि-कायणमो् ऩयं ऩयेशं ऩुरषं श्री-कृष्णभ ्॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ सवािंशतस ्तु त्वां के’वऩ न जानन्तीत्म ्आह—त्वाभ ्इनत ॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ तद् एवं स्व-स्व-भत्म-्अनुसायेण त्वाभ ्ऋषमो फहुधा वणिमन्तीत्म ्आह—ऩयेशं ऩयभेश्वयं त्वां ब्रह्भ वेदान्न्तनो’वमन्न्त भन्मन्ते । धभिं भीभांसका ,् प्रकृनत-ऩुरषमो् ऩयं साङ्खख्मा् । अन्मे ववभरोत्कवषिणी ऻाना क्रिमा मोगा प्रह्वी सत्मा ईशाना अनुग्रहा चेत्म ्एवं नवर्बश ्चचच-्छन्क्तर्बय ्मुतं र्भचश्रतं भामा-शक्तेस ्तु ऩयं ऩाञ्ज्चयात्रा् । भहा-ऩुरषं ऩातञ्ज्जरा् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१० ॥

नाहं ऩयामुय ्ऋषामो न भयीचच-भुख्मा

जानन्न्त मद् ववयचचतं खरु सत्त्व-सगाि् ।

मन-्भाममा भुवषत-चेतस ईश दैत्म-

भत्मािदम् क्रकभ ्उत शश्वद्-अबर-वतृ्ता् ॥

श्रीधय् ॒ ऩयामुय ्ब्रह्भा । सत्त्व-गुणेन स्रष्टा अवऩ मेन त्वमा ववयचचतं ववश्वभ ्अवऩ खरु तत्त्वतो न जानन्न्त, क्रकं ऩुनस ्त्वाभ ्। हे ईश ! अबरं याजसं ताभसं च वतृ्तभ ्उत्ऩन्त्तय ्मेषां ते न जानन्तीनत क्रकभ ्उ वक्तव्मभ ्॥१०॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ नाहभ ्इत्म-्आदद । अहं ऩयामुय ्अवऩ भयीचच-र्भश्रा ऋषमो’वऩ मद् ववयचचतं न जानन्न्त, भत्मािदम् क्रकभ ्उत शश्वद् अबर-वतृ्ता् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मद्मवऩ सवि-भतेषु भध्मे ऩञ्ज्चयात्रभ ्एव बगवन-्भतं, ऩुयाणस्म कृतस्मनस्म वक्ता तु बगवान ्स्वमभ ्इत्म-्उक्ते्,

तुभमं च नायद बशंृ बगवान ्वववदृ्ध-

बावेन साधु ऩरयतुष्ट उवाच मोगभ ्।

ऻानं च बागवतभ ्आत्भ-स-तत्त्व-दीऩं

मद् वासुदेव-शयणा ववदयु ्अञ्ज्जसैव ॥ [बा.ऩु. २.७.१९] इत्म ्उक्ते ,्

तद् एव तत्त्वं, तद् एव भहा-बक्तस्म शबोय ्अवऩ भतं, तद् अवऩ जानीभ इत्म ्अर्बभानननो न जानन्तीत्म ्आशमेनाह—नेनत । न केवरभ ्अहं न जानार्भ, क्रकन्तु ऩयामुय ्द्ववऩयाधि-जीवी ब्रह्भा सत्त्व-गुणेन स्रष्टा अवऩ मेन त्वमा ववयचचतं ववश्वभ ्अवऩ खरु तत्त्वतो न जानन्न्त, क्रकं ऩुनस ्त्वाभ ्। हे ईश ! अबरं याजसं ताभसं च वतृ्तभ ्मेषां ते, तं त्वां न जानन्तीनत क्रकभ ्उत वक्तव्मभ,् तेन ऩूवोक्ता् शास्त्र-कृतो’प्म ्अर्बभानननो न जानन्तीनत बाव् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.११ ॥

स त्वं सभीदहतभ ्अद् न्स्थनत-जन्भ-नाशं

बूतेदहतं च जगतो बव-फन्ध-भोऺौ ।

वामुय ्मथा ववशनत खं च चयाचयाख्मं

सविं तद्-आत्भकतमावगभो’वरन्त्से ॥

श्रीधय् ॒ क्रकन्तु त्वं तत ्सविं जानासीत्म ्आह—स त्वं सविभ ्अवरन्त्से व्माप्नोवष जानार्स । क्रकं तत ्सविभ ्? सभीदहतं स्व-कृतभ ्अद् न्स्थनत-जन्भ-नाशभ ्अभुष्म जगतो जन्भादद-बूतानाभ ्ईदहतं च जगतो बव-फन्ध-भोऺौ च । व्माप्तौ दृष्टान्त्—चयाचयाख्मं देह-जातं खं च मथा वामुय ्आववशनत तथा । कथभ ्अवरन्त्से ? तद्-आत्भकतमा तस्म सविस्मात्भतमेत्म ्अथि् । आत्भत्वे हेतु्—अवगभो ऻान-रूऩ इनत ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ स त्वभ ्इनत टीकामाभ ्अवरन्त्से व्माप्नोवष जानार्स चेत्म ्अथि् । इत्म ्एव व्माख्मेमा ॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ तदहि को जानातीनत चेत,् तत्राह—त्वभ ्एव स्वं ऩयं च जानासीत्म ्आह । स प्रर्सद्धस ्त्वं सविभ ्अवगभ् अवगच्छन ्जानन्न ्एव सन्न ्अवरन्त्से व्माप्नोवष । क्रकं तत ्सविभ ्? सभीदहतं स्व-कृतभ ्अभुष्म जगतो न्स्थत्म-्आदद-बूतानाभ ्प्राणण-भात्राणाभ ्ईदहतं बव-फन्धं च तस्भान ्भोऺं च । फन्ध-भोऺ-प्रकायं जानासीत्म ्अथि् । व्मान्प्त-भाते्र दृष्टान्त्—वामुय ्इनत । खं भहाकाशं स्व-स्थानं चयाचयाख्मं देह-जातं च मथा ववशनत, तथैव त्वं ननज-धाभ-वैकुण्ठभ ्अध्मासीन एव तद्-आत्भकतमा तस्म सविस्मात्भतमेत्म ्अथि् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१२-१३ ॥

अवताया भमा दृष्टा यभभाणस्म ते गुणै् ।

सो’हं तद् रष्टुभ ्इच्छार्भ मत ्ते मोवषद्-वऩुय ्धतृभ ्॥

मेन सम्भोदहता दैत्मा् ऩानमताश ्चाभतंृ सुया् ।

तद् दददृऺव आमाता् ऩयं कौतूहरं दह न् ॥

श्रीधय् ॒ एवं स्तुत्वा प्रस्तुतं ववऻाऩमनत, अवताया इनत द्वाभमाभ ्॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अर्बरवषतं बू्रहीनत चेत ्तभ ्आह—अएनत गुणैय ्बक्त-वात्सल्माददर्ब् ॥१२-१३ ॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१४ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवभ ्अभमचथितो ववष्णुय ्बगवान ्शूर-ऩाणणना ।

प्रहस्म बाव-गम्बीयं चगरयशं प्रत्मबाषत ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रहस्मेनत स्वस्म मोगेश्वयत्वं रोकेषु प्रख्माऩनमतंु भोदहनीं दददृऺसे चेत ्सत्मं ते तत ्सविं व्मक्तीबववष्मतीनत बाव् । बाव-गम्बीयं भहादेवेनावऩ दषु्प्रवेशभ ्॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१५ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

कौतूहराम दैत्मानां मोवषद्-वेषो भमा धतृ् ।

ऩश्मता सुय-कामािणण गते ऩीमूष-बाजने ॥

श्रीधय् ॒ सुय-कामािणण मोवषद्-वेषेण बववष्मन्तीनत ऩश्मता । अमं बाव —्अवश्मं तावद् उन्भत्तान ्दैत्मान ्वञ्ज्चनमत्वा देवेभमो’भतंृ देमभ,् न चैवं वैषम्मं रूऩान्तयेण कतुिभ ्उचचतभ,् अतो वञ्ज्चन-भोहनादद-सायं कार्भनी-रूऩं भमा धतृभ ्इनत ॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ दैत्मानां कौतूहराम, तद्-द्वाया वञ्ज्चनाम ॥१५॥

ववश्वनाथ् ॒ दैत्मानां कौतूहरामेनत । तादृशानां भोह-जनकं, तद् अनत ववस्भमास्ऩदं मोवषद्-वऩु् मुष्भाकं मोगेश्वयाणां तु तद् अक्रकन्ञ्ज्चत-्कयं, न दह भगृमंु भगृो दहरं्सतंु ऺभत इनत बाव् । दैत्मानाभ ्इनत ततै्रव न्स्थता् सान्त्त्वकत्वाद् देवा अवऩ नैव भुभुहुय ्इनत बाव् । ननु दैत्मानां तुच्छानां कृते को’मं ते मत्न् ?

तत्राह—ऩश्मेनत । गत्म-्अन्तयाबावाद् इनत बाव् ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१६ ॥

तत ्ते’हं दशिनमष्मार्भ दददृऺो् सुय-सत्तभ ।

कार्भनां फहु भन्तव्मं सङ्खकल्ऩ-प्रबवोदमभ ्॥

श्रीधय् ॒ तद् रूऩं दशिनमष्मार्भ । सङ्खकल्ऩ-प्रबव् काभस ्तस्मोदमो मस्भात ्॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ सङ्खकल्ऩ-प्रबवोदमभ ्उऩासनमा वय-मोवषत-्प्रदभ ्॥१७॥

ववश्वनाथ् ॒ बवतु, मथा मथा तद् अवऩ तद्-अथिभ ्एतावद् दयू-गभनं तव न भोघं बववतुभ ्अहितीत्म ्आह—तद् इनत । दददृऺुय ्इत्म ्अन्मथा ते ततै्रव ववर्शष्ट-फुवद्धय ्नाऩमास्मत्म ्एवेनत बाव् । सङ्खकल्ऩ-

प्रबव् काभस ्तस्मोदमो मस्भात ्। अत् कार्भनां फहु भन्तव्मभ ्। तव तु काभ-शत्रो् काभ उभवनमतुभ ्नैव शक्नोनत, तद् अवऩ कौतुकं चेत ्ऩश्मेनत बावो फाह्म् । आभमन्तयं तु काभ-जेतुय ्अवऩ भहा-मोगीश्वयस्मावऩ तव तद्-दददृऺैव काभ-र्सन्धु-भहावति-नन्ऺेऩे हेतुय ्अबून ्भभ नात्र दोष इनत बाव् ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१७ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत बु्रवाणो बगवांस ्ततै्रवान्तयधीमत ।

सवितश ्चायमंश ्चऺुय ्बव आस्ते सहोभमा ॥

न कतभेनावऩ व्माख्माभ ्॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१८ ॥

ततो ददशोऩवने वय-न्स्त्रमं

ववचचत्र-ऩुष्ऩारण-ऩल्रव-रभेु ।

वविीडतीं कन्दकु-रीरमा रसद्-

दकूुर-ऩमिस्त-ननतम्फ-भेखराभ ्॥

श्रीधय् ॒ ववचचत्राणण ऩुष्ऩाण्म ्अरणा् ऩल्रवाश ्च मेषां ते रभुा मन्स्भन ्। रसद्-दकूुरेन ऩमिस्ते ऩरयवतृ्ते ननतम्फे भेखरा मस्मास ्ताभ ्॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत इनत चतुष्कभ ्॥१८॥

ववश्वनाथ् ॒ रसद्-दकूुरेन हेतुना ऩरय सवितो-बावेन आस्ते अदशिनं प्राप्ते ननतम्फे भेखरा मस्मास ्ताभ ्॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.१९ ॥

आवतिनोद्वतिन-कन्म्ऩत-स्तन-

प्रकृष्ट-हायोर-बयै् ऩदे ऩदे ।

प्रबज्मभानाभ ्इव भध्मतश ्चरत-्

ऩद-प्रवारं नमतीं ततस ्तत् ॥

श्रीधय् ॒ उत्ऩतत ्ऩतत ्कन्दकु-रीरा-वशेन मे आवतिनोद्वतिने नभनोन्नभने ताभमां कन्म्ऩतमो् स्तनमो् प्रकृष्ट-हायाणां चोर-बायै् प्रनतऩदं भध्मे प्रबज्मभानाभ ्इव । चरत-्ऩदभ ्एव प्रवारवत ्कोभरं, ततस ्ततो नमन्तीभ ्॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऊध्विभ ्उन्त्ऺप्तं कन्दकंु ग्रहीतंु मत ्खल्व ्आवतिनभ ्आवनृ्त्त ,् तद्-अनन्तयभ ्उद्वतिनभ ्उन्भुखत्वेन वनृ्त्त्, तेन कन्म्ऩतमो् प्रकृष्ट-हायाणां चोर-बायै् प्रनतऩदं भध्मत् भध्म-देशे बज्मभानाभ ्इव चरत-्ऩदभ ्एव प्रवारवद् अरणं ततस ्ततो नमन्तीभ ्॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२० ॥

ददऺु िभत-्कन्दकु-चाऩरैय ्बशंृ

प्रोद्ववग्न-तायामत-रोर-रोचनाभ ्।

स्व-कणि-वविान्जत-कुण्डरोल्रसत-्

कऩोर-नीरारक-भन्ण्डताननाभ ्॥

श्रीधय् ॒ ददऺु िभत् कन्दकुस्म चाऩरैश ्चाञ्ज्चल्मैय ्बशंृ प्रोद्ववग्न-ताये आमते रोरे चञ्ज्चरे रोचने मस्मा् । स्व-कणािभमां वविान्जते मे कुण्डरे, ताभमाभ ्उल्रसन्तौ कऩोरौ ताभमां नीरारकैश ्च भन्ण्डतभ ्आननं मस्मा् ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ददऺु िभत् कदाचचत ्चतुय-्ददऺु न्क्ष्ऩमभानस्म कन्दकुस्म चाऩरैश ्चाञ्ज्चल्मैय ्हेतुर्ब् प्रोद्ववग्न-ताये आमते रोरे रोचने मस्मास ्ताभ ्॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२१ ॥

श्रथद् दकूुरं कफयीं च ववच्मुतां

सन्नह्मतीं वाभ-कयेण वल्गुना ।

ववननघ्नतीभ ्अन्म-कयेण कन्दकंु

ववभोहमन्तीं जगद्-आत्भ-भाममा ॥

श्रीधय् ॒ सन्नह्मन्तीं फध्नन्तीभ ्। जगद्-ववभोहमन्तीभ ्॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सन्नह्मन्तीं फध्नन्तीभ ्। आत्भनो भाममा फदहयङ्खग-शक्त्मैव जगन ्भोहमन्तीं, सम्प्रनत न्जत-भामभ ्आत्भायाभभ ्अवऩ शम्बुभ ्आत्भ-स्वरूऩेणैव भोहमन्तीभ ्इनत बाव् ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२२ ॥

तां वीक्ष्म देव इनत कन्दकु-रीरमेषद्-

व्रीडास्पुट -न्स्भत-ववसषृ्ट-कटाऺ-भुष्ट् ।

स्त्री-पे्रऺण-प्रनतसभीऺण-ववह्वरात्भा

नात्भानभ ्अन्न्तक उभां स्व-गणांश ्च वेद ॥

श्रीधय् ॒ तां वीक्ष्म देव् श्री-रर आत्भानभ ्अन्न्तके न्स्थताभ ्उभां स्व-गणांश ्च न वेद । कथं-बूत् ?

इनत एवं-बूतमा कन्दकु-रीरमा मा ईषद्-व्रीडा, तमा’स्पुटं न्स्भतं, तेन सह ववसषृ्टो म् कटाऺ्, तेन भुष्टो वन्ञ्ज्चत् । अत एव स्वमं मत ्न्स्त्रमा् पे्रऺण,ं तमा च प्रनतसभीऺण,ं ताभमां ववह्वर आत्भा भनो मस्म ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ देव् श्री-रर् । इत्म ्एवं-बूतमा कन्दकु-रीरमा भां कन्श्चत ्सुन्दय् ऩुरष् ऩश्मतीनत प्रत्मानमतमा फुद्ध्मा मा ईषद्-व्रीडा कन्दऩि-ववकाय-द्मोतकी-कृतं मत ्स्पुट-न्स्भतं, ताभमाभ ्सह ववसषृ्टो म् कटाऺ्, तेन भुष्टश ्चोरयत-मोगैश्वमि-धैमि-वववेकाददत्वाज ्जडीबूत इत्म ्अथि् । स्वमं न्स्त्रमा् पे्रऺण,ं तमा च प्रनतसभीऺण,ं ताभमां ववह्वर आत्भा भनो मस्म स् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२३ ॥

तस्मा् कयाग्रात ्स तु कन्दकुो मदा

गतो ववदयंू तभ ्अनुव्रजत-्न्स्त्रमा् ।

वास् ससूतं्र रघु भारतो’हयद्

बवस्म देवस्म क्रकरानुऩश्मत् ॥

श्रीधय् ॒ तं कन्दकुभ ्अनुव्रजन्त्मा् न्स्त्रमा् । रघु सूक्ष्भं वास् । स-सूतं्र काञ्ज्ची-सदहतभ ्॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तं कन्दकुभ ्अनुव्रजन्त्मा् न्स्त्रमा् । रघु सूक्ष्भं वास् । सूक्ष्भ-शादटकां स-सूतं्र सूत्र-फद्धभ ्अहयत ्उन्च्चऺेऩ ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२४ ॥

एवं तां रचचयाऩाङ्खगीं दशिनीमां भनोयभाभ ्।

दृष्ट्वा तस्मां भनश ्चिे ववषज्जन्त्मां बव् क्रकर ॥

श्रीधय् ॒ ववषज्जन्त्मां कुन्ञ्ज्चत-कटाऺैय ्आत्भानं ननयीऺभाणामाभ ्॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववसज्जन्त्मां भां ऩाश्मनत न ऩश्मतीनत द्मोतकै् कुन्ञ्ज्चत-कटाऺैय ्भहादेवे स्वासन्क्तभ ्अर्बनमन्त्माभ ्॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२५ ॥

तमाऩहृत-ववऻानस ्तत-्कृत-स्भय-ववह्वर् ।

बवान्मा अवऩ ऩश्मन्त्मा गत-ह्रीस ्तत-्ऩदं ममौ ॥

श्रीधय् ॒ तत-्ऩदं तस्मा् सभीऩं ममौ ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत-्ऩदं तस्मा् स्थानभ ्॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२६ ॥

सा तभ ्आमान्तभ ्आरोक्म वववस्त्रा व्रीडडता बशृभ ्।

ननरीमभाना वृऺ ेषु हसन्ती नान्वनतष्ठत ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ वववस्त्रा स्खरद्-उत्तयीमा ॥२६॥

ववश्वनाथ् ॒ वववस्त्रा स्खरद्-उत्तयीमा नान्वनतष्ठत बवभ ्अनुरऺीकृत्म न न्स्थतवती, क्रकन्तु दरुावैव ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२७-२८ ॥

ताभ ्अन्वगच्छद् बगवान ्बव् प्रभुवषतेन्न्रम् ।

काभस्म च वशं नीत् कयेणुभ ्इव मूथऩ् ॥

सो’नुव्रज्मानतवेगेन गहृीत्वाननच्छतीं न्स्त्रमभ ्।

केश-फन्ध उऩानीम फाहुभमां ऩरयषस्वजे ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.२९-३० ॥

सोऩगूढा बगवता करयणा करयणी मथा ।

इतस ्तत् प्रसऩिन्ती ववप्रकीणि-र्शयोरहा ॥

आत्भानं भोचनमत्वाङ्खग सुयषिब-बुजान्तयात ्।

प्रारवत ्सा ऩथुृ-श्रोणी भामा देव-ववननर्भिता ॥

श्रीधय् ॒ अङ्खग हे याजन ्॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ सोऩगूढेनत मुग्भकभ ्। भामेनत, भाममावेश-भातं्र, न तु स्त्रीत्वभ ्इनत फोचधतभ ्॥२९-३०॥

ववश्वनाथ् ॒ भाममा मोग-भाममा देवेन हरयणा ववननर्भिता प्रकटीकृता ॥२९-३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३१ ॥

तस्मासौ ऩदवीं ररो ववष्णोय ्अभतु-कभिण् ।

प्रत्मऩद्मत काभेन वैरयणेव ववननन्जित् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ इवेत्म ्उत्पे्रऺा-द्मोतकभ ्। वस्तुतो बगवतैव ववननन्जित इत्म ्अथि् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३२ ॥

तस्मानुधावतो येतश ्चस्कन्दाभोघ-येतस् ।

शुन्ष्भणो मूथऩस्मेव वार्सताभ ्अनुधावत् ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ मूथऩस्म कयीन्रस्म ऋतुभतीं करयणीभ ्॥३२॥

ववश्वनाथ् ॒ शुन्ष्भणो भत्तस्म मूथऩस्म हस्तीन्रस्म, येतसो’भोघत्वं स्वणित्वेन ऩरयणाभात ्॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३३ ॥

मत्र मत्राऩतन ्भह्मां येतस ्तस्म भहात्भन् ।

तानन रूप्मस्म हेम्नश ्च ऺेत्राण्म ्आसन ्भही-ऩते ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ररस्मेनत । तानन ऺेत्राणण रर-दैवतानन इत्म ्अतस ्तेभमो हेभ-र्रप्सुर्ब् प्रथभं रर् प्रसादनीम इनत बाव् ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३४ ॥

सरयत-्सय्सु शैरेषु वनेषूऩवनेषु च ।

मत्र क्व चासन्न ्ऋषमस ्तत्र सन्न्नदहतो हय् ॥

श्रीधय् ॒ एवं ताभ ्अनुधावन ्हय् सरयत ्सयस्सु शैराददषु च सन्न्नदहतो फबूव ॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत्र च हेभ-ऺेत्रात ्रूर-ऺेतं्र ववववच्माह—सरयद् इनत । सरयद्-आददषु ववशेषं दशिमनत—मत्र क्व चेनत ॥३४॥

ववश्वनाथ् ॒ एवं ताभ ्अनुधावन ्हय् सरयद्-आददषु सन्न्नदहतो फबूवेनत भोदहन्मास ्तत्र तत्र धावनं तत्र तत्र स्थानुषीन ्हयस्म मोग-िंशं साऺाद् दशिनमतुभ ्इनत ध्वनन् । तेन भुननर्बय ्मोगारूढैय ्अवऩ ववन्जतभ ्अवऩ स्व-भनो मुवतीषु न ववश्वसनीमभ ्इनत र्शऺणभ ्अनुध्वनन् ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३५ ॥

स्कन्ने येतर्स सो’ऩश्मद् आत्भानं देव-भाममा ।

जडीकृतं नऩृ-शे्रष्ठ सन्न्मवतित कश्भरात ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ स्कन्ने सम्ऩूणे सतीत्म ्अथि् । भोदहनी-प्रथभ-दशिन-ऺणभ ्आयभमैवात्भा जडीकृत एवासीत ्, तदानीभ ्अऩश्मद् इनत जडीकृतत्वेनानुसन्दधाव ्इत्म ्अथि् । कश्भरात ्भोदहन्म-्अनुधावनात ्॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३६ ॥

अथावगत-भाहात्म्म आत्भनो जगद्-आत्भन् ।

अऩरयऻेम-वीमिस्म न भेने तद् उ हाभतुभ ्॥

श्रीधय् ॒ तद् उह देव-भाममा जडी-कयणभ ्॥३६॥

िभ-सन्दबि् ॒ आत्भन् स्वीम-ऩयभ-स्वरूऩस्म जगतो’वऩ ऩयभ-स्वरूऩस्म तद्-अन्तमािर्भणश ्च ॥३६॥

ववश्वनाथ् ॒ अथ स्व-वववेकोत्ऩन्त्त-ऺण एव भोदहनीभ ्अन्तदहिताभ ्आरक्ष्म अवगतं स्व-भोह-वववेकौ बगवद्-अधीनाव ्इनत भाहात्म्मं मेन स् । आत्भनो हये् । मद् वा, आत्भन् स्वस्म अवगत-भाहात्म्म् ऻात-मोगैश्वमि-प्रबाव् । तत ्जडीकयणं वववेक-प्रदानं च अभतंु न भेने । तत्र हेतु —्जगद्-आत्भन् जगन-्भध्म-वनतिनं भाभ ्अवऩ भोहनमतुभ ्प्रफोधनमतुभ ्च सभथिस्मैवेत्म ्अथि् ॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३७ ॥

तभ ्अववक्रवभ ्अव्रीडभ ्आरक्ष्म भधुसूदन् ।

उवाच ऩयभ-प्रीतो त्रफित ्स्वां ऩौरषीं तनुभ ्॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ तद्-रूऩता-स्पुयणाद् एवाववक्रवं, स्व-ऩयाबवज-ग्रानन-यदहतभ ्अव्रीडं च ॥३७॥

ववश्वनाथ् ॒ हन्त हन्त भहा-मोगेश्वयो’प्म ्अहं ववषमान्ध एवाबूवभ ्इत्म ्अनुताऩ-यादहत्माद् अववक्रवभ ्। स्वान्तमािर्भणण का रज्जेत्म ्अव्रीडभ ्। अमं बाव्—नाहभ ्अन्मेन केनावऩ भोदहतंु शक्म् । भत-्प्रबुना तु भन-्भोहनं न दषूणावहं, प्रत्मुत बूषणावहभ ्एव । भभावऩ भोहनं ववना भत-्प्रबोय ्आत्मन्न्तकं प्रबुत्वभ ्एव कुत इनत प्रबुत्वानतशमो दासस्म भे बक्त्म-्उत्कषिभ ्एव ऩुष्मतीनत ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३८ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

ददष्ट्मा त्वं ववफुध-शे्रष्ठ स्वां ननष्ठाभ ्आत्भना न्स्थत् ।

मन ्भे स्त्री-रूऩमा स्वैयं भोदहतो’प्म ्अङ्खग भाममा ॥

श्रीधय् ॒ स्वां ननष्ठां प्रकृनतभ ्॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ स्त्री-रूऩमा भोदहन्माख्म-स्वरूऩ-बूतमा भाममा भोदहतो’वऩ स्वां ननष्ठां बक्त्म-्उत्थ-दैन्म-भमीं ननयहङ्खकायताभ ्इत्म ्अथि् ॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.३९ ॥

को नु भे’नततयेन ्भामां ववषक्तस ्त्वद्-ऋते ऩुभान ्।

तांस ्तान ्ववसजृतीं बावान ्दसु्तयाभ ्अकृतात्भर्ब् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ जगन-्भोदहन्मा भद्-फदहयङ्खग-भाममा तु त्वं नैव भोदहतो वतिस इत्म ्आह—को न्व ्इनत । ववषक्त् भानमक-ववषमासक्त् सन ्को भामां तयेत ्? त्वद्-ऋते त्वां ववना त्वं तु भामामाभ ्आसक्तो’वऩ भामाभ ्अतय इत्म ्अथि् । भामां ववर्शनन्ष्ट बावान ्यजस-्तभो-भमान ्काभादीन ्॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४० ॥

सेमं गुण-भमी भामा न त्वाभ ्अर्बबववष्मनत ।

भमा सभेता कारेन कार-रूऩेण बागश् ॥

श्रीधय् ॒ कारेन सषृ्ट्म-्आदद-ननर्भत्तेन । भमा कार-रूऩेण । बागशो यज-आद्म-्अंशेन सभेता भद्-अधीना सती ॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ सेमभ ्इनत ऩूविं तु भद्-इच्छमा तमा भोदहतत्वात ्॥४०॥

ववश्वनाथ् ॒ सैव का ? इनत चेद् अत् स्वाङ्खगुल्मा तत-्सभीऩ-स्थां दगुािं दशिमनत—सेमभ ्इनत । कारेन कायणेन भमा जगत ्सजृता सभेता सदहता । भमा कीदृशेन ? बागशो’॒ंशेन करमनत ईऺणेनाङ्खगीकयोतीनत कार् ऩुरषो रूऩं मस्म तेन ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४१ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवं बगवता याजन ्श्रीवत्साङ्खकेन सत-्कृत् ।

आभन््म तं ऩरयिम्म सगण् स्वारमं ममौ ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ श्रीवत्साङ्खगेनेत्म ्अनेन प्रणत् स उत्थाप्म वऺसा संस्ऩशृ्म आर्रङ्खचगत इत्म ्अथि् ॥४१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४२ ॥

आत्भांश-बूतां तां भामां बवानीं बगवान ्बव् ।

सम्भताभ ्ऋवष-भुख्मानां प्रीत्माचष्टाथ बायत ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ शंसतां प्रशंसतस ्तान ्भुनीन ्अनादृत्म ॥४२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४३ ॥

अनम व्मऩश्मस ्त्वभ ्अजस्म भामां

ऩयस्म ऩंुस् ऩय-देवतामा् ।

अहं करानाभ ्ऋषबो’वऩ भुह्मे

ममावशो’न्मे क्रकभ ्उतास्वतन्त्रा् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ “अनम! व्मऩश्मस ्त्वभ ्अजस्म भामाभ”् इत्म ्अनेन स्वांश-बूतामा भामामा देव्मा् सकाशाद् अस्मा् ऩयभ-वैरऺण्मं दर्शितभ ्॥४३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४४ ॥

मं भाभ ्अऩचृ्छस ्त्वभ ्उऩेत्म मोगात ्

सभा-सहस्रान्त उऩायतं वै ।

स एष साऺात ्ऩुरष् ऩुयाणो

न मत्र कारो ववशते न वेद् ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ मं भाभ ्इत्म-्आददकं बगवत-्सन्दबे बगवत एव ऩयभ-तत्त्व-रूऩत्वे सभुदाहामिभ ्॥४४॥

ववश्वनाथ् ॒ न ववशत इनत । कार् सवित्र प्रबववतंु ववशन्न ्अवऩ मत्र न ववशनत, वेद् सविं जानन्न ्अवऩ मत्र ऻातंु न ववशनत, कार-वेदमोय ्अवऩ मो न गम्म इत्म ्अथि् ॥४४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४५ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत ते’र्बदहतस ्तात वविभ् शाङ्खिग-धन्वन् ।

र्सन्धोय ्ननभिथने मेन धतृ् ऩषृ्ठे भहाचर् ॥

श्रीधय् ॒ अष्टाध्मामाथि-ननगभनभ—्इतीनत ॥४५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४६ ॥

एतन ्भुहु् कीतिमतो’नुशणृ्वतो

न रयष्मते जातु सभुद्मभ् क्वचचत ्।

मद् उत्तभश्रोक-गुणानुवणिनं

सभस्त-संसाय-ऩरयश्रभाऩहभ ्॥

श्रीधय् ॒ एतत ्कीतिनादौ परभ ्आह—एतद् इनत ॥४६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न रयष्मते न नश्मनत ॥४६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१२.४७ ॥

असद्-अववषमभ ्अङ्खनर ंबाव-गम्मं प्रऩन्नान ्

अभतृभ ्अभय-वमािन ्आशमत ्र्सन्धु-भर्थ्मभ ्।

कऩट-मुवनत-वेषो भोहमन ्म् सुयायींस ्

तभ ्अहभ ्उऩसतृानां काभ-ऩूयं नतो’न्स्भ ॥

श्रीधय् ॒ बगवता कृतं बक्त-ऩऺ-ऩातं स्भयन ्नभस्कयोनत—असताभ ्अववषमभ ्। बावो बजनं तेन गम्मभ ्अङ्खनर ंप्रऩन्नान ्शयणागतान ्र्सन्धु-भध्मं र्सन्धोय ्भथनेन जातभ ्अभतंृ म आशमद् अबोजमत ्॥४७॥

िभ-सन्दबि् ॒ असद्-अववषमभ ्इत्म-्आददना फदहभुिख-ननष्काभ-सकाभ-बक्ता् िभेण दर्शिता् ॥४७॥

ववश्वनाथ् ॒ अङ्खनर ंप्रऩन्नान ्अभय-वमािन ्र्सन्धु-भर्थ्मं र्सन्धु-भथनोभतुभ ्अभतंृ म आशमत ्अबोजमत ्। कऩट् मुवती-वेशो मस्म स् ॥४७॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे द्वादशो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

शङ्खकय-भोहनं नाभ

द्वादशो’ध्माम् ।

॥१२॥

(८.१३)

अथ त्रमोदशो’ध्माम्

भन्वन्तयानुवणिनभ ्

॥ ८.१३.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

भनुय ्वववस्वत् ऩुत्र् श्राद्धदेव इनत शु्रत् ।

सप्तभो वतिभानो मस ्तद्-अऩत्मानन भे शणृु ॥

श्रीधय् ॒

त्रमोदशे तु वण्मिन्ते सप्तभादीन्म ्अनुिभात ्।

भन्व-्अन्तयाणण सवािणण षड्-ववधानन ऩथृक् ऩथृक् ॥

सप्तभादद-भन्व-्अन्तयाण्म ्आह—भनुय ्इत्म-्आददना मावद् अध्माम-सभान्प्त ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

भन्वन्तयाणण भन्व-्आदद-षट्कवन्न्त सभासत् ।

सप्तभादीनन कर्थ्मन्ते िभाद् अत्र त्रमोदशे ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.२-३ ॥

इक्ष्वाकुय ्नबगश ्चैव धषृ्ट् शमािनतय ्एव च ।

नरयष्मन्तो’थ नाबाग् सप्तभो ददष्ट उच्मते ॥

तरूषश ्च ऩषृध्रश ्च दशभो वसुभान ्स्भतृ् ।

भनोय ्वैवस्वतस्मैते दश-ऩुत्रा् ऩयन्तऩ ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.४ ॥

आददत्मा वसवो ररा ववश्वेदेवा भरद्-गणा् ।

अन्श्वनाव ्ऋबवो याजन्न ्इन्रस ्तेषां ऩुयन्दय् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ आददत्म-्आदमो देवा इत्म ्अन्वम् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.५ ॥

कश्मऩो’त्रत्रय ्वर्सष्ठश ्च ववश्वार्भत्रो’थ गौतभ् ।

जभदन्ग्नय ्बयद्वाज इनत सप्तषिम् स्भतृा् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.६ ॥

अत्रावऩ बगवज-्जन्भ कश्मऩाद् अददतेय ्अबूत ्।

आददत्मानाभ ्अवयजो ववष्णुय ्वाभन-रूऩ-धक्ृ ॥

श्रीधय् ॒ बगवतो जन्भ अवताय् । तभ ्एवाह—आददत्मानां वववस्वान ्अमिभा ऩूषेत्म-्आद्म-्उक्तानां भध्मे अवयं जन्भ मस्म स् ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ अत्राऩीनत ऩद्मं स्वाम्म-्असम्भतं, क्रकन्तु ऩुस्तकेषु दृश्मते ॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.७ ॥

सङ्खऺेऩतो भमोक्तानन सप्त-भन्वन्तयाणण ते ।

बववष्माण्म ्अथ वक्ष्मार्भ ववष्णो् शक्त्मान्न्वतानन च ॥

श्रीधय् ॒ शक्त्मा’वतायेणान्न्वतानन ॥७॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ ्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.८ ॥

वववस्वतश ्च द्वे जामे ववश्वकभि-सुते उबे ।

संऻा छामा च याजेन्र मे प्राग ्अर्बदहते तव ॥

श्रीधय् ॒ अष्टभं भनंु वक्तंु कथाभ ्आह—वववस्वत इनत त्रत्रर्ब् ॥८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ ्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.९ ॥

ततृीमां वडवाभ ्एके तासां संऻा-सुतास ्त्रम् ।

मभो मभी श्राद्ध-देवश ्छामामाश ्च सुतान ्छृणु ॥

श्रीधय् ॒ एके वडवां ततृीमाभ ्आहु ,् भभ तु संऻैव वडवेनत भतभ ्। तद् उक्तं षष्ठे—सैव बूत्वाथ वडवा नासत्मौ सुषुवे बुवव इनत. मभश ्च मभी च मभुना श्राद्ध-देवश ्चेनत त्रम् सुता् ॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.१० ॥

सावणणिस ्तऩती कन्मा बामाि संवयणस्म मा ।

शनैश्चयस ्ततृीमो’बूद् अन्श्वनौ वडवात्भजौ ॥

श्रीधय् ॒ सावणणि् ऩुत्र् ॥१०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.११-१२ ॥

अष्टभे’न्तय आमाते सावणणिय ्बववता भनु् ।

ननभोक-ववयजस्काद्मा् सावणणि-तनमा नऩृ ॥

तत्र देवा् सुतऩसो ववयजा अभतृप्रबा् ।

तेषां ववयोचन-सुतो फर्रय ्इन्रो बववष्मनत ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.१३ ॥

दत्त्वेभां माचभानाम ववष्णवे म् ऩद-त्रमभ ्।

याद्धभ ्इन्र-ऩदं दहत्वा तत् र्सवद्धभ ्अवाप्स्मनत ॥

श्रीधय् ॒ ऩद-त्रमं माचभानामेभां सवािं भहीं सप्तभे भन्व-्अन्तये दत्त्वा’ष्टभे भन्व-्अन्तये ववष्णो् प्रसादेन च यादं्ध रर्ब्धभ ्इन्र-ऩदं दहत्वेत्म ्अथि् ॥१३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.१४ ॥

मो’सौ बगवता फद्ध् प्रीतेन सुतरे ऩुन् ।

ननवेर्शतो’चधके स्वगािद् अधुनास्ते स्व-याड् इव ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ मो’साव ्इनत ऩुनय ्ननवेर्शत इत्म ्अन्वम् ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.१५-१६ ॥

गारवो दीन्प्तभान ्याभो रोण-ऩुत्र् कृऩस ्तथा ।

ऋष्मशङृ्खग् वऩतास्भाकं बगवान ्फादयामण् ॥

इभे सप्तषिमस ्तत्र बववष्मन्न्त स्व-मोगत् ।

इदानीभ ्आसते याजन ्स्वे स्व आश्रभ-भण्डरे ॥

श्रीधय् ॒ याभ् ऩयशुयाभ्. रोण-ऩुत्रो’श्वत्थाभा । इदानीं तु स्व-मोगत आसते ॥१५-१६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ ्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.१७-२१ ॥

देवगुह्मात ्सयस्वत्मां साविबौभ इनत प्रबु् ।

स्थानं ऩुयन्दयाद् धतृ्वा फरमे दास्मतीश्वय् ॥

नवभो दऺ-सावणणिय ्भनुय ्वरण-सम्बव् ।

बूतकेतुय ्दीप्तकेतुय ्इत्म ्आद्मास ्तत-्सुता नऩृ ॥

ऩाया-भयीचचगबािद्मा देवा इन्रो’भतु् स्भतृ् ।

द्मुनतभत-्प्रभुखास ्तत्र बववष्मन्त्म ्ऋषमस ्तत् ॥

आमुष्भतो’म्फुधायामाभ ्ऋषबो बगवत-्करा ।

बववता मेन संयाद्धां त्रत्र-रोकीं बोक्ष्मते’भतु् ॥

दशभो ब्रह्भ-सावणणिय ्उऩश्रोक-सुतो भनु् ।

तत-्सुता बूरयषेणाद्मा हववष्भत ्प्रभुखा द्ववजा् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ अभतु इन्र् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.२२ ॥

हववष्भान ्सुकृत् सत्मो जमो भूनतिस ्तदा द्ववजा् ।

सुवासन-ववरद्धाद्मा देवा् शम्बु् सुयेश्वय् ॥

श्रीधय् ॒ हववष्भत-्प्रभुखा इत्म ्उक्तानाभ ्एव केषान्ञ्ज्चन ्नाभान्म ्आह—हववष्भान ्इनत ॥२२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ ्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.२३ ॥

ववष्वक्सेनो ववषूच्मां तु शम्बो् सख्मं करयष्मनत ।

जात् स्वांशेन बगवान ्गहेृ ववश्वसजृो ववबु् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ ्

िभ-सन्दबि् ॒ ववषूच्मां जात् सन ्॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.२४ ॥

भनुय ्वै धभि-सावणणिय ्एकादशभ आत्भवान ्।

अनागतास ्तत-्सुताश ्च सत्मधभािदमो दश ॥

श्रीधय् ॒ एकादशभ ्इत्म-्आददय ्आषि् ॥२४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ ्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.२५-२८ ॥

ववहङ्खगभा् काभगभा ननवािणरचम् सुया् ।

इन्रश ्च वैधतृस ्तेषाभ ्ऋषमश ्चारणादम् ॥

आमिकस्म सुतस ्तत्र धभिसेतुय ्इनत स्भतृ् ।

वैधतृामां हयेय ्अंशस ्त्रत्र-रोकीं धायनमष्मनत ॥

बववता रर-सावणॉ याजन ्द्वादशभो भनु् ।

देववान ्उऩदेवश ्च देवशे्रष्ठादम् सुता् ॥

ऋतधाभा च तते्रन्रो देवाश ्च हरयतादम् ।

ऋषमश ्च तऩोभूनतिस ्तऩस्व्म ्आग्नीध्रकादम् ॥

न कतभेन व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.२९ ॥

स्वधाभाख्मो हयेय ्अंश् साधनमष्मनत तन-्भनो् ।

अन्तयं सत्मसहस् सुनतृामा् सुतो ववबु् ॥

श्रीधय् ॒ तस्म भनोय ्अन्तयं साधनमष्मनत, सत्मसहस् सूनतृामाश ्च सुत् सन ्॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भनोय ्अन्तयं भन्वन्तयभ ्इत्म ्अथिहेतु । सहस् वऩतु् ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.३० ॥

भनुस ्त्रमोदशो बाव्मो देव-सावणणिय ्आत्भवान ्।

चचत्रसेन-ववचचत्राद्मा देव-सावणणि-देहजा् ॥

देवा् सुकभि-सुत्राभ- संऻा इन्रो ददवस्ऩनत् ।

ननभोक-तत्त्वदशािद्मा बववष्मन्त्म ्ऋषमस ्तदा ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.३२ ॥

देवहोत्रस्म तनम उऩहताि ददवस्ऩते् ।

मोगेश्वयो हयेय ्अंशो फहृत्मां सम्बववष्मनत ॥

श्रीधय् ॒ ददवस्ऩतेय ्इन्रस्मोऩहताि संऩादक् संबववष्मनत ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ददवस्ऩतेय ्इन्रस्म उऩहताि उऩकताि ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.३३ ॥

भनुय ्वा इन्र-सावणणिश ्चतुदिशभ एष्मनत ।

उर-गम्बीय-फुधाद्मा इन्र-सावणणि-वीमिजा् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.३४ ॥

ऩववत्राश ्चाऺुषा देवा् शुचचय ्इन्रो बववष्मनत ।

अन्ग्नय ्फाहु् शुचच् शुद्धो भागधाद्मास ्तऩन्स्वन् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तऩन्स्वन ऋषम् ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.३५ ॥

सत्रामणस्म तनमो फहृभानुस ्तदा हरय् ।

ववतानामां भहायाज क्रिमा-तन्तून ्ववतानमता ॥

श्रीधय् ॒ क्रिमातन्तून ्कभि-सन्तती् । ववतानमता ववस्तायनमष्मनत ॥३५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१३.३६ ॥

याजंश ्चतुदिशैतानन त्रत्र-कारानुगतानन ते ।

प्रोक्तान्म ्एर्बय ्र्भत् कल्ऩो मुग-साहस्र-ऩमिम् ॥

श्रीधय् ॒ मुग-साहसे्रण ऩमिम् ऩरयवतो मस्म. मुग-सहस्र-प्रभाण इत्म ्अथि् ॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मुग-सहसे्रण ऩमािमो’न्तो मस्म स् ।

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

त्रमोदशो’ष्टभस्मामं सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

भन्वन्तयानुवणिनं नाभ

त्रमोदशो’ध्माम् ।

॥१३॥

—ओ)०(ओ—

(८.१४)

अथ चतुदिशो’ध्माम्

॥ ८.१४.१ ॥

श्री-याजोवाच—

भन्वन्तयेषु बगवन ्मथा भन्व-्आदमस ्त्व ्इभे ।

मन्स्भन ्कभिणण मे मेन ननमुक्तास ्तद् वदस्व भे ॥

श्रीधय् ॒

चतुदिशे तु सवेषां भन्व-्आदीनां मथामथभ ्।

ऩथृक् कभािणण वण्मिन्ते बगवद्-वश-वनतिनाभ ्॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

भन्व-्आदीनां तु कभािणण षण्णां मानन बवन्त्म ्अथ ।

चतुदिशे प्रकर्थ्मन्ते तेषां तानन ऩथृक् ऩथृक् ॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.२ ॥

श्री-ऋवषय ्उवाच—

भनवो भनु-ऩुत्राश ्च भुनमश ्च भही-ऩते ।

इन्रा् सुय-गणाश ्चैव सवे ऩुरष-शासना् ॥

श्रीधय् ॒ ऩुरषेणेश्वयेण मऻाद्म-्अवतायै् शास्मन्ते ननमुज्मन्ते इनत तथा ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩुरषेण मऻाद्म-्अवताय-रूऩेण शास्मन्त इनत ते तथा ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.३ ॥

मऻादमो मा् कचथता् ऩौरष्मस ्तनवो नऩृ ।

भन्व-्आदमो जगद्-मात्रां नमन्त्म ्आर्ब् प्रचोददता् ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवाह—मऻादम इनत ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ शासनभ ्आह—मऻादम इनत ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.४ ॥

चतुय-्मुगान्ते कारेन ग्रस्तान ्छ्रुनत-गणान ्मथा ।

तऩसा ऋषमो’ऩश्मन ्मतो धभि् सनातन् ॥

श्रीधय् ॒ ऋष्म-्आदीनां कभािण्म ्आह—चतुय-्मुगान्त इनत चतुर्बि ,् मतो मेभम् शु्रनत-गणेभम् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ चतुय-्मुगान्ते इनत । व्मासस ्तु तान ्शु्रनत-गणान ्व्मस्मतीनत बाव् ॥४॥

ववश्वनाथ् ॒ ऋष्म-्आदीनां कभािण्म ्आह—चतुय-्मुगान्ते । मतो मेभम् ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.५ ॥

ततो धभिं चतुष्ऩादं भनवो हरयणोददता् ।

मुक्ता् सञ्ज्चायमन्त्म ्अद्धा स्वे स्वे कारे भहीं नऩृ ॥

श्रीधय् ॒ उददता उक्ता् मुक्ता् संमता् सन्तो भहीं धभिं सञ्ज्चायमन्न्त । भह्मां धभिं प्रवतिमन्तीत्म ्अथि् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भहीं धभिं सञ्ज्चायमन्न्त । भह्मां धभिं प्रवतिमन्तीत्म ्अथि् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.६ ॥

ऩारमन्न्त प्रजा-ऩारा मावद् अन्तं ववबागश् ।

मऻ-बाग-बुजो देवा मे च तत्रान्न्वताश ्च तै् ॥

श्रीधय् ॒ प्रजा-ऩारा भनु-ऩुत्रास ्तं धभिं ऩारमन्न्त मावद् अन्तं मावन ्भन्वन्तयावसानभ ्। ववबागश् ऩुत्र-ऩौत्रादद-िभेण । मे चान्मे द्माव ्आ-ऩचृथव्म-्आदमो मत्र कभिणण बोक्ततृ्वेनान्न्वतास ्तैश ्च सह ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत्रान्न्वताश ्च तैय ्इत्म ्एव ऩाठ् प्राम् सवित्र । मत्रान्न्वताश ्च तैय ्इत्म ्एव ऩाठ् स्वार्भ-सम्भत् ॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ प्रजा-ऩारा भनु-ऩुत्रास ्तं धभिं ऩारमन्न्त मावद् अन्तं भन्वन्तय-ऩमिन्तभ ्। ववबागश् ऩुत्र-ऩौत्रादद-िभेण । मे च देवास ्ते च ऩारमन्न्त ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.७ ॥

इन्रो बगवता दत्तां तै्ररोक्म-चश्रमभ ्ऊन्जिताभ ्।

बुञ्ज्जान् ऩानत रोकांस ्त्रीन ्काभं रोके प्रवषिनत ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.८ ॥

ऻानं चानुमुगं बू्रते हरय् र्सद्ध-स्वरूऩ-धक्ृ ।

ऋवष-रूऩ-धय् कभि मोगं मोगेश-रूऩ-धक्ृ ॥

श्रीधय् ॒ प्रसङ्खगाद् रूऩान्तयैय ्अवऩ जगद्-मात्रा-प्रवतिनभ ्आह—ऻानभ ्इनत द्वाभमाभ ्। र्सद्धा् सनकादम् । ऋषमो माऻवल्क्मादम् । मोगेशा दत्ताते्रमादम् । तत-्तद्-रूऩ् सन ्ऻानं कभि च मोगं च बू्रते ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भन्व-्आदद-रूऩेण हरयय ्एव सविं कयोतीनत ऻाऩमन ्भन्व-्आदीनां षट्कभ ्अवऩ न ननमतभ ्इत्म ्उक्तान ्उक्तं सङ्खऺेऩेणाह—ऻानभ ्इनत द्वाभमाभ ्। र्सद्धा् सनकादम् । मोगेशा दत्ताते्रमादम् ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.९ ॥

सगिं प्रजेश-रूऩेण दस्मून ्हन्मात ्स्वयाड्-वऩु् ।

कार-रूऩेण सवेषाभ ्अबावाम ऩथृग ्गुण् ॥

श्रीधय् ॒ प्रजेशा भयीच्म-्आदमस ्तेन रूऩेण सगि कयोतीनत शेष् । स्वयाड्-वऩू याज-भूनति् । सवेषाभ ्अबावाम बवनत । ऩथृग-्ववधा गुणा् शीतोष्णादमो मस्म ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रजेशा भयीच्म-्आदम् । स्वयाजो भनु-ऩुत्रा् । कारा मौवन-वाधिक्म-्आदम् । अबावाम नाशाम बवनत । ऩथृग-्ववधा् स्थौल्म-काश्न्मि-वाचधमि-ऩार्रत्मादमो गुणा मत् स् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.१० ॥

स्तूमभानो जनैय ्एर्बय ्भाममा नाभ-रूऩमा ।

ववभोदहतात्भर्बय ्नाना- दशिनैय ्न च दृश्मते ॥

श्रीधय् ॒ नाभ-रूऩान्त्भकमा भाममा ववभोदहतात्भर्बय ्जनैय ्नाना-दशिनै् शास्तै्र् स्तूमभानो ननरूप्मभाणो’वऩ नैव दृश्मत इत्म ्अथि् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ जनैय ्नैव दृश्मत इत्म ्अन्वम् ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ इच्छा-भाते्रणैव सविदा सविं कतुिं सभथिस्म बगवत एतावनभ् ऩथृक् ऩथृक् प्रमासवभी रूऩै् क्रकभ ्? इनत चेत,् तत्राह—नाभ-रूऩान्त्भकमा भाममा ववभोदहतात्भर्बय ्एर्ब् शास्त्रऻैय ्जनै् स्तूमभानो ननरूप्मभाणो’वऩ न्मामादद-नाना-दशिनैय ्नैव दृश्मते ऻामते इत्म ्अथि् । तेन तस्म रीरैव कीत्मिते ववचधन्त्सतं त्व ्अनतदगुिभभ ्इनत बाव् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१४.११ ॥

एतत ्कल्ऩ-ववकल्ऩस्म प्रभाणं ऩरयकीनतितभ ्।

मत्र भन्वन्तयाण्म ्आहुश ्चतुदिश ऩुयाववद् ॥

श्रीधय् ॒ प्रासङ्खचगकं ननरूप्म प्रस्तुतभ ्एवोऩसंहयनत, एतत ्कल्ऩ-ववकल्ऩस्मावान्तय-कल्ऩस्म ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ एतद् इनत । कल्ऩा् ब्रह्भ-ददनानन । तेषु मे ववकल्ऩा ,् नाना-प्रकायास ्तेषाभ ्एकस्म प्रकायस्मेत्म ्अथि् ॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ एवं मत्र चतुदिश-भन्वान्तयाण्म ्आहु् । एतत ्कल्ऩ-ववकल्ऩस्म भहा-कल्ऩावान्तय-कल्ऩस्म नैर्भन्त्तकस्म प्रभाणभ ्॥११॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

चतुदिशो’ष्टभस्मामं सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

चतुदिशो’ध्माम् ।

॥१४॥

(८.१५)

अथ ऩञ्ज्चदशो’ध्माम्

॥ ८.१५.१-२ ॥

श्री-याजोवाच—

फरे् ऩद-त्रमं बूभे् कस्भाद् धरयय ्अमाचत ।

बूतेश्वय् कृऩण-वर ्रर्ब्धाथो’वऩ फफन्ध तभ ्॥

एतद् वेददतुभ ्इच्छाभो भहत ्कौतूहरं दह न् ।

मऻेश्वयस्म ऩूणिस्म फन्धनं चाप्म ्अनागस् ॥

श्रीधय् ॒

फर्र ंऩञ्ज्चदशे ववश्व- न्जताचामि अमाजमन ्।

ततो’सौ स्वगिभ ्अजमद् बमाद् देवा ननर्रन्ल्मये ॥

अते्रमिते नवाध्माय्मा वाभं वाभन-चेन्ष्टतभ ्।

ननग्रहच ्छरतो मत्र फरेय ्बूमान ्अनुग्रह् ॥

ईश्वय् स्वमं कृऩण-वत ्कस्भाद् धेतोय ्अमाचत । रर्ब्धाथो बूत्वावऩ तं कस्भाद् फफन्ध ॥१-२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

फर्रय ्रर्ब्ध-यथाश्वादद कृताद् ववश्वन्जतो भखात ्।

स्वगिभ ्गत् सुया र्रल्मुय ्इनत ऩञ्ज्चदशे कथा ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३ ॥

श्री-शुक उवाच—

ऩयान्जत-श्रीय ्असुर्बश ्च हावऩतो

हीन्रेण याजन ्बगुृर्ब् स जीववत् ।

सवाित्भना तान ्अबजद् बगूृन ्फर्र ्

र्शष्मो भहात्भाथि-ननवेदनेन ॥

श्रीधय् ॒ तत्र तावद् फरेस ्त्रत्र-रोकीभ ्अऩहतुिं माच्ञादद-च्छरनं कृतवान ्इनत वक्तंु ब्राह्भणायाधनेन फरेय ्अकाण्ड एव स्वगि-ववजम-िभभ ्आह—ऩयान्जत-श्रीय ्इत्म-्आददना मावद् अध्माम-सभान्प्त । मुदे्ध ऩयान्जता श्रीय ्मेन स् । इन्रेणासुर्बश ्च त्मान्जत् सन ्। बगूृन ्बगृोय ्वंश्मान ्शुिादीन ्। भहात्भा उदाय-चचत्त् । अथािनां ननवेदनेनाऩिणेन ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मुदे्ध देवै् ऩयान्जता श्रीय ्मस्म स् । हावऩतस ्त्मान्जत् । भहात्भा उदाय-चचत्त् । अथािनां सभऩिणेन ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.४ ॥

तं ब्राह्भणा बगृव् प्रीमभाणा

अमाजमन ्ववश्वन्जता त्रत्र-णाकभ ्।

न्जगीषभाणं ववचधनार्बवषच्म

भहार्बषेकेण भहानुबावा् ॥

श्रीधय् ॒ त्रत्र-णाकं स्वगिं जेतुभ ्इच्छन्तं ववश्व-न्जता मागेनामाजमन ्भहार्बषेकेण इन्रेण फह्व-्ऋच-ब्राह्भण-प्रर्सदे्धन ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववश्वन्जता मऻेन ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.५ ॥

ततो यथ् काञ्ज्चन-ऩट्ट-नद्धो

हमाश ्च हमिश्व-तुयङ्खग-वणाि् ।

ध्वजश ्च र्सहेंन ववयाजभानो

हुताशनाद् आस हववर्बिय ्इष्टात ्॥

श्रीधय् ॒ हम ्ि-अश्वस्मेन्रस्म मे तुयङ्खगास ्तेषाभ ्इव वणो हरयतो मेषाभ ्॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हम ्ि-अश्वस्मेन्रस्म मे तुयङ्खगाणाभ ्इव वणाि हरयतो मेषाभ ्ते ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.६ ॥

धनुश ्च ददव्मं ऩुयटोऩनदं्ध

तूणाव ्अरयक्तौ कवचं च ददव्मभ ्।

वऩताभहस ्तस्म ददौ च भाराभ ्

अम्रान-ऩुष्ऩां जरजं च शुि् ॥

श्रीधय् ॒ ऩुयटं सुवणिभ ्। तूणाव ्इषु-धी अरयक्ताव ्अऺय्म-शयौ । वऩताभह् प्रह्राद् । जर-जं शङ्खखभ ्॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वऩताभह् प्रह्राद् । जरजं शङ्खखभ ्॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.७ ॥

एवं स ववप्रान्जित-मोधनाथिस ्

तै् कन्ल्ऩत-स्वस्त्ममनो’थ ववप्रान ्।

प्रदक्षऺणी-कृत्म कृत-प्रणाभ ्

प्रह्रादभ ्आभन््म नभश-्चकाय ॥

श्रीधय् ॒ ववपै्रय ्अन्जित् संऩाददतो मोधनाथो मुद्ध-ऩरयकयो मस्म तैय ्एव कन्ल्ऩतं कृतं स्वस्त्म-्अमनं भङ्खगर-वाचनादद मस्म । आभन््म ऩषृ्ट्वा ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववपै्रय ्अन्जिता् संऩाददता मोधनाथाि मुद्धाथिक-वस्तूनन मस्म स् । आभन््म ऩषृ्ट्वा ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.८ ॥

अथारह्म यथं ददव्मं बगुृ-दत्तं भहायथ् ।

सुस्रग-्धयो’थ सन्नह्म धन्वी खड्गी धतेृषुचध् ॥

श्रीधय् ॒ अथारह्म ययाजेनत द्वमोय ्अन्वम् । सुस्रग ्धय् शोबन-भारा-धय् ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.९ ॥

हेभाङ्खगद-रसद्-फाहु् स्पुयन-्भकय-कुण्डर् ।

ययाज यथभ ्आरूढो चधष्ण्म-स्थ इव हव्मवाट् ॥

श्रीधय् ॒ हेभाङ्खगदाभमां रसन्तौ फाहू मस्म । चधष्ण्म-स्थो वने प्रज्वर्रत ,् कुण्ड-स्थ आहवनीम इवेनत वा ॥९॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१० ॥

तुल्मैश्वमि-फर-श्रीर्ब् स्व-मूथैय ्दैत्म-मूथऩै् ।

वऩफनभय ्इव खं दृन्ग्बय ्दहनभ् ऩरयधीन ्इव ॥

श्रीधय् ॒ तुल्मभ ्ऐश्वमिं फरं च श्रीश ्च मेषां तैय ्दैत्म-मूथऩैय ्वतृो ममाव ्इनत द्वमोय ्अन्वम् । ऩरयधीन ्ददश् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ तुल्मैश्वमि इत्म-्आदद-त्रमोदशकभ ्॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ दैत्म-मूथऩैय ्सन्न ्इन्र-ऩुयीं ममाव ्इनत द्ववतीमेनान्वम् । ऩरयधीन ्ददश् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.११ ॥

वतृो ववकषिन ्भहतीभ ्आसुयीं ध्वन्जनीं ववबु् ।

ममाव ्इन्र-ऩुयीं स्वदृ्धां कम्ऩमन्न ्इव योदसी ॥

श्रीधय् ॒ स्व-्ऋद्धाभ ्अनत-सभदृ्धाभ ्॥११॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१२ ॥

यम्माभ ्उऩवनोद्मानै् श्रीभनभय ्नन्दनाददर्ब् ।

कूजद्-ववहङ्खग-र्भथुनैय ्गामन-्भत्त-भधुव्रतै् ॥

श्रीधय् ॒ चधग ्ग्राम्म-सुखं, तथा तथा-ववधां ऩुयीभ ्अकस्भाद् एव ऩरयत्मज्मेन्रादम् ऩरानमता इनत वैयाग्माथिभ ्इन्र-ऩुयीभ ्अनुवणिमनत—यम्माभ ्इनत साधैय ्एकादशर्ब् । उऩवनानन पर-प्रधानानन ननकटानन वा, उद्मानानन ऩुष्ऩ-प्रधानानन दयू-स्थानन वा तै् यम्माभ ्। कूजन्न्त ववहङ्खग-र्भथुनानन मेषु । गामन्तो भत्ता भधु-व्रता मेषु ॥१२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१३ ॥

प्रवार-पर-ऩुष्ऩोर- बाय-शाखाभय-रभैु् ।

हंस-सायस-चिाह्व- कायण्डव-कुराकुरा् ।

नर्रन्मो मत्र िीडन्न्त प्रभदा् सुय-सेववता् ॥

श्रीधय् ॒ प्रवारादीनाभ ्उरय ्बायो मासु ता् शाखा मेषां ते’भय-रभुा मेषु तै् । मत्र मासु सुय-सेववता् प्रभदा् िीडन्न्त ता हंसादद-कुरैय ्आकुरा व्माप्ता नर्रन्म् सयांर्स मत्र मेषु सन्न्त तैय ्उऩवनोद्मानै यम्माभ ्इनत ऩूवेणैवान्वम् ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रवारादीनाभ ्उरय ्बायो मासु ता् शाखा मेषां ते’भय-रभुा मेषु तै् । मत्र नन्दन’्दद-वनेषु नर्रन्म् सयस्म् सन्न्त । मासु नर्रनीषु प्रभदा् न्स्त्रम् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१४ ॥

आकाश-गङ्खगमा देव्मा वतृां ऩरयख-बूतमा ।

प्राकायेणान्ग्न-वणेन साट्टारेनोन्नतेन च ॥

श्रीधय् ॒ क्रकं च, ऩरयखा-बूतमा आकाश-गङ्खगमा वतृाभ ्। प्राकायेण सौवणेन चावतृाभ ्। अट्टारा् प्राकायोऩरय यचचतान्म ्उन्नतानन मुद्ध-स्थानानन तत-्सदहतेन ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩुयीं ववर्शनन्ष्ट । आकाशेत्म-्आदद । ऩरयखा-बूतमा ऩरयखा-रूऩमा ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१५ ॥

रक्भ-ऩट्ट-कऩाटैश ्च द्वायै् स्पदटक-गोऩुयै् ।

जुष्टां ववबक्त-प्रऩथां ववश्वकभि-ववननर्भिताभ ्॥

श्रीधय् ॒ रक्भ-ऩट्टानन कऩाटानन मेषु तैय ्द्वायैय ्अवान्तयै् स्पदटक-भमैय ्गोऩुयैश ्च ऩुय-द्वायैय ्जुष्टाभ ्। ववबक्ता् प्रऩथा याज-भागाि मस्माभ ्॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ गोऩुयं ऩुय-द्वायभ ्। ववबक्ता् प्रऩथा याज-भागाि मस्माभ ्ताभ ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१६ ॥

सबा-चत्वय-यर्थ्मार्ढमां ववभानैय ्न्मफुिदैय ्मुताभ ्।

शङृ्खगाटकैय ्भणणभमैय ्वज्र-ववरभु-वेददर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ सबा उऩवेश-स्थानानन, चत्वयाण्म ्अङ्खगनानन, यर्थ्मा उऩभागािस ्तैय ्आर्ढमां संऩन्नाभ ्। न्मफुिदं दश-कोटमस ्तैय ्गणनीमैय ्अनन्तैय ्ववभानैय ्मुताभ ्। वज्र-ववरभु-भय्मो वेदमो मेषु तै् । शङृ्खगाटकैश ्चतुष्ऩथैय ्मुताभ ्॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सबा उऩवेश-स्थानानन, चत्वयाण्म ्अङ्खगनानन, यर्थ्मा उऩभागाि्, शङृ्खगाटकैश ्चतुष्ऩथै् ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१७ ॥

मत्र ननत्म-वमो-रूऩा् श्माभा ववयज-वासस् ।

िाजन्ते रूऩवन-्नामो ह्म ्अचचिर्बिय ्इव वह्नम् ॥

श्रीधय् ॒ ननत्मं वमस ्तारण्मं रूऩं च सौकुभामिं मासां ता् रूऩ-वन-्नामि् स्व-्अरङ्खकृता् न्स्त्रम् मत्र मस्मां िाजन्ते ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत्र नामि अचचिर्बिय ्इनत प्रुतत्वाद् उत्वा-बाव् ॥१७॥

ववश्वनाथ् ॒

शीत-कारे बवेद् उष्णा उष्भ-कारे सुशीतरा् ।

स्तनौ सुकदठनौ मासां ता् श्माभा् ऩरयकीनतिता् ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१८ ॥

सुय-स्त्री-केश-वविष्ट- नव-सौगन्न्धक-स्रजाभ ्।

मत्राभोदभ ्उऩादाम भागि आवानत भारत् ॥

श्रीधय् ॒ सुय-स्त्रीणां केशेभमो वविष्टानां नव-सौगन्न्धक-स्रजाभ ्आभोदभ ्॥१८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.१९ ॥

हेभ-जाराऺ-ननगिच्छद्- धूभेनागुर-गन्न्धना ।

ऩाण्डुयेण प्रनतच्छन्न- भागे मान्न्त सुय-वप्रमा् ॥

श्रीधय् ॒ हेभ-गवाऺेभमो ननगिच्छता धूभेन । सुय-वप्रमा अप्सयस् ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हेभ-भमेभमो जारआऺेभमो गवाऺेभम् । सुय-वप्रमा अप्सयस् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२० ॥

भुक्ता-ववतानैय ्भणण-हेभ-केतुर्बय ्

नाना-ऩताका-वरबीर्बय ्आवतृाभ ्।

र्शखन्ण्ड-ऩायावत-बङृ्खग-नाददता ं

वैभाननक-स्त्री-कर-गीत-भङ्खगराभ ्॥

श्रीधय् ॒ भुक्ता-भमैय ्ववतानैय ्भणण-हेभ-भमै् केतुर्बश ्च ध्वजैय ्नाना-ऩताका-मुक्तार्बय ्वरबीर्बश ्च ववभानानां ऩुयोबागैय ्आवतृां व्माप्ताभ ्। वैभाननक-स्त्रीनां कर-गीतैय ्भङ्खगराभ ्॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भुक्ता-भमैय ्ववतानैश ्चन्रातऩैय ्भणण-हेभ-भमै् केतुर्बय ्ध्वजै् ऩताका-मुक्तार्बय ्वरबीर्बय ्अट्टोऩरय-वनति-गहैृ् ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२१ ॥

भदृङ्खग-शङ्खखानक-दनु्दरु्ब-स्वनै्

सतार-वीणा-भुयजेष्ट-वेणुर्ब् ।

नतृ्मै् सवाद्मैय ्उऩदेव-गीतकैय ्

भनोयभां स्व-प्रबमा न्जत-प्रबाभ ्॥

श्रीधय् ॒ उऩदेवानां गन्धवािदीनां गीतकैश ्च भनोयभाभ ्। न्जता प्रबा साऺाद् दीप्त्म-्अचधष्ठात्री देवता ममा ताभ ्। अन्मैय ्अन्जत-प्रबाभ ्इनत वा । ऩाठान्तये न्जता ग्रहा् सूमािदमो ममा ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न्जत-प्रबा साऺात ्तद्-दीप्त्म-्अचधष्ठात्री देवतावऩ ममा ताभ ्। न्जत-ग्रहाभ ्इनत ऩाठे न्जत-सूमािददकभ ्॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२२ ॥

मां न व्रजन्त्म ्अधर्भिष्ठा् खरा बूत-रहु् शठा् ।

भाननन् कार्भनो रुर्ब्धा एर्बय ्हीना व्रजन्न्त मत ्॥

श्रीधय् ॒ मत ्माभ ्॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ माभ ्इनत भाननन इत्म-्आदम ऐदहका एव ऻेमा् ॥२२॥

ववश्वनाथ् ॒ एर्ब् खरत्वाददर्ब् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२३ ॥

तां देव-धानीं स वरूचथनी-ऩनतय ्

फदह् सभन्ताद् ररधे ऩतृन्ममा ।

आचामि-दत्तं जरजं भहा-स्वनं

दध्भौ प्रमुञ्ज्जन ्बमभ ्इन्र-मोवषताभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ ऩतृन्ममा सेनमा ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२४ ॥

भघवांस ्तभ ्अर्बपे्रत्म फरे् ऩयभभ ्उद्मभभ ्।

सवि-देव-गणोऩेतो गुरभ ्एतद् उवाच ह ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२५ ॥

बगवन्न ्उद्मभो बूमान ्फरेय ्न् ऩूवि-वैरयण् ।

अववषह्मभ ्इभं भन्मे केनासीत ्तेजसोन्जित् ॥

श्रीधय् ॒ केन हेतुनैवं तेजसोन्जित आसीत ्॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ इभभ ्उद्मभं फर्र ंवा, आसीत ्अबूत ्॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२६ ॥

नैनं कन्श्चत ्कुतो वावऩ प्रनतवोढुभ ्अधीश्वय् ।

वऩफन्न ्इव भुखेनेदं र्रहन्न ्इव ददशो दश ।

दहन्न ्इव ददशो दृन्ग्ब् संवतािन्ग्नय ्इवोन्त्थत् ॥

श्रीधय् ॒ प्रनतवोढुभ ्अऩाकतुिभ ्॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रनतवोढुभ ्मुद्धाददर्ब् प्रनतकतुिभ ्। मत् वऩफन्न ्इवामं फर्र् ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२७ ॥

बू्रदह कायणभ ्एतस्म दधुिषित्वस्म भद्-रयऩो् ।

ओज् सहो फरं तेजो मत एतत ्सभुद्मभ् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ मत् कायणाद् ओज-आदद । मतश ्च ओज-आदेय ्एतस्म सभुद्मभ् ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२८ ॥

श्री-गुरय ्उवाच—

जानार्भ भघवन ्छत्रोय ्उन्नतेय ्अस्म कायणभ ्।

र्शष्मामोऩबतंृ तेजो बगुृर्बय ्ब्रह्भ-वाददर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ उऩबतंृ सन्ञ्ज्चतभ ्॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ र्शष्माम श्रद्ध-बक्त्म-्अनतशमेन स्व-सविस्वोऩहायकाम फरमे तेज् स्वीमभ ्एव उऩबतंृ प्रत्मुऩहायत्वेन दत्तभ ्इत्म ्अथि् । तस्भाद् इदं न फरेस ्तेज ,् क्रकन्तु ब्रह्भ-तेज एव । अत् सुतयां बवनभय ्दवुाियभ ्इनत बाव् । तेन तेभमो बगुृभमो न न्मूना वमभ ्अवऩ तथैव श्रद्धा-बक्त्म-्आददना त्वमा प्रसाददता मद्म ्अबववष्माभ, तदा सम्प्रनत त्वभ ्अप्म ्अस्भत-्तेजसा ऩरयऩूणि इभं फर्रभ ्अजेष्म एवेत्म ्उऩारम्बो’नुध्वननत् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.२९-३० ॥

ओजन्स्वनं फर्र ंजेतंु न सभथो’न्स्त कश्चन ।

बवद्-ववधो बवान ्वावऩ वजिनमत्वेश्वयं हरयभ ्॥

ववजेष्मनत न को’प्म ्एनं ब्रह्भ-तेज्-सभेचधतभ ्।

नास्म शक्त् ऩुय् स्थातंु कृतान्तस्म मथा जना् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मोदु्धभ ्अनेनाधुना ननगिच्छार्भ न वेनत चेद् अत आह—बवद्-ववध इनत ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३१ ॥

तस्भान ्ननरमभ ्उत्सजृ्म मूमं सवे त्रत्र-ववष्टऩभ ्।

मात कारं प्रतीऺन्तो मत् शत्रोय ्ववऩमिम् ॥

श्रीधय् ॒ तत्रोचचतं भन्त्रभ ्आह—तस्भाद् मूमं त्रत्र-ववष्टऩभ ्उत्सजृ्म ननरमभ ्अदशिनं मात । मत् कारात ्॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ एतत-्सभमोचचतं भन्तं्र बू्रहीनत चेद् अत आह—तस्भाद् इनत । मत् कारात ्शत्रोय ्ववऩमिम् ऩयाबवो बावी, तं कारं प्रतीऺभाणा इत्म ्अथि् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३२ ॥

एष ववप्र-फरोदकि ् सम्प्रत्म ्ऊन्जित-वविभ् ।

तेषाभ ्एवाऩभानेन सानुफन्धो ववनङ्खक्ष्मनत ॥

श्रीधय् ॒ केनास्म ववऩमिम् स्माद् इत्म ्अत आह—एष इनत । ववप्राणां फरेनोदकि उत्तयोत्तयभ ्अचधकं परं मस्म स् ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ तेषाभ ्एवाऩभानेनेनत । मद्मवऩ बगवत-्ऩऺऩातेन व्मावहारयक-गुरूणां वचनानतिभ-रूऩो’वभानो न दोषावह ,् गुरय ्न स स्मात ्[बा.ऩु. ५.५.१८] इत्म-्आद्म-्उक्ते ,् तथाप्म ्एवं केवरभ ्अनेन व्मवहाय-दृष्ट्मैवोक्तं, तादृश-तत-्ऩऺऩातस ्तु तद्-ववधानाभ ्अमोग्म् । व्मवहाय-सुखार्बध-दु् खभ ्अञ्ज्जसा ऩरयत्मज्म बगवद्-बन्क्त-भम-ऩयभ-सुखं दत्त्वा ऩयभ-गुणामैव सम्ऩद्मते स्भ । तथैव स्वमं तेनैव ववबाववतं मत,् तद् दर्शितं च ऩञ्ज्चभ-स्कन्धे—नूनं फतामं बगवान ्अथेषु न ननष्णातो मो’साव ्इन्रो मस्म सचचवो भन्त्राम वतृ् [बा.ऩु. ५.२४.२४] इत्म-्आददना । मत्र बगवान ्अवऩ द्वाय-ऩारानमततमा ऩयभ-वशो जात् । क्रकमद् वा, स्वगि-याज्मं मतै्रवानुषङ्खचगकतमा स्वगािचधकं ऩातार-याज्मं भन्वन्तयान्तये तद् ऐन््मं चेनत ॥३१॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३३ ॥

एवं सुभन्न्त्रताथािस ्ते गुरणाथािनुदर्शिना ।

दहत्वा त्रत्र-ववष्टऩं जग्भुय ्गीवािणा् काभ-रूवऩण् ॥

श्रीधय् ॒ सुभन्न्त्रतो’थि् कामिं मेषां ते । ननरमं जग्भु् ॥३३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३४ ॥

देवेष्व ्अथ ननरीनेषु फर्रय ्वैयोचन् ऩुयीभ ्।

देव-धानीभ ्अचधष्ठाम वशं ननन्मे जगत-्त्रमभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३५ ॥

तं ववश्व-जनमनं र्शष्मं बगृव् र्शष्म-वत्सरा् ।

शतेन हमभेधानाभ ्अनुव्रतभ ्अमाजमन ्॥

श्रीधय् ॒ एवं प्राप्तभ ्इन्र-ऩदं न्स्थयी-कतुिभ ्अमाजमन ्। अनुव्रतभ ्अनुवनतिनभ ्॥३५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अमाजमन ्तदीमेन्र-ऩद-न्स्थयी-बावाथिभ ्इनत बाव् ॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३६ ॥

ततस ्तद्-अनुबावेन बुवन-त्रम-ववशु्रताभ ्।

कीनतिं ददऺु-ववतन्वान् स येज उडुयाड् इव ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१५.३७ ॥

फुबुजे च चश्रमं स्वदृ्धां द्ववज-देवोऩरन्म्बताभ ्।

कृत-कृत्मभ ्इवात्भानं भन्मभानो भहाभना् ॥

श्रीधय् ॒ द्ववज-देवैय ्ब्राह्भणैय ्उऩरन्म्बतां प्रावऩताभ ्॥३७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ द्ववज-देवा ववप्रा् ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे’सौ ऩञ्ज्चदश् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

फर्र-ववजमो नाभ

ऩञ्ज्चदशो’ध्माम् ।

॥ ८.१५ ॥

(८.१६)

अथ षोडशो’ध्माम्

कश्मऩाददनत-संवादे ऩमो-व्रत-कथनं

॥ ८.१६.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवं ऩुते्रषु नष्टेषु देव-भाताददनतस ्तदा ।

हृते त्रत्र-ववष्टऩे दैत्मै् ऩमितप्मद् अनाथवत ्॥

श्रीधय् ॒

षोडशे ऩुत्र-नाशेन शोचन्त्मा अददते् ऩनत् ।

प्राचथित् कश्मऩ् प्राह ऩमो-व्रतभ ्इतीमिते ॥

इदानीं श्री-वाभनावताय-प्रसङ्खगभ ्आह—एवभ ्इत्म-्आदद मावत ्सभान्प्त । नष्टेष्व ्अदृष्टेषु सत्सु ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

षोडशे कश्मऩ-प्रश्नैय ्अददनतस ्तं न्मवेदमत ्।

स्व-ऩुत्र-दु् ख-तच-्छान्त्मै स प्रोवाच ऩमो-व्रतभ ्॥

नष्टेष्व ्अदृष्टेषु सत्सु ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२ ॥

एकदा कश्मऩस ्तस्मा आश्रभं बगवान ्अगात ्।

ननरत्सवं ननयानन्दं सभाधेय ्ववयतश ्चचयात ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३ ॥

स ऩत्नीं दीन-वदनां कृतासन-ऩरयग्रह् ।

सबान्जतो मथा-न्मामभ ्इदभ ्आह कुरूद्वह ॥

श्रीधय् ॒ स कश्मऩ् ऩत्नीभ ्इदभ ्आह ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ स कश्मऩ् ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४ ॥

अप्म ्अबरं न ववप्राणां बरे रोके’धुनागतभ ्।

न धभिस्म न रोकस्म भतृ्मोश ्छन्दानुवनतिन् ॥

श्रीधय् ॒ दीन-वदनत्वाददकभ ्आरक्ष्म फहुधा ववकल्ऩमन ्ऩचृ्छनत—अप्म ्अबरभ ्इनत सप्तर्ब् । हे बरे ! भतृ्मोश ्छन्दभ ्इच्छाभ ्अनुवतित इनत तथा, भतृ्मु-वश-वनतिनो जनस्मेत्म ्अथि् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ अवऩ प्रश्ने । ववप्राणाभ ्अबरं नागतं न प्राप्तं, न वा धभिस्म, न वा रोकस्म । रोकं ववर्शनन्ष्ट—भतृ्मोश ्छन्दानुवनतिन् ॥४॥

ववश्वनाथ् ॒ दीन-वदनत्वादे् कायणं ववकल्ऩमन ्फहुधा ऩचृ्छनत—अप्म ्अबरभ ्इनत सप्तर्ब् । अऩीनत प्रश्ने । ववप्राणाभ ्अबरं नागतं न प्राप्तं न वा धभिस्म न वा रोकस्म । रोकं ववर्शनन्ष्ट—भतृ्मोश ्छन्दभ ्इच्छाभ ्अनुवतित इनत तस्म ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.५ ॥

अवऩ वाकुशरं क्रकन्ञ्ज्चद् गहेृषु गहृ-भेचधनन ।

धभिस्माथिस्म काभस्म मत्र मोगो ह्म ्अमोचगनाभ ्॥

श्रीधय् ॒ हे गहृ-भेचधनन ! अवऩ वा क्रकं वा गहेृषु धभािदे् क्रकन्ञ्ज्चद् अकुशरभ ्इनत काक्वा प्रश्न् । मत्र मेषु गहेृषु । अमोचगनाभ ्अवऩ मोग् स्व-धभािददना मोग-परं बवनत ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अकुशरभ ्वा धभािदे् । मत्र गहेृषु अमोचगनाभ ्कर्भिणाभ ्अवऩ मोग् मोग-पर-प्रान्प्त् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.६ ॥

अवऩ वानतथमो’भमेत्म कुटुम्फासक्तमा त्वमा ।

गहृाद् अऩून्जता माता् प्रत्मुत्थानेन वा क्वचचत ्॥

श्रीधय् ॒ क्रकं वा, त्वमा अऩून्जता एवाभमेत्म गहृाद् माता् ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩअृत्मुत्थानेनाप्म ्अऩून्जता् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.७ ॥

गहेृषु मेष्व ्अनतथमो नाचचिता् सर्ररैय ्अवऩ ।

मदद ननमािन्न्त ते नूनं पेरयाज-गहृोऩभा् ॥

श्रीधय् ॒ नाचचिता अनचचिता् सन्तो मदद ननगिच्छन्न्त ते गहृ् पेर-याज् शगृार-याजस ्तदीम-वववय-तुल्मा् ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ पेर् शगृार् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.८ ॥

अप्म ्अग्नमस ्तु वेरामां न हुता हववषा सनत ।

त्वमोद्ववग्न-चधमा बरे प्रोवषते भनम कदहिचचत ्॥

श्रीधय् ॒ वेरामां होभ-कारे कदहिचचन ्न हुता् क्रकभ ्? ॥८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.९ ॥

मत-्ऩूजमा काभ-दघुान ्मानत रोकान ्गहृान्न्वत् ।

ब्राह्भणो’न्ग्नश ्च वै ववष्णो् सवि-देवात्भनो भुखभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१० ॥

अवऩ सवे कुशर्रनस ्तव ऩुत्रा भनन्स्वनन ।

रऺमे’स्वस्थभ ्आत्भानं बवत्मा रऺणैय ्अहभ ्॥

श्रीधय् ॒ बवत्मा आत्भानं भन् अस्व-स्थभ ्अप्रकृनत-स्थं रऺणैय ्भुख-म्रान्म-्आददर्बय ्रऺमार्भ ॥१०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.११ ॥

श्री-अददनतय ्उवाच ।

बरं द्ववज-गवां ब्रह्भन ्धभिस्मास्म जनस्म च ॥

त्रत्र-वगिस्म ऩयं ऺेतं्र गहृभेचधन ्गहृा इभे

श्रीधय् ॒ अस्वास्र्थ्म-कायणभ ्अन्मद् अस्तीनत वक्तंु त्वत-्ऩषृ्टभ ्अबराददकं नास्तीत्म ्आह—बरभ ्इनत द्वाभमाभ ्। इभे गहृास ्त्रत्र-वगिस्म ऩयं ऺेत्रभ ्उभव-स्थानभ ्। त्रत्र-वगो’वऩ मथावद् वतित इत्म ्अथि् ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ द्ववज-गवाभ ्इनत द्ववजोऩरऺणत्वाद् गावो’वऩ ऩषृ्टा इत्म ्अर्बप्रामात ्॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ त्रत्र-वगिस्म ऺेत्रभ ्उभव-स्थानभ ्। त्रत्र-वगो’वऩ मथोचचतं वतित इत्म ्अथि् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१२ ॥

अग्नमो’नतथमो बतृ्मा र्बऺवो मे च र्रप्सव् ।

सविं बगवतो ब्रह्भन्न ्अनुध्मानान ्न रयष्मनत ॥

श्रीधय् ॒ बगवतस ्तवानुध्मानं मन ्भमा क्रिमते, तस्भाद् अग्नमो’नतथम इत्म-्आदद सविं न रयष्मनत न हीमते ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ सविभ ्इत्म ्आदौ, तथावऩ ऩुत्र-गत-दु् खं बवत्म ्एवाऩयाधत इनत बाव् ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ बगवतस ्तव । त्वत-्कभिकाद् अनुध्मानान ्न रयष्मनत न हीमते ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१३ ॥

को नु भे बगवन ्काभो न सम्ऩद्मेत भानस् ।

मस्मा बवान ्प्रजाध्मऺ एवं धभािन ्प्रबाषते ॥

श्रीधय् ॒ प्रस्तुतं ववऻाऩनमतुभ ्आह—को न्व ्इनत ॥१३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१४ ॥

तवैव भायीच भन्-शयीयजा ्

प्रजा इभा् सत्त्व-यजस-्तभो-जुष्।

सभो बवांस ्तास्व ्असुयाददषु प्रबो

तथावऩ बक्तं बजते भहेश्वय् ॥

श्रीधय् ॒ संऩाद्मं काभभ ्आह—तवैवेनत चतुर्बि् ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ भायीचेनत वऩत-ृिभागत-प्रबावं सूचमनत ॥१४॥

ववश्वनाथ् ॒ तद् अवऩ कृऩमा मद्म ्एवं ऩचृ्छर्स, तदहि भद्-दु् खोऩशभस ्त्वमा सुकय एवेत्म ्आह—तवैवेनत चतुर्बि् । भहेश्वयो बगवान ्जगनत सवित्र सभो’वऩ बक्तं मथा बजत,् तथैव त्वं ऩुते्रषु भध्मे बन्क्तभन्तभ ्इन्रं ऩारनमतुभ ्अहिसीनत बाव् ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१५ ॥

तस्भाद् ईश बजन्त्मा भे शे्रमश ्चचन्तम सुव्रत ।

हृत-चश्रमो हृत-स्थानान ्सऩत्नै् ऩादह न् प्रबो ॥

श्रीधय् ॒ सऩत्नैय ्दैत्मैय ्हृता श्रीय ्मेषाभ ्। हृतं स्थानं मेषाभ ्इनत ऩुत्रार्बप्रामेण फहु-वचनभ ्॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननु, ते श्रीभन्त्, न तु बक्ता् ? तत्राह—तस्भाद् ईशेनत ॥१५॥

ववश्वनाथ् ॒ न इनत ऩुत्र-सादहत्माद् फहु-वचनभ ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१६-१७ ॥

ऩयैय ्वववार्सता साहं भग्ना व्मसन-सागये ।

ऐश्वमिं श्रीय ्मश् स्थानं हृतानन प्रफरैय ्भभ ॥

मथा तानन ऩुन् साधो प्रऩद्मेयन ्भभात्भजा् ।

तथा ववधेदह कल्माणं चधमा कल्माण-कृत्तभ ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१८ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवभ ्अभमचथितो’ददत्मा कस ्ताभ ्आह स्भमन्न ्इव ॥

अहो भामा-फरं ववष्णो् स्नेह-फद्धभ ्इदं जगत ्

श्रीधय् ॒ क् कश्मऩ् । प्रथभं तावत ्ऩुत्र-स्नेहं त्माजनमतंु ववस्भम-व्माजेनैव तत्त्वभ ्उऩददशनत, अहो इनत साधेन ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क् कश्मऩ् । इवेनत वस्तुतो न स्भमभान् तस्मा दु् खेनान्तय-्दु् णखतत्वात ्॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.१९ ॥

क्व देहो बौनतको’नात्भा क्व चात्भा प्रकृते् ऩय् ।

कस्म के ऩनत-ऩुत्राद्मा भोह एव दह कायणभ ्॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ आत्भा ननत्मश ्चचन्तनीम् अनात्भ-बूते देहादौ ऩनत-ऩुत्रादद-फुद्ध्मा अनतस्नेह् तद् अन्मेषु रोहो न कतिव्म इनत तत्त्व-ऻानं तां प्रत्म ्आह—आत्भा जीव् ॥१९॥

ववश्वनाथ् ॒ आत्भा जीव् । प्रकृते् प्राकृताद् देहात ्ऩयो’न्म् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२० ॥

उऩनतष्ठस्व ऩुरषं बगवन्तं जनादिनभ ्।

सवि-बूत-गुहा-वासं वासुदेवं जगद्-गुरभ ्॥

श्रीधय् ॒ अत्राऩरयतुष्मन्तीं प्रत्माह—उऩनतष्ठस्वेनत द्वाभमाभ ्॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ उक्ताथे’दत्तचचत्तां प्रत्माह—उऩनतष्ठस्वेनत द्वाभमाभ ्। उऩनतष्ठस्व बज ॥२०॥

ववश्वनाथ् ॒ तद् अवऩ ऩुत्र-स्नेहेन रदतीं कृऩमा ऩुनय ्आह—उऩनतष्ठस्वेनत ऩुरषं वस्तुत् ऩनतभ ्अहं तु ते रौक्रकक एव ऩनतय ्इनत बाव् । बगवन्तं सविऻभ ्इनत त्वत-्ऩुत्राणां कल्माणोऩामं स एव जानातीनत बाव् । जननाम्नो’सुयस्मादिनं त्वत-्सऩत्नान ्हन्तुभ ्अवऩ स एव सभथि इनत बाव् । जनं स्व-बक्तं फर्र ंत्रत्ररोकीभ ्अददिष्मनत, इन्राथिं माचचष्मते इनत तभ ्इनत तु वास्तवो’थि् । सवि-बूतेनत फरेय ्अन्त्-कयणं पे्रमि गुर-हेरनभ ्अवऩ स एव तं कायनमष्मते इनत बाव् । वासुदेवे शुद्ध-सत्त्वे आववबािवतीनत वासुदेवभ ्इनत बक्त्मा स्वान्त्-कयणं शुद्धीकृत्म ततै्रव तं धामन्त्मां त्वनम स दमा-र्सन्धुय ्आववबािववतुभ ्अवऩ न ववरन्म्फष्मते इनत बाव् । जगद्-गुरभ ्इनत तव भभ फरेय ्इन्रस्म सवि-जगतो’वऩ गङ्खगा-प्रादबुािवाददना दहतं ववधास्मतीनत बाव् ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२१ ॥

स ववधास्मनत ते काभान ्हरयय ्दीनानुकम्ऩन् ।

अभोघा बगवद्-बन्क्तय ्नेतयेनत भनतय ्भभ ॥

श्रीधय् ॒ नन्व ्एवम्बूत-काभ-प्रान्प्त-हेतुय ्देवान्तय-सेवा प्रर्सद्धा ? तत्राह—अभोघेनत ॥२१॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ अभोघा बगवत-्सेवा, नेतया इनत भभ भनतय ्बगवत् श्री-कृष्णस्म । नेतया ववषमा भे भनतय ्भभ ववचाय् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हरयस ्त्वद्-दु् ख-हताि ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२२ ॥

श्री-अददनतय ्उवाच—

केनाहं ववचधना ब्रह्भन्न ्उऩस्थास्मे जगत-्ऩनतभ ्।

मथा भे सत्म-सङ्खकल्ऩो ववदध्मात ्स भनोयथभ ्॥

श्रीधय् ॒ उऩस्थास्मे बजेमभ ्॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सत्म् सङ्खकल्ऩो मस्भात ्॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२३ ॥

आददश त्वं द्ववज-शे्रष्ठ ववचध ंतद्-उऩधावनभ ्।

आशु तुष्मनत भे देव् सीदन्त्मा् सह ऩुत्रकै् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ मेन देव आशु तुष्मनत, तत ्तभ ्उऩधावनभ ्आयाधन-रूऩं ववचधभ ्आददश ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२४ ॥

श्री-कश्मऩ उवाच—

एतन ्भे बगवान ्ऩषृ्ट् प्रजा-काभस्म ऩद्मज् ।

मद् आह ते प्रवक्ष्मार्भ व्रतं केशव-तोषणभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ भे भमा ऩषृ्ट् ऩद्मज् प्रजा-काभस्म जनस्म मद् व्रतं भे आह—

एतत ्ते प्रवक्ष्माभीत्म ्अन्वम् ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२५ ॥

पाल्गुनस्माभरे ऩऺे द्वादशाहं ऩमो-व्रतभ ्।

अचिमेद् अयववन्दाऺं बक्त्मा ऩयभमान्न्वत् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩमसा व्रतं मस्म स् ऩम्-ऩामीत्म ्अथि् ॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२६ ॥

र्सनीवाल्मां भदृार्रप्म स्नामात ्िोड-ववदीणिमा ।

मदद रभमेत वै स्रोतस्म ्एतं भन्त्रभ ्उदीयमेत ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत्रादौ ऩूवेद्मु् कृत्मभ ्आह—र्सनीवाल्माभ ्अभावस्मामां िोड-ववदीणिमा वयाहोत्खातमा भदृा । मदद रभमेतैतत ्काकाक्षऺ-गोरक-न्मामेनोबमत्रान्न्वतभ ्॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२७ ॥

त्वं देव्म ्आदद-वयाहेण यसामा् स्थानभ ्इच्छता ।

उदृ्धतार्स नभस ्तुभमं ऩाप्भानं भे प्रणाशम ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत्रावाहनादौ नव-भन्त्रान ्आह—नभ इनत ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.२८-२९ ॥

ननविनत ितात्भ-ननमभो देवभ ्अचेत ्सभादहत् ।

अचािमां स्थन्ण्डरे सूमे जरे वह्नौ गुयाव ्अवऩ ॥

नभस ्तुभमं बगवते ऩुरषाम भहीमसे ।

सवि-बूत-ननवासाम वासुदेवाम साक्षऺणे ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३० ॥

नभो’व्मक्ताम सूक्ष्भाम प्रधान-ऩुरषाम च ।

चतुय-्ववशंद्-गुण-ऻाम गुण-सङ्खख्मान-हेतवे ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ चतुवविंशनत ंगुणान ्वैशेवषकोक्तान ्रूऩादीन ्साङ्खख्मोक्तानन तत्त्वानन वा जानातीनत तस्भै । गुण-सङ्खख्मानस्म साङ्खख्म-शास्त्रस्म हेतवे प्रवतिकाम ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३१ ॥

नभो द्वव-शीष्णे त्रत्र-ऩदे चतु्-शङृ्खगाम तन्तवे ।

सप्त-हस्ताम मऻाम त्रमी-ववद्मात्भने नभ् ॥

श्रीधय् ॒ एवं साभान्मतो नत्वा गुणावतायान ्प्रणभनत त्रत्रर्ब ,् तत्रादौ भन्त्रोक्त-मऻ-रूऩेण ववष्णो् प्रणाभो नभ इनत । द्वे शीषे मस्म । त्रम् ऩादा मस्म । तन्तवे पर-ववस्तायकाम । त्रय्मां ववद्मामाभ ्आत्भा मस्मेनत, त्रत्रधा फद्ध् इत्म ्अस्माथि उक्त् । तथा च भन्त्र्—

चत्वारय शङृ्खगा त्रमो अस्म ऩादा द्वे शीषे सप्त हस्तासो अस्म ।

त्रत्रधा फद्धो वषृबो योयवीनत भहो देवो भत्मािभ ्आ वववेश ॥ [ऋ.वे. ४.५८.३]

भागि-भुद्गवद् आरून् सो’मं प्राऻैय ्मथा-मथभ ्।

ववष्णुस ्तु मऻ-रूऩेण स्तूमते’नेन तत्त्वत् ॥ इनत ।

तथा च मास्क्—

चत्वारय शङृ्खगेनत वेदा वा एत उक्तास ्त्रमो’स्म ऩादा् सवनानन त्रत्रणण द्वे शीषे प्रामणीमोदमनीमे सप्त-हस्तास् सप्त-च्छन्दांर्स त्रत्र-धा फद्धस ्ते्रधा फद्धो भन्त्र-ब्राह्भण-कल्ऩैय ्वषृबो योयवीनत योयवणभ ्अस्म सवन-िभेण ऋन्ग्बय ्मजुर्बि् साभर्बय ्मद् एनभ ्ऋन्ग्ब् शंसन्न्त मजुर्बिय ्मजन्न्त साभर्ब् स्तुवन्न्त भहो देव इत्म ्एष दह भहान ्देवो मद् मऻो भत्मािभ ्आवववेशेत्म ्एष दह भनुष्मान ्आववशनत मजनाम इनत ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ गुणावतायान ्प्रणभनत त्रत्रर्ब् । तत्रादौ भन्त्रोक्तं मऻ-रूवऩणं ववष्णुं प्रणभनत—नभ इनत । तन्तवे पर-ववस्तायकाम । त्रय्मां ववद्मामाभ ्आत्भा मस्मेनत, त्रत्रधा फद्ध् इत्म ्अस्माथि उक्त् । तथा च भन्त्र्—

चत्वारय शङृ्खगाणण त्रमो’स्म ऩादा द्वे शीषे सप्त-हस्ता ,् सो’स्म त्रत्रधा फद्धो वषृबो योयवीनत भहा-देवो भत्मािभ ्आवववेश ॥ इनत ।

भागि-भुद्गवद् आरून् सो’मं प्राऻैय ्मथा-मथभ ्।

ववष्णुस ्तु मऻ-रूऩेण स्तूमते’नेन तत्त्वत् ॥ इनत ।

तथा च मास्क्—

चत्वारय शङृ्खगेनत वेदा वा एत उक्तास ्त्रमो’स्म ऩादा् सवनानन त्रत्रणण द्वे शीषे प्रामणीमोदमनीमे सप्त-हस्तास् सप्त-च्छन्दांर्स त्रत्र-धा फद्धस ्ते्रधा फद्धो भन्त्र-ब्राह्भण-कल्ऩैय ्वषृबो योयवीनत योयवणभ ्अस्म सवन-िभेण ऋन्ग्बय ्मजुर्बि् साभर्बय ्मद् एनभ ्ऋन्ग्ब् शंसन्न्त मजुर्बिय ्मजन्न्त साभर्ब् स्तुवन्न्त भहो देव इत्म ्एष दह भहान ्देवो मद् मऻो भत्मािभ ्आवववेशेत्म ्एष दह भनुष्मान ्आववशनत मजनाम इनत ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३२ ॥

नभ् र्शवाम रराम नभ् शन्क्त-धयाम च ।

सवि-ववद्माचधऩतमे बूतानां ऩतमे नभ् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३३ ॥

नभो दहयण्मगबािम प्राणाम जगद्-आत्भने ।

मोगैश्वमि-शयीयाम नभस ्ते मोग-हेतवे ॥

श्रीधय् ॒ प्राणाम सूत्रात्भने । मोगैश्वमिं शयीयं मस्म ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्राणाम सूत्रात्भने । मोगैश्वमि-भमं शयीयं मस्म तस्भै ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३४-३५ ॥

नभस ्त आदद-देवाम साक्षऺ-बूताम ते नभ् ।

नायामणाम ऋषमे नयाम हयमे नभ् ॥

नभो भयकत-श्माभ- वऩुषे’चधगत-चश्रमे ।

केशवाम नभस ्तुभमं नभस ्ते ऩीत-वाससे ॥

श्रीधय् ॒ अचधगता प्राप्ता श्रीय ्मं तस्भै ॥३५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३६ ॥

त्वं सवि-वयद् ऩंुसां वयेण्म वयदषिब ।

अतस ्ते शे्रमसे धीया् ऩाद-येणुभ ्उऩासते ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३७ ॥

अन्ववतिन्त मं देवा् श्रीश ्च तत-्ऩाद-ऩद्ममो् ।

स्ऩहृमन्त इवाभोदं बगवान ्भे प्रसीदताभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ तत-्ऩाद-ऩद्ममोय ्आभोदं स्ऩहृमन्त इव देवाश ्च श्रीश ्च मभ ्अन्ववतिन्त स भे प्रसीदतु ॥३७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३८ ॥

एतैय ्भन्तै्रय ्हृषीकेशभ ्आवाहन-ऩुयस्कृतभ ्।

अचिमेच ्िद्धमा मुक्त् ऩाद्मोऩस्ऩशिनाददर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ आवाहने ऩुयस-्कृतं संभाननतभ ्॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ एतैय ्भन्तै्रय ्आवाहनेन ऩुयस्कृतं संभाननतं स्व्-ऩुयस्थीकृतभ ्इनत वा । उऩस्ऩशिनभ ्आचभनीमभ ्॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.३९ ॥

अचचित्वा गन्ध-भाल्माद्मै् ऩमसा स्नऩमेद् ववबुभ ्।

वस्त्रोऩवीताबयण- ऩाद्मोऩस्ऩशिनैस ्तत् ।

गन्ध-धूऩाददर्बश ्चाचेद् द्वादशाऺय-ववद्ममा ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रथभं ऩाद्माददर्बय ्अचचित्वा स्नाऩमेत ्। स्नाऩá् वस्त्रोऩवीताबयण-ऩरयधाऩनानन्तयं ऩुनय ्अवऩ ऩाद्माददर्बश ्च-कायेणान्मैय ्अवऩ फहुर्बय ्उऩचायै् । ऩाद्मादद-दाने सवित्र भन्त्रभ ्आह—द्वादशेनत ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४० ॥

शतंृ ऩमर्स नैवेद्मं शाल्म-्अन्नं ववबवे सनत ।

ससवऩि् सगुडं दत्त्वा जुहुमान ्भूर-ववद्ममा ॥

श्रीधय् ॒ ऩमर्स शतंृ ऩक्वं ऩामसभ ्। भूर-ववद्ममा द्वादशाऺयेणैव ॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩमर्स शतंृ ऩक्वभ ्ऩयभान्नभ ्॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४१ ॥

ननवेददतं तद्-बक्ताम दद्माद् बुञ्ज्जीत वा स्वमभ ्।

दत्त्वाचभनभ ्अचचित्वा ताम्फूरं च ननवेदमेत ्॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ ननवेददतभ ्इत्म-्आदद । तद्-बक्ताम दद्मात ्। स्वमं च बुञ्ज्जीत । वा-शर्ब्द् सभुच्चमथाथि् । ननवेददत-बऺणंबक्त्म-्अङ्खगभ ्इनत बाव् ॥४१॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननवेददतभ ्इत्म ्अधिकभ ्। बूञ्ज्जीत वेनत वा-शर्ब्द् सभुच्चमे ॥४१॥

ववश्वनाथ् ॒ ननवेददतभ ्सविभ ्एव दद्मात ्क्रकन्ञ्ज्चद् दत्त्वा वा बूञ्ज्जीतेत्म ्अथि् ॥४१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४२ ॥

जऩेद् अष्टोत्तय-शतं स्तुवीत स्तुनतर्ब् प्रबुभ ्।

कृत्वा प्रदक्षऺणं बूभौ प्रणभेद् दण्डवन ्भुदा ॥

श्रीधय् ॒ ऩूवोक्तार्बय ्अन्मार्बश ्च स्तुनतर्ब् ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४३ ॥

कृत्वा र्शयर्स तच-्छेषां देवभ ्उद्वासमेत ्तत् ।

द्व्म-्अवयान ्बोजमेद् ववप्रान ्ऩामसेन मथोचचतभ ्॥

श्रीधय् ॒ तस्म शेषां ननभािल्मभ ्। द्वाव ्अवयौ मेषां तान ्। असंबवे द्वाव ्अवऩ बोजमेद् इत्म ्अथि् ॥४३॥

िभ-सन्दबि् ॒ द्वौ अवयौ कननष्ठ-ऩऺौ मेषा,ं द्वौ अवय-सङ्खख्मौ मेषां ता,ं स््म-्आदीन ्इनत वा ॥४३॥

ववश्वनाथ् ॒ शेषां ननभािल्मं, उद्वासो ववसजिनभ ्॥४३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४४-४५ ॥

बुञ्ज्जीत तैय ्अनुऻात् सेष्ट् शेषं सबान्जतै् ।

ब्रह्भचाम ्ि अथ तद्-या्मां श्वो बूते प्रथभे’हनन ॥

स्नात् शुचचय ्मथोक्तेन ववचधना सुसभादहत् ।

ऩमसा स्नाऩनमत्वाचेद् मावद् व्रत-सभाऩनभ ्॥

श्रीधय् ॒ सबन्जतैस ्तैय ्अनुऻात् सन ्। सेष्टो फन्धुर्ब् सदहत् तस्मां या्मां ब्रह्भ-चायी सन ्। श्वो-बूते प्रबाते सनत ॥४३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ द्वौ अवयौ मेषाभ ्असाभथेम ्द्वाव ्अवऩ बोजमेत ्। सबान्जतै् स्रक्-ताम्फूराददना ऩून्जतैस ्तैय ्दत्ताऻ् सन ्सेष्ट् फन्धु-सदहत ,् श्वो-बूते प्रबाते सनत ॥४४-४५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४६-४७ ॥

ऩमो-बऺो व्रतभ ्इदं चयेद् ववष्ण्व-्अचिनादृत् ।

ऩूविवज ्जुहुमाद् अन्ग्नं ब्राह्भणांश ्चावऩ बोजमेत ्॥

एवं त्व ्अहय ्अह् कुमािद् द्वादशाहं ऩमो-व्रतभ ्।

हयेय ्आयाधनं होभभ ्अहिणं द्ववज-तऩिणभ ्॥

श्रीधय् ॒ ऩम एव बऺ आहायो मस्म ।

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४८ ॥

प्रनतऩद्-ददनभ ्आयभम मावच ्छुक्र-त्रमोदशीभ ्।

ब्रह्भचमिभ ्अध्-स्वप्नं स्नानं त्रत्र-सवनं चयेत ्॥

श्रीधय् ॒ अध् स्वप्नं शमनभ ्॥४८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ शुक्र-त्रमोदश्रीईनत प्रथभान्तो द्ववतीमान्तश ्च क्वाचचत्क् ऩाठ् । स्वप्नं शमनभ ्॥४८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.४९ ॥

वजिमेद् असद्-आराऩं बोगान ्उच्चावचांस ्तथा ।

अदहसं्र् सवि-बूतानां वासुदेव-ऩयामण् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.५० ॥

त्रमोदश्माभ ्अथो ववष्णो् स्नऩनं ऩञ्ज्चकैय ्ववबो् ।

कायमेच ्छास्त्र-दृष्टेन ववचधना ववचध-कोववदै् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ ऩञ्ज्चकै् ऩञ्ज्चाभतैृ् ॥५०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.५१-५७ ॥

ऩूजां च भहतीं कुमािद् ववत्त-शा्म-वववन्जित् ।

चरं ननरूप्म ऩमर्स र्शवऩववष्टाम ववष्णवे ॥

सूक्तेन तेन ऩुरषं मजेत सुसभादहत् ।

नैवेद्मं चानतगुणवद् दद्मात ्ऩुरष-तुन्ष्टदभ ्॥

आचामिं ऻान-सम्ऩन्नं वस्त्राबयण-धेनुर्ब् ।

तोषमेद् ऋन्त्वजश ्चैव तद् ववद्ध्म ्आयाधनं हये् ॥

बोजमेत ्तान ्गुणवता सद्-अन्नेन शुचच-न्स्भते ।

अन्मांश ्च ब्राह्भणान ्छक्त्मा मे च तत्र सभागता् ॥

दक्षऺणां गुयवे दद्माद् ऋन्त्वग्भमश ्च मथाहित् ।

अन्नाद्मेनाश्व-ऩाकांश ्च प्रीणमेत ्सभुऩागतान ्॥

बुक्तवत्सु च सवेषु दीनान्ध-कृऩणाददषु ।

ववष्णोस ्तत ्प्रीणनं ववद्वान ्बुञ्ज्जीत सह फन्धुर्ब् ॥

नतृ्म-वाददत्र-गीतैश ्च स्तुनतर्ब् स्वन्स्त-वाचकै् ।

कायमेत ्तत-्कथार्बश ्च ऩूजां बगवतो’न्वहभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.५८ ॥

एतत ्ऩमो-व्रतं नाभ ऩुरषायाधनं ऩयभ ्।

वऩताभहेनार्बदहतं भमा ते सभुदाहृतभ ्॥

श्रीधय् ॒ भम च ते सभुदाहृतभ ्॥५८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.५९ ॥

त्वं चानेन भहा-बागे सम्मक् चीणेन केशवभ ्।

आत्भना शुद्ध-बावेन ननमतात्भा बजाव्ममभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.६० ॥

अमं वै सवि-मऻाख्म् सवि-व्रतभ ्इनत स्भतृभ ्।

तऩ्-सायभ ्इदं बरे दानं चेश्वय-तऩिणभ ्॥

श्रीधय् ॒ सवि-मऻाख्मो’मं मऻ् । सवि-व्रतभ ्इनत च स्भतृभ ्अतद्-व्रतभ ्॥६०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सवि-मऻाख्मो’मं मऻ इत्म ्अनेनैकेनैव सवि-मऻा् कृता बवन्तीत्म ्अथि् । एवभ ्इदं सवि-व्रतभ ्तऩ्-सायभ ्इनत अस्म सवि-तऩस्त्वाद् इनत बाव् । तेन मऻ-साय-व्रत-साय-दान-साय-शर्ब्देनाऩीदं वाच्मभ ्इनत द्मोनततभ ्। ईश्वय-तऩिणं चेत ्च-कायाद् ईश्वय-तऩिणो’मं मऻ् ईश्वय-तऩिणं व्रतभ ्इत्म ्एवं च वाच्मभ ्॥६०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.६१ ॥

त एव ननमभा् साऺात ्त एव च मभोत्तभा् ।

तऩो दानं व्रतं मऻो मेन तुष्मत्म ्अधोऺज् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ईश्वय-तऩिणं ववना सविभ ्एव ववपरभ ्इनत ददग-्दशिनेनाह त एवेनत । अन्मे ननमभाद्मा एव न स्मु् । मेनेनत नऩंुसकभ ्अनऩंुसकेनेत्म-्आदद नैकत्वभ ्॥६१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१६.६२ ॥

तस्भाद् एतद् व्रतं बरे प्रमता श्रद्धमाचय ।

बगवान ्ऩरयतुष्टस ्ते वयान ्आशु ववधास्मनत ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे षोडशो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्मां नवभ-स्कन्धे

कश्मऩाददनत-संवादे ऩमो-व्रत-कथनं नाभ

षोडशो’ध्माम् ।

॥ ८.१६ ॥

(८.१७)

अथ सप्तदशो’ध्माम्

वाभन-देवाववबािव्

अ्

॥ ८.१७.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्उक्ता साददती याजन ्स्व-बत्राि कश्मऩेन वै । ।

अनतष्ठद् व्रतभ ्इदं द्वादशाहभ ्अतन्न्रता ॥ ॥

श्रीधय् ॒

तत् सप्तदशे’ददत्मा कृते तन्स्भन ्व्रते हरय् ।

तत ्काभ-ऩूयणामादौ तत ्ऩुत्रो’बूद् इतीमिते ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

व्रनतन्म ्एवाददनतय ्ववष्णुं ऩश्मन्ती तुष्तुवे स ताभ ्।

आश्वास्माबूत ्सुतो ब्रह्भ स्तुत् सप्तदशे प्रबु् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२-३ ॥

चचन्तमन्त्म ्एकमा फुद्ध्मा भहा-ऩुरषभ ्ईश्वयभ ्।

प्रगहृ्मेन्न्रम-दषु्टाश्वान ्भनसा फुवद्ध-सायचथ् ॥

भनश ्चैकाग्रमा फुद्ध्मा बगवत्म ्अणखरात्भनन ।

वासुदेवे सभाधाम चचाय ह ऩमो-व्रतभ ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भनसा प्रगहृ्म प्रग्रह-रूऩेण भनसा वशीकृत्मेत्म ्अथि् । भनो-यन्श्भय ्फुवद्ध-सूत इनत ऩूवोक्ते् । एकाग्रमा एकाग्रीकृतमा सौबाग्मा भनश ्च वशीकृतं वासुदेवे सम्मग ्अऩ ्िá ॥२-३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.४-५ ॥

तस्मा् प्रादयुबूत ्तात बगवान ्आदद-ऩुरष् ।

ऩीत-वासाश ्चतुय-्फाहु् शङ्खख-चि-गदा-धय् ॥

तं नेत्र-गोचयं वीक्ष्म सहसोत्थाम सादयभ ्।

ननाभ बुवव कामेन दण्डवत-्प्रीनत-ववह्वरा ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.६ ॥

सोत्थाम फद्धाञ्ज्जर्रय ्ईडडतंु न्स्थता

नोत्सेह आनन्द-जराकुरेऺणा ।

फबूव तूष्णीं ऩुरकाकुराकृनतस ्

तद्-दशिनात्मुत्सव-गात्र-वेऩथु् ॥

श्रीधय् ॒ प्रीनत-ववह्वरत्वाद् एव सा फद्धाञ्ज्जर्र् सती न्स्थता केवरभ ्ईडडतंु ऩुनय ्नोत्सेहे न शशाक, अवऩ तु तूष्णीं फबूव । कथं-बूता ? आनन्द-जरैय ्आकुरे ईऺणे मस्मा् । ऩुरकैय ्आकुरा आकृनतय ्देहो मस्मा् । तस्म दशिनेन मो’त्मुत्सवस ्तेन गाते्र वेऩथु् कम्ऩो मस्मा् ॥६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.७ ॥

प्रीत्मा शनैय ्गद्गदमा चगया हरय ं

तुष्टाव सा देव्म ्अददनत् कुरूद्वह ।

उद्वीऺती सा वऩफतीव चऺुषा

यभा-ऩनत ंमऻ-ऩनत ंजगत-्ऩनतभ ्॥

श्रीधय् ॒ तुष्टाव वऩफतीवोद्वीक्ष्मभाणेनत च क्रिमा-बेदात ्सेत्म ्अस्म ऩदस्म द्ववय-्उन्क्तय ्अदोष् ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩुन् सा चऺुषा वऩफन्तीवोद्वीक्ष्मभाणा फबूवेत्म ्अथि् ॥७॥

ववश्वनाथ् ॒ उद्वीऺती उत्कषेण तथा वीक्ष्मभाणो मथा चऺुषा तं वऩफतीवोत्पे्रऺते इत्म ्अथि् । यभा-ऩनत ंतत-्ऩुते्रभम् सवि-सम्ऩत-्प्रदातायं मऻ-ऩनत ंमऻ-सायाख्म-व्रताद् आववबिवन्तं जगत-्ऩनतभ ्अवतीमि जगद्-उद्धताियभ ्॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.८ ॥

श्री-अददनतय ्उवाच—

मऻेश मऻ-ऩुरषाच्मुत तीथि-ऩाद ।

तीथि-श्रव् श्रवण-भङ्खगर-नाभधेम ॥

आऩन्न-रोक-वनृ्जनोऩशभोदमाद्म

शं न् कृधीश बगवन्न ्अर्स दीन-नाथ ्

श्रीधय् ॒

अमत्नतो ववननन्जित्म दैत्मान ्अत्मून्जितान ्अवऩ ।

बक्तान ्यक्षऺतुभ ्ईशस ्त्वभ ्इत्म ्अस्तौद् अददनतस ्त्रत्रर्ब् ॥ इनत ।

मऻेशेत्म-्आदद-दशर्ब् संफोधनैस ्तवाशक्मं क्रकभ ्अवऩ नास्तीनत वदन्ती प्राथिमते—

शं न् कृचध । मतो दीनानां नथो’र्स त्वभ ्। तीथिं श्रव् कीनतिय ्मस्म । श्रवणभ ्एव भङ्खगरं मस्म, तन ्नाभधेमं मस्म । आऩन्नानां शयण-गतानां वनृ्जनोऩशभामोदमो मस्म ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मऻेश हे व्रत-मऻ-पर-प्रद ! मऻ-ऩुरष हे भज्जन्भावचध-मजनीम-ऩुरष ! अच्मुत ! हे स्व-बक्त-शिादद-च्मुनत-ववनार्शन ्! तीथि-ऩाद ! हे गङ्खगोत्ऩादनमष्मच-्चयण-ऩद्म ! तीथि-श्रव् ! हे जगत-्ऩावनी-बववष्मद्-फर्र-च्छरनादद-कीते ! हे कणािनन्न्द-बववष्मद्-उऩेन्र-त्रत्रवविभादद-नाभन ्! हे ववऩन्न-भद्-ववध-जन-दु् ख-प्रशभकावतायेत्म ्एव बावाथि-सूचक-सम्फोधन-ऩदान्म ्अददत्मा भुखात ्स्वमभ ्एव नन्सतृानीनत ऻेमभ ्॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.९ ॥

ववश्वाम ववश्व-बवन-न्स्थनत-संमभाम

स्वैयं गहृीत-ऩुर-शन्क्त-गुणाम बूम्ने ।

स्व-स्थाम शश्वद्-उऩफृंदहत-ऩूणि-फोध-

व्माऩाददतात्भ-तभसे हयमे नभस ्ते ॥

श्रीधय् ॒ बूम्ने भहते नभ् । भहत्त्वे हेतव ,् ववश्वाम ववश्वस्म बवन-न्स्थनत-संमभ ्आथिं स्वैयं गहृीता् ऩुरशक्तेय ्भामामा गुण मेन तस्भै । तथावऩ स्वस्थामाप्रच्मुत-स्वरूऩाम । कुत् ? शश्वद् उऩफृंदहतो ननत्मोन्जितो म् ऩूणि-फोधस ्तेन व्माऩाददतं ननत्म-ननयस्तभ ्आत्भनन तभो भामा-रऺणं मेन तस्भै ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ ववश्वाम कामिस्म कायणाव्मनतयेकात ्तद्-रूऩत्वेन व्मऩददष्टाम, स्वतस ्तु ववश्वस्म बवनादमो मस्भात,् तत ्न स्वरूऩाम । न केवरभ ्एतावत ्तच-्छन्क्तत्वं, क्रकन्तु स्वैयभ ्अभमािदं मथा स्मात ्तथा गहृीता धतृा् ऩुयव् शक्तम् साऺाच ्िी-प्रबतृमस ्तद्-वनृ्त्त-बूता गुणा ऐश्वमािद्माश ्च मेन तस्भै । अत् स्वरूऩतो बूम्ने ऩरयऩूणितभाम, अत एव स्वस्थाम ननत्मैक-रूऩाम, अत एव शश्वद्-उऩफृंदहतो बक्तानां हृदद ननत्मभ ्एव ववद्धितो म् ऩूणि-फोध् स्वानुबव ,् तेन व्माऩाददतं नार्शतभ ्आत्भ-तभ आत्भ-ववषम ,् तद्-अऻानांशो मेन तस्भै हयमे । सवि-दु् ख-हयत्वेन सवि-भनोहयत्वेन तन-्नाम्ने नभ् ॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ तवैश्वमिभ ्अऩायं ऻात्वैवाह—त्वाभ ्एव प्रऩद्मे इत्म ्आह—ववश्वामेनत । बूम्ने भहते नभ् । स्वेषु बक्तेषु नतष्ठतीनत तस्भै शश्वद् उऩफृंदहतो म् ऩूणो फोध ,् तेन व्माऩाददतं ननत्म-ननयस्तभ ्आत्भनन तभो भामा-रऺणं मेन तस्भै ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१० ॥

आमु् ऩयं वऩुय ्अबीष्टभ ्अतुल्म-रक्ष्भीय ्

द्मो-बू-यसा् सकर-मोग-गुणास ्त्रत्र-वगि् ।

ऻानं च केवरभ ्अनन्त बवन्न्त तुष्टात ्

त्वत्तो नणृां क्रकभ ्उ सऩत्न-जमाददय ्आशी् ॥

श्रीधय् ॒ अस्भदीम-भनो-यथ-ऩूयणभ ्ईषत-्कयभ ्एव तवेनत कैभुत्म-न्मामेनाह—आमु् ऩयं ब्रह्भामु् । ऩुनय ्अवऩ द्मौश ्च बूश ्च यसा-तरं च द्मो-बू-यसा् । द्मौय ्इनत ऩथृक् ऩाठे बूश ्च यसाश ्च त्रफर-स्वगाि इनत ववग्रह् । यसेनत ऩाठे त्रीणण ऩदानन । सकरा मोग-गुणा अणणभादम् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मद् वान्ञ्ज्छतं तु त्वं ऩूयनमष्मस्म ्एवेनत कैभुत्म-न्मामेनाह—आमुय ्इनत । द्मौय ्बूयसा इनत सभासेनासभासेन च ऩाठ-द्वमभ ्। मोग-गुणा अणणभाद्मा् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.११ ॥

श्री-शुक उवाच—

अददत्मैवं स्तुतो याजन ्बगवान ्ऩुष्कयेऺण् ।

ऺेत्र-ऻ् सवि-बूतानाभ ्इनत होवाच बायत ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ ऺेत्र-ऻो’न्तमािभी ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१२ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

देव-भातय ्बवत्मा भे ववऻातं चचय-काङ्खक्षऺतभ ्।

मत ्सऩत्नैय ्हृत-श्रीणां च्माववतानां स्व-धाभत् ॥

श्रीधय् ॒ सऩत्नैय ्हृता श्रीय ्मेषां स्व-धाभतश ्च्माववतानां च ऩुत्राणां संफन्न्ध मत ्तद् बवत्माश ्चचयभ ्आकाङ्खक्षऺतं भमा ववऻातभ ्॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तस्मा् बक्ते् सकाभत्वं व्मञ्ज्जमान ्नाह मत ्सऩत्नैय ्इनत । स्व-ऩत्नैश ्च्माववतानां देवानां मच ्चचय-काङ्खक्षऺतं तद् एव बवत्माश ्चचय-काङ्खक्षऺतं भमा ऻातभ ्॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१३ ॥

तान ्ववननन्जित्म सभये दभुिदान ्असुयषिबान ्।

प्रनतरर्ब्ध-जम-श्रीर्ब् ऩुतै्रय ्इच्छस्म ्उऩार्सतुभ ्॥

श्रीधय् ॒ काङ्खक्षऺतभ ्एवाह—तान ्इनत त्रत्रर्ब् । प्रनतरर्ब्धो जमश ्च श्रीश ्च मै्, तै् ऩुतै्र् सहोऩार्सतुभ ्एकत्र स्थातुभ ्इच्छर्स ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩुतै्र् सह उऩ आचधक्मेन आर्सतुभ ्स्व-याज्मे उऩववष्टुभ ्इच्छर्स । मद् वा, तै् सहैव भाभ ्उऩार्सतंु, न त्व ्एकाक्रकनीत्म ्अथि् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१४ ॥

इन्र-ज्मेष्ठै् स्व-तनमैय ्हतानां मुचध ववद्ववषाभ ्।

न्स्त्रमो रदन्तीय ्आसाद्म रष्टुभ ्इच्छर्स दु् णखता् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आसाद्म स्व-स्थानं प्राप्म ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१५ ॥

आत्भजान ्सुसभदृ्धांस ्त्वं प्रत्माहृत-मश्-चश्रम् ।

नाक-ऩषृ्ठभ ्अचधष्ठाम िीडतो रष्टुभ ्इच्छर्स ॥

श्रीधय् ॒ प्रत्माहृतं मशश ्च श्रीश ्च मैस ्तान ्॥१५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१६ ॥

प्रामो’धुना ते’सुय-मूथ-नाथा

अऩायणीमा इनत देवव भे भनत् ।

मत ्ते’नुकूरेश्वय-ववप्र-गुप्ता

न वविभस ्तत्र सुखं ददानत ॥

श्रीधय् ॒ अऩायणीमा अननतिभणीमा् । मद् मस्भात ्अनुकूर ईश्वय् कारो मेषां तैय ्ववपै्रय ्गुप्ता यक्षऺता् । अनुकूरैय ्ईश्वयै् सभथैय ्ववपै्रय ्गुप्ता इनत वा ॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अनुकूरैय ्ईश्वयै् सभथैश ्च ववपै्र यक्षऺता् ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१७ ॥

अथाप्म ्उऩामो भभ देवव चचन्त्म्

सन्तोवषतस्म व्रत-चमिमा ते ।

भभाचिनं नाहिनत गन्तुभ ्अन्मथा

श्रद्धानुरूऩं पर-हेतुकत्वात ्॥

श्रीधय् ॒ भभ भम चचन्त्म एव । तत्र हेतु्—सन्तोवषतस्मेत्म-्आदद । श्रद्धानुरूऩभ ्इच्छानुसायेण पर-हेतुत्वात ्॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ भभाचिनं कतृि श्रद्धा’नुरूऩं गन्तुभ ्अहिनत । मद् मत ्पर-दाततृ्वेन प्रतीनत-ववषम् स्मात ्, तत ्तत ्सविभ ्एव सङ्खग्रहीतंु मोग्मं बवनत, नात्रान्मथा । कुत्? तत्राह—पर-हेतुकत्वात,् परभ ्अत्राव्मर्बचारय-बन्क्त-रूऩ-कायणकत्वाद् इत्म ्अथि् ॥१७॥.

ववश्वनाथ् ॒ गन्तंु बववतंु परस्म हेतुकत्वात ्उत्तभ-कायणत्वभ ्॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१८ ॥

त्वमाचचितश ्चाहभ ्अऩत्म-गुप्तमे

ऩमो-व्रतेनानुगुणं सभीडडत् ।

स्वांशेन ऩुत्रत्वभ ्उऩेत्म ते सुतान ्

गोप्तान्स्भ भायीच-तऩस्म ्अचधन्ष्ठत् ॥

श्रीधय् ॒ भायीचस्म तऩस्म ्अचधष्ठाम न्स्थत् सन ्गोप्तान्स्भ ऩारनमष्मार्भ ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ नन्व ्एवं सनत सभये शतु्र-ननजिमादद-रूऩो’वऩ भभ भनोयथो’मभ ्अभोघ-बजनात ्त्वत्त एव र्सद्ध्मेत ्? तत्राह—त्वमाचचित इनत । अऩत्म-गुप्तम इनत, ताभ ्एव सङ्खकल्ऩमन्तीत्म ्अथि् । सम्प्रनत भत-्प्राप्त्मैव तु भनोयथान्तयाण्म ्अवऩ जातानीनत बाव् । ऩमो-व्रतेनाचचित् तस्मैवानुगुणभ ्अनुरूऩं मथा स्मात ्तथा सभीडडतश ्चाहभ ्इत्म ्अन्वम् ॥१८॥

ववश्वनाथ् ॒ भायीचस्म कश्मऩस्म तऩ्सु अचधष्ठाम न्स्थत् सन ्॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.१९ ॥

उऩधाव ऩनत ंबरे प्रजाऩनतभ ्अकल्भषभ ्।

भां च बावमती ऩत्माव ्एवं रूऩभ ्अवन्स्थतभ ्॥

श्रीधय् ॒ अत् ऩनतभ ्उऩधाव बजस्व ॥१९॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२० ॥

नैतत ्ऩयस्भा आख्मेमं ऩषृ्टमावऩ कथञ्ज्चन ।

सविं सम्ऩद्मते देवव देव-गुह्मं सुसंवतृभ ्॥

श्रीधय् ॒ देवणां गुह्मं यहस्मं सविं सुसंवतंृ सुगुप्तं सत ्सम्ऩद्मते र्सद्ध्मनत ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ अत्र श्री-गुयो् श्री-बगवतो वा प्रसाद-रर्ब्धं साधन-साध्म-गतं स्वीम-सविस्व-बूतं मत ्क्रकभ ्अवऩ यहस्मं, तत ्तु न कस्भैचचत ्प्रकाशनीमं, मथाह—नैतद् इनत । सम्ऩदमते परदं बवनत ॥२०॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२१ ॥

श्री-शुक उवाच—

एतावद् उक्त्वा बगवांस ्ततै्रवान्तयधीमत ।

अददनतय ्दरुिबं रर्ब्ध्वा हयेय ्जन्भात्भनन प्रबो् ।

उऩाधावत ्ऩनत ंबक्त्मा ऩयमा कृत-कृत्मवत ्॥

श्रीधय् ॒ प्रबोय ्हयेय ्आत्भनन जन्भ रर्ब्ध्वा ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कृत-कृत्मवत ्कृताथिभ ्एव ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२२ ॥

स वै सभाचध-मोगेन कश्मऩस ्तद् अफुध्मत ।

प्रववष्टभ ्आत्भनन हयेय ्अंशं ह्म ्अववतथेऺण् ॥

श्रीधय् ॒ अववतथभ ्ईऺणं दृन्ष्टय ्मस्म स् ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अववतथेऺण् अव्मथि-ऻान् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२३ ॥

सो’ददत्मां वीमिभ ्आधत्त तऩसा चचय-सम्बतृभ ्।

सभादहत-भना याजन ्दारण्म ्अन्ग्नं मथाननर् ॥

श्रीधय् ॒ अननरो मथा सवित्र सभो’वऩ दारणण सङ्खघषेण वन-दाहकभ ्अन्ग्नभ ्आधत्ते, एवं स्वमं ऩुते्रषु सभो’वऩ दैत्म-ऺऩणं वीमिभ ्आधत्तेत्म ्अथि् ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ वीमिं बगवद्-रूऩं तेज् ॥२३॥

ववश्वनाथ् ॒ वीमिं बगवद्-रूऩं तेज् । सभादहत-भना बगवत-्स्वरूऩैकाग्र-चचत्त् । अननरो मथा सङ्खघषेण दारस्थभ ्अन्ग्नभ ्एव भूतिं दार-गबे प्रकटीकयोनत तथैव कश्मऩो’न्त्-कयणस्थं बगवन्तभ ्एव स्व-देह-सङ्खगेन तदीम-गबि-न्स्थयीचकायेत्म ्अथि् । मथैवान्ग्नय ्अननर-दाव ्ि-अंशो न बवनत, तथैव बगवद्-देहो’वऩ कश्मऩाददत्म-्अंशो न बवतीनत शुि-शोणणत-सम्फन्धो ननयस्त् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२४ ॥

अददतेय ्चधन्ष्ठतं गबिं बगवन्तं सनातनभ ्।

दहयण्मगबो ववऻाम सभीडे गुह्म-नाभर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ चधन्ष्ठतभ ्अचधष्ठाम न्स्थतभ ्। सभीडे तुष्टावेत्म ्अथि् ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ गुह्मेनत नाभ-भात्रस्म यहस्मतोन्क्त ,् न त्व ्एतावताभ ्एव, प्रामेण वेद तद् इदं न भहा-जनो’मभ ्[बा.ऩु. ६.३.२५] इत्म-्आद्म-्उक्ते् ॥२४॥

ववश्वनाथ् ॒ चधन्ष्ठतभ ्अचधन्ष्ठतभ ्। गुह्म-नाभर्ब् सभीडे इनत स्तुनत-र्भषेण बन्क्त-वश्मस्म बगवतो नाभ-सङ्खकीतिन-रऺणां बन्क्तभ ्एव चकायेत्म ्अथि् ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२५ ॥

श्री-ब्रह्भोवाच—

जमोरगाम बगवन्न ्उरिभ नभो’स्तु ते ।

नभो ब्रह्भण्म-देवाम त्रत्र-गुणाम नभो नभ् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२६ ॥

नभस ्ते ऩनृ्श्न-गबािम वेद-गबािम वेधसे ।

त्रत्र-नाबाम त्रत्र-ऩषृ्ठाम र्शवऩ-ववष्टाम ववष्णवे ॥

श्रीधय् ॒ अददतेय ्एव ऩूविन्स्भञ ्जन्भनन ऩनृ्श्नय ्इनत नाभ तस्मा गबािमाबिकाम । वेदा गबे मस्म । मद् वा, वेदानां गबािम । वेदेषु प्रकाशभानामेत्म ्अथि् । त्रमो रोका नबौ मस्म स त्रत्र-नाबस ्तस्भै । त्रमाणां रोकानां ऩषृ्ठे उऩरय न्स्थताम । र्शवऩ-शर्ब्देन ऩशवो जीवास ्तेष्व ्अन्तमािर्भतमा प्रववष्टाम, मऻो वै ववष्णु् ऩशव् र्शवऩय ्मऻ एव ऩशुषु प्रनतनतष्ठनत इनत शु्रते् । मद् वा, र्शऩमो यश्भमस ्तैय ्वेन्ष्टतामेत्म ्अथि् । तथावऩ ववष्णवे व्मावऩने ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ त्रमो रोका नाबौ मस्म तस्भै । त्रमाणाभ ्ऊध्वािधो-भध्म-वनति-रोकानां ऩषृ्ठ-रूऩ-वैकुण्ठ-न्स्थतत्वात ्त्रत्रऩषृ्ठाम । र्शवऩ-शर्ब्देन ऩशवो जीवा ,् तेष्व ्अन्तमािर्भत्वेन प्रववष्टाम ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२७ ॥

त्वभ ्आददय ्अन्तो बुवनस्म भध्मभ ्

अनन्त-शन्क्तं ऩुरषं मभ ्आहु् ।

कारो बवान ्आक्षऺऩतीश ववश्वं

स्रोतो मथान्त् ऩनततं गबीयभ ्॥

श्रीधय् ॒ अन्त्-ऩनततं तणृादद मथा गबीयं स्रोत आक्षऺऩत्म ्आकषिनत, तथा कारात्भा बवान ्ववश्वभ ्आक्षऺऩनत ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ गबीयं नद्म-्आदद-स्रोत् कतृि मथा स्वान्तं ऩनततं तणृाददकभ ्आकषिनत ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१७.२८ ॥

त्वं वै प्रजानां न्स्थय-जङ्खगभाना ं

प्रजाऩतीनाभ ्अर्स सम्बववष्णु् ।

ददवौकसां देव ददवश ्च्मुतानां

ऩयामणं नौय ्इव भज्जतो’प्सु ॥

श्रीधय् ॒ प्रजाऩतीनां च त्वभ ्एव सम्बववष्णुय ्उत्ऩादन-शीरो’र्स । अमं बाव्—न ह्म ्एवं-बूतस्म तव जन्भादद-संबव ,् क्रकन्तु देवानां प्रजा-ऩतीनां प्रजानां च ऩयभाश्रमत्वेन तत ्कामि-साधनामावतायो’मभ ्। अतस ्तान ्स्वगि-च्मुतान ्ऩुन् स्वगे स्थाऩमेनत ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सञ्ज्चरयष्णुय ्आववबिववष्णु् सन ्। प्रजाऩतीनां ऩयामणं ऩयभाश्रम् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे’मं सप्तदश् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

वाभन-देवाववबािवो नाभ

सप्तदशो’ध्माम् ।

॥ ८.१७ ॥

(८.१८)

अथाष्टादशो’ध्माम्

फर्र-वाभन-संवाद्

॥ ८.१८.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्थं ववरयञ्ज्च-स्तुत-कभि-वीमि्

प्रादफुिबूवाभतृ-बूय ्अददत्माभ ्।

चतुय-्बुज् शङ्खख-गदार्ब्ज-चि्

वऩशङ्खग-वासा नर्रनामतेऺण् ॥

श्रीधय् ॒

ततस ्त्व ्अष्टादशे बूत्वा वाभन् सत-्कृतो’णखरै् ।

मऻं गतस ्ततस ्तेन सत-्कृत्मोक्तो वयान ्वणृु ॥

इत्थं ववरयञ्ज्चेन स्तुतं कभि देव-कामि-रऺणं वीमिं च प्रबावो मस्म स् । हरयय ्अददत्मां प्रादयु ्फबूवेनत त्रमाणाभ ्अन्वम् । अभतृ-बूय ्भतृ्मु-जन्भ-शून्म् । शङ्खख-गदार्ब्ज-चिाण्म ्अस्म सन्तीनत तथा । अशि-आददत्वेन भत्व-्अथॉमो’च-्प्रत्मम् । अववसगि-ऩाठे स चासौ वऩशङ्खग-वासाश ्च ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ इत्थभ ्इनत त्रत्रकभ ्॥१॥

ववश्वनाथ् ॒

अष्टादशे हरयय ्बूत्वा वाभनो ब्रह्भ-सूत्र-बतृ ्।

फरेय ्मऻं गतस ्तेन वयान ्वणृ्व ्इनत बावषत् ॥

अभतृ-बू् प्राकृतानाभ ्इव न भतृा न नाशवती बूय ्उत्ऩन्त्तय ्मस्म स् । जन्भ-कभि च भे ददव्मभ ्[गीता ४.९] इत्म ्उक्ते् । शङ्खख-गदार्ब्ज-चि इत्म ्अशि-आद्म-्अज-्अन्तभ ्। अववसगि-ऩाठे स चासौ वऩशङ्खग-वासाश ्च ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२ ॥

श्माभावदातो झष-याज-कुण्डर-

न्त्वषोल्रसच-्िी-वदनाम्फुज् ऩुभान ्।

श्रीवत्स-वऺा फरमाङ्खगदोल्रसत-्

क्रकयीट-काञ्ज्ची-गुण-चार-नूऩुय् ॥

श्रीधय् ॒ झष-याजो भकयस ्तद्-आकायमो् कुण्डरमोस ्न्त्वषा उल्रसन्ती श्रीय ्वदनाम्फुजे मस्म । श्रीवत्सो वऺर्स मस्म वरमैय ्अङ्खगदैश ्च सहोल्रसन्न्त क्रकयीटादीनन मस्म ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ श्माभश ्चासाव ्अवदातश ्चचन्भमत्वेन शुद्धश ्चेनत स् । झष-याजो भकय् । वरमैय ्अङ्खगदैश ्च सहोल्रसन्न्त क्रकयीटादीनन मस्म स् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.३ ॥

भधु-व्रात-व्रत-ववघुष्टमा स्वमा

ववयान्जत् श्री-वनभारमा हरय् ।

प्रजाऩतेय ्वेश्भ-तभ् स्वयोचचषा

ववनाशमन ्कण्ठ-ननववष्ट-कौस्तुब् ॥

श्रीधय् ॒ श्रीभत्मा वन-भारमा ववयान्जत् । वेश्भ-गतं तभ् ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ श्रीभत्मा वन-भारमा ववयान्जत् ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.४ ॥

ददश् प्रसेदु् सर्रराशमास ्तदा

प्रजा् प्रहृष्टा ऋतवो गुणान्न्वता् ।

द्मौय ्अन्तयीऺं क्षऺनतय ्अन्ग्न-न्जह्वा

गावो द्ववजा् सञ्ज्जहृषुय ्नगाश ्च ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ अन्ग्न-न्जह्वा देवा् । नगा् ऩविता् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.५ ॥

श्रोणामां श्रवण-द्वादश्मा ं

भुहूते’र्बन्जनत प्रबु् ।

सवे नऺत्र-तायाद्माश ्

चिुस ्तज-्जन्भ दक्षऺणभ ्॥

श्रीधय् ॒ तत-्प्रादबुािव-सभमभ ्आह—श्रोणामाभ ्इनत । बार-ऩद-शुक्र-द्वादशी श्रवण-द्वादशीनत प्रर्सद्धा तस्माभ ्। तत्रावऩ श्रोणामां श्रवण-स्थे चन्र इत्म ्अथि् । तत्रावऩ श्रवणस्म प्रथभांशे’र्बन्जनत नऺते्र । तच ्च शु्रत्मा दर्शितभ—्अर्बन्जन ्नाभ नऺत्रभ ्उऩरयष्टाद् अषाढानाभ ्अधस ्ताच ्िोणामा् इनत । एवं ववर्शष्टे भुहूते प्रबु् प्रादफुिबूवेत्म ्अथि् । क्रकं च, नऺत्राण्म ्अन्श्वन्म-्आदीनन ताया-शर्ब्देन ग्रहा गुर-शुिादमस ्ते

आद्मा मेषां ते सूमािदमो’वऩ सवे तस्म जन्भ दक्षऺणभ ्उदायं चिु् । जन्भ-भुहूते गुणा फहवो फबूवुय ्इत्म ्अथि् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ श्रोणामाभ ्अर्बन्जनत नऺते्र भुहूते चार्बन्जतीत्म ्अन्वम् ॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ तत-्प्रादबुािव-सभमभ ्आह—श्रोणामाभ ्इनत । बार-शुक्र-द्वादशी श्रवण-द्वादशीनत प्रर्सद्धा, तस्माभ ्। तत्रावऩ श्रोणामां श्रवण-स्थे चन्र इत्म ्अथि् । तत्रावऩ श्रवणस्म प्रथभांशे’र्बन्जनत नऺते्र । तच ्च शु्रत्मा दर्शितभ—्अर्बन्जन-्नाभ नऺत्रभ ्उऩरयष्टाद् अषाढामा् चयणायववन्दामा् अधस्ताद् इनत । ज्मोनतषेण च । उत्तयाषाढाशेषाधाित ्चयणायववन्दादौ र्रन्प्तका-चतुष्के च अर्बन्जत,् तत-्स्थे खेचये ववऻेम योदहणी-ववदे्धनत । भुहूते स्व-जन्भोचचत-शुब-भुहूति इत्म ्अथि् ।

मद् वा, अर्ब सवितो-बावेन न्जत ्जमो मत ,् तन्स्भन ्भुहूते ऩयभ-शुब-रग्न इत्म ्अथि् । जम-रऺणभ ्एवाह—तायाग्रहा गुर-शुिादम्, ते आद्मा मेषां ते सूमािदमो’वऩ सवे तज-्जन्भ दक्षऺणभ ्उदायं चिु् इनत श्री-स्वार्भ-चयणै् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.६ ॥

द्वादश्मां सववतानतष्ठन ्भध्मन्न्दन-गतो नऩृ ।

ववजमा-नाभ सा प्रोक्ता मस्मां जन्भ ववदयु ्हये् ॥

श्रीधय् ॒ ववशेषान्तयभ ्आह—मस्मां द्वादश्मां हयेय ्जन्भ तत ्तस्माभ ्अहन्म ्एव ववदु् । तदा च भध्मन-्ददन-गत् सववतानतष्ठत ्। सा च द्वादशी ववजमा नाभ प्रोक्तेत्म ्अन्वम् ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अहनन भध्मन्न्दन-गत् सववता मदाबूत,् तदा जन्भेनत शेष् । मस्मां द्वादश्मां जन्भ ववदु् सा ववजमा प्रोक्ता ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.७ ॥

शङ्खख-दनु्दबुमो नेदयु ्भदृङ्खग-ऩणवानका् ।

चचत्र-वाददत्र-तूमािणां ननघोषस ्तुभुरो’बवत ्॥

श्रीधय् ॒ शङ्खखादमो मे तेषाभ ्अन्मेषां च चचत्र-तूमािणां ननघोषो’बवत ्॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ शङ्खखादमो नेदयु ्इनत शेष् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.८ ॥

प्रीताश ्चाप्सयसो’नतृ्मन ्गन्धवि-प्रवया जगु् ।

तुष्टुवुय ्भुनमो देवा भनव् वऩतयो’ग्नम् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ देवा भनव इत्म-्आदीनां कुसुभै् सभवाक्रकयन्न ्इनत ततृीमेनान्वम् ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.९-१० ॥

र्सद्ध-ववद्माधय-गणा् सक्रकम्ऩुरष-क्रकन्नया् ।

चायणा मऺ-यऺांर्स सुऩणाि बुजगोत्तभा् ॥

गामन्तो’नतप्रशंसन्तो नतृ्मन्तो ववफुधानुगा् ।

अददत्मा आश्रभ-ऩदं कुसुभै् सभवाक्रकयन ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.११ ।

दृष्ट्वाददनतस ्तं ननज-गबि-सम्बवं

ऩयं ऩुभांसं भुदभ ्आऩ ववन्स्भता ।

गहृीत-देहं ननज-मोग-भाममा

प्रजाऩनतश ्चाह जमेनत ववन्स्भत् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.१२ ॥

मत ्तद् वऩुय ्बानत ववबूषणामुधैय ्

अव्मक्त-चचद्-व्मक्तभ ्अधायमद् धरय्

फबूव तेनैव स वाभनो फटु ्

सम्ऩश्मतोय ्ददव्म-गनतय ्मथा नट् ॥

श्रीधय् ॒ ववस्भमान्तयभ ्आह—मत ्तद् इनत । मत ्तद् वऩुय ्हरयय ्अधायमत ्प्रकदटतवांस ्तेनैव वऩुषा भाता-वऩत्रो् संऩश्मतोय ्एव वाभनो फटुय ्फबूव । ददव्म-गनतय ्अभतु-चेन्ष्टत् । स्वमं कथं-बूत् ? अव्मक्त-चचद्-रूऩ् । कथभ ्अधायमत ्? बानतय ्दीन्प्तय ्ववबूषणानन चामुधानन च, तैय ्व्मक्तं मथा बवनत, तथा ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ अथिश ्चामभ—्मद् वऩु् शयीयभ ्अव्मक्तं, न केनावऩ व्मज्मते, मच ्चचत ्ऩूणािनन्दस ्तत-्स्वरूऩभ ्एव सद्-ववबूषणामुधैय ्बानत, तद् वऩुस ्तथा प्रऩञ्ज्चे’वऩ व्मक्तं मथा स्मात,् तथाधायमत ्स्थावऩतवान ्। ऩुनश ्च तेनैव वऩुषा वाभनो फटुय ्फबूव हरय् । एव-कायेण ऩरयणाभ-वेषान्तय-मोगाददकं ननवषद्धभ ्। कदा ? वऩत्रो् सम्ऩश्मतो् । तद्-बावे हेतु्—ददव्मा् ऩयभाचचन्त्मा् मद् गतं बवच ्च बववष्मच ्

च [फ.ृआ.उ. ३.९.३] इत्म-्आदद-शु्रते् । स्वन्स्भन्न ्एव ननत्म-न्स्थतानां नाना-संस्थानानां प्रकाशनाप्रकाशन-रूऩा गतमश ्चेष्टा मस्म स् ।

तत्रारन्क्सत-स्वधभि-भात्रोल्रासांशे दृष्टान्त-रेश्—मथा नट इनत । नटो’वऩ कन्श्चद् आश्चमितभा ददव्मा ऩयभ-ववस्भावऩका गनतय ्हस्तक-रूऩा चेष्टा मस्म, तथाबूत् सन ्। तेनैव रूऩेण वेष-भामाददकभ ् अनुयीकृत्मावऩ नानाकायतां दशिमनत । स्वग्मो नटो वा ददव्म-गनत् । ततश ्च तत-्तद्-अनुकयणं तस्मात्मन्त-तद्-आकायभ ्एव बवनत । अत्र ऩयभेश्वयं ववना अन्मस्म सवािंशे तादृशत्वाबावात ्न च दृष्टान्ते खण्डत्व-दोष् प्रसञ्ज्जनीम् । मथा बक्षऺत-कीट-ऩरयणाभ-रारा-जात-तन्तु-साधनो’प्म ्ऊणि-नाब् ऩयभेश्वयस्म जगत-्सषृ्टाव ्अनन्म-साधकत्वे दृष्टान्त् शू्रमते—मथोणि-नार्बय ्हृदमात ्[बा.ऩु. ११.९.२१] इत्म-्आदद, तद्वत ्॥१२॥ (बगवत-्सन्दबि ४०)

ववश्वनाथ् ॒ ववबूषणामुधै् सह मद् वऩुय ्बानत, वतिभान-ननदेशेन वऩुषो ननत्मत्वं व्मन्ञ्ज्जतभ ्। क्रकं च, मद् अव्मक्तं च चचत-्स्वरूऩं च, तद् एव व्मक्तं कृऩमैव व्मक्तीकृतभ ्। अधायमत ्, न त्व ्अबूत-चयभ ्एव तज ्जग्राहेत्म ्अथि् । वऩत्रो् सुखाथिभ ्इनत बाव् । तेनैव, न तु भानमकेन केनचचद् इत्म ्अथि् । ददव्मा दगुिभा् सत्मा गतमश ्चेष्टा मस्म तथा-बूतो भहा-मोगेश्वयो नट् स दह स्व-स्वरूऩत् ऩथृग-्बूतं स्वरूऩं कुविन्न ्अप्म ्अऩथृग-्बूतभ ्एव कयोनत । तथैव हरयस ्तेन चचन्भम-वऩुषैव वऩुय ्फबूवेत्म ्अथि् ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.१३ ॥

तं वटंु वाभनं दृष्ट्वा भोदभाना भहषिम ्

कभािणण कायमाभ ्आसु् ऩुयस्कृत्म प्रजाऩनतभ ्॥

श्रीधय् ॒ कभािणण जात-कभािदीनन ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कभािणण चूडोऩनमनादीनन ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.१४-१६ ॥

तस्मोऩनीमभानस्म साववत्रीं सववताब्रवीत ्

फहृस्ऩनतय ्ब्रह्भ-सूतं्र भेखरां कश्मऩो’ददात ्॥

ददौ कृष्णान्जनं बूर्भय ्दण्डं सोभो वनस्ऩनत ्

कौऩीनाच्छादनं भाता द्मौश ्छतं्र जगत् ऩते् ॥

कभण्डरंु वेद-गबि् कुशान ्सप्तषिमो ददु्

अऺ-भारां भहायाज सयस्वत्म ्अव्ममात्भन् ॥

श्रीधय् ॒ वनस्ऩनतय ्वनानां ऩनत् सोभ् ॥१५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.१७ ॥

तस्भा इत्म ्उऩनीताम मऺ-याट् ऩात्रत्रकाभ ्अदात ्

र्बऺां बगवती साऺाद् उभादाद् अन्म्फका सती ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ ऩात्रत्रकां र्बऺा-ऩात्रीभ ्॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.१८ ॥

स ब्रह्भ-वचिसेनैवं सबां सम्बाववतो वटु ्

ब्रह्भवषि-गण-सञ्ज्जुष्टाभ ्अत्मयोचत भारयष् ॥

श्रीधय् ॒ स एवं संबाववतो भऋइष् शे्रष्ठो फटुय ्ब्रह्भ-वचिसेन ब्रह्भवषि-गण-सञ्ज्जुष्टां तां सबाभ ्अनतिम्मायोचत ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ब्रह्भ-वचिसेन ब्रह्भ-तेजसा संबाववत् । कारयत-सम्बावन् । ब्रह्भचारयत्वेन ्अ प्रत्मानमत इत्म ्अथि् । अनतिम्मायोचत । भारयष् शे्रष्ठ् ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.१९ ॥

सर्भद्धभ ्आदहतं वन्ह्नं कृत्वा ऩरयसभूहनभ ्

ऩरयस्तीमि सभभमच्मि सर्भनभय ्अजुहोद् द्ववज् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२० ॥

शु्रत्वाश्वभेधैय ्मजभानभ ्ऊन्जितं

फर्र ंबगूृणाभ ्उऩकन्ल्ऩतैस ्तत ्

जगाभ तत्राणखर-साय-सम्बतृो

बायेण गां सन्नभमन ्ऩदे ऩदे ॥

श्रीधय् ॒ मद्-अथिं फटुय ्फबूव, तद् आह—शु्रत्वेत्म-्आदद मावत ्सभान्प्त । मजभानं मजन्तभ ्। बगूृणां बगुृर्ब् । उऩकन्ल्ऩतै् प्रवनतितै् । अणखरेन सायेण फरेन संबतृ् संऩूणि् ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ बगूृणाभ ्उऩकन्ल्ऩतै् बगुृर्ब् सम्ऩाददतै् । अणखरै् सायैय ्वववेक-धैमि-ऩान्ण्डत्माददर्ब् संबतृ् ऩूणि् । बायेण कृऩैश्वमािदद गरयम्णा गां ऩरृ्थ्वीं सम्मङ्ख-नभस्कायं कायमन ्॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२१ ॥

तं नभिदामास ्तट उत्तये फरेय ्

म ऋन्त्वजस ्ते बगुृकच्छ-संऻके ।

प्रवतिमन्तो बगृव् ितूत्तभं

व्मचऺतायाद् उददतं मथा यववभ ्॥

श्रीधय् ॒ नभिदामा उत्तये तटे बगुृ-कच्छ-संऻके ऺेते्र ितूत्तभं प्रवतिमन्तो मे फरेय ्ऋन्त्वजो बगृवस ्ते तं व्मचऺताऩश्मन ्। आयात ्सभीऩ एवोददतं यववभ ्इव ॥२१॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२२ ॥

ते ऋन्त्वजो मजभान् सदस्मा

हत-न्त्वषो वाभन-तेजसा नऩृ ।

सूमि् क्रकरामात्म ्उत वा ववबावसु ्

सनत-्कुभायो’थ दददृऺमा ितो् ॥

श्रीधय् ॒ त ऋन्त्वग-्आदम् सूमि् क्रकरेत्म ्एवभ ्आदद व्मतकि मन्न ्इनत शेष् ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ त ऋन्त्वग-्आदम् एवभ ्व्मतकि मन्न ्इनत शेष् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२३ ॥

इत्थं सर्शष्मेषु बगुृष्व ्अनेकधा

ववतक्मिभाणो बगवान ्स वाभन् ।

छतं्र सदण्डं सजरं कभण्डरंु

वववेश त्रफिद् धमभेध-वाटभ ्॥

श्रीधय् ॒ हम-भेध-वाटभ ्अश्वभेध-भण्डऩं वववेश ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ इत्थभ ्इनत मथा ऋन्त्वग-्आदमो व्मतकि मन ्इत्थं बगुृषु बगुृर्बय ्अवऩ ववतक्मिभाण् । हमभेध-फाटभ ्अश्वभेध-भण्डऩभ ्॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२४-२५ ॥

भौञ्ज्ज्मा भेखरमा वीतभ ्उऩवीतान्जनोत्तयभ ्।

जदटरं वाभनं ववपं्र भामा-भाणवकं हरयभ ्॥

प्रववष्टं वीक्ष्म बगृव् सर्शष्मास ्ते सहान्ग्नर्ब् ।

प्रत्मगहृ्णन ्सभुत्थाम सङ्खक्षऺप्तास ्तस्म तेजसा ॥

श्रीधय् ॒ उऩवीतान्जनभ ्उऩवीतवद् धतृभ ्अन्जनभ ्एवोत्तयभ ्उत्तयीमं मस्म तभ ्॥२४॥ सङ्खक्षऺप्ता अर्बबूता् सन्त् ॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वीतं मुक्तं, उऩवीतवद् धतृभ ्अन्जनभ ्एवोत्तयभ ्उत्तयीमं मस्म तभ ्। भाममा स्वरूऩेणैव भाणवकं फारभ ्। स्वरूऩ-बूतमा ननत्म-शक्त्मा भामाख्ममा मुत् इनत शु्रते् । प्रत्मगहृ्णन ्मथा-ववचध ननत-ववनमाघ्मािदद-दानेन सम्भानमाभासु् ।

प्रनतग्रह् स्वीकयणे सैन्म-ऩषृ्ठे ऩतद्ग्रहे ।

द्ववजेभमो ववचधवद् देमे इनत भेददनी ॥२४-२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२६ ॥

मजभान् प्रभुददतो दशिनीमं भनोयभभ ्।

रूऩानुरूऩावमवं तस्भा आसनभ ्आहयत ्॥

श्रीधय् ॒ रूऩस्मानुरूऩा अवमवा मम तभ ्। दृष्ट्वेनत शेष् ॥२६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२७ ॥

स्वागतेनार्बनन्द्माथ ऩादौ बगवतो फर्र् ।

अवननज्माचिमाभ ्आस भुक्त-सङ्खग-भनोयभभ ्॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ भुक्त-सङ्खगानाभ ्अवऩ भनोयभं मथा स्मात ्॥२७॥

ववश्वनाथ् ॒ भुक्त-सङ्खगानाभ ्आत्भायाभाणां भनो यभमतीनत तभ ्॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२८ ॥

तत-्ऩाद-शौचं जन-कल्भषाऩहं

स धभि-ववन ्भूध्न्म ्ि अदधात ्सुभङ्खगरभ ्।

मद् देव-देवो चगरयशश ्चन्र-भौर्रय ्

दधाय भूध्नाि ऩयमा च बक्त्मा ॥

श्रीधय् ॒ चन्र-भौर्रश ्चेत्म ्अन्वम् । अप्म-्अथे च-काय् । चन्र-भौर्रय ्अवऩ गङ्खगा-रूऩं मन-्भूध्नाि दधायेत्म ्अथि् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ देवदेव! सवाियाध्मो’वऩ चगयौ शेते चगरयश् ऩयभानासक्तो’वऩ चन्रभौर्र् स्वबावत एवाभतृ-साय-र्सक्त-तनुय ्अवऩ ॥२८॥

ववश्वनाथ् ॒ चन्र-भौर्रय ्रराटे धतृ-चन्रो’वऩ भूध्नाि चन्रस्माप्म ्उऩरय दधाय इनत बाव् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.२९ ॥

श्री-फर्रय ्उवाच—

स्वागतं ते नभस ्तुभमं ब्रह्भन ्क्रकं कयवाभ ते ।

ब्रह्भषॉणां तऩ् साऺान ्भन्मे त्वामि वऩुय-्धयभ ्॥

श्रीधय् ॒ हे आमि ! त्वा त्वां साऺात ्प्रत्मऺं ब्रह्भषॉणां तऩ एव भन्मे । कथं-बूतं तऩ् ? वऩुय-्धयं भूनति-धारय ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ त्वा त्वां वऩुय-्धयं भूनतिभत-्तऩ एव भन्मे, साऺान ्भत-्प्रत्मऺीबूतभ ्॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.३० ॥

अद्म न् वऩतयस ्तपृ्ता अद्म न् ऩाववतं कुरभ ्

अद्म न्स्वष्ट् ितुय ्अमं मद् बवान ्आगतो गहृान ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.३१ ॥

अद्माग्नमो भे सुहुता मथा-ववचध

द्ववजात्भज त्वच-्चयणावनेजनै ्

हतांहसो वार्बिय ्इमं च बूय ्अहो

तथा ऩुनीता तनुर्ब् ऩदैस ्तव ॥

श्रीधय् ॒ त्वच-्चयणावनेजनैय ्वार्बिय ्हतभ ्अंहो मस्म, तस्म भे ऩुनीता ऩववत्री-कृता ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ त्वच-्चयणाव ्अनेजनैय ्वार्बि् । ऩदैश ्चयण-चचह्नैय ्इमं बू् ऩुनीता ऩववत्रीकृता आषि् प्रमोग् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१८.३२ ॥

मद् मद् वटो वाञ्ज्छर्स तत ्प्रतीच्छ भे

त्वाभ ्अचथिनं ववप्र-सुतानुतकि मे ।

गां काञ्ज्चनं गुणवद् धाभ भषृ्टं

तथान्न-ऩेमभ ्उत वा ववप्र-कन्माभ ्।

ग्राभान ्सभदृ्धांस ्तुयगान ्गजान ्वा

यथांस ्तथाहित्तभ सम्प्रतीच्छ ॥

श्रीधय् ॒ भे भत्त् प्रतीच्छ गहृाण । हे अहित्तभ ऩूज्मतभ ॥३२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभे’ष्टादशो’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्मां नवभ-स्कन्धे

फर्र-वाभन-संवादो नाभ

अष्टादशो’ध्माम् ।

॥ ८.१८ ॥

(८.१९)

अथोनववशंो’ध्माम्

॥ ८.१९.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत वैयोचनेय ्वाक्मं धभि-मुक्तं स सूनतृभ ्।

ननशम्म बगवान ्प्रीत् प्रनतनन्द्मेदभ ्अब्रवीत ्॥

श्रीधय् ॒

ऊनववशें तु हरयणा माचचते च ऩद-त्रमे ।

प्रनतशु्रते च फर्रना जानन ्बगुृय ्अवायमत ्॥

दातु् स्तुनत् स्वमं तुन्ष्टय ्इत्म-्आदद प्रस्तुतोचचतभ ्।

वक्तव्मभ ्इनत र्बऺंूस ्तु र्शऺमन्न ्आह वाभन् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

ऩद-त्रम-र्भतां बूर्भ ंववष्णुना प्राथैतं फर्रभ ्।

ददत्सन्तभ ्अस्भै शुिस ्तु न्मय्मैतसीद् ऊनववशंके ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

वचस ्तवैतज ्जन-देव सूनतंृ

कुरोचचतं धभि-मुतं मशस-्कयभ ्।

मस्म प्रभाणं बगृव् साम्ऩयामे

वऩताभह् कुर-वदृ्ध् प्रशान्त् ॥

श्रीधय् ॒ वचस ्तवैतद् इनत षोडशर्ब् । हे जन-देव, सांऩयामे ऩाय-रौक्रकके धभे वऩताभहश ्च प्रह्राद् प्रभाणभ ्॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दातु् स्तुनत ंस्वल्ऩ-माच्ञां सन्तोष-व्मञ्ज्जनां धनृतभ ्। र्बऺून ्फहुतयं र्रप्सून ्र्शऺमन्न ्आह वाभन् । वच इनत षोडशर्ब् मस्म तव ऐदहके धभे बगृव् प्रभाणभ ्। साम्ऩयामे ऩायरौक्रकके वऩताभह् प्रह्राद् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३ ॥

न ह्म ्एतन्स्भन ्कुरे कन्श्चन ्नन्सत्त्व् कृऩण् ऩुभान ्।

प्रत्माख्माता प्रनतशु्रत्म मो वादाता द्ववजातमे ॥

श्रीधय् ॒ नन्सत्त्वस्म रऺणं मो द्ववजातमे माचकाम प्रत्माख्माता न ददाभीनत वक्ता । कृऩणस्म रऺणं प्रथभं प्रनतशु्रत्म मो वा न दातेनत ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नन्सत्त्वस्म रऺण—ंप्रत्माख्माता नन्सत्त्व-ववशेषस्म कृऩणस्म रऺणं प्रथभं प्रनतशु्रत्म मो’दाता । वा-शर्ब्दात ्प्रत्माख्माता ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.४ ॥

न सन्न्त तीथे मुचध चाचथिनाचथिता्

ऩयाङ्खभुखा मे त्व ्अभनन्स्वनो नऩृ ।

मुष्भत-्कुरे मद् मशसाभरेन

प्रह्राद उभानत मथोडुऩ् खे ॥

श्रीधय् ॒ तीथे दानावसये । मद् मन्स्भन ्मुष्भत-्कुरे ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तीथे दानावसये अचथिनो ब्राह्भणादद-माचकेनाचथिता नऩृा दान-ऩयाङ्खभुखा मुचध मुद्धावसये अचथिना ऺत्रत्रमाददना अचथिता मुद्ध-ऩयाङ्खभुखा मे अभनन्स्वन् अनुदाय-चचत्ता नऩृास ्ते मुष्भत-्कुरे न सन्तीत्म ्अथि् । मेषां मशसा ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.५ ॥

मतो जातो दहयण्माऺश ्चयन्न ्एक इभां भहीभ ्।

प्रनतवीयं ददग-्ववजमे नाववन्दत गदामुध् ॥

श्रीधय् ॒ मतो मन्स्भञ ्जात् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मतो मत्र कुरे ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.६ ॥

मं ववननन्जित्म कृच्िेण ववष्णु् क्ष्भोद्धाय आगतभ ्।

आत्भानं जनमनं भेने तद्-वीमिं बूम ्ि अनुस्भयन ्॥

श्रीधय् ॒ क्ष्भोद्धाये बूम्मा उद्धयणे ॥६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.७-८ ॥

ननशम्म तद्-वधं िाता दहयण्मकर्शऩु् ऩुया ।

हन्तंु िात-ृहणं िुद्धो जगाभ ननरमं हये् ॥

तभ ्आमान्तं सभारोक्म शूर-ऩाणण ंकृतान्तवत ्।

चचन्तमाभ ्आस कार-ऻो ववष्णुय ्भामाववनां वय् ॥

न कतभेन व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.९ ॥

मतो मतो’हं तत्रासौ भतृ्मु् प्राण-बतृाभ ्इव ।

अतो’हभ ्अस्म हृदमं प्रवेक्ष्मार्भ ऩयाग-्दृश् ॥

श्रीधय् ॒ ऩयाग ्दृशो फदहय ्दृष्टे् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मत्र मत्राहं मास्मार्भ । ततै्रवासौ भाभ ्न त्मक्ष्मतीत्म ्अथि् । ऩयाग्दृश् ऩयान ्शतू्रन ्अञ्ज्चन्त्म् प्राप्नुवन्त्मो दृशो दृष्टमो मस्म तस्म, ऩऺे फदहय-्दर्शिन् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१० ॥

एवं स ननन्श्चत्म रयऩो् शयीयभ ्

आधावतो ननवविववशे’सुयेन्र ।

श्वासाननरान्तदहित-सूक्ष्भ-देहस ्

तत-्प्राण-यन्धे्रण ववववग्न-चेता् ॥

श्रीधय् ॒ अतो हृदमे न्स्थतं भां न ऻास्मतीत्म ्एवं ननन्श्चत्म श्वासाननरे’न्तदहित् सूक्ष्भो देहो मस्म । ववववग्नभ ्अनत-कन्म्ऩतं चेतो मस्म । अकन्म्ऩत-चचत्त इनत वास्तवो’थि् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अतो हृदमे न्स्थतं भां न ऻास्मतीत्म ्एवं ननन्श्चत्म श्वासाननरे’न्तदहित् सूक्ष्भो देहो मस्म । ववववग्नभ ्अनत-कन्म्ऩतं चेतो मस्म । अकन्म्ऩत-चचत्त इनत वास्तवो’थि् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.११ ॥

स तन-्ननकेतं ऩरयभशृ्म शून्मभ ्

अऩश्मभान् कुवऩतो ननाद ।

क्ष्भां द्मां ददश् खं वववयान ्सभुरान ्

ववष्णुं ववचचन्वन ्न ददशि ॥

श्रीधय् ॒ न ददशि, अन्त्-प्रववष्टत्वात ्॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ स तन-्ननकेतभ ्इनत । तस्म ननकेतं स्वगि-स्थं स्थान-ववशेषभ ्॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१२ ॥

अऩश्मन्न ्इनत होवाच भमान्न्वष्टभ ्इदं जगत ्।

िात-ृहा भे गतो नूनं मतो नावतिते ऩुभान ्॥

श्रीधय् ॒ ऩुभान ्मत् सकाशान ्नावतिते, तद् ब्रह्भैव नूनं गतो ननत्म-भुक्तत्वाद् इनत वास्तवो’थि् ॥१२॥

िभ-सन्दबि् ॒ मत् प्रऩञ्ज्चातीतात ्भहा-वैकुण्ठात ्॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ मतो नावतिते ऩुभान ्इनत भद्-बमाद् एव भतृ इत्म ्अथि् । फौद्धानां भते भयणस्मैव भुन्क्तत्वभ ्। तद् एव तस्म भतभ ्। वस्तुतस ्तु मत् ऩुभांस ्तद्-बक्तो नावतिते, तत ्स्वीम-धाभैव गत इत्म ्अथि् ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१३ ॥

वैयानुफन्ध एतावान ्आभतृ्मोय ्इह देदहनाभ ्।

अऻान-प्रबवो भन्मुय ्अहं-भानोऩफृंदहत् ॥

श्रीधय् ॒ एवं भतृ्मु-ऩमिन्तभ ्अखण्डं ववष्णौ वैयं मत ्कृतवांस ्तद् उचचतभ ्एव तस्माप्रनत-द्वन्द्व-भहा-फर-ऩयािभस्म शूयाहं भान-ववजनृ्म्बत-िोधानुफन्धस्म कथं नाभासौ शूय-र्शयो-भणणय ्जीवन्न ्एव कातय-वद् वैयभ ्उऩेक्षऺतवान ्इत्म ्आशङ्खक्माह—वैयानुफन्ध एतावान ्आभतृ्मोय ्बवनत । देदहनां देहे ननगूढार्बभान-वतां शूयाणां तथा’हं-भानेनोऩफृंदहतो भन्मुश ्च बवत्म ्एव । मतो’ऻान-प्रबव ,् अऻान-ननवतृ्ते् प्राक्ऩौरष-त्मागो भान्द्मभ ्एवेत्म ्अथि् ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ वैयानुफन्ध् खल्व ्एतावान ्एव मावान ्दहयण्मकर्शऩो् आभतृ्मो् भतृ्मु-ऩमिन्तो ववष्णु-ऩमिन्तश ्च भहा-शौमोत्साह-हेतुक इनत बाव् । इह संसाये देदहनाभ ्अन्मेषां तु भन्मुय ्अऻान-प्रबवो भोह-हेतुक् िोध-ववशेष एव तथा अहं-भान् अहं शूय इनत भनो’र्बभान-भातं्र शौमािबावे’प्म ्आत्भनन शौमि-भननं तेन उऩफृंदहतो ववस्तारयत् वैयानुफन्धस ्त्व ्एकस्म दहयण्मकर्शऩोय ्एवात्र जगनत दृष्टे इनत बाव् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१४ ॥

वऩता प्रह्राद-ऩुत्रस ्ते तद्-ववद्वान ्द्ववज-वत्सर् ।

स्वभ ्आमुय ्द्ववज-र्रङ्खगेभमो देवेभमो’दात ्स माचचत् ॥

श्रीधय् ॒ तद् एवं ऩूविजान ्स्तुत्वा तत-्वऩतयं स्तौनत—वऩतेनत । द्ववज-वेष-धारयणो भद्-वैरयणो देवा एते न तु द्ववजा इनत तद् ववद्वान ्अवऩ स माचचत् सन ्स्वीमभ ्आमुय ्देवेभमो ददौ ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तव वऩता ववयोचनस ्तु प्रह्रादस्म ऩुत्र् तद् ववद्वान ्वैयानुफन्धं जानन्न ्अवऩ द्ववज-र्रङ्खगेभमो द्ववज-वेश-धारयभमो देवेभम् स्वभ ्आमुय ्अदात ्। मतो द्ववज-वत्सर् । तेषां वैरयत्व-ऻाने’वऩ द्ववज-वेश-धारयत्व एव प्रीनतभान ्॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१५ ॥

बवान ्आचरयतान ्धभािन ्आन्स्थतो गहृभेचधर्ब् ।

ब्राह्भणै् ऩूविजै् शूयैय ्अन्मैश ्चोद्ाभ-कीनतिर्ब् ॥

न कतभेन व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१६ ॥

तस्भात ्त्वत्तो भहीभ ्ईषद् वणेृ’हं वयदषिबात ्।

ऩदानन त्रीणण दैत्मेन्र सन्म्भतानन ऩदा भभ ॥

श्रीधय् ॒ भभ ऩदा संर्भतानीनत त्रत्रवविभ-ऩदार्बप्रामेण न चानतृ-वाद ,् तत्रावऩ स्व-ऩदत्वान ्अऩगभात ्॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩदानन त्रीणीनत । त्रत्रर्ब् िभैय ्इत्म ्उऩरयष्टाद् उक्तेस ्त्रीन ्ऩाद-ववऺेऩान ्व्माप्म मा भही ताभ ्ईषण-्भात्रीभ ्इनत तावत्मैव भह्मा भभ ऩणि-शारा बववष्मनत । वनृ्त्तस ्त्व ्आजगयी भभ बूमस्म ्एवेनत बावो फर्र ंफोधनमतुभ ्इष्ट ,् भभ ऩदा सन्स्भतानीनत त्रत्रवविभ-ऩदार्बप्रामेण न चानतृ-वाद ,् तत्रावऩ स्व-ऩदानऩगभात ्॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१७ ॥

नान्मत ्ते काभमे याजन ्वदान्माज ्जगद्-ईश्वयात ्।

नैन् प्राप्नोनत वै ववद्वान ्मावद्-अथि-प्रनतग्रह् ॥

श्रीधय् ॒ मावद् अथिभ ्एव प्रनतग्रहो मस्म स् ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मावत अथि् प्रमोजनं तावत एव प्रनतग्रहो मस्म स् । तावत एवेनत ऩद-द्वमस्म वतृ्ताव ्अन्तबािव् । ऩऺे—मावन्तस ्तवाथािस ्तेषां सवेषाभ ्एव प्रनतग्रहो मस्म स भर-्रऺणो’मं ववद्वान ्न एन् कष्टं प्राप्नोनत ॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१८ ॥

श्री-फर्रय ्उवाच—

अहो ब्राह्भण-दामाद वाचस ्ते वदृ्ध-सम्भता् ।

त्वं फारो फार्रश-भनत् स्वाथिं प्रत्म ्अफुधो मथा ॥

श्रीधय् ॒ ईश्वयस्मावऩ माच्ञा-प्रकायं चोक्त्वा फरेय ्फन्धन-प्रश्नोत्तयत्वेन तस्म गवािनतयेकेणादढऺेऩ-प्रकायभ ्आह—अहो इनत त्रत्रर्ब्, ते वाचो वदृ्धानां संभतास ्त्वं तु फारो फार्रश-भनतश ्च फार्रशानाभ ्अऻानाभ ्इव भनतय ्मस्म । अत एव स्वाथिं प्रनत मथावद् अफुध् वस्तुतस ्तु फार इवाफार्रश-भनतश ्चेनत च्छेद् । स्वाथिं प्रत्म ्अफुध इनत च बक्तानाभ ्एवाथिं फुध्मसे न स्वाथिभ ्। ऩरयऩूणिस्म तव तद् व्मनतयेकेण स्वाथािबावाद् इत्म ्अथि् ।

िभ-सन्दबि् ॒ अहो ब्राह्भण-दामाद! इत्म-्आददकं तस्मेदृक् वक्तुय ्फन्धनं रोक-व्मवहाये’वऩ नासभञ्ज्जसभ ्इनत फोधनाथिभ ्। ऩयभाथितस ्तु कृऩमैव कृतेनत तत्र तत्र स्पुटभ ्एवेनत बाव् ॥१८॥

ववश्वनाथ् ॒ ब्राह्भण-दामाद ! हे ववप्र-सूनो ! ब्रह्भण्मत्वात ्ब्राह्भणेभमो दामभ ्आ सम्मक्तमा ददातीनत वस्त्व-्अथि् सयस्वती-प्रमुक्त ,् क्रकन्तु त्वं फार् मथान्मो फार्रश-भनतस ्तथैव स्वाथिं प्रनत त्वभ ्अफुध् । वस्तुतो भहाफुधो बवन्न ्अऩीनत बाव् । वस्त्व-्अथिस ्तु त्वं बक्त-वतसरत्वाद् बक्ताथिभ ्एव फुद्ध्मसे । स्वाथिं प्रनत तु न फुद्ध्मसे, इव इत्म ्अफुध् । ऩरयऩूणिस्म तव बक्त-प्रमोजन-व्मनतयेकेण स्व-प्रमोजनाबावाद् इनत ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.१९ ॥

भां वचोर्ब् सभायाध्म रोकानाभ ्एकभ ्ईश्वयभ ्।

ऩद-त्रमं वणृीते मो’फुवद्धभान ्द्वीऩ-दाशुषभ ्॥

श्रीधय् ॒ अफुधत्वभ ्एवाह—भाभ ्इनत । द्वीऩस्म दाशुषं दातायभ ्। अफुवद्धभान ्वस्तुतस ्तु फुवद्धभान ्इत्म ्एव छेद् ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मो बवान ्इनत शेष् । फुवद्धभान ्सन्न ्अवऩ द्वीऩ-दानमनभ ्॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२० ॥

न ऩुभान ्भाभ ्उऩव्रज्म बूमो माचचतुभ ्अहिनत ।

तस्भाद् वनृ्त्तकयीं बूर्भ ंवटो काभं प्रतीच्छ भे ॥

श्रीधय् ॒ काभं मथेच्छं सम्मक् ऩाद-प्रसायणेनेत्म ्अथि् । अत एव तथ करयष्मनत ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ काभं मथेष्टभ ्इनत मावत्मा वनृ्त्त् र्सद्ध्मनत, तावतीभ ्इत्म ्अथि् ॥२०॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२१ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

मावन्तो ववषमा् पे्रष्ठास ्त्रत्र-रोक्माभ ्अन्जतेन्न्रमभ ्।

न शक्नुवन्न्त ते सवे प्रनतऩूयनमतंु नऩृ ॥

श्रीधय् ॒ ऩुनय ्अवऩ ननस्ऩहृत्वभ ्एवाववष्कुविन्न ्आह—मावन्त इनत सप्तर्ब् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सन्तुष्टं भाभ ्एतावतैव दानेन ऩूयम । न ह्म ्असन्तुष्टं त्वभ ्अवऩ ऩूयनमतुभ ्सभथो’सीत्म ्आह मावन्त इनत ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२२ ॥

त्रत्रर्ब् िभैय ्असन्तुष्टो द्वीऩेनावऩ न ऩूमिते ।

नव-वषि-सभेतेन सप्त-द्वीऩ-वयेच्छमा ॥

श्रीधय् ॒ नव-वषि-सभेतेन द्वीऩेनावऩ सप्तानां द्वीऩ-वयाणाभ ्इच्छमा ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नव-वषि-सभेतेनावऩ द्वीऩ-वयाणाभ ्इच्छमा ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२३ ॥

सप्त-द्वीऩाचधऩतमो नऩृा वैण्म-गमादम् ।

अथै् काभैय ्गता नान्तं तषृ्णामा इनत न् शु्रतभ ्॥

श्रीधय् ॒ तषृ्णामा अन्तं न गता इत्म ्अस्भार्ब् शु्रतभ ्॥२३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२४ ॥

मदृच्छमोऩऩन्नेन सन्तुष्टो वतिते सुखभ ्।

नासन्तुष्टस ्त्रत्रर्बय ्रोकैय ्अन्जतात्भोऩसाददतै् ॥

श्रीधय् ॒ असन्तुष्ट-प्राप्तैस ्त्रत्रर्बय ्रोकैय ्अवऩ न सुखं वतिते ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अन्जतात्भा अन्जतेन्न्रम् । उऩसाददतै् प्राप्तै् ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२५ ॥

ऩंुसो’मं संसतेृय ्हेतुय ्असन्तोषो’थि-काभमो् ।

मदृच्छमोऩऩन्नेन सन्तोषो भुक्तमे स्भतृ् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२६ ॥

मदृच्छा-राब-तुष्टस्म तेजो ववप्रस्म वधिते ।

तत ्प्रशाम्मत्म ्असन्तोषाद् अम्बसेवाशुशुऺणण् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ आशुशुऺणणय ्अन्ग्न् ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२७ ॥

तस्भात ्त्रीणण ऩदान्म ्एव वणेृ त्वद् वयदषिबात ्।

एतावतैव र्सद्धो’हं ववत्तं मावत ्प्रमोजनभ ्॥

श्रीधय् ॒ र्सद्धो’हं कृताथि् । एतावतैव सविस्वाऩहाय-र्सदे्धय ्इनत गूढो’र्बप्रामा् । तद् एवाह—ववत्तं दह मावत ्प्रमोजनभ ्एव सुखभ ्। अचधकस्म क्रेशावहत्वाद् इत्म ्अथि् ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ र्सद्धो’हं कृताथि इत्म ्एतावतैव सविस्वाऩहाय-र्सवद्धय ्इनत गूढो’र्बप्राम् । मावत ्मत-्प्रभाणकं ववत्तं प्रमोजनकं बवेत ्तावद् एव ग्राह्मभ ्इत्म ्अथि् ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२८ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्उक्त् स हसन्न ्आह वाञ्ज्छात् प्रनतगहृ्मताभ ्।

वाभनाम भहीं दातंु जग्राह जर-बाजनभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.२९ ॥

ववष्णवे क्ष्भां प्रदास्मन्तभ ्उशना असुयेश्वयभ ्।

जानंश ्चचकीवषितं ववष्णो् र्शष्मं प्राह ववदां वय् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववदां वय इनत वाभनस्म ऩयोऺं प्राहेत्म ्अथि् ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३० ॥

श्री-शुि उवाच—

एष वैयोचने साऺाद् बगवान ्ववष्णुय ्अव्मम् ।

कश्मऩाद् अददतेय ्जातो देवानां कामि-साधक् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३१ ॥

प्रनतशु्रतं त्वमैतस्भै मद् अनथिभ ्अजानता ।

न साधु भन्मे दैत्मानां भहान ्उऩगतो’नम् ॥

श्रीधय् ॒ अनमो’न्माम् ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उऩगत् प्राप्त् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३२ ॥

एष ते स्थानभ ्ऐश्वमिं चश्रमं तेजो मश् शु्रतभ ्।

दास्मत्म ्आन्च्छद्म शिाम भामा-भाणवको हरय् ॥

श्रीधय् ॒ अन्मामभ ्एवाह—एष इनत ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हरय् सविस्वं हरयष्मतीत्म ्अथि् । भन्-ऩमिन्तं च इनत वास्तव् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३३ ॥

त्रत्रर्ब् िभैय ्इभार ्रोकान ्ववश्व-काम् िर्भष्मनत ।

सविस्वं ववष्णवे दत्त्वा भूढ वनतिष्मसे कथभ ्॥

श्रीधय् ॒ ननु भमा ऩद-त्रमभ ्एव प्रनतशु्रतं, नाचधकभ ्? तत्राह—त्रत्रर्बय ्इनत । िभताभ ्इनत चेत ्तत्राह—

सविस्वभ ्इनत ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु भमा ऩद-त्रमभ ्एव प्रनतशु्रतं, नाचधकभ ्? तत्राह—त्रत्रर्बय ्इनत । िभै् ऩाद-ववन्मासै ,्

िभताभ ्इनत चेत,् तत्राह—सविस्वभ ्इनत ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३४ ॥

िभतो गां ऩदैकेन द्ववतीमेन ददवं ववबो् ।

खं च कामेन भहता तातॉमस्म कुतो गनत् ॥

श्रीधय् ॒ तथावऩ प्रनतशु्रतं संऩादनीमभ ्एवेनत चेत ्तत्राह—िभत इनत द्वाभमाभ ्। एकेन ऩदा ऩाद-न्मासेन बूर्भ ंिभभाणस्मेत्म ्अथि् । तातॉमस्म ततृीम-ऩाद-न्मासस्म ॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ प्रनतशु्रतं कथं न संऩादनीमभ ्? इनत चेत,् तत्र सविस्वे दत्ते’वऩ तद् एवं प्रनतशु्रतं न सम्ऩत्स्मते,

इत्म ्आह द्वाभमाभ ्। िभत् िभभानस्म तातॉमस्म ततृीमस्म । मद् वा, तातॉमस्म ततृीम-सम्फन्न्धन् ततृीम-ऩद-िभस्म वस्तुन् कुतो हेतो गनत् प्रान्प्तस ्ते बववष्मतीत्म ्अथि् ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३५ ॥

ननष्ठां ते नयके भन्मे ह्म ्अप्रदातु् प्रनतशु्रतभ ्।

प्रनतशु्रतस्म मो’नीश् प्रनतऩादनमतंु बवान ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननष्ठां ननतयां न्स्थनत ंप्रनतऩादनमतुभ ्प्रनतऩादने इत्म ्अथि् । तेन सविस्व-दाने’वऩ नयकस्मावश्मकत्वं चेद् वयं सविस्वादानभ ्एव बरभ ्ऐदहक-बोग-र्सद्ध्म-्अथिभ ्इनत बाव् ॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३६ ॥

न तद् दानं प्रशंसन्न्त मेन वनृ्त्तय ्ववऩद्मते ।

दानं मऻस ्तऩ् कभि रोके वनृ्त्तभतो मत् ॥

श्रीधय् ॒ तथावऩ सविस्व-दानात ्कीनतिस ्तावद् बववष्मनत ? इनत चेत,् तत्राह—न तद् दानभ ्इनत । तऩश ्चचत्तैकाग्र्मभ ्। कभि ऩूतिभ ्॥३६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तद् अवऩ मथा-शन्क्त प्रनतशु्रतं कथं न दास्मार्भ ? इनत चेत,् तत्राह—नेनत । तऩश ्चचत्तैकाग्र्मभ ्॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३७ ॥

धभािम मशसे’थािम काभाम स्व-जनाम च ।

ऩञ्ज्चधा ववबजन ्ववत्तभ ्इहाभुत्र च भोदते ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दानादाव ्अवऩ शास्त्रीमा व्मवस्था वतिते इत्म ्आह—दृश्हामेनत ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३८ ॥

अत्रावऩ फह्वचैृय ्गीतं शणृु भे’सुय-सत्तभ ।

सत्मभ ्ओभ ्इनत मत ्प्रोक्तं मन ्नेत्म ्आहानतंृ दह तत ्॥

श्रीधय् ॒ ननु तदहि प्रनतशु्रत्म नेनत कथभ ्अनतंृ वाच्मभ ्? तथाह—अत्राऩीनत साधै् षड्र्ब् । अत्रावऩ सत्मानतृ-व्मवस्थामाभ ्। फह्व-्ऋच-शु्रत्मा दह प्रथभभ—्ओभ ्इनत सत्मं नेत्म ्अनतृभ ्इत्म-्आददना सत्मानतृमोय ्रऺण-ऩूविकं स्तुनत-ननन्दाभमां सत्मं ववदहतभ ्अनतंृ च ननवषद्धभ ्। अनन्तयं च—ऩयाग ्वा एतद् रयक् यभ-ऺयभ ्इत्म-्आददना सत्मे दोषान ्अनतेृ च गुणान ्उक्त्वा, तस्भात ्कार एव दद्मात ्कारे न दद्मात ्तत ्सत्मानतेृ र्भथुनी-कयोनत इत्म ्उऩसंहायेण वनृ्त्त-सङ्खकटाददष्व ्अनतृभ ्अप्म ्अनुऻातभ ्, तभ ्इभं शु्रत्म-्अथिं दशिमन्न ्आह—ओभ ्इत्म ्अङ्खगी-कायेण मत ्प्रोक्तं तत ्सत्मभ ्। नेनत मद् आह तद् एवानतृभ ्॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु देम-रव्म-सत्त्वे’प्म ्अन्मन ्भे नास्तीत्म ्अनतृ-वचनं ववना भभ कथभ ्अदानभ ्उऩऩद्मताभ ्? तत्राह साधै् षड्र्ब् । अत्रावऩ सत्मानतृ-व्मवस्थामाभ ्ओभ ्इत्म ्अङ्खगीकायेण मत ्प्रोक्तं, तत ्सत्मं नेनत, मद् आह तद् एवानतृभ ्। ओभ ्इनत सत्मं नेत्म ्अनतृभ ्इनत शु्रते् ॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.३९ ॥

सत्मं ऩुष्ऩ-परं ववद्माद् आत्भ-वृऺ स्म गीमते ।

वृऺ े’जीवनत तन ्न स्माद् अनतंृ भूरभ ्आत्भन् ॥

श्रीधय् ॒ तत ्तु सत्मभ ्ईषद् अनतंृ ववना न र्सद्ध्मतीत्म ्आशमेनाह—सत्मं ऩुष्ऩ-परं ववद्माज ्जानीमात ्। आत्भ-वृऺ स्म देह-रूऩस्म वृऺ स्म । कुत् ? गीमते शु्रत्मोच्मते इत्म ्अथि् । ऩाठान्तयं तु सुगभभ ्। मद्म ्अवऩ शु्रत्मा वाच् सत्मं ऩुष्ऩ-परं चेत्म ्उक्तं तथावऩ वाचो देह-ननवािहाधीनत्वाद् आत्भ-वृऺ स्मेनत प्रस्तुतानुसायेणोक्तभ ्। बवतु ऩुष्ऩ-पर-स्थानीमं सत्मं, तत् क्रकभ ्अत आह—वृऺ े देहे अजीवनत तत ्ऩुष्ऩ-परं न स्मात ्। सा न स्मात ्इनत ऩाठे शु्रत्म-्उक्तामा वाच् ऩया-भशि् । देहश ्चानतेृन यऺणीम इत्म ्आह—अनतंृ त्वात्भनो देहस्म भूरभ ्॥३९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत ्तु सत्मभ ्ईषद् अनतंृ ववना न र्सद्ध्मतीत्म ्आशमेनाह—सत्मभ ्इनत । आत्भ-वृऺ स्म देह-रूऩ-वृऺ स्म सत्मं ऩुष्ऩ-परं ववद्मात ्। गीमते इनत शु्रनत-कतृिकं गानभ ्इत्म ्अथि् । तत ्वृऺ ’ेजीवनत न स्मात,् तस्भाद् वृऺ ो मेन जीवनत, तत्र प्रमतनीमभ ्इनत बाव् । तद् एवाह—अनतंृ तेन सविथैवानतृाबावे देहो न जीवतीत्म ्अथि् ॥३९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.४० ॥

तद् मथा वृऺ उन्भूर् शुष्मत्म ्उद्वतिते’चचयात ्।

एवं नष्टानतृ् सद्म आत्भा शुष्मेन ्न संशम् ॥

श्रीधय् ॒ एतद् एव दृष्टान्तेन स्ऩष्टमनत, तद् मथा वृऺ उत्ऩादटत-भूर् शुष्मत्म ्अचचयाद् एवोद्वतिते ऩतनत च, एवं नष्टभ ्अनतंृ मस्म स आत्भा देह् शुष्मेत ्। मद्म ्अवऩ च शु्रत्मा, एवभ ्एवानतंृ वदन्न ्आत्भानभ ्आववभूिरं कयोनत इत्म ्एवं ननन्दमानतंृ ननवषदं्ध, तथाप्म ्उऩसंहायानुसायेण तत ्केवरानतृ-ववषमभ ्इत्म ्अर्बपे्रत्मैवं व्माख्मातभ ्। दमेत त्व ्एतेन इनत च तमैवोक्ते् । तथा च शु्रनत्—

ओभ ्इनत सत्मं नेत्म ्अनतंृ तद् एतत ्ऩुष्ऩं परं वाचो मत ्सत्मं स हेश्वयो मशस्वी कल्माण-कीनतिय ्बववता ऩुष्ऩं दह परं वाच् सत्मं वदत्म ्अथैतन ्भूरभ ्वाचो मद् अनतंृ तद् मथा वृऺ आववभूिर् शुष्मनत स उद्वतित एवभ ्एवानतंृ वदन्न ्आववभूिरभ ्आत्भानं कयोनत स शुष्मनत स उद्वतिते तस्भाद् अनतंृ न वदेद् दमेत त्व ्एतेन इनत ।

एतेनानेन त्व ्अनतेृन दमेत सङ्खकटेष्व ्आत्भानं यऺेद् इनत शु्रत्म-्अथि् ॥४०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत ्तस्भात ्मथा वृऺ उत्ऩादटत-भूर् शुष्मनत, अचचयाद् उद्वतिते वतिनाद् उद्गच्छनत नष्टो बवनत च, एवभ ्एव नष्टानतृ् सविथैव अनतृ-यदहतो देह् शुष्मेद् इत्म ्अथि् । तथा च शु्रनत्—

ओभ ्इनत सत्मं नेत्म ्अनतंृ तद् एतत ्ऩुष्ऩं परं वाचो मत ्सत्मं स हेश्वयो मशस्वी कल्माण-कीनतिय ्बववता । ऩुष्ऩं दह परं वाच् सत्मं वदत्म ्अथैतन ्भूरभ ्वाचो मद् अनतंृ तद् मथा वृऺ आववभूिर् शुष्मनत, स उद्वतित, एवभ ्एवानतंृ वदन्न ्आववभूिरभ ्आत्भानं कयोनत, स शुष्मनत, स उद्वतिते, तस्भाद् अनतंृ न वदेद् दमेत त्व ्एतेन इनत ।

वाच इनत वाग-्उऩरक्षऺतस्म देहस्मेत्म ्अथि् । अनतंृ वदन्न ्इनत प्रकटीकृत्मेनत शेष् । भूरं मथा आववष्कृतभ ्एव शुष्मनत, न तु गुप्तभ ्। तस्भात ्इनत तस्भाद् धेतोय ्अवऩ अनतंृ न वदेत ्, क्रकन्तु दमेत त्व ्एतेन इनत एतेन अनेन तु अनतेृन दमेत सङ्खकटेष्व ्आत्भानं यऺेद् इनत शु्रत्म-्अथि् ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.४१ ॥

ऩयाग ्रयक्तभ ्अऩूणिं वा अऺयं मत ्तद् ओभ ्इनत ।

मत ्क्रकन्ञ्ज्चद् ओभ ्इनत बू्रमात ्तेन रयच्मेत वै ऩुभान ्।

र्बऺवे सविभ ्ओं कुविन ्नारं काभेन चात्भने ॥

श्रीधय् ॒ सविथा सत्म-वचनेन देहो न ननविहेद् इनत स्पुटी-कतुिं सत्म ्अस्म दोषान ्अनतृस्म गुणान ्आह—

ऩयाग ्इनत द्वाभमाभ ्। मद् ओभ ्इत्म ्अऺयं तत ्ऩयाक् दयेू’थिं गहृीत्व’ञ्ज्चतीनत ऩयाक् रयक्तभ ्इनत शु्रनत-ऩदस्म व्माख्मानभ ्अऩूणिं वै इनत । तत ्तस्भाद् अचथिने मत ्क्रकन्ञ्ज्चद् ओभ ्इनत दास्माभीनत बू्रमात,् तेन रयच्मेत न्मूनो बवेत ्। क्रकं च, र्बऺवे सविभ ्ओं कुविन ्दास्माभीत्म ्अङ्खगी-कुविन्न ्आत्भने काभेन नारं ऩमािप्तो न बवनत । तस्म बोगो न र्सध्मतीत्म ्अथि् । तथा च शु्रनत्—

ऩयाग ्वा एतद् रयक्तभ ्अऺयं मद् एतद् ओभ ्इनत तद् मत ्क्रकं च, ओभ ्इत्म ्आहातै्रवास्भै तद् रयच्मते स मत ्स सविभ ्ओं कुमाित ्रयच्माद् आत्भानं स काभेभमो नारं स्मात ्इनत ॥४१॥

िभ-सन्दबि् ॒ शु्रनत-ऩदाथिभ ्आह—ऩयाग ्इनत । शु्रनत-तात्ऩमािथिभ ्आह—तद् मद् इनत ॥४१॥

ववश्वनाथ् ॒ सविथा सत्म-वचनेन देहो न ननविहेद् इनत स्पुटी-कतुिं सत्मस्म दोषान ्अनतृस्म गुणान ्आह—

ऩयाग ्इनत द्वाभमाभ ्। मद् ओभ ्इत्म ्अऺयं तत ्ऩयाक् दयेू’थिं गहृीत्व’ञ्ज्चतीनत ऩयाक् रयक्तभ ्इनत शु्रनत-ऩदस्म व्माख्मानभ ्अऩूणिं वै इनत । तत ्तस्भाद् अचथिने मत ्क्रकन्ञ्ज्चद् ओभ ्इनत दास्माभीनत बू्रमात,् तेनैव रयच्मेत, न तु सवेणैव ववत्तेन न्मूनो बवनत । र्बऺवे सविभ ्ओं कुविन ्दास्माभीत्म ्अङ्खगीकुविन्न ्आत्भने आत्भाथि् काभेन बोगेन नारं ऩमािप्तो न बवनत । तस्म बोगो न र्सद्ध्मतीत्म ्अथि् । तथा च शु्रनत्—

ऩयाग ्वा एतद् रयक्तभ ्अऺयं मद् एतद् ओभ ्इनत तद् मत ्क्रकं च, ओभ ्इत्म ्आहातै्रवास्भै तद् रयच्मते स मत ्स सविभ ्ओं कुमाित ्रयच्माद् आत्भानं स काभेभमो नारं स्मात ्इनत ॥४१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.४२ ॥

अथैतत ्ऩूणिभ ्अभमात्भं मच ्च नेत्म ्अनतंृ वच् ।

सविं नेत्म ्अनतंृ बू्रमात ्स दषु्कीनति् श्वसन ्भतृ् ॥

श्रीधय् ॒ नेनत मद् अनतंृ वच एतत ्ऩूणिभ ्अथि-व्ममाबावात ्। अभमात्भं चेनत च-कायान्वम् । आत्भनो’र्बभुखभ ्अन्मस्माथिभ ्आकषितीत्म ्अभमात्भभ ्। मो दह ननत्मं भभ क्रकन्ञ्ज्चद् अवऩ नान्स्त सीदाभीनत बू्रते स दह तेनानतेृन ऩयेषाभ ्अथािनाकषितीनत प्रर्सद्धभ ्।

ननु तहॊदभ ्अनतृभ ्एव सविदा सेव्मं स्मान ्नेत्म ्आह—सविभ ्इनत । तथा च शु्रनत्—

अथैतत ्ऩूणिभ ्अभमात्भं मन ्नेनत स मत ्सविं नेनत बू्रमात ्ऩावऩकास्म कीनतिय ्जामेत सैनं ततै्रव हन्मात ्॥ इनत ॥४२॥

िभ-सन्दबि् ॒ सविभ ्इत्म ्अधिकभ ्॥४२॥

ववश्वनाथ् ॒ नेनत मद् अनतंृ वच एतत ्ऩूणिभ ्अथि-व्ममाबावात ्। अभमात्भं च आत्भनो’र्बभुखभ ्अन्मस्माथिभ ्आनमतीत्म ्अभमात्भभ ्। मो दह ननत्मं भभ क्रकन्ञ्ज्चद् अवऩ नान्स्त सीदाभीनत बू्रते, स दह तेनानतेृन ऩयेषाभ ्अथािन ्आकषितीनत प्रर्सद्धभ ्।

ननु तहॊदभ ्अनतृभ ्अभतृभ ्इवानतशमेन सेव्मभ ्अस्तु नेत्म ्आह—सविभ ्इनत । तथा च शु्रनत्—

अथैतत ्ऩूणिभ ्अभमात्भं मन ्नेनत स मत ्सविं नेनत बू्रमात ्, ऩावऩकास्म कीनतिय ्जामेत, सैनं ततै्रव हन्मात ्॥ इनत ॥४२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.१९.४३ ॥

स्त्रीषु नभि-वववाहे च वतृ्त्म-्अथे प्राण-सङ्खकटे ।

गो-ब्राह्भणाथे दहसंामां नानतंृ स्माज ्जुगुन्प्सतभ ्॥

श्रीधय् ॒ अतो वनृ्त्त-सङ्खकटाददष्व ्अनतंृ न दोषामेत्म ्उऩसंहयनत, स्त्रीषु प्रोत्साहनेन वशी-कयणे, नभिणण ऩरयहासे, वववाहे च वयादद-स्तुतौ, गवां ब्राह्भणानां च दहताथिभ,् दहसंामां च कस्मचचत ्प्राप्तामाभ ्। तथा च माऻवल्क्म्—वणणिनां दह वधो मत्र तत्र साक्ष्मे’नतंृ वदेत ्इनत । तथा च शु्रनत्—तस्भात ्कार एव दद्मात ्कारे न दद्मात ्तत ्सत्मानतेृ र्भथुनी-कयोनत इनत ॥४३॥

िभ-सन्दबि् ॒ तद् एवभ ्अङ्खगीकायानङ्खगीकारय-रऺणे ऩारयबावषके सत्मानतेृ आसातां प्रर्सदे्ध’वऩ, ते क्वचचत ्क्वचचद् ववऩयीत-परदे इत्म ्आह—स्त्रीष्व ्इनत । अत्र स््म-्आददषु चतुषुि स्वेन धभित् प्राप्तेष्व ्इनत गम्मं,

प्राण-सङ्खकटे स्वीमे सतीनत गम्मते । गो-ब्राह्भणाथे तत-्तज-्जानत-भात्र-वतृ्त्म-्आदद-रोऩ-प्राप्त इत्म ्अथि् । तद् एतद् एव वैष्णवानाभ ्अप्म ्उऩरऺणं गम्मभ ्। दहसंामाभ ्अवऩ दहते प्राणण-भात्र-घाते’ऩीत्म ्अथि् । नानतंृ स्माज ्जुगुन्प्सतभ ्इनत, क्रकन्तु क्वचचत ्तत-्तद्-घातकं सत्मभ ्एव जुगुन्प्सतभ ्इत्म ्अथि् ॥४३॥

ववश्वनाथ् ॒ अतो वनृ्त्त-सङ्खकटाददष्व ्अनतंृ न दोषामेत्म ्उऩसंहयनत । स्त्रीषु प्रोत्साहनेन वशीकाये, नभिणण मत्र क्वावऩ ऩरयहासे, वववाहे वयादद-स्तुतौ, गवां ब्राह्भणानां च दहताथे, दहसंामां कस्मचचत ्प्राप्तामाभ ्। तथा च माऻवल्क्म्—वणणिनां दह वधो मत्र तत्र साक्ष्म ्अनतंृ वदेत ्इनत । तथा च शु्रनत्—तस्भात ्कार एव दद्मात ्कारे न दद्मात ्तत ्सत्मानतेृ र्भथुनी-कयोनत इनत ॥४३॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

ऊनववशंो’ध्मामो’ष्टभे सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्मां नवभ-स्कन्धे

वाभन-चरयते ऊनववशंो’ध्माम् ।

॥ ८.१९ ॥

—ओ)०(ओ—

(८.२०)

अथ ववशंो’ध्माम्

ववश्व-रूऩ-दशिनभ ्

॥ ८.२०.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

फर्रय ्एवं गहृ-ऩनत् कुराचामेण बावषत ्

तूष्णीं बूत्वा ऺणं याजन्न ्उवाचावदहतो गुरभ ्॥

श्रीधय् ॒

ववशें त्व ्अनतृ-बीतो’सौ ऻात्वावऩ कऩटं हये् ।

ददाव ्एव ततो ववष्णु् सहसा’वधिताभतुभ ्॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

ववशें ऻात्वाचथिनं ववष्णुभ ्अवऻाम गुयोय ्वच्

ददौ हषािद् फर्र् सो’वऩ प्राप्त्मा हषािद् इवैधत ॥

ऺणं तूष्णीभ ्इनत बगवद्-इच्छा-प्रानतकूल्मे कुतो गुयोय ्गुरत्वभ ्अतो’स्माऻा-रङ्खघने न दोष इनत ननन्श्चकामेनत बाव् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२ ॥

श्री-फर्रय ्उवाच—

सत्मं बगवता प्रोक्तं धभो’मं गहृ-भेचधनाभ ्।

अथिं काभं मशो वनृ्त्तं मो न फाधेत कदहिचचत ्॥

श्रीधय् ॒ बगवता त्वमा प्रोक्तं सत्मभ ्। क्रकं तत ्? मो’थि-काभाददकं न फाधेत, स दह गहृ-भेचधनां धभि इनत ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अथािददकं न फाधेतेनत तेन ववप्रस्मैतादृश-प्र्रम्फनाद् धभिं फाधेतैव । बक्तं तु बजनीमस्म बगवतो ऻातस्मावऩ प्ररम्बनाद् फाधेत तभभ ्इनत बाव् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.३ ॥

स चाहं ववत्त-रोबेन प्रत्माचऺे कथं द्ववजभ ्।

प्रनतशु्रत्म ददाभीनत प्राह्रादद् क्रकतवो मथा ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ कथं प्रत्माचऺे ननयाकयोर्भ ॥३॥

ववश्वनाथ् ॒ प्राह्राददय ्इनत प्रह्राद-ऩौत्रस्म भभ बगवद्-आनुकूल्मभ ्एव स्व-धभि इनत गूढो’र्बप्राम् । तेन प्रह्रादेनास्मण्त्कयणे कृऩमा बन्क्त-फीजं ऩूविभ ्उप्तभ ्एव, सम्प्रनत तु श्री-वाभन-देव-कृऩमा प्राप्तेन पे्रम्णा र्सद्ध एवाबूत ्। मद् उक्तं—कृऩा-र्सद्धो मऻ-ऩत्नी वैयोचनन-शुकादम् इनत ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.४ ॥

न ह्म ्असत्मात ्ऩयो’धभि इनत होवाच बूय ्इमभ ्।

सविं सोढुभ ्अरं भन्मे ऋते’रीक-ऩयं नयभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.५ ॥

नाहं त्रफबेर्भ ननयमान ्नाधन्माद् असुखाणिवात ्।

न स्थान-च्मवनान ्भतृ्मोय ्मथा ववप्र-प्ररम्बनात ्॥

श्रीधय् ॒ नन्व ्अप्रत्माख्माने दोषा उक्तास ्तत्राह, नाहभ ्इनत । अधन्माद् दारय्मान ्भतृ्मोय ्अवऩ ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अधन्माद् दारय्मात ्॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.६ ॥

मद् मद् धास्मनत रोके’न्स्भन ्सम्ऩयेतं धनाददकभ ्।

तस्म त्मागे ननर्भत्तं क्रकं ववप्रस ्तुष्मेन ्न तेन चेत ्॥

श्रीधय् ॒ मद् मद् धनाददकं, तत ्सविं संऩयेतं भतंृ ऩुरषं हास्मनत त्मक्ष्मत्म ्एव । तत ्क्रकभ ्इनत जीवतैव स्वमं न देमभ ्? इनत बाव् । तथावऩ तावद् वनृ्त्त-सङ्खकट-ऩरयहायाथिभ ्अधिं दीमताभ ्? इनत चेत ्तत्राह—

तस्मेनत । ववप्रश ्चेत ्तेनाथेन दत्तेनावऩ न तुष्मेत,् तदहि तस्माथिस्म त्मागे दाने क्रकं-ननर्भत्तभ ्? न क्रकन्ञ्ज्चत ्। माचचताद् अल्ऩस्म दाने ववप्रस्मासन्तोषेण दानं व्मथिभ ्एव स्मात,् अतस ्तद्-माचचतं सविं देमं न क्रकन्ञ्ज्चद् इनत बाव् ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ मद् मद् धनाददकं कतृि, संऩयेतं भतंृ हास्मनत त्मक्ष्मत्म ्एव । तेन त्वद्-आऻमा क्रकन्ञ्ज्चन-्भाते्रण दत्तेन ववप्रश ्चेन ्न तुष्मनत, तदहि तस्म तावन-्भात्रस्म त्मागे क्रकं-ननर्भत्तं परभ ्? अत् सविभ ्एव ववत्तभ ्एतत-्प्रीत्म-्अथिं भमा दास्मत एवेनत बाव् । अत्र स्वेष्ट-देवं ववष्णुं ऻात्वावऩ प्रवदृ्ध-बक्त्म-्उत्थ-सम्िभ-प्रणनत-स्तुत्म-्आद्म-्अकयणं शुिाचामिस्मासुयाणां च दु् खाबावाथिभ ्एव ऻेमभ ्। अत एव ववप्र-शर्ब्द-प्रमोगो बाव-गोऩनाथि एव ऻेम् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.७ ॥

शे्रम् कुविन्न्त बूतानां साधवो दसु्त्मजासुर्ब् ।

दध्मङ्ख-र्शत्रफ-प्रबतृम् को ववकल्ऩो धयाददषु ॥

श्रीधय् ॒ तदहि न देमभ ्एव ? इनत चेत,् तत्राह—शे्रम इनत । दसु्त्मजैय ्असुर्बय ्अवऩ । को ववकल्ऩो ववचाय् ? ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ त्वं सविस्वभ ्एव ददत्ससीत्म ्अत्राथे ऩूवि आचाय् प्रदश्मिताभ ्इनत चेत ्, तत्राह—शे्रम इनत । बूतानाभ ्अवऩ शे्रम ,् क्रकभ ्उत स्व-गहृभ ्आगतस्म ववष्णो् ? असुर्बय ्अहन्ताप्सदैय ्अवऩ । धयाददषु भभतास्ऩदेषु को ववकल्ऩ ,् दास्मे न वा दास्मे इत्म-्आद्म-्आत्भक् ? अवऩ तु नैव ववकल्ऩ ,् क्रकन्तु दास्माम्म ्एवेनत ननश्चम एवेनत बाव् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.८ ॥

मैय ्इमं फुबुजे ब्रह्भन ्दैत्मेन्रैय ्अननवनतिर्ब् ।

तेषां कारो’ग्रसीर ्रोकान ्न मशो’चधगतं बुवव ॥

श्रीधय् ॒ मैय ्दैत्मेन्रैय ्मुदे्ध’ननवनतिर्बय ्इमं बूय ्फुबुजे उऩबुक्ता । तेषाभ ्इह रोकान ्ऩय-रोकाश ्च बोगान ्इनत वा । कारो’ग्रसीत ्संहृतवान,् न तु बुवव तैय ्अचधगतं प्राप्तं मशो’ग्रसीत ्। अत् कीनतिय ्एव साध्मा नान्मद् इनत बाव् ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ स्व-कृत्माददकभ ्अनऩेक्ष्म नश्वय-बोगाथिभ ्एव न दातव्मभ ्इनत भतं तु नास्भाकभ ्अर्बभतभ ्इत्म ्आह—मैय ्इनत । मुदे्ध’ननवनृ्त्तर्ब् । इमं बू् तेषां रोकान ्ऐदहकान ्ऩायत्रत्रकांश ्च कारो’ग्रसीत ्नाशमाञ्ज्चकाय, रोकान ्रोकोत्थ-बोगान ्इनत वा । न तु बुवव तैय ्अचधगतं प्राप्तं मशो’ग्रसीत ्। अत् कीनतिय ्एव साध्मा नान्मद् इनत बावो’वऩ शुिाद्म-्अनुयोधेनैव ऻावऩत् । वस्तुतस ्तु तस्म कीतािद्म-्अऩेऺावऩ भनर्स नान्स्त शुद्ध-बक्तत्वाद् इनत बाव् ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.९ ॥

सुरबा मुचध ववप्रषे ह्म ्अननवतृ्तास ्तनु-त्मज् ।

न तथा तीथि आमाते श्रद्धमा मे धन-त्मज् ॥

श्रीधय् ॒ देह-त्मागाद् अवऩ धन-त्मागे कीनतिय ्बवतीत्म ्आह—सुरबा इनत । तनंु त्मजन्तीनत तनु-त्मज् । तीथे ऩाते्र । अतो’नतदषु्कयो धन-त्माग एव भमा कामि इनत बाव् ॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ तदहि मुदे्धनैव प्राणास ्त्मज्मन्ताभ ्? तत्राह—सुरबेनत । मद्मवऩ धनाद्म-्अऩेऺमा प्राणा अन्तयङ्खगा्, तथावऩ भोहात ्सवि एव धनादेय ्एवान्तयङ्खगत्वं भन्मन्त इनत बाव् ॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, मुदे्ध ननवनृ्त्त-यदहतेभमो’वऩ दाने ननवनृ्त्त-यदहता् अचधक-मशन्स्वन इत्म ्आह—सुरबा इनत तीथे सम्प्रदाने । अतस ्तनु-त्मागाद् अवऩ धन-त्मागो दषु्कय ,् स एव भमा कतिव्म इनत बाव् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१० ॥

भनन्स्वन् कारणणकस्म शोबनं

मद् अचथि-काभोऩनमेन दगुिनत् ।

कुत् ऩुनय ्ब्रह्भ-ववदां बवादृशा ं

ततो वटोय ्अस्म ददार्भ वान्ञ्ज्छतभ ्॥

श्रीधय् ॒ तदहि ननधिनत्वेन दैन्मं स्माद् इनत चेत,् तत्राह—भनन्स्वन इनत । मादृश-तादृशानाभ ्अप्म ्अचथिनां काभोऩनमेन काभ-ऩूयणेन दगुिनतय ्दैन्मभ ्इनत मत ्तच ्छोबनं बरभ ्एव । बवादृशानां तु काभोऩनमेन दगुिनत् शोबनभ ्इनत क्रकं ऩुनय ्वक्तव्मभ ्? इत्म ्अथि् ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु तदहि तव दारय्मं बववष्मनत ? इनत, तत्राह—भनन्स्वनो दान-वीयस्म शोबनभ ्एतद् एव मद् अचथिनां माचकानां मादृश-तादृशानाभ ्अवऩ काभोऩनमने काभ-ऩूयणेन दगुिनतय ्दारय्मभ ्। दरयरो दगुिताव ्इनत दगुिनत-दारय्ममोस ्तुल्मथाथित्वात ्बवादृशानां तु काभोऩनमेन दगुिनत् शोबनभ ्इनत क्रकं ऩुनय ्वक्तव्मभ ्इत्म ्अथि् ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.११ ॥

मजन्न्त मऻं ितुर्बय ्मभ ्आदृता

बवन्त आम्नाम-ववधान-कोववदा् ।

स एव ववष्णुय ्वयदो’स्तु वा ऩयो

दास्माम्म ्अभुष्भै क्षऺनतभ ्ईन्प्सतां भुने ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ ननु नामं फटु्, क्रकन्तु ववष्णुस ्तव शतु्रय ्इत्म ्उक्तं, तदहि सुतयाभ ्एव दास्मार्भ इत्म ्आह—मजन्तीनत । ऩय् शतु्रय ्वास्तु ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१२ ॥

मद्मप्म ्असाव ्अधभेण भां फध्नीमाद् अनागसभ ्।

तथाप्म ्एनं न दहरं्सष्मे बीतं ब्रह्भ-तनंु रयऩुभ ्॥

भध्व् ॒ फर्रय ्अप्म ्असुयावेशात ्स्तुवन्न ्अवऩ जनादिनभ ्।

आक्षऺऩत्म ्अन्तया क्वावऩ प्रह्रादो ननत्म-बन्क्तभान ्॥ इनत ब्रह्भाण्डे ॥१०॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ शुिभ ्अनुऻाऩनाथिभ ्एव सन्तोषमन्न ्आह—मदीनत द्वाभमाभ ्। वास्तवाथिस ्तु तैय ्दर्शित् । र्शयर्स ऩदाऩिण-प्राथिनानन्तयभ ्एव दह तादृशी बन्क्तय ्जातेनत बन्क्त-यसाबासत्वे सभाधानं च ॥१२॥

ववश्वनाथ् ॒ बीतभ ्इनत ववष्णुत्वे’वऩ ब्राह्भण-तनुत्व-हेतुकं बमभ ्अस्मावश्मम्बावीनत बाव् ॥१२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१३ ॥

एष वा उत्तभश्रोको न न्जहासनत मद् मश् ।

हत्वा भैनां हयेद् मुदे्ध शमीत ननहतो भमा ॥

श्रीधय् ॒ मद् मदद मशो न न्जहासनत तदहि मुदे्ध’मं भां हत्वैनां बूर्भ ंहयेच ्छमीत वा । सम्मग ्ऻात् सन ्भभ चचत्ते शमीतेनत वास्तवो’थि् ॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ बीतत्वभ ्एव दशिमनत—एष इनत ॥१३॥

ववश्वनाथ् ॒ एष वै ननन्श्चतभ ्उत्तभ-श्रोक एव मद् मस्भात ्स्व-मशो न न्जहासनत अतो बूर्भय ्न दातव्मेनत भमोक्ते माच्ञा-बङ्खग-ऩयाबवभ ्असहभानेनानेन, तदहि मुदं्ध देहीनत प्राचथिते चोभ ्इत्म ्उक्तवनत सनत मुदे्ध भां हत्वा एनां बूर्भ ंहयेद् एव ।

ननु भहा-वीयात ्त्वत्तो’स्म ऩयाबवो’वऩ सम्बवेद् इनत चेत,् तत्राह—शमीतेनत । भमा ननहतो मुदे्ध शमीतेनत काकु् । नैव शमीत ववष्णोय ्अवध्मत्वाद् इनत बाव् । मद् वा, नेत्म ्अस्मावतृ्त्मा अस्भद्-अथे ननषेधाथे च वतिनाद् ववनावऩ काक्वा सङ्खगनत् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१४ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवभ ्अश्रवद्धतं र्शष्मभ ्अनादेश-कयं गुर् ।

शशाऩ दैव-प्रदहत् सत्म-सन्धं भनन्स्वनभ ्॥

श्रीधय् ॒ अश्रवद्धतभ ्अजात-श्रद्धभ ्॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अश्रद्धा सञ्ज्जातास्मेत्म ्अश्रवद्धतभ ्। दैवेन बगवत-्पे्रभ-सुख-प्रनतकूर-प्राचीनाऩयाधोत्थेनाबाग्मेन पे्ररयत-फुवद्ध् सत्म-प्रनतऻभ ्उत्तभ-भनस्कभ ्॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१५ ॥

दृढं ऩन्ण्डत-भान्म ्अऻ् स्तर्ब्धो’स्म ्अस्भद्-उऩेऺमा ।

भच-्छासनानतगो मस ्त्वभ ्अचचयाद् िश्मसे चश्रम् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩन्ण्डत-भानी ऩन्ण्डतानां भाननीम् । न ववद्मते ऻो मस्भात ्स् । अस्भद्-उऩेऺमा अस्भत-्कतृिकमा उऩेऺमावऩ स्तर्ब्ध् । बमाबावाद् अनम्र् । भच-्छासनभ ्अनतिम्म गच्छर्स ववष्णुभ ्इनत बाव् । तस्भात ्न चचयाद् अवऩ चश्रमो िश्मसे । बगवद्-दत्तां ननत्मां सम्ऩदं प्राप्स्मसीत्म ्एवं वास्तवो’थि् ॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१६ ॥

एवं शप्त् स्व-गुरणा सत्मान ्न चर्रतो भहान ्।

वाभनाम ददाव ्एनाभ ्अचचित्वोदक-ऩूविकभ ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ एतां बूर्भभ ्उदक-दान-ऩूविकभ ्॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१७ ॥

ववन्ध्मावर्रस ्तदागत्म ऩत्नी जारक-भार्रनी ।

आननन्मे करशं हैभभ ्अवनेजन्म-्अऩां बतृभ ्॥

श्रीधय् ॒ जारकं भुक्ताबयण-ववशेषस ्तन ्भारावती । अवनेजनीनाभ ्अऩां करशभ ्। बतंृ ऩूणिभ ्॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩयभ-रज्जावत्म ्असूमिम्ऩश्मावऩ याऻी बतुिय ्बन्क्त-ननष्ठाभ ्अवगम्मानन्दाशु्र-न्स्तर्भता हषोत्थं चाऩल्मं ननह्नोतुभ ्अशक्नुवती दासीय ्अप्म ्अनऩेक्ष्मभाणा करसं वहन्ती फदहय ्ननश्चिाभेत्म ्आह—ववन्ध्मावर्रय ्इनत । जारकं भन्ल्रकाद्म-्अऩक्व-कोयक इनत केचचत ्। स-ऩुष्ऩानतकोभर-परभ ्इत्म ्अन्मे । ऺायको जारकं क्रीफ इत्म ्अभय् । जारकं भुक्ताबयण-ववशेष इनत स्वार्भ-चयणा् । अवनेजनीनाभ ्अऩां करसं बतंृ ऩूणिभ ्॥१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१८ ॥

मजभान् स्वमं तस्म श्रीभत ्ऩाद-मुगं भुदा ।

अवननज्मावहन ्भून्ध्नि तद् अऩो ववश्व-ऩावनी् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.१९ ॥

तदासुयेन्रं ददवव देवता-गणा

गन्धवि-ववद्माधय-र्सद्ध-चायणा् ।

तत ्कभि सवे’वऩ गणृन्त आजिवं

प्रसून-वषैय ्ववषुृय ्भुदान्न्वता् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत ्तस्म कभि आजिवभ ्अकाउदटल्मं च गणृन्त् स्तुवन्त् ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२० ॥

नेदयु ्भुहुय ्दनु्दबुम् सहस्रशो

गन्धवि-क्रकम्ऩूरष-क्रकन्नया जगु् ।

भनन्स्वनानेन कृतं सुदषु्कयं

ववद्वान ्अदाद् मद् रयऩवे जगत-्त्रमभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२१ ॥

तद् वाभनं रूऩभ ्अवधिताभतंु

हयेय ्अनन्तस्म गुण-त्रमात्भकभ ्।

बू् खं ददशो द्मौय ्वववया् ऩमोधमस ्

नतमिङ्ख-न-ृदेवा ऋषमो मद्-आसत ॥

श्रीधय् ॒ अवधित “वाञ्ज्छात् प्रनतगहृ्मताभ”् इनत फर्रना ऩूविभ ्उक्तत्वात ्। गुण-त्रमभ ्आत्भनन मस्म तत ्। अत एव बू् खभ ्इत्म-्आदमो मद् मन्स्भन्न ्आसत न्स्थतवन्त् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ गुण-त्रम-मुक्त आत्भा मत्र तद् इनत गुण-त्रम-संवर्रतं मथा स्मात ्तथा’वधित इत्म ्अथि् ॥२१॥

ववश्वनाथ् ॒ अवधित वाञ्ज्छात् ऩनतिगहृ्मताभ ्इनत फर्रना ऩूविभ ्उक्तत्वात ्। गुण-त्रमं भामा तत-्कामिं च आत्भनन सवािचधष्ठानत्वात ्स्वन्स्भन्न ्एव मस्म तत ्। अत एव बू् खभ ्इत्म-्आदमो मद् मन्स्भन ्आसत न्स्थतवन्त् ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२२ ॥

कामे फर्रस ्तस्म भहा-ववबूते ्

सह न्त्विग-्आचामि-सदस्म एतत ्।

ददशि ववश्वं त्रत्र-गुणं गुणात्भके

बूतेन्न्रमाथािशम-जीव-मुक्तभ ्॥

श्रीधय् ॒ ऋन्त्वग-्आदद-सदहतो फर्रस ्तस्म हये् कामे एतद् ववश्वं ददशि ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ गुणा ऐश्वमािदम् षट्, तद्-आत्भकै् ॥२२॥

ववश्वनाथ् ॒ गुणानाभ ्आत्भके उत्तभाचधष्ठातरय बूतानन च इन्न्रमाणण च, अथाि् शर्ब्दादमश ्च,

आशमो’न्त्कयणानन च, जीवांश ्च, तैय ्मुक्तभ ्॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२३ ॥

यसाभ ्अचष्टाङ्खनर-तरे’थ ऩादमोय ्

भहीं भहीध्रान ्ऩुरषस्म जङ्खघमो्

ऩतन्त्त्रणो जानुनन ववश्व-भूतेय ्

ऊवोय ्गणं भारतभ ्इन्रसेन् ॥

श्रीधय् ॒ तद् एव प्रऩञ्ज्चमनत—यसाभ ्इनत । ऩादोनै् सप्तर्ब ,् भारतं गणं वामु-सङ्खघभ ्। इन्रस्म सेनेव सेना मस्म स् । इन्र-ऩदे न्स्थतत्वात ्। अचष्ट ऐऺत ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ इन्रसेन इनत नूनं फरेय ्नाभैव—स इन्रसेनो बगवत-्ऩदाम्फुजभ ्[बा.ऩु. १०.८५.३८] इनत श्री-दशभात ्॥२३॥

ववश्वनाथ् ॒ तद् एव प्रऩञ्ज्चमनत—यसाभ ्इनत । ऩादोनै् सप्तर्ब् । यसां बू-तरं भहीं बूतरोऩरयस्थान ्नगय-गहृाट्ट-वृऺ ादीन ्इत्म ्अथि् । भहीध्रान ्तद्-उऩरय-गतान ्ऩवितान ्इत्म ्अथि् । ऩतन्त्त्रणस ्तद्-उऩरय-चयान ्ऩक्षऺण् । भारतं गणं वामु-सङ्खघभ ्। इन्रस्म सेनेव सेना मस्म स् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२४ ॥

सन्ध्मां ववबोय ्वासर्स गुह्म ऐऺत ्

प्रजाऩतीन ्जघने आत्भ-भुख्मान ्।

नाभमां नब् कुक्षऺषु सप्त-र्सन्धून ्

उरिभस्मोयर्स च िऺ-भाराभ ्॥

श्रीधय् ॒ आत्भा स्वमं फर्रय ्भुख्मो मेषां, तान ्असुयान ्। ऋऺ-भारां नऺत्र-ऩङ्खन्क्तभ ्॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आत्भ-भुख्मान ्फर्र-प्रधानान ्असुयान ्। बू-तर-रक्षऺतो’वऩ फर्र् स्वेषां तज-्जघनाचधष्टानत्वात ्जघन एवैऺत इत्म ्अथि् । एवभ ्अगे्र’वऩ ऻेमभ ्॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२५ ॥

हृद्म ्अङ्खग धभिं स्तनमोय ्भुयायेय ्

ऋतं च सत्मं च भनस्म ्अथेन्दभु ्।

चश्रमं च वऺस्म ्अयववन्द-हस्तां

कण्ठे च साभानन सभस्त-येपान ्॥

श्रीधय् ॒ अङ्खग हे याजन ्। सभस्तान ्येपांश ्च शर्ब्दान ्॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ हृदीनत ऩञ्ज्चकभ ्॥२५॥

ववश्वनाथ् ॒ ऋतं वप्रम-वाक्मं सभस्तान ्येपान ्येपोऩरक्षऺतान ्अ-कायादद-सवि-वणािन ्॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२६ ॥

इन्र-प्रधानान ्अभयान ्बुजेषु

तत-्कणिमो् ककुबो द्मौश ्च भून्ध्नि

केशेषु भेघान ््वसनं नार्सकामाभ ्

अक्ष्णोश ्च सूमिं वदने च वन्ह्नभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ द्मौश ्च द्मां च ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२७ ॥

वाण्मां च छन्दांर्स यसे जरेशं

िुवोय ्ननषेधं च ववचध ंच ऩक्ष्भसु ।

अहश ्च यात्रत्र ंच ऩयस्म ऩंुसो

भन्मंु रराटे’धय एव रोबभ ्॥

श्रीधय् ॒ यसे यसने ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत्र अधय एवेत्म ्अस्भाद् एव-काय् सवित्र मोज्म् । अधय-प्रकाशाप्रकाशमोय ्रोबारोबावगभात,् तन्स्भन ्रोबत्वभ ्। छामासु तत-्प्रकाश-प्रनतकूरेषु बावेषु हर्सते कौतुक-ववशेषे । तद्-आचश्रतैव सेनत बाव् ॥२७॥

ववश्वनाथ् ॒ यसे यसने । ऩक्ष्भासु ऩक्ष्भोन्भीरन-ननभीरनमो् ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२८ ॥

स्ऩशे च काभं नऩृ येतसाम्ब ्

ऩषृ्ठे त्व ्अधभिं िभणेषु मऻभ ्

छामासु भतृ्मंु हर्सते च भामां

तनू-रहेष्व ्ओषचध-जातमश ्च ॥

श्रीधय् ॒ येतसा येतर्स । िभणेषु ऩाद-न्मासेषु । ओषचध-जातम ओषचध-जाती् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ येतसा येतर्स । िभणेषु ऩाद-न्मासेषु । ओषचध-जातीश ्च ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.२९ ॥

नदीश ्च नाडीषु र्शरा नखेषु

फुद्धाव ्अजं देव-गणान ्ऋषींश ्च

प्राणेषु गाते्र न्स्थय-जङ्खगभानन

सवािणण बूतानन ददशि वीय् ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ प्राणेष्व ्इन्न्रमेषु ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.३० ॥

सवाित्भनीदं बुवनं ननयीक्ष्म

सवे’सुया् कश्भरभ ्आऩुय ्अङ्खग

सुदशिनं चिभ ्असह्म-तेजो

धनुश ्च शाङ्खिगं स्तननमत्नु-घोषभ ्॥

श्रीधय् ॒ सवाित्भनीत्म-्आदद-वाक्मान्तयभ ्। सुदशिनभ ्इत्म-्आदीनाभ ्ईशभ ्उऩतस्थुय ्इत्म ्उत्तयेणान्वम् ॥३०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.३१ ॥

ऩजिन्म-घोषो जरज् ऩाञ्ज्चजन्म ्

कौभोदकी ववष्णु-गदा तयन्स्वनी ।

ववद्माधयो’र्स् शत-चन्र-मुक्तस ्

तूणोत्तभाव ्अऺमसामकौ च ॥

श्रीधय् ॒ ववद्माधय-संऻो’र्स् ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तद् एव प्रत्मऺीबूम सुदशिनादम ईशभ ्उऩतस्थुय ्इनत द्वाभमाभ ्अन्वम् । ववद्माधय-संऻो’र्स् । शत-चन्रं परकं तद्-मुक्त् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.३२ ॥

सुनन्द-भुख्मा उऩतस्थुय ्ईशं

ऩाषिद-भुख्मा् सह-रोक-ऩारा् ।

स्पुयत-्क्रकयीटाङ्खगद-भीन-कुण्डर ्

श्रीवत्स-यत्नोत्तभ-भेखराम्फयै् ॥

श्रीधय् ॒ भीन-कुण्डरे भकय-कुण्डरे । स्पुयन्न्त क्रकयीटादीनन मस्म स् ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩाषिदेषु भुख्मा् सुनन्द-भुख्मा इनत तेएष्व ्अवऩ सुनन्दो भुख्म इत्म ्अथि् । कुण्डर इत्म ्अन्तं ऩथृक् ऩदभ ्॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.३३ ॥

भधुव्रत-स्रग-्वनभारमावतृो

ययाज याजन ्बगवान ्उरिभ ्

क्षऺनत ंऩदैकेन फरेय ्ववचिभे

नब् शयीयेण ददशश ्च फाहुर्ब् ॥

श्रीधय् ॒ भधु-व्रतानां स्रजो मस्मां तमा वन-भारमा श्रीवत्साददर्बश ्चावतृो व्माप्त् । उरिभत्वभ ्एवाह—क्षऺनतभ ्इनत ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ एकेन दक्षऺणेन ऩदा ववक्षऺप्मभाण-चयणेन ॥३३॥

ववश्वनाथ् ॒ भधु-व्रतानां स्रङ्ख भाराकाय् सभूहो मत्र तथा-बूतमा वन-भारमा वतृो व्माप्त् । उरिभत्वभ ्एवाह—क्षऺनतभ ्इनत ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२०.३४ ॥

ऩदं द्ववतीमं िभतस ्त्रत्रवऩष्टऩं

न वै ततृीमाम तदीमभ ्अण्व ्अवऩ

उरिभस्माङ्खनरय ्उऩम ्ि उऩम ्ि अथो

भहय-्जनाभमां तऩस् ऩयं गत् ॥

श्रीधय् ॒ द्ववतीमं ऩदं िभतो ववक्षऺऩतस ्त्रत्र-ववष्टऩं तदीमं क्रकन्ञ्ज्चन ्भातं्र जातभ ्। ततृीमाम तु न क्रकन्ञ्ज्चद् अवऩ । तत्र हेतु्—उरिभस्माङ्खनरस ्त्रत्र-ववष्टऩाद् उऩम ्ि उऩरय गच्छन ्भहय-्जनाभमां तऩसश ्च ऩयं गत् सत्म-रोकं गत इनत ।

िभ-सन्दबि् ॒ द्ववतीमं वाभ-चयणं ववक्षऺऩतस ्तस्म त्रत्रवऩष्टऩं तदीमं तत-्ऩद-सम्फन्न्ध सत ्अणु मत ्क्रकन्ञ्ज्चद् एव जातभ ्। ततृीमाम ऩुनय ्ववऺप्मभाण-वाभ-चयणाम तु अण्व ्अवऩ नावर्शष्टभ ्इत्म ्अथि् । शयीयाददर्बय ्नब-आदद-व्मान्प्तर्बश ्च प्राचथित-क्षऺनत-त्रत्रऩद-भात्र-बूभेय ्अवऩ तस्म नान्माय्म् । तावद् बूभाव ्ऊध्वािवन्स्थतैय ्अप्म ्अऩेक्षऺतत्वात ्॥३४॥

ववश्वनाथ् ॒ द्ववतीमं वाभ-ऩदं िभभाणस्म तस्म त्रत्रवऩष्टऩं तदीमं प्राप्तभ ्एवाबूद् इनत शेष् । ततृीमाम ततृीम-ऩद-न्मासाथिभ ्अण्व ्अवऩ नावर्शष्टभ ्इत्म ्अथि् । अत्र त्रत्रऩद-भात्र-बूभे् प्रनतगहृीतत्वे’वऩ बुजाद्म-्अङ्खगैय ्नब-आदद-व्मान्प्तश ्च ना’न्माय्मा । तावद् बूभाव ्ऊध्वािवन्स्थतेय ्अप्म ्अऩेक्षऺतत्वाद् इनत सन्दबि् । नब-आदीनाभ ्अवऩ ऩद-द्वमान्तय-्बूतत्वात ्ऩद-द्वमेनैव व्मान्प्तय ्उच्मत इत्म ्अऩयै् ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभ-स्कन्धे ववशंो’मं सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

ववश्व-रूऩ-दशिनं नाभ

ववशंो’ध्माम् ।

॥ ८.२० ॥

(८.२१)

अथैकववशंो’ध्माम्

फर्र-ननग्रह्

॥ ८.२१.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

सत्मं सभीक्ष्मार्ब्ज-बवो नखेन्दरु्बय ्

हत-स्वधाभ-द्मुनतय ्आवतृो’भमगात ्।

भयीचच-र्भश्रा ऋषमो फहृद्-व्रता ्

सनन्दनाद्मा नय-देव मोचगन् ॥

श्रीधय् ॒

एक-ववशें ऩदाऩूनति- र्भषेण फर्र-फन्धनभ ्।

ववष्णुना कृतभ ्उत्कषिं तस्म ख्माऩनमतंु जने ॥

उरिभस्माङ्खनरस ्तऩस् ऩयं गत इत्म ्उक्तं, तत् क्रकं वतृ्तभ ्? तद् आह—सत्मं सत्म-रोकं स्वमं च तैय ्आवतृश ्छन्न् । हे नय-देव, फहृद्-व्रता मोचगनश ्च ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ सत्मभ ्इनत साधि-मुग्भकभ ्॥१॥

ववश्वनाथ् ॒

आनचि चयणं ब्रह्भा दैत्मान ्मुद्धान ्न्मवायमत ्।

फर्र ंतं गरडो’वध्नद् एकववशें’थि-कोववद् ॥

अङ्खनर् सत्म-रोकं गत इत्म ्उक्तं, तत् क्रकं वतृ्तभ ्? इत्म ्अत आह—सत्मभ ्इनत । नखा एव इन्दवस ्तै् सह सत्मं सत्म-रोकं सभीक्ष्मार्ब्ज-बवो ब्रह्भा अभमगात ्, भयीच्म-्आदमश ्चाभमगु् । ववन्न्दये अर्ब्ज-बवश ्च ववन्दे इत्म ्उबमेषाभ ्उबमोर-बम-क्रिमान्वम् । कीदृश् ? नखेन्दरु्बय ्हता नतयस्कृता् स्व-धाभ-द्मुतमो मस्म स् । स्वमं च तैय ्आवतृश ्छन्न इनत नखेन्दरु्बय ्इत्म ्अस्म त्रत्रष्व ्अप्म ्अन्वम् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२ ॥

वेदोऩवेदा ननमभा मभान्न्वतास ्

तकेनतहासाङ्खग-ऩुयाण-संदहता् ।

मे चाऩये मोग-सभीय-दीवऩत-

ऻानान्ग्नना यन्न्धत-कभि-कल्भषा् ॥

श्रीधय् ॒ अङ्खगानन र्शऺादीनन । ऩुयाणानन तत-्संदहताश ्च । मोग एव सभीयस ्तेन दीवऩतं ऻानभ ्एवान्ग्नस ्तेन यन्न्धतं दग्धं कभि-कल्भषं कभि-भरं मेषाभ ्॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ संदहता् ब्रह्भ-संदहताद्मा् ॥२॥

ववश्वनाथ् ॒ तको न्माम-शास्त्रभ ्। इनतहासो बायतादद् । अङ्खगानन र्शऺादीनन । ऩुयाणानन ब्राह्भादीनन । संदहता् ब्रह्भ-संदहताश ्च ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.३ ॥

ववन्न्दये मत-्स्भयणानुबावत ्

स्वामम्बुवं धाभ गता अकभिकभ ्।

अथाङ्खरमे प्रोन्नर्भताम ववष्णोय ्

उऩाहयत ्ऩद्म-बवो’हिणोदकभ ्।

सभच्मि बक्त्माभमगणृाच ्छुचच-श्रवा

मन-्नार्ब-ऩङ्खकेरह-सम्बव् स्वमभ ्॥

श्रीधय् ॒ ते च सवे तभ ्अङ्खनर ंववन्न्दये । मस्माङ्खरे् स्भयणानुबावत् । अकभिकं कभिर्बय ्अप्राप्मभ ्। ववष्णोय ्अङ्खरमे स्वमं मस्म नार्ब-ऩङ्खकेरह-संबवस ्तस्म ववष्णोय ्अङ्खनर ंसभच्मि ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ अकभिकं कभि-फन्ध-यदहतं मथा स्मात,् तथा गता् । अनन्तयं ब्रह्भणा सह भोऺात ्॥३॥

ववश्वनाथ् ॒ अकभिकं न ववद्मन्ते कभिकाणण ननकृष्ट-कभािणण साधनत्वेन मस्म तत ्। अभमगणृात ्तुष्टाव ॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.४ ॥

धातु् कभण्डरु-जरं तद् उरिभस्म

ऩादावनेजन-ऩववत्रतमा नयेन्र ।

स्वधुिन्म ्अबून ्नबर्स सा ऩतती ननभान्ष्टि

रोक-त्रमं बगवतो ववशदेव कीनति् ॥

श्रीधय् ॒ रोक-त्रमं ननभान्ष्टि ऩववत्रमनत ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ धातुय ्इनत । ऩञ्ज्चभ-स्कन्धे [बा.ऩु. ५.१७.९] तु सुभेर-वणिने वाभ-ऩदाङ्खगुष्ठ-नख-ननर्बिन्नोध्वािण्ड-कटाह-फदहस्थ-जर-ननझिय एव गङ्खगेमं जाता । सा च सहस्र-मुग-िभेणैव सुभेर-ऩषृ्ठभ ्

अवततायेत्म ्उक्तभ ्। तते्रदं प्रनतऩद्माभहे मथाधुना गङ्खगाववबिवनत, तथा’न्मदाऩीनत शू्रमते । वण्मिते दह ऩुयाणान्तये फाष्कर्र-मऻे फर्र-मऻवत ्श्री-वाभन-देव-गभनाददकभ ्। एवभ ्एव फन्ध-च्छरनभ ्। तस्भात ्ऩूविं तथा व्मवहाय् । सम्प्रनत त्व ्एवभ ्एवेनत न्स्थते सती-देह-त्मागानन्तयं कैरासे गङ्खगा-वणिनं सम्बवतीनत । ववशदा शुिा ॥४॥

ववश्वनाथ् ॒ कभण्डरु-जरं ऩादावनेजनेन ऩववतं्र बूत्वा गङ्खगाबूत ्। ऩञ्ज्चभ-स्कन्धे तु सुभेर-वणिने वाभ-ऩादाङ्खगुष्ठ-नख-ननर्बिन्नोध्वािण्ड-कटाह-फदहय-्जरधायैव गङ्खगा । क्वचचत ्तु साऺान ्नायामण एव रव-रूऩेण गङ्खगेत्म ्अतो जर-त्रत्रतमभ ्एव र्भर्रतं गङ्खगाबूत ्इनत ऻेमभ ्। ऩतती ऩतन्ती ननभान्ष्टि ऩववत्रमनत ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.५-७ ॥

ब्रह्भादमो रोक-नाथा् स्व-नाथाम सभादृता् ।

सानुगा फर्रभ ्आजहु्र् सङ्खक्षऺप्तात्भ-ववबूतमे ॥

तोमै् सभहिणै् स्रन्ग्बय ्ददव्म-गन्धानुरेऩनै् ।

धूऩैय ्दीऩै् सुयर्बर्बय ्राजाऺत-पराङ्खकुयै् ॥

स्तवनैय ्जम-शर्ब्दैश ्च तद्-वीमि-भदहभाङ्खक्रकतै् ।

नतृ्म-वाददत्र-गीतैश ्च शङ्खख-दनु्दरु्ब-नन्स्वनै् ॥

श्रीधय् ॒ सङ्खक्षऺप्ता उऩसंहृतात्भ-ववबूनत् स्व-ववस्तायो मेन तस्भै । मथा-ऩूविं वाभन-रूऩेण न्स्थतामेत्म ्अथि् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ ब्रह्भादम इनत त्रत्रकभ ्॥५॥

ववश्वनाथ् ॒ सङ्खक्षऺप्तात्भ-ववबूतमे त्रत्रवविभ-स्वरूऩभ ्अन्तधािप्म वाभन-स्वरूऩेणैव न्स्थतामेत्म ्अथि् । तद् एव ब्रह्भादमस ्ततै्रवागत्म तोमाददर्ब् ऩाद्माददर्बय ्फर्र ंऩूजाभ ्आजहु्रय ्उऩकल्ऩमाभासु् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.८ ॥

जाम्फवान ्ऋऺ-याजस ्तु बेयी-शर्ब्दैय ्भनो-जव् ।

ववजमं ददऺु सवािसु भहोत्सवभ ्अघोषमत ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.९ ॥

भहीं सवािं हृतां दृष्ट्वा त्रत्रऩद-व्माज-माच्ञमा ।

ऊचु् स्व-बतुिय ्असुया दीक्षऺतस्मात्मभवषिता् ॥

श्रीधय् ॒ त्रत्र-ऩद-ववषमा मा व्माज-माच्ञा कऩट-माच्ञा तमा स्व-बतुिय ्फरेय ्भहीं हृतां दृष्ट्वा अत्मभवषिता् सन्त ऊचु् ॥९॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.१० ॥

न वामं ब्रह्भ-फन्धुय ्ववष्णुय ्भामाववनां वय् ।

द्ववज-रूऩ-प्रनतच्छन्नो देव-कामिं चचकीषिनत ॥

श्रीधय् ॒ क्रकभ ्ऊचु् ? तद् आह—न वै इनत साधैस ्त्रत्रर्ब् ॥१०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.११ ॥

अनेन माचभानेन शतु्रणा वटु-रूवऩणा ।

सविस्वं नो हृतं बतुिय ्न्मस्त-दण्डस्म फदहिवष ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ फदहिवष मऻे ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.१२-१५ ॥

सत्म-व्रतस्म सततं दीक्षऺतस्म ववशेषत् ।

नानतंृ बावषतंु शक्मं ब्रह्भण्मस्म दमावत् ॥

तस्भाद् अस्म वधो धभो बतुि् शुशू्रषणं च न् ।

इत्म ्आमुधानन जगहुृय ्फरेय ्अनुचयासुया् ॥

ते सवे वाभनं हन्तंु शूर-ऩदट्टश-ऩाणम् ।

अननच्छन्तो फरे याजन ्प्रारवन ्जात-भन्मव् ॥

तान ्अर्बरवतो दृष्ट्वा ददनतजानीकऩान ्नऩृ ।

प्रहस्मानुचया ववष्णो् प्रत्मषेधन्न ्उदामुधा् ॥

श्रीधय् ॒ अनुचयाश ्च ते असुयाश ्च ॥१३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.१६ ॥

नन्द् सुनन्दो’थ जमो ववजम् प्रफरो फर् ।

कुभुद् कुभुदाऺश ्च ववष्वक्सेन् ऩतन्त्त्रयाट् ॥

जमन्त् शु्रतदेवश ्च ऩुष्ऩदन्तो’थ सात्वत् ।

सवे नागामुत-प्राणाश ्चभंू ते जघ्नुय ्आसुयीभ ्॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ नन्द इत्म-्आदद मुग्भकभ ्। एषाभ ्अकस्भाद् आववबािवेन ननत्म-बगवत-्ऩाश्वि-वनतित्वं फोधमनत—गुप्ततमा व्मवस्थानात ्। जम-ववजमाव ्इभौ वैकुण्ठान्तय-सम्फन्न्धनौ, नागा अत्र वैकुण्ठ-स्था एव ऻेमा् । अनुस्भयन ्अनुस्भायमन ्॥१६-१७॥

ववश्वनाथ् ॒ जम-ववजम इनत बगवतो ब्रह्भण्मत्वस्म बक्तानाभ ्अऩयाध-ववबीवषकामाश ्च प्रदशिनाथिभ ्एवानमो् प्रकाशाव ्एव वैकुण्ठाद् अध् ऩेततुय ्इनत ततृीमे वैकुण्ठ-वणिन एव व्माख्मातभ ्। नागा हन्स्तन ,्

ते च रोकारोकोऩरय-वनतिनो बगवद्-ववबूनत-रूऩा वैकुण्ठ-वनतिनो वा ऻेमा् ॥१६-१७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.१८ ॥

हन्मभानान ्स्वकान ्दृष्ट्वा ऩुरषानुचयैय ्फर्र् ।

वायमाभ ्आस संयर्ब्धान ्काव्म-शाऩभ ्अनुस्भयन ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.१९ ॥

हे ववप्रचचत्ते हे याहो हे नेभे शू्रमतां वच् ।

भा मुध्मत ननवतिध्वं न न् कारो’मभ ्अथि-कृत ्॥

श्रीधय् ॒ अथि-कृद् अनुकूर् ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ हे ववप्रचचत्ते! इत्म-्आदद-वाक्मान्म ्अवऩ तत-्सान्त्वन-तात्ऩमािण्म ्एव, न तु ऩयभाथि-ववचाय-तात्ऩमािणण । अत एवैतान ्ववजेष्माभ इत्म ्उक्तभ ्॥१९॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२० ॥

म् प्रबु् सवि-बूतानां सुख-दु् खोऩऩत्तमे ।

तं नानतवनतितंु दैत्मा् ऩौरषैय ्ईश्वय् ऩुभान ्॥

श्रीधय् ॒ ऩौरषैस ्तं कारभ ्अनतवनतितंु ऩुभान ्ईश्वय् सभथो न बवनत ॥२०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२१ ॥

मो नो बवाम प्राग ्आसीद् अबवाम ददवौकसाभ ्।

स एव बगवान ्अद्म वतिते तद्-ववऩमिमभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ तद्-ववऩमिमं मथा स्मात,् तथा ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२२ ॥

फरेन सचचवैय ्फुद्ध्मा दगैुय ्भन्त्रौषधाददर्ब् ।

साभाददर्बय ्उऩामैश ्च कारं नात्मेनत वै जन् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कारं कार-रूवऩणं प्रबुभ ्॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२३ ॥

बवनभय ्ननन्जिता ह्म ्एते फहुशो’नुचया हये् ।

दैवेनदै्धस ्त एवाद्म मुचध न्जत्वा नदन्न्त न् ॥

श्रीधय् ॒ हयेय ्अनुचया देवा् । दैवेन दै्ध् सभदैृ्धय ्बवनभ् ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ दैवेन दैवात्भकेन कारेन ॥२३॥

ववश्वनाथ् ॒ एवं तत्त्वोऩदेशभ ्अगहृ्णतस ्तभो-ग्रस्तान ्सुयान ्आरक्ष्म प्रोत्साहनेन दैत्मानुकूरभ ्अत्रोऩदेशेन ननवतिनमतुभ ्आह—बवनभय ्इनत । दैवेन ऋदै्ध् सभदैृ्धय ्बवनभ् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२४ ॥

एतान ्वमं ववजेष्माभो मदद दैवं प्रसीदनत ।

तस्भात ्कारं प्रतीऺध्वं मो नो’थित्वाम कल्ऩते ॥

श्रीधय् ॒ अथित्वामानुकूल्माम ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अथित्वामाथि-साधकत्वाम ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२५ ॥

श्री-शुक उवाच—

ऩत्मुय ्ननगददतं शु्रत्वा दैत्म-दानव-मूथऩा् ।

यसां ननवविववशू याजन ्ववष्णु-ऩाषिद ताडडता् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ यसां यसातरभ ्॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२६ ॥

अथ ताक्ष्मि-सुतो ऻात्वा ववयाट् प्रबु-चचकीवषितभ ्।

फफन्ध वारणै् ऩाशैय ्फर्र ंसूत्मे’हनन ितौ ॥

श्रीधय् ॒ ववषु ऩक्षऺषु याजत इनत ववयाट् । प्रबोश ्चचकीवषितं ऻात्वा । अमभ ्अथि्—अस्म सवि-स्वाऩहायेण भभेत्म ्अर्बभानं सन्त्माज्मेदानीं देह-स्वीकायेणाहङ्खकायभ ्अवऩ त्माजनमत्वा ऩयभानुग्रहं कतुिभ ्इच्छनत, न चानेन तुल्मो’न्म् को’वऩ सत्म-सङ्खघो धीयो वास्तीनत तद् मश्-प्रख्माऩनाथिं क्रकन्ञ्ज्चत ्ऩातनमतुभ ्अऩीच्छतीनत प्रबोय ्अर्बप्रामं ऻात्वा तं फफन्धेनत । सूत्मे’हनन सोभार्बषवददने ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ववषु ऩक्षऺषु याजत इनत ववयाट् । प्रबोश ्चचकीवषितं ऻात्वेनत । अस्म भभतास्ऩदं सविभ ्अङ्खगीकृत्म अहन्तास्ऩदभ ्अप्म ्अङ्खगीकतुिभ ्इच्छनत, भत-्प्रबु् प्रनतदानासाभर्थ्मिभ ्अर्बद्मोतास्म ऋणी बवन ्द्वायऩारो फुबूषनत । स्वस्म बक्ताधीनत्वं बक्तस्म च सवोत्कषिं रोकेषु ख्माऩनमतुभ ्अतो दण्डेनाप्म ्अनश्वयभ ्अस्म धैमिं दशिमार्भ सवि-रोकान ्इनत फफन्ध । सूत्मे’हनन सोभार्बषवददने ॥२६॥

[अत्रानुरूऩाथिकं ५.२४.२३श-गद्मं रष्टव्मभ.्]

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२७ ॥

हाहाकायो भहान ्आसीद् योदस्मो् सवितो ददशभ ्।

ननगहृ्मभाणे’सुय-ऩतौ ववष्णुना प्रबववष्णुना ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ योदस्मोय ्द्माव-्आऩचृथव्मो् ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२८ ॥

तं फदं्ध वारणै् ऩाशैय ्बगवान ्आह वाभन् ।

नष्ट-चश्रमं न्स्थय-प्रऻभ ्उदाय-मशसं नऩृ ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ िष्ट-चश्रमं ववगत-सम्ऩत्कभ ्। तद् अवऩ न्स्थय-प्रऻभ ्अऺुर्ब्ध-चधमभ ्। मत उदाय-मशसं सम्ऩत्तेय ्अऩचमे’वऩ मशसो’त्मुऩचमं प्राप्तभ ्इत्म ्अथि् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.२९ ॥

ऩदानन त्रीणण दत्तानन बूभेय ्भह्मं त्वमासुय ।

द्वाभमां िान्ता भही सवाि ततृीमभ ्उऩकल्ऩम ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भही त्वत-्स्वार्भकं स्थानभ ्॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.३० ॥

मावत ्तऩत्म ्असौ गोर्बय ्मावद् इन्दु् सहोडुर्ब् ।

मावद् वषिनत ऩजिन्मस ्तावती बूय ्इमं तव ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ असौ सूमि् ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.३१ ॥

ऩदैकेन भमािान्तो बूरोक् खं ददशस ्तनो् ।

स्वरोकस ्ते द्ववतीमेन ऩश्मतस ्ते स्वभ ्आत्भना ॥

श्रीधय् ॒ भमा आत्भनेत्म ्अन्वम् । व्मावऩनेत्म ्अथि् । खं च ददशश ्च । तनो् तन्वा । ते स्वं त्वदीमं सविस्वभ ्॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ स्वभ ्इनत बूय-्रोकादौ सवित्र मोज्मभ ्॥३१॥

ववश्वनाथ् ॒ तनोस ्तन्वा । स्वं तदीमं धनभ ्। आत्भना स्वरूऩेणैव न च त्रत्रवविभत्वभ ्अन्मदीमं स्वरूऩभ ्इनत बाव् । ऩदैकेन भमािान्त इनत ऩूवितो रोकारोकात ्ऩन्श्चभतो रोकारोक एकेनैव ऩदा भमािान्त् इत्म ्अथि् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.३२ ॥

प्रनतशु्रतभ ्अदातुस ्ते ननयमे वास इष्मते ।

ववश त्वं ननयमं तस्भाद् गुरणा चानुभोददत् ॥

श्रीधय् ॒ गुरणा शुिेणानुभोददत् सन ्॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ ननयमे ऩातार इत्म ्अथि् । अधो-गभन-साम्मात ्॥३२॥

ववश्वनाथ् ॒ तदहि भमा क्रकं कतिव्मभ ्? इनत चेत,् ननयमे वास् क्रिमताभ ्इनत तस्म धीयत्वं ननरऩाचध-बन्क्त-ननष्ठां च रोके ख्माऩनमतुभ ्प्रकटभ ्आह—प्रतीनत । ननयमे नयके गुरणा अनुभोददत इनत क्रकभ ्अहं मुक्तं ब्रवीम्म ्अमुक्तं वा ? इनत तत्त्वं स्व-गुरं ववद्वांसं शुिाचामिभ ्एव ऩषृ्ट्वेनत बाव् । वस्तुतस ्तु बक्ताबासस्मावऩ नयकासम्बवात,् प्रनतशु्रतभ ्अदातुय ्अवऩ ते ननयमे यरमोय ्ऐक्मात ्ननरमे भदीमे वैकुण्ठे एव वास इष्मते उचचतो बवनत । मद्मवऩ तदवऩ सम्प्रनत ननरमं भमा दीमभानं सुतराख्मं भदीम-स्थान-ववशेषं ववश, त्वद्-अचधकायान्ते एव वैकुण्ठे त्वां स्वासनमष्माभीनत बाव् । गुरणा शुिेणेनत मद्मवऩ त्वं स्व-

गुरं तं भद्-ववभुखं ऻात्वा सम्प्रत्म ्अवभन्मसे, तद् अवऩ स त्वद्-ववषमक-स्नेह-बयेणैव रुप्त-वववेको भभानतवप्रम एव भमावगत् । अतस ्तेन सहैव ववशेत्म ्अथि् ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.३३ ॥

वथृा भनोयथस ्तस्म दयू् स्वगि् ऩतत्म ्अध् ।

प्रनतशु्रतस्मादानेन मो’चथिनं ववप्ररम्बते ॥

श्रीधय् ॒ एवभ ्उक्ते’वऩ ननयम-ऩरयहायाथिं स्वगि-िंश-ऩरयहायाथिं च भनो-यथं कुविन्तं प्रत्माह, वथेृनत । म् प्रनतशु्रतस्मादानेन माचकं ववप्ररम्बते तस्म भनो-यथो वथैृव स्वगिश ्च तस्म दयू एव, स चाध् ऩतत्म ्एव ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩूवोक्तभ ्एव साभान्म-ननरूऩणेन दृढमनत—वथेृनत मुग्भकेन । तत्र “प्रनतशु्रतस्मादानेन मो’चथिनं ववप्ररम्बते” इनत ऩद्माधिं क्वचचन ्नान्स्त, क्रकन्तु स्वार्भ-सम्भतभ ्इनत रक्ष्मते, “च” इत्म ्अस्म वैमर्थ्माित ्॥३३॥

ववश्वनाथ् ॒ वथेृनत प्रकटाथि् स्ऩष्ट् । अचग्रभ-बगवद्-वाक्म-तत-्पर-दृष्ट्मा वस्त्व-्अथिश ्चैव व्माख्मामते, तस्म प्रर्सद्ध-भद्-बक्तस्म बवत इन्र-ऩदभ ्अध्मुऩष्मासभ ्इनत भनोयथो वथैृव मतस ्तत्तो वैकुण्ठ-स्थात ्सकाशात ्दयू् स्वगो’ध् ऩतनत । सम्प्रत्म ्अवऩ बवान ्सुतरं प्रस्थाप्मभानो’वऩ स्वगािद् ऊध्विभ ्अचधयोहर्स, सुतर-बोगस्म स्वगे’प्म ्अववद्मभानत्वाद् इनत बाव् । मो बवान ्स्व-देहात्भ-सविस्व-सभऩिणात ्प्रनतशु्रतस्म आ सम्मक् प्रकायतो दानेन भाभ ्अचथिनं ऩुरषाथि-चतुष्टमवन्तभ ्अवऩ ववशेषत् प्रकषेण रबते, त्वदीम-द्वायऩारो बूत्वा स्थास्माभीनत बाव् ॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२१.३४ ॥

ववप्ररर्ब्धो ददाभीनत त्वमाहं चार्ढम-भाननना ।

तद् व्मरीक-परं बुङ्खक्ष्व ननयमं कनतचचत ्सभा् ॥

श्रीधय् ॒ त्वमा चाहं ववप्ररर्ब्धस ्तस्भाद् व्मरीकस्मानतृस्म परं ननयमं बुङ्खक्ष्वेत्म ्अथि् ॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत् क्रकभ ्इनत चेत ्शू्रमताभ ्इत्म ्आह—ववप्ररर्ब्ध इनत । आर्ढमेभम् शिाददभमो’वऩ भाननना रोकैय ्दीमभान-संभानवता त्वमाहं मतो ववशेषत् प्रकषेण रर्ब्ध ,् तत ्तस्भात ्इनत ददार्भ । व्मरीकं ववगतारीकं भमा दीमभानत्वात ्ऩयभ-सत्मं परं मत्र तत ्ननरमं सुतर-सम्फन्न्ध सम्ऩदं कनतचचत ्सभा् संवत्सयान ्व्माप्म बुङ्खक्ष्व ततो’ष्टभे भन्वन्तये त्वाभ ्इन्र-ऩदं प्राऩय्म स्व-धाभ वैकुण्ठभ ्एव नेष्मे इनत बाव् ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

एकववशंो’ष्टभे’ध्माम् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

फर्र-ननग्रहो नाभैकववशंो’ध्माम् ।

॥ ८.२१ ॥

(८.२२)

अथ द्वाववशंो’ध्माम्

फर्र-भोऺणं नाभ

॥ ८.२२.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

एवं ववप्रकृतो याजन ्फर्रय ्बगवतासुय् ।

र्बद्मभानो’प्म ्अर्बन्नात्भा प्रत्माहाववक्रवं वच् ॥

श्रीधय् ॒

द्वाववशें तु प्रसन्न् सन ्प्रस्थाप्म सुतरं फर्रभ ्।

दत्त्वा वयान ्हरयय ्न्मूनं भत्वा तद्-द्वायऩो’बवत ्॥

सभवऩित-तनू-ववत्त ननभिराचर-बन्क्तत् ।

छर्रतो फर्रना चचतं्र स्वभ ्एवाऩिमद् अच्मुत् ॥

ववप्रकृतो’ऩकृत् र्बद्मभण् सत्त्वाच ्चाल्मभान् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

फर्र-प्रह्रादमोय ्ववन्द्मावर्र-ऩद्मजमोय ्अवऩ ।

सून्क्तय ्वयान ्अदाद् अस्भै द्वाववशें वरणाम्फुचध् ॥

फफन्ध कऩटी मस्भाद् फर्र ंननयघभ ्ईश्वय् ।

ततस ्तद्-द्वारय तत-्पे्रभ-ऩशैय ्फद्ध् सदावसत ्॥

एवभ ्अनेन प्रकायेण ववप्रकृतो’ऩकृत् र्बद्मभण् सत्त्वाच ्चाल्मभान् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२ ॥

श्री-फर्रय ्उवाच—

मद्म ्उत्तभश्रोक बवान ्भभेरयतं

वचो व्मरीकं सुय-वमि भन्मते ।

कयोम्म ्ऋतं तन ्न बवेत ्प्ररम्बनं

ऩदं ततृीमं कुर शीन्ष्णि भे ननजभ ्॥

श्रीधय् ॒ हे उत्तभ-श्रोकेनत कटाऺ् । भभ वच ईरयतं प्रनतशु्रतं न तावद् व्मरीकभ ्। त्वम कऩटेन वाभनतमा र्बक्षऺत्वा रूऩान्तयस्माववष्कृतत्वात ्। एवभ ्अवऩ मदद बवान ्व्मरीकं भन्मते, तथावऩ ऋतभ ्एवाहं कयोर्भ । भद्-उक्तं ववप्ररम्बनं न बवतु । भे शीन्ष्णि ननजं ततृीमं ऩदं कुर । न च द्वाभमां ववश्वं िान्तवतो भे तव र्शय् ऩाद-ऩमािप्तं न बवतीनत भन्मेथा् । ववत्तेन चेत ्ऩद-द्वमं जातं तहॊदभ ्अचधकभ ्एव स्मात ्। ववत्ताद् अवऩ ववत्तवतो’चधकत्वाद् इनत बाव् ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उत्तभ-श्रोकेनत स्व-प्रबौ स-नभोन्क्त् । स्वस्म वाभनस्म त्रत्रर्ब् ऩदै् ऩरयर्भतां बूर्भ ंर्बक्षऺत्वा स्वरूऩान्तयस्म त्रत्रवविम्म त्रत्रर्ब् ऩदै् प्रनतग्रहीतंु प्रमतभानस्म ननरोबस्म ववप्र-फटोस ्तव ननस्ऩहृत्वं व्मक्तीबूतभ ्इत्म ्एतां कीनति-सुधाभ ्एव ननयऩामं ऩामं ऩामभ ्एव बक्ता वमभ ्आनन्द-भत्ता बवाभ, मद् अहो रक्ष्भी-कान्तो’वऩ भां तावद् अनतयस्कभ ्अवऩ बूर्भ ंर्बऺसे । तत्रावऩ छरेनाचधक-न्जघृऺ ा तत्रावऩ फटु-वेशत्वेन फटु-जनानां कऩटभ ्अथि-स्ऩहृाभ ्अशान्न्तभ ्अप्राप्त्मा कोऩं, दातरय दण्डं च स्वाबाववक्रककं धभिभ ्अर्बव्मज्म तेषां ववडम्फनं, शास्त्रार्बऻानां भद्-गुरूणाभ ्अवऩ फुवद्ध-रोऩ् । स्व-कृऩा-ऩयभाणु-भात्र-ऩषृ्टेष्व ्इन्राददषु स्व-ऩऺत्व-व्मञ्ज्जना । स्व-कृऩाभतृ-भहोदचध-भध्म-भग्ने भनम ववऩऺत्व-व्मञ्ज्जनेत्म ्एवभ ्आदाम एव तवोत्तभा् श्रोका् कववर्ब् श्रोकैय ्गास्मन्त इनत बाव् ।

मदद बवान ्भद्-वचो व्मरीकं र्भर्थ्मा भन्मते इनत स्व-बक्तभ ्अन्मामेनावऩ न्जगीषुणा त्वमा तत ्स्व-बक्त-वचो र्भर्थ्मा कतुिभ ्अशक्मभ ्एवेनत बाव् । हे सुय-वमि ! सुयैय ्वयणीम ! तै्ररोक्मं

र्बक्षऺत्वा फरे् सकाशाद् आनीम अस्भभमं बोगाथिं देहीनत सुयैय ्भन्मे वयं प्राचथितो बवान ्अबूद् इनत बाव् । तद्-वच ऋतं सत्मं कयोर्भ । भद्-उक्तं दह प्ररम्बनं न बवेत ्। मथा स्व-चयण-पे्रभाभतृभ ्अददानस्म सुयै् स्तुतस्म तव वचस ्त्रत्रवगि-भात्र-प्रदामकत्वात ्सुय-प्ररम्बकभ ्इनत बाव् ।

भे शीन्ष्णि ननजं ततृीमं ऩदं कुर । न च द्वाभमां ववश्वं िान्तवतो भभ तव र्शय् ऩाद-ऩमािप्तं न बवतीनत भन्मेथा् । ववत्तेन चेत ्ऩद-द्वमं जातं तहॊदभ ्अचधकभ ्एव स्मात ्। ववत्ताद् अवऩ ववत्त-स्वार्भनो’चधकत्वाद् इनत बाव् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३ ॥

त्रफबेर्भ नाहं ननयमात ्ऩद-च्मुतो

न ऩाश-फन्धाद् व्मसनाद् दयुत्ममात ्।

नैवाथि-कृच्िाद् बवतो ववननग्रहाद्

असाधु-वादाद् बशृभ ्उद्ववजे मथा ॥

श्रीधय् ॒ ननु च,

आऩद्-अथे धनं यऺेद् दायान ्यऺेद् धनैय ्अवऩ ।

आत्भानं सततं यऺेद् दायैय ्अवऩ धनैय ्अवऩ ॥

इत्म-्आदद-वचनाद् आत्भ-बम-ऩरयहायाम सविस्वं त्मज्मते, त्वं तु कुतो बीत् सन्न ्आत्भानभ ्अऩिमस्मते ?

आह—त्रफबेभीनत । असाधु-वादाद् अऩकीतेय ्मथा’हं बशृभ ्उद्ववजे, ननयमाददभमो न तथा त्रफबेर्भ ॥३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु क्रकं वारण-ऩाश-फन्ध-बमात ्नयक-बमाद् वा आत्भानं दातुभ ्इच्छर्स ? इनत, तत्राह—

त्रफबेभीनत । अथि-कृच्िात ्रव्मोऩाजिन-कष्टात,् असाधु-वादाद् बगवद्-बक्ता ब्राह्भण-वञ्ज्चका बवन्न्त मथा फर्रय ्इनत वैष्णव-रोक-दषु्कीनति-वादात ्॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.४ ॥

ऩंुसां श्राघ्मतभं भन्मे दण्डभ ्अहित्तभावऩितभ ्।

मं न भाता वऩता िाता सुहृदश ्चाददशन्न्त दह ॥

श्रीधय् ॒ ननु भमा ननगहृीतत्वात ्तवाऩकीनतिय ्जातैव ? नैवेत्म ्आह—ऩंुसाभ ्इनत । अहित्तभैय ्अवऩितभ ्। मं दण्डं भात्रादमो’वऩ न ह्म ्आददशन्न्त नैवाऩिमन्न्त । दहतैवषणा त्वमा ननगहृीतो’हं श्राध्म एवास्भीनत बाव् ॥४॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩंुसाभ ्इनत । नाददशन्न्त न कुविन्न्त । भात्रादमो दह केवरभ ्ऐदहक-स्नेहा इनत बाव् । मद् वा, र्शयश-्चारने नञ ्। नाददशन्न्त आ-ददशन्त्म ्एवेत्म ्अथि् ॥४॥

ववश्वनाथ् ॒ ननु भमा ननग्रहात ्तव दषु्कीनतिय ्जामते वा ? इनत, तत्राह—ऩंुसाभ ्इनत । दहतैवषत्वात ्दण्डमन्तो’वऩ भात्रादमो मं दण्डभ ्आ सम्मक् प्रकायेण न ददशन्न्त न ददनत, भात्रादमो ऐदहक-दहतैवषणो’हित्तभास ्तु ऩायरौक्रकक-दहतैवषणो भात-ृकोदटभमो’प्म ्अनतवत्सरा इनत बाव् ॥४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.५ ॥

त्वं नूनभ ्असुयाणां न् ऩयोऺ् ऩयभो गुर् ।

मो नो’नेक-भदान्धानां वविंशं चऺुय ्आददशत ्॥

श्रीधय् ॒ नन्व ्अहं देवानां दहतैषी, नासुयाणाभ ्? तत्राह—त्वं नूनभ ्इनत । ऩायोक्ष्म् शतु्र-च्छरेन वतिभान् ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नन्व ्अहं देवानां दहतैषी प्रर्सद्धो, नासुयाणाभ ्? तत्राह—त्वभ ्इनत । गुर-दहत-कायी ऩयोऺ् । शतु्र-च्छरेन वतिभानत्वाद् इनत बाव् । प्रत्मऺ-दहत-कारयत्वाद् अवऩ ऩयोऺ-दहत-कारयत्वं प्रत्मचधक-सूचकभ ्, अत एव ऩयभो देवानाभ ्अन्त्व ्अऩयभ ,् तत-्कार्भतैश्वमि-प्रदत्तेन वास्तव-दहतैवषत्वाबावाद् इनत बाव् । अस्भाकं तु त्वं वास्त्व-दहत-कृद् एवेत्म ्आह—म इनत चऺुय ्इनत देवानां त्व ्आध्माभ ्इनत बाव् । आददशद् इनत प्रथभ-ऩुरष आषि् ॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.६-७ ॥

मन्स्भन ्वैयानुफन्धेन व्मूढेन ववफुधेतया् ।

फहवो रेर्बये र्सवद्ध ंमाभ ्उ हैकान्त-मोचगन् ॥

तेनाहं ननगहृीतो’न्स्भ बवता बूरय-कभिणा ।

फद्धश ्च वारणै् ऩाशैय ्नानतव्रीडे न च व्मथे ॥

श्रीधय् ॒ शतु्रत्वं ऩुनय ्बक्तान ्इवास्भान ्अनुग्रहीतुभ ्एवेत्म ्आह—मन्स्भन्न ्इनत । उ अहो । ह प्रर्सद्धभ ्॥६॥ अतो नात्र भभ उज्जा, नावऩ दु् खभ ्इत्म ्आह—तेन गुरणा बवता ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भादृशानां त्वद्-एकान्त-बक्तानां खरु का वाताि ? मे ऩुनय ्असुयास ्त्वनम वैयभ ्अनुफध्नन्न्त,

तेष्व ्अवऩ तव तावद् अरौक्रकक्म ्एव दमा, इत्म ्आह—मन्स्भन्न ्इनत । तेन गुरणा बूरय-कभिणेनत भन-्ननग्रहस ्ते फहु-कामिथाथि् । तथा दह—क्रकन्ञ्ज्चन-्भात्री भे व्रीडा उत्ऩद्मते सा खरु भे चचत्त-शुद्ध्म-्अबावाद् एवेनत बाव् ॥६-७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.८ ॥

वऩताभहो भे बवदीम-सम्भत ्

प्रह्राद आववष्कृत-साधु-वाद् ।

बवद्-ववऩऺेण ववचचत्र-वैशसं

सम्प्रावऩतस ्त्वं ऩयभ् स्व-वऩत्रा ॥

श्रीधय् ॒ क्रकं च, मो’मं दण्ड-रूऩो भभानुग्रहस ्त्वमा कृत् स तु त्वद्-बक्त-ऩौत्रत्वेन, न त्व ्अहभ ्अनुग्रहस्म ऩात्रभ ्इत्म-्आशमेनाह—वऩताभह इनत । बवदीमानां संभत् । मत आववष्कृत् साधु-वादो मस्म । त्वभ ्एव ऩयभ आश्रमो मस्म स् । अतो बवतो ववऩऺेण ववद्ववषा दहयान्मकर्शऩुना ववचचतं्र वैशसं दहसंां संप्रावऩतो’वऩ देहादीनाभ ्असायतां ननन्श्चत्म, अकुतो-बमं धु्रवं च बवत् ऩाद-ऩद्मभ ्एव प्रऩेदे । अथ तस्भाद् अहभ ्अवऩ दैवेन तस्मैव बाग्मेन तवान्न्तकं नीत इनत चतुणािभ ्अन्वम् ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ वऩताभह इनत चतुष्कभ ्॥८॥

ववश्वनाथ् ॒ अस्भत-्कुर-दैवतत्वेनैव त्वद्-दण्डो भभावश्म् सह्म एव त्वभ ्अवऩ भद्-बक्त-ऩौत्रो’मभ ्इनत फुद्ध्मैव भनम न्स्नह्मसीत्म ्आह—वऩताभह इनत । बवद्-ववऩऺेण दहयण्मकर्शऩुणा ववचचतं्र ववऩन्त्तं प्रावऩत् प्रावऩतो’वऩ ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.९ ॥

क्रकभ ्आत्भनानेन जहानत मो’न्तत्

क्रकं रयक्थ-हायै् स्वजनाख्म-दस्मुर्ब् ।

क्रकं जाममा संसनृत-हेतु-बूतमा

भत्मिस्म गेहै् क्रकभ ्इहामुषो व्मम् ॥

श्रीधय् ॒ अन्तत आमुषो’न्ते । रयक्थ-हायै् ऩुतै्र् । इह गेहेषु केवरभ ्आमुषो व्मम एव न तु सुखं क्रकन्ञ्ज्चत ्॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननु सो’वऩ वऩतयभ ्अनुऩेक्ष्म क्रकभ ्इनत भां प्रऩेदे, तत्राह—क्रकभ ्इनत द्वाभमाभ ्। आत्भना देहेन । रयक्थं त्वत-्सेवाथिकभ ्अवऩ धनं हयन्तीनत तै् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१० ॥

इत्थं स ननन्श्चत्म वऩताभहो भहान ्

अगाध-फोधो बवत् ऩाद-ऩद्मभ ्।

धु्रवं प्रऩेदे ह्म ्अकुतोबमं जनाद्

बीत् स्वऩऺ-ऺऩणस्म सत्तभ ॥

श्रीधय् ॒ स प्रर्सद्धो भहान ्। स्व-ऩऺं दैत्म-कुरं ऺऩमतीनत तस्मावऩ ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ जनाद् दैत्मादद-दजुिन-सङ्खगाद् बीत् । आत्भ-रयऩो् आत्भ-रयऩुत्वेन िान्त्मा प्रतीमभानस्माऩीत्म ्अथि् । दैवेन श्री-प्रह्राद-ऩौत्रत्व-प्राऩकेण बाग्मेन ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ स्व-ऩऺं दैत्म-कुरं ऺऩमतीनत तस्म ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.११ ॥

अथाहभ ्अप्म ्आत्भ-रयऩोस ्तवान्न्तकं

दैवेन नीत् प्रसबं त्मान्जत-श्री् ।

इदं कृतान्तान्न्तक-वनति जीववतं

ममाधु्रवं स्तर्ब्ध-भनतय ्न फुध्मते ॥

श्रीधय् ॒ प्रसबं फरात ्त्मन्जतां श्रीय ्मस्म । ममा चश्रमा स्तर्ब्ध-भनत् सन ्ऩुभान ्इदं जीववतभ ्अधु्रवं न फुध्मते । कथं-बूतभ ्? कृतान्तस्मान्न्तक-वनति भतृ्मो् सन्न्नदहतभ ्॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आत्भ-रयऩोय ्इनत व्माज-स्तुत्मैवोन्क्त् । वस्तुतस ्तु आत्भन् ऩयभ-वप्रम-सुहृद् । मद् वा, आत्भन् स्थूर-सूक्ष्भ-देह-द्वमस्म रयऩोय ्नाशकस्म भोऺ-प्रदस्म इत्म ्अथि् । मद् वा, आत्भनो भद्-अहङ्खकायस्म शत्रोस ्त्वमाद्म भभ त्रत्रबुवनाधीशत्वाहङ्खकाय-भहा-योग् साधु नार्शत इत्म ्अथि् । दैवेन प्रह्राद-ऩौत्रत्व-प्राऩकेन बाग्मेन ममा चश्रमा ध्वस्त-फुवद्धय ्अमं भर-्रऺणो जन इदं जीववतभ ्अधु्रवं न फुध्मत इत्म ्अतो धन्वन्तरयभ ्इव भत-्सवि-योग-चचक्रकत्सकं त्वाभ ्अहं बाग्मेन प्राप्त इनत बाव् ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१२ ॥

श्री-शुक उवाच—

तस्मेत्थं बाषभाणस्म प्रह्रादो बगवत-्वप्रम् ।

आजगाभ कुर-शे्रष्ठ याका-ऩनतय ्इवोन्त्थत् ॥

श्रीधय् ॒ याका-ऩनत् ऩूणेन्दु् ॥१२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१३ ॥

तभ ्इन्रसेन् स्व-वऩताभहं चश्रमा

ववयाजभानं नर्रनामतेऺणभ ्।

प्रांशंु वऩशङ्खगाम्फयभ ्अञ्ज्जन-न्त्वषं

प्ररम्फ-फाहंु शुबगषिबभ ्ऐऺत ॥

श्रीधय् ॒ अञ्ज्जन-न्त्वषं श्माभभ ्॥१३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सुबग-षिबं सवि-रोक-वप्रमभ ्॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१४ ॥

तस्भै फर्रय ्वारण-ऩाश-मन्न्त्रत ्

सभहिणं नोऩजहाय ऩूविवत ्।

ननाभ भूध्नािशु्र-ववरोर-रोचन ्

स-व्रीड-नीचीन-भुखो फबूव ह ॥

श्रीधय् ॒ स्व-कृताहङ्खकायादद-रूऩाऩयाध-स्भयणेन स-व्रीडं नीचीनभ ्अधो-भुखं मस्म स् ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ स-व्रीडेनत । भहद्-दशिने सनत तद्-अऻातस्मावऩ ननज-कुवतृ्तस्म भनर्स सङ्खकोचावहत्वात ्॥१४॥

ववश्वनाथ् ॒ अऩयाधं ववना कथं फन्धनभ ्इत्म ्अऩयाध-रऺणस्म प्रह्राद-दृष्टत्वात ्स-व्रीडभ ्। मद् वा, प्रह्रादात ्सदैव र्शक्षऺतस्म ननयर्बभानत्व-रऺणस्म धभिस्म बूर्भ-दान-प्रस्तावे सहसा ववस्भयणात ्तद्-दशिने सनत स-व्रीडभ ्। स-व्रीडत्वाद् एव नीचीनं भुखं मस्म स् ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१५ ॥

स तत्र हासीनभ ्उदीक्ष्म सत-्ऩनत ं

हरयं सुनन्दाद्म-्अनुगैय ्उऩार्सतभ ्।

उऩेत्म बूभौ र्शयसा भहा-भना

ननाभ भूध्नाि ऩुरकाशु्र-ववक्रव् ॥

श्रीधय् ॒ र्शयसा नभन्न ्एवोऩेत्म भूध्नाि ननाभ । फरेस ्तत-्कृतभ ्अनुग्रहं दृष्ट्वा ऩुरकैय ्अशु्रर्बश ्च ववक्रवो ववह्वर् ॥१५॥

िभ-सन्दबि् ॒ स तत्र हासीनभ ्इनत वाभन-रूऩेण ऩुनय ्अवर्शष्ट-तत-्सङ्खकल्ऩ-प्राप्तमे न्मामे प्रवतृ्तत्वात ्॥१५॥

ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१६ ॥

श्री-प्रह्राद उवाच—

त्वमैव दत्तं ऩदभ ्ऐन्रभ ्ऊन्जितं

हृतं तद् एवाद्म तथैव शोबनभ ्।

भन्मे भहान ्अस्म कृतो ह्म ्अनुग्रहो

वविंर्शतो मच ्निम आत्भ-भोहनात ्॥

श्रीधय् ॒ त्वमैवेनत । न ह्म ्ऐन्रं ऩदभ ्एतदीमं त्वमाऩहृतं, क्रकन्तु स्वीमभ ्एव ऩुन् स्वी-कृतं, तच ्च शोबनभ ्एव कृतभ ्। तत्र हेतु ,् भन्म इनत । मद् मस्भाच ्िीय ्एव मद् आत्भ-भोहनं तस्भाद् वविंर्शत् ॥१६॥

िभ-सन्दबि् ॒ त्वमैवेनत । मद्म ्अस्भान ्भहानुग्रहाद् आत्भना सुबग-रूऩ-गुण-मुक्तेन स्वेन मन ्भोहनं वशीकाय ,् तस्भाद् एव हेतो् चश्रमो वविंर्शत्, न तु फरात,् न च दोष-भम-श्री-ननहयेण ऩूविक-िभेणेत्म ्अथि् ॥१६॥

ववश्वनाथ् ॒ त्वमैवेनत । न ह्म ्ऐन्रं ऩदभ ्एतदीमं त्वमाऩहृतं, क्रकन्तु स्वीमभ ्एव ऩुन् स्वीकृतं, तच ्च शोबनभ ्एव कृतभ ्। मत् संमतो’वऩ जन्, तत ्तस्मां सम्ऩदद सत्मां क आत्भनो गनतस ्तत्त्वं मथावद् ववचष्टे ? नो को’ऩीत्म ्अथि् । न च अत्र तव दत्ताऩहाय-रऺणो दोषो’वऩ स्नेहेन ऩुत्र-हस्ते दत्तस्मावऩ भोदकादेय ्अदहताशङ्खकमा ऩुनय ्अन्च्छद्म नीतवत् वऩतुय ्मथा तथेत्म ्अथि् ॥१६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१७ ॥

ममा दह ववद्वान ्अवऩ भुह्मते मतस ्

तत ्को ववचष्टे गनतभ ्आत्भनो मथा ।

तस्भै नभस ्ते जगद्-ईश्वयाम वै

नायामणामाणखर-रोक-साक्षऺणे ॥

श्रीधय् ॒ भोहनत्वभ ्एवाह—ममा चश्रमा ववद्वान ्अवऩ मत् संमतो’वऩ भुह्मनत, तत ्तस्मां सत्मां को’न्म् ऩुभान ्आत्भनो गनत ंतत्त्वं मथावद् ववचष्टे ऩश्मनत । तस्भै भहा-कारणणकाम ॥१७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩूवि-श्रोकस्म टीका रष्टव्मा.

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१८ ॥

श्री-शुक उवाच—

तस्मानुशणृ्वतो याजन ्प्रह्रादस्म कृताञ्ज्जरे् ।

दहयण्मगबो बगवान ्उवाच भधुसूदनभ ्॥

श्रीधय् ॒ तस्म प्रह्रादस्मानुशणृ्वत उवाचेनत । क्रकन्ञ्ज्चद् वक्तंु प्रवतृ्त इत्म ्अथि् ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ उवाचेनत । क्रकन्ञ्ज्चद् वक्तंु प्रवतृ्त इत्म ्अथि् ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.१९ ॥

फदं्ध वीक्ष्म ऩनत ंसाध्वी तत-्ऩत्नी बम-ववह्वरा ।

प्राञ्ज्जर्र् प्रणतोऩेन्रं फबाषे’वाङ्ख-भुखी नऩृ ॥

श्रीधय् ॒ तदैव ववन्ध्मावर्रय ्अवऩ वक्तंु प्रवतृ्ता, तां च संभानमन ्दहयण्मगबि् ऺणं तूष्णीं न्स्थत् । अतस ्तस्मा एव वाक्मं प्रथभभ ्अवतायमनत—फदं्ध वीक्ष्मेनत ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तदैव ववन्ध्मावर्रय ्अवऩ वक्तंु प्रवतृ्ता, तां च संभानमन ्दहयण्मगबि् ऺणं तूष्णीं न्स्थत् । अतस ्तस्मा एव वाक्मं प्रथभभ ्अवतायमनत—फदं्ध वीक्ष्मेनत । बम-ववह्वरा बगवत्म ्अऩयाध-बम-व्मग्रा अवाङ्ख-भुखी स्त्री-स्वबावान ्नीचीन-वदना ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२० ॥

श्री-ववन्ध्मावर्रय ्उवाच—

िीडाथिभ ्आत्भन इदं त्रत्र-जगत ्कृतं ते

स्वाम्मं तु तत्र कुचधमो’ऩय ईश कुमुि् ।

कतुि् प्रबोस ्तव क्रकभ ्अस्मत आवहन्न्त

त्मक्त-दह्रमस ्त्वद्-अवयोवऩत-कतृि-वादा् ॥

श्रीधय् ॒ त्रत्र-जगत् कतुि् प्रबो् ऩारकस्मास्मत् संहतुिश ्चेश्वयस्म तवान्मे क्रकभ ्आवहन्न्त, क्रकं सभऩिमन्न्त ? त्वमावयोवऩत् कतृि-वाद् कतािय् स्वतन्त्रा वमभ ्इनत वाद-भात्रभ ्अवऩ मेषां ते ।

अमं बाव्—रोक-त्रमं भमावऩितं ततृीम-ऩादाम देहं सभप्मि प्रनतशु्रतभ ्ऋतं कयोभीनत देहादेषु स्वाम्म-्आववष्कायेण बु्रवन्न ्अमं कुफुवद्धय ्ननरिज्जश ्च, मतस ्त्वभ ्एव सविस्मावऩ स्वाभी, अतो भन्द-फुवद्धभ ्एनं केवरं कृऩमा ववभुच्म ऩारमेनत ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ते त्वमा, कुचधमो फर्र-प्रबतृम् । कतुि् स्रष्टु् प्रबो् ऩारनमतु् अस्मत् संहतुिश ्च तवेनत चतुर्थ्म ्ि-अथे षष््म् । एनत बाव्॒ाम तुभमं क्रकं वस्तु आवहन्न्त ददनत । अहन्तास्ऩद-भभतास्ऩद-वस्तूनां भध्मे कन्स्भन ्वस्तुनन स्वाम्मं वतिते मत ्ततृीम-ऩादाम प्रनतशु्रतभ ्अभतंृ कयोभीनत उक्त्वा स्व-देहं दातुभ ्इच्छन्न्त, त्मक्त-दह्रम् त्रत्रबुवनस्म देहस्म च त्वत-्सषृ्टत्वात ्त्वदीमभ ्एवेदं सविं तुभमं दत्त्वा स्वकीनति-चचकीषिवो रज्जाभ ्अवऩ क्रकं त्मक्तवन्त् ? इत्म ्अथि् । अत एवैते भहोन्भाद-योग-ग्रस्तास ्त्वमा सद्-वैद्मेन कृऩमा साधु चचक्रकन्त्सता इत्म ्आह—अवयोवऩतो’त्मूध्विभ ्आयोहन्न ्अवऩ सहसैवावयोदहत् त्रत्रबुवन-ऩारन-कताियो वमभ ्इनत र्भर्थ्माहङ्खकाय-भूरक् कतृि-वादो मेषां तेषां ते तस्भाद् अऩयाचधनो’स्म फन्धनभ ्उचचतभ ्एवेनत बाव् ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२१ ॥

श्री-ब्रह्भोवाच—

बूत-बावन बूतेश देव-देव जगन्भम ।

भुञ्ज्चैनं हृत-सविस्वं नामभ ्अहिनत ननग्रहभ ्॥

श्रीधय् ॒ तद् एवं प्रह्रादस्म ववन्ध्मावरेश ्च ऩयभाथोक्त्मा प्रसन्नो हरय ,् ब्रह्भा तु रोक-दृष्ट्मैव ववऻाऩमनत—बूत-बावनेनत त्रत्रर्ब् ॥२१॥

िभ-सन्दबि् ॒ आत्भीमत्वेन श्री-प्रह्राद-ववन्ध्मावल्मौ तावत ्तद्-अवऻा-गबिभ ्एव ननवेददतवत्मौ । श्री-ब्रह्भा तु तद्-बक्त-ऩऺऩातेन फर्र-ऩऺभ ्एव गहृीत्वा स-ववनोदं ननवेदमनत—बूतेनत ॥२१॥

ववश्वनाथ् ॒ तद् एवं प्रह्रादस्म ववन्ध्मावरेश ्च ऩयभाथोक्त्मा प्रसाददतभ ्एव बगवन्तं ब्रह्भा रोक-तत्त्व-दृष्ट्मैव प्रसादमनत—बूतेनत ॥२१॥

[अत्रानुरूऩाथिकं ६.११.२३, १०.८८.८ ऩद्म-द्वमं रष्टव्मभ.्]

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२२ ॥

कृत्स्ना ते’नेन दत्ता बूय ्रोका् कभािन्जिताश ्च मे ।

ननवेददतं च सविस्वभ ्आत्भाववक्रवमा चधमा ॥

श्रीधय् ॒ ननग्रहान ्अहित्वे हेतु्—कृत्स्नेनत । सविस्वभ ्एवाह—आत्भेनत ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ते तुभमभ ्आत्भा स्व-देहश ्च ननवेददत् ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२३ ॥

मत-्ऩादमोय ्अशठ-धी् सर्ररं प्रदाम

दवूािङ्खकुयैय ्अवऩ ववधाम सतीं सऩमािभ ्।

अप्म ्उत्तभां गनतभ ्असौ बजते त्रत्र-रोकीभ ्

दाश्वान ्अववक्रव-भना् कथभ ्आनतिभ ्ऋच्छेत ्॥

श्रीधय् ॒ तद् एव कैभुत्म-न्मामेनाह । मस्म तव ऩादमो् सर्रर-भात्रभ ्अवऩ प्रदाम सवो’वऩ जन उत्तभां गनत ंप्राप्नोनत, तस्भै तुभमभ ्असौ फर्रस ्त्रत्र-रोकीं दाश्वान ्दत्तवान ्स आनतिं कथं प्राप्नुमात ्? ॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ननग्रहानहित्वं कैभुत्म-न्मामेनाह—मद् इनत । असौ सवो’वऩ जन उत्तभां गनत ंवैकुण्ठ-प्रान्प्तं बजनत । फर्रस ्तु त्रत्र-रोकीं दाश्वान ्दत्तवान ्कथभ ्आनतिं प्राप्नुमात ्? ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२४ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

ब्रह्भन ्मभ ्अनुगहृ्णार्भ तद्-ववशो ववधुनोम्म ्अहभ ्।

मन-्भद् ऩुरष् स्तर्ब्धो रोकं भां चावभन्मते ॥

श्रीधय् ॒ तस्म ववशो’थािन ्। नन्व ्अथािऩहाय् को’मभ ्अनुग्रह् ? तत्राह—मन ्भद् मैय ्अथैय ्भदो मस्म स् । अत एव स्तर्ब्धो’नम्र् सन ्। भद-स्तम्ब-हेतूनाभ ्अथािनाभ ्अऩहाय एवानुग्रह इत्म ्अथि् ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तस्म ववशो धनानन । नन्व ्धनाऩहाय् को’मभ ्अनुग्रह् ? तत्राह—मन ्भद् मैय ्अथैय ्भदो मस्म स् ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२५ ॥

मदा कदाचचज ्जीवात्भा संसयन ्ननज-कभिर्ब् ।

नाना-मोननष्व ्अनीशो’मं ऩौरषीं गनतभ ्आव्रजेत ्॥

श्रीधय् ॒ दरुिबं ऩुरष-जन्भ कथन्ञ्ज्चर ्रर्ब्धवतो जीवस्म जन्भादद-ननर्भत्तो गवो भहा-हानन-कय ,् तस्म च नाशो भद्-अनुग्रहाद् एवेत्म ्आह, मदेनत द्वाभमाभ ्। अनीश् ऩय-तन्त्र् सन्न्नजै् कभिर्बय ्नाना-मोननषु कृर्भ-कीटकाददषु संसयन ्॥२५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न च सविस्मैवानुग्राह-जीवस्म धनानन हयार्भ कस्मचचन ्न हयार्भ च कस्भैचचद् अनतशमेन ददार्भ च भद्-अनुग्रहस्म रोकैय ्अतक्मित्वाद् ववववध-जातीमत्वाद् अतो जीवेषु भद्-अनुग्रह-रऺणं शणृ्व ्इत्म ्आह—मदेनत नाना-मोननषु कृर्भ-कीटाददष्व ्अवऩ अनीश् ऩय-तन्त्र् संसयन्न ्एव मदा कदाचचद् एव ऩौरषीं गनत ंभनुष्म-जन्भ प्राप्नुमात ्॥२५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२६ ॥

जन्भ-कभि-वमो-रूऩ-ववद्मैश्वमि-धनाददर्ब् ।

मद्म ्अस्म न बवेत ्स्तम्बस ्तत्रामं भद्-अनुग्रह् ॥

श्रीधय् ॒ तत्र ऩौरष्मां गतौ जन्भाददर्बय ्अवऩ मस्म मदद स्तम्बो न बवेत,् तह्म ्ि अमं भद्-अनुग्रह एव ॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ श्री-प्रान्प्तय ्द्ववधा—कभािददना, बगवद्-अनुग्रहेण च । तत्र ब्रह्भन्न ्इत्म-्आददना कभि-प्राप्तामा एव चश्रमो दोषो वणणित् । भद्-दत्तामास ्तु नास्त्म ्एव स इत्म ्आह—जन्भेनत । अत् सुतराचधऩत्मेन ऩुन् स्वगािचधऩत्मेन च न भदो बववतेनत बाव् ॥२६॥

ववश्वनाथ् ॒ तत्र ऩौरष्माङ्खगतौ जन्भाददर्बय ्मदद िंशो’वहेरनादद-हेतुय ्गवो न बवेत ्तदा तत्र ऩंुर्स भद्-अनुग्रहो’मं ऩूवोक्तात ्धन-हयण-रऺणाद् अन्मो’नुभेम इत्म ्अथि् । तस्म धनाददकं नावऩ हयार्भ अऩहायकत्वाबावाद् इनत बाव् ॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२७ ॥

भान-स्तम्ब-ननर्भत्तानां जन्भादीनां सभन्तत् ।

सवि-शे्रम्-प्रतीऩानां हन्त भुह्मेन ्न भत-्ऩय् ॥

श्रीधय् ॒ कथं तदहि धु्रवाददभमो’थि-संऩदो ददार्स ? इनत चेत,् तत्राह—भान एव स्तम्बो’नम्रता, तस्म ननर्भत्त-बूतानां सभन्तत् सविश् सवि-शे्रम् प्रनतकूरानं जन्भादीनां सत्त्वे’वऩ, जन्भाददर्बय ्इनत वा । हन्तेनत खेदे ।

हे ब्रह्भन,् भत-्ऩयो न भुह्मेत ्। अतो बक्तस्मेच्छमा सम्ऩदो’वऩ ददार्भ । अबक्तस ्तु भुह्मेद् इनत तद्-अऩहाय-रूऩभ ्एव तस्मानुग्रहं कयोभीनत बाव् ॥२७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ क्रकं च, भानो गविस ्तद्-ववशेष् स्तम्बो’नम्रता, तमोय ्ननर्भत्त-बूतानां जन्भादीनां न भुह्मेत ्। नान्ग्नस ्त्व ्अप्मनत काष्ठानाभ ्इनतवत ्षष्ठी । तैय ्जन्भाददर्बय ्न भुह्मेद् इत्म ्अथि् । सभन्तत् सविथैव हन्त आश्चमिभ ्एतद् इनत ऩद-द्वम-प्रमोगात ्ऩूविवत ्मदद शर्ब्द-प्रमोगाच ्च कदाचचद् अवऩ न भुह्मेद् इनत स च भत-्ऩयो भद्-एकान्त-बक्त एवात्मन्न्तको भद्-अनुग्रहवान ्एव ऩूवोक्ताद् अवऩ र्शष्मत एव तादृग्भमो धु्रवादद-बक्तेभम् सम्ऩदो ददाम्म ्एवेनत बाव् । कभि-जन्मा दह सम्ऩद् अनथि-कारयणी ताभ ्एव प्रथभानुकम्प्म बक्तस्म बगवान ्हयनत, न तु स्व-दत्ताभ ्इनत केचचत ्। स्व-बक्त-पे्रभ-वधिन-चतुयस्म हयेय ्नामभ ्अवऩ ननमभ् । ऩाण्डवादाव ्अवऩ सम्ऩद्-अऩहाय-दशिनाद् इत्म ्अऩये ॥२७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२८ ॥

एष दानव-दैत्मानाभ ्अग्रनी् कीनति-वधिन् ।

अजैषीद् अजमां भामां सीदन्न ्अवऩ न भुह्मनत ॥

श्रीधय् ॒ अस्म चेदानीं भत-्ऩयत्वाद् अन्मैय ्दषु्प्राऩभ ्अवऩ दास्माभीनत वक्तंु तस्म भोहाबावभ ्आह, एष त्रत्रर्ब् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नन्व ्आस्ताभ ्एतत ्प्रस्तुतो फर्रय ्अमं तव कीदृशानुग्रहवान ्बक्तो मस्म सम्ऩदो हयर्स ?

इनत तत्राह—एष इनत । अजैषीत ्न तु जेष्मनत जमतीनत वा प्रमुक्तभ ्। तेन ऩूविभ ्एव भामां न्जतवतो’स्म स्तम्बादमो भानमका् कुत् सम्बवेमुय ्मन ्ननवतिनाथिं भमा धनैश्वमि-हयणं कामिभ ्इनत द्मोनततभ ्। सीदन्न ्अवऩ न भुह्मतीनत सम्ऩनभय ्अभुह्मन्न ्अवऩ जनो ववऩत-्प्रान्प्त-ऺणे वैक्रव्मान ्भुह्मन्न ्एव दृष्ट इनत बाव् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.२९-३० ॥

ऺीण-रयक्थश ्च्मुत् स्थानात ्क्षऺप्तो फद्धश ्च शतु्रर्ब् ।

ऻानतर्बश ्च ऩरयत्मक्तो मातनाभ ्अनुमावऩत् ॥

गुरणा बन्त्सित् शप्तो जहौ सत्मं न सुव्रत् ।

छरैय ्उक्तो भमा धभो नामं त्मजनत सत्म-वाक् ॥

श्रीधय् ॒ न ह्म ्एतन्स्भन ्कुरे कन्श्चन ्नन्सत्त्व् कृऩण् ऩुभान ्[बा.ऩु. ८.१९.३] इत्म-्आददना छरैय ्एव भमा धभि उक्त्, तथावऩ तं धभि-भमं न त्मजनत, अत् सत्म-वाक् ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अमं तु भमावऩ ववऩत-्र्सन्धु-भध्मे ननक्षऺप्तो’वऩ न भुह्मतीनत क्रकं वक्तव्मं स्व-ननष्ठा-रेशभ ्अवऩ न त्मजतीत्म ्आह—ऺीणेनत । न ह्म ्एतन्स्भन ्कुरे कन्श्चन ्नन्सत्त्व् कृऩण् ऩुभान ्[बा.ऩु. ८.१९.३] इत्म-्आददना भमा प्रथभतश ्छन्नैय ्एव प्रामेणाधभो’वऩ धभि उक्त्, तथैवान्ते,

ववप्ररर्ब्धो ददाभीनत त्वमाहं चार्ढम-भाननना ।

तद् व्मरीक-परं बुङ्खक्ष्व ननयमं कनतचचत ्सभा् ॥ [बा.ऩु. ८.२०.३४]

इत्म ्अनेन धभो’प्म ्अधभि उक्त् । तद् अप्म ्अमं सत्म-वाक् सत्मं न त्मजनत । अन्मस ्त्व ्एवंववधे’थे शठे शा्मं प्रकुवॉतेनत नीत्मा शा्मभ ्एव कुमाित ्। तस्भान ्भमा बक्त-वत्सरेनावऩ कृतभ ्एतस्मैतादृश-कदथिनं स्व-बन्क्त-ननष्ठा-नन्सीभ-धैमािदद-गुण-प्रख्माऩनाथिभ ्एवेनत बाव् ॥३०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३१ ॥

एष भे प्रावऩत् स्थानं दषु्प्राऩभ ्अभयैय ्अवऩ ।

सावणेय ्अन्तयस्मामं बववतेन्रो भद्-आश्रम् ॥

श्रीधय् ॒ भे भम । अहभ ्एवाश्रम् ऩारको मस्म स् ॥३१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न चास्म सम्ऩदो हयाभीनत त्वमा ऻेमभ ्इत्म ्आह—एष इनत । अभयैय ्दषु्प्राऩभ ्इनत इन्र-ऩदात ्स्वगािद् अवऩ सुतरस्माचधक्मं तदानीभ ्एवाभतंु श्री-कृष्ण-दत्त-श्रीदाभ-धाभवद् इनत ऻेमभ ्। न चेन्रं ऩदं त्व ्अस्म गतभ ्इनत भन्तव्मभ ्इत्म ्आह—सावणेय ्इनत । न च तद् अवऩ तत्रावऩ देवा इभं कदथिनमष्मन्तीनत वाच्मभ ्। भद्-आश्रम् अहभ ्अस्म द्वाय-ऩारो बूत्वा जाग्रद् एव स्थास्माभीनत बाव् ॥३१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३२ ॥

तावत ्सुतरभ ्अध्मास्तां ववश्वकभि-ववननर्भितभ ्।

मद् आधमो व्माधमश ्च क्रभस ्तन्रा ऩयाबव् ।

नोऩसगाि ननवसतां सम्बवन्न्त भभेऺमा ॥

श्रीधय् ॒ “स्थानं प्रावऩत्” इनत मद् उक्तं तद् एव स्थानभ ्आह—तावत ्सावणणि-भन्व-्अन्तय-ऩमिन्तं सुतरभ ्अध्मास्ताभ ्। अचधवसत्व ्इत्म ्अथि् । मद् मन्स्भन ्वसताभ ्आध्मादमो भभेऺमा न संबवन्न्त ॥३२॥

िभ-सन्दबि् ॒ तन्रेत्म ्अत्र तन्त्रीनत क्वचचत ्। उणादाव ्ई-प्रत्ममो’मभ ्॥३२॥

ववश्वनाथ् ॒ ववश्वकभिणो ववशेषेण स्वगॉमाभयावती-ऩुयाद् अनतवैर्शष्ट्मेन ननर्भितभ ्इनत बगवद्-अर्बप्रामेण तत-्ऺणाद् एव तत ्ततो’चधकं जातभ ्इनत बाव् । मत ्मत्र ॥३२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३३ ॥

इन्रसेन भहायाज मादह बो बरभ ्अस्तु ते ।

सुतरं स्वचगिर्ब् प्रार्थ्मिं ऻानतर्ब् ऩरयवारयत् ॥

श्रीधय् ॒ एवं ब्रह्भाणं प्रत्मुक्त्वा करणा-ऩय-वश् साऺाद् फर्र ंप्रत्माह—इन्रसेनेनत चतुर्बि् ॥३३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ एवं ब्रह्भाणं प्रत्मुक्त्वा साऺाद् फर्रभ ्आह—इन्रसेनेनत । भहायाजेनत तव भहायाजत्वं नाऩमानत, मत् स्वचगिर्ब् प्रार्थ्मिभ ्एव, न तु रभमभ ्॥३३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३४ ॥

न त्वाभ ्अर्बबववष्मन्न्त रोकेशा् क्रकभ ्उताऩये ।

त्वच-्छासनानतगान ्दैत्मांश ्चिं भे सूदनमष्मनत ॥

श्रीधय् ॒ त्वच-्छषनभ ्अनतगच्छन्त्म ्अनतवतिन्त इनत तथा तान ्॥३४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सूदनमष्मनत खण्डनमष्मनत ॥३४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३५ ॥

यक्षऺष्मे सवितो’हं त्वां सानुगं सऩरयच्छदभ ्।

सदा सन्न्नदहतं वीय तत्र भां रक्ष्मते बवान ्॥

श्रीधय् ॒ तथावऩ बगवद्-ववमोगात ्तद् अननच्छन्तं प्रत्माह—सदेनत ॥३५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न च भद्-ववयह-दु् खभ ्इत्म ्आह—सदा सन्न्नदहतभ ्इनत ॥३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२२.३६ ॥

तत्र दानव-दैत्मानां सङ्खगात ्ते बाव आसुय् ।

दृष्ट्वा भद्-अनुबावं वै सद्म् कुण्ठो ववनङ्खक्ष्मनत ॥

श्रीधय् ॒ सङ्खगात ्म आसुयो बाव ,् स ववनङ्खक्ष्मनत ॥३६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दु् सङ्खगाच ्च भा बैषीय ्इत्म ्आह—तते्रनत । त्वादृश-बक्त-सङ्खगाद् दषु्टा अवऩ र्शष्टा बवन्तीनत बाव् ॥३६॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

द्वाववशंश ्चाष्टभ-स्कन्धे सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

फर्र-भोऺणं नाभ

द्वाववशंो’ध्माम् ।

॥ ८.२२ ॥

(८.२३)

अथ त्रमोववशंो’ध्माम्

वर्र-वाभन-चरयतं

॥ ८.२३.१ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्उक्तवन्तं ऩुरषं ऩुयातनं

भहानुबावो’णखर-साधु-सम्भत् ।

फद्धाञ्ज्जर्रय ्फाष्ऩ-कराकुरेऺणो

बक्त्म-्उत्करो गद्गदमा चगयाब्रवीत ्॥

श्रीधय् ॒

त्रमोववशें फरौ माते सुतरं स-वऩताभहे ।

उऩेन्रेण ददवं गत्वा ऩूविवन ्भोदते हरय् ॥

फाष्ऩस्म करार्बय ्त्रफन्दरु्बय ्आकुरे ईऺणे मस्म । बक्त्मा उद्गर उत्कण्ठ् ॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒

प्रवेर्शतस्म सुतरं द्वाय-ऩारो’बवद् फरे् ।

त्रमोववशें ददवीन्रं चोऩेन्र् सन ्ऩमिऩारमत ्॥

तद् एव दह त्वन-्भून्ध्नि ततृीमं ऩदं ववन्मस्म त्रत्रबुवनेन सह त्वाभ ्अवऩ प्रनतगहृ्णार्भ, सवि एते रोकास ्त्वां दत्त-प्रनतशु्रतं जानन्त्व ्इत्म ्उक्तवन्तभ ्अत एव शु्रनतय ्अवऩ—इदं ववष्णुय ्ववचिभे ते्रधा ननदधे ऩदभ ्इनत । उद्गर उद्फाष्ऩो गरो मस्म स् ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.२ ॥

श्री-फर्रय ्उवाच—

अहो प्रणाभाम कृत् सभुद्मभ ्

प्रऩन्न-बक्ताथि-ववधौ सभादहत् ।

मर ्रोक-ऩारैस ्त्वद्-अनुग्रहो’भयैय ्

अरर्ब्ध-ऩूवो’ऩसदे’सुये’वऩित् ॥

श्रीधय् ॒ अहो त्वत-्प्रणाभ-भदहभा, मद्-अथिं कृत् सभुद्मभ एव प्रऩन्नानां बक्तानां मो’थिस ्तस्म ववधाव ्अबक्ते’वऩ तस्म संऩादने सभादहतो’प्रभत्त् न्स्थत् । कुत् ? मद् मेनोद्मभेन रोक-ऩारैय ्अभयै् सत्त्व-प्रधानैय ्अप्म ्अरर्ब्ध-ऩूविस ्त्वद्-अनुग्रहोऩसदे नीचे याजसे भय्म ्अवऩित् । अमं बाव ,् ऩयभेश्वयाम तुभमभ ्अहं वयाकस ्त्रत्र-रोकीं दत्तवान ्इत्म ्एतद् आस्ताभ,् प्रणाभो’वऩ न सम्मक् कृत् । क्रकन्तु तद् अथिभ ्उद्मभ-भातं्र कृतं, तेन च कभि-तऩो-दानादद-कोदटर्बय ्अप्म ्अरभमस ्त्वद्-अनुग्रह् सऩाददत् अहो त्वत-्प्रणाभ-प्रबवाश ्चमिभ ्इनत ॥२॥

िभ-सन्दबि् ॒ फद्धाञ्ज्जर्रत्वानन्तयं, ऩदं ततृीमं कुर शीन्ष्णि भे ननजभ ्[बा.ऩु. ८.२२.२] इनत प्राचीन-तन-्ननवेदनानुसायेण तच-्छीन्ष्णि ऩदे कृते ऩयभानन्देन ननवेदमनत—अहो इनत । अत एव शु्रतौ, इदं ववष्णुय ्ववचिभे ते्रधा ननदधे ऩदभ ्[ऋ.वे. १.२२.१७] इनत । मेन केनचचत ्प्रणाभाम कृत् सभुद्मभो’वऩ प्रऩन्नानां ऩयभानन्द-मुक्तानां बक्तानां बजतां म् ऩुरषाथि् , तस्म ववधाने ननर्भत्ते सभादहत् सावधानो बवनत । तद् एव िभात ्ऩमिवसाममतीत्म ्अथि् ।

तद् एतद् अहो इत्म ्आश्चमे । इदं तु ततो’प्म ्आश्चमिभ ्इत्म ्आह—मद् मत ्त्व ्अनुग्रहस ्तत ्त्वमा भय्म ्अऩसदे स्व-मशो-र्रप्समा तादृश-प्रनतऻादद-धाष्ट्िमाद् अनतनीचे जात्माप्म ्असुये’वऩित् । स खल्व ्अभयैय ्भतृ्मुभ ्अनतिान्तैय ्जीवन्भुक्तैय ्अप्म ्अरर्ब्ध-ऩूवि इत्म ्अथि् । मद् इत्म ्अत्र तद् इनत च, सुऩां सुरुक् [ऩा. १.१.३९] इत्म ्आददना सुफ-्रुक् छान्दस् ॥२॥

ववश्वनाथ् ॒ प्रणाभाथिं कृत उद्मभो’वऩ प्रऩन्न-बक्तानां वान्ञ्ज्छत-ऩूयणे सभादहत् सभथो बवेद् इत्म ्अद्मैवावगतभ ्। त्वत-्सविस्वभ ्अऩहतुिं ववष्णुय ्अमभ ्आगत् इनत गुयोय ्भुखात ्मदैव त्वाभ ्अहभ ्अऻार्सषं, तदैव त्वत-्प्रणभाथिभ ्उद्मभ एव कृत ,् क्रकन्तु असुयाणां तस्म च गुयोय ्बमाद् एव प्रणाभो न कृत् । हन्त हन्त स एवोद्मभ इदं परं परनत स्भ, क्रकभ ्इत्म ्आह—मद् मस्भार ्रोक-ऩारैय ्अभयै् सत्त्व-प्रधानैय ्अवऩ अरर्ब्ध-ऩूविस ्त्वद्-अनुग्रह् भून्ध्नि चयणाऩिण-रऺणो अऩसदे नीचे याजसे भय्म ्अवऩित् ॥२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.३ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्उक्त्वा हरयभ ्आनत्म ब्रह्भाणं सबवं तत् ।

वववेश सुतरं प्रीतो फर्रय ्भुक्त् सहासुयै् ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भुक्तो नाग-ऩाशात ्॥३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.४ ॥

एवभ ्इन्राम बगवान ्प्रत्मानीम त्रत्रववष्टऩभ ्।

ऩूयनमत्वाददते् काभभ ्अशासत ्सकरं जगत ्॥

श्रीधय् ॒ अशासद् उऩेन्र् सन ्ऩारमामास ॥४॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.५ ॥

रर्ब्ध-प्रसादं ननभुिक्तं ऩौतं्र वंश-धयं फर्रभ ्।

ननशाम्म बन्क्त-प्रवण् प्रह्राद इदभ ्अब्रवीत ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सभासेन फर्र-शिमो् सुतर-स्वगि-प्रवेशभ ्उक्त्वा व्मासेनाह रर्ब्धेनत । फन्धान ्भुक्तभ ्॥५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.६ ॥

श्री-प्रह्राद उवाच—

नेभं ववरयञ्ज्चो रबते प्रसादं

न श्रीय ्न शवि् क्रकभ ्उताऩये’न्मे ।

मन ्नो’सुयाणाभ ्अर्स दगुि-ऩारो

ववश्वार्बवन्द्मैय ्अर्बवन्न्दताङ्खनर् ॥

श्रीधय् ॒ दगुि-ऩारो’र्स, यक्षऺष्मे सवितो’हं त्वाभ ्[बा.ऩु. ८.२२.३५] इत्म ्उक्तत्वात ्॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ अमोग्मे’वऩ भादृशे मो’मं प्रसाद्, तस्म कायणं नाभ बवत् करणा-भमत्वभ ्एव नान्मद् इनत वक्तंु तस्म ऩयभत्वं दशिमनत । तत्र मथा कन्श्चन ्ननजेश्वयं प्रनत वदनत ऩुत्राद् अवऩ भनम तव वात्सल्मभ ्इनत, तथैव ऩयभ-बक्तान ्अप्म ्उन्ल्रख्म ननवेदमनत—नेभभ ्इनत । इभभ ्अथिं स्ऩष्टमनत—मन ्न इनत । अत एव ऩयभ-बन्क्त-तत्त्वं ननणेष्मभाणेन श्री-शुक-देवेन नेभं ववरयञ्ज्च [बा.ऩु. १०.९.२०] इत्म-्आददकं मद् वक्ष्मते, तत-्तुल्मता नात्र भन्तव्मा । मो’मं बगवान ्अत्र फन्धक्, स तु तत्र स्वमभ ्एव फद्ध इनत दह तद्-वशीकाये भहान ्एव बेद् ॥६॥ [प्रीनत-सन्दबि १७५]

ववश्वनाथ् ॒ दगुि-ऩारो’र्स, यक्षऺष्मे सवितो’हं त्वाभ ्[बा.ऩु. ८.२२.३५] इत्म ्उक्ते् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.७ ॥

मत-्ऩाद-ऩद्म-भकयन्द-ननषेवणेन

ब्रह्भादम् शयणदाश्नुवते ववबूती् ।

कस्भाद् वमं कुसतृम् खर-मोनमस ्ते

दाक्षऺण्म-दृन्ष्ट-ऩदवीं बवत् प्रणीता् ॥

श्रीधय् ॒ हे शयणद ! आश्रम-प्रद ! मे कुसतृमो दवुृित्ता् खर-मोनम उग्र-जातमश ्च, ते वमं तस्म बवतो दाक्षऺण्म-दृष्टे् ऩदवीं कस्भाद् धेतो् प्रणीता् ? फहु-भानेन चचत्तानुवतिनं दाक्षऺण्मं, तेन मा दृन्ष्टस ्तद्-ववषमतां प्रावऩता् ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ अथ कायणान्तयाबावं दशिमनत—मत-्ऩादेनत । ववबूती् प्राधान्मेन ता एव, न त्व ्एतादृशं प्रसादभ ्॥७॥

ववश्वनाथ् ॒ हे शयणद ! आश्रम-प्रद ! ववबूती् सम्ऩद एव, न त्व ्एतावन्तं प्रसादभ ्। कुसतृमो दवुृित्ता् । फहु-भानेन चचत्तानुवतिनं दाक्षऺण्मं, तेन मा दृन्ष्टस ्तद्-ववषमतां प्रावऩता् । जात्मैव ते प्रर्सद्धा वमं ननग्राह्मा् कथभ ्एतावद् अनुग्रह-बाजनान्म ्अबूभेत्म ्अथि् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.८ ॥

चचतं्र तवेदहतभ ्अहो’र्भत-मोगभामा-

रीरा-ववसषृ्ट-बुवनस्म ववशायदस्म ।

सवाित्भन् सभ-दृशो’ववषभ् स्वबावो

बक्त-वप्रमो मद् अर्स कल्ऩतर-स्वबाव् ॥

श्रीधय् ॒ बक्त-वप्रमत्वाद् इनत चेत,् तह्म ्ि एवं तवेदहतभ ्। अहो चचत्रभ ्! क्रकं तत ्? सवाित्भन् सभ-दृशश ्च स्व-बावो ववषभ ्इनत मत ्। सवाित्भत्वे चचत्र-चरयतत्वे हेतु ,् अर्भताचचन्त्म मोग-भामा तस्मा रीरा तमा

ववसषृ्टानन ववयचचतानन बुवनानन मेन तस्म । अहो इत्म ्अत्र सन्न्धय ्आषि् । सभ-दृक्त्वे हेतु ,् ववशायदस्म सवि-ऻस्म । अथ वा बक्त-वप्रमत्वे’वऩ तव वैषम्मं नास्त्म ्एव । मत् कल्ऩतर-स्वबाव् सन ्बक्त-वप्रमो’र्स । न दह कल्ऩतरय ्आचश्रतानाभ ्एव काभान ्ऩूयमन्न ्अवऩ ववषभो बवतीत्म ्अथि् ॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न केवरं भादृश-बक्त एव तवैतादृशत्वं मुक्त्म-्अतीतं, क्रकन्तु बक्त-जने’वऩ तथैवेनत । तद् एव स्थाऩमनत—चचत्रभ ्इनत । मत ्त्वं बक्त-वप्रमो’र्स, सो’वऩ सभ-दृशस ्तव स्वबावो’ववषभ्, ववषभो न बवनत । तत्र हेतु-गबिं ववशेषण—ंकल्ऩ-तर-स्वबाव इनत । तस्भाद् ववषभ-स्वबावतमा प्रतीते’वऩ त्वय्म ्अवैषम्मभ ्इत्म ्अतीव चचत्रभ ्इनत ।

मद् वा, ऩयत्रावऩ कल्ऩ-वृऺ ादद-रऺणे सभान एवाश्रमणीमे वस्तुनन बक्त-ऩऺऩात-रूऩ-वैषम्म-दशिनात ्तद् वैषम्मभ ्अवऩ सभस्मैव स्वबाव इनत रर्ब्धे, तद् अऩरयहामिभ ्एवेनत र्सद्धान्तनमतव्मभ ्। ततश ्च ववषभ-स्वबाव इत्म ्एव व्माख्मेमभ ्। तथा ऩूवित्रावऩ न तस्म [बा.ऩु. १०.३८.२२] इत्म ्आदौ, बक्तान ्बजत इनत वैषम्म एव मोजनीमभ ्इनत । वस्तुतस ्तु श्री-बगवत्म ्अचचन्त्मैश्वमिभ ्एव भुख्म् तद्-अववयोधे हेतु् । मद् उक्तं मद् उक्तभ—्नभो नभस ्ते’स्त्व ्ऋषबाम सात्वताभ ्[बा.ऩु. २.४.१४] इत्म ्आदौ द्ववतीमस्म चतुथे टीकामाभ ्। तद् एवं वैषम्म-प्रतीताव ्अप्म ्अदोषत्वामाचचन्त्मभ ्ऐश्वमिभ ्आहेनत । तद् उक्तं श्री-बीष्भेण—

सवाित्भन् सभदृशो ह्म ्अद्वमस्मानहङ्खकृते् ।

तत-्कृतं भनत-वैषम्मं ननयवद्मस्म न क्वचचत ्॥

तथाप्म ्एकान्त-बक्तेषु ऩश्म बूऩानुकन्म्ऩतभ ्।

मन ्भे’संूस ्त्मजत् साऺात ्कृष्णो दशिनभ ्आगत् ॥ [बा.ऩु. १.९.२१-२२] इनत ।

स्वमं श्री-बगवता च सभो’हं सवि-बूतेषु [गीता ९.२९] इनत । अथवा सभ-दृशस ्तव ववषभ-स्वबावो मस ्तद् अहो चचत्रभ ्अतीवाश्चमिभ ्इत्म ्अथि् । वैषम्मभ ्एवाह—“बक्त-वप्रमो मद् अर्स” इनत । सभ-दृक्त्वे हेतुत्वेन त्रत्रधा ऩूणित्वं वदन ्क्रिमा-शक्तौ तावद् आह—अर्भता अनन्ता मा मोगभामा स्वरूऩ-शन्क्तस ्तस्मा मा रीरा मादृन्च्छक-क्रिमा-वनृ्त्तस ्तादृश-वतृ्त्म-्आबास-रूऩा भामा-शन्क्तस ्तमा ववशेषेण सषृ्टानन बुवनानन अनन्तानन ब्रह्भाण्डानन मेन तस्म ।

ऻान-शक्ताव ्आह—ववशायदस्मेनत । स्वरूऩे’प्म ्आह—सवाित्भन इनत सवि-भूर-स्वरूऩस्म । नन्व ्एवं स्वबाव् कल्ऩ-तरय ्अवऩ दृश्मते ? तत्राह—कल्ऩ-तयोय ्अवऩ स्वबावो मस्भात ्तथा-ववध इत्म ्अहो चचत्रभ ्एवेत्म ्अथि् ॥८॥ [ऩयभात्भ-सन्दबि ९३]

ववश्वनाथ् ॒ न केवरं भादृश-बक्तेष्व ्एव तवैतावान ्अनुग्रह ,् क्रकन्तु बक्त-भाते्रषु मेषु केष्व ्अऩीत्म ्आह—चचत्रभ ्इनत हे अर्भत-मोग अऩरयर्भत-मोगैश्वमि, तवेदहतं चरयत्रभ ्अहो चचत्रभ ्अत्माश्चमिं मुक्त्म-्अतीतभ ्इत्म ्अथि् । क्रकं तच ्चचत्रभ ्? सभदृशो’वऩ तव ववषभ-स्वबाव इनत मत,् क्रकं भे सभदृक्त्व-रऺणभ ्? तत्राह—भामामा् स्वीम-भामा-शक्तेय ्रीरमा ववसषृ्टानन बुवनानन मेन तस्म सवि-स्रष्टुय ्इत्म ्अथि् । ववशायदस्म सवािर्बऻस्म सवाित्भन् सवेषां चेतनमतुभ ्, तेन सवेषां तव सजृ्मत्वात ्अर्बऻेमत्वात ्चेतनमतव्मत्वाच ्च सवेषु तव सभदृक्त्वभ ्एव दृष्टभ ्इत्म ्अथि् ।

क्रकं भे वैषम्मं दृष्टभ ्? तत्राह—बक्त-वप्रमो मद् असीनत । तेषु सषृ्टेषु भध्मे मे बक्ता ,् तेष्व ्एव प्रीणार्स,

नान्मेष्व ्इनत मत,् एतद् एव वैषम्मभ ्इत्म ्अथि् । तदहि क्रकं भभैष दोष एव स्थाप्मते ? न दह न दह, क्रकन्तु भहा-गुण एवेत्म ्आह—कल्ऩ-तर-स्वबाव इनत । कल्ऩ-तरय ्मथा आचश्रतानाभ ्एव काभं ऩूयमनत, न त्व ्अनाचश्रतानां, तथैव त्वं बक्तेष्व ्इनत बजनवत्त्व-भात्र एव तव प्रीनतय ्इनत । वस्तुतस ्ते साम्मभ ्एवामातभ ्। मद् उक्तं—

सभो’हं सवि-बूतेषु न भे द्वेष्मो’न्स्त न वप्रम् ।

मे बजन्न्त तु भां बक्त्मा भनम ते तेषु चाप्म ्अहभ ्॥ [गीता ९.२९] इनत ॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.९ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

वत्स प्रह्राद बरं ते प्रमादह सुतरारमभ ्।

भोदभान् स्व-ऩौते्रण ऻातीनां सुखभ ्आवह ॥

न कतभेन व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१० ॥

ननत्मं रष्टार्स भां तत्र गदा-ऩाणणभ ्अवन्स्थतभ ्।

भद्-दशिन-भहाह्राद- ध्वस्त-कभि-ननफन्धन् ॥

श्रीधय् ॒ भद्-दशिनेन मो भहाह्रादस ्तेन ध्वस्तं कभि-ननफन्धनभ ्अऻानं मस्म ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ ऩूविभ ्एव भद्-दशिनेत्म-्आदद स्वरूऩस ्त्वभ ्, इतस ्तु तत्र ननत्मभ ्एव भां रष्टासीत्म ्अथि् ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ कभि-फन्धन-रऺण् संसायस ्तु भत-्प्रथभ-दशिनाह्रादानतशम-ऺण एव ऩूविभ ्एव ध्वस्त इत्म ्आह—भद्-दशिनेनत ॥१०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.११-१२ ॥

श्री-शुक उवाच—

आऻां बगवतो याजन ्प्रह्रादो फर्रना सह ।

फाढभ ्इत्म ्अभर-प्रऻो भूध्न्म ्ि आधाम कृताञ्ज्जर्र् ॥

ऩरयिम्मादद-ऩुरषं सवािसुय-चभूऩनत् ।

प्रणतस ्तद्-अनुऻात् प्रवववेश भहा-त्रफरभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१३ ॥

अथाहोशनसं याजन ्हरयय ्नायामणो’न्न्तके ।

आसीनभ ्ऋन्त्वजां भध्मे सदर्स ब्रह्भ-वाददनाभ ्॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ हरय् फरे् सम्फन्धेन तस्माऩयाध-दोषं हयतीनत हरय् ॥१३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१४ ॥

ब्रह्भन ्सन्तनु र्शष्मस्म कभि-न्च्छरं ववतन्वत् ।

मत ्तत ्कभिसु वैषम्मं ब्रह्भ-दृष्टं सभं बवेत ्॥

श्रीधय् ॒ कभि ववतन्वत् र्शष्मस्म मच ्नछरभ ्अन्तयं न्मूनं जातं, तत ्सन्तनु ववस्तायम सन्धत्स्व । मजभानं ववना कथं सन्धातव्मभ ्इनत न वाच्मभ ्इत्म ्आह—मत ्तद् इनत । ब्रह्भ-दृष्टं ब्राह्भणैय ्दृष्टभ ्एव सभं बवेत ्। क्रकं ऩुनय ्अनुन्ष्ठतभ ्? इत्म ्अथि् ॥१४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कभि ववतन्वत् र्शष्मस्म मच ्नछरभ ्अन्तयं शून्मं जातं, तत ्सन्तनु ववस्तायम सन्धत्स्व । मजभानं ववना कथं सन्धातव्मभ ्इनत न वाच्मभ ्इत्म ्आह—मत ्तद् इनत । ब्रह्भ-दृष्टं ब्राह्भणैय ्दृष्टभ ्एव स्वमं बवेत,् क्रकं ऩुनय ्अनुन्ष्ठतभ ्? इत्म ्अथि् ॥१४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१५ ॥

श्री-शुि उवाच—

कुतस ्तत-्कभि-वैषम्मं’मस्म कभेश्वयो बवान ्।

मऻेशो मऻ-ऩुरष् सवि-बावेन ऩून्जत् ॥

श्रीधय् ॒ बवान ्मस्म सवेणावऩ बावेन वस्तु-भाते्रण ऩून्जतस ्तस्म कभिसु कुतो वैषम्मभ ्? कथं-बूत् ?

कभिणाभ ्ईश्वय् प्रवतिक् । मऻेशो मऻ-पर-द् मऻ-भमश ्च ऩुरष् ॥१५॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१६ ॥

भन्त्रतस ्तन्त्रतश ्नछरं देश-काराहि-वस्तुत् ।

सविं कयोनत ननन्श्छरभ ्अनुसङ्खकीतिनं तव ॥

श्रीधय् ॒ आस्तां तावत ्ऩूजा । मस्भान ्भन्त्रत् स्वयादद-िंशेन, तन्त्रतो व्मुत्िभाददना, देशत् कारतश ्च,

अहित् ऩात्रत्, वस्तुतश ्च दक्षऺणाददना मच ्नछरं न्मूनं तत ्सविं तव नाभानुकीतिन-भात्रभ ्एव ननन्श्छरं कयोतीनत ॥१६॥

सनातन् (हरय-बन्क्त-ववरास ११.३७६)॒ भन्त्रत् स्वयादद-िंशेन, तन्त्रत् व्मुत्िभाददना, देशत् कारतश ्च अहित् ऩात्रत् अशौचाददना । वस्तुतश ्च दक्षऺणाददना, मच ्नछरं न्मूनं, तत ्सविं तव नाभ-सङ्खकीतिनभ ्एव ननन्श्छरं कयोनत, रयक्तं ऩूयमनत, अचधक-परं च जनमतीत्म ्अथि् ॥१६॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१७ ॥

तथावऩ वदतो बूभन ्करयष्माम्म ्अनुशासनभ ्।

एतच ्िेम् ऩयं ऩंुसां मत ्तवाऻानुऩारनभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१८ ॥

श्री-शुक उवाच—

प्रनतनन्द्म हयेय ्आऻाभ ्उशना बगवान ्इनत ।

मऻ-न्च्छरं सभाधत्त फरेय ्ववप्रवषिर्ब् सह ॥

श्रीधय् ॒ हयेय ्आऻां प्रनतनन्द्म फरेय ्मऻ-न्च्छरं सभाधत्त सन्दधे । ऩाठान्तये सभाधाम तद्-आऻां संऩाददतवान ्इनत शेष् ॥१८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ सभाधत्त सन्दधे । सभाधामेनत ऩाठे ताभ ्आऻां संऩाददतवान ्इनत शेष् ॥१८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.१९-२१ ॥

एवं फरेय ्भहीं याजन ्र्बक्षऺत्वा वाभनो हरय् ।

ददौ िाते्र भहेन्राम त्रत्रददवं मत ्ऩयैय ्हृतभ ्॥

प्रजाऩनत-ऩनतय ्ब्रह्भा देववषि-वऩत-ृबूर्भऩै् ।

दऺ-बगृ्व-्अङ्खचगयो-भुख्मै् कुभायेण बवेन च ॥

कश्मऩस्माददते् प्रीत्मै सवि-बूत-बवाम च ।

रोकानां रोक-ऩारानाभ ्अकयोद् वाभनं ऩनतभ ्॥

श्रीधय् ॒ देवाश ्च ऋषमश ्च बूर्भ-ऩाश ्च भनवस ्तै् सदहत् ॥२०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ बूर्भऩा भनव् ॥२०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.२२-२३ ॥

वेदानां सवि-देवानां धभिस्म मशस् चश्रम् ।

भङ्खगरानां व्रतानां च कल्ऩं स्वगािऩवगिमो् ॥

उऩेन्रं कल्ऩमां चिे ऩनत ंसवि-ववबूतमे ।

तदा सवािणण बूतानन बशंृ भुभुददये नऩृ ॥

श्रीधय् ॒ ननु रोकादीनां ऩनतय ्इन्रो’स्त्म ्एव, सत्मभ,् तथावऩ वेदादीनां कल्ऩं ऩारने दऺं वाभनभ ्उऩेन्रं कल्ऩमां चिे ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ कल्ऩं ऩारने सभथिभ ्॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.२४ ॥

ततस ्त्व ्इन्र् ऩुयस्कृत्म देव-मानेन वाभनभ ्।

रोक-ऩारैय ्ददवं ननन्मे ब्रह्भणा चानुभोददत् ॥

श्रीधय् ॒ देव-मानेन भागेण, ववभानेनेनत वा ॥२४॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩुयस्कृत्वानघ्मि-वस्त्रारङ्खकायाददर्ब् संभान्म देव-मानेन ववभानेन देव-भागेण वा ॥२४॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.२५-२७ ॥

प्राप्म त्रत्र-बुवनं चेन्र उऩेन्र-बुज-ऩार्रत् ।

चश्रमा ऩयभमा जुष्टो भुभुदे गत-साध्वस् ॥

ब्रह्भा शवि् कुभायश ्च बगृ्व-्आद्मा भुनमो नऩृ ।

वऩतय् सवि-बूतानन र्सद्धा वैभाननकाश ्च मे ॥

सुभहत ्कभि तद् ववष्णोय ्गामन्त् ऩयभ ्अभतुभ ्।

चधष्ण्मानन स्वानन ते जग्भुय ्अददनत ंच शशंर्सये ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.२८ ॥

सविभ ्एतन ्भमाख्मातं बवत् कुर-नन्दन ।

उरिभस्म चरयतं श्रोतॄणाभ ्अघ-भोचनभ ्॥

श्रीधय् ॒ एतच ्चरयतभ ्आख्मातभ ्इनत ववशेषोक्त्मा’न्मान्म ्अवऩ सन्तीत्म ्उक्तभ ्॥२८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.२९ ॥

ऩायं भदहम्न उरवविभतो गणृानो

म् ऩाचथिवानन ववभभे स यजांर्स भत्मि् ।

क्रकं जामभान उत जात उऩैनत भत्मि

इत्म ्आह भन्त्र-दृग ्ऋवष् ऩुरषस्म मस्म ॥

श्रीधय् ॒ तानन तदहि नन्शेषाणण वणिनीमानीत्म ्अऩेऺामाभ ्आह—ऩायभ ्इनत । उर फहुधा वविभतो ववष्णोय ्भदहम्न् ऩायं मो गणृानो बवनत, स भत्मि् ऩाचथिवानन यजांस्म ्अवऩ ववभभे गणणतवान ्। मथा ऩाचथिव-ऩयभाणु-गणनभ ्अशक्मं, तथा ववष्णोय ्गुण-गणनभ ्अप्म ्अशक्मभ ्इत्म ्अथि् । तथा च भन्त्र्—ववष्णोय ्नु कं वीमिणण [ना.ता.उ. १.४.४] इनत । एतद् एव भन्त्रान्तयाथिं सूचमन्न ्आह—मस्म ऩुरषस्म ऩूणि-भदहम्न् ऩायं भन्त्र-दृग ्ऋवषय ्वर्सष्ठ इनत । एवभ ्आह—कथभ ्? क्रकं जामभानो वा उऩैनत ? न को’ऩीनत वदन्न ्अनन्तत्वेनैवाहेत्म ्अथि् । तथा च भन्त्र्—न ते ववष्णो जामभानो न जातो देव भदहम्न् ऩयभ ्अन्तभ ्आऩ [ऋ.वे. ७.९९.२] इनत ॥२९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ एतत ्उरिभस्म चरयतं सविं भमा आ ईषद् एव आख्मातं, सविस्मैवाद्म-्अन्त-भध्म-बागस्माल्ऩभ,् अल्ऩभ ्उक्तभ ्इत्म ्अथि् । नन्व ्एतत ्कृतष्टभतंृ नन्शेषभ ्एव वणिनमतुभ ्अहिसीनत, अत आह—ऩायभ ्इनत । उरिभस्म भदहम्न् ऩायं गणृानो बवनत, स भत्मि् ऩाचथिवानन यजांर्स ववभभे । मथैव ऩाचथिव-ऩयभाणु-गणनभ ्अशक्मं, तथैव ववष्णोय ्गुण-गणनभ ्अऩीत्म ्अथि् । मस्म ऩुरषस्म ऩूणिस्म

भदहम्न् ऩायं क्रकं जामभानो भत्मि् , उत जातो वा उऩैनत, न को’ऩीत्म ्अथि् । इनत भन्त्र-दृग-्वर्शष्ठ-ऋवषय ्आह, तथा च भन्त्र्—ववष्णोय ्नु कं वीमिणण प्रावोचभ ्[ना.ता.उ. १.४.४] इत्म-्आदद । भन्त्रान्तयं च—न ते ववष्णो जामभानो न जातो देव भदहम्न् ऩयभ ्अन्तभ ्आऩ [ऋ.वे. ७.९९.२] इनत ॥२९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.३० ॥

म इदं देव-देवस्म हयेय ्अभतु-कभिण् ।

अवतायानुचरयतं शणृ्वन ्मानत ऩयां गनतभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ ् म इदं शणृ्वन ्बवनत, स ऩयां गनत ंमानत ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२३.३१ ॥

क्रिमभाणे कभिणीदं दैवे वऩ्मे’थ भानुषे ।

मत्र मत्रानुकीत्मेत तत ्तेषां सुकृतं ववदु् ॥

श्रीधय् ॒ सुकृतं मथावत ्कृतं ववदु् ॥३१॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभस्म त्रमोववशं् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्माभ ्अष्टभ-स्कन्धे

फर्र-वाभन-चरयतं

त्रमोववशंो’ध्माम् ।

॥ ८.२३ ॥

(८.२४)

अथ चतुवविंशो’ध्माम्

भत्स्मावताय-चरयतभ ्

॥ ८.२४.१ ॥

श्री-याजोवाच—

बगवन ्िोतुभ ्इच्छार्भ हयेय ्अभतु-कभिण् ।

अवताय-कथाभ ्आद्मां भामा-भत्स्म-ववडम्फनभ ्॥

श्रीधय् ॒

चतुवविंशे प्रसङ्खगेन भत्स्म-रूऩस्म शङ्खिचगण् ।

रीरोच्मते मत् सत्मव्रत-यऺा भहाणिवे ॥

तनंु तनंु ववदश्मािदौ ननजैश्वमि-ननदशिनात ्।

भत्स्मं ऩचृ्छनत ऩरृ्थ्वीशो रीरमा वाभनोऩभभ ्॥

भाममा भत्स्म-ववडम्फनं भत्स्म-रूऩानुकयणं मस्मां ननरूप्मते ताभ ्॥१॥

िभ-सन्दबि् ॒ बगवन्न ्इनत तै् । तत्र ननरूप्मत इत्म ्अध्माहायेणैव व्माख्मेमं, न तु ववग्रहेण, मतो ननरूप्मत इत्म ्अचधकोक्ते् । साऩेऺत्वाद् फहुव्रीह्म-्असम्बव् ॥१॥

ववश्वनाथ् ॒

चतुवविंशे भत्स्म-रूऩी प्राह सत्मव्रतं हरय् ।

खेल्न-भहाणिवे तेन स्तुतस ्तत्त्वोऩदेशक् ॥

वाभनस्म ववमद्-व्मावऩ ववृद्ध-चयणायववन्दत् स्भनृतभ ्।

आरूढो भत्स्म-रूऩी स ऩचृ््मते बूबतृा हरय् ॥

स्वीचिे रीरमा माच्ञां कभिस्व ्अनतजुगुन्प्सतभ ्।

तथा भत्स्मं वऩुय ्दधे्र जानतष्व ्अनतजुगुन्प्सतभ ्॥

अत् प्रासङ्खचगकी भत्स्मावतायस्म कथा मथा ।

तथैवागे्रतनी सत्मव्रतस्मैव प्रसङ्खगत् ॥

भामा-भत्स्मस्म भानमक-भत्स्मस्म ववडम्फनभ ्अनुकयणं मस्मां तां स तु स्वमभ ्अभानमक-भत्स्मस्म एवेत्म ्अथि् । स्वस्मारौक्रककै् प्रबावै् भानमक-भत्स्मस्म नतयस्कायो वा ॥१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२-३ ॥

मद्-अथिभ ्अदधाद् रूऩं भात्स्मं रोक-जुगुन्प्सतभ ्।

तभ्-प्रकृनत-दभुिषिं कभि-ग्रस्त इवेश्वय् ॥

एतन ्नो बगवन ्सविं मथावद् वक्तुभ ्अहिर्स ।

उत्तभश्रोक-चरयतं सवि-रोक-सुखावहभ ्॥

श्रीधय् ॒ ननु कस्भाद् अकस्भाद् एव भत्स्मावताय-श्रवणेच्छा, श्री-वाभन-सादृश्माद् इत्म ्आह—तद् अथिभ ्इनत द्वाभमाभ ्। दभुिषिं दु् सहभ ्। फरेय ्अनुग्रहाम जुगुन्प्सतभ ्अवऩ माचक-रूऩं धतृवान ्इनत मुक्तभ ्उक्तभ ्। मद्-अथिं तु रोक-जुगुन्प्सतं भात्स्मं रूऩभ ्अधायमद् एतन ्नो मथावद् वक्तुभ ्अहिसीत्म ्अथि् ॥२-३॥

िभ-सन्दबि् ॒ मद्-अथिभ ्इनत मुग्भकभ ्। कभि-ग्रस्त इव तभ्-प्रकृतीव दभुिषि इवेत्म ्अन्वम् । अत एव रोकै् साधायणैय ्जुगुन्प्सतं तादृश-वऩुय-्धायणं तु न मुक्तभ ्इत्म ्आह—मत उत्तभ-श्रोक-चरयतं सवेषाभ ्अवऩ रोकानां सुखावहभ ्एव बववतुभ ्अहितीनत ॥२-३॥

ववश्वनाथ् ॒ तभ्-प्रकृतीव दभुिषिं दु् सहभ ्इव इत्म ्उबमत्रावऩ इव-शर्ब्दस्मान्वम् । जुगुन्प्सतभ ्अवऩ माचक-रूऩं बक्तस्म फरेय ्अनुग्रहाम धतृवान ्इनत मुक्तभ ्उक्तभ ्। भात्स्म-रूऩं तु कस्म बक्तस्मानुग्रहामेनत भे न्जऻासेनत बाव् । उत्तभ-श्रोकस्म चरयतं्र तु श्रवण-कीतिनाद्म-्अहित्वेन सवि-रोक-सुखावहभ ्बवत्म ्एव, भत्स्म-वऩुय-्धायणं तु कस्म बक्तस्म सुखाथिभ ्तद् वदेनत बाव् ॥२-३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४ ॥

श्री-सूत उवाच—

इत्म ्उक्तो ववष्णु-यातेन बगवान ्फादयामणण् ।

उवाच चरयतं ववष्णोय ्भत्स्म-रूऩेण मत ्कृतभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५ ॥

श्री-शुक उवाच—

गो-ववप्र-सुय-साधूनां छन्दसाभ ्अवऩ चेश्वय् ।

यऺाभ ्इच्छंस ्तनूय ्धत्ते धभिस्माथिस्म चैव दह ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ साभान्मेनावताय-प्रमोजनभ ्आह—गो-ववपे्रनत ॥५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.६ ॥

उच्चावचेषु बूतेषु चयन ्वामुय ्इवेश्वय् ।

नोच्चावचत्वं बजते ननगुिणत्वाद् चधमो गुणै् ॥

श्रीधय् ॒ जुगुन्प्सत्वं ऩरयहयनत, चधमो गुणैय ्मान्म ्उच्चावचानन बूतानन तेषु ननमन्ततृ्वेन चयन्न ्अऩीश्वयो नोच्चावचत्वं बजते, ननगुिणत्वात ्। कुत् ऩुन् शुद्ध-सत्त्व-भमैय ्भत्स्माद्म-्आकायैय ्उच्चावचत्व-शङ्खका ? इनत बाव् ॥६॥

िभ-सन्दबि् ॒ उच्चावचेषु देव-भनुष्म-नतमिग-्आददषु बूतेषु चयन्न ्अवतीमि ववहयन्न ्अवऩ चधम् साधायण-फुदे्ध् गुणैय ्उच्चावचत्व-स्पुयणैय ्उच्चावचत्वं न बजते । तत्र हेतु्—ननगुिणत्वात ्सत्त्वाद्म-्अतीत-सन्च्चदानन्द-ववग्रहत्वाद् इनत ॥६॥

ववश्वनाथ् ॒ जुगुन्प्सतत्वं साभान्मत् ऩरयहयनत—चधमो गुणैय ्मान्म ्उच्चावचानन रूऩाणण, तेषु ननमन्ततृ्वेन चयन्न ्ईश्वयो नोच्चावचत्वं बजते, ननगुिणत्वात ्। कुत् ऩुन् शुद्ध-सत्त्व-भमैय ्भत्स्माद्म-्आकायैय ्उच्चावचत्व-शङ्खका ? इनत बाव् इनत स्वार्भ-चयणै् ॥६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.७ ॥

आसीद् अतीत-कल्ऩान्ते ब्राह्भो नैर्भन्त्तको रम् ।

सभुरोऩप्रुतास ्तत्र रोका बूय-्आदमो नऩृ ॥

श्रीधय् ॒ ववशेषतो भत्स्मावताय-प्रमोजनभ ्आह—आसीद् इनत त्रत्रर्ब् । ब्रह्भणो ननरामां बवां बवो ब्राह्भस ्तेनैव ननर्भत्तेन जातो नैर्भन्त्तक् सभुरे उऩप्रुता ननभग्ना् ॥७॥

िभ-सन्दबि् ॒ तत्र श्री-वयाह-देववद् अमभ ्अवऩ वाय-द्वमभ ्अवतीणिवान ्इनत दशिनमतुभ ्आह—आसीद् इनत । अतीत-कल्ऩस्म गत-ब्रह्भ-ददनस्म ब्राह्भो ब्रह्भ-शमन-ननफन्ध ,् अत एव नैर्भन्त्तक् ॥७॥

ववश्वनाथ् ॒ श्री-वयाह-देववद् अमभ ्अवऩ वाय-द्वमभ ्अवतीणिवान ्इनत दशिनमतुभ ्आह—आसीद् इनत । ब्राह्भो ब्रह्भशमन-ननफन्ध ,् अत एव नैर्भन्त्तक् ॥७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.८ ॥

कारेनागत-ननरस्म धातु् र्शशनमषोय ्फरी ।

भुखतो नन्सतृान ्वेदान ्हमग्रीवो’न्न्तके’हयत ्॥

श्रीधय् ॒ अन्न्तके नन्सतृान ्॥८॥

िभ-सन्दबि् ॒ भुखतो नन्सतृान ्शमन-सभमे आवत्मिभानात ्अन्न्तके न्स्थत्वा मोग-फरेनाहयत ्कल्ऩान्तयादौ ऩुनय ्वेदोऩदेश-रीराथिभ ्ईश्वयेच्छा तु भूरभ ्इनत ऻेमभ ्॥८॥

ववश्वनाथ् ॒ भुखतो नन्सतृान ्शमन-सभमे आवत्मिभानान ्सभीऩे न्स्थत्वा मोग-फरेनाहयत ्॥८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.९ ॥

ऻात्वा तद् दानवेन्रस्म हमग्रीवस्म चेन्ष्टतभ ्।

दधाय शपयी-रूऩं बगवान ्हरयय ्ईश्वय् ॥

श्रीधय् ॒ शपयी-रूऩं भत्स्म-रूऩभ ्॥९॥

िभ-सन्दबि् ॒ शपयी-रूऩं दधायेनत । तत-्प्ररमान्ते तत-्प्रकदटतवान ्इत्म ्अथि् । अतीत-प्ररमाऩाम इत्म-्आदद-वक्ष्मभाणात ्॥९॥

ववश्वनाथ् ॒ शपयी-रूऩं दधायेनत । तेनैव रूऩेण हमग्रीवं हत्वा स्वामम्बुव-भन्वन्तयायम्बे वेदान ्अहयद् इत्म ्अचग्रभोक्तेय ्ऻेमभ ्। तेन भत्स्म-रूऩं ववना वेदाहयणासम्बवाद् ब्रह्भादद-स्व-बक्त-दहताथिं भत्स्म-रूऩं दधायेनत प्रथभो भत्स्मावताय उक्त् ॥९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.१० ॥

तत्र याज-ऋवष् कन्श्चन ्नाम्ना सत्मव्रतो भहान ्।

नायामण-ऩयो’तऩत ्तऩ् स सर्रराशन् ॥

श्रीधय् ॒ प्रमोजनान्तयं रीरा-प्रकायं चाह—तत्र याज-ऋवषय ्इत्म-्आदद मावत-्सभान्प्त ॥१०॥

िभ-सन्दबि् ॒ तद् एवभ ्अतीत-कल्ऩस्म वतृ्तान्तभ ्उक्त्वा साम्प्रत-कल्ऩस्म वतृ्तभ ्आह— तते्रनत । तत्र तन्स्भन ्वतृ्तान्ते सतीत्म ्अथि् ॥१०॥

ववश्वनाथ् ॒ ऩुनय ्अवऩ भत्स्म् सत्मव्रतार्बध-ननज-बक्तानुग्रहाथिभ ्अवतीणि इत्म ्आह—तत्र भत्स्म-स्वरूऩे स्वेष्ट-देवे बन्क्तभान ्इनत शेष् ॥१०॥

रघुबागवताभतेृ

भत्स्मो’वऩ प्रादयुबवद् द्वव् कल्ऩे’न्स्भन ्वयाहवत ्।

आदौ स्वामम्बुवीमस्म दैत्मं घ्नन्न ्आहयच ्छ्रुती् ।

अन्ते तु चाऺुषीमस्म कृऩां सत्मव्रते’कयोत ्॥ (१.३.३४)

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.११ ॥

मो’साव ्अन्स्भन ्भहा-कल्ऩे तनम् स वववस्वत् ।

श्राद्धदेव इनत ख्मातो भनुत्वे हरयणावऩित् ॥

श्रीधय् ॒ स एव श्राद्धदेव इनत ख्मात् ॥११॥

िभ-सन्दबि् ॒ भहा-कल्ऩ इत्म ्अनेनास्म ब्रह्भ-ददन-रूऩस्म कल्ऩस्मादय-ववशेषो दर्शित् । तच ्च भनोय ्अस्म स्तुत्म-्अथिभ ्इनत ऻेमभ ्॥११॥

ववश्वनाथ् ॒ भहा-कल्ऩ इनत दैनन्न्दन-कल्ऩो’प्म ्अमं भहा-कल्ऩ-शर्ब्देनोक्तस ्तादान्त्वक-सत्मव्रत-भनोय ्आदय-ववशेषाथि इनत सन्दबि् । एतत ्भहा-कल्ऩान्तगित एव ब्रह्भ-ददने स वववस्वत-्तनमो भनुय ्नान्मते्रत्म ्अन्मे ॥११॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.१२-१३ ॥

एकदा कृतभारामां कुवितो जर-तऩिणभ ्।

तस्माञ्ज्जल्म-्उदके काचचच ्छपम ्ि एकाभमऩद्मत ॥

सत्मव्रतो’ञ्ज्जर्र-गतां सह तोमेन बायत ।

उत्ससजि नदी-तोमे शपयीं रववडेश्वय् ॥

श्रीधय् ॒ कृतभारामां नद्माभ ्॥१२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.१४ ॥

तभ ्आह सा नतकरणं भहा-कारणणकं नऩृभ ्।

मादोभमो ऻानत-घानतभमो दीनां भां दीन-वत्सर ।

कथं ववसजृसे याजन ्बीताभ ्अन्स्भन ्सरयज-्जरे ॥

भध्व् ॒

अनन्त-शन्क्तय ्बगवान ्भत्स्म-रूऩी जनादिन् ।

िीडाथिं माचमाभास स्वमं सत्मव्रतं नऩृभ ्॥ इनत भात्स्मे ॥१४॥

नान्मेन.

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.१५ ॥

तभ ्आत्भनो’नुग्रहाथिं प्रीत्मा भत्स्म-वऩुय-्धयभ ्।

अजानन ्यऺणाथािम शपमाि् स भनो दधे ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत ्प्रर्सदं्ध स्वेष्ट-देवं ववष्णुभ ्एव भत्स्म-वऩुय-्धयभ ्अजानन ्॥१५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.१६-१८ ॥

तस्मा दीनतयं वाक्मभ ्आशु्रत्म स भहीऩनत् ।

करशाप्सु ननधामैनां दमारुय ्ननन्म आश्रभभ ्॥

सा तु ततै्रक-याते्रण वधिभाना कभण्डरौ ।

अरर्ब्ध्वात्भावकाशं वा इदभ ्आह भहीऩनतभ ्॥

नाहं कभण्डराव ्अन्स्भन ्कृच्िं वस्तुभ ्इहोत्सहे ।

कल्ऩमौक् सुववऩुरं मत्राहं ननवसे सुखभ ्॥

श्रीधय् ॒ मत्राहं सुखं ननवसार्भ तदोक् स्थानं कल्ऩम ॥१८॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.१९ ॥

स एनां तत आदाम न्मधाद् औदञ्ज्चनोदके ।

तत्र क्षऺप्ता भुहूतेन हस्त-त्रमभ ्अवधित ॥

श्रीधय् ॒ औदञ्ज्चनोदके भणणक-स्थे जरे ॥१९॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ औदञ्ज्चनोदके कूऩ-जरे ॥१९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२० ॥

न भ एतद् अरं याजन ्सुखं वस्तुभ ्उदञ्ज्चनभ ्।

ऩथुृ देदह ऩदं भह्मं मत ्त्वाहं शयणं गता ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२१ ॥

तत आदाम सा याऻा क्षऺप्ता याजन ्सयोवये ।

तद् आवतृ्मात्भना सो’मं भहा-भीनो’न्ववधित ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ तत ्सयोवयभ ्आत्भना देहेन आवतृ्म ॥२१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२२ ॥

नैतन ्भे स्वस्तमे याजन्न ्उदकं सर्ररौकस् ।

ननधेदह यऺा-मोगेन ह्रदे भाभ ्अववदार्सनन ॥

श्रीधय् ॒ यऺा-मोगेन यऺामा मोगेनोऩामेन । मथा भहा-ह्रद-प्राप्तेय ्अवािक् जरं ववना न शुष्मेमं तेनोऩामेन ननधेदह । अववदार्सनन अनुऩऺमे ॥२२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ यऺा-मोगेन जरं ववना मथा न र्म्रमते, तथोऩामेनेत्म ्अथि् । अववदार्सनन अऩऺम-शून्मे ॥२२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२३ ॥

इत्म ्उक्त् सो’नमन ्भत्स्मं तत्र तत्राववदार्सनन ।

जराशमे’सन्म्भतं तं सभुरे प्राक्षऺऩज ्झषभ ्॥

श्रीधय् ॒ संर्भतं तत-्तज-्जराशम-ऩरयर्भतभ ्॥२३॥

िभ-सन्दबि् ॒ तभ ्इनत तस्मा भनुष्मवद् वाक्मभ ्आशु्रत्मा’वऩ भत्स्मत्व-ऻानं तन-्भाममैव ववभोदहतत्वात ्॥२३॥

ववश्वनाथ् ॒ तत्र जराशमे’प्म ्असन्म्भतभभान्तभ ्इत्म ्अथि् ॥२३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२४-२५ ॥

क्षऺप्मभाणस ्तभ ्आहेदभ ्इह भां भकयादम् ।

अदन्त्म ्अनतफरा वीय भां नेहोत्स्रष्टुभ ्अहिर्स ॥

एवं ववभोदहतस ्तेन वदता वल्गु-बायतीभ ्।

तभ ्आह को बवान ्अस्भान ्भत्स्म-रूऩेण भोहमन ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्.

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२६ ॥

नैवं वीमो जरचयो दृष्टो’स्भार्ब् शु्रतो’वऩ वा ।

मो बवान ्मोजन-शतभ ्अह्नार्बव्मानशे सय् ॥

श्रीधय् ॒ अर्बव्मानशे’र्बतो व्माप्तवान ्॥२६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अह्ना एकेनैव व्मानशे व्माप्तवान ्॥२६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२७-२८ ॥

नूनं त्वं बगवान ्साऺाद् धरयय ्नायामणो’व्मम् ।

अनुग्रहाम बूतानां धत्से रूऩं जरौकसाभ ्॥

नभस ्ते ऩुरष-शे्रष्ठ न्स्थत्म-्उत्ऩत्त्म-्अप्ममेश्वय ।

बक्तानां न् प्रऩन्नानां भुख्मो ह्म ्आत्भ-गनतय ्ववबो ॥

श्रीधय् ॒ भुख्म् सत्म आत्भा च गनतश ्चाश्रम् ॥२८॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ आत्भनां गनतय ्मस्भात ्स भुख्म् प्रबुय ्इत्म ्अथि् ॥२८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.२९ ॥

सवे रीरावतायास ्ते बूतानां बूनत-हेतव् ।

ऻातुभ ्इच्छाम्म ्अदो रूऩं मद्-अथिं बवता धतृभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३० ॥

न ते’यववन्दाऺ ऩदोऩसऩिण ं

भषृा बवेत ्सवि-सुहृत-्वप्रमात्भन् ।

मथेतयेषां ऩथृग-्आत्भनां सताभ ्

अदीदृशो मद् वऩुय ्अभतंु दह न् ॥

श्रीधय् ॒ हे अयववन्दाऺ ! ऩथृग ्आत्भनां देहाद्म-्अर्बभानननां सताभ ्इतयेषां ऩदोऩसऩिणं मथा भषृा बवेत ्तथा सवि-सुहृत-्वप्रमात्भनस ्तव ऩदोऩसऩिणं भषृा न बवेत ्। मद् मस्भान ्नो बक्तानाभ ्अद्िुतं वऩुय ्अदीदृशो दर्शितवान ्अर्स । ऩाठान्तये ऩथृग ्आत्भनो बेद-दर्शिन् ऩंुस् । असतां ऩरयन्च्छन्नानां ऩदोऩसऩिणं मथा भषेृत्म ्अथि् ॥३०॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ +++

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३१ ॥

श्री-शुक उवाच—

इनत बु्रवाणं नऩृनत ंजगत-्ऩनत ्

सत्मव्रतं भत्स्म-वऩुय ्मुग-ऺमे ।

ववहतुि-काभ् प्ररमाणिवे’ब्रवीच ्

चचकीषुिय ्एकान्त-जन-वप्रम् वप्रमभ ्॥

श्रीधय् ॒ एकान्त-जना बक्ता् वप्रमा मस्म ॥३१॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३२ ॥

श्री-बगवान ्उवाच—

सप्तभे ह्म ्अद्मतनाद् ऊध्विभ ्अहन्म ्एतद् अरयन्दभ ।

ननभङ्खक्ष्मत्म ्अप्ममाम्बोधौ तै्ररोक्मं बूय-्बुवाददकभ ्॥

श्रीधय् ॒ अप्ममाम्बोधौ प्ररमाणिवे । बूय ्बुव-आददकभ ्इत्म ्अथि् ॥३२॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३३ ॥

त्रत्र-रोक्मां रीमभानामां संवतािम्बर्स वै तदा ।

उऩस्थास्मनत नौ् काचचद् ववशारा त्वां भमेरयता ॥

श्रीधय् ॒ संवतािम्बर्स प्ररमोदके । त्वाभ ्उऩस्थास्मनत प्राप्स्मनत ॥३३॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३४-३५ ॥

त्वं तावद् ओषधी् सवाि फीजान्म ्उच्चावचानन च ।

सप्तवषिर्ब् ऩरयवतृ् सवि-सत्त्वोऩफृंदहत् ॥

आरह्म फहृतीं नावं ववचरयष्मस्म ्अववक्रव् ।

एकाणिवे ननयारोके ऋषीणाभ ्एव वचिसा ॥

श्रीधय् ॒ ओषधी् आदामेनत शेष् ॥३४॥ ऋषीणाभ ्एवारोकेन ववचरयष्मर्स ॥३५॥

िभ-सन्दबि् ॒ त्वभ ्इनत मुग्भकभ ्। सवि-सत्त्वैश ्चान्मै् सषृ्ट्म-्अऩेक्षऺतैय ्उऩफृंदहत् ऩरयवतृ् ॥३४॥

ववश्वनाथ् ॒ ओषधीय ्आदामेनत शेष् । सवै् सत्त्वैय ्भुख्म-भुख्म-प्राणणर्ब् स्ऩयैकयभ ्अनुकश्मऩाददर्बय ्उऩफृंदहतो वचधित-भहत्त्व् सन,् ऋषीणां वचिसा तेजसैव ववचरयष्मर्स ॥३४-३५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३६ ॥

दोधूमभानां तां नावं सभीयेण फरीमसा ।

उऩन्स्थतस्म भे शङृ्खगे ननफध्नीदह भहादहना ॥

श्रीधय् ॒ भहादहना वासुक्रकना ॥३६॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ भे भत्स्म-रूऩस्मेत्म ्अथि् । भहादहना वासुक्रकना ॥३६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३७ ॥

अहं त्वाभ ्ऋवषर्ब् साधिं सह-नावभ ्उदन्वनत ।

ववकषिन ्ववचरयष्मार्भ मावद् ब्राह्भी ननशा प्रबो ॥

श्रीधय्, िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ब्राह्भी ननशेनत मद्मप्म ्अमं ब्रह्भ-ददन-गत-चाऺुष-भन्वन्तय-भध्म एव बगवद्-इच्छमैवाकन्स्भक-प्ररमो’बूत,् तद् अवऩ तै्ररोक्म-भज्जनात ्दैनन्न्दन-प्ररम-साम्म-दृष्ट्मा बगवत् िीडेच्छभ ्अनुस्भतृ्म ननव्मािकुरो ब्रह्भावऩ क्रकन्ञ्ज्चत ्कारं सुष्वाऩ, तद्-अनुसायेणैव गौण्मा वतृ्त्मा ब्राह्भी ननशेत्म ्उत्कभ ्इनत बागवत्भतृ-व्माख्मानुसायी सन्दबि् । तच ्च बागवताभतंृ, मथा—

भध्मे भन्वन्तयस्मैव भुने् शाऩान ्भनंु प्रनत ।

प्ररमो’सौ फबूवेनत ऩुयाणे क्वचचद् ईमिते ॥

अमभ ्आकन्स्भको जातश ्चाऺुषस्मान्तये भनो् ।

प्ररम् ऩद्मनाबस्म रीरमेनत च कुत्रचचत ्॥ [र.बा. १.३.१८-१९]

क्रकं च, दऺस्म भानस-कानमक-प्रजा-सषृ्ट्म-्अन्मथानुऩऩत्तेय ्एव प्ररमो’मभ ्अवश्म-भन्तव्म एव । मद् उक्तं चतुथे—

चाऺुषे त्व ्अन्तये प्राप्ते प्राक्-सगे कार-ववरतेु ।

म् ससजि प्रजा इष्टा् स दऺो दैव-चोददत् ॥ [बा.ऩु. ४.३०.४९] इनत ।

प्ररमस्म चातुवविध्मभ ्अवऩ नानुऩऩन्नभ ्। तस्म ऺुरस्म प्ररमस्म नैर्भन्त्तक एवान्तबािवात ्। अत एव ऩचृथव्म-्उद्धयण-दहयण्माऺ-वधाव ्अवऩ श्री-वयाह-देवेन चाऺुष-प्ररमान्त एव, स्वामम्बुव-भन्वन्तयायम्बे ऩचृथव्म-्उद्धयणे दहयण्माऺ-सम्बवाबावात ्। मद् उक्तं ततै्रव—

उत्तानऩाद-वंश्मानां तनमस्म प्रचेतसाभ ्।

दऺस्मैव ददनत् ऩुत्री दहयणाऺो ददते् सुत् ॥

कल्ऩायम्बे तदा नान्स्त सुतोत्ऩन्त्तय ्भनोय ्अवऩ ।

क्वासौ प्राचेतसो दऺ् क्व ददनत् क्व ददते् सुत् ॥

अत् कार-द्वमोभतंू श्री-वयाहस्म चेन्ष्टतभ ्।

एकतै्रवाह भैते्रम् ऺत्तु् प्रश्नानुसायत् ॥ [र.बा. १.३.१५-१७] इनत ।

एवभ ्इहावऩ कार-द्वमोभतंू भत्स्म-चेन्ष्टतं स्ऩष्टभ ्अववववच्म खल्व ्एकीकृत्मैवाह श्रीभन-्भुनीन्र् । वस्तुतस ्तु, आसीद् अतीत-कल्ऩान्ते [बा.ऩु. ८.२४.७] इत्म-्आददनोक्ता मा शपयी वेदानमनाथाि, सान्मा । सत्मव्रताञ्ज्जर्र-गता तु चाऺुष-भन्वन्तयीमा अन्मैवेनत ऻेमभ ्। श्री-सूतस ्तु चाऺुषीम-भत्स्मभ ्एवावताय-गणना-भध्मे गणणतवान ्। तथा दह—

रूऩं स जगहेृ भात्स्मं चाऺुषोदचध-सम्प्रवे ।

नाव्म ्आयोप्म भही-भय्माभ ्अऩाद् वैवस्वतं भनुभ ्॥ [बा.ऩु. १.३.१५] इनत ।

श्री-स्वार्भ-चयणास ्तु अते्रदं चचन्त्मभ ्इत्म ्उक्त्वा ब्राह्भो रम इनत मो’साव ्अन्स्भन ्भहा-कल्ऩे इनत चोक्तेय ्अमं भहा-प्ररमे ऩचृथव्म-्आदीनाभ ्अवशेषासम्बवात ्। मावद् ब्राह्भी ननशेत्म ्उक्तेय ्अमं दैनन्न्दन एवेनत चेत,् न । सांवतिकैय ्अनावषृ्ट्म-्आददर्बय ्ववना अकस्भाद् एव सप्तभे’हनन तै्ररोक्मं ननभङ्खक्ष्मतीनत भत्स्मोक्तेय ्अनुऩऩत्ते् । तस्भात ्सत्मव्रतस्म ऻानाद्म-्उऩदेशाथिभ ्आववबूितो बगवान ्वैयाग्माथिं भाममैव भाकि ण्डेमभ ्इव तं प्ररमं दशिमाभासेत्म ्आहु् ॥३७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३८ ॥

भदीमं भदहभानं च ऩयं ब्रह्भेनत शन्र्ब्दतभ ्।

वेत्स्मस्म ्अनुगहृीतं भे सम्प्रश्नैय ्वववतंृ हृदद ॥

श्रीधय् ॒ भे भमा’नुगहृीतं प्रसादी-कृतं हृदद अऩयोऺं वेत्स्मर्स । त्वमा कृतै् संप्रश्नैय ्भमा वववतंृ प्रकार्शतं सन्तभ ्॥३८॥

चैतन्म-भत-भञ्ज्जुषा ॒ भदीमं भदहभानं च ऩय-ब्रह्भेनत शन्र्ब्दतं मत ्तत ्ऩयं भदीमो भदहभेनत ऻेमभ ्। तद्-अनतरयक्तो भदहभा नान्मो नास्तीनत बाव् ॥३८॥

िभ-सन्दबि् ॒ अचचन्त्मानन्त-शन्क्त-मुक्तस्म सवािंर्शनो बगवतो’सम्मक्-प्रकाशत्वाद् ववबूनत-ननवविशेष एव तद् इत्म ्अप्म ्आह—भदीमभ ्इनत । भदहभानभ ्ऐश्वमिभ,् ववबूनतय ्ननवविशेषभ ्इनत मावत,् भभैवासम्मक्-प्रकाशत्वात ्। अत एव भे भमानुगहृीतभ ्अनुग्रहेण प्रकार्शतं हृद्म ्अऩयोऺं वेत्स्मर्स । त्वमा कृतै् सम्प्रश्नैय ्भमा वववतंृ सन्तभ ्इनत । मद्मवऩ भद्-अनुबवान्तय-्बूत एव, स तु ब्रह्भानुबव इत्म ्अतो नान्स्त भत्त् ऩथृग-्अनुबवाऩेऺा, तथावऩ बन्क्त-प्रकार्शत-साऺान-्भद्-अनुबवेन तन-्भात्रानुबवो न स्पुटो बवनत । मदद तदीम-स्पुटतामां तवेच्छा कथन्ञ्ज्चद् वतिते, तदा सावऩ बवेद् इनत बाव् । प्रसङ्खगो’मभ ्एकादशे ववर्शष्म दशिनमष्मते ॥३८॥ [बगवत-्सन्दबि् ७८]

ववश्वनाथ् ॒ अथ प्रकृतभ ्अनुसयाभ् । क्रकं च, आत्भायाभ-गण-सङ्खचगनस ्तव हृदद ब्रह्भानुफुबूषा जागनति, सावऩ भत-्कृऩमैव सपरा बववष्मतीत्म ्आह—भदीमभ ्इनत शन्र्ब्दतं ब्रह्भ-शर्ब्द-सङ्खकेनततं भदीमं भदहभानं भहतो भभ मो भदहभा एको धभिस ्तं भभैव व्माऩकं ननवविशेषं स्वरूऩं वेत्स्मर्स अनुबववष्मर्स, भे भमा अनुगहृीतं तुभमं प्रसादीकृत्म दत्तभ ्इत्म ्अथि् । ब्रह्भ-स्वरूऩस्म भदीमत्वेन भमा दत्तं शक्मत्वाद् एव, तद्-अथिं तव ऩथृक् ऻानादद-प्रमासेनारभ ्इनत बाव् ।

केन प्रकायेणानुग्रहीष्मर्स ? इत्म ्अत आह—सम्प्रश्नैस ्त्वमा कृतैस ्तत-्प्रत्मुत्तयत्वेन तव हृदद हृदमे वववतंृ वववतृीकृत्म भमैवाननददिश्मभ ्अवऩ तद् फरात ्ग्रादहतभ ्इत्म ्अथि् । ववषम-ग्रहणाथिं जीवेभमो मथा फुद्धीन्न्रमादीनन सषृ्ट्वा दत्तवान ्अन्स्भ, तथैव ब्रह्भ-स्वरूऩ-ग्रहणाथिभ ्अवऩ क्रकभ ्अवऩ स्व-साभर्थ्मिं तुभमं कृऩमा दास्माभीनत बाव् ॥३८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.३९ ॥

इत्थभ ्आददश्म याजानं हरयय ्अन्तयधीमत ।

सो’न्ववैऺत तं कारं मं हृषीकेश आददशत ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४० ॥

आस्तीमि दबािन ्प्राक्-कूरान ्याजवषि् प्राग-्उदङ्ख-भुख् ।

ननषसाद हये् ऩादौ चचन्तमन ्भत्स्म-रूवऩण् ॥

श्रीधय् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ प्राक्-कुरान ्प्राचीनाग्रान ्॥४०॥

ववश्वनाथ् ॒ प्राग-्उत्तयमोय ्अन्तयारे भुखं मस्म स् ॥४०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४१ ॥

तत् सभुर उद्वेर् सवित् प्रावमन ्भहीभ ्।

वधिभानो भहा-भेघैय ्वषिनभ् सभदृश्मत ॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ तत् सभुरेनत । चाऺुष-भन्वन्तयन्ते च खल्व ्आकन्स्भक-प्ररमो’मं, मथोक्तं—रूऩं स जगहेृ भात्स्मं चाऺुषान्तय-सम्प्रवे [बा.ऩु. १.३.१५] इनत प्रनत-भन्वन्तयान्तभ ्अवऩ तच-्िवणात ्। अत्र प्रभाणानन ततै्रव दर्शितानन, क्रकन्त्व ्अस्म प्ररमस्म दैवेन षष्ठ-भन्वतय-भध्म एव ननबिय-जातत्वात ्, न तद्-अन्ते ऩथृग-्जातत्वभ ्इत्म ्एव ववशेष् । स चामं भन्वन्तय-प्ररमो नैर्भन्त्तक-ववशेष एवेनत । न च प्ररमस्म चतुय-्ववधत्व-हानन् । तद् एव भन्वन्तय-प्ररमे तै्ररोक्म-भज्जनाद् दैनन्न्दन-साम्मेन ब्रह्भावऩ कन्ञ्ज्चत ्कारं सुष्वाऩ । तद्-अनुसायेण गौण्मा वतृ्त्मा ब्राह्भी ननशेत्म ्उक्तभ ्इनत । सनत ऩुयाणान्तयेणोऩचचते श्री-बागवत-भते कल्ऩनान्तयं न कृतभ ्॥४१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४२-४४ ॥

ध्मामन ्बगवद्-आदेशं ददृशे नावभ ्आगताभ ्।

ताभ ्आरयोह ववपे्रन्रैय ्आदामौषचध-वीरध् ॥

तभ ्ऊचुय ्भुनम् प्रीता याजन ्ध्मामस्व केशवभ ्।

स वै न् सङ्खकटाद् अस्भाद् अववता शं ववधास्मनत ॥

सो’नुध्मातस ्ततो याऻा प्रादयुासीन ्भहाणिवे ।

एक-शङृ्खग-धयो भत्स्मो हैभो ननमुत-मोजन् ॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४५ ॥

ननफध्म नावं तच-्छृङ्खगे मथोक्तो हरयणा ऩुया ।

वयते्रणादहना तुष्टस ्तुष्टाव भधुसूदनभ ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ वयते्रण दोयक-रूऩेण ॥४५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४६ ॥

श्री-याजोवाच—

अनाद्म-्अववद्मोऩहतात्भ-संववदस ्

तन-्भूर-संसाय-ऩरयश्रभातुया् ।

मदृच्छमोऩसतृा मभ ्आप्नुमुय ्

ववभुन्क्तदो न् ऩयभो गुरय ्बवान ्॥

श्रीधय् ॒

सागयं तऋअनमष्मन्तं तरयष्मन्न ्इव सागयभ ्।

सत्मव्रतो गुरत्वेन तुष्टाव हरयभ ्अष्टर्ब् ॥

अते्रदं चचन्त्मभ—्क्रकभ ्अमं भहा-प्ररमो दैनन्न्दनो वा ? इनत । तत्र तावत ्ब्राह्भो रम इनत । मो’साव ्अन्स्भन ्भहा-कल्ऩे [बा.ऩु. ८.२४.११] इनत चोक्तेय ्भहा-प्ररम इनत प्राप्तभ ्। नेनत बू्रभ ,् भहा-प्ररमे ऩचृथव्म-्आदीनाभ ्अवशेषासंबवात,् मावद् ब्राह्भी ननशा [बा.ऩु. ८.२४.३७] इत्म-्आद्म-्उन्क्त-ववयोधाच ्च । अतो दैनन्न्दन इनत मुक्तभ ्। न चैतद् अवऩ सङ्खगच्छते, सांवतिकैय ्अनावषृ्ट्म-्आददर्बय ्ववना अकस्भाद् एव सप्तभे’हनन तै्ररोक्मं ननभङ्खक्ष्मनत [बा.ऩु. ८.२४.३२] इनत भत्स्मोक्तेय ्अनुऩऩत्ते् । मच ्चोक्तं प्रथभ-स्कन्धे—

रूऩं स जगहेृ भात्स्मं चाऺुषान्तय-संप्रवे ।

नव्म ्आयोप्म भही-भय्माभ ्अऩाद् वैवस्वतं भनुभ ्॥ [बा.ऩु. १.३.१५] इनत ।

तद् अवऩ तदा दघुिटभ,् न दह प्ररम-द्वमे’वऩ भही-भय्मां नाव्म ्आयोह् संबवनत, न च चाऺुष-भन्वन्तये प्ररमो’न्स्त, तथा च सनत सप्तभो भनुय ्वैवस्वत इत्म ्अवऩ दघुिटं स्मात ्। त्वं तावद् ओषधी् सवाि् [बा.ऩु. ८.२४.३४] इत्म-्आदद-ननदेशो’वऩ न सङ्खगच्छते । न दह तदा ओषध्म-्आदीनां सत्त्वानां चावशेष् संबवनत ।

तस्भाद् अन्मथा वण्मिते । नैवामं वास्तव् को’वऩ प्ररम्, क्रकन्तु सत्मव्रतस्म ऻानोऩदेशामाववबूितो बगवान ्वैयाग्माथिभ ्अकस्भात ्प्ररमभ ्इव दशिमाभ ्आस । मथान्स्भन्न ्एव वैवस्वत-भन्वन्तये भाकि ण्डेमाम दर्शितवान ्। तद् अऩेऺमैव भहा-कल्ऩे’न्स्भन्न ्इनत ववशेषणं सङ्खगच्छते । तथा च, तत् सभुर उद्वेर् सवित् सभदृश्मत इनत तस्मैव तथा दशिनभ ्उक्तभ ्इत्म ्एषा ददक् ।

प्रस्तुतं स्तोतं्र व्माख्मास्माभ् । तत्र नाना-मोननषु संसयत् स्वस्म बगवत-्कृऩमैव तत-्प्रान्प्तं दृष्ट्वा भुक्तमे तभ ्एव प्रऋथमते, अनाददय ्मा’ववद्मा तमोऩहता आवतृात्भन् संववद् मेषां ते, अत एवाववद्मा-भूरै् संसाय-

ऩरयश्रभैय ्आतुया इह संसाये मदृच्छमा मद्-अनुग्रहाद् एवोऩसतृा आचश्रता् सन्तो मभ ्आप्नुमु् प्राप्नुमु् प्राप्नुवन्न्त, स बवान ्एव साऺान ्नो गुर् सन ्ग्रन्न्थं र्बन्द्माद् इत्म ्उत्तयेणान्वम् ॥४६॥

िभ-सन्दबि् ॒ अनाद्म-्अववद्मेनत । अत्राववद्मा तन-्भामा ॥४६॥

ववश्वनाथ् ॒ अनाददय ्माववद्मा, तमोऩहता आवतृात-संववद् मेषां ते । अत एवाववद्मा-भूरै् संसाय-ऩरयश्रभैय ्आतुया् । इह संसाये िभन्त एव मदृच्छमा मदृन्च्छक्मा बक्त-कृऩमेत्म ्अथि् । उऩसतृा आचश्रता मभ ्आप्नुमु्, स बवान ्ग्रन्न्थं र्बन्द्माद् इत्म ्उत्तयेणान्वम् । ऩयभो गुरय ्इनत भद्-ववषमक-मादृन्च्छक-कृऩावन्तो बक्त्म-्उऩदेशका् सप्तषिमो भे गुयवस ्तेषाभ ्अवऩ बक्त्म-्उऩदेशकत्वं भत-्ऩयभ-गुरय ्इत्म ्अथि् ।

मद् वा, त्वभ ्अवतीमि कदाचचत ्केषांचचद् गुर ,् केषांचचत ्ऩयभ-गुरश ्च बवसीनत । कन्श्चद् अवताय एव सूचचत् । प्रनतश्रोकभ ्एव गुर-ऩद-प्रमोगाद् अवसीमते ॥४६॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४७ ॥

जनो’फुधो’मं ननज-कभि-फन्धन्

सुखेच्छमा कभि सभीहते’सुखभ ्।

मत-्सेवमा तां ववधुनोत्म ्असन-्भनत ं

ग्रन्न्थं स र्बन्द्माद् धदृमं स नो गुर् ॥

श्रीधय् ॒ ननु वैयाग्मं ववना कुतो भुन्क्तस ्तदहि तस्म त्वत-्सेवैक-परत्वात ्सेवाभ ्आददशेत्म ्आशमेनाह—जन इनत । अफुधो’मं जन् असुखं मथा बवनत तथा कभि सभीहते । तां सुखेच्छाभ ्। नो हृदम-रूऩं ग्रन्न्थं स र्बन्द्मात ्। मत् स एव ऩयभो गुर् ॥४७॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ न च त्वां ववना प्रकायान्तयेण ननस्ताय इत्म ्आह—जीवो न ववद्मते वस्तुत् सुखं मतस ्तत ्। तां सुखेच्छाभ ्। हृदमं हृदम-स्थ-ग्रन्न्थभ ्अऻानं स र्बन्द्मात ्॥४७॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४८ ॥

मत-्सेवमाग्नेय ्इव रर-योदनं

ऩुभान ्ववजह्मान ्भरभ ्आत्भनस ्तभ् ।

बजेत वणिं ननजभ ्एष सो’व्ममो

बूमात ्स ईश् ऩयभो गुयोय ्गुर् ॥

श्रीधय् ॒ ननु मऻ-दानाददर्ब् सत्त्व-शुवद्ध ंववना कथं ग्रन्न्थ-बेद् स्मात ्? तत्राह—मत ्सेवमेनत । मस्म सेवमैव ऩुभान ्आत्भनो भनसो भरं तभो ववजह्मात ्। एष हीन-भरो ननजं वणिं च स्वरूऩं बजेत ्। स ईशो नो गुरय ्बूमात ्। मत् स एव गुयोय ्अवऩ ऩयभो गुर् । भर-हाने दृष्टान्त ,् रर-योदनं ररस्म योदनं यजतभ ्। मद् अयोदीत ्तद् ररस्म ररत्वं, मद् अश्र्व ्अवशीमित तद् यजतं दहयण्मभ ्अबवत ्इनत शु्रते् । तद् मथाग्ने् संऩकािन ्भरं जहानत स्वं वणिं बजते न तु ऺारनाददर्बस ्तथा न मऻाददर्बय ्भर-त्माग ,् क्रकन्तु त्वत-्सेवमैव । तेषां तु सेवाङ्खगत्वभ ्इनत बाव् ॥४८॥

िभ-सन्दबि् ॒ गुयोय ्अवऩ ऩयभो गुरय ्इनत साऺात ्त्वत-्प्राप्तौ ना’न्मो’न्वेष्म इनत बाव् ॥४८॥

ववश्वनाथ् ॒ न च ऻानेनैवाऻानं नश्मेद् इनत वाच्मभ ्इत्म ्आह—मस्म सेवमैव ऩुभान ्जीव् आत्भन् स्वस्म तभो’ऻान-रूऩं भरं ववजह्मात ्। मथा रर-योदनं यजतभ ्स्वणिं च । मद् अयोदीत ्तद् ररस्म ररत्वं,

मद् अश्र्व ्अवशीमित तद् यजतं दहयण्मभ ्अबवत ्इनत शु्रते् । तत ्खल्व ्अग्ने् संऩकािद् एव भरं जहानत,

स्वं रूऩं स्वरूऩं च बजेत,् न तु ऺारनाददर्बस ्तथा, ऻानाददर्बय ्न भर-त्माग इत्म ्अथि् ॥४८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.४९ ॥

न मत-्प्रसादामुत-बाग-रेशभ ्

अन्मे च देवा गुयवो जना् स्वमभ ्।

कतुिं सभेता् प्रबवन्न्त ऩंुसस ्

तभ ्ईश्वयं त्वां शयणं प्रऩद्मे ॥

श्रीधय् ॒ ऩयभेश्वयत्वं ऩयभ-गुरत्वं च प्रऩञ्ज्चमन्न ्आह—नेनत । मत-्प्रसादस्मामुत-बाग ,् तस्म रेश-भात्रभ ्अप्म ्अन्मे देवादम् सवे सभेता अवऩ स्वमं तन-्ननयऩेऺा् सन्त् कतुिं न प्रबवन्न्त ॥४९॥

िभ-सन्दबि् ॒ अन्मे तु स्वतन्तं्र-भन्मास ्त्व ्अतीवाक्रकन्ञ्ज्चत-्कया इत्म ्आह—न मद् इनत ॥४९॥

ववश्वनाथ् ॒ अतस ्त्वां ववहाम झदटनत प्रसादा अवऩ देवादमो नैव सेव्मा इत्म ्आह—नेनत । मत-्प्रसादस्मामुत-बाग्, तस्म रेश-भात्रभ ्अप्म ्अन्मे देवा ,् गुयव्, वऩत्रादमो जना् सुख-ददत्सवो नऩृादमश ्च सवे सभेता अवऩ स्वमं तन-्ननयऩेऺा् सन्त् कतुिं न प्रबवन्न्त ॥४९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५० ॥

अचऺुय ्अन्धस्म मथाग्रणी् कृतस ्

तथा जनस्माववदषुो’फुधो गुर् ।

त्वभ ्अकि -दृक् सवि-दृशां सभीऺणो

वतृो गुरय ्न् स्व-गनत ंफुबुत्सताभ ्॥

श्रीधय् ॒ तद् एव दृष्टण्तेन स्ऩष्टमन्न ्आह—अचऺुय ्इनत । अववदषुो जनस्माफुधो’ववद्वान ्गुरस ्तथैव । अकि -प्रकाशवत ्स्वत एव दृग ्ऻानं मस्म सो’कि -दृक् । अत् सवि-दृशां सवेन्न्रमाणां सभीऺण् प्रकाशक् । अत एव सुगनत ंफोदु्धभ ्इच्छनभय ्नो’स्भार्बय ्गुरय ्वतृो’र्स ॥५०॥

िभ-सन्दबि् ॒ प्राग-्जन्भनन गुर-प्राप्त-बक्तेस ्तस्म क्षऺतीर्शतु् संस्कायाद् बजत् श्रीशं स्तुवत् सो’मभ ्आशम् । स्वमं चाववश्म कन्ञ्ज्चद् वा बवान ्एव गुरय ्बवेत ्। अतो बवन्तभ ्आसाद्म बवन्तं गुरभ ्अथिमे । तत्र त्वभ ्अकि -दृक् तत्त्वार्बऻानां सवेषाभ ्अवऩ शे्रष्ठ इत्म ्अथि् ॥५०॥

ववश्वनाथ् ॒ मतस ्त्वत-्सेवमा ववना ऩुभान ्न भरं ववजह्माद् इत्म-्उक्तभ ्अतस ्त्वत-्सेवानुऩदेष्टा गुरय ्अवऩ न सेव्म इत्म ्आह—अचऺुय ्इनत । अववदषुो जनस्माफुधो’ऩन्ण्डत् ऩन्ण्डतो फन्ध-भोऺ-ववद् इनत, भाभ ्एव मे प्रऩद्मन्ते भामाभ ्एतां तयन्न्त ते [गीता ७.१४] इनत त्वद्-उक्तेय ्बक्त्म-्उऩदेष्टैव फुध ,् स एव गुरय ्अन्मस ्त्व ्अनथि-हेतुय ्इत्म ्अथि् । अत एव नो’स्भाकं स्व-गनत ंबन्क्तं फुबुत्सतां गुयोय ्वतृो म ,् स तु

त्वभ ्एव साऺाद् इत्म ्अथि् । अकि -दृक् अकि इव दृश्म इत्म ्अथि् । सवि-दृशां सवि-नेत्राणां सवेन्न्रमाणां सवि-ऻानानां च सभीऺण् प्रकाशक इनत ऩऺ-त्रमे दृष्टवान ्॥५०॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५१ ॥

जनो जनस्माददशते’सतीं गनत ं

ममा प्रऩद्मेत दयुत्ममं तभ् ।

त्वं त्व ्अव्ममं ऻानभ ्अभोघभ ्अञ्ज्जसा

प्रऩद्मते मेन जनो ननजं ऩदभ ्॥

श्रीधय् ॒ क्रकं च, प्राकृतो गुरय ्अनथि-हेतुय ्इत्म ्आह—जन इनत । आददशते उऩददशनत । असतीं भनतभ ्अथि-काभादद-भनतभ ्। तभ् संसायभ ्॥५१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ दृष्टान्त-व्मन्ञ्ज्जतभ ्अथिं स्ऩष्टभ ्आह—जन इनत आददशते उऩददशनत, अत् प्राकृतो गुरय ्अनथि-हेतुय ्दयेू ऩरयहयणीम इत्म ्अथि् । त्वं तु गुर-रूऩावतीणि् । अव्ममं ऻान-बक्त्म-्उत्थं ऻानभ ्एव उऩददशर्स, न तु केवरं ववद्माभमं मत-्परभ ्उत्ऩाद्म वेतीत्म ्अथि् । ननजं ऩदं त्वच-्चयणायववन्दं वैकुण्ठं वा ॥५१॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५२ ॥

त्वं सवि-रोकस्म सुहृत ्वप्रमेश्वयो

ह्म ्आत्भा गुरय ्ऻानभ ्अबीष्ट-र्सवद्ध् ।

तथावऩ रोको न बवन्तभ ्अन्ध-धीय ्

जानानत सन्तं हृदद फद्ध-काभ् ॥

श्रीधय् ॒ ननु तदहि सवो’वऩ रोको भाभ ्एव क्रकं नोऩसयनत, अऻानात ्? इत्म ्आह—त्वभ ्इनत । वप्रमश ्चासाव ्ईश्वयश ्च ॥५२॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ नन्व ्एवं गुर-बूतं भां क्रकभ ्इनत सवे न प्रऩद्मन्ते, दफुुिवद्धत्वात ्? इत्म ्आह—त्वभ ्इनत । सुहृदादद-रूऩ इत्म ्अन्मे सुहृद्-आदमो वस्तुत् सुहृद्-आदमो नैव बवन्तीत्म ्अथि् । मद् वा, सुहृत ्सख्म-बाव-ववषम ,् वप्रम् कान्त-बाव-ववषम ,् ईश्वयो दास्म-बाव-ववषम् । आत्भा शान्त-बाव-ववषम् । गुरय ्दास्म-बाव-ववशेष-ववषम् । मद् वा, अगुर् सुताददय ्इनत वात्सल्म-बाव-ववषम् । ऻानं बाव-शून्मानां केवर-भोऺ-प्रद् । अबीष्ट-र्सवद्ध् सकाभानां सवि-काभ-प्रद इनत । सन्तं साधु-रूऩं त्वाभ ्अन्ध-धीय ्असाधुय ्मतो हृदद ननफद्ध-दवुािसन् ॥५२॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५३ ॥

तं त्वाभ ्अहं देव-वयं वयेण्मं

प्रऩद्म ईशं प्रनतफोधनाम ।

नछन्ध्म ्अथि-दीऩैय ्बगवन ्वचोर्बय ्

ग्रन्थीन ्हृदय्मान ्वववणृु स्वभ ्ओक् ॥

श्रीधय् ॒ अहं तु त्वाभ ्एव शयणं माभीत्म ्आह—तं त्वाभ ्इनत । प्रनतफोधनामोऩदेषाम । अथि-दीऩै् ऩयभाथि-प्रकाशकई् । हृदमे बवान ्ग्रन्थीन ्अहङ्खकायादीन ्। स्वभ ्ओक् स्वं रूऩं वववणृु प्रकाशम ॥५३॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ अहं तु त्वद्-बक्त-कृऩा-र्सद्ध-जन-ववगतान्ध्मस ्त्वाभ ्एव गनत ंऩश्माभीत्म ्आह—तभ ्इनत । प्रनतफोधनाम संसाय-शय्मामां ननराणं भां कृऩमा प्रनतफोधमेत्म ्अथि् । अथि-दीऩै् ऩयभाथि-प्रकाशकई् । हृदमे बवान ्ग्रन्थीन ्। स्वभ ्ओक् वैकुण्ठं वववणृु तत-्प्राऩक-वत्भि बू्रदह ॥५३॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५४ ॥

श्री-शुक उवाच—

इत्म ्उक्तवन्तं नऩृनत ंबगवान ्आदद-ऩूरष् ।

भत्स्म-रूऩी भहाम्बोधौ ववहयंस ्तत्त्वभ ्अब्रवीत ्॥

श्रीधय् ॒ नऩृनत ंप्रनत ॥५४ ॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५५ ॥

ऩुयाण-संदहतां ददव्मां साङ्खख्म-मोग-क्रिमावतीभ ्।

सत्मव्रतस्म याजषेय ्आत्भ-गुह्मभ ्अशेषत् ॥

श्रीधय् ॒ ऩुयाण-संदहतां भत्स्म-ऩुयाणभ ्अशेषतो’ब्रवीद् इत्म ्अनुषङ्खग् ॥५५॥

िभ-सन्दबि् ॒ न व्माख्मातभ.्

ववश्वनाथ् ॒ ऩुयाण-संदहतां भत्स्म-ऩुयाणभ ्॥५५॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५६ ॥

अश्रौषीद् ऋवषर्ब् साकभ ्आत्भ-तत्त्वभ ्असंशमभ ्।

नाव्म ्आसीनो बगवता प्रोक्तं ब्रह्भ सनातनभ ्॥

न कतभेनावऩ व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५७-५८ ॥

अतीत-प्ररमाऩाम उन्त्थताम स वेधसे ।

हत्वासुयं हमग्रीवं वेदान ्प्रत्माहयद् धरय् ॥

स तु सत्मव्रतो याजा ऻान-ववऻान-संमुत् ।

ववष्णो् प्रसादात ्कल्ऩे’न्स्भन्न ्आसीद् वैवस्वतो भनु् ॥

श्रीधय् ॒ अतीत् ऩूवो म् प्ररम ,् तस्माऩामे’वसाने ॥५७॥

िभ-सन्दबि् ॒ श्री-भत्स्म-देवस्म सभम-द्वमे’वतायं ऩुनय ्दशिमनत—अतीतेनत द्वाभमाभ ्॥५७॥ षष्ठे भन्वन्तये ववष्णो् प्रसादं रर्ब्ध्वा, सप्तभे वैवस्वतो भनुय ्आसीद् इत्म ्अथि् ॥५८॥

ववश्वनाथ् ॒ भत्स्मावताय-द्वमस्म सभम-द्वमं प्रमोजन-द्वमं चाह—अतीत-प्ररमस्म अऩामे स्वामम्बुव-भन्वन्तयायम्बे इत्म ्अथि् । तु र्बन्नोऩिभे । सत्मव्रतस ्तु चाऺुष-भन्वन्तय-भध्म इनत शेष् फोध्म् । चाऺुषोदचध-सम्प्रवे॰ अऩाद् वैवस्वतं भनुभ ्[बा.ऩु. १.३.१५] इनत वाक्मानुयोधात ्। ववष्णोय ्भत्स्म-रूऩस्म प्रसादात ्ऻान-ववऻान-संमुत इनत चाऺुषीम-भत्स्मावतायस्म प्रमोजनभ ्उक्तभ ्॥५८॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.५९ ॥

सत्मव्रतस्म याजषेय ्भामा-भत्स्मस्म शाङ्खिचगण् ।

संवादं भहद्-आख्मानं शु्रत्वा भुच्मेत क्रकन्ल्फषात ्॥

श्रीधय्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

िभ-सन्दबि् ॒ भामा कृऩा ॥५९॥

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.६० ॥

अवतायं हयेय ्मो’मं कीतिमेद् अन्वहं नय् ।

सङ्खकल्ऩास ्तस्म र्सध्मन्न्त स मानत ऩयभां गनतभ ्॥

श्रीधय् ॒ मो’मं हयेय ्अवतायस ्तं म् प्रकीतिमेत ्॥६०॥

िभ-सन्दबि्, ववश्वनाथ् ॒ न व्माख्मातभ.्

—ओ)०(ओ—

॥ ८.२४.६१ ॥

प्ररम-ऩमर्स धातु् सुप्त-शक्तेय ्भुखेभम ्

शु्रनत-गणभ ्अऩनीतं प्रत्मुऩादत्त हत्वा ।

ददनतजभ ्अकथमद् मो ब्रह्भ सत्मव्रतानां

तभ ्अहभ ्अणखर-हेतंु न्जह्भ-भीनं नतो’न्स्भ ॥

श्रीधय् ॒ सत्म-व्रतानां सत्म-व्रतस्म ऋषीणां च छत्रत्रणो गच्छन्तीनत-वर ्र्रङ्खग-सभवामाद् फहुवचनभ ्। न्जह्भ-भीनं भामा-भत्स्मभ ्॥६१॥

िभ-सन्दबि् ॒ न्जह्भेषु कुदटर-हृदमेषु । साभान्म-भीनतमा प्रकाशभानं, नाहं प्रकाश् सविस्म [गीता ७.१६] इत्म-्आदे्, ववयाड् अववदषुाभ ्[बा.ऩु. १०.४३.१७] इत्म-्आदेश ्च ॥६१॥

ववश्वनाथ् ॒ सभासेन प्रमोजन-द्वमं ऩुन् स्ऩष्टभ ्आह—प्ररमेनत । ददनतजभ ्असुयं रूदढय ्मोगभ ्अऩहयतीनत न्मामात ्। सत्मव्रतानाभ ्इनत गौयवेण फहु-वचनभ ्। न्जह्भ-भीनं कुदटराकायं भीनं मस्म शङृ्खगे नौय ्ननफद्धा, स तु भीन् कुदटराका आडड-संऻ् प्रर्सद्ध एव रोके इनत तथोक्तभ ्॥६१॥

—ओ)०(ओ—

इनत सायाथि-दर्शिन्मां हवषिण्मां बक्त-चेतसाभ ्।

अष्टभस्म चतुवविंश् सङ्खगत् सङ्खगत् सताभ ्॥*॥

न भे ववयन्क्तय ्न च बन्क्त-गन्ध्

ऩान्ण्डत्म-रेशो न वा सुवतृ्तभ ्।

तयङ्खग-रोरां स्व-चधमं ननयोदंु्ध

जारं सजृाम्म ्एव न हन्त टीकाभ ्॥

अष्टभ-स्कन्ध-टीकेमं श्री-याधामा् सयस-्तटे ।

पाल्गुने शुक्र-ऩऺीम-षष््मां ऩूणाि व्मयाजत ॥

श्री-याधा-कुण्डाम नभ् श्री-कृष्ण-कुण्डाम नभ् ।

श्रीभद्-गोवधिनाम नभ् श्री-गुयवे नभ् ॥

—ओ)०(ओ—

इनत श्रीभद्-बागवते भहा-ऩुयाणे ब्रह्भ-सूत्र-बाष्मे ऩायभहंस्मं संदहतामां वैमार्सक्मां दशभ-स्कन्धे

भत्स्मावताय-चरयतं नाभ

चतुवविंशो’ध्माम् ।

॥ ८.२४ ॥

॥ इत्म ्अष्टभ-स्कन्ध् सभाप्त् ॥

top related