śrīlalitāsahasranāmastotram
bhāskararāyapraṇītayā
saubhāgyabhāskaravyākhyayā
upoddhātākhyā prathamā kalā
|| śrīlalitāmbāyai namaḥ ||
śrīgambhīravipaścitaḥ piturabhūdyaḥ konamāmbodare
vidyāṣṭādaśakasya marmabhidabhūdyaḥ śrīnṛsiṃhādguroḥ |
yaśca śrīśivadattaśuklacaraṇaiḥ pūrṇābhiṣikto'bhava-
tsa tretā tripurā trayīti manute tāmeva nāthatrayīm || 1 ||
gurucaraṇasanātho bhāsurānandanātho vivṛtimatirahasyāṃ
vīravṛndairnamasyām |
racayati lalitāyā nāmasāhasrikāyā gurukṛtaparibhāṣāḥ
saṃvivṛṇvannaśeṣāḥ || 2 ||
aṣṭābhirvāṅmayānāmadhipatibhiramoghoktibhirdevatābhi-
rmātrājñaptābhiragryaṃ yadaraci lalitādivyanāmnāṃ sahasram |
yadbrahmāṇīrameśaprabhṛtidiviṣadāṃ vismayādhānadakṣaṃ
tatraikasyāpi nāmnaḥ kathamiva vivṛtiṃ mādṛśaḥ kartumīṣṭe || 3 ||
tathāpi śrīmātrā daharakuhare sūtradharayā
samādiṣṭā vācāmadhipatiṣu kāpyanyatamikā |
madīḍyaśrīnāthatrayacaraṇanirṇejanajalaiḥ
pavitre jihvāgre naṭati mamatā sā mama matā || 4 ||
āprācaḥ kāmarūpādruhiṇasutanadaplāvitādāpratīco
gāndhārātsindhusārdrādraghuvararacitādā ca setoravācaḥ |
ākedārādudīcastuhinagahanataḥ santi vidvatsamājā
ye ye tāneṣa yatnaḥ sukhayatu samajānkaścamatkartumīṣṭe || 5 ||
agastya uvāca
aśvānana mahābuddhe sarvaśāstraviśārada |
kathitaṃ lalitādevyāścaritaṃ parāmādbhutam || 1 ||
na gacchatītyagaḥ parvatastaṃ vindhyanāmānaṃ styāyatītyagastyaḥ |
styānaṃ stambhanam | sā ca kathā kāśīkhaṇḍe draṣṭavyā |
asaṃgatatvāpanodāya pūrvakathāprasaṅgaṃ sāmānyena smārayati
aśveti | devībhāgavate prathamaskandhe tāvadiyaṃ kathā smaryate | purā
kila bhagavān viṣṇuryajñasaṃrakṣaṇādighanatarakāryārthaṃ
kṛtabahujāgaraḥ śrāntaḥ śārṅgadhanuṣa koṭiṃ grīvayāvalambya
nidrāṇo'bhūt | tadā brahmarudrādayaḥ kāryaviśeṣasiṣādhayiṣayā
tajjāgaraṇāya vannināmakakṛmibhyo yajñabhāgamicchadbhayo dattvā
tanmukhātpratyañcāmatroṭayan | tena koṭeruccalanācchirotyuḍḍīnaṃ
kvāpi gatamabhūt | tataḥ śokāviṣṭāḥ
surāstacchīrṣamalabhamānāstripurasundarīṃ tuṣṭuvuḥ | sā tuṣṭā satī
hayaśiroyojanenainaṃ jīvayatetyājñāpya bhagavatyantaradhatta | tatastathā
jīvito viṣṇurhayagrīvo bhūtvā hayagrīvākhyaṃ daityaṃ hatavān |
rahasyajātamakhilaṃ devīmukhādeva labdhavānityādi | so'yamaśvānano
viṣṇureva | tadidaṃ viśeṣyamuktavṛttāntasmāraṇena
devyanugṛhītatvābhiprāyagarbham | ata eva mahābuddha
ityādiviśeṣaṇadvayaṃ na stutimātram | laliteti | padmapurāṇe hi
lokānatītya lalate lalitā tena cocyata iti nirvacanaśloke cakārādanyadapi
sambhavaṃ nirvacanamanumatam | parāśaktisadāśivādirūpāṇi
śaktiśivayoruttarottarāpakarṣavanti bahūni santi | teṣāṃ ca lokā api
bahuvidhāḥ | paraśivābhinnamahāśaktistu sarvalokātītā
mahākailāsāparājitādipadavācye sarvalokottame loke tiṣṭhati | tasyāśca
śarīraṃ
ghanībhūtaghṛtavadrajastamaḥsamparkaśūnyaśuddhasattvaghanībhāva-
rūpam | anyāsāṃ śivaśaktīnāṃ katipayānāṃ sāttvikaśarīrāṇyapi
sattvādhikyaguṇāntarālpatvayuktāni na punaḥ śuddhasattvāni | ataḥ
sarvottamaivaiṣā parabrahmamūrtiḥ | asyā api santi rahasyabhūtā bahavo
bhedāsteṣu kāmeśvaryātmakamūrtireveha granthe pratipādyeti
lalitāpadena sūcitam | lalitaṃ śṛṅgārahāvajanyaḥ kriyāviśeṣaḥ tadvatī
lalitā | tena śṛṅgārarasapradhāneyaṃ mūrtiriti sūcitam | saiva devī
krīḍāvijigīṣādiśīlatvāt | tasyāścaritaṃ
prādurbhāvādistotrasamudāyāntaṃ kathitaṃ bhavateti śeṣaḥ |
paramādbhutaṃ
atyuttamatvātpūrvamaśrutacaratvādanupamatvāccetyarthaḥ || 1 ||
pūrvaṃ prādurbhavo mātustataḥ paṭṭābhiṣecanam |
bhaṇḍāsuravadhaścaiva vistareṇa tvayoditaḥ || 2 ||
athaitadeva viśinaṣṭi saptabhiḥ pūrvamityādibhiḥ | prādurbhāvaḥ | asadvā
idamagra āsīt, sadeva somyedamagra āsīt, nāsadāsīnno sadāsīt
ityādiśrutyekavākyatayā nirṇītasya sṛṣṭiprākkālikasya
nirviśeṣacinmātrasya prāthamikaḥ kāmakalārūpapariṇāmo
gurumukhaikavedyaḥ | sa ca pūrvaṃ itaḥ prāk paṭṭābhiṣekādibhyaḥ
prathamaṃ vā | tvayodita iti sarvatrānveti | agnikuṇḍātsamudbhavarūpo
vā'vatāraviśeṣātmā prādurbhāvaḥ | paṭṭaṃ
sakalabhuvanasāmrājyādhikārastasya viṣaye'bhiṣecanaṃ
svāyattīkaraṇetikartavyatārūpo'ṅgaviśeṣaḥ | uditamiti tu napuṃsakatvena
pariṇamanīyam | bhaṇḍākhyo'suro lalitopākhyāne yo vistareṇa
varṇitastasya vadho yuddhe hananaṃ vistareṇa bahunā śabdarāśinā |
prathanevāvaśabde iti paryudāsācchabdabhinna eva vistāra iti rūpam || 2 ||
varṇitaṃ śrīpuraṃ cāpi mahāvibhavavistaram |
śrīmatpañcadaśākṣaryā mahimā varṇitastathā || 3 ||
nirupapadasya purapadasya | pravṛttinimittabhūtadharmāṇāṃ
pauṣkalyāddevyāḥ purameva mukhyaṃ purapadavācyam | abhiyuktānāṃ
nāma śrīpadapūrvaṃ prayuñjīteti vacanācchrīkārapūrvakamiha
prayuktam | tacca rudrayāmale anantakoṭibrahmāṇḍakoṭīnāṃ
bahirūrdhvataḥ ityādinā pañcaviṃśatiprākārairanantayojanavistṛtaiḥ
pariveṣṭitatvena varṇitamekam | merorupari tatsamānayogakṣemaṃ
saṃkṣiptaṃ lalitāstavaratne bhagavatā durvāsasā deśikendreṇa
varṇitamaparam | kṣīrasamudramadhye tṛtīyamiti tu
vidyāratnabhāṣyakārāḥ | mahāvibhavaviṣayakaḥ śabdarāśiryatreti tu
varṇanakriyāyā viśeṣaṇam | śrībījayuktā yā pañcadaśākṣarī
pañcadaśānāṃ svarāṇāṃ samāhāraḥ kādividyā hādividyā vā
tasyāḥ | tasyāṃ śrībījayogastu catvāra īṃ bibhrati kṣemayantaḥ iti
śrutisiddho rahasyataraṃ sāmpradāyikaikavedyo'stīti kaścit | tattantreṣu
kvāpyadarśanātprāmāṇikā na manyante | uktaśrutistu -
kāmarājākhyamantrānte śrībījena samanvitā |
ṣoḍaśākṣaravidyeyaṃ śrīvidyeti prakīrtita ||
iti hayagrīvoddhṛtamantrāntaraparetyapyāhuḥ | tena śrīśabdaḥ
śobhādiparaḥ; vakṣyamāṇavyāḍikośena vahvarthatvāvagamāt || 3 ||
ṣoḍhānyāsādayo nyāsā nyāsakhaṇḍe samīritāḥ | antaryāgakramaścaiva bahiryāgakramastathā || 4 ||
ṣoḍheti |
gaṇeśagrahanakṣatrayoginīrāśipīḍhākhyanyāsaṣaṭkajanyāvāntarāpūr
vaṣaṭkaikaparamāpūrvasādhanībhūto nyāsaḥ ṣoḍhānyāsa ucyate | sa ca
bhūṣaṇamālinyādibhedādanekavidhaḥ | ādinā cakranyāsādiparigrahaḥ |
nyāsakhaṇḍe samastanyāsaikapratipādake granthaśakale | nyāso nāma
tattaddevatānāṃ tattadavayaveṣvavasthāpanam | avasthitatvena bhāvaneti
yāvat | antariti | antaryāgo nāmādhārādrājadantāntaṃ
tejastantorvibhāvanam, mānasī devapūjā vā tasya krama itikartavyatā |
bahiryāgaḥ pātrāsādanādiśāntistavāntaḥ karmasamūhaḥ || 4 ||
mahāyāgakramaścaiva pūjākhaṇḍe prakīrtitaḥ |
puraścaraṇakhaṇḍe tu japalakṣaṇamīritam || 5 ||
sa evāṣṭāṣṭakādighaṭito mahāyāgaḥ | ete cāsmābhirvarivasyāprakāśe
pūjāprakaraṇa eva nirūpitāḥ | puraścaraṇeti | puraḥ mantropāsterādau
dīkṣottarakālaṃ caraṇaṃ paricaryā | japasya lakṣaṇamavasthāpañcaka-
śūnya-viṣuvatsaptaka-cakranavakavibhāvanādirūpaṃ cihnam |
taccāsmābhirvarivasyārahasye prathameṃ'śa evoktam || 5 ||
homakhaṇḍe tvayā prokto homadravyavidhikramaḥ |
cakrarājasya vidyāyāḥ śrīdevyā deśikātmanoḥ || 6 ||
rahasyakhaṇḍe tādātmyaṃ parasparamudīritam |
stotrakhaṇḍe bahuvidhā stutayaḥ parikīrtitāḥ || 7 ||
hometi | homānāṃ taddravyāṇāṃ ca tadvidhīnāṃ
dravyaparimāṇādirūpāṇāṃ ca kramaḥ śabdamadhye pādavikṣepo
nibandhanamiti yāvat | cakrarājasyeti ṭacpratyayāntam |
bindvādinavacakrātmakasyeti tadarthaḥ | vidyāyāḥ pañcadaśyāḥ
ṣoḍaśyā vā | śrīdevyāḥ tripurasundaryāḥ | deśikātmanoḥ
guruśiṣyayoḥ tādātmyaṃ tadbrahmaiva ātmā svarūpaṃ yasya tattadātma
'oṃ tatsaditi nirdeśo brahmaṇastrividhaḥ smṛtaḥ' iti vacanāt | tasya bhāva
ityarthe brāhmaṇāditvātṣyañ | sarveṣāmekabrahmarūpatā | abheda iti
yāvat | mantrasya nigarbhārthavarṇanāvasare
varivasyārahasye'smābhiruktosya prakāraḥ | stotreti | bahuvidhāḥ
pañcamīstavarājādirūpāḥ || 6-7 ||
mantriṇīdaṇḍinīdevyoḥ prokte nāmasahasrake |
na tu śrīlalitādevyāḥ proktaṃ nāmasahasrakam || 8 ||
mantriṇī mantro rājādhikāropayoginī mananakriyā sāsyāstītyarthe iniḥ |
nāntatvānṅīp | amātyetyarthaḥ | sā ca tantreṣu rājaśyāmaletyucyate |
daṇḍinī daṇḍo damanasādhanaṃ tadvatī | sā ca tantreṣu vārāhīti
prasiddhā, te ca te devyau ca tayoḥ || 8 ||
tatra me saṃśayo jāto hayagrīva dayānidhe |
kiṃvā tvayā vismṛtaṃ tajjñātvā vā samupekṣitam || 9 ||
tatreti | tatra anuktau dharmībhūtāyām |
lalitāsahasranāmoktyabhāvaviśeṣyakaḥ saṃśaya ityarthaḥ | sa ca
catuṣkoṭika ityāha-kiṃvetyādinā sārdhena | vismṛtiprayuktatvamekaḥ
prakāraḥ | sarvajñasya vismaraṇāsambhavātprakārāntaramāha-jñātvā
veti | upekṣā
iṣṭāniṣṭobhayaviṣayakapravṛttinivṛttyaudāsīnyenāvasthānam || 9 ||
mama vā yogyatā nāsti śrotuṃ nāmasahasrakam |
kimarthaṃ bhavatā noktaṃ tatra me kāraṇaṃ vada || 10 ||
mitraśatrubhṛtyodāsīnabhedena caturvidheṣu jīveṣu bhṛtyakoṭipraviṣṭasya
śiṣyasyodāsīnatvāyogo bhaktijijñāsitārthopekṣāyāṃ deśikendrasya
kṛpālutvahāniścetyatastṛtīyaṃ prakāramāha-mama veti | nāstītyanena
sāmayikābhāva ukto nātyantābhāvaḥ | tathātve
caturthakoṭerutthānāyogāt | anadhikāriṇaṃ
pratyanukterbhṛtyatvavighaṭakatāyāḥ kṛpālutvavighaṭakatvasya
cāyogāditi bhāvaḥ | taduktaṃ bodhasāre -
tattadvivekavairāgyayuktavedāntayuktibhiḥ |
śrīguruḥ prāpayatyeva napadmamapi padmatām |
prāpapya padmatāmenaṃ prabodhayati tatkṣaṇāt |
tasmātsarvaprayatnena sevyaḥ śrīgurubhāskaraḥ ||
ityuktam | tatra napadmamityekaṃ padam | nakāreṇāyaṃ samāsaḥ |
ayogye'pi yogyatāmāpādya śrīgurusūryo bodhayatīti samudāyārthaḥ |
ato yogyatāyāmapi gururdadyādevetyāśayena koṭitrayaṃ svayameva
nirasya kā punaścaturthī koṭirityanavadhārya pṛcchati- kimarthamiti |
bhavatkartṛkoktyabhāvaḥ kiṃprayukta ityarthaḥ | kāraṇaṃ caturthīṃ
koṭim | itarakoṭīnāṃ svenaiva nirastatvāditi bhāvaḥ || 10 ||
sūta uvāca
iti pṛṣṭo hayagrīvo muninā kumbhajanmanā |
prahṛṣṭo vacanaṃ prāha tāpasaṃ kumbhasaṃbhavam || 11 ||
athaikaślokaḥ sūtoktirūpaḥ | bhārate- 'nāpṛṣṭaḥ kasyacid brūyāditi
vedānuśāsana'miti niṣedhādapṛcchakāya kimapi na vaktavyam | yattu
apṛṣṭastasya tadbrūyādyasya necchetparābhava'miti taduttarārdhaṃ tadapi
śraddhālupraśnāsamarthaśiṣyaparam | śraddhābhāve hānismaraṇāt |
yadāha bodhāyanaḥ -
aśraddhā paramaḥ pāpmā śraddhā hi paramaṃ tapaḥ |
tasmādaśraddhayā dattaṃ havirnāśnanti devatāḥ ||
iṣṭvā dattvāpi vā mūrkhaḥ svargaṃ nahi sa gacchati |
śaṅkāvihitacāritro yaḥ svābhiprāyamāśritaḥ ||
śāstrātigaḥ smṛto mūrkho dharmatantroparodhanāt |
iti | śrutirapi 'śraddhayāgniḥ samidhyate śraddhayā hūyate haviḥ' ityādi |
tataśca śraddhābhāve pṛcchakāyāpi na vaktavyaṃ kimutāpṛcchakāya |
tatsattve tu yadi śiṣyaḥ praśne na samarthaḥ tadā praśnamapratīkṣyaiva
guruvadediti sthitiḥ | prakṛte tvagastyaḥ śraddhāluḥ praśne samarthaśca
athāpi kimiti na pṛcchatīti cintayāno nāpṛṣṭa iti niṣedhādbhīto
deśikasārvabhaumo bhagavān hayagrīvaḥ śiṣyakṛtaśuśrūṣayā
vaśīkṛto vivakṣurapi bhaktipūrvakapraśnābhāvakṛtavilambādiyantaṃ
kālaṃ duḥkhita ivābhūt | adhunā tu na tathetyāha sūtaḥ - iti pṛṣṭa iti |
caturthakoṭiviṣayakapraśnakarmībhūta ityarthaḥ |
pracchadhātordvikarmakatayā koṭivadgurorapi karmatvāt | prahṛṣṭaḥ
vilambāpagamāditi śeṣaḥ | tapobhiryajñādibhiḥ pāpakṣaye
satyaṅkuritavividiṣākatvādasti śraddheti yogyatāṃ pradarśayati-
tāpasamiti | cittavṛttinirodhakāraṇībhūtavāyuvṛttinirodhaśīlatvādapi
yogyatāmahā - kumbhasaṃbhavamiti | kumbhasya kumbhakasya samyak
cirakālaṃ bhavaḥ sthitiryasmiṃstamityarthaḥ | recakapūrakayoḥ sārvajanīnatayā sulabhatvānnirodhapadavācyatvābhāvācca tatparityāgena
kumbhakasyaiva grahaṇam || 11 ||
lopāmudrāpate'gastya sāvadhānamanāḥ śṛṇu |
nāmnāṃ sahasraṃ yannoktaṃ kāraṇaṃ tadvadāmi te || 12 ||
atha sārdhaiḥ ṣoḍaśabhiḥ ślokairhayagrīvoktiḥ | pūrvaśloka eva
hayagrīvaḥ prāhetyuktatvānnaitadārambhe hayagrīva uvācetyuktiḥ |
evamāmbāvacane'pyuttaratra jñeyam | bhartrabhimatadevyārādhanaṃ
gṛhiṇyā kriyamāṇamapyanukūladāmpatyaghaṭakaṃ satpatnyā
upāstiyogyatāpādakamiti vyañjayan vivakṣitamarthaṃ pratijānīte-
lopāmudrāpata iti | ata eva bhagavatyaiva triśatyāṃ vakṣyate -
patnyasya lopāmudrākhyā māmupāste'tibhaktitaḥ |
ayaṃ ca nitarāṃ bhaktastasmādasya vadasva tat ||
iti | atra bhartṛniṣṭhabhakteḥ patnyānukūlyasya samuccayārthakaścakāra iti
tatraiva vakṣyāmaḥ | athavā na kevalaṃ bhaktipraśnāveva
yogyatāvacchedakau | vidyopāstivirahe tayoḥ sattve'pi
upadeṣṭuryoginīśāpāmnānāt | atastatsāhityadyotanāyedaṃ viśeṣaṇam |
athavā lopāmudrāśabdastadvidyāparastripurasundarīparo vā | saiva
patirupāsyā yasyetyarthaḥ | na cāgastyavidyopāsakasya kathaṃ
tathātvavyapadeśaḥ | śākhāntarādhikaraṇanyāyena
vidyayorabhedābhiprāyeṇopapatteḥ | na ca
vidyāpadavācyayorupāstyorabhede'pyagastyalopāmudrāsaṃjñayormantra
yorbheda eveti vācyam | agastyopāsitetyādiyaugikaśabdaikadeśānāṃ
teṣāṃ saṃjñātvābhāvena bhedakatvāyogāt | na
cākṣaranyūnādhikabhāvābhyāṃ suṣisuṣirayoriva bhedaḥ | tayoḥ
padabhedakatve'pi mantrabhedakatvābhāvāta | ata eva 'apsvantaramṛta'miti
mantrasya yājuṣātharvaṇabahvacairbhinnachandaskatvena pāṭhe'pi
bhedānaṅgīkārastāntrikāṇāṃ saṃgacchate |
ata-eva ca bhūtaśuddhyantargatajalamaṇḍalaśodhane vikalpena viniyogo
nyāyasiddhaḥ | taduktam -
apsvantariti mantreṇa śodhayedambumaṇḍalam |
ārṣyoṣṇihā purastācca bṛhatyā pura uṣṇiha ||
iti | evaṃ 'yuñjanti harī iṣirasye'ti mantro bahvṛcachandogābhyāṃ
chandobhedena paṭhyamāno'pi na bhidyate | anenaivāśayena
nārmedhākhyasāmādhikāre 'atha pura uṣṇiganuṣṭuptenānuṣṭubho
nayantī'ti śrutau dvayorapi chandasorullekhaḥ | tena
tantrarājahādividyādhikāre paṭhitānāṃ kālanityāmantrāṇāṃ
pārāyaṇānāṃ ca kādividyāṅgatvenāpi lekhaḥ paddhatikārāṇāṃ
saṃgacchata iti dik | avadhānaṃ viṣayāntarasañcārābhāvastatsahitaṃ
mano yasya tādṛśaḥ san | itarakoṭīnāṃ teṣvarasānāṃ ca tavaiva
sphuritatve'pi tadvilakṣaṇāyāḥ koṭervivakṣitāyā jhaṭiti tvadbuddhau
sphuraṇāyogyatvāditi bhāvaḥ | yat yena kāraṇena nimittaparyāyaprayoge
sarvāsāṃ prāyadarśanamiti vārtike sarvavibhaktīnāṃ
sādhutvābhidhānāt || 12 ||
rahasyamiti matvāhaṃ noktavāṃste na cānyathā |
punaśca pṛcchase bhaktyā tasmāttatte vadāmyaham || 13 ||
prakaṭārthasyoktau praśnabhaktisadasadbhāvāpekṣā nāvaśyakī | kintu
rahasyaviṣaya evoktarūpā vastusthitirityupasaṃhāraṃ dyotayan
bhaktipūrvakapraśnasyopadeśasya cānvayavyatirekāvupadiśati-
rahasyamitīti | te tubhyaṃ apṛṣṭavate iti śeṣaḥ | anyathā na
tvadutprekṣitanimittāni na bhavanti | asvarasānāṃ tavaiva sphuritatvāditi
bhāvaḥ | bhaktyā bhaktipūrvakam | tasmāt
bhaktiyuktapraśnābhāvakṛtapratibandhasyāpagamāt | tat
lalitānāmasahasram || 13 ||
brūyācchiṣyāya bhaktāya rahasyamapi deśikaḥ |
bhavatā na pradeyaṃ syādabhaktāya kadācana || 14 ||
uktārthe saṃmatimāha-brūyāditi | vaktrā pṛcchakena śrotṛbhiśca
tattvabubhutsūnāṃ sabhā bhavati tatra vaktṛbhinnāḥ sarve'pi yadyapi
śiṣyāstathāpi rahasyapadārthasya rahasi janabāhulyābhāve satyeva
vaktavyatvādatra śiṣyaśabdena pṛcchaka evāvaśiṣyata ityāśayena
śiṣyāyetyuktam | tvayāpyevaṃ vartitavyamityāśayenāha-
śiṣyāyetyanuvartate | abhaktāya pṛcchakāyāpi na deyamityarthaḥ |
tenāpṛcchakāyāpi praśnāsamarthāya bhaktāya deyamiti siddhayati || 14 ||
na śaṭhāya na duṣṭāya nāviśvāsāya karhicit |
śrīmātṛbhaktiyuktāya śrīvidyārājavedine || 15 ||
abhaktatāvivaraṇārthāṃ śrutimarthatonuvadati-na śaṭhāyeti |
'vidyā ha vai brāhmaṇamājagāma gopāya mā śevadhiṣṭehamasmi |
asūyakāyānṛjave'yatāya na mā brūyā vīryavatī tathā syām'
iti hi śrutiḥ | tatra gurūktisamanantarameva jātaniścayopi yaḥ pūrvamevaitadajñātacaramiti vā idānīmapi na jñātamiti vā
pradarśayituṃ yatate sa śaṭho'yataśca jātaṃ niścayaṃ gurave pradarśya
taddūṣaṇārthamevaidaṃparyeṇa yatamāno hetvābhāsopanyāsaśīlo
duṣṭo'sūyakaśca | gurubhaktiḥ sarvāpi yathārthaiveti jñānaṃ viśvāsaḥ
sa nāsti yasya so'viśvāso'nṛjuśca | yadvā ayato'ntaḥśuddhihīnaḥ sa
ceha duṣṭapadena saṃgṛhītaḥ | evaṃ sati sampradāyo māvicchedītyata
āha- śrīmātriti | bhaktitantre- 'sā parānuraktirīśvara' ityadhikaraṇādiṣu
nirṇītalakṣaṇaścittavṛttiviśeṣo bhaktiḥ tayā
yuktāyetyanenābhaktanirāsaḥ | na kevalaṃ
bhaktimātramadhikāritāvacchedakamiti dyotanāya viśeṣaṇadvayam |
vidyārājaḥ pañcadaśī tadvedanaṃ gurumukhādupadeśaḥ || 15 ||
upāsakāya śuddhāya deyaṃ nāmasahasrakam |
yāni nāmasahasrāṇi sadyaḥsiddhipradāni vai || 16 ||
nityanaimittikakarmācaraṇapūrvakaṃ sarvatra devyabhedabhāvanākhyā
mānasī kriyopāstiḥ tadvānupāsakaḥ | śuddha iti
śāṭhyādidoṣarāhityāya | athaitadupadeśe īdṛśo nirbandho'sya
rahasyatvāttacca mukhyatvāttacca devatāprītikaratvenāvaśyakatvāditi
pradarśayitumuttaro granthasandarbho nāmārambhāvadhikaḥ - yānīti | yāni
koṭisaṃkhyākāni teṣu yāni sadyaḥsiddhipradāni daśasaṃkhyākāni 'ete
daśa stavā gaṅgāśyālakāvālarāsabhe'ti saṃgṛhītāni || 16 ||
tantreṣu lalitādevyāsteṣu mukhyamidaṃ mune |
śrīvidyaiva tu mantrāṇāṃ tatra kādiryathāparā || 17 ||
lalitādevyā nāmasahasrāṇi tantreṣu catuḥṣaṣṭisaṃkhyākeṣu purāṇeṣu
ca kathitāni teṣvapīdaṃ lalitānāmasahasraṃ mukhyatamamiti
yojanayārthaḥ | 'devīnāmasahasrāṇi koṭiśaḥ santi
kumbhaje'tyuttaragranthānusārāt | puṃdevatyā mantrāḥ strīdevatyā vidyā
iti mantravidyayorlakṣaṇabhede'pyasyāḥ
śivaśaktisāmarasyarūpatvādubhayātmateti dyotanāya mantrāṇāṃ
madhye vidyetyuktam | ata-eva devatādhyāne aicchiko vikalpaḥ smaryate |
'puṃrūpaṃ vā smareddevi strīrūpaṃ vā vicintayet |
athavā niṣkalaṃ dhyāyetsaccidānandalakṣaṇam ||'
iti mālāmantre'pi strīpuṃsabhedena bhedaḥ | etadabhiprāyeṇaiva
guṇanidhiḥ śrīmātā paraṃjyotirityādīni nāmāni triliṅgakāni
sambhavantsyante | athavā kūṭatrayātmakatve'pi
pañcadaśasvaraghaṭitatvātpañcadaśākṣaraśālitvasūcanāya
mantraṇāmityuktam | piṇḍakartarībījamantramālābhedena pañcavidheṣu
mantreṣu pañcadaśākṣarāṇāṃ mantrarūpatvāt | taduktaṃ nityātantre -
'mantrā ekākṣarāḥ piṇḍāḥ kartaryo dvyakṣarā matāḥ |
varṇatrayaṃ samārabhya navārṇā vidhibījakāḥ ||
tato daśārṇamārabhya yāvadviṃśati mantrakāḥ |
tata ūrdhvaṃ gatā mālāstāsu bhedo na vidyate ||'
ityādi | kādiḥ kakāra ādiryasyāṃ sā kādiḥ kālīśaktiḥ | ta iti
tantrarājaprasiddhakādināmakaśaktyabhinnā vā | ata eva 'kādisaṃjñā
bhavadrūpā sā śaktiḥ sarvasiddhaye' ityādi | tatraiva devīṃprati
śivavākyam | sā ca -
'kāmo yoniḥ kamalā vajrapāṇirguhā hasā mātariśvābhramindraḥ |
punarguhā sakalā māyayā ca purūcyeṣā viśvamātādividyā ||'
ityātharvaṇaiḥ paṭhyamānatraipurasūktasthāyāmṛcyuddhṛtā |
tantrabhedenoddhṛtānāṃ vidyānāṃ
sarvavedāntapratyayanyāyenaikyepyupāsakarucyanusāreṇa kalpitaṃ
tāratamyamapyastītyāha- pareti | bhāvārthaprabhṛtyarthānāṃ sarveṣā
tatraiva sāmañjasyāt | saptatriṃśadakṣaraiḥ
ṣaṭtriṃśattattvātītarūpāyāḥ kādividyātiriktāsvasambhavācceti
bhāvaḥ | tadidamasmābhirvarivasyārahasya eva vidyāntareṣu
tadasāmañjasyapradarśanapūrvaṃ nirūpitam -
'ajvyañjanabindutrayanādatritayairvibhāvitākārā |
ṣaṭtriṃśattattvātmā tattvātītā ca kevalā vidyā ||'
iti kiñca -
'yadakṣaraikamātre'pi saṃsiddhe spardhate naraḥ |
ravitārkṣyendukandarpaśaṅkarānalaviṣṇubhiḥ ||
yadekādaśamādhāraṃ bījaṃ koṇatrayātmakam |
brahmāṇḍādikaṭāhāntaṃ jagadadyāpi dṛśyate ||'
ityādergurumukhaikavedyo rahasyārtho na hādividyāsu samañjasaḥ |
'catvāra īṃ bibhrati kṣemayanta' ityatrāpi kādipakṣa eva svarasetyeke |
hādipakṣepi tulyeti tu rahasyam | kiñca | tripuropaniṣadyapi 'athaitasya
paraṃ
gahvaraṃ' vyākhyāsyāmaḥ ityādinā gāyatrīpañcadaśyorekarūpatvaṃ
vaktuṃ tatpadakakārayorevaikārthatvamuktam | tanmūlakatvenaivānyā
uddhṛtāḥ | triśatyāṃ kāmeśvarābhyāmapyasyā evādaraḥ kriyamāṇo
dṛśyate | tantrarāje tu tṛtīyakūṭasyaiva prathamamuddhāreṇa
tatraivaikākṣaraniveśenānyayoḥ kūṭayorlāghavenoddhārāya
hādividyaivādṛteti jñeyam | ata-eva traipurasūkte - 'ṣaṣṭhaṃ'
saptamamatha vahvisārathim' ityṛcā kādeḥ paścādeva hāderuddhāraḥ
kṛtaḥ | 'śivaḥ śaktiḥ kāmaḥ' iti saundaryalaharīsthaślokadvayaṃ
dvedhāpi vyākhyāyata iti dik || 17 ||
purāṇāṃ śrīpuramiva śaktīnāṃ lalitā yathā |
śrīvidyopāsakānāṃ ca yathā devo varaḥ śivaḥ || 18 ||
upāsakānāmityantāścatasro nirdhāraṇe ṣaṣṭhyaḥ | upāsteḥ paramaṃ
phalamupāsyābhedaḥ | sa ca paraśive sārvakālika evāstītyupāsakatvaṃ
tasyāpyaviśiṣṭam | kathamanyathā tasyādināthatvaṃ
tadabhedānusandhānamasmadādīnāṃ ca saṃgacchate |
devyabhedānusandhānadārḍhyabalalabdhābhedena guruṇā saha
śiṣyasyāpyabhedānusandhānāddevyabhedalābhasya
nāthaikadvārakatāyāḥ siddhāntarahasyatvādityāśayenāha-varaḥ śiva iti
| paramaśiva ityarthaḥ | tena guṇirudrādinirāsaḥ || 18 ||
tathā nāmasahasreṣu varametatprakīrtitam || 19 ||
spaṣṭam | ardhaśloko'yam || 19 ||
yathāsya paṭhanāddevī prīyate lalitāmbikā |
anyanāmasahasrasya pāṭhānna prīyate tathā |
śrīmātuḥ prītaye tasmādaniśaṃ kīrtayedidam || 20 ||
mukhyatve hetumāha-yathāsyeti | yathā niravadhikamityarthaḥ | anyeṣāṃ
śivaviṣṇvādīnāṃ nāmasahasramanyacca tannāmasahasraṃ ca tasyeti vā |
athaitatpāṭhaṃ vidhatte | prītaya iti tādarthyacaturthyā sarvebhyaḥ
kāmebhya ityādāviva kīrtanakaraṇakabhāvanābhāvyatvapratītiḥ | idamiti
tu dhātvarthakarma saktūnitivat | ata-eva tena nyāyenaiva viniyogabhaṅgena
matvarthalakṣaṇayā nāmasahasrakīrtanena śrīmātṛprītiṃ bhāvayediti
vidheḥ paryavasito'rthaḥ | athavā somādidravyāṇāṃ yāgasādhanatvena
tṛtīyāśruteḥ pratyakṣatvācca tatra tathā vākyārthavarṇane'pi prakṛte
nāmnāṃ varṇānityatvavāde
tālvoṣṭhapuṭavyāpārarūpakīrtanajanyatāttannityatvavāde'pi
dhvaneranityatvena kīrtanajanyadhvanyabhivyaṅgyatāyā
varṇātmakadravyeṣu svīkārādanutpannasyānabhivyaktasya vā
kīrtanajanakatvāyogānnāmābhivyañjakakīrtaneneṣṭaṃ
bhāvayedityevārthaḥ |
kīrtanaṃ ceha vācikamānasobhayasādhāraṇam |
nāmapaṭhanavannāmasmaraṇasyāpi vacanāntareṣu phalaśravaṇāt |
tasmāditi hetvadhikaraṇanyāyenārthavādaḥ | aniśaṃ yāvajjīvam |
tenāgnihotravannityakāmyobhayarūpamidaṃ karmeti sidhyati || 20 ||
bilvapatraiścakrarāje yo'rcayellalitāmbikām |
padmairvā tulasīpatrairebhirnāmasahasrakaiḥ || 21 ||
atha kīrtanasyānyāśrayeṇāpi phalasambandhamāha-bilvapatrairiti
sārdhena | vacanāntareṇa prāptamantaryāgabahiryāgabhedena dvividhamapi
pūjanaṃ bilvapatrādyanyatamakaraṇakaṃ
cakrarājādhikaraṇakamarcayedityekena padena yacchabdayogādanūdyate |
tatra tātparyagrāhakāṇi padāntarāṇīti ya iṣṭyetyādivākya iva
noddeśyānekatvaprayukto vākyabhedaḥ | nāmasahasrakairiti tu
kīrtyamānābhiprāyaṃ kīrtanaparyavasāyi | tenārcanaviśeṣāśritena
nāmakīrtanena, yadyapi rudrayāmale -
'tulasībilvapatrāṇi dhātrīpatrāṇī pārvati |
arcane cakrarājasya nocitānyeva sarvathā ||'
iti niṣedhaḥ pratīyate tathāpi sahasranāmakaraṇakārcane viśiṣya
bilvapatrāṇāṃ vidhānānniṣedhastaditakaraṇakārcanaparo vyavatiṣṭhate ||
21 ||
sadyaḥ prasādaṃ kurute tatra siṃhāsaneśvarī |
cakrādhirājamabhyarcya japtvā pañcadaśākṣarīm || 22 ||
sadyaḥ prasādaṃ bhāvayedityarthaḥ | atha yāvajjīvavākyena prāptaṃ
jīvanāvacchinnaṃ kālasāmānyaṃ viśeṣeṇopasaṃharati-
cakrādhirājamiti | arcanottaraṃ yaḥ kriyamāṇo nityajapastaduttarakāle
nityaṃ sakṛtkīrtayedityarthaḥ | 'darśapūrṇaṃmāsābhyāmiṣṭvā somena
yajete'tivadayaṃ kālārthaḥ saṃyogaḥ | arcanajapakīrtanānāṃ pratyekaṃ
vidhibhiḥ phale viniyogena kṛtārthatvāt | ata-eva japapūjādeḥ
kālopalakṣaṇārthatvāt 'anapāyo hi kālasya lakṣaṇaṃ hi puroḍāśā'viti
nyāyena tadabhāve'pi kartavyatāṃ prāptāmanuvadati-japeti | ādinā
nyāsādiparigrahaḥ || 22 ||
japānte kīrtayennityamidaṃ nāmasahasrakam |
japapūjādyaśakto'pi paṭhennāmasahasrakam || 23 ||
upāstiṃ prati japādīnāṃ sarveṣāmaṅgatvānnityakarmāṅgeṣu
yathāśaktyupabandhasya siddhāntasiddhatvādaśaktyā japādyakaraṇe
taduttarakālatvābhāve'pi
tadupalakṣitakālasyānapāyādekapuroḍāśāyāmiṣṭāvupāṃśuyājavan
nāmasahasrakīrtanaṃ kartavyamevetyarthaḥ || 23 ||
sāṅgārcane sāṅgajape yatphalaṃ tadavāpnuyāt |
uvāsane stutīranyāḥ paṭhedabhyudayo hi saḥ || 24 ||
nanu kimidaṃ kīrtanaṃ śaktasyocyate tadaśaktasya vā | nādya |
nityakarmatvādeva śaktaṃ prati tatprāpteḥ punaranuvādavaiyarthyāt,
nāntyaḥ | aśaktaṃ prati vidherapyayogāt kimutānuvādasya |
'ākhyātānāmarthaṃ bruvatāṃ śaktiḥ sahakāriṇī'tinyāyādityata āha-
sāṅgeti | aṅgaiḥ sahitaṃ sāṅgam |
āvaraṇapūjanasahitapradhānadevatāpūjanasya
kullukāsetumahāsetujapasahitavidyājapasya ca nyāsādeśca yatphalaṃ
taduddeśenāpi paṭhedityarthaḥ | ayaṃ bhāvaḥ | yadi
nyāsārcanajapakīrtaneṣvanyatamasyaikasyaiva karaṇe śaktistadā nyāyato
vikalpe prāpte tadapavādena kīrtanameva vidhīyate | tena 'yadi satrāya
dīkṣitānāṃ sāmyuttiṣṭhāsetsomamapabhajya viśvajitā yajete'tyatra
satrābhāve vihitaviśvajidyāgavadasya pratinidhitvam, parantu
vacanabalātpūjādiphalamapi | viśvajitastu na satraphalaṃ mānābhāvāditi
| idānīmupāsanāṃ pratyavaikalpikamaṅgatvaṃ kīrtanasyetyāha-upāsana
iti | saptamyā 'tatra jayān juhuyā'dityatrevāṅgitvabodhaḥ |
tadaṅgatvenetareṣāṃ trailokyamohanakavacādirūpāṇāṃ stotrāṇāṃ
pāṭhe'bhyudayaḥ phale viśeṣaḥ | apāṭhe tu nāṅganyūnatvakṛto doṣaḥ |
tena teṣāṃ kratvaṅgatvabodhakānāṃ tattatprakaraṇasthavacanānāṃ
vikalpe paryavasāyakamidaṃ vākyam | tena
ṣoḍaśigrahavaditareṣāmaṅgatvaṃ 'navalakṣaprajaptāpi tasya vidyā na
sidhyatī'tyāditattatprakaraṇasthavākyeṣu siddhipadaṃ
tattatpāṭhajanyābhyudayaviśiṣṭavidyāphalamaparamityadoṣaḥ || 24 ||
idaṃ nāmasahasraṃ tu kīrtayennityakarmavat |
cakrarājārcanaṃ devyā japo nāmnāṃ ca kīrtanam || 25 ||
idaṃ tu na tādṛśamaṅgam apitu nityakarmavat sandhyāvandanavat |
svābhāvikapratiyogikavikalpāsahatvamātrārthakoyaṃ vatiḥ | tataśca
saṃyogapṛthaktvanyāyena kīrtanaṃ kratvarthapuruṣārthobhayarūpamiti
mantavyam | arcanādiprāyapāṭhenāpyupāsanāṅgatvameva draḍhayati |
devyā vidyāyāḥ | kākākṣinyāyenobhayatrānveti || 25 ||
bhaktasya kṛtyametāvadanyadabhyudayaṃ viduḥ |
bhaktasyāvaśyakamidaṃ nāmasāhasrakīrtanam || 26 ||
bhaktasya upāsakasya | abhyudayaṃ abhyudayakaram | matvarthīyo'c |
śreyaskaramityarthaḥ | arcanādiprāyapāṭhādarcanāditulyatvaṃ mā
prasāṃkṣīdata āha-bhaktasyeti | japapūjāpekṣayāpīti śeṣaḥ |
tatphalajanakasyoktatvāditi bhāvaḥ ||
tatra hetuṃ pravakṣyāmi śṛṇu tvaṃ kumbhasambhava |
purā śrīlalitādevī bhaktānāṃ hitakāmyayā || 27 ||
tatphalajanakatvamasya kathamityāśaṅkya tatra nimittaṃ vaktuṃ
stotrapratipādyāyā devatāyā nikhilaśivaśaktigaṇopāsyatvamukhena
sarvottamatvadyotikāṃ kathāmupakramatetatretyādinā | na hyatra
'anūyājānyakṣyanbhavatī'ti hetuvādavatsvārthatātparyakatvadyotanāya
prakarṣeṇa vakṣyāmīti pratijñā | ata evārtavādadhiyā nopekṣasveti
dyotayituṃ śṛṇutvamiti svābhimukhīkaraṇam | avāptasakalakāmatvena
devyāḥ svārthakāmanābhāvādāha- bhaktānāmiti || 27 ||
vāgdevīrvaśinīmukhyāḥ samāhūyedamabravīt |
vāgdevatā vaśinyādyāḥ śṛṇudhvaṃ vacanaṃ mama || 28 ||
mukhe ādau gaṇanīyā mukhyā vaśinyeva mukhyā yāsāṃ tā
vaśinyādyāḥ | ādinā kāmeśvaryādikaulinyantasaptakaparigrahaḥ |
tāsāmevāhvāne parikarālaṅkāreṇa hetugarbhaṃ viśeṣaṇaṃ
vāgdevīriti | krīḍāvijigīṣādyutistutivyavahāramodamadakāntigatayo'tra
sarve dīvyaterarthāḥ natu svapraḥ | devatānāmasvapnatvāt | vācā krīḍanti
vijigīṣanti dyotante stuvantītyādirītyā vā vāgdevyaḥ | vāṅmayamātre
svātantryāttāsāmeva cikārayiṣitastotrārthamāhvānamiti bhāvaḥ | idaṃ
vakṣyamāṇavṛttāntarūpam | athādhyuṣṭaślokairambāvacanam | he
vaśinyādyāḥ ! yato yūyaṃ vāgdevatāstato mama vacanaṃ śṛṇudhvamiti
yojanā | yuṣmākaṃ vāgīśvaratvānmadvacanaśravaṇepi
bhavatīnāmevādhikāra iti protsāhanaṃ vyaṅgyam || 28 ||
bhavatyo matprasādena prollasadvāgvibhūtayaḥ |
madbhaktānāṃ vāgvibhūtipradāne viniyojitāḥ || 29 ||
nanu vaśinyādyupāsakā devatā api vāgīśvaryaḥ saṃpatitāḥ kiṃ
tvadājñāvākyaśravaṇenādhikāriṇya ityāśaṅkyāha- bhavatya iti |
tataśceti śeṣaḥ sarvatrādhyāhṛtya yojyaḥ | prakarṣeṇotkarṣeṇa lasantyo
vācāṃ vibhūtaya aiśvaryaṃ yāsāṃ tāḥ | itaravailakṣaṇyaṃ prakarṣaḥ
| sarvottamatvamutkarṣaḥ | tena sarvottamadevatāprasādalabdhāyā vidyāyā
eva sarvavidyottamatvāttadvatya evaṃ sarvottamastotrakaraṇe'dhikāriṇya iti
dhvaniḥ | nanu nakulīdevyādayo'pi
bhagavatīprasādalabdhavāgaiśvaryaśīlā eveti tā eva stotrakaraṇāya
viniyujyantāmata āha- madbhaktānāmiti |
nakulīvāgīśvaryādayastu lalitābhaktaiḥ saha vivadamānānāṃ pareṣāṃ
vācastambhanādiṣu viniyuktāḥ | tataśca sahasranāmastotrasyāpi
vāgvibhūtirūpatvena tasya lalitāmbābhaktebhya eva ditsitatvena
nakulyādestatkaraṇe viniyojane vaśinyādyadhikārabhaṅgāpattiriti
dhvanyam || 29 ||
maccakrasya rahasyajñā mama nāmaparāyaṇāḥ |
mama stotravidhānāya tasmādājñāpayāmi vaḥ || 30 ||
nanu vaśinyādibhirapi stotrāṇi kṛtāni santyeva kimanena nūtanenetyata
āha- maccakrasya rahasyajñā iti | cakrasya bindvādibhūpurāntasya
rahasyaṃ vāsanāmayaṃ śarīraṃ jānantīti tathā | athavā | asti
vimarśarūpā svasaṃvidviṣayāntarānavabhāsinī | tasyā
jhaṭityuccalanākārapratibhonmajjanātmako'ntaḥparispandaḥ
pūrṇāhaṃbhāvanāmakasturyāvasthānāmakaśca | tasya ca
śaktayo'nantavidhāstāsāṃ samūhaścakraṃ tasyānusandhānaṃ
gurumukhaikalabhyaṃ rahasyaṃ tasmin sati svabhinnasya sarvasyāpi
svasminnevopasaṃhāro bhavati | tathā ca śivasūtram -
'śakticakrānusandhāne viśvasaṃhāraḥ' iti | 'gururūpāya' iti ca | tadidaṃ
jānantīti tathā | tataścetareṣu stotreṣu cakrarahasyaṃ na prakāśitamasti |
cikārayiṣite tu tadapi prakāśyamastīti vyaṅgyam | nanu
aruṇopaniṣadguhyopaniṣattripuropaniṣadādiṣu cakrarahasyamapi
prakāśitamevāstīti kimanenetyata āha-mama nāmaparāyaṇā iti | nāmaśabdo devatāvācakaprātipadikaparo mantraparaśca
saundaryalaharyām- 'śivaḥ śaktiḥ kāmaḥ' iti mantroddhāraśloke
mantrākṣarāṇyudhṛtyānte 'bhajante varṇāste tava janani nāmāvayavatām'
iti prayogāt dvividhayoḥ śabdayorekaśeṣaḥ | tena nāmopadeśāpadeśena
cakrarahasyakathanaṃ mantrāṇāmuddhāraścopaniṣatsu na labhyate |
tādṛśāpūrvastotrakaraṇe tu bhavatīnāmeva jāmajñatvādadhikāra iti
vyajyate | tasmāduktahetupañcakāt vo yuṣmānevāhamājñāpayāmi
nānyā iti yojanā || 30 ||
kurudhvamaṅkitaṃ stotraṃ mama nāmasahasrakaiḥ |
yena bhaktaiḥ stutāyā me sadyaḥ prītiḥ parā bhavet || 31 ||
ājñaptavyārthamevāha- kurudhvamiti |
nāmasahasrakairitītthaṃbhūtalakṣaṇe tṛtīyā | sahasranāmopalakṣitaṃ
mama stotraṃ kurudhvamityanvayaḥ | stotraṃ viśinaṣṭi-mamāṅkitamiti |
mama nāmrā cihnitamityarthaḥ | aṅkanaṃ nāma caramaśloke
nāmaprakṣepaḥ | yathā kāmadevāṅke rāghavapāṇḍavīye
kāvyalakṣmyaṅke kirātārjunīye ca | prakṛte ca yadyapyambāyā anantāni
nāmāni tathāpi lalitetyasādhāraṇaṃ nāma | guṇirudreśvarādipatnīṣvapi
bhavānyādināmaprayogeṇa teṣāṃ sādhāraṇyāt | tripurasundarīti
nāmno'pi tantrāntare pratipattithinityāyāḥ sattvāt | ataḥ sahasranāmasamāptiśloke phalaśruticaramaśloke ca lalitāmbiketi nāmna
ullekhaḥ || 31 ||
hayagrīva uvāca
ityājñaptā vacodevyaḥ śrīdevyā lalitāmbayā |
rahasyairnāmabhirdivyaiścakruḥ stotramanuttamam || 32 ||
atha sārdhanavabhiḥ ślokaiḥ punarapi hayagrīvavākyam | atra
pūrvaślokārdhena paunaruktyābhāvādevamuktam | rahasyaiścakrarājasya
mantroddhārarahasyābhyāṃ sahitaiḥ | matvarthīyo'cpratyayaḥ || 32 ||
rahasyanāmasāhasramiti tadviśrutaṃ param |
tataḥ kadācitsadasi sthitvā siṃhāsane'mbikā || 33 ||
stotranāmno'nvarthakatāpradarśanāya tannirvakti-rahasyanāmasāhasramiti
| tadviśrutaṃ paraṃ itipadasya vāradvayamanvayaḥ |
rahasyagarbhitatvāddhetoḥ rahasyanāmasahasramiti paraṃ atiśayena
viśrutaṃ prasiddhamityarthaḥ | siṃhāsane avasthānaṃ sarveṣāṃ
darśanārtham || 33 ||
svasevāvasaraṃ prādātsarveṣāṃ kumbhasambhava |
sevārthamāgatāstatra brahmāṇībrahmakoṭayaḥ || 34 ||
sevāvasaraḥ sevārthamavakāśaḥ | brahmāṇīti nāyaṃ
brahmaśabdānṅīp 'indravaruṇe'tyādisūtre
brahmaśabdapāṭhābhāvenānugamāyogāt | apitu brahma vedānaṇati
śabdāyate vyāharatīti yāvat | sa
brahmāṇaścaturbhirvadanaiścaturvedavaktā brahmetyarthaḥ | tasya
strītyarthe puṃyogalakṣaṇo ṅīṣ | tathā ca svacchandaśāstrayogaḥ
(ślokaḥ)- 'brahmāṇītyapara śaktirbrahmaṇotsaṅgagāminī'ti |
brahmāṇamānayati jīvayatīti vā brahmāṇī | ato na
'pumāṃstriye'tyekaśeṣaprasaktiḥ | athavā brahmāṇīśabdo
bhāratīkoṭiparaḥ | tatsametā brahmakoṭaya iti
śākapārthivāderākṛtigaṇatvānmadhyamapadalopī samāsaḥ |
bahuvacanaṃ koṭisaṃkhyāparam | tena prakṛtipratyayābhyāṃ militvā
koṭiguṇitā koṭiriti sidhyati | jaladhisaṃkhyākā brahmāṇyastāvanta eva
brahmāṇaścetyarthaḥ | ata eva rudrayāmale
sarvamaṅgalādhyānaprakaraṇe- 'āvṛtāṃ
brahmasahitabrahmāṇīkoṭikoṭibhi'rityādi smaryate || 34 ||
lakṣmīnārāyaṇānāṃ ca koṭayaḥ samupāgatāḥ |
gaurīkoṭisametānāṃ rudrāṇāmapi koṭayaḥ || 35 ||
lakṣmīkoṭisametā nārāyaṇakoṭīnāṃ koṭaya ityarthaḥ | rudrāṇāmityapi
rudrakoṭīnāmityarthakam | yathāśrute tāvadekaikasya rudrasya
koṭikoṭigaurīsametatvāvagatiḥ syāt pūrvābhyāṃ śaktibhyāṃ saha
saṃkhyāyāṃ vaiṣamyaṃ ca |
yadi punarbahukoṭisaṃkhyākarudrasamudāyasyaiva viśeṣyatvābhiprāyeṇa
gaurīkoṭisametatvarūpaṃ viśeṣaṇaṃ natvekaikarudrasya
viśeṣyatvābhiprāyeṇeti paryālocyate tadā yathāśrutameva sādhu |
sarvāṇi bahuvacanāni punaranantasaṃkhyāparāṇi
brahmāṇḍānāmānantyaṃ prati brahmāṇḍasṛṣṭyadhikāriṣu
trayasyāvaśyakatvena teṣāmānantye vivādābhāvāt | teṣāṃ
yugapadāhvānaṃ tu sarvabrahmāṇḍeṣvasya
prasiddhisampādanāyetyākūtam || 35 ||
mantriṇīdaṇḍinīmukhyāḥ sevārthaṃ yāḥ samāgatāḥ |
śaktayo vividhākārāstāsāṃ saṃkhyā na vidyate || 36 ||
vividhākārā iti |
'parā śaktiścādiśaktiricchājñānakriyā balā |
bālānnapūrṇā bagalā tārā vāgvādinī parā ||
gāyatrī caiva sāvitrī siddhalakṣmīḥ svayaṃvarā |
nakulī turagārūḍhā kurukullā ca reṇukā ||
saṃpatkarī ca sāmrājyalakṣmīḥ padmāvatī śivā |
durgā bhadrākṛtiḥ kālī kālarātriḥ subhadrikā ||
chinnamastā bhadrakālī kālakaṇṭhī sarasvatī |'
ityādyā rudrayāmalādau prasiddhāḥ | yadyapi pūrvatrāpi koṭaya iti
bahuvacanenāsaṃkhyātatvamevoktaṃ tathāpīha
tattatsamānasaṃkhyākāḥ pratyekaṃ bālādayaḥ sajātīyā eva |
parasparavijātīyā apyanantā ityāśayena tāsāṃ nāmnāṃ viśiṣya
nirdeṣṭumaśakyatvātsaṃkhyā na vidyata ityuktam | athavā'saṃkhyā
asaṃkhyanāmadheyamityarthaḥ | na vidyate na śakyate vaktumiti śeṣaḥ |
samyak khyātīti saṃkhyā nāmanirdeṣṭetyartho vā || 36 ||
divyaughā mānavaughāśca siddhaughāśca samāgatāḥ |
tatra śrīlalitādevī sarveṣāṃ darśanaṃ dadau || 37 ||
divi bhavā divyā dikpālādyā devāḥ | mānavāḥ puṇyāḥ brahmarṣayo
viśvāmitrādyāḥ | siddhāḥ sanakanāradādyā yoginaḥ | teṣāmoghāḥ
saṃkhyāviśeṣaḥ | tathā ca rudrayāmale -
'anekakoṭidikpālaiścandrārkavasukoṭibhiḥ |
sanakādyaiśca yogīndraiḥ saptarṣīṇāṃ ca koṭibhiḥ ||
nāradādimahaughānāṃ koṭibhiḥ parivāritām |'
19) iti | tenaughā iti bahuvacanamanekakoṭiparam | yadyapyogho nāma
saṃkhyāviśeṣo na jyotiḥśāstre pradṛśyate | yaduktam -
'ekadaśaśatasahasrāyutalakṣaprayutakoṭayaḥ kramaśaḥ |
arbudamabjaṃ kharvaṃ nikharvamahāpadmaśaṅkavastasmāt ||
jaladhiścāntyaṃ madhyaṃ parārdhamiti daśaguṇottarāḥ saṃjñāḥ |'
iti | nāpi vāyupurāṇe | tatra hi 'śṛṇu saṃkhyāṃ parārdhasya
parasyāpyaparasya ca' ityādi 'koṭikoṭisahasrāṇi parārdhamiti kīrtyate'
ityantaṃ yathāpūrvamuktvoktam -
'parārdhadviguṇaṃ cāpi paramāhurmanīṣiṇaḥ |
śatamāhuḥ paridṛḍhaṃ sahasraparipadmakam |
tato'yutaṃ ca niyutaṃ prayutaṃ cārbudaṃ tataḥ ||
nyarbudaṃ kharbudaṃ kharvaṃ nikharvaṃ śaṅkupadmakau |
samudraṃ madhyamaṃ caiva parārdhamaparaṃ tataḥ ||
evamaṣṭādaśaitāni sthānāni gaṇanāvidhau |
śatānīti vijānīyānyuddiṣṭāni manīṣibhiḥ ||'
iti | tathāpi rāmāyaṇe yuddhakāṇḍe 'śataṃ śatasahasrāṇāṃ
koṭimāhurvipaścitaḥ' ityārabhya 'śataṃ samudrasāhasramahaugha iti
viśruta'mityante śaṅku-mahāśaṅku-vṛnda-mahāvṛnda-padma-
mahāpadma- kharva-mahākharva-samudra-mahaughākhyā uttarottaraṃ
lakṣalakṣaguṇitā daśasaṃkhyā uktāstatra 'nāmaikadeśe
nāmagrahaṇa'miti-nyāyenaughapadamātraṃ prayuktam | athavā
paraprakāśānandanāthādyāḥ sapta paramaguravo
gaganānandanāthādyā aṣṭau parāparaguravo
bhogānandanāthādyāścatvāro'paragurava ityoghatrayaṃ
divyādipadavācyam | idañca kāmarājasantānābhiprāyeṇoktam |
lopāmudrāsantānabhedena vidyābhedena ca mitreśānandanāthādīni
bahūnyoghatrayāṇi jñānārṇavādiṣu draṣṭavyāni | divyādigurukramastu
gurūpadeśādavagantavyaḥ | tatra sarveṣāmiti saṃkhyāviśeṣo
mahaughaparyāyaḥ | bahuvacanamapyanantānantaparam |
yajurvedasaṃkhyāprāyapāṭhe
parārdhāyasvāhetyasyottaramuṣasesvāhetyārabhya sarvasmai svāhetyantā
aṣṭaumantrāḥ śrūyante | tatratyāścoṣā ādayaḥ śabdāḥ saṃkhyāḥ
prāyapāṭhāllakṣalakṣaguṇottarasaṃkhyāvācakā vaktavyāḥ | tadayaṃ
saṃgrahaḥ |
'uṣovyuṣṭitathodeṣyannudyannudita eva ca |
svargolokaśca sarvaścetyevanāmnāyate śrutau |
etāḥ parārdhātparataḥ saṃkhyā lakṣaguṇottarāḥ'
iti | evaṃ sati rāmāyaṇaikavākyatāpi labhyate | rāmāyaṇīyamahāśaṅko
jyotiḥśāstrīyaparārdhaparyāyatvāt | sati sambhave
smṛtermūlāntaragaveṣaṇāyā ayogāt | na caivaṃ sarvapadasya
saṃjñārūpatvena sarvanāmatānāpattiḥ |
sarvanāmapadasyānvarthakatayā caramasaṃkhyāvācakasyāpi sarvapadasya
samastavācakatayā tadupapatteḥ | ata eva śrutāvapi
smāyādeśaścaturthyā upapadyate | tasya chāndasatve tu prakṛte
suḍāgamo'pi tathaiveti jñeyam || 37 ||
teṣu dṛṣṭvopaviṣṭeṣu sve sve sthāne yathākramam |
tatra śrīlalitādevīkaṭākṣākṣepanoditāḥ || 38 ||
utthāya vaśinīmukhyā baddhāñjalipuṭāstadā |
astuvannāmasāhasraiḥ svakṛtairlalitāmbikām || 39 ||
viśvakarmaśāstre nṛpasya dakṣataḥ putrasya vāmabhāge'ṣṭamantriṇa
ityādirītyoktam | kramamanatikramya yathākramam | atra svaśabda ātmani
vācye puṃliṅga eveti prakṛte vāgdevatātmaparopi svakṛtairityatra
puṃliṅga eva bhavati sarvanāmno vṛttimātre puṃvadbhāvo vā || 38 - 39 ||
śrutvā stavaṃ prasannābhūllalitā parameśvarī |
sarve te vismayaṃ jagmurye tatra sadasi sthitāḥ || 40 ||
te sarve brahmāṇīprabhṛtayo'pi | prasādavismayayormūlaṃ tu
śabdārthayoralaṅkārādipuṣṭiradoṣatā | yathā viṣṇusahasranāmādiṣu
'kṣetrajño'kṣara eva ce'tyādau nirarthakāvyaprayogaḥ
śatāvadhināmnāṃ dviruktiḥ keṣāṃcittriruktiścaturuktiśca na tatheha
stobhaprayogaḥ punaruktirvā | yadyapi bhagavatpādairbhāṣye tatrārthabhedo
varṇitastathāpyarthabhedena nāmnāṃ bhedāṅgīkāro
nānārthocchedādyāpattyā nānyagatikaḥ |
arthābhede'pyuccāraṇabhedādapi bhedāpattiśca | tathā
cakrarahasyamantroddhārādirūparahasyārthāntarāṇāmapi camatkṛtānīti | tāni ca gurumukhādeva yadyapi vedyāni tathāpi
vidvaccittacamatkārārthaṃ kvacitkvacidarthāntarāṇi tatra tatra diṅmātreṇa
pradarśayiṣyāmaḥ || 40 ||
tataḥ provāca lalitā sadasyāndevatāgaṇān |
mamājñayaiva vāgdevyaścakruḥ stotramanuttamam || 41 ||
sadasi sthitānsadasyānprati provāca vismayanirāsārthamiti śeṣaḥ | atha
ṣaḍbhiślokairambāvākyam | mamājñayaiva na tu svapratibhāmātreṇa |
ato nātra vismayaḥ kartavya iti bhāvaḥ || 41 ||
aṅkitaṃ nāmabhirdivyairmama prītividhāyakaiḥ |
tatpaṭhadhvaṃ sadā yūyaṃ stotraṃ matprītivṛddhaye || 42 ||
ayaṃ prāthamiko vidhiḥ | pūrvoktastvetadanuvādarūpo'pi
vaktṛśrotṛbhedādvidhireva | ata-eva
punaḥśravaṇasyānanyaparatvābhāvena śākhābhedena punaḥ śrutāgnihotravidhīnāmiva na karmabhedakatvam || 42 ||
pravartayadhvaṃ bhakteṣu mama nāmasahasrakam |
idaṃ nāmasahasraṃ me yo bhaktaḥ paṭhate'sakṛt || 43 ||
sampradāyaḥ pravartanīya iti vidhatte | bhakteṣu śrīvidyādīkṣiteṣu
vakṣyamāṇeṣu kāmyaprayogeṣu sati sambhave stotrāvṛttiḥ kartavyeti
vidhatte-idamiti | yaḥ sakṛdekavāramapi paṭhati || 43 ||
mama priyatamo jñeyastasmai kāmāndadāmyaham |
śrīcakre māṃ samabhyarcya japtvā pañcadaśākṣarīm || 44 ||
tasmai kāmāndadāmīti | kimuta bahuvāramityanayā bhaṅgyā
kāmyaprayogeṣvāvṛttividhānābhāve'pyasyaivāvṛttividhāne tātparyaṃ
dākṣāyaṇayajñavidhivat | anyathā homavidheragrabindunipātamātreṇa
śāstrārthasiddhivatsakṛtpāṭhenaiva tatsiddhirāvṛttau
mānābhāvātparisaṃkhyādyarthaṃ sakṛttvavidhānasya vaiyarthyāpātāt
| prathamavidhāvuktasya sadātanatvasyopasaṃhārārthamāha- śrīcakra iti |
upalakṣaṇāpāye'pyupalakṣyānapāya iti nyāyabalalabhyamarthamāha || 44
||
paścānnāmasahasraṃ me kīrtayenmama tuṣṭaye |
māmarcayatu vā mā vā vidyāṃ japatu vā na vā || 45 ||
aśaktasya japārcanādeḥ phalamita eva labhyamityāha || 45 ||
kīrtayennāmasāhasramidaṃ matprītaye sadā |
matprītyā sakalānkāmā/llabhate nātra saṃśayaḥ || 46 ||
spaṣṭam || 46 ||
tasmānnāmasahasraṃ me kīrtayadhvaṃ sadādarāt |
hayagrīva uvāca
iti śrīlaliteśānī śāsti devānsahānugān |
ājñāpayāmāsa tadā lokānugrahahetave || 47 ||
atha adhyuṣṭaślokairhayagrīvavākyam |
yadyapyupāntyaślokāntametadvākyameva | tathāpi madhye dhyānaślokaḥ
prakṣipta iti vadantītyevamuktam | ambāyā vacanamupasaṃharati |
bhagavatīcchārūpāyāḥ śāsanājñāparaparyāyapravartanāya
nityatvācchāstīti pravartamānanirdeśo'pyupapadyate | 'ākruśya
putramaghavānyadajāmilo'pi nārāyaṇeti mriyamāṇa iyāya muktimitivat ||
47 ||
tadājñayā tadārabhya brahmaviṣṇumaheśvarāḥ |
śaktayo mantriṇīmukhyā idaṃ nāmasahasrakam || 48 ||
nigamayati || 48 ||
paṭhanti bhaktyā satataṃ lalitāparituṣṭaye |
tasmādavaśyaṃ bhaktena kīrtanīyamidaṃ mune || 49 ||
tatra hetuṃ pravakṣyāmītyupakrāntamarthamupasaṃharanneva
saṅgatidarśanapūrvakaśiṣyāvadhānāya pratijānīte || 49 ||
āvaśyakatve hetutve mayā prokto munīśvara |
idānīṃ nāmasāhasraṃ vakṣyāmi śraddhayā śṛṇu || 50 ||
āvaśyakatva iti || 50 ||
atha dhyānaślokaḥ
sindūrāruṇavigrahāṃ trinayanāṃ māṇikyamaulisphura -
ttārānāyakaśekharāṃ smitamukhīmāpīnavakṣoruhām |
pāṇibhyāmalipūrṇaratnacaṣakaṃ raktotpalaṃ bibhratīṃ
saumyāṃ ratnaghaṭastharaktacaraṇāṃ dhyāyetparāmambikām || 51 ||
asya śrīlalitāsahasranāmastotramālāmantrasya vaśinyādibhyo
vāgdevatābhya ṛṣibhyo namaḥ śirasi | anuṣṭupchandase namaḥ mukhe |
śrīmahātripurasundaryai devatāyai hṛdaye | ka 4 bījāya nābhau | sa 3
śaktaye guhye | ha 5 kīlakāya pādayoḥ | caturvidhapuruṣārthasiddhyarthe
jape viniyogāya sarvāṅge | kūṭatrayadvirāvṛtya bālayā vā
ṣaḍaṅgadvayam | atha -
'ṛṣirgurutvācchirasi dhyeyatvāddevatā hṛdi |
chandokṣaratvājjihvāyāṃ nyastavyaṃ mantravittamaiḥ ||'
ityādirītyā ṛṣinyāsasthānāni prapañcasāroktāni śaivaśāktādibhedena
nyāse mudrāviśeṣāḥ padārthādarśoktāstattadvāsanāśca japaprakaraṇa
evāsmābhirvivṛtā iti neha likhyante |
māṇikyaśabdāttasyedamityaṇ | arśa-ādyac | tataśca
māṇikyakirīṭavati maulau sphuran śobhamānastārānāyakaścandra eva
śekharaḥ śirobhūṣaṇaṃ yasyāstām | uttamaparo vā mauliśabdaḥ |
māṇikyaśreṣṭhavatsphurannityādipūrvavat | āsamantātpīnau puṣṭau vā
'ūdhastu klībamāpīnami'ti kośādūdhovadvā vakṣoruhau yasyāstām |
alibhiḥ bhramaraiḥ pūrṇaratnamayaṃ caṣakaṃ vāṭīm |
'caṣakaṃ ca kaṭorī ca vāṭikā khārikā tathā |
kacolī gāthikā ceti nāmānyekārthakāni vai ||'
iti ratnasamuccaye'bhidhānāt tadantargatasya madhunaḥ
sugandhitvānmadhupapūrṇatā | yadvā 'aliḥ surāpuṣpaliho'riti
haimakośānmadyamalipadavācyam | ratnaṃ ghaṭe tiṣṭhati etādṛśo
raktacaraṇaḥ pañcamo dravo yasyāstāmiti | evaṃ paribhāṣāyāṃ
caturbhiḥ ślokaiḥ sahasranāmnaḥ prathamo bhāgo vivṛta iti śivam || 51 ||
iti śrībhāsurāndakṛte saubhāgyabhāskare | upoddhātaparaiḥ ślokaiḥ prathamā tapinīkalā || 1 ||
iti
śrīmatpadavākyapramāṇapārāvārapārīṇadhurīṇasarvatantrasvatantraśr
īmannṛsiṃhayajvacaraṇārādhakena
bhāratyupanāmakaśrīmadgambhīrarāyadīkṣitasūrisūnunā
bhāskararāyeṇa bhāsurānandanāthetidīkṣānāmaśālinā praṇīte
saubhāgyabhāskare lalitānāmaparibhāṣāmaṇḍalabhāṣye
upoddhātaprakaraṇaṃ nāma prathamā kalā ||
atha prathamaśatakaṃ nāma dvitīyā tāpinīkalā
kiṃdhūpadvistambhachalabhayamāṃse pade varaḥ saṅga |
prakaṭagayājalavāṭīdhusidharme mākhakholkaṭīkādhīḥ || 7 ||
atha nāmnāmarthaḥ prastūyate | teṣu strīpuṃnapuṃsakaliṅgānāṃ
nāmnāṃ viśeṣaṇarūpatvena teṣāṃ krameṇa cidātmā brahmetyādīni
viśeṣyasamarpakapadāni nirdiṣṭāni | padānusārīṇyeva hi liṅgāni na tu
vāstavikaṃ brahmaṇyekamapi liṅgaṃ 'na strī na ṣaṇḍho na pumānajeturi'ti
viṣṇubhāgavatāt |
'na tvamamba puruṣo na cāṅganā citsvarūpiṇi na ṣaṇḍhatāpi |
nāpi bharturapi te triliṅgatā tvāṃ vinā na tadapi sphuredayam ||'
iti | kālidāsokteśca | ata eva devatāyā dhyānepyaicchika eva vikalpaḥ smaryate |
'puṃrūpaṃ vā smareddevi strīrūpaṃ vā vicintayet |
athavā niṣkalaṃ dhyāyetsaccidānandalakṣaṇam ||'
iti viśeṣyanirdeśāyaiva va liṅgatrayasādhāraṇasya praṇavasyādau
prayogaḥ | tasya ca samastasya brahmaivārthaḥ | 'oṃ tatsaditi nirdeśo
brahmaṇastrividhaḥ smṛtaḥ' iti bhagavadvacanāt |
akārokāramakāranādabindubhirvyastairbrahmaviṣṇurudreśvarasadāśivān
āṃ kathanāttatpañcakarūpamiti vā | taduktaṃ bṛhannāradīye -
'akāraṃ brahmaṇo rūpamukāraṃ viṣṇurūpavat |
makāraṃ rudrarūpaṃ syādardhamātraṃ parātmakam ||
vācyaṃ tatparamaṃ brahma vācakaḥ praṇavaḥ smṛtaḥ |
vācyavācakasambandhastayoḥ syādaupacārikaḥ ||'
iti | rūpapadaṃ vācyavācakayorabhedābhiprāyeṇābhinnaparam | ata eva
bhedaghaṭito vācyavācakabhāvasambandha aupacārikaḥ amukhyaḥ |
vyāvahārika ityarthaḥ | anenaivāśayena puṣpadantopyāha- 'samastavyastaṃ
tvāṃ śaraṇada gṛṇātyomiti pada'miti | yajñavaibhavakhaṇḍe tu
nānāvidhā arthā varṇitāḥ -
'jñātārthe jñātamityevaṃ vaktavye sati tadvinā |
omiti prāha loko'yaṃ tena jñātasya vācakaḥ ||
ajñātārthe tathājñātamiti prāpte tu vācake |
omiti prāha loko'yaṃ tena jñātasya vācakaḥ ||
sandigdhārthaṃ tu sandigdhamiti prāpte tu vācake |
omiti prāha loko'yaṃ tena sandigdhavācakaḥ ||
ākāśādipadārthānāṃ ye śabdā vācakā bhuvi |
vinā tānakhilānśabdān loka omiti bhāṣate ||
ataḥ prayogabāhulyāt ghaṭakuḍyādiśabdavat |
ākāśādipadārthānāṃ vācakaḥ praṇavaḥ smṛtaḥ ||
sarvāvabhāsakatvena brahmaṇā sadṛśaḥ smṛtaḥ |
sarvāvabhāsakaṃ mantramimaṃ japati yo dvijaḥ ||
sarvamantrajapasyoktaphalaṃ sa labhate'cirāt |'
iti | bṛhatpārāśarasmṛtirapi -
'praṇavo hi paraṃ tattvaṃ trivedaṃ triguṇātmakam |
tridevataṃ tridhāmaṃ ca triprajñaṃ triravasthitam ||
trimātraṃ ca trikālaṃ ca triliṅgaṃ kavayo viduḥ |
sarvametattrirūpeṇa vyāptaṃ hi praṇavena tu ||
agniḥ somaśca sūryaśca tridhāmeti prakīrtitam |
antaḥprajñaṃ bahiḥprajñaṃ ghanaprajñamudāhṛtam ||
hṛtkaṇṭhe tāluke ceti tristhānamiti kīrtyate |
akārokāramakāraistrimātra ucyate sa tu ||
karmārambheṣu sarveṣu trimātraṃ taṃ prakīrtayet |
sthitvā sarveṣu śabdeṣu sarve vyāptamanena hi ||
na tena hi vinā kiñcidvaktuṃ yāti girā yata |'
iti | gopathabrāhmaṇe'pi- 'oṃkāraṃ pṛcchāmaḥ | * *?ko dhātuḥ kiṃ
pratipadikaṃ kiṃ nāmākhyātaṃ kiṃ liṅgaṃ kā vibhaktiḥ kaḥ svaraḥ'
ityādinā mahatā khaṇḍena tatsvarūpanirṇayaḥ prapañcasāre
praṇavapaṭale vyākhyātṛbhiḥ padmapādācāryairapi
praṇavārthadīpikādigranthāntare ca kṛto bhūyānasya vistaro draṣṭavyaḥ |
loke hi duḥkhadaśāyāṃ mātuḥ smaraṇaṃ prasiddham |
anubhūtāstu mātaro na tāpatrayaharaṇasamarthāḥ | taduktamabhiyuktaiḥ -
'nānāyonisahasrasambhavavaśājjātā jananyaḥ kati
prakhyātā janakā kiyanta iti me setsyanti cāgre kati |
eteṣāṃ gaṇanaiva nāsti mahataḥ saṃsārasindhorvidhe-
rbhītaṃ māṃ nitarāmananyaśaraṇaṃ rakṣānukampānidhe ||'
iti | ato durantaduḥkhaharaṇakṣamāsu sarvottamā jaganmātaiva
svasmindayāvattvāpādanāya mātṛtvenaiva stotavyā
stotrasandarbhaprayojanamokṣādirūpaphalatvenāpi stotavyetyāśayenāha -
śrīmatā śrīmahārājñī śrīmatsihāsaneśvarī |
śrīti | śriyo lakṣmyā mātā śrīriti girupalakṣaṇaṃ tadvācakameva vā |
tathā ca vyāḍikośaḥ -
'lakṣmīsarasvatīdhītrivargasampadvibhūtiśobhāsu |
upakaraṇaveṣaracanādividyāsu śrīvidye prathite ||'
iti | tathā ca śrīgīrjanakatvānneyaṃ tatsamānakoṭibhūtā rudrāṇī kiṃtu
tattritayajanayitrī paraśivamahiṣī parā bhaṭṭāriketyuktaṃ bhavati | yadvā
śriyaṃ lakṣmīṃ māti paricchinatti | paricchedyāpekṣayā
paricchedasyādhikyāvaśyaṃbhāvādanavadhikaśrīrūpo mokṣa ityarthaḥ |
'sā hi śrīramṛtā satāmi'ti śrutiprasiddham | trayīṃ māti brahmaṇe
bodhayati paricchedena vyasṛjati vā | 'yo brahmāṇaṃ vidadhāti pūrvaṃ yo
vai vedāṃśca prahiṇoti tasmā' iti śruteḥ | prāthamikābhivyaktirūpā
vyāsarūpā vetyarthaḥ | śriyaṃ viṣaṃ māti kaṇṭhe sthāpayatīti vā
anayoḥ pakṣayornāma pulliṅga bhavati | śivaśaktyorabhedātprakāśo
vimarśo vā viśeṣyaḥ | 'śrīmātre nama' iti mantre
viśeṣābhāve'pyarthānusandhāne viśeṣaḥ | athavā 'abhiyuktānāṃ
nāma śrīpadapūrvaṃ prayuñjīta |
śrīcakraśrīśailavidyāśrīphalādikava'dityabhiyuktaprasiddhermāteti
padamātrasyotpādiketyarthaḥ | vinigamanāvirahātsarveṣāmiti lābhāt |
'yato vā imāni bhūtāni jāyante' iti aviśeṣaśruteśca | ata-eva nirupapadā
eveśvareśānādiśabdāḥ paraśivavācakāḥ | ataśca 'īśāno
bhūtabhavyasye'tyādāviva jaganmāteti kvacitpratisambandhinirdeśe'pi
mātṛpadamātrasya tripurasundarīvācakatvaṃ na vihanyate | yadvā |
hasakalaraḍeti vyañjanaṣaṭkasya bālāyāḥ svaratrayeṇānte yojane
kūṭatrayātmako jāyamāno mantro mātetyucyate | 'māyā kuṇḍalinī kriyā
madhumatīti' mantrapārāyaṇoddhāraśloke mātṛpadasya tathā
vṛddhairvyākhyānāditi mantroddhāraparā vyākhyāvagantavyā |
rājaśabdānnāntatvānṅīpi kṛte paścānmahacchabdena samāse
'ānmahata' ityātve śrīyuktā mahārājñīti madhyamapadalopasamāse
rūpam | na tu mahārājaśabdāṭṭitvānṅīp | tathātve mahārājītyāpatteḥ |
sakalaprapañcajātapālane'dhikṛtetyarthaḥ |
rājaśabdaśakyatāvacchedakanṛpatvakoṭau pālanasya niviṣṭatvāt | tathā ca
śrutiḥ - 'yena jātāni jīvantī'ti
atra śrīvidyāyāṃ nigūḍhasyākṣaratrayasyoddhāraḥ | tatraikaṃ
tāvatṣoḍaśīkaletyucyate | 'sacchiṣyāyopadeṣṭavyā gurubhaktāya sā kale,
ti vacanātprāyeṇādhunikairbahubhirgurumukhājjñātam | tacca 'śivaḥ
śaktiḥ kāma' iti vidyoddhāraśloke saundaryalaharīvyākhyānollekhane
prakaṭīkṛtaṃ caturlakṣmīmanuṣu prāthamiko mantra iti | itaradvayaṃ
prakāśavimarśarūpam | taduktaṃ saṃketapaddhatau -
'akāraḥ sarvavarṇāgryaḥ prakāśaḥ paramaḥ śivaḥ |
hakāro'ntyaḥ kalārūpo vimarśākhyaḥ prakīrtitaḥ ||'
iti | anayopari rahasyatvādeva -
'madhyabinduvisargāntaḥ samāsthānamaye pare |
kuṭilārūpake tasyāḥ pratirūpaṃ viyatkale ||'
ityādibhirgūḍhārthaireva ślokairyoginīhṛdaye svarūpaniṣkarṣaḥ kṛtaḥ |
tatprakāśanaṃ cāsmābhirvarivasyārahasyasetubandha eva kṛtamiti
nehyatanyate | rājñītyaṃśena māyārājñīmantroddhāraḥ | ata eva na
ṭacpratyayāntatvena prayogaḥ |
nṛpādhiṣṭhitamāsanaṃ siṃhāsanamucyate | āsaneṣu siṃhaḥ
śreṣṭhamityarthe rājadantāditvātpūrvanipātaḥ |
śrīmatprapañcasāmrājyalakṣmīvacca tatsiṃhāsanaṃ ca tasyeśvarī
īśitrī | siṃhābhinnamāsanamiti vā | devyāḥ siṃhāsanārūḍhatvāt |
taduktaṃ devīpurāṇe nāmanirvacanādhyāye -
'siṃhamāruhya kanyātve nihato mahiṣo'nayā |
mahiṣaghnī tato devī tathā siṃhāsaneśvarī ||'
iti | yadvā siṃhaśabdo hiṃsārthakaḥ | taduktaṃ vaiyākaraṇaiḥ -
'hisidhātoḥ siṃhaśabdo vaśakāntau śivaḥ smṛtaḥ |
varṇavyatyayataḥ siddhau paśyakaḥ kaśyapo yathā ||'
iti | tena siṃhena hiṃsayā'sanaṃ kṣepaṇaṃ nirāsa iti yāvat | 'asu kṣepaṇe'
itidhātorlyuṭ | saṃhāra iti samudāyārthaḥ | tatreśvarī samarthā | tathā ca
śrutiḥ - 'yatprayantyabhisaṃviśantīti' | yadvā makāraḥ
pañcasaṃkhyāparaḥ | santi
siṃhāsanasamākhyātāścaitanyabhairavyādisampatpradā bhairavyantā
aṣṭau mantrāḥ | teṣu trayaṃ yugmarūpaṃ dvayamekaikarūpamityevaṃ
pañcaiva diṅmadhyabhedena siṃhāsanāni jñānārṇave kathitāni |
'pañcasiṃhāsanagatā kathaṃ sā tripurā parā |
kathayasva maheśāna kathaṃ siṃhāsanaṃ bhavet ||'
iti pṛṣṭhe,
'prathamaṃ śṛṇu deveśi brahmā sṛṣṭikaro yadā |
niścetano'tha deveśīṃ tadā tripurasundarīm ||
samārādhyābhavatkartā sṛṣṭestu parameśvari |
brahmāṇaṃ taṃ samārādhya tapasā mahatā priye ||
śakro'bhūddevarājoyaṃ pūrvasyāṃ diśi pālakaḥ |
tadā prasannā tripurā pūrvasiṃhāsane sthitā ||'
ityādinā | teṣāṃ pañcasiṃhāsanānāmīśvarīmityanena mantroddhāraḥ |
evaṃ tribhirnāmabhiḥ sṛṣṭisthitilayakartṛtvena brahma lakṣayitvā
prakṛtapurāṇoktamātṛprādurbhāvādikathākramaṃ prāyeṇāśrayanneva
tirodhānānugrahāparaparyāyabandhamokṣapradatvenāpi saprapañcaṃ
lakṣayitumupakramate -
cidagnikuṇḍasambhūtā devakāryasamudyatā || 52 ||
cidagnītyādinā śivaśaktyaikyarūpiṇītyantena | citkevalaṃ brahma
tadevāgnikuṇḍaṃ avidyālakṣaṇatamovirodhitvāt |
'antarnirantaranirindhanamedhamāne mohāndhakāraparipanthini
saṃvidagnā'vityādau cidvahnirūpakaprayogadarśanāt | śaktisūtramapi-
'cidvahniravarohapade channopi cinmātrayāmeyendhanaṃ puṣyatī'ti |
tadbhāṣyaṃ ca citireva viśvagrasanaśīlatvādvahniriti | tatra samyak
abhedena bhūtasthitacaitanyākhyadharmarūpeṇāvasthitā na tu jātā | 'tatra
jātaḥ, tatra bhavaḥ' iti pāṇininā bhūjanidhātvorbhedena kīrtanāt
śaktiśaktimatorabhedācca | taduktaṃ saṃkṣepaśārīrakācāryaiḥ -
'cicchaktiḥ parameśvarasya vimalā caitanyamevocyate' iti | yadvā
prasiddhamagnikuṇḍameva cit | cidagnipadayoreva vopamitasamāsaḥ |
'jñānāgniḥ sarvakarmāṇi bhasmasātkurute'rjune'tyādau
rūpakadarśanāt | tasya kuṇḍātsambhūtā prādurbhūtā utpannetyarthaḥ |
'dhundhumārastato'bhavadi'tyādau bhavaterutpattāvapi prayogāt | taduktaṃ
reṇukāpurāṇe - 'reṇunāmābhavatputra ikṣvākukulavardhanaḥ' ityārabhya
tasya tapo devīvaraṃ ca varṇayitvā,
'etasminnantare yajñe vahnikuṇḍācchanairdvijā |
divyarūpānvitā nārī divyābharaṇabhūṣitā ||'
ityārabhya
'vahneḥ śītāṃśubimbābhā sahasā nirgatā bahiḥ | ekaiva tu jagadhātrī dvitīyā nāsti kācana ||'
ityantena | brahmāṇḍapurāṇe'pi bhaṇḍāsurapīḍitaṃ śakraṃ nirvarṇya
'kuṇḍaṃ yojanavistāraṃ samyakkṛtvātiśobhanami'tyādinā cidagnikuṇḍe
devaiḥ kṛtaṃ svasvamāṃsahomamuktvoktam -
'hotumicchatsu deveṣu kalevaramanuttamam |
prādurbabhūva paramaṃ tejaḥpuñjamayaṃ mahat ||
koṭisūryapratīkāśaṃ candrakoṭisuśītalam |
tanmadhyataḥ samudabhūcakrākāramanaupamam ||
tanmadhyato mahādevīmudayārkasamaprabhām |'
ityārabhya
'tāṃ vilokya mahādevīṃ devāḥ sarve savāsavāḥ |
praṇemurmuditātmāno bhūyobhūyo'khilātmikām ||'
ityantam | nityāyā utpattyasambhavamāśaṃkya samādhatte-devakāryeti |
devānāṃ kāryāṇi bhaṇḍāsuramahiṣāsuravadhādīni tadarthamudyatā
āvirbhūtā | prakṛtivikṛtibhāvābhāvena tādarthyacaturthyantena saha
samāsāyoge'pi śeṣaṣaṣṭhyā samāsaḥ | taduktaṃ mārkaṇḍeyapurāṇe -
devānāṃ kāryasidhyarthamāvirbhavati sā yadā |
utpanneti tadā loke sā nityāpyabhidhīyate ||
iti | kūrmapurāṇe'pi himavantaṃprati bhagavatyoktam -
ahaṃ vai yācitā devaiḥ saṃsmṛtā kāryagauravāt |
vinindya dakṣaṃ pitaraṃ maheśvaravinindakam ||
dharmasaṃsthāpanārthāya tavārādhanakāraṇāt |
menādehātsamutpannā tvāmeva pitaraṃ śritā ||
ityādi || 52 ||
evaṃ cidrūpatvena prakāśātmakatāmuktvā vimarśātmakaṃ rūpamāha
-
udyadbhānusahasrābhā caturbāhusamanvitā |
udyaditi | bhānūnāṃ kiraṇānāṃ sahasraṃ yasya sa bhānusahasraḥ
sūryaḥ | tasyodyattvaṃ viśeṣaṇam | vartamānakālikodayavattvaṃ
tadarthaḥ | vartamāne laṭaḥ śatṛśānacorvidhānāt | tena lauhityaṃ
dhvanyate | udyatāṃ bhānūnāṃ raktasūryāṇāṃ yatsahasramānantyaṃ
tena tulyeti vā | atilohiteti phalito'rthaḥ | uktaṃ hi svatantratantre -
'svātmaiva devatā proktā lalitāviśvavigrahā |
lauhityaṃ tadvimarśaḥ syādupāstiriti bhāvanā ||'
iti | vāmakeśvaratantre'pi- 'svayaṃ hi tripurādevī lauhityaṃ
tadvimarśanami'ti | īdṛśaprakāśavimarśasāmarasyāpannāyā
devyāstrīṇi rūpāṇi sthūlaṃ sūkṣmaṃ paraṃ ceti |
karacaraṇādiviśiṣṭaṃ sthūlam | mantramayaṃ sūkṣmam | vāsanāmayaṃ
param | taduktaṃ yogavāsiṣṭhe bhagavatā -
'sāmānyaṃ paramaṃ ceti dve rūpe viddhi me'nagha |
pāṇyādiyuktaṃ sāmānyaṃ yattu mūḍhā upāsate ||
paraṃ rūpamanādyantaṃ yanmamaikamanāmayam |
brahmātmā paramātmādiśabdenaitadudīryata ||'
ityādi | 'sāmānyaṃ dvividhaṃ proktaṃ sthūlasūkṣmavibhedata'
ityanyatrāpi | yattu gaṅgādīnāṃ jalādimayaṃ rūpaṃ tatsthūlataraṃ
caturtham | sūkṣmasyāpi punastraividhyaṃ vakṣyate | teṣu sthūlaṃ
nirdiśati-caturiti | dhyānoktāvayavamantropalakṣaṇametat |
bāhumātraparameva vā |
rāgasvarūpapāśāḍhyā krodhākārāṅkuśojjvalā || 53 ||
bāhuprasaṅgādāyudhānāṃ trividhaṃ rūpamāha - rāgeti caturbhiḥ |
rāgo'nuraktiścittavṛttiviśeṣaḥ | icchaiva vā | rāga eva svaṃ
vāsanāmayaṃ rūpaṃ yasya sthūlasya pāśasya tenāḍhyā
vāmādhaḥkaretyuktā | krodho dveṣākhyā cittavṛttiḥ | ākāraśabdādarśa
ādyaci ākāraṃ saviṣayakaṃ jñānamityarthaḥ | ghaṭo'yamityākārakaṃ
jñānamityādau viṣayaparatvenākārapadaprayogāt | krodhapadameva
jñānaparamiti tu kaścit | tatkrodhoṅkuśa iti
śrutivirodhādvakṣyamāṇasmṛtāveva jñānapadasya
krodhaparatvasambhavādayuktam | tasmāt
dveṣajñānobhayātmakenāṅkuśenojjvalā śobhamānadakṣādhaḥkarā |
tathā coktaṃ pūrvacatuḥśatīśāstre 'pāśāṅkuśau tadīyau tu
rāgadveṣātmakau smṛtau' iti | tantrarāje'pi vāsanāpaṭale -
'manobhavedikṣu dhanuḥ pāśo rāga udīritaḥ |
dveṣaḥ syādaṅkuśaḥ pañcatanmātrā puṣpasāyakāḥ ||'
iti | uttaracatuḥśatīśāstre tu -
'icchāśaktimayaṃ pāśamaṅkuśaṃ jñānarūpiṇam |
kriyāśaktimaye bāṇadhanuṣī dadhadujjvalam ||'
ityuktam || 53 ||
manorūpekṣukodaṇḍā pañcatanmātrasāyakā |
saṃkalpavikalpātmakakriyārūpaṃ mana eva rūpaṃ yasya
tādṛśamikṣurūpaṃ puṇḍrekṣumayaṃ kodaṇḍaṃ dhanuryasyā
vāmordhvakare sā tathoktā | pañcasaṃkhyāni tanmātrāṇi śabdādīni
viṣayāḥ | tadeva tanmātraṃ pañcabhūtānāmetadeva rūpamityarthaḥ |
taduktaṃ mahāsvacchandasaṃgrahe -
'bhūtamātrasvarūpo'rthaviśeṣāṇāṃ nirūpakaḥ |
śabdāstu śabdatanmātraṃ mṛdūṣṇakaviniścayaḥ ||
viśiṣṭasparśarūpaśca sparśatanmātrasaṃjñakaḥ |
nīlapītatvaśuklatvaviśiṣṭaṃ rūpameva ca ||
rūpatanmātramityuktaṃ madhuratvāmlatāyutam |
rasatanmātrasaṃjñaṃ tu saurabhyādiviśeṣataḥ ||
gandhaḥ syādgandhatanmātraṃ tebhyo vai bhūtapañcakam |'
iti | etāni tanmātrāṇyeva sāyakāḥ bāṇā yasyā dakṣordhvakare sā
tathoktā | taduktaṃ vāmakeśvaratantre- 'śabdasparśādayo bāṇā manastasyābhavaddhanu'riti | kādimate'pi -
bāṇāstu trividhāḥ proktāḥ sthūlasūkṣmaparatvataḥ |
sthūlāḥ puṣpamayāḥ sūkṣmā mantrātmānaḥ samīritāḥ ||
parāśca vāsanāyāṃ tu proktāḥ sthūlān śṛṇu priye |
kamalaṃ takairavaṃ raktaṃ kahlārendīvare tathā ||
sahakārakamityuktaṃ jeṣa śanai puṣpapañcakamīśvari |
iti | teṣāṃ nāmāni tu kālikāpurāṇe -
'harṣaṇaṃ rocanākhyaṃ ca mohanaṃ śoṣaṇaṃ tathā |
māraṇaṃ cetyamī bāṇā munīnāmapi mohadā ||'
iti | jñānārṇave tu -
'kṣobhaṇaṃ drāvaṇaṃ devī tathākarṣaṇasaṃjñakam |
vaśyonmādau krameṇaiva nāmāni parameśvari ||'
iti | tantrarāje tu -
'madanonmādanau paścāttathā mohanadīpanau |
śoṣaṇaśceti kathitā bāṇāḥ pañca puroditāḥ ||'
iti | athāyudhamantroddhāraḥ | raśca agaśca svaṃ ca teṣāṃ samāhāro
rāgasvam | agaśabdena sthāṇurhakāraḥ | 'haḥ śivo gaganaṃ sthāṇu'riti
kośāt | svaṃ sabinduka īkāraḥ | tena rephahakārekārabindusamāhāro
rūpaṃ sūkṣmākhyaṃ yasya pāśasyetyādi | hakārottaramiha
repho'vagantavyaḥ sampradāyāt | kro ca dhaśca ā ca krodhāḥ | tadupari
śrūyamāṇaḥ kārapratyayo dvadvāntatvāt pratyekaṃ sambadhyate |
krokāradhakārākārā ityarthaḥ | te'ṅkuśenojjvalāḥ anusvāreṇa
śobhamānāḥ | kau śeta iti kuśaḥ aṃkārābhinnaḥ kuśo'ṅkuśaḥ |
mana iti thakārasya saṃjñā | thakārādhikāre 'dakṣanāsādhipo mana' iti
kośāt | kodaṇḍo'nusvāraḥ 'aṃkāraścañcukodaṇḍa' iti kośāt |
manorūpaḥ kodaṇḍaḥ thakārābhinnokāraḥ krodhākāretyādināmasu
dakārarephakakāralakārayakārasakāravakārā ā ī ū svarāḥ sabindukā
vivakṣitāḥ | itaradavivakṣitam | teṣāṃ yathāsampradāyaṃ yoge
bāṇabījāni sidhyantīti | āyudhabījavibhāgastu gurumukhādavagantavyaḥ |
nijāruṇaprabhāpūramajjad brahmāṇḍamaṇḍalā || 54 ||
nijaḥsvakīyo yo'ruṇaprabhāyā raktimakānteḥ pūraḥ
pravāhastasminmajjanti tadabhedena bhāsamānāni brahmāṇḍānāṃ
maṇḍalāni yasyāḥ sā | prātaḥkāle saubhāgyādinyāsaviśeṣeṣu
yādṛśaṃ dhyānaṃ vihitamasti tādṛśarūpavatītyarthaḥ || 54 ||
campakāśokapunnāgasaugandhikalasatkacā |
idānīṃ agnikuṇḍāpādānakasthūlarūpaprādurbhāve śīrṣasya
prathamatvāddevīmukhābhinnavāgbhavakūṭasya pañcadaśyāṃ
prathamatvācca śīrṣamārabhyaiva pādapadmāntaṃ varṇayitumārabhate |
campakādiśabdā vṛkṣe śaktā api tattatpuṣpeṣvapi nirūḍhalākṣaṇikāḥ |
'dvihīnaṃ prasave sarva'mityagnipurāṇakośāt | campakāni cetyādi
dvandvaḥ | saugandhikāni kahlārāṇi taiḥ puṣpaiḥ lasantaḥ śobhamānāḥ
kacāḥ śiroruhā yasyāḥ sā | lasacchabdo'ntarbhāvitaṇyartho vā | tena
puṣpeṣu svīyaparimalāpādakāḥ kacā iti phalati | taduktam -
'jānāsi puṣpagandhān bhramara tvaṃ brūhi tattvaṃ me |
devyāḥ keśakalāpe gandhaḥ kenopamīyet ||' iti |
icchā saḥ svaṃ rūpaṃ yasya pāśasya tenāḍhyā | āḍhyāyai iti ca ||
krodha
kuruvindamaṇiśreṇīkanatkoṭīramaṇḍitā || 55 ||
kuruvindamaṇayaḥ padmarāgākhyāḥ śoṇāḥ
kāmānurāgādibahuguṇaśīlāḥ ratnaviśeṣā | taduktaṃ garuḍapurāṇe
ratnādhyāye -
'tasyāstaṭeṣūjjvalacārurāgā bhavanti toyeṣu ca padmarāgāḥ |
saugandhikotthāḥ kuruvindajāśca mahāguṇāḥ sphāṭikasamprasūtāḥ ||'
saugandhikakuruvindasphaṭikādyantargatapāṣāṇādiprabhedāstadgarbhe
padmarāgamaṇīnāmutpattiḥ | teṣu kuruvindodbhaveṣveva |
'bandhūkaguñjāśakalendragopajapāśaśāsṛksamavarṇaśobhāḥ |
bhrājiṣṇavo dāḍimabījavarṇāstathāpare kiṃśukavarṇabhāsa ||'
iti | atra tasyā ityasya rāvaṇagaṅgāyā ityarthaḥ |
'ye tu rāvaṇagaṅgāyāṃ jāyante kuruvindakāḥ |
padmarāgā ghanākāraṃ bibhrāṇāḥ susphuṭārciṣaḥ ||'
ityupakramāt | guṇātiśayo'pi tatraiva kathitaḥ -
'kāmānurāgaḥ kuruvindajeṣu śanairna tādṛk sphaṭikodbhaveṣu |
māṅgalyayuktā haribhaktidāśca vṛddhipradāste smaraṇādbhavanti ||'
iti | īdṛśānāṃ śreṇyā paṅktyā kanatā dīpyamānena koṭīreṇa
mukuṭena maṇḍitā | īdṛśaviśeṣaṇaviśiṣṭāṃ devīṃ dhyāyatāṃ
bhaktyādyabhivṛddhirbhavatīti dhvaniḥ | kuruvindāśca maṇayaśceti
dvandva iti tu kaścit | tadrartnotpattyajñānāt || 55 ||
aṣṭamīcandravibhrājadalikasthalaśobhitā |
candrasyāṣṭamī kalā yasyāṃ tithau vardhate hrasati vā sā
tithiraṣṭamītyucyate | tatsambandhī yaścandro'ṣṭakalāyuktaḥ samacandrārdhamiti yāvat | tadvadvibhrājatā virājamānena alikasthalena
lalāṭadeśena śobhitā | 'lalāṭamalikaṃ godhiri'tyagnipurāṇīyakośāt |
mukhacandrakalaṅkābhamṛganābhiviśeṣakā || 56 ||
mukhameva candra iti rūpakaṃ tatkalaṅkatvena tulyo mṛganābheḥ
kastūryā viśeṣakaḥ tilako yasyāstathoktā |
kalaṅkatilakayorupamānopameyabhāvaḥ || 56 ||
vadanasmaramāṅgalyagṛhatoraṇacillikā |
vadanameva smarasya kāmarājasya māṅgalyagṛhaṃ tasya toraṇo
bahirdvārameva, cillikā bhrūlatā yasyāḥ | 'cillikā bhrūlatāyāṃ syā'diti
nāmakalpadrumaḥ | 'ābhugnamasṛṇacillī'ti lalitāstavaratnaṃ ca |
paramparitarūpakam | prācīnapāṭhaprayogāccillīśabda eva bhrūparo
jñeyaḥ |
vaktralakṣmīparīvāhacalanmīnābhalocanā || 57 ||
vaktralakṣmyā mukhakānteḥ parīvāhe jalapūre caladbhyāṃ
cañcalābhyāṃ mīnābhyāṃ tulye locane yasyāḥ | mīnasyevekṣaṇaṃ
yasyā iti vā | mīnānāṃ vīkṣaṇamātre śiśunāmabhivṛddhiḥ na tu
stanyadānādineti prasiddhe | tena kaṭākṣamātreṇa bhaktapoṣaketyarthaḥ || 57 ||
navacampakapuṣpābhanāsādaṇḍavirājitā |
tārākāntitiraskārināsābharaṇabhāsurā || 58 ||
navaṃ nūtanaṃ campakasya puṣpaṃ na tu kevalakalikā | īṣadvikasitā
gandhaphalīti yāvat | tena tulyo yo nāsādaṇḍastena virājitā tārā |
maṅgalākhyā śuklākhyā ca tārakādevīviśeṣo vā | tayoḥ kāntiṃ
tiraskaroti jayatīti tathā | tādṛśena nāsābharaṇena
māṇikyamauktikādibhyāṃ ghaṭitena bhāsurā śobhamānā || 58 ||
kadambamañjarīkḷptakarṇāpūramanoharā |
kadambamañjaryā nīpavallaryā kḷptaḥ kalpitaḥ karṇapūraḥ
karṇoparibhāge avasthāpyamānaḥ śekharastena manoharā ramaṇīyā |
tāṭaṅkayugalībhūtatapanoḍupamaṇḍalā || 59 ||
tāṭaṅkayugalaṃ karṇābharaṇadvayaṃ tasya svarṇādibhavasya
prakṛte'bhāvāt | abhūtatadbhāve cviḥ | tathā sampadyamāne tapanasya
sūryasyoḍupasya candrasya ca maṇḍale yasyāḥ | taduktam -
sūryacandrau stanau devyāstāveva nayane smṛtau |
ubhau tāṭaṅkayugalamityeṣā vaidikīśrutiḥ || 59 ||
iti || 59 ||
padmarāgaśilādarśaparibhāvikapolabhūḥ |
padmarāgaśilaivātinirmalatvātpratibimbagrāhitvāccadarśo darpaṇaṃ taṃ
paribhavatyavajānāti | tatopyatiśayena
kāmeśvarapratibimbagrāhitvācchoṇatvācca | īdṛśī
kapolabhūrgaṇḍabhittiryasyāḥ |
navavidrumabimbaśrīnyakkāriradanacchadā || 60 ||
navāṃ nūtanāṃ vidrumabimbayoḥ pakvapravālatuṇḍīphalayoḥ śriyaṃ
kāntiṃ nyakkuruto'dhaḥ kurutastato'pyādhikyenaunnatyāt tādṛśau
radanacchadāvauṣṭhau yasyāḥ | sā bhavati śuddhavidyā
yedantāhantayorabhedamatirityukterdattātreyasaṃhitādiṣu
śrīvidyāyāstādṛśābhedaparatvena vyākhyānātsaiva śuddhavidyocyate ||
60 ||
śuddhavidyāṅkurākāradvijapaṅktidvayojjvalā |
śuddhāyā avidyāmalapratispardhinyā vidyāyāḥ ṣoḍaśīrūpāyā
aṅkurāṇāmivākāraḥ svarūpaṃ yasya tena dvijapaṅktidvayena
dantapaṅktiyugalenojjvalā śobhamānā | śrīmāturhi
mūlādhārādibhyaḥ parāpaśyantyādikrameṇa vaikharyātmanā
mukhānniḥsṛtāsatī ṣoḍaśīvidyā paścātkarṇātkarṇopadeśena
visṛtābhūt | tatra śabdabrahmarūpasya bījasyocchūnatāvasthā parā
sphuṭitāvasthā paśyantī mukulitāvyaktaṃ daladvayaṃ madhyamā |
samyagvikāsena prasṛtaṃ mithaṃ saṃsṛṣṭamūlaṃ daladvayaṃ vaikharī |
tadeva cāṅkurapadavācyam | taddaśāyāṃ dantasāmyamapyastyeva |
ṣoḍaśākṣarāṅkurāṇāṃ pratyaṅkuraṃ daladvayād
dvātriṃśaddantasaṃkhyāsampattirapi | atastānyaṅkurāṇyeva mūrtimanti
dantarūpāṇīti tātparyam | dvijaśabdaśleṣeṇa
samāsoktyalaṅkāreṇārthāntaramapi | vedādayo vidyā hi
brāhmaṇamevāśritya tiṣṭhanti | 'vidyā ha vai brāhmaṇamājagāma' iti
śruteḥ | tenāpratiṣṭhāḥ satyo'nyatra vistaraṃ prāpnuvanti |
atohetorbrāhmaṇā eva vidyāṅkurarūpāḥ | tataśca śuddhā nirmalā satī
vidyāṅkurākārā ca satī yāvad dvijānāṃ brāhmaṇānāṃ
paṅktistaddvayenojjvalā | brāhmaṇānāmapyambāmukhānniḥsṛtatvena ta
eva mūrtimanto dantā iti tātparyam | yadvā 'śuddhavidyā ca bālā ca
dvādaśārdhā mataṅginī'tyādikrameṇānuttaraparyantā
dvātriṃśaddīkṣāstantreṣu prasiddhāstaddvijapaṅktipadenocyante |
dīkṣāyā api janmarūpatvāt | upanayanāpekṣayā dvitīyatvācca | 'dīkṣā
janmatṛtīyaṃ syā'diti vacanasya
māturudarājjanmamelanābhiprāyakatvenāvirodhāt | śuddhavidyā
tryakṣarī saivāṅkuramārambho yasyāḥ sā śuddhavidyāṅkurā |
akāretyatrāṅaḥparato'kārapraśleṣeṇāṅkurayorabhividhyanuttaravācakat
venānuttaraparyantetyarthaḥ | śuddhavidyāṅkurā ca sā ākārā ca sā
dvijapaṅktiśceti karmadhārayottaraṃ tasyā dvayenojjvalā bhāsamāneti
vigrahaḥ | sampradāyakramāyātadvātriṃśaddīkṣitāntaḥkaraṇaiḥ
puruṣadhaureyaireva labhyā nānyairiti bhāvaḥ |
karpūravīṭikāmodasamākarṣidigantarā || 61 ||
'elālavaṅgakarpūrakastūrikesarādibhiḥ |
jātīphaladalaiḥ pūgairlāṅgalyūṣaṇanāgaraiḥ ||
cūrṇeḥ khadirasāraiśca yuktā karpūravīṭikā |'
itilakṣaṇalakṣitasya tāmbūlasyāmodaṃ parimalaṃ samākarṣanti
svasvābhimukhyena prasārayanti yā diśaḥ prācyādyā daśa devatāstā
evāntaṃ paridhānaṃ yasyāḥ sā |
tābhirdevatābhirambāmukhakamalavigalattāmbūlakavalanāpekṣiṇībhirapi
tadalābhātprathamaniḥsṛtaparimala evāhaṃpūrvikayā yaugapadyena
samākṛṣya sarvābhirgṛhyate | tallipsayaiva hi tā āvṛtya
parito'dṛśyaveṣeṇa sthitā iti tātparyagatyotprekṣādhvananādiha
vastunālaṅkāradhvaniḥ | athavā yasyā vīṭikāmodena parimalātiśayena
samākarṣīṇi surabhilāni digantarāṇi seti |
'āmodaḥ so'tinirhārī vācyaliṅgatvamāguṇāt |
samākarṣī tu nirhārī suraṃbhirghrāṇatarpaṇaḥ ||'
ityamaraḥ || 61 ||
nijasaṃlāpamādhuryavinirbhartsitakacchapī |
nijasya svīyasya svataḥśobhanasya brahmaviṣayakasya vālāpasya
varṇātmakaśabdasya mādhuryeṇa mañjulatayā viśiṣya niḥśeṣeṇa
bhartsitā tiraskṛtā kacchapī vīṇā yayā sā |
samāsāntavidheranityatvā'nnadyṛtaśce'ti na kap | kacchapasya strī kacchapīti
tu kaścit | 'tat kacchapī mahatīvīṇe'tyādikośadarśanāt |
amarakośaśeṣo'pi vīṇāmadhikṛtyāha -
'viśvāvasoḥ sā bṛhatī tumbarostu kalāvatī |
sā nāradasya mahatī sarasvatyāstu kacchapī ||'
iti | loke hi varṇābhivyakterabhāve'pi ṣaḍjādisvarābhivyaktimātreṇa
jñātacarāneva varṇānunnīya māñjulyamātralipsayaiva hi vīṇānāde
rucirityanubhavaḥ | kacchapyāstu sārasvatatvādeva
śukasārikādivadīṣatspaṣṭavarṇābhivyaktirapyasti |
spaṣṭataravarṇābhivyaktitadadhikamādhuryaśālinaḥ saṃllāpasya tu
sarvātiśayatve nāsti vivāda iti | ata eva saundaryalaharyām -
'vipañcyā gāyantyā vividhamapadānaṃ paśupate-
stvayārabdhe vaktuṃ calitaśirasā sādhuvacane |
tadīyaimādhuryairapalapitatantrīkalaravāṃ
nijāṃ vīṇāṃ vāṇīṃ niculayati colena nibhṛtam ||' iti |
mandasmitaprabhāpūramajjatkāmeśamānasā || 62 ||
smitamīṣaddhāsaḥ so'pi mandaḥ tasya prabhāpūre lāvaṇyapravāhe
majjatīti majjat | na tu magnam | ekatra
magnasyāvayavāntarasañcāravilopāpatteḥ | idaṃ
tvavayavāntarasañcārārthaṃ yatate tasmānniḥsartuṃ nābhivāñchati ceti
vartamānanirdeśena dhvanitam | kāmaḥ kalāśarīraghaṭako
binduragnīṣomākhyo raviḥ | taduktaṃ kāmakalāvilāse -
'bindurahaṅkārātmā raviretanmithunasamarasākāraḥ |
kāmaḥ kamanīyatayā kalā ca dahanenduvigrahau binduḥ ||'
iti | sa eveśvaro rājarājeśvarastasya mānasaṃ yasyāḥ sā tathoktā |
mīmāṃsakamate vibhunopi manaso majjanakathanena prabhāpūrasya
niravadhikādhikyaṃ dhvanyate || 62 ||
anākalitasādṛśyacibukaśrīvirājitā |
vāgdevatāmārabhyādya yāvadvarṇayituṃ pravṛtteḥ kavibhiranākalitaṃ
āsamantādabhivyāpya na kalpitaṃ samyak na labdhaṃ
sarasopamānasyālābhāt | api tu
mukhamukuravṛntarūpayatkiñcidupamānena labdhaprāyaṃ
yatsādṛśyamaupamyaṃ yasyāstādṛśyā cibukaśriyā virājitā |
kāmeśabaddhamāṅgalyasūtraśobhitakandharā || 63 ||
kāmeśena paramaśivena baddhaṃ yanmāṅgalyasūtraṃ
kāmojjīvanahetubhūtaṃ saubhāgyābharaṇaṃ tena śobhitā kandharā
śirodhiryasyāḥ || 63 ||
kanakāṅgadakeyūrakamanīyabhujānvitā |
aṅgaṃ dadātītyaṅgadaṃ śarīraghaṭakamityarthaḥ | 'kanakamevāṅgadaṃ
yeṣāṃ taiḥ suvarṇaikaśarīrakaiḥ |' keyūrairdorbhūṣaṇaiścaturbhiḥ
kamanīyā ramaṇīyā ye bhujāstairanvitā yuktā |
aṅgadakeyurayorākṛtivailakṣaṇyamāśrityābharaṇadvayaparaṃ vā
vyākhyeyam | ata-eva brahmottarakhaṇḍe saptame'dhyāye
śivadhyānaprakaraṇe prayogaḥ- 'dadhānaṃ
nāgavalayakeyūrāṅgadamudrikā' iti | anyatrāpi
'keyūrāṅgadahārakaṅkaṇamukhālaṅkāravibhrājitā'miti |
'keyūramaṅgadaṃ dorbhūṣe'tyagnipurāṇaṃ tu
bhujabhūṣaṇatvenānugamayya kathanaparam | tadanusāritvād
amarasiṃho'pi tatpara evetyadoṣaḥ | ratnagraiveyacintākalolamuktāphalānvitā || 64 ||
ratnakhacitagraiveyeṇa grīvābharaṇacintākena cārthātsauvarṇena
lolaiścañcalairhārabhāvamāpannairmuktāphalaiścānvitā | ratnamayaṃ
grīvāsambandhi yaccintākaṃ tadadhastiryakpaṅktirūpeṇa
lambamānairmuktāphalairityekābharaṇaparaṃ vā |
cintākamāndhradeśuṣu prasiddham | lalāṭikāparyāya iti tu kaścit |
tattādṛśakośālekhanāccintyam | grīvāyāmeva cintā dhyānaṃ yeṣāṃ
te graiveyacintākāḥ | uparyuparyāpātata eva dhyānaṃ ye kurvanti na
punardaharāntardevānāṃ draḍhayituṃ kṣamāste madhyamādhikāriṇa
ityarthaḥ | lolāḥ satṛṣṇā adhamādhikāriṇaḥ
'lolaścalasatṛṣṇayo'rityagnipurāṇānuyāyyamaraḥ | muktā
uttamādhikāriṇa ityarthaḥ | eṣāṃ trayāṇāmapi yāni
ratnabhūtānyāphalāni alpaphalānyadhikaphalāni ca |
'āṅīṣadarthe'bhivyāptā'viti kośāt | tairanvitā taddāne tatparā iti
prakṛtāprakṛtobhayaviṣayakaśleṣaḥ || 64 ||
kāmeśvarapremaratnamaṇipratipaṇastanī |
kāmeśvarasya premaiva ratnamaṇiḥ ratnottamaḥ | tatpaṇanaviṣaye
pratipaṇabhūtau stanau yasyāḥ | maṇiśabdo ratnaparaḥ sanstanayoreva
viśeṣaṇaṃ vā | stanaratne vikrīya premaratnaṃ krītavatīti bhāvaḥ | tena
dviguṇamūlyadānena krayavikrayābhyāṃ ca sutarāṃ
parasparasvatāpāyena premaparāvṛttyabhāvaḥ pātivratyātiśayāśceti
vinimayālaṅkāreṇa vastudhvaniḥ |
nābhyālavālaromālilatāphalakucadvayī || 65 ||
nābhirevālavālo latāvāpaśvabhro yasyā romālyabhinnalatāyāstasyāḥ
phalabhūtā kucadvayī yasyāḥ seti
paramparitarūpakamutprekṣāsambandhātiśayoktiśceti saṅkaraḥ || 65 ||
lakṣyaromalatādhāratāsamunneyamadhyamā |
lakṣayituṃ yogyā lakṣyā jñāpyamāneti yāvat | jñāyamānasyaiva
liṅgasyānumitiṃ prati kāraṇatvāt | liṅgajñānamātrasya
kāraṇatāvādepi liṅgajñānayorviśeṣyaviśeṣaṇabhāve
vinigamanāviraheṇobhayato'pi kāraṇatāyā duṣpariharatvāt |
anāgatāderapi bauddhākārasya sattvāt | tathā ca gautamasūtram-
'buddhisiddhiṃ tadasadi'ti | lakṣyā yā romalatādhāratā
romāvalirūpavalyāvāpasthānatvam | ādhāratāsambandhena romalataiva
liṅgamiti yāvat | tayā samyagunneyaṃ pramānumitiviṣayo madhyamaṃ
valagnaṃ yasyāḥ | nābhyadhaḥpradeśo
madhyamākhyaghanāvayavavān romalatātvāditi prayogaḥ | madhyamasya
romalatayā samarthanātkāvyaliṅgālaṅkāraḥ | yadyapi 'nirādhāro hā
rodimi kathaya kasyādya purata' ityādāviva
svānyatarabhāgānekavarṇāyāḥ padamadhyayateḥ sādhutāyāḥ
samudrādyantasthāparatvenaiva vyavasthitatvātpādāntayateḥ 'praṇamata
bhavabandhakleśanāśāya
nārāyaṇacaraṇasarojadvandvamānandadāyī'tyādāvivādhāratetyasya
madhye na sādhutvaṃ tathāpi rātamāṇḍavyādimunīnāṃ
chandaḥśāstrapravartakānāṃ prācāmācāryāṇāṃ ca mate
yateranaṅgakārāttadrītyā sādhutvamupapadyate | paiṅgalaṃ tu
kaliyugīyagranthamātraparamiti pradarśitaṃ chandobhāskare'smābhiḥ |
stanabhāradalanmadhyapaṭṭabandhavalitrayā || 66 ||
stanayorbhāreṇa gauraveṇa dalata iva madhyasya dārḍhyārthaṃ kṛtaḥ
paṭṭabandhaḥ kanakapaṭṭikābhirbandha eva valitrayaṃ yasyāḥ
setyutprekṣātiśayoktī || 66 ||
aruṇāruṇakausumbhavastrabhāsvatkaṭītaṭī |
atiśayenāruṇamaruṇāruṇaṃ kāntāyāḥ karatalarāgaraktarakta
itivadatiśayasya vīpsayā dyotanāt | aruṇavadanūruvadaruṇaṃ vā |
kusumbhena raktaṃ kausumbhaṃ ca yadvastraṃ tena bhāsvatī bhāsurā
kaṭyāstaṭī yasyāḥ ||
ratnakiṃkiṇikāramyaraśanādāmabhūṣitā || 67 ||
ratnamayībhiḥ kiṅkiṇikābhiḥ kṣudraghaṇṭikābhī ramyeṇa
raśanābhinnena dāmnā sauvarṇamekhalāsūtreṇa bhūṣitā || 67 ||
kāmeśajñānasaubhāgyamārdavorudvayānvitā |
kāmeśenaiva jñāte tadekasākṣike saubhāgyamārdave lāvaṇyakomalatve
yayostayorūrvodvayenānvitā |
māṇikyamukuṭākārajānudvayavirājitā || 68 ||
māṇikyamukuṭaṃ akhaṇḍamāṇikyena nirmitaṃ mukuṭaṃṃ
ṭopikānāmakaṃ nyubjaṃ śiraḥprāvaraṇaṃ yattasyevākāro
yayostayorjānunorūruparvaṇordvayena virājitā || 68 ||
indagopaparikṣiptasmaratūṇābhajaṅghikā |
indragopāḥ prāvṛṣeṇyāḥ āraktatamā kṛmiviśeṣāḥ taiḥ paritaḥ kṣiptau
khacitau yau smarasya kāmarājasya tūṇau niṣaṅgau tābhyāṃ tulye
jaṅghe eva jaṅghike yasyāḥ | yadi taiḥ khacitau syātāṃ tadopamā
sambhāvyetetyupamāyāmabhūtatvāṃśadhvaniḥ |
gūḍhagulphā kūrmapṛṣṭhajayiṣṇuprapadānvitā || 69 ||
gūḍhau māṃsalau gulphau pārṣṇī yasyāḥ | kūrmayoḥ pṛṣṭhe jayata iti
jayiṣṇunī ye prapade pādāgre tābhyāmanvitā |
jayiṣṇupadamiṣṇucpratyayāntam | na tu 'glājisthaścaksnu'riti
ksnupratyayāntaṃ jiṣṇurityāpatteḥ | iṣṇuco vidhānaṃ tu 'bhuvaśce'tisūtre
cakārasyānuktasamuccayārthakatvena vṛttikṛtā vyākhyānāt | tatsūtre
chandasītyanuvṛttistu na kāryā | 'bhūṣṇurbhaviṣṇurbhavite'tyamarakośe
prayogāt | prayogaśaraṇā vaiyākaraṇā iti nyāyāt |
tasmādviṣṇubhrājiṣṇuvajjayiṣṇurapi sādhureva || 69 ||
nakhadīdhitisañchannanamajjanatamoguṇā |
nakhānāṃ pādanakhacandrāṇāṃ dīdhitibhiḥ kiraṇaiḥ samyak channo
lopito namatāṃ brahmaviṣṇvādijanānāṃ tamoguṇo'jñānaṃ yasyāḥ |
pādadhyānenājñānanāśa iti bhāvaḥ | yadvā asyāścaraṇayugasya
nakhacandrasya namajjanakirīṭamaṇigaṇacchāyāpratibimbabāhulyena
dīdhitīnāṃ viśiṣyabhānābhāve tāsāṃ tamonāśāya
namajjanahṛdayāntaḥpraveśa utprekṣate kaviriti bhāvaḥ | tathā ca
matsyapurāṇa-padmapurāṇayoḥ pārvatyāḥ sāmudrikalakṣaṇāni
dṛṣṭavato nāradasya vākyam -
na jāto'syāḥ patirbhadre lakṣaṇaiśca vivarjitā |
uttānahastā satataṃ caraṇairvyabhicāribhiḥ ||
svacchāyayā bhaviṣyeyaṃ kimanyadbahubhāṣyate |
iti menāṃpratyukterdurlakṣaṇānyevemāni kathitānīti bhrāmyatā
himavatā saduḥkhaṃ pṛṣṭo
nārada uvāca -
'harṣasthāne'pi mahati tvayā duḥkhaṃ nivedyate |
aparicchinnavākyārtho mohaṃ yāsi mahāgire ||'
ityādinā na jāto'syāḥ patirityādivākyānāmarthaṃ nirvarṇyānte
kathitam -
'yattu proktaṃ mayā pādau svacchāyāvyabhicāriṇau |
asyāḥ śṛṇu mamātrāpi vāco'rthaṃ śailasattama ||
caraṇau padmasaṅkāśāvasyāḥ svacchanakhojjvalau |
surāsurāṇāṃ namatāṃ kirīṭamaṇikāntibhiḥ ||
vicitravarṇairhāsyanti svacchāyāṃ pratibimbataiḥ |
praviśya nāśayiṣyanti teṣāṃ hārdaṃ tamoguṇam ||' iti |
padadvayaprabhājālaparākṛtasaroruhā || 70 ||
padadvayasya caraṇayugalasya prabhājālena sauṣṭhavādiguṇasamūhena
parākṛte niraste saroruhe kamale yasyāḥ sā || 70 ||
siñjānamaṇimañjīramaṇḍitaśrīpadāmbujā |
siñjānāḥ bhūṣaṇajanyaśabdaviśeṣaṃ kurvāṇā maṇayo
yayostābhyāṃ mañjīrābhyāṃ pādakaṭakābhyāṃ maṇḍitā
śrīryayostādṛśe padāmbuje yasyāḥ 'nadyṛtaśce'tyavikalpito'pi
kapratyayaḥ śrīśabdasya nadīsaṃjñāniṣedhādeva na bhavati | 'hrasvo
napuṃsaka' iti hrasvastu saṃjñāpūrvakavidheranityatvānneha bhavati |
maṇḍite śrīyukte pādāmbuje yasyā iti tripadabahuvrīhirvā |
marālīmandagamanā mahālāvaṇyaśevadhiḥ || 71 ||
marālo haṃsaḥ svabhāvādeva mandagatiḥ | tatrāpi strījātīyā viśeṣata iti
marālyevopāttā | tasyā iva mandagamanaṃ yasyāḥ | mahato
lāvaṇyasyātiśayitasaundaryasya śevadhirnidhiḥ | 'nidhirnā
śevadhi'rityagnipurāṇāt | ata eva 'paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣayo'riti
pāṇinīyasūtrāt puliṅgamidaṃ nāma | tena 'śevadhaye nama' ityeva
prayogo na pākṣikaḥ 'śevadhye nama' iti || 71 ||
sarvāruṇā'navadyāṅgī sarvābharaṇabhūṣitā |
vāsanābharaṇakusumakāntyādikaṃ sarvamevāruṇaṃ yasyāḥ | avadyāni
nindyāni na bhavantītyanavadyāni sulakṣaṇānyaṅgāni avayavā yasyāḥ |
sarvaiścūḍāmaṇiprabhṛtipādāṅgulīyakāntaiḥ
kālikāpurāṇoktaiścatvāriṃśatā kalpasūtroktairanyairapi
vābharaṇairbhūṣitā |
evaṃ sthūlaṃ rūpamuktvā tadavasthitisthānānyāha -
śivakāmeśvarāṅkasthā śivā svādhīnavallabhā || 72 ||
śivakāmetyādinā | kamanīyatvātkāmaḥ 'kāmaḥ kamanīyataye'tyukteḥ |
kāmaṃ yathecchaṃ rūpamasyeti vā kāmaḥ | īdṛśavyutpattyaiva
manmathe kāmapadapravṛtteḥ kālikāpurāṇe pradarśanāt |
'jagatsu kāmarūpatve tvatsamo naiva vidyate |
atastvaṃ kāmanāmnāpi khyāto bhava manobhava ||'
iti | prajñānameva vā kāmaḥ | tathā ca śrutiḥ- 'yadetaddhṛdayaṃ
manaścaitatsaṃjñānamajñānaṃ vijñānaṃ prajñānaṃ medhā
dṛṣṭirdhṛtirmatirmanīṣā jūtiḥ smṛtiḥ saṅkalpaḥ kraturasuḥ kāmo vaśa
iti sarvāṇyevaitāni prajñānasya nāmadheyāni bhavanti' iti | atra
prajñānaśabdena śiva evocyate | skānde brahmagītāyāṃ
tathaivopabṛṃhaṇadarśanāt -
'śaṅkarākhyaṃ tu vijñānaṃ bahudhā śabdyate budhaiḥ |
keciddhṛdayamityāhuḥ --------------------------------------------- ||'
ityārabhya
'vaśa ityāstikāḥ kecitsarvāṇyetāni santatam |
prajñānasya śivasyāsya nāmadheyānyasaṃśayam ||'
ityantam | jagatsisṛkṣāvānīśvaraḥ kāmapadavācyaḥ | tathā ca
bṛhadāraṇyake śrūyate- 'ātmaivedamagra āsīdeka eva
so'kāmayatetyādyetāvānvai kāmaḥ' ityantam | śivaścāsau
kāmaścāsāvīśvaraśceti karmadhārayaḥ | guṇirudramadanayornirāsāya
padatrayī | tasyāṅke
vāmotsaṅge tiṣṭhati niṣaṇṇā | ata-evāha śivā | vaśa kāntau śivaḥ
smṛtaḥ | kāntiricchā | paraśivecchārūpetyarthaḥ | icchārūpāyāḥ
śakteḥ śivādhārakatvāditi bhāvaḥ | śivābhedādvā śivā | tatra
śivapadaniruktistu śaivāgame -
'vṛtteḥ sākṣitayā vṛttiprāgabhāvasya ca sthitaḥ |
bubhutsāyāstathā jño'smītyāpātajñānavastunaḥ ||
asatyālambanatvena satyaḥ sarvajaḍasya tu |
sādhakatvena cidrūpaḥ sadā premāspadatvataḥ ||
ānandarūpaḥ sarvārthasādhakatvena hetunā |
sarvasambandhavattvena sampūrṇaḥ śivasaṃjñitaḥ ||
jīveśatvādirahitaḥ kevalaḥ śiva eva sa |'
iti | śivaṃ karotīti vā śivaśabdāt 'tatkarotī'tiṇyantātpacādyaci ṭāp |
śete'sminsarvamiti vā | 'sarvanighṛṣvariṣve'tyādinā kartṛbhinne'rthe
auṇādikanipātanāt | śivāḥ śobhanā guṇā asyāṃ santīti vā | arśa
āditvādac | jainendravyākaraṇe tu 'śivādayaśce'ti sūtram |
tatsubhūticandreṇa vyākhyātam | śāmyatīti śivaḥ kvana
itvamaṅgalopaśca nipātyata iti |
'samedhayati yaṃ nityaṃ sarvārthānāmupakramam |
śiveti yanmanuṣyāṇāṃ tasmādeva śivaḥ smṛtaḥ ||'
iti bhārate |
'samā bhavanti me sarve dānavāścāmarāśca ye |
śivaṅkarosmi bhūtānāṃ śivatvaṃ tena me surā ||'
iti ca | 'yo yoniṃ yonimadhitiṣṭhatyeko yasminnidaṃ saṃ ca vicaiti viśvam'
iti
śrutiḥ | 'trilocanaṃ nīlakaṇṭhaṃ praśāntami'ti ca | tadetatsarvaṃ
śivāṣṭottaraśatavyākhyāne saṃgṛhītamasmābhiḥ -
'prakṛtyā nairmalyādamalaguṇayogādapi
śamājjagatyādhāratvādbhajadamṛtadānācca bhavataḥ |
balādicchāśakteḥ paramaśiva vedāntanikarai -
rasādhāraṇyena vyavahṛtimayāsīḥ śiva iti ||'
śivābhedā vā śivā | tadabhedasya pravṛttinivṛtti(mitta)tā ca liṅgapurāṇe
darśitā -
'yathā śivastathā devī yathā devī tathā śivaḥ | tasmādabhedabuddhyaiva śiveti kathayantyumām ||'
iti | tatraiva sthalāntare -
'umāśaṅkarayorbhedo nāstyeva paramārthataḥ |
dvidhā'sau rūpamāsthāya sthita eko na saṃśayaḥ ||'
iti | 'paramātmā śivaḥ proktaḥ śivā saiva prakīrtite'ti ca |
yajñavaibhavakhaṇḍe'pi -
'cinmātrāśrayamāyāyāḥ śaktyākāre dvijottamāḥ |
anupraviṣṭhā yā saṃvinnirvikalpā svayaṃprabhā ||
sadākārā parānandā saṃsārocchedakāriṇī |
sā śivā paramā devī śivābhinnā śivaṅkarī ||'
ityārabhya
'karuṇāsāgarāmenāṃ yaḥ pūjayati śāṅkarīm |
kiṃ na siddhyati tasyeṣṭaṃ tasyā eva prasādataḥ ||'
ityantam | athavā | vāyorbhāryā śivānāmnī | uktaṃ ca laiṅgai -
'samastabhuvanavyāpī bhartā sarvaśarīriṇām |
pavanātmā budhairdeva īśāna iti kīrtyate ||
īśānasya jagatkarturdevasya paramātmanaḥ | śivā bhāryā budhairuktā putrī cāsya manojava ||'
iti | 'bālenduśekharo vāyuḥ śivaḥ śivamanorame'ti ca | vāyupurāṇe'pi -
'īśānasya caturthī yā tanurvāyuriti smṛtā | tasya patnī śivānāma putraścāsya manojava ||'
iti | yadvā | śivaṃ mokṣaṃ dadātīti śivā | taduktaṃ devīpurāṇe -
'śivā muktiḥ samākhyātā yogināṃ mokṣadāyinī |
śivāya jayate devī tato loke śivā smṛtā ||'
iti | āgame tu -
'pāvakasyoṣṇateveyaṃ bhāskarasyeva dīdhitiḥ |
candrasya candrikeveyaṃ śivasya sahajā śivā ||' iti |
evamicchādidharmarūpāpi na dharmiṇaṃprati guṇabhūtetyāha-
svādhīneti | svasyātmano'dhīna āyatto vallabho bhartā kāmeśvaro
yasyāḥ | śivasya śaktyadhīnātmalābhakatvāddharmyeva dharmādhīna
ityarthaḥ | taduktaṃ kālikāpurāṇe -
'nityaṃ vasati tatrāpi pārvatyā saha narmakṛt |
madhye devīgṛhaṃ tatra tadadhīnastu śaṅkaraḥ ||'
iti | āgame'pi -
'śakto yayā sa śambhurbhuktau muktau ca paśugaṇasyāsya |
tāmenāṃ cidrūpāmādyāṃ sarvātmanāsmi nataḥ ||'
iti | skānde'pi -
'jagatkāraṇamāpannaḥ śivo yo munisattamāḥ |
tasyāpi sābhavacchaktistayā hīno nirarthakaḥ ||'
iti | śrīmadācāryabhagavatpādairapyuktam -
'śivaḥ śaktyā yukto yadi bhavati śaktaḥ prabhavituṃ
na cedevaṃ devo na khalu kuśalaḥ spanditumapi ||'
iti | svādhīno vallabho yayeti vā | śaryātikanyāyāḥ sukanyāyāḥ
patiraśvibhyāṃ svasamānarūpaḥ kṛta iti taṃ viśiṣyājānatyā
bhagavatīmārādhyaiva svādhīnīkṛta iti devībhāgavate saptamaskandhe
kathā smaryate -
'śaraṇaṃ te jaganmātaḥ prāptāsmi bhṛśaduḥkhitā |
rakṣa me'dya satīdharmaṃ namāmi caraṇau tava ||'
ityādiprārthanottaram
'evaṃ stutā tadā devī tayā tripurasundarī |
hṛdi tasyā dadau jñānaṃ yenādhīnaḥ patirbhava ||'
ityādyukteḥ | evaṃ śacyā indraprāptirapi ṣaṣṭhaskandhoktedāhartavyā ||
72 ||
yadyapi bhaktimīmāṃsāyāṃ 'tatpratiṣṭhā gṛhapīṭhavadi'tisūtre
gṛhe tiṣṭhati pīṭhe tiṣṭhatīti prayogāviśeṣādubhayorapyadhikaraṇatvaṃ
mukhyameva na tu
sākṣātparamparāsambandhādirūpatāratamyapīṭhabhūbhāgasyāpi
gṛhantargatatvādityuktam tathāpi guhe kva
tiṣṭhatītyākāṅkṣānudayātpīṭhamapekṣyetareṣāmadhikaraṇānāṃ
tāratamyamanubhavasiddhamastyeva | tena nyāyena
mukhyatvātkāmeśvaravāmotsaṅgaṃ prathamamuktvā sthalāntarāṇyāha
-
sumerumadhyaśṛṅgasthā śrīmannagaranāyikā |
sumerumadhyaśṛṅgasthetyādinā | sumerorhemādrermadhyaśṛṅge
tiṣṭhatīti tatsthā | śobhane merumadhyaśṛṅgeti vā | meruparvate hi
śivatrikoṇavattrīṇi śṛṅgāṇi teṣāṃ madhye caturthaṃ śṛṅgamasti |
taduktaṃ lalitāstavaratne durvāsamahāmunibhiḥ -
'sa jayati suvarṇaśailaḥ sakalajagaccakrasaṃghaṭitamūrtiḥ |
kāñcananikuñjavāṭīkandaladamarīprapañcasaṅgītaḥ ||
harihayanairṛtamārutaharitāmanteṣvavasthitaṃ tasya |
vinumaḥ sānutritayaṃ vidhiharigaurīśaviṣṭapādhāram ||
madhye punarmanohararatnarucistabakarañjitadigantam |
upari catuḥśatayojanamuttuṅgaṃ śṛṅgapuṅgavamupāse ||'
iti | śrīmallakṣmīvadyannagaraṃ nirupapadameva nagarapadaṃ
vidyānagaravācakaṃ tasya nāyikā adhipatiḥ | tacca nagaraṃ dvividhaṃ
ekaṃ tāvanmadhyameruśṛṅgastham | taduktaṃ lalitāstavaratne -
'tatra catuḥśatayojanapariṇāhaṃ devaśilpinā racitam |
nānāsālamanojñaṃ namāmyahaṃ nagaramādividyāyāḥ ||'
iti | tatra madhyaśṛṅge | catvāri śatānīti vigrahaḥ | na tu
'catuḥśatamutkṛti'riti piṅgalasūtra iva caturadhikaṃ śatamiti | uttaraśloke
prathamaprākārasya prathama
sahasrapūrvakaṣaṭśatasaṃkhyākayojanaparimita iti parimāṇoktivirodhāt |
nānāsālaiḥ pañcaviṃśatibhiḥ prākārairiti tadarthaḥ | aparaṃ
sakalabrahmāṇḍabahirūrdhvabhāge
sudhāsāgaramadhyagataratnadvīpastham | taduktaṃ rudrayāmale -
'anekakoṭibrahmāṇḍakoṭīnāṃ bahirūrdhvataḥ |
sahasrakoṭivistīrṇaṃ sudhāsindhostu madhyame ||
ratnadvīpe jagaddvīpe śatakotipravistare |
pañcaviṃśatitattvātmapañcaviṃśativaprakaiḥ ||
trilakṣayojanottuṅgaiḥ śrīvidyāyāḥ puraṃ śubham |'
ityādi | vidyāratnabhāṣye tu kṣīrasamudramadhye'pyekaṃ
puramastītyuktaṃ parantu tasya caturviṃśatiprākārā ityasakṛduktaṃ
tatraikasya prākārasya nyūnatvaṃ gaveṣaṇīyam | śrīmannagaraśabdaḥ
śrīcakraparo vā | 'cakraṃ puraṃ ca sadanamagāraṃ nagaraṃ guhe'ti
viśvākhyokteḥ | 'kagajadaśāre'tyādigauḍapādīyasūtre śrīpurasya
cakraparatvena tadbhāṣye vyākhyānācca | 'netamṛṣimaviditvā nagaraṃ
praviśet', 'devānāṃ pūrayodhyā', 'amṛtenāvṛtāṃ purī'mityādiśrutiṣu
nagarādipadānāṃ cakre prayogadarśanācca 'nagaracakra -' (?)
ityādirudrayāmalāt |
cintāmaṇigṛhāntasthā pañcabrahmāsanasthitā || 73 ||
merau tu svalpaparimāṇam,
'śṛṅgāravarṇavaprasyottarataḥ sakalavibudhasaṃsevyam |
cintāmaṇigaṇaracitaṃ cintāṃ dūrīkarotu me sadanam ||'
iti lalitāstavaratnāt | gauḍapādīyasūtrabhāṣye tu sarveṣāṃ
cintitārthapradamantrāṇāṃ nirmāṇasthānaṃ tadeveti tasya
cintāmaṇigṛhatvamityuktvā tannirmāṇaprakāro vistareṇa varṇitaḥ |
pañcabhirbrahmābhirnirmitamāsanaṃ mañcakarūpaṃ tatra sthitā |
taduktaṃ bahurūpāṣṭakatantre bhairavayāmalatantre ca -
'tatra cintāmaṇimayaṃ devyā mandiramuttamam |
śivātmake mahāmañce maheśānopabarhaṇe ||
atiramyatale tatra kaśipuśca sadāśivaḥ |
bhṛtakāśca catuṣpādā mahendraśca patadgrahaḥ || tatrāste parameśānī mahātripurasundarī |'
iti | bhṛtakāḥ bhṛtyāḥ druhiṇaharirudreśvarā ityarthaḥ |
āgneyādīśānāntavidikṣu brahmādaya uparyadhaḥstambharūpāḥ
madhye puruṣarūpā api śrīdhyānācchaktibhāvaṃ prāptā mīlitākṣā
niścalā ityādikaṃ purāṇādavagantavyam || 73 ||
mahāpadmāṭavīsaṃsthā kadambavanavāsinī |
mahānti padmāni yasyāmīdṛśyāmaṭavyāṃ vane samyaktiṣṭhati |
padmāṭavīsvarūpamūrdhvaṃ
'trilakṣayojanāyāmamahāpadmavanāvṛtam' iti rudrayāmaloktamekam |
lalitāstavaratnoktamanyat -
'maṇisadanasālayoradhimadhyaṃ daśatālabhūmiruhadīrghaiḥ |
pūrṇaiḥ payodavarṇairyuktāṃ kāṇḍaiśca yojanottuṅgaiḥ ||
militaistālīpañcakamānairmilitāṃ ca kesarakadambaiḥ | santatagalitamarandasrotoniryanmilindasandohām ||
pāṭīrapavanabālakadhāṭīniryatparāgapiñjaritām |
padmāṭavīṃ bhajāmaḥ parimalakallolapakṣmalopāntām ||'
iti | brahmarandhrasthitasahasradalapadmamapi padmāṭavītyucyate | uktaṃ
ca
svacchandatantre - 'tasmādūrdhvaṃ kulaṃ padmaṃ
sahasrāramadhomukha'miti prakramya 'mahāpadmavanaṃ cedaṃ samānaṃ
tasya coparī'ti | brahmāṇḍapiṇḍāṇḍayoraikarūpyācca | idaṃ
cāruṇopaniṣadbhāṣye- 'āṇḍībhavajamāmuhu'riti-
vākyavyākhyānāvasare spaṣṭīkṛtam |
kadambānāṃ nīpānāṃ vane vasatīti tathā | cintāmaṇigṛhaṃ
parito maṇimaṇṭapaṃ tatparitaḥ kadambavanam | taduktaṃ bhairavayāmale
-
'bindusthānaṃ sudhāsindhupañcayonyaḥ suradrumāḥ |
tatraiva nīpaśreṇī ca tanmadhye maṇimaṇṭapam ||
tatra cintāmaṇimayam ---------------------------------------- |'
ityādi | kanakarajataprākāramadhyabhūḥ saptayojanā |
tasmāddviyojanonnatāḥ kadambavṛkṣāḥ santītyapi purāṇe sthitam |
sudhāsāgaramadhyasthā kāmākṣī kāmadāyinī || 74 ||
sudhāsāgaraḥ pīyūṣavarṇaḥ sa cordhvastha ekaḥ 'amṛtenāvṛtāṃ
purī'miti śrutiprasiddhaḥ | piṇḍāṇḍe bindusthāne
sahasrārakarṇikācandramadhye'nyaḥ | aparājitākhye
saguṇabrahmopāsanāprāpte nagare aranāmakaṇyanāmakau dvau
sudhāhṛdau sāgarapratimau | śārīrakabhāṣye- 'anāvṛttiḥ
śabdādi'tisūtre kathitāvanyau | aviśeṣātsarve'pīha gṛhyante | teṣāṃ
madhye tiṣṭhatīti tathā |
kāme kamanīye akṣiṇī yasyāḥ | samāsāntaṣṭac | kāmeśvara eva
netraṃ yasyā iti vā | netraviṣayatvānnetratvamupacaryate |
kāñcīpīṭhādhiṣṭhātryā idamasādhāraṇaṃ nāma | taduktaṃ
brahmāṇḍapurāṇe
'sarvajñā sākṣibhāvena tattatkāmānapūrayat |
taddṛṣṭvā caritaṃ devyā brahmā lokapitāmahaḥ ||
kāmākṣīti tadā nāma dadau kāmeśvarī ca |' iti |
kāmānmanorathān dadātīti kāmadāyinī | kāmeśvarameva vā
bhaktebhyo vitarati śivābhedadānābhiprāyeṇa vā kāmadāyinī | kāmaṃ
manmathaṃ dyati khaṇḍayatīti vā kāmadaḥ śivastena ayinī
śubhāvahavidhimatī | ayaḥ śubhāvaho vidhirityamaraḥ | athavā dāyo
nāma pitrādiparamparārjitaṃ svam | tataḥ kāmeśvareṇa dāyavatī |
tadabhinnānādi siddhasvabhāvavatītyarthaḥ || 74 ||
atha devyāḥ sthūlarūpasya kāryāṇi spaṣṭatayā vadanneva
rahasyabhūtaṃ paraṃ rūpaṃ rahasyoktibhireva varṇayitumārabhate -
devarṣigaṇasaṃghātastūyamānātmavaibhavā |
devarṣītyādinā | devagaṇa ṛṣigaṇaśca yastayoḥ saṃghātena
mahāsamudāyena stūyamāna ātmā svarūpaṃ yasya tādṛśaṃ
vaibhavaṃ yasyāḥ, stūyamānātmavaibhavamātmano vyāpakatvaṃ yasyā
vā sā | athavā devarṣigaṇaiḥ saṃghātaśaḥ stūyamānaṃ
bahuprakāreṇa stūyamānamityarthaḥ | yadvā saṃghāto
narakaviśeṣastannirāsārthaṃ stūyamānamityādi | pāpasya
prāyāścittamityādau ṣaṣṭhyā
nāśyanāśakabhāvasambandhārthakatvadarśanādihāpi ṣaṣṭhīsamāsaḥ
| yadvā samyak ghāto bhaṇḍāsuravadhastaduddeśena stūyamānamityādi |
ata evottaranāmani taduttarabhāvitavadhodyogakathanam | ata-eva
brahmāṇḍapurāṇe bhaṇḍāsurapīḍitairdevaiḥ kutaṃ 'jayadevi
jaganmāta'rityādinā devīstavaṃ nirvarṇyāmbayā varaṃ
vṛṇudhvamityukte devānāṃ vākyam -
'yadi tṛṣṭāsi kalyāṇi vayaṃ daityendrapīḍitāḥ |
durlabhaṃ jīvitaṃ cāpi tvāṃ gatāḥ śaraṇārthinaḥ ||'
ityādi | anyatrāpi -
'tataḥ kadācidāgatya nārado bhagavānṛṣiḥ |
praṇamya paramāṃ śaktimuvāca vinayānvitaḥ ||'
ityārabhya -
'ayaṃ bhaṇḍāsuro devi bādhate jagatāṃ trayam |
tvayaikayaiva jetavyo na śakyastvaparaiḥ suraiḥ ||'
ityantam | vastutastu devā brahmādayaḥ | ṛṣayo vasiṣṭhādayaḥ | devarṣayo
nāradādayaḥ | devarṣayaśca devarṣayaśceti vigrahaḥ | gaṇāḥ
ādityādayaḥ |
'ādityaviśvavasavastuṣitābhāsvarānīlāḥ |
mahārājikasādhyāśca rudrāśca gaṇadevatāḥ ||'
ityagnipurāṇāt | teṣāṃ saṃghātaḥ samudāyaḥ
'anekakoṭidikpālaiścandrārkavasukoṭibhi'rityādirudrayāmaloktastena
stūyamānamityarthaḥ | tena na gaṇasaṃghātapadābhyāṃ paunaruktyaṃ
śaṅkanīyam | atha pararūpaparatvapakṣe
devādistūyamānatvaviśeṣaṇādakhilānugatamakhilaparicitamakhilapremās
padaṃ caitanyamevātmeti śaivaśāstroktaṃ svarūpaṃ dhvanitam |
agnipurāṇe'pi -
'tasya caitanyamātmeti prathamaṃ sūtramīritam |
jñānabandha itīdaṃ tu dvitīyaṃ sūtramīśituḥ ||'
iti | tataśca devādibhiḥ stūyamānaṃ paricīyamānamātmanaḥ | 'svātmaiva
devatā proktā lalitā viśvavigrahe'ti tantrarājoktāyā
ātmābhinnadevatāyā vaibhavaṃ vibhutvamanantaśaktisaṃvṛtatvarūpaṃ
prābhavaṃ yasyāḥ seti varṇanīyam | atha 'devakāryasamudyate'ti
yatsthūlarūpasya kāryamuktaṃ tatprapañcayati |
bhaṇḍāsuravadhodyukta śaktisenāsamanvitā || 75 ||
bhaṇḍanāmako'surastadyuddhādikaṃ ca lalitopākhyāne vistareṇa
prasiddhataram | taduktaṃ tatraiva brahmāṇḍapurāṇe manmathadāhaṃ
prakramya,
'atha tadbhasma saṃvīkṣya citrakarmā gaṇeśvaraḥ |
tadbhasmanā tu puruṣaṃ citrākāraṃ cakāra sa ||'
ityārabhya
'etaddṛṣṭvā tu caritaṃ dhātā bhaṇḍitibhaṇḍiti |
yaduvāca tato nāmnā bhaṇḍo lokeṣu kathyate ||'
ityantam | tasyāsuratvamapi tatraivoktam -
'rudrakopānalājāto yato bhaṇḍo mahābalaḥ |
tasmādraudrasvabhāvaśca dānavaścābhavattataḥ ||'
iti | tasya daityasya vadhe hanane udyuktānāṃ śaktīnāṃ strīdevatānāṃ
senābhiḥ sainye samyak vyūhanirmāṇenānvitā yuktā |
samyagabhedenānvitā vā | tathā ca gauḍapādīyaṃ sūtram-
'bhaṇḍāsurahananārthamekaiva anekā' iti | yadvā bhaṇḍo nirlajjaḥ sa ca
prakṛte jīvabhāvamāpanno dehī | tadāhuḥ 'saccitsukhātmā'pi
jaḍāsthiratvaduḥkhādibhiḥ kliśyasi bhaṇḍimāya'miti | tasyāsūn prāṇān
rātyādatte tatsarvaṃ svaṃ tadgato dharmo bhaṇḍimeti yāvat | jñānabandha
iti sūtrokto bandha iti bhāvaḥ | asyātmā jñānamiti sūtradvayaṃ
sandhāvakāraśleṣāśleṣābhyāmātmanyātmatvajñānābhāvo'nātman
yātmatvajñānaṃ ca āṇavamalapadavācyatvena prasiddho bandha
ityarthastadbhāṣyavārtikayoruktaḥ | tasya vadho yasmāttadudyuktamudyoga
udyama iti yāvat tasya yāḥ śaktayaḥ sāmarthyāni tāsāṃ senayā
samūhena samanviteti rahasyārthaḥ | tathā ca śivasūtrāṇi- 'udyamo
bhairavaḥ | śakticakrānusandhāne viśvasaṃhāraḥ' | śaktisandhāne
śarīrotpattiḥ bhūtasandhāne bhūtapṛthaktvaviśvasaṃghaṭṭā ityādīni
tadvārtikāni yathā -
'yoyaṃ vimarśarūpāyāḥ prasarantyāḥ svasaṃvidaḥ |
jhaḍityuccalanākārapratibhonmajjanātmakaḥ ||
udyamo'ntaḥparispandaḥ pūrṇāhaṃbhāvanātmakaḥ |
sa eva sarvaśaktīnāṃ sāmarasyādaśeṣataḥ ||
viśvatobharitatvena vikalpānāṃ vibhedinām |
alaṃ kavalanenāpītyanvarthādeva bhairavaḥ ||
yo'yamuktaḥ svasaṃvitterudyogo bhairavātmakaḥ | asyāsti mahatī śaktiratikrāntakramākramā ||
niḥśeṣanijacicchaktisenākramaṇalampaṭā |
riktāriktobhayākārāpyanyaitaddūṣiṇī parā ||
tathaiva svātmacidbhittau prameyollāsanāditaḥ |
parapramātṛviśrāntiparyantaspandarūpayā ||
sṛṣṭisthitilayāntākhyā bhāsā śaktiprasāraṇāt |
prapañcaviṣayaṃ cañcatpañcakṛtyaṃ prapañcitam ||
tayā prasāritasyāsya śakticakrasya yatpunaḥ | sandhānamantarā māyā soktakramavimarśanam ||
tasminsatyasya viśvasya kālāgnyādikalāvadheḥ |
saṃhāraḥ syātsvasaṃvittivahnisadbhāvalakṣaṇaḥ ||
icchāśaktirumetyādisūtroktā śaktirasya yā |
sandhāne yoginastasyāstanmaye bhāvane sati ||
tadvaśāttattadicchārhaśarīrotpattiriṣyate |
bhūtānāṃ dehadhīprāṇaśūnyānāṃ grāhakātmanām ||
grāhyāṇāṃ sthāvarāṇāṃ ca sandhānaṃ paripoṣaṇam |
pṛthaktvamatha viśleṣo vyādhyādikleśabandhanāt ||
viśvasya deśakālādiviprakṛṣṭasya yatpunaḥ |
saṃghaṭṭaścakṣurādyakṣapratyakṣīkaraṇādikam ||
etatsarvaṃ bhavecchaktisandhāne sati yoginaḥ |'
ityādi | puṃstvaśaktirbālye tirohitāpi yauvane yathā samullasati tathā
vicitrāḥ śaktisamūhā jīve vidyamānā apyajñānavaśāttirohitāḥ
udyoge sati tu sarvā api tāḥ samullasantīti tu samudāyārthaḥ || 75 ||
sampatkarī samārūḍhasindhuravrajasevitā |
asti sampatkarīnāma kāciddevatā | yā tāvat svatantratantre- 'sampatkarīti
kāpyasti vidyā sā'cintyavaibhave'tyārabhya 'evaṃ trivarṇā sā vidyā
vidhānaṃ cātha kathyata' ityantena varṇitā | sā hi tripurasundaryā
gajeṣvadhikṛteti lalitopākhyāne prasiddham | 'lalitāparameśānyā
aṅkuśāstrātsamudratā | sampatkarī nāmadevī' tyārabhya 'raṇakolāhalaṃ
nāma sāruroha mataṅgaja'mityādikamuktvā 'tāmanvagā yayuḥ
koṭisaṃkhyākā kuñjarottamā' ityantam | tayā
samyaggajaśāstrakathitopāyairārūḍhānāmārohaṇādinā niyamitānāṃ
sindhurāṇāṃ bhadramandramṛgādibhedabhinnagajānāṃ vrajena
hāstikena sevitā | athavā sukhasampanmayī cittavṛttiḥ sampatkarītyucyate
tasyāṃ samārūḍhairviṣayībhūtaiḥ sindhuravrajaiḥ
śabdādiviṣayasamūhaiḥ sevitā | tathā ca kādimate-
'indriyārthāngajānpūrve tannāmnaiva samarcayedi'ti | ekasmin jñāne
viṣayībhūtāyāstripuṭyā vivicya sambandhajñānarūpā cittavṛttiḥ
sukhasampatkarī | taduktaṃ pratyabhijñāyām -
'grāhyagrāhakasaṃvittisāmānye sarvadehinām |
yogināṃ tu viśeṣo'yaṃ sambandhe sāvadhānataḥ ||'
iti | tadidaṃ 'lokānandaḥ samādhisukha'miti śivasūtravyākhyāyāṃ
spaṣṭam | 'mātrā svapratyayānusandhāne naṣṭasya punarutthāna'miti sūtre
varadarājenoktam -
'mātrā padārtharūpādyāsteṣvebhiścakṣurādibhiḥ |
akṣaiḥ svapratyayo nāma tatastvagrāhyavedanam ||
sandhānaṃ tu samastaṃ tadahamityanusaṃhatiḥ |
amuṣminsati naṣṭasya haritasyoktavargataḥ ||
turyasya punarutthānaṃ bhūya unmajjanaṃ bhavet |
aikyasampatkaraṃ tasya yogīndasyeti śiṣyata ||'
iti |
aśvārūḍhādhiṣṭhitāśvakoṭikoṭibhirāvṛtā || 76 ||
aśvārūḍhākhyā kāciddevatā tantre prasiddhā | yasyāstrayodaśākṣaro
mantraḥ sā tāvadaśveṣvadhikṛtā | taduktaṃ brahmāṇḍapurāṇe -
'atha śrīlaliteśānyāḥ pāśāyudhasamudbhavā |
ati tvaritavikrāntiraśvārūḍhā calatpuraḥ ||'
ityārabhya
'aparājitanāmānaṃ samārūhya hayaṃ yayau |
bahavo vātajavanā vājinastāṃ samanvayuḥ ||'
ityantam | ata-eva tripurāsiddhānte nāmaniruktiḥ 'turaṅgeṣu sthiratvācca
sāśvārūḍheti gīyata' iti | tayādhiṣṭhitānāṃ svāyattīkṛtānāṃ
aśvānāṃ koṭiguṇitakoṭibhirjaladhisaṃkhyābhirbahvībhirāvṛtā | yadvā
'indriyāṇyaśvarūpāṇi tatra paścimato yaje'diti kādimate
vacanādaśvapadenendriyāṇi kathyante | tadārūḍhaṃ manaḥ | manasa
indriyadvāraiva vṛttinirgamāt | tataścaikena manasā
asaṃkhyātānīndriyāṇyadhiṣṭhāya tattatsukhāni bhunaktītyarthaḥ |
aśvārūḍhairiti bahuvacanāntena vigrahe
bahubhirmanobhiryugapadanantendriyādhiṣṭhātrītyarthaḥ | ātmākhyadevatārūpo yogī
pūrvoktodyamābhyāsavāṃścedicchāmātreṇa sarvaśarīrābhimānī
bhavatīti bhāvaḥ | tathā ca śivasūtrāṇi- 'vismayo yogabhūmikāḥ |
icchāśaktirumā kumārī | dṛśyaṃ śarīramiti | tadvārtikāni ca -
'yathā sātiśayānande tasya cidvismayo bhavet |
tathāsya yogino nityaṃ tattadvedyāvalokane ||
niḥsāmānyaparānandānubhūtistimitendriye |
pare svātmanyatṛptyaiva yadāścaryaṃ sa vismayaḥ ||
sa eva khalu yogasya paratattvakarūpiṇaḥ |
bhūmikāstat kramārohaparaviśrāntisūcikāḥ ||
īdṛgvismayavidyogabhūmikārūḍhacetasaḥ |
parabhairavatāṃ yuktyābhyasamānasya śāśvatī ||
tasyaiva yogino yecchāśaktiḥ saiva bhavatyumā |
parā bhaṭṭārikā saiva kumārīti prakīrtitā ||
sadāśivādikṣityantaviśvasargādilīlayā |
kumārī kuṃ mahāmāyā bhūmiṃ mārayatītyapi ||
kumārī copabhogyasya yogino bhairavātmanaḥ |
kumārī nānyabhogyasya bhoktrekātmyena tiṣṭhati ||
umā kumārī santyaktasarvasaṅgā maheśituḥ |
ārādhanaparā tadvadicchāśaktistu yoginaḥ ||
ayameva sphuṭopāyo dṛṣṭo'nuttaradeśikaiḥ |
evamīdṛkprabhāvecchāśaktiyuktasya yoginaḥ ||
yadyadṛśyamaśeṣaṃ taccharīraṃ tasya yoginaḥ |
ahamityapṛthaktvena prativatpratibhāsanāt ||
evaṃ dehe ca bāhye ca sarvatraivāsya yoginaḥ |
dṛśyaṃ śarīratāmeti śarīraṃ cāpi dṛśyatām ||'
iti | sūtrāntarañca 'yathā tatra tathānyatre'ti |
'yatra svābhāvikā dehe sphuṭībhūtā svatantratā |
yathā tatra tathānyatra dehe bhavati yoginaḥ ||
sphuṭībhavati yuktasya pūrṇahantāsvarūpiṇī |'
iti || 76 ||
cakrarājarathārūḍhasarvāyudhapariṣkṛtā |
cakrarājakiricakrageyacakrādayo rathaprabhedā rathaśāstre lalitopākhyāne
ca varṇitāḥ -
'ānandadhvajasaṃyukto navabhiḥ parvabhiryutaḥ |
daśayojanamunnamraścaturyojanavistṛtaḥ ||
mahārājñīścakrarājarathendraḥ pracalanbabhau |
mantritābhā (ṇyambā)mahācakre gīticakre rathottame ||
saptaparvāṇi coktāni tatra devyaśca tāḥ śṛṇu |
kiricakrarathendrasya pañcaparvasamāśrayāḥ ||
devatāśca śṛṇu prājña nāmāni śṛṇvatāṃ jayaḥ |
cakrarājaratho yatra tatra geyarathottamaḥ ||
yatra geyarathastatra kiricakrarathottamaḥ |
etadrathatrayaṃ tatra trailokyamiva jaṅgamam ||'
ityādi | teṣu cakrarājākhyaṃ rathāmārūḍhaiḥ sarvairāyudhaiḥ
pariṣkṛtālaṅkṛtā yuddhakāle devī | rathasamīpe devyāḥ
sarvāṇyāyudhāni cakrarājarathe paripūrya sthāpitāni santītyarthaḥ |
yadvā cakrarājaṃ śrīcakrameva rathastamārūḍhāni yāni sarvāyudhāni
sarvāṇyātmajñānasādhanāni tairityādi | yajñāyudhāni
sambharatītyādau sādhane prāyudhaśabdaprayogadarśanāt | āṇavopāya-
śāktopāya-śāmbhavopāyādayaḥ śaivaśāstroktasādhanaviśeṣā
yogaśāstroktāśca te śrīcakrānna bhidyanta ityarthaḥ | tathā ca sūtram-
'nāsikāntamadhyasaṃyamātkimatra savyāpasavyasauṣumye'ṣviti |
cakrasiddhau satyāṃ yogamārge kimapi nāvaśiṣyata ityarthaḥ | athavā
cakrarājameva ratha ādhāro yasya taccakreśatvākhyā siddhiritiyāvat |
tāmārūḍhaṃ taddāne'dhikṛtaṃ yatsarvāyudhaṃ sarvāṇi
karmādirūpāṇyāyudhāni sādhanāni yasmiṃstat 'sarvaṃ karmākhilaṃ
pārtha jñāne parisamāpyata' iti vacanājjñānam | śuddhavidyetyarthaḥ |
tayā pariṣkṛtā | tathā ca śivasūtram-
'śuddhavidyodayāccakreśatvasiddhi'riti | vārtikānyapi -
'yadāparimitāṃ siddhimanicchanpunaricchati |
viśvātmavatprathārūpāṃ parāṃ siddhiṃ tadāsya tu ||
śuddhavidyodayāccakrarājatvaṃ siddhimṛcchati |
vaiśvātmyaprathanākāṅkṣī saṃdhatte śaktimātmanaḥ ||
yadā yogī tadā tasya sadāśivapadaspṛśaḥ |
īśvaro bahirunmeṣo nimeṣo'ntaḥ sadāśivaḥ ||
sāmānādhikaraṇyaṃ ca sadvidyāhamidaṃ dhiyoḥ |
iti nītyā jagatsarvamahameveti yā matiḥ ||
sā śuddhā nirmalā vidyā tadīyādudayātsphuṭāt |
unmajjanātsa cicchaktimātmano nityamāmṛśet ||
yadā yogī tadā tasya cakreśatvamanuttaram |
māheśvaryā samāveśotkarṣātsidhyati yogina ||' iti |
geyacakrarathārūḍhamantriṇīparisevitā || 77 ||
geyacakrākhyaṃ rathamārūḍhayā mantriṇyā śyāmalādevyā paritaḥ
sevitā | yadvā geyaṃ prasiddhaṃ cakraṃ yasya tādṛśo ratho yasya
sūryamaṇḍalasya
tatrārūḍhābhirmantriṇībhirvidyopāsakābhiryoginībhiḥ parisevitā |
athavā geyo mukhyaścakrākhyo ratho yasyāḥ sā tripurasundarī tasyā
ārūḍhamārohaṇaṃ buddhau viṣayīkaraṇamanusandhānamiti yāvat | tena
yo mantriṇīḥ | mantro'syāstīti mantri mantravīryaṃ tannayati viṣayīkarotīti
tadanubhavastena parisevitā | ātmanaṃ
tripurasundaryāścābhedenānusandhāne kriyamāṇe yattāvat tantrarāje
kathitaṃ garumukhaikavedyaṃ mantravīryayojanaṃ tasyānubhavo
bhavatītyarthaḥ | tathā ca sūtram-
'mahāhradānusandhānānmantravīryānubhava' iti |
'mahāhrada iti proktā śaktirbhagavatī parā |
anusandhānamityuktaṃ tattādātmyavimarśanam ||
mantravīryamiti proktaṃ pūrṇāhantāvimarśanam |
tadīyo'nubhavastasya sphuraṇaṃ svātmanaḥ sphuṭam ||'
iti | etacca 'vidyāśarīrasphuratā mantrarahasya'miti sūtre bhagavatā
śrīkṣemarājena, vistareṇa sphuṭīkṛtam || 77 ||
kiricakrarathārūḍhadaṇḍanāthāpuraskṛtā |
kirirvarāhaḥ 'kolaḥ potrī kiriḥ kiṭiri'tyamarāt | tadākṛtīni tadākṛṣṭāni
vā cakrāṇi yasya taṃ rathamārūḍhayā daṇḍanāthayā
vārāhyākhyayā devyā puraskṛtā sevitā | 'sarvadā daṇḍapāṇitvād
daṇḍanāthetigīyata' iti tripurāsiddhānte daṇḍanāthanāmanirvacanāt |
athavā kiraya iti kiraṇāḥ sṛṣṭaya iti yāvat | idamupalakṣaṇaṃ sthitilayayoḥ
teṣāṃ cakraṃ samūha eva rathaḥ tasyārohe'pi daṇḍanāthena kṛtāntena
puraskṛtā na svādhīnīkṛtā | sṛṣṭisthitilayāntaḥpatito'pi yogī na
samayātanāviṣayaḥ | aluptānusandhāna iti yāvat | tathā ca sūtram-
'tatpravṛttāvapyanirāsaḥ svasaṃvettṛbhāvā'diti | vyākhyātaṃ ca
bhagavatā kṛṣṇadāsena -
'teṣāṃ sṛṣṭyādibhāvānāṃ pravṛttāvapyanāratam |
unmajjane'pi niṣkampayogāvaṣṭambhaśālinaḥ ||
anirāsaḥ svasaṃvettṛbhāvādapracyutirnijāt |
udyatturyacamatkārādupalabdhisvabhāvataḥ ||' iti |
jvālāmālinikākṣiptavahniprākāramadhyagā || 78 ||
jvālāmālinīnāmikā caturdaśītithinityā | tayā hi śrīmātaramabhito
vahnimayaḥ prakāro nirmitaḥ | tadākṣiptasya nirmitasya vahnimayasya
prākārasya
varaṇasya madhyagā madhyabhāge sthitā | tathā ca brahmāṇḍe
jvālāmāninīṃ prati devīvacanam -
'vatse tvaṃ vahnirūpāsi jvālāmālāmayākṛtiḥ |
tvayā vidhīyatāṃ rakṣā bālasyāsya mahīyasaḥ ||
śatayojanavistāraṃ parivṛtya mahītalam |
triṃśadyojanamunnamrajvālāprākāratāṃ vrajet ||'
ityādi | yadvā nanu parasparavilakṣaṇasṛṣṭyādisaṃvṛtasya jñāninaḥ
kathamadvatānusandhānalopābhāva ityata āha-jvāleti | jvālānāṃ
mālinikā mālāstāśca ākṣiptāstatkṣaṇe utpannāśca vahneḥ
prākārāḥ prakārāḥ sphulliṅgādayasteṣāṃ madhyagā tad draṣṭṛtvena
tatsraṣṭṛtvena ca madhyavartinī
vivadamānayordvayormadhyasthavannirvikārā | sṛṣṭyādikartṛtvena
tadvikāre'pyavikāriṇīti yāvat | taduktaṃ spandaśāstre -
avasthāyugalaṃ cātra kāryakartṛtvaśabditam |
kāryatā kṣayiṇī tatra kartṛtvaṃ punarakṣayam ||
kāryonmukhaḥ prayatno yaḥ kevalaṃ so'tra lupyate |
tasmillupte'pi lupto'smītyabudhaḥ pratipadyate ||
na tu yo'ntarmukho bhāvaḥ sarvajñatvaguṇāspadaḥ |
tasya lopaḥ kadācitsyādanyasyānupalambhanāt ||
iti | cidvahnirūpasya jñānino visphuliṅgajvālāditulyajagataḥ kāryasya
nāśe'pi vahnitvarūpaprakāśakatvasya prakāśātmakatvasya vā na
kṣatiriti phalitārthaḥ | na ca śivakāryasya kṣayiṣṇutvena
śivaniṣṭhakartṛtvasya nāśābhāve sādhakasya yoginaḥ kimāyātamiti
vācyam | asyāpi śivatulyatvena 'tathāparyanuyogānarhatvāt śivatulyo
jāyata' iti sūtrāt | uktañca 'svaśaktipracayo viśva'miti sūtre vārtikakāraiḥ -
'śaktayo'sya jagatkṛtsnaṃ śaktimāṃstu maheśvaraḥ |
ityāgamadiśā viśvaṃ svaśaktipracayo yathā ||
śivasya tatsamasyāpi tathāsya parayoginaḥ |'
iti | athavā | jvālāmālinikāsu śaktitrikoṇeṣu pañcasu kṣiptānāṃ
samarasabhāvamāpannānāṃ vahniprākārāṇāṃ śivatrikoṇānāṃ
caturṇāṃ madhye bindurūpeṇa tiṣṭhatīti | taduktamuttaracatuḥśatīśāstre
-
'tacchaktipañcakaṃ sṛṣṭyā layenāgnicatuṣṭayam |
pañcaśakticaturvahnisaṃyogāccakrasambhavaḥ ||'
iti || 78 ||
bhaṇḍasainyavadhodyuktaśaktivikramaharṣitā |
bhaṇḍāsurasya sainyasya caturaṅgabalasya vadhe udyuktānāṃ
saṃyatānāṃ śaktīnāṃ nakulyādīnāṃ vikrameṇa parākrameṇa
harṣitā | yadvā | bhaṇḍo jīvabhāvastasya sainyaṃ
tadanuguṇādvaitaviṣayiṇyo vṛttayastasya vadhe
udyuktānāmadvaitavṛttirūpaśaktīnāṃ viśeṣeṇa kramaḥ
pādavikṣepastena harṣitā | svānandāṃśe āvaraṇanāśāt | tadidamuktaṃ
śaktisūtre- 'tadaparijñāne svaśaktivyāmohitā saṃsāritva'miti | tasya
svakartṛkapañcavidhakṛtyasyāparijñāne svābhiḥ śaktibhiḥ khecarī-
gocarī-dikcarī-bhūcarīsaṃjñābhirvyāmohitaiva saṃsāritvamiti tadarthaḥ
| tāsāṃ śaktīnāṃ paśubhūmikāpatibhūmiketi bhūmikādvaividhyena
pramātrantaḥkaraṇabahiḥkaraṇaviṣayabhāvādyapattistadbhāṣye
draṣṭavyā | etadvadhodyuktaśaktayaścaitaduttarasūtre kathitāḥ tatparijñāne cittamevāntarmukhībhāvena cetanapadādhyārohāccitiriti |
antarmukhībhāvaśabdena vṛttiviśeṣarūpāḥ śaktaya ucyanta iti |
nityāparākramāṭopanirīkṣaṇasamutsukā || 79 ||
kāmeśvaryādicitrāntāḥ pañcadaśatithinityākhyā devatāḥ | yāsāṃ
mantrā jñānārṇave tantrarāje ca bhedenoddhṛtāḥ | tāsāṃ
parākramasyāṭopo vistāro
damanakādicandraguptāntapañcadaśasenānīvadhaparyantaḥ tasya
nirīkṣaṇe samyagutsukā | pakṣe nityā anādisiddhāḥ
svātmaśaktayastatparākrame kṣaṇe uttarottaramutsukā | sakṛjjātāpi
jñānakalāntarmukhatāyāmevotsāhaṃ janayantī satī vardhate | uktañca
yogavāsiṣṭhe -
'sarvā eva kalā jantoranabhyāsena naśyati |
iyaṃ jñānakalā tvantaḥ sakṛjjātāpi vardhate ||'
iti || 79 ||
bhaṇḍaputravadhodyuktabālāvikramananditā |
bhaṇḍāsurasya putrāṇāṃ caturbāhvādyupamāyāntānāṃ
triṃśatsaṃkhyākānāṃ vadhe udyuktāyā bālākhyadevyā
navavarṣāyā svaputryā vikrameṇa nanditā hṛṣṭā | uktañca brahmāṇḍe -
'tābhirnivedyamānāni sā devī lalitāmbikā |
putryā bhujāpadānāni śrutvā prītiṃ samāyayau ||'
iti |
mantriṇyambāviracitaviṣaṅgavadhatoṣitā || 80 ||
mantriṇyambayā śyāmalāmbayā viracitena viṣaṅgākhyasya daityasya
vadhena toṣitā | viṣaṅgaviśukrau bhaṇḍāsurabhrātarau | taduktaṃ
brahmāṇḍe -
'purā bhaṇḍāsuro nāma sarvadaityaśikhāmaṇiḥ |
pūrvadevānbahuvidhānyaḥ sraṣṭuṃ svecchayā paṭuḥ ||
viśukraṃ nāma daiteyavargasaṃrakṣaṇakṣamam |
śukratulyavicārajñaṃ dakṣāṃsena sasarja saḥ ||
vāmāṃsena viṣaṅgaṃ ca sṛṣṭavānbhrātarāvubhau |'
ityādi || 80 ||
viśukraprāṇaharaṇavārāhīvīryananditā |
viśukrākhyasya daityasya prāṇān haratīti haraṇaṃ tādṛśena
vārāhīnāmikāyā daṇḍinīdevyā vīryeṇa śauryeṇa nanditā |
tripurāsiddhānte vārāhīpadaniruktiryathā -
'vārāhānandanāthasya prasannatvānmaheśvarī |
vārāhīti prasiddheyaṃ varāhavadanena ca ||'
iti | pakṣe bhaṇḍaputrā āṇavādayo malāḥ viruddhaḥ saṅgo viṣaṅgo
viṣayābhilāṣaḥ, viṣaṃ gacchatīti vā viṣātmaka iti yāvat | ata eva 'yo
viṣastho jñānaśaktihetuśce'ti sūtre viṣaviruddhatvādaviṣaśabdo
māheśvaryādiśaktimaṇḍalaparatvena kṣemarājavṛttau vyākhyātaḥ |
viruddhaṃ śukraṃ tejo yasya sa jīvabhāvaḥ | viśeṣeṇa śucaṃ śokaṃ
rāti krāmatīti vā | ayasmayāditvātpṛṣodarāditvādvā pakṣadvaye
śabdasiddhiḥ | bālāmantriṇīvārāhya antaravṛttiviśeṣāstābhisteṣāṃ
kṣayeṇa svātmadevatā tuṣyatīti | tadidamuktaṃ 'balalābhe
viśvamātmasātkarotī'ti śaktisūtre | cittireva balaṃ tallābhe
unmagnasvarūpāśrayeṇa viśvaṃ svābhedena bhāsayatīti tad bhāṣyam |
tathā 'tadārūḍhapramite tatkṣayājjīvasaṃkṣaya' iti śivasūtre
vārtikakāraiḥ -
'tadityuktacare dhāmni saṃvettṛtvasvarūpiṇī |
ārūḍhā pramitiḥ saccinmadvimarśanatatparā ||
yasya tasyāsya taditi proktāṇavamalātmanaḥ |
abhilāṣasya rūḍhasya kṣayājjīvasya saṃkṣayaḥ ||'
iti | asuranirmitairnānāvidhairvighnairyantritāndevānvīkṣya śrīmātrā
tadātva eva svabharturmukhālokanamātreṇāṣṭāviṃśatyarṇo
mahāgaṇapatirutpāditastena tadīyaṃ vighnayantraṃ nirbhidya devā
mocitāḥ | uktañca brahmāṇḍapurāṇe -
'tataḥ sā lalitādevī kāmeśvaramukhaṃ prati |
dattāpāṅgā samahasannātivyaktaradāvali ||
tasyā mandasmitarucaḥ kuñjarākṛtimānmukhe |
kaṭakroḍagaladdānaḥ kaściddevo vyajṛmbhatā ||' ityādi |
tadidaṃ nāmadvayenāha | kāmeśvaramukhasya
paraśivavadanacandrasyālokābhyāṃ sākūtavīkṣaṇacandrikābhyāṃ
kalpita utpāditaḥ śrīmānmahāngaṇeśvaro yasyāḥ sā | yadvā sūtrokto
jīvakṣayo nityatvānna yujyata ityāśaṅkya jīvabhāvasya kṣayaparatvena
samādhatte -
kāmeśvaramukhālokakalpitaśrīgaṇeśvarā || 81 ||
kāmeśvara iti | kāmeśvaraḥ kevalanirguṇaḥ śivastanmukhālokena
tadanubhavena kalpitaṃ śrīgaṇeśvaratvaṃ puryaṣṭakādhīśvaratvaṃ
yayā sā | puryaṣṭakapramātṛtvāhantābhimāniviśiṣṭasya
jīvapadavācyatvena tattādāmtyābhimānasya
svātmasvarūpaniṣkarṣajñānajanyena puryaṣṭakeśvaratvajñānena nāśe
viśeṣaṇābhāvāprayukto viśiṣṭābhāva iti bhāvaḥ | taduktam
'bhūtakañcukī tadā vimukto bhūyaḥ patisamaḥ para' iti śivasūtre |
vārikakāraiḥ -
'tadetyuktābhilāṣasya praśamājjīvasaṃkṣaye |
puryaṣṭakapramātṛtvābhimānagalanādasau ||
dehārambhakarairbhūtairaspṛśadbhirahaṃ padam |
kañcukīva viśeṣeṇa mukto nirvāṇabhāgyataḥ ||
bhūyo bāhulyataḥ patyā samo'yaṃ parameśinā |
tattvarūpaṃ samāviṣṭaścidānandaghanātmakam ||
tata eva paraḥ pūrṇaḥ samyak tanmayatāṃ gataḥ |'
iti | ayamevārthaḥ śaktisūtre'pyuktaḥ- 'cidānandalābhe
dehaprāṇādiṣvavabhāsamāneṣvapi cidaikātmyapratipattidārḍhyaṃ
jīvanmukti'riti | 'madhyavikāsāccidānandalābha' ityuttarasūtre tu
madhyavikāso yaścidānandalābho hetutvenoktaḥ sa iha
vakṣyamāṇamahāgaṇeśapadena grāhyaḥ | yaśca
madhyavikāse'pyupāyastatto'pyuttarasūtre vikalpakṣayādirūpo varṇyate
sa iha kāmeśvaramukhālokapadenoktaḥ | praharṣityanena tu cidānandalābha
uktaḥ | eteṣāṃ svarūpaniṣkarṣastu pratyabhijñāhṛdaye'nusandheyo
vistarabhayānnehocyate || 81 ||
mahāgaṇeśanirbhinnavighnayantrapraharṣitā |
mahāgaṇeśena niḥśeṣeṇa bhinnairnāśitairvighnayantraiḥ
pratyūhasamūhayantraṇaiḥ prakarṣeṇa harṣitā | gavyūtimātrāyāme
śilāpaṭṭe alasādidevatāṣṭakapuṭitaśūlāṣṭakopetadigaṣṭakaṃ
jayavighnaṃ nāma yantraṃ vilikhya devīsainye viśukreṇa nikṣiptaṃ
tanmahāgaṇapatinā cūrṇīkṛtamiti lalitopākhyāne prasiddham |
bhaṇḍāsurendranirmuktaśastrapratyastravarṣiṇī || 82 ||
bhaṇḍenāsurendreṇa daityarājena nirmuktānāṃ śastrāṇāmastrāṇāṃ
pratikūlānyastrāṇi varṣatīti tathā | śastrāstrayorbhedo dhanurvede-
'dhṛtvā praharaṇaṃ śastraṃ muktvātvastramitīrita'miti | pakṣe
mahāgaṇānāmīśvaratvenātmanyātmatājñānābhāvādāvidyakavṛttir
ūpāṇāṃ vighnānāmastrāṇāṃ ca
parāhantānusandhānadhārārūpapratyastrairnāśena
nāmadvayamadhyātmarītyāpi vyākhyeyam || 82 ||
karāṅgulinakhotpannanārāyaṇadaśākṛtiḥ |
karāṅgulyo dakṣavāmakaradvayasyāṅgulyo daśa tāsāṃ
nakhasandhiṣūtpannā nārāyaṇasya daśākṛtayo matsyādidaśāvatārā
yasyāḥ sā | bhaṇḍāsureṇa sarvāsurāstraṃ nāma
sakaladaityotpādanamastraṃ prayuktaṃ tena somaka-rāvaṇa-bali-
hiraṇyākṣādaya utpannāḥ santo'yudhyanta | tato devyā
dakṣahastāṅguṣṭhādivāmahastakaniṣṭhikāntāṅgulinakhebhyaḥ krameṇa
matsya-kūrma-varāha-nārasiṃha-vāmana-bhārgava-dāśarathi-haladhara-
kṛṣṇa-kalkirūpadaśāvatārānutpādya te niṣūditāḥ | uktañca
brahmāṇde -
'dakṣahastāṅguṣṭhanakhānmahārājñyāḥ samutthitaḥ |
mahāmatsyākṛtiḥ śrīmānādinārāyaṇo vibhuḥ ||'
ityārabhya
'daśāvatāranāthāste kṛtvetthaṃ karma duṣkaram |
lalitāmbāṃ namaskṛtya baddhāñjalipuṭāḥ sthitāḥ ||'
ityantena | pakṣe jīvasambandhinyo jāgradādayo'vasthā
pañceśvarasambandhīni sṛṣṭyādīni kṛtyāni pañcetyevaṃ
daśākṛtayo'pi nakhamātreṇotpannā bhavantīti anāyāsenotpadyanta ityatra
tātparyam | nārāyaṇaśabdo jīveśvarayorupalakṣakaḥ |
daśāśabdo'vasthāparaḥ | kṛtiśabdaḥ kṛtyaparo vā |
mahāpāśupatāstrāgninirdagdhāsurasainikā || 83 ||
ṣaḍakṣarātpāśupatāstramantrādayaṃ bhinno
mahāpāśupatāstramantraḥ | pūrva īśvaradevatyo'ntyaḥ
sadāśivadevatyaḥ |
'rudrādayaḥ piśācāntāḥ paśavaḥ parikīrtitāḥ |
teṣāṃ patitvātsarveśo bhavaḥ paśupatirmataḥ ||'
iti laiṅgāt | paśupateḥ īśvarasya sadāśivasyedaṃ pāśupatam |
aśvapatyāditvānna patyuttarapadalakṣaṇo ṇyapratyayaḥ | mahacca
tatpāśupataṃ ca mahāpāśupataṃ sadāśivāstraṃ tasyāgninā
nirdagdhā asurasya bhaṇḍasya sainikā yayā sā |
pakṣe'bhyāsatāratamyenottarottarotpannā utkṛṣṭā advaitavṛttaya eva
mahāpāśupatāstrāgnayaḥ asurasainikā āvidyakavṛttayaḥ || 83 ||
kāmeśvarāstranirdagdhasabhaṇḍāsuraśūnyakā |
kāmeśvarasya yadastraṃ tanmahāpāśupatādastrādapyadhikam |
tasyāgninā nirdagdhaṃ bhaṇḍāsureṇa sahitaṃ śūnyakākhyaṃ
tadīyanagaraṃ yayā sā | tathā ca brahmāṇḍe -
'athaikaśeṣitaṃ duṣṭaṃ nihatāśeṣabāndhavam |
krodhena prajvalantaṃ ca jagadviplavakāriṇam ||
mahāsuraṃ mahāsattvaṃ bhaṇḍaṃ caṇḍaparākramam |
mahākāmeśvarāstreṇa sahasrādityavarcasā ||
gatāsumakaronmātā lalitā parameśvarī |
tadastraprahitairjvālaiḥ śūnyakaṃ tasya pattanam ||
sastrīkaṃ ca sabālaṃ ca sagoṣṭhadhanadhānyakam |
nirdagdhamāsītsahasā sthalamātramaśiṣyata ||
śūnyakaṃ tatpuraṃ nāma śūnyamāsīdyathārthataḥ |'
iti | yadvā | ātmākhyadevatāyā jīvadaśāyāmeva sāyujyamuktiṃ
prāptasya śivatulyasthitimiyatā prabandhena kathayitvā sāmprataṃ
prārabdhavaśātsthitasya dagdhapaṭābhāsasya dvaitabhānasya tattulyena
liṅgaśarīrādinā saha nāśamātmajñānena vadan
śivamātrāvaśeṣamāha | kāmeśvarāstraṃ cidangiḥ | cidātmana eva
sarvakāmyamānatvena kāmeśvaratvāt | 'ātmanaḥ kāmāya sarvaṃ
priyaṃ bhavati' iti śruteḥ | bhaṇḍāsuro dvaitabhānakaro jīvabhāvaḥ |
śūnyaketi padasya dagdhapaṭābhāsadvaitabhānamarthaḥ |
śūnyavādisammataṃ śūnyameva vā | jīvabhāvasahitasya
śūnyabhāvasya cidagnināpagame cinmātramavaśiṣyata iti sidhyati |
śūnyaśabdādrikte'rthe yāvādigaṇapāṭhātkan |
evaṃ bhaṇḍāsurapīḍitairdevaiḥ stutā satī bhaṇḍahananāntaṃ
devakāryaṃ kṛtvā tadante santuṣṭairdevaiḥ punaḥ stutetyāha -
brahmopendramahendrādidevasaṃstutavaibhavā || 84 ||
brahmeti | brahmaviṣṇuśakrādyairdevaiḥ samyak stutaṃ vaibhavaṃ
parākramo yasyāḥ |
'asminnavasare devā bhaṇḍasaṃhāratoṣitāḥ |
sarve'pi sevituṃ prāptā brahmaviṣṇupurogamāḥ ||'
ityādi brahmāṇḍapurāṇāt | pakṣe brahmaṇaḥ saṃstutaṃ paricitaṃ
vibhutvamaparicchinnatvaṃ sarvātmatvaṃ yasyā ātmarūpadevatāyāḥ sā || 84 ||
haranetrāgnisandagdhakāmasañjīvanauṣadhiḥ |
harasya tṛtīyanetrasthena agninā samyak dagdhasya bhasmīkṛtasya kāmasya
manmathasya sañjīvanauṣadhiḥ jīvātuḥ | viraktatarasyāpi kāmeśvarasya
svābhimukhīkaraṇāt | bhaṇḍāsurahananottaraṃ brahmādibhiḥ prārthitayā lalitāmbayā punarmanmatho jīvita iti kathāyā
brahmāṇḍapurāṇe smaraṇācca | 'etena pitrā nirbhartsito bālo
mātraivāśvāsyate kile'ti nyāyo'pyanugṛhītaḥ | anenaivāśayenoktaṃ
brahmavaivarte- 'harau ruṣṭe gurustrātā gurau ruṣṭe na kaścane'ti | na ca tatra
haripadasyopāsyadevatopalakṣaṇatvena tripurasundarīkopāttrāṇakartṛtvaṃ
paramaśivasyaiva guruparamparāvadhitvādvaktavyaṃ na
punarvaiparītyamiti
śaṅkyam | paramaśivasyāpi śrīvidyopāsakatvenopāsanāyāśca
gurumantareṇāyogāttadapekṣāyāṃ tripurasundaryā eva
tadgurutvasvīkārāt | ata-eva yoginīhṛdaye śivenaiva pārvatīṃ pratyuktam -
'anyāyena ca dātavyaṃ nāstikānāṃ maheśvari |
evaṃ tvayāhamājñapto madicchārūpayā prabho ||'
iti pravṛttiṃprati īcchāyāḥ kāraṇatvācchivasya pravartikā bhagavatyeveti
siddhaṃ tasyā gurutvam | ata-eva gurumūrtiriti nāma vakṣyate | 'śaktyā
vinā śive sūkṣme nāma dhāma na vidyata' iti |
catuḥśatīśāstrādicchāśaktiviśiṣṭasyaiva paraśivasyādināthatvena
tantreṣu gaṇanānna tripurasundaryā
gurumaṇḍalāntarādināthātpūrvagaṇanapūjanādyāpatticodyā-
vakāśaḥ | tathā ca mahāsvacchandatantre -
'guruśiṣyapade sthitvā svayameva sadāśivaḥ |
praśnottarapadairvākyaistantraṃ samavatārayat ||'
iti | svayamevetyanena prakāśavimarśāṃśayorvibhajanena parasparaṃ
guruśiṣyabhāvaḥ sūcitaḥ | pravartakatvapraṣṭṛtve
devīniṣṭhayorvaktṛtvapravartyatve
śivaniṣṭhayorgurutvaśiṣyatvayoravacchedake iti tadbhedādavirodhaḥ |
etadeva dyotayituṃ madicchārūpayeti viśeṣaṇaṃ prabhupadena
sambodhanaṃ ca | vastutastu ādināthādarvāgādiśaktyambānāmnā
dvitīyasthāne gaṇyata eveti na tataḥ pūrvaṃ punargaṇanāpattiḥ |
sadāśivanāmakatṛtīyaguruṃ pratyādināthāvacchinnāyā ādiśaktereva
gurutvād dvitīyasthāna eva gaṇanīyatayā na tayoḥ paurvāparye
vinigamanāviraho'pīti dik | yadvā haraṇaṃ haraḥ ātmasvarūpāpahāraḥ,
harantīti vā harāḥ ātmāpahartārasteṣāṃ netā nāyakaḥ sa eva
āsamantād vyāpto'gniḥ svasvarūpānyathākaraṇāt | mūlājñānamiti
yāvat | tasya mūlājñānādhikatvāt | tena samyagdagdho yaḥ kāmo
jīvabhāvamāpannaḥ kāmeśvarasvarūpa ātmā tasya
samyagāvaraṇaparāvṛttyabhāvapūrvakaṃ jīvane svasvarūpāvāptau
oṣadhirmūlikā | etadupāsanayā vidyārūpayā'vidyānivṛttyā
svasvarūpāvāptilakṣaṇo mokṣa iti bhāvaḥ | manmathasya dāhātpūrvaṃ
saśarīrasya jīvata eva paścādaśarīrajīvanadṛṣṭāntādātmano'pi
pūrvaṃ brahmaṇa eva sato'vidyāvaśātsaśarīrasyeva sthitasya
tannivṛttāvaśarīratāpūrvakabrahmaikyaprāptirdhvanyate | dhanitaṃ
caivameva śaivaśāstrāntimādhikaraṇe 'bhūyaḥ syātproktamilana'miti |
vārtike'pi -
'punaśca proktacaitanyasvarūpamilanātmakam |
parāyogādirūḍhasya bhavetparamayoginaḥ ||
bhūyaḥ syāditi vākyasya sphuṭa evāyamāśayaḥ |
yacchivatvamamuṣyoktaṃ nāpūrvaṃ tattu yoginaḥ ||
svabhāva eva tanmāyāśaktiprotthāpitānnijāt |
nānāvikalpadaurāmyātparābhūtamiva svataḥ ||
vimṛṣṭaṃ gurunirdiṣṭaproktopāyakrameṇa tat |
śivatvaṃ vyaktametīti śivenodīritaṃ śivam ||'
iti śaktiśāstrāntimādhikaraṇe'pi
'nijasaṃviddevatācakreśvaratvaprāpti'riti sūtrāvayave nijapadena tathaiva
sphoritamiti |
iyatā prabandhena devyāḥ paraṃ rūpaṃ
sūkṣmataratvātsūkṣmarūpātparātparato vaktavyamapi
rahasyoktiviṣayatvātsthūlarūpakāryeṇa bhaṇḍāsuravadhena saha
śleṣalipsayā pūrvamevoktvā kramaprāptaṃ sūkṣmarūpaṃ
sthūlarūpābhinnatvena varṇayati -
śrīmadvāgbhavakūṭaikasvarūpamukhapaṅkajā || 85 ||
śrīmadvāgbhavetyādinā | sūkṣmarūpamapi
sūkṣmasūkṣmatarasūkṣmatamabhedāttrividhaṃ pañcadaśīvidyā
kāmakalākṣaraṃ kuṇḍalinī ceti bhedāt | teṣvādyaṃ nāmatrayeṇocyate |
śrīmajjñānapradāyakatvādimāhātmyaśīlaṃ vāgbhavatyasmāditi
vyutpattyā vāgbhavanāmakaṃ kūṭaṃ pañcākṣarāṇāṃ samudāya
evaikaṃ mukhyaṃ svaṃ nijaṃ rūpaṃ yasya tādṛśaṃ mukhapaṅkajaṃ
yasyāḥ | taduktam- 'netroṣṭhāparagalavarṇaśālivācāṃ |
sambhūtirmukhamiti vāgbhavākhyakūṭam' iti || 85 ||
kaṇṭhādhaḥkaṭiparyantamadhyakūṭasvarūpiṇī |
kaṇṭhasyādhaḥ kaṭiparyanto yasya sa madhyabhāgaḥ sa eva
madhyasthakāmarājākhyasya ṣaḍakṣarasamūhasya svaṃ nijaṃ
rūpamasyāḥ | paṭujyotiṣmatī locane itivatkarmadhārayādapi matvarthīyaḥ |
śaktikūṭaikatāpannakaṭyadhobhāgadhāriṇī || 86 ||
sarjanaśaktimattvācchaktināmakena kūṭena
caturakṣarasamūhenaikatāmabhedamāpannakaṭeradhobhāgaṃ dhārayatīti
tathā | taduktam -
'kāmaste hṛdi vasatīti kāmarājaṃ
sraṣṭṛtvāttadanu tavāmba śaktikūṭam |'
iti || 86 ||
mūlamantrātmikā mūlakūṭatrayakalevarā |
caturvidhapuruṣārthamūlakāraṇatvānmūlaṃ pañcadaśākṣarī saiva
mananāttrāyata iti mantraḥ | ātmā svarūpaṃ yasyāḥ | taduktam -
'pūrṇāhantānusandhyātmā sphūrjanmananadharmataḥ |
saṃsārakṣayakṛttrāṇadharmato mantra ucyate ||'
iti | mūlasya kūṭatrayamevoktarītyā kalevaraṃ sthūlarūpaṃ yasyāḥ,
kūṭatrayameva kalevaraṃ sūkṣmarūpaṃ yasyā iti vā | vastutastu
mūlaśabdābhyāṃ kāmakalākṣaramucyate | kūṭatrayapadena
tryātmakasamudāyaghaṭakāvayavā ucyante | ayavaye tayapo vidhānāt |
kāmakalāyāṃ tūrdhvabindurekastadadhastiryagbidnudvayaṃ tadadho
sārdhakaleti trayo'vayavā gurumukhaikavedyāḥ | ta eva
kramādvidyākūṭatayā sthūlarūpamukhādyavayavātmanā ca pariṇatā
iti sūkṣmataraṃ kuṇḍalinyākhyaṃ sukṣmatamaṃ vararūpaparaṃ
nāmadvayaṃ samaṣṭivyaṣṭibhedeneti nāthacaraṇāgame vistaraḥ | evaṃ
brahmāṇḍāntargatarūpamuktvā piṇḍāṇḍāntargataṃ
kuṇḍalinyākhyaṃ rūpaṃ vaktumupakramate | sā hi mūlādhārākhye
cakre sārdhatrivalayākāreṇa suptā satī yogibhirutthāpya ṣaṭcakrāṇi
brahmaviṣṇvādigranthīṃśca bhedayantī sahasrāraṃ nītā satī
tatkarṇikārūpacandramaṇḍalādamṛtaṃ srāvayati |
ayogibhirapi bhāvanāmātreṇa sarvāpyeṣā prakriyā sampādyate
tatprakriyāparāṇi nāmānyāha -
kulāmṛtaikarasikā kulasaṅketapālinī || 87 ||
kulāmṛtetyādinā | kulaṃ sajātīyasamūhaḥ | sa
caikajñānaviṣayatvarūpasājātyāpannajñātṛjñeyajñānarūpatrayātma
kaḥ | ghaṭamahaṃ jānāmītyeva jñānākārāt |
jñānabhāsanāyānuvyavasāyāpekṣāyāṃ dīpabhāsanāya
dīpāntarāpekṣāpatteḥ | uktaṃ cācāryabhagavatpādaiḥ- 'jānāmīti
tameva bhāntamanubhātyetatsamastaṃ jaga'diti | tataśca sā tripuṭī
kulamityucyate | taduktaṃ cidgaganacandrikāyām- 'meyamātṛmitilakṣaṇaṃ
kulaṃ prāntato vrajati yatra viśramam' iti | ūrdhvādharabhāvena
vidyamāneṣu svacchandasaṃgrahādau prapañciteṣu dvātriṃśatpadmeṣu
sarvādhastanaṃ padmaṃ tripuṭīsambandhābhāvādakulamucyate |
taduparisthāni kulasambandhīni | yadvā | kuḥ pṛthvītattvaṃ līyate yatra
tatkulamādhāracakraṃ tatsambandhāllakṣaṇayā suṣumṇāmārgo'pi |
ataḥ sahasrārātsravadamṛtaṃ kulāmṛtam | 'śarīraṃ kulamityukta'miti
svacchandasaṃgrahoktyā śarīrasambandhitvādvā tatkulāmṛtam | tatra
mukhyatayā rasikā tadrasāsvādanaparā | 'puṣpitāyāḥ kulāgāraṃ
dṛṣṭvā yo japate nara' iti kālītantre prayogāttatratyāmṛtarahasyarasiketi vā
|
upāsyopāsakavastujātasya cittvena
sājātyāttatsamudāyapratipādakaṃ śāstramapi kulam | tathā ca kalpasūtre
prayogaḥ- 'kulapustakāni ca gopāyed'iti | 'darśanāni tu sarvāṇi kulameva
viśanti hī'tyāgame ca | 'na kulaṃ kulamityāhurācāraḥ kulamucyata' iti
bhaviṣyottarapurāṇavacanāt ācāro'pi kulaṃ tayoḥ saṅketān
tatratyarahasyāni pālayati paśuṣu na prakāśayati
sāmpradāyikaparamparāyai prakāśya tantuṃ pravartayati ceti tathā,
'cakrasaṅketako mantrapūjāsaṅketakāviti |
trividhastripurādevyāḥ saṅketaḥ parameśvari ||'
ityāgame |
'kulāṅganaiṣāpyatha rājavīthīḥ praviśya saṅketagṛhāntareṣu |
viśramya viśramya vareṇa puṃsā saṅgamya saṅgamya rasaṃ prasūtaḥ ||'
iti cintāmaṇistave ca pratipādito'yamarthaḥ || 87 ||
kulāṅganā kulāntasthā kaulinī kulayoginī |
kulaṃ nāma pātivratyādiguṇarāśiśīlo vaṃśastatsambandhinyaṅganā
yathā guptā tatheyamapyavidyājavanikayā guptatvātkulāṅganā |
taduktaṃ kulārṇave -
'anyāstu sakalā vidyāḥ prakaṭā maṇikā iva |
iyaṃ tu śāmbhavī vidyā guptā kulavadhūriva ||'
iti | bhagavānparaśurāmo'pyāha 'anyā vidyā veśyā ivātiprakaṭā'
ityādi | kulasyāntaḥ mātṛmeyayormadhye mitirūpeṇa sthitā |
kulaśāstrasya madhye jñeyatvena vā sthitā | pratigṛhaṃ pratideśaṃ
pratidehaṃ prativaṃśaṃ vā pūjyatvena tiṣṭhati | 'kulaṃ janapade gṛhe |
sajātīyagaṇe gotre dehe'pi kathitaṃ kula'miti viśvaḥ | taduktaṃ
bhaviṣyottarapurāṇe -
'pūjanīyā janairdevī sthāne sthāne pure pure |
gṛhe gṛhe śaktiparairgrāme grāme vane vane ||'
iti | adhaḥsthitaṃ raktaṃ sahasradalakamalamapi kulam | tatkarṇikāyāṃ
kuladevīdaleṣu kulaśaktayaśca santīti svacchandatantre'sya vistaraḥ |
idṛgarthasya kulapadasya parataḥ sambandhasāmānyārthe taddhite kaulam |
'kulaṃ śaktiriti proktamakulaṃ śiva ucyate |
kule'kulasya sambandhaḥ kaulamityabhidhīyate ||'
iti tantroktam | śivaśaktisāmarasyaṃ vā kaulaṃ tadvatī kaulinī
bāhyākāśāvakāśe cakraṃ vilikhya tatra pūjādikaṃ kaulamiti
rūḍhyocyate iti kaścit | kule uktārthake yogaḥ
sambandho'syā iti kulayoginī | chalākṣarasūtrakāraiḥ kaulinī
kulayoginītyaṣṭākṣarasyaikanāmatvaṃ yaduktaṃ tatropapattiṃ daśame
śatake vakṣyāmaḥ |
akulā samayāntasthā samayācāratatparā || 88 ||
suṣumṇordhvasthitaṃ sahasrārapadmamakulamityucyate | tathā ca
svacchandasaṃgrahe- 'adhaścordhvaḥ suṣumṇāyāḥ
sahasradalasaṃyuta'mityārabhya 'paṅkajadvayamīśāni kulākulamayaṃ
śubha'mityantam | tadrūpatvāttanniṣṭhatvādvā'kulā | na vidyate kulaṃ
dehavaṃśādikaṃ yasyā iti vā | daharākāśāvakāśe cakraṃ vibhāvya
tatra pūjādikaṃ samaya iti rūḍhyocyate | sa ca sarvairyogibhiraikamatyena
nirṇīto'rtha iti saṅketarūpatvādapi samayaḥ | tatpratipādakatvād vasiṣṭha-
śuka-sanaka-sanandana-sanatkumārākhyatantrapañcakamapi samayapadena
vyavahriyate | tadantastatpratipādyatayā tiṣṭhati | yadvā | samaṃ sāmyaṃ
yātīti samayaḥ śivaḥ | 'āto'nupasarge kaḥ' samayādevī ca tayorekaśeṣaḥ
| sāmyaṃ ca parasparaṃ śivaśaktyoḥ pañcavidhaṃ
adhiṣṭhānasāmyamanuṣṭhānasāmyamavasthānasāmyaṃ nāmasāmyaṃ
rūpasāmyaṃ ceti | adhiṣṭhānaṃ pūjādhikaraṇaṃ cakrādi |
anuṣṭhānaṃ sṛṣṭyādikṛtyam | avasthānaṃ nṛtyādikriyā | nāma
bhairavādi | rūpamāruṇyādi | asya ca vistāro
vāsanāsubhagodayavyākhyāne lallena kṛtaḥ | tayorante svarūpe tiṣṭhati |
'antaḥprānte'ntike nāśe svarūpe'timanohara' iti viśvaḥ | rudrayāmale
daśabhiḥ paṭalairupadiṣṭa ācāraḥ samayācāra ityucyate | yadvā |
dīkṣitasya gurukaṭākṣavaśāt
ṣaḍvidhaikyacaturvidhaikyānyatarānusandhānadārḍhye
mahāvedhākhyasaṃskāre ca mahānavamyāṃ jāte sati
paścānmūlādhārādutthitā devī maṇipūre pratyakṣā bhavati | tāṃ
tatraiva pādyādibhūṣaṇāntairūpacāraiḥ sampūjyānāhataṃ nītvā
tāmbūlāntamabhyarcya viśuddhicakraṃ nītvā tatratyacandrakalā-
rūpairmaṇibhiḥ pūrayitvā ājñācakraṃ nītvā nīrājya sahasradalakamale
saraghāmadye sadāśivena saṃyojya tiraskariṇīṃ prasārya samīpaṃ
mandire svayaṃ sthitvā yāvadbhagavatī punarnirgatā satī
mūlādhārakuṇḍaṃ praviśati tāvattatraiva samayaṃ pratīkṣetetyākāro
gurumukhaikavedyaḥ samayācāraḥ | tayorubhayavidhayorapi tatparā āsaktā
|| 88 ||
mūlādhāraikanilayā brahmagranthivibhedinī |
mūlādhārākhyaṃ caturdalaṃ padmaṃ tatkarṇikāyāṃ madhye bindau
kulakuṇḍanāmake mukhamāchādya kuṇḍalinī tatra sarvadaiva suptā
tiṣṭhati | ata-evaitadādhāratvātsuṣumṇāmūlatvācca mūlādhāra
ityucyate | sa evaiko mukhyo nilayo vāsasthānaṃ yasyāḥ | ṣaṭcakreṣu
praticakramādyantayordvaudvau granthī | tatra brahmagranthidvayaṃ
svādhiṣṭhānīyaṃ viśeṣeṇa bhinattīti tathā ||
iti śrībhāsurānandakṛte saubhāgyabhāskare |
ādyena śatakenābhūddviyā tāpinī kalā || 100 ||
iti śrīmatpadavākyetyādibhāskararāyakṛte lalitāsahasranāma
paribhāṣābhāṣye prathamaśatakaṃ nāma dvitīyā kalā || 2 ||
dvitīyaśatakaṃ nāma tṛtīyā dhūmrikā kalā
maṇipūrāntaruditā viṣṇugranthivibhedinī || 89 ||
nābhau daśadale padye sāmayikapūjāyāṃ maṇibhī ratnaiḥ pūryate
bhūṣyate devīti tacakraṃ maṇipūrapadavācyam | tasyāntaradhaḥsthitaṃ
granthiṃ bhittvoditā prakaṭitā | taduparisthitaṃ viṣṇuganthiṃ viśiṣya
bhinattīti tathā | viṣṇormaṇipūracakrasthitatvena
tadgranthyorviṣṇugranthisaṃjñā | evaṃ brahmarudragranthisaṃjñe api
jñeye || 89 ||
ājñācakrāntarālasthā rudragranthivibhedinī |
bhrūmadhye dvidalapadme ājñāpakasya
śrīguroravasthānādājñācakrasaṃjñā | tāvatparyantaṃ
manovigrahābhyāse iṣad jñānodayo bhavatīti vā | āṅīṣadarthakaḥ |
tadantarāle tiṣṭhati | rudragranthidvayaṃ hṛdayagatānāhatacakrīyaṃ
vibhinattīti tathā | anuṣṭhāne etadvaiparītyamunneyam |
pāṭhakramādarthakramasya balīyastvāt 'arthācce'ti pāñcamikanyāyāt |
yadvā | śrīvidyāyāṃ catvāraḥ khaṇḍāḥ āgneya-saura-saumya-
candrakalākhyāḥ | ta eva vāgbhava-kāmarāja-śakti-turyākhyāśca |
teṣāṃ caturṇāṃ madhye trayo hṛllekhākhyā granthayaḥ | tāśca tisraḥ
krameṇa rudraviṣṇubrahmasaṃjñakāḥ | tattrayaṃ bhinatti tadantaḥ
praviśati | tadabhidheyetyarthaḥ | vastutastu dattātreyasaṃhitāyāṃ
ṣaḍarthaprakaraṇoktakaulikārthaparamidaṃ nāmaṣaṭkam | taduktam tatraiva
-
'mūlādhārādikaṃ cakraṣaṭkaṃ kulamiti smṛtam |
granthitrayaṃ tatra devicakratritayagarbhitam ||
pṛthvyāpyacakradvitayaṃ brahmagranthipadoditam |
vahnisūryamayaṃ cakradvayaṃ tejomayaṃ mahat ||'
'viṣṇugranthipadenoktaṃ taijasaṃ sarvasiddhidam |
vāyvākāśadvayīrūpaṃ cakradvitayamuttamam ||
rudragranthipadenoktaṃ maṅgalāyatanaṃ mahat ||' ityādi |
sahasrārāmbujārūḍhā sudhāsārābhivarṣiṇī || 90 ||
sahasrasaṃkhyākā arā dalāni yasya tadambujaṃ kamalaṃ
brahmarandhrādhaḥsthamārūḍhā |
sudhāyāstatkarṇikācandrasambandhinyā āsāro
dhārāsampātastamabhivarṣituṃ śīlamasyāḥ 'amṛtasya dhārā bahudhā
dohamānaṃ, caraṇaṃ no loke sudhitāndadhātu, iti śruteḥ || 90 ||
taḍillatāsamaruciḥ ṣaṭcakropari saṃsthitā |
taḍitsaudāminyeva latā vallī tathā samā ruciḥ kāntiryasyāḥ |
'vidyullekheva bhāsvare'ti śruteḥ | ṣaḍavayavakāni | cakrāṇīti
madhyamapadalopī samāsaḥ | tena 'dvigo'ritiṅīppratyayo na bhavati | tāni ca
mūlādhāra-svādhiṣṭhāna-maṇipūrānāhata-
viśuddhājñācakranāmakāni | teṣāmupari sahasrāre samyak sthitā |
mahāsaktiḥ kuṇḍalinī bisatantutanīyasī || 91 ||
mahe utsave tatratyaśivaśaktisamāyogarūpe āsaktistatparatā yasyāḥ |
'maha uddhava utsava' ityamaraḥ | vahnitejasyāsaktiryasyā vā | 'maha
utsavatejaso'riti viśvaḥ | mahatī ā samantātsaktiḥ saṃyogo yasyā vā |
kuṇḍale asyāḥ sta iti kuṇḍalinī ākṛtyā bhujaṅgī vā | tatsvarūpaṃ ca
tantrarāje -
'mūlādhārasthavahnyāmatejomadhye vyavasthitā |
jīvaśaktiḥ kuṇḍalākhyā prāṇākārātha taijasī ||
prasuptabhujagākārā trirāvartā mahādyutiḥ |
māyāśīrṣā nadantīṃ tāmuccaratyaniśaṃ khage ||
suṣumṇāmadhyadeśe sā yadā karṇadvayasya tu |
pidhāya na śṛṇotyenaṃ dhvaniṃ tasya tadā mṛtiḥ ||'
ityādi | yogavasiṣṭhe cūḍālopākhyāne -
'puryaṣṭakāparākhyasya manaso jīvanātmikām |
viddhi kuṇḍalinīmantarāmodasyeva mañjarīm ||'
iti | nāmanirvacanaṃ ca devīpurāṇe- 'yataḥ śṛṅgāṭakākārā
kuṇḍalinyucyate tata' iti yadvā vāgbhavabījasya kuṇḍalinīti saṃjñā |
tadrūpā bisatantuḥ kamalanālaṃ tadeva tantustadvattanīyasī atiśayena
kṛśākṛtiḥ | 'nīvāraśūkavattanvī pītā bhāsvatyaṇūpame'ti śruteḥ |
'kulāmṛtaikarasikā' ityārabhyeyatparyantā muktā prakriyā sarvāpīti
spaṣṭīkṛtā vāmakeśvaratantre -
'bhujaṅgākārarūpeṇa mūlādhāraṃ samāśritā |
śaktiḥ kuṇḍalinīnāma bisatantunibhā śubhā ||
mūlakandaṃ phaṇāgreṇa daṃṣṭrākamalakandavat |
mukhena pucchaṃ saṃgṛhya brahmarandhraṃ samanvitā ||
padyāsanagatā svasthā gudamākuñcya sādhakaḥ |
vāyumūrdhvagataṃ kurvankumbhakāviṣṭamānasaḥ ||
vāyvāghātavaśādagniḥ svādhiṣṭhānagato jvalan |
jvalanāghātapavanāghātairunnidrito'hirāṭ ||
brahmagranthiṃ tato bhittvā viṣṇugranthiṃ bhinnattyataḥ |
rudragranthiṃ vibhidyaiva kamalāni bhinatti ṣaṭ ||
sahasrakamale śaktiḥ śivena saha modite |
sā cāvasthā parā jñeyā saiva nirvṛtikāraṇam ||'
iti | aruṇopaniṣadyapi śrūyate -
'uttiṣṭhata mā svapta agnimicchadhvaṃ bhāratāḥ |
rājñaḥ somasya tṛptāsaḥ sūryeṇa sayujoṣasaḥ ||'
iti | iyaṃ copaniṣatsarvāpi bhagavatīparaiva | upabṛṃhaṇadarśanāt |
'aruṇopaniṣadgīte'ti śyāmalāsahasranāmasu pāṭhācca |
pṛśnināmakānāmupāsakānāṃ parasparamuktiriyaṃ
bhāratīsarasvatīvidyeti yāvat | tatsambandhino bhāratāḥ | he
śrīvidyopāsakāḥ, uttiṣṭhata upāstikrame pravartadhvam | mā svapta
pramattā mā bhūta | antarbhāvitaṇyarthau vā kuṇḍalinīkarmakāvimau
dhātū yojanīyau | agnīṃ svādhiṣṭhānagatāgnitejomayīṃ
kuṇḍalinīmicchadhvaṃ icchādaṇḍenāhatyotthāpayadhvam | sūryeṇa,
sayujā viśuddhyanāhatacakrayormadhyavartisūryasahitena tenāgninā |
uṣaso dagdhasya drutasyeti yāvat | somasya umayā rājarājeśvaryā sahitasya
rājño rājarājeśvarasya sahasrārīyacandramaṇḍalāntargatasya vā |
arthādamṛtena tṛptāso bhavataṃ tṛpyata | agnikuṇḍalinīmutthāpya
sūryakuṇḍalinyā saṃyojya tābhyāṃ
candramaṇḍalaśivaśaktisāmarasyena drāvayitvā
tadutthāmṛtadhārābhirdvisaptatisahasranāḍīmārgānāpūrya tṛptā
bhavetetyarthaḥ | tṛptāsa ityatra 'ājjase'rityasugāgamaḥ | tathā -
'yatkumārī mandrayate yadyoṣidyatpativratā |
ariṣṭaṃ yatkiñca kriyate agnistadanuvedhati ||'
kuḥ pṛthvītattvaṃ mriyate līyate yasmiṃstatkulakuṇḍaṃ kumāraṃ
tatsambandhinī kumārī kulakuṇḍalinī | mandrayate mandrasvareṇa nadati |
ata-eva rodanāvasthāsāhityātkulakuṇḍādutthāpanasyotpattirūpatvācca
sadya utpannā kumārītyucyate | yoṣit taruṇī
tāruṇyalakṣaṇasūryeṇānāhatāduparibhāge sāhityāt | pativratā patiṃ
brahmarandhrasthaṃ kāmeśvaraṃ vratayati bhuṅkte | 'payovrataṃ
brāhmaṇasye'tyādi prayogāt | evaṃ kaumāratāruṇyasambhogairariṣṭaṃ
śubhaṃ pīyūṣavarṣaṇarūpamanyadapi yatkiñcitsā kriyate karoti
tatsarvamagniḥ svādhiṣṭhānagato'nuvedhati sādhayati | agnijvalanenaiva
candramaṇḍaladravāditi bhāvaḥ | etadupabṛṃhaṇaṃ sanatkumāratantre -
'pṛśnayo nāma munayaḥ śrīvidyopāsakā mithaḥ | sambhūyopadiśantyetāmutthāpayata mā ciram ||
karṇikāyāmadhiṣṭhāne vahnimicchatha bhāratāḥ |
sūryeṇa saha vidrāvya rājñaḥ somasya tṛpyate ||'
ityādi 'pātivratye bhujaṅgamyā agnireva sahāyavāni'tyantam | evaṃ
'lokasya dvāramārcimatpavitram | jyotiṣmadbhrājamānaṃ mahasvat |
amṛtasya dhārā bahudhā dohamānam | caraṇaṃ no loke
sudhitāndadhātvi'ti mantro'pi lokasya brahmalokasya dvāraṃ sādhanam |
arcirjyotirmahaḥśabdā agnisūryacandrakalāvācakāḥ |
caraṇaśabdaścarati yātāyātaṃ karotīti vyutpattyā kuṇḍalinīparaḥ |
sāmānye napuṃsakam | sudhitān tṛptān | hakārasya
dhakārādeśo'rciḥśabde sakāralopaśca chāndasaḥ | kuṇḍalinī
agnyādisthānamāgatāsatī sudhāvṛṣṭiṃ
kurvatyasmāṃstṛptānkarotvityarthaḥ | tadidamupabṛṃhitaṃ
śukrasaṃhitāyām -
'pāvakasyārciṣā bhānorjyotiṣā mahasā vidhoḥ | dohamānā sudhādhārā dvisaptatisahasradhā ||
guptācārā kuṇḍalinī tṛptānasmāṃstanotu sā |'
iti | atra guptaṃ yathā tathā caratīti caraṇapadasyārthaḥ | evaṃ
vasiṣṭhāditantreṣvapyupabṛṃhaṇāni draṣṭavyāni || 91 ||
bhavānī bhāvanāgamyā bhavāraṇyakuṭhārikā |
bhavaṃ mahādevaṃ saṃsāraṃ kāmaṃ vā ānayati jīvayatīti bhavānī |
taduktaṃ devīpurāṇe nirvacanādhyāye -
'rudro bhavo bhavaḥ kāmo bhavaḥ saṃsārasāgaraḥ |
tatprāṇanādiyaṃ devī bhavānī parikīrtitā ||'
iti | yadvā jalamūrteḥ parameśvarasya bhava iti saṃjñā | tasya patnī
uṣānāmnī | putraḥ śukrākhyaḥ | taduktaṃ liṅgapurāṇe -
'bhava ityucyate devairbhagavānvedavādibhiḥ |
sañjīvanena lokānāṃ bhavasya paramātmanaḥ ||
uṣā saṃkīrtitā bhāryā sutaḥ śukraśca sūribhiḥ |'
iti | vāyupurāṇe'pi -
'bhavasya yā dvitīyā tu tanūrāpaḥ smṛteti vai |
tasyoṣā nāmikā patnī putraścāpyuśanā smṛtaḥ ||'
iti | bhavaśabdaniṣpattirapi tatraiva -
'yasmādbhavanti bhūtāni tābhyastā bhāvayanti ca |
bhavanādbhāvanāccaiva bhūtānāṃ sa bhavaḥ smṛtaḥ ||'
iti | atra tābhya ityasyādbhya ityarthaḥ | 'tasmādāpo bhavaḥ smṛtā'
ityupakramya pāṭhāt | bhavaṃ jīvanarūpaṃ jalamapyānayati jīvayatīti
bhavānī | yadvā bhavasya strītyarthe puṃyogalakṣaṇo ṅīp |
'indravaruṇe'tyādinānugāgamaḥ | iyañca
sthāneśvarākhyapīṭhasyādhiṣṭhātrī devatā | taduktaṃ
padyapurāṇe'ṣṭottaraśatadevītīrthamālādhyāye-
'sthāneśvarebhavānyākhyā bilvake nāmapatrake'ti | evaṃ rūpapañcakaṃ
nirvarṇya tatprāptyupāyaṃ katipayairnāmabhirāha | bhāvanā tāvad
dvividhā-śābdī bhāvanā ārthī bhāvanā ceti | tatra śābdī
vaidikaśabdaniṣṭhācāryecchāsamānayogakṣemā | īśvarecchaiveti tu
mīmāṃsakavādakautūhale nirūpitamasmābhiḥ | ārthī tu pravṛttirūpā |
kārakāṇāṃ parasparasambandharūpetyapi tatraiva nirūpitam |
tābhyāmagamyā gamyā vā karmamārgāviṣaya iti vā
tajjanyacittaśuddhirūpā vetyarthaḥ | yadvā bhāvanā trividhā | taduktaṃ
kūrmapurāṇe -
'brāhmī māheśvarī caiva tathaivākṣarabhāvanā |
tisrastu bhāvanā rudre vartante satataṃ dvijā ||'
iti | anyatrāpi -
'trividhāṃ bhāvanāṃ brahman procyamānāṃ nibodha me |
ekā madviṣayā tatra dvitīyā'vyaktasaṃśrayā ||
antyā tu suguṇā brāhmī vijñeyā triguṇā tridhā |'
iti | idaṃ cendradyumnaṃprati kūrmāvatārasya bhagavato vacanam |
etallakṣaṇaniṣkarṣaśca ratnatrayaparīkṣāyāṃ dīkṣitaiḥ kṛtastata
evāvagantavyaḥ | yadvā -
'ājñāntaṃ sakalaṃ proktaṃ tataḥ sakalaniṣkalam |
unmanyante pare sthānaṃ niṣkalaṃ ca tridhā sthitam ||'
iti | yoginīhṛdayoktalakṣaṇāstisro bhāvanāḥ | tābhirgamyā jñeyā |
bhavaḥ saṃsāra evāraṇyamatigahanatvāt punaḥ punaḥ prarohācca | tasya
kuṭhāreva kuṭhārikā | 'dvayoḥ kuṭhāra' iti kośāt strīliṅgatā |
tacchettrītyarthaḥ |
bhadrapriyā bhadramūrtirbhaktasaubhāgyadāyinī || 92 ||
bhadraṃ maṅgalaṃ priyaṃ yasyāḥ | bhadro gajaviśeṣastajjātīyā
gajāḥ priyā yasyā iti vā | bhadrā bhavyā mūrtiḥ svarūpaṃ yasyāḥ |
'brahma tanmaṅgalaṃ vidu'riti viṣṇupurāṇāt | 'maṅgalānāṃ ca
maṅgala'miti bhāratācca | 'bhagaḥ
śrīkāmamāhātmyavīryayatnārkakīrtiṣvi'tyāgneyapurāṇoktā
bhagapadārthāḥ śobhanā yasyāṃ sā subhagā lalitaiva tasyā bhāvaḥ
saubhāgyaṃ tadabheda iti yāvat | yattu padmapurāṇe -
'ikṣavastarurājaśca niṣpāvā jīradhānyake |
vikāravacca gokṣīraṃ kausumbhaṃ kusumaṃ tathā ||
lavaṇaṃ cāṣṭamaṃ tadvatsaubhāgyāṣṭakamucyate |'
iti vacane parigaṇitaṃ tadapi
maṅgalakāryopayuktatvācchrīkaratvātsaubhāgyameva | suṣṭhu bhāgyaṃ
niyatiryasya tasya bhāvo vā saubhāgyam | bhaktebhyastāni dadātīti tathā ||
92 ||
atredaṃ bodhyam | mahāśaktirityārabhyaitatparyantāni nava nāmāni
baḍaṇ iti chalākṣasūtreṇa nirdiṣṭāni | tathāhi vararucisaṅkete
yavargoṣṭānāmiha tu navānāṃ saṃjñetyuktaṃ 'kājñādvāḥ, ṭayau
ce'ti sūtrābhyāṃ kakāramārabhya jhakāramabhivyāpya dvārāṇi nava
bhavanti | ṭavargayavargāvapyevamiti tadarthaḥ | piṣuḥ | pavarga iṣūṇāṃ
pañcānāṃ saṃjñā |
bhaktipriyā bhaktigamyā bhaktivaśyā bhayāpahā |
bhaktirdvividhā- mukhyā gauṇī ceti |
tatreśvaraviṣayako'nurāgākhyaścittavṛttiviśeṣo mukhyabhaktiḥ | tathā ca
bhaktimīmāṃsāsūtram- 'sā parānuraktirīśvare' iti | 'athāto
bhaktijijñāse'tisūtropāttā bhaktistatpadārthaḥ | tasyāḥ pareti viśeṣaṇam |
parāṃ mukhyāṃ bhaktiviśeṣamuddiśyānuraktirlakṣaṇatvena vidhīyata iti
tadarthaḥ | ata-eva pareti gauṇīṃ vyāvartayatīti bhāṣyam | 'gauṇyā tu
samādhisiddhi'riti sūtre gauṇī bhaktiḥ sevārūpā kathitā | tathā ca
garuḍapurāṇe -
'bhaja ityeṣa vai dhātuḥ sevāyāṃ parikīrtitaḥ |
tasmātsevā budhaiḥ proktā bhaktisādhanabhūyasī ||'
iti | tadbhedāḥ smaraṇakīrtanādayo bahavaḥ | tena -
'bhaktiraṣṭavidhā hyeṣā yasminmlecche'pi vartate |
sa viprendro yatiḥ śrīmān sa muniḥ sa ca paṇḍitaḥ ||
ityāditya-garuḍapurāṇayorvacanam | 'bhaktirnavavidhā rājan' ityādi
bhāgavataṃ vacanam | 'bhaktirdaśavidhā jñeyā pāpāraṇyadavopame'ti
daśavidhatvapratipādakaṃ
bṛhannāradīyavacanamanyaccaitādṛśamavayutyānuvāda eva |
īdṛśo bhaktipadārthaḥ priyo yasyāḥ sā | tathā ca śivapurāṇe -
'kṛtakṛtyasya tṛptasya mama kiṃ kriyate naraiḥ |
bahirvā'bhyantare vā'pi mayā bhāvo hi gṛhyate ||'
iti | atra bhāvaśabdena bāhyā sevārūpā ceṣṭā'bhyantaro'bhiprāyaśca
gṛhyate | bhaktyā saṃrādhanena gamyā pratyakṣā | tathā ca śrutiḥ -
'parāñci khāni vyatṛṇatsvayambhūstasmātparāṅ paśyanti nāntarātman |
kaściddhīraḥ pratyagātmānamaikṣadāvṛttacakṣuramṛtatvamicchan ||'
iti | smṛtirapi- 'yoginastaṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanami'ti |
'īśvarapraṇidhānādve'ti yogasūtre'pyevam | praṇidhānāpadasya
bhaktiparatayā rājamārtaṇḍe vyākhyānāt | [bhakti] brahmasūtramapi-
'apisaṃrādhane pratyakṣānumānābhyā'miti | avyaktamapi brahma bhaktyā
pratyakṣaṃ bhavatīti śrutismṛtibhyāṃ tathā'vagamāditi tadarthaḥ |
'bhaktyā tvananyayā śakya ahamevaṃvidho'rjuna |
jñātuṃ draṣṭuṃ ca tattvena praveṣṭuṃ ca paraṃtapa ||'
iti bhagavadvacanamapi | atra praveṣṭumityanena brahmabhāvākhyo mokṣa
ucyate, so'pi bhaktyaiva labhyata ityarthaḥ | tena 'prakṛte gamyapadaṃ
prāpyaparatvenāpi vyākhyeyam | 'brahmasaṃstho'mṛtatvametīti śrutau
niṣṭhāparyāyabhaktivācinā saṃsthāpadena tathā pratipādanāt | ata-eva
bhaktimīmāṃsāyām- 'tatsaṃsthasyāmṛtatvopadeśādi'ti sūtram |
brahmamīmāṃsāyām- 'tanniṣṭhasya mokṣopadeśādi'ti sūtrañca |
nityātantre'pi bhaktilakṣaṇakathanapūrvakaṃ
tasyākhilapuruṣārthapradatvamuktam-
'uktalakṣaṇasampanne gurau tatproktayostathā |
vidyānuṣṭhānayoḥ sthairyadhiyaḥ saṃśayanāśanī ||
tārakatvāpramattatve bhaktiruktākhilārthadā |
yayā vihīnā niyatamihāmutra ca duḥkhitā ||'
iti | athavā bhaktirlakṣaṇā tayā gamyā bodhyā | viśiṣṭaśaktikānāṃ
satyajñānādipadānāṃ nirdharmakabrahmavācakatvāyogāt | ata-eva
triśatyāṃ vakṣyate- 'lakṣyārthā lakṣaṇāgamye'ti | 'sarveṣāṃ
vaikamantryamaitiśāyanasya bhaktipāvanatvātsavamānādhikāro hī'ti
jaiminisūtre bhaktipadasya lakṣaṇāyāṃ prayogaḥ | āsmākīne
śivastave'pi-
'na me śaktiḥ śrīmanmahimaparamāṇorapi nutau
tathāpi tvadbhaktiṃ vyatanavamavaṣṭabhya kimapi |
na mañcāḥ krośanti pravacanamathāpi pravavṛte
yathā loke bhaktyā paraśiva na śaktyā svagatayā' ||
iti bhakteruktalakṣaṇāyā vaśyā parādhīnā | bhaktyā vaśyeti vā |
'svatantrāpi śivabhaktipāratantryatvamaśnuṣa' iti vacanāt | bhayāni
jalasthalādiprayuktādīni sarvāṇyapahantīti bhayāpahā | 'ānandaṃ
brahmaṇo vidvānna bibheti kutaścane'ti śruteḥ | tathā ca vāyupurāṇe-
'araṇye prāntare vāpi jale vāpi sthale'pi vā |
vyāghrakumbhīracorebhyo bhayasthāne viśeṣataḥ ||
ādhiṣvapi ca sarveṣu devīnāmāni kīrtayet |' iti |
śāmbhavī śāradārādhyā śarvāṇī śarmadāyinī || 93 ||
śambhoriyaṃ strī śāmbhavānāmiyaṃ mātā vā śāmbhavī |
yogaśāstre mudrāviśeṣasyedaṃ nāma | tallakṣaṇaṃ tatraiva-
'antarlakṣya bahirdṛṣṭirnimeṣonmeṣavarjitā |
eṣā sā śāmbhavī mudrā sarvatantreṣu gopitā ||'
iti | kalpasūtre tu dīkṣāstisraḥ- śaktīḥ śāmbhavī māntrī ceti | vibhajya
tallakṣaṇānyuktāni devībhāgavate 'aṣṭavarṣā ca śāmbhavī'ti
kanyāviśeṣasya nāmoktaṃ tadrūpā vetyarthaḥ | śāradayā sarasvatyā
vāgdevatābhiśca ārādhyā, śārade śaradṛtau varṣādau vā ārādhyā |
'atha śaratsamāḥ | saṃvatsara' ityamarāt | 'śaratkāle mahāpūjā kriyate
yā ca vārṣikī'ti mārkaṇḍeyapurāṇe | varṣasyādau bhavā
vārṣikītyarthaḥ | 'vāsante navarātre tu pūjayedraktadantikā'miti
rudrayāmalāt | śāradairviśāradaiḥ paṇḍitaiḥ
śālīnākhyāśramaviśeṣaśīlairvārādhyā | 'śāradaḥ pītamudre
syācchālīne pratibhāvinī'ti medinī | 'akāro vāsudevaḥ syādākārastu
pitāmaha'
itthanekārthadhvanimañjaryāmabhidhānāttābhyāmārādhyetyakṣaradvay
aśle-ṣeṇārthe siddhe śāradā cāsāvārādhyeti karmadhārayo vā | tatra
śāradāṃśaniruktiḥ kālīpurāṇe-
'śaratkāle purā yasmānnavamyāṃ bodhitā suraiḥ |
śāradā sā samākhyātā pīṭhe loke ca nāmataḥ ||'
iti | kṣitimūrteḥ paramaśivasya śarva iti saṃjñā | tasya strītyarthe
puṃyogalakṣaṇe ṅīṣyānugāgamaḥ | maṅgalasya mātā sukeśī
nāmnītyarthaḥ | taduktaṃ laiṅge-
'carācarāṇāṃ bhūtānāṃ dhātā viśvambharātmakaḥ |
śarva ityucyate devaḥ sarvaśāstrārthapāragaiḥ ||
viśvambharātmanastasya śarvasya parameṣṭhinaḥ |
sukeśī kathyate patnī tanujo'ṅgārakaḥ smṛtaḥ ||'
iti | vāyavīye'pi-
'śarvasya yā tṛtīyā tu nāma bhūmitanuḥ smṛtā |
patnī tasya sukeśīti putraścāṅgārako mataḥ ||'
iti | śarma sukhaṃ dātuṃ śīlamasyāḥ 'śarma śātasukhāni
ce'tyagnipurāṇīyakośaḥ | 'sukhaṃ dadāti bhaktebhyastenaiṣā śarmadāyinī'ti devībhāgavatāt || 93 ||
śāṅkarī śrīkarī-
karotīti karaḥ | pacādyac | 'kṛño hetutācchīlye'tyādinā ṭo vā |
śaṃ sukhasya karaḥ | śaṃ kare yasya sa vā śaṅkaraḥ tasya strī śāṅkarī
| tathā ca kālikāpurāṇe-
'pratisargādimadhyāntamahaṃ śambhuṃ nirākulam |
strīrūpeṇānuyāsyāmi prāpya dakṣādahaṃ tanum ||
tatastu viṣṇumāyāṃ māṃ yoganidrāṃ jaganmayīm |
śāṅkarīti stuviṣyanti rudrāṇīti divaukasaḥ ||'
iti | karotīti karī śriyaḥ karī | śrīkaro viṣṇuḥ | 'śrīdharaḥ śrīkaraḥ
śrīmāni'ti viṣṇusahastranāmasu pāṭhāt | tasyeyaṃ śrīkarīti vā ||
-sādhvī śaraccandranibhānanā |
sādhvī pativratā | 'satī sādhvī pativrate'tyamaraḥ | kālatraye'pi
patyantarayogābhāvādanitarasādhāraṇaṃ pātivratyam | taduktaṃ
śrīmadācāryabhagavatpādaiḥ-
kalatraṃ vaidhātraṃ kati kati bhajante na kavayaḥ
śriyo devyāḥ ko vā na bhavati patiḥ kairapi dhanaiḥ |
mahādevaṃ hitvā tava sati satīnāmacarame
kucābhyāmāsaṅgaḥ kurabakatarorapyasulabhaḥ ||'
iti | devībhāgavate'pi- 'sādhvītyananyasāmānyapātivratyena gīyase' iti |
śaratkālikena candreṇa tulyamānanaṃ mukhaṃ yasyāḥ |
śāntodarī śāntimatī nirādhārā nirañjanā || 94 ||
'śo tanūkaraṇe' | śātaṃ kṛśam | 'āde ca upadeśe'śitī'tyātvam |
udaraṃ yasyāḥ sā śātodarī | śatodarasyānantaguhasya himavato'patyaṃ
haimavatītyartho vā | sāntīrasyā astīti śāntimatī |
bhakteṣvauddhatyābhāvāt | ādhārānniṣkrāntā mūlādhārādudgatā |
'nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamye'ti samāsaḥ | yadvā nirgata ādhāraḥ
adhiṣṭhānāntaraṃ yasyāḥ | sarvajagadadhiṣṭhānasya
satyatvenādhārāntarāyogāt | athavā nirādhārākhyapūjāsvarūpā |
tathā ca sūtasaṃhitāyām- pūjā śakteḥ parāyāstu dvividhā
samprakīrtite'tyupakramya bāhyābhyantarabhedena dvaividhyamuktvā
bāhyāyā vaidikatāntrikabhedena dvaividhyaṃ salakṣaṇaṃ
varṇayitvoktam-
'pūjā yābhyantarā sāpi dvividhā parikīrtitā |
sādhārā ca nirādhārā nirādhārā mahattarā ||
sādhārā yā tu sādhāre nirādhārā tu saṃvidi |
ādhāre varṇasaṃkḷptavigrahe parameśvarīm ||
ārādhayedatiprītyā guruṇoktena vartmanā |
yā pūjā saṃvidi proktā sā tu tasyāṃ manolayaḥ ||
saṃvideva parā śaktirnetarā paramārthataḥ |
ataḥ saṃsāranāśāya sākṣiṇīmātmarūpiṇīm ||
ārādhayetparāṃ śaktiṃ prapañcollāsavarjitām |
svānubhūtyā svayaṃ sākṣātsvātmabhūtāṃ maheśvarīm ||
pūjeyedādareṇaiva pūjā sā puruṣārthadā |'
iti | atha nirādhārapūjākarmībhūtasaṃvitsvarūpasyaidamparyeṇa
niṣedhamukhena vidhimukhena parābhimatanirāsena ca
nirdhāraṇapūrvakaṃ tatprāptisādhanopāyaṃ tajjanyaphalasvarūpañca
katipayairnāmabhirāha nirañjanādibhiraṣṭabhiḥ ślokaiḥ | santi hi
trividhāḥ paśavaḥ |
tatrānātmanyātmatājñānasvarūpāṇavamalamātreṇa yukto
vijñānakevalaḥ, dehārambhakādṛṣṭātmakakārmaṇamalavān
pralayākalaḥ, bhedabuddhijanakamāyākhyamalavān sakala iti bhedāt |
eṣūttarottaro malaḥ pūrvapūrvavyāpya ityādi nirūpitaṃ
setubandhe'smābhiḥ | tatra sakalapaśunirāsāyāha | nirañjanā añjanaṃ
nāma kālimā | māyāsaṅga iti yāvat | tamorūpatvenāvaraṇadharmeṇa
sādṛśyāt | tathā ca yogavāsiṣṭhe-
bhāvābhāve padārthānāṃ harṣāmarṣavikāradā |
malinā vāsanā rāma saṅgaśabdena kathyate ||
iti | nirgatamañjanaṃ yasyāḥ sā nirañjanā | 'niravadyaṃ nirañjana'miti
śruteḥ | avidyāsamparkābhāvatītyarthaḥ | mithyārūpāyā avidyāyāḥ
svādhiṣṭhāne'bhāvāt | pratipannopādhau
traikālikaniṣedhapratiyogitvasyaiva mithyātvāt | yadvā nitarāṃ rañjanaṃ
rāgo raktimā santoṣaṇaṃ vā yasyām || 94 ||
nirlepā nirmalā nityā nirākārā nirākulā |
pralayakāle'tivyāptiṃ nirasyati | karmasambandhena
lepastasmānniṣkāśitā | 'na māṃ karmāṇi limpanti' iti smṛteḥ | yadvā
lepaḥ karmasambandhaḥ sa nirgato yasyāḥ jñānena sā nirlepā | taduktaṃ
yajñavaibhavakhaṇḍe-
'karmabhi sakalairapi lipyate brahmavitpravaraśca na sarvathā |
padmapatramivādbhiraho parabrahmavitpravarasya tu vaibhavam ||'
gītāsvapi 'lipyate na sa pāpena padmapatramivāmbhase'ti |
vijñānakevale'tivyāptiṃ pariharati | nirmalā āṇavamalābhāvavatī,
malastadātmā tadabhāvavatī vā | muktajīvastu lakṣya eva |
nityamuktetyanena vā tannirāsaḥ | yadvā nityaśucino
mālinyabhramādhāyakatvādavidyaiva malastadabhāvatvānnirmalā |
malasya mithyātvāt | tadadhiṣthānaṃ tu na tathetyāha | nityā
kālatraye'pyabādhyā | tena kṣaṇikavijñānamevātmetyau
(ttāni)tpātikabāhyanirāsaḥ | 'avināśī vā are'yamātme'ti śruteḥ | tithinityā kālanityā mantrarūpā vā |
sākāravijñānavādimādhyamikanirāsāyāha | ākārasya saguṇarūpasya
kalpitatvānnirākārā | taduktaṃ viṣṇubhāgavate-
'sa vai na devāsuramartyatiryaṅ na strī na ṣaṇḍho na pumānna jantuḥ |
nāyaṃ guṇaḥ karma na sanna cāsanniṣedhaśeṣo jayatādaśeṣaḥ ||'
iti | ākuleti bhāvapradhāno nirdeśaḥ | avidyāsamparke'pyākulatvābhāvānnirākulā | nirgatā ākulacittā yasyā
iti vā || tādṛśānāṃ dūreti yāvat | ākulatvaṃ sarvābhāvaḥ śūnyaṃ
vā | tena śūnyavādigambhīrākhyabāhyanirāsaḥ | tārkikamataṃ nirasyati
|
nirguṇā niṣkalā śāntā niṣkāmā nirupaplavā || 95 ||
guṇaśūnyatvānnirguṇā | 'sākṣī cetā kevalo nirguṇaśce'ti śruteḥ |
guṇānāṃ śarīradharmatvena ciddharmatvābhāvācca | taduktaṃ matsya-
padmapurāṇayorhimavantaṃ prati nāradena-
'yaduktaṃ ca mayā devī lakṣaṇairvarjiteti ca |
śṛṇu tasyāpi vākyasya samyagarthaṃ vicāraṇāt ||
lakṣaṇaṃ daivakoṭyaṅkaḥ śarīraikāśrayo guṇaḥ |
iyaṃ tu nirguṇā devī naiva lakṣayituṃ kṣama ||'
iti | sāvayavameva brahmeti mataṃ nirasitumāha | nirgatāḥ kalā aṃśā
vāstavikā yasyāḥ | 'aṃśo nānāvyapadeśā'diti sūtram | 'mamaivāṃśo
jīvaloka' iti smṛtiśca kalpitāṃśābhiprāyatvādaviruddhā | nirguṇacintā
vā niṣkaletyucyate | taduktaṃ vijñānabhairavabhaṭṭārakaiḥ-
'dhyānaṃ yā niṣkalā cintā nirādhārā nirāśrayā |
na tu dhyānaṃ śarīrasya mukhahastādikalpanā ||'
iti | niṣkalā kalātītā vā | śāntā śamavatī | 'niṣkalaṃ niṣkriyaṃ
śānta'miti tripuropaniṣat | śakāro'nto yasya tadrūpā | amṛtabījātmiketi
yāvat | āśānteti vā chedāddigantavyāptatvoktyātmanaḥ
paricchinnatāvādidigambaranirāsaḥ | 'satyakāmaḥ satyasaṃkalpa'
ityādiśrutyā tādṛśameva brahmeti mataṃ nirasyati | nirgataḥ kāma icchā
yasyāḥ sā niṣkāmā | 'avāptākhilakāmāyāstṛṣṇā kiṃviṣayā bhavet'
iti devībhāgavatāt | 'netinetyātme'ti śruteḥ 'pūrṇamadaḥ pūrṇamida'miti
śruteśca aupādhikaguṇaparāṇi śrutyantarāṇīti bhāvaḥ | niṣkamamatīti
vā | 'ama gatyādiṣu' | upaplavo nāśaḥ sa nirgato yasyāḥ |
niḥśeṣeṇātiśayena upa samīpa eva piṇḍāṇḍa eva plavo'mṛtasravaṇaṃ
yayā sā nirupaplavā | nirbandhādipadeṣvatiśayādyarthe niraḥ prayogāt |
tathā cāruṇopaniṣadi- 'āplavasva praplavasva āṇḍībhavaja mā muhu'riti ||
95 ||
nityamuktā nirvikārā niṣprapañcā nirāśrayā |
nityaṃ muktā yasyā bhaktāḥ sā | nityaṃ yathā tathā muktā vā | nityaṃ
muñcati mucyate vā nityamuktasya bhāvastattā vā | mokṣarūpetyarthaḥ |
pradhānasya manasaśca nirāsāyā'ha | nirgatā vikārāḥ sāṃkhye
prasiddhā mahadādyāstrayoviṃśatiryasyāḥ | taduktaṃ
sāṃkhyatattvakaumudyām-
'mūlaprakṛtiravikṛtirmahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapta |
ṣoḍaśakastu vikāro na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣaḥ ||'
iti | nirgatāḥ prapañcāḥ kṣityādisañcayaprasāraṇavistārā yasyāḥ sā
niṣprapañcā | 'prapañcaḥ sañcaye prokto vistāre ca pratāraṇa' iti viśvaḥ |
'prapañcopaśamaṃ śivamadvaitaṃ caturthaṃ manyanta iti śruteḥ |
śarīrāśritaṃ brahmeti cārvākamataṃ nirastamiti |
sarvāśrayasyāśrayāntarāyogānnirāśrayā | 'viśvaṃ pratiṣṭhitaṃ
yasyāṃ tasyāḥ kutra pratiṣṭhiti'riti vacanāt |
nityaśuddhā nityabuddhā niravadyā nirantarā || 96 ||
kālatraye'pi mālinyābhāvānnityaśuddhā | 'asparśaśca
mahāñśuci'riti śruteḥ | 'atyantamalino deho dehī cātyantanirmala' iti
smṛteśca | 'nahi vijñāturvijñāterviparilopo vidyate' iti
śrutimabhisandhāyāha | nityabuddhā cidrūpā | śuddhabuddhau
jinaviśeṣau tau nityau yasyāḥ prasādāditi vā | ṣaṭdarśanapūjāyāṃ
jainadarśanopāsyatvenāpi devyāḥ pūjādarśanāt
tadupāsyatārānāmakadevīrūpeti yāvat | nirgataṃ avadyaṃ
garhyamāvidyakavikārajātaṃ yasyāḥ | 'niravadyaṃ nirañjanam iti śruteḥ |
avadyānnarakānnirgatā yatprasādāditi vā | tathā ca kūrmapurāṇe-
'tasmādaharniśaṃ devīṃ saṃsmaretpuruṣo yadi |
na yātyavadyaṃ narakaṃ saṃkṣīṇāśeṣapātakaḥ ||'
iti | liṅgapurāṇe'pi-
'māyāntāścaiva ghorādyā aṣṭāviṃśatikoṭayaḥ |
narakāṇāmavadyānāṃ pacyante tāsu pāpinaḥ ||
anāśritā bhavānīśaṃ śaṅkaraṃ nīlalohitam |'
ityādi avakāśāvadhibhedacchidrāṇyantarapadārthāḥ tairvirahitā
nirantarā |
'antaramavakāśāvadhiparidhānāntarddhibhedatādarthye |
chidrātmīyavinābahiravasaramadhye'ntarātmani ca ||'
ityamaraḥ | yaḥ etasminnudaramantaraṃ kurute'tha tasya bhayaṃ bhavati' iti
śruteḥ | tena sajātīyādibhedatrayavadeva brahmeti matanirāsaḥ || 96 ||
niṣkāraṇā niṣkalaṅkā nirupādhirnirīśvarā |
sarvakāraṇasya kāraṇāntarābhāvānniṣkāraṇā | 'sakāraṇaṃ
karaṇādhipādhipo na cāsya kaścijjanitā na cādhipa' iti śruteḥ |
niḥśeṣaṃ kāraṇaṃ prathamaṃ yasyāmiti vā | tajjanyānandavatīryarthaḥ
| 'mahāpadyavanāntasthāṃ kāraṇānandavigrahā'miti vacanāt | kalaṅkaḥ
pāpaṃ tadabhāvānniṣkalaṅkā | 'śuddhamapāpaviddha'miti śruteḥ | upa
samīpe ādadhāti svīyaṃ dharmam ityupādhiḥ | 'upasarge ghoḥ kiḥ' |
svīyaṃ lauhityaṃ sāmīpyamātreṇa sphaṭike
samarpayajjapākusumamupādhiḥ | tadvacciterbhedena
bhāne'vidyaivopādhistadrahitā nirupādhiḥ | yadvā |
niṣkalaṅkatvādyasādhāraṇadharmeṣu sādhyeṣu devyāstādātmyena
hetutve nirupādhitvaṃ nāma vyāpyatvāsiddhyabhāvaḥ saddheturityarthaḥ |
sakhaṇḍopādhirakhaṇḍopādhiśceti dvividhairapi dharmaiḥ śūnyeti vā |
mīmāṃsāśāstraṃ sākhyaśāstrañca dvividhaṃ seśvaraṃ nirīśvaraṃ
ceti | tadubhayarūpatvānnirīśvarā | sarveṣāmīśvaryā
īśvarāntarābhāvādvā |
nīrāgā rāgamathanā nirmadā madanāśinī || 97 ||
athāntaḥkaraṇabhedānāmātmatvanirāsāyāriṣaḍvargatyāgasya
sādhanatvabodhanāya ca rāga icchā
tadabhāvādavāptasakalakāmatvānnīrāgā | athavā
dveṣapratipakṣabhāvādrasaśabdācca rāga' iti śāṇḍilyasūtre bhakterapi
rāgapadavācyatvābhidhānāttanniṣkrāntetyarthaḥ | nīraṃ jalamagaḥ
parvatastadubhayarūpā vā | bhaktānāṃ vairāgyadānena rāgaṃ
mathnātīti rāgamathanī | kartaryapi lyuṭo mahābhāṣye- 'nahi kāraṇayoreva
lyuḍucyat' ityādigranthena sādhitatvādiha 'rāgadveṣābhiniveṣāḥ kleśā'
iti yogasūtrokto rāgo gṛhyate | madarāhityānnirmadā | madaṃ nāśayati
madanaṃ dhattūramaśnātīti vā madanāśinī || 97 ||
niścintā nirahaṅkārā nirmohā mohanāśinī |
cintāśabdaḥ smṛtisāmānyavacano'pi duḥkhajanakasmṛtiviśeṣe
nirūḍhalākṣaṇikaḥ |
'cintā citāsamā jñeyā cintā vai bindunādhikā |
citā dahati nirjīvaṃ cintā dahati jīvitam ||'
iti prayogāt | 'cintā chale cullikāyā'miti viśvakośācchalamapyarthaḥ |
tadubhayarāhityānniścintā | 'vaikārikastaijasaśca bhūtādiścetyahaṃ
tridhe'ti vacanāntrividho'haṅkārastadrāhityānnirahaṅkārā | moho
vaicityaṃ tadabhāvānnirmohā | mohamekatvajñānadānena nāśayatīti
mohanāśinī | 'tatra ko mohaḥ kaḥ śoka ekatvamanupaśyataḥ' iti śruteḥ |
nirmamā mamatāhantrī niṣpāpā pāpanāśinī || 98 ||
mamaśabdo vibhaktipratirūpakamavyayaṃ
mamedamityākārakabuddhiparam | sā ca bhedaghaṭitasambandhaṃ
svarasato
viṣayīkaroti | svābhinne tadabhāvānnirmamā | mamatāyāstādṛśyā
buddhyā hantrī | pāparāhityānniṣpāpā pāpaṃ nāśayati svīyavidyāyā
japādinā bhaktānāmiti tathā | 'yatheṣīkātūlamagnau protaṃ
pradūyetaivamevāsya pāpmānaḥ pradūyanta' iti śruteḥ | tathā ca
vasiṣṭhasmṛtiḥ-
'vidyātapobhyāṃ saṃyuktaṃ brāhmaṇaṃ japanaityakam |
sadā'pi pāpakarmāṇameno na pratiyujyate ||
jāpināṃ homināṃ caiva dhyāyināṃ tīrthavāsinām |
na saṃvasanti pāpāni ye ca snātāḥ śirovrataḥ ||'
iti | pādme puṣkarakhaṇḍe-
ityādi | devībhāgavate'pi -
'chittvā bhittvā ca bhūtāni hatvā sarvamidaṃ jagat |
praṇamya śirasā devīṃ na sa pāpairvilipyate ||
sarvāvasthāgato vā'pi yukto vā sarvapātakaiḥ |
durgāṃ dṛṣṭvā naraḥ pūtaḥ prayāti paramaṃ padam ||'
ityādi | brahmāṇḍapurāṇe'pi -
'varṇāśramavihīnānāṃ pāpiṣṭhānāṃ nṛṇāmapi |
yadrūpadhyānamātreṇa duṣkṛtaṃ sukṛtāyate ||'
iti || 98 ||
niṣkrodhā krodhaśamanī nirlobhā lobhanāśinī |
dveṣyasyaivābhāvānniṣkrodhā | 'na me dveṣyo'sti na priya' iti
bhagavadvacanāt | bhaktānāmariṣaḍvargāntargataṃ krodhaṃ śamayati
nāśayatīti krodhaśamanī | krodhasya duṣṭatvamāpastambenoktam-
'krodhayukto yadyajati yajjuhoti yadarcati |
sa tasya harate sarvamāmakumbho yathodakam ||'
iti | atyantamaudāryānnirlobhā | lobhaḥ sarvaguṇānhantīti ninditaṃ lobhaṃ
bhaktānāṃ nāśayatīti tathā |
niḥsaṃśayā saṃśayaghnī-
tantrarāje gurulakṣaṇakathanadaśāyām- 'asaṃśayaḥ
saṃśayacchinnirapekṣo gururmata' ityuktvā
tayorviśeṣaṇayorlakṣaṇamuktam- 'asaṃśayastattvavicca
tacchittatpratipādanād'iti | tādṛśagurvabhedādidaṃ nāmadvayam |
niḥsṃśayā saṃśayaghnīti | 'chidyante sarvasaṃśayā' iti śruteḥ
smṛteśca |
nirbhavā bhavanāśinī || 99 ||
utpattirāhityānnirbhavā | 'anādimatparaṃ brahme'ti śruteḥ | bhavaṃ
saṃsāraṃ nāśayatīti tathā | tathā ca śaktirahasye-
'navamyāṃ śuklapakṣe tu vidhivaccaṇḍikāṃ nṛpa |
ghṛtena snāpanedyastu tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu ||
daśa pūrvāndaśa parānātmānaṃ ca viśeṣataḥ |
bhavārṇavātsamuddhṛtya durgāloke mahīyate ||'
iti | kaurme'pi-
'saiṣā dhātrī vidhātrī ca paramānandamicchatām |
saṃsāratāpānnikhilānnihantīśvarasaṃjñayā ||'
iti devībhāgavate'pi-
'ahaṃ vai matparānbhaktānaiśvaraṃ yogamāśritān |
saṃsārasāgarādasmāduddharāmyacireṇa tu ||'
iti bhagavatīvākyam | yadvā | bhavanāśinītaṭaṃ nṛsiṃhamagamaditi
bṛhajjābālopaniṣat prasiddhanadīviśeṣarūpā || 99 ||
nirvikalpā nirābādhā nirbhedā bhedanāśinī |
vikalpaḥ śūnyaviṣayakaṃ śabdajanyaṃ jñānam | tathā ca yogasūtram-
'śabdamātrānupātī vastuśūnyo vikalpa' iti | khaṇḍanakhaṇḍakhādye'pi-
atyantāsatyapi hyarthe jñānaṃ śabdaḥ karoti hī'ti | phalaparīkṣāyāṃ
gautamasūtramapi- 'buddhisiddhaṃ tadasa'diti | tanniṣkrāntā nirvikalpā |
'atyādayaḥ krāntādyarthe dvitīyaye'ti samāsaḥ | tadatikramaśca
śabdajanyatvāṃśe | tena nirviṣayakanityajñānarūpeti phalitam | athavā
vikalpaḥ prakāro na vidyate yasyāṃ caramavṛttau tadrūpeti | yadvā
viruddhaḥ kalpaḥ pakṣo vikalpastadabhāvavatī |
svaviruddhapakṣāntarābhāvāt | sarvasya cābhinnatvānnirviśeṣeti
paryavasito'rthaḥ | 'arūpavadeva hi tatpradhānatvā'diti tārtīyīke
brahmamīmāṃsādhikaraṇe nirvikalpaikaliṅgatāyā brahmaṇaḥ
sādhitattvāt nedaṃ rajatamiti jñānena rajatabādhe'pīdaṃ padārthasyeva
bādhābhāvānnirābādhā |
anyo'nyābhāvasya pratiyogitvasambandhenānuyogitvasambandhena
cābhāvānnirbhedā | taduktaṃ kaurme-
'tvaṃ hi sā paramā śaktiranantā parameṣṭhinī |
sarvabhedavinirmuktā sarvabhedavināśinī ||'
iti | tatraiva sthalāntare-
'śaktiśaktimatorbhedaṃ vadantyaparamārthataḥ |
abhedaṃ cānupaśyanti yoginastattvacintakāḥ ||'
iti | bhedajñānaṃ bhedameva vā vyāvahārikaṃ tattvajñānena
nāśayatīti tathā |
nirnāśā mṛtyumathanī niṣkriyā niṣparigrahā || 100 ||
nāśo'ntastadabhāvānnirnāśā | 'satyaṃ jñānamananta'miti
śruteḥ | bhaktānāṃ mṛtyuṃ mathnātīti tathā | 'atha kasmāducyate
māmṛtādityamṛtatvaṃ prāpnotītyakṣayatvaṃ prāpnoti nityantaṃ
prāpnoti svayaṃ rudro bhavatī'ti traipuropaniṣadukteḥ |
vihitaniṣiddharūpakriyārāhityānniṣkriyā | 'aśarīraṃ vāva santaṃ na
priyāpriye spṛśataḥ' iti śruteḥ | yadvā kriyānvayamantareṇaiva
kartrādikārakabhāvamāpannā | taduktaṃ viṣṇupurāṇe-
'yathā sannidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate |
manaso nopakartṛtvāttathā'sau parameśvaraḥ |'
iti | nirgataḥ parigraho yasyāḥ 'parigrahaḥ parijane patnyāṃ
svīkāramūlayo'riti medinī || 100 ||
vistulā nīlacikurā nirapāyā niratyayā |
upamābhāvānnistulā 'hetudṛṣṭāntavarjita'miti tripuropaniṣat |
nīlāścikurāḥ kuntalā yasyāḥ | apāyo'tyayo nāśastadrahitā |
'atyayo'tikrame daṇḍe vināśe doṣakṛcchrayo'riti
viśvakośānusāreṇātikramādirahitā niratyayā |
durlabhā durgamā durgā duḥkhahantrī sukhapradā || 101 ||
durlabhā yogināmapyasādhyatvāt | ata-eva durgamā adhigantumaśakyatvāt
| adurgameti vā chedaḥ | na vidyate durgamo yasyā iti tadarthaḥ |
durgamākhyadaityavadhaprayojiketi yāvat | ata eva durgā | taduktaṃ
mārkaṇḍeyapurāṇo pāñcarātre lakṣmītantre ca bhagavatyaiva-
'tatraiva ca vadhiṣyāmi durgamākhyaṃ mahāsuram |
durgādevīti vikhyātaṃ tanme nāma bhaṣyati ||'
iti | kāśīkhaṇḍe'pi 'durgo nāma mahādaitya' ityādiradhyāyaḥ
sarvo'pyetatpara eva | 'iyaṃ ca bhīmarathītīre sannatikṣetravāsinī |
durgāpadaniruktirdevīpurāṇe'pi-
'subalādibhaye durge tāritā ripusaṅkaṭe |
devāḥ śakrādayo yena tena durgā prakīrtitā ||'
iti | iyañca vārāṇasyāṃ subāhunāmne rājñe varadānena tena prārthitā
satī devyanena nāmnā prasiddhā satī sthitā | taduktaṃ devībhāgavate
tasmai varadānottaraṃ tatprārthanāprakaraṇe-
'nagare'tra tvayā mātaḥ sthātavyaṃ sarvadā śive |
durgādevīti nāmnā vai tvaṃ śaktiriha saṃsthitā ||'
iti | navavarṣā kanyāpi durgetyucyate | tadapyuktaṃ tatraiva- 'navavarṣā
bhaveddurge'ti tena tadrūpā vetyarthaḥ | duḥkhasya sāṃsārikasya hantrī |
'tadatyantavimoko'pavarga' iti gautamasūtrāt |
'duḥkhenātyantavimuktaścarati' iti śruteśca |
sukhānyaihikāmuṣmikakaivalyarūpāṇi prakarṣeṇa datte sukhapradā |
'rashyevāyaṃ labdhvānandī bhavati' iti śruteḥ | etasya vistaraḥ pādye
puṣkarakhaṇḍe caramabhāge ṣaḍbhiradhyāyairdraṣṭavyaḥ || 101 ||
duṣṭadūrā durācāraśamanī doṣavarjitā |
duṣṭānāṃ doṣavatāṃ dūrā aprāpyā | 'na bhajanti kutarkajñā
devīṃ viśveśvarīṃ śivā'miti devībhāgavatāt | durācāraṃ
śāstraviruddhācāraṃ śamayatīti tathā | vakṣyati ca purastāt |
'nityakarmānanuṣṭhānanniṣiddhakaraṇādapi |
yatpāpaṃ jāyate puṃsāṃ tatsarvaṃ naśyati drutam ||'
iti | doṣai rāgadveṣādibhirvarjitā |
sarvajñā sāndrakaruṇā samānādhikavarjitā || 102 ||
sarvaṃ jānātīti sarvajñā | 'yaḥ sarvajñaḥ sarvavi'diti śruteḥ | 'sarvajñā
sarvavettṛtvā'diti devīpurāṇācca | sāndrā ghanā karuṇā yasyāḥ | 'na
tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyata' iti śrutau darśananiṣedhena
tadviṣayayoreva niṣedhātsamānādhikābhyāṃ varjitā || 102 ||
sarvaśaktimayī sarvamaṅgalā-
atha saguṇarūpamāśrityāha-
bālābagalādinikhilaśaktyabhedātsarvaśaktimayī | brahmamayaṃ
jagadityādāviva mayaḍabhedārthako'pi |
sarvadevaśaktisamūharūpatvādapi sarvaśaktimayī | taduktaṃ
pāñcarātra-lakṣmītantrayorindraṃprati devyaiva-
'mahālakṣmīrahaṃ śakra ! punaḥ svāyambhuve'ntare |
hitāya sarvadevānāṃ jātā mahiṣamardinī ||
madīyāḥ śaktileśā ye tattaddevaśarīragāḥ |
sambhūya te mamābhūvan rūpaṃ paramaśobhanam ||
āyudhāni ca devānāṃ yāni yāni sureśvara |
macchaktayastadākārā āyudhāni tadā'bhavan ||'
iti | mārkaṇḍeyapurāṇe tvayamartho vistareṇa varṇito draṣṭavyaḥ |
'padārthaśaktayo yā yāstāstā gaurīṃ vidurbudhā' iti
laiṅgādasaṃkucitārthaka eva sarvaśabdo vā | sarvāṇi maṅgalāni
yasyāḥ | devīpurāṇe tu-
'sarvāṇi hṛdayasthāni maṅgalāni śubhāni ca |
ipsitāni dadātīti tena sā sarvamaṅgalā ||
śobhanāni ca śreṣṭhāni yā devī dadate hare |
bhaktānāmārtiharaṇī teneyaṃ sarvamaṅgalā ||' iti |
iti śrībhāsurānandakṛte saubhāgyabhāskare |
dvitīyaśatakenābhūt tṛtīyā dhūmrikā kalā || 200 ||
|| iti śrīmatpadavākyetyādibhāskararāyakṛte lalitāsahasranāmabhāṣye
dvitīyaṃ śatakaṃ nāma tṛtīyā kalā || 3 ||
tṛtīyaśatakaṃ nāma caturthī marīcyākhyā kalā
-sadgatipradā |
svargādimokṣāntāḥ sadgatīḥ sato brahmaṇo'vagatiṃ jñānaṃ vā
satāṃ gatirvā pradadātīti tathā | 'gatistvaṃ matistvaṃ tvamekā
bhavānī'tyabhiyuktokteḥ | pādme-
'trikālaṃ pūjayedyastu caturdaśyāṃ narādhipa |
sa gacchati paraṃ sthānaṃ yatra devī vyavasthitā ||'
ityārabhya
'durgāpūjopakaraṇaṃ svalpaṃ vā yadi vā bahu |
kṛtvā vittānusāreṇa rudraloke mahīyate ||'
ityantaiścaturbhiradhyāyaiḥ pratyupacāraṃ guṇakāmavidhibhiḥ krameṇa
samastalokagatipratipādakāni vacanānīhopaṣṭambhakatvena yojanīyāni |
sarveśvarī sarvamayī sarvamantrasvarūpiṇī || 103 ||
ata-eva sarvasvāmitvātsarveśvarī | asaṃkucitasvāmitvamabhedaṃ
vinā na nirvahatītyāha | sarvamayī kṣityādiśivāntatattvābhinnā |
taduktaṃ kāmike-
'caturviṃśatyuttaraṃ yadbhuvanānāṃ śatadvayam |
bhuvanādhvā sa sañcintyo romavṛndātmano vibhoḥ ||
pañcāśadvarṇarūpeṇa stuvanvarṇādhvakalpanā |
asau tvagātmanā'cintyo devadevasya śūlinaḥ ||
saptakoṭimahāmantrairmūlavidyāsamudbhavaiḥ |
mantrādhvā sandhirātmā'sau vicintyaḥ pārvatīpateḥ ||
anekabhedasaṃbhinnā mantrāṇāṃ padasaṃhatiḥ |
padādhvetyucyate somyā śirāmāṃsatayā sthitaḥ ||
pṛthivyādīni ṣaḍviṃśattattvānyāgamavedibhiḥ |
tattvādhvetyuditānyeṣa śuklamajjāsthirūpadhṛk ||'
iti | etadevāvayutyānuvadati tribhiḥ | sarve saptakoṭisaṃkhyāmantrāḥ
svarūpamasyāḥ | śrūyate ca sundarītāpinīye- 'pūrvottarābhyāṃ
vidyāyā anekāḥ parikḷptā' iti | spaṣṭataraṃ ca gauḍapādaiḥ- 'vidyāyāḥ
pūrvottarābhyāmanekā jātā' ityādibhiḥ saptabhiḥ sūtraiḥ
sarvamantrātmakatvaṃ varṇitaṃ tadbhāṣye ca prapañcitam | tatraiva 'tathā
yantratantrāṇī'ti sūtre varṇitaṃ prameyamāha || 103 ||
sarvayantrātmikā sarvatantrarūpā manonmanī |
sarveṣāṃ ghaṭārgalādīnāṃ
yantrāṇāmātmasvarūpamevātmikā | 'pratyayasthā'ditītvam |
vāmakeśvarādisarvatantrāṇyeva rūpaṃ śarīramasyāḥ | sarvatantrairnirūpyā vā | taduktam-
'bahudhā'pyāgamairbhinnāḥ panthānaḥ siddhihetavaḥ |
tvayyeva nipatantyete srotasvinya ivārṇavaḥ ||'
iti | śarīrapakṣe'pi kāmikāgame-
'kāmikaṃ pādakamalaṃ yogajaṃ gulphayoryugam |
pādadvayāṅgulīrūpe kāraṇaprasṛtāhvaye ||
ajitā jānunoryugmaṃ dīptamūrudvayaṃ vibhoḥ |
pṛṣṭhabhāgeṃ'śumānasya nābhiḥ śrīsuprabhedakam ||
vijayaṃ jaṭharaṃ prāhurniḥśvāsaṃ hṛdayātmakam |
svāyambhuvaṃ stanadvandvamanalaṃ locanatrayam ||
vīrāgamaḥ kaṇṭhadeśo rurutantraṃ śrutidvayam |
makuṭaṃ mukuṭaṃ tantraṃ bāhavo vimalāgamāḥ ||
candrajñānamuraḥ proktaṃ bimbaṃ vadanapaṅkajam |
prodgītatantraṃ rasanā lalitaṃ gaṇḍayoryugam ||
siddhaṃ lalāṭaphalakaṃ santānaṃ kuṇḍaladvayam |
kiraṇaṃ ratnabhūṣā syādvātulaṃ vasanātmakam ||
aṅgopāṅgāni romāṇi tantrāṇyanyāni kṛtsnaśaḥ |
evaṃ tattvātmakaṃ rūpaṃ mahādevā vicintayet ||'
iti | bhrūmadhyādaṣṭamaṃ sthānaṃ brahmarandhrādadhastanam |
manonmanīti kathitaṃ tadrūpā | tatsvarūpaṃ svacchandasaṃgrahe-
'yā śaktiḥ kāraṇatvena tadūrdhvaṃ conmanī smṛtā |
nātra kālakalāmānaṃ na tattvaṃ na ca devatā ||
sunirvāṇaṃ paraṃ śuddhaṃ rudravaktraṃ taducyate |
śivaśaktiriti khyātā nirvikalpā nirañjanā ||'
iti | ata-eva 'vāmadevāya namo jyeṣṭhāya nama' iti śrutau prasiddhasya
manonmanākhyaśivasya śaktiriti ca | tripuropaniṣadyapi-
'nirastaviṣayāsaṅgaṃ sanniruddhaṃ mano hṛdi |
yadāyātyunmanībhāvaṃ tadā tatparamaṃ padam ||'
iti | yogaśāstre mudrāviśeṣasya saṃjñā | tallakṣaṇaṃ tatraiva-
'netre yayonmeṣanimeṣamukte vāyuryayā varjitarecapūraḥ |
manaśca saṅkalpavikalpaśūnyaṃ manonmanī sā mayi sannidhattām ||'
iti | bṛhannāradīye'pi-
'dhyānadhyātṛdhyeyabhāvo yadā paśyati nirbharam |
tadonmanatvaṃ bhavati jñānāmṛtaniṣevaṇāt ||'
iti | manāṃsyunmanyante utkṛṣṭajñānayuktāni kuruta iti vā |
sandhirārṣaḥ |
māheśvarī mahādevī mahālakṣmīrmṛḍapriyā || 104 ||
'yo vedādau svaraḥ prokto vedānte ca pratiṣṭhitaḥ |
tasya prakṛtilīnasya yaḥ paraḥ sa maheśvaraḥ ||'
iti śrutiprasiddhasya maheśvarapadasya triguṇātītatvaṃ
śakyatāvacchedakam | taduktaṃ laiṅgai-
'tamasā kālarudrākhyo rajasā kanakāṇḍajaḥ |
sattvena sarvago viṣṇurnairguṇyena maheśvaraḥ ||'
iti | avicchinnatvamatra tṛtīyārthaḥ | maheśvarapadasya tadvācye lakṣaṇā |
kālarudrākhya ityupakramānusārāt | tena tadavacchinno maheśvaraḥ |
'satyena brahmacaryeṇa liṅgamasya yathā sthitam |
samarcayanti ye lokāstanmaheśvara ucyate ||'
iti | bhārate- 'maheśvaraḥ sa bhūtānāṃ mahatāmīśvaraśca sa' iti ca |
yasya pañcaviṃśativyūho vātulaśuddhe pratipāditaḥ so'pi
maheśvarastasyeyaṃ māheśvarī | mahatī ca sā devī ca mahādevī |
mahattvaṃ ca pramāṇāgamyaśarīrakatvam | taduktaṃ devīpurāṇe-
'bṛhadasya śarīraṃ yadaprameyaṃ pramāṇataḥ |
dhāturmaheti pūjāyāṃ mahādevī tataḥ smṛtā ||'
iti | athavā candramūrteḥ śivasya mahādeva iti saṃjñā tasya patnī |
budhasya mātā rohiṇīnāmnī devītyarthaḥ | tathā ca laiṅgai-
'samastasaumyavastūnāṃ prakṛtitvena viśrutaḥ |
somātmako budhairdevo mahādeva iti smṛtaḥ ||
somātmakasya devasya mahādevasya sūribhiḥ |
dayitā rohiṇī proktā budhaścaiva śarīrajaḥ ||'
iti | vāyavīye'pi-
'nāmnā devasya mahataścandramāstanuraṣṭamī |
patnī tu rohiṇī tasya putraścāsya budhaḥ smṛtaḥ ||'
iti | seyaṃ gaṇḍakyāṃ cakratīrthādhiṣṭhātrī devatā | 'śālagrāme
mahādevī'ti pādme puṣkarakhaṇḍe devītīrtheṣu parigaṇanāt | tatraiva
'karavīreḥ mahālakṣmī'riti | parigaṇitāṃ devīmāha mahālakṣmīḥ |
mahatī ca sā lakṣmīśca | mahāviṣṇoriyaṃ patnī | karavīraṃ kalau
kolāpuramiti prasiddham | athavā ambikāṃśabhūtaiveyam | taduktaṃ
mailāratantre-
'mahālanāmakaṃ daityaṃ syati kṣapayatīti ca |
mahālasā mahālakṣmīriti ca khyātimāgatā ||
upatyakāyāṃ sahyādreḥ paścimodadhirodhasi |'
iti | śivapurāṇe'pi śivaṃ prastutya-
'tasyāṅkamaṇḍalārūḍhā śaktirmāheśvarī parā |
mahālakṣmīriti khyātā śyāmā sarvamanoharā ||'
iti | āyuṣyasūkte- 'śriyaṃ lakṣmīmambikāmaupalāṅgā'mityatra
lakṣmīpadamātrasya pārvatyāṃ prayogaśca | tena padena
pūjyavācimahatpadasya 'sanmahatparametyādisūtreṇa samāsaḥ |
'sarvasyādyā mahālakṣmīstriguṇā sā vyavasthite'ti
mākaṇḍeyapurāṇañca | trayodaśavarṣātmakakanyārūpā vā |
kanyāṃ prakramya 'trayodaśe mahālakṣmī'riti dhaumyaina kathanāt | 'mṛḍa
sukhane' iti dhātorviśvasthitikartuḥ sattvaguṇavataḥ śivasya mṛḍa iti
saṃjñā | 'janasukhakṛte sattvodriktau mṛḍāya namo nama' iti
mahimnastavāt | tasya priyā || 104 ||
mahārūpā mahāpūjyā mahāpātakanāśinī |
mahad rūpacatuṣṭayamapekṣyotkṛṣṭaṃ rūpaṃ yasyāḥ | taduktaṃ
viṣṇupurāṇe-
'parasya brahmaṇo rūpaṃ puruṣaḥ prathamaṃ dvija |
vyaktāvyakte tathaivānye rūpe kālastathā param ||
pradhānapuruṣavyaktakālānāṃ paramaṃ hi yat |
paśyanti sūrayaḥ śuddhaṃ tadviṣṇoḥ parama padam ||
pradhānapuruṣavyaktakālāstu pravibhāgaśaḥ |
rūpāṇi sthitisargāntavyaktisadbhāvahetavaḥ ||'
iti | mahatī ca sā pūjyā ca mahāpūjyā | pūjyānāṃ śivādīnāmapi
pūjyetyarthaḥ | tathā ca pādma-devībhāgavatayoḥ śiva-brahma-viṣṇu-
kubera-viśvadeva-vāyu-vasu-varuṇāgni-śakra-sūrya-soma-graha-rākṣasa-
piśāca-mātṛgaṇādibhedena tattatpūjanīyadevīmūrtibhedo mantre
śailendranīlasvarṇaraupyapittalakāṃsyasphaṭikamāṇikyamuktāphalapravā
la-vaiḍūryatrapusīsavajralohavikārarūpo vistareṇa darśitaḥ |
atrāgniśakrasūryā māṇikyamayīmeva pratimāṃ pūjayanti |
itaradyathāsaṃkhyaṃ yojanīyam | mahānti brahmahatyādīni pātakāni
nāśayatīti tathā | tathā ca brahmāṇḍe-
'kṛtasyākhilapāpasya jñānato'jñānato'pi vā |
prāyaścittaṃ paraṃ proktaṃ parāśakteḥ padasmṛtiḥ ||'
iti | brahmottarakhaṇḍe'pi-
'bahunā'tra kimuktena ślokārdhena vadāmyaham |
brahmahatyāśataṃ vā'pi śivapūjā vināśayet ||'
iti | 'mahāpātakaśabdena vīrahatyaiva kathyata' iti tvartharatnāvalyāmuktam |
atraiva saubhāgyaratnākarādiṣu prāyaścittaprakaraṇe pāpatāratamyena
pañcadaśyā japasaṃkhyāyāṃ tāratamyavacanānyupaṣṭambhakatvena
yojanīyāni |
mahāmāyā mahāsattvā mahāśaktirmahāratiḥ || 105 ||
brahmādīnāmapi mohakatvānmahāmāyā | taduktaṃ
mārkaṇḍeyapurāṇe-
'jñānināmapi cetāṃsi devī bhagavatī hi sā |
balādākṛṣya mohāya mahāmāyā prayacchati |'
kālikāpurāṇe'pi-
'garbhāntajñānasampannaṃ preritaṃ sūtimārutaiḥ |
utpannaṃ jñānarahitaṃ kurute yā nirantaram ||
pūrvātipūrvasaṃghātasaṃskāreṇa niyojya ca |
āharādau tato mohamamatvājñānasaṃśayam ||
krodhoparodhalobheṣu kṣiptvā kṣiptvā punaḥ punaḥ | paścātkāmena yojyāśu cintāyuktamaharniśam ||
āmodayuktaṃ vyasanāsaktaṃ jantuṃ karoti yā |
mahāmāyeti saṃproktā tena sā jagadīśvarī ||'
iti | yadvā 'mayā dambhe kṛpāyāṃ ce'ti kośātkṛpābahulā | sato bhāvo
balaṃ guṇaḥ | prāṇinaśca sattvapadārthāḥ | 'sattvaṃ guṇe piśācādau
bale dravyasvabhāvayo'riti viśvaḥ |
mahānti sattvāni yasyāḥ, mahatī sarvajagannirvāhakatvādirūpā
vistṛtā vividhā ca śaktiḥ sāmarthyaṃ yasyāḥ sā | 'śaktirbale ca
sāmarthye tathā praharaṇāntare' iti yādavaḥ | balāyudhapakṣāvapīha
yojyau | uktañca viṣṇupurāṇe-
'ekadeśasthitasyāgnerjyotsnā vistāriṇī yathā |
parasya brahmaṇaḥ śaktistathaitadakhilaṃ jagat ||' iti |
tatrāpyāsannadūratvādbahutvaṃ svalpatā yataḥ | jyotsnābhedo'sti tacchaktestadvanmaitreya vidyate ||'
iti | mahāśaktiḥ kuṇḍalinītyatra yadi tṛtīyākṣarasya
tālavyatvaniścayastadātrākārapraśleṣaḥ kartavya iti na paunaruktyam | na
vidyate mahatī śaktiryadapekṣayeti bahubrīhiḥ | 'na
tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyata' iti śruteḥ | chalākṣarasūtre
paribhāṣāyāṃ
cānayoścaturakṣaratvoktibalātkvacitpustakeṣūpalambhācca mahāsanā-
mahāśanāpadayoriva bhedamaṅgīkṛtyāsmābhistathā vyākhyātam | na
hyetadviṣṇusahasranāmādivatpunaruktiśatākrāntaṃ
yenārthabhedamātramaṅgīkṛtya śabdata aikyaṃ soḍhavyaṃ syāditi |
mahatī viṣayaratibhyo'dhikā ratiḥ prītirjñānināṃ yasyāṃ sā |
mahākāmasundarītvādvā mahāratirityucyate || 105 ||
mahābhogā mahaiśvaryā mahāvīryā mahābalā |
mahānābhogaḥ kṣityādirūpo vistāro yasyāḥ | bhogaḥ sukhaṃ vā
dhanaṃ vā mahadyasyā iti vā | aiśvaryamīśvaratā vibhūtiścetyubhayaṃ
mahadyasyāḥ | mahānti vīryāṇi śukrādīni yasyāḥ | 'vīryaṃ śukre
prabhāve ca tejaḥsāmarthyayorapi iti viśvaḥ | mahānti balāni gandhādīni
yasyāḥ |
'balaṃ gandhe rase rūpe sthāmani sthaulyasenayoḥ |
balo halāyudhe daityabhede balini vāyasaḥ ||'
iti viśvaḥ | vāyasapakṣe bhusuṇḍādayo yatprasādānmahānto jātā iti
yojyam | tathā ca yogavāsiṣṭhe vasiṣṭhaṃ prati bhusuṇḍākhyasya
vāyasasya vākyam-
'bhrātaraścaṇḍatanayā vāyasā ekaviṃśatiḥ |
bhrātṛbhiḥ saha haṃsībhirbrāhmī bhagavatī tathā ||
ciramārādhitāsmābhiḥ samādhivirame sati |
prasādaparayā kāle bhagavatyā tataḥ svayam ||
tathaivānugṛhītāḥsmo yena muktā vayaṃ sthitā |' ityādi |
mahābuddhirmahāsiddhirmahāyogeśvareśvarī || 106 ||
mahatī ca sā buddhiśca mahābuddhiḥ | yasyāṃ buddhāvutpannāyāṃ
jñātavyaṃ nāvaśiṣyate sā mahatī | 'yasminvijñāte sarvamidaṃ
vijñātaṃ syā'diti śruteḥ | mahatī buddhiryasyāḥ sakāśāditi vā |
evameva dvedhā mahāsiddhipadaṃ vyākhyeyam | siddhayaścāṇimādyāḥ
prasiddhāḥ | anyā apyuktāḥ skandapurāṇe-
'rasānāṃ svata ullāsaḥ prathamā siddhirīritā |
dvandvairanabhibhūtiśca dvitīyā siddhirucyate ||
adhamottamatābhāvastṛtīyā siddhiruttamā |
caturthī tulyatā teṣāmāyuṣaḥ sukhaduḥkhayoḥ ||
kānterbalasya bāhulyaṃ viśokā nāma pañcamī |
paramātmaparatvena tapodhyānādiniṣṭhātā ||
ṣaṣṭhī nikāmacāritvaṃ saptamī siddhirucyate |
aṣṭamī ca tathā proktā yatra kvacanaśāyitā ||'
iti | mahatāṃ yogeśvarāṇāmīśvarīti tathā || 106 ||
mahātantrā mahāmantrā mahāyantrā mahāsanā |
mahānti bahuphalapradāni tantrāṇi kulārṇava-jñānārṇavādīni, mantrā
bālā-bagalādayo, yantrāṇi
pūjācakrapadmacakrāmṛtaghaṭameruliṅgādīni yasyāḥ sā tathā | yadvā
svatantrākhyaṃ tantraṃ śrīvidyākhyo mantraḥ siddhivajrākhyaṃ ca
yantraṃ mahatsarvottamaṃ yasyāḥ |
svatantrasyānyānapekṣatvānmahattvam | taduktaṃ tatraiva-
'bhagavansarvatantrāṇi bhavatoktāni vai purā |
teṣāmanyonyasāpekṣyājjāyate mativibhramaḥ ||
tasmāttu nirapekṣaṃ me tantraṃ tāsāṃ vada prabho |'
iti praśne
'śṛṇu kādimataṃ tantraṃ pūrṇamanyānapekṣayā |
gopyaṃ sarvaprayatnena gopanaṃ tantracoditam ||'
iti | saundaryalaharyāmapyuktam-
'catuḥṣaṣṭyā tantraiḥ sakalamabhisandhāya bhuvanaṃ
sthitastattatsiddhiprasavaparatantraḥ paśupatiḥ |
punastvannirbandhādakhilapuruṣārthaikaghaṭanā
svatantraṃ te tantraṃ kṣititalamavātītaradidam ||'
iti | mantraviṣaye tu 'śrīvidyeva tu mantrāṇām'ityādīni kulārṇava-
śaktirahasyayoḥ paraḥsahasraṃ varṇanāni draṣṭavyāni | siddhivajrākhyaṃ
yantraṃ prakṛtya nityātantre smaryate |
'lalitāvidyayā vidyāmanyāṃ yantreṇa vā'munā |
yantramanyatsamaṃ vetti yo'sau syānmūḍhacetanaḥ ||'
iti | mahadāsanaṃ kṣityādiṣaṭtriṃśattattvarūpaṃ yasyāḥ | 'eṣā
bhagavatī sarvatattvānyāśritya tiṣṭhatī'ti devībhāgavatāt |
mahāyāgakramārādhyā mahābhairavapūjitā || 107 ||
brāhmyādyaṃśabhūtākṣobhyādicatuḥṣaṣṭiyoginīpūjāsahito
mahāyāgaḥ sa eva kramaḥ taditarasya sarvasyāpi
vilambitaphalapradatvenākramatvāttenārādhyā | 'śaktau ca paripāṭyāṃ ca
kramaścalanapaṅkyo'riti śāśvataḥ | yadvā bhāvanopaniṣadā pratipādito
yāgo rahasyataraḥ śivayogyaikasādhyo mahāyāgaḥ | sa
cāsmābhistadbhāṣye tatprayogavidhau ca viśadīkṛta iti nehocyate |
bharaṇaramaṇavamanakartā sṛṣṭisthitisaṃhṛtikārī paraśivo bhairavaḥ sa
eva mahāṃstena mahābhairaveṇa pūjitā | taduktaṃ pādme-
'śambhuḥ pūjayate devīṃ mantraśaktimayīṃ śubhām |
akṣamālāṃ kare kṛtvā nyāsenaiva bhavodbhavaḥ ||'
iti | mahāśambhunātho mahāyāgena cidagnikuṇḍāllalitāṃ
prādurbhāvayāmāseti lalitopākhyāne prasiddham || 107 ||
maheśvaramahākalpamahātāṇḍavasākṣiṇī |
mahākalpe mahāpralaye yanmaheśvarasya mahātāṇḍavaṃ
viśvopasaṃhārādātmaikaśeṣasamudbhūtānandakṛtaṃ tatkāle'nyasya
kasyāpyabhāvādiyameva sākṣiṇī | taduktaṃ pañcadaśīstave-
'kalpopasaṃharaṇakalpitatāṇḍavasya devasya khaṇḍaparaśoḥ parabhairavasya |
pāśāṅkuśaikṣavaśarāsanapuṣpabāṇaiḥ sā sākṣiṇī vijayate tava
mūrtirekā ||' iti |
'eṣā saṃhṛtya sakalaṃ viśvaṃ krīḍati saṃkṣaye |
liṅgāni sarvajīvānāṃ svaśarīre niveśya ca |'
iti devībhāgavate | mahāvāsiṣṭhe'pi nirvāṇaprakaraṇottarārdhe
ekāśītitame sarge śatādhikaiḥ ślokairatyadbhutamatibhayaṅkaraṃ
nṛtyamubhayornirvarṇyopasaṃhṛtam-
'ḍimbaṃ ḍimbaṃ suḍimbaṃ paca paca sahasā jhamyajhamyaṃ
prajhamyaṃ
nṛtyantyāḥ śabdavādyaiḥ srajamurasi śiraḥśekharaṃ tārkṣyapakṣaiḥ |
pūrṇaṃ raktāsavānāṃ yamamahiṣamahāśṛṅgamādāya pāṇau
pāyādvo vandyamānaḥ pralayamuditayā bhairavaḥ kālarātryā ||' iti |
mahākāmeśamahiṣī mahātripurasundarī || 108 ||
mahataḥ kāmasya paramaśivābhinnasyeśasya bhūpasya mahiṣī
kṛtābhiṣekā patnī | trayāṇāṃ mātṛmānameyānāṃ puraṃ nagaraṃ
tadātmikā ca sā | mahatī ca sā sundarī ceti tathā || 108 ||
catuḥṣaṣṭyupacārāḍhyā catuḥṣaṣṭikalāmayī |
caturadhikā ṣaṣṭiścatuḥṣaṣṭistāvanta upacārā bhagavatā
paraśurāmeṇa kalpasūtre gaṇitāḥ | anye'pyaṣṭau tantrāntare-
'śivapādaprasūnānāṃ dhāraṇaṃ cātmaropaṇam |
parivāravisṛṣṭiśca gurubhaktārcanaṃ tathā ||
śaivapustakapūjā ca śivāgniyajanaṃ tataḥ |
śivapādodakādānaṃ sāṅgaṃ prāṇāgnihotrakam ||
ete catuḥṣaṣṭiyutā upacārā dvisaptatiḥ |'
iti | caturadhikā ṣaṣṭiścatuḥṣaṣṭistatsaṃkhyā upacārāḥ
pūjāprakaraṇe'smābhiruktāḥ tairāḍhyādhaninī tadabhinnadhanaśīlā |
catuḥṣaṣṭikalāḥ śārṅgadharīye kathākośe ca śrīdharīye
lakṣmīpīṭhikāyāṃ ca vailakṣaṇyena gaṇitāstā niṣkṛṣya likhyante-
'aṣṭādaśalipibodhastallekhanaśīghravācane citram |
bahuvidhabhāṣājñānaṃ tatkavitāśrutanigāditādyūtam ||
vedā upavedāścatvāraḥ śāstrāṅgaṣaṭke dve |
tantrapurāṇasmṛtikaṃ kāvyālaṅkāranāṭakādi dve ||
śāntirvaśyākarṣaṇavidvaṣoccāṭamāraṇāni caṣaṭ |
gatijaladṛṣṭyagnayāyudhavāgretaḥstambhasaptakaṃ śilpam ||
gajahayarathanaraśikṣāḥ sāmudrikamallasūdagāruḍakāḥ |
tattatsuṣirānaddhaghanendrajālanṛttāni gītarasavādau ||
ratnaparīkṣā cauryaṃ dhātuparīkṣāpyadṛśyatvam |
iti bhāskara[sudhiyo kavinoktā niṣkṛṣya kalāścatuḥṣaṣṭiḥ ||'
iti tatpracurā | kalāśabdastantraparo vā | tānyapi
catuḥṣaṣṭirvāmakeśvaratantre gaṇitāni | tāni
[setubandhe'smābhirvivṛtāni] taṭṭīkāyāmasmābhirvivecayiṣyante |
tanmayī tatpradhānā |
mahācatuḥṣaṣṭikoṭiyoginīgaṇasevitā || 109 ||
brāhmādīnāmaṣṭānāṃ madhye ekaikasyā aṃśabhūtā
akṣobhyādiśaktayo'ṣṭāvaṣṭāviti catuḥṣaṣṭiryoginyaḥ | tāsāmapi
prātisvikamaṃśabhūtāḥ koṭisaṃkhyākā gaṇāstairmahadbhiḥ sevitā |
vastutastantrarājoktā eveha grāhyāḥ | yathā-
'lalitācakranavake pratyekaṃ śaktayaḥ priye |
catuḥṣaṣṭimitāḥkoṭyai ------------------------- ||'
iti | tāḥ saṃhatya pañcābjāni saptārbudāni ṣaṭkoṭyo bhavanti | navasu
trailokyamohanādicakrādiṣu praticakraṃ
bhinnābhinnāścatuḥṣaṣṭikoṭisaṃkhyākā yoginyaḥ santīti tāḥ saṃhatya
pañcābjāni saptārbudāni ṣaṭkoṭyo bhavanti | tadidaṃ dyotayituṃ
mahatpadaṃ koṭireva viśeṣaṇaṃ vā | mahattvaṃ ca navaguṇitatvam || 109 ||
manuvidyā candravidyā candramaṇḍalamadhyagā |
'manuścandraḥ kuberaśca lopāmudrā ca manmathaḥ |
agastiragniḥ sūryaśca indraḥ skandaḥ śivastathā ||
krodhabhaṭṭārako devyā dvādaśāmī upāsakāḥ |'
iti vacane saṃgṛhīto dvādaśaprakāraḥ śrīvidyāprastāraḥ |
taduddhāraśca jñānārṇave draṣṭavyaḥ | teṣu
manuścandravidyobhayarūpetyavayutyānuvādo nāmadvayam |
candramaṇḍalasya madhyaṃ gacchantīti tathā | kuṇḍalinyāḥ
sahasrārakarṇikācandrabheditvāt |
sāyaṃsandhyāvandane āyuṣkaraprayogādau ca candramaṇḍale dhyeyatvāt
| śivapurāṇe devīṃprati śivavacanam-
'ahamagniśironiṣṭhastvaṃ somaśirasi sthitā |
agnīṣomātmakaṃ viśvamāvābhyāṃ samadhiṣṭhitam ||'
iti | candramaṇḍalaṃ tu śrīcakrābhinnamiti rahasyam |
cārurūpā cāruhāsā cārucandrakalādharā || 110 ||
cāru sundaraṃ rūpaṃlāvaṇyaṃ hāsaśca yasyāḥ | 'tavaiva
mandasmitabindurindurityukteḥ | paramānandapradaḥ prabodhaviśeṣo
gurumukhaikavedyo yasyā iti tu lakṣaṇayā kaścidūce | cārvyā
vṛddhikṣayarahitāyāścandrakalāyāḥ sādākhyāyāścidrūpāyā dharā
dhārayitrī | yadvā candrakalākhyā rājakanyā devībhāgavate prasiddhā |
tasyāḥ svapne kāmarājabījopāsakaḥ sudarśanākhyo rājaputra eva tvayā
varaṇīya ityambayā kathitam | tena cāru yathā tathā candrakalāyāḥ dharā
ādhārabhūtetyarthaḥ | taduktaṃ tatraiva tṛtīyaskandhe-
'etasminsamaye putrī kāśirājasya sattamā |
nāmnā śaśikalā divyā sarvalakṣaṇasaṃyutā ||'
ityupakramya
'svapne tasyāḥ samāgatya jagadambā niśāntare |
uvāca vacanaṃ cedaṃ samāśvāsya sukhaṃ sthitā |
varaṃ varaya suśroṇi mama bhaktaṃ sudarśanam |
sarvakāmapradaṃ te'stu vacanānmama bhāmini ||' ityādi || 110 ||
carācarajagannāthā cakrarājaniketanā |
jaṅgamasthāvarātmakasya jagato'dhīśvarī |
trailokyamohanādinavacakrarājameva niketanaṃ vāsasthānaṃ yasyāḥ |
pārvatī padmanayanā padmarāgasamaprabhā || 111 ||
himavatparvatasya stryapatyatvātpārvatī | kvacidapavādaviṣaye'pyutsargasya
pravṛtteriñabhāva ityāhuḥ | 'pradīyatāṃ dāśarathāya
mathilī'tivatsambandhasāmānyameveha vivakṣitaṃ na viśeṣa iti yuktam |
padme iva nayane yasyāḥ sā padmanayanā | padmarāgākhyarantenāraktena
samā tulyā prabhā kāntiryastyāstathā | padmaviśeṣasya kokanadasya
rāgeṇa raktimnā sametyādi vā | 'trāyasva kuṇḍalini
kuṅkumapaṅkatāmre' iti kalyāṇācāryokteramṛtakuṇḍalinīparaṃ vedaṃ
nāma || 111 ||
pañcapretāsanāsīnā pañcabrahmasvarūpiṇī |
brahmādyāḥ pañcāpi vāmādisvasvaśaktivirahesati
kāryākṣamatvādvāmāṃśena pretāḥ taiḥ kalpite āsane mañcake
āsīnā | taduktaṃ jñānārṇave-
'pañca pretānmaheśāna brūhi teṣāṃ tu kāraṇam |
nirjīvā avināśāste nityarūpāḥ kathaṃ vada ||'
ityādinā devyā pṛṣṭa īśvara uvāca-
'sādhu pṛṣṭaṃ tvayā bhadre pañcapretāsanaṃ katham |
brahmā viṣṇuśca rudraśca īśvaraśca sadāśivaḥ ||
pañca pretā varārohe niścalā eva te sadā |
brahmaṇaḥ parameśāni kartṛtvaṃ sṛṣṭirūpakam ||
vāmā śaktistu sā jñeyā brahmā preto na saṃśayaḥ |
śivasya karaṇaṃ nāsti śaktestu karaṇaṃ yataḥ ||'
ityārabhya
'sadāśivo mahāpretaḥ kevalo niścalaḥ priye |
śaktyā vinā kṛto devi kathañcidapi na kṣamaḥ ||'
ityantam | brahmādisadāśivāntānāṃ pañcānāmapi
brahmakoṭāvantarbhāvātpañcabrahmaṇāṃ svarūpamasyāḥ | taduktaṃ
tripurāsiddhānte-
'nirviśeṣamapi brahma svasminmāyāvilāsataḥ |
brahmā viṣṇuśca rudraśca īśvaraśca sadāśivaḥ ||
ityākhyāvaśataḥ pañca brahmarūpeṇa saṃsthitam |'
iti | yadvā | īśāna-tatpuruṣāghora-vāmadeva-sadyojātākhyāni pañca
brahmāṇi | tathā ca laiṅge- 'kṣetrajñaprakṛtibuddhyahaṅkāramanāṃsi
śrotratvakcakṣurjihvopasthāni śabdādipañcatanmātrāṇi ca pañca
brahmasvarūpāṇī'tyuktvā
teṣāmākāśādipañcamahābhūtajanakatvamuktam |
tādṛśasvarūpavatītyarthaḥ | yajñavaibhavakhaṇḍe'pyuktam-
'eka eva śivaḥ sākṣātsatyajñānādilakṣaṇaḥ |
vikārarahitaḥ śuddhaḥ svaśaktyā pañcadhā sthitaḥ ||'
iti | sṛṣṭisthityādipañcakṛtyaśaktibhiḥ sadyojātādipañcarūpo jāta
ityarthaḥ | garuḍapurāṇe'pi-
'lokānugrahakṛdviṣṇuḥ sarvaduṣṭavināśanaḥ |
vāsudevasya rūpeṇa tathā saṅkarṣaṇena ca ||
pradyumnākhyasvarūpeṇā'niruddhākhyena ca sthitaḥ |
nārāyaṇasvarūpeṇa pañcadhā hyadvayasthitaḥ ||'
iti | ācāryairapyuktam-
puṃbhāvalīlā puruṣāstu pañca yādṛcchikaṃ saṃlapitaṃ trayī te |
amba tvadakṣṇoraṇuraṃśumālī tavaiva mandasmitabindurinduḥ ||' iti |
cinmayī paramānandā vijñānaghanarūpiṇī || 112 ||
cidabhedāccinmayī | parama utkṛṣṭa ānandā syāḥ svarūpaṃ sā |
'yo vai bhūmā tatsukham' iti śruteḥ | vijñānaṃ caitanyameva ghanaṃ
sāndraṃ tadekarasaṃ rūpamasyāḥ | 'vijñānaghana evaitebhyo
bhūtebhyaḥ samutthāye'ti śrutau vijñānaghanapadasya cidekarasaparatvena
vyākhyānadarśanāt | athavā vijñānaśabdo jīvaparaḥ | 'yo vijñāne
tiṣṭhanvijñānamantaro yamayatī'tyādyantaryāmibrāhmaṇe tathā
vyākhyānāt | tairghanaṃ samaṣṭyātmakaṃ rūpamasyāḥ |
ṣṭyabhimānihiraṇyagarbhātmiketyarthaḥ | 'etasmājjīvaghanā'diti śrutau
jīvaghanapadasya tathā vyākhyānāt || 112 ||
dhyānadhyātṛdhyeyarūpā dharmādharmavivarjitā |
'dhyai cintāyām' | cintā mānasaṃ jñānaṃ 'pratyayaikatānatā
dhyāna'mīti yogasūtroktam | jñānajñātṛjñeyākhyatripuṭīrūpetyarthaḥ
| iṣṭāniṣṭaprāpake karmaṇī dharmādharmau | taduktaṃ matsyapurāṇe-
'dharmeti dhāraṇe dhāturmahattve vai prapadyate |
dhāraṇena mahattvena dharma eva nirucyate ||
117) teneṣṭaprāpako dharma ācāryairupadiśyate |
itaro'niṣṭaphaladastvācāryairupadiśyate ||'
iti | saṃvartasmṛtirapi-
'deśe deśe ya ācāraḥ pāramparyakramāgataḥ |
āmnāyairaviruddhaśca sa dharmaḥ parikīrtitaḥ ||'
iti | yājñānavalkyo'pi-
'ijyācāradamāhiṃsādānasvādhyāyakarmaṇām |
ayaṃ tu paramo dharmo yadyogenātmadarśanam ||'
iti | jaiminirapi- 'codanālakṣaṇo'rtho dharma' iti | atraivādharma
ityakārapraśleṣeṇa vihitaniṣiddhakriyātve tallakṣaṇe ūhye | tābhyāṃ
vivarjitā | tiryagadhikaraṇanyāyena devatānāṃ karmānadhikāritvāt |
śāstrasyāvidyāvadviṣayatvādvā | yadvā dharmādharmau bandhamokṣo |
'dharmādharmasya vācyasya viṣāmṛtamayasya ce'ti nityāhṛdayaśloke tathā
vyākhyānadarśanāttadubhayarahitā | tathā ca tripuropaniṣadi śrūyate-
'na virodho na cotpattirna bandho na ca sādhakaḥ |
na mumukṣurna vai muktirityeṣā paramārthataḥ ||'
iti | athavā dharmaśabdo matvarthalakṣaṇayā dharmiparaḥ | adharmaśabdo
bahuṃbrīhiṇā dharmaparaḥ | dharmidharmabhāvena rahitā | jagatā
sahātyantābhinnetyarthaḥ | dharmādharmaśabdau śaktiśivākṣaravācakau
tābhyāṃ vivarjitā pañcadaśīla(ga)teti tu rahasyārthaḥ |
dhātūnāmanekārthatvādvarjanamabhivṛddhiḥ | taccākṣaradvayaṃ
nityāhṛdaye kathitam-
madhyaprāṇaprathārūpaspandavyomni sthitā punaḥ |
madhyame mantrapiṇḍe tu tṛtīye piṇḍake punaḥ ||
rāhukūṭadvayaṃ sphūrjat ----------------------- |'
iti | etasyārtho gurumukhādavagantavyo varivasyārahasye vā setubandhe vā
prapañcito'smābhiriti tato'vagantavyaḥ |
athaikonaviṃśatināmabhirjīveśvarayorbhedānvibhajaṃstadātmakatv
ena devīṃ stotumupakramate-viśvarūpetyādinā | sṛṣṭikrame hi
prāthamikastamaḥsargastato mahataḥ sargastato'haṅkārasya tryātmakasya |
tataḥ pañcatanmātrāparaparyāyāṇi sūkṣmabhūtāni śabdādīni
bhavanti | teṣu ca pañcajñānaśaktayaḥ pañca kriyāśaktayaśca santi |
tāsvādyā vyaṣṭiveṣeṇa śrotrādijñānendriyapañcakaṃ janayanti |
samaṣṭiveṣeṇa tvantaḥkaraṇam | antyā api vyaṣṭiveṣeṇa
vāgādikarmendriyapañcakaṃ samaṣṭiveṣeṇa prāṇaṃ janayanti |
dharmibhūtāḥ śabdādayastu gaganādisthūlabhūtapañcakaṃ janayantīti
vastusthitiḥ | tatra vyaṣṭibhūtaiḥ sthūlabhūtopādhibhiḥ
sūkṣmabhūtopādhibhiḥ kāraṇopādhibhiścopahitaṃ caitanyaṃ krameṇa
viśvataijasaprājñapadavācyaṃ bhavati |
samaṣṭibhūtaistairupahitaṃ tu tattvaṃ krameṇa
vaiśvānarahiraṇyagarbheśvarapadavācyam | antaḥkaraṇakāraṇopahitaḥ
paramātmā hiraṇyagarbhaḥ | prāṇakāraṇopahitastu sūtrātmā |
ubhābhyāṃ
kāraṇābhyāmavibhaktābhyāmanugamayyopahitastvantaryāmītyucyate | ete
traya eva brahmaviṣṇurudrapadaiḥ kramādabhidheyā bhavanti | etacca
vyaṣṭijīvātmasamaṣtijīvātmaparamātmanāṃ pratisvikaṃ
traividhyamaupaniṣadānāṃ matamavalambyoktam | teṣāmante
jāgratsvapnasuṣuptīnāmavasthānāṃ sṛṣṭisthitisaṃhārāṇāṃ
kṛtyānāṃ ca trayasya trayasyaivāṅgīkārāt | tāntrikāṇāṃ mate tu
turyaturyātītayoravasthayostirodhānānugrahayoḥ kṛtyayośca
dvayordvayorādhikyena
tadavasthākṛtyāpannayorjīvaparamātmanorapyādhikyātprātisvikaṃ
pāñcavidhyam | na caitāvatā vaimatyam,
trivṛtkaraṇapañcīkaraṇaprakriyayoriva sthūlasūkṣmadṛṣṭibhedena
vyavasthopapatteḥ | parantu suṣuptāveva prājñasya brahmabhāvasampattyā
tadatītāvasthādvayāpannasyātmano na jīvabhāvaḥ | avidyāleśānuvṛtteḥ
satvācca na paramātmabhāvo'pi | ata eva suṣuptidaśāpannajīvopādheḥ
kāraṇaśarīratveneva turyadaśāpannajīvopādhermahākāraṇaśarīratvena
vyavahāraḥ 'tatparaśca śivatulyo jāyata' iti śivasūtre tādṛśaḥ
śivatulyatvena nirdiṣṭaḥ | ardhasāmyādardhaśiva iti tadarthaḥ | ata eva ca
tato'pi parasya 'nirañjanaḥ paramaṃ sāmyamupaitī'ti śrutāvabhedasya
paramasāmyapadena nirdeśa upapadyate | anenaivāśayena
pūrṇajīvatāyāḥ pūrvaśivatāyāśca taddaśāyāmabhāvānna
pṛthaggaṇanamaupaniṣadānām | ata eva 'mugdhe'rdhasampattiḥ
pariśeṣā'dityadhikaraṇe mūrcchāvasthāyāḥ pārthakyena
gaṇanābhāve'yameva hetustairupanyastaḥ | astyeva vā gaṇanaṃ
pañcavidhajīvopādhīnāṃ pañcakośapadairvyavahāradarśanāt |
paramātmanastu
tirodhānānugrahāparayaryāyabandhamokṣadānopādhikatvena 'īśvaro
bahirunmeṣo nimeṣo'ntaḥ sadāśiva' iti śaivatantroktalakṣaṇānusāreṇa
rudrātparato bhedadvayamakṣuṇṇam | evaṃ sati viśve
sthūlabhūtopahitajāgarāvasthāpannacaitanyātmakā
jīvāstatsamaṣṭibhūto vaiśvānaro rūpaṃ caitanyadṛṣṭyātmaiva yasyāḥ
sā viśvarūpetyarthaḥ | yadvā pūrvaṃ
dharmadharmibhāvavivarjitetyuktaṃ tena jagadabhedaḥ siddha ityāha-
viśvarūpā jāgariṇī svapantī taijasātmikā || 113 ||
viśvarūpeti | viśvameva yasyā rūpaṃ na tu viśvādhāratvena
dharmibhūtamanyadrūpamastītyarthaḥ | taduktaṃ viṣṇupurāṇe-
'yathā hi kadalīnāma tvakpatrānyā na dṛśyate |
evaṃ viśvasya nānyatvaṃ tvatsthādīśvara dṛśyate ||'
iti | devībhāgavate'pi prathamaskandhe-
'vaṭapatraśayānāya viṣṇave bālarūpiṇe |
ślokārdhena tadā proktaṃ bhagavatyākhilārthadam ||
sarvaṃ khalvidamevāhaṃ nānyadasti sanātanam |
iti | athavā sākṣādbrahmaṇo jīvabhāvo'tyantaṃ nīcaṃ rūpamiti
śunakatulyatvam | ata eva nīcasevātmakavṛtteḥ śvavṛttiriti saṃjñā |
nīcataraḥ paśubhāva iti yāvat | tādṛśaṃ svarūpaṃ vigataṃ yasyāḥ
prasādātsā viśvarūpā | athavā ṣoḍaśakalātmikā
tripurasundarītyavivādam | taduktaṃ vāsanāsubhagodaye-
darśādyāḥ pūrṇimāntāśca kalāḥ pañcadaśaiva tu |
ṣoḍaśī tu kalā jñeyā saccidānandarūpiṇī ||'
iti | candramaṇḍale hi sādākhyā kalā vṛddhihrāsarahitaikā | anyāḥ
pañcadaśa yātāyātabhāginyaḥ | tadabhinnāyāḥ śrīdevyā api cidrūpā
kalā tripurasundarīpadavācyaikā | anyāstu
kāmeśvaryādicitrāntāstithibhedena viparivartamānāḥ | tadabhinnāyāṃ
pañcadaśyāmapyekamakṣaraṃ gurumukhaikavedyaṃ cidrūpaṃ
yadvaśādasyāḥ śrīvidyeti saṃjñā | anyāni ca pañcadaśākṣarāṇi
sarvairupāsakaiḥ śrūyamāṇāni nityāsvarūpāṇi | evaṃ
candramaṇḍaladevīpañcadaśīnāmaikyamiti
tattatkalākṣarāṇāmapyaikyameva | ata eva pañcadaśasaṃkhyānāṃ
tithīnāmakṣarāṇāmapi trikhaṇḍatvaṃ yathā-nandā bhadrā jayā riktā
pūrṇeti trirāvṛttena bhedena vāgbhavādikūṭabhedena ca | ata eva
khaṇḍatrayeṇaiva taittirītyāḥ śuklapakṣarātrīṇāṃ pañcadaśānāṃ
nāmānyāmananti | 'darśā dṛṣṭā darśatā viśvarūpā sudarśanā |
āpyāyamānāpyāyamānāpyāyasūnṛterāpūryamāṇāpūryamāṇā
pūrayantī pūrṇā paurṇamāsī'ti | evametaddivasānāmapi
khaṇḍatrayeṇaiva nāmānyāmnāyante | 'saṃjñānaṃ vijñānaṃ
prajñānaṃ jānadabhijānat | saṅkalpamānaṃ
prakalpamānamupakalpamānamupakḷptaṃ kḷptaṃ śreyovasīya
āyatsambhūtaṃ bhūta'miti | anayoranuvākayośca
divasarātrināmatvamityapi tatraivāmnātam | 'saṃjñānaṃ vijñānaṃ
darśā dṛṣṭe'tyetāvanuvākau pūrvapakṣasyāhorātrāṇāṃ
nāmadheyānīti | atra yadyapi khaṇḍatrayamapi samānasaṃkhyameva
tathāpyekādaśyā daśamīvedhe daśamītvāt 'upoṣyā dvādaśī śuddhe'ti
vacanāddvādaśyā
evaikādaśītvāccaramakhaṇḍāntargatatithermadhyamakhaṇḍe
praveśānmantre dvitīyatṛtīyakhaṇḍau ṣaṭcaturakṣarau bhavataḥ | ata eva
vedhābhāvapakṣābhiprāyeṇa sūryādividyāntareṣu
samānākṣarāṇyeva trīṇi kūṭāni | anenaivāśayena
subhagodayaṭīkāyāṃ lallenoktam | 'āpūryamāṇāyāḥ
kalāyāścandrakhaṇḍāntaḥsthitāyā api saurakhaṇḍe'ntarbhāvaḥ |
irākalāprabhedatvādirāpūryamāṇayoraikyamanusandheya'miti | uktaśloke
darśādyā iti padasya śuklapratipadādyā ityarthaḥ | udāhṛtaśrutau
pratipado darśanāmakatvokteḥ tāsāṃ tithīnāṃ mantrākṣarāṇāṃ ca
prātisvikaṃ śiva-śakti-māyā-śuddhavidyāditattvātmakatvaṃ
kaulikasāmayikamatabhedena tattadupāsanāprakāraśca candrakalāyāṃ
draṣṭavyaḥ |
evañca parasparābhedācchuklapakṣacaturthīrātreḥ saṃjñābhūtamapi
viśvarūpāpadaṃ vāgbhavakūṭacaturthākṣarasya śuddhavidyātattvasya
ca pratipādakamiti tattritayābhinnetyarthaḥ | athavā viśvarūpamiti
napuṃsakaṃ padam | tasya ca mithyājagadadhiṣṭhānetivatstrīliṅgatā | tacca
kṛṣṇapakṣapañcamīdivasavācakam | tathā ca śrūyate- 'prastutaṃ
viṣṭutaṃ saṃstutaṃ kalyāṇaṃ viśvarūpam | śukramamṛtaṃ tejasvi tejaḥ
samiddham | aruṇaṃ bhānumanmarīcimadabhitapattapasvat | sutā sunvatī
prasūtā sūyamānābhiṣūyamāṇā | pīti prapāsaṃpā tṛptistarpayantī |
kāntā kāmyā kāmajātī yuṣmatī kāmadughā | prastutaṃ viṣṭataṃ
sutāsunvatī'ti | etāvanuvākāvaparapakṣasyāhorātrāṇāṃ
nāmadheyānī'ti | tena tadrūpetyarthaḥ | evaṃ rātriviśeṣasya
divasaviśeṣya copalakṣaṇarītyā śleṣalipsayā caikaikasyaivopādāne'pi
sarvarātrirūpā sarvadivasarūpā cetyarthaḥ paryavasyati | ata
evedṛśajñāne phalaviśeṣaḥ śrūyate- 'sa yo ha vā etā madhukṛtaśca
madhuvṛṣāṃśca veda kurvanti hāsyaitā agnau madhu nāsyeṣṭāpūrtaṃ
dhayanti | atha yo na veda na hāsyaitā agnau madhu kurvanti
dhayantyasyeṣṭāpūrta'miti | atra madhukṛcchabdo rātriparaḥ |
madhuvṛṣaśabdaśca divasa paraḥ | yā etāḥ pūrvapakṣāparapakṣayo
rātrayastā madhukṛto yānyahāni te madhuvṛṣā iti vākyaśeṣāt | madhu
kurvanti varṣanti cetyavayavaśakteśca | etā yo veda tasyaitā divasasahitā
rātrayaḥ agnau baindavasthānāt brahmarandhrānmadhu kurvanti srāvayanti |
asyeṣṭāpūrtaṃ karmajātaṃ na dhayanti pītvā na lopayanti |
vyatireke'niṣṭamāha | atha ya ityādinā | kuṇḍalinyutthāpanena
madhusrāvaṇena ḍākinyādimaṇḍalāplāvanarūpāntarakarmaṇi satyeva
bāhyāni yajñādikarmāṇi saphalāni bhavanti | tadabhāve tu yasminkāle
karmāṇi kriyante sa kāla eva teṣāṃ karmaṇāṃ kālamṛtyurūpo bhavatīti
phalitārthaḥ | tadidamupabṛṃhitaṃ candrajñānatantre-
antaragnau madhusrāvaṃ kurvatāṃ śiśirātmanām |
iṣṭāpūrtādikarmāṇi phalanti kila kālataḥ ||
antaḥsrāvavihīnānāṃ sadā santaptacetasām |
karmāṇi kriyamāṇāni kālo grasati tatkṣaṇāt ||
kālakarṣaṇikaivāntaḥ karoti madhuvarṣati |
iti yo veda tasya syād brahmarandhrātsudhāsrutiḥ ||
vaidehī janayāmāsa saraghā kālakarṣaṇī |
ahorātrairimāṃ vidyāṃ daśapañcabhirakṣaraiḥ ||
iti | atra tṛtīyacaturthaślokayorayamarthaḥ-kālakarṣiṇyākhyā devī madhu
karotīti madhukṛt rātrirūpā | madhuvarṣatīti madhuvṛṣā ahorūpā ca | iti
prakāreṇa rātridivasābhinnāṃ devī yo vedetyādi |
vigato deho yasya sa videho'naṅgaḥ kāmeśastatsambandhinī vaidehī
kāmeśvarī ahorātrābhinnaiḥ pañcadaśabhirvarṇairimāṃ pañcadaśīṃ
vidyāṃ janayāmāsa | tathā ca śrutiḥ- 'janako ha vaideho'horātraiḥ
samājagāme'ti | iyameva ca madhukartṛtvātsaraghā | 'saraghā
madhumakṣike'tyamaraḥ | śrutirapi- 'iyaṃ vāva saraghā tasyā agnireva
sāraghaṃmadhvi'tītyalaṃ vistareṇa |
jāgarākhyāvasthālakṣaṇamuktamīśvarapratyabhijñāyām-
'sarvākṣagocaratvena yā tu bāhyatayā sthirā |
sṛṣṭiḥ sādhāraṇī sarvaprathātmāyaṃ sa jāgaraḥ ||'
iti | tadvān jāgarī viśvākhyaḥ sthūlaśarīrābhimānī jīvaḥ | tadabhinnā
jāgariṇī | 'ṝnnebhyo ṅīp' | svapnalakṣaṇamapi pratyabhijñāyām-
'manomātrapathe'dhyakṣaviṣayatvena vibhramāt |
spaṣṭāvabhāsabhāvānāṃ sṛṣṭiḥ svaprapadaṃ matam ||'
iti | svapitīti svapan svapnadaśāpannastaijasākhyaḥ
sūkṣmaśarīravyaṣṭyabhimānī jīvaḥ tadabhinnā svapantī | 'ugitaśce'ti
ṅīp | taijasā uktalakṣaṇā jīvāstatsamaṣṭibhūto hiraṇyagarbha ātmā
svarūpaṃ yasyāḥ sā taijasātmikā || 113 ||
suptā prājñātmikā turyā-
suptaṃ sammadāvasthā | tallakṣaṇaṃ ca śivasūtre- 'aviveko māyā
sauṣupta'miti | 'sukhamahamasvāpsaṃ na kiñcivediṣa'miti
smaraṇānyathānupapattyā
kalpitāstisro'vidyāvṛttayo'jñānāhantāsukhaviṣayiṇyaḥ santi yatra
tatsauṣuptamityarthaḥ | tadvānprājñākhyaḥ
kāraṇaśarīravyaṣṭyabhimānī jīvaḥ suptaḥ | arśa ādibhyo'c | tadabhinnā
suptā | prājñā uktalakṣaṇā jīvāstatsamaṣṭibhūta īśvara ātmā
svarūpaṃ yasyāḥ sā prājñātmikā | etadavasthātrayasya
tadbhoktṝṇāñca vivicya jñānajanyaḥ
śuddhavidyodayākhyaścamatkārasturyāvasthā | taduktaṃ spandaśāstre-
'triṣu dhāmasu yadbhogyaṃ bhoktā yaśca prakīrtitaḥ |
vidyāttadubhayaṃ yastu sa bhuñjāno na lipyate ||'
iti | varadarājenāpi-
'turya nāma paraṃ dhāma tadābhogaścamatkriyā |
bhede'pi jāgṛdādīnāṃ yoginastasya sambhavet ||'
iti | śivasūtramapi- 'jāgratsvapnasuṣuptibhede'pi turyābhogasambhava' iti |
'triṣu caturthaṃ talavadāsecya'miti ca | tadvānmahākāraṇaśarīrābhimānī
jīvasturyaḥ | tasya vyaṣṭyā samaṣṭyā cābhinnā turyā |
turyāvasthāprāptāvupāyaḥ śivenoktaḥ- 'manaḥ svacittena praviśe'diti |
'prāṇāyāmādikaṃ kṛtvā sthūlopāyaṃ vikalpakam |
avikalpakarūpeṇa svacittena svasaṃvidā ||'
antarmukhaparāmarśacamatkārarasātmanā |
manasturyarasenātra svadehādipramātṛtām ||
majjanena praśamayan praviśettatsamāviśet |'
iti | yadvā- śivamadvaitaṃ caturthaṃ manyanta' iti śrutiprasiddhasvarūpā
'turīyā kāpi devate'ti śaktirahasyāt | turīyā kāpi tvaṃ
duradhigamaniḥsīmamahime'ti bhagavatpādokteśca | tripurāsiddhānte tu-
'turīyānandanāthasya prasannatvādvarānane |
turyeti nāma vikhyātaṃ tasya devyā nirantaram ||' ityuktam |
spaṣṭo'rthaḥ || 14 ||
asti pañcamī jīvasyāvasthā | tasyāśca rūḍhyā
nāmāntarābhāvātturyāvasthāmatikrāntatvātturyātītetyeva yaugiko
vyavahāra ityāśayenāha-
-sarvāvasthā vivarjitā |
sarveti | turyāvasthāmatikrānte puruṣe
prathamikāvasthātrayātikramasyāvaśyakatvātsarvābhiścatasṛbhiravasthā
bhirviśeṣeṇa punarāvṛttyabhāvapūrvakaṃ varjito rahito
jīvasturyātītastatsamaṣṭivyaṣṭyabhedādiyamapi
sarvāvasthāvivarjitetyarthaḥ | sā ca turyāvasthādārḍhyādbhavati |
'turyāvaṣṭambhavo labhyaṃ turyātītaṃ paraṃ pada'miti vacanāt |
varadarājo'pyāha-
'turyābhyāsaprakarṣeṇa turyātītātmakaṃ padam |
samprāptaḥ sādhakaḥ sākṣātsarvalokāntarātmanā ||
tulyaḥ śivena cinmātrasvacchandānandaśālinā ||'
iti | pañcamadaśāpannasya svarūpakathanāya sūtratrayam-
'śarīravṛttirvratam | kathā japaḥ | dānamātmajñāna'miti |
svātmānusandhānarūpaśivapūjāsādhanatvāccharīradhāraṇaṃ
vratarūpaṃ na tuccham | ata-eva bhaṭṭotpalena śarīradhāraṇaṃ
prārthitam-
'antarullasitasvacchaśaktipīyūṣapoṣitam |
bhavatpūjopabhogāya śarīramidamastu me ||'
iti | svairābhilāpamātraṃ japaḥ | taccittasya satyagrāhitvāt | taduktaṃ
yogasūtradvaye- 'nirvicāravaiśāradye'dhyātmaprasādaḥ, ṛtambharā tatra
prajñe'ti | 'yaddhi manasā dhyāyati tadvācā vadatī'ti śrutyā tadukteḥ
sarvasyā api yathārtharūpatvena mantrarūpatvāt | taduktaṃ yogavāsiṣṭhe-
'sadā santo'bhigantavyā yadyapyupadiśanti no |
yā hi svairakathāsteṣāmupadeśā bhavanti tā ||'
iti | parebhya ātmopadeśa eva dānam | taduktaṃ kṛṣṇadāsena-
'proktacaitanyarūpasya sākṣātkaraṇamātmanaḥ |
yattajjñānaṃ tadevāsya dānaṃ yattena dīyate ||'
iti | etatsūtratrayamupalakṣaṇaparatvena vyākhyeyamiti manvānairuktaṃ
bhagavatpādaiḥ- 'japo jalpaḥ śilpaṃ sakalamapi mudrāviracana'mityādi |
vārtike'pi-
'iti proktaṃ vrataṃ kurvañjapaṃ caryāṃ ca pālayan |
śivatulyaḥ sadā svātmā śivārādhanatatparaḥ ||
ayameva mahāyogī mahāmantradhurandharaḥ |
antevāsijanasyāntastatvatastatvabodhakaḥ ||' iti |
evamavidyāvaśīkṛtasya jīvasya pāñcavidhyamuktvā
vaśīkṛtamāyāvacchinnasyeśvarasya kṛtyabhedena tathātvamāha-
sṛṣṭikartrī brahmarūpā goptrī govindarūpiṇī || 114 ||
sṛṣṭītyādinā | ācāryabhagavatpādairayamartho 'jagatsūte dhāte'ti śloke
nirūpitaḥ | sṛṣṭirjagannirmāṇaṃ rajoguṇapradhānasyeśvarasya kṛtyam |
tasya kartrī | brahmā caturmukhastādṛśa īśvaraḥ sa eva rūpaṃ yasyāḥ |
taduktaṃ viṣṇupurāṇe- 'brahmaviṣṇuśivā brahman pradhānā
brahmaśaktayaḥ' iti |
gopanaṃ jagataḥ sthitiḥ sā ca sattvaguṇapradhāsyeśvarasya kṛtyam | tasya
kartṛtvādgoptrī | govindastādṛśa īśvaro viṣṇuḥ sa eva rūpamasyāḥ |
tathā ca harivaṃśe nāradavākyam-
'prakṛtyāḥ prathamo bhāga umādevī yaśasvinī |
vyaktaḥ sarvamayo viṣṇuḥ strīsaṃjño lokabhāvanaḥ ||'
iti | govindapadaniruktirviṣṇubhāgavate-
'ahamindro hi devānāṃ tvaṃ gavāmindratāṃ gataḥ |
govinda iti nāmnā tvāṃ bhuvi gāsyanti mānavāḥ ||'
iti | bhārate mokṣadharme'pi-
'naṣṭāṃ ca dharaṇīṃ pūrvamavindaṃ vai guhāgatām |
govinda iti tenāhaṃ devairvāgbhirabhiṣṭutaḥ ||'
iti | harivaṃśe'pi-
'gaureṣā tu tathā vāṇī tāṃ ca vindayate bhavān |
govindastu tato deva munibhiḥ kathyate bhavān ||'
iti | 'gavādiṣu videḥ saṃjñāyā'miti śaḥ | 'govindo vāsudeve
syādgavādhyakṣe bṛhaspatā'viti viśvaprakāśakośād bṛhaspatirūpeti vā
|| 114 ||
saṃhāriṇī rudrarūpā tirodhānakarīśvarī |
saṃhāro jagataḥ paramāṇvādisāvaśeṣo
dhvaṃsastamoguṇapradhānasyeśvarasya kṛtyaṃ tatkarotīti saṃhāriṇī |
rudrastādṛśa īśvaraḥ | rujaṃ drāvayatīti vā rodayatīti vā |
saṃvartakālīnāyā vṛṣṭeretatsūryākhyanetrajanyatvenāśrurūpatvāt |
'sorodīdyadarodītadrudrasya rudratva'miti śruteḥ | rujaṃ drāvayate
tasmādrudraḥ paśupatiḥ smṛta' iti śivarahasyācca | 'prāṇā vāva rudrā ete
hīdaṃ sarve rodayantī'ti chāndogyāt | 'roderṇilukce'tyauṇādiko rak |
aṇyantādapi ragityāhu-
'tuṣṭyarthe brahmaṇaḥ putro lalāṭādutthitaḥ svayam |
arudatsusvaraṃ ghoraṃ jagataḥ prabhuravyayaḥ ||'
iti bhārate | vāyavīyasaṃhitāyāṃ tu-
'rudduḥkhaṃ duḥkhaheturvā tadrāvayati yaḥ prabhuḥ |
rudra ityucyate tasmācchivaḥ paramakāraṇam ||'
ityuktaṃ sa eva rūpaṃ yasyāstathā | tirodhānamācchādanaṃ niravaśeṣo
dhvaṃsaḥ | paramāṇvāderapi prakṛtau layo dīpanāśatulyo
ghanataraśuddhasatattvapradhānasyeśvarasya kṛtyaṃ tatkarotīti
tirodhānakarī | tiraskariṇyākhyaśaktiviśeṣarūpā vā | taduktaṃ
tripurāsiddhānte-
'abhaktānāṃ ca sarveṣāṃ tirodhānakarī yataḥ |
śrīstiraskariṇī tasmātproktā satyaṃ varānane ||'
iti | īśvarapadena ghanataraśuddhasatvapradhāna īśvara ucyate |
īśvarapadasya māyāyā iva tādṛśasattvaguṇasyāpi
śakyatāvacchedakatvenānekārthatvāt | tadabhinnatvādīśvarī | 'vanorace'ti
ṅīp | vastutaḥ 'stheśabhāse'ti varaci gaurāditvāṅīp | aśnotervā varaṭ
iccopadhāyāḥ ṭitvānṅīp | parāhantevaiśvaratvaṃ tadvatītyarthaḥ |
uktañca virūpākṣapañcāśikāyāṃ viśvaśarīraskandhe-
'īśvaratā kartṛtvaṃ svatantratā citsvarūpatā ceti |
ete cāhantāyāḥ paryāyāḥ sadbhirucyantaḥ ||' iti |
sadāśivānugrahadā pañcakṛtyaparāyaṇā || 115 ||
viralataraśuddhasattvapradhāna īśvaraḥ sadāśivastadabhedātsadāśivā |
adantatvāṭṭāp | anugraho niravaśeṣadhvaṃsamāpannasya jagataḥ
sṛṣṭyādau punaḥ paramāṇvādirūpatāpattiḥ | sā ca
tāvaduktavidhasyeśvarasya kṛtyaṃ taddadāti kuruta ityanugradā |
tirodhānānugrahau bandhamokṣau vā | etatpakṣe
bahirantarunmeṣanimeṣalakṣaṇayorīśvarasadāśivayoretatpradatvaṃ
svārasikaṃ bhavati | pañcavidhānāmuktarūpāṇāṃ kṛtyānāṃ
parāyaṇam āśrayasteṣu tatparā vā | tānyabhīṣṭāni yasyā iti vā |
'parāyaṇamabhīṣṭaṃ syāttatparāśrayayorapī'ti viśvaḥ | uktañca
mṛgendrasaṃhitāyām-
'jagajjanmasthitidhvaṃsatirodhānaikakāraṇam |
bhūtabhautikabhāvānāṃ niyamasyaitadeva hi ||'
iti | āgamāntare'pi-
'pañcavidhaṃ tatkṛtyaṃ sṛṣṭiḥ sthitisaṃhṛtī tirobhāvaḥ |
tadvadanugrahakaraṇaṃ jagataḥ satatoditasyāsya ||'
iti | devībhāgavate'pi caturthaskandhe-
'sā viśvaṃ kurūte kāmaṃ sā pālayati pālitam |
kalpānte saṃharatyeva trirūpā viśvamohinī ||'
tayā yuktaḥ sṛjed brahmā viṣṇuḥ pāti tayānvitaḥ |
rudraḥ saṃharate kāmaṃ tayā sammilito jagat ||
sā badhnāti jagatkṛtsnaṃ māyāpāśena mohitam |
ahaṃ mameti pāśena sudṛḍhena narādhipa ||
yogino muktasaṅgāśca muktikāmā mumukṣavaḥ |
tāmeva samupāsante devīṃ viśveśvarīṃ śivām ||'
iti | ācāryabhagavatpādairapyuktaṃ 'jagatsūte dhātā hariravatī'tyādinā |
śaktisūtre'pi- 'tathāpi tadvatpañcavidhakṛtyāni karotī'ti |
kṛtyalakṣaṇānyapyetaduttarasūtre- 'ābhāsanaraktivimarśanabījā
vasthāpanavilāpanatastānī'ti | etadarthaḥ pratyabhijñāhṛdaye draṣṭavyaḥ || 115 ||
bhānumaṇḍalamadhyasthā bhairavī bhagamālinī |
bhānumaṇḍalasya sūryamaṇḍalasya madhye tiṣṭhatīti tathā |
sandhyāsamaye devyāstatra dhyeyatvāt | antaradhikaraṇe 'ya eṣo'ntarāditye
hiraṇmayaḥ puruṣo dṛśyata' iti śrutau pratipāditasya rūpasya
parameśvaratvanirṇayācca | tathā ca kūrmapurāṇe himavatkṛte devīstave-
'aśeṣavedātmakamekavedyaṃ svatejasā pūritalokabhedam |
trilokahetuṃ parameṣṭhisaṃjñaṃ namāmi rūpaṃ ravimaṇḍalastham ||'
iti | bhānumaṇḍalamanāhatakamalaṃ vā | bhairavasya paraśivasya strī
bhairavī | yadvā bhīrūṇāṃ strīṇāṃ saṃhatirbhairavī | 'tasya samūha'
ityāṇi ṅīp | na ca kākaṃ śaukaṃ yauvataṃ
gārbhiṇamitivannapuṃsakāpattiḥ | bhairavapadādvibhūtisambandhe
punaraṇi ṅīpsambhavāt | tathā ca laiṅge- 'arthaḥ śambhuḥ śivā vāṇī
divā śambhuḥ śivā niśe'tyārabhyārundhatyanasūyāśacyādīnāṃ
gaurīrūpatvaṃ viśiṣyaviśiṣyoktvānte upasaṃhṛtam |
'strīliṅgaśabdavācyā yāḥ sarvā gauryā vibhūtaya' iti |
tripurāmbācakreśvarīmantre madhyakūṭe rephaniṣkāse tasya bhairavīti
saṃjñā |
tanmantrātmiketi vā | dvādaśavarṣakanyārūpā vā | 'dvādaśābdā tu
bhairavī'ti kanyāṃ prakṛtya dhaumyokteḥ | bhagaṃ ṣāḍguṇyaṃ malati
dhārayatīti bhagamālinī | 'mala malla dhāraṇa' iti dhātuḥ | mālāpadādvā
samaṣṭivācino vrīhyāditvādiniḥ | bhagāṅkavastumātrarūpā vā | tathā
ca laiṅga- devībhāgavatayoḥ-
'ye ye padārthā liṅgāṅkāste te śarvavibhūtayaḥ |
arthā bhaṅgāṅkitā ye ye te te gauryā vibhūtayaḥ ||'
iti | tithinityā viśeṣarūpā vā | asyā mantre tantrarāja-
jñānārṇavod'dhṛtaprakāramapekṣya
dakṣiṇāmūrtisaṃhitoddhṛtaprakāre bahavo bhagaśabdāḥ paṭhyante |
tadāvaraṇadevatānāmānyapi prāyeṇa bhagaśabdapūrvāṇyeveti
tadbāhulyādbhagamālinīveyam | brahmarūpatvātpadmāsanā |
prakṛtimayapatravikāramayakesarasaṃvinnālādiviśeṣaṇaśīlaṃ
padmamevāsanaṃ pīṭhaṃ yasyā vā | padmāṃ lakṣmīṃ sanati
bhaktebhyo vibhajya dadātīti vā | 'vana ṣaṇa sambhakto' |
taduktamabhiyuktaiḥ-
'asaubhāgyaṃ dhatte paramasukhabhogāspadamayaṃ
vicitraṃ tadgehaṃ bhavati pṛthukārtasvarabhṛtam |
niviṣṭaḥ palyaṅke sa kalayati kāntārataraṇaṃ
prasādaṃ kopaṃ vā janani bhavatī yatra kurute ||'
iti | prasādapakṣe asau iti chedaḥ | kārtasvaraṃ suvarṇam | palyaṅko
mañcaḥ | kāntārasya taraṇamiti | kopapakṣe asaubhāgyamityekaṃ padam |
ayaṃ iti chedaḥ | vicitraṃ vigatacitram | pṛthukānāmārtasvaraḥ | palyā
aṅke kāntāyā rate raṇamiti śleṣeṇa yojyam |
padmāsanā bhagavatī padmanābhasahodarī || 116 ||
padmaḥ śūraḥ padmāsurastamasyati kṣipatīti vā |
bindvādisambhavadarthāntaramapi yojyam | 'padma
syādambujavyūhanidhisaṃkhyā hi binduṣvi'ti rabhasaḥ |
'aiśvaryasya samagrasya dharmasya yaśasaḥ śriyaḥ |
jñānavijñānayoścaiva ṣaṇṇāṃ bhaga itīraṇā ||'
iti | kālikāpurāṇe-
'bhagamaiśvaryamāhātmyajñānavairāgyayoniṣu |
yaśovīryaprayatnecchādharmaśrīravimuktiṣu ||'
iti | kośe ca prasiddhā bhagapadārthā asyāṃ santīti bhagavatī |
devībhāgavate tu-
'utpattiṃ pralayaṃ caiva bhūtānāṃ gatimāgatim |
avidyāvidyayostattvaṃ vettīti bhagavatyasau ||'
ityuktam | śaktirahasye tu-
'pūjyate yā suraiḥ sarvaistāṃścaiva bhajate yataḥ |
sevāyāṃ bhajatirdhāturbhagavatyeva sā smṛtā ||'
ityuktam | padmanābhasya viṣṇoḥ sahodarī ekodarabhavā bhaginī | ekameva
brahma dharmau dharmīti rūpadvayaṃ prāpat | tatra dharmaḥ pumān strīti
dvidhābhavat | tatra pumān viṣṇuḥ sakalajagadutpādanabhāvaṃ strī tu
paramaśivamahiṣībhāvaṃ prāpat | etattrayamapi militvaikamakhaṇḍaṃ
brahmeti śaivamatarahasyaṃ kūrmapurāṇādiṣu prasiddhaṃ
ratnatrayaparīkṣāyāṃ dīkṣitairvistareṇa nirūpitam | etadabhiprāyeṇaiva
brahmapurāṇe puruṣottamakṣetramāhātmye-
'yā menākukṣisambhūtā subhadrā pūrvajanmani |
kṛṣṇena saha devakyāḥ sāsmiñjanmani kukṣigā ||'
ityādi smaryate | yattu 'subhadrāprāṇanāthāya jagannāthāya maṅgala'miti
tatraiva paṭhyate | tatra subhadrāpadaṃ lakṣmīparaṃ
tāttvikābhedābhiprāyaṃ veti na kaścidvirodha iti | anyatrāpi-
'kāñcīkṣetre purā dhātā sarvalokapitāmahaḥ |
śrīdevīdarśanārthāya tapastepe sudāruṇam ||
ātmaikyadhyānayuktasya tasya pratapato muneḥ | prādurbabhūva tripurā padmahastā sasodarā ||
padmāsane ca tiṣṭhantī viṣṇunā jiṣṇunā saha |'
iti | atra kādividyāyā vāgbhavakūṭoddhāraḥ | padmāsanaḥ kakāraḥ |
bhaga ekāraḥ | tadvatītyatra kāmakalāyāḥ praśleṣaḥ |
padmanābhasyopendrasya sahodara indro lakāraḥ | haśca udañca hode
hakārabindū tābhyāṃ sahitā sahodā | sahodā ca sā rīcetyanena
hṛllekheti rahasyam || 116 ||
unmeṣanimiṣotpannavipannabhuvanāvalī |
unmeṣanimiṣau netravikāsasaṅkocau tābhyāmeva krameṇotpannā
vipannāśca sṛṣṭā naṣṭāśca bhuvanānāṃ brahmāṇḍānāmāvalyaḥ
paṅktayo yasyāstathā | devyā animiṣatve'pi prāṇikarmavaśena
tayorutpattisambhavāt | icchāmātre tātparyāt | taduktamājñāvatāre-
'icchayaiva jagatsarvaṃ nigiratyudgiratyapī'ti |
'icchāmātraṃ prabhoḥ sṛṣṭi'riti ca | kālidāsenāpyuktam-
'dṛṣṭadṛśyadṛśilakṣaṇaṃ jagatprāksmṛtestvayi tadamba saṃhṛtam |
unmiṣatyapi punastvadudgame tvallaye nimiṣati tvadicchayā ||'
iti | gorakṣeṇāpyuktaṃ mahārthamañjaryām-
'visu-ummesadasā-e desi-aṇāhassa jaṃtayo'vasaro |
kālāvatthappaḍhiyo vissaṇimesevi tettiyo ho-ī ||'
iti | [chāyā-
viśvonmeṣadaśāyāṃ deśikanāthasya yāvānavasaraḥ |
kālāvasthāprathito viśvanimiṣe'pi tāvāneva bhavatī ||' iti |]
sahasraśīrṣavadanā sahasrākṣī sahasrapāt || 117 ||
'sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapādi'ti śrutau
sahasraśabdo'nantaparaḥ | śīrṣaśabdo mukhāderupalakṣaṇam | liṅgaṃ
tvavivakṣitam |
'sarvataḥ pāṇipādaṃ tatsarvato'kṣiśiromukham |
sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ||'
iti gītāsūpabṛṃhaṇadarśanādityāśayenāha- sahasraśīrṣavadaneti |
'bahuvrīhau sakthyakṣṇo'riti ṣacpratyayāntānṅīsi sahasrākṣī | sahasrāṇi
pādā yasyāḥ sahasrapāt | sahasrapade nama iti prayogaḥ |
'saṃkhyāsupūrvasye'ti samāsānto lopaḥ | devībhāgavate tṛtīyaskandhe-
'sahasranayanārāmā sahasrakarasaṃyutā |
sahasraśīrṣacaraṇā bhāti dūrādasaṃśayam ||'
iti | atra bhuvanasyāvalītyanena bhuvaneśvarībījadvayam |
sahasrākṣītyanena lakāraḥ | sahasraśabdo hakārasakārasāhityaparaḥ | tena
dvitīyatṛtīyakūṭayoruddhāraḥ || 117 ||
ābrahmakīṭajananī varṇāśramavidhāyinī |
brahmā sarvajīvasamaṣṭiḥ sthūlatamo hiraṇyagarbhākhyo jīvaḥ kīṭaḥ
atīndriyatara ūrṇābhakṣakovaidyakatantrekakerukamakeruketi dvaividhyena
pratipāditaḥ stambākhyo jīvaviśeṣaḥ |
ādyantagrahaṇena pratyāhāranyāyena tanmadhyapatitāḥ sarve'pi
tanmadhyamaparimāṇakaśarīradhāriṇo jīvā gṛhyante | āṅabhividhau |
brahmādistambāntajīvajātajanayitrītyarthaḥ | evaṃ nirmitānāṃ
jīvānāṃ sanmārgapradarśanāya svājñārūpavedātmikā jātā |
tatra karmakāṇḍa-brahmakāṇḍabhedena dvividhe vede karmaṇi
triyagadhikaraṇanyāyena devānāṃ tiraścāṃ
cādhikārābhāvānmanuṣyāneva varṇāśramabhedena caturdhā vibhajya
karmakāṇḍena māteva tattaddharmānapi vyavasthāpayāmāsetyāha-
varṇāśrameti | tathā ca kūrmapurāṇe himavatkṛtadevīstavānantaram-
'atha sā tasya vacanaṃ niśamya jagato'raṇiḥ |
sasmitaṃ prāha pitaraṃ smṛtvā paśupatiṃ patim ||
śṛṇuṣva caitatparamaṃ guhyamīśvaragocaram |
upadeśaṃ giriśreṣṭha ! sevitaṃ brahmavādibhiḥ ||'
ityādinā sādhanānyuktvā-
'dhyānena karmayogena bhaktyā jñānena caiva hi |
prāpyāhaṃ te giriśreṣṭha ! nānyathā karmakoṭibhiḥ ||'
ityupasaṃhṛtya karmayoganirūpaṇārthaṃ punarapyuktam-
'śrutismṛtyuditaṃ samyakkarma varṇāśramātmakam |
adhyātmajñānasahitaṃ muktaye satataṃ kuru ||
dharmātsañjāyate bhaktirbhaktyā sañjāyate param |
śrutismṛtibhyāmudito dharmo yajñādiko mataḥ || nānyato jñāyate dharmo vedāddharmo hi nirbabhau |
tasmānmumukṣurdharmārthaṃ madrūpaṃ vedamāśrayet ||
madājñayaiva guptyarthaṃ vedānāṃ bhagavānajaḥ |
brāhmaṇādīnsasarjātha sve sve karmaṇyayojayat ||' ityādi |
nijājñārūpanigamā puṇyāpuṇyaphalapradā || 118 ||
nijāṃ svīyāmājñāṃ vedavidbhiḥ śabdabhāvanātvena vyavahṛtāṃ
rūpayanti sādhyasādhanetikartavyatārūpāṃśatrayaviśiṣṭā-
marthabhāvanārthavādādibhiḥ kurvanti tādṛśā nigamāḥ
karmakāṇḍātmakā vedā yasyāstathā |
ata eva 'tadbhūtānāṃ kriyārthena samāmnāya' iti jaiminiḥ | kaume'pi-
'mamaivājñā parā śaktirvedasaṃjñā purātanī |
ṛgyajuḥsāmarūpeṇa sargādau sampravartate ||'
iti | athavā santi vedānuyāyīni śaivatantrāṇi kāmikādīnyaṣṭāviṃśatiḥ
vedaviruddhāni kāpālabhairavādīni ca | teṣu vaidikāni
nigamapadavācyāni parameśvarasya mukhādudbhūtatvādājñārūpāṇi
na punarnābhyadhobhāgādutpannāni vedaviruddhānītyarthaḥ | taduktaṃ
devībhāgavata-skāndayoḥ-
'sadyojātamukhājjātāḥ pañcādyāḥ kāmikādayaḥ |
vāmadevamukhājjātā dīptādyāḥ pañca saṃhitāḥ ||
aghoravaktrādudbhūtāḥ pañcāptivijayādayaḥ |
puṃvaktrādapi sambhūtāḥ pañcavairocanādayaḥ ||
īśānavadanājjātāḥ prodgītādyaṣṭasaṃhitāḥ |
ūrdhvasrotobhavā ete nābhyadhaḥsrotasaḥ pare ||' ityādi |
evaṃ vyavasthāpite varṇāśramadharmātmake vede
vihitācaraṇaniṣiddhācaraṇābhyāṃ sadasatphalamapi
vyavasthādārḍhyārthaṃ mātaiva dadātītyāha-
puṇyāpuṇyeti | puṇyapāpayoḥ phale svarganarakau pradadātīti tathā |
taduktaṃ kaurme-
'ye na kurvanti taddharmaṃ tadarthaṃ brahmaṇā kṛtāḥ |
nirayāṃsteṣu śamanaḥ pātayettānmadājñayā ||
dharmaṃ kurvanti vedoktaṃ ye madbhaktiparāyaṇāḥ |
svargādiṣu śacīśādyāstānnayanti madājñayā ||'
iti | anyatrāpi- 'īśvaraprerito gacchetsvargaṃ vā śvabhrameva ve'ti | 'kratau
supte jāgrattvamasi phalayoge kratumatā'mityādi | śivarahasye śrutirapi- 'eṣa
eva sādhu karma kārayati yamunninīṣatyeṣa eva hyasādhu karma kārayati
yamadhoninīṣatī'ti | 'phalamata upapatte'riti
brahmamīmāṃsādhikaraṇe'pyayamevārthaḥ sādhitaḥ |
'vaiṣamyanairghṛṇye api karmasāpekṣatvānna bhavata' iti ca tatraivoktam |
saurasaṃhitāyāmapi-
'nanu dharmo hyadharmaśca svasvakartā hyadhiṣṭhitaḥ |
antareṇa mahādevaṃ phalaṃ kartuḥ prayacchati ||
iti cettanna sādhūktam ----------------------------------- |'
ityādināntaryāmibrāhmaṇopabṛṃhaṇapūrvakaṃ samarthyopasaṃhṛtam |
'śrutyanugrāhakeṇāpi grāhyastarkeṇa śaṅkaraḥ |
ataḥ sarvātmanā sākṣāddharmādharmaphalapradaḥ ||'
iti || 118 ||
śrutisīmantasindūrīkṛtapādābjadhūlikā |
evaṃ karmakāṇḍasya kriyārthatvamuktvā brahmakāṇḍasya
siddhavastupratipādanaparatvamapi māturājñaivetyāha | śrutīnāṃ
sīmantā ūrdhvabhāgasāmyādupaniṣadāṃ bhāgāsteṣu
sindūravattadantargatarahasyārthavatsampadyamānā kṛtā
pādābjadhūliścaraṇakamalarajo yayā sā tathoktā | atra
viṣayasyopaniṣadādernigaraṇādrūpakātiśayoktiḥ | śrutiśabdasya
strīliṅgatvādivaśādaprastutanāyikāmaṇḍanapratīteśca samāsoktiḥ |
tābhyāmalaṅkārābhyāṃ vastuno dhvaniḥ | vedā api bhagavatyāḥ
svarūpaṃ śṛṅgagrāhikayā vidhimukhena pratipādayitumasamarthā eva |
itaraniṣedhamātraṃ kurvantastu dūrādeva lajjitā iva bhītā iva vā
yathākathañcitpratipādayantīva | tadidaṃ pratipādanamitthamiti
jñānājananādatyalpatamamiti dhūlipadena dhvanyate |
etadapi ca na vedānāṃ sāmarthyādapi māturājñayaiveti
cvipratyayena dhvanyata iti | tadidamuktamasmābhiḥ śivastave-
'sarvajñāḥ śrutayo'pi yāḥ paraśiva tvatprāṇarūpāḥ priyāḥ
śṛṅgagrāhikayā trapābhṛta iva tvāṃ na prajalpanti tāḥ |
anyāneva tu neti neti bahuśo vācā niṣedhanti cet
ko'nyastvāmidamitthamityanuvadettatrāpi mādṛgjanaḥ ||'
iti | vidhimukhena pratipādayantastvāgamāḥ sthūlārundhatīnyāyena
taṭasthalakṣaṇarītyaiva nirdiśantītyāha |
sakalāgamasandohaśuktisampuṭamauktikā || 119 ||
sakalāśca te āgamā vedāśca teṣāṃ sandohāḥ samūhā eva
śuktayastābhiḥ sampuṭaṃ puṭitaṃ garbhīkṛtaṃ pratipāditaṃ mauktikaṃ
nāsābharaṇaṃ yasyāḥ sā tathoktā | mauktikapadaṃ
samīpavartisṛṣṭyādidharmopalakṣakaṃ
sthūlatārakāsāmyāttanyāyasmārakañca |
ambāmukhasamīpavartyasādhāraṇaṃ mauktikādyeva vedaiḥ pratipādyate
na tu tasyāḥ svarūpam | 'yato vāco nivartanta ityādiśruteriti bhāvaḥ |
yadvā muktāśabdātsvārthe kapratyayottaraṃ taddhitena mauktikamiti
napuṃsakarūpasiddhāvapi prathamamevāṇantānṅīpi kṛte
paścātkapratyaye 'ṅyāpoḥ saṃjñācchandasorbahula'miti hrasve ghaṭī
ghaṭiketivanmauktiketi strīliṅgamapi rūpaṃ bhavati |
mauktikavadācaratītyarthe kvibantāt 'apratyayā'dityanenākārapratyaye
satyadantāṭṭāvvā | evameva
mithyājagadadhiṣṭhānetyādivakṣyamāṇanāmasu draṣṭavyam |
tenāgamasandoha eva śuktimayaḥ sampuṭaḥ samudgakastatra mauktikeva
mauktiketi tatpuruṣa eveti na paravalliṅgatāvirodhabhayena
bahuvrīhirāśrayaṇīya iti rūpakotprekṣe | śrutisīmantetyādinā
traivarṇikopāsyatvaṃ sakalāgametyādinā caturthavarṇopāsyatvaṃ
dhvanitamiti vā | tathā ca rudrayāmale-
'yadvedairgamyate sthānaṃ tattantrairapi gamyate |
brahmakṣatriyaviṭśūdrāstena sarve'dhikāriṇaḥ ||'
iti || 119 ||
puruṣārthapradā pūrṇā bhoginī bhuvaneśvarī |
dharmādīṃścaturaḥ puruṣārthān pradadātīti tathā,
'ye'rcayanti parāśaktiṃ vidhinā'vidhināpi vā |
na te saṃsāriṇo nūnaṃ muktā eva na saṃśayaḥ ||
tasmādaśeṣavarṇānāṃ tripurādhanaṃ vinā |
na sto bhogāpavargau tu yaugapadyena kutracit ||'
iti brahmāṇḍapurāṇāt | 'puruṣo vai rudra' iti śrutyā rudraḥ arthapradaḥ
puruṣārthadātṛtvavānyayā seti vā | niṣkalasya brahmaṇa upāsyatvaṃ
phalapradatvaṃ ca śaktyāyattamiti bhāvaḥ |
deśakālavastukṛtaparicchedarāhityātpūrṇā |
'pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate |
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ||'
iti śruteḥ | pañcamīdaśamīpañcadaśītithisvarūpā vā |
śuklapakṣacaturdaśīrātrisvarūpā vā | nadīviśeṣarūpā vā | bhogaḥ
sukhasākṣātkārastadvatī bhoginī | nāgakanyātmikā vā | bhuvanānāṃ
caturdaśasaṃkhyākalokānāmīśvarī svāminī | bhuvanaśabdo jalaparo vā
|
hṛllekhābhimānidevatārūpā vā | hṛllekhātmakamantrasvarūpā vā |
tripurāsiddhānte tu-
'bhuvanānandanāthasya prasannatvānmaheśvarī |
bhuvaneṣvativikhyātā śāmbhavī bhuvaneśvarī ||'
ityuktam | bhuvanānandanātho nāma mānavaughāntargato guruviśeṣaḥ |
dakṣiṇāmūrti- saṃhitāyāṃ tu ghaṭārgalayantrapaṭale 'ekākṣare'pi
deveśi santyatra bhuvanāni tvi'tyupakramya hṛllekhāghaṭakākṣareṣu
hakārādiṣu 'vyomabīje maheśāni kailāsādipratiṣṭhita'mityādinā
pratyekaṃ bhuvanādisadbhāvaṃ pratipādya 'ata eva maheśānī
bhuvanādhīśvarī smṛte'tyupasaṃhṛtya 'hakārādvyomaturyeṇa
svareṇānilasambhava' ityādinā bhuvanajanakatvamapyuktvā 'ata eva
maheśānī bhuvaneśīti kathyata' ityupasaṃhāreṇa dvedhā niruktam |
ambikā'nādinidhanā haribrahmendrasevitā || 120 ||
ambaivāmbikā |
jaganmātābhāratīpṛthvīrudrāṇyātmakecchājñānakriyāśaktīnāṃ
samaṣṭirambiketyucyate tadrūpā vā | rātrirūpā nidrārūpā vā | 'ambikā
kaitave siddhe nidrāyāṃ niśi kīrtyata' iti viśvaḥ | uktañca navarātradīpe
skānde- 'rātrirūpā mahādevī divārūpo maheśvara' iti | harivaṃśe'pi-
'yā hyeṣā gahvarī māyā nidreti jagati sthitā |
tasyāstanustamodvāri niśādivasanāśinī ||
jīvitārdhaharī ghorā sarvaprāṇibhṛtāṃ bhuvi |
naitayā kaścidāviṣṭo jṛmbhamāṇo muhurmuhuḥ ||
saktaḥ prasahituṃ vegaṃ majjanniva mahārṇave |
devīṣvapi dadhāraināṃ nānyo nārāyaṇādṛtaḥ ||'
iti | mārkaṇḍeyapurāṇe'pi-
'viśveśvarīṃ jagaddhātrīṃ sthitisaṃhārakāriṇīm |
staumi nidrāṃ bhagavatīṃ viṣṇoratulatejasaḥ ||'
ityādi | ādirjananaṃ nidhanaṃ maraṇañca na vidyate yasyāḥ sā'nādinidhanā | athavā'nādiśabdādādiśabdādvā
vararuciparibhāṣānusāreṇāśītisaṃkhyocyate | ādisaṃkhyākāni ca tāni
nidhanāni ca | āyurghṛtamitivatsādhanalakṣaṇayā
maraṇasādhanānyamṛtatvavighātakānīti yāvat | na vidyante ādinidhanāni
yasyā upāsanayā sā'nādinidhanā |
nidhanasādhanāni tāvatpāśavadhabhedena dvividhāni | tatra vadhā
aṣṭāviṃśatividhāḥ | 'ahaṃkṛtā ahaṃmānā aṣṭāviṃśadvadhātmikā'
iti viṣṇupurāṇāt | pāśāstu dvipañcāśadvidhāḥ | 'dvāpañcāśadamī
pāśā avidyāparvasambhavā' iti liṅgapurāṇāt | evamaśītiḥ | teṣu
vadhanirūpaṇaṃ sāṃkhyatantre | tatra samāsasūtrāṇi- 'aṣṭāviṃśatidhā
śaktiḥ | navadhā tuṣṭiḥ | aṣṭadhā siddhi'riti | eteṣāmarthastu
kārikābhiruktaḥ-
'ekādaśendriyavadhāḥ sahabuddhivadhairaśaktiruddiṣṭā |
saptadaśadhā tu buddherviparyayāttuṣṭisiddhīnām ||
ādhyātmikāścatasraḥ prakṛtyupādānakālabhāgyākhyāḥ |
bāhyā viṣayoparamātpañcānyāstuṣṭayo'bhihitāḥ ||
ūhaḥ śabdo'dhyayanaṃ duḥkhavighātāstrayaḥ suhṛtprāptiḥ |
dānaṃ ca siddhayo'ṣṭau siddheḥ pūrvāṅkuśastrividhaḥ ||'
iti | ayamarthaḥ | mukteḥ pūrvāṅkuśaḥ pratighātakastrividhaḥ
aśaktistuṣṭiḥ siddhiśceti | tatrāśaktirnāmendriyāṇāṃ
svārthagrahaṇāsāmarthyamāndhyabādhiryādivaikalyakṛtam | sā
cendriyāṇāmekādaśatvādekādaśadhā | tuṣṭistāvadvividhā-
ādhyātmikabāhyabhedāt | tatrādyā prakṛtyādibhedāccaturdhā |
aṣṭavidhāyāṃ prakṛtyāṃ cittalayānmukto'smīti tuṣṭiḥ prakṛtyākhyā |
saṃnyāsaveṣamātropādānātkṛtārtho'smīti tuṣṭirupādānākhyā |
kālata eva setsyati kiṃ dhyānakleśeneti tuṣṭiḥ kālākhyā | daivodayādeva
setsyatīti tuṣṭirbhāgyākhyā | etāścātmānamadhikṛtya
bhavantītyādhyātmikāḥ | bāhyāstu śabdādiviṣayapañcakabhedena
pañcavidhāḥ arthānāmarjanarakṣaṇavyayanāśādidoṣāṇāṃ
śabdādiṣu vidyamānānāṃ katipayeṣāṃ doṣāṇāṃ ca darśanena
tattadviṣayeṣvalaṃbuddhirūpāḥ | evaṃ nava tuṣṭayaḥ | etāsāṃ
salilādyuttamāmbhaḥparyantāni nāmāni tārādisamuditāntāni
siddhināmāni cākara eva draṣṭavyāni | siddhiraṣṭavidhā | ūhādibhedāt |
upadeśānapekṣamevārthonnayanamūhasiddhiḥ |
prāsaṅgikācchabdaśravaṇādarthajñānaṃ śabdasiddhiḥ |
gurūpadeśādeva tato vivekārthajñānamadhyayanasiddhiḥ |
ādhyātmikādhidaivikādhibhautikarūpaduḥkhatrayavighātātmikāstisraḥ
siddhayaḥ | suhṛtprāptito'rthasiddhirekā
vidvattapasviśuśrūṣālabhyārthasiddhireketyaṣṭau siddhayo nava
tuṣṭayaśca | etāsāṃ saptadaśānāṃ viparyayo'pi saptadaśavidhaḥ |
astetyādipramuditāntāni tannāmānyākare draṣṭavyāni |
ete'pyaśaktibuddhipadavācyāśceti saptadaśa |
ekādaśabhirindriyaśaktibhiḥ sahāṣṭāviṃśatirvadhā iti | eteṣāṃ ca
vyavasthoktā vāyupurāṇe-
'aṣṭamo'nugrahaḥ sargaḥ sa caturdhā vyavasthitaḥ |
viparyayeṇa cāśaktyā siddhyā tuṣṭyā tathaiva ca ||
sthāvareṣu viparyāsāttiryagyonisvaśaktitaḥ |
siddhyātmanā manuṣyeṣu tuṣṭyā deveṣu kṛtsnaśaḥ ||
iti dik | haribrahmendrairviṣṇuvidhiśakraiḥ sevitopāsitā |
śrīnagare'ṣṭādaśasaptadaśaprākārayormadhye viṣṇoḥ
saptadaśaṣoḍaśayormadhye brahmaṇaḥ pañcadaśacaturdaśayormadhye
cendrādilokapālānāṃ devīsevārthaṃ nivāsasmaraṇāt | devibhāgavate'pi-
'brahmā viṣṇustathāśambhurvāsavo varuṇo yamaḥ |
vāyuragniḥ kuberaśca tvaṣṭā pūṣāśvinau bhagaḥ ||
ādityā vasavo rudrā viśvedevā marudgaṇāḥ |
sarve dhyāyanti tāṃ devīṃ sṛṣṭisthityantakāriṇīm ||'
iti | etena viṣṇubrahmādimātraviṣayakāgamadraṭṭṛṇāṃ
viṣṇvādiviṣayakatattvajñānābhāvāttadupāsanāyāṃ pravṛttāvapi
devyāgamadarśināṃ viśeṣadarśanānna tadupāsanāyāṃ pravṛttiḥ | na
hi bhikṣuko bhikṣukānyācitumarhati satyasminnabhikṣuka iti
nyāyavirodhāditi dhvanyate | tadidamuktamasmābhiḥ śivastave-
'tvaddattaiśvaryabhājaḥ paramaśiva kathaṅkāramanyānamartyān
yāce dehīti śakradruhiṇaharimukhānbhikṣukānbhikṣuko'ham |
ajño'pi dvādaśāhakratuvikṛtiśatokthyāṅgabhūtopi cokthyo
jyotiṣṭomokthyadharmānabhilaṣati na tu dvādaśāhokthyadharmān ||'
iti || 120 ||
nārāyaṇī nādarūpā nāmarūpavivarjitā |
narasyāpatyamityarthe naḍāditvātphaki nārāyaṇaḥ śivo viṣṇurvā
tasyeyaṃ nārāyaṇī | nārāyaṇapadaniruktistāvanmanusmṛtau-
'āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ |
ayanaṃ tasya tā yasmāttena nārāyaṇaḥ smṛta ||'
iti | brahmavaivarte'pi- 'narāṇāmayanaṃ yasmāttasmānnārāyaṇaḥ smṛta'
iti | atra nāraśabdo jīvaparaḥ | 'nṝ naye' iti dhātumabhipretya 'nayatīti naraḥ
proktaḥ paramātmā sanātana' iti devībhāgavatāt | narasyeme nārā iti
vyutpattisambhavāt | mahābhārate tu-
'narājjātāni tattvāni nārāṇīti vidurburdhāḥ |
tānyeva cāyanaṃ tasya tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ ||'
ityuktasya nārāyaṇasya paramaśivasya strī nārāyaṇī | turīyaṃ prakṛtya
'saḥ śrīpatiḥ so'pi ca pārvatīpati'riti kāśīkhaṇḍāt |
lakṣmyabhedābhiprāyeṇa veyamuktiḥ | vastutastu
'puṃyogādākhyāyā'miti sūtre puṃyogapadena na vadhūvarabhāva eva
vivakṣitaḥ | pitṛputrībhāvarūpasambandhasyāpi tatrodāharaṇadarśanāt |
teneha bhrātṛbhaginībhāvarūpe puṃyoge ṅīp | nārāyaṇabhaginītyarthaḥ
| ata eva 'nārāyaṇīsahacarāya namaḥ śivāye'tyatraivameva vyācakṣate |
nārāyaṇasya gauryā sahābhedādapi nārāyaṇī | taduktaṃ kūrmapurāṇe
guṇiśivena-
'ahaṃ nārāyaṇo gaurī jaganmātā sanātanī |
vibhajya saṃsthito devaḥ svātmānaṃ parameśvaraḥ ||
na me viduḥ paraṃ tattvaṃ devādyā na maharṣayaḥ |
eko'haṃ veda viśvātmā bhavānī viṣṇureva ca ||'
iti | devīpurāṇe tu-
'jalāyanānale (?) kuryātsamudraśayanāthavā |
nārāyaṇī samākhyātā naranārīḥ prakurvati ||'
iti | iyaṃ ca supārśvakṣetre prasiddhā | uktañca pādme
devīkṣetrādhyāye- 'nārāyaṇī supārśve tu trikūṭe bhadrasundarī'ti |
hrīṃkārādiṣu
bindoruparyardhacandrarodhanīnādanādāntaśaktivyāpakā
samanonmanyākhyāḥ sūkṣmasūkṣmatarasūkṣmatamarūpā aṣṭau
varṇā vartante teṣu tṛtīyo varṇo nāda ityucyate | tatsvarūpaṃ ca
mahāsvacchandatantre-
'rodhinyākhyaṃ yaduktaṃ te nādastasyordhvasaṃsthitaḥ |
padmakiññalsaṅkāśaḥ sūryakoṭisamaprabhaḥ ||
puraiḥ parivṛto'saṃkhyaiḥ -------------------------------- |'
ityārabhya
'tasyotsaṅgagatāmūrdhvagāminīṃ paramāṃ śivām |
dhyāyet ------------------------------------------------------------- ||'
ityantaṃ tādṛśe nāde rūpaṃ yasyāḥ sā | nāda eva rūpaṃ yasyā iti vā
| santi hi parasparavivekena cidacidgranthirūpeṇa bhāsamānāni jagataḥ
pañca rūpāṇi |
'asti bhāti priyaṃ nāma rūpaṃ cetyaṃśapañcakam |
ādyatrayaṃ brahmarūpaṃ jagadrūpaṃ tato dvayam ||'
ityabhiyuktairvivecitāni | tatra
jagadrūpayornāmarūpayormithyātvāttābhyaṃ vivarjitā | asatyasatyayoḥ
sambandhasyāpi mithyātvena vāstavikastābhyāṃ sambandhaḥ satyena sa
bhavatīti bhāvaḥ | āmananti ca chandogāḥ | 'ākāśo ha vai nāma
nāmarūpayornirvahitā te yadantarā tadbrahmeti | cicchaktirūpa ākāśa eva
nāmarūpayornirvāhakastadubhayaṃ vinā
yadadhiṣṭhānamātramavaśiṣyate tadeva brahmeti tadarthaḥ ||
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
marīcyākhyā kalā turyā jātā nāmnāṃ śatatrayāt || 300 ||
iti śrīpadavākyetyādibhāskararāyonnīte lalitāsahasranāmabhāṣye
tṛtīyaśatakaṃ nāma carturthī marīciḥ kalā || 4 ||
caturthaśatakaṃ nāma pañcamī jvālinī kalā
hrīṃkārī hrīmatī
hrīṃ lajjāṃ karotīti hrīṃkārī | karmaṇyaṇantāṅīp | dvitīyāyā aluk
yadvā hrīmiti svarāderākṛtigaṇatvādavyayam | ata eva
triśatyāmekonaśatatamasya nāmnaścaturthyanto 'hrīṃ nama' ityeva
prayogaḥ | tasyārthastu svatantratantre vyākulākṣaraślokenoktaḥ-
'tvaṃkāmāmnānapraśavyo nānamasagnimātvagrā |
roma-iyokārvirśatānantaphādulanānnibim ||' iti |
'devatārathago iti yo vetti na kramam |
sa vyākulākṣare mūko devatārathago'pi san ||'
iti tu vacanakramaḥ | sṛṣṭisthitisaṃhārāstadarthatvena paryavasyanti
tānkarotīti hrīṃkārī | athavā varṇātkārapratyayo'yam |
gaurāderākṛtigaṇatvānṅīp | bhuvaneśvarībījasvarūpetyarthaḥ | hrīrasyā
astīti hrīmatī | tathā ca śrūyate- 'lajjāmatī tuṣṭiriṣṭā ca puṣṭe'ti ||
-hṛdyā heyopādevavarjitā || 121 ||
hṛdi bhavā hṛdyā munihṛnnivāsinī, ramaṇīyā vā |
hātumupādātuñca yogye heyopādeye tābhyāṃ varjitā |
pravṛttinivṛttibodhakaśāstrāṇāmavidyāvadviṣayatvāt || 121 ||
rājarājārcitā rājñī ramyā rājīvalocanā |
rājarājo manuḥ kuberaśca tābhyāmarcitopāsitā,
kuberādividyārūpā vā | ata-eva caturdaśa-
pañcadaśaprākārayormadhyabhūmiṃ varṇayatoktaṃ durvāsāmuninā-
'tallokapūrvabhāge dhanadaṃ dhyāyāmi śevadhikuleśam |
api maṇibhadramukhyānambācaraṇāvalambino yakṣān ||'
iti | talloketi tatpadasya vāyurarthaḥ | rājarājeśvarasya
paṭṭamahiṣītvādrājñī | ramyā saundaryavatī | rājīvaśabdena padmaṃ
hariṇo matsyo vā gṛhyate | tadvallocane yasyāḥ sā rājīvalocanā |
'rājīvākhyā mṛge matsye padme rājopajīvanī'ti viśvaḥ | rājopajīvinolocayati paśyatīti vā |
rañjanī ramaṇī rasyā raṇatkiṅkiṇimekhalā || 122 ||
bhaktān rañjayatīti rañjanī | śuddhasphaṭikasaṃkāśaṃ
paramaśivamaruṇādevījapākusumavatsānnidhyamātreṇa rañjayatīti vā |
bhaktān ramayati taiḥ saha krīḍatīti ramaṇī | 'jakṣan krīḍan ramamāṇa' iti
śruteḥ | rasayitumāsvādituṃ yogyā rasyā | 'raso vai sa' iti śruteḥ |
raṇantyaḥ kiṅkiṇayaḥ kṣudraghaṇṭikā yasyāṃ tādṛśī mekhalā
raśanā yasyāḥ sā || 122 ||
ramā rākenduvadanā ratirūpā ratipriyā |
sūtasaṃhitāyām- 'lakṣmīvāgādirūpeṇa nartakīva vibhāti
ye'tyuktarītyā lakṣmīsvarūpatvādramā | 'kalāhīne sānumatiḥ pūrṇe
rākā niśākare'
ityāgneyapurāṇasthakośabalādrākenduvatpūrṇacandravadvanaṃ yasyāḥ
| ratireva rūpaṃ yasyāḥ kāmapatnītvāt | ramā īkāraḥ | rākenduvadanā
anusvārasahitā cedratirūpā kāmakalā bhavatītyuddhāraḥ | ratiḥ
kāmapatnī rataṃ vā priyaṃ yasyāḥ |
rakṣākarī rākṣasaghnī rāmā ramaṇalampaṭā || 123 ||
rakṣā rakṣaṇaṃ bhasma vā tatkartṛtvādrakṣākarī sthitisaṃhārakartrī |
rakṣāṃsyeva rākṣasāstānhantīti rākṣasaghnī | rāmā
strīmātrasvarūpā | ramante'syāṃ yogina iti vā 'jvalitikasantebhyo ṇa' iti
ṇaḥ | 'strīliṅgamakhilaṃ gaurī'ti laiṅgāt | tatraiva sthalāntare-
'śaṅkaraḥ puruṣāḥ sarve striyaḥ sarvā maheśvarī |
puṃlliṅgaśabdavācyā ye te ca rudrāḥ prakīrtitāḥ ||
strīliṅgaśabdavācyā yāḥ sarvā gauryā vibhūtayaḥ |
evaṃ strīpuruṣāḥ proktāstayoreva vibhūtayaḥ ||'
iti | viṣṇupurāṇe'pi-
'devatiryaṅmanuṣyādau puṃnāmni bhagavānhariḥ |
strīnāmni lakṣmīrmaitreya nānayorvidyate param ||'
iti | brahmavaivarte'pi-
'yatkiñcittriṣu lokeṣu strī rūpaṃ devi dṛśyate |
tatsarvaṃ tvatsvarūpaṃ syāditi śāstreṣu niścayaḥ ||'
iti | ata-eva bṛhatparāśarasmṛtau-
'striyastuṣṭāḥ striyo ruṣṭāstuṣṭā ruṣṭāśca devatāḥ |
vardhayanti kulaṃ tuṣṭā nāśayantyapamānitā ||'
iti | nikhilastrīrūpatvādeva svasvaramaṇeṣu patiṣu ramaṇe sambhoge vā
krīḍāyāṃ vā lampaṭā lālasā satṛṣṇā || 123 ||
kāmyā kāmakalārūpā kadambakusumapriyā |
jñānena prāptavyatvena mumukṣubhiḥ kāmyāmānatvātkāmyā |
kṛṣṇapakṣadvādaśīrātrirūpā vā | bindutrayaṃ hārdhakalā cetyatra
prathamo binduḥ kāmākhyaścaramā kalā ceti pratyāhāranyāyena
kāmakaletyucyate | tasyāḥ svarūpaṃ
'sphuṭaśivaśaktisamāgamabījāṅkurarūpiṇī parāśakti'rityārabhya
'kāmaḥ kamanīyatayā kalā ca dahanenduvigrahau bindū' ityantena nirṇītaṃ
kāmakalāvilāse tadrūpetyarthaḥ | kāmo yoniḥ kamaleti vā | taduktaṃ
tripurāsiddhānte-
'tasya kāmeśvarākhyasya kāmeśvaryāśca pārvati |
kalākhyā savilāsā ca khyātā kāmakaleti sā ||'
iti | kāmā cāsau kalārūpā ceti vā | kāmapadamātravācyatāyāḥ
kālīpurāṇe pratipādanāt-
'kāmārthamāgatā yasmānmayā sārdhaṃ mahāgirau |
kāmākhyā procyate devī nīlakūṭarahogatā ||
kāmadā kāminī kāmyā kāntā kāmāṅgadāyinī |
kāmāṅganāśinī yasmātkāmākhyā tena kathyate ||'
iti | kadambakusumāni nīpapuṣpāṇi priyāṇi yasyāḥ sā |
kalyāṇī jagatīkandā karuṇārasasāgarā || 124 ||
maṅgalasvarūpatvātkalyāṇī | pādme devīpurāṇe ca 'kalyāṇī
malayācala' iti parigaṇitamūrtiviśeṣarūpā | śubhātmakā vāṇī kalyā
tāmevāṇati śabdāyate'sau kalyāṇī | jagatyāḥ kandaḥ pūraṇaṃ
mūlaṃ vā yasyāḥ sā | 'kandaḥ syātpūraṇe sasyamūle jaladhare'pi ce'ti
yādavaḥ | karuṇaiva raso yeṣu tādṛśāḥ sāgarāḥ yasyāṃ sā |
sāgarebhyo'pyadhikatamakaruṇāśīleti yāvat | tatpuruṣapakṣe
kandasāgarapadayoḥ paravalliṅgatayā puṃstvāpattiḥ || 124 ||
kalāvatī kalālāpā kāntā kādambarīpriyā |
catuḥṣaṣṭisaṃkhyāḥ kalā asyāṃ santīti kalāvatī | kala evālāpo
bhāṣaṇaṃ yasyāḥ sā | kalo mañjula ālāpo yasyā iti vā | 'dhvanau tu
madhurāsphuṭe | kala'-ityamaraḥ | kaṃ brahma tasya lālāvat lakṣaṇayā
atisulabhaḥ āpaḥ prāptiryasyāḥ sakāśāditi vā | kaṃ lālāpaṃ
lālājalaprāyaṃ yayeti vā | apāṃ samūha āpam 'ṛkpūrabdhū'riti
samāsānto vā | kāntā kamanīyatvāt | kaṃ brahmaivāntaḥ siddhānto
yasyā iti vā | kṛṣṇaikādaśīrātrirūpā vā | kādambarī uttamā madirā
saiva priyā yasyāḥ | ata eva śrutiḥ-
'parisrutaṃ jhaṣamādyaṃ palaṃ ca bhaktāni yonīḥ supariṣkṛtāni |
nivedayandevatāyai mahatyai svātmīkṛtya sukṛtī siddhimeti ||' iti |
varadā vāmanayanā vāruṇīmadavihvalā || 125 ||
brahmaviṣṇvādibhya upāsakebhyo varān datta iti varadā | taduktaṃ
mātsya pādmayornāradena-
'yaccāhamuktavānasyā uttānakaratāṃ sadā |
uttāno varadaḥ pāṇireṣa devyāḥ sadaiva tu ||
surāsuramunivrātavaradeyaṃ bhaviṣyati |'
iti | atra dānasya prāyeṇa hastakaraṇakatvādvaradaḥ pāṇirityuktam |
vastuto devakāmanāpūrtimātre tātparyaṃ na tu varadamudrādhāraṇe'pi |
bhagavatpādācāryai-
'tvadanyaḥ pāṇibhyāmabhayavarado daivatagaṇa-
stvamekā naivāsi prakaṭitavarābhītyabhinayā ||'
ityukte
'varārthibhya surādibhyaḥ kāmānpūrayatīśvarī |
dhāturvṛñ varaṇe proktastena sā varadā smṛtā ||'
iti devībhāgavatācca vārāhe'pi vetrāsuravadhaprakaraṇe-
'navamyāṃ ca sadā pūjyā iyaṃ devī samādhinā |
varadā sarvalokānāṃ bhaviṣyati na saṃśayaḥ ||'
iti | vāmāni sundarāṇi nayanāni netrāṇi pramāṇāni vā yasyāḥ |
vāmaṃ mārgaviśeṣaṃ nayatīti vā | athavā karmajanyaphalaṃ
vāmamityucyate | 'eṣa u eva vāmaniḥ' iti śrutau saṃyadvāmādiśrutau ca
vāmapadasya tathā vyākhyānadarśanāttannayati prāpayatīti vāmanayanā
| varuṇasyeyaṃ vāruṇī sāsyāstīti vāruṇīmānsahasraphaṇaḥ śeṣaḥ |
śeṣaṃ prastutya viṣṇupurāṇe- 'upāsyate svayaṃ kāntyā yo vāruṇyā ca
mūrtaye'ti pāṭhātsa yathā bhūdharaṇe vihvalo na bhavati tadvadavihvalā |
yadvā karjūrīsamudbhavo raso varuṇapriyatvādvāruṇī tasyā madena
pānajanyānandena vihvalā bāhyapadārthavismaraṇaśīlā |
svātmānandaikacarvaṇatīti yāvat | vāruṇīmantaḥ avihvalā yayeti vā |
vāruṇyākhyāṃ vāyudevatyāṃ nāḍīṃ jitavanto vāruṇīmanta
ityucyante | uktañca yogaśāstre-
'adhaścordhvaṃ sthitā nāḍī vāruṇī sarvagāminī |
pūṣā digdevatā proktā vāruṇī vāyudevatā ||' iti || 125 ||
viśvādhikā vedavedyā vindhyācala nivāsinī |
viśvasmātkṣityādiśivāntādadhikotkṛṣṭā | 'viśvādhipo rudro
maharṣi'riti śruteḥ | vedai ṛgyajuḥsāmātharvaṇairvedyā jñeyā | 'vedaiśca
sarvairahameva vedya' iti śruteḥ smṛteśca | yadvā cintāmaṇigṛhasya catvāri
dvārāṇi caturvedarūpāṇi | dvārapraveśamantareṇa
devatādarśanābhāvādvedaikavedyatvam | tathā ca śrutiḥ-
'ṛcāṃ prācī mahatī digucyate dakṣiṇāmāhuryajuṣāmapārām |
atharvaṇāmaṅgirasāṃ pratīcīṃ sāmnāmudīcī mahatī digucyate ||'
iti | śuddhavidyādibhiḥ
saubhāgyādibhirlopāmudrādibhisturīyāmbādibhiścargyajuṣātharvasāma
-devatābhirvedyetyapyarthaḥ | vindhyākhye acale parvate nivasatīti tathā |
tathāca pādme devīkṣetragaṇanāyām- 'trikūṭe ca tathā sītā vindhye
vindhyādhivāsinī'ti | pāñcarātra-lakṣmītantre'pi-
'vaivasvate'ntare tau ca punaḥ śumbhaniśumbhakau |
utpatsyete varānmattau devopadravakāriṇau ||
nandagopakule jātā yaśodāgarbhasambhavā |
tāvahaṃ nāśayiṣyāmi nandākhyā vindhyavāsinī ||'
iti | mārkaṇḍeyapurāṇe'pyeṣo'rthaḥ prasiddhaḥ |
vidhātrī vedajananī viṣṇumāyā vilāsinī || 126 ||
vidadhāti dhārayati poṣayati vā jagaditi vidhātrī | 'dhātrī mātā
samākhyātā dhāraṇāccopagīyata' iti devīpurāṇāt | vidhāturbrahmaṇaḥ
patnī vā | viśiṣṭā viśeṣaprītiviṣayā dhātrī āmalakī yasyā iti vā |
vedānāṃ jananī utpādikā | 'asya mahato bhūtasya
niḥśvasitametadyadṛgvedo yajurveda ityādi śruteḥ | 'ṛcaḥ sāmāni jajñira'
ityādiśruteśca | devīpurāṇe tu
'yataḥ śṛṅgāṭakākārakuṇḍalinyāḥ samudgatāḥ |
svarāśca vyaññananānīti devamātā tataḥ smṛtā ||'
ityuktam | viṣṇorvyāpanaśīlasya deśakālādibhiranavacchinnasyāpi māyā
āvaraṇakartrī | paricchediketi yāvat | tatsambandhinī māyeti vā | 'devī
hyeṣā guṇamayī mama māyā duratyaye'ti bhagavadvacanāt |
kālikāpurāṇe'pyuktam-
'avyaktavyaktarūpeṇa rajaḥsattvatamoguṇaiḥ |
vibhajya yārthaṃ kurute viṣṇumāyeti socyate ||'
iti | vilāso vikṣepaśaktirasyā astīti tathā | pīṭhaśaktiviśeṣarūpā vā |
'nityā vilāsinī dogdhrī'tyādinā tāsu parigaṇanāt | bile brahmarandhre āsta
iti vā vilāsinī | taduktaṃ svacchandatantre- 'tatra brahmabilaṃ jñeyaṃ
rudrakoṭyarbudairvṛta'miti prastutya-
'brahmāṇītyaparā śaktirbrahmaṇotsaṅgagāminī |
dvāraṃ sā mokṣamārgasya rodhayitvā vyavasthitā ||' iti | 126 ||
kṣetrasvarūpā kṣetreśī kṣetrakṣetrajñapālinī |
kṣetraṃ kāmarūpādikaṃ
vasudhādiśivāntaṣaṭtriṃśattattvātmakaṃ śarīraṃ vā | tatsvaṃ nijaṃ
rūpaṃ yasyāḥ sā | tathā ca laiṅge-
'vibharti kṣetratāṃ devī tripurāntakavallabhā |
kṣetrajñatvamajo dhatte bhagavānantakāntakaḥ ||'
iti kṣetrasya śarīrasyeśaḥ śivastasyeyaṃ kṣetreśī | kṣetrajño jīvastaṃ
kṣetrañca pālayatīti kṣetrakṣetrajñapālinī | tathā ca viṣṇusmṛtau-
'idaṃ śarīraṃ vasudhe kṣetramityabhidhīyate |
etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ||
kṣtrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata |'
iti gītāsvapyevameva kaunteyabhāratasambodhanābhyāṃ ghaṭitamidameva |
laiṅge'pi-
'caturviṃśatitattvāni kṣetraśabdena sūrayaḥ |
āhuḥ kṣetrajñaśabdena bhoktāraṃ puruṣaṃ tathā ||'
iti | vāyupurāṇe tu 'avyaktaṃ kṣetramuddiṣṭaṃ brahmā kṣetrajña ucyata'
ityuktam | brahmapurāṇe'pi-
'kṣetrākhyāni śarīrāṇi teṣāṃ caiva yathāsukham |
tāni vetti sa yogātmā tataḥ kṣetrajña ucyate ||'
iti | manusmṛtau tu-
'yo'syātmanaḥ kārayitā taṃ kṣetrajñaṃ pracakṣate |
yaḥ karoti tu karmāṇi sa bhūtātmocyate budhaiḥ ||
jīvasaṃjño'ntarātmānyaḥ sahajaḥ sarvadehinām |
yena vedayate sarvaṃ sukhaṃ duḥkhaṃ ca janmasu ||
tāvubhau bhūtasampṛktau mahān kṣetrajña eva ca |
uccāvaceṣu bhūteṣu sthitaṃ taṃ vyāpya tiṣṭhataḥ ||
asaṃkhyā mūrtayastasya niḥpatanti śarīrataḥ |
uccāvacāni bhūtāni santataṃ ceṣṭayanti yāḥ ||' ityuktam |
kṣayavṛddhivinirmuktā kṣetrapālasamarcitā || 127 ||
kṣayavṛddhyoḥ kṣetrasambandhibhāvavikārarūpatvena
tadadhiṣṭhātṛtve'pi tābhyāṃ vinirmuktā | 'nainaṃ chindanti
śastrāṇī'tyādismṛteḥ | karmakṛtābhyāṃ vā tābhyāṃ vinirmuktā | 'eṣa
nityo mahimā brāhmaṇasya na karmaṇā vardhate no kanīyāni'ti
kāṭhakaśruteḥ | 'sa na sādhunā karmaṇā bhūyānno evāsādhunā
kanīyāni'ti vājasaneyaśruteśca | dārukāsuravadhārthaṃ śivena kālī
nirmitā satī dārukaṃ hatavatī | taduttaramapyaśāntena tasyāḥ krodhāgninā jagadākulamālokya śivastatkrodhanirāsāya bālo
bhūtvā'rodīt | sā taṃ bālaṃ stanāvapāyayat | sa payodvārā tasyāḥ
krodhāgnimapi papau soyaṃ kṣetrapālaḥ śivāvatāraviśeṣa iti kathā
laiṅgādiṣu prasiddhā | kṣetraṃ yāgāyatanaṃ pālayatīti vyutpattiḥ | tena
samyagarcitā || 127 ||
vijayā vimalā vandyā vandārujanavatsalā |
viśiṣṭo jayo yasyāḥ sā vijayā saṃvidrūpā vā |
devīpurāṇe'ṣṭaṣaṣṭiśivatīrtheṣu 'vijayaṃ caiva kāśmīraṃ' iti gaṇita iti
śivasvarūpā vā | tatraiva nirvacanādhyāye-
'vijitya padmanāmānaṃ daityarājaṃ mahābalam |
triṣu lokeṣu vikhyātā vijayā cāparājitā ||'
iti | viśvakarmaśāstraprasiddhavijayākhyagṛhaviśeṣarūpā vā |
vijayākhyo muhurta uktaścintāmaṇau-
'āśvinasya site pakṣe daśamyāṃ tārakodaye |
sa kālo vijayo jñeyaḥ sarvakāryārthasiddhidaḥ ||'
iti | ratnakośe tu-
'īṣatsandhyāmatikrāntaḥ kiñcidunnidratārakaḥ |
vijayo nāma kālo'yaṃ sarvakāryārthasādhakaḥ ||
ekādaśo muhūrto yo vijayaḥ parikīrtitaḥ |
tasminyātrā vidhātavyā sarvairvijayakāṅkṣibhiḥ ||'
iti tādṛśakālarūpetyarthaḥ | vigato mala āvidyako yasyāḥ sā vimalā |
pādme- 'vimalā puruṣottame' iti devītīrtheṣu parigaṇitamūrtiviśeṣarūpā
vā | gṛhaviśeṣarūpā vā | taduktaṃ viśvakarmaśāstre gṛhānadhikṛtya-
'dhruvaṃ dhānyaṃ jayaṃ kāntaṃ vipulaṃ vijayaṃ tathā |
sumukhaṃ vimalaṃ nandaṃ nidhanaṃ ca manoramam ||'
iti | vandituṃ yogyā vandyā | yogyatāmevāha-vandārviti | vandante te
vandāravaḥ | 'śṝvandyorāru'rityārupratyayaḥ | tādṛśān
janānvatsavallātyanugṛhṇāti 'vatsāṃsābhyāṃ kāmabala' iti lapratyayo
vā |
vāgvādinī vāmakeśī vahnimaṇḍalavāsinī || 128 ||
vācaṃ vadatīti vāgvādinī kāciddevatā tadrūpā vā | vācaṃ
vādayatīti vā | etannirvacanaṃ ca tripurāsidhānte-
'sarveṣāṃ ca svabhaktānāṃ vādarūpeṇa sarvadā |
sthiratvādvā ca vikhyātā loke vāgvādinīti sā ||'
iti | 'śabdānāṃ jananī tvameva bhuvane vāgvādinītyucyasa' iti
laghustave'pi | vāmāḥ sundarāḥ keśā yasyāḥ sā | vāmā eva
vāmakāsteṣāmīśaḥ śivaḥ | devīpurāṇe'ṣṭaṣaṣṭiśivatīrtheṣu 'jaṭe
vāmeśvaraṃ vidyādi'ti pratipāditastasya strī vā | vāmakeśena proktaṃ
tantraṃ vāmakeśaṃ tatra pratipādyatayā tatsambandhinī vā |
vahnermaṇḍalaṃ mūlādhāre paramākāśe vā vidyamānaṃ tatra vasatīti
tathā | vahniśabdastritvasaṃkhyāvacchinnaparo vā | tena
somasūryāgnimaṇḍalatrayavāsinītyarthaḥ || 128 ||
bhaktimatkalpalatikā paśupāśavimocinī |
bhaktimatāṃ janānāṃ kalpalatikeva abhimatārthadātṛtvāt | athavā
īṣadasamāptau kalpappratyayenā'pūrṇabhaktā bhaktimatkalpāḥ teṣāṃ
latikeva vistārakāriṇī | kastūrikevāmodayitrī vā | 'jyotiṣmatyāṃ ca
kastūryāṃ mādhavīdūrvayorlate'ti rabhasaḥ | ardhabhaktānāṃ
bhaktipūrtidānadvārā santoṣiketi yāvat | taduktaṃ śaktirahasye-
'akrameṇārdhabhaktya vā bhavānyāḥ kṛtamarcanam |
janmāntare kramaprāptyai pūrṇabhaktyai ca kalpane? ||'
iti | abhedajñānarūpavidyāvihīnāḥ paśavaḥ | taduktaṃ bṛhadāraṇyake-
'yo'nyāṃ devatāmupāste'nyo'sāvanyo'hamasmīti na sa veda yathā
paśu'riti | iha yonyāṃ trikoṇacakra ityarthaḥ | 'tasmin hiraṇmaye kośe tryare
tripratiṣṭhita' iti śrutyantarāt | īdṛśānāṃ paśūnāṃ vidyāvihīnānāṃ
pāśe pipāsā'śanāye viśiṣya mocayatīti tathā | pibateraśnāteśca
dhātudvayasya pāśapadena nirdeśaḥ | pāteraśnāteśca kvipi pā aś
halantāṭṭāpi tayoḥ samāhāre pāśamiti rūpam | tāvanmātravattvādeva
hi paśutvaṃ nirvidyānām | tathā ca śrūyate- 'athatareṣāṃ
paśūnāmaśanāpipāse evābhijñānaṃ na vijñātaṃ vadanti na
vijñātaṃ paśyanti na viduḥ śvastanaṃ na lokālokā'viti | athavā paśu
ityavyayaṃ samyagarthe 'lodhaṃ nayanti paśu manyamānā' iti śrutau tathā
vyākhyānadarśanāt | paśu yathā bhavati tathā pāśān varuṇapāśān
vimocayatīti | yadvā samyakpāśānakṣānpātayatīti | śivena saha
dyūtakrīḍāyāṃ samyakpāśān phalake pātayitvā śivaṃ jayatīti yāvat |
athavā paśupasya paraśivasyāśā prepsā yeṣāṃ te paśupāśāstān
viśeṣeṇa mocayati prāptaśivāṃstanotīti | athavā
brahmādisthāvarāntāḥ paśusamānadharmatvātpaśavaḥ teṣāṃ
bandhasādhanatvādavidyaiva pāśaḥ | taduktaṃ
saurasaṃhitāyāmavidyānāmanirvacanaprakaraṇe 'sarvādhāratayādhāraḥ pāśorbandhasya hetuta iti | tadvikārāstattvādayo vā pāśāstān
śivabhaktyā mocayati | taduktaṃ laiṅge-
'brahmādyāḥ sthāvarāntāśca devadevasya śūlinaḥ |
paśavaḥ parikīrtyante samastāḥ paśuvartinaḥ ||
caturviṃśatitattvāni māyākarmaguṇā iti |
viṣayā api kīrtyante pāśajīvanibandhanāt ||
tairbaddhāḥ śivabhaktyaiva mucyante sarvadehinaḥ |
iti | athavā avidyā'smitā rāgo dveṣo'bhiniveśaśceti pañcavidhaḥ
kleśaḥ | ātmānātmavivekābhāvo'vidyā | anātmani
dehādāvātmatvaviparyayo'smitā | tena ca dehopabhogakaraṇe
srakcandanādāvabhilāṣo rāgaḥ | tatprāptiparipanthini krodho dveṣaḥ |
tadidamahitamiti jñātvāpyajñavattadaparityāgo'bhiniveśa iti | tadidaṃ
yogasūtre prathamapādopāntyasūtreṇoddeśamātraṃ kṛtvā dvitīyapāde
pañcabhiḥ sūtraiḥ salakṣaṇamuktam | yattūktaṃ devībhāgavate-
'tamoviveko mohaḥ syādantaḥkaraṇavibhramaḥ |
mahāmohastu vijñeyo grāmyabhogasukhaiṣaṇā ||
maraṇaṃ tvandhatāmiśraṃ tāmisraṃ krodha ucyate |
avidyā pañcaparvaiṣā prādurbhūtā mahātmanaḥ ||'
iti | tatra tamaḥprabhṛtīnyavidyādīnāmeva nāmāntarāṇi | maraṇaśabdo
mithyābhiniveśaparaḥ tadidamuktaṃ laiṅge-
'avidyāmasmitāṃ rāgaṃ dveṣaṃ ca dvipadāṃ vara |
vandatyabhiniveśaṃ ca kleśānpāśatvamāgatān ||
tamo moho mahāmohastāmisramatha paṇḍitāḥ |
andhatāmisramityāhuḥ kleśānvai pañcadhāsthitān ||
avidyā tama ityāhurasmitā moha ityapi |
rāgaṃ caiva mahāmohaṃ dveṣastāmisramityapi ||
andhatāmisrakaṃ mithyābhiniveśaṃ pracakṣate |'
iti | eteṣā pañcānāṃ kleśānā prabhedā api tatraiva-
'tamaso'ṣṭavidho bhedo mohaścāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ |
mahāmohaprabhedāstu budhairdaśa vicintitāḥ ||
aṣṭau vidhāstathā prāhustāmisrasya vicakṣaṇāḥ |
andhatāmiśrabhedāśca tathāṣṭādaśa kīrtitāḥ ||'
iti saṃhatya dvipañcāśat | tāmisrasyāpyaṣṭādaśavidhatvamāśritya
dviṣaṣṭiḥ pāśā iti kecit | ete ca kleśā
vaiṣayikayogitatvajñarūpapaśutraividhyāttāṃstānprati vilakṣaṇāḥ |
taduktaṃ devībhāgavate -
prasuptāstattvavettṛṇāṃ dagdhadehāstu yoginām |
avicchinnodārarūpāḥ kleśā viṣayasaṅginām ||
iti | yattu kulārṇave -
ghṛṇā śaṅkā bhayaṃ lajjā jugupsā ceti pañcamī |
kulaṃ śīlaṃ ca jātiścetyaṣṭau pāśāḥ prakīrtitāḥ ||
iti tadavidyādikleśapañcakasyokteṣveva dvipañcāśadbhedeṣu
katipayānāmavayutyānuvādaḥ | te ca bhedā vistārabhayonnoktāḥ |
itthañca mūle paśuśabda uktaparibhāṣayaikapañcāśatsaṃkhyāparo'pi
pratyāsattisambandhena lakṣaṇayā dvipañcāśatparaḥ |
nityānandavapurnirantaragalatpañcāśadarṇaiḥ kramāditi
śāradātilakaśloke pañcāśatpadasyedṛśalakṣaṇayaiva
harṣadīkṣitādibhirekapañcāśatparatvena vyākhyānāt | tena
paśusaṃkhyān dvipañcāśatpāśānvimocayatītyarthaḥ | taduktaṃ
śivarahasye -
pañcakleśairdvipañcāśatpāśairbadhnāti yaḥ paśūn |
sa eva mocakasteṣāṃ bhaktyā samyagupāsite ||
iti tu paurāṇikarītyā niṣkarṣaḥ | athavā aṇurbhedaḥ karma ceti trayaḥ
pāśāḥ tatrājñānamaṇuḥ | tacca caitanyasvarūpe
ātmanyātmatvajñānābhāvo dehādāvanātmanyātmatvajñānaṃ ceti
dvividham | dvividhamapyetatsambhūyāṇavaṃ malamityucyate |
aṇupadavācyatvaṃ cāsyāparicchinnasyāpyātmanaḥ paricchedakatvāt |
taduktaṃ saurasaṃhitāyām ātmano'ṇutvahetutvādaṇurmālinyato
malamiti | ekasyaivātmano nānātvaṃ tu bhedaḥ | tatra mūlakāraṇaṃ
māyākhyaṃ tattveṣu ṣaṣṭhamekam | tajjanyaṃ
saptamādiṣaṭtriṃśāntaṃtatvavṛndamaparamiti dvividhamapi māyīyaṃ
malamucyate | vihitaniṣiddhakriyājanyaṃ śarīradānakṣamamadṛṣṭaṃ tu
karma | tadapi puṇyapāpabhedena dvividhamapi sambhūya kārmaṇaṃ
malamucyate | eteṣvaṇukarmabhedeṣūttarottaraṃ pūrvapūrvavyāpyaṃ
sarvamidamabhihitaṃ pratyabhijñāśāstre -
svātantryahānirbodhasya svatantrasyāpyabodhatā |
dvidhāṇavaṃ malamidaṃ svasvarūpāpahārataḥ ||
bhinnavedyaprathātmaiva māyīyaṃ janmabhogadam |
kartavyabodhakārmaṃ tu māyāśaktyaiva tattrayam ||
iti | spaṣṭataramuktaṃ śaivasūtravārtike -
nanvevaṃ vidhaviśvasya caitanyaṃ cedvapustadā |
kathaṃ bandhasya sambandha iti śaṅkāṃ vyapohitum ||
aśleṣaśleṣapāṭhābhyāṃ sūtramāha maheśvaraḥ |
ajñānaṃ bandhaḥ |
ajñānamiti tatrādyaṃ caitanyasphārarūpiṇī |
ātmanyanātmatājñānaṃ jñānaṃ punaranātmani ||
dehādāvātmamānitvaṃ dvayamapyetadāṇavam |
malaṃ svakalpitaṃ svasminbandhasvecchāvibhāvitāḥ ||
kimāṇavamalātmaiva bandho'yaṃ netyudīryate |
yonivargaḥ kalāśarīram |
yonirbhedaprathāheturmāyāvargastadutthitaḥ |
kālādikṣitiparyantatattvarāśistadātmakaḥ ||
māyīyākhyaṃ malaṃ tattadbhinnavedyaprathāmayam |
kaleti kāyamāviśya paricchedakarī nṛṇām ||
vyāvṛttiḥ puṇyapāpātmā śarīraṃ yasya tatpunaḥ |
kārmaṇaṃ malametasmindvaye bandho'nuvartate ||
iti | evaṃbhūteṣu triṣu pāśeṣvekena dvābhyāṃ tribhirapi bandhaprayuktā
jīvā api trividhāḥ paśupadenocyante | yadyapi trayāṇāṃ
prastāreṣvekakāstrayo dvikāstrayastrika eka iti saptadhā jīvāḥ sampadyante
tathāpyaṇukarmabhedānāmuttarottarasya
pūrvapūrvavyāpyatvaniyamāttisra eva paśorvidhāḥ | te ca paśavo
nityāhṛdaye śuddhamiśrāśuddhapadairvyavahriyante | svacchandatantrādau
tu vijñānakevalāḥ pralayākalāḥ sakalā iti vyavahṛtāḥ | tathā coktam -
paśavastriprakārāḥ syusteṣveke sakalā matāḥ |
pralayākālanāmānasteṣāṃ kecinmaheśvari ||
vijñānakevalāstvanye teṣāṃ rūpaṃ kramācchṛṇu |
iti | teṣu tribhirapi pāśairbaddhaḥ sakalaḥ | taduktam -
anādimalasañchanno māyākarmāvṛto vibhuḥ |
śarīraśivatattvajño bhedaikarasiko laghuḥ ||
sarvadā karmakartā ca svakarmaphalabhojakaḥ |
nityaṃ viṣayasaṃraktaḥ sakalaḥ paśurucyate ||
iti | atra malamāyāśabdāvaṇubhedaparau | ete ca sakalāḥ paśavo
malapākāpākābhyāṃ dvividhāḥ | tatra ye pakvamalāstrayasteṣāṃ
madhye'ṣṭādaśottaraśatasaṃkhyākāḥ siddhāḥ
paripūrṇaśivānugrahavaśānmantreśvaratāmāptā vartante | te ca
śatarudrākhyā aṣṭauśatamaṇḍalino'ṣṭau krodhabhaṭṭārakādayo
vīreśvaraḥ śrīkaṇṭheśceti dvāviti | anyānapyācāryarūpeṇa śiva
evānugṛhṇāti aparipakvamalatrayāṃstu bhogena malapākāya
nānāyoniṣu viniyuṅkte so'pi cānugraha eva | taduktam -
malādīnāmapāke tu sāmānyānugraho bhavet |
adhikārikamaiśvaryaṃ śivānugrahamātrataḥ ||
paśavastriprakārāstu prāpnuyuḥ parameśvari ||
iti | nānāyoniṣu pākāya niyuṅkte'nujighṛkṣayeti ca |
aṇukarmākhyapāśadvayabaddhāstu pralayākalāḥ | te'pi tayoḥ
paripākatadabhāvābhyāṃ dvividhāḥ | teṣvantyāḥ
karmavaśāduttamayoniṣu jāyante | ādyeṣu yatreśvarānugrahaste
bhuvaneśvarā bhavanti | taduktaṃ svacchandasaṃgrahe -
miśrāḥ pramātṛrūpāḥ syuḥ pralayākalasaṃjñakāḥ |
puryaṣṭakaśarīrāśca pṛthakkarmavaśātpriye ||
sarvayoniṣu samprāpya bhogādyaṃ svasvakarmaṇām |
bhuktvā bhogāni teṣāṃ tu karmasāmye śivaḥ svayam ||
supakvamalakarmāṇastānkiñcidanugṛhya ca |
jalatattvāditattvānāṃ madhye lokeśvarāstridhā ||
iti | āṇavamalamātrabaddhā vijñānakevalāḥ | taduktam -
malamātreṇa sambaddhaḥ paśurvijñānakevalaḥ |
supakvamalavijñānakevalaḥ sa svayaṃ priye ||
iti | te'pi samāptakaluṣā asamāptakaluṣāśceti dvividhāḥ | tatrādyā
vidyeśvarāḥ | antyāstu saptakoṭimahāmantrātmakāḥ | na ca teṣāṃ
jaḍatvamiti śaṅkyam | śabdarūpaśarīrāṇāṃ jaḍatve'pi
śarīriṇāmasmākamiva cetanatvopapatteḥ | ata eva mṛgendrasaṃhitāyām -
athānādimalāpetaḥ sarvakṛtsarvadṛk śivaḥ |
pūrvaṃ vyatyāsitasyāṇoḥ pāśajālamapohati ||
iti | āgamikā apyāhuḥ -
bhuktiṃ muktimaṇūnāṃ svavyāpāre samarthānām |
jaḍavargasya vidhatte sarvanugrāhakaḥ śambhuḥ ||
iti | apakvāṇavamalavajjīvatvādeva mantrāṇāmaṇusaṃjñapi | evaṃ
ṣaḍvidhānāmapi paśūnāṃ malapākatāratamyānantyādanantā bhedāḥ
| teṣāṃ ca tattattāratamyārhayoniprāpaṇaiśvaryadānānyapi bhogena
malapākārthatvātpāśavimocanarūpāṇyeva | tathā ca
paśūnāmuktarūpāṇāṃ pāśānmalānviśeṣeṇa
tattadyogyatānusāreṇa mocayatīti paśupāśavimocinī | na ca mocanasya
śivakāryatvātkathaṃ tatra devyāḥ kartṛtvamiti vācyam |
mocakatvaśaktimantareṇa śivasya tadayogena mocanakartṛtāyā
anvayavyatirekābhyāṃ śaktāveva svīkartuṃ yuktatvāt |
taduktamabhiyuktaiḥ -
śakto yayā sa śambhurbhuktau muktau ca paśugaṇasyāsya |
tāmenāṃ cidrūpāmādyāṃ sarvātmanāsmi nata ||
iti | kiñca svātantryaṃ hi kartṛtvam | svatantraḥ karttā iti pāṇinisūtrāt |
tacca śaktimatameva | tathā ca śaktisūtram- citiḥ svatantrā
viśvasiddhiheturiti | yattu caitanyamātmeti śivasūtraṃ
tatsvātantryānirdeśānnapuṃsakaliṅgabalācca
kartṛtvādidharmābhāvaparam | yattu -
citiḥ svatantrā viśvasiddhiheturityādyasūtraṃ kila śaktiśāstre |
caitanyamātmeti tu śaivaśāstre śivaśca śaktiśca cideva tasmāt ||
ityabhiyuktairucyate tattu śaktimatorabhedābhiprāyeṇeti tu
śaivarahasyaniṣkarṣaḥ |
saṃhṛtāśeṣapākhaṇḍā sadācārapravartikā || 129 ||
saṃhṛtā nāśitā aśeṣāḥ samastāḥ pākhaṇḍā yayā sā tathoktā
| pākhaṇḍasvarūpaṃ ca laiṅge -
vedabāhyavratācārāḥ śrautasmārtabahiṣkṛtāḥ |
pākhaṇḍina iti khyātā na saṃbhāṣyā dvijātibhiḥ ||
iti | brahmavaivarte'pi -
purāṇanyāyamīmāṃsā dharmaśāstrāṅgamiśritāḥ |
vedāḥ sthānāni vidyānāṃ dharmasya ca caturdaśa ||
iti | parigaṇitāni vidyāsthānānyadhikṛtya -
etatsatyamitaścānyatpākhaṇḍaṃ buddhikalpitam |
daityānāṃ mohanārthāya mahāmohena nirmitam ||
iti | pāśabdena tu vedārthaḥ pākhaṇḍāstasya khaṇḍakā iti tu niruktiḥ | ata
evāha sadācārapravartiketi | sannuttamaḥ satāṃ śiṣṭānāṃ vā sato
brahmaṇo vā ācāraḥ sadācārastasya pravartikā | karmakāṇḍokte dharme
brahmakāṇḍokte'dvaitabrahmaṇi cābhiratipūrvakaṃ
tattatprāptisādhanāni purāṇadiṣūpadiśatyanuṣṭhāpayatīti yāvat |
uktañca kūrmapurāṇe bhagavatyaiva -
aṣṭādaśa purāṇāni vyāsena kathitāni tu |
niyogādbrahmaṇo rājaṃsteṣu dharmaḥ pratiṣṭhitaḥ ||
anyānyupapurāṇāni tacchiṣyairvyākṛtāni tu |
yuge yuge tu sarveṣāṃ kartā vai dharmaśāstravit ||
śikṣā kalpo vyākaraṇaṃ niruktaṃ chanda eva ca |
jyotiḥśāstraṃ nyāyavidyā sarveṣāmupabṛṃhaṇam ||
evaṃ caturdaśaitāni vidyāsthānāni sattama |
caturvedaiḥ sahoktāni dharmo nānyatra vidyate ||
evaṃ paitāmahaṃ dharmaṃ manuvyāsādayaḥ parama |
sthāpayanti mamādeśād yāvadābhūtasaṃplavam ||
iti || 129 ||
tāpatrayāgnisantaptasamāhlādanacandrikā |
ādhyātmikādhibhautikādhidaivikākhyānāṃ tāpānāṃ trayaṃ
yasya tenāgninā saṃsāralakṣaṇena samyak taptānāṃ janānāṃ
samyagāhlādanenāpaharaṇapūrvakānandanaviṣaye candrikeva vā ||
taruṇī tāpasārādhyā tanumadhyā tamopahā || 130 ||
ajaro'mṛta iti śruternityatāruṇyavatvāttaruṇī |
taruṇatalunānāmupasaṃkhyānamiti vārtikāvayavena ṅīp |
tāpasaistapasvibhirārādhyā | tāpastajjanakaḥ saṃsārastatra sārabhūtā
ādhyā āsamantād dhyānaṃ yasyā iti vā | tanuḥ kṛśo madhyo yasyāḥ
sā | kāñcīdeśe tanumadhyākhyā devī prasiddhā | yadāha- māṃ pātu
nivāyāstīre nivasantī | bilveśvarakāntā devī tanumadhyā |
tanumadhyākhyasamavṛttaviśeṣarūpā vā | tathā ca piṅgalasūtram
tanumadhyā
tyau | padacaturūrdhvasūtrātpratipādamityasyānuvṛttyā pratipādaṃ
tagaṇayagaṇau cetsā tanumadhyetyucyata iti sūtrārthaḥ |
pūrvoktamudāharaṇam- gāyatrī chandasāmahamiti kaurme
devīvacanādasya vṛttasya tacchandaskatvāttadrūpatā |
tamo'vidyāmapahantīti tamopahā | tathā ceśāvāsye śrūyate-
andhaṃtamaḥ praviśanti ye'vidyāmupāsata iti | avidyāmiti
padakārāṇāṃ pāṭhaḥ | vidyānyopāsanāmevaṃ nindatyāraṇyakaśruti
riti brahmāṇḍapurāṇasthamupabṛṃhaṇañca || 130 ||
citistatpadalakṣyārthā cidekarasarūpiṇī |
ata evāha- citiḥ avidyāparipanthijñānasvarūpā | citiḥ svatantrā
viśvasiddhiheturiti śaktisūtroktasvarūpetyarthaḥ | saiṣā citiriti proktā
jīvanājjīvitaiṣiṇāmiti mahāvāsiṣṭhe |
tattvamasyādimahāvākyaghaṭakatatpadasya jagajjanmādikartṛtvaviśiṣṭaṃ
śabalaṃ brahma vācyo'rthaḥ | tadeveha stūyamānaṃ dharmimātraṃ tu
śuddhaṃ brahma lakṣyo'rthaḥ | anayośca viśiṣṭakevalayostādātmyaṃ
sambandhaḥ | tadetadāha | taditipadena lakṣaṇī yo'rthaḥ yasyāḥ
yattādātmyāpannaḥ sā tatpadalakṣyārthā | dharmimātraparatve tu
tatpuruṣāpattyā paravalliṅgaṃ dvandvatatpuruṣoriti
niyamātpulliṅgatāpattiḥ | nanu kevalamapi
rūpamānandādidharmaviśiṣṭameveti vācyamevāstvata āha | citā sahaiko
rasaḥ svarūpaṃ yeṣāṃ, cideva mukhyo raso yeṣāṃ tāni cidekarasāni
rūpāṇyānandacaitanyādidharmā asyāḥ santīti cidekarasarūpiṇī | svābhinnadharmavatīti yāvat | uktañca pañcapādikāyām- ānando
viṣayānubhavo nityatvaṃ ceti santi dharmā apṛthaktve'pi
caitanyātpṛthagivāvabhāsanta iti | tathā ca
śakyatāvacchedakabhūtasṛṣṭikartṛtvādidharmāṇāṃ
svarūpānantargatatvāttadantargatadharmāṇāṃ cātyantābhedena
śakyatāvacchedakatvābhāvādbhāgatyāgalakṣaṇāvaśyakīti
bhāvaḥ | yadvā kevalaṃ brahma neśvarasya dharmīti tayorbhedāduktaḥ
sambandho na ghaṭata ityata āha | cidekarasaṃ cinmātrābhinnaṃ
rūpamasyā evetyarthaḥ | tayorbhede'pyabhedasyāpi
sattvādbhedasamānādhikaraṇābedasyaiva
tādātmyarūpatvāduktasambandho ghaṭata eveti bhāvaḥ | nanu
sṛṣṭikartṛtvādidharmāṇāṃ svarūpānantargatatve'pi
śakyatāvacchedakatvasambhavāttadviśiṣṭasyaiva tatpadena pratipādena
tadabheda eva vākyārtho'stu | vacanabalādviśiṣṭayorapi
tādātmyasvīkārasambhavāt | yo yacchraddhaḥ sa eva sa
ityādivacanānāmupāsyopāsakatvādidharmaviśiṣṭayorevābhedapratipāda
ne svārasyāt |
etenaitadanyathānupapattyā kalpyamānasya nirguṇasyāpi
nirāsādviśiṣṭakevalayoḥ sambhavannapi sambandho'prayojaka evetyat āha-
svātmānandalavībhūtabrahmādyānandasantatiḥ || 131 ||
svātmeti | svasyā ātmarūpo ya ānandastasya lavībhūtā
indrādyānandabinduparyālocanayā sāgarāyamāṇatvenālavā api
devyānandasāgarasya lavāḥ sampadyamānāḥ brahmādīnāṃ
sṛṣṭikartṛtvādidharmaviśiṣṭānāṃ
brahmaviṣṇurudrāṇāmānandānāṃ santatayaḥ samyak samūhā yasyāḥ
sā | etasyaivānandasyānyāni bhūtāni mātrāmupajīvantīti śruteḥ |
taittirīye mānuṣānandamārabhyottarottarādhikyena
varṇyamānānāmānandānāṃ madhye parigaṇitānāṃ
prajāpatyādyānandānāmapi
paricchinnatvenāparicchinnabrahmānandato'lpatvena
puruṣārthatvāyogenāparicchinnānandasya nirguṇasya siddhatvācca
puruṣārthasādhanajñānopakramāditātparyanirṇāyakapramāṇavirodhāy
a tatpadasya nirdharmakātmalakṣakatvameva yuktamityāśayaḥ | lavo leśe
vilāse ceti viśvaḥ || 331 ||
parā pratyakcitīrūpā paśyantī paradevatā |
nanu śabdārthayostādātmyasyaiva śaktipadārthatvānnirguṇasyāpi
brahmaṇaḥ śabdabrahmābhinnatvena kimiti tatra satyādiśabdānāṃ
lakṣaṇetyāśaṅkya vaikharyātmakapadānāṃ virāṭpuruṣeṇaiva saha
tādātmyena śuddhabrahmatādātmyaṃ nāstyeveti samādhitsayā vācaṃ
vibhajate | atredaṃ bodhyam | pralaye
sṛjyamānaprāṇikarmaṇāmaparipākadaśāyāṃ
tādṛśakarmābhinnamāyāvacchinnaṃ brahma ghanībhūtamityucyate |
kālavaśātkarmaṇāṃ paripāke sati vinaśyadavasthaḥ
paripākaprāgabhāvo vicikīrṣetyucyate | tataḥ paripākakṣaṇe
māyāvṛttirutpadyate tādṛśaṃ
paripakvakarmākāraparigaṇitamāyāviśiṣṭaṃ brahmāvyaktapadavācyam |
ata eva tasyotpattirapi smaryate- tasmādavyaktamutpannaṃ triguṇaṃ
dvijasattameti | sa eva jagadaṅkurakandarūpatvātkāraṇabindupadena
vyavahriyate | taduktaṃ prapañcasāre vicikīrṣurghanībhūtā sā cidabhyeti
bindutāmiti | asmācca kāraṇabindoḥ sakāśātkrameṇa kāryabindustato
nādastato bījamiti trayamutpannam | tadidaṃ
paramasūkṣmasthūlapadairapyucyate |
cidaṃśaścidacinmiśro'cidaṃśaśceti teṣāṃ rūpāṇi | taduktaṃ
rahasyāgame -
kālena bhidyamānastu sa bindurbhavati tridhā |
sthūlasūkṣmaparatvena tasya traividhyamiṣyate ||
sa bindunādabījatvabhedena ca nigadyate |
iti | ete ca
kāraṇabindvādayaścatvāro'dhidaivatamavyakteśvarahiraṇyagarbhavirāṭs
varūpāḥ śāntavāmājyeṣṭhāraudrīrūpā
ambikecchājñānakriyārūpāśca | adhibhūtaṃ tu
kāmarūpapūrṇagirijālandharoḍyāṇapīṭharūpā iti tu nityāhṛdaye
spaṣṭam | adhyātmaṃ tu kāraṇabinduḥ
śaktipiṇḍakuṇḍalyādiśabdavācyo mūlādhārasthaḥ -
śaktiḥ kuṇḍalinīti viśvajananavyāpārabaddhodyamāṃ
jñātvetthaṃ na punarviśanti jananīgarbhe'rbhakatvaṃ narāḥ |
ityādirītyācāryairvyavahṛtaḥ so'yamavibhāgāvasthaḥ kāraṇabinduḥ | ayameva ca yadā kāryabindvāditrayajananonmukho bhidyate
taddaśāyāmavyaktaḥ śabdabrahmābhidheyo ravastatrotpadyate |
tadapyuktam -
bindostasmādbhidyamānādavyaktātmā ravo'bhavat |
sa ravaḥ śrutisampannaiḥ śabdabrahmeti gīyate ||
iti | soyaṃ ravaṃ kāraṇabindutādātmyāpannatvātsarvagato'pi
vyañjakayatnasaṃskṛtapavanavaśātprāṇināṃ mūlādhāra
evābhivyajyate | taduktam -
dehe'pi mūlādhāre'sminsamudeti samīraṇaḥ |
vivakṣoricchayotthena prayatnena susaṃskṛtaḥ || sa vyañjayati tatraiva śabdabrahmāpi sarvagam |
iti | tadidaṃ kāraṇabindvātmakamabhivyaktaṃ śabdabrahma
svapratiṣṭhatayā niṣpandaṃ tadeva ca parāvāgityucyate | atha tadeva
nābhiparyantamāgacchatā tena pavanenābhivyaktaṃ vimarśarūpeṇa
manasā yuktaṃ sāmānyaspandaprakāśarūpakāryabindumayaṃ
satpaśyantīvāgucyate | atha tadeva śabdabrahma tenaiva vāyunā
hṛdayaparyantamabhivyajyamānaṃ niścayātmikayā buddhyā yuktaṃ
viśeṣaspandaprakāśarūpanādamayaṃ sanmadhyamāvāgityucyate | atha
tadeva vadanaparyantaṃ tenaiva vāyunā
kaṇṭhādisthāneṣvabhivyajyamānamakārādivarṇarūpaparaṃ
śrotragrahaṇayogyaspaṣṭataraprakāśarūpabījātmakaṃ
sadvaikharīvāgucyate | taduktamācāryaiḥ -
mūlādhāratprathamamudito yaśca bhāvaḥ parākhyaḥ
paścātpaśyantyatha hṛdayago buddhiyuṅmadhyamākhyaḥ |
vyakte vaikharyatha rurudiṣorasya jantoḥ suṣumṇā-
baddhastasmādbhavati pavane preritā varṇasaṃjñāḥ ||
158) iti | nityātantre'pi -
mūlādhāre samutpannaḥ parākhyo nādasambhavaḥ |
sa evordhvatayānītaḥ svādhiṣṭhāne vijṛmbhitaḥ ||
paśyantyākhyāmavāpnoti tathaivordhvaṃ śanaiḥ śanaiḥ |
anāhate buddhitattvasameto madhyamābhidhaḥ ||
tathā tayordhvanunnaḥ sanviśuddhau kaṇṭhadeśataḥ | vaikharyākhya -------------------------------------------------- ||
ityādi | itthaṃ caturvidhāsu mātṛkāsu parāditrayamajānanto manuṣyāḥ
sthūladṛśo vaikharīmeva vācaṃ manvate | tathā ca śrutiḥ-
tasmādyadvāco nāptaṃ tanmanuṣyā upajīvantīti | anāptaṃ apūrṇaṃ
tisṛbhirvirahitamityartha iti vedabhāṣye | śrutyantare'pi -
catvāri vākparimitā padāni tāni vidurbrāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ |
guhā trīṇi nihitā neṅgayanti turīyaṃ vāco manuṣyā vadanti ||
iti | skānde yajñavaibhavakhaṇḍe'pi -
apadaṃ padamāpannaṃ padaṃ cāpyapadaṃ bhavet |
padāpadavibhāgañca yaḥ paśyati sa paśyati ||
iti | apadaṃ gatirahitaṃ niḥspandaṃ śabdabrahmaiva parādipadacatuṣṭayaṃ
jātaṃ tadidaṃ padacatuṣṭayameva jñātaṃ sadapadaṃ brahmaiva bhavatīti
tadarthaḥ | evaṃ śrutismṛtibhyāṃ taditi padasya cāturvidhyāt te
vibhaktyantāḥ padamiti gautamasūtreṇa suptiṅantaṃ padamiti
pāṇinisūtreṇa ca pratipāditapadalakṣaṇāntargatasupratyayāderapi
cāturvidhyātparātmakatatpadasyāpi triguṇāvyaktamātratādātmyavattvena
tato'pi parataranirguṇabrahmatādātmyābhāvena vaikharyātmakatatpadasya
kaimutikanyāyena dūrāpāstaṃ tattādātmyamiti
śabdārthayostādātmyameva śaktiriti pakṣe'pi tatpadasya kevale lakṣaṇaiva
svīkāryeti bhāvaḥ | mātṛkābhedeṣu tisṛbhyaḥ paratvātparā |
tripurāsiddhānte tu prakārāntarairapi niruktiruktā -
śrīparānandanāthasya prasannatvātpareti sā |
parānandābhidhe tantre prasiddhatvācca sā parā ||
prāsādarūpiṇī ceti parā sā śāmbhavīparā ||
iti | pratikūlaṃ svātmābhimukhamañcatīti pratīcī sā ca sā citī ca
pratyakcitī avyaktasaṃjñaṃ brahma saiva rūpaṃ yasyāstathā | cinoteḥ
ktijantāt kṛdikārāditi ṅīṣ | paśyatīti paśyantī | asyā evottīrṇetyapi
saṃjñā | uktañca saubhāgyasudhodaye -
paśyati sarvaṃ svātmani kāraṇānāṃ saraṇimapi yaduttīrṇā |
teneyaṃ paśyantītyuttīrṇetyapyudīryate mātā ||
iti | parā utkṛṣṭā cāsau devatā ca paradevatā |
upāsyeśvarasvarūpetyarthaḥ |
madhyamā vaikharīrūpā bhaktamānasahaṃsikā || 132 ||
madhye sthitā madhyamā | taduktam -
paśyantīva na kevalamuttīrṇā nāpi vaikharīva bahiḥ |
sphuṭataranikhilāvayavā vāgrūpā madhyamā tayorasmāt ||
iti | viśeṣeṇa kharaḥ kaṭhinastasyeyaṃ vaikharī saiva rūpaṃ yasyāḥ |
ghanabhāvamāpanneti yāvat | vai niścayena khaṃ karṇavivaraṃ rāti
gacchatīti vyutpattiḥ saubhāgyasudhodaye kathitā | prāṇena vikharākhyena
preritā vaikharī punariti yogaśāstravacanādvikharavāyununneti vā |
bhaktānāṃ mānase citte śleṣabhittikābhedādhyavasāyena saroviśeṣe
haṃsīva haṃsikā | parairajñātatvātkapratyayaḥ || 132 ||
kāmeśvaraprāṇanāḍī kṛtajñā kāmapūjitā |
kāmeśvarasya śivakāmasya prāṇanāḍī jīvanāḍīva |
taduktamācāryabhagavatpādaiḥ -
karālaṃ yatkṣvelaṃ kavalitavataḥ kālakalanā |
na śambhostanmūlaṃ tava janani tāṭaṅkamahimā ||
iti | kṛte sukṛtaduṣkṛte jānātīti kṛtajñā |
sūryaḥ somo yamaḥ kālo mahābhūtāni pañca ca |
ete śubhāśubhasyeha karmaṇo nava sākṣiṇaḥ ||
ityuktanavakābhinneti vā | kṛtasyopakārasya jñānena pratyupakartrī vā |
kṛtavat jñā jñānaṃ yasyā iti vā | kṛtādiyugeṣu dharmasyeva
jñānasyāpyuttarottaraṃ hrāsātkṛte yathā pūrṇaṃ jñānaṃ
tādṛśajñānavatītyarthaḥ | yadvā dyūtaśāstre
kṛtatretādvāparakalisaṃjñāni catvāri dyūtāni prasidvāni | tāni
catustridvyekāṅkaghaṭitānyāpi daśaṣaṭtryekarūpāṇi | pūrvapūrvadyūte uttarottaradyūtānāmantarbhāvāt | tathā ca śrūyate- te
vā ete pañcānye pañcānye daśa santastatkṛtamiti daśānāṃ
kṛtasaṃjñā | ata eva kṛtadyūtaṃ jitavatā tretādidyūtatrayamapi jitaṃ
bhavatīti dyūtaśāstramaryādāpi | śrūyate ca kṛtāyavijitāyādhare'yāḥ
saṃyantīti |
ayo dyūtakrīḍākṛtarūpo'yo vijito yena tasmai adhare tadadhastanā
ayāstretādikrīḍāḥ saṃyanti upanamante jitā bhavantīti tadarthāt | tena
kṛtaṃ yathā sarvavyāpakamevaṃ sarvaviṣayakaṃ jñānaṃ yasyā
ityarthaḥ | kṛtaṃ jānātīti vā | śivena saha dyūtakrīḍāyāmavaśyaṃ
kṛtajñatvāddevyā eva jaya iti dhvanyam | kāmena manmathena
pūjitopāsitā | ataeva vāruṇopaniṣadi -
putro nirṛtyā vaideha acetā yaśca cetanaḥ |
sa taṃ maṇimavindat ----------------------------- ||
iti śrūyate | lakṣmyāḥ putro'naṅgo vidyāratnaṃ prāptavānityarthaḥ |
śṛṅgārarasasampūrṇā jayā jālandharasthitā || 133 ||
śṛṅgārākhyarasena samyak pūrṇā | athavā uttaratra
jālandharoḍyāṇapīṭhayoḥ parāmarśadarśanādanayornāmnoḥ
kāmarūpaṃ pūṇagiriparatvaṃ nāmaikadeśanyāyenāstheyam | samyak
pūrṇe āste iti sampūrṇās | āsteḥ kvipi rutvayatvayalopāḥ | śṛṅgapadena
dvisaṃkhyā | ararapadena dalam | rasāḥ ṣaṭ | dvidalaṣaṭkaṃ
dvādaśadalamanāhatacakramiti yāvat | adhibhūtaṃ prasiddhasya
pīṭhacatuṣkasyādhyātmaṃ mūlādhārānāhataviśuddhyājñāsthite
tantreṣu kathanād dvāśadaleti pūrṇagiriviśeṣaṇam | yadvā śṛṅgaṃ
pradhānabhūtaṃ araraṃ kavāṭam āvarakāvidyeti yāvadyasyāḥ sā
śṛṅgārarā | sampūrṇena brahmaṇā sahitā sasampūrṇā | ubhayoḥ karmadhāraye śabalabrahma-śuddhabrahmobhayavatīti yāvat |
jayasvarūpatvājjayā | pādme- jayā varāhaśaile tviti parigaṇitā |
jālandhare pīṭhaviśeṣe sthitā | pādye- jālandhare viṣṇumukhīti
pratipāditaviṣṇumukhyākhyā || 133 ||
atha nāmaparibhāṣāmaṇḍale catuścatvāriṃśatpadāni vibhajate-
dve dve cadvedvebhavadohadabhuvileśaśīlajalamohaiḥ |
dvyardhacaturbhavagāḥ smo bhuvi jalaśobhā bhagolaḥ khe || 17 ||
atra tṛtīyaṃ dve iti padaṃ ṣaḍakṣaranāmadvayaparaṃ itarāṇi
tvaṣṭākṣaraparāṇi | catuḥpadaṃ caturakṣarakanāmacatuṣṭayaparam || 17 ||
oḍyāṇapīṭhanilayā bindumaṇḍalavāsinī |
oḍyāṇākhyaṃ pīṭhameva nilayo vāsasthānaṃ yasyāḥ | bindureva
maṇḍalaṃ sarvānandamayātmakaṃ cakravālaṃ tatra vasati | binduḥ
śuklaṃ tasya maṇḍalaṃ brahmarandhramityanye | sahasrāre padye saha
rahasi patyā viharase ityācāryokteḥ |
rahoyāgakramārādhyā rahastarpaṇatarpitā || 134 ||
rahasi vivikte kriyamāṇo yāgaścidagnau anackakuṇḍalanyadhiṣṭhite
puṇyādihomāṣṭakarūpo rahoyāgastasya krameṇa prayogeṇārādhyā |
yaja devapūjāsaṅgatikaraṇa dāneṣviti dhātupāṭhādekāntasaṅgatireva
vā rahoyāgaḥ tatra krameṇa pādavikṣepeṇārādhyā prāpyā |
yadāhāpastambaḥ -
na śabdaśāstrābhiratasya mokṣo na caiva ramyāvasathapriyasya |
na bhojanācchādanatatparasya na lokacittagrahaṇe ratasya ||
ekāntaśīlasya dṛḍhavratasya mokṣo bhavetprītinivartakasya |
adhyātmayoge niratasya samyaṅmokṣo bhavennityamahiṃsakasya ||
iti | aruṇopaniṣadapi- yadi praviśet mitho caritvā praviśediti |
śrīvidyopāsanāmārge rahaḥsampādyaiva praviśediti tadarthaḥ |
mitho'nyonyaṃ rahasyapīti kośāt |
prakāśāmarśahastābhyāmavalambyonmanī srucam |
dharmādharmakalāsnehaṃ pūrṇavahnau juhomyaham ||
iti | mantroktārthavibhāvanam -
antarnirantaranirindhanamedhamāne mohāndhakāraparipanthini
saṃvidagnau |
kasmiṃścidadbhutamarīcivikāsabhūmau viśvaṃ juhomi
vasudhādiśivāvasānam ||
iti | mantrārthavibhāvanañca ca rahastarpaṇaṃ tena tarpitā || 134 ||
sadyaḥprasādinī viśvasākṣiṇī sākṣivarjitā |
tādṛśayāgatarpaṇābhyāṃ sadyastadātva eva prasīdatīti tathā | viśvasya
draṣṭrī sākṣādavyavadhānena svarūpātmakabodheneti viśvasākṣiṇī |
sākṣāddraṣṭari saṃjñāyāmitīn |
sarvasākṣiṇyāḥ sākṣyantarāyogātsākṣivarjitā |
ṣaḍavayavakānyaṅgāni hṛdayaśiraḥśikhānetrakavacāstrāṇi teṣāṃ
devatābhiḥ śaktibhiryuktā āvṛtā | jñānārṇavādiṣu -
athāṅgavaraṇaṃ kuryācchrīvidyāmanusambhavam |
ṣaḍaṅgāvaraṇādvāhyasamīpe kramato'rcayet ||
parivārārcanaṃ paścādādāvaṅgāvṛtiḥ priye |
ityādivyavahāradarśanena tāsāmapyāvaraṇadevatātvāt, tābhiḥ sahaiva
navāvaraṇasaṃkhyāpūrteḥ sambhavācca |
ṣaḍaṅgadevatāyuktā ṣāṅguṇyaparipūritā || 135 ||
ṣaṇṇāmaṅgānāmadhiṣṭhātrī devatā maheśvara eva | tena yuktā vā |
uktañca devībhāgavate -
sarvajñatā tṛptiranādibodhaḥ svatantratā nityamaluptaśaktiḥ |
anantatā ceti vidhervidhijñāḥ ṣaḍāhuraṅgāni maheśvarasya ||
iti | śikṣākalpādiṣaḍaṅgābhimānidevatāsāhityācchrutisvarūpeti
vārthaḥ | sandhivigrahayānāsanadvaidhībhāvasamāśrayāṇāṃ
kāmandakoktānāmaiśvaryadharmayaśaḥ śrījñānavairāgyāṇāṃ
purāṇaprasiddhānāṃ vā ṣaṇṇāṃ guṇānāṃ samūhaḥ ṣāḍguṇyaṃ
tena paritaḥ pūritā || 135 ||
nityaklinnā nirupamā nirvāṇasukhadāyinī |
nityaṃ dayayā klinnā sārdrā | tṛtīyātithinityā nityaklinnetyucyate | iyaṃ
garuḍapurāṇe- nityaklinnāmatho vakṣye tripurāṃ
bhuktimuktidāmityādinā prapañcitā tadrūpā vā | nirgatopamā
sādṛśyaṃ yasyāḥ sā nirupamā | na tasya pratimāsti iti śruteḥ | nirgataṃ
bāṇaṃ śarīraṃ yasmiṃstadaśarīram | etadbāṇamavaṣṭabhyeti śrutau
vedāntibhirgīrvāṇapade ca mīmāṃsakairbāṇaśabdasya śarīraparatvena
vyākhyānāt | śarīre bāṇamudgalā vityamaraśeṣācca | aśarīraṃ
iyattānavacchinnaṃ sukhaṃ mokṣākhyaṃ dadātīti tathā | kaurme
himavantaṃprati devīvākyam -
māmanādṛtya paramaṃ nirvāṇamamalaṃ padam |
prāpyate nahi śailendra tato māṃ śaraṇaṃ vraja ||
ekatvena pṛthaktvena tathā cobhayato'pi vā |
māmupāsya mahārāja tato yāsyasi tatpadam || iti |
nityāṣoḍaśikārūpā śrīkaṇṭhārdhaśarīriṇī || 136 ||
ṣoḍaśaivaṣoḍaśikāḥ nityāśca tāḥ ṣoḍaśikāśca
kāmeśvaryāditripurasundaryantāstāsāṃ rūpāṇi yasyāḥ sā | uktañca
tantrarāje -
ādyāyā lalitāyāḥ syuranyāḥ pañcadaśāṅgagāḥ |
lalitāṅgitvarūpeṇa sarvāsāmātmavigrahā ||
iti | ṣoḍaśyeva ṣoḍaśiketi vā | nityo vikalparahita āsamantātṣoḍaśiko
grahayāgābhyāsaviśeṣo yuṣu kratuṣu tairāsamantādrūpyate prīyata iti
vā | atirātre vikalpitasyāpi ṣoḍaśigrahasyottarehan dvirātrasya gṛhyata
ityādivacanairuttarakratuṣu nityatvāt | uktañca śaktirahasye -
koṭibhirvājapeyānāṃ yathā ṣoḍaśakoṭibhiḥ |
priyate'mbā tathaikena ṣoḍaśyuccāraṇena sā ||
iti | śrīrviṣaṃ kaṇṭhe yasya saḥ śrīkaṇṭhaḥ śivastasyārthaṃ
śarīramasyāḥ | śrīkaṇṭhenārthaśarīravatīti vā |
tadabhinnārdhaśarīraśālinīti yāvat | ata evaikasyaiva dvyātmakatvaṃ
bṛhadāraṇyake śrūyate- ātmaivedamagra āsīditi prakramya sa
imamevātmānaṃ dvedhā'pātayattataḥ patiśca patnī cābhavatāmiti |
athavā | śrīkaṇṭhavadardhe śarīre asyāḥ | śrīkaṇṭhasya yathā
kiñcinnīlaṃ kiñcicchuklaṃ śarīraṃ tadvadubhayarūpeti yāvat | taduktaṃ
vāyupurāṇe -
tatra yā sā mahābhāgā śaṅkarasyārdhakāyinī |
kāyārdhaṃ dakṣiṇaṃ tasyāḥ śuklaṃ vāmaṃ tathā sitam ||
ātmānaṃ vibhajasveti proktā devī svayambhuvā |
tadaiva dvividhā bhūtā gaurī kālīti sā dvijā ||
iti | yadvā | aḥ śrīkaṇṭhaḥ sureśaśca lalāṭaṃ keśavo'mṛteti
mātṛkākośācchrīkaṇṭho'kāraḥ sa evārdhaṃ śarīramasyā
vāgrūpāyā ityarthaḥ | tathā ca śrūyate akāro vai sarvā vāksaiṣā
sparśoṣmabhirvyajyamānā bahvī nānārūpā bhavatīti | akārarūpā
parākhyā prathamā vāgaiva vaikharyātmikā jāteti phalitārthaḥ | uktañca
sūtasaṃhitāyām -
vāgudbhutā parāśaktiryā cidrūpā parābhidhā |
vande tāmaniśaṃ bhaktyā śrīkaṇṭhārdhaśarīriṇīm ||
iti | yadvā ekārdharūpāyā devyā ardhāntaraḥ śrīkaṇṭhaḥ paripūrtikara
iti yāvat | tadapi tatraivoktam- icchāsaṃjñā ca yā śaktiḥ paripūrṇā
śivodareti | śaive mātṛkānyāse'rdhaṃ pūrṇodaryādiśaktibhirardhaṃ
śrīkaṇṭhādiśivaiḥ pūryata iti phalitārthaḥ | yadvā akārasya
yallekhanadaśāyāṃ kāmakalā samānajātīyamardhaṃ
tadabhinnaśarīravatīti || 136 ||
prabhāvatī prabhārūpā prasiddhā parameśvarī |
prabhā aṇimādyā āvaraṇadevatāḥ | aṇimādibhirāvṛtāṃ mayūkhairiti
vacanāt | tadvatī tābhirāvṛtā | kiraṇāstāvadguṇasvarūpā na
punardravyāntarāṇīti prācāṃ pakṣaḥ | kiraṇā guṇā na davvaṃ teṣu
payāso guṇo na so davvo iti dharmasaṃgrahiṇyādau granthe
haribhadrādibhirjainasūribhiruṭṭaṅkitaḥ | kiraṇā guṇā na dravyaṃ teṣu
guṇo na sa dravyamiti tu tacchāyā | tataśca guṇaguṇinorabhedādāha |
prabhārūpā aṇimādyā devatā svarūpameva yasyāḥ | manomayo
bhārūpa iti śruteḥ | sarvairahamiti vedyatvātprasiddhā | tathā ca devī
bhāgavate tāmahaṃ pratyayavyājātsarve jānanti jantava iti | tatraiva
prathamaskandhārambhe sarvacaitanyarūpāṃ tāmādyā vidyāṃ ca
dhīmahīti | paramā utkṛṣṭā sa seśvarī svāminī ca |
mūlaprakṛtiravyaktā vyaktāvyaktasvarūpiṇī || 137 ||
mūlasya śrīvidyāmantrasya prakṛtiḥ
kāraṇabhūtaprakāśavimarśākhyākṣaradvayarūpā |
sāṃkhyamataprasiddhā vā mūlaprakṛtiḥ | yadāhuḥ -
mūlaprakṛtiravikṛtirmahadādyāḥ prakṛtivikṛtayaḥ sapta |
ṣoḍaśakastu vikāro na prakṛtirna vikṛtiḥ puruṣaḥ ||
iti | mṛgendrasaṃhitāyāṃ tu mahadādisaptakarūpasuṣumṇāveṣṭitā
kuṇḍalinyevāṣṭaprakṛtirūpā mūlaprakṛtirucyata ityuktaṃ tena tadrūpā
vā | athavā pṛthivyādīnāmākāśāntānāṃ madhye pūrvapūrvasya
vikṛtibhūtasyottarottaraṃ bhūtaṃ prakṛtiḥ | ākāśasya tu brahmaiva
prakṛtiḥ | ātmana ākāśaḥ sambhūta iti śruteḥ | tasya tu na
prakṛtyantaramato mūlasthānīyā prathamā prakṛtirityarthaḥ | ata eva
pañcarātrāgame śivavākyam -
prādurāsījjaganmātā vedamātā sarasvatī |
yasyā na prakṛtiḥ seyaṃ mūlaprakṛtisaṃjñitā ||
tasyāmahaṃ samutpannastattvaistairmahadādibhiḥ |
iti | atraidaṃ bodhyam- niyatakālaparipākānāṃ hi karmaṇāṃ madhye
paripakvānāmupabhogena kṣayāditareṣāṃ ca pakvānāṃ
bhogasambhavena tadarthāyāḥ sṛṣṭirenupayogātprākṛtapralayo bhavati |
tadā grastasamastaprapañcā māyā svapratiṣṭhe paramaśive niṣkale vilīnā
satī
yāvadavaśiṣṭakarmaparipākaṃ tathaiva tiṣṭhati | taduktam- pralaye
vyāpyate tasyāṃ carācaramidaṃ jagaditi | viṣṇupurāṇe'pi -
jagatpratiṣṭhā devarṣe pṛthivyapsu pralīyate |
tejasyāpaḥ pralīyante tejo vāyau pralīyate ||
vāyuḥ pralīyante vyomni tadavyakte pralīyate |
avyaktaṃ puruṣe brahmanniṣkale saṃpralīyate ||
iti | avyaktaṃ māyā | tasyāśca layo nāma muktāviva nātyantiko nāśaḥ
kintu suṣuptāvantaḥkaraṇavṛttīnāmiva
māyāvṛttīnāmanudayādatyantanirvikalpātmanaḥ paramātmaprakāśasya
balādbhānasattve'pyapratibhātaprāyatvam | sarvathā bhānābhāve vastuna
evābhāvāpatteḥ | iṣṭāpattāvuttaratra sargānupapatteḥ | avaśiṣṭaiḥ
prāṇikarmabhiśca tasyāṃ māyāyāṃ vilīyaiva krameṇa
prāptaparipākaiḥ svaphalapradānāya paraśivasya sisṛkṣātmikā
māyāvṛttirutpādyate | saiṣā māyāvasthā
īkṣaṇakāmatopovicikīrṣādiśabdairucyate | sa īkṣata lokānnu sṛjā
ityaitareye | tadaikṣata bahu syāṃ prajāyeyeti chāndogye | so'kāmayata
bahu syāṃ prajāyeyeti taitirīye | tapasā cīyate brahmeti muṇḍake |
tādṛśavṛttiviṣayatayā savikalpakatvena māyāyā yatsphuraṇaṃ
so'yamabuddhipūrvakastamasaḥ sargaḥ prathamaḥ | nāsadāsīnno
sadāsīdityārabhya tamāsīttamasā gūlahamagra ityantā śrutiḥ
tasmādavyaktamutpannamityādismṛtirapyetatparaiva |
etasmādavibhāgāpannaguṇatrayādavyaktatamaḥpadavācyādantarvibhāgas
thaguṇatrayātmakasyeṣadavyaktasya mahataḥ sargo dvitīyaḥ | taduktam -
avyaktādantaruditatribhedagrahaṇātmakam |
mahannāma bhavettatvaṃ mahato'haṃkṛtistathā ||
iti | tasmādbahirvibhāgaguṇatrayāvasthasyāhaṅkakārasya sargastṛtīyaḥ |
vaikarikastaijasaśca bhūtādiścaiva tāmasaḥ |
trividho'yamahaṅkāro mahattatvādajāyate ||
iti vacanāt | atra bhūtādestāmasatvena viśeṣaṇādanyayoḥ sāttvikarājasatve sūcite | tatra
bhūtādināmakāttāmasādahaṅkārādrajasāvaṣṭabdhātpañcatanmātrā
ṇāṃ sargaścaturthaḥ | vaikārikanāmnaḥ
sāttvikādahaṅkārādrajovaṣṭabdhādekādaśendriyagaṇasya sargaḥ
pañcamaḥ |
rājasāttaijasādahaṅkārādubhayādhiṣṭhātṛdigvātārkapracetośvyādide
vatāsargaḥ ṣaṣṭhaḥ | yadāhuḥ sāṃkhyāḥ -
sāttvika ekādaśakaḥ pravartate vaikṛtādahaṅkārāt |
bhūtādestanmātraḥ sa tāmasastaijasādubhayam ||
iti | śaivamate tu sāttvikādahamo mano rājasādahamo daśendriyāṇīti
viśeṣaḥ | yadāhuḥ śaivāḥ -
sāttvikarājasatāmasabhedena sa jāyate punastredhā |
sa ca taijasavaikārikabhūtādikanāmabhiḥ samullasati ||
taijasatastatra mano vaikārikato bhavanti cākṣāṇi |
bhūtādestanmātrāṇyeṣāṃ sargo'yametasmāt ||
iti | ete ca ṣaṭsargāḥ prākṛtāḥ | vṛkṣādirūrdhvasrotorūpaḥ
paśvādistiryaksrotorūpo bhūtapretādirarvāksrota iti trayo vaikṛtāḥ |
prākṛtavaikṛtātmaka ekaḥ kaumārasarga iti | taduktaṃ viṣṇubhāgavate -
ādyāstu mahataḥ sargo guṇavaiṣamyamātmanaḥ |
dvitīyastvahamo yatra dravyajñānakriyodayaḥ ||
bhūtasargastṛtīyastu tanmātro dvavyaśaktimān |
caturtha endriyaḥ sargo yastu jñānakriyātmakaḥ ||
vaikāriko devasargaḥ pañcamo yanmayaṃ manaḥ |
ṣaṣṭhastu tamasaḥ sargo yastvabuddhikṛtaḥ prabhoḥ ||
ṣaḍime prākṛtāḥ sargā vaikṛtānapi me śṛṇu |
ityādi | atrāvyaktākhyatamaḥsargasya ṣaṣṭhatvoktiḥ
pāṭhakramānusāreṇa | ārthakramāttu tasya prathamatvameva |
asmannevārthe vāyupurāṇādīnyapyudāhāryāṇi | evaṃ
cāvyaktādisargāṇāṃ madhye uttarottarasya pūrvapūrvaṃ prakṛtiḥ
avyaktasya tu brahmaiva prakṛtiriti sarvasṛṣṭīnāṃ mūlabhūtatvāttasya
mūlāntarābhāvācca mūlaprakṛtirityarthaḥ | ata eva śrūyate-
indriyebhyaḥ parā hyarthā ityārabhya
mahataḥ paramavyaktamavyaktātpuruṣaḥ paraḥ |
puruṣānna paraṃ kiñcit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ ||
iti | athavā mūkāraḥ pañcasaṃkhyānāṃ tanmātrāṇām |
lakārastvavyaktamahadahaṅkārāṇāṃ trayāṇāṃ bodhakaḥ |
tenāṣṭavidhā prakṛtirityarthaḥ | tathā ca samāsasūtram- aṣṭau prakṛtaya iti
| atha krameṇa sarvasvarūpaiḥ stotumupakramate |
avyaktā prāthamikamāyāsphūrtirūpā | sāṃkhyamate
pradhānaprakṛtyādipadavācyamavyaktaṃ tadrūpā vā | taduktaṃ
sāṃkhyasaptatyām -
sūkṣmamaliṅgamacetanamanādinidhanaṃ tathā prasavadharmi |
niravayavamekameva hi sādhāraṇametadavyaktam ||
iti | pañcaśikhācāryairapi- anādimadhyaṃ mahataḥ paraṃ dhruvaṃ
pradhānamavyaktamuśanti sūraya iti | tacca guṇatrayasamaṣṭirūpameveti
sattvādīnāmataddharmatvaṃ tadrūpatvāditi sāṃkhyaprapañcanasūtre
spaṣṭam | brahmaiva vā'vyaktapadenocyate | tadavyaktamāha hītyadhikaraṇe
na cakṣuṣā gṛhyate nāpi vācā nānyairdevaistapasā karmaṇā
vetyādiśrutibhistathā nirṇayāt | viṣṇusvarūpeti vārthaḥ |
pradhānamavyayaṃ yoniravyaktaṃ prakṛtistamaḥ |
viṣṇoretāni nāmāni nityaṃ prabhavadharmiṇaḥ |
iti laiṅgāt | vyaktaṃ mahattattvaṃ pūrvasmādabhivyaktatvānmahatvācca |
āsamantādvyakta āvyaktastajjanyo'haṅkāraḥ tadubhayasvarūpiṇītyekaṃ
padam | vyaktetyasya bhinnapadatvaṃ svīkṛtyottaratra brahmajananīti
nāmadvayasyaikyamapi kartuṃ yuktaṃ paunaruktyādidoṣāprasarāt |
pratyuta vakārabakārādināmaprāyapāṭhānuguṇyācca | asminpakṣe
vyaktaṃ svarūpamahantātmakamasyā iti yojyam |
parāhantāyāstripurasundarīrūpatvād ahaṅkārākhyatattve tadabhivyakteḥ
| vyaktamavyaktaṃ ceti svarūpe asyā iti vā |
bhūtabhāvavikārasāhityarāhityavatītyarthaḥ | tadapyuktaṃ laiṅge -
bhūtabhāvavikāreṇa dvitīyena saducyate |
vyaktaṃ tena vihīnatvādavyaktamasadityapi ||
iti | kṣarākṣararūpeti vā'rthaḥ | uktamakṣaramavyaktaṃ vyaktaṃ
kṣaramudāhṛtamiti matsyapurāṇāt | samaṣṭivyaṣṭirūpeti vā | samaṣṭiṃ
viduravyaktaṃ vyaktaṃ vyaṣṭiṃ munīśvarā iti nṛsiṃhapurāṇāt |
trayoviṃśatitattvaprakṛtirūpā vā |
trayoviṃśatitattvāni vyaktaśabdena sūrayaḥ |
vadantyavyaktaśabdena prakṛtiṃ ca parāṃ tathā ||
iti brahmāṇḍapurāṇāt | athavā vyaktāvyakte ca vyaktāvyaktaṃ ceti
punarekaśeṣāntareṇa vyaktamavyaktaṃ vyaktāvyaktaṃ ceti
trividhaliṅgarūpetyarthaḥ | tallakṣaṇāni brahmavaivartapurāṇe -
svāyambhuvaṃ bāṇaliṅgaṃ śailaliṅgamiti tridhā |
kīrtitaṃ vyaktamavyaktaṃ vyaktāvyaktamiti kramāt ||
vyaktaṃ bhuktipradaṃ muktipradamavyaktamucyate |
bhuktimuktipradaṃ liṅgaṃ vyaktāvyaktaṃ pracakṣate ||
dvitristulāṃ samārūḍhaṃ vṛddhimeti na hīyate |
tadbāṇaliṅgamuditaṃ śeṣaṃ śailaṃ vidurbudhāḥ ||
iti | athavā pakvamaleṣu suvyaktaṃ pāśabaddheṣvavyaktaṃ
svarūpamasyāḥ | taduktaṃ śaktirahasye
śaktipātaśabdārthanirūpaṇāvasare -
vyāpinī paramā śaktiḥ patitetyucyate katham |
ūrdhvādadhogatiḥ pāto mūrtasyāsarvagasya ca ||
satyaṃ sā vyāpinī nityā sahajā śivavatsthitā |
kiṃ tviyaṃ malakarmādipāśabaddheṣu saṃvṛtā ||
pakvadoṣeṣu suvyaktā patitetyupacaryate | iti ||
vyāpinī -
ahaṅkāratrayakāryarūpāvaśiṣṭaprākṛtasargatritayātmakatayā
pariṇāmādvyāpinī | sarvajagadvyāpikā vā |
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
caturthaśatakenābhūtpañcamī jvālinī kalā || 400 ||
iti śrīmallalitāsahasranāmabhāṣye caturthaśatakaṃ nāma pañcamī kalā
|| 5 ||
pañcamaśatakaṃ nāma ṣaṣṭhī rucyākhyā kalā
vividhākārā vidyāvidyāsvarūpiṇī |
prākṛtā vaikṛtāḥ sargāḥ kaumārasargaścetyevaṃ vividhā ākārā
yasyāḥ sā |
vidyāṃ cāvidyāṃ ca yastadvedobhayaṃ saha |
avidyayā mṛtyuṃ tīrvā vidyayā'mṛtamaśnute ||
iti śrutau prasiddhe vidyāvidye | vidyā svātmarūpaṃ jñānam | avidyā
caramavṛttirūpaṃ jñānam | tadubhayaṃ svarūpamasyāḥ | uktañca
bṛhannāradīye -
tasya śaktiḥ parā viṣṇorjagatkāryaparikṣamā |
bhāvābhāvasvarūpā sā vidyāvidyeti gīyate ||
iti | devībhāgavate'pi brahmaiva sāti duṣprāpā vidyāvidyāsvarūpiṇīti | tatraiva sthalāntare -
vidyāvidyeti devyā dve rūpe jānīhi pārthiva |
ekayā mucyate janturanyayā badhyate punaḥ ||
iti | yadvā | vidyaiva caramavṛttirūpaṃ jñānam | avidyā
bhedabhrāntirūpaṃ jñānaṃ | svaḥ parabrahmātmakaṃ jñānam |
svapadasyātmavācitvāt | svo jñātāvātmanīti kośāt | etattrayaṃ
rūpamasyāḥ | uktañca laiṅge -
bhrāntirvidyā paraṃ ceti śivarūpamidaṃ trayam |
artheṣu bhinnarūpeṣu vijñānaṃ bhrāntirucyate ||
ātmākāreṇa saṃvittirbudhairvidyeti kathyate |
vikalparahitaṃ tattvaṃ paramityabhidhīyate || iti ||
mahākāmeśanayanakumudāhlādakaumudī || 138 ||
mahāṃścāsau kāmeśaśceti vā mahākāmo maheccho
mahāśayaścāsāvīśaśceti vā mahākāmeśastasya nayane eva kumude
kairave raktapaṅkaje vā tayorāhlāde vikāse sukhātiśayakṛtanimīlane vā
kaumudī candrikeva | kārtikapūrṇimeveti vā |
kumudaṃ kairave raktapaṅkaje kumudaḥ kapau |
kāmuda.ḥ kārtike māsi candrikāyāṃ ca kaumudī ||
iti yādavaḥ | athavā | kutsitā
naśvaratvādhikaduḥkhasaṃmiśratvādihetubhirnindyā mutprītiryeṣāṃ te
kumudo vaiṣayikāḥ ataeva teṣāmanukampyatvābhiprāyeṇa kṛpaṇe kumude
kumuditi śāśvataḥ | syātkumutkṛpaṇe'nyavaditi viśvaśca |
teṣāmāsamantādvyāpto hlādaḥ sukhātiśayo mokṣarūpa iti yāvat | sa ca
mahākāmeśaṃprati nayanena prāpaṇeneti tṛtīyāsamāsaḥ |
śivaprāpaṇajanyasya vaiṣayikaniṣṭhasya sukhasya kaumudī prakāśikā ||
138 ||
śrutaḥ
bhaktahārdatamobhedabhānumadbhānusantatiḥ |
bhaktānāṃ hṛdi bhāvanī yāni tamāṃsyāvaraṇaśaktimantyajñānāni
teṣāṃ bhede nāśane bhānumataḥ sūryasya bhānusantatiḥ
kiraṇaparampareva | hṛdayasya hṛllekhayadaṇlāseṣviti hṛdādeśaḥ | tatra
bhava ityaṇ |
śivadūtī śivārādhyā śivamūrtiḥ śivaṅkarī || 139 ||
śivo dūto'lpaṃ yathā bhavati tathā sandeśaprāpako yasyāḥ sā
śivadūtī | dūñ upatāpe | yathoktavatkṛtvā dūto'pyupatāpakaḥ | dūtī
sañcārike same iti kośe sañcāraśabdo'pi sandeśasañcāraṇaparaḥ |
dunoterniṣṭhāyāṃ dutanibhyāṃ dīrghaśceti dīrghaḥ |
ktādalpākhyāyāmiti ṅīp | bahuvrīheḥ ktāntādadantādalpatve dyotye
striyāṃ ṅīṣiti tadarthaḥ | uktañca mārkaṇḍeyapurāṇe -
yato niyukto dautyena tayā devyā śivaḥ svayam |
śivadūtīti loke'smiṃstataḥ sā khyātimāgatā ||
iti | etadvyākhyākārāstu śivena sandeśaṃ prāpayatati śivadūtī |
gaurāderākṛtigaṇatvāṅīp bahuvrīhau tu ṭāp syādityāhustaccintyam |
iyaṃ ca puṣkarākhye tīrthe sthitā | taduktaṃ padmapurāṇe puṣkarakhaṇḍe-
atha te'nyāḥ pravakṣyāmi puṣkare yā vyavasthitā iti prakṛtya śivadūtī
tathā vedī kṣemā kṣemaṅkarī sadetyādi | śivenārādhyopāsyā |
taduktaṃ brahmāṇḍapurāṇe -
śivo'pi yāṃ samārādhya dhyānayogabalena ca |
īśvaraḥ sarvasiddhīnāmardhanārīśvaro'bhavat ||
iti | śaṅkaropāsitacatuṣkūṭavidyāsvarūpā vā | śiva eva mūrtiḥ
svarūpaṃ yasyāḥ śivaśaktyayorabhedāt | taduktam -
eko rudraḥ sarvabhūteṣu gūḍho māyā rudraḥ sakalo niṣkalaśca |
sa eva devī na ca tadvibhinnā hyetajjñātvaivāmṛtatvaṃ vrajanti ||
iti | śivā maṅgalamayī mūrtiyasyā iti vā | śivo mokṣa eva rūpaṃ yasyā
vā | mokṣasyātmamātrasvarūpatvāt | taduktaṃ saurasaṃhitāyāṃ
caturdaśādhyāye- atha mukteḥ svarūpaṃ te pravakṣyāmi samāsata
ityārabhya
tasmādātmasvarūpaiva parā muktiravidyayā |
pratibaddhā viśuddhasya vidyayā vyajyate'nagha ||
ityantam | bhaktaṃ śivameva karoti avidyāpāśanirāsena muktaprāpyaṃ
brahma karotīvetyupacārāt | maṅgalaṃ karotīti vā śivaṅkarī | kṛño
hetutācchīlyānulomyeṣviti ṭaḥ | śivaśamariṣṭasya kara iti mum || 139 ||
śivapriyā śivaparā śiṣṭeṣṭā śiṣṭapūjitā |
śivasya priyā | śivaḥ priyo yasyā iti vā | śivātparā śivasya
śaktyadhīnātmalābhakatvāt | śivaḥ paro yasyā iti vā |
śivapratipādakatvādvā śivaparā | ayaṃ śivaśabda etatpara ityatraivameva
vyākhyādarśanāt | śiṣṭānyanuśiṣṭāni vihitakarmāṇi iṣṭāni
icchāviṣayāḥ priyāṇi yasyāḥ sā śiṣṭeṣṭā | iṣu icchāyāmiti dhātoḥ
karmaṇi niṣṭhāyāmiṣṭamiti rūpam | yadvā śiṣṭairvihitakarmabhiriṣṭā
pūjitā | yajaterniṣṭhāyāṃ saṃprasāraṇe vraśceti ṣatve ca rūpam |
svasvavarṇāśramairdharmaiḥ samyagbhagavadarpitaiḥ |
yatpūjanaṃ na tadgandhamālyādīnāṃ samarpaṇaiḥ ||
iti vacanāt | ācāraprabhavo dharmo dharmasya prabhuracyuta iti
mahābhāratabṛhannāradīyayorvacanāttva | yadvā -
na pāṇipādacapalo na netracapalo bhavet |
na ca vāgaṅgacapala iti śiṣṭasya gocaraḥ ||
pāramparyāgato yeṣāṃ vedaḥ saparibṛṃhaṇaḥ |
te śiṣṭā brāhmaṇā jñeyāḥ śrutipratyakṣahetavaḥ ||
iti vasiṣṭhasūtroktalakṣaṇakāḥ śiṣṭāste iṣṭā yasyāḥ sā | yadvā
śiṣṭairiṣṭā pūjitā | imamevārthaṃ spaṣṭamācaṣṭe śiṣṭapūjitā |
aprameyā svaprakāśā manovācāmagocarā || 140 ||
pramātuṃ yogyā prameyā prameyā na bhavatītyaprameyā |
akārārthairbrahmaviṣṇvādibhiḥ prameyā vā | apsu prameyā vā | mama
yonirapsvantaḥ samudra iti śruteḥ | svaḥ ātmābhinnaḥ prakāśo yasyāḥ |
dṛśyatvābhāvena parāprakāśyatvāt | atrāyaṃ puruṣaḥ svayaṃjyotiriti
śruteḥ | suṣu apsu prakāśo yasyā vā | manāṃsi ca vācaśca
manovācasteṣāṃ tāsāṃ cāgocarā aviṣayaḥ | yato vāco nivartante
aprāpya manasā saheti śruteḥ | viṣṇupurāṇe prahlādavacanañca -
yātītagocarā vācāṃ manasāṃ cāviśeṣaṇā |
jñānijñānaparicchedyā vande tāmīśvarīṃ parām ||
iti | strīśūdradvijabandhūnāṃ trayī na śrutigocaretyādāviva
gocaraśabdasya strīliṅgatvam | na vidyate gocaro yasyāmiti vā |
vāṅmanasaviṣaya eko'pi padārtho yasyāṃ nāsti |
tadguṇānāmapyānantyena vāṅmanasā'tītatvāditi bhāvaḥ | yattu antyā
ityadhikṛtya nirman dve ktiṣṭhe iti chalākṣarasūtradvayaṃ paṭhyate | niḥ
man ktiḥ ṣṭhā ityetadakṣarāntāni catvāryeva nāmāni
dvidvipadaghaṭitāni bhavantīti tadarthaḥ | tatsamānavibhaktikapadadvayaparam | aprāpte vākyamarthavaditi nyāyena
tādṛśasthala eva nāmadvayabhramanirāsakatvena sārthakyāt | yathā
paraṃ jyotiḥ paraṃ dhāma parā śaktiḥ parā niṣṭheti | idaṃ tu
bhinnavibhaktipadadvayaghaṭitamekaṃ nāmetyadoṣaḥ | yadyapi manaśca
vācā ca manovāce te ca te āme ca apakve ca manovācāme | viśeṣaṇaṃ
viśeṣyeṇa bahulamityukterna pūrvanipātaḥ | te na bhavata ityamanovācāme
| tayorgocaretyekapadamevedaṃ nāma suvacam | yato vāco nirvatante iti
śrutervedaikavedyatvaśrutyā manasaivānudraṣṭavya ityādiśrutyā ca saha
virodhasya bhāmatyāṃ śaktilakṣaṇāparatayā pakvāpakvamanaḥparatayā
ca vyavasthākalpanena parihṛtatvāt | tathāpi gasviyādṛḍhīṭhakāṃ pṛṇ iti
chalākṣarasūtraviruddham | tasya ca chāyā
pṛkikuravīrivadṛḍhīṭhakāṃpṛ ityekādaśabhirakṣarairbhāṣyakārairuktā
| teṣu ca prakṛtaṃ nāmārabhya pañcakośāntarasthitetyantāni caturdaśa
nāmāni pratipādyante | pavargīyādyakṣarakāṣṭākṣaranāmabhyāṃ
saṃpuṭīkṛtāni dvādaśa nāmānītyarthaḥ |
prakṛtanāmanyekākṣarapraśleṣe tu navākṣaratvaṃ svarāditvaṃ ca |
syāditi tādṛśena saṃpuṭīkaraṇābhāvādbhavati sūtravirodhaḥ |
sūtrāṇāmapi dṛṣṭopāyanibandhanamātrarūpatvena
taduktopāyasyopāyāntarādūṣakatvaparyālocane tu so'pi pakṣaḥ
sādhureva | evamanyatrāpi draṣṭavyam || 140 ||
cicchaktiścetanārūpā jaḍaśaktirjaḍātmikā |
cicchaktiraupamyaśaktiḥ | cidityupamāyāmiti yāskasmṛteḥ | ciditi
copamārthe prayujyamāna iti pāṇinismaraṇācca |
dve akṣare brahmapare anante vidyā'vidye nihite yatra gūḍhe |
kṣaraṃ tvavidyā hyamṛtaṃ tu vidyā vidyā'vidye īśate yastu so'nya ||
iti śvetāśvataranirdiṣṭaṃ vidyāpadenocyate | avidyānivārakatvarūpaṃ
samarthyaṃ caitanyāparaṃparyāyaṃ vā cicchaktiḥ | devībhāgavate
pañcamaskandhe -
vartate sarvabhūteṣu śaktiḥ sarvātmanā nṛpa |
śavavacchaktihīnastu prāṇī bhavati sarvathā ||
cicchaktiḥ sarvabhūteṣu rūpaṃ tasyāstadeva hi |
iti | tadevāha cetanārūpā | cicchaktiḥ parameśvarasya vimalā
caitanyamevocyata iti saṃkṣepaśārīrakācāryāḥ | caitanyasvarūpā
śaktiriti gauḍapādīyasūtrañca | devībhāgavate prāthamikaśloke'pi
sarvacaitanyarūpāṃ tāmādyāṃ vidyāṃ ca dhīmahi | buddhiṃ yā naḥ
pracodayāditi | iyañca tricaraṇā gāyatrī | ata eva mātsye- gāyatryā ca
samārāmbhastadvai bhāgavataṃ viduriti | saiṣānandasya mīmā/sā
bhavatīti śrutirapi | ānandasya brahmaṇaḥ saiṣā cidrūpā
śaktirmīmāṃsā bhavati vimarśātmikā bhavatīti
śaṃkarāraṇyacaraṇairvidyāratne vyākhyānadarśanāt |
sraṣṭavyajagadātmakaśakyapratiyogiko māyāpariṇāmaviśeṣo
jaḍaśaktiḥ | sṛjyaśaktimātropalakṣaṇametat | uktañca viṣṇupurāṇe -
śaktayaḥ sarvabhāvānāmacintyajñānagocarāḥ |
śataśo brahmaṇastāstu sargādyā bhāvaśaktayaḥ ||
bhavanti tapasāṃ śreṣṭha pāvakasya yathoṣṇatā |
nimittamātramevāsau sṛjyānāṃ sargakarmaṇi ||
pradhānakāraṇībhūtā yato vai sṛjyaśaktayaḥ |
nimittamātraṃ muktvaikaṃ nānyatkiñcidapekṣate ||
nīyate tapasāṃ śreṣṭha svaśaktyā vastutastu tām |
iti | jaḍaṃ dṛśyamātramātmā svarūpaṃ yasyā māyāyāḥ sā
jaḍātmikā |
gāyatrī vyāhṛtiḥ sandhyā -
caturviṃśatyakṣaraṃ chando gāyatrī | gāyatrī chandasāmahamiti
gītā | gāyatrī chandasāmasīti kaurme devīstave ca | yadvā gāyatryākhyā
gopakanyā brahmaṇaḥ kaniṣṭhapatnī | taduktaṃ padmapurāṇe
puṣkaraṃkṣetre brahmaṇi yāgaṃ kurvati sati samāhūtā sāvitrī
lakṣmyādikā adyāpi nāgatāstābhiḥ sahāgacchāmītyuttaramadāt | tena
vacanena kupito brahmā śaktihastātkāñcidgopakanyāmānāyya viṣṇuṃ
pratyuktavāniti prakṛtya
tāvad brahmā hariṃ prāha yajñārthaṃ satvaraṃ ca naḥ |
daivī caiṣā mahābhāga gāyatrī nāmataḥ prabho ||
evamukte tadā viṣṇurbrahmāṇaṃ proktavānidam |
tadenāmudvahasvādya mayā dattāṃ tava prabho ||
gāndharveṇa vivāhena vikalpaṃ mā kṛthāściram |
gṛhāṇa gopakanyāyā asyāḥ pāṇimanākulam ||
gāndharveṇa tato gopīmupayeme pitāmahaḥ |
ityādi | tena tādṛśagopakanyārūpetyarthaḥ | athavā gāyantaṃ trāyate
yasmādgāyatrī tena kathyata iti gāyatrīkalpe
bhāradvājasmṛtyuktanirvacanādvedamātari prasiddho
gāyatrīśabdastadabhedādambāyā api vācakaḥ | āto'nupasarge ka iti kaḥ |
gaurāditvānṅīṣ | taduktaṃ padmapurāṇe -
viśeṣātpuṣkare snātvā japenmāṃ vedamātaram |
aṣṭākṣarā sthitā cāhaṃ jagadvyāptaṃ mayā tvidam |
iti | devīpurāṇe tu- gāyanādgamanādvāpi gāyatrī tridaśārcitetyuktam |
gāyati ca trāyate ceti tu chāndogyam | gāyatrī gāyanātmatvāditi
mahāvāsiṣṭharāmāyaṇañca | vyāhṛtirvyāharaṇamuccāraṇaṃ
tadrūpā | mantraviśeṣarūpā vā | vāyupurāṇe tu -
mayābhivyāhṛtaṃ yasmāttvaṃ caiva samupasthitā |
tena vyāhṛtirityevaṃ nāma te siddhimeṣyati ||
iti niruktam | ādityāvacchinnacaitanyasya svasya cābhedabhāvanaṃ
sandhyāpadārthaḥ | samyagdhyāyantyasyāmiti vyutpatteśca | taduktaṃ
mahābhārate -
sandhyeti sūryagaṃ brahma sandhyānādavibhāgataḥ |
brahmādyaiḥ sakalairbhūtaistadaṃśaiḥ saccidātmanaḥ ||
tasya dāso'hamasmīti so'hamasmīti yā matiḥ |
bhavedupāsakasyeti hyevaṃ vedavido viduḥ ||
iti | tadabhedādiyamapi sandhyā | tathā ca vyāsaḥ -
na bhinnāṃ pratipadyeta gāyatrīṃ brahmaṇā saha |
sāhamasmītyupāsīta vidhinā yena kenacit ||
iti | bhāradvājasmṛtāvapi -
brahmādyākārabhedena yā bhinnā karmasākṣiṇī |
bhāsvatīśvaraśaktiḥ sā sandhyetyabhihitā budhaiḥ || iti |
gāyatrī saśirāsturīyasahitā saṃdhyāmayītyāgamai-
rākhyātā tripure tvameva mahatāṃ śarmapradā karmaṇām |
ityabhiyuktoktiriti | ata eva sandhikālopāsyadevatāparo'yaṃ śabda iti
mādhavaḥ | samyagdhyeyatvātsandhyā | ātaścopasarga iti karmaṇyaṇiti
pārijātakāraḥ | iyañca brahmaṇo mānasaputrī | taduktaṃ
kālikopapurāṇe -
tadā tanmanaso jātā cārurūpā varāṅganā |
nāmnā sandhyeti vikhyātā sāyaṃsandhyā jayantikā ||
brahmaṇo dhyāyato yasmātsamyagjātā varāṅganā |
ataḥ sandhyeti loke'sminnasyāḥ khyātirbhaviṣyati ||
iti | bhagavatīpurāṇe'pi -
yā sā sandhyā brahmasutā manojātā purābhavat |
tapastaptvā tanuṃ tyaktvā saiva bhūtā hyarundhati ||
iti | reṇukāpurāṇe tu -
iḍaikāsya mahākālī mahālakṣmīstu piṅgalā |
ekavīrā suṣumṇeyamevaṃ sandhyātrayātmikā ||
ityuktam | ekavarṣātmakakanyārūpā vā ekavarṣā bhavetsandhyeti
kanyāprakaraṇe dhaumyavacanāt |
dvijavṛndaniṣevitā || 141 ||
dvijavṛndaistraivārṇikasamūhairniṣevitopāsyā sandhyātvādeva | uktañca
reṇukāpurāṇe -
sandhyaikā sarvadā daivairdvijairvandyā mahātmabhiḥ |
āsane śayane yāne bhojane reṇukaiva hi ||
iti | athavā vyāhṛtyādināmatrayamavasthātrayavatparam |
vyāhṛtirvāgvyāpāro jāgradavasthopalakṣakaḥ |
sandhyāśabdo'vasthayoḥ sandhau jāta iti vyutpattyā sandhye sṛṣṭirāha
hīti vyāsasūtre prayogācca svapnaparaḥ avasthāviśeṣatvābhiprāyeṇa
tadavacchinnadevyabhiprāyeṇa ca strīliṅgaḥ | dvijāḥ pakṣiṇa iva dvijā
jīvāsteṣāṃ vṛndena nitarāmabhedena sevitā sambaddheti suṣuptidṛśoktiḥ
| yathā pakṣiṇaḥ sañcāreṇa śrāntāḥ pakṣau saṅkocya nīḍe līyante
tathā jīvā api śrāntā jāgarasvapnau saṅkocya parabrahmaṇi nilīyanta
ityukteḥ | yacchrutaṃ bṛhadāraṇyake- tadyathāsminnākāśe
śyeno vā suparṇo vā viparipatya śrāntaḥ saṃhatya pakṣau saṃllayāyaiva
dhriyata evamevāyaṃ puruṣa etasmā antāya dhāvati yatra supto na kañcana
kāmaṃ kāmayate na kañcana svapnaṃ paśyatīti | satā somya tadā
sampanno bhavatīti śruteśca | tadabhāvo nāḍīṣu tacchruterātmani ceti
tārtīyīkādhikaraṇe tathā nirṇayācca || 141 ||
tattvāsanā tattvamayī pañcakośāntarasthitām |
śivādikṣityantāni ṣaṭtriṃśattattvānyevāsanaṃ
yogapīṭhākhyamāsanaṃ yasyāḥ | tattvānyasyati kṣipatīti vā | tatpadasya
buddhiviparivṛttiviṣaye śaktiḥ | bhagavatyapi sarveṣāṃ buddhau
viparivartata
eveti bhavati tatpadavācyā | evameva coktaṃ yattatpadamanuttamamiti
viṣṇusahasranāmabhāṣye ācāryabhagavatpādaiḥ | tataśca tatra yade
namastade nama iti keṣāñciccaturthyantamantrakalpanaṃ cintyam
yattatpadaśakyatāvacchedakāparityāgenaiva brahmaṇi pravṛttau
saṃjñātvābhāvena sarvanāmatvānapāyāt | kiñca
tavargīyākṣaracatuṣṭayānyatamāntatve'pi cartvena yattatpadamiti
saṃhitopapatterdakārāntatvameveti tayoḥ prātipadikayordurupapādam |
tasmādyasmainamastasmainama ityeva prayogaḥ |
brahmaviśeṣyakatvābhiprāyeṇa napuṃsakaliṅgopapattiḥ | evameva tvaṃ
padenāpi bhagavatī vācyeti tubhyaṃ nama ityeva prayogaḥ | yadā tu
tattvamasītyatreva nirguṇabrahmalakṣake tattvaṃ pade tadāpi
sarvanāmatānapāyāduktavidha eva prayogaḥ | nahi saṃkucitavṛttikamapi
viśvapadaṃ viśvedevā ityādau sarvanāmatāṃ jahāti | ayīti
komalāmantraṇe'vyayam | gaurāderākṛtigaṇatvāttato ṅīṣi rūpamidam |
janamātṛtvājjanairāmantraṇīyetyarthaḥ | ayaḥ śubhāvaho vidhistadrūpā
vā | asīti padārthasyaikyasya vācakaṃ vā'yīti padam | ayapayagatāviti
dhātupāṭhena gatyarthasya tatraiva paryavasānāt ayyai nama iti prayogaḥ |
caramaśatakāntargatena nāmnā paunaruktyaparijihīrṣayeyaṃ kalpanā
sūtrakṛtāmityupapattiḥ | evamanyatrāpyūhyam | pañcasaṃkhyākāḥ
kośāḥ pañcakośā iti madhyamapadalopī samāsaḥ | te ca
pañcapañcikāpūjane prasiddhā mantraviśeṣāḥ | tadabhedāttaddevatā
api | tāśca jñānārṇave -
śrīvidyā ca paraṃjyotiḥ parā niṣkalaśāmbhavī |
ajapā mātṛkā ceti pañca kośāḥ prakīrtitāḥ ||
iti | etāsu pañcadevatāsu śrīcakrarāje'rcyamānāsu
paraṃjyotirādyāścatasro devatā abhitaḥ sṛṣṭyādicakreṣu
vyaṣṭisamaṣṭibhedena pūjyante | śrīvidyā tu madhye bindviti sthitiḥ | tena
pañcakośānāmantare madhye sthitetyarthaḥ | yadvā santi
tāvadasmadādiśarīreṣvannamaya-prāṇamaya-manomaya-
vijñānamayānandamayākhyā antarantaḥkakṣyākrameṇa
pañcakośapadavācyāḥ padārthāḥ | eteṣāṃ pañcānāṃ madhye
āntara ānandamayaḥ kośastatrābhedena sthitā | ānandamayādhikaraṇe
vṛttikāraiḥ- anyontarātmānandamaya ityādiśrutiṣvānandamayasya
brahmarūpatokteḥ | ācārya bhagavatpādaistvānandamayasya śodhanīyeṣu
gaṇanādaśuddhatve siddhe brahmatā nopapadyata ityāśayena
brahmapucchavākya eva brahmanirdeśo vyavasthāpitaḥ | tatpakṣe
yadayamākāśa ānando na syāditi sāmānādhikaraṇyena
prayogādānandamayakośasya
parākāśātmakabrahmaśarīrabhūtacicchaktirūpatvam |
śrīkaṇṭhabhāṣye taṭṭīkādāvayamarthaḥ spaṣṭaḥ | pucchabrahmapakṣe tu
pañcānāmantare madhye sthitetyarthaḥ | yuktañcaitat | brahmagītāyāṃ
tathaivopabṛṃhaṇadarśanāt | taduktam -
tathānandamayaścāpi brahmaṇānyena sākṣiṇā |
sarvottareṇa sampūrṇo brahma nānyena kenacit ||
yadidaṃ brahmapucchākhyaṃ satyajñānādvayātmakam |
sarasaḥ sarvadā sākṣānnānyathā surapuṅgavā ||
iti | krodhabhaṭṭārakā apyāhaḥ -
annaprāṇamanaḥprabodhaparamānandaiḥ śiraḥpakṣayuk
pucchātmaprakaṭairmahopaniṣadāṃ vākyaiḥ prasiddhīkṛtaiḥ |
kośaiḥ pañcabhirebhireva bhavatīmetatpralīnāmiti
jyotiḥ prajvaladujjvalātmacapalāṃ yo veda sa brahmavit || iti |
niḥsīmamahimā nityayauvanā madaśālinī || 142 ||
niṣkrāntaḥ sīmānaṃ sīmāṃ vā niḥsīmā niḥsīmo vā niravadhiko
mahimā yasyāḥ | mana iti niṣedhānna ṅīp | vaikalpiko ḍāp | ato
niḥsīmamahimne nama iti vā niḥsīmamahimāyai nama iti vā prayogaḥ |
kālatraye'pi rajaso'virahānnityayauvanā | viṣayāntarasamparkaśūnya
ānandaikaviṣayako vṛttiviśeṣo madastena śālate śobhata iti tathā || 142 ||
madāghūrṇitaraktākṣī madapāṭalagaṇḍabhūḥ |
madena ghūrṇitāni raktāni cākṣīṇi yasyāḥ | bāhyaviṣayavaimukhyaṃ
ghūrṇanam | madena pāṭale śvetarakte gaṇḍabhuvau kapolabhittī yasyāḥ |
mado madyaṃ lakṣaṇatva? tatpānam | yadvā madaḥ kastūrī | pāṭalaṃ
puṣpaviśeṣaḥ | matvarthīyo'c | tadvatyātmakārakācitrite
karṇāvataṃsavatyau ca gaṇḍabhuvau yasyāḥ |
mado retasi kastūryāṃ garve harṣebhadānayoḥ | madye'pi mad ākhyāta ------------------------------ ||
iti viśvaḥ |
candanadravadigdhāṅgā cāmpeyakusumapriyā || 143 ||
candanasya malayajasya draveṇa ghṛṣṭasāreṇa digdhāni liptānyaṅgāni
yasyāḥ | cāmpeyakusumaṃ nāgakesarapuṣpaṃ campāsambandhipuṣpaṃ
vā priyaṃ yasyāḥ || 143 ||
kuśalā komalākārā kurukullā kuleśvarī |
sṛṣṭyādinirmāṇakauśalavattvātkuśalā | kuśaṃ jalaṃ lāti ādatte
iti vā | ādantatvātkaḥ | kutsitaḥ śalaścandramā yasyāḥ agre
tadadhikakāntimattvāditi vā | śalaṃ tu śallakīlomni śalo bhṛṅgīgaṇe
vidhāviti viśvaḥ | komalaḥ sukumāra ākāro'vayavavinyāso yasyāḥ |
kurukullākhyadevī śrīpure'haṅkāracittamayaprākārayormadhye
vimarśamayavāpyāmadhikṛtā | taduktaṃ lalitāstavaratne vāpīṃ
prakṛtya-
kuruvindataraṇinilayāṃ kulācalaspardhikucanamanmadhyām |
kuṅkumaviliptagātrīṃ kurukullāṃ manasi kurmahe satatam ||
iti | tantrarāje ca dvāviṃśe paṭale nirūpitā tadrūpā | sajātīyānāṃ
mātṛmānameyānāṃ samūhaḥ kulaṃ tasyeśvarī |
kulakuṇḍālayā kaulamārgatatparasevitā || 144 ||
mūlādhārakārṇikāmadhyagato binduḥ kulakuṇḍaṃ
kamalakandamadhyasthitachidratulyaṃ tadevālayaḥ svāpasthānaṃ yasyāḥ |
tasminnāsamantāllayaḥ suṣuptiriva yasyā iti vā | sā kuṇḍalinīti yāvat |
taduktamācārya bhagavatpādaiḥ -
avāpya svāṃ bhūmiṃ bhujaganibhamadhyuṣṭavalayaṃ
svamātmānaṃ kṛtvā svapiṣi kulakuṇḍe kuhariṇī |
iti | svasvavaṃśaparamparāprāpto mārgaḥ kulasambandhitvātkaulaḥ |
taduktaṃ vratakhaṇḍe -
yasya yasya hi yā devī kulamārgeṇa saṃsthitā |
tena tena ca sā pūjyā baligandhānulepanaiḥ ||
iti | naivedyairvividhaiścaiva pūjayetkulamārgata iti ca | yadvā
samayamataṃ
kaulamataṃ miśramataṃ ceti vidyopāstau matatrayam |
śukavasiṣṭhādisaṃhitāpañcakoktaṃ vaidikamārgakarambitamādyam |
candrakulāditantrāṣṭakoktaṃ tu caramam | kulasamayobhayānusāritvāt |
etadbhinnatantroditaṃ kaulamārgam | kaulairmṛgyata ityarthe karmaṇi ghañ
|
tattadupāstibhedo'dhikārabhedaśca tattattantreṣveva spaṣṭaḥ
tasmiṃstatparairāsaktaiḥ sevitā || 144 ||
kumāragaṇanāthāmbā tuṣṭiḥ puṣṭirmatirdhṛtiḥ |
kumāraḥ skando gaṇanātho gajānanastayorambā mātā | kutsito
māragaṇaḥ smaravikārasamūho yeṣāṃ tannāthānambate badhnātīti vā
| abi bandhana iti dhātuḥ | kumāraśabdena taddevatyo'haṅkāro vā gṛhyate
| taduktaṃ varāhapurāṇe -
puruṣo viṣṇurityuktaḥ śivo vā nāma nāmataḥ |
avyaktaṃ tu umādevī śrīrvā padmanibhekṣaṇā ||
tatsaṃyogādahaṅkāraḥ sa ca senāpatirguhaḥ ||
iti | tadgaṇairnāthānatīvāhantāviṣṭānambata iti | tuṣṭyādīni sapta
nāmāni toṣapoṣajñānadhairyaśamakalyāṇavattvakamanīyatāvācakāni
santi tādṛśabhagavatīsvarūpatvābhiprāyeṇa tāmapyabhidadhati | tathā ca
mārkaṇḍeyapurāṇe -
yā devī sarvabhūteṣu tuṣṭirūpeṇa saṃsthitā |
namastasyai namastasyai namastasyai namo namaḥ ||
ityādi | mallārimāhātmye'pi -
yo devaḥ sarvabhūteṣu toṣarūpeṇa saṃsthitaḥ |
namastasmai namastasmai namastasmai namo namaḥ ||
ityādi | devībhāgavate tṛtīyaskandhe -
buddhiḥ kīrtirdhṛtirlakṣmīḥ śaktiḥ śraddhā matiḥ smṛtiḥ |
sarveṣāṃ prāṇināṃ sāmbā pratyakṣaṃ tannidarśanam ||
iti | padmapurāṇe devīkṣetragaṇanāvasare- tuṣṭirvastreśvare tathā |
devadāruvane puṣṭiḥ dhṛtiḥ piṇḍārakakṣetre ityevaṃ
tattatkṣetrādhiṣṭhātryā bhagavatyā nāmetyuktam | matistu vāyupurāṇe
nirucyate -
bibharti mānaṃ manute vibhāgaṃ manyate'pi ca |
puruṣo bhogasambaddhastena cāsau matiḥ smṛtaḥ ||
iti | tasyāśca devīrūpatā sūtasaṃhitāyām -
yānubhūtiruditā matiḥ parā vedamānaniratā śubhāvahā |
tāmatīva sukhadāṃ vayaṃ śivāṃ keśavādijanasevitāṃ numaḥ || ityādi
|
śāntiḥ svastimatī kāntirnandinī vighnanāśinī || 145 ||
śāntiśabdena vāyavīyaḥ kalāviśeṣo vā kathyate | taduktaṃ śaivāgame-
malamāyāvikāraughaśāntiḥ puṃsaḥ punaryayā |
sā kalā śāntirityuktā sādhikārāspadaṃ padam ||
iti | bṛhatpārāśarasmṛtāvapi -
daśapañcāṅgulavyāptaṃ nāsikāyā bahiḥsthitam |
jīvo yatra viśudhyeta sā kalā ṣoḍaśī smṛtā ||
iti prakṛtya sā ca śāntiḥ prakīrtitetyantam | suṣṭhu astiḥ sattā tadvattvena
vā svastimatī | sattāyāḥ śobhanatvañca pāramārthikatvaṃ
vyāvahārikasattādhikatvam | prāṇā vai satyaṃ teṣāmeṣa satyam
tatsatyasya satyamiti ca śruteḥ |
svastyāśīḥkṣemaniṣpāpapuṇyamaṅgalavācaka iti ratnakośaḥ | svastītyavināśināmeti yāskaśca | kāntiśabdenecchāśaktirvocyate |
nandayitṛtvānnandinī kāmadhenuvaṃśodbhavo goviśeṣo vā
gaṅgāsvarūpā vā | viśeṣeṇa ghnantīti vighnā
vidyāntarāyāstānnāśayituṃ śīlamasyāstathā || 145 ||
tejovatī trinayanā lolākṣī kāmarūpiṇī |
tejasāmādityādīnāmādhārabhūtatvāttejovatī | etasmin khalvakṣare
gārgi sūryācandramasau vidhṛtau tiṣṭhata iti śruteḥ | trīṇi
somasūryāgnirūpāṇi nayanāni netrāṇi yasyāḥ |
kṣubhnāderākṛtigaṇatvātsaṃjñāśabdatve'pi ṇatvābhāvaḥ | vauṣaḍiti
śabdasya trinayaneti saṃjñā nāmapārāyaṇe prasiddhā tadrūpā vā |
yadvā nayanaśabdo lakṣaṇayā pramāṇaparaḥ | nayati prāpayati
pramāṇamiti vyutpatteśca | tathā ca śāṇḍilyasūtre prayogaḥ trīṇyeṣāṃ
netrāṇi śabdaliṅgākṣabhedādrudravaditi | trīṇi
pratyakṣānumānaśabdarūpāṇi pramāṇāni yasyāḥ |
yadviṣayakapramājanane trividhameva pramāṇam | śravaṇarūpaṃ
śābdajñānam | mananaṃ yauktikatvādānumānikam | nididhyāsanaṃ tu
svānubhavarūpaṃ pratyakṣameva | parantu vijātīyapratyayaiḥ
kadācinmadhye madhye'ntaritam | etadabhiprāyeṇaiva śāṇḍilyamuninā
śabdamārabhyaiva pramāṇāni gaṇitāni | upamānasya
śaktigrahamātraviṣayakatvena prakṛtānupayogāt | ata evoktaṃ
manusmṛtau-
pratyakṣaṃ cānumānaṃ ca śāstraṃ ca vividhāgamam |
trayaṃ suviditaṃ kāryaṃ dharmaśuddhimabhīpsate ||
iti | sāṃkhyānāṃ samāsasūtramapi- trividhaṃ pramāṇamiti |
yogasūtramapi- pratyakṣānumānāgamāḥ pramāṇānīti |
trīnmārgānpratyadhikāriṇo nayatīti vā | dakṣiṇottaramārgau
brahmamārgaśceti trayo mārgā uttaratra vivecayiṣyante | tathā coktaṃ
devīpurāṇe -
dakṣiṇaṃ cottaraṃ lokaṃ tathā brahmāyanaṃ param |
nayaṃ sanmārgavargaṃ ca netrī trinayanā matā ||
iti | lolākṣīṇāṃ strīṇāṃ yaḥ kāmo manmathastadrūpiṇī |
śivakāmanirāsāya lolākṣīsambandhitvaṃ kāmaviśeṣaṇam |
kāmābhimāniyogeśvarīrūpā vā | taduktaṃ varāhapurāṇe -
kāmaḥ krodhastathā lobho mado mohaśca pañcamaḥ |
mātsaryaṃ ṣaṣṭhamityāhuḥ paiśunyaṃ saptamaṃ tathā ||
asūyā tvaṣṭamī jñeyā ityetā aṣṭa mātaraḥ |
kāmaṃ yogeśvarīṃ viddhiṃ krodhaṃ māheśvarīṃ tathā ||
lobhastu vaiṣṇavī proktā brahmāṇī mada eva ca |
mohaḥ svayambhūḥ kalyāṇī mātsaryaṃ cendrajāṃ viduḥ ||
yamadaṇḍadharā devī paiśunyaṃ svayameva ca |
asūyā ca varāhākhyā ityetāḥ parikīrtitāḥ || iti |
mālinī haṃsinī mātā malayācalavāsinī || 146 ||
mālāvattvānmālinī | vrīhyāditvādiniḥ |
ekapañcāśanmātṛkābhimānidevatāyā mālinīti saṃjñā tadrūpā vā
| yadvā asti devyāḥ sakhī mālinīnāmnī tadrūpā vā | taduktaṃ
vāmanapurāṇe pārvatīvivāhaprakaraṇe saptapadīkramaṇaṃ prakṛtya -
tato harāṅghrirmālinyā gṛhīto dāyakāraṇāt |
kiṃ yācase dadāmyeṣa muñcasveti haro'bravīt ||
mālinī śaṅkaraṃ prāha matsakhyai dehi śaṅkara |
saubhāgyaṃ nijagotrīyaṃ tato mokṣamavāpsyasi ||
athovāca mahādevo dattaṃ mālini muñca mām |
ityādi | vṛttaviśeṣarūpā mandākinīrūpā vā |
mālinī vṛttabhede syānmālākārastriyāmapi |
campānagaryāṃ gauryāṃ ca mandākinyāṃ ca mālinī ||
iti viśvaḥ | saptavarṣā kanyā mālinītyucyate tadrūpā vā |
saptabhirmālinī sā syāditi kanyāprakaraṇe dhaumyavacanāt | haṃsā
yativiśeṣā asyāmabhedena santīti haṃsinī | haṃsa ityajapāmantro vā |
sarvajanayitṛtvānmātā | mātṛkārūpā vā | mantrāṇāṃ mātṛbhūtā ca
mātṛkā parameśvarīti skāndāt | pramātrarthakaṃ puṃliṅgaḥ vā |
prakāśo'tra viśeṣyaḥ | athavā daśamītithinityāmantrasya māteti
saṃjñā | nāmapārāyaṇe tathā darśanāt tadrūpetyarthaḥ |
kāyāvarohaṇākhyakṣetrādhiṣṭhātrīyaṃ mātā kāyāvarohaṇa iti
pādmāt | lakṣmībījasyāpi māteti saṃjñā | śrīrmā ramā ca kamalā
mātā lakṣmīśca maṅgaleti viśvākhyokteḥ | śābaracintāmaṇau
prasiddhā malayālayabhagavatī tadrūpatvānmalayācale vasatīti tathā || 146
||
sumukhī nalinī subhrūḥ śobhanā suranāyikā |
śobhanaṃ mukhaṃ yasyāḥ sā sumukhī | jñānena mukhakānterādhikyāt
| śobhate'sya mukhaṃ ya evaṃ vedeti śruteḥ | brahmavida iva te saumya
mukhamābhātīti śruteśca | ṣoḍaśyaṅgatvenopāsyadevatāviśeṣo vā
sumukhī | karacaraṇamukhanetrādyavayavānāṃ
kamalarūpatvātsṛṣṭinyāyena nalinī | bhāgīrathīrūpatvādvā | nandinī
nalinī gaṅgeti tadīyadvādaśanāmasu gaṇanāt | nalākhyo rājā
yasyāmupāsanayā tādātmyena niviṣṭaḥ seti vā | śaubhane bhruvau
yasyāḥ sā subhrūḥ saundaryaśīlatvācchobhanā | suṣumaṃ sādhu
śobhanamiti kośaḥ | surāṇāṃ nāyikeśvarī mahattarā mahimā
devatānāmiti śruteḥ |
kālakaṇṭhī kāntimatī kṣobhiṇī sūkṣmarūpiṇī || 147 ||
kālaḥ kaṇṭho yasyeśvarasya tasya strī | uktañca vāyupurāṇe -
paśyatāṃ devasaṃghānāṃ piśācoragarakṣasām |
dhṛtaṃ kaṇṭhe viṣaṃ ghoraṃ kālakaṇṭhastato'smyaham ||
iti devīpurāṇe'ṣṭaṣaṣṭiśivatīrthaprakaraṇe kālañjare kālakaṇṭha iti
smaryate | tena tatkṣetrādhiṣṭhātrītyarthaḥ | madhuro'sphuṭo dhvaniḥ kalaḥ
sa eva kālaḥ svārthiko'ṇ kālaḥ kaṇṭho yasyā iti vā |
aṅgagātrakaṇṭhebhya vā ṅīp | dārukāsuravadhārthaṃ sasarja kālīṃ
kāmāriḥ kālakaṇṭhīṃ kapardinīmiti laiṅge kathāyāḥ
prasiddhestadrūpā vā | kalapadādeva svārthiko'ṇvā | mañjūdhvaniriti
tadarthaḥ | kāntirasyā astīti kāntimatī | parameśvarau sṛṣṭyaunmukhyena
kṣobhayatīti kṣobhiṇī | taduktaṃ viṣṇupurāṇe -
prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva praviśyātmecchayā hariḥ |
kṣobhayāmāsa bhagavānsargakāle vyapāśritaḥ ||
iti | yadvā | manaḥkṣobhātkāṃścidgaṇānajanayaditi kṣobhiṇī | taduktaṃ
varāhapurāṇe mūrtitrayaṃ prakṛtya -
yā mandaraṃ gatā devī tapastaptuṃ tu vaiṣṇavī |
tasyāstapantyāḥ kālena mahatā kṣubhitaṃ manaḥ ||
tasmātkṣobhātsamuttasthuḥ kumāryaḥ saumyadarśanāḥ |
nīlakuñcitakeśāntā bimboṣṭhyaḥ padmalocanāḥ ||
indīvarasamā dāmanūpurāḍhyāḥ suvarcasaḥ |
evaṃvidhāḥ striyo devyaḥ kṣobhite manasi drutam ||
uttasthuḥ śatasāhasrāḥ koṭiśo vividhānanā |
ityādi | sūkṣmaṃ durjñeyaṃ rūpamasyāḥ | sūkṣmātsūkṣmataraṃ
nityam aṇoraṇīyāniti ca śruteḥ | sūkṣma iti homaviśeṣasya saṃjñā |
tantrarāje- nityānityodite mūlādhāramadhye'sti pāvaka ityādinā evaṃ
dvādaśadhā homamakṣaraiḥ syādudīritairityantena granthenoktā tadeva
rūpamasyā iti vā | devyā api trīṇi rūpāṇi
sthūlasūkṣmaparabhedātsantyeveti vyaktameva || 147 ||
vajreśvarī vāmadevī vayovasthāvivarjitā |
ṣaṣṭhītithinityā jālandharapīṭhādhiṣṭhātrī vajreśvarī | athavā
śrīpurasya dvādaśaḥ prākāro vajramaṇimayastasyaikādaśasya madhye
vajrākhyā nadī tadadhipatiḥ | uktañca durvāsasā -
tatra sadā pravahantī taṭinī vajrābhidhā ciraṃ jīyāt |
caṭulormijālanṛtyatkalahaṃsīkulakalakvaṇitapuṣṭā ||
rodhasi tasya rucire vajreśī jayati vajrabhūṣāḍhyā |
vajrapradānatoṣitavajrimukhatridaśavinutacāritrā ||
iti | indrāya vajro'pi devyaiva dattaḥ | taduktaṃ brahmāṇḍe śakrasya jale
tapaḥ prakṛtya -
tajjalādutthitā devī vajraṃ datvāṃ baladviṣe |
punarantardadhe so'pi kṛtārthaḥ svargameyivān ||
iti | vāmo vananīyo devo vāmadevaḥ | taṃ devā abruvannayaṃ vai naḥ
sarveṣāṃ vāma iti tasmādvāmadeva ityaitareyaśruteḥ | vāmena bhāgena
dīvyatītyardhanārīśvaro vā vāmadevaḥ ||
kuṅkumakṣodasaṅkāśaṃ vāmākhyaṃ vanaveṣadhṛt |
vaktramuttaramīśasya pratiṣṭhāyāṃ pratiṣṭhitam ||
iti śivapurāṇoktaḥ sadāśivavyūhāntargato mūrtiviśeṣo'pi
vāmadevastasyeyaṃ vāmā sundarī ca sā devī vā | vāmānāṃ
karmaphalānāṃ vā devyadhiṣṭhānadevatā | vāmācāre ratā vāmāḥ |
pūjako'pi bhavedvāmastanmārge satataṃ rata iti kālikāpurāṇavacanāt
teṣāṃ devīti vā | uktañca devīpurāṇe -
vāmaṃ viruddharūpaṃ tu viparītaṃ tu gīyate |
vāmena sukhadā devī vāmadevī tataḥ smṛtā ||
iti | bālyapaugaṇḍakaiśorādivayoviśeṣāṇāmavasthābhirvivarjitā |
sadātanatvāt |
siddheśvarī siddhavidyā siddhamātā yaśasvinī || 148 ||
gorakṣapramukhānāṃ siddhānāmīśvarī svāminī etannāmnaiva
kāśyāṃ prasiddhā | siddha ca sā vidyā ca siddhavidyā | ata eva
pañcadaśyāḥ siddhāricakraśodho nāstītyuktaṃ kādimate nityānāṃ
siddhamantratvānnāvekṣyāstvaṃśakādaya iti | siddhānāṃ mātā
rakṣakatvāt | yaśo'syā astīti yaśasvinī | asmāyāmedhāsrajo viniḥ | tasya
nāma mahadyaśa iti śruteḥ || 148 ||
atha dviṣaṣṭināmabhiryoginīnyāsakrameṇa
viśuddhyādisaptacakrādhiṣṭhātṛḍaralakasahayādyayoginīsaptakasvarūpe.
na bhagavatīṃ stotumārabhate -
viśuddhicakranilayā raktavarṇā trilocanā |
viśuddhītyādinā | tatredaṃ ḍākinīdhyānam -
grīvākūpe viśuddho nṛpadalakamale śvetaraktāṃ trinetrāṃ
hastaiḥ khaṭvāṅgakhaḍgau triśikhamapi mahācarma sandhārayantīm |
vaktreṇaikena yuktāṃ paśujanabhayadāṃ pāyasānnaikasaktāṃ |
tvaksthāṃ vande'mṛtādyaiḥ parivṛtavapuṣaṃ ḍākinīṃ vīravandyām ||
iti | viśuddhicakraṃ ṣoḍaśadalakamalasya karṇikaiva nilayo yasyāḥ | ārakto
varṇo yasyā iti pañcākṣaraṃ nāma | āṅīṣadarthe | tena śvetaraktastu
pāṭala ityuktalakṣaṇakapāṭalīkusumasamānavarṇetyarthaḥ |
lākinīprakaraṇagatanāmnā paunaruktyābhāvācca | trīṇi locanāni
yasyāḥ |
khaṭvāṅgādipraharaṇā vadanaikasamanvitā || 149 ||
khaṭvāṅgaṃ khaṭvāpādaḥ | daṇḍāropitanarakapālaṃ vā | tadādi
yeṣāṃ caturṇāṃ madhye tāni praharaṇānyāyudhāni yasyāḥ | vadanaṃ
ca tadekaṃ ca | pūrvakālaiketi samāsaḥ | anityatvānna pūrvanipātaḥ | tena
samanvitā yuktā || 149 ||
pāyasānnapriyā tvaksthā paśulokabhayaṅkarī |
payovikāraḥ pāyasaśca tadannaṃ ca tatparamānnaṃ priyaṃ
yasyāḥ | tvaci dhātau tiṣṭhatīti tvaksthā | tadabhimānitvāt |
advaitavidyāvihīnāḥ paśavasta eva lokāsteṣāṃ bhayaṅkarī | yo'nyāṃ
devatāmupāste'nyo'sāvanyo'hamasmīti na sa veda yathā paśuriti śruteḥ
| dvitīyādvai bhayaṃ bhavati ya etasminnudaramantaraṃ kurute'tha tasya
bhayaṃ bhavatīti ca śruteḥ |
amṛtādimahāśaktisaṃvṛtā ḍākinīśvarī || 150 ||
amṛtākhyā śaktirādiryāsāṃ tābhiḥ ṣoḍaśabhirmahāśaktibhiḥ
amṛtakarṣiṇīndrāṇītyādibhirakṣarāntābhirekaikadalaniṣṭhābhiḥ
saṃvṛtā | uktañca svacchandatantre -
tasmādekāṅgulādūrdhvaṃ viśuddhaṃ ṣoḍaśākṣaram |
madhyagā ḍākinī bāhyapatreṣu parameśvarī ||
amṛtādyakṣarāntāḥ syuścandrabimbaṃ tadūrdhvataḥ |
iti | navānāṃ viśeṣaṇānāṃ viśeṣyaṃ nāmnā nirdiśati-
ḍākinīśvarīti | ḍākinyākhyeśvarītyarthaḥ || 150 ||
anāhatābjanilayā śyāmābhā vadanadvayā |
hṛdaye dvādaśadalakamale'nāhatākhyacakre rākiṇyākhyā yoginī
tiṣṭhati | tasyā dhyānaṃ yathā -
hṛtpadme bhānupatre dvivadanalasitāṃ daṃṣṭriṇīṃ śyāmavarṇā-
makṣaṃ śūlaṃ kapālaṃ ḍamarumapi bhujairdhārayantīṃ trinetrām ||
raktasthāṃ kālarātriprabhṛtiparivṛtāṃ snigdhabhaktaikasaktāṃ
śrīmadvīrendravandyāmabhimataphaladāṃ rākinīṃ bhāvayāmaḥ ||
iti | anāhatābjaṃ tatkarṇikā nilayo yasyāḥ | śyāmā ṣoḍaśavārṣikī tayā tulyā śyāmābhā | śyāmā ābhā kāntiryasyā iti vā |
vadanayordvayaṃ yasyāḥ |
daṃṣṭrojjvalākṣamālādidharā rudhirasaṃsthitā || 151 ||
daṃṣṭrābhirvarāhasamānadantairujjvalā śobhamānā | akṣamālā
ādiryeṣāṃ teṣāṃ caturṇāmāyudhānāṃ dharā | pacādyac |
karmaṇyaṇi dhāreti syāt | uktaśloke yadi cakraṃ śūlamityeva
pāṭhastadā'kṣasya rathāṅgasya māṃ śobhāṃ lāti ādatta
ityakṣamālaṃ cakramityākhyeyam | rudhire śoṇite saṃsthitā
tadabhimānitvena || 151 ||
kālarātryādiśaktyaughavṛtā snigdhaudanapriyā |
asti kālarātryākhyā kācana śaktiḥ | taduktaṃ varāhapurāṇe
mūrtitrayaṃ prakṛtya -
yā sā nīlagiriṃ yātā tapase dhṛtamānasā |
raudrī tamobhavā śaktistasyāḥ śṛṇu dhare vratam ||
ityārabhya
raudrī taporatā devī tāmasī śaktiruttamā |
saṃhārakāriṇī nāmnā kālarātrīti tāṃ viduḥ ||
iti | sā ādiryāsāṃ tāsāṃ ṭhaṃkāryantadvādaśaktīnāmoghena
samūhena vṛtā | patreṣu veṣṭitā | snigdho ghṛtapluta odanaḥ priyo yasyāḥ |
vaktreṇaikena mahāvīrendravaradā -
vividhā īrā vā irā vā yeṣāṃ te vīrāḥ | pakṣadvayepi
camatkṛtavāṇīkāḥ stāvakā iti yāvat | athavā mahāvīraṃ saumikaḥ
pātraviśeṣaḥ | mahāvīraṃ tu vibādhamṛjīṣamityādiśrutiprasiddhaḥ
lakṣaṇayā ca pānapātraparaḥ | tasmānmatvarthīyo'c |
brahmarasāmṛtapānaśīlā iti yāvat | ata evendrā brahmavidaḥ |
idamityāparokṣyeṇa ye sākṣiṇaḥ svātmabhūtaṃ brahmāhamasmīti
sākṣātkurvanti te indrāḥ | tathā ca śrūyate- idamadarśamidamadarśamiti
tasmādindro nāmeti | athavā tritayābhoktā vīreśa iti
śivasūtroktalakṣaṇā jāgarādyavasthātra'yepi turyānusandhānaparā
vīrendrāḥ | uktañca varadarājena -
vīreśa iti vīrāṇāṃ bhedavyasanakāriṇām |
antarbahirvisaratāmindriyāṇāmadhīśvaraḥ ||
iti | athavā mahāvīraḥ prahlāda indraḥ śakraśca | devībhāgavate
caturthaskandhe śakraprahlādayordivyavarṣaśataṃ yuddhe jāte
paścādubhābhyāṃ stutā bhagavatī dvayorapi varamadāditi
kathānakasmaraṇāt tebhyo varaṃ dadātīti tathā ||
rākiṇyambāsvarūpiṇī || 152 ||
rākiṇīnāmikāyā ambāyāḥ svarūpamasyāḥ || 152 ||
maṇipūrābjanilayā vadanatrayasaṃyutā |
maṇipūrākhyaṃ daśadalaṃ nābhau padmaṃ tatra lākinyākhyā yoginī
tiṣṭhati | taduktam -
dikpatre nābhipadme trivadanavilasaddaṃṣṭriṇīṃ raktavarṇāṃ
śaktiṃ dambholidaṇḍāvabhayamapi bhujairdhārayantīṃ mahogrām ||
ḍāmaryādyaiḥ parītāṃ paśujanabhayadāṃ māṃsadhātvekaniṣṭhāṃ
gauḍānnāsaktacittāṃ sakalasukhakarīṃ lākinīṃ bhāvayāmaḥ ||
iti | maṇipūrākhyamabjaṃ nilayo yasyāḥ | vadanānāṃ trayeṇa saṃyutā |
vajrādikāyudhopetā ḍāmaryādibhirāvṛtā || 153 ||
vajrādikaiścaturbhirāyudhairupetā | ḍāmaryādyābhiḥ
phaṭkāriṇyantābhirdaśabhiḥ śaktibhirāvṛtā || 153 ||
raktavarṇā māṃsaniṣṭhā -
rakto varṇo yasyāḥ | māṃse nitarāṃ tiṣṭhati taddhātvabhimānitveneti
tathā ||
iti śrībhāsurānandakṛte saubhāgyabhāskare |
pañcabhiḥ śatakairāsītṣaṣṭhī nāmnā ruciḥ kalā || 500 ||
iti śrīlalitāsahasranāmabhāṣye pañcamaśatakaṃ nāma ṣaṣṭhī kalā || 6
||
ṣaṣṭhaśatakaṃ nāma saptamī suṣumṇā kalā
guḍānnaprītamānasā |
guḍena miśramannaṃ guḍānnam | bhakṣyeṇa miśrīkaraṇamiti samāsaḥ |
tena prītaṃ mānasaṃ yasyāḥ |
samastabhaktasukhadā lākinyambāsvarūpiṇī || 154 ||
samastebhyo bhaktebhyaḥ sukhaṃ dadātīti tathā | lākinyākhyāyā
ambāyāḥ svarūpamasyāḥ || 154 ||
svādhiṣṭhānāmbujagatā caturvaktramanoharā |
svādhiṣṭhānākhye ṣaḍdale padme kākinyākhyā yoginī tiṣṭhati |
taduktam -
svādhiṣṭhānākhyapadme rasadalalasite vedavaktrāṃ trinetrāṃ
hastābhyāṃ dhārayantīṃ triśikhaguṇakapālābhayānyāttagarvām |
medodhātupratiṣṭhāmalimadamuditāṃ bandhinīmukhyayuktāṃ
pītāṃ dadhyodaneṣṭāmabhimataphaladāṃ kākinīṃ bhāvayāmaḥ ||
iti | svādhiṣṭhānākhyamambujaṃ gatā prāptā | caturbhirvaktrairmanoharā
rucirā |
śūlādyāyudhasampannā pītavarṇātigarvitā || 155 ||
śūlādibhiruktasaṃkhyākāyudhaiḥ sampannā | pīto varṇo yasyāḥ sā |
atīva saundaryādikṛto garvo yasyāḥ | sañjāto garvadhātorniṣṭhayā
vātigarvitā || 155 ||
medoniṣṭhā madhuprītā bandhinyādisamanvitā |
medasi dhātuviśeṣe niṣṭhā sthitiryasyāḥ | madhunā madyena
kṣaudreṇa vā prītā | tathā ca śrutiḥ- yanmadhunā juhoti mahatīmeva
taddevatāṃ prīṇātīti | mahādevīṃ prīṇayatītyarthaḥ |
bandhinyādibhirlamboṣṭhyantābhiḥ ṣaḍbhiḥ samanvitā |
dadhyannāsaktahṛdayā kākinīrūpadhāriṇī || 156 ||
dadhnā annaṃ dadhyannam | annena vyañjanamiti samāsaḥ |
dadhisikta odana iti yāvat tasminnāsaktaṃ hṛdayaṃ yasyāḥ | kākinyā
rūpaṃ svarūpaṃ dhārayatīti tathā || 156 ||
mūlādhārāmbujārūḍhā pañcavaktrāsthisaṃsthitā |
mūlādhārākhye caturdale kamale sākinyākhyā yoginī tiṣṭhati | taduktam-
mūlādhārasthapadme śrutidalalasite pañcavaktrāṃ trinetrāṃ
dhūmrābhāmasthisaṃsthāṃ sṛṇimapi kamalaṃ pustakaṃ
jñānamudrām |
vibhrāṇāṃ bāhudaṇḍaiḥ sulalitavaradāpūrvaśaktyā vṛtāṃ tāṃ
mudrānnāsaktacittāṃ madhumadamuditāṃ sākinīṃ bhāvayāmaḥ ||
iti | mūlādhārākhye'mbuje ārūḍhā tatkarṇikāyāṃ sthitā |
pañcasaṃkhyāni vaktrāṇi yasyāḥ | asthi asthiṣu vā saṃsthitā |
aṅkuśādipraharaṇā varadādiniṣevitā || 157 ||
aṅkuśādīni catvāri praharaṇāni yasyāḥ | varadādibhiḥ
sarasvatyantābhiścatasṛbhiḥ śaktibhirniṣevitā || 157 ||
mudgaudanāsaktacittā sākinyambāsvarūpiṇī |
mudgasūpamiśra odane āsaktaṃ cittaṃ yasyāḥ | tallakṣaṇaṃ ca
kumārasaṃhitāyām -
suśālitaṇḍulaprasthaṃ tadardhaṃ mudgabhinnakam |
catuḥpalaṃ guḍaṃ proktaṃ tanmānaṃ nālikerakam ||
muṣṭimātraṃ marīcaṃ syāttadardhaṃ saindhavaṃ rajaḥ |
tadardhaṃ jīrakaṃ vidyātkuḍavaṃ goghṛtaṃ viduḥ ||
gokṣīreṇa svamātreṇa saṃyojyā kamalāsanam |
mandāgnipacanādeva siddhānnamidamuttamam ||
iti | sākinyāmbāyāḥ svarūpamasyāḥ bhrūmadhye ājñācakraṃ nāma
dvidalaṃ padmaṃ tatra hākinyākhyā yoginī tiṣṭhati | taduktam -
bhrūmadhye bindupadme dalayugakalite śuklavarṇāṃ karābjai-
rbibhrāṇāṃ jñānamudrāṃ ḍamarukamamalāmakṣamālāṃ kapālam |
ṣaṭcakrādhāramadhyāṃ trinayanalasitāṃ haṃsavatyādiyuktāṃ
hāridrānnaikasaktāṃ sakalasukhakarīṃ hākinīṃ bhāvayāmaḥ || iti |
ājñācakrābjanilayā śuklavarṇā ṣaḍānanā || 158 ||
ājñācakrābjameva nilayo yasyāḥ | śuklo varṇo yasyāḥ |
ṣaṭsaṃkhyānyānanāi yasyāḥ || 158 ||
mañjāsaṃsthā haṃsavatī mukhyaśaktisamanvitā |
majjaśabdo nakārāntaḥ puṃliṅga | sāro majjā narītyamarāt |
taduttaramāṅpraśleṣeṇa majjñi āsamantātsamyak tiṣṭhatīti vigrahe
majjadhātvabhimāninītyarthaḥ | ābanto vā majjāśabdaḥ | tathā
cidbilvaphalamajjeyam, cinmajjārūpamakhilaṃ
nijamajjācamatkṛtirityādejñārnavāsiṣṭhe prayogāt | majjā syānmajjayā
saheti kośācca ṭābanta eva vā | tena nāḍpraśleṣaḥ | mukhe bhavā
mukhyā haṃsavatyeva mukhyā ādiryayostābhyāṃ śaktibhyāṃ
haṃsavatīkṣamāvatībhyāṃ samanvitā |
haridrānnaikarasikā hākinīrūpadhāriṇī || 159 ||
haridrāmiśre'nne eko mukhyo raso rasavattā buddhiḥ prītiryasyāḥ |
hākinyākhyāyā devyā rūpaṃ dhārayituṃ śīlamiti tathā || 159 ||
sahasradalapadmasthā sarvavarṇopaśobhitā |
brahmarandhre sahasradalaṃ padmaṃ tatra yākinyākhyā yoginī tiṣṭhati |
taduktam -
muṇḍavyomasthapadme daśaśatadalake kārṇikācandrasaṃsthāṃ
retoniṣṭhāṃ samastāyudhakalitakarāṃ sarvatovaktrapadmām |
ādikṣāntārṇaśaktiprakaraparivṛtāṃ sarvavarṇāṃ bhavānīṃ
sarvānnāsaktacittāṃ paraśivarasikāṃ yākinīṃ bhāvayāmaḥ ||
iti | sahasradale padme tiṣṭhatīti tathā | sarvairvarṇaiḥ
pāṭalaśyāmaraktapītādirūpairupaśobhitā | citravarṇeti yāvat | yadvā
sarvāṇyakārādikṣakārāntāni varṇā akṣarāṇi yāsāṃ
tābhiramṛtādikṣamāvatyantābhiḥ pañcāśacchaktibhirupasamīpe daleṣu
śobhitā āvṛtā anulomavilomarītyā śatasaṃkhyābhistābhirdaśavāraṃ
daleṣu sthitābhiḥ parivṛteti yāvat | upaśabdasyoktaparibhāṣayā
daśasaṃkhyābodhakatvāsambhavācca | ata eva yoginīnyāse daśavāraṃ
tāsāṃ nyāsaṃ kecidicchanti |
sarvāyudhadharā śuklasaṃsthitā sarvato mukhī || 160 ||
sarveṣāmāyudhānāṃ dharā dhārayitrī | sahasrāṇi sahasradhā
bāhvostava hetaya iti śruteḥ | śukle vīryākhyadhātau samyak
tadabhimānitvena sthitā | bhaviṣyottarapurāṇe
ramaṇakālīnadhyānaviśeṣaḥ śuklasaṃjñaḥ kathitastatra sthitā vā |
sarvataḥ sarvāsu dikṣu mukhāni yasyāḥ sā |
sarvato'kṣiśiromukhamitivacanāt || 160 ||
sarvaudanaprītacittā yākinyambāsvarūpiṇī |
sarvaiḥ pāyasādibhirharidrānnāntairaviśeṣādanyavidhairapyodanaiḥ
prītaṃ tuṣṭaṃ cittaṃ yasyāḥ | yākinyākhyāyā ambāyāḥ
svarūpamasyāḥ |
evaṃ yoginīsvarūpatayā varṇayitvā prakārāntarairapi
varṇayitumārabhate -
svāhā svadhā matirmedhā śrutismṛtiranuttamā || 161 ||
svāhā svadhetyādinā | svāhā devahavirdāne
śrauṣaṭvauṣaḍvaṣaṭsvadheti kośāduddeśyakadravyatyāgavacanau
svāhāsvadhāśabdau | tadartharūpāpi devyeva | taduktaṃ
mārkaṇḍeyapurāṇe -
somasaṃsthā haviḥsaṃsthāḥ pākasaṃsthāśca sapta yāḥ |
tāstvaduccāraṇāddevi kriyante brahmavādibhiḥ ||
iti | anyatrāpi -
yasyāḥ samastasuratā samudīraṇena
tṛptiṃ prayāti sakaleṣu makheṣu devi |
svāhāsi vai pitṛgaṇasya ca tṛptihetu-
ruccāryase tvamata eva janaiḥ svadhā ca ||
asminpakṣe'nayoravyayatvāt svāhānamaḥ, svadhānama iti prayogaḥ
| tanniruktiḥ prapañcasāre -
sveti svarge sveti cātmā pradiṣṭo hetyāhetī heti vidyādgatiṃ ca |
svargātmā ca svātmanā sāmaśākhā vahnerjāyā hūyate yatra sarvam ||
iti | saiva te vāgityabravīditi taittarīyaśrutau svāhāpadasya svīyā
vāgityarthaṃ uktaḥ | sāmabrāhmaṇe svāhā
katyakṣaretyādipraśnāttaduttarāṇi ca śrūyante | eteṣu nirvacaneṣu
pṛṣodarādipraveśa eva gatiḥ | evaṃ yāskasya niruktāvapi su āheti
svamāheti vetyādau bodhyam | anye tvāhuḥ | suṣṭhu āhūyate'nayeti
vyutpattiḥ | anyebhyo dṛśyata iti ḍapratyayaḥ | svān svakīyān ājihīte
gacchati svīyatvena samyagjānātīti vā
svāhā | suṣṭha āṃ pitāmahaṃ jihīta iti vā | iyañca vahnimūrteḥ
śivasya bhāryā skandamātā | taduktaṃ liṅgapurāṇe -
svāhā vahnyātmanastasya proktā paśupateḥ priyā |
ṣaṇmukho bhagavān devo budhaiḥ putra udāhṛtaḥ ||
iti | vāyavīye'pi -
nāmnā paśupateryā tu tanuragnirdvijaiḥ smṛtā |
tasya patnī smṛtā svāhā skandaścāpi sutaḥ smṛtaḥ ||
iti | eṣā ca māheśvarapīṭhādhiṣṭhātrī | svāhā māheśvare pūra iti
pādmāt | suṣṭhu ādhīyate'nayeti vā | suṣṭhu aṃ viṣṇuṃ svānvā
dadhāti poṣayatīti svadhā | asminpakṣe svāhāyai namaḥ, svadhāyai nama
iti prayogaḥ | yanna vyeti tadavyayamiti ātharvaṇaśrutau na vyetītyasya
liṅgasaṃkhyākārakarūpān sattvadharmān gṛhṇātīti vyākhyānena
havirdāne'tharva eva tayorasatvārthakatvāt | amatiriti tryakṣaraṃ nāma |
avidyetyarthaḥ | naño'lpārthakatvamāśritya vṛttyātmakajñānarūpeti vā
| vaidikanighaṇṭugato'yamamitiśabdaḥ svātmavijñānaparatvena nairukte
durgabhaṭṭena vyākhyātaḥ | tatraiva sthalāntare rūpaparatvenoktaḥ | yadvā
pūrvokte sṛṣṭikrame prāthamikī sṛṣṭirabuddhipūrvā tadrūpā vā |
kramaprāptatvādbuddhipūrvakasṛṣṭirūpāpi devyevetyāha | medhā
medhāsi devi viditākhilaśāstrasāreti ca | yā devī sarvabhūteṣū
medhārūpeṇa saṃsthiteti vacanāt | dhīrdhāraṇāvatī
medhetyāgnipurāṇavacanācca buddhiviśeṣarūpā vā | medhā
kāśmīramaṇḍala iti padmapurāṇoktadevīrūpā vā | vedā
manvādismṛtayaścaitadrūpā evetyāha śrutiḥ | smṛtiḥ -
ṛco yajūṃṣi sāmāni tathaivātharvaṇāni ca |
brahmaṇaḥ sahajaṃ rūpaṃ nityaiṣā śaktiravyaya ||
iti kaurme | śravaṇasmaraṇātmakajñānarūpā vā | vāyupurāṇe tu -
vartamānānyatītāni tathaivānāgatānyapi |
smarate sarvakāryāṇi tenāsau smṛtirucyate ||
ityuktam | devīpurāṇe tu- smṛtiḥ saṃsmaraṇāddevīti |
yadapekṣayottamamanyadvastu nāsti sānuttamā | na
tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyata iti śruteḥ | na tvatsamo'styabhyadhikaḥ
kuto'nya iti smṛteśca | devībhāgavate tṛtīyaskandhe'pi -
rudrahīnaṃ viṣṇuhīnaṃ na vadanti janāstathā |
śaktihīnaṃ yathā sarve pravadanti narādhamam ||
iti | na nuttā parapreritā mā buddhiraiśvaryaṃ vā yasyā iti vā |
svatantrabuddhiḥ sahajaiśvaryā ceti yāvat || 161 ||
puṇyakīrtiḥ puṇyalabhyā puṇyaśravaṇakīrtanā |
puṇyā puṇyapradā kīrtiryasyāḥ | puṇyaiḥ prāktanairlabhyā |
uktañca devībhāgavate tṛtīyaskandhe -
paśyanti puṇyapuñjā ye ye vedāntāstapasvinaḥ |
rāgiṇo naiva paśyanti devīṃ bhagavatīṃ śivām ||
iti | puṇye vihitakarmarūpe śravaṇakīrtane yasyāḥ |
ṣaṣṭhyarthaścaritradvārakaḥ sambandhaḥ |
pulomajārcitā bandhamocanī barbarālakā || 162 ||
pulomato jātayā indrāṇyārcitā | tathā ca devībhāgavate ṣaṣṭhaskandhe
kathā smaryate | nahuṣe svārājyaṃ śāsati śakraprāptyarthamindrāṇyā bhagavatyārādhiteti -
ityuktā sā tadā tena śakrapatnī sumānasā |
jagrāha mantraṃ vidhivadgurordevyāḥ susādhanam ||
vidyāṃ prāpya gurordevī devīṃ tripurasundarīm |
samyagārādhayāmāsa balipuṣpārcanaiḥ śubhaiḥ ||
ityādi | bandhamāvidyakaṃ mocayati | kārāgṛhādapi mocayati | taduktaṃ
harivaṃśe aniruddhena -
ebhirnāmabhiranyaiśca kīrtitā hyasi śāṅkari |
tvatprasādādavighnena kṣipraṃ mucyeya bandhanāt ||
avekṣasva viśālākṣi pādau te śaraṇaṃ vraje |
sarveṣāmeva bandhānāṃ mokṣāṇāṃ kartumarhasi ||
ityārabhya
evaṃ stutā tadā devī durgā durgaparākramā |
baddhaṃ bāṇapure vīramaniruddhaṃ vyamocayat ||
ityantam | evaṃ devībhāgavate ṣaṣṭhaskandhe ekāvalīnāmikā rājakanyā
kālaketunā dānavena baddhā yaśovatyā tatsakhyā
svopāsitabhagavatīmantrabalānmociteti kathā smaryate sāpyatrodāhartavyā
| bandhurā unnatānatā alakāścūrṇakuntalā yasyāḥ | barbarālaketi tu
sampradāyāgatapāṭhaḥ | barbaraśabdaḥ saṃkucitāgrahrasvakeśeṣu
rūḍhaḥ | ānīlasnigdhabarbarakacānāmiti lalitāstavaratne prayogāt |
barbareti pāṭhe'pi sa evārthaḥ | bābaretyapabhraṃśadarśanācca
vastuto'yameva bahusaṃmataḥ pāṭho na bandhureti || 162 ||
vimarśarūpiṇī vidyā viyadādijagatprasūḥ |
prakāśātmakasya parabrahmaṇaḥ svābhāvikaṃ sphuraṇaṃ
vimarśa ityucyate | taduktaṃ saubhāgyasudhodaye -
svābhāvikī sphurattā vimarśarūpāsya vidyate śaktiḥ |
saiva carācaramakhilaṃ janayati jagadetadapi ca saṃharati ||
iti | sa eva rūpaṃ śaktirasyāḥ | vimarśo vācakaḥ śabdo vā sa eva rūpaṃ
nirūpakaṃ nirūpyaṃ cāsyāḥ | taduktaṃ mātṛkāviveke -
vācakena vimarśena vinā kiṃvā prakāśyate |
vācyenāpi prakāśena vinā kiṃvā vimṛśyate ||
tasmādvimarśo visphūrtau prakāśaṃ samapekṣate |
prakāśaścātmano jñāne vimarśaṃ samapekṣate ||
iti | mokṣapradajñānasvarūpatvādvidyā | vidyāsi sā bhagavatī paramā hi
devīti devīmāhātmyāt | tathā ca gauḍapādīyaṃ sūtram- saiva vidyeti |
caitanyasvarūpāśaktiriti pūrvasūtropasthitāyāḥ śaktestatpadena
parāmarśaḥ | tejoniṣṭhakalāviśeṣarūpā vā | tallakṣaṇaṃ ca
śaivatantre-
māyākāryavivekena vetti vidyāpadaṃ yayā |
sā kalā paramā jñeyā vidyā jñānakriyātmikā ||
iti | viyadvyoma ādiryasya tajjagatprasūte | ātmana ākāśaḥ sambhūta
ityādiśruteḥ |
sarvavyādhipraśamanī sarvamṛtyunivāriṇī || 163 ||
sarveṣāṃ vyādhīnāṃ jvarādirūpāṇāṃ praśamanī
nāśakāraṇam | apamṛtyukālamṛtyvādirūpasarvamṛtyūnnivārayati |
jñātvā devaṃ mṛtyumukhātpramucyata iti śruteḥ || 163 ||
agragaṇyā'cintyarūpā kalikalmaṣanāśinī |
sarvasya jagato mūlakāraṇatvādagre prathamato gaṇyā
gaṇayitumarhā | gaṇaṃ labdhrī gaṇyā | agre ca sā gaṇyā ceti vā |
dhanagaṇaṃ labdheti yatpratyayaḥ | guṇasamparkaśūnyatvādacintyaṃ
cintayitumaśakyaṃ rūpamasyāḥ | kaliyuge
kalmaṣādhikyasyāvaśyakatvāttannāśamanyasādhyameṣaiva karoti |
taduktaṃ kūrmapurāṇe -
śamāyālaṃ jalaṃ vahnestamaso bhāskarodayaḥ | śāntyai kaleraghaughasya devīnāmānukīrtanam || iti |
kṛtasyākhilapāpasya jñānato'jñānato'pi vā |
prāyaścitaṃ paraṃ proktaṃ parāśakteḥ padasmṛtiḥ ||
iti brahmāṇḍapurāṇe'pi |
kātyāyanī kālahantrī kamalākṣaniṣevitā || 164 ||
kato nāmarṣiḥ tasyāpatyaṃ strītyarthe gargāditvādyañi kātyaḥ
tataḥ sarvatra lohitādikatantebhya iti ṣphaḥ | ṣitvānṅīṣ |
sarvadevatejaḥsamūhātmikāyā devyā iyaṃ saṃjñā | taduktaṃ
vāmanapurāṇe -
taccāpi tejo varamuttamaṃ mahannāmnā pṛthivyāmabhavatprasiddham |
kātyāyanītyeva tadā babhau sā nāmnā ca tenaiva jagatprasiddhā ||
iti | iyañca oḍyānapīṭhābhimāninī | taduktaṃ kālikāpurāṇe -
kātyāyanī coḍḍiyāne kāmākhyā kāmarūpake |
pūrṇeśvarī pūrṇagirau caṇḍī jālandhare smṛtā ||
iti | devīpurāṇe tu -
kaṃ brahma kaṃ śiraḥ proktamaśmasāraṃ ca kaṃ matam |
dhāraṇādvāsanādvāpi tena kātyāyanī matā ||
ityuktam | kālasya mṛtyorhantrī | jñaḥ kālakālo guṇī sarvavidya iti śruteḥ
| kamalākṣeṇa viṣṇunā nitarāṃ sevitopāsitā | uktañca padmapurāṇe -
indranīlamayīṃ devīṃ viṣṇurarcayate sadā |
viṣṇutvaṃ prāptavāṃstena -------------------- ||
ityādi || 164 ||
tāmbūlapūritamukhī dāḍimīkusumaprabhā |
tāmbūlena pūritaṃ mukhaṃ yasyāḥ | asti phalavirahitaḥ
puṣpamātraśālī dāḍimītvavyāpyajātimān vṛkṣaviśeṣastasya
kusumasyeva prabhā yasyāḥ |
mṛgākṣī mohinī mukhyā mṛḍānī -
mṛgasyevākṣiṇī yasyāḥ | mohayatīti mohinī | taduktaṃ
laghunāradīyapurāṇe -
yasmādidaṃ jagatsarvaṃ tvayā sundari mohitam |
mohinītyeva te nāma svaguṇotthaṃ bhaviṣyati ||
iti | athavā amṛtamathane yadviṣṇunā mohinīrūpaṃ dhṛtaṃ
pravarānadītīre nivāsapure nivasati tadasyā evābhedabhāvanayā
vyaktimāpannam | taduktaṃ brahmāṇḍapurāṇe -
ādau prādurabhūcchaktirbrahmaṇo dhyānayogataḥ |
prakṛtirnāma sā khyātā devānāmiṣṭasiddhidā ||
dvitīyamudabhūdrūpaṃ pravṛtte'mṛtamanthane |
sarvasammohajanakamavāṅmanasagocaram ||
yaddarśanādabhūdīśaḥ sarvajño'pi vimohitaḥ |
ityādi | tatraivādhyāyāntare mohinīrūpaṃ prakramya -
yaddhyānavaibhavāllabdhaṃ rūpamadvaitamadbhutam |
tāmevānanyamanasā dhyātvā kiñcidvihasya sa ||
ityādi | mukhe sarvādau bhavā mukhyā | ahamasmi prathamajā ṛtasyeti
śruteḥ | mṛḍa sukhane | janasukhakṛte sattvodriktau mṛdāya namo nama iti
śivarahasyāt | sukhapradasya mṛdasya paramaśivasya patnītyarthe
ānugāgamaviśiṣṭo ṅīṣ |
mitrarūpiṇī || 165 ||
mitrāṇāṃ sūryāṇāmiva rūpamasyāḥ | suhṛtsvarūpeti vā || 165 ||
nityatṛptā bhaktanidhirniyantrī nikhileśvarī |
nityaṃ sarvakālaṃ tṛptā | nityena svarūpānandena vā tṛptā |
bhaktānāṃ nidhiriva | kāmapūrakatvāt | nātra pākṣiko'pi nidhyai nama
iti prayogaḥ | jaganniyāmakatvānniyantrī | nikhilasya
kṛtsnaprapañcasyeśvarī |
maitryādivāsanālabhyā mahāpralayasākṣiṇī || 166 ||
maitrīkaruṇāmuditopekṣā ceti catasro vāsanāḥ | sukhiṣu maitrī
duḥkhiṣu karuṇā puṇyeṣu muditā pāpiṣūpekṣeti vyavasthitā iti
viṣṇubhāgavate prasiddhāḥ | etāścittasya śodhikāḥ |
taduktamabhiyuktaiḥ-
maitryādicittaparikarmavido vidhāya
kleśaprahāṇamiha labdhasabījayogāḥ |
khyātiṃ ca sattvapuruṣānyatayādhigamya
vāñchanti tāmapi samādhibhṛto niroddhum ||
iti | tathā ca yogasūtramapi- maitrīkaruṇāmuditopekṣāṇāṃ
sukhaduḥkhapuṇyāpuṇyaviṣayāṇāṃ bhāvanā- taścittaprasādanamiti |
iha sukhādiśabdaistadvantaḥ pratipāditā iti rājamārtaṇḍaḥ |
maitryādibhiścatasṛbhirvāsanābhirlabhyā | paramaśivasya
mahāpralayakālīne tāṇḍave brahmaviṣṇvāderapi nāśāttadaiṣaiva
tatsākṣiṇī | uktañca -
kalpopasaṃharaṇakalpitatāṇḍavasya
devasya khaṇḍaparaśoḥ parabhairavasya |
pāśāṅkuśaikṣavaśarāsanapuṣpabāṇaiḥ
sā sākṣiṇī vijayate tava mūrtirekā ||
iti gurukalāyāmapi -
surendrarudrapadmajācyutādayo'pi ye mṛte-
rvaśaṃvadā na tatstriyaḥ suvāsinīpadaspṛśaḥ |
maheśvarasya mṛtyughasmarasya sākṣiṇī tu yā
sumaṅgalīriyaṃ vadhūrimāṃ sameta paśyate ||
iti || 166 ||
parāśaktiḥ parāniṣṭhā prajñānaghanarūpiṇī |
dehe daśamadhātuḥ parāśaktirityucyate | taduktaṃ kāmikāgame -
tvagasṛṅmāṃsamedosthidhātavaḥ śaktimūlakāḥ |
majjaśuklaprāṇajīvadhātavaḥ śivamūlakāḥ ||
navadhāturayaṃ deho navayonisamudbhavaḥ | daśamī dhāturekaiva parāśaktiritīritā ||
iti | yadvā parotkṛṣṭā śaktiḥ | śaktimātrasvarūpatvādevotkarṣaḥ
anyebhyo'pi dṛśyata iti dīrghaḥ | parāsya śaktirvividhaiva śrūyata iti
śrutiḥ | laiṅge'pi -
yasya yasya padārthasya yā yā śaktirudāhṛtā |
sā sā viśveśvarī devī śaktaḥ sarvo maheśvaraḥ ||
śaktimantaḥ padārthā ye te vai sarvavibhūtayaḥ |
padārthaśaktayo yāyāstāstā gaurīṃ vidurbudhāḥ ||
iti | parā niṣṭhā utkṛṣṭā samāptirjñānaviśeṣarūpā | sarvakarmaṇāṃ
sarvajagatāṃ cātraiva samāpteḥ | uktañca gītāsu- sarvaṃ karmākhilaṃ
pārtha jñāne parisamāpyata iti | sa ca jñānaviśeṣaḥ
sūtagītāyāmuktaḥ-
śāstrācāryopadeśena tarkaiḥ śāstrānusāribhiḥ |
sarvasākṣitayā'tmānaṃ samyaṅniścitya susthiraḥ ||
svātmano'nyatayā bhātaṃ samastamaviśeṣaṭaḥ |
svātmamātratayā buddhvā punaḥ svātmānamadvayam ||
śuddhaṃ brahmeti niścitya svayaṃ svānubhavena ca |
niścayaṃ ca svacinmātre vilāpyāvikriye'dvaye ||
vilāpanaṃ ca cidrūpaṃ buddhvā kevalarūpataḥ |
svayaṃ tiṣṭhedayaṃ sākṣādbrahmavitpravaro muniḥ ||
īdṛśīyaṃ parā niṣṭhā śrautī svānubhavātmikā ||
iti | atra parasyai śaktyai nama iti | parāyai niṣṭhāyai nama ityākārakaḥ
prayogaḥ | agnaye pavamānāyedamityādāvivobhayatra caturthyantatāyā
nyāyasiddhatvāt | parāśaktimitraṃ numaḥ pañcavaktramiti
bhagavatpādānāṃ prayogādyadyekaṃ padaṃ tadā parāśaktyai nama
ityeva prayujya- tām | parā mantrasya yā śaktistadrūpetyarthaḥ | prakṛṣṭena
vṛttibhinnena nityena jñānena ghanaṃ
nirantaramavidyāleśenāpyaspṛṣṭaṃ rūpamasyāḥ | tathā ca kāṇveṣu
śrūyate- sa yathā saindhavaghano'nantaro'bāhyaḥ kṛtsno rasaghana
evaivaṃ vā are'yamātmānantaro'bāhyaḥ kṛtsnaḥ prajñānaghana eveti |
mādhvīpānālasā mattā mātṛkāvarṇarūpiṇī || 167 ||
mādhvīśabdaḥ paripanthiśabdavacchāndaso'pi loke prayujyate |
svabrahmabhāvahantrīṃ sādhuvinindyāṃ surāṃ ca saraṇiṃ ca |
ahaha kathaṃ nu bhajadhve mādhvīṃ gauḍīṃ ca mohinīṃ mandā ||
iti | tena chandasi paripanthiparipariṇāvitivat
ṛtvyavāstvyavāstvamādhvīhiraṇyayāni chandasītyapi
prayogavaśādbhāṣāsamuccayaparaṃ sūtraikadeśāṃśe vyākhyeyam |
chāndasatve'pi vā nātra duṣyati | mādhvyā drākṣājanyamadirāyāḥ
pānenālasā | antarekaniṣṭhatayā śītalā | ata eva matteva mattā | yadvā
macchabdo'hamarthakastasya bhāvo mattā |
paraśivaniṣṭhaparāhantārūpetyarthaḥ | mātṛkā
akārādikṣakārāntāstāsāṃ varṇāḥ śuklādirūpāṇi tānyeva rūpaṃ
svarūpamasyāḥ | tāni ca sanatkumārasaṃhitāyām -
akārādyāḥ svarā dhūmrāḥ sindūrābhāstu kādayaḥ |
ḍādiphāntā gauravarṇā aruṇāḥ pañca bādayaḥ
lakārādyāḥ kāñcanābhā hakārāntyau taṭinnibhau |
iti | tantrāntare tu -
sphaṭikābhāḥ svarāḥ proktāḥ sparśā vidrumasannibhāḥ |
yādayo nava pītāḥ syuḥ kṣakārastvaruṇo mataḥ ||
iti | sarve varṇāḥ śuklā ityapi kvacit | mātṛkāviveke tu- akāraṃ
sarvadevatyaṃ raktaṃ sarvavaśaṅkaramityādinā pratyakṣaraṃ
varṇaviśeṣa uktaḥ | yadvā ekapañcāśanmātṛkāvarṇā eva
rūpamasyā iti | athavā varṇā eva rūpā nirūpakā vācakā yasyāḥ |
taduktaṃ yajñavaibhavakhaṇḍe -
yathā parataraḥ śambhurdvidhā śaktiśivātmanā |
tathaiva mātṛkādevī dvidhābhūtā satī svayam ||
ekākāreṇa śaktestu vācikā cetareṇa tu |
śivasya vācikā sākṣādvidyeyaṃ padagāminī ||
iti | akārādayaḥ śrīkaṇṭhādivācakāḥ
pūrṇodaryādivācakāścetyasyārtha uktastaṭṭīkāyām |
akṣamālāsvarūpiṇīti vā | uktañca jñānārṇave -
akāraḥ prathamo devī kṣakārontyastataḥ param |
akṣamāleti vikhyātā mātṛkāvarṇarūpiṇī ||
śabdabrahmasvarūpeyaṃ śabdātītaṃ tu japyate |
iti | mātṛkāvarṇān rūpayati janayatīti vā |
anuttarākhyaśivasyecchāśaktyā yogādikrameṇa varṇotpattiprakāraḥ
saubhāgyasudhodaye draṣṭavyaḥ | mātṛkāvarṇānāmeva
śrīcakrātmakatvaṃ mātṛkāviveke ṣaṣṭhe paṭale vistareṇa pratipāditam |
ata eva sanandanasaṃhitāyāṃ mātṛkācakrayoraikyavibhāvanaṃ
kailāsaprastāra iti vyavahṛtaṃ tādṛśarūpavatīti vā | pracaṇḍājñeti
vakṣyamāṇanāmnoranyayorvaikyamurīkṛtya skandotpādena mātṛketi
devīpurāṇe niruktadarśanācca mātṛketyavarṇarūpiṇīti ca nāmadvayaṃ
suvacam || 167 ||
mahākailāsanilayā mṛṇālamṛdudorlatā |
mahākailāso nāma kailāsādatīva parato lokaḥ
paramaśivāvāsasthānatvena śivapurāṇādau prasiddhaḥ |
pūrvanāmoktābhedabhāvanāviśeṣo kailāsaḥ | etatkailāsasaṃjñaṃ
padamakalapadaṃ bindurūpī svarūpī yatrāste devadeva
ityāditripurāsārokterbrahmarandhrasthasahasrārameva vā kailāsaḥ |
sarvāśanyāditādātmyanityātādātmyākhyaprastārāntarāpekṣayottamat
vānmahān | sa eva nilayo yasyāḥ | mṛṇālaṃ bisatantuḥ tadvanmṛdvyo
dorlatā yasyāḥ |
mahanīyā dayāmūrtirmahāsāmrājyaśālinī || 168 ||
pūjyatvānmahanīyā | dayaiva mūrtiḥ svarūpaṃ yasyāḥ |
mahākailāsādhipatyaṃ mahāsāmrājyaṃ tacchālinī || 168 ||
ātmavidyā mahāvidyā śrīvidyā kāmasevitā |
ātmajñānarūpatvādātmavidyā | ātmāṣṭākṣaramantrarūpā vā
| eta eva mahāvidyā | mahatī ca sā vidyā ca |
sarvānarthanivārakatvānmahattvam | navadurgāvidyāyā api mahāvidyeti
saṃjñā tadrūpā vā | śrīvidyā pañcadaśīsvarūpā | uktañca
viṣṇupurāṇe -
yajñavidyā mahāvidyā guhyavidyā ca śobhane |
ātmavidyā ca devi tvaṃ vimuktiphaladāyinī |
ānvīkṣikī trayī vārtā daṇḍanītistvameva ca ||
iti | atra vyākhyātāraḥ | karmavidyā viśvarūpādyupāsanā
mantravidyā brahmavidyā ceti vidyāpadacatuṣṭayārthaḥ | vārtā
śilpaśāstrāyurvedādiḥ daṇḍanītī rājanītiriti | kāmo
mahākāmeśastena sevitopāsitā | yadvā | kāmo'naṅgastena sevitā syūtā
| sīvanaṃ sevanaṃ syūtiriti kośāt | śrūyate cāruṇopaniṣadi- putro
nirṛtyā vaidehaḥ | acetā yaśca cetanaḥ | sa taṃ maṇimavindat |
so'naṅgulirāvayavat | so'grīvaḥ pratyumuñcat | so'jihvo asaścata |
nainamṛṣiṃ viditvā nagaraṃ praviśet | yadi praviśet mitho caritvā praviśet
| tatsambhavasya vratamiti | nirṛtyā lakṣmyāḥ putro vaideho videho'naṅgo
manmathaḥ anaṅgatvādevācetā netrāṅguligrīvājihvārahitaśca so'ndho
maṇiṃ vidyāratnamavindat | tata āvayad asīvyat | tato grīvāyāṃ
dhṛtavānāsvāditavāṃśca | tena mantradraṣṭṭatvādayamevarṣiḥ | asya
jñānottaraṃ nagare bāhyecakre praveśaḥ | pūjāṭopo
vyarthatvātkṛtakāryatvācca na kāryaḥ | yadi sarvathā pūjanecchā tadā
śivaśaktisāmarasyātmakaṃ mithunībhāvaṃ vijñāya kuryāt |
tatsāmarasyameva cittasambhavasya manmathasya rahasyataraṃ vratamiti
śrutyarthaḥ | śivaśaktisāmarasyamavijñāya kriyamāṇaṃ pūjanaṃ na
tathā phalatīti tātparyārthaḥ |
śrīṣoḍaśākṣarīvidyā trikūṭā kāmakoṭikā || 169 ||
ṣoḍaśānāmakṣarāṇāṃ samāhāraḥ ṣoḍaśākṣarī | śrīyuktā ca sā
ṣoḍaśākṣarī ca sā vidyā ceti tathā | yadyapi
gauḍapādīyasūtramapyavidyāṣṭāviṃśativarṇaviśiṣṭeti paṭhyate
tathāpi tatratya kūṭatrayasya pañcadaśākṣararūpatayā vibhajya
gaṇanābhiprāyamityavirodhaḥ | śrīti ṣoḍaśamakṣaraṃ yasyāṃ tādṛśī ca sā vidyā ceti vā | gaurādyantargatasya |
pippalyāderākṛtigaṇatvānṅīṣ | trayāṇāṃ
brahmādīnāmavasthāpīṭhalokaguṇādīnāṃ vā kūṭaṃ samūho
yasyām | vāgbhavādikūṭatrayābhinnā vā | kāmaḥ paraśiva eva
koṭirekadeśo yasyāḥ saiva kāmakoṭikā | śivaśaktisāmarasyaparabrahmarūpatvāt || 169 ||
kaṭākṣakiṅkarībhūtakamalākoṭisevitā |
kaṭākṣasya dṛgekadeśapātasya kiṅkarībhūtābhiḥ kamalānāṃ
lakṣmīṇāṃ koṭibhiḥ sevitā | yasminnīṣadavalokanaṃ taṃ
pāreparārdhaṃ lakṣmyo vṛṇata iti tātparyam |
śiraḥsthitā candranibhā bhālasthendradhanuṣprabhā || 170 ||
śirasi brahmarandhre gururūpatayā sthitā |
brahmarandhrasyādhobhāge candro'sti sa ca vidyātṛtīyakūṭātmaka
ityāśayenāha | candranibhā bhālahṛllekhā bindurūpeṇa niṣṭhatīti
bhālasthā | taduparyardhacandrarūpeṇa tiṣṭhatīti dyotanāyāha |
indradhanuṣprabhā | uktañca nityāhṛdaye -
dīpākāro'rdhamātraśca lalāṭe vṛtta iṣyate |
ardhacandrastathākāraḥ pādamātrastadūrdhvataḥ ||
iti || 170 ||
hṛdayasthā -
hṛdaye dhyeyatvena tiṣṭhatīti tathā | yadvā parābījaṃ
hṛdayamityucyate | prabhuhṛdayajñātuḥ pade pade sukhāni bhavantīti
kalpasūtre prayogāt | parameśvarahṛdayākhyopaniṣadeva vā hṛdayenocyate
| tatrāntaryāmitayā pratipādyatayā vā tiṣṭhati | athavā hṛdayasya
sarvajagadbījatvāttatra jagadrūpeṇa sthitā |
taduktamanuttaratriṃśikāśāstre -
yathā nyagrodhabījasthaḥ śaktirūpo mahādrumaḥ |
tathā hṛdayabījasthaṃ jagadetaccarācaram || iti |
-raviprakhyā trikoṇāntaradīpikā |
hṛdaye tāvatsūryamaṇḍalamasti tacca
vidyādvitīyakūṭamityāśayenāha- raviprakhyā | nibhaprakhyaśabdau
sādṛśyaparāvapīha tṛtīyadvitīyakūṭayostadabhedādabhedaparau |
svasminneva mādṛśaḥ puruṣa iti vyavahāradarśanāt |
sūryasamānakāntimatīti vā | mūlādhārapadmakarṇikāmadhye
trikoṇamasti | tadantaragnimaṇḍalam | tacca prathamakūṭasvarūpaṃ
tadetadāha | trikoṇasyāntare madhye dīpavaddīpikā tadabhinnetyarthaḥ |
taduktaṃ tantrarāje -
nityānityodite mūlādhāramadhye'sti pāvakaḥ |
sarveṣāṃ prāṇināṃ tadvaddhṛdaye ca prabhākaraḥ ||
mūrdhani brahmarandhrādhaścandramāśca vyavasthitaḥ |
tattrayātmakameva syādādyā nityā trikhaṇḍakam ||
iti | athavā pūrvoktaṃ ravitulyatvamupamānopameyaniṣṭhayorvastuto
bhinnayorapi dharmayoḥ
śleṣabhittikābhedādhyavasāyenaikīkurvansādhāraṇadharmaṃ nirdiśati-
trikoṇeti | devīpakṣe tu pūrvayojanaiva | ravipakṣe yathā | meruṃ
pradakṣiṇīkurvan raviraṣṭakoṇātmakasya merostrīṃstrīneva
koṇānavabhāsayati | tathāhi- indrapure madhyāhne sūrye sthite
saumyayāmyapurayostamayodayau | evaṃ koṇatrayatayā sthitaṃ
puratrayameva bhāsayati | īśāgnikoṇau tu trikoṇarekhāmadhyapatitāviti
tadbhāsanamarthāyātam | īśe tadānīṃ tṛtīyo yāmaḥ | āgneye tu
prathamo yāmaḥ | evaṃ diktrayaṃ madhyapatitatvādvidigdvayaṃ ca
bhāsayati | agnipure yadā madhyāhne'stastaddeśanirṛtyorastamayodayau |
indrayamapurayostṛtīyaprathamayāmau | evaṃ ṣaṭkoṇatrayatayā sthitaṃ
vidiktrayaṃ tadrekhāsthānāpannaṃ digdvayaṃ ca bhāsayati | evaṃ
yāmyādipureṣu madhyāhnakāla ūhyam | taduktaṃ viṣṇupurāṇe -
śakrādīnāṃ pure tiṣṭhan spṛśatyeṣa puratrayam |
trikoṇau dvau vikoṇasthastrīnkoṇāndve pure tathā ||
iti | svāvasthitikoṇa ekaḥ | svadakṣiṇavāmakoṇau dvau | evaṃ trīn koṇān
tadantare ca tanmadhyasthite svadakṣiṇavāmarekhe ceti purapañcakaṃ
dīpayati prakāśayatīti trikoṇāntaradīpikā |
dākṣāyaṇī daityahantrī dakṣayajñavināśinī || 171 ||
dakṣasya kanyā dākṣāyaṇī | lohitāditvātṣphaḥ | aśvinyādirūpā
vā | dākṣāyaṇī tvaparṇāyāṃ rohiṇyāṃ tārakāsu ceti viśvaḥ |
darśapūrṇamāsayorāvṛttirdākṣāyaṇayajñapadenocyate tadrūpā vā |
daityānāṃ bhaṇḍāsurādīnāṃ hantrī | dakṣo dvividhaḥ- ekaḥ
prajāpatitvena prasiddhaḥ, anyo mānuṣo rājā tasyaivāvatāraviśeṣaḥ |
ubhayorapi yajñaṃ vināśayituṃ śīlamasyāḥ | tācchīlye ṇiniḥ |
śivakṛte'pi yajñanāśe devyā nimittatvātkartṛtvavyapadeśaḥ | taduktaṃ
brahmapurāṇa- vāyupurāṇayoḥ -
abhivyāhṛtya saptarṣīn dakṣaṃ so'bhyaśapatpunaḥ |
bhavitā mānuṣo rājā cākṣuṣasya tvamanvaye ||
prācīnabarhiṣaḥ pautraḥ putraścaiva pracetasaḥ |
dakṣa ityeva nāmnā tvaṃ māriṣāyāṃ janiṣyasi ||
kanyāyāṃ śākhināṃ caiva prāpte vai cākṣuṣāntare |
ahaṃ tatrāpi te yajñaṃ hanmi devyāḥ priyepsayā ||
iti | yadyatropāntyasvaro'kāraḥ paṭhyate tadā
vināśanaśabdāllyuḍantānṅīp | ikārapāṭhe tu ṇinyantāt |
evamanyatrāpyūhyam || 171 ||
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
ṣaṣṭhena śatakenābhūtsuṣumṇā saptamī kalā || 600 ||
|| iti śrīsaubhāgyabhāskarābhikhye lalitāsahasranāmabhāṣye
ṣaṣṭhaśatakaṃ nāma saptamīkalā || 7 ||
saptakaśatakaṃ nāma aṣṭamī bhogadā kalā
darāndolitadīrghākṣī darahāsojjvalanmukhī |
daramīṣadyathā syāttathā āndolitāni cañcalāni dīrghāṇi
ākarṇāntikaviśrāntīnyakṣīṇi yasyāḥ | yadvā daraṃ
bhayamāndolitamasthirīkṛtaṃ nāśitaṃ yaistādṛśāni dīrghākṣīṇi
yasyāḥ | kaṭākṣapātamātreṇa bhayanāśa iti yāvat |
darahāseneṣatsmitenojjvalacchobhamānaṃ mukhaṃ yasyāḥ |
gurumūrtirguṇanidhirgomātāguhajanmabhūḥ || 172 ||
gurureva mūrtiḥ śarīraṃ yasyāḥ | ataeva sundarītāpinīye śrūyate -
yathā ghaṭaśca kalaśaḥ kumbhaścaikārthavācakāḥ |
tathā mantro devatā ca guruścaikārthavācakāḥ ||
iti | gurupadaniruktirapi śaktirahasye- gurastvandhakāraḥ syādrukārastannivartaka iti | anyatrāpi -
gukāraḥ saditi prokto rukāro jñānavācakaḥ | brahmajñānaikarūpatvād gururityabhidhīyate ||
iti | tāmicchāvigrahāṃ devīṃ gururūpāṃ vibhāvayediti nityāhṛdaye'pi
| guṇānāṃ nidhiḥ śevadhiḥ | karmaṇyadhikaraṇe ceti kiḥ |
sattvādiguṇānāṃ sattvatvādijātibhistritve'pi vyaktyānantyamiti
sāṃkhyasiddhāntāt | ata eva sāṃkhyapravacanasūtram-
laghutvādidharmairanyonyaṃ sādharmyaṃ vaidharmyaṃ ca
guṇānāmityupapadyate | sattvādayaśca dravyatve'pi
puruṣopakaraṇatvādguṇā ityucyante | īdṛśānāṃ guṇānāṃ nidhirvā |
yadvā guṇā vyūharūpā nidhisaṃkhyā yasyāḥ |
navavyūhātmakatvarūpaguṇavatīti yāvat | yadāhuḥ- navavyūhātmako
devaḥ parānandaḥ parātmakaḥ iti |
kālavyūhaḥ kulavyūho nāmavyūhastathaiva ca |
jñānavyūhastathā cittavyūhaḥ syāttadanantaram ||
nādavyūhastathā binduvyūhaḥ syāttadanantaram |
kalpāvyūhastathā jīvavyūhaḥ syāditi te nava ||
iti ca | etallakṣaṇāni ca saundaryalaharyām- tavājñācakrasthamiti
ślokavyākhyānāvasare lallena prapañcitāni | yadvā | guṇo rajjuḥ sā ceha
naukābandhanī vaṭīrikānāmnī lakṣaṇayā gṛhyate | sā nitarāṃ
dhīyate'syāmiti guṇanidhiḥ | evaṃ hi mātsyakālīpurāṇayoḥ kathā
smaryate | pralayakāle manunā bhagavadājñānusāreṇa sarvāṇi bījāni
ṛṣīṃśca naukāyāṃ niveśya matsyāvatārasya bhagavataḥ śṛṅge sā
naukā rajjvā baddhā | sā rajjurambayādhiṣṭhitā satī dārdhyamāpeda iti |
taduktam -
navayojanadīrghāṃ tu yāmatrayasuvistṛtām |
kuruṣva carmaṇā tūrṇaṃ bṛhatīmirikāvaṭim ||
jagaddhātrī mahāmāyā lokamātā jaganmayī |
dṛḍhayiṣyati tāṃ rajjuṃ na truṭyati yathā tathā ||
iti manuṃprati viṣṇorvacanena | tatraiva sthalāntare- yoganidrā jagaddhātrī
samāsīdadvaṭīrikāmiti | gavāṃ dhenūnāṃ mātā surabhirūpā |
sambhavanto'nye'pi gopadasyārthā vāgādayo grāhyāḥ | tathā ca
viśvaḥ-
gauḥ svarge vṛṣabhe raśmau vajre candramasi smṛtaḥ |
añjanīnetradigbāṇabhūvāgvāriṣu gaurmatā ||
iti | anekārthadhvanimañjarī ca -
bāṇe vāci paśau bhūmau diśi raśmau jale'kṣiṇi |
svarge mātari vajre'gnau mukhe satye ca godhvaniḥ ||
iti | guhasya skandasya janmabhūrutpattisthānam | yadvā guhū saṃvaraṇa iti
dhātoravidyāsaṃvṛtā guhā jīvāḥ teṣāṃ janmasthānam | yathāgneḥ
kṣudrā visphuliṅgā vyuccarantītyādi śruteḥ | yājñavalkyasmṛtirapi -
niḥsaranti yathā lohapiṇḍāttaptātsphuliṅgikāḥ |
sakāśādātmanastadvadātmānaḥ prabhavanti hi ||
iti || 172 ||
deveśī daṇḍanītisthā daharākāśarūpiṇī |
devānāṃ brahmaviṣṇvādīnāmīśī īśvarī |
daṇḍanītāvarthaśāstre tiṣṭhati iti tathā | nītiśāstroktajñāpi devyeveti
yāvat | taduktaṃ devīpurāṇe -
nayānayagatā/llokānavikalpe niyojanāt |
daṇḍanāddamanādvāpi daṇḍanītiriti smṛtā ||
iti | daharamalpamākāśaṃ hṛdayakuharavarti tadeva rūpamasyāḥ | dahara
uttarebhyaḥ ityuttaramīmāṃsādhikaraṇe, atha yadasminbrahmapure
daharaṃ
puṇḍarīkaṃ
veśmadaharo'sminnantarākāśastasminyadantastadanveṣṭavyamiti śrutau
daharākāśasyaiva parabrahmatvanirūpaṇāt |
pratipanmukhyarākāntatithimaṇḍalapūjitā || 173 ||
pratipattithirmukhyā ādyā yasmin rākā pūrṇimātithirante
yasmistasmistithimaṇḍale pañcadaśatithisamūhe pūjitā | tithibhedena
pūjābhedasya tantreṣu kathanāttādṛśaprakāraviśeṣairarcitetyarthaḥ |
yadvā pratipadrākāśabdau kāmeśvarīcitrāparau | tithiśabdo nityāparaḥ |
tena nityāmaṇḍalena pūjitā trikoṇarekhātrayarūpeṇāvṛtā | athavā
pratipanmukhyā rākāntāśca tithayo yāsāṃ devatānāṃ tāsāṃ
maṇḍalena samūhena pūjitā | tāśca varāhapurāṇe -
kathamagneḥ samutpattiraśvinorvā mahāmune |
gauryā gaṇapatervāpi nāgānāṃ vā guhasya ca ||
ādityasya ca mātṝṇāṃ durgāyā vā diśāṃ tathā |
dhanadasya ca viṣṇorvā dharmasya parameṣṭhinaḥ ||
śambhorvāpi pitṝṇāṃ vā tathā candramaso mune |
śarīre devatāścaitāḥ kathaṃ mūrtitvamāgatāḥ ||
kiñca tāsāṃ mune bhojyaṃ kāśca saṃjñā tithiśca kā |
iti praśne ṣoḍaśabhiradhyāyaiḥ pratipadātithidevatātvena
krameṇāgnyādīnāmutpattaya uktāḥ | atra parameṣṭhiśabdo
viśeṣaṇamātram | ata evoktaṃ kādimate'pi -
vahnirdasrāvumā vighno bhujaṅgaḥ ṣaṇmukho raviḥ | mātaraśca tathā durgā diśo dhanadakeśavau ||
yamo haraḥ śaśī ceti tithīśāḥ parikīrtitāḥ |
iti | tatra tvamāvāsyā pañcadaśasthāne gaṇitā pūrṇimā tu
ṣoḍaśasthāne atra tu rākaiva pañcadaśīti viśeṣaḥ | prakṛte tvaviśeṣād
vārāhoktāḥ ṣoḍaśāpi devatā guhyante || 173 ||
kalātmikā kalānāthā kāvyālāpavimodinī |
atra kalāśabdena vahnerdaśakalāḥ sūryasya
dvādaśakalāścandrasya ṣoḍaśakalāścatuḥṣaṣṭisaṃkhyākatvādinā
prasiddhāḥ | anyāśca kalā gṛhyante -
utpattirjāgaro bodho vyāvṛttirmanasaḥ sadā |
kalācatuṣṭayaṃ jāgradavasthāyāṃ vyavasthitam ||
jāgratsarvaguṇaiḥ proktā kevalaṃ śaktirūpiṇī |
iti | tathā -
maraṇaṃ vismṛtirmūrcchā nidrā ca tasamā vṛtā |
suṣupteṣu kalā jñeyāstāḥ sarvāḥ śrīkalātmikāḥ ||
tathā -
abhilāṣo bhramaścintā viṣayeṣu punaḥ smṛtiḥ |
kalācatuṣṭayaṃ devī svapnavasthā vidhīyate ||
śivarūpāḥ śaktirūpāstāḥ kalāstripurātmikāḥ |
tathā -
vairāgyaṃ ca mumukṣutvaṃ samādhivimalaṃ manaḥ |
sadasadvastunirdhārasturyāvasthāḥ kalā imāḥ ||
dūtīyāgaprakaraṇe ṣoḍaśa kāmakalā uktāḥ |
antaradūtīprakaraṇe śrīvidyāyāḥ ṣoḍaśakalā uktāḥ | evaṃ
bindvardhacandrarodhinyādīnāṃ pārthakyena kāścana kalāḥ
svacchandabhairavādāvuktāstādṛśanikhilakalāsvarūpetyarthaḥ | etāsāṃ
kalānāṃ nāthā svāminī ca | candramaṇḍalasya
śrīcakrasvarūpatvāccandrarūpetyartho vā | kāvyānāṃ
vālmīkyādimahākavikṛtaprabandhaviśeṣāṇāmaṣṭādaśalakṣaṇalakṣita
anāṃ rūpakabhedabhinnānāmālāpena viśiṣya modata iti tathā |
sacāmararamāvāṇīsavyadakṣiṇasevitā || 174 ||
cāmarābhyāṃ sahite sacāmare tādṛśībhyāṃ ramāvāṇībhyāṃ
lakṣmīsarasvatībhyāṃ savye dakṣiṇe krameṇa sevitā vījitā || 174 ||
ādiśakti'rameyā'tmā paramā pāvanākṛtiḥ |
sarvajagatāmutpādakatvādādiḥ kāraṇabhūtā ca sā śaktiśca |
mātumaśakyā ameyā | na vidyate meyaṃ yasyā iti vā |
yadapekṣayā'tiriktaṃ meyaṃ nāstītyarthaḥ | taduktaṃ liṅgapurāṇe -
svargapātālalokāntabrahmāṇḍāvaraṇāṣṭake |
meyaṃ sarvamumārūpaṃ mātā devo maheśvaraḥ ||
iti | ātmaśabdena jīvaḥ paramaśabdottaraṃ cātmānuṣaṅgātparamātmā
ceti nāmadvayena kathyate | uktañca laiṅge -
viṣṇuliṅgā yathā tāvadagnau ca bahudhā smṛtāḥ |
jīvāḥ sarve tathā śarvāḥ paramātmā ca sa smṛtaḥ ||
iti | śivapurāṇe'pi -
ātmā tasyāṣṭamī mūrtiḥ śivasya paramā tanuḥ |
vyāpiketaramūrtīnāṃ viśvaṃ tasmācchivātmakam ||
iti | asminpakṣe ātmane namaḥ, paramāyātmane nama iti
nāmadvayaprayogaḥ | namo bhavāya ca rudrāya ca nama
ityādimantrāṇāmapyubhayato namaskāratvapakṣe sakṛtpaṭhitasyāpi
namaḥśabdasya rudraśabdasya sarvaśabdobhayaśeṣatvena
punarāvṛttivadātmaśabdasya vṛttiḥ | yadvā | ātmaśabdena brahmaiva |
yaccāpnoti yadādatteyaccātti viṣayāniha |
yaccāsya satato bhāvastasmādātmeti kīrtyate ||
iti vacanāt | ātmaśabdena śarīramevocyate | tathā ca vāsiṣṭhalaiṅge -
gaurīrūpāṇi sarvāṇi śarīrāṇi śarīriṇām |
śarīriṇastathā sarve śaṅkarāṃśā vyavasthitā ||
iti | evaṃ ātmā dehamanobrahmasvabhāvadhṛtibuddhiṣviti
viśvaprakāśoktānyarthāntarāṇyapi yojyāni | yā devī sarvabhūteṣu
buddhirūpeṇa saṃsthitetyādivacanāt | paraṃ brahma māti paricchinattīti
paramā | parasya śivasya mā lakṣmīrvā | yadvā parabrahmaṇo
rūpacatuṣkamasti tasmātparamotkṛṣṭā | taduktaṃ viṣṇupurāṇe -
parasya brahmaṇo rūpaṃ puruṣaḥ prathamaṃ dvijāḥ | vyaktāvyakte tathaivānye rūpe kālastathā param ||
pradhānapuruṣavyaktakālānāṃ paramaṃ hi yat |
paśyanti sūrayaḥ śuddhaṃ tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ||
pradhānapuruṣavyaktakālāstu pravibhāgaśaḥ |
rūpāṇi sthitisargāntavyaktisadbhāvahetavaḥ ||
iti | pāvanī pāvayitrī ākṛtiḥ śarīraṃ caritraṃ vā jñānaṃ vā yasyāḥ |
tathā ca yājñavalkyasmṛtiḥ -
bhūtātmanastapo vidye buddherjñānaṃ viśodhanam |
kṣetrajñasyeśvarajñānādviśuddhiḥ paramā matā ||
anekakoṭibrahmāṇḍajananī divyavigrahā || 175 ||
anekā anantāḥ koṭayo ye brahmāṇḍāsteṣāṃ jananī janayitrī |
yadvā anekakoṭayo brahmāṇḍā yeṣāṃ te tathā |
abhimanyamānatvādirūpaḥ sambandhaḥ ṣaṣṭhyarthaḥ | teṣāṃ
virāḍādīnāṃ jananīm |
vikāraṣoḍaśāntarvartipañcīkṛtasthūlabhūtakāryo hi brahmāṇḍaḥ |
tadabhimānī virāḍucyate |
brahmāṇḍāntarvartisamaṣṭiliṅgaśarīrābhimānī svarāṭ |
tadubhayakāraṇāvyākṛtābhimānī samrāṭ | taduktam -
prādhānyena virāḍātmā brahmāṇḍamabhimanyate |
svarāṭ svarūpamubhayaṃ samrāḍityabravīcchrutiḥ ||
iti | divyo ramaṇīyo vigraho deho yasyāḥ | divyantarikṣe bhavo divyo
vigraho
raṇo yasyā vā | tatrāpi sā nirādhārā yuyudhe tena caṇḍiketi
mārkaṇḍeyapurāṇavacanāt | vistāraḥ pravibhāgo vā vigrahapadārthaḥ |
vigrahaḥ samare dehe vistāraḥ pravibhāgayoriti medinī || 175 ||
klīṃkārī kevalā guhyā kaivalyapadadāyinī |
kāmaṃ bījaṃ karotīti vā kāmabījasvarūpeti vā klīṃkārasya
śivakāmasya strīti vā klīṃkārī | nikhiladharmarāhityenaikākitvātkevalā
| tadvimuktastu kevalīti śivasūtraprasiddhajñānaviśeṣo vā kevalī |
kārtsnyaṃ nirṇīṃtārthaśca kevalam | matvarthīṃye'ci tadvatī tadabhinnā
vā |
kevalaṃ jñānabhede syātkevalaścaikakṛtsnayoḥ |
nirṇīte kevalaṃ proktaṃ kevalaḥ kuhane kvacit ||
iti viśvaḥ | yadvā pūrvoktakāmabīje kevalatvaṃ
kakāralakārātmakavyañjanarāhityam | tena kevalaturyasvarūpā
kāmakaletyarthaḥ | yadīṃ śṛṇotyalakaṃ śṛṇoti na hi praveda sukṛtasya
panthāmiti śruteḥ | īkāramātraśravaṇaṃ tu lakārakakārarāhityena
śravaṇam atastadvān | sukṛtasya satkarmaṇaḥ
panthānamuttamalokānnāyati kintu nirguṇajñānasyaiva lokaṃ prāpnoti |
kāmabījamātreṇa trivargaḥ kāmakalāmātreṇa tu mokṣa iti
paryavasito'rthaḥ | tamevāha nāmadvayena guhāṃ praviṣṭā guhyā |
atirahasyārthā iti yāvat | kevalasya bhāvo dharmimātrāvaśeṣaḥ kaivalyaṃ
pañcamī muktistadeva padaṃ dadāti | athavā kaivalyaṃ ca padāni ca
sthānāni ca dātuṃ śīlamasyāḥ | kaivalyaśabdena
yogaśāstrāntimasūtreṇa kaivalyaṃ svarūpaṃ pratiṣṭhā citiśakterityetena
pratipāditasvarūpo mokṣa ucyate | citiśaktervṛttisārūpyanivṛttau
svarūpamātreṇāvasthānaṃ kaivalyamucyata iti bhojarājavṛttau |
padaśabdena sālokyādimukticatuṣṭayaṃ tāsāṃ sthānaviśeṣarūpatvāt |
atredaṃ bodhyam | pratikādyupāsanayā sālokyam | antareṇa pratīkaṃ
svātmanaḥ pṛthaktvenaiśvaryaviśeṣaviśiṣṭatayā devatāyā upāsakasya
ca rūpataḥ sāmyaṃ sārūpyam | iyameva sārṣṭitetyucyate |
samānardhitetyarthaḥ | saguṇaṃ
devatārūpamahaṃgraheṇopāsyadevatātādātmyaṃ prāpnoti | tadidaṃ
sāyujyamūrdhvaretasāṃ svāśrame yuktadharmānuṣṭhānavatāṃ
sāmīpyam | etāsāmeva devatānāṃ sāyujyaṃ sārṣṭitāṃ
samānalokatāmāpnotīti taittirīyaśrutiruktamuktitraye pramāṇam |
caturthyāṃ tu maṇḍūkaśrutiḥ -
tapaḥśraddhe ye hyupavasantyaraṇye śāntā vidvāṃso bhakṣacaryāṃ
carantaḥ |
sūryadvāreṇa te virajāḥ prayānti yatrāmṛtaḥ sa puruṣo hyavyayātmā ||
iti | sūryadvāreṇetyasya sūryopalakṣite'rcirādimārgeṇa gatvā yatra
satyaloke sa puruṣo brahma vartate tatra yāntītyarthāt | etāḥ
karmaphalabhūtā anityāḥ sātiśayā muktayaḥ | ata eva sthānavācinā
padapadeneha nirdiṣṭāḥ | yā tu jñānaphalaṃ niratiśayānandalakṣaṇaṃ
kaivalyākhyā muktistasyāṃ tu taittirīyaśrutireva pramāṇam | ya evaṃ
vidvānudagayane pramīyate devānāmeva mahimānaṃ gatvādityasya
sāyujyaṃ gacchati | atha yo dakṣiṇe pramīyate pitṝṇāmeva mahimānaṃ
gatvā candramasaḥ sāyujya/lokatāmāpnotyetau vai
sūryācandramasormahimānau brāhmaṇau vidvānabhijayati tasmād
brahmaṇo mahimānamāpnotīti | atra kevalakarmaṇāṃ candralokaprāptiḥ |
ya evaṃ vidvāniti vidvacchabdābhihitapratīkādyupāsanātrayavato
devānāṃ mahimānamityanena sālokyāditrayam | brāhmaṇo
vidvānityanena brahmajñānavāṃstu etau karmopāsanaprāpyau
sūryacandrayormahimānau sātiśayatvādidoṣavantau budhvā
abhijayatyabhitaḥ parākaroti | tasmādadhikaṃ niratiśayaṃ brahmaṇo
mahimānamāpnotītyarthaḥ | tadidamupabṛṃhitaṃ śaktirahasye -
ātmabuddhyā pratīkena mātṛbuddhyāpyahaṃdhiyā |
karmaṇāpi bhajanmartyaḥ kaivalyapadamaśnute || iti |
tripurā trijagadvadyā trimūrtistridaśeśvarī || 176 ||
tisṛbhyo mūrtibhyaḥ purātanatvāt tripurā | taduktam
mūrtitrayasyāpi purātanatvāttadambikāyāstripureti nāmeti | gauḍapādīya
sūtramapi- tattvatrayeṇa bhideti | ekameva brahma
tattvatrayeṇābhidyatetyarthaḥ | tad bhāṣye tu tattvapadaṃ
guṇamūrtibījajagatpīṭhakhaṇḍādiparatvena bahudhā vyākhyātamiti
guṇādibhyaḥ puretyarthaḥ | tripurārṇave tu -
nāḍītrayaṃ tu tripurā suṣumṇā piṅgalā iḍā |
manobuddhistathā cittaṃ puratrayamudāhṛtam ||
tatra tatra vasatyeṣā tasmāttu tripurā matā ||
ityuktam | kālikāpurāṇepi- trikoṇaṃ maṇḍalaṃ cāsyā ityādiprastutya
sarvaṃ trayaṃ trayaṃ yasmāttasmāttu tripurā mateti |
devānāṃ tritayaṃ trayī hutabhujāṃ śaktitrayaṃ trisvarā-
strailokyaṃ tripurī tripuṣkaramatha tribrahmavarṇāstrayaḥ |
yatkiñcijjagati tridhā niyamitaṃ vasta trivargātmakaṃ
tatsarvaṃ tripureti nāma bhagavatyanveti te tattvataḥ ||
iti laghustave | pūrvacatuḥśatyāṃ caturthapaṭale- tripurā paramā
śaktirityārabhya tripurā khyātimāgatetyantena
granthenānyānyapyetannāmanirvacanānyuktāni tāni tu
taṭṭīkāyāmevā'syābhiḥ vyākhyāsyanta iti tatraiva draṣṭavyāni |
tribhirjagadbhirvandyā trayo jagadvandyā yasyā vā |
traivarṣikakanyārūpatvātrimūrtitvaṃ trimūrtistu trivarṣā syāditi
kanyāprakaraṇe dhaumyavacanāt |
raktaśuklamiśrātmakacaraṇamūrtitrayarūpā vā |
tattanmantrāṇāmuddhārastatsvarūpādikaṃ tantreṣu vyaktam | yadvā
brahmādimūrtitrayaṃ vāmāditrayamicchādimūrtitrayaṃ cāsyā eveti
trimūrtitvam | taduktaṃ varāhapurāṇe -
evamuktvā svayaṃ brahmā vīkṣāṃcakre pinākinam |
nārāyaṇaṃ ca manasā sasmāra parameśvaraḥ ||
tato nārāyaṇo devo dvābhyāṃ madhye vyavasthitaḥ |
ekībhūya tataste tu brahmaviṣṇumaheśvarāḥ ||
parasparaṃ sūkṣmadṛṣṭyā vīkṣāṃcakrurmudānvitāḥ |
tatasteṣāṃ tridhā dṛṣṭirbhūtā vai samajāyata ||
tasyāṃ dṛṣṭyāṃ samutpannakumārī divyarūpiṇī |
ityādinā tāṃ varṇayitvā -
atha tāṃ vīkṣṇa kanyāṃ tu brahmaviṣṇumaheśvarāḥ |
ūcuḥ kā tvamasi brūhi kiṃvā kāryaṃ śucismite ||
iti praśne
trivarṇā ca kumārī sā kṛṣṇā śuklā ca pītikā |
uvāca bhagavaddṛṣṭeryena jātāsmi sattamāḥ ||
kiṃ māṃ na vettha suśroṇīṃ svaśaktiṃ parameśvarīm |
ityuttarite -
tato brahmādayastasyai trayastuṣṭā paraṃ daduḥ |
nāmnāsi trikalā devi pāhi viśvaṃ ca sarvadā ||
aparāṇyapi nāmāni bhaviṣyanti tavānaghe |
guṇotthāni mahābhāge sarvasiddhikarāṇi ca ||
ityādyuktvoktam -
anyacca kāraṇaṃ devi yadvakṣyāmi śṛṇuṣva tat |
sitaraktakṛṣṇavarṇaistrivarṇāsi varānane ||
mūrtitrayaṃ tribhirvarṇaiḥ kuru devi svavigrahe |
evamuktā tadā devairakarot trividhāṃ tanum ||
sitāṃ raktāṃ tathā kṛṣṇāṃ trimūrtitvaṃ jagāma ha |
ityādi uktvā brāhmīvaiṣṇavīraudrīṇāṃ śvetamandaranīlaparvateṣu
tapaścaryādikamuktam | anyatrāpi -
eṣā trimūrtiruddiṣṭā nayasiddhāntagāminī |
eṣā śvetā parā śaktiḥ sāttvikī brahmasaṃsthitiḥ ||
eṣaiva raktā rajasi vaiṣṇavī parikīrtitā |
eṣaiva kṛṣṇā tamasi raudrī devī prakīrtitā ||
paramātmā yathā deva eka eva tridhā sthitaḥ | prayojanavaśācchaktirekaiva trividhā bhavet ||
iti | gauḍapādīyaṃ sūtramapi- śāmbhavīvidyā śyāmā iti |
devībhāgavate'pi -
śāmbhavī śuklarūpā ca śrīvidyā raktarūpikā |
śyāmalā śyāmarūpā syādityetā guṇaśaktayaḥ ||
iti | tridaśānāṃ devānāṃ tisṛṇāṃ vā daśānāmavasthānāṃ
triyuktadaśānāṃ trayodaśānāṃ viśveṣāṃ devānāṃ vā
triguṇitadaśānāṃ triṃśatā lakṣaṇayā trayastriṃśadgaṇānāṃ
ceśvarī svāminī || 176 ||
tryakṣarī -
trayāṇāmakṣarāṇāṃ vākkāmaśaktibījātmakānāṃ samāhāraḥ | uktañca vāmakeśvaratantre -
vāgīśvarī jñānaśaktirvāgbhave mokṣarūpiṇī |
kāmarāje kriyāśaktiḥ kāmeśī kāmarūpiṇī ||
śaktibīje parāśaktiricchaiva śivarūpiṇī |
evaṃ devī tryakṣarī tu mahātripurasundarī ||
iti | śuddhavidyā kumārīmantrarūpā vā | tathā ca gauḍapādīye-
tryakṣarī śuddhavidyā kumārī ceti | hṛdayarūpā satyarūpā vā | tadetat
tryakṣaraṃ hṛdayamiti | tadetat tryakṣaraṃ satyamiti ca bṛhadāraṇyakāt | ā
ī pallavitayugākṣaramāsākṣaranityākṣarasamāhāro vā |
divyagandhāḍhyā sindūratilakāñcitā |
divi bhavā divyā devādayaścetanācetanātmakapadārthasamūhāḥ
teṣāṃ gandhaiḥ sambandhairāḍhyā paripūrṇā | na tu rājādiriva
bhaumaiḥ padārthaiḥ parivṛteti yāvat | divyagandho haricandanādiparimalo
vā tenāḍhyā gandhadvārāṃ durādharṣāmiti śruteḥ | athavā
śrotrākāśayoḥ sambandhe saṃyamāddivyamiti yogasūtre
śravaṇendriyākāśayoḥ sambandhe kṛtasaṃyamasya yogino divyaṃ
śrotraṃ bhavati tena divyaśabdaśravaṇaṃ bhavatītyuktam | tulyanyāyena
tatsarvendriyāṇāmupalakṣaṇam | tena divyagandhā āḍhyāḥ sampannā
yayā
yatprasādātsetyarthaḥ | sindūrasya raktacūrṇasya gorocanāyā vā tilakena
citrakeṇāñcitā yuktā | tilakālakaparo vā tilakaśabdaḥ | tatpakṣe
sindūratilakābhyāmiti vigrahaḥ | sindūraṃ
rocanāraktacūrṇadhātakikāsu ceti rabhasaḥ | tilakaṃ citrake prāhurlalāme
tilakālake- iti viśvaḥ | nāgaiḥ strībhiśca parivṛteti vā | sindūratilake nāge
sindūratilakā striyāmiti viśvaḥ | sindūratilako hastī sindūratilakāṅganeti
hemacandraḥ | gajagāminī vā | strībhiḥ pūjiteti vā | añcu gatipūjanayoriti
dhātupāṭhāt | tathā ca viṣṇubhāgavate
duḥsahapreṣṭhavirahatīvratāpadhutāśubhā nandavrajakumārikā
upakramya,
kātyāyani mahāmāye mahāyoginyadhīśvari |
nandagopasutaṃ devi patiṃ me kuru te namaḥ ||
iti mantraṃ japantyastāḥ pūjāṃ cakruḥ kumārikāḥ |
ityādi | rukmiṇyā api udvāhaprakaraṇe kṛṣṇāgamanavilambottaraṃ
vacanam -
durbhagāyā hi me dhātā nānukūlo maheśvaraḥ |
devī ca vimukhā gaurī rudrāṇī girijā satī ||
ityādyuktvā,
kanyā cāntaḥpurātprāgādbhaṭairguptāmbikālayam |
padbhyāṃ viniryayau draṣṭuṃ bhavānīpādapallavam ||
ityādinā tadarcanānmanorathasiddhyādikaṃ varṇitam |
umā śailendratanayā gaurī gandharvasevitā || 177 ||
ukāraḥ śivavācakastasya mā lakṣmīḥ | uṃ paraśivaṃ māti
paricchinattīti vā | atasīkusumasaṅkāśatvādabhedopacārādumā vā |
haridrāvarṇavattvādapyevaṃ vā | kīrtikāntisvarūpatvādvā | yā devī
sarvabhūteṣu kāntirūpeṇetyādivacanāt |
umātasīhaimavatīharidrākīrtikāntiṣvi iti viśvaḥ | u ityāmantraṇe | meti
niṣedhe | bālye tapasyantī bhagavatī mātrāmantrya niṣiddhetyumā vā |
taduktaṃ kālikāpurāṇe -
yato nirastā tapase vanaṃ gantuṃ tu menayā |
umeti tena someti nāma prāpa tadā satī ||
iti | brahmapurāṇe -
aparṇā tu nirāhārā tāṃ mātā pratyabhāṣata |
umā iti niṣedhantī umetyeva tadābhavat ||
sā tathoktvā tayā mātrā devī duścaracāriṇī |
tenaiva nāmnā lokeṣu vikhyātā surapūjitā ||
iti | padmapurāṇe puṣkarakhaṇḍe -
tato'ntarikṣāddivyā vāgabravīdbhuvanatraye |
umeti tu tvayā mene yaduktaṃ tanayāṃ prati ||
umeti nāma tenāsyā bhuvaneṣu bhaviṣyati |
iti | uḥ uttamā ca sā mā cittavṛttiśceti vā | taduktaṃ sūtasaṃhitāyām -
parānubhūtiṃ bhavapāśanāśinīṃ sadāśivasyāpyatiśobhanāḍhyām |
umābhidhāmuttamacittavṛttiṃ namāmi nānāvidhalokavaibhavām ||
iti | athavā
praṇavaghaṭakairakārokāramakārairviṣṇuśivabrahmavācakairghaṭitatvātt
rimūrtyātmiketyādayaḥ praṇavārthā iha yojyāḥ | ata evāsya padasya
devīpraṇava iti saṃjñeti rahasyavidaḥ | uktañca ca laiṅge bhagavatīṃ prati
paraśivenaiva -
akārokāramakārā madīye praṇave sthitāḥ |
ukāraṃ ca makāraṃ ca akāraṃ ca krameritam ||
tvadīyaṃ praṇavaṃ viddhi trimātraṃ plutamuttamam |
iti | mahāvāsiṣṭhe'pi- oṃkārasāraśaktitvādumeti parakīrtiti | tatraiva -
suptānāmatha buddhīnāmamātroccāraṇāddhṛdi |
nityaṃ trailokyabhūtānāmumetīndukalocyate ||
iti | sarvaprāṇināṃ svāpe bodhe vā hṛdyanāhatanādātmanā
akārādimātrātrayaśūnyasya praṇavanādabhāgasya
śabdabrahmātmakasya
nityamuccāraṇāddhṛdambujacchidrākāśadaharākāśaśivasya
śirasīndukalā bindurūpeṇa sthiteti taṭṭīkāyām |
vāyavīyasaṃhitāyāmapi oṃkārākṣaraṃ brahmetyupakramya
tadavayavānuktvā ardhamātrātmako nādaḥ śrūyate
liṅgamūrdhanītyuktam | haṃsopaniṣadyapi hṛdayābjadalabhedena
haṃsāvasthāne matibhedānuktvā liṅge suṣuptiḥ padyatyāge turīyā
haṃsasya liṅgamūrdhasthānā devī laye sati turyātītāvasthetyuktam |
yadvā icchāśaktirumākumārīti śivasūtre yogināmicchāyā umeti
saṃjñoktā tadrūpā vā | uktañca bhagavatā kṛṣṇadāsena -
parabhairavatāmuktāṃ grasamānasya śāśvatīm |
tasyaiva yogino yecchāśaktistāṃ nigadantyumām ||
iti | iyaṃ ca vināyakapīṭhādhiṣṭhātrī umādevī vināyake iti pādmāt |
umā sindhuvane nāmnetyapi pādma eva smaryate | ṣaḍvārṣikakanyārūpā
vā umā ṣaḍvārṣikī mateti kanyāprakaraṇe dhaumyavacanāt | śailendrasya
parvatarājasya himavatastanayā putrī | jātā śailendragehe sā
śailarājasutā tata iti devīpurāṇe nirvacanam | gauravarṇatvādgaurī | gaurī
gaurāṅgadehatvāditi mahāvāsiṣṭhāt | ṣidgaurādibhyaśceti ṅīṣ |
varuṇasya priyā gaurīti pādye | nadībhede'pi gaurī syāddaśābdāyāṃ ca
yoṣitīti kośe ca | tena tattatsvarūpeti vā | devīpurāṇe tu -
yogāgninā tu yā dagdhā punarjātā himālayāt |
śaṅkhakundenduvarṇā cetyato gaurīti sā smṛtā ||
ityuktam | iyañca kānyakubjapīṭhādhiṣṭhātrī | kānyakubje tathā gaurīti
pādyāt | gandharvairviśvāvasuprabhṛtibhiḥ sevitā | gandharvairaśvairvā
sevitā'śvārūḍhākhyā devī vā | divyagānameva vā gandharvaḥ || 177 ||
viśvagarbhā svarṇagarbhāvaradā vāgadhīśvarī |
viśvaṃ prapañcajātaṃ garbhe yasyāḥ | svarṇaṃ hiraṇyaṃ garbhe
yasyāḥ | svarṇasya garbhabhavā vā | taduktaṃ vāyupurāṇe -
hiraṇyamasyā garbho'bhūddhiraṇyasyāpi garbhajaḥ |
yasmāddhiraṇyagarbhaḥ sa purāṇe'sminnirucyate ||
iti | yadvā arṇānāṃ varṇānāṃ mātṛkāṇāṃ garbhaḥ śobhano yayā
sā | mātṛkāpratipādyeti yāvat | bahvarthagarbhitaḥ śabda iti prayogāt |
svarṇāḥ śobhanārṇā mantrā garbhe yasyā iti vā | avaradeti caturakṣaraṃ
nāma | avarānanāryānasurān dyati khaṇḍayatīti tathā | avantītyavāḥ
kāntimanto radā dantā yasyā vā | kāntyarthakādavateḥ pacādyac |
vācāmadhīśvarī svāminī |
dhyānagamyāparicchedyā jñānadā jñānavigrahā || 178 ||
dhyānena vibhāvanena gamyā jñeyā | te dhyānayogānugatā apaśyan
devātmaśaktiṃ svaguṇairnigūḍhāmiti śruteḥ | abhāvapratiyogitvaṃ
paricchedyatvaṃ tadabhāvādaparicchedyā |
deśataḥ paricchedo hyatyantābhāva eva | kālatastu dhvaṃsaprāgabhāvau |
vastutastvanyonyāṃ bhāva iti sthiteḥ | jñānaṃ
kaivalyapradatvenābhimataṃ dadātīti jñānadā | tathā coktaṃ
talavakāropaniṣadi- tasminnākāśe striyamājagāma
bahuśobhamānāmumāṃ haimavatīṃ tāṃ hovāca kimetadyakṣamiti
brahmeti hovācetyādi | skānde'pi -
īdṛśī paramā vidyā śāṅkarī bhavanāśinī |
prasādādeva jantūnāṃ śaktereva hi jāyate ||
iti sūtasaṃhitāyāmapi -
vidyārūpā yā śivā vedavedyā satyānandānantasaṃvitsvarūpā |
tasyā vācaḥ sarvalokaikamāturbhaktyayaiva syādambikāyāḥ prasādāt ||
iti | jñānaṃ dadāti khaṇḍayatīti vā | jñānaṃ bandha iti tu śivasūtre
prathamonmeṣe sūtramekaṃ tatra tvakārasya praśleṣo'pyastītyuktam |
caitanyamātmeti pūrvasūtreṇa saṃhitāpāṭhe tathā sambhavāt |
tṛtīyonmeṣe'pi tādṛśaṃ sūtramaparaṃ tatra tu na praśleṣaḥ
sambhāvyate | ātmā cittamiti pūrvasūtrāt | tacca vyākhyātaṃ vārtike -
antaḥsukhādisevadyavyavasāyādivṛttimat |
bahistadyogyanīlādidehādiviṣayonmukham ||
bhedābhāsātmakaṃ cāsya jñānaṃ bandho'nurūpiṇaḥ |
tatprāśitatvādevāsāvaṇuḥ saṃsarati dhruvam ||
iti | tadidaṃ saṃvittvāpādakaṃ jñānaṃ nāśayatītyarthaḥ | ata eva
dvitīyonmeṣe sūtrāntaraṃ jñānamannamiti | vārtikaṃ ca -
jñānaṃ bandha iti proktaṃ yatprāktatparayoginaḥ |
anātmanyātmatājñaptirannaṃ grasyata ityataḥ ||
iti | jñānameva vigrahaḥ śarīraṃ yasyāḥ sarvasya jagato
jñānātmakatvāt | taduktaṃ viṣṇupurāṇe dvitīyeṃ'śe -
jñānameva paraṃ brahma jñānaṃ bandhāya ceṣyate |
jñānātmakamidaṃ viśvaṃ na jñānādvidyate param ||
vidyāvidyeti maitreya jñānamevopadhāraya ||
iti | jñānasya vigraho vistāro yasyāḥ sakāśāditi vā || 178 ||
sarvavedāntasevadyā satyānandasvarūpiṇī |
sarvairvedāntairupaniṣatsamūhaiḥ samayagvedyā | uktañca vārāhe -
eṣā triśaktiruddiṣṭā nayasiddhāntagāminī |
eṣā jñānātmikā śaktiḥ sarvavedāntagāminī ||
iti | satyamānandaśca svarūpaṃ yasyāḥ | atra satyeti bhinnaṃ
padamāśrityāmeyātmetyekaṃ padaṃ kartuṃ śakyate | sacca
tyaccābhavaditi śruteḥ satyā | prāṇānnādityarūpā vā | saditi
prāṇastītyannamayamityasāvāditya iti śruteḥ | sati yeti vikarṣeṇa
tryakṣaratvepyuccāraṇaṃ melanena dvyakṣarasyaiveti jñeyam | idañca
iyādipūraṇa iti chandaḥsūtravyākhyānāvasare chandobhāskare
prapañcitamasmābhiḥ | satsu sādhuriti vā satyā | satyabhāmā svarūpeti
vā | ānandaḥ svarūpamasyā ityānandarūpiṇī | ata
evottaramīmāṃsāyām- ānandādayaḥ pradhānasyeti tārtīyīkādhikaraṇe
ānandādidharmāṇāṃ svarūpatvādeva vidyānta- reṣūpasaṃhāraḥ
sādhitaḥ |
lopāmudrārcitā līlākḷptabrahmāṇḍamaṇḍalā || 179 ||
lopāmudrayāgastyapatnyā kartryārcitopāsitā | taduktaṃ
brahmāṇḍapurāṇe- patnyasya lopāmudrākhyā māmupāsteti bhaktita iti |
tripurāsiddhānte'pi -
agastyapatnyā lopākhyamudrāyāḥ parameśvarī |
prasannatvādiyaṃ devī lopāmudreti gīyate ||
iti | ata eva lopāmudrā cāsāvarcitā cetyapi suvacam |
lopāmudrākhyavidyayā karaṇena vā pūjitā | vidyātṛtīyakhaṇḍena
kuryātsarvopacārakāniti kādimatāt | līlāmātreṇānāyāsena kḷptāni
brahmāṇḍamaṇḍalāni yasyāḥ | taduktamasmābhirdevīstave -
vidhiviṣṇumukhāmarodayasthitināśeṣu śivo'pyanīśvaraḥ |
jagadamba tava tvayaṃ kramaḥ kṣaṇamuddālakapuṣpabhañjikā ||
iti | uddālaketyādinavākṣaraṃ krīḍāviśeṣasya nāma | śaktisūtramapi-
svecchayā svabhittau viśvamunmīlayatīti || 179 ||
adṛśyā dṛśyarahitā vijñātrī vedyavarjitā |
dṛśyavilakṣaṇatvādadṛśyā | cakṣurādīndriyāyogyā vā | na
dṛṣṭerdraṣṭāraṃ paśyediti śruteḥ | uktañca devībhāgavate
tṛtīyaskandhe- nirguṇasya mune rūpaṃ na bhaveddṛṣṭigocaramiti prakramya
nirguṇā durgamā śaktirnirguṇaśca paraḥ pumānityantam | dṛśyasya
vyāvahārikasya
pāramārthikabhāvavattvāddṛśyarahitā | nirviṣayā saṃvidvā | viśeṣeṇa
jānātīti vijñātrī | vijñātāramare kena vijānīyāditi śruteḥ | vedyasya
padārthāntarasyānavaśeṣeṇa sarvajñatvādvedyavarjitā | vedyasya
pāramārthikābhāvavatī vā |
yoginī yogadā yogyā yogānandā yugandharā || 180 ||
yoga ekatvabhāvanā tadvattvāttatpradatvāttadyogyatvācca yoginī
yogadā yogyā ca | yogādyacceti yatpratyayaḥ | taduktaṃ viṣṇupurāṇe -
jñānendriyāṇi sarvāṇi nigṛhya manasā saha |
ekatvabhāvanāyogaḥ kṣetrajñaparamātmanoḥ ||
iti | taṃ vidyādduḥkhasaṃyogaviyogaṃ yogasaṃjñitamiti gītāsu |
yogaścittavṛttinirodha iti pātañjalasūtraṃ ca | sa ca mantro layo haṭho rājeti
caturvidhaḥ | rājayogo'pi sāṃkhyatārakāmanaskabhedāttrividhaḥ |
tattallakṣaṇāni tu vistarabhayānnocyante | yadvā | maṅgalādisaṃkaṭāntā
aṣṭau yoginyaḥ ṣaḍviṃśativarṣaiḥ punaḥpunaḥ parivartamānā
jyotiḥśāstre, ḍākinyādayaśca sapta mantraśāstre prasiddhāstadrūpā |
athavā yogo viṣayasaṅgo bhoga iti yāvat | tena
bhoktṛbhogapradabhogyatritayarūpeti nāmatritayārthaḥ | taduktaṃ
śvetāśvataropaniṣadi- bhoktā bhogyaṃ preritāraṃ ca matvā sarvaṃ
proktaṃ trividhaṃ brahmetaditi | atredaṃ bodhyam | māyā pradhānaṃ
svatantramiti sāṃkhyāḥ | śivasya sā śaktireveti vedāntinaḥ |
śaktirityanena paratantratocyata iti vivaraṇācāryāḥ | sā triguṇā |
guṇāśca parasparābhibhāvakāḥ |
rajastamaścābhibhūya sattvaṃ bhavati bhārata |
rajaḥ sattvaṃ tamaścaiva tamaḥ sattvaṃ rajastathā ||
iti gītokteḥ | tena sā trividhā paryavasyati |
rajastamasoratyantābhibhavādviśuddhasattvāttmakaikā |
īṣadudbhūtarajastamobhyāṃ malinasattvā dvitīyā |
atyantābhibhūtarajaḥsattvābhyāmasatprāyā kevalatamomayī tṛtīyeti |
tāsvādyāvacchinnā cidīśvaranāmnī bhogapradā yogadetyucyate |
dvitīyāvacchinnā jīvanāmnī bhoktrī yoginī | tṛtīyāvacchinnā
jaḍavastunāmnī bhogyā yogyetyucyata iti vivekaḥ | yogaḥ
śivaśaktisāmarasyamevānando yasyāḥ | nidrāyā
ānandapradhānatvādyoganidreti vārthaḥ | sā ca devyeveyam | tathā ca
harivaṃśe- yāpyānandaghanā yoganidreti jagati sthitetyupakramya -
deveṣvapi dadhāraināṃ nānyo nārāyaṇādṛte |
sakhī sadāśivasyaiṣā māyā viṣṇoḥ śarīrajā ||
saiṣā nārāyaṇamukhe dhṛtyā kamalalocana |
lokānalpena kālena bhajate bhṛśamohinī ||
iti | yogānandākhyo nṛsiṃhastadrūpā vā | mohinīmukhyetyekapadaṃ
svīkṛtyeha ayogānandeti nāmadvayaṃ suvacam | yogaḥ saṅgo na vidyate
yasyāḥ | asaṅgo nahi sajjata iti śruteḥ | ayaḥ parvatarūpā vā | abhedyeti
tātparyārthaḥ | ayena śubhāvahavidhinā uṃ paraśivaṃ gacchatīti vā |
nandā alakanandātmakagaṅgārūpā vā | pratipatṣaṣṭhyekādaśīrūpā
vā | nandā bhagavatī nāma yā bhaviṣyati nandajeti
mārkaṇḍeyapurāṇoktamūrtiviśeṣarūpā vā | sarasvatyā eva
sthānaviśeṣayogādānandeti saṃjñā vā | nandā himavataḥ pṛṣṭha iti
pādyāt | puṣkaraprāntasthanadīviśeṣarūpā vā | tadapyuktaṃ pādya eva
puṣkaramāhātmye -
puṇyā puṇyajalopetā nadīyaṃ brahmaṇaḥ sutā |
nandā nāmnīti vipulā pravṛttā dakṣiṇāmukhī ||
agacchannapi yastasyā nāma gṛhṇati mānavaḥ |
sa jīvansukhamāpnoti mṛto bhavati khecaraḥ ||
iti | nāmaniruktirvarāhapurāṇe -
yathāgataṃ tu te jagmurdevīṃ sthāpya hime girau |
saṃsthāpyānanditā yasmāttasmānnandā tu sā'bhavat ||
iti | devīpurāṇe tu -
nandate suralokeṣu nandane vasate'thavā |
himācale mahāpuṇye nandādevī tataḥ smṛtā ||
iti | tatsvarūpamapi vārāhe -
gāyatryaṣṭabhujā yā tu caitrāsuramayodhayat |
saiva nandā bhaveddevī devakāryacikīrṣayā ||
svāyambhuve hatodaityo vaiṣṇavyā mandare girau |
mahiṣākhyo'suraḥ paścātsa vai caitrāsuro'bhavat ||
nandayā nihato vindhye mahābalaparākramaḥ |
jñānaśaktistu sā devī mahiṣo'jñānamūrtimān ||
ajñānaṃ jñānanāśyaṃ tu bhavatyeva na saṃśayaḥ | iti |
yugaṃ haste catuṣke'pi rathasīrāṅgayoryugaḥ |
yugaṃ kṛtādau yugale vṛddhināmauṣadhe'pi ca ||
iti viśvaprakāśoktyā rathasīrāṅgadhāriṇāmaśvavṛṣabhāṇāṃ
rathasīranirvāhakatvadarśanādiha sakalajagannirvāhakatvamātratātparyeṇa
yugandharetyucyate | śivaśaktiyugalasya kṛtādervā dhāraṇādyugandharā
saṃjñāyāṃ bhṛtṝvṛjidhārisahitapidam iti khac | arurdviṣadajantasyeti
mum || 180 ||
icchāśaktijñānaśaktikriyāśaktisvarūpiṇī
icchājñānayatnarūpaguṇatrayaṃ svarūpamasyāḥ | uktañca
saṅketapaddhatau -
icchā śiraḥpradeśaśca jñānā ca tadadhogatā |
kriyāpadagatā hyasyā evaṃ śaktitrayaṃ vapuḥ ||
iti | vāmakeśvaratantre'pi -
tripurā trividhā devī brahmaviṣṇvīśarūpiṇī |
jñānaśaktiḥ kriyāśaktiricchāśaktyātmikā priye ||
iti | atra jñānecchāyatnānāṃ pūrvapūrvasyottarottaraṃ prati
kāraṇatvasya kḷptasya krameṇa śaktitrayasya nirdeśābhāve'pi
karoteryatne śaktatvādeva kriyāśabdo yatnaparaḥ | uktañca laiṅge -
dhṛtireṣā madādiṣṭā jñānaśaktiḥ kṛtirmatā |
icchārūpā tathā jñānā dve vidye ca na saṃśayaḥ ||
iti | calanātmakakriyāparā eva vā | sā ca pañcavidhetyuktaṃ
yajñavaibhavakhaṇḍe -
spandaścaiva parispandaḥ prakramaḥ pariśīlanaḥ |
pracāra iti vidvadbhiḥ kathitāḥ pañca tāḥ kriyā ||
āṅpraśleṣaprayukto dīrghaḥ | sarvāsāṃ jagatīnāṃ dhārā
paramparā | janyajanakayorabhedāt iti | mālinīvijayatantre -
yā sā śaktirjagaddhātuḥ kathitā brahmaṇaḥ parā |
icchātvaṃ tasya sā devī sisṛkṣoḥ pratipadyate ||
evametaditi jñeyaṃ nānyatheti suniścitam |
jñāpayantī jhaḍityantarjñānaśaktirnigadyate ||
evaṃbhūtamidaṃ vastu bhavatviti yadā punaḥ | jñātvā tadeva tadvastu kurvantyatra kriyocyate ||
iti | vāsiṣṭharāmāyaṇe -
śivaṃ brahma viduḥ śāntamavācyaṃ vāgvidāmapi |
spandaśaktistadicchemaṃ dṛśyābhāsaṃ tanoti sā ||
sākārasya narasyecchā yathā vaikalpanāpuram |
iti | dṛśyābhāsānubhūtānāṃ karaṇātsocyate kriyeti ca |
dṛśyābhāseṣvanubhūtānāmutpattyāptivikṛtisaṃskṛtilakṣaṇacaturvidhap
halānāṃ tu kāraṇāditi tu tattaṭṭīkāyāṃ vyākhyātam |
sarvadhārā supratiṣṭhā sadasadrūpadhāriṇī || 181 ||
sarvamādhāro yasyā iti vā | sarveṣvantaryāmitayā sthiteti yāvat |
sarveṣāmādhārarūpeti vā | taduktaṃ mārkaṇḍeyapurāṇe -
ye'rthā nityā ye vinaśyanti cānye ce'rthāḥ sthūlā ye ca sūkṣmācca
sūkṣmāḥ |
yaccāmūrtaṃ yacca mūrtaṃ samastaṃ yadyadbhūteṣvekamekañca
kiñcat ||
ye'rthā bhūmau ye'ntarikṣe'nyato vā teṣāṃ devi tvatta evopalabdhiḥ |
iti | na cāsminpakṣe strīliṅgānupapattiḥ | paravalliṅgaṃ
dvandvatatpuruṣayoriti sūtrāt | ādhāro'dhikaraṇamiti
sūtrānusāreṇādhārapadasya puṃliṅgatvaniścayāditi vācyam |
nirguṇabrahmaṇi kathanīye pratyuta tasyaiva yuktatvāt | tathāhi |
sattvādiguṇatrayasyopacayaḥ puṃstvam | apacayaḥ strītvam | sāmyaṃ
napuṃsakatvaṃ | liṅgayonitadubhayābhāvarūpāṇāṃ
teṣāmacetaneṣvavyāpteḥ | sarvasyāpi jagatastriguṇātmakatayā
devībhāgavatādau pratipāditatvena teṣāṃ sarvatra sambhavāt |
upacayādeḥ sāvadhikatvena pratipāditārthaṃ kiñcidapekṣyopacayādayaḥ
santyeveti liṅgatrayasyāpi kevalānvayitvādvyavasthayā vivakṣānusāreṇa
prayogaḥ | sarvametadabhipretyoktaṃ mahābhāṣye- saṃstyānaprasavau
liṅgamāstheyau svakṛtāntata iti |
saṃstyānaṃ styāyaterḍraṭstrī sūteḥ sap prasavaḥ pumān |
ubhayorantaraṃ yacca tadabhāve napuṃsakam ||
iti ca | liṅgamaśiṣyamiti ca | sambandhamanuvartiṣyate ko'sāvanumāno
nāmeti prayogaśca | bandhuni bahuvrīhāviti sautraprayogaśca | evaṃ
satyavyavasthā māprasāṅkṣīditi
liṅgānuśāsanapravṛttirniyamādṛṣṭamātraprayojanikā | cetaneṣu
tūbhayavidhaliṅgasamuccayavivakṣayaiva ajādyataṣṭābityādayaḥ | tena
paśvekatvavalliṅgamapi vivakṣitamiti sādhayatastathā ca
liṅgamityadhikaraṇasya nirodhaḥ | tataśca triguṇātītāyāṃ cicchaktau
sarvajaganmātari tripurasundaryāṃ dvividhisyāpi strīliṅgasya
saguṇacetanānantaramapekṣyāsaṅkucitavṛttikatvena
nirargalatvamabhipretya vāgdevatābhiḥ strīliṅgameva prayujyate
niyamāddṛṣṭānusaraṇāya tu tatra tatra
liṅgānuśāsanānuguṇyamasmābhiḥ pradarśyate na
punarapaśabdatvanirāsāyeti dik | śobhanā pratiṣṭhā jagato'dhiṣṭhānaṃ
supratiṣṭhākhyaviṃśatyakṣarachandoviśeṣarūpā vā | sadbrahmā |
asatsadbhinnaṃ jagat | anirvacanīyasya jagataḥ sadasadvilakṣaṇatve'pi
sadvilakṣaṇatvamātreṇāsatpadena grahaṇam | asadvā idamagra
āsītkathamasataḥ sajjāyetetyādiśrutiṣvanyataravailakṣaṇyenaiva
prayogadarśanāt | tayoḥ rūpe dhārayatīti tathā | athavā sadvyavahārikaṃ
satyaṃ pāramārthikaṃ vā asattucchaṃ te eva rūpe viṣayau dhārayati
bhāsayati | sadasadviṣayakajñānadvayasvarūpetyarthaḥ |
sanmātraviṣayakacaramavṛttivadasanmātraviṣayikāyā api
vṛttervikalpākhyāyāḥ sattvāt | tathā ca pātañjalasūtram-
śabdāmātrānupātī vastuśūnyo vikalpa iti | gautamasūtramapi-
buddhisiddhaṃ tadasaditi | yadvā | bhāvābhāvaparau sadasacchabdau | tau ca
yogyatayā satyatvādabādhyatvādirūpau grāhyau |
satyatvāderdharmiṇo'pṛthaktvāt |
abādhyatvāderabhāvarūpadharmasyādhikaraṇasvarūpatvāt |
bhāvābhāvamātrasyādhiṣṭhānamiti vā | taduktaṃ skānde
yajñavaibhavakhaṇḍe -
yadyadastitayā bhāti yadyannāstitayāpi ca |
tattatsarvaṃ mahādevamāyayā parikalpitam ||
iti || 181 ||
aṣṭamūrtirajā jetrī lokayātrāvidhāyinī |
matsyapurāṇe -
lakṣmīrmedhā dharā puṣṭirgaurī tuṣṭiḥ prabhā dhṛtiḥ |
etābhiḥ pāhi tanubhiraṣṭābhirmāṃ sarasvati ||
iti mantraliṅgagamyā aṣṭau mūrtayo yasyāḥ | yadvā yogaśāstre -
guṇabhedādātmamūrtiraṣṭadhā parikīrtitā |
jīvātmā cāntarātmā ca paramātmā ca nirmalaḥ ||
śuddhātmā jñānarūpātmā mahātmā saptamaḥ smṛtaḥ |
aṣṭamasteṣu bhūtātmetyaṣṭātmānaḥ prakīrtitā ||
iti | pañcamahābhūtāni sūryācandramasau
jīvātmasvargadīkṣitānāmanyatama eka ityaṣṭasaṃkhyā mūrtayo yasyāḥ
| bhūtāni puṣpavantau svariti devyaṣṭamūrtaya iti śaktirahasyāt |
viṣṇupurāṇe'pi prathameṃ'śe -
sūryo jalaṃ mahī vahnirvāyurākāśa eva ca |
dīkṣito brāhmaṇaḥ soma ityaṣṭau mūrtayo matāḥ ||
patnyaḥ suvarcalā coma sukeśī cāparā śivā |
svāhāditistathā dīkṣā rohiṇī ca yathākramam ||
śanaiścarastathā śukro lohitāṅgo manojavaḥ |
skandaḥ svargo'tha santāno budhaścānukramātsutāḥ ||
iti | laiṅge tūktam -
aṣṭau prakṛtayo devyā mūrtayaḥ parikīrtitāḥ |
tathā vikṛtayastasyā dehā baddhavibhūtayaḥ || iti |
bhūmirāpo'nalo vāyuḥ khaṃ mano buddhireva ca |
ahaṅkāra itīyaṃ me bhinnā prakṛtiraṣṭadhā ||
iti | bhagavatā gītā mūrtayo yasyā iti vā | kulāṣṭakasvarūpetyartho vā |
tacca samayācārasmṛtau -
gaṇikā śauṇḍikī caiva kaivartī rajakī tathā |
tantrakārī carmakāri mātaṅgī puṃścalī tathā ||
iti | athavā svalpāṅgī dīrghakeśī yā sānaṅgakusumā matetyādinā
rudrayāmale aṣṭānāṃ lakṣaṇānyuktāni | lakṣyāṇi tu tṛtīyāvaraṇe
prasiddhāni tadaṣṭakarūpā | brāhmyādivaśinyādisvarūpeti vā |
ajāmekāṃ lihitaśuklakṛṣṇāmityādiśrutiprasiddhāyā avidyārūpāyā
ajāyā jetrī | jñānarūpatvādajñānanāśiketi yāvat | lokānāṃ
caturdaśasaṃkhyānāṃ yātrāṃ palayaṃ saṃrakṣaṇaṃ vā vidhātuṃ
śīlamasyāḥ |
ekākinī -
ekākinī dvitīyarāhityāt | ekādākiniccāsahāya iti pratyayaḥ |
so'bibhettasmādekākī bibheti sahāyamīkṣāṃcakre yanmadanyannāsti
kasmānnu vibhemīti tata evāsya bhayaṃ vīyāyeti bṛhadāraṇyakaśruteḥ |
devīpurāṇe -
ekaiva lokān grasati ekaiva sthāpayatyapi |
ekaiva sṛjate viśvaṃ tasmādekākinī matā || iti |
bhūmarūpā nirdvaitā dvaitavarjitā || 182 ||
yatra nānyatpaśyati nānyacchṛṇotītyādinā yo vai bhūmā
tatsukhamityantena śrutau pratipādito bhūmā brahmaiveti bhūmādhikaraṇe
nirṇītarūpatvādbhūmarūpā | yadvā bahorlopo bhū ca bahoriti nipanno
bahvarthako bhūmaśabdaḥ | tataścaikākinyapi bahurūpetyarthaḥ | taduktaṃ
devīpurāṇe -
ekāpyupādhite bhūmā śivā sarvatra viśrutā |
yathānurajyate varṇairvicitraiḥ sphaṭiko maṇiḥ ||
tathā guṇavaśāddevī bhūmānāmeti varṇyate |
eko bhūtvā yathā meghaḥ pṛthaktvena ca tiṣṭhati |
varṇato rūpataścaiva tathā guṇavaśādumā |
nabhasaḥ patitaṃ toyaṃ yathā nānārasaṃ bhavet ||
bhūme rasaviśeṣeṇa tathā guṇavaśādumā |
yathā dravyaviśeṣeṇa vāyurekaḥ pṛthagbhavet ||
durgandho vā sugandho vā tathā guṇavaśādumā |
yathā vā gārhapatyogniranyasaṃjñāntaraṃ vrajet ||
dakṣiṇāhavanīyādi brahmādiṣu tathaiva sā |
ekatvena ca bhūmnā ca proktā devī nidarśanaiḥ ||
tasmādbhaktiḥ parā kāryā sarvagatvaprasiddhayaḥ |
iti | kūrmapurāṇe'pi -
ekā kāmeśvarī śaktiranekopādhiyogataḥ |
parāvareṇa rūpeṇa krīḍate tasya sannidhau ||
iti | yatra nānyatpaśyati ityādinā yadalpaṃ tanmartyamityantena śrutau
dvaitadarśanasyānityaviṣayakatāpratipādanena tasya heyatvānnirgataṃ
dvaitaṃ yasyāṃ sā nirdvaitā | na punardvaitaṃ pūrvaṃ sthitaṃ
paścānnirgatam | mūlata eva tu nāstītyāha- dvaitavarjiteti |
bhedasyātāttvikatvena sārvakālikāttadabhāvāditi bhāvaḥ || 182 ||
annadā vasudā vṛddhā brahmātmaikyasvarūpiṇī |
annaṃ janebhyo dadāti | vasu dhanaṃ ratnaṃ ca dadāti | tathā ca
bṛhadāraṇyake- sa vā eṣa mahānaja ātmānnādo vasudāno vindate vasu ya
evaṃvedeti | atrānnamāsamantāddadātītyevameva
vyākhyātaṃ sāmpradāyikaiḥ | vṛddhā jaraṭhā | tvaṃ jīṇā daṇḍena
vañcasīti śruteḥ | vañcasi gacchasītyarthaḥ |
sarvajyeṣṭhatvājjagadrūpeṇābhivṛddhatvādvā vṛddhā | vardhayati jagaditi
vā ṇijantātkartari ktaḥ | brahmaṇā caitanyena saha ātmanāṃ
jīvānāmaikyameva svaṃ nijaṃ rūpamasyāḥ | yadvā brahmātmanoḥ
śivajīvayoraikyameva svaṃ sarvasvaṃ pratipādyaṃ yasya sa haṃsamantro
rūpamasyā iti | taduktaṃ skānde yajñavaibhavakhaṇḍe -
athavā jīvamantro'yaṃ jīvātmapratipādakaḥ |
ahaṃśabdasya rūḍhatvālloke jīvātmavastuni ||
śaktimantraḥ sakārākhyaḥ parameśvaravācakaḥ |
prakṛtārthe prasiddhatvātprasiddhaḥ parameśvaraḥ ||
mahadādyaṇuparyantaṃ jagatsarvaṃ carācaram |
jāyate vartate caiva līyate parameśvare ||
saṃsāritvena bhāto'haṃ sa eva parameśvaraḥ |
so'hameva na sandehaḥ svānubhūtipramāṇataḥ ||
iti | etena triśatyāṃ haṃsamantrārtharūpiṇīti nāma vyākhyātam |
bṛhatī brāhmaṇī brāhmī brahmāndā balipriyā || 183 ||
mahato mahīyatvādbṛhatī | ṣaṭtriṃśadakṣaracchandoviśeṣarūpā
vā | na ca gāyatrī chandasāmasīti kaurmavacanavirodhaḥ |
ubhayātmatvāṅgīkāre tadabhāvāt | ata eva bṛhatsāma tathā sāmnāmiti
bhagavato vāsudevasya viśvarūpavarṇane gītāvacanasya bhagavatyā
viśvarūpavarṇanārthena jyeṣṭhaṃ sāma ca sāmasviti kaurmavacanena na
virodhaḥ | talavakāriṇāṃ śākhāyāmudutyaṃ
citramityanayorṛcorgīyamānaṃ sāma jyeṣṭhasāmetyujjvalāyāṃ
haradattokteḥ | bṛhatsāma tu sattvaṃ naścitretyasyāmṛci gīyamānaṃ
prasiddhameva | bṛhajjyeṣṭhaśabdayoḥ paryāyatvasambhavācca | tena
jyeṣṭhasāmarūpeti vā bṛhatsāmarūpeti vā vyākhyā | brāhmaṇī
phañjikā spṛkkā dvijapatnīṣu viśruteti viśvakośādauṣadhiviśeṣarūpā
dvijastrīmātrarūpā vā saṃvidviśeṣarūpā vā | uktaṃ ca
samayācārasmṛtau- brāhmaṇī śvetapuṣpāḍhyā saṃvitsā devatātmiketi
| athavā śivasya brāhmaṇatvajātimattvādbrāhmaṇī | tathā ca chandogye
śrūyate- virūpākṣo'si dantārciriti śivaṃ prakṛtya tvaṃ deveṣu
brāhmaṇo'syahaṃ manuṣyeṣu brāhmaṇo brāhmaṇamupadhāvatyupa
tvādhāvāmīti parāśara- āditya- kaurma- vāsiṣṭha- laiṅgeṣu smaryate |
brāhmaṇo bhagavānsāmbo brāhmaṇānāṃ hi daivatam |
viśeṣād brahmaṇo rudramīśānaṃ śaraṇaṃ vrajet ||
iti | viṣṇubhāgavate'pi- na me garbhamimaṃ brahmannityādinā
śivakopādbibhyatyādityā tasya brāhmaṇatvaṃ vyaktīkṛtamiti tu
śivatattvaviveke draṣṭavyam | avidyātiriktajaḍajātisadbhāve mānābhāva
ityata āha brāhmī | brāhmo jātāviti nipātanātsādhuḥ | vāgātmikā vā |
brahmaivānando yasyāḥ saguṇāyāḥ | matvarthīyācpratyayena
brahmānandavatī vā | balino vidyānirāsasamarthāḥ kāmādiśatrujetāraḥ
priyā dayāpātraṃ yasyāḥ | balināmako rājā priyo yasya vāmanasya
tadabhinnā vā | pūjopahārāḥ priyā yasyā vā || 183 ||
bhāṣārūpā bṛhatsenā bhāvābhāvavivarjitā |
saṃskṛtaprākṛtādibhāṣā rūpaṃ yasyāḥ | bhāṣābhirnirūpyata iti vā |
taduktam -
saṃskṛtenaiva kepyāhuḥ kecinmlecchādibhāṣayā |
sādhāraṇyena ke'pi tvāṃ prākṛtenaiva kecana ||
iti | bṛhatī apārā senā caturaṅgabalaṃ yasyāḥ |
bṛhatsenākhyarājaviśeṣarūpā vā | bhāvā dravyaguṇādayo'bhāvāḥ prāgabhāvādayastairubhayairapi vivarjitā |
nanūbhayeṣāmabhāvasyāpyabhāvatvena tadvattve
kathamabhāvavivarjitatvam | kiñca
prāgabhāvadhvaṃsātyantābhāvādayo'pi dravyaguṇādipratiyogikā eva
vaktavyāḥ | prakārāntarāyogāt | tataśca dravyābhāvābhāve dravyatvaṃ
dravyābhāve ca dravyābhāvatvamevāpadyata iti kathaṃ
bhāvābhāvavivarjitatvamiti cet | na | vyāsapādaireva parihṛtatvāt |
taduktaṃ skānde yajñavaibhavakhaṇḍe -
adhiṣṭhānāvaśeṣo hi nāśaḥ kalpitavastunaḥ |
bhāvasyaiva hyabhāvatvaṃ nāśo bhāvasya bhāvatā ||
bhāvābhāvasvarūpābhyāmanya eva hi kalpitaḥ |
adhiṣṭhānasya nāśo na satyatvādeva sarvadā ||
iti | adhiṣṭhānasamasattākapadārthapratiyogikābhāvasya tadabhāvasya
cādhiṣṭhānādbhedena tatra vṛttitā |
adhiṣṭhānaviṣamasattākasyābhāvastvadhiṣṭhānasvarūpa eva na bhinnaḥ |
adhiṣṭhānaṃ tu satyatvādeva na naśyatīti samudāyārthaḥ |
sukhārādhyā śubhakarī śobhanā sulabhāgatiḥ || 184 ||
sukhenopavāsādirūpakāyakleśaṃ
dhyeyasvarūpaniyamanirbandhādikaṃ cāntareṇāpyārādhyā | tathā ca
kaurme himavantaṃprati bhagavatyā- vacanam- aśakto yadi māṃ
dhyātumaiśvaraṃ rūpamavyayamityādinottarottaraṃ
sulabhaprakāropadeśaḥ | na caitāvatā pāpamāśaṅkanīyamityāhuḥ |
śubhakarī śubhaṃ puṇyameva karoti
mokṣādipuruṣārtharūpatvācchobhanā sukhopāsyatvātsulabhā ca gatiḥ
prāptavyaṃ sthānam | gamyata iti gatiḥ phalam | jñānamupāyo vā
gatirmārge daśāyāṃ ca jñāne yātrābhyupāyayoriti viśvaḥ | eṣaiva
sarvabhūtānāṃ gatīnāmuttamā gatiriti kaurmāt | śobhanāyai sulabhāyai
gatyai nama iti caturthītrayeṇa prayogaḥ | atra śobhanāgatiḥ | sulabhāgatiriti
gatipadānuṣaṅgeṇa nāmadvayaṃ suvacam | tāvataiva
paunaruktyaparihārasambhavāt | atra hi śobhaneti padatrayaṃ paṭhyate |
sumukhī nalinī subhrūḥ śobhaneti yathāsthitamekaṃ nāma |
suvāsinyarcanaprītāśobhanetyatra caturakṣaramaśobhaneti dvitīyam |
prakṛte
cākārapraśleṣāyogātpārthakyāyogāccottarapadenaikavākyatāṃ
kalpayitvā paunaruktyamuddhiyata iti sthitiḥ | matiramatirityādirītyā
padacchedepyeṣaivopapattirmūlam |
bhagavatpādairviṣṇusahasranāmabhāṣye īdṛśībhirevopapattibhiḥ
padacchedasya nirṇītatvāt | yathā nidhiravyaya ityatra
padadvayasyaikanāmatvamavyayaḥ puruṣaḥ sākṣītyanena
paunaruktyaparihārāya | evaṃ sthavirodhruvaḥ śāśvatasthāṇuḥ
sarvavidbhānurvācaspatirudāradhīrityādiṣu | evaṃ
jānanojanajanmādirbhīma ityanena punaruktiparijihīrṣayā'tulaḥ śarabho
bhīma ityatrābhīma ityakārapraśleṣaḥ kṛtaḥ | evamiṣṭo viśiṣṭa ityādi |
tataśca chalākṣarasūtrāṇāmapīdṛśopapattimūlakatvena taduktarītyaiva
padacchede nātīvādaraḥ kartavyaḥ | anenaiva nyāyena
samāvedibhirvedamaryādayāpi paṭhyamāna ūhagrantho
nyāyāmūlakatvātpauruṣeya eveti nyāyavirodhe tasyāpramāṇyamicchanti
jaiminīyāḥ | prakṛte tūbhayathāpi paunaruktatyaparihārasambhave
prasavitrī pracaṇḍājñāpratiṣṭhaprakaṭākṛtiriti
pakārādināmaprāyapāṭhe jñetyasya bhinnapadatvasvīkāre
sandarbhaśudhyasāmañjasyāttatra pracaṇḍājñetyasyaikapadatvalipsayā
prakṛte gatipadānuṣaṅgeṇāpi nāmadvayaṃ svīkartumucitamiti dik |
sarvathaikameva nāmeti yadyāgrahastadaikameva padamiti suvacam |
śobhanā ca | sāvasulabhā ceti vigrahe sudurlabhetyarthaḥ | sudurlabhā
āgatiḥ punarāvṛttiryayā | janmachetrīti yāvat |
yasya no paścimaṃ janma yadi vā śaṅkaraḥ svayam |
tenaiva labhyate vidyā śrīmatpañcadaśākṣarī ||
iti brahmāṇḍapurāṇāt | yadvā | asulabhā gatirdurlabhaṃ janma
mānuṣādi tacchobhanaṃ yayetyarthaḥ | uktañca devībhāgavate -
yairna śrutaṃ bhāgavataṃ purāṇaṃ nārādhitā yaiḥ prakṛtiḥ purāṇī |
hutaṃ mukhe naiva dharāmarāṇāṃ teṣāṃ vṛthā janma gataṃ narāṇām
||
iti | viṣṇubhāgavate tvatraiva nārādhito yaiḥ puruṣaḥ purāṇa iti
dvitīyacaraṇaḥ paṭhyata iti bhedaḥ | śobhanā'suranāyiketyatra
śobhanānāmasurāṇāṃ prahlādādīnāmityarthaṃ nirvarṇya prakṛte
nāmatrayamapi suvacam || 184 ||
rājarājeśvarī rājyadāyinī rājyavallabhā |
rājñāṃ devarājādīnāṃ ye rājāno
brahmaviṣṇurudrāsteṣāmapīśvarī | rājarājasya kuberasyeśvarī vā |
rājyaṃ svārājyavaikuṇṭhakailāsādhipatyādikaṃ dātuṃ śīlamasyāḥ |
pūrvoktāni rājyāni vallabhāni priyāṇi yasyāḥ | rājyaśabdena tatpatayo
rājāno vā kathyante | ata eva śrīnagare teṣāṃ vāsaḥ smaryate | yadāha
dūrvāsaḥ -
madhyakṣoṇyāmamuyormahendranīlātmakāni ca sarāṃsi |
śātodarīsahāyānbhūpālānapi punaḥ punaḥ praṇumaḥ ||
iti | amuyorityasya trayodaśacaturdaśaprakārayorityarthaḥ |
rājatkṛpā rājapīṭhaniveśitanijāśritā || 185 ||
rājantī śobhamānā kṛpā yasyāḥ | rājñāṃ
nṛpāṇāmindrādīnāṃ ca pīṭheṣu siṃhāsaneṣu niveśitā nijā āśritā
yayā || 185 ||
rājyalakṣmīḥ kośanāthā caturaṅgabaleśvarī |
rājyābhimāninī lakṣmī rājyalakṣmīḥ | yasyā mantrastantrarāje
prasiddhaḥ | kośasya bhāṇḍāgārasya divyasya annamayādervā nāthā
svāminī | catvāri hastyaśvarathapādātarūpāṇyaṅgāni yeṣāṃ teṣāṃ
bālānāmīśvarī | aṅgānyeva balaṃ yeṣāṃ te'ṅgabalā vyūhāḥ |
caturavayavakā ye vyūhāsteṣāmīśitrī vā aṅgabaleśvaraśabda eva vā
vyūhavācī | tena dvigutvānṅīṣ | caturthavyūhātmetyarthaḥ | te ca
vāsudevādyā vaiṣṇaveṣu purāṇeṣviva śaivaśākteṣvapi purāṇeṣu
prasiddhāste ta ihodāhāryāḥ | śarīrapuruṣaḥ chandapuruṣo vedapuruṣo
mahāpuruṣa iti bahvṛcopaniṣaduktā vā |
sāmrājyadāyinī satyasandhā sāgaramekhalā || 186 ||
rājasūyena yaṣṭā maṇḍaleśvaro vā rājādhirājo vā samrāṭ |
tasya bhāvaḥ sāmrājyaṃ taddatte |
yeneṣṭhaṃ rājasūyena maṇḍalasyeśvaraśca yaḥ |
śāsti yaścājñayā rājñaḥ sa samrāṭ ------------ ||
ityagnipurāṇīyakośāt | satye anullaṅghye sandhe pratijñāmaryāde
yasyāḥ | sāgarāḥ samudrāṃ eva mekhalā kāñcī yasyā bhūmeḥ sā || 186 ||
dīkṣitā daityaśamanī sarvalokavaśaṅkarī |
dhiyaṃ jñānaṃ kṣiṇoti prāpayatīti dīkṣā | athāto dīkṣā kasya
sviddhetordīkṣita ityācakṣata ityārabhya taṃ vā etaṃ dhīkṣitaṃ santaṃ
dīkṣita ityācakṣata ityantādātharvaṇa- brāhmaṇāt |
śiṣyebhyo mantradānena pāpaṃ kṣapayatīti vā |
dīyate kṛpayā śiṣye kṣīyate pāpasañcayaḥ |
tena dīkṣeti kathitā --------------------------------- |
iti parānandatantrāt | sā asya sañjāteti dīkṣitastadabhinnā | daityānāṃ
bhaṇḍādīnāṃ śamanī nāśikā | sarvān lokān svavaśe kurute | vaśamiti
māntamavyayam |
pratiyogitvābhāvaḥ
sarvārthadātrī sāvitrī -
sarveṣāṃ caturṇāmarthānāṃ puruṣārthānāṃ dātrī |
tṛnnantayoge na loketi ṣaṣṭhayā eva niṣedhātkṛdyogalakṣaṇaṣaṣṭhyāḥ
tṛjakābhyāmiti samāsaniṣedhe'pi śeṣaṣaṣṭhyā samāsaḥ | uktañca
devīpurāṇe -
dharmādīṃścintitānarthānsarvalokeṣu yacchati |
ato devī samākhyātā sarvaiḥ sarvārthasādhanī ||
iti | saviturjagatprasūteḥ paraśivasyeyaṃ sāvitrī | prajānāṃ ca
prasavanātsaviteti nigadyata iti viṣṇudharmottarāt |
savitṛprakāśakaraṇātsāvitrītyabhidhābhavet |
jagataḥ prasavitrīti hetunānena vāpi ca ||
iti bhāradvājasmṛteśca | sāvitrī prasavasthiteriti vāsiṣṭharāmāyaṇācca |
devīpurāṇe tu -
tridaśairarcitā devī vedayogeṣu pūjitā |
bhāvaśuddhasvarūpā ca sāvitrī tena sā samṛtā ||
ityuktam | devībhāgavate tu -
sravaṇaṃ syandanārthe ca dhātureṣa nipātyatre |
sravaṇe tejasotpattiḥ sāvitrī tena kathyate ||
ityuktam | iyaṃ ca puṣkaratīrthādhiṣṭhātrī devatā | taduktaṃ
padmapurāṇe- sāvitrī puṣkare nāmnā tīrthānāṃ pravare śubha iti ||
saccidānandarūpiṇī || 187 ||
sattvaṃ cittvamānandaśca rūpaṃ svarūpamata eva
vidyāntareṣūpasaṃhāryamasyā iti saccidānandarūpiṇī || 187 ||
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
saptamena śatenābhūdaṣṭamī bhogadākalā || 700 ||
iti śrī saubhāgyabhāskarābhikhye lalitā sahasranāma bhāṣye
saptamaśatakaṃ nāmāṣṭamīkalā || 8 ||
aṣṭamaśatakaṃ nāma navamī viśvā kalā
deśakālāparicchinnā sarvagā sarvamohinī |
deśakālābhyāmaparicchinnā tatkṛtaparicchedābhāvavatī | uktañca
yogasūtre- sa pūrveṣāmapi guruḥ kālenānavacchedāditi | sa īśvaraḥ
pūrveṣāṃ brahmādīnāmapi guruḥ pitā |
kālenānavacchinnatvādityarthaḥ | iha nāstīti pratītiviṣayo'tyantābhāvo
deśataḥ paricchedaḥ | pūrvaṃ nāsīdagre na bhaviṣyatīti pratītiviṣayau
prāgabhāvadhvaṃsau kālataḥ paricchedaḥ | adhunā nāstīti
tvatyantābhāva eva | deśe vṛttau kālasya kāle vṛttau deśasya
cāvacchedakatvaniyamādidānīṃ goṣṭhe gaurna mandurāyāmiti
pratīterihādhunetyanayorekasyādhikaraṇatvenānyasyāvacchedakatvenollekh
āya prayoga iti granthāntareṣu vistaraḥ | īdṛśaparicchedābhāvo nāma
tatpratiyogitvābhāvaḥ pratiyogitvasambandhena tayorabhāvo vā
tadvatītyarthaḥ | taduktaṃ saurasaṃhitāyām -
pumānākāśavadvyāpī svātiriktaṃ mṛṣā yataḥ |
deśataḥ kālataścāpi hyananto vastutaḥ smṛtaḥ ||
iti | anantaśabdasya paricchedābhāvavānityarthaḥ | nanvatra vastutaḥ
paricchedābhāvo'pi smaryate | asti hi ayamayaṃ neti
pratītiviṣayo'nyonyābhāvo nāma vastutaḥ paricchedaḥ |
tatpratiyogitvābhāvaḥ kimiti nokta iti cet | tasya vādivipratipattiviṣayatvena
bahubhirnāmabhiḥ samarthayiṣyamāṇatvena pṛthaṅanirdeśyamāṇatvāditi
gṛhāṇa | tadevāha sarvagā | sarvaṃ vastumātraṃ gacchatyabhedena
prāpnotīti sarvagā | antātyantādhvetyādinā ḍaḥ | taduktaṃ
varāhapurāṇe trimūrtiṣu sṛṣṭināmikāṃ śvetaparvate tapaścarantīṃ
prati brahmaṇā varo vriyatāmityukte devyā vacanam -
bhagavannekadeśe'haṃ notsahe sthātumañjasā |
ato'rthaṃ tvāṃ varaṃ yāce sarvagatvamabhīpsatī ||
evamuktastadā brahmā sṛṣṭyai devyai prajāpatiḥ |
uvāca sarvarūpetvaṃ sarvagāsi bhaviṣyasi ||
iti | atra sarvagatvavivaraṇarūpasya sarvarūpe iti sambodhanasya
sarvābhinne
ityarthakatvātparikarāṅkurālaṅkāraḥ | sarvābhinnatvaṃ ca
siddhamevetyasītyuktam | ata eva sādhyatvadyotakasya
bhaviṣyasītyasya sarvakṣetreṣu tava saguṇamūrtayo
bhaviṣyantītyetatparatvam | ataḥ sarvakṣetreṣu vidyamānetyapyarthaḥ |
sarvāntaryāmiṇīti vā | īdṛśārthatrayamapyabhipretyoktaṃ devīpurāṇe -
devyā vā eṣa siddhāntaḥ paramārtho mahāmate |
eṣā vedāśca yajñāśca svargaścaiva na saṃśayaḥ ||
devyā vyāptamidaṃ sarvaṃ jagatsthāvarajaṅgamam |
īḍyate pūjyate devī annapānātmikā ca sā ||
sarvatra śāṅkarī devī tanubhirnāmabhiśca sā |
vṛkṣeṣūrvyāṃ tathā vāyau vyomnyapsvagnau ca sarvagā ||
evaṃvidhā hyasau devī sadā pūjyā vidhānataḥ |
īdṛśīṃ vetti yastvenāṃ sa tasyāmeva līyate ||
iti | nanu
nityatvānityatvajaḍatvacittvādiviruddhadharmasamāveśātkathamanyonyāb
hāvapratiyogitvasya brahmaṇyabhāva ityata āha | sarvamohinī
sarvānprākṛtajanān bhedabhāne satyatvaṃ manyamānān mohayati
advaitaviṣayakajñānavidhurān kurute iti tathā | brahmaṇo jagataśca
bhedabhānasya mohamātratvādvastuto'paricchedyatve na kāpi kṣatiriti
bhāvaḥ | uktañca kūrmapurāṇe śivena -
iyaṃ sā paramā śaktirmanmayī brahmarūpiṇī |
māyā mama priyānantā yayedaṃ mohitaṃ jagat ||
anayaitajjagatsarvaṃ sadevāsuramānuṣam |
mohayāmi dvijaśreṣṭhāḥ sṛjāmi visṛjāmi ca ||
iti | atraiva himavantaṃprati devīvacanam -
yāni śāstrāṇi dṛśyante loke'sminvividhāni tu |
śrutismṛtiviruddhāni dvaitavādaratāni ca ||
kāpālaṃ bhairavaṃ caiva śākalaṃ gautamaṃ matam |
evaṃvidhāni cānyāni mohanārthāni tāni tu ||
ye kuśāstrābhiyogena mohayantīva mānavān |
mayā sṛṣṭāni śāstrāṇi mohāyaiṣāṃ bhavāntare ||
iti | sūtasaṃhitāyāmapi -
prasādahīnāḥ pāpiṣṭhā mohitā māyayā janāḥ |
naiva jānanti deveśaṃ janmanāśādipīḍitāḥ ||
iti | sarvaṃ trailokyaṃ mohayatīti vā |
trailokyamohanacakravidyobhayarūpeti
yāvat |
sarasvatī śāstramayī guhāmbā guhyarūpiṇī || 188 ||
nanu ghaṭapaṭayorbhedabhānasyāpi tulyanyāyena
mohamātratvāttayorapyabheda evāstvata āha- sarasvatī | jñānābhimāninī
devatā jñānasamudrarūpetyarthaḥ | viṣayānavacchinnajñānarūpeti
yāvat | ghaṭādijaḍapadārthanirṇaye mohasyāyoge'pi ajñānenāvṛtaṃ
jñānaṃ tena muhyanti jantava iti vacanena jñānarūpādvaitaviṣaye
jñānāvaraṇasyāvaśyakatvāttannirṇaye
sarvānarthanirāsakaparamapuruṣārtharūpe pāpināṃ
bhavatprasādavidhurāṇāṃ moha āvaśyaka iti bhāvaḥ | yadvā kanyāḥ
prakramya dvivarṣā tu sarasvatīti
dhaumyavacanāttādṛśakanyārūpetyapyarthaḥ | bharadvājasmṛtāvapi -
yā vasetprāṇijihvāsu sadā vāgupavartanāt |
sarasvatīti nāmneyaṃ samākhyātā maharṣibhiḥ ||
iti | saraṇātsarvadṛṣṭīnāṃ kathitaiṣā sarasvatīti vāsiṣṭharāmāyaṇe ca |
nanu nāyaṃ diṅmohāditulyo mohaḥ | viruddhadharmasamāveśādiyuktisahasrairbhedasyānumīyamānatvādityata
āha- śāstramayī | pradhānā'rtho yaṃ mayaṭ | sarvaṃ khalvidaṃ
brahmetyādiśāstrapradhānā | ayaṃ bhāvaḥ | śāstrameveha
prādhānyena gamakaṃ natvanumānādi | tasya śāstrato durbalatvāt | ata
eva śāstrayonitvāditi brahmasūtram | vedaikavedyatvabodhakaśrutayaśca
taṃ tvaupaniṣadaṃ puruṣaṃ pṛcchāmītyādayaḥ | tataśca sarvasya
vastujātasya brahmābhede śāstreṇa bodhite mantre
tṛtīyakūṭenāpyanūdite tadvirodhādanumitereva bhramatvaṃ kalpyam |
vedantānāmaidaṃparyeṇa brahmaikanirṇayāya pravṛtteḥ | ata eva
tādṛśajyotiḥśāstravirodhāccandraprādeśikatvaviṣayakasya
sārvajanīnapratyakṣasyāpi bhramatvaṃ kalpata iti
śāstrātmakasvāvayavaśālivigrahatvācchāstravikāretyapyarthaḥ |
taduktaṃ brahmāṇḍe -
niśvāsamārutairvedānṛcaṃ sāma yajustathā |
atharvāṇamahāmantrānabhimānena cāsṛjat ||
kāvyānāṭyādyalaṅkārānasṛjanmadhuroktibhiḥ |
sarasvatī ca jihvāyāḥ sasarja sakalaprasūḥ ||
culakena cakorākṣī vedāṅgāni sasarja ṣaṭ |
mīmāsāṃ nyāyaśāstraṃ ca purāṇaṃ dharmasaṃhitām ||
kaṇṭhordhvarekhātantreṇa sasarja sakalāmbikā |
āyurvedaṃ dhanurvedaṃ kaṇṭhamadhyastharekhayā ||
catuḥṣaṣṭiṃ ca vidyānāṃ kaṇṭakūpabhuvāsṛjat |
tantrāṇi nikhilāṅgebhyo dormūle madanāgamam ||
ityādi | nanu bhedabhānaṃ na kevalaṃ laukikaṃ
candraprādeśikatvajñānavat, kintu śāstrīyameveti śaṅkate | guhāmbā
guhāyāṃ sthitāmbā | chāyārūpeti yāvat | madhyamapadalopī samāsaḥ |
ṛtaṃ pibantau sukṛtasya loke guhāṃ praviṣṭau parame parārdhe |
chāyātapau brahmavido vadanti pañcāgnayo ye ca triṇāciketā ||
iti śrutau guhāpraviṣṭatvena varṇitayośchāyātapayoḥ
parasparavilakṣaṇatayā dvivacanabalācca bhedasiddhiriti bhāvaḥ | yadvā
guhasya skandasyāmbā mātā | tasyāstārakāsuravadhādikāryārthaṃ
devaiḥ prārthanaṃ tataḥ śivaśaktyoḥ samāgamastatra vighnācaraṇaṃ
tena kopaśāpādi | tato'gnigaṅgāśarastambādiyogena
skandotpattirityādikathāyāḥ śāstraikagamyāyā eva
bhedasādhakatvādadvaitaśrutīnāmevopacaritārthatā vaktavyā |
yajamānaḥ prastara iti śruteriva pratyakṣavirodhāditi bhāvaḥ | satyamayaṃ
vyavahāraḥ sarvo'pi vyāvahārikasatyatvāvalambanaḥ | advaitaṃ tu
pāramārthikaṃ satyatvamālambata ityāśayena samādhatte | guhyarūpiṇī |
guhāyāṃ sthitaṃ guhyaṃ paramarahasyaṃ vyāvahārikadṛṣṭyayogyaṃ
jñānameva rūpamasyāḥ | uktañca sūtasaṃhitāyām -
gurumūrtidharāṃ guhyāṃ guhyavijñānarūpiṇīm |
guhyabhaktajanaprītāṃ guhāyāṃ nihitāṃ numaḥ ||
iti | tathā caikasyaiva brahmaṇo dve rūpe avalambya dvividhamapi
śāstramupapadyata iti bhāvaḥ | guhyopaniṣadeva rūpamasyā iti vā |
taduktaṃ kaurme vibhūtiyogavarṇanāvasare sarvopaniṣadāṃ devi
guhyopaniṣaducyase iti || 188 ||
nanu tarhi śāstradvayaprāmāṇyāt bhedābhedaprasaktiriti nādvaitaṃ
sidhyedityata āha -
sarvopādhivinirmuktā sadāśivapativratā |
sarvaiḥ skandajanakatvacchāyātapatvādibhirupādhibhiḥ
sakhaṇḍairakhaṇḍaiśca dharmairviśiṣya niḥśeṣeṇa muktā tyaktā
dharmasambandhaśūnyā | tataśca dharmāṇāṃ svasambandhābhāvavati
bhāsamānaḥ sambandhaḥ śuktau rajatatādātmyamiva mithyaiveti
śāstrasya satyāvedakatvarūpaprāmāṇyanirvāhāya
sarveṣāṃ vedāntānāmadvaite pāramārthike parabrahmaṇi
sākṣātparamparayā vā tātparyasya
vaktavyatvādbhedapratipādakaśāstrasya
pañcaṣāṅgulagrāsāvedakoparāgaśāstrasyeva vyāvahārikadṛṣṭyaiva
pravṛttiriti na bhedābhedayoḥ samakakṣyateti bhāvaḥ |
tārkikaprasiddhopādhiśūnyā tādṛśasaddhetugamyeti vā | nanvevaṃsati
tripurasundaryāḥ śaktirūpatvāttasyāśca
parāhantādharmarūpatvāviśeṣeṇa mithyātvaprasaṅga ityata āha- sadeti |
śiva eva patiriti vrataṃ niyamaḥ sadā sārvakāliko yasyāḥ | śivasya
patnītvaṃ śivavadeva sadātanaṃ kālatrayābādhyamiti yāvat | itare tu
padārthāḥ kalpitāsteṣu dharmatvamapi dṛśyatvāviśeṣātkalpitameva |
śaktau tu dharmatvamātraṃ kalpitaṃ na tu śaktirapi kalpitā | ata eva sā
brahmakoṭiriti bhāvaḥ | sadāśivasya pativrateti vā | nanu
kathametadavagamyate | parāhantātiriktā eva dharmāḥ kalpitā iti | pratyuta
vinigamanāviraheṇa sarveṣāmeva dharmāṇāṃ mithyātvameva vā
['satyatvameva] vā syādityata āha |
sampradāyeśvarī sādhvī gurumaṇḍalarūpiṇī || 189 ||
samyak śiṣyebhyaḥ pradīyata iti sampradāyaḥ | tatreśvarī samarthā
samarthanakṣamā | nyāyaiḥ sampradāyena caitadavagamyata ityarthaḥ |
yathā hi nirdharmake brahmaṇi viyadādayo dharmāḥ kalpitāḥ viyadādyavacchinne'pi caitanyai
punaḥśabdaviṣayatvadravyatvadharmatvādayastadavacchinnacaitanyeṣvapi
punardharmatvādayaḥ kalpitāstathā dharmatvasyāpi dharmitvasyeva
dṛśyasya nirdharmake'pi brahmaṇi sukalpatvādekasyaiva
dharmadharmibhāve nyāyenaiva siddhe tatra śiva eva dharmī śaktireva
dharma iti tu sampradāyādavagantavyamiti bhāvaḥ | brahmaiva
śakyaprapañcapratiyogitvena śaktirityucyata iti sāmpradāyikāḥ |
sampradāyasaṃjñako mantrārtho'pi yoginīhṛdaye
dattātreyasaṃhitāyāṃ ca prasiddhaḥ | sa ca kādividyāyāmeva svarasa iti
tu varivasyārahasya evopapāditamasmābhiḥ | tadīśvarītyartho vā | yuktaṃ
caitadityāha | sādhu ucitam | dāhakatvādiśaktervahnidharmatāyā eva loke
darśanātparāhantāśakterdharmatvameva vaktumucitamiti bhāvaḥ |
napuṃsakamidaṃ nāma | tena sādhune nama iti prayogaḥ | tena sādhvī
sadgatidāyinītyanena na paunaruktyam | tasya dharmasya dve rūpe ityāha | ī
turyasvarūpamekākṣaraṃ kāmakalāsaṃjñakamidaṃ nāma |
viṣṇuparātprathamasvararūpādakārāt asya bhaginī ī iti vigrahe
puṃyogalakṣaṇe ṅīṣi yasyeti
cetyakāralope'vaśiṣṭātpratyayamātrātparataḥ prāptasya supo
halṅyādinā lope rūpasiddhiḥ | yainama iti prayogaḥ na
punarbhāryābhartṛbhāva eva puṃyogaḥ | pitṛputrībhāvasyāpi
puṃyogapadena svīkṛtatvāt | subhadrā
vasudevī syāditi | nārāyaṇīsahacarāya namaḥ śivāyetyatra nārāyaṇasya
bhaginītyeva vyākhyānācca | evaṃ śakraduhitari jayantasya bhaginīti
vyutpattyaiva jayantīti prasiddheśca | ekasmindharmiṇi
sthitayordvayordharmayoḥ sodaratāyā eva yuktatvāt |
viṣṇusambandhibhaginītvaviśiṣṭetyakṣarārthaḥ | viṣṇurūpā
tadbhaginīrūpā ceti yāvat | ekameva brahma dharmo dharmīti rūpadvayaṃ
prāpat | tatra dharmaḥ punaḥ pumānstrīti dvidhābhavat | tatra strī
paraśivamahiṣītvaṃ pumān viṣṇuḥ sakalajagadupādānatāṃ prāpat |
etattrayamapi militvaikamakhaṇḍaṃ brahmeti śaivamataprakriyā
kūrmapurāṇādyanuyāyinī ratnatrayaparīkṣāyāṃ dīkṣitairvistareṇa
nirūpitānusandheyā | asyāśca kāmakalāyāḥ svarūpaṃ
śūnyākārādvisargāntādbinduprasyandasaṃvida ityādinā
vāmakeśvaratantre īkārādviśvakartrīyaṃ māyā turyātmikā priyā
ityādinā jñānārṇave, īkāraḥ samanurjñeyo raktavarṇaḥ
pratāpavānityādinā vāyupurāṇe ca kāmakalāvilāsādau ca prapañcitam
| saundaryalaharyām- mukhaṃ binduṃ kṛtveti śloke spaṣṭakalpamuktaṃ
bhagavatpādaiḥ | tatsvarūpaniṣkarṣastu tanmukhādevānusandheyo
rahasyatamatvādityāha | guravaḥ paramaśivādisvasvaguruparyantāsteṣāṃ
maṇḍalaṃ paramparā saiva rūpaṃ nirūpaṇamasyāḥ
avicchinnagurupāramparyakramāgatamidaṃ rahasyaṃ na tu pustake
likhyata
iti bhāvaḥ | ata evoktaṃ yoginīhṛdaye- karṇātkarṇopadeśena
samprāptamavanītala iti || 189 ||
rahasyatvameva caturbhirāha -
kulottīrṇā bhagārādhyā māyā madhumatī mahī |
kulamindriyasamūhamuttīrṇā atikrāntā | tairagamyatvāt | bhage
savitṛmaṇḍale ārādhyopāsyā | savitṛmaṇḍalasya
rahasyopāstyadhikaraṇatvāt | bhagena ekākāreṇa vārādhyā
yadekādaśamādhāraṃ bījaṃ koṇatrayātmakamiti vacanāt |
prasiddhatarasyāpyaprakaṭīkaraṇānukūlā śaktirmāyā | devīpurāṇe tu -
vicitrakāryakaraṇā acintitaphalapradā |
svapnendrajālavalloke māyā tena prakīrtitā ||
ityuktam | idameva ca vistareṇoktaṃ varāhapurāṇe pṛthivīṃ prati
viṣṇuvākyam -
parjanyo varṣate tatra jalapūraśca jāyate |
diśo nirjalatāṃ yānti saiṣā māyā mama priye ||
somo'pakṣīyate pakṣe pakṣe cāpi vivardhate |
amāyāṃ dṛśyate naiva māyeyaṃ mama sundari ||
mama māyābalaṃ hyetadyena tiṣṭhāmyahaṃ jale |
prajāpatiṃ ca rudraṃ ca sṛjāmi ca harāmi ca ||
ityantaiḥ saptatriṃśatā ślokairvicitrakāryakartṛtvaṃ svāvacchedikāyā
māyāyā eveti pratipāditam | tādṛśakāryameva ca
māyāpadaśakyatāvacchedakam | bhaktitantre tu tacchaktirmāyā
jaḍasāmānyāditi sūtre bhagavataḥ śaktireva māyetyuktam | madhu
madyaṃ puṣparasaḥ kṣaudraṃ vā pūjanādisamaye tadvatī | mahatyai vā
etaddevatāyai rūpaṃ yanmadhviti śruteḥ | yadvā ādityo vai devamadhviti
śrutau vihitamadhumatyākhyavidyāviśeṣarūpā | athavā yogaśāstre
caturvidhayogina uktāsteṣu caturtho gatikrāntābhāva ityucyate | sa ca
pūrvebhya uttamastasyāpi sapta bhūmikā atikramaṇīyāḥ santi | tāsu
caramā bhūmikā madhumatītyucyate tadrūpetyarthaḥ |
tādṛśabhūmikāyāmutpannasyaiva jñānasya tārakatvātsaṃsāratāriketi
yāvat | tadidaṃ tārakaṃ sarvaviṣayaṃ sarvathā viṣayakramaṃ ceti
vivekajaṃ jñānamiti yogasūtrabhāṣyādiṣu spaṣṭam | nadīviśeṣarūpā
vā | īdṛśarahasyarūpāpi pṛthvīvadatiprakaṭetyāha | mahī
mahyākhyanadīviśeṣarūpā vā | devīpurāṇe tu mahadvyāpya sthitā
sarvaṃ mahīti prakṛtirmatetyuktam |
gaṇāmbā guhyakārādhyā komalāṅgī gurupriyā || 190 ||
gaṇasya pramathādergajānanasya vāmbā |
guhyakairdevaviśeṣairajñātarahasyasthale vā ārādhyā | komalāni
sukumārāṇyaṅgāni yasyāḥ | guruḥ priyo yasyāḥ | gurupatnyabhinnā vā |
jagadguroḥ śivasya patnī vā || 190 ||
svatantrā sarvatantreśī dakṣiṇāmūrtirūpiṇī |
kārakapāratantryamantareṇaiva sarvakartṛtvātsvatantrā
svatantrākhyanityātantrarūpā vā | svānyātmīyāni tantrāṇi yasyā vā |
śaiva- vaiṣṇava- gāṇapatāditantreṣvapyasyā eva
vibhūtīnāṃpratipādanādātmīyatvamiti bhāvaḥ | sva ātmīyaḥ
svādhīnaḥ paraśivastattantrā tadadhīnā vā | parasparādhīnetyarthaḥ |
taduktaṃ kālikāpurāṇe kāmarūpakṣetramāhātmye -
nityaṃ vasati tatrāpi pārvatyā saha narmabhiḥ |
madhye devīgṛhaṃ tatra tadadhīnastu śaṅkaraḥ ||
īśānyāṃ nāṭake śaile śaṅkarasya sadāśrayam |
nityaṃ vasati tatreśastadadhīnā tu pārvati ||
iti | sarvāṇi catuḥṣaṣṭisaṃkhyākāni tantrāṇīṣṭe samarthayati | śivasya
dakṣiṇābhimukhī mūrtirbrahmanārāyaṇāderadhyāpakatvena prasiddhā |
yasyā mantrāstantreṣu prasiddhāḥ sa eva rūpamasyāḥ |
sanakādisamārādhyā śivajñānapradāyinī || 191 ||
sanakasanandanādibhiḥ samyagārādhyopāsyā | ata eva teṣāṃ
guruparamparāyāṃ gaṇanā | taduktaṃ brahmāṇḍe -
tvamevānādirakhilā kāryakāraṇarūpiṇī |
tvāmeva hi vicinvanti yoginaḥ sanakādayaḥ ||
iti | śivaviṣayakaṃ jñānaṃ prakarṣeṇa datte | taduktaṃ
vāsiṣṭharāmāyaṇe -
spandena labhyate vāyurvahnirauṣṇyena labhyate |
cinmātramamalaṃ śāntaṃ śiva ityuditaṃ tu yat ||
yatspandamayaśaktyaiva lakṣyate nānyathā kila |
iti | śivo jñānapradāyī yasyā vā | ata eva varāhapurāṇe trimūrtiṃ
prakṛtya etāstisro'pi sidhyanti yo rudraṃ vetti tattvata iti || 191 ||
citkalānandakalikā premarūpā priyaṅkarī |
cideva kalā saccidānandātmano brahmaṇa ekadeśa iva yasyāṃ sā | yadvā
antaḥkaraṇopādhikaṃ caitanyaṃ nirupādhikāyāścita ekadeśa iti |
mamaivāṃśo jīvaloke jīvabhūtaḥ sanātana iti smṛteḥ | padmapurāṇe'pi
devīmūrtigaṇanaprakaraṇe- citteṣu citkalā nāmaśaktiḥ sarvaśarīriṇāmiti
| evamevānanda eva kalaikadeśa iva yasyāḥ | śoṣādvibhāṣeti kapratyayaḥ |
jīvagatānandaikadeśarūpā vā | svārthe kaḥ | etasyaivānandasyānyāni
bhūtāni mātrāmupajīvantīti śruteḥ | ānandamayaḥ korako vā | kālikā
korakaḥ pumāniti kośaḥ | prema sneho bhaktireva svarūpaṃ yasyāḥ |
āyurghṛtamitivadrūpābhivyaktijanake'pi rūpapadaprayogaḥ | priyaṃ
karotīti priyaṅkarī |
nāmapārāyaṇaprītā nandividyā naṭeśvarī || 192 ||
a ā i ītyārabhya kṣaḥkṣā ityantāni bhagavatyā nāmāni | akāra ekaḥ
kakārādayaḥ pañcatriṃśaccetyevaṃ ṣaṭtriṃśadakṣarāṇi |
ṣaṭtriṃśadvarṣarūpāṇi teṣvekaikasya ṣoḍaśabhiḥ svarairyoge krameṇa
tāvanto māsāḥ | tena ṣaṭsaptatyuttarāṇi pañcaśatāni varṇāni bhavanti |
etāni prathamākṣarāṇi | eṣvekaikaṃ prathamaṃ kṛtvā
dvitīyavarṇasthāne ṣaṭtriśat krameṇa nikṣipet | ante ca ā ī iti pallavaṃ
yojayet | tataśca viṃśatisahasrāṇi saptaśatāni ṣaṭtriṃśacca nāmāni
bhavanti | taduktam -
ā ī pallavitaiḥ parasparayutairdvitrikramādyakṣaraiḥ
kādikṣāntagataiḥ svarādibhiratha kṣāntaiśca taiḥ sasvaraiḥ | nāmāni tripure bhavanti khalu yānyatyantagopyāni te
tebhyo bhairavapatni viṃśatisahasrebhyaḥ parebhyo namaḥ ||
iti | devībhāgavate'pi tṛtīyaskandhe -
akārādikṣakārāntaiḥ svarairvarṇaistu yojitaiḥ |
asaṃkhyeyāni nāmāni bhavanti raghunandana ||
iti | teṣāṃ ca pārāyaṇaṃ pañcadhoktaṃ kādimate- dinato vārataḥ
pakṣānmāsātṣaṭtriṃśatā dinairityādinā | tadidaṃ
nāmapārāyaṇākhyaṃ karma | sahasranāmapāṭhe'pi ca tathā |
yogarūḍhyā pūrvasyeva yaugikavṛttyā parasyāpyupasthiteḥ | tābhyāṃ
prītā |
māmarcayatu vā mā vā vidyāṃ japatu vā na vā |
kīrtayennāmasāhasramidaṃ matprītaye sadā ||
iti vacanāt | nandino nandikeśvarasya vidyā tadupāsitavidyā naṭeśvarasya
cidambaranaṭasyeyaṃ tadanukāriṇī | yadāhurabhiyuktāḥ -
jaṅghākāṇḍorunālo nakhakiraṇalasatkesarālīkarālaḥ
pratyagrālaktakābhāprasarakisalayo mañjanumañajīrabhṛṅgaḥ |
bharturnṛttānukāre jayati nijatanusvacchalāvaṇyavāpī-
sambhūtāmbhojaśobhāṃ vidadhadabhinavoddaṇḍapādo bhavānyāḥ ||
iti || 192 ||
mithyājagadadhiṣṭhānā -
mithyārūpasya jagato'dhiṣṭhānaṃ bhānādhikaraṇaṃ rajatasyeva
śuktiḥ | māyāmātramidaṃ dvaitamadvaitaṃ paramārthataḥ | neha
nānāsti kiñcanetyādiśruteḥ | sarvaṃ khalvidamevāhaṃ nānyadasti
sanātanamiti devībhāgavatāt | yatra trisargo mṛṣeti viṣṇubhāgavatācca |
guṇatrayāpacayavivakṣayā
strīliṅgam | yadvā adhiṣṭhāśabda evādhiṣṭhānaparaḥ | tataśca
jagadadhiṣṭhārūpaṃ brahmaiva anaḥ prāṇo yasyā iti vigrahaḥ | yadvā
adhiṣṭhānaśabdo matvarthīyācpratyayenādheyaparaḥ | tena
mithyājagadadhiṣṭhānamadhiṣṭhitaṃ yasyā iti vigrahaḥ | vastutastu jagato
brahmapariṇāmakatvaṃ svīkurvatāṃ tāntrikāṇāṃ mate jagataḥ
satyatvameva mṛdghaṭayoriva brahmajagatoratyantābhedena brahmaṇaḥ
satyatvena jagato'pi satyatvāvaśyaṃbhāvāt bhedamātrasya
mithyātvasvīkāreṇādvaitaśrutīnāmakhilānāṃ nirvāhaḥ | bhedasya
mithyātvādeva bhedaghaṭitādhārādheyabhāvasambandho'pi mithyaiva |
tāvanmātreṇaivāvirodhe sarvasya jagato mithyātvakalpanaṃ tu
vedāntināmanarthakameveti śāmbhavānandakalpalatāyāṃ vistaraḥ |
tataśca mithyābhūtaṃ jagato'dhiṣṭhānaṃ
bhedaghaṭitasambandhenāvasthitiryasyāmiti vigrahāt strīliṅgatopapattiḥ ||
muktidā muktirūpiṇī |
muktiṃ mokṣaṃ dadātīti muktidā | tathā ca śrīkūrmapurāṇe -
tasmādvimuktimanvicchanpārvatīṃ parameśvarīm |
āśrayetsarvabhūtānāmātmabhūtāṃ śivātmikām ||
iti | śivapurāṇe'pi -
nāmāni ye maheśasya gṛṇantyajñānato'pi vā |
teṣāmapi śivomuktiṃ dadāti kimataḥ param ||
iti | brahmāṇḍapurāṇe'pi -
ye'rcayanti parāṃ śaktiṃ vidhināvidhināpi vā |
na te saṃsāriṇo nūnaṃ muktā eva na saṃśayaḥ ||
iti | muktireva rūpamasyāḥ | avidyānivṛtterdhvaṃsarūpatve
pañcamaprakārarūpatve vā paramapuruṣārthatvānāpattyā
tadupalakṣitasvātmānandasyaiva mokṣatāyā vaktavyatvāt | uktañca
saurasaṃhitāyāṃ caturdaśe'dhyāye -
atha mukteḥ svarūpaṃ te pravakṣyāmi samāsataḥ |
yajjñānena parā muktiḥ sidhyatyakhiladehinām ||
ityupakramya jñānasya tatra kārakahetutāṃ jñānaṃ na kārakaṃ
vidvadbodhakaṃ khalu kevalamityādinā nirasya kāryadravyatayā naiva
sthitā bhavitumarhatītyādinā
mukterdravyaguṇakarmasāmānyādyātmatāmapi nirasya ataḥ sākṣātparā
muktiḥ svātmabhūtaiva kevalamityādinā siddhāntaṃ saṃsādhya -
tasmādātmasvarūpaiva parā muktiravidyayā |
tirobhūtā viśuddhasya vidyayā vyajyate'nagha ||
ityupasaṃhārāt |
lāsyapriyā layakarī lajjā rambhādivanditā || 193 ||
lāsyaṃ nartanaṃ priyaṃ yasyāḥ | layaścittāvasthāviśeṣaḥ |
daśadhyānasamo laya iti vacanāt | tālairnṛtyagītayoḥ samakālaparicchedo
vā layaḥ tasya karī kartrī | yā devī sarvabhūteṣu lajjārūpeṇa saṃsthiteti
smaraṇāllajjā | hṛllekhābījasvarūpā vā |
rambhorvaśyādibhirapsarobhirvanditā || 193 ||
bhavadāvasudhāvṛṣṭiḥ pāpāraṇyadavānalā |
bhavaḥ saṃsāra eva dāvo vanavahnistasya
śāmakatvātsudhāvṛṣṭiḥ pīyūṣavarṣamiva | bhavaḥ saṃsāra eva
dāvo'raṇyam | davadāvau vanāraṇyavahnī ityamaraḥ | tasya
puṅkhānupuṅkhatayojjīvanātpīyūṣavṛṣṭiriveti vā | bhavaṃ paraśivaṃ
datte vasu ratnaṃ dhanaṃ ca dhatte etādṛśī vṛṣṭiriti tripadaṃ nāma vā |
bhogamokṣapradeti yāvat | uktañca rudrayāmale maṅgalarājastave -
yatrāsti bhogo na tu tatra mokṣo yatrāsti mokṣo na tu tatra bhogaḥ |
śrīsundarīsādhakapuṅgavānāṃ bhogaśca mokṣaśca karastha eva ||
iti | pāpānyevāraṇyāni duḥkhajanakatvāt | teṣāṃ davānala iva
nāśakatvāt | pāpāraṇyānāṃ davānalo yasyā nāma seti vā | taduktaṃ
bṛhannāradīye -
gaṅgāyāḥ paramaṃ nāma pāpāraṇyadavānalaḥ |
bhavavyādhiharī gaṅgā tasmātsevyā prayatnataḥ ||
iti | yadvā pāpāraṇyānāṃ ye davāḥ dāvāgnayo nāśanopāyabhūtā
upāstyādayasteṣāṃ anān prāṇān lāti ādatte tān jīvayatīti yāvat |
pāpāpahāni karmāṇi prathayatītyarthaḥ | taduktaṃ brahmāṇḍe -
kṛtasyākhilapāpasya jñānato'jñānato'pi vā |
prāyaścitaṃ paraṃ proktaṃ parāśakteḥ padasmṛtiḥ ||
iti | tatraivādhyāyāntare -
idaṃ ca śṛṇu devendra rahasyaṃ paramaṃ mahat |
sarveṣāmeva pāpānāṃ yaugapadyena nāśanam ||
bhaktiśraddhāsamāyuktaḥ snātvāntarjalasaṃsthitaḥ |
aṣṭottarasahasraṃ tu japetpañcadaśākṣarīm ||
ārādhya paramāṃ śaktiṃ mucyate sarvakilbiṣaiḥ |
ityādi |
daurbhāgyatūlavātūlā jarādhvāntaraviprabhā || 194 ||
daurbhāgyameva tūlaṃ kārpāsaṃ tasya vātūla iva vātyeva
dūraṃ nirāsiketi yāvat | vātūlaḥ puṃsi vātyāyāmityamaraḥ | yadvā
daurbhāgyaṃ tūlaṃ yeṣāṃ te daurbhāgyatūlāḥ daurbhāgyasya
tūlasyeva nirāsakā dharmaviśeṣāḥ | ata eva te dharmā eva vātūle
gauṇyāvṛttyā tena daurbhāgyatūlaḥ vātūlā yasyāḥ sakāśātseti
vigrahaḥ | daurbhāgyanirāsakāni karmāṇi yasyāḥ sakāśādudbhavanti |
yasyāḥ sambandhīni vā seti yāvat | jaraiva dhvāntamandhakāraṃ tasya
nāśakatvādraveḥ prabheva || 194 ||
bhāgyābdhicandrikā bhaktacittakekighanāghanā |
bhāgyalakṣaṇasyābdherullāsakatvāccandrikā kaumudīva |
bhaktānāṃ cittānyeva kekino mayūrāsteṣāmullāsakatvādghanāghanā
meghasvarūpā | yadvā ghanapadenaiva meghā ucyante | devīkṛtāni
caritrāṇyeva bhaktacittakekighanarūpāṇīti gauṇyā tena padena caritrāṇi
kathyante | bhaktacittakekighanairāsamantādghanā nirantaretyarthaḥ |
rogaparvatadambholirmṛtyudārukuṭhārikā || 195 ||
rogā eva parvatāḥ sthūlatvātteṣāṃ dambholirvajra iva
bhiṣaktamaṃ tvā bhiṣajāṃ śṛṇomi iti śruteḥ puṃliṅga evāyaṃ
śabdaḥ | tena rogaparvatadambholaye nama ityeva prayogo na pākṣiko
dambholyai nama iti | yadvā śatakoṭiḥ svaruḥ śambo
dambholiraśanirdvayorityagnipurāṇe dambholipadasya
śambapadenevāśanipadenāpi sāhacaryātstrīliṅgatāpi suvacā | kāṃ
vidhiṃ samupaskṛtyeti mokṣadharmīyaprayoganirvāhāya
taṭṭīkākārāṇāṃ bhāgyaṃ strī niyatirvidhirityatra
niyatipadasāhacaryamātravaśena puṃliṅgatvena prasiddhasyāpi
vidhipadasya strīliṅgateti vyākhyānadarśanāt | etatpakṣe pākṣiko
dambholyai nama iti prayogaḥ saṅgacchate |
pūrvamaśaktisiddhituṣṭibhedabhinnā aṣṭāviṃśatirvadhā uktāḥ te
mṛtyudārupadenocyante |
dārupadasyoktaparibhāṣāyāmaṣṭāviṃśatisaṃkhyāparatvāt | śleṣeṇa
kāṣṭhānyapi kathyante | teṣāṃ chedakatvātkuṭhāreva svārthe kaḥ |
dvayoḥ kuṭhāra iti kośaḥ | mṛtyuryasyopasecanamiti śruteḥ | aṣṭasu
nāmasu rūpakālaṅkāraḥ || 195 ||
maheśvarī mahākālī mahāgrāsā mahāśanā |
mahatī ca seśvarī ca māheśvarīti pūrvaṃ vyākhyātaṃ nāma |
anayorhrasvadīrghādimattvābhyāṃ na paunaruktyam | mahatī ca sā kālī ca
| kālayatīti kālī | kālane mahatvaṃ tu mṛtyorapi kālanāt | tahā ca
kālidāsaḥ -
etadamba sadidaṃ tu neti naḥ saṅkayā hṛdi vikalpalakṣaṇaḥ |
yo yamaḥ sa khalu kālyate tvayā bhūtasaṃyamanakelikovidaḥ ||
iti | ujjayinipīṭhādhīśamahākālasya strīti vā | mahānaparimito grāsaḥ
kavalo yasyāḥ | yasya brahma ca kṣatraṃ cobhe bhavata odana iti śruteḥ |
mahaccarācarakarmakatvādaśanaṃ yasyāḥ | atra tṛtīyo varṇastālavyaḥ
pūrvaṃ tadantyatṛtīyakaṃ nāma vyākhyātamiti na paunaruktyam |
aparṇā caṇḍikā caṇḍamuṇḍāsuraniṣūdanī || 196 ||
apagatamṛṇaṃ yasyāḥ sā'parṇā | taduktamasmābhirdevīstave -
ṛṇamiṣṭamadatvaiva tvannāma japato mama |
śive kathamaparṇeti rūḍhirbhārāyate na te ||
iti | parṇaṃ patanamiti nairuktātpatanarahiteti vā | parṇamapyadanīyatvena
na
vidyate yasyāstapasyantyā iti vā | taduktaṃ kālikāpurāṇe -
āhāre tyaktaparṇābhūdyasmāddhimavataḥ sutā |
tena devairaparṇeti kathitā pṛthivītale ||
iti | brahmapurāṇe'pi- aparṇā tu nirāhārā tāṃ mātā
pratyabhāṣatetyatra prathamacaraṇeneyameva vyutpattirdhvanitā | caḍi kope
abhakteṣu kopanatvāccaṇḍikā | devībhāgavate- caṇḍikā saptavarṣā
syāditi kanyāviśeṣasya nāmoktam | caṇḍaśca muṇḍaśca tau ca tāvasurau
ca tau niṣūdayatīti tathā | tena cāmuṇḍākhyaṃ nāmāsyā eveti sūcitam |
uktañca mārkaṇḍeyapurāṇe -
yasmāccaṇḍaṃ ca muṇḍaṃ ca gṛhītvā tvamupāgatā |
cāmuṇḍeti tato loke khyātā devī bhaviṣyasi ||
iti | varāhapurāṇe tu -
devī ca triśikhenājau taṃ ruruṃ samatāḍayat |
tayā tu tāḍite tasya daityasya śubhalocane ||
carmamuṇḍe ubhe samyak pṛthagbhūte babhūvatuḥ |
rurostu dānavendrasya carmamuṇḍekṣaṇādyataḥ ||
apahṛtyācaraddevī cāmuṇḍā tena sābhavat |
ityuktam | karmamoṭī tu cāmuṇḍā carmamuṇḍā ca carciketi
kośāccarmamuṇḍetyapi devīviśeṣasya nāma dṛśyate | tena vārāhe-
carmamuṇḍeti sābhavadityeva pāṭhaḥ syādityanumīyata ityanyadetat |
caṇḍāni pracaṇḍāni atyantakopanacihnabhūtanetraśoṇimādivanti vā
muṇḍāni yeṣāmasurāṇāṃ tanniṣūdanīti vā | hanyamānānāṃ
tādṛśamuṇḍavattvaviśeṣaṇasvārasyena tādṛśamuṇḍamālādhareti
kālikārūpadhvaniḥ || 196 ||
kṣarākṣarātmikā sarvalokeśī viśvadhāriṇī |
kṣarāṇyaniyatasaṃkhyānyakṣarāṇi varṇāni ātmā svarūpaṃ
yasyāḥ | ekānekākṣarākṛtirityarthaḥ | uktañca varāhapurāṇe -
ekākṣareti vikhyātā sarvākṣaramayī śubhā |
saiva viśveśvarī devī saiva kvāpyamitākṣarā ||
iti | yadvā kṣaraḥ sarvāṇi bhūtāni kūṭastho'kṣara ucyate |
tadubhayamātmā svarūpaṃ yasyāḥ | sadasatkṣaramakṣaramiti
mahābhārate | viṣṇubhāgavate'pi -
viṣṇostu trīṇi rūpāṇi puruṣākhyāni ye viduḥ |
prathamaṃ mahataḥ sraṣṭā dvitīyaṃ tvaṇḍasaṃsthitam ||
tṛtīyaṃ sarvabhūtasthaṃ tāni jñātvā vimucyate |
iti sarveṣāṃ lokānāmīśī īśvarī | viśvaṃ dhārayatīti tathā |
trivargadātrī subhagā tryambakā triguṇātmikā || 197 ||
trayāṇāṃ dharmārthakāmānāṃ vargaḥ samūhaḥ | trivargo
dharmakāmārthaiścaturvargaḥ samokṣakairityamaraḥ | tasya dātrī
vitaraṇaparā | pañcavatsarā kanyā subhagetyucyate | kanyāprakaraṇe-
subhagā pañcavarṣā syāditi dhaumyavacanāt | tadabhinnā | yadvā
śrīkāmamāhātmyavīryayatnakīrtyādayo bhagapadavācyāḥ śobhanā
yasyāṃ sā |
bhagamaiśvaryamāhātmyajñānavairāgyayoniṣu |
yaśovīryaprayatnecchāśrīdharmaravimuktiṣu ||
iti viśvaḥ | śobhano bhagaḥ sūryo yayā vā | saurakāryeṣu sarveṣu
tadantasthitāyā asyāḥ śaktereva nimittatvāt | taduktaṃ viṣṇupurāṇe
dvitīyeṃ'śe -
sarvā śaktiḥ parā viṣṇorṛgyajuḥsāmasaṃjñitā |
saiṣā trayī tapatyaṃho jagataśca hinasti yā ||
māsi māsi raviryatra tatra tatra hi sā parā |
trayīmayī viṣṇuśaktiravasthānaṃ karoti vai ||
ṛcastapanti pūrvāhṇe madhyāhne tu yajūṃṣi vai |
bṛhadrathantarādīni sāmānyahnaḥkṣaye ravau ||
mūrtireṣā trayī viṣṇorṛgyajuḥsāmasaṃjñitā |
viṣṇuśaktiravasthānaṃ sadāditye karoti yā ||
na kevalaṃ ravau śaktirvaiṣṇavī sā trayīmayī |
brahmātha puruṣo rudrastrayametattrayīmayam ||
nodetā nāstametā ca kadācicchaktirūpadhṛk |
viṣṇurviṣṇoḥ pṛthak tasya gaṇaḥ saptamayo'pyayam ||
stambhasthadarpaṇasyeva yoyamāsannatāṃ gataḥ |
chāyādarśanasaṃyogaṃ sa taṃ prāpnotyathātmanaḥ ||
evaṃ sā vaiṣṇavī śaktirnaivāpaiti tato dvija |
māsānumāsaṃ bhāsvantamadhyāste tatra saṃsthitam ||
iti | devā ṛṣayo gandharvā apsaraso yakṣāḥ sarpā rākṣasāśceti
saptamayo gaṇaḥ pratimāsaṃ bhidyamānasya
sūryasyopakaraṇabhūtatvādbhidyate | śaktistu pradhānatvānna bhidyata iti
samudāyārthaḥ | yadvā lokatrayāntargataṃ saubhāgyaṃ
caragatamacaragataṃ vā asyā eva rūpamiti subhagā | acaragataṃ tu
padmapurāṇe -
ikṣavastarurājaṃ ca niṣpāvā jīradhānyake |
vikāravacca gokṣīraṃ kusumbhaṃ kusumaṃ tathā ||
lavaṇaṃ ceti saubhāgyāṣṭakaṃ sthāvaramucyate |
iti | carāstu suvāsinyaḥ prasiddhā eva | pādma evoktam -
triviṣṭapasaubhāgyamayīṃ bhuktimuktipradāmumām |
ārādhya subhagāṃ bhaktyā nārī vā kiṃ na vindati ||
iti | atra pūrvaṃ viśeṣaṇadvayaṃ subhagāpadasya niruktimapi dhvanayati |
trīṇyambakāni netrāṇi yasyāḥ | taduktaṃ devīpurāṇe nirvacanādhyāye -
somasūryānalāstrīṇi yannetrāṇyambakāni sā |
tena devī tryambaketi munibhiḥ parikīrtitā ||
iti | pratyayasthātkātpūrvasyetyupāntya ikāro na bhavati āpaḥ supaḥ
paratvāt | trayāṇāṃ brahmaviṣṇurudrāṇāmambikā mātā vā |
abhāṣitapuṃskāccetītvābhāvaḥ | ata evāha triguṇātmikā
sattvarajastamorūpaguṇatrayasāmyavigrahā || 197 ||
svargāpavargadā śuddhā japāpuṣpanibhākṛtiḥ |
yatra duḥkhena saṃbhinnaṃ na ca grastamanantaram |
abhilāṣopanītaṃ yattatsukhaṃ svaḥpadāspadam ||
iti śrutiprasiddhaṃ kṣayiṣṇu sukhaṃ vargaḥ | nityaṃ tu sukhamapavargaḥ |
tadubhayaṃ datte | śuddhā āvidyakamālinyaśūnyā | japāpuṣpanibhā
oḍrapuṣpeṇa tulyā ākṛtiḥ svarūpaṃ yasyāḥ | ākṛtiḥ kathitā rūpe
sāmānyavapuṣorapīti viśvaḥ | atrākārapraśleṣeṇājapeti pṛthak padaṃ
svīkṛtya dharādharasutetyekaṃ padamityapi suvacam | tatra ajapā
mantraviśeṣarūpā | tannirvacanaṃ ca dakṣiṇāmūrtisaṃhitāyām -
vinā japena deveśi japo bhavati mantriṇaḥ |
ajapeyaṃ tataḥ proktā bhavapāśanikṛntanī ||
iti | puṣpaṃ vikāsa ārtave | dhanadasya vimāne ca kusume netrarujyapīti
haimakośaḥ | tattulyākṛtiryasyā ityarthaḥ |
ojovatī dyutidharā yajñarūpā priyavratā || 198 ||
ojo'ṣṭamadhāturiti vedabhāṣye | indriyasāmarthyamityanye |
ojastejasi dhātūnāmavaṣṭambhaprakāśayoḥ | ojo bale ca dīptau ceti tu
viśvaḥ | tānyasyāṃ santītyojovatī | dharatīti dharā pacādyac | dyuteḥ
kānterdharā | yajño vai viṣṇuriti śruteḥ tadabhinnā devī yajñarūpā |
yajñā eva vā rūpamasyāḥ | taduktaṃ harivaṃśa-
padmapurāṇayorīśvaraṃ prakramya -
vedapādo yūpadaṃṣṭraḥ kratuhastaścitīmukhaḥ |
agnijihvo dharmaromā brahmaśīrṣo mahātapāḥ ||
ahorātrekṣaṇo divyo vedāntaśrutibhūṣaṇaḥ |
sruvatuṇḍaścājyanāsaḥ sāmaghoṣasvano mahān ||
dharmasatyamayaḥ śrīmānkramavikramasatkriyaḥ |
prāyaścittanakho dhīraḥ paśujānurmahābhujaḥ ||
audgātrāntro homaliṅgaḥ phalabījamahauṣadhiḥ |
vāyvantarātmā mantrasphigvikṛtaḥ somaśoṇitaḥ ||
vedīskandho havirgandho havyakavyātivegavān |
prāgvaṃśakāyo dyutimānnānādīkṣābhirarcitaḥ ||
dakṣiṇāhṛdayo yogī mahāmantramayo mahān |
upākarmo'ṣṭacibukaḥ pravargyāvartabhūṣaṇaḥ ||
nānācchandogatipatho guhyopaniṣadāsanaḥ |
chāyāpatnīsahāyo vai meruśṛṅga ivocchritaḥ ||
iti | yadvā,
indriyadvārasaṃgṛhyairgandhādyairātmadevatām |
svabhāvena samārādhya jñātuḥ soyaṃ mahāmakhaḥ ||
iti mukhyāmnāyarahasyoktayajñābhinnā | priyāṇi
vratānyaviśeṣātsarvadevatāviṣayakāṇi yasyāḥ | taduktaṃ
bhaviṣyottarapurāṇe -
devaṃ devīṃ ca voddiśya yatkaroti vrataṃ naraḥ |
tatsarvaṃ śivayostuṣṭyai jagajjananaśīlayoḥ ||
na bhedastatra mantavyaḥ śivaśaktimayaṃ jagat |
iti | priyavratākhyarājasvarūpā vā || 198 ||
durārādhyā durādharṣā pāṭalīkusumapriyā |
capalendriyāṇāṃ duḥkhenārādhituṃ aśakyā | aśakyetyeva
paryavasānam | taduktam- taralakaraṇānāmasulabheti | duḥkharūpa
ādharṣaḥ svāyattīkaraṇaṃ yasyāḥ | śvetaraktavarṇaṃ pāṭalīnāmakaṃ
kusumaṃ priyaṃ yasyāḥ | uktañca pādme- śrīvṛkṣe śaṅkaro devaḥ
pāṭalāyāṃ tu pārvatīti |
mahatī merunilayā mandārakusumapriyā || 199 ||
paramamahatparimāṇatvāt | mahatī
mahānkasmānmānenānyāñjahatīti śākapūṇirmahanīyo bhavatīti veti
tu yāskaniruktiḥ | nāradamunervīṇāviśeṣo'pi mahatī tatsvarūpā vā |
merureva nilayo yasyāḥ | tantrarāje'ṣṭāviṃśe paṭale- atha
ṣoḍaśanityānāṃ lokātmatvaṃ vadāmi ta ityupakramya sasāgaradvīpāṃ
bhuvaṃ varṇayitvoktam -
madhyasthamerau lalitā sadaivāste mahādyutiḥ |
tasyābhito jalābdhyantaḥ śeṣāstāḥ syuścaturdaśa ||
tadbahiḥ parame vyomni tvante citrā tu saṃsthitā |
ityādinā bahavo viśeṣā uktāste gurumukhādevāvagantavyāḥ | yadvā |
cakrarājasya trayaḥ prastārāḥ bhūmikailāsamerubhedāt | tatra
vaśinyādyaṣṭakena saha bhedabhāvanā bhūprastāraḥ |
mātṛkākṣaraiścetkailāsaprastāraḥ |
ṣoḍaśabhirnityābhiścenmeruprastāraḥ | merurnityatādātmyabhāvanaiva
nilayo yasyā ityarthaḥ | bhāvanāprakāraśca sanatkumāra- sanandana-
vasiṣṭhasaṃhitāsu tisṛṣu trividhaḥ krameṇa pratipāditaḥ | athavā -
bhūmiścandraḥ śivo māyā śaktiḥ kṛṣṇādhvamādanau |
ardhacandraśca binduśca navārṇo merurucyate ||
iti jñānārṇave uddhṛto navākṣaro mantro merupadavācyaḥ sa eva nilayaḥ
sarvamantrodbhavasthānaṃ yasyāḥ | tadapyuktam- mahātripurasundaryā
mantrā merusamudbhavā ityādi | mandāro devataruḥ śvetārko vā tasya
kusumaṃ priyaṃ yasyāḥ || 199 ||
vīrārādhyā virāḍrūpā -
ahami pralayaṃ kurvannidamaḥ pratiyoginaḥ |
parākramaṃ paro bhuṅktesvātmānamaśivāpaham ||
ityādinoktalakṣaṇā vīrāstairārādhyā | virājo lakṣaṇaṃ pūrvamuktaṃ
tadrūpā |
virajā viśvatomukhī
vigataṃ rajaḥ pāpaṃ yasyāḥ | virajase nama iti prayogaḥ |
utkaladeśasthavirajākhyakṣetrādhiṣṭhātrīyam | taduktaṃ
brahmāṇḍapurāṇe -
viraje virajā mātā brahmaṇā saṃpratiṣṭhitā |
yasyāḥ saṃdarśanānmartyaḥ punātyāsaptamaṃ kulam ||
iti | jyotirudakaṃ lokāśca rajaḥpadenocyanta iti tu nairuktāḥ | viśvataḥ
sarvāvacchedena mukhaṃ yasyāḥ | viśvataścakṣuruta viśvatomukha iti
śruteḥ | yatraivopāsakairdhyeyatvena rūpaṃ kalpyate
tatraivāvirbhavatītyāśayena sarvataḥ pāṇipādaṃ
tatsarvato'kṣiśiromukhamityādivacanāni pāramārthikarūpābhiprāyeṇa
apāṇipādo javano grahītetyādīnītyavirodhaḥ | pratikūlamañcatīti pratyak
tādṛśaṃ rūpaṃ yasyāḥ | indriyāṇāṃ viṣayonmukhatvaṃ
bahirmukhatvaṃ parāṅmukhatvaṃ cetyucyate |
tatparityāgenāntarātmonmukhatvamantarmukhatvaṃ pratyaṅmukhatvaṃ
cocyate | ata eva śrūyeta- parāñci khāni
vyatṛṇatsvayambhūstasmātparāṅ paśyati nāntarātman iti |
pratyagrūpā parākāśā prāṇadā prāṇarūpiṇī || 200 ||
pratyagavalokyamānasvarūpeti tu yāvat | para
utkṛṣṭaścāsāvākāśaśca parākāśā | nirguṇatvātstrīliṅgam |
parabrahmetyarthaḥ | ākāśa iti hovācākāśo hyevaibhyo
jyāyānākāśaḥ
parāyaṇamiti chāndogye ākāśapadena parabrahmaivocyate na bhūtākāśa
ti ākāśastalliṅgāditi brahmasūtre nirṇayāt | kaurme'pi- yasya sā paramā
devī śaktirākāśasaṃsthiteti |
itthaṃ hi sā jagato yonirekā sarvātmikā sarvaniyāmikā ca |
māheśvarī śaktiranādisiddhā vyomābhidhānā divi rājatīva ||
iti ca | athavā parame vyoman pratiṣṭhitetyādiśrutisiddhaṃ vyoma
brahmāṇḍapiṇḍāṇḍabhedena dvividhamapi parākāśo
brahmābhivyaktisthānaṃ tadrūpā | uktañca cidgaganacandrikāyām -
hṛtkriyātmaśaśibhānumadhyagaḥ khe caratyanaladṛṣṭidhāma yaḥ |
yattadūrdhvaśikharaṃ paraṃ nabhastatra darśaya śivaṃ tvamambike ||
iti | svacchandasaṃgrahe'pi -
dvādaśāntaṃ lalāṭordhvaṃ kapālordhvāvasānakam |
dvyaṅgulordhvaṃ śirodeśātparaṃ vyoma prakīrtitam ||
iti | yadvā | saptabhyaḥ samudrebhyaḥ paratara ākāśaḥ parākāśaḥ | tatra
lalitā ṣoḍaśe varṣe'vasthitāsatī tadrūpetyupacaryate | taduktaṃ kādimate-
kṛtādivarṣādārabhya prativarṣamiti sthitā |
dvitīyādiṣu varṣeṣu kramāttāḥ parivṛttibhiḥ ||
ṣoḍaśe'bde pare vyomni lalitā salilāmbudhau |
citrā ca bhavatītthaṃ hi bhajante parivartanam ||
iti | meruparvataḥ saptadvīpāḥ saptasamudrāḥ parākāśaśceti ṣoḍaśasu
sthāneṣu kṛtayugasya prathamavarṣe lalitā kāmeśvarī
bhagamālinītyādikrameṇa citrāntāḥ ṣoḍaśa nityāstiṣṭhanti | dvitīye tu
varṣe lalitā jambudvīpe'vatarati | kāmeśvarī tu kṣārāmbudhiṃ prayāti |
tatratyā bhagamālinī tu tatopyuttaraṃ sthānamākramate | evaṃrītyā
parākāśe jvālāmālinī merau citrā tiṣṭhati | tṛtīye varṣe kṣārāmbudhau
lalitetyādikrameṇottarottarasthānākrameṇa jambudvīpe citrā
tiṣṭhatītyādyūhyamiti tadarthaḥ | yadvā parākaśabdaḥ
kṛcchraviśeṣavācakaḥ saṃstapomātropalakṣakaḥ tasya āśā dik |
tapogamyo mārga iti yāvat | athavā parākamaśnāti |
parākādijanyaphalabhoktrītyarthaḥ | pare utkṛṣṭe ake pāpaduḥkhe aśnāti
nāśayatīti vā | akaṃ pāpe ca duḥkhe ceti viśvaḥ |
upamārthakapratīkāśapratispardhiparākāśaśabdādanupameti vārthaḥ |
prāṇānpañcavṛttikānakādaśendriyāṇi vādatte | prāṇāndyati
khaṇḍayatīti vā | prāṇo'smi prajñātmā taṃ māmāyuramṛtamupāsveti
kauṣītakibrāhmaṇe prāṇapadasya brahmaparateti nirṇītaṃ
prāṇādhikaraṇe |
tena prāṇarūpiṇītyasya brahmarūpetyarthaḥ | prāṇo brahma kaṃ brahma
khaṃ brahmeti śruteśca | prāpūraṇa iti dhātorniṣṭhātakārasya
saṃyogāderātodhātoryaṇvata iti sūtreṇa nakāre pūrṇaṃ
brahmetyevārthaḥ | pūrṇamadaḥ pūrṇamidamityādiśruteḥ | uktañca
manusmṛtau -
enameke vadantyagniṃ manumanye prajāpatim |
indramanye paraṃ prāṇamapare ca maheśvarīm ||
iti | athavā nityātantre tāvat atha ṣoḍaśanityānāṃ kālena prāṇatocyata
ityādinā śvāsākhyaṃ kālamārabhyaiva dinamāsādikḷptiruktā |
sārdhadvāviṃśatiḥ śvāsāḥ kramāt dvādaśarāśaya ityādinā ca
rāśicandrasūryādikalpanā ca śvāsamayyevetyādirūpā vilakṣaṇā
prakriyā darśitā | tadrītyā ca lalitāyāḥ prāṇātmatvameva
sphuṭībhavatīti tadrūpetyarthaḥ || 200 ||
mārtāṇḍabhairavārādhyā mantriṇīnyastarājyadhūḥ |
śrīpure dvāviṃśatrayoviṃśayoḥ
prākārayormadhyabhūmyāmasti mārtāṇḍabhairavo devo devyupāsakaḥ |
tathā coktaṃ tadvarṇanāvasare dūrvāsadeśikendreṇa -
cakṣuṣmatīprakāśanaśakticchāyāsamāracitakelim |
māṇikyamukuṭaramyaṃ manye mārtāṇḍabhairavaṃ hṛdayaḥ ||
iti | maṇimallākhyadaityahananāyāśvārūḍhaḥ śivo bhuvamāgato
mallāripadavācyo mārtāṇḍabhairavapadenāpi vyavahriyata iti
mahārāṣṭreṣu tantracintāmaṇināmake tantre ca prasiddham |
tatkṛtadevyārādhanāpi mallārimāhātmya eva prasiddhā | yadvā
mārtāṇḍaḥ sūryaḥ | mṛte'ṇḍe yena sañjāto mārtāṇḍastena bhāskara
iti skāndāt | śakandhvāditvātpararūpam | tatra jāta iti taddhitaḥ | bhairavo
baṭukādiranekavidhaḥ | tatra sūryārādhyatvaṃ padmapurāṇe -
devyā ratnamayīṃ mūrtiṃ bhaktyā nityaṃ divākaraḥ |
pūjayitvāptavāndivyaṃ sūryatvaṃ śubhamuttamam ||
iti | bhairavārādhyatvaṃ tu kālikāpurāṇe bahuśaḥ pratipāditam |
bhīrūṇāṃ samūho vā bhairavam | durge smṛtā harasi
bhītimaśeṣajantoriti devīstutiprakaraṇe mārkaṇḍeyapurāṇāt |
sarveṣāmekaśeṣe tairārādhyā | athavā udyamo bhairava iti śivasūtre
pratipādita udyogo
bhairava ityucyate | sa eva mohāndhakāranāśakatvānmārtāṇḍaḥ |
taduktam- mohajayādanantābhogātsahajaṃ vidyājaya iti sūtre
vārtikakāraiḥ -
mohastamo nijākhyātistajjayāttatparābhavāt |
udyamārkotthito'nantaḥ saṃskārapraśamāvadhiḥ ||
ābhogo yasya vistāra idṛśāddarśitātmanaḥ |
bhavetsahajavidyāyā jayo lābho'sya yoginaḥ ||
iti | mārtāṇḍatulyena bhairaveṇodyogaviśeṣeṇārādhyā labhyetyarthaḥ |
mantriṇī śyāmalāmbā |
rājyopayogivicāravācakamantraśabdādinipratyaye nāntatvān ṅīp | tasyā
nyastā nikṣiptā rājyadhūḥ rājyabhāro yayā | taduktaṃ
brahmāṇḍapurāṇe rājaśyāmalāṃ prakramya -
lalitāparameśānyā rājyacarcā tu yāvatī |
śaktīnāmapi yā carcā sarvā tasyāṃ vaśaṃvada ||
iti | athavā | mantropāsakā mantriṇaḥ |
mananatrāṇadharmavattvānnirmalacittameva vā mantrastadvanto mantriṇaḥ |
tānnayati bhagavatyaikyaṃ prāpayatīti mantriṇī prayatnaviśeṣaḥ |
tasminmantriṇyāṃ nyastā niveśitā rājyasya
svasāmrājyarūpasyaikyarahasyasya dhūstajjanakatāvacchedako dharmo
yayā | upāsakānāṃ yogināṃ ca prayatnaviśeṣeṇaikyatāptirapi
devyadhīneti phalitārthaḥ | tadidamuktaṃ cittaṃ mantraḥ | prayatnaḥ
sādhakaḥ | vidyāśarīrasphurattā mantrarahasyam iti tribhiḥ śivasūtraiḥ |
uktañca bhagavatā kṛṣṇadāsena -
cetyate'nena paramaṃ svātmatattvaṃ vimṛśyate |
iti cittaṃ sphurattātmaprāsādādivimarśanam ||
tadeva mantryate guptamabhedenāntaraiśvaram |
svasvarūpamaneneti mantrastenāsya deśikaiḥ ||
pūrṇāhantānusandhyātmasphūrjanmananadharmataḥ |
saṃsārakṣayakṛttrāṇadharmato ravirucyate ||
tanmantradevatāmarśaprāptatatsāmarasyabhūḥ |
ārādhakasya cittaṃ ca mantrastaddharmayogataḥ ||
asya coktasya mantrasya mananatrāṇadharmiṇaḥ |
uktamantrānusandhānāvaṣṭambhodyantraṇātmakaḥ ||
prayatno'ntaḥsvasaṃrambhaḥ sa eva khalu sādhakaḥ |
yato mantrayiturmantro devataikyasamaprabhaḥ ||
īdṛksādhakayuktena yoginā prathamoditam |
pūrṇāhantānusandhyātma vīryaṃ mantrasya labhyate ||
vidyeti paramādvaitasampravedanarūpiṇī |
śarīraṃ yasya bhagavān śabdarāśiḥ sa ucyate ||
tasya samyaksamastādhvapūrṇāhantāsvarūpiṇī |
sphurattā saiva mantrāṇāṃ mananatrāṇadharmiṇām ||
guptārthatā janānāṃ tu rahasyamiti kathyate |
iti | kṣemarājavṛttāvito'pi vistaro draṣṭavyaḥ |
tripureśī jayatsenā nistraiguṇyā parāparā || 201 ||
sarvāśāparipūrakacakrādhīśvaryāstripureśīti nāma |
tadabhedādiyamambāpi tathocyate | jayantī bhaṇḍāsurādijayinī senā
śaktisamūho yasyāḥ | jayatsenākhyarājaviśeṣasvarūpā vā | nirgataṃ
traiguṇyaṃ guṇatrayavattvaṃ yasyāḥ | paraśabdo'paraśabdaḥ
parāparaśabdo vā yasya vācakastatsvarūpatvātparāparā | paro'nyaḥ
aparastadbhinnatvātsvīyaḥ | yadvā para utkṛṣṭaḥ | aparo nikṛṣṭaḥ |
brahmadāsā brahmadāśā brahmeme kitavā uteti śrutiḥ | paro vairī aparo
mitram | na me dveṣyo'sti na priya iti smṛtiḥ | paro dūrasthaḥ
aparo'ntikasthaḥ | dūrasthaṃ cāntike ca taditi smṛtiḥ | paraḥ
syāduttamānātmavairidūreṣu kevala iti viśvaḥ | paramaparaṃ ceti
dvividhaṃ sāmānyam | parāparākhyaṃ tṛtīyaṃ ca | brahma dvividham-
kevalaśabalabhedātkrameṇa paramaparamucyate | etadvai satyakāma paraṃ
cāparaṃ ceti śruteḥ | dve brahmaṇī veditavye paraṃ cāparameva ceti
smṛteśca | paraṃ brahma paraṃ viśeṣaṇaṃ śaktiḥ | aparaṃ pūrvaṃ
viśeṣyaṃ śivaḥ sāmarasyasambandhena śaktiviśiṣṭaḥ śiva eva hi
paraṃbrahma | yuje vāṃ brahma pūrvyaṃ namobhiriti śrutau
yuvayormadhye pūrvaṃ viśeṣyabhūtaṃ brahma namobhiryunajmītyuktyā |
śivasya namaḥ śiṣiṇaḥ pūrvyamiti nirdeśāt svārthe yat | eṣo uṣā apūrvyā vyucchati priyā diva iti śrutāvapūvyā pūrvasmādbhinnā pareti
devyā nirdeśāt | sṛṣṭyādāvīkṣaṇātmakoṣaḥ kālāyamānaśakteriha
stūyamānatvādityādiḥ śivānandalaharyāṃ vistaraḥ | vyomāpi
paramaparaṃ ceti dvividham | vidyā dvividhā parā aparāceti
muṇḍakopaniṣaduktā | liṅgapurāṇe'pi -
dve brahmaṇī veditavye parā caivāparā tathā |
aparā tatra ṛgvedo yajurvedo dvijottamāḥ ||
sāmavedastathātharvavedaḥ sarvārthasādhakaḥ |
śikṣā kalpo vyākaraṇaṃ niruktaṃ chanda eva ca ||
jyotiṣaṃ cāparā vidyā parākṣaramiti sthitam |
tadadṛśyaṃ tadagrāhyamagotraṃ tadavarṇakam ||
ityādi | asaṃvṛtaṃ tadātmaiva parā vidyā na cānyathetyantam |
paro'paraśceti praṇavo dvividhaḥ | taduktaṃ skānde
yajñavaibhavakhaṇḍe-
parāparavibhāgena praṇavo dvividho mataḥ |
paraḥ parataraṃ brahma prajñānandādilakṣaṇam ||
prakarṣeṇa navaṃ yasmātparaṃ brahma svabhāvataḥ |
aparaḥ praṇavaḥ sākṣācchabdarūpaḥ sunirmalaḥ ||
prakarṣeṇa navatvasya hetutvātpraṇavaḥ smṛtaḥ |
paramapraṇavaprāptihetutvāt praṇavo'thavā ||
iti | paro'paraśceti dvividho vedārthaḥ | taduktaṃ tatraiva -
parāparavibhāgena vedārtho dvividhaḥ smṛtaḥ |
vedārthastu paraḥ sākṣātparātparataraṃ param ||
aparo dharmasaṃjñaḥ syāttatparaprāptisādhanam |
iti | yogaśāstre paramaparaṃ parāparaṃ ceti trividhaṃ jñānamuktam -
jñānaṃ tattrividhaṃ jñeyaṃ parāparavibhedataḥ |
tatrādyaṃ paramaṃ jñānaṃ paśupāśātmadarśanam ||
dvitīyaṃ paramaṃ jñānaṃ kevalaṃ pāśadarśanam |
yathā dṛṣṭyantaraṃ rātrau naramārjāranetrayoḥ ||
tathā vilakṣaṇaṃ jñānaṃ parāparamudīritam |
iti | parā'parā parāparā ceti pūjā trividhā | taduktaṃ nityāhṛdaye -
tava nityoditā pūjā tribhirbhedairvyavasthitā |
parā cāpyaparā gaurī tṛtīyā ca parāparā ||
prathamādvaitabhāvasthā sarvapracaragocarā |
dvitīyā cakrapūjā ca sadā niṣpādyate mayā ||
evaṃ jñānamayī devī tṛtīyā svaprathāmayī |
iti | parāparā ceti vāk dvividhā | aparā tu paśyantyādibhedāttrividhā |
parāparā ceti avasthā dvividhā | tatra parā turyā | aparā tu
jāgradādibhedāttrividhā | taduktaṃ vijñānabhairavabhaṭṭārakaiḥ -
yatra yatra mano yāti bāhye vābhyantare priye |
tatra tatra parāvasthā vyāpakatvātprasiddhyati ||
iti | paro'paraśceti dvividho homaḥ | tatrāparaḥ
sthūlasūkṣmabhedātpunardvividhaḥ | tadidamuktaṃ svatantratantre
prasiddhaṃ sthūlahomaṃ mūlādhārāgnyadhikaraṇakaṃ
prāṇāgnihotrasamānadharmāṇaṃ sūkṣmahomaṃ ca pratipādya tadante -
vācyārthānāmaśeṣeṇa vedyavettṛvidātmanām |
sthitiḥ paro bhaveddhomaḥ sarvabhedavilāpanāt ||
svātmarūpamahāvahnijvālārūpeṣu sarvadā |
niruddhendhanarūpeṣu paramārthātmani sthire ||
nirvyutthānavilāpastu parahomaḥ samīritaḥ |
iti | mantrapārāyaṇāntargatamantraviśeṣaḥ parāparetyucyate | devyapi
trividhā- parā'parā parāparā ceti | taduktaṃ varāhapurāṇe trimūrtiṃ
prakṛtya -
tatra sṛṣṭiḥ parā proktā śvetavarṇasvarūpiṇī |
yā vaiṣṇavī viśālākṣī raktavarṇasvarūpiṇī ||
aparā sā samākhyātā raudrī caiva parāparā |
etāstisro'pi sidhyanti yo rudraṃ vetti tattvataḥ ||
iti | atra parāparapadayorvibhajanena saptadaśārthamelanena tu pañceti
dvāviṃśatiḥ | anye'pi yathālābhaṃ yojanīyāḥ || 201 ||
satyajñānānandarūpā sāmarasyaparāyaṇā |
satyaṃ jñānamānandaśca rūpaṃ yasyāḥ | satyaṃ
jñānamanantaṃ brahma nityaṃ vijñānamānandaṃ brahmeti śruteḥ | satī
sadvidyā tadviṣaye ajñā anabhijñā ye teṣāmanānandamānandabhinnaṃ
duḥkhameva rūupayati dadātīti | andhaṃ tamaḥ praviśanti
ye'vidyāmupāsata iti bṛhadāraṇyaka īśāvāsye ca śravaṇāt | avidyāmiti
padakārāṇāṃ padapāṭhaḥ | vidyānyopāsanāmevaṃ
nindatyāraṇyakaśrutiriti brahmāṇḍapurāṇe upabṛṃhaṇañca | yadvā |
satyāvidyā devyā ajñānaṃ yeṣāṃ te satyajñānāḥ
teṣāmānandākhyān lokān rūpayatīti āraṇyaka evoktaśruteḥ
paratastathā śravaṇāt |
anandā nāma te lokā andhena tamasā vṛtāḥ |
tāṃste pretyābhigacchantyavidvāṃso'budhā janāḥ ||
iti | samo nyūnānadhiko raso yayostayoḥ śivaśaktyorbhāvaḥ
sāmarasyameva paramayanaṃ sthānaṃ yasyāḥ | uktaṃ cābhiyuktaiḥ -
parasparatapaḥ sampatphalāyitaparasparau |
prapañcamātāpitarau prāñcau jāyāpatī stumaḥ ||
iti | bhoktṛbhogyakaraṇormisaṃkṣaye sāmarasyarasadohinī
śivetyādikālidāsoktiśca | samapradhānau samasattvau samo tayoriti
śrutiśca | amaraiḥ sahitasya sāmarasya lokasya parāyaṇamāśrayo vā |
rasyante gīyanta iti rasyāni sāmāni ca tāni rasyāni ca tāni parāyaṇāni a
bhīṣṭāni yasyā vā | bahulagrahaṇānna viśeṣaṇasya pūrvanipātaḥ |
parāyaṇamabhīṣṭaṃ syāttatparāśrayayorapīti viśvaḥ | kaparda
ityadhikṛtya bhūmanindāpraśaṃsāsu nityayogetiśāyana iti
sūtasaṃhitāṭīkākārairlikhitātsmaraṇādbāhulyapraśaṃsādimatī |
varāṭakamālābhūṣitā vā | mairālāvatārasya śivasyāṅganā
mahālasānāmnī varāṭakālaṅkāraiva pūrva pūrtāviti dhātorbhāve
kvipi rāllope ca paraśabdaḥ pūrtivācī | antarbhāvitaṇyarthātkartari vā
kvipi pūravācī | kasya gaṅgājalasya pūraṃ pravāhaṃ dāpayati
śodhayatīti kapardaḥ | daip śodhana iti dhātoḥ supyupapade āto dhātoḥ
supi stha iti yogavibhāgātkaḥ |
kapardinī kalāmālā kāmadhukkāmarūpiṇī || 202 ||
gaṅgāyā api pāvikā yajjaṭā ityarthaḥ | kapardaḥ
khaṇḍaparaśorjaṭājūṭe varāṭake iti viśvaḥ | ārbhaṭyā
śaśikhaṇḍamaṇḍitajaṭājūṭāmiti laghustavoktarūpavatī vā |
kapardināmakasya śivasya patnī vā |
devīpurāṇe'ṣṭaṣaṣṭiśivakṣetragaṇanāvasare chagalāṇḍe kapardinamiti
smaraṇāt | kalānāṃ catuḥṣaṣṭyādirūpāṇāṃ mālā paramparā |
kalāṃ lāvaṇyaṃ māṃ śobhāṃ ca lātīti vā | kāmān dogdhīti
kāmadhuk | manorathān pūrayatītyarthaḥ | kāmadhenusvarūpā vā | sā no
mandreṣamūrjaṃ duhānā dhenurvāgasmānupasuṣṭutaitviti śruteḥ |
kāmaḥ paraśiva eva rūpamasyāḥ | so'kāmayata bahusyāṃ prajāyeya iti
śrutisiddhajagatsisṛkṣāvānīśvaraḥ kāmeśvaraḥ tamadhikṛtya kāṇvā
adhīyate ya evāyaṃ kāmamayaḥ puruṣaḥ sa eva daivaśākalyastasya kā
devateti striya iti hovāceti | kāmaṃ yathecchaṃ vā rūpāṇyasyāḥ || 202 ||
kalānidhiḥ kāvyakalā rasajñā rasaśevadhiḥ |
kalānāṃ nānāvidhatayā pūrvaṃ varṇitānāṃ nidhiḥ
ātmaivāsya ṣoḍaśī kaleti bṛhadāraṇyakokterātmanāṃ jīvānāṃ
nidhirvā | candramaṇḍalarūpā vā | yonivargaḥ kalā
śarīramiti śivasūtre kalāśabdaḥ karmaparatvena tadbhāṣye vyākhyātaḥ |
tena karmāṇi nidhīyante'syāmiti vā | adhikaraṇe kviḥ | sarvaṃ
karmākhilaṃ pārtha jñāne parisamāpyata iti smṛteḥ | kaveḥ karma
kāvyam | tacca
nāṭakaśāṭakabhāṇaḍimaprahasanādibhedādanekavidhamagnipurāṇādau
pradarśitaṃ tādṛśakalāpyambāyā eva rūpam | uktañca viṣṇupurāṇe -
kāvyālāpāśca ye kecidgītakānyakhilāni ca |
śabdamūrtidharasyaitad vapurviṣṇormahātmanaḥ ||
iti | kāvyotpādakapratibhaiva vā kāvyakalā | dhyānaviśeṣeṇa
kāvyanirmāṇasāmarthyapradatvasya tantreṣu bahuśo varṇanāt | kāvyasya
śukrasya mṛtasañjīvanyākhyakalārūpā vā | rasān śṛṅgārādibhedena
daśavidhān jānātīti rasajñā | rasanendriyasvarūpā vā | rasasya
brahmāmṛtasya śevadhirnidhiḥ | raso vai saḥ | rasaṃ hyevāyaṃ
labdhvānandī bhavatīti śruteḥ | brahmāṇḍe'pi -
rasa eva paraṃ brahma rasa eva parā gatiḥ |
raso hi kāntidaḥ puṃsāṃ raso reta iti smṛtaḥ |
raso vai rasasaṃlabdhyā hyānandī bhavatītyapi |
vedaprāmāṇyasaṃsiddhyā rasaḥ prāṇatayā sthitaḥ ||
ko hyevānyācca kaḥ prāṇyādityapi śrutibhāṣitaḥ |
prāṇātmako rasaḥ proktaḥ prāṇadaḥ kumbhasambhava ||
iti | nidhiḥ śevadhiritīti yāskaḥ | nidhirnā śevadhiriti kośātpuṃliṅgau
nidhiśevadhiśabdau | tena kalānidhaye namaḥ | rasaśevadhaye nama ityeva
prayogo na pākṣiko nidhyai śevadhyai nama iti | kalānāṃ rasanāṃ ca
nidhiḥ śevadhiryasyā iti vigrahe tu so'pi sambhāvyate |
iti śrībhāsurānandakṛte saubhāgyabhāskare |
śatakenāṣṭamenābhūdviśvākhyā navamī kalā || 800 ||
iti śrīlalitāsahasranāmabhāṣye'ṣṭamaśatakaṃ nāma navamīkalā || 9 ||
navamaśatakaṃ nāma daśamī bodhinī kalā
puṣṭā purātanā pūjyā puṣkarā puṣkarekṣaṇā || 203 ||
ṣaṭtriṃśattattvavigrahaśīlatvātpuṣṭā | bahubhirguṇairbrahmarasena
brāhmaṇairvā puṣṭā | brāhmaṇaiḥ poṣitaṃ brahmeti smṛteḥ |
brahmāyuṣmattadbrāhmaṇairāyuṣmaditi śruteśca |
sarveṣāmādibhūtatvātpurātanā ṅībabhāvaśchāndasaḥ | purātanā
guṇā asyāṃ santītyarthe matvarthīyācpratyayāntādvā ṭāp ata eva
sarveṣāṃ pūjyā pūjayituṃ yogyā | pratīkṣyā vā | puṣkaṃ poṣaṇaṃ
rātyādatte'sau puṣkarā | puṣkarākhyatīrtharūpā vā |
ralayorabhedādvyāpteti vā | puṣkarāṇīva kamalānīvekṣaṇāni nayanāni
yasyāḥ |
puṣkaraṃ paṅkaje vyomni payaḥkarikarāgrayoḥ |
oṣadhīdvīpavihagatīrtharāgoragāntare ||
puṣkaraṃ tūryavaktre ca kāṇḍe khaḍgaphale'pi ca |
iti viśvaḥ | evaṃ puṣkarākhyo yogo'pi pādme prasiddhaḥ -
viśākhāstho yadā bhānuḥ kṛttikāsu ca candramāḥ |
saṃyogaḥ puṣkaro nāma puṣkareṣvatidurlabhaḥ ||
iti | puṣkaraśabdaḥ pṛthivīparo'pi | taduktaṃ padmapurāṇa eva -
yā padmakarṇikā devāstāṃ pṛthvīṃ paricakṣate |
ye padme sāraguravastān divyānparvatāniha ||
yāni parṇāni padmasya mlecchadeśāstu te'bhavan |
yānyadhobhāgapatrāṇi te sarpāṇāṃ suradviṣām ||
evaṃ nārāyaṇasyārthe mahī puṣkarasambhavā |
prādurbhāvocchrayastasmānnāmnā puṣkarasaṃjñitā ||
iti | tena yathāsambhavaṃ mahyādiviṣaye kṣaṇa utsavo nirvyāpārasthitirvā
yasyā iti vārthaḥ | nirvyāpārasthitau kālaviśeṣotsavayoḥ kṣaṇa ityamaraḥ
| saptamyā aluk | puṣkaraśabdo nyagrodhavṛkṣaparo'pi dṛśyate |
puṣkaradvīpapadasya tadvattvena matsyapurāṇe nirvacanadarśanāt-
nyagrodhaḥ puṣkaradvīpe puṣkarastena saḥ smṛta iti | viṣṇupurāṇe'pi-
nyagrodhaḥ puṣkaradvīpe brahmaṇaḥ sthānamuttamamiti | sa prajāpatirekaḥ
puṣkaraparṇe samabhavaditi śrutirapi |
nyagrodhaparṇaśāyitvādviṣṇuratra lakṣaṇayā gṛhyate | tatrekṣaṇaṃ
kṛpānirīkṣaṇaṃ yasyā iti vā | taduktaṃ devībhāgavate -
vaṭapatraśayānāya viṣṇave bālarūpiṇe |
ślokārdhena tadā proktaṃ bhagavatyākhilārthadam ||
iti | ambhassvīkṣaṇaṃ yasyā iti vā | tāni vā etāni catvāryambhāṃsi
devā manuṣyāḥ pitaro surā iti śruteḥ || 203 ||
paraṃjyotiḥ paraṃdhāma paramāṇuḥ parātparā |
paramutkṛṣṭaṃ brahmātmakaṃ jyotiḥ | taddevā jyotiṣāṃ
jyotirāyurhopāsate'mṛtamiti bṛhadāraṇyakāt | na tatra sūryo bhāti na
candratārakaṃ nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniriti śrutyā yena
sūryastapati tejaseddha iti śrutyā ca paratvam | paraṃ jyotirupasampadyeti
śrutirapi | mano jyotirjuṣatāṃ vācaivāyaṃ
jyotiṣāstetyādiprayogātprakāśamātraṃ jyotirucyate | teṣvātmajyotiḥ
paramiti bhāvaḥ | dakṣiṇāmūrtisaṃhitāyāṃ
pañcamapaṭalokto'ṣṭākṣaramantro'pi paraṃjyotirucyate | paraṃ dhāma
utkṛṣṭaṃ tejaḥ |
na tadbhāsayate sūryo na śaśāṅko na pāvakaḥ |
yadgatvā na nivartante taddhāma paramaṃ mama ||
iti gītāsu dhāmaśabdasyāvasthāparatayā tadatikrāntaṃ yatparaṃ dhāma
| uktañca ācāryai
triṣu dhāmasu yadbhogyaṃ bhoktā yaśca prakīrtitaḥ |
vedaitadubhayaṃ yastu sa bhuñjāno na lipyate ||
iti | yajñavaibhavakhaṇḍe'pi -
jāgratsvapnasuṣuptyākhyaṃ vedadhāmatrayaṃ tu yaḥ |
sa evātmā na taddṛśyaṃ dṛśyaṃ tasminprakalpitam |
tridhāmasākṣiṇaṃ satyajñānānandādilakṣaṇam |
tvamahaṃśabdalakṣyārthaṃ paraṃ dhāma samāśrayeḥ ||
iti dhāmaśabdaḥ padaparo vā | paraṃ padamityarthaḥ | tadviṣṇoḥ paramaṃ
padamiti śruteḥ | kūrmapurāṇe'pi- saiṣā māheśvarī gaurī mama
śaktirnirañjanā | śāntā satyā sadānandā paraṃ pada miti
śrutirapi | parasmaijyotiṣe namaḥ, parasmaidhāmne nama iti prayogaḥ |
paramiti māntamavyayamityāhuḥ | paramā ca sāṇvī ca voto
guṇavacanāditi vividhairvaikalpikatvāt ṅībabhāvaḥ | aṇoraṇīyāniti
śrutiḥ | durgeyetyarthaḥ | tārkikakalpitāḥ pīlavo'pyasyā eva rūpamiti vā |
parama utkṛṣṭo'ṇurmantro vā | parādutkṛṣṭādbrahmaviṣṇurudrādapi
parā śreṣṭhatarā | yadvā brahmāyuḥ parimāṇaṃ paramityucyate
tasmātparā tādṛśasaṃkhyāparicchedarahitā | tatra paraṃdhāmatvaṃ
paramāṇutvaṃ ca hetuḥ | tathaiva ca darśitaṃ kālīpurāṇe -
tasya brahmasvarūpasya divārātraṃ ca yadbhavet |
tatparaṃ nāma tasyārdhaṃ parārdhamabhidhīyate ||
sa īśvarasya divasastāvatī rātrirucyate |
sthūlātsthūlatamaḥ sūkṣmādyastu sūkṣmatamo mataḥ ||
na tasyāsti divārātrivyavahāro na vatsaraḥ | iti |
pāśahastā pāśahantrī paramantravibhedinī || 204 ||
pāśo haste vāmādhaḥkare yasyāḥ | praharaṇārthe'bhyaḥ pare
niṣṭhāsaptamyāviti pūrvanipātāpavādaḥ | pāśān hastayate hastena
nirasyatīti vā | pāśānāṃ hantrī nāśikā | uktañca harivaṃśe -
nāgapāśena baddhasya tasyopahatacetasaḥ |
troṭayitvā karairnāgapañjaraṃ vajrasannibham |
baddhaṃ bāṇapure vīramaniruddhamabhāṣata |
sāntvayantī ca sā devī prasādābhimukhī tadā ||
ityādi | pareṣāṃ svopāsakadviṣāṃ rājñāṃ mantrān
prabhumantrotsāhākhyaśaktitrayāntargatān
śaktiviśeṣaṇānviśeṣādbhinatti | yadvā parairabhicārādyarthaṃ prayukto
manuḥ paramantraḥ śatruprayukto'stramantro vā | uktañca harivaṃśe
pradyumnaṃ pratīndrasandeśe tadastrapratighātāya devīṃ
smartumihārhasīti | yadvā para utkṛṣṭo mantraḥ pañcadaśīrūpastaṃ
vibhedayati |
manuścandraḥ kuberaśca lopāmudrā ca manmathaḥ |
agastiragniḥ sūryaśca nandī skandaḥ śivastathā ||
krodhabhaṭṭārako devyā dvādaśāmī upāsakāḥ |
iti tantroktarītyā dvādaśavidhaṃ karoti | athavā parā utkṛṣṭā ye mantāro
mananakartārasteṣāmavīn pāpāni bhedayati nāśayati |
aviśabdena pāpāni kathyante śrutiṣu dvijaiḥ |
tairmuktaṃ na mayā tyaktamavimuktamataḥ smṛtam ||
iti liṅgapurāṇe'vipadasya pāpaparatvakathanāt || 204 ||
mūrtāmūrtā'nityatṛptā munimānasahaṃsikā |
rūpavadvastu mūrtaṃ vāyvākāśādikamamūrtaṃ tattadrūpeti
nāmadvayārthaḥ | yadvā pañcīkṛtāni mahābhūtāni mūrtāni
apañcīkṛtāni tu bhūtasūkṣmāṇyamūrtāni | dvā vāva brahmaṇo rūpe
mūrtaṃ cāmūrtaṃ ceti śrutau dvedhāpi vyākhyānadarśanāt |
prapañcabrahmaṇī vā mūrtāmūrte -
dve rūpe brahmaṇastasya mūrtaṃ cāmūrtameva ca |
kṣarākṣarasvarūpe te sarvabhūteṣvavasthite ||
akṣaraṃ brahma kūṭasthaṃ kṣaraṃ sarvamidaṃ jagat |
iti viṣṇupurāṇadarśanāt | calanātmakakriyāvattvaṃ mūrtatvamiti
tārkikakalpanāyā nirmūlatvenāśraddheyatvāt | anityairevopacāraistṛpteti
pañcākṣaraṃ nāma bhaktimātrapriyatvāt | athavā aniti śvasatīti
jīvo'nitipadārthaḥ | ikśtipau dhātunirdeśe ityanena śabdanirdeśe śtipo
vidhāne'pi prakṛte dhātvarthaparo'yamanimiḥ | yajatiṣu ye yajāmahaṃ
karotīti śrutau itikartavyatāvidheryajateḥ pūrvavatvamiti jaiminisūtre
īkṣaternāśabdamiti vyāsasūtre'rthaparasyāpi prayogasya darśanāt |
tataśca jīvairatṛptetyarthaḥ | yasya brahma ca kṣatraṃ cobhe bhavata odana
iti
śrutyā sarvabhakṣakatvāt | yadvā iti evaṃprakāreṇa atṛptā na tṛptā na
bhavatīti na | dvau nañau prakṛtamarthaṃ gamayataḥ | īdṛśaḥ prakāro
nāsti yena tṛptā na syāt | api tu sarvairapi prakāraistṛptaiva |
patraṃ puṣpaṃ phalaṃ toyaṃ yo me bhaktyā prayacchati |
tadahaṃ bhaktyupahṛtamaśnāmi prayatātmanaḥ |
iti vacanena bhaktimātreṇa yatkiñcidapi dattaṃ tṛptikāryeveti kathanāt |
munīnāṃ mānasaṃ mana eva śleṣāt mānasākhyaṃ sarastatra haṃsīva |
svārthe kaḥ | yadvā munīnāṃ māne bahumānaviṣaye sahaṃsikeva
pādakaṭakayukteva | teṣāṃ mānena santoṣāt nṛtyatīveti tātparyārthaḥ |
haṃsakaḥ pādakaṭaka iti kośaḥ |
satyavratā satyarūpā sarvāntaryāmiṇī satī || 205 ||
satyaṃ brahmaiva vrataṃ bhakṣyamupacārāttadvatpriyaṃ yasyāḥ |
payovrataṃ brāhmaṇasyeti śrutau vratapadasya bhakṣye prayogadarśanāt
satyameva vrataṃ yasyā vā | satyoktimātraparipālanarūpavratena labhyeti
yāvat | satyāni śīghraphaladāni vratāni yasyā vā | kṛṣṇaprāptyarthaṃ
gopībhiḥ kṛtānāṃ kātyāyanīvratānāṃ śīghrameva phalavattāyā
viṣṇubhāgavate varṇanāt |
sakṛdeva prapannāya tavāsmīti ca yācate |
abhayaṃ sarvathā tasmai dadāmyetad vrataṃ mama ||
iti bhagavaduktaṃ vratamamoghaṃ yasyā iti vā | athavā
śarīravṛttirvratamiti śivasūtre śarīradhāraṇamapi vratamevetyuktam |
śivabhaktisudhāpūrṇe śarīre vṛttirasya yā |
vratametadanuṣṭheya na tucchaṃ tacca dhāraṇam |
iti vārtikāt | tādṛśaṃ vrataṃ satyamāvaśyakaṃ yayā yadbhaktyā sā |
ata eva śarīradhāraṇaṃ prārthitaṃ bhagavatā bhaṭṭotpalena -
antarullasitasvacchaśaktipīyūṣapoṣitam |
bhavatpūjopabhogāya śarīramidamastu me ||
iti | athavā satyavratonāma brāhmaṇaḥ sūkarabhayāt ai ai ityuccārya
tāvataiva tapasā mahākavirdevībhakto jātastadabhedātsatyavratā |
taduktaṃ devībhāgavate tṛtīyaskandhe -
anakṣaro mahāmūrkho nāmnā satyavrato dvijaḥ |
śrutvākṣaraṃ kolamukhāt samuccārya svayaṃ tataḥ ||
binduhīnaṃ prasaṅgena jāto'sau vibudhottamaḥ |
aikāroccāraṇādeva tuṣṭā bhagavatī tadā ||
cakāra kavirājaṃ taṃ dayārdrā parameśvarī |
ityādi | satyaṃ kālatrayābādhyaṃ rūpaṃ yasyāḥ |
rūpapadānmatvarthīye'ci satyaṃ rūpavadyayeti vā | satyasaṃrakṣiketi
yāvat | tathā ca bahvṛcāḥ paṭhanti saccāsacca vacasī paspṛdhāte |
tayoryatsatyaṃ yataradṛjīyastaditsomo'vati hantyāsat iti | umayā sahitaḥ
soma ityartha | sarveṣāmantaḥkaraṇaniyāmaka iti | eṣa ta
ātmāntaryāmyamṛta ityantaryāmibrāhmaṇāt |
eṣo'ntaryāmyeṣa yoniḥ sarvasyeti māṇḍūkyaśruteśca | sarvā ca
sāntaryāmiṇī ceti vā | sarvasvarūpā sarveṣāmanantaśca praviṣṭetyarthaḥ
| tatsṛṣṭvā tadevānuprāviśattadanupraviśya sacca tyaccābhavaditi śruteḥ |
smṛtiśca -
sarvasya sarvadā jñānātsarvasya prabhavāpyayau |
sato'sataśca kurute tena sarveti kathyate ||
iti | pātivratyātsadrūpatvācca satī | dākṣāyaṇyā idaṃ nāma | taduktaṃ
brahmapurāṇe haimavatīṃ prakṛtya -
sā tu devī satī pūrvamāsītpaścādumābhavat |
sahavratā bhavasyaiva naitayā mucyate bhavaḥ || iti || 205 ||
brahmāṇī brahmajananī bahurūpā budhārcitā |
brahmarūpā aṇī puccham | aṇīmāṇḍavya iti saṃjñāyāḥ
śūlāgracihnitatvamātreṇa māṇḍavyamunau pravṛtteḥ | aṇirakṣāgrakīle
syādaṇiḥ pucche'gnisīmayoriti śāśvataḥ |
ānandamayakośasthapucchabrahmarūpetyarthaḥ | brahmaṇa āṇīstha iti
śrutiśca | brahmāṇamānayati jīvayatīti vā | brahmāṇī brahmajananād
brahmaṇo jīvanena veti devīpurāṇāt | brahmāṇaśabdaḥ
pitāmahaparastasya strī vā | brahma yanmuktaprāpyaṃ tat svātmabhinnaṃ
jñānam | taduktaṃ viṣṇupurāṇe -
pratyastamitabhedaṃ yatsattāmātramagocaram |
vacasāmātmasaṃvedyaṃ tajjñānaṃ brahmasaṃjñitam ||
iti | sarvaprapañcasyotpādakatvājjananī | atra
vakārādināmaprāyapāṭhasvārasyānurodhāduktadevīpurāṇaikavākyatv
alipsayā brahmāṇīpadanirvacanaparatvena brahmajananītyekaṃ padaṃ
svīkartuṃ yuktam | etatpakṣe sarvāntaryāmiṇītyatra sarveti bhinnaṃ
padamāstheyam | na cāntaryāmiṇītyasya sakārādināmaprāyapāṭhasya
sandarbhavirodhāpatīḥ | antaryāmipadamātreṇāviśeṣātsarvāntaryāmitve
siddhe ekapadapakṣe sarvapadavaiyarthyāpattyā prāyapāṭhavirodhenāpi
tatsārthakyavarṇanasyocitatvāt | viśvamātā jagaddhātrī viśālākṣī
virāgiṇītyādidarśanena tatprāyamadhye tadādyeva nāma chettavyamiti
niyamasyānityatvācca | prapañcajanayitṛtvādevāha- bahurūpeti | bahūni
rūpāṇi yasyāḥ | taduktaṃ devīpurāṇe- arūpāparabhāvatvādbahurūpā
kriyātmiketi | parabrahmabhāvanārūpāyā api
bhaṇḍāsurahananādibahuvidhakriyākāritvāttattadrūpavattvena
bahurūpatvamapīti pakṣe'rthaḥ | tathā ca gauḍapādānāṃ sūtram-
bhaṇḍāsurahananārthamekaivāneketi | devīpurāṇa eva praghaṭṭakāntare -
bahūni yasyā rūpāṇi sthirāṇi ca carāṇi ca |
devamānuṣatiryañci bahurūpā tataḥ śivā ||
iti | sūtasaṃhitāyāṃ tu -
ekadhā ca dvidhā caiva tathā ṣoḍaśadhā sthitā |
dvātriṃśadbhedabhinnā vā yā tāṃ vande parātparām ||
iti | dvidhā svaravyañjanarūpā | akārādisvarabhedātṣoḍaśadhā |
kakārādibhedena dvātriṃśadvidhā | lalayorabhedāt hakārasya
sarvamūlatvena vyaṣṭau gaṇanābhāvācceti tadvyākhyātāraḥ |
pratyāsattyā trayastriṃśatparametatsahasranāmārambhakavarṇanaparaṃ
vā dvātriṃśatpadamityapi suvacam | bhāgavate'pi- lakṣmīvāgādirūpeṇa
nartakīva vibhāti yeti | vāmanapurāṇe'pi -
viśvaṃ bahuvidhaṃ jñeyaṃ sā ca sarvatra vartate |
tasmātsā bahurūpatvādbahurūpā śivā matā ||
iti | asaṃkhyātāḥ sahasrāṇi ye rudrā adhibhūmyāmiti
śrutiprasiddhānāṃ rudrāṇāṃ patnītvenāpi bahurūpā | taduktaṃ
vārāhapurāṇe -
yā raudrī tāmasī śaktiḥ sā cāmuṇḍā prakīrtitā |
navakoṭyastu cāmuṇḍābhedabhinnā vyavasthitāḥ ||
yā sā tu rājasī śaktiḥ pālanī caiva vaiṣṇavī |
aṣṭādaśa tathā koṭyastasyā bhedāḥ prakīrtitā ||
yā brahmaśaktiḥ sattvasthā anantāstāḥ prakīrtitāḥ |
etāsāṃ sarvabhedeṣu pṛthagekaikaśo dhare ||
sarvāsāṃ bhagavānrudraḥ sarvagatvātpatirbhavet |
yāvantyastā mahāśaktyastāvadrūpāṇi śaṅkaraḥ |
kṛtavāṃstāśca bhajate patirūpeṇa sarvadā |
yāścārādhayate tāstu tasya rudraḥ prasīdati ||
siddhyanti tāstadā devyo mantriṇo nātra saṃśayaḥ |
iti | sarvametadabhipretyoktaṃ nārasiṃhopapurāṇe- umaiva bahurūpeṇa
patnītvena vyavasthiteti | tripurāsiddhānte'pi -
lopāmudrā ca saubhāgyā mahāvidyā ca ṣoḍaśī |
dārāḥ paraśivasyaitāḥ kathitāstu varānane ||
śyāmalā śuddhavidyā ca hayārūḍhā parā priyā |
dārāḥ sadāśivasyaite jñātavyāḥ parameśvarī ||
mahārthā dvādaśārthā ca vārāhī bagalāmukhī |
turīyā bhuvaneśī ca śrīparā śāmbhavī śive ||
dārā rudrasya tasyaiva śṛṇu satyaṃ na saṃśayaḥ |
śrītiraskaraṇī lakṣmīrmiśrā kāmakalā priye ||
viṣṇordārā iti khyātā annapūrṇā śivasya ca |
vāgvādinī ca bālā ca patnyau te brahmaṇaḥ śive ||
nava dūtyo hasantī ca nava siddhāśca devatāḥ |
imā anyāśca rūpāṇi bahūni tava sundari ||
iti | evaṃ bahurupānāmaniruktirapi pratimahāpurāṇaṃ pratyupapurāṇaṃ
pratitantraṃ ca bahurūpaivopalabhyate | vistarabhayāttu na likhyate |
budhairjñānibhirarcitā pūjitā |
caturvidhā bhajante māṃ janāḥ sukṛtino'rjuna |
ārto jijñāsurarthārthī jñānī ca bharatarṣabha ||
iti gītāvacanāt |
prasavitrī -
prakarṣeṇa viyadādiprapañcaṃ prajā vā sūta iti prasavitrī |
taduktaṃ viṣṇudharmottare- prajānāṃ ca prasavanātsaviteti nigadyata iti |
bhagavatīpurāṇe'pi -
brahmādyāḥ sthāvarāntāśca yasyā eva samudgatāḥ |
mahadādiviśeṣāntaṃ jagadyasyāḥ samudgatam ||
tāmeva sakalārthānāṃ prasavitrīṃ parāṃ numaḥ || iti ||
atra tṛtīyacatuḥśabdo'ṣṭākṣaranāmasaṃkhyāparaḥ itarau
caturakṣarakasaṃkhyāparau || 29 ||
-pracaṇḍā'jñā pratiṣṭhā prakaṭākṛtiḥ || 206 ||
prakṛṣṭāścaṇḍāḥ kopanā yasyā dūtāḥ sā | caḍi kope | ata eva
bhīṣāsmādvātaḥ pavata iti śrutiḥ |
na yasya kopo'ṇurapi prajāstasya na bibhyati |
saitāṃ nītiṃ kathaṃ rakṣetprajā yasya na bibhyati ||
iti kāmandakaśca | bhayapradatvaliṅgādeva hi mahadbhayaṃ
vajramudyatamiti śrutau vajrapadaṃ brahmaparamityuktaṃ
kampanādhikaraṇe | prakṛṣṭā prītiviṣayatvena caṇḍā śaṅkhapuṣpī yasyā iti vā | pratāpaśīleti vā |
caṇḍā dhanaharī śaṅkhapuṣpī caṇḍo'tikopane |
pracaṇḍo durvahe śvetakaravīre pratāpinī ||
iti viśvaḥ | ājñā | vede
pravartanānivartanāparaparyāyabhagavadicchārūpā | ata eva laiṅge
śivavacanam -
na hyeṣā prakṛtirjīvo vikṛtirvā vicārataḥ | purā mamājñā madvaktrātsamutpannā sanātanī ||
pañcavaktrā mahābhāgā jagatāmabhayapradā ||
iti | śivapurāṇe'pi rudrājñaiṣā sthitā devī hyanayā muktirambayeti
jñetyekākṣaramapi suvacanam | guṇabhoktṛpuruṣasvarūpetyarthaḥ |
kathayanti jñaśabdena puruṣaṃ guṇabhoginamiti laiṅgāt | jño viriñcau
budhe saumya iti kośādbudhavidhisvarūpā vā | jñaḥ kālakālo guṇī
sarvavidya iti śrutirapi | sarvajagato'dhiṣṭhānatvātpratitiṣṭhatyasyāṃ
viśvamiti pratiṣṭhā | viśvasya jagataḥ pratiṣṭheti śruteḥ | uktañca
brahmagītāyām- pratiṣṭhā sarvavastūnāṃ prajñaiṣā parameśvarīti |
ṣoḍaśākṣaraṃ chando'pi pratiṣṭhā | jalatattvaniṣṭhakalāviśeṣo'pi
pratiṣṭhā | tallakṣaṇaṃ ca śaivāgame -
śivarāgānuraktātmā sthāpyate pauruṣe yayā |
sā pratiṣṭhā kalā jñeyā -------------------------- ||
iti | pratiṣṭhāsthānamātrake | gaurave yāganiṣpatticaturakṣarapadyayoriti
viśvaḥ | atra padyaśabdaḥ pādaparo vyākhyeya iti nirṇītaṃ
chandobhāskare'smābhiḥ | prakaṭā sarvairanubhūyamānā ākṛtiḥ
rūpaṃ yasyāḥ | taduktaṃ sūtasaṃhitāyām -
tamahaṃ pratyayavyājātsarve jānanti jantavaḥ |
tathāpi śivarūpeṇa na vijānanti māyayā ||
iti | prakaṭākhyā yoginyaḥ prathamāvaraṇagatāstadrūpā vā | aprakaṭeti
vā chedaḥ | rahasyarūpetyarthaḥ | apsu prakaṭeti vā | apāmekā
mahimānaṃ bibharti āpo vā idaṃ sarva mityādiśruteḥ || 206 ||
prāṇeśvarī prāṇadātrī pañcāśatpīṭharūpiṇī |
prāṇānāmindriyāṇāmadhiṣṭhātṛtvādīśvarī |
jyotirādyadhiṣṭhānaṃ tu tadāmananādityadhikaraṇe
tadadhiṣṭhātṛdevatāsadbhāvasya sthāpitatvāt | prāṇasya
pañcavṛttikasyādhipatirvā | prāṇasya prāṇa iti śruteḥ | prakṛṣṭo'ṇaḥ śabdo vedarūpastadīśvarī tatpratipādyadevatā | sarve vedā
yatpadamānantīti śruteḥ | prāṇānāṃ dātrī sarvajagajjīvayitrī
ekādaśendriyāṇāṃ dātrī vā | prāṇamanūtkrāmantaṃ sarve prāṇā
anūtkrāmantīti śrutau prāṇā iti padasyendriyaparatvena tathā
vyākhyānadarśanāt | saptagaterviśeṣitatvācceti dvaitīyīkādhikaraṇe
tathā nirṇayācca | pañcāśacchabdo'yaṃ prakṛte
lakṣaṇayaikapañcāśatparaḥ | sānnidhyarūpaśakyasambandhāt | ata eva
nityānandavapurnirantaragalatpañcāśadarṇaiḥ kramāditi
śāradātilakaśloke pañcāśatpadamekapañcāśatparatayaiva
vyākhyātaṃ harṣadīkṣitaiḥ | prāyeṇa
daśaviṃśatyādidaśakaśabdānāṃ śatasahasrādiśabdānāṃ
caikadvitrinyūnādhikabhāve bahutvamātravivakṣayā ca loke prayogaḥ
pracuraṃ dṛśyate | athavā sahasre śatamitinyāyenāvayutyāpyanuvādo
navāvatāre daśāvatārā iti jagatpatāvayodhyādhipatiriti ca vyavahārasya
kañcanāvāntaropādhimādāya darśanāt | kiṃbahunā
dvātriṃśacchabdo'pi pañcatriṃśadvyañjaneṣu sūtasaṃhitāyāṃ
prayuktaḥ pūrvaṃ darśitaḥ | tadiha pañcāśata eva
mātṛkāṇāmantarmātṛkānyāse viniyogāllalayorabhedādvā kṣakārasya
pārthakyābhāvādvā'kṣamālāyāṃ tasya merāveva niveśanena
maṇīnāṃ pañcāśattvādvā pañcāśanmātṛketi
vyavahāre'pyekapañcāśatparataiva tasya vaktavyā | ata eva
bahirmātṛkānyāsaprakaraṇe'pi
pañcāśallipibhirvibhaktamukhadoryanmadhyavakṣasthalaṃ,
pañcāśadvarṇabhedairvihitavadanadoḥpādayukkukṣivakṣa ityādayaḥ
kavīnāṃ prayogāḥ |
ekapañcāśato nyāsamuktvā tadante pañcāśadvarṇarūpeyaṃ
kandarpaśaśibhūṣaṇetyāṃdayo
jñānārṇavāditantraprayogāścopapadyante |
mātṛkāsamānayogakṣematvādeva śrīkaṇṭhādyāśca
pañcāśatpañcāśatkeśavādaya ityādayo'pi tantrasārasaṃgrahādau
prayogā ekapañcāśatparā eva | tena
kāmarūpādicchāyāchatrāntaikapañcāśatpīṭhāni rūpamasyā
ityarthaḥ | ataeva ṣoḍhānyāsāntargate pīṭhanyāse
ekapañcāśatpīṭhānāṃ nyāsaḥ | uktañca brahmāṇḍapurāṇe
spaṣṭataram- tataḥ pīṭhāni pañcāśadekaṃ cakramato nyasedityārabhya
lipikramasamāyuktān lipisthāneṣu vinyasedityantam | yoginīhṛdaye'pi-
pīṭhāni vinyaseddevi mātṛkāsthānake priye ityārabhya ete pīṭhāḥ
samuddiṣṭā mātṛkārūpakāsthitā ityanena
mātṛkāsthānoktyaikapañcāśattvameva
prakaṭīkṛtam | tadvyākhyāyāmapyakārādikṣakārāntānāmekaikaṃ
varṇamekaikasyādāvuktvā tattatsthāneṣu pīṭhānāṃ nyāsaṃ
kuryādityuktam | etenedṛśanāmasvārasyātpīṭhanyāse'pi
kṣakārasthānaparityāgena pañcāśata eveti sundarīmahodayakārāṇāṃ
lekhaḥ sāhasamātratvānnādartavyaḥ | nahyasya nāmno vidhirūpatvaṃ
yena pīṭhanyāsa ekasya pīṭhasya parisaṃkhyā syāt | na ca jñānārṇave -
---------------------------------- pañcāśatpīṭhasañcayāt |
pañcāśatpīṭhavinyāsaṃ mātṛkāvatsthale nyaset ||
ityupakramopasaṃhārābhyāṃ tathā nirṇaya iti vācyam |
pañcāśatpadasyaikapañcāśatparatāyā uktatvāt | anyathā
tatraivaikapañcāśato gaṇanānupapattiḥ | ata eva kāleśvaraṃ
mahāpīṭhaṃ praṇavaṃ ca jayantiketi pāṭhasya kālpanikatvamuktvā
mahāpīṭhaṃ jayantiketi pāṭhasyaiva prāmāṇikatvoktirapi sāhasameva |
oṃkāraṃ ca jayantiketi yoginīhṛdayena saṃvādātpraṇavapāṭhasyaiva
pramāṇatvāt | vastutastu śailo merustato giririti brahmāṇḍapurāṇe
giripadasya merutaḥ pārthakyena gaṇanamāstheyam | pīṭhāni
pañcāśadekaṃ ceti spaṣṭopakramasya prakārāntareṇānupapatteḥ tataḥ
padena vyavadhānācca | tataśca jaleśaṃ malayaṃ śailaṃ meruṃ
girivaraṃ tatheti yoginīhṛdaye, malayaṃ ca mahāpīṭhaṃ śrīśailo meruko
giririti jñānārṇave'pi tatsaṃvādādbhinnapadasvārasyānmeruparvata
ityanuktisvārasyācca tathaivāstheyam | āsthitaṃ ca tathaiva subhagārcā-
ratnasubhagārcā- pārijātādipaddhatiṣu | prasiddhaṃ ca prācyeṣu
girināthākhyaṃ pīṭham | etena jñānārṇava
ekaikapañcāśadgaṇeśanyāsānte etāṃstu vinyaseddevi
mātṛkānyāsavatpriye itivat, kāmaratinyāsānte mātṛkārṇairnyaseddevi
mātṛkāvatsadānaghe itivacca pīṭhanyāsānte'pi mātṛkāvatsadā
nyasedityukteraikarūpyaṃ saṅgacchate | bahirmātṛkānyāse
viśiṣyaikapañcāśatāmuktatvena tatsāmyenātrāpi tathaiva sidheḥ
tantrāntaraivākyatāyāḥ sambhavantyāstyāgāyogācceti | prakṛte
ekapañcāśatpadamapekṣitameveti yadyāgrahastadā
rūpapadamekasaṃkhyāparatvena vyākhyāyatām | rūpe śūnyamiti
piṅgalasūtre halāyudhādīnāṃ tathā vyākhyānadarśanāditi dik |
viśṛṅkhalā viviktasthā vīramātā viyatprasūḥ || 207 ||
śṛṅkhalā karmādinirbandhaḥ nigaḍavadbandhasādhanatvāt |
ataevoktamabhiyuktaiḥ -
pātakapracayavanmama tāvatpuṇyapuñjamapi nātha lunīhi |
kāñcanī bhavatu lohamayī vā śṛṅkhalā yadi padorna viśeṣaḥ ||
iti | vigatā śṛṅkhalā yasyāḥ vidhiniṣedhānāmavidyāvadviṣayatvāt |
nagneti vā | alaṃpurādipīṭheṣu tādṛśadevīmūrtidarśanāt
svayonidarśanānmuhyatpaśuvargāmanusmarediti
tiraskariṇīdhyānadarśanācca javanikāyā javanikāntarānapekṣatvena
tādṛśadhyānasya yuktatvācca | śṛṅkhalā syātkaṭīvastrabandhe'pi |
nigaḍe'pi ceti viśvaḥ | vivikto vijanadeśaḥ sa eva ca pavitro'pi | sarvatra
medhyā vasudhā yatra loko na dṛśyata iti hārītasmṛteḥ | viviktau
pūtavijanāvityamarakośātsa jano'pi pavitro'pavitro'pi vijano deśaśceti
dvāvapi viviktau | iha tu pavitratve sati vijanatā vivakṣitā | tādṛśasthale
tiṣṭhati | apavitrajanasammarde bādhye yatprādurbhāvānubhavāt |
ātmānātmavivekaśīleṣu tiṣṭhatīti vā | vīrā upāsakadhurandharā, raṇe
abhimukhe hatā vā | teṣāṃ mātā jananī hitakartṛtvāt vīraṃ madyasya
bhājane iti viśvakośātpānapātraṃ tanmātīti vā | athavā vīrākhyo
gaṇeśvaro'mbayā putratvena svīkṛta iti vīramātā | tathā ca padmapurāṇe
vīrakaṃ prakṛtya śivavākyam -
sa eṣa vīrako devi sadā me hṛdayapriyaḥ |
nānāścaryagurudvāri gaṇeśvaragaṇārcitaḥ ||
ityāditatpraśaṃsāśravaṇottaram -
devyuvāca
īdṛśasya sutasyāsti mamotkaṇṭhā purāntaka |
kadāhamīdṛśaṃ putraṃ drakṣyāmyānandadāyakam ||
śiva uvāca
eṣa eva sutaste'stu nayanānandahetukaḥ |
tvayā putraḥ kṛtārthaḥ syādvīrako'pi sumadhyame ||
sūta uvāca
ityuktvā preṣayāmāsa vijayāṃ harṣaṇotsukā |
vīrakānayanāyāśu duhitā bhūbhṛtaḥ sakhīm ||
ityādi | viyata ākāśasya prasūrjanikā | ātmana ākāśaḥ sabhūta iti
śruteḥ || 207 ||
mukundā muktinilayā mūlavigraharūpiṇī |
muktiṃ dadātīti mukundā | pṛṣodarādiḥ | viṣṇurūpatvādvā |
taduktaṃ tantrarāje gopālamantrabhedārambhe -
kadācidādyā lalitā puṃrūpā kṛṣṇavigrahā |
svavaṃśavādanārambhādakarodvivaśaṃ jagat ||
tataḥ sa gopīsaṃjñābhirāvṛto'bhūtsvaśaktibhiḥ |
tadā tena vinodāya svaṃ ṣoḍhā'kalpayadvapuḥ ||
ityādi | ratnaviśeṣādirūpā vā | mukundaḥ puṇḍarīkākṣe ratnabhede'pi
pārada iti viśvaḥ | muktīnāṃ pañcavidhamokṣāṇāṃ nilaya ākaro
yasyām | bālābagalādiśaktīnāṃ mūlabhūto yo rājarājeśvarīvigrahaḥ
sa eva rūpamasyāḥ | tathā ca gauḍapādīyāni daśa sūtrāṇi saiva
vidyetyārabhya svayamūrdhvākāreṇetyantāni ekasyā eva vidyāyāḥ
śāmbhavīvidyāśyāmābhedena traividhyaṃ pratipādya tāsvekaikasyā
anekaśaktijanakatvaṃ viśiṣya pratipādayanti |
bhāvajñā bhavarogaghnī bhavacakrapravartinī || 208 ||
bhāvāñjānātīti bhāvajñā | bhāvaḥ
sattāsvabhāvābhiprāyaceṣṭātmajanmasu ityamaraḥ | bhāvo
yonibudhārtheṣu kṛpālīlāvibhūtiṣvityamaraśeṣaḥ | tasya
bhāvastvatalāviti sūtre dharmo'pi bhāvaḥ | bhāvapradhānamākhyātamiti
smṛtau bhāvanāpi bhāvaḥ | dhātvarthaḥ kevalaḥ śuddho bhāva
ityabhidhīyate | asti jāyate vardhate ityādayo yāskaparigaṇitā vikārā api
ṣaḍbhāvāḥ | bhavo bhaktirbhajanīyo'sya bhāvaḥ | tārkikasammatāḥ
ṣaṭpadārthā api bhāvāḥ | bhavaḥ saṃsāraḥ sa eva bhāvaḥ |
tatsambandhinaḥ sāṃsārikā api bhāvāḥ | bhavaḥ śivastasyeme śaivā api
bhāvāḥ | bhavo bhaktirbhajanīyo'sya bhāvaḥ bhaktiriti
pāṇinisūtreṇāṇvā | bhā kāntistāṃ vānti gacchanti sūryādayo'pi
bhāvāḥ | bhaktirapi bhāvaḥ | yoginīhṛdaye kathite mantrārthaṣaṭke
prāthamiko'rtho'pi bhāvaḥ | bhavaḥ saṃsāra eva rogastaṃ hanti nānyaṃ
paśyāmi bhaiṣajyamantareṇa vṛṣadhvajamiti rāmāyaṇāt |
vyādhīnāṃ bheṣajaṃ yadvatpratipakṣasvabhāvataḥ |
tadvatsaṃsārarogāṇāṃ pratipakṣaḥ śivādhavaḥ ||
iti śivapurāṇācca | bhavacakraṃ saṃsāramaṇḍalaṃ pravartayati,
bhavacakravatpravartayatīti vā | taduktaṃ manusmṛtau -
eṣā sarvāṇi bhūtāni pañcabhirvyāpya mūrtibhiḥ |
janmavṛddhikṣayairnityaṃ saṃsārayati cakravat ||
iti | viṣṇubhāgavate'pi -
tvameva sarvajagatāmīśvaro bandhamokṣayoḥ |
taṃ tvāmarcanti kuśalāḥ prapannārtiharaṃ haram ||
iti | bhavacakramanāhatacakraṃ vā tatra śivasyāvasthānāt | nanu
koṇapatrasamuccayasyaiva cakrapadavācyatvamiti
tāntrikasiddhāntādanāhate koṇābhāvātkathaṃ cakrapadena padupasthitiḥ
| ata eva anāhatābjanilayetyeva prayogaḥ | kevalapatrasamudāye padmatvaṃ
kevalakoṇasamudāye yantratvamiti siddhāntāditicenna | koṇatvābhiprāyeṇa
mūlādhārādiṣvapi cakravyavahāra iti
vadadbhirvidyāratnabhāṣyakārairevameva samāhitatvāt | patreṣu
koṇatvāropādgauṇavyavahāra iti tadāśaya iti kecit | tanna |
koṇatvavivakṣāyāṃ yantratvavivakṣābhāvena
yantravyavahārasyaivāpatteḥ | atastatkārṇikopari trikoṇasya sattvādityeva
bhāṣyāśayaṃ yuktamutpaśyāmaḥ |
binducakrāṣṭadalaṣoḍaśadalavṛttatrayabhūgṛhatrayāṇi
śrīcakrāntargatāni vā bhavacakrāṇi | bhavasya śivasya cakraṃ manaḥ
pravartayatīti vā | cakraṃ hi mana eveti viṣṇupurāṇe -
calatsvarūpamatyantaṃ javenāntaritānilam |
cakrasvarūpaṃ ca mano dhatte viṣṇuḥ kare sthitam || iti || 208 ||
chandaḥsārā śāstrasārā mantrasārā talodarī ||
chandaḥśabdo vedaparo gāyatryādiparo vā paiṅgalatantraparo vā |
chandaḥ padme ca vede ca svairācārabhilāṣayoriti viśvaḥ | paro vādī |
sāraśabdo na kevalaṃ puṃliṅgaḥ | saṃsāre kiṃ sāram sā daśā vai
tāntavītyādiprayogāt |
sāro bale majjani ca sthirāṃśe nyāyye ca nīre ca dhane ca sāram |
vede'nyavatsāramudāharanti ----------------------------------------------- ||
iti ca viśvaḥ | atra sthirāṃśaśabdo niṣkṛṣṭāṃśaparaḥ
aniṣkṛṣṭasyāsthiratvāt | tataśca vede upaniṣadbhāge'syāḥ
svarūpaniṣkarṣaḥ | chandaḥsu sāro niṣkarṣo yasyā iti vigrahaḥ |
gāyatryādichandasu niṣkṛṣṭaṃ rūpaṃ gāyatrīmantrastasyāpi niṣkarṣaḥ
pañcadaśī | tadidamuktaṃ varivasyārahasye'smābhiḥ -
tajjñānārthamupāyā vidyā loke caturdaśa proktāḥ |
teṣvapi ca sārabhūtā vedāstatrāpi gāyatrī ||
tasyā rūpadvitayaṃ tatraikaṃ yatprapaṭhyate spaṣṭam |
vedeṣu caturṣvapi paramatyantaṃ gopanīyataram ||
kāmo yoniḥ kamaletyevaṃ saṅketitaiḥ śabdaiḥ |
vyavaharati na tu prakaṭaṃ yāṃ vidyāṃ vedapuruṣo'pi |
ātharvaṇe'pi traipurasūkte ṣoḍaśarce -
kāmo yoniḥ kamalā vajrapāṇirguhā hasā mātariśvābhramindraḥ |
punarguhā sakalā māyayā ca purūcyaiṣā viśvamātā ca vidyā ||
ityasyāmṛci kādividyāyā uddhāraḥ | paiṅgalatantre hi dvikau glau | miśrau
ca iti sūtradvayena mahāprastāraḥ pratipāditaḥ sa cānavadhikasyāpi
śabdajālasya niḥśeṣeṇa jñānopāyaḥ | sa ca chandobhāskara
evāsmābhiḥ prakaṭīkṛtaḥ chandaḥśāstre | balaṃ māhātmyaṃ yasyā
vaikharyāḥ sarasvatyā ityarthaḥ | yadvā -
yatra yatra manastuṣṭirmanastatraiva dhārayet |
tatra tatra parānandasvarūpaṃ saṃprakāśate ||
iti vijñānabhairavabhaṭṭārakoktarītyopāsakadhaureyamya yatrecchā sa eva
dharmaḥ | yatra necchā sa evādharmaḥ | uktañca śākuntale- satāṃ hi
sandehapadeṣu vastuṣu pramāṇamantaḥkaraṇapravṛttaya iti |
samayācārasmṛtyukto nirbandho'pi prauḍhollāsāvadhika eva
prauḍhāntaṃ samayācārā iti kalpasūtrāt | sarvametadabhipretya
kaulopaniṣadi śrūyate- dharmo'dharmaḥ adharmo dharma iti |
yoginīhṛdaye'pi -
pibannṛtyanvamankhādansvairācāraparaḥ svayam |
ahantedantayoraikyaṃ bhāvayanviharetsukham ||
ityuktarītyedṛśamanaḥsamādhimatāmicchāviṣayo'rtho niyamena dharma
eva bhavatītyetadabhiprāyā | smṛtiṣvapi śrutiḥ smṛtiḥ sadācāra
ātmanastuṣṭireva ceti dharmapramāṇeṣu
manaḥpravṛttergaṇanamīdṛśasamāhitamanaḥparameva |
anyathātiprasaṅgāt | īdṛśaṃ svairācaraṇaṃ sāraṃ nyāyyaṃ yasyā
ityarthaḥ | abhilāṣa icchā sāro niṣkṛṣṭarūpaṃ yasyā iti vā | devyā
icchāśaktisvarūpatvāt | sārapadasya śreṣṭhapadatve tu
viśeṣyanighnatvānnāstyeva strīliṅgatvānupapattiḥ |
evamuttaranāmadvaye'pi śāstrayonitvāditi | sautrādvrīhiśāstraṃ
yavaśāstramityādi tāntrikācca vyavahārācchāstraśabdo
vedaparastadanusārimīmāṃsādiparo vā | taduktaṃ bhāmatyām -
pravṛttirvā nivṛttirvā nityena kṛtakena vā |
puṃsāṃ yenopadiśyeta tacchāstramabhidhīyate ||
iti | mantraśabdo'pi kāspratyayādāmamantre liṭi
ityādivyavahārādvedaparastāntrikamanuparastatpratipādakacatuḥṣaṣṭitantr
aparo vā | talaṃ karatalādi tadvatkṛśaṃ samaṃ codaraṃ na tu
nyubjaṃ bheryādivaducchūnaṃ yasyāḥ | akārapraśleṣeṇātalākhyo loka
evodaraṃ yasyā virāḍrūpāyā ityapyarthaḥ suvacaḥ |
udārakīrtiruddāmavaibhavā varṇarūpiṇī || 209 ||
udārā mahattarā kīrtiryasyāḥ | utkṛṣṭā āsamantādvyāptā ca arā
śīghrasādhyā ca kīrtiryadupāsanayeti vā | laghukṣipramaraṃ
drutamityagnipurāṇīyakośaḥ | ṛkāro devamātṛvācakaḥ | ā arau araḥ iti
rūpāṇi | uḥ apatyāni arā devāḥ tānutkrāntā kīrtiryayeti vā | āraṃ
maṅgalamutkrāntā vā | yatkīrtanaṃ
maṅgalādiduṣṭagrahadoṣanirāsakamiti yāvat | ādityamaṇḍalāntargataṃ
saguṇaṃ caitanyamutpadavācyam | ya eṣo'ntarāditye hiraṇmayaḥ puruṣa
ityadhikṛtya tasyoditi nāmeti śruteḥ | tasminnārā āyudhaviśeṣo yasyā
īdṛśī kīrtiryasyā iti vā | ārā carmapraseviketi kośāt | ut puruṣasya
duḥkhapradā yatkīrtiriti yāvat | tatkīrtirjetrī kīrtiryadupāsanayā bhavatīti
tātparyam | āsamantādvyāpto'raḥ sudhāhradastadvadutkṛṣṭā kīrtiryasyā
iti vā | saguṇabrahmopāsakānāṃ pāpye parabrahmanagare aparājitākhye
araśca ṇyaśceti dvau sudhāhradāvarṇavatulyau vartete iti śrutiṣu
prasiddham | anāvṛttiḥ śabdāditi sūtre
śrīmadācāryabhagavatpādairapyuktam- dāma bandhanarajjuḥ paricchetrī
tadutkrāntamuddāmeyattānavacchinnaṃ vaibhavaṃ yasyāḥ |
varṇāścatuḥṣaṣṭisaṃkhyākā rūpamasyāḥ | taduktaṃ
pāṇiniśikṣāyām -
triṣaṣṭiścatuḥṣaṣṭirvā varṇāḥ śambhumate matāḥ |
prākṛte saṃskṛte cāpi svayaṃ proktāḥ svayambhuvā || iti || 209 ||
janmamṛtyujarātapatajanaviśrāntidāyinī |
janmāditritayena taptebhyo janebhyo
viśrāntibhirduḥkhāpahāribhirvyaktaṃ svātmasukhaṃ datte |
sarvopaniṣadudghuṣṭā śāntyatītākalātmikā || 210 ||
sarvāsvaitareyādiṣūpaniṣatsu rahasyabhūtāsu
śrutiśirobhūtavāktantiṣūtkarṣeṇa ghuṣṭā pratipādyā | yadeva vidyayā
karoti śraddhayopaniṣadā tadeva vīryavattaraṃ bhavatītyatropaniṣatpadasya
rahasyaparatvena vyākhyānadarśanāt | tasya niruktirapyācāryairdarśitā -
upanīyemamātmānaṃ brahmāpāstadvayaṃ sataḥ |
nihantyavidyāṃ tajjāṃ ca tasmādupaniṣanmatā ||
iti | atrotkarṣa aikarūpyam | uccaistvasya dhātunaiva lābhāt | uccairghuṣṭaṃ
tu ghoṣaṇeti kośāt | aikarūpyaṃ ca prativedāntaṃ vihitānāṃ
saguṇabrahmopāstīnāṃ bhedābhāvaḥ | tadidaṃ sarvavedāntapratyayaṃ
codanādyaviśeṣādityadhikaraṇe spaṣṭam | ākāśaniṣṭhā kalā
śāntyatītetyucyate | tatsvarūpaṃ ca śaivāgame-
śāntyatītakalādvaitanirvāṇānandabodhadeti | tadātmikā tadabhinnā || 210
||
gambhīrā gaganāntasthā garvitā gānalolupā |
ānantyādgambhīrā | mahāhradasvarūpetyarthaḥ | tathā ca
śivasūtram- mahāhradānusandhānānmantravīryānubhava iti |
mahāhrada iti proktā śaktirbhagavatī parā |
anusandhānamityuktaṃ tattādātmyavimarśanam ||
mantravīryamiti proktaṃ pūrṇāhantāvimarśanam |
tadīyo'nubhavastasya sphuraṇaṃ svātmanaḥ sphuṭam ||
binnṛtyanvamankhādansvairācāraparaḥ svayam |
iti | anyatrāpi -
parā bhaṭṭārikā saṃvidicchāśaktipuraḥsaram |
sthūlaprameyaparyantaṃ vamantī viśvamāntaram ||
pramātrantarbahīrūpā hṛṣīkaviṣayātmanām |
pravartakatvasvacchatvagambhīratvādidharmataḥ ||
mahāhrado jagadvyāpī deśakālādyagocaraḥ |
iti | gaṃ iti gaṇapatibījam | tena gaṇapatirevocyate | tasya bhiyaṃ rātyādatte
nirasyatītyartho vā | gaganasya daharākāśasya bhūtākāśasya
parākāśasya vāntarmadhye tiṣṭhatīti | vṛkṣa iva stabdho divi tiṣṭhatyeka iti
śruteḥ | gaganasyānte nāśakāle'pi tiṣṭhati vā | gaganaṃ akāraḥ,
antasthā yaralavā iti pañcabhūtabījoddhāraḥ | garvo
viśvanirmāṇaviṣayiṇī parāhantā sāsyāḥ sañjātā | tārakāditvāditac |
gānaṃ tatānaddhasuṣiraghanacatuṣṭayasamuccayātmakam, vāditrādikaṃ
vā, śarīraṃ gāndharvaṃ vā, sāma vā tayorlolupā satṛṣṇā |
kalpanārahitā kāṣṭhā'kāntā kāntārdhavigrahā || 211 ||
kalpanā vāsanāmayyo dṛśyavīcayastābhī rahitā | tāsāṃ
kalpitatvādeva | yadvā kalpe'pi nārāṇāṃ hitā | saṃvartaḥ pralayaḥ kalpa
iti kośaḥ | nṝ naya iti dhātoḥ | nayatīti naraḥ proktaḥ paramātmā sanātana
iti smṛtyā ca | narasyeme nārā jīvāḥ | sakalanāśakāriṇi pralayakāle'pi
jīvānāṃ svodare vāsanārūpatayā sthāpane hitakartrī kimuta
sṛṣṭisthitikāla iti yāvat | uktaṃ cāṣṭāvakragītāyām -
mayyanante cidambhodhāvāścaryaṃ jīvavīcayaḥ |
udyanti ghnanti khelanti praviśanti svabhāvataḥ ||
iti | aṣṭādaśanimeṣātmakaḥ kālaḥ kāṣṭhā | dāruharidrāpi kāṣṭhā |
sā hi skandhanābhinālapariṇāmarūpatvācchivaśaktyayorabhinnaiveti
mairālatantre kathā | kāṣṭhā dāruharidrāyāṃ kālamānaprabhedayoriti
rabhasaḥ | tadubhayarūpā | vedāntavākyārthatattvaniṣkarṣo'pi kāṣṭhā |
taduktaṃ sūtasaṃhitāyām -
pratītamapratītaṃ vā sadasacca paraḥśivaḥ |
iti vedāntavākyānāṃ niṣṭhā kāṣṭheti kathyate ||
iti | sā kāṣṭhā sā parā gatiriti śrutiśca | yadvā gaganātmakasya
bhīmanāmakasya paraśivasya patnī svargamātā devī
diksvarūpatvātkāṣṭhetyucyate | tathā ca laiṅge -
carācarāṇāṃ bhūtānāṃ sarveṣāmavakāśadaḥ |
vyomātmā bhagavāndevo bhīma ityucyate budhaiḥ ||
mahāmahimno devasya bhīmasya paramātmanaḥ |
daśasvarūpā dikpatnī sutaḥ svargaśca sūribhiḥ ||
iti | vāyupurāṇe'pi -
nāmnā saṣṭhasya yā bhīmā tanurākāśa ucyate |
diśaḥ patnyaḥ smṛtāstasya svargastasya sutaḥ smṛtaḥ ||
iti | krāntvā tiṣṭhatīti kāṣṭheti nairuktāḥ | atyatiṣṭhaddaśāṅgulamiti
śrutiḥ | viṣṭabhyāhamidaṃ kṛtsnamekāṃśena sthito jagaditi smṛtiśca |
akānteti tryakṣaraṃ nāma | akaṃ pāpe ca duḥkhe ca tayoranto nāśo yayā
sā | vigrahasya śarīrasyārdhamardhavigrahaḥ | ardhaṃ napuṃsakamiti
samāsaḥ | kāntaḥ paraśiva evārdhavigraho yasyāḥ | kāntasyārdhaṃ
kāntārdham, kāntārdhaṃ vigraho yasyā iti vā | na caitatpakṣe'rdhakānta
iti rūpāpattiḥ | atratyārdhapadasya niyataliṅgatvasvīkārāt
niyatanapuṃsakaliṅgakasyaiva pūrvanipātavidhānātkaḥ punaḥ puliṅgaḥ
ityādipraśnottarapare mahābhāṣye piliṅgavadasyā niyataliṅgaparatvena
kaiyaṭīye vyākhyānāt | tathā ca bhagavānpiṅgalanāgaḥ prāyuṅkta
svarā ardhaṃ cāryārdhamiti | vastutastu ardhavigrahā ityatra karmadhāraya
eva samāsaḥ | ṣaṣṭhītatpuruṣe tu vigrahārdhamityevāpadyeta | ata eva
paravalliṅgasūtre mahābhāṣye ardhaṃ napuṃsakamiti sūtraṃ
pratyākhyātamityanyadetat | tena kāntārdhamiti samāse'pi
samapravibhāgavacanatvamevārdhaśabdasya draṣṭavyam | kakārasyāntaḥ
kāntaḥ khakārastena dyaurlakṣyate | ardhaśabdo bhāgamātraparaḥ | tena
dyauḥ śarīraikadeśo yasyā ityartha iti vā | pādo'sya sarvā bhūtāni
tripādasyāmṛtaṃ divīti mantravarṇāt || 211 ||
kāryakāraṇanirmuktā kāmakelitaraṅgitā |
kāryāṇi mahattvādīni kāraṇaṃ mūlaprakṛtiḥ tairvinirmuktā |
caitanye teṣāṃ paramārthato'bhāvāt | na tasya kāryaṃ karaṇaṃ ca
vidyata iti śruteḥ | kāmasya kāmeśvarasya kelīnāṃ krīḍāvilāsānāṃ
taraṅgāḥ paramparāḥ sañjātā asyāḥ |
kanatkanakatāṭaṅkā līlāvigrahadhāriṇī || 212 ||
kanatī dīpyamāne kanakasya suvarṇamaye tāṭaṅke
karṇābharaṇaviśeṣau yasyāḥ | līlayā'nāyāsena
vigrahānavatāraviśeṣāndhārayati padmarājasya mahiṣī līlādevī
tadvigrahadhāriṇī vā | sā ca yogavāsiṣṭhe prasiddhā āsīdasminmahīpāla
kule padmo vikāsavān | padmonāmetyupakramya tasyāsītsubhagā bhāryā
līlā nāma pativrateti || 212 ||
ajā kṣayavinirmuktā mugdhā kṣipraprasādinī |
janmarāhityādajā | ajāmekāmiti śruteḥ, na jāto na janiṣyata iti
śruteśca mahābhārate'pi -
nahi jāto na jāye'haṃ na janiṣye kadācana |
kṣetrajñaḥ sarvabhūtānāṃ tasmādahamajaḥ smṛtaḥ ||
iti | jananaṃ hi mṛtyusamavyāptam | jātasya hi dhruvo mṛtyurdhruvaṃ
janma
mṛtasya ceti vacanāt | tadiha jananābhāvarūpavyāpakaviruddhopalabdhyā
prāptamarthamāha | kṣayeṇa maraṇena vinirmuktā | kṣaye gṛha eva viśiṣya
nirmuktā yayeti vā | mumukṣubhirviṣayabhiyā gṛhatyāgaḥ kriyate |
sundaryupāsakaistu gṛha eva mokṣaḥ prāpyata iti tātparyam |
tadidamuktamasmābhiḥ śivastutau -
yadi paramicchasi dhāma tyaja mā nāma svakaṃ dhāma |
parapadaniyamanadāma smara hṛdi kāmadviṣo nāma ||
iti | dūrvāsāpyāha [śaktimahimnastotre] | saṅgaṃ momokṣatīti mugdhā
saundaryavatī | akārapraśleṣeṇa na santi mūḍhā yasyā ityāpi suvacam |
mugdhaḥ sundaramūḍhayoriti viśvaḥ | kṣipraṃ svalpadinaireva prasīdatīti
tathā | ata evoktaṃ saurapurāṇe -
krameṇa labhyate'nyeṣāṃ muktirārādhanādvijāḥ | ārādhanādumeśasya tasmiñjanmani mucyate ||
iti | idaṃ tu tīvratarabhaktimatpuruṣadhaureyaparam | anyeṣāṃ tu
śivapurāṇe smaryate -
alpabhāve'pi yo martyaḥ so'pi janmatrayātparam |
na yoniyantrapīḍāyai bhaviṣyati na saṃśayaḥ ||
iti | tadimāṃ vyavasthāmabhipretyoktaṃ tantrarāje -
anyathā sampradāyena japahomārcanādikam |
kṛtaṃ janmāntare samyaksampradāyāya kalpate || iti |
antarmukhasamārādhyā bahirmukhasudurlabhā || 213 ||
antaḥsvātmapraṇavaṃ mukhaṃ cittavṛttiryeṣāṃ taiḥ
samyagārādhyā | bahirviṣayaikapravaṇaṃ mukhaṃ yeṣāṃ teṣāṃ
suṣṭhu durlabhā | taralakaraṇānāmasulabhetyānandalaharyām || 213 ||
trayī trivarganilayā tristhā tripuramālinī |
striyāmṛksāmayajuṣī iti vedāstrayastrayīti kośādvedatrayarūpā |
tathā ca kūrmapurāṇe himavantaṃ prati devīvacanam -
mamaivājñā parā śaktirvedasaṃjñā purātanī |
ṛgyajuḥsāmarūpeṇa sargādau sampravartate ||
iti | padmapurāṇe'pi- ānvīkṣikī trayī devi daṇḍanītiśca kathyasa iti |
devīpurāṇe'pi -
ṛgyajuḥsāmabhāgena sāṅgavedagatā yataḥ |
trayīti paṭhyate loke dṛṣṭādṛṣṭaprasādhanī ||
iti | nityātantre tu -
akārādiḥ sāmavedo ṛgvedaśca tadādikaḥ |
yajurveda ikārādisteṣāṃ saṃyogataḥ śuciḥ ||
tanniṣpattiṃ śṛṇu prājñe proktānpūrvādharakramāt |
vilikhya yojayetpūrvaṃ śabdaśāstrānusārataḥ ||
guṇasandhyā ṛgyajuṣaṃ tatastenāparaṃ tathā |
vṛddhisandhyā samāyuñjyādityutpannaṃ śucervapuḥ ||
tena trayīmayī vidyā kāryakāraṇayogataḥ |
ityuktam | atra śuciśabdena vāgbhavaṃ bījamucyate | tena tadrūpetyartho
vā | trivargo dharmakāmārthairiti kośaḥ | tasya nilayaḥ sthānaṃ yasyām |
triṣu bhūtādikāleṣvakārokāramakāreṣu vā sthā sthitiryasyāḥ | triṣu
lokādiṣvabhedena tiṣṭhatīti vā tristhā | taduktaṃ mārkaṇḍeyapurāṇe -
trayo lokāstrayo devāstraividyaṃ pāvakatrayam |
trīṇi jyotīṃṣi varṇāśca trayo dharmādayastathā ||
trayo guṇāstrayaḥ śabdāstrayo doṣāstathāśramāḥ |
trayaḥ kālāstathāvasthāḥ pitaro'harniśādayaḥ ||
mātrātrayaṃ ca te rūpaṃ tristhe devi sarasvatī |
iti | antardaśāracakrābhimāninī devatā tripuramālinī |
nirāmayā nirālambā svātmārāmā sudhāsrutiḥ || 214 ||
nirgatā āmayā rogā yayā |
sarvālambanasyālambāntarāyogānnirālambā | tathātve'navasthāpatteḥ |
sā ca mūlakṣayakarītyasyā anālambatvameva sādhayati |
svātmanyevārāmaḥ krīḍanaṃ yasyāḥ | svātmānameva dvedhā
vibhajyānyonyaṃ krīḍamāneti yāvat | tathā mādhyandinā adhīyate- sa vai
na reme tasmādekākī na ramate sa dvitīyamaicchat sahyetāvānāsa yathā
strīpumāṃsau sampariṣvaktau sa imamevātmānaṃ dvedhā pātayattataḥ
patiśca patnī cābhavatāmiti | svātmaivārāmaḥ kṛtrimavanarūpaṃ
vicitraṃ jagadyasyā iti vā | jagannirmāṇasaṃhārakālayoḥ
svātmamātrāvaśeṣāt | tathā ca vāyupurāṇe -
ekastu prabhuśaktyā vai bahudhā bhavatīśvaraḥ |
bhūtvā yasmācca bahudhā bhavatyekaḥ punastu saḥ ||
iti | svamātmīyaṃ jagacca ātmā brahma ca anayorārāmaḥ krīḍanaṃ
viharaṇaṃ vṛttitvaṃ yasyā iti vā | taduktaṃ mārkaṇḍeyapurāṇe -
tvamakṣaraṃ paraṃ devi yacca sarvaṃ pratiṣṭhitam |
akṣaraṃ brahma paramaṃ jagaccaitatkṣarātmakam ||
dāruṇyavasthito vahnirbhaumāśca paramāṇavaḥ |
tathā tvayi sthitaṃ brahma jagaccedamaśeṣataḥ ||
iti | sudhāyāḥ sahasrārakarṇikācandragatāyāḥ srutiḥ sravaṇaṃ yayā
kuṇḍalinyā sā | sudhāyāḥ srutireva vā |
ḍākinyādimaṇḍalānyāpyāyayantī sā kriyaiva bhagavatītyarthaḥ | yadvā
prasiddhacandramaṇḍalādvahniravyāditṛptijanikā pīyūṣavṛṣṭireṣaiveti -
daśabhiḥ pañcabhiścaiva sudhāmṛtaparisravaiḥ |
kṛṣṇapakṣe sadā pītvā jāyante pīvarāḥ surāḥ ||
tatsarvaṃ śambhavī māyā-------------------------- |
iti vāyupurāṇāt | jñānārṇave śaktibījasādhane
sravatpīyūṣadhārābhirvarṣantīṃ viṣahāriṇīmiti yaddhyānamuktaṃ
tādṛśarūpavatīti vā || 214 ||
saṃsārapaṅkanirmagnasamuddharaṇapaṇḍitā |
saṃsāralakṣaṇe kardame niḥśeṣeṇa magnānāṃ janānāṃ
samyaguddharaṇe paṇḍitā kuśalā | ata evoktaṃ kaurme -
ye manāgapi śarvāṇīṃ smaranti śaraṇārthinaḥ |
dustarāpārasaṃsārasāgare na patanti te || iti |
yajñapriyā yajñakartrī yajamānasvarūpiṇī || 215 ||
yajñāḥ priyā yasyāḥ | yajño vai viṣṇuriti śrutestatpriyeti vā |
yajñasya kartā yajamānātmako dīkṣitamūrtiḥ paramaśivastasya patnī
dīkṣākhyā santānasya mātā taduktaṃ laiṅgai -
yajamānātmako devo mahādevo budhaiḥ prabhuḥ |
ugra ityucyate sadbhirīśānaśceti cāparaiḥ ||
ugrāhvayasya devasya yajamānātmanaḥ prabhoḥ |
dīkṣā patnī budhairuktā santānākhyastadātmajaḥ ||
iti | vāyupurāṇe'pi -
ugrā tanuḥ saptamī yā dīkṣitairbrāhmaṇaiḥ saha |
dīkṣā patnī smṛtā tasya santānaḥ putra ucyate ||
iti | aṣṭasu śivamūrtiṣu caramā yajamānamūrtiriti kvacidvarṇyate
kvacidātmeti tadubhayamapyāha | yajamānaśca svaśca yajamānasvau
dīkṣitātmānau tau rūpe asyā iti | alpāctarasya pūrvanipāto na nityaḥ
etattadorityādinirdeśāt | uktañca laiṅgai -
pañcabhūtāni candrārkāvātmeti munipuṅgavāḥ |
mūrtiraṣṭau śivasyāhurdevadevasya dhīmataḥ ||
ātmā tasyāṣṭamī mūrtiryajamānāhvayā parā | iti || 215 ||
dharmādhārā dhanādhyakṣā dhanadhānyavivardhinī |
tattaddeśeṣu śiṣṭaparamparāyātā vedāviruddhāḥ kriyā
dharmapadavācyāḥ | tathā ca saṃavartasmṛtiḥ -
yasmindeśe ya ācāraḥ pāramparyakramāgataḥ |
āmnāyairaviruddhaśca sa dharmaḥ parikīrtitaḥ ||
iti | teṣāmāsamantātsarvadeśeṣu dhārā nirargalapravāhaḥ | dharma
ādhāro yasyā vā dharme tiṣṭhatītyupacārāt | dharme sarvaṃ
pratiṣṭhitamiti śruteḥ | dharma ādhāro yayā vā | dharmasya
sarvādhāratvaṃ yatkṛtamiti yāvat | dhanasyādhyakṣā svāminī |
upāsyopāsakayorabhedāt | kuberarūpā vā | dhanāni dhānyāni ca
viśeṣya vardhayati |
viprapriyā viprarūpā viśvabhramaṇakāriṇī || 216 ||
vedaśāstrādividyāvanto brāhmaṇaḥ viprāḥ | taduktaṃ brahmavaivarte -
janmanā brāhmaṇo jñeyaḥ saṃskārairdvija ucyate |
vidyayā yāti vipratvaṃ tribhiḥ śrotriya ucyate ||
iti | te priyā abhīṣṭā yasyāḥ | avidyo vā savidyo vā brāhmaṇo māmakī
tanuriti bhagavadvacanena vipreṣu kaimutikanyāyena prītisiddheḥ |
uktavacanādeva tādṛśā viprāḥ rūpaṃ svarūpaṃ yasyāḥ | ata eva
śrūyate- yāvatīrvai devatāstāḥ sarvā vedavidi brāhmaṇe vasantīti |
parāśarasmṛtirapi -
brāhmaṇā jaṅgamaṃ tīrthaṃ triṣu lokeṣu viśrutam |
yeṣāṃ vākyodakenaiva śuddhyanti malinā janāḥ ||
iti | athavā viprān rūpayati pūrvarūpavataḥ karotyāpyāyayatīti vā |
yasyā mantrajapādinā brāhmaṇānāmāpyāyanaṃ bhavatīti yāvat |
taduktamāpastambasmṛtau -
apamānāttapovṛddhiḥ sanmānāttapasaḥ kṣayaḥ |
arcitaḥ pūjito vipro dugdhā gauriva sīdati ||
āpyāyate yathāhassu tṛṇairamṛtasambhavaiḥ |
evaṃ japaiśca homaiśca punarāpyāyate dvijaḥ ||
iti | viśveṣāṃ brahmāṇḍānāṃ bhramaṇaṃ sṛṣṭisthitināśarūpaṃ
yātāyātaṃ kārayati |
svabhāvameke kavayo vadanti kālaṃ tathā'nye parimuhyamānāḥ |
devasyaiṣa mahimā tu loke yenedaṃ bhrāmyate brahmacakram ||
iti śruteḥ | devaniṣṭho mahimā śaktireva bhrāmiketyarthaḥ |
bhrāmayansarvabhūtāni yantrārūḍhāni māyayeti smṛtiśca | viśvaśabdo
viṣṇuparo vā viśvaṃ viṣṇurvaṣaṭkāra ityukteḥ tasya bhramaṇakāriṇī |
smaryate tāvatkālikāpurāṇe'yamitihāsaḥ- viṣṇurekadā vyomamārgeṇa
garuḍārūḍho gacchannadhaḥ kāmarūpadeśe nīlācalavāsinīṃ
kāmākhyāṃ devīṃ pratyāsannāmapyanādṛtya tāmapraṇamyaiva gataḥ |
tatastatkopavaśātsamudramadhye patitastatraiva bhramannāsīt | tataḥ kiyatā
kālena gaveṣayantī lakṣmīrnāradamukhādimaṃ vṛttāntamākarṇya
tapasā kāmākhyāṃ prasādya viṣṇuṃ sāvadhānīkṛtya
bhramaṇādamocayat | tataḥ so'pi tāmārādhya
vaikuṇṭhalokamadhyavātsīditi || 216 ||
viśvagrāsā vidrumābhā vaiṣṇavī viṣṇurūpiṇī |
viśvaṃ carācaraṃ grasatīti viśvagrāsā |
carācarasaṃhartrītyarthaḥ | tathā ca kāṭhake śrūyate -
yasya brahma ca kṣatraṃ cobhe bhavata odanaḥ |
mṛtyuryasyopasecanaṃ ka itthā veda yatra saḥ ||
iti | atra mṛtyorupasecanatvoktyā tatsaṃhāryacarācarapratīterityāśayena
brahmasūtram- attā carācaragrahaṇāditi | vidrūmāḥ
pravālāstadvadāraktā vidrumābhā | vit jñānameva drumaḥ
puṅkhānupuṅkhaprasṛtatvasāmyāttena tulyeti vā | viṣṇoriyaṃ vaiṣṇavī |
tathā ca devīpurāṇe -
śaṅkhacakragadā dhatte viṣṇumātā tathārihā |
viṣṇurūpāthavā devī vaiṣṇavī tena gīyate ||
iti | atra catasro vyutpattayaḥ sūcitāḥ | tathārihetyasya viṣṇuriva
daityānhantītyarthaḥ | viṣṇurūpetyasya tadabhinnetyarthaḥ | tena na
prathamavyutpattyā gatārthatā | tadevāha | viṣṇureva rūpamasyāḥ |
taduktaṃ lalitopākhyāne brahmāṇḍapurāṇa eva- mamaiva pauruṣaṃ
rūpaṃ gopikājanamohanamiti devīvacanāt | tatraiva vīrabhadraṃprati
viṣṇuvacanam -
ādyā śaktirmaheśasya caturdhā bhinnavigrahā |
bhoge bhavānīrūpā sā durgārūpā ca saṅgare ||
kope ca kālikārūpā puṃrūpā ca madātmikā |
iti | kūrmapurāṇe'pi himavatkṛtadevīstave -
sahasramūrdhānamanantaśaktiṃ sahasrabāhuṃ puruṣaṃ purāṇam |
śayānamabdhau lalite tavaiva nārāyaṇākhyaṃ praṇato'smi rūpam ||
iti | kaurma eva maṅkaṇakaṃprati śivena viśvarūpe darśite -
kimetadbhagavadrūpaṃ sughoraṃ viśvatomukham |
kā ca sā bhagavatpārśve rājamānā vyavasthitā ||
iti tatpṛṣṭena śivena svasvarūpaprabhāvaṃ nirvaṇyoktam -
mama sā paramā māyā prakṛtistriguṇātmikā |
procyate munibhiḥ śaktirjagadyoniḥ sanātanī ||
sa eva māyayā viśvaṃ vyāmohayati viśvavit |
nārāyaṇaḥ paro'vyakto māyārūpa iti śrutiḥ ||
iti | sanatkumārasaṃhitāyāṃ prabhākarākhyasya rājño viṣṇubhaktiṃ
tanmahiṣyāḥ padminyākhyāyāśca pārvatībhaktiṃ varṇayitvoktam -
evaṃ devyātmanā svena rūpeṇa ca janārdanaḥ |
dampatyorekakāyatvādeka eva dvidhārcitaḥ ||
iti | bṛhatpārāśarasmṛtāvapi -
durgāṃ kātyāyanīṃ caiva yajanvāgdevatāmapi |
cetasā suprasannena viṣṇulokamavāpnuyāt ||
iti | padmapurāṇe'pi -
caṇḍikāṃ snapayedyastu aikṣaveṇa rasena ca |
sauparṇena sa yānena viṣṇunā saha modate ||
iti | ādityapurāṇa- śivapurāṇayorapi- yā tasya pārśvagā bālā sā
pārvatyaṃśajo haririti | vāmanapurāṇe'pi -
paurṇamāsyāṃ tu yo māghe pūjayedvidhivacchivām |
so'śvamedhamavāpnoti viṣṇuloke mahīyate || iti ||
ayoniryoninilayā kūṭasthā kularūpiṇī || 217 ||
na vidyate yoniḥ kāraṇaṃ yasyāḥ sā'yoniḥ | yoniśabdaḥ
sthānavacano vā yoniṣṭa indra niṣade akārīti śruteḥ | he indra ! tava niṣade
upaveśanāya mayā sthānaṃ kṛtamityarthāt
tena sthānarahitā aparicchinnetyarthaḥ | asya viṣṇoryonirjanikā māteti vā |
nilīyate jagadyasyāmiti nilayā yoniścāsau nilayā ca | yoniśabdaḥ
prakṛtiparaḥ | kartāramīśaṃ puruṣaṃ brahmayonimiti śrutau prayogāt |
kartāraṃ kriyāśaktimantamīśaṃ niyantāraṃ puruṣaṃ pratyañcaṃ
brahma pūrṇaṃ yoniṃ dhyānenāpaśyanniti vyākhyānāt | yoniśca hi
gīyata iti brahmasūtraṃ ca | yadvā yo yoniṃ yonimadhitiṣṭhatyeka iti śrutau
māyāparatvenāpi yoniparasya vyākhyānadarśanād yonirmāyaiva nilayaḥ
paricchedikā yasyā iti | yonīnāṃ jagatkāraṇānāṃ brahmādīnāṃ
nitarāṃ layo yasyāmiti vā | yonistryasracakrameva nilayo yasyā
bindurūpāyā devyā iti vā | ata evātharvaṇe śaunakaśākhāyāṃ
śrūyate -
tasminhiraṇmaye kośe tryakṣare tripratiṣṭhite |
tasminyadyakṣamātmanvattadvai brahmavido viduḥ ||
iti | asyā ṛcaḥ pūrvam -
aṣṭācakrā navadvārā devānāṃ pūrayodhyā |
tasyāṃ hiraṇmayaḥ kośaḥ svargo'pi jyotiṣāvṛtaḥ ||
iti śrutam | anayorṛcorarthaḥ- devānāmapyayodhyā asādhyā durlabhā
pūḥ nagarī śrīcakramityarthaḥ | cakraṃ puraṃ ca sadanamagāraṃ ca
guhā striyāmiti śaṅkarāraṇyadhṛtaviśvākhyakośāt |
īśvarāvāsarūpāyodhyānagarī tu martyānāmayodhyā | iyaṃ tu
devānāmapītyarthaḥ | sā kīdṛśī | aṣṭācakrā aṣṭau cakrāṇi aṣṭāraṃ
dve daśāre manvasraṃ aṣṭadalaṣoḍaśadale padme bhramitrayaṃ
bhūgṛhatrayaṃ coti yasyāṃ sā | navasaṃkhyāni dvārāṇi
yonidvāravattrikoṇāni yasyāṃ sā |
pañcaśakticaturvahnisaṃyogāccakrasambhava iti nityāhṛdaye |
svābhimukhāgratrikoṇaṃ śaktiḥ, parāṅmukhāgratrikoṇaṃ vahniriti
mantraśāstrīyā paribhāṣā | tasyāmayodhyāyāṃ hiraṇmayastejomayaḥ
kośo nidhānaṃ trikoṇarūpaṃ sa eva svargaḥ sukharūpatvāt |
taittirīyāṇāṃ svargo loka iti pāṭhastasyāpyayamevārthaḥ |
tasminhiraṇmaya ityādisaptamyantaṃ pañcakaṃ samānādhikaraṇaṃ
spaṣṭārtham | trikoṇe yadasti bindurūpaṃ cakraṃ tasmin yakṣaṃ pūjyaṃ
tatprasiddhaṃ brahmavida ātmanīva viduḥ | ātmābhedeneva
bindvabhedenāpi brahma manyanta ityarthaḥ | kūṭayati
chalayatyātmānamānandādikamāvṛtya saṃsāre pātayatīti
kūṭamajñānaṃ tadadhyakṣatayā tatra tiṣṭhati | kūṭasthamacalaṃ
dhruvamiti smṛteḥ | kūṭasyājñānasya sthā sthitiryasyāṃ vā | kūṭo
giriśṛṅgaṃ tadvanniṣkriyatayā tiṣṭhatīti vā | ayaskāraiḥ
prahārādhikaraṇatvena bhūmau nikhāto lohaviśeṣaḥ
kūṭastadvannirvikārā vā | kūṭānāṃ viśvasamūhānāṃ
sthitiryasyāṃ vā | vāgbhavādikūṭatraye tiṣṭhatīti vā | kūṭaṃ
puradvāraṃ strīcakrāntargatatrikoṇaṃ tatra tiṣṭhatīti vā |
290) kūṭaṃ yantre'nṛte rāśau niścale lohamudgare |
māyādriśṛṅgayostucche sīrāvayavadambhayoḥ ||
puradvāre ca śaṃsanti -------------------------------- |
iti viśvaḥ | kulaṃ kaulamārgo bāhyapūjā vaṃśa ācāro vā tadrūpiṇī || 217 ||
vīragoṣṭhīpriyā vīrā naiṣkarmyā -
vīrāṇāṃ goṣṭhī sabhā saṃllāpo vā priyā yasyāḥ | svayamapi
vīryavattvādvīrā | patiputravatī vīreti tu nāmamālāyām | nirgatāni
karmāṇi yasmātsa niṣkarmā tasya bhāvo naiṣkarmyaṃ tadvatī
naiṣkarmyā | arśa- āditvānmatvarthīyo'pratyayaḥ | svārthe vā ṣyaṅ |
karmalepābhāvavatītyarthaḥ | lipyate na sa pāpeneti smṛteḥ na puṇyapāpe
mameti śruteśca | yogasūtramapi- kleśakarmavipākāśayairaparāmṛṣṭaḥ
puruṣaviśeṣa īśvara iti ||
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
navamena śatenābhūddaśamī bodhinī kalā || 900 ||
iti śrīmallalitāsahasranāmabhāṣye navamaśatakaṃ nāma daśamī kalā ||
10 ||
daśamaśatakaṃ nāma ekādaśī dhāriṇī kalā
-nādarūpiṇī |
nādaḥ praṇavaśirasthitastadrūpā | taduktamabhiyuktaiḥ -
ānandalakṣaṇamanāhatanāmni deśe nādātmanā pariṇataṃ tava
rūpamīśe |
pratyaṅmukhena manasā paricīyamānaṃ śaṃsanti netrasalilaiḥ pulakaiśca
dhanyāḥ ||
iti | nāde rūpamasyā vā | taduktaṃ svacchandatantre- rodhinyākhyaṃ
yaduktaṃ te nādastasyordhvasaṃsthita ityādinā
tasyotsaṅgagatāmūrdhvagāminīṃ paramāṃ śivām | dhyāye dityantena |
vijñānakalanā kalyā vidagdhā baindavāsanī || 218 ||
vijñānasya brahmasākṣātkārasya kalanā svātmasākṣātkāraḥ
caturdaśānāṃ vidyānāṃ dhāraṇaṃ hi yathārthataḥ | vijñānamiti
tadvidyāditi kaurmoktaṃ vā vijñānam | kalāsu sādhuḥ kalyā | yadvā
kalayitumarhā kalyā uṣaḥkālarūpā vā | kādambaryādirūpā vā |
kalyaṃ sarge prabhāte ca kalyo nīrogadakṣayoḥ |
kalyā kalyāṇavācī syātkādambaryāmapi smṛtā ||
iti viśvaḥ | vidagdhā cāturyaśīlā | bhrūvoruparibhāge vṛttasanniveśo
baindavaṃ tadāsanaṃ yasyāḥ | uktañca svacchandatantre-
hākinīmaṇḍalādūrdhvaṃ bindurūpaṃ tu vartulamityādinā | tatra
padmaṃ śivaṃ ca varṇayitvā tasya vāmabhāge samāsīnā śāntyatītā
manonmanītyādinā bindusambandhicakraṃ
sarvānandamayākhyamevāsanaṃ yasyā vā | bindunāṃ samūho
baindavaṃ tadevāsanaṃ tadabhidheyārthānāmādhāro'bhidhāyako
yasyā iti vā | tathā ca jñānārṇavatantre -
binduvyūhaṃ pravakṣyāmi bījarūpaṃ varānane |
hakāraṃ bindurūpeṇa brahmāṇaṃ viddhi pārvati ||
sakāraṃ bindusargābhyāṃ hariścāhaṃ sureśvari |
avinābhāvasambandhau loke hariharāviti ||
ityādinā vāmādīnāmicchādīnāṃ bhūrādīnāṃ jāgradādīnāṃ ca
trayaṃ trayaṃ bindurūpamevoktvopasaṃhṛtam- evaṃ
bindutrayairyogāttripurānāmarūpiṇīti | yadvā akārapraśleṣeṇāpsu
yadaindavamindusamūhastasmiñjīvakadambe āste bimbarūpatvādabhedena
svayamekaiva bahuṣu pratibimbeṣu tiṣṭhati | ekadhā bahudhā caiva dṛśyate
jalacandravaditi śruteḥ || 218 ||
tattvādhikā tattvamayī tattvamarthasvarūpiṇī |
tattvāni pralayaparyantasthāyivastūni ṣaṭtriṃśatsaṃkhyānyeva |
ghaṭādīnāṃ tattvapadavācyatvābhāvāt | uktaṃ cābhiyuktaiḥ -
āpralayaṃ yattiṣṭhati sarveṣāṃ bhogadāyi bhūtānām |
tattattvamiti proktaṃ na śarīraghaṭādi tattvamataḥ ||
iti | tebhyo'dhikā tannāśe'pyavasthānāt | tattvamayī tattvapracurā | yadvā
tattvaṃ śivatattvaṃ tadadhikā cinmayī ceti nāmadvayārthaḥ |
samprajñātāsamprajñātasamādhidvayarūpeti yāvat | taduktaṃ
jñānārṇave -
svayaṃprajñāta saṃjñastu śivādhikyena jāyate |
asamprajñātanāmā tu śivatattvena vai bhavet |
tallakṣaṇe api tatraiva -
svayaṃprajñātabhedastu tīvratīvrataro bhavet |
asamprajñātabhedastu mandamandatarastathā ||
hāsyarodanaromāñcakampasvedādilakṣaṇaḥ |
tīvratīvrataro devi samādhirupalakṣitaḥ ||
nimeṣavarjite netre vapustallakṣaṇaṃ sthitam |
mandamandataro devi samādhirupalakṣitaḥ ||
iti | idañca dvayaṃ tejoviśeṣe manodhāraṇena bhavati | tacca tejaḥ
svanāthamukhādavagantavyam | athavā ātmatattvaṃ vidyātattvaṃ
śivatattvaṃ ceti trividhatattvamayī |
tatsamaṣṭirūpasarvatattvarūpatvāttrividhatattvādhikā cetyarthaḥ |
caturvidhatattvasvarūpamuktaṃ vṛddhaiḥ -
māyāntamātmatattvaṃ vidyātattvaṃ sadāśivāntaṃ syāt |
śaktiśivau śivatattvaṃ turīyatattvaṃ samiṣṭireteṣām ||
iti | sattattvaṃ cittattvaṃ ānandatattvaṃ ceti trayāṇāṃ svarūpam |
saccidānandādbrahmaṇo jāteṣu śivādikṣityanteṣu
śivaśaktyorānandāṃśo'nāvṛtaḥ sadāśiveśvaraśuddhavidyānāṃ
cidaṃśo'nāvṛtaḥ, māyādikṣityantānāṃ tu
sandaṃśamātramanāvṛtam,
saccidānandānāmuttarottarāvaraṇābhāvasya
pūrvapūrvāvaraṇābhāvavyāpyatvaniyamācchivatattve
trayamapyanāvṛtam | vidyātattve saccidaṃśāvanāvṛttau, ānandāṃśe
tvalpamāvaraṇam, ātmatattve tu cidānandāṃśau samyagāvṛtau tiṣṭhataḥ
| ātmaśabdo'pyātmalābha ityādiprayoge'stitvamātraparatvena prasiddhaḥ,
vidyāśabdo jñānarūpacitparaḥ, śivaśabdo mokṣarūpānande prasiddha
iti | tena śabdatrayeṇaiva saccidānandāṃśavattvalābha iti
tattvatrayarahasyam | yadvā ṣaḍadhvātmakaparamātmaśarīre
ṣaṭtriṃśadātmakatattvādhvano'pyavayavavattvāttattvamayī | taduktaṃ
kāmike -
pṛthivyādīni ṣaṭtriṃśattattvānyāgamavedibhiḥ |
uktānyamuṣya tattvādhvā śukramajjāsthirūpadhṛk ||
iti | mahāvākyasthayostatpadatvaṃpadayorarthau śivajīvau svarūpamasyāḥ |
sāmagānapriyā saumyā sadāśivakuṭumbinī || 219 ||
sāmagānaṃ priyaṃ yasyāḥ | sāmagāśchandogāḥ |
anavatprāṇavatpriyaṃ yasyā iti vā | somamarhati ya iti sūtreṇa yapratyaye
somayāgārhā somyā | umayā sahitaḥ somo'vayavo'syā ityarthe maye ceti
sūtreṇa vā yatpratyayaḥ | athavā somaḥ karpūracandrayoḥ | soma
ivāhlādiketyarthe śākhāditvādyapratyayaḥ | tatra sādhurityarthe
yapratyayo vā | saumyetyādivṛddhipāṭhe tu cāturvarṇyāditvātsvārthe
ṣyañ | sadāśivasya kuṭumbinī bhāryā
śyāmalāśuddhavidyāśvārūḍhādirūpetyarthaḥ || 219 ||
savyāpasavyamārgasthā -
savyaścāpasavyaśca mārgaśca savyāpasavyamārgāsteṣu
sthitādhikṛtā | vitaraṇapālanādhikārādidānakṣameti yāvat | teṣāṃ
trayāṇāṃ sthā sthitiryasyāmiti vā | santi hi savitṛmaṇḍalasyottara-
dakṣiṇa- madhyabhāgabhedena trayo mārgāḥ |
aśvinyādibhistribhistribhirnakṣatrairekaikā vīthī |
tādṛśībhistisṛbhistisṛbhirvīthībhirekaiko mārgaḥ | tadetadvistareṇoktaṃ
vāyupurāṇe -
aśvinī kṛttikā yāmyā nāgavīthīti śabditā |
rohiṇyārdrā mṛgaśiro gajavīthyabhidhīyate ||
puṣyāśleṣā tathādityā vīthī cairāvatī smṛtā | etāstu vīthayastisra uttaro mārga ucyate ||
tathā dve cāpi phalgunyau maghā caivārṣatī matā |
hastaścitrā tathā svātī govīthīti tu śabditā ||
jyeṣṭhā viśākhānurādhā vīthī jāradgavī matā |
etāstu vīthayastisro madhyamomārga ucyate ||
mūlāṣāḍhottarāṣāḍhā ajavīthyabhiśabditā |
śravaṇaṃ ca dhaniṣṭhā ca mārgī śatabhiṣastathā ||
vaiśvānarī bhādrapade revatī caiva kīrtitā |
etāstu vīthayastisro dakṣiṇo mārga ucyate ||
iti | yāmyā bharaṇī | ādityā aditidevatyā punarvasuḥ | mārgī mṛgavīthī |
spaṣṭamanyat | atra savyādayastrayo'pi śabdāḥ pratyekaṃ
mārgatrayasyāpi vācakāḥ sambhavanti | tathāhi - vāmaṃ śarīraṃ
savyaṃ syādapasavyaṃ tu dakṣiṇamiti kośātprakṛte savyaśabdena
nāgavīthīgajavīthyairāvatavīthyātmaka uttaro mārgo vivakṣyate |
apasavyaśabdena tvajavīthīmṛgavīthīvaiśvānaravīthyātmako dakṣiṇo
mārgaḥ | mārgaśabdena sāmānyavācinaiva
pāriśeṣyādārṣatavīthīgovīthījāradgavavīthyātmako madhyamo mārga
ucyate | yadvā uttaramārgo mṛgaśīrṣasambandhitvena mṛgasyāyaṃ mārga
iti vyutpattyā mārgapadenocyate | madhyamastu savyapadena
pakṣiṇamārgātsavyasthānīyatvāt | apasavyastu yathāsthita eva | yadvā
savyaṃ dakṣiṇavāmayoriti kośāddakṣiṇamadhyamārgāveva
savyāpasavyapadenocyete | uttarastu mārgapadeneti trayāṇāṃ
mārgāṇāṃ vāmasaṃsthakrameṇa nirdeśaḥ sampadyate | athavā
dakṣiṇamārga eva mṛgavīthīsambandhitvāduktavyutpattyā
mārgapadenocyatām | madhyamastu savyapadena mārgādvāmatvāt
uttaramārgāpekṣayā dakṣiṇatvādvā | ata eva tadviruddhatvāduttaro
mārgo'pasavyaḥ | madhyama eva vā'pasavyapadena uttaramārgāpekṣayā
dakṣiṇasthānīyatvātsavyapadena tūttara eveti dakṣiṇasaṃsthakrameṇāpi
nirdeśaḥ sampanīpadyata ityekā vyākhyā |
evaṃ vā | savyo devayāno'rcirādimārgo nivṛttiparaiḥ prāpyaḥ |
apasavyaḥ pitṛyāṇo dhūmrādimārgaḥ pravṛttiparaiḥ prāpyaḥ |
mārgasthaśabdo mārgeṣu sthā sthitiryasmāditi vyutpattyā
dhruvāvasthitiśāliviṣṇulokaparaḥ | ādityādigrahāṇāṃ svasvamārge
sthāpanasya dhruvādhīnatvāt | īdṛśamārgatrayarūpetyarthaḥ |
etadvistarastu viṣṇupurāṇe dvitīyeṃ'śe -
uttaraṃ yadagastyasya ajavīthyāśca dakṣiṇam |
pitṛyāṇaḥ sa vai panthā vaiśvānarapathādbahiḥ ||
tatrāsate mahātmāno ṛṣayo hyagnihotriṇaḥ |
bhūtārambhakṛtaṃ brahmaśaṃsanto ṛtvigudyatāḥ ||
prārabhante tu ye lokāsteṣāṃ panthāstu dakṣiṇaḥ |
calitaṃ te punarbrahma sthāpayanti yuge yuge ||
santaptatapasā caiva maryādābhiḥ śrutena ca |
jāyamānāśca pūrve ca paścimānāṃ gṛheṣu vai ||
paścimāścaiva pūrveṣāṃjāyante nidhaneṣviha |
evamāvartamānāste tiṣṭhanti niyatavratāḥ ||
saviturdakṣiṇaṃ mārgaṃ śritā hyācandratārakam |
iti | lokālokaparvatasyottaraśṛṅgamagastyasthānam | taduktaṃ
atsyapurāṇe-
lokapālāḥ sthitā hyete lokāloke caturdiśam |
tasyottaramagastyasya śṛṅgaṃ devarṣipūjitam ||
iti | ajavīthyāḥ mūlādinakṣatratrayasya
vaiśvānarapathāccaramanakṣatratrayāt bhūtārambhakṛtaṃ
brahmapravṛttimārgabodhakaṃ karmakāṇḍātmakaṃ vedabhāgam |
jāyamānā iti matā api svakula eva punaḥpunarjāyamānā iti
samudāyārthaḥ | tathā tatraiva -
nāgavīthyuttaraṃ yacca saptarṣibhyaśca dakṣiṇam |
uttaraḥ savituḥ panthā devayānastu sa smṛtaḥ ||
tatra te vaśinaḥsiddhā vimalā brahmacāriṇaḥ |
santatiṃ ye jugupsanti tasmānmṛtyujitaśca te ||
aṣṭāśītisahasrāṇi munīnāmūrdhvaretasām |
udakpanthānamaryamṇaḥ sthitāścābhūtasaṃplavam ||
te saṃprayogāllobhasya maithunasya ca varjanāt |
icchādveṣāpravṛttyā ca bhūtārambhavivarjanāt ||
punaścākāmasaṃyogādicchāderdoṣadarśanāt |
ityevaṃ kāraṇaiḥ śuddhāste'mṛtatvaṃ hi bhejire ||
ābhūtasaṃplavaṃ sthānamamṛtatvaṃ hi bhāṣyate |
trailokyasthitikālo'yamapunarmāra ucyate ||
iti | nāgavīthyuttaraṃ aśvinyāditrayottaram | bhūtārambhavivarjanāt
pravṛttimārgaparityāgāt | tṛtīyamārgeṇa saha phalaikyaṃ
māprasāṅkṣīdata āha- ābhūtasaṃplavamiti | tathā tatraiva -
ūrdhvottaramṛṣibhyastu dhruvo yatra vyavasthitaḥ |
etadviṣṇupadaṃ divyaṃ tṛtīyaṃ vyomni bhāsuram ||
nirdhūtadoṣapaṅkānāṃ yatīnāṃ saṃyatātmanām |
sthānaṃ tatparamaṃ vipra puṇyapāpaparikṣaye ||
apuṇyapuṇyoparame kṣīṇāśeṣārtihetavaḥ |
yatra gatvā na śocanti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ||
divīvaṃ cakṣurātataṃ yogināṃ tanmayātmanām |
vivekajñānadṛṣṭaṃ ca tadviṣṇoḥ paramaṃpadam ||
ityādi | ityaparā vyākhyā |
evaṃ vā | upāsanākrame hi dvau mārgau dṛśyete- vāmamārgo
dakṣiṇamārgaśceti | tatra vāmamārgo nāma svasvavarṇāśramavihitāni
yāvanti karmāṇi, śrautānyagnihotrādīni, smārtānyaṣṭakādīni,
tāntrikāṇi mantrasiddhyādīni, teṣu sarveṣu yā yā devatāḥ
pradhānabhūtā aṅgabhūtā vā tattatsthāne svopāsyāmeva devatāṃ
sarvatra bhāvayet | tattaddevatāvācakapadottaraṃ viśeṣyatvena
svadevatāvācakapadaṃ sarvamantreṣu nikṣipedityākārakaḥ | īdṛśe
mārge devarṣipitṝṇāmṛṇaśodhanābhāvajanyaṃ pātakam |
dakṣiṇamārge tu śrautāditattatkarmāṅgadevatāsthāne svopāsyadevataiva
bhāvanīyeti na nirbandhaḥ api tu tattaddevatāviṣayakatantreṣu yāni
karmāṇi vihitāni tadaṅgatvenaiveti
sarvakarmaṇāmuparodhābhāvādasminmārge tādṛśaṃ pātakaṃ nāstīti
jhaḍiti mokṣaḥ | vāmamārge tu vilambitaḥ | ṛṇaśodhanābhāvena
kañcitkālaṃ pratibandhāt | na caivaṃ satyanuṣṭhānato'pi kaṭhine
mokṣāṃśe'pi vilambite sādhane kathaṃ śiṣṭānāṃ vāmamārge
pravṛttiriti vācyam | aihikānāmuccāvacaphalānāmihaiva janmani
bhogalipsayā mokṣe svalpavilambasya soḍhavyatvāt |
bhuktimuktipradatvena
vaiṣayikaśiṣṭānāṃ pravṛttisambhavāt | aihikabhogaviraktaśiṣṭānāṃ tu
mokṣe vilambasyāsoḍhavyatvāddakṣiṇa eva mārge pravṛttiriti vivekaḥ |
tadidaṃ savistaraṃ nirūpitaṃ kālikāpurāṇe -
sarvatra devīmantreṣu vaidikeṣvapi bhairavīm |
tripurāṃ cintayennityaṃ vedamantreṣu ca kramāta ||
devanāmasu sarveṣu bhairavīti padaṃ sadā |
kuryādviśeṣaṇaṃ nityaṃ noccārya nirviśeṣaṇam ||
āpaḥ punantu pṛthivīmuktvatripurabhairavīm |
kuryādācamanaṃ vipro drupadāyāṃ tathā caret ||
idaṃ viṣṇurbhairavastu vicakrama itīritam |
mṛdālambanakṛtyeṣu mantrametaṃ niyojayet ||
gāyatrīṃ tripurādyāṃ tu bhairavīmuccarañchivām |
mārtāṇḍabhairavāyeti sūryāyārghyaṃ nivedayet ||
udutyaṃ jātavedasaṃ devaṃ vahanti ketavaḥ |
dṛśe viśvāya sūryaṃ tu śeṣe bhairavamīrayet ||
tarpaṇādau prayuñjīta tṛpyatāṃ brahma bhairavam |
āvāhane ca svapitṝnbairavāniti tarpayet |
tṛpyatāṃ bhairavī mātaḥ pitṛbhairava tṛpyatām |
ādau ca tripurāṃ pūrvaṃ tarpaṇe'pi prayojayet |
jyotiṣṭomāśvamedhādau yatra yatra prapūjayet |
tatra bhairavarūpeṇa devīmapi ca bhairavīm ||
evaṃ tu vāmyabhāvena yajettripurabhairavīm |
eṣā vāmena mārgeṇa pūjyā dakṣiṇatāṃ vinā ||
ṛṣīndevānpitṝṃścaiva manuṣyānbhūtasañcayāt |
yo yajetpañcabhiryajñairṛṇānāṃ pariśodhanaiḥ ||
vidhivatsnānadānābhyāṃ sarvaṃ yadvidhipūjanam |
kriyate sarahasyaṃ tu taddākṣiṇyamihocyate ||
sarvatra pitṛdevādau yasmādbhavati dakṣiṇaḥ |
devī ca dakṣiṇā yasmāttasmāddakṣiṇa ucyate ||
yā devī pūjyamānā tu devādīnāmaśeṣataḥ |
yajñabhāgānsvayaṃ bhuṅktai sā vāmā tu prakīrtitā ||
pūjako'pi bhavedvāmastanmārge satataṃ rataḥ | pañcayajñānna vā kuryānna kuryādvāmapūjane ||
anyasya pūjābhāgaṃ hi yato gṛhṇati vāmikā |
yaḥ pūjayedvāmyabhāvairna tasya ṛṇaśodhanam ||
pitṛdevanarādīnāṃ jāyate tu kadācana |
sarvatra tripurāyogastena mārgeṇa gacchataḥ ||
yadā jāyeta prājñasya tadā mokṣamavāpnuyāt |
cireṇa labhate mokṣaṃ vāmena traipuro naraḥ ||
ṛṇaśodhanajaiḥ pāpairākrāntatvena bhairava |
ihaloke sukhaiśvaryayuktaḥ sarvatra vallabhaḥ ||
madanopamakāntena śarīreṇa virājatā |
sarāṣṭrakaṃ ca rājānaṃ vaśīkṛtya samantataḥ ||
mohayanvanitāḥ sarvāḥ kurvaṃśca madavihvalāḥ |
siṃhānvyāghrāṃstarakṣūṃśca bhūtapretapiśācakān ||
vaśīkurvanvicarati vāyuvego hyavāritaḥ |
bālāṃ vā tripurāṃ devīṃ madhyāṃ vāpyatha bhairavīm ||
yo yajetparayā bhaktyā pañcabāṇopamaḥ kṛtī |
kāmeśvarīṃ tu kāmākhyāṃ pūjayettu yathecchayā ||
dākṣiṇyādathavā vāmyātsarvathā siddhimāpnuyāt |
mahāmāyāṃ śāradāṃ caśailaputrīṃ tathaiva ca ||
yathā tathā prakāreṇa dākṣiṇyenaiva pūjayet |
yo dākṣiṇyaṃ vinābhāvaṃ mahāmāyādimarcati ||
sa pāpaḥ sarvalokebhyaścyuto bhavati rogadhṛk |
anyāstu śivadūtyādyā yā devyaḥ pūrvamīritāḥ ||
tā dākṣiṇyādvāmato vā pūjanīyāstu sādhakaiḥ |
kiṃ tu yaḥ pūjako vāmaḥ so'nyāśāparilopakaḥ ||
sarvāśāpūrako yasmāddakṣiṇastata uttamaḥ |
iti | vaitālabhairavau prati śivavacanam | etatpakṣe savyāpasavyau ca tau
mārgau ceti karmadhārayaḥ | tayoḥ sthitā |
mārgadvayenāpyupāsyetyarthaḥ | vāmamārgeṇaivopāsyānāṃ
tripurabhairavyādidevatānāṃ dakṣiṇamārgeṇaivopāsyānāṃ
śāradādidevatānāmubhayathāpi vikalpenopāsyānāṃ
śivadūtyādidevatānāṃ ca paramārthadṛṣṭyā tripurasundaryabheda iti
yāvat | ityanyā vyākhyā |
kimatra savyāpasavyesauṣumṇeṣviti śivasūtre prayogādiḍāpiṅgale
savyāpasavye arthātsauṣumṇā eva mārgapadena pariśeṣāducyata
ityapyanyā vyākhyā | atra dvitīyavyākhyāne'pi mārgapadenaiva
pāriśeṣyāllakṣaṇayā dhruvamārgopādāne sati
tritripadakadvandvasamāsarūpasavyāpasavyamārgapadatrayaṃ
dvipadakadvandvagarbhakarmadhārayarūpaṃ caikapadamiti caturṇāṃ
padānāṃ punardvandvāpavādaikaśeṣeṇa
vyākhyācatuṣṭayasamuccayo'vagantavyaḥ |
atha ya etau panthānau na viduste kīṭāḥ pataṅgā yadidaṃ
dantaśūkamityādiśrutyuktarītyā ye mārgadvayabhraṣṭāḥ
kaṣṭamāpadaṃ
prāptāsteṣāmapyāpadamanāyāsanāmasmaraṇādisādhanamātreṇa
dayayā nivārayatītyāha -
-sarvāpadvinivāriṇī |
sarvāpaditi | sarvā āpado viśiṣya nitarāṃ vārayati | tathā ca
kūrmapurāṇe devīvākyam -
ye tu saṅgān parityajya māmekaṃ śaraṇaṃ gatāḥ |
upāsate sadā bhaktyā yogamaiśvaramāśritāḥ ||
sarvabhūtadayāvantaḥ śāntā dāntā vimatsarāḥ |
amānino buddhimantastāpasāḥ saṃyatavratāḥ ||
maccittā madgataprāṇā majjñānakathane ratāḥ |
saṃnyāsino gṛhasthāśca vanasthā brahmacāriṇaḥ ||
ye coktairlakṣaṇairhīnā api mannāmajāpakāḥ |
teṣāṃ nityābhiyuktānāmāpadāṃ parvatānapi ||
nāśayāmitarāṃ jñānadīpena na cirādiha |
iti | harivaṃśe'pi devīṃ prati viṣṇuvākyam- nṛṇāṃ bandhaṃ vadhaṃ
rodhaṃ putranāśaṃ dhanakṣayamityādinā yatparamparāmupanyasya
āpatsu nikhilāsu tvaṃ rakṣasyeva na saṃśaya ityantam | vārāhe'pi
brahmādikṛtadevīstotrānte -
śaraṇaṃ tvāṃ prapadyante ye devi parameśvari |
na teṣāmāpadaḥ kāścijjāyante kvāpi saṃkaṭaḥ ||
ityādi | abhiyuktā apyāhuḥ -
āpadi kiṃ karaṇīyaṃ smaraṇīyaṃ caraṇayugalamambāyāḥ |
tatsmaraṇaṃ kiṃ kurute brahmādīnapi ca kiṅkarīkurute || iti ||
svasthā svabhāvamadhurā dhīrā dhīrasamarcitā || 220 ||
duḥkhakṛtacāñcalyābhāvātsvasthā svasminneva sthitā vā | sa
bhagavaḥ kasminpratiṣṭhita iti sve mahimnīti hovāceti śruteḥ |
svarityavyayaṃ svargavāci | tatra tiṣṭhatyadhyakṣatayeti vā | śobhanā asthā
sthityabhāvo gatiryayā sā vā | prabhāvādevopādhisamparkamantareṇaiva
madhurā sarvābhilaṣaṇīyā |
madhuraṃ rasavatsvādupriyeṣu madhuro'nyavat |
madhurā śatapuṣpāyāṃ madhūlīnagarībhidoḥ |
iti viśvaḥ | ata eva sva ātmīyo bhāvo'vasthānaṃ yasyāṃ sā ca sā
madhurāpurī ceti vā | mīnākṣīnivāsaśālihālāsyakṣetra[rūpeti]nivāseti
yāvat | yadvā svasyātmano bhāyāṃ pratibhāyāṃ ye'vamāḥ
prathamagaṇanīyāḥ | ātmajñottamā iti yāvat | teṣāṃ dhureva dhurā |
dhūriti halantādbhāgurimatena ṭāp | rathasya dhūryathā
sarvottamamaṅgaṃ tadvadiyamātmajñānavatāṃ nirvāhiketyarthaḥ | na
cāvamapadasya nikṛṣṭaparatvameveti bhramitavyam | avamottamapadayoḥ
prathamacaramaparatvena prayogadarśanāt | agniragre prathamo devatānāṃ
saṃyātānāmuttamo
viṣṇurāsīdityāgnāvaiṣṇaveṣṭiyājyānuvākyāmantrasya
sarvadevatāprathamacaramabhūtayoragniviṣṇvorgrahaṇe
pratyāhāranyāyena madhyasthānāmakhiladevatānāṃ grahaṇaṃ
dīkṣaṇīyeṣṭau siddhyatīti pratipādanaparasya vyākhyārūpe agnirvai
devānāmavamo viṣṇuḥ parama iti vahvṛcabrāhmaṇe
prathamapadasyāvamapadena vyākhyānadarśanena tayoḥ
paryāyatvasiddheḥ | svabhāmātprajñānaṃ ye vamanti sṛjanti sādhayanti
teṣu dhūruttameti vā | tena na nirdhāraṇa iti ṣaṣṭhīsamāsaniṣedhasya na
virodhaḥ | puruṣottama ityatreva saptamīsamāsaravīkārāt | śobhanā
abhāvāḥ svabhāvāḥ | abhāveṣu śobhanatvaviśeṣaṇāttatpratiyogināṃ
bhāvānāmaśobhanatvamuktaṃ bhavati | tena
rāgadveṣavaiṣamyanairghṛṇyādipayogikairabhāvairmadhureti vā | sveṣu
ātmīyeṣu bhakteṣu bhāvena avasthānena madhurā vā | sveṣāṃ bhāvena
bhaktyā madhu satphalaṃ rātīti vā | caranvai madhu vindatīti śrutau tathaiva
madhupadasya vyākhyānadarśanāt | evamabhiprāyāvatārayorapi
bhāvapadārthā yathāsambhavaṃ yojanīyāḥ | dhīrā paṇḍitā |
dhairyavatī vā | dhiyamadvaitabuddhiṃ rāti dadātīti vā |
īśvarānugrahādeva puṃsāmadvaitavāsaneti smṛteḥ | dhīpradā irā
daśamītithiryasyāṃ vā | dhīraiḥ paṇḍitaiḥ samarcitā | taṃ dhīrāsaḥ
kavaya unnayantīti śruteḥ | ata eva kalyāṇacaraṇaiḥ svīyaṃ dhairya
prakaṭīkṛtam -
pātaya vā pātāle sthāpaya vā nikhilalokasāmrājye |
mātastava padayugalaṃ nāhaṃ muñcāmi naiva muñcāmi ||
iti | dhīsaṃjñaṃ jñānābhinnaṃ rasamānandamuddiśyārcitā vā || 220 ||
caitanyārghyasamārādhyā caitanyakusumapriyā |
caitanyaṃ cidrūpam ātmacaitanyamātmeti śivasūtrāt
tadevārghyaṃ pūjāyogyaṃ jalādi tena samyagārādhyā |
nirādhārākhyāyāḥ pūjāyāścidabhedabhāvanārūpatvāt
jñānamarghyamiti bhāvanopaniṣacchruteḥ | uktañca skānde -
svānubhūtyā svayaṃ sākṣātsvātmabhūtāṃ maheśvarīm |
pūjayedādareṇaiva pūjā sā puruṣārthadā ||
iti | athavā caitanyasyātmano'rghyeṇa jñānena svānubhūtyetyarthaḥ |
arghyaḥ pūjāvidhau mūlye'pyarghyo vidyādrumūlayoriti viśvaḥ | arghye
sādhurityartheḥ yatpratyayaḥ | cāturvarṇyāderākṛtigaṇatvādvā svārthe
ṣyañ | ārghyamityeva chedaḥ | caitanyavācako'rghyo vidyāstrīdevatyo
manuriti vā | tena bhuvaneśvarīmantreṇa samārādhyā strīdevatāstu
vidyāḥ syurmantrāḥ puṃdevatā matā iti vacanāt | sūtasaṃhitāyām -
japitvā daśasāhasraṃ mantraṃ caitanyavācakam |
mahāpātakasaṅghaiśca mucyate pātakāntaraiḥ ||
iti śloke caitanyavācakamantrapadasya bhuvaneśvarīmantraparatvena
vyākhyātatvācca | athavā cetanaiva caitanyaṃ saṃvidrūpo rasaḥ | cetanā
saṃvidi proktā vācyavatprāṇini smṛteti viśvaḥ | sa evārghyaḥ
pūjādravyaṃ viśeṣārghyapātre paripūraṇena saṃskāraiḥ
pūjāyogyatāmāpādita iti yāvat | tena samyaktarpaṇādinārādhyā |
saṃvidāsavayormadhye saṃvideva garīyasīti rudrayāmalāt | tāntrikaiḥ
kuṇḍagolodbhavapadena vyavahriyamāṇaḥ pāñcamiko raso vā caitanyaṃ
prāṇisambhavatvāt | caitanyaṃ cideva kusumaṃ mahāphalaprasūtitvāt |
jaḍānāṃ caitanyastabakamakarandasrutijharītyādau kusumatvena rūpakasya
kavisampradāyasiddhatvāt | tatpriyaṃ yasyāḥ |
upalakṣaṇametatpuṣpāṣṭakasya -
ahiṃsā prathamaṃ puṣpamindriyāṇāṃ ca nigrahaḥ |
kṣāntiḥ puṣpaṃ dayāpuṣpaṃ jñānapuṣpaṃ paraṃ matam ||
tapaḥpuṣpaṃ satyapuṣpaṃ bhāvapuṣpamathāṣṭamam |
ityabhiyuktokteḥ saṃvidādipakṣadvayamihāpyatideṣṭavyam | tayośca
kusumasadbhāvāccaitanyasya kusumamityeva pakṣadvaye'pi vigrahaḥ |
sadoditā sadā tuṣṭā taruṇādityapāṭalā || 221 ||
sadā nityaṃ uditā udayavatī svaprakāśatvāt | satsu sajjaneṣu
āsamantādatiśayenoditā vā | evameva sadātuṣṭetyasya dvāvarthau | taruṇo
madhyāhnakālika ādityaḥ sūryastadvatpāṭalā śvetaraktā | na ca gaurī
śyāmetyādibhirvirodha udbhāvyaḥ | mūrtibhedenadhyānabhedena vā
vyavasthopapatteḥ | śrūyate ca tadyathā mahārajanaṃ vāso yathā
pāṇḍvāvikaṃ yathendragopa iti | smaryate ca -
śāntā dhavalavarṇābhā mokṣadharmaprakalpane |
strīvaśye rājavaśye ca janavaśye ca pāṭalā ||
pītā dhanasya sampattau kṛṣṇā māraṇakarmaṇi |
babhrurvidveṣaṇe proktā śṛṅgāre pāṭalākṛtiḥ ||
sarvavarṇā sarvalābhe dhyeyā jyotirmayī param |
iti || 221 ||
dakṣiṇā'dakṣiṇārādhyā darasmeramukhāmbujā |
dakṣiṇayā dakṣiṇaiḥ kuśalairārādhyā | dakṣiṇaiḥ
paṇḍitairadakṣiṇairmūrkhaiśceti vā | dakṣiṇāmārgopāsakena
vāmamārgopāsakena ceti vā | yadvā kevalakarma jijñāsavo dakṣiṇā ityucyante |
vidyayā tadārohanti yatra kāmāḥ parāgatāḥ |
na tatra dakṣiṇā yanti nāvidvāṃsastapasvinaḥ ||
iti śrutau tathā vyākhyānadarśanāt adakṣiṇā brahmavidaḥ tābhyāmārādhyā |
caturvidhā bhajante māṃ janāḥ sukṛtino'rjuna |
ārto jijñāsurarthārthī jñānī ca bharatarṣabha ||
iti vacanāt | daramīṣadyathā tathā smeraṃ smitavanmukhāmbujaṃ yasyāḥ
| mukhamambujaṃ yasmistanmukhāmbujaṃ grīvāvṛttaṃ daravat
śaṅkhavatsmeraṃ śobhamānaṃ mukhāmbujaṃ yasyā iti vā |
kambukaṇṭhīti yāvat | dare bhayakāle'pi smerameva mukhāmbujaṃ yasyā
iti vā | kalpāntādinaimittikakāle'pyanyeṣāmeva bhayena mukhavaivarṇyam
| ambāyāstu sarvadā smerameva mukhamiti yāvat | dare
bhaktānāmādaraṇaviṣaye smeraṃ prasannamiti vā |
atredaṃ bodhyam- etacchlokottarārdhe catvāri nāmāni pratīyante |
tatra tṛtīyātiriktāni punaruktāni trīṇi bhavanti |
kaulinīkevalā'narghyakaivalyaphaladāyinī || 222 ||
kulāṅganā kulāntaḥsthā kaulinī kulayoginī |
klīṃkārī kevalā guhyā kaivalyapadadāyinī ||
ityatra trayāṇāṃ vivṛtatvāt | tatparijihīrṣayā ca
chalākṣarasūtrakāraiḥ kaulinīkulayoginītyasyaikapadatvaṃ svīkṛtya
prakṛte ca kaulinītyekamavaśiṣṭamekamiti nāmadvayamaṅgīkṛtam |
yaduktam- ḷyḷdḷkhḷrīḍṛkikoṭapatī | ḷyāyūṭāṭkhṛrīḍṛkīkorīyṝphī
iti trayodaśākṣaraiḥ chāyā | aṣṭākṣarāṇi trīṇi
nāmānītyādirītyaikaviṃśatirnāmāni sadāśivakuṭumbinītyārabhya
mānavatītyantāni tatra kathyante | tatra kiko ityakṣaradvayena
tryakṣaramekaṃ trayodaśākṣaramekamiti dve nāmanī |
kavargīyādyakṣarake ityarthakena prakṛtaṃ nāmadvayaṃ varṇyata iti
sthitiḥ | atra hi chalārṇasūtrāṇāṃ dṛṣṭopapattimūlakatāyāḥ
pūrvamevoktatvātṣaḍbhirnāmabhirnāmatrayakaraṇamapekṣya
nāmacatuṣṭayaparatvena padacchedavarṇanasya yuktatāṃ
manvānairmūlakārairasmadgurucaraṇairiha ṣaḍakṣaramekaṃ
nāmāvaśiṣṭamaparamiti dve nāmanī svīkṛtya kaulinī kulayoginītyatrāpi
dve nāmanī svīkṛte | paunaruktyaparihārastvasminpakṣe'pi tulya eva | na
caivaṃ nāmādhikyam | prasavitrī pracaṇḍājñā pratiṣṭhā
prakaṭākṛtirityatra chalākṣarasūtrakāraiḥ
prakaṭākṛtirityanayornāmadvayasvīkāre'pi
gurucaraṇairekanāmatvasvīkāreṇa tadabhāvāditi | tasmādiha
kaulinīkevaletyekaṃ nāma | na caitpakṣe samāsānupapattiḥ |
samānādhikaraṇasamāme pūrvakālaikasarvajaratpurāṇanavakevalāḥ
samānādhikaraṇeneti niyamanātkevalapadasya pūrvanipātāpattiḥ |
bahubrīhau tu kaulinīpadasya puvaṃdbhāvāpattiriti vācyam |
paraṃjyotirityādāviva bhinnapadayorapyekanāmatvasambhavāt |
kauladharmavatī kevalākhyajñānavatī cetyarthaḥ | īśvarajñānaṃ
kevalapadavācyam | jainatantre tathā prayogasya bahuśo darśanāt |
sakaladharmairvimuktā vā kevalā | sukhaduḥkhavimuktā vā | tadvimuktastu
kevalīti śivasūtre kevalīti saṃjñāyā darśanāt |
sukhāsukhayorbahirmananamiti pūrvasūtropāttasukhaduḥkhayostatpadena
parāmarśāt | prakṛte ca matvarthīyasyenipratyayasyābhāve'pi
tādṛśasyācpratyayasya suvacatvāt | ekakṛtsnanirṇītākhyā api trayo'rthā
iha varṇanīyāḥ | tathā ca viśvaḥ -
kevalaṃ jñānabhede syātkevalaścaikakṛtsnayoḥ |
nirṇīte kevalaṃ coktaṃ kevalaḥ kuhane kvacit ||
iti | vastutaḥ kevalakauladharmavatītyevārthaḥ |
viśeṣaṇaviśeṣyabhāvādinā parasparānvaya eva
bhinnapadayorekanāmatvaniyamāt | athavā dattābhārya ityatra
dānakriyānimittasyāpi dattāpadasya saṃjñātvamaṅgīkṛtya
saṃjñāpūraṇyośceti puṃvadbhāvaniṣedha āśrīyate
vaiyākaraṇaistadvadihāpi kaulinīpadasyāpi saṃjñātvāt kaulinyaḥ kevalā
jñānavatyo yayeti bahubrīhirapi sambhavati | kaulinībhiḥ kevalā nirṇīteti
tṛtīyāsamāso vā | tṛtīyā tatkṛtārthena guṇavacaneneti sūtre
guṇopasarjanaḥ | dravyavacanaparatvena guṇavacanapadasya vyākhyānāt |
guṇamuktavān guṇavacanaḥ | kṛtyalyuṭo bahulamiti bhūte kartari lyuḍiti
nirṇayasyāpi guṇatvena tatkarmavācinaḥ kevalapadasyāpi guṇavacanatvam |
anarghyamamūlyamaparicchinnaṃ yatkaivalyākhyaṃ padaṃ
pañcamamuktirūpaṃ taddātuṃ śīlamasyāḥ | anarghyeti
dīrghāntapāṭhe āsamantādvyāptaṃ yatkaivalyamiti vā | na vidyate
kaivalyaṃ yasmāttadakaivalyamīdṛśaṃ yatpadamiti vā vyākhyeyam || 222 ||
stotrapriyā stutimatī śrutisaṃstutavaibhavā |
stotraṃ laukiko guṇānuvādaḥ ṣaḍvidhaḥ -
namaskārastathāśīśca siddhāntoktiḥ parākramaḥ |
vibhūtiḥ prārthanā ceti ṣaḍvidhaṃ stotralakṣaṇam ||
ityabhiyuktoktaḥ | trijagadvandyā svastimatī mithyājagadadhiṣṭhānā -
bhaṇḍāsurendranirmuktaśastrapratyastravarṣiṇī |
icchāśaktijñānaśaktikriyāśaktisvarūpiṇī ||
sāmrājyadāyinī ---------------------------------- |
ityādināmarūpaḥ pragītamantrasādhyakaguṇiniṣṭhaguṇābhidhānaṃ
vaidikaṃ stotraṃ vā priyaṃ yasyāḥ | stotryaśca tā āpaśca stotrayastāḥ
priyā yasyā vā | stotrīśabdasya puṃvadbhāvaḥ | devā manuṣyāḥ
pitaro'surāścāppadavācyāḥ | tāni vā etāni catvāryambhāṃsīti
śruteḥ | pañcamyāmāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavantīti
śrutāvapāmeva manuṣyādirūpatayā pariṇatatvokteśca | āpo vā idaṃ
sarvamityādiśruteśca | stutirasyāṃ karmatāsambandhenāstīti stutimatī |
stutyā matiśca īśca yasyā iti vā | yatstutyā jñānaiśvarye labhyete seti
yāvat | śrutibhiḥ samyak stutaṃ paricitaṃ vā vaibhavaṃ vibhutvaṃ
yasyāḥ | saṃstavaḥ syātparicaya iti kośaḥ |
śrutiśabdaścatuḥsaṃkhyāparo vā | yugābdhayo'rdhāḥ śrutayaścatasra
iti chandaḥsudhākarāt | tena caturdhā paricitaṃ vaibhavaṃ yasyā iti
vigrahaḥ | śarīrapuruṣaśchandaḥpuruṣo vedapuruṣo mahāpuruṣa iti
bahvacopaniṣaduktacaturvyūhasvarūpetyarthaḥ | kūrmapurāṇe'pi -
catasraḥ śaktayo devyāḥ svarūpatve vyavasthitāḥ |
adhiṣṭhānavaśāttasyāḥ śṛṇudhvaṃ munipuṅgavāḥ ||
śāntirvidyā pratiṣṭhā ca nivṛttiśceti tāḥ smṛtāḥ |
caturvyūhastato devaḥ procyate parameśvaraḥ ||
anayā paramo devaḥ svātmānandaṃ samaśnute |
caturṣvapi ca deveṣu caturmūrtirmaheśvaraḥ || iti |
manasvinī mānavatī maheśī maṅgalākṛtiḥ || 223 ||
mano'syāḥ svatantratayā tiṣṭhati na tu parādhīnavṛttikatveneti
manasvinī | asmāyāmedhāsrajo viniḥ | mānaścittasamunnatirādaraṇaṃ
vā priyāparādhasūcikā ceṣṭā vā pramāṇaṃ vā pramitirvāsyāmastīti
mānavatī | maheśasya strī maheśī | uktañca devīpurāṇe -
mahādevātsamutpannā mahadbhiryata ādṛtā |
maheśasya vadhūryasmānmaheśī tena sā smṛtā ||
iti maṅgalarūpā ākṛtiryasyāḥ || 223 ||
viśvamātā jagaddhātrī viśālākṣī virāgiṇī |
viśvasya jagato viṣṇorvā mātā | somaḥ pavata ityupakramya janitota
viṣṇoriti śruteḥ | jagaddhatte bhūrūpeṇeti jagaddhātrī | upamātā vā
pālakatvāt | eṣa bhūtapāla eṣa seturvidharaṇa eṣāṃ
lokānāmasambhedāyeti kāṇvaśruteḥ | devīpurāṇe'pi -
yasmāddhārayate lokān vṛttimeṣāṃ dadāti ca |
ḍudhāñdhāraṇe dhāturjagaddhātrī matā budhaiḥ ||
iti | viśāle vistīrṇe akṣiṇī yasyāḥ | sā vārāṇasīpīṭhābhimāninī |
vārāṇasyāṃ viśālākṣīti pādmāt | viśālāśabdo
badarikāśramavācako'pi himavadvṛttitvasādharmyeṇa nepālapīṭhaparaḥ |
tasya ca pīṭhanyāsaprakaraṇe netrasthāne nyāso brahmāṇḍapurāṇādau
vihitaḥ | tena viśālapīṭhamevākṣisthānaṃ yasyā iti vā | virāgo
vairāgyamasyā astīti virāgiṇī |
pragalbhā paramodārā parāmodā manomayī || 224 ||
sṛṣṭyādikarmasu prauḍhatvātpragalbhā | paramā ca sodārā ca
mahatī ca | deśataḥ kālataśca mahattvavatītyarthaḥ | udāro
dātṛmahatorityamaraḥ | ākāśavatsarvagataśca nitya iti śruteḥ | paraṃ
prakṛṣṭaṃ modamānandamāsamantādrātīti vā | paramāṇyudāni jalāni
yasminsa paramodaḥ samudraḥ sa ca prakṛte bhavasamudrarūpaḥ tasyārā
āyudhaviśeṣo nāsiketi
vā | akārapraśleṣeṇāpagatā ramā yeṣāṃ te'paramā daridrāstebhya
udārā aiśvaryapradeti vā | para utkṛṣṭa āmodaḥ parimalaḥ kīrtiriti yāvat |
ā samantānmodaḥ santoṣo vā yasyāḥ | śuddhasya brahmaṇo
manaḥsthānīyatvānmanomayī | taduktaṃ mahāvāsiṣṭharāmāyaṇe -
sa bhairavaścidākāśaḥ śiva ityabhidhīyate |
ananyāṃ tasya tāṃ viddhi spandaśaktirmanomayī ||
iti manaḥpradhānā vā manomayī | manasaivānudraṣṭavya iti svajñāne
jananīye manasa eva prādhānyāt || 224 ||
vyomakeśī vimānasthā vajriṇī vāmakeśvarī |
vyomaiva keśā yasyā virāḍrūpāyāḥ | vyomakeśasya śivasya strī
vā | vyomaivālpaṃ sadvyomakam | alpārthe kapratyayaḥ | tasyeśī tato'pi
vyāpakā vā | vyomakarūpasyeśasya strī digrūpā vā | vimāno
vyomayānaṃ tatrasthā devāstadabhedādambikāpi | viśeṣeṇa māna
ādaraṇe sthā sthitiryasyā vā | viśiṣṭā mā kāntiryasya tadvimaṃ
tādṛśaṃ anaḥ śakaṭaṃ kiricakrādirūpo rathastatra tiṣṭhatīti vā |
vigataṃ mānaṃ parimāṇaṃ yasya tadaparicchinnaṃ brahma tanniṣṭhā vā
| māne parimāṇe sthā sthitiḥ parimāṇāvicchinnatā vigatā yasyā vā |
viśiṣya māti niṣkṛṣya pramāṃ janayatīti vimāno vedastatra
pratipādyatayā tiṣṭhatīti vā | vyupasṛṣṭānmāteḥ śānaci vimāna iti
rūpam | viśiṣṭeṣu vedāviruddheṣu māneṣu pramāṇeṣu
dharmabrahmarūpeṇa tiṣṭhatīti vā | viśiṣya mānaṃ
purāṇanyāyamīmāṃsetyādinā tadvyaktitvena rūpeṇa parigaṇanaṃ
yeṣāṃ teṣu caturdaśasveva vidyādharmasthāneṣu tiṣṭhatīti vā |
tadidamuktaṃ bhagavatā jaimininā- śiṣṭākope viruddhamiti cenna
śāstraparimāṇatvāditi | vajriṇa indrasya strī śacīrūpā vā | vajradhāriṇī
vā | vajrākhyaratnairbhūṣitā vā | mahadbhayaṃ vajramudyatamiti śrutau
vajrapadasya brahmaparatvāt paricchedakatvasambandhena tadvatī vā |
vāmakeśvaratantrarūpā vāmakasya tantrasya pratipādyā vā | vāmā
vāmamārgaratāsta eva pañcayajñavilopakatvātkutsitā iti vāmakāḥ |
vamanti jagatsṛjantīti vā vāmakā dakṣādyāsteṣāmīśvarī vā |
pañcayajñapriyā pañcapretamañcādhiśāyinī || 225 ||
pañcasaṃkhyākā yajñāḥ pañcayajñāḥ | madhyamapadalopī
samāsaḥ | tena ca dvigoriti ṅīp | te priyā yasyāḥ | te ca sa eṣa yajñaḥ
pañcavidho'gnihotraṃ darśapūrṇamāsau
cāturmāsyāni paśuḥ soma iti śrutau kathitāḥ, smṛtiṣu prasiddhā
devayajña- brahmayajña- bhūtayajña- pitṛyajña- manuṣyayajñā vā |
pāñcarātrāgame- abhigamanamupādānamijyāsvadhyāyayoga ityuktā
pañcavidhā pūjā vā kulāgame -
kevalo yāmalo miśraścakrayugvīrasaṅkaraḥ | iti pañcavidhā pūjā ---------------------------- ||
ityuktā vā | nityātantre- hetibhirmadhyamādyaṃ syād dvitīyaṃ
navayoniṣvityārabhya iti pañcaprakārārcā proktā
sarvārthasiddhidetyantenoktā vā | bṛhattantrakaumudyāṃ tanmūlake
mantramahodadhau ca- āturīsautakīdaurbodhītrāsīsādhanābhāvanīti
kathitā vā | agnihotre hūyamānā dugdhādirūpā āpaḥ
somadyupṛthivīpuruṣayoṣidrūpakuṇḍapañcake punaḥpunarhūyante tadā
tā evāpaḥ śarīrabhāvaṃ bhajantītyupaniṣatsu rahatyādyadhikaraṇeṣu ca
spaṣṭo'yaṃ viṣayaḥ | ta ete pañcayajñā vā | paci vistāra iti
dhātorghañarthe kavidhānātpañco vistṛto yajño viśvasṛjāmayanādirvā
| sarveṣāmeteṣāmekaśeṣaḥ | brahmādayaścatvāraḥ pretāḥ pādāḥ |
sadāśivākhyaḥ pretaḥ phalakametādṛśaṃ mañcaṃ paryaṅkamadhiśete
| uktañca bhairavayāmale bahurūpāṣṭakaprastāre ca -
śivātmake mahāmañce maheśānopabarhaṇe |
bhṛtakāśca catuṣpādāḥ kaśipuśca sadāśivaḥ || tatra śete maheśānī mahātripurasundarī |
iti | ācāryabhagavatpādairapyuktam -
gatāste mañcatvaṃ druhiṇaharirudreśvarabhṛtaḥ
śivaḥ svacchacchāyāghaṭitakapaṭapracchadapaṭaḥ |
iti || 225 ||
pañcamī pañcabhūteśī pañcasaṃkhyopacāriṇī |
brahmādiṣu pañcasu pañcamasya sadāśivasya strī | sūtagītāyāṃ
tasyāpyambāsahāyokteḥ -
triṣu rudro variṣṭhaḥ syātteṣu māyī paraḥ śivaḥ |
māyāviśiṣṭātsarvajñātsāmbaḥ satyādilakṣaṇaḥ ||
sadāśivo variṣṭhaḥ syānnātra kāryā vicāraṇā |
iti pañcamīśabdo vārāhyāṃ nirūḍho vā | sā ca yadyapi brāhmyādiṣu
pañcamīti pañcaratnadevātāsu carameti pañcakośādicaramadevatāsviva
yaugika eva sa tasyāṃ bhāsate tathāpi dakṣiṇāmūrtisaṃhitāyām -
-------------------------------------------- pūjayetpañcamīsutam |
ghaṭaṃ spṛṣṭvā hṛdi dhyātvā pañcamīṃ parameśvarīm ||
pañcamīṃ śakaṭaṃ yantraṃ triṣu lokeṣu durlabham |
ityādau vārāhyāmeva bahutaraprayogadarśanādyogarūḍho'pyavaseyaḥ |
makāreṣu pañcamasyānandarūpatvāttadrūpā vā | tathā ca kalpasūtram-
ānandaṃ brahmaṇo rūpaṃ tacca dehe vyavasthitam |
tasyābhivyañjakāḥ pañca makārāstairathārcanam ||
guptyā --------------------------------------------------------- |
ityādi | ata eva pañcānāṃ mānāṃ makārāṇāṃ samāhāraḥ
pañcamīti vā | tāni ca traipurasūkte- parisrutaṃ jhaṣagādyaṃ palaṃ
cetyasyāmṛci prasiddhāni | dānaśuddhyādayo gurumukhādavagantavyāḥ |
pañcamāhutāvāpaḥ puruṣavacaso bhavantīti śrutiprasiddhā yoṣit kuṇḍe
reto haviṣa āhutiruktayajñeṣu pañcamī tadrūpā vā | kaivalyākhyā
pañcamī muktistadabhinnā vā | pañcasaṃkhyānāṃ bhūtānāṃ
pṛthivyādīnāmīśī | yadvā pañcadhābhūtā pañcaprakārā jāteti vā |
pañcamahābhūtātmikā vā pañcaratnātmikā vā vaijayantīmālā
tadīśī | uktañca viṣṇupurāṇe -
pañcarūpā tu yā mālā vaijayantī gadābhṛtaḥ |
sā bhūtahetusaṅghātā bhūtamālā bhaved dvija ||
iti | atra pañcarūpeti padaṃ
muktāmāṇikyamarakatendranīlavajrasamānavarṇeti vyācakṣate |
viṣṇurahasye'pi -
pṛthivyāṃ nīlasaṃjñānamadbhyo muktāphalāni ca |
tejasaḥ kaustubho jāto vāyorvaiḍūryasaṃjñakam ||
puṣkarātpuṣparāgastu vaijayantyā harerime |
iti | pañcasaṃkhyā gandhapuṣpadhūpadīpanaivedyākhyā upacārā asyāḥ ||
śāśvatī śāśvataiśvaryā śarmadā śambhumohinī || 226 ||
śaśvat paunaḥpunyaṃ tatsambandhinī
punaḥpunarabhyasyamānetyarthaḥ | nityā vā | śāśvatastu dhruvo nitya
ityamaraḥ | tathā siddhiḥ śāśvatī netareṣāmiti śruteḥ śāśvataṃ
nityamaiśvaryaṃ yasyāḥ | yadvā īkārapraśleṣeṇeśāḥ jagadīśāḥ
pañcapretāsteṣvaśvatā'śvatvaṃ vāhanatvaṃ yena tādṛśamaiśvaryaṃ
yasyāḥ | pañcapretāsanārūḍheti phalitārthaḥ | śarma sukhaṃ datteśaṃ
bhāvayati bhavate vā śambhuḥ | mitadvrāditvāḍḍupratyayaḥ | tasya
mohinīti vā | śambhuṃ mohayatīti vā śambhumohinī || 226 ||
dharādharasutā dhanyā dharmiṇī dharmavardhinī |
dharā pṛthvīsvarūpā sarvasya jagato dhāraṇādvā | lakārasvarūpā vā |
lakāraḥ pṛthivīdevī saśailavanakānanā |
pañcāśatpīṭhasampannā sarvatīrthamayī parā ||
ityādi jñānārṇave | dharasya himavatparvatasya sutā | dhanyā kṛtārthā
dhanāya hitā vā | dhanaṃ labdhrī vā | dhanagaṇaṃ labdheti yatpratyayaḥ |
maṅgalāpiṅgalādhanyeti jyotiḥśāstraprasiddhayoginīviśeṣarūpā vā |
yadvā caramakālīnāścintā ārtaraudradhanyaśuklabhedena catasro
bhaviṣyottarapurāṇe kathitā yathā -
rājyopabhogaśayanāsanasādhāneṣu
strīgandhamālyamaṇivastravibhūṣaṇeṣu |
icchābhilāṣamatimātramudeti mohād dhyānaṃ tadārtamiti saṃpravadanti
tajjñāḥ ||
saṃcchedanairdahanatāḍanapīḍanaiśca
gātraprahāradamanairvinikṛntanaiśca |
yasyeha rāga upayāti na cānukampā dhyānaṃ tu raudramiti tasya vadanti
santaḥ ||
sūtrārthamārgaṇamahāvratabhāvanāni
nirbandhamokṣagamanāgatihetucintā |
pañcendriyādyupaśamaśca dayā ca bhūte dhyānaṃ tu dhanyamiti
tatpravadanti santaḥ ||
yasyendriyāṇi viṣayairna vicarcitāni saṃkalpanāśanavikalpavikāsayogaiḥ |
tattvaikaniṣṭhadhṛtiyogabhṛtāntarātmā dhyānaṃ tu śuklamiti tatpravadanti
siddhāḥ ||
iti | eteṣāṃ phalabhedo'pi bhaviṣyottara eva -
ārte tiryagadhogatiśca niyatā dhyāne ca raudre sadā
dhanyā devagatiḥ śubhaṃ phalamatho śukre ca janmakṣayaḥ |
tasmājjanmarujāpahe hitatare saṃsāranirvāhake
dhyāne śvetatare rajaḥpramathane kuryātprayatnaṃ budhaḥ ||
iti | tatra dhanyākhyadhyānarūpeti | dharmaśīlatvāddharmiṇī |
ānandānubhavanityatvādidharmāṇāṃ viśeṣyabhūtā vā | dharmaṃ
vardhayatīti dharmavardhinī | taduktaṃ vāmanapurāṇe -
jitendriyatvaṃ śaucaṃ ca māṅgalyaṃ bhaktireva ca |
śaṅkare bhāskare devyāṃ dharmo'yaṃ mānuṣaḥ smṛtaḥ ||
dhyātaḥ sāmba imān dharmān vṛddhiṃ nayati dehinām ||
iti vṛdhu chedana iti dhātorbrahmādhiṣṭhānakaṃ dharmamātraṃ
dṛśyajātaṃ chedayatīti vā |
lokānindralokādiviṣṇulokāntānatītātikramya mahākailāsākhye
paraśivapure sthitā | paraśivapurasya sarvalokātītatvaṃ śivadharmottare
arvācīnā/llokān varṇayitvā jñeyaṃ viṣṇupadādūrdhvaṃ divyaṃ
śivapuraṃ mahat ityārabhya -
ityetadaparaṃ tubhyaṃ proktaṃ śivapuraṃ mahat |
dehināṃ karmaniṣṭhānāṃ punarāvartanaṃ smṛtam ||
ityantena karmaṭhaprāpyaṃ śivapuraṃ varṇayitvā,
ūrdhvaṃ śivapurājjñeyaṃ sthānatrayamanuttamam |
nityaṃ paramaśuddhaṃ ca skandomāśaṅkarātmakam ||
ityārabhya -
ye samprāptāḥ parasthānaṃ dhyānayogaratā narāḥ |
na teṣāṃ punarāvṛttirghore saṃsārasāgare ||
sarvajñāḥ sarvagāḥ śuddhāḥ paripūrṇāḥ maheśvarāḥ |
śivatulyabalopetāḥ paraṃ śivapuraṃ gatāḥ || ityantam |
lokātītā guṇātītā sarvātītā śamātmitā || 227 ||
lokāñjīvānvā'tītā | ata eva guṇānatītā sarvamatītā vā sarvān
śabdānatītā vā | uktañca jñānārṇave -
śabdātītaṃ paraṃ brahma gaṇanārahitaṃ sadā |
ātmasvarūpaṃ jānīhi --------------------------------- ||
iti | śamaḥ prapañcopaśama evātmā svarūpaṃ yasyāḥ |
prapañcopaśamaṃ śivamadvaitaṃ caturthaṃ manyanta iti
nṛsiṃhatāpanīye | śaṃ sukhamātmā yasyā iti vā || 227 ||
bandhūkakusumaprakhyā bālā līlāvinodinī |
bandhūko bandhujīvako vaṅgadeśaprasiddho mahāvṛkṣastasya kusumaṃ
puṣpaṃ tasyeva prakhyā kāntiryasyāḥ | atyāraktatamā kāntiryasyā vā |
bālā kumārī | tvaṃ kumāra uta vā kumārīti śruteḥ |
tripurāsiddhānte'pi- bālālīlāviśiṣṭatvādbāleti kathitā priye iti | līlā
prāpañcikī krīḍaiva vinodo yasyāḥ | padyarājasya bhāryā līlākhyā
yogavāsiṣṭhe prasiddhā tāṃ viśiṣya satkarmasu nodayatīti vā |
līlādevyā tapasā sarasvatī toṣitā sā tuṣṭā tasyai jñānaṃ
tadbhartṛjīvanaṃ ca prādāditi kathāyāṃ vistareṇa varṇanāt |
devīpurāṇe nāmanirvacanādhyāye- lakṣmīlālanato līleti
nirvacanadarśanāllīletyetāvanmātrasya bhinnanāmatvaṃ svīkṛtya
brahmajananītyanayorekanāmatvamityapi suvacam |
sumaṅgalī sukhakarī suveṣāḍhyā suvāsinī || 228 ||
śobhanaṃ maṅgalamasyā iti suvāsinīsaṃjñā | saṃjñātvādeva
kevalamāmaketyādinā ṅīp | sumaṅgalī saṃjñāyāmiti
gaurādyantargaṇasūtreṇa ṅīṣ vā | śobhanaṃ maṅgalaṃ brahmaiveti vā |
taduktaṃ viṣṇupurāṇe -
aśubhāni nirācaṣṭe tanoti śubhasantatim |
śrutimātreṇa yatpuṃsāṃ brahma tanmaṅgalaṃ viduḥ ||
iti | atrismṛtau tu -
praśastācaraṇaṃ nityamapraśastavivarjanam |
etaddhi maṅgalaṃ proktamṛṣibhirbrahmavādibhiḥ ||
ityuktam | sukhakartṛtvātsukhakarī | kṛño hetvityādinā tācchīlye ṇiniḥ |
śobhanena veṣeṇāḍhyā yuktā | suvāsinī sārvakālaṃ jīvatpatikā |
suvāsinījanābhinnā vā || 228 ||
suvāsinyarcanaprītā'śobhanā śuddhamānasā |
suvāsinīnāmarcanena prītā | āśobhaneti caturakṣaraṃ nāma |
samantataḥ saundaryavatī | śuddhaṃ mānasaṃ yasyāḥ |
bindutarpaṇasantuṣṭā pūrvajā tripurāmbikā || 229 ||
bindau sarvānandamaye cakre brāhmaṇādivarṇacatuṣṭayakartṛkeṇa
kṣīrājyamadhvāsavabindukaraṇakena vā tarpaṇena samyaktuṣṭā |
binduricchuriti nipātitabindupadavācyajñātṝṇāṃ tarpaṇena tṛptyā
santuṣṭā vā pūrvaṃ jātā | iyameva sā yā prathamā vyaucchaditi,
ahamasmi prathamajā ṛtasyeti śruteḥ | abuddhipūrvakā yā prathamā
sṛṣṭistadrūpā vā | aṣṭamacakrābhimānitripurāmbākhyadevatārūpā |
trayāṇāṃ purāṇāmavasthārūpāṇāmambikā janikā vā | trīṇi purāṇi
yasya sa jīvaḥ | puratraye krīḍati yaśca jīva iti śruteḥ tajjananī vā |
yathāgneḥ kṣudrā visphuliṅgā vyuccarantītyādiśruteḥ | vāmādīnāṃ
purāṇāṃ tu jananīṃ tripurāmbiketi vacanasiddhā vā || 229 ||
daśamudrāsamārādhyā tripurāśrīvaśaṅkarī |
saṃkṣobhiṇyāditrikhaṇḍāntā daśa mudrāstābhiḥ
karaṇabhūtābhiḥ samyak nityāhṛdayoktavāsanānuguṇyenārādhyā |
pañcamacakrādhiṣṭhātrī tripurāśrīnāmikā devī tāṃ vaśaṃ kurute,
sā vaśaṅkarī yasyā iti vā tarjanyaṅguṣṭhayogarūpajñānamudrārūpā
vā |
jñānamudrā jñānagamyā jñānajñeyasvarūpiṇī || 230 ||
jñānena mudaṃ rātīti vā | jñānaṃ cidaṃśaṃ
mudamānandāṃśaṃ drāvayatyāvṛṇotīti vā | jñānena gamyā viṣayā |
jñānena prāpyā vā | uktañca kaurme devyaiva -
yattu me niṣkalaṃ rūpaṃ cinmātraṃ kevalaṃ śivam |
sarvopādhivinirmuktamanantamamṛtaṃ param ||
jñānenaikena tallabhyaṃ kleśena paramaṃ padam |
jñānameva prapaśyanto māmeva praviśanti te ||
iti | jñānajñeye dṛgdṛśye svarūpamasyāḥ || 230 ||
yonimudrā trikhaṇḍeśī triguṇāmbā trikoṇagā |
yonau mudaṃ rāti | navamamudrārūpā vā | yonireva mudrā
āchādikā yasya bindostadrūpā vā | yadvā gudameḍhrāntaraṃ
yonirityucyate | mantradoṣanirāsārthastanmudraṇaprakāro
gurumukhaikavedyo'sti tadrūpā vā | trikhaṇḍākhyāyā daśamyā
mudrāyā īśī svāminī | trayāṇāṃ
somasūryānalākhyamantrakhaṇḍānāmīśī vā | trayo guṇā yasyāṃ sā
triguṇā | sattvarajastamasāmāśrayatvena sāṃkhyasammatā prakṛtiriti
yāvat | taduktaṃ vāyupurāṇe -
yogeśvarī śarīrāṇi karoti vikaroti ca |
nānākṛtikriyārūpanāmavṛttiḥ svalīlayā ||
tridhā yadvartate loke tasmātsā triguṇocyate |
iti | viṣṇupurāṇe'pi -
sarvabhūteṣu sarvātmanyā śaktiraparā tava |
guṇāśrayā namastasyai śāśvatāyai sureśvari ||
iti | devīpurāṇe tu trivikramatripathagātriguṇāpadānāṃ paryāyatā
dhvanitā | yaduktam -
padaistribhirbalirbaddhaḥ svargāditripathāngatā |
utpattisthitināśaiśca sattvādyaistriguṇocyate ||
iti | ambā īdṛśasya guṇatrayasyāpi mātā kāraṇabhūtā | yattantreṣu
mantrajīva ityucyate | tathā ca tantrarāje -
tejasāṃ śaktimūrtīnāṃ prapañcasyāpi kāraṇam |
guṇatrayamamīṣāṃ ca yatkāraṇamudāhṛtam ||
tatsvarūpānusandhānasiddhiḥ samyaktvamīritam |
tanmantravīryamuddiṣṭaṃ mantrāṇāṃ jīva īritaḥ ||
iti | aviśeṣātsakalajagadambā vā | trikoṇa yonicakraṃ gacchatīti trikoṇagā
|
anaghādbhutacāritrā vāñchitārthapradāyinī || 231 ||
aṃhoduḥkhavyasanānyaghāni na santi yasyāṃ sānaghā |
adbhutānyāścaryakarāṇi cāritrāṇi yasyāḥ | adbhuteṣu
bhūkampādiṣūtpāteṣu nimitteṣu carantītyadbhutacārīṇi duṣṭaphalāni
tebhyastrāyate vā | vāñchitārthānpradātuṃ śīlamasyāḥ || 231 ||
abhyāsātiśayajñātā ṣaḍadhvātītarūpiṇī |
punaḥ punaḥ ā supterā mṛteḥ kālaṃ nayedvedāntacintayeti vihitena
brahmātmaikyānusandhānāvṛttyatiśayena jñātā | tathā ca
vyāsasūtraṃ kapilasūtraṃ ca āvṛttirasakṛdupadeśāditi | uktañca
brahmāṇḍe -
dhyānaikadṛśyā jñānāṅgī vidyātmā hṛdayāspadā |
ātmaikyādvyaktimāyāti cirānuṣṭhānagauravāt ||
iti | adhvānaḥ ṣaṭ- padādhvā bhuvanādhvā varṇādhvā tattvādhvā
kalādhvā mantrādhvā ceti | teṣu trayo vimarśāṃśāstrayaḥ
prakāśāṃśāḥ | taduktaṃ virūpākṣapañcāśikāyām -
yasya vimarśasya kaṇaḥ padamantrārṇātmakastridhā bhavati |
padatattvakalātmārtho dharmiṇa itthaṃ prakāśasya ||
iti | te ca jñānārṇave- asmiṃścakre ṣaḍadhvāno vartante
vīravanditetyārabhya evaṃ ṣaḍadhvavimalaṃ śrīcakraṃ
paricintayedityantena salakṣaṇamuktāḥ | dakṣiṇāmūrtisaṃhitāyāmapi-
ṣaḍadhvarūpamadhunā śṛṇu yogeśi sāmpratamityādinā evaṃ
ṣaḍadhvabharitaṃ śrīcakraṃ paricintayedityantenoktāstānatītaṃ
rūpamasyāḥ | śaivavaiṣṇavādayaḥ ṣaḍupāsanāmārgāstānatītaṃ
teṣāmetatprāptisādhanatvāttādṛśaṃ rūpamasyā iti vā | uktañca
kulārṇave -
śaivavaiṣṇavadaurgārkagāṇapatyendusambhavaiḥ |
mantrairviśuddhacittasya kulajñānaṃ prakāśate ||
iti | indusambhavaṃ jainadarśanam | janmāntare
ṣaḍvidhopāsakānāmihajanmani sundaryupāstilābha iti tadarthaḥ |
avyājakarūṇāmūrtirajñānadhvāntadīpikā || 232 ||
avyājā anaupadhikī yā karuṇā saiva mūrtiḥ svarūpaṃ yasyāḥ |
jayati karuṇā kācidaruṇetyabhiyuktokteḥ | ataevāha- ajñāneti |
ajñānameva dhvāntamandhakārastasya dīpikeva nāśakatvāt |
teṣāmevānukampārthamahamajñānajaṃ tamaḥ | nāśayāmyātmabhāvastho jñānadīpena bhāsvate ||
iti bhagavadvacanāt || 232 ||
ābālagopaviditā sarvānullaṅghyaśāsanā |
bālān brahmādikān gopayatīti bālagopaḥ | bālaścāsau gopaśca
bālagopaḥ | bālagopaśca bālagopaśca bālagopau tāvabhivyāpya
ābālagopaṃ tādṛśena viditaṃ jñānaṃ yasyāḥ sā | atraiko
bālagopaśabdaḥ sadāśivaparaḥ kṛṣṇāvatāraparo vā | anyaḥ
pāmaropalakṣaṇam | hariharādipāmarāntā yāṃ jānantītyarthaḥ |
uktañca skānde- tamahaṃpratyayavyājātsarve jānanti jantava iti | nanvevaṃ
sati atiparicayādavajñeti nyāyātsarveṣāmanādaraṇīyā syādata āha |
sarvairbrahmaviṣṇvādibhirapyullaṅghitumativartitumayogyamaśakya.
m ca śāsanaṃ yasyāḥ | taduktamācāryabhāgavatpādaiḥ -
jagatsūte dhātā hariravati rudraḥ kṣapayati
tiraskurvannetatsvamapi vapumīśastirayati |
sadā pūrvaḥ sarvaṃ tadidamanugṛhṇāti ca śiva -
stavājñāmālambya kṣaṇacalitayorbhrūlatikayoḥ || iti |
śrīcakrarājanilayā śrīmattripurasundarī || 233 ||
śrīcakrarājaṃ bindutrikoṇādirūpaṃ nilayo vāsasthānaṃ yasyāḥ |
taduktam- śrīcakraṃ śivayorvapuriti | śarīre yathā jīvasyāvasthānaṃ
tathā śrīcakre śivayoriti tadarthaḥ | tripurasya paraśivasya sundarī bhāryā |
śrīmatī ca sā tripurasundarī ceti tathā | atra trīṇi purāṇi
brahmaviṣṇuśivaśarīrāṇi yasminsaḥ tripuraḥ paraśivaḥ | taduktaṃ
kālikāpurāṇe -
pradhānecchāvaśācchambhoḥ śarīramabhavattridhā |
tatrordhvabhāgaḥ sañjātaḥ pañcavaktraścaturbhujaḥ ||
padyakesaragaurāṅgaḥ kāyo brāhmo maheśvare |
tanmadhyabhāgo nīlāṅga ekavaktraścaturbhujaḥ ||
śaṅkhacakragadāpadmapāṇiḥ kāyaḥ sa vaiṣṇavaḥ |
abhavattadadhobhāge pañcavaktraścaturbhujaḥ ||
sphāṭikābhramayaḥ śuklaḥ sa kāyaścāndraśekharaḥ |
evaṃ tribhiḥ purairyogāttripuraḥ paramaḥ śivaḥ || iti || 233 ||
śrīśivāśivaśaktyaikyarūpiṇī lalitāmbikā ||
śrīyuktā śivā śrīśivā | śivaśaktyoraikyaṃ sāmarasyameva
rūpamasyāḥ | uktañca vāyusaṃhitāyām -
śivecchayā parā śaktiḥ śivatattvaikatāṃ gatā |
tataḥ parisphuratyādau sarge tailaṃ tilādiva ||
iti | atra sāmarasyaṃ samarasatā paramaṃ sāmyamatyantābheda eva | tathā
coktaṃ saurasaṃhitāyām -
brahmaṇo'bhinnaśaktistu brahmaiva khalu nāparā |
tathāsati vṛthā proktaṃ śaktirityavivekibhiḥ ||
śaktiśaktimatorvidvanbhedābhedastu durghaṭaḥ ||
iti | vāsiṣṭharāmāyaṇe'pi -
yathaikaṃ pavanaspandamekamauṣṇyānalau yathā |
cinmātraṃ spandaśaktiśca tathaivaikātma sarvadā ||
iti | śivacakrāṇāṃ śakticakrāṇāṃ caikyaṃ rūpamasyā vā | taduktaṃ
brahmāṇḍapurāṇe- trikoṇe baindavaṃ
śliṣṭamaṣṭāre'ṣṭadalāmbujamityārabhya -
śaivānāṃ caiva śāktānāṃ cakrāṇāṃ ca parasparam |
avinābhāvasambandhaṃ yo jānāti sa cakravid ||
ityantena śivaśaktyoraikyaṃ yasminpratipādyaṃ sa haṃsamantro
rūpamasyā vā | uktañca yajñavaibhavakhaṇḍe -
śāntāntaṃ śaktirasyoktā tadantaṃ bījamucyate |
vidyāśaktirbhavedbījaṃ śiva eva na cānyathā ||
tenāyaṃ paramo mantraḥ śivaśaktyātmakaḥ smṛtaḥ ||
iti | śaṣasahetivarṇakrame śasyānte ṣakārastadante sakārastadante hakāra
iti tadarthaḥ | athavā śivasya śaktayo dhūmāvatyādyāḥ pañca |
tāsāmaikyaṃ samaṣṭireva rūpamasyā | tāścoktā
virūpākṣapañcāśikāyām -
dhūmāvatī tirodhau bhāsvatyavabhāsane'dhvanāṃ śaktiḥ |
kṣobhe spandā vyāptau vibhvī hlādā tu puṣṭau me ||
dhūmāvatī pṛthivyāṃ hlādāpsu śucau tu bhāsvatī prathate |
vāyau spandā vibhvī nabhasi vyāptaṃ jagattābhiḥ |
evamiyati prabandhe prāthamikena nāmatrayeṇa jagataḥ
sṛṣṭisthitilayakartṛtvena devatāṃ lakṣayitvā
tirodhānānugrahayoranantaviṣayatvātcidagnikuṇḍasaṃbhūtetyārabhyaitā
vatparyantaṃ tayoreva viṣayaṃ prapañcyedṛśapañcakṛtyakartrī
devatāmasādhāraṇena viśeṣyabhūtena nāmnāṃ nirdiśati -
lalitāmbiketi | lalate'sau lalitā ca sāmbikā ca lalitāmbiketi vigrahaḥ |
uktañca padmapurāṇe- lokānatītya lalate lalitā tena socyata iti | lokyanta iti
lokāḥ kiraṇā āvaraṇadevatāstānatikramya tatsthānoparitanabindusthāne
lalate'titarāṃ śobhata iti tadarthaḥ |
śobhāvilāso mādhuryaṃ gāmbhīryaṃ sthairyatejasī |
lālityaṃ ca tathaudāryamityaṣṭau pauruṣā guṇāḥ ||
ityabhiyuktaprasiddhaṃ lalitatvaṃ lalitaṃ raticeṣṭitamiti
kāmaśāstraprasiddhaṃ ca | saukumāryaṃ tu lālityamiti prasiddhaṃ ca
tatsarvamasyā astīti lalitā | uktañca -
laliteti nāma yuktaṃ tava kila divyā navā vṛtayaḥ |
dhanuraikṣavamastrāṇyapi kusumāni tathākhilaṃ lalitam ||
iti | lalite sundaramiti śabdārṇavaḥ | idaṃ ca prayāgapīṭhādhipaternāma |
prayāge lalitādevīti devīpīṭhagaṇanaprakaraṇe pādmavacanāt |
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
daśamena śatenābhūddhāriṇyekādaśī kalā || 1000 ||
iti śrībhāskararāyaviracite lalitāsahasrabhāṣye daśamaśatakaṃ
nāmaikādaśī kalā || 11 ||
lalitāsahasranāmasyottarabhāge phalaḥśrutiḥ
dvādaśī kṣamākhyā kalā
evaṃ prītiphalakakīrtanopayogi nāmasahasraṃ pratipādya
tadupasaṃharanphalāni vivecayitukāmo bhagavānhayagrīvācārya uttaraṃ
granthasandarbhamārabhate -
ityevaṃ nāma sāhasraṃ kathitaṃ te ghaṭodbhava || 234 ||
ityevamityādinā | itiśabdaḥ samāptivacanaḥ sansahasrasaṃkhyāyā
anyūnānatiriktatāṃ dhvanayati | evam uktena prakāreṇa
yathāvatpratipāditena sarasvatīgaṅgāsahasranāmādau
sahasrasaṃkhyāpūrterabhāvādapārthako gauṇo vā sahasranāmaśabdo
nātra tatheti dhvanitam | nāmnāṃ sahasrameva sāhasram |
rākṣasamānasādivatsvārthe taddhitaḥ | ghaṭodbhavetyagastyasya
saṃbuddhiḥ || 234 ||
nanu kūrmapurāṇādau
devīsahasranāmādikamapyanyūnānatiriktasahasrasaṃkhyākamevetyata
āha -
rahasyānāṃ rahasyaṃ ca lalitāprītidāyakam |
anena sadṛśaṃ stotraṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati || 235 ||
rahasyānāmiti | rahasyānāṃ nyāsajapādirūpāṇāṃ madhye iti
nirdhāraṇe ṣaṣṭhī | tena rahasyamityasya rahasyatamamityarthaḥ | nanu
rahasyatamānyapi gaṅgāsahasranāmādīni
skāndādāvupalabhyanta evetyata āha- laliteti | teṣāṃ
lalitāto'pakṛṣṭadevatāprītikaratvena
sarvotkṛṣṭadevatāprītikaramidamevetyarthaḥ | nanvīdṛśamapi
kiñcitsambhāvyetetyata āha- aneneti | sadṛśaṃ rahasyatamatve sati
lalitāprītikaratvarūpasādhāraṇadharmavattvarūpasādṛśyavat | stotraṃ
stotrāntaram | ekasminnupamānopameyabhāvābhāvāt | na bhūtaṃ
itaḥkṣaṇātpūrvakāle | na bhaviṣyati ita uttarakāle | bhaviṣyatīti
śatrantasya saptamī vā | vartamānakṣaṇasya
tādṛśastotrotpattyayogyatvātkālatrayāsambandhāttādṛśamasadeveti
bhāvaḥ | asya viśeṣaṇadvayasyānyatrāsattvapratipādanāya
viśeṣaṇavivaraṇapara uttaraḥ sarvo'pi granthasandarbhaḥ || 235 ||
tatra rahasyatamatvaṃ vivecayati dvābhyām |
prayāsatāratamyātphalatāratamyamiti nyāyena phalabhūmasādhane
kaṣṭasādhyatvasya
prasiddhatamatvādbahuphalasādhanamapyalpāyāsasādhya karma
rahasyatamam | tatra nāmakīrtane prayāseyattāyāḥ
spaṣṭatvātphalabhūmānameva vivṛṇoti | sarve rogāḥ
asādhyayāpyādibhedabhinnāḥ | dāridryasyāpi
rogatulyatvenopasthitatvāttadabhāvaniyatasampadvṛddherapi phalatvamāha
-
sarvarogapraśamanaṃ sarvasampatpravardhanam |
sarvāpamṛtyuśamanaṃ kālamṛtyunivāraṇam || 236 ||
sarvasampaditi | athavā sampadārogyayoḥ
parasparābhāvavyāpyatvādārogye sati dāridrayaṃ syādeveti
śaṅkāmapākurvannārogyaṃ sampattyā samuccinoti- sarvasampaditi |
gajaturagasamṛddhyādibhedabhinnānāṃ sampadāmityarthaḥ | sarve
apamṛtyavaḥ sarpavyāghrādinimittakāḥ | atyalpamidamucyata ityāha-
kāleti | kāle āyuḥ parimāṇaḥ parisamāptau |
tenāpamṛtyūnāmāyurmadhya eva prasaktiḥ | vartitailādisācivye'pi
caṇḍavātādikṛtadīpanāśavaditi sūcitam || 236 ||
sarvajvarārtiśamanaṃ dīrghāyuṣyapradāyakam |
sarve jvarā aikāhikādisānnipātikāntāḥ | ārtistatprayuktā
śirastodādirūpā pīḍā teṣāṃ śamanaṃ nāśakam | athavā sarveṣāṃ
ye rogā ityādirītyā padacatuṣṭayaṃ vyākhyeyam | tena
jāteṣṭyādivatphalasādhanayorvaiyadhikaraṇyamapi siddhyati |
tataścānyaniṣṭhaphaloddeśenānyasyāpi sādhane pravṛttiriha yukteti
mantavyam | rogaireva siddhe jvarārtyoḥ pārthakyena grahaṇaṃ
gobalīvardanyāyena | yadvā vakṣyamāṇakāmyaprayogānusāreṇa
pārthakyam | tatra
rogaśāntyādicaturavayavaikaphalakaprayogakathanottaraṃ
tattadavayavamātraphalakānāṃ prayogāṇāṃ vakṣyamāṇatvāt | ata eva
dīrghāyuṣyapadasyāpyayamarthaḥ siddhyati | dīrghaṃ pūrṇaṃ yat āyuṣo
bhāva āyuṣyaṃ dīrghāyuṣṭvaṃ śatamānatvaṃ tasya pradāyakaṃ
tadvighātakagrahaviṣādibādhānirāsakamiti | yadvā āyurevāyuṃṣyaṃ
dīrghaśatamānādadhikamāyuṣyaṃ
yebhyasteṣāṃ guṭikauṣadhiyogasiddhyādīnāṃ pradāyakaṃ
tatprāptikarāpūrvasampādakamiti | tena na kālamṛtyunivāraṇena
gatārthatā |
putrapradamaputrāṇāṃ puruṣārthapradāyakam || 237 ||
aputrāṇāṃ putrakāmabaddhānām | saputrāṇāṃ siddhe
icchāvirahādaputreṣveva prāyaḥ putrakāmanādarśanāttathoktam | ata
evaikaputrāmṛtaprajādīnāṃ bandhyāsveva gaṇanā smṛtiṣu | tena
saputrāṇāmapi putrāntarecchāyāmatrādhikāraḥ | aputrāṇāmapi
putrakāmābhāve putrakāmaprayoge nādhikāra iti siddhyati | tena ca
tattatkāmanāyāstattatphalaprayogādhikāritāvacchedakatvaṃ sūcitam | na
cānekaphalaviṣayakasamūhālambanātmakakāmanāvataḥ
sarvaprayogeṣvadhikārāttena kaḥ prayogaḥ prathamato'nuṣṭheya ityatra
vinigamanāviraha iti vācyam | tantreṇa sarvaphalapradasyaikasyaiva
prayogasyānuṣṭhātuṃ śakyatvāt | na caivaṃ sati tatra sarve'viśeṣāditi
cāturthikādhikaraṇavirodhaḥ | tatra hi
sarvakāmapradadarśapūrṇamāsajyotiṣṭomādeḥ
sakṛdanuṣṭhānenaikameva phalaṃ bhavatīti siddhāntitatvāditi vācyam |
alpapradakarmasveva tadadhikaraṇanyāyānāṃ vyasthitatvāt |
devatāprītestu lokavilakṣaṇatvāt | ata evoktam- lokatītā guṇātītā sarvātītā śamātmiketi |
karmasvapīdṛśanyāyasyarṣyantarairaṅgīkārācca | yaduktaṃ
hiraṇyakeśisūtre- ekaprayoge sarvānkāmānkāmayīta prayogapṛthaktve
caikaikamiti | vaiṣayikakāmanāsāmānyābhāvavato'pyatrādhikāra
ityāhapuruṣārtheti | puruṣairbuddhimadbhirarthyata iti puruṣārtho mokṣaḥ |
niṣkāmo'pi mokṣaphalakaprayoge'dhikriyata iti bhāvaḥ |
vastutaścaturvargapradāyakamityevārthaḥ | saṅkoce mānābhāvāt |
uktañca padmapurāṇe puṣkarakhaṇḍe āhnikaprakaraṇe -
ataḥparaṃ ca devānāmarcanaṃ kārayedbudhaḥ |
gaṇeśaṃ pūjayedyastu vighnastasya na bādhate ||
ārogyārthe'rcayetsūryaṃ dharmamokṣāya mādhavam |
śivaṃ dharmārthamokṣāya caturvargāya caṇḍikām || iti || 237 ||
nanu bahuphalapradatve satyalpāyāsasādhyatvaṃ
sahasranāmanavake'styeva lalitāprītipradatvamapi
gaṅgāśyāmalādiprītijananadvārā tatrāstyeva |
pañcamīstavarājādilalitaikaviṣayakastotrāntareṣu tvavyāhataṃ
lalitāprītikaratvamityāśaṅkāmapākurvankramaprāptaṃ prītipradatvaṃ
vivecayati -
idaṃ viśeṣācchrīdevyāḥ stotraṃ prītividhāyakam |
japennityaṃ prayatnena lalitopāstitatparaḥ || 238 ||
idamiti | itarastotrapaṭhanajanyaprītimapekṣyaitajjanyāḥ
prītirviśiṣṭetyarthaḥ | tena prītiviśeṣajanakatve sati rahasyatamatvamihaiveti
bhāvaḥ |
etenāgnihotradarśapūrṇamāsajyotiṣṭomaviśvajidādikarmaṇāmāyāsatā
ratamyasādhyānāmekajātīyasvargaphalakatvāyoge na svargeṣu
taratamabhāvakalpaneti pūrvatantrasiddhanyāyādeva devatāprītāvapi
bahubhiḥ stotraiḥ prātisvikajanitāyāṃ tāratamyasiddherviśeṣādityuktau
ko viśeṣa iti parāstam | ito'pyadhikāyāsasādhyakarmāntarajanitāyāṃ
devatāprītāvapi tena nyāyeneto'pi prītyādhikyaprāptau
tanmāprasāṅkṣīdityāśayena viśeṣapadopādānasya sārthakyāt | ata eva
ca rahasyatamatvamapyupapadyate | tasmātprakṛṣṭenāpi yajñena
lalitopāsako yāvajjīvamidaṃ japedityarthaḥ || 238 ||
japakāle vidhimāha dvābhyām -
prātaḥ snātvā vidhānena sandhyākarma samāpya ca |
pūjāgṛhaṃ tato gatvā cakrarājaṃ samarcayet || 239 ||
prātarityādibhyām | vidhānena vaidikatāntrikobhayaprakāreṇa |
kākakṣinyāyenāsya snānasandhyayoranvayaḥ | pūjāgṛhagamanaṃ
dvārapūjādyupalakṣaṇam | cakrarājaṃ śrīcakram | samarcayediti svārthe
ṇic | aśaktau prayojakakartṛparo vā || 239 ||
vidyāṃ japetsahasraṃ vā triśataṃ śatameva vā |
rahasyanāmasāhasramidaṃ paścātpaṭhennaraḥ || 240 ||
vidyāṃ pañcadaśīṃ ṣoḍaśīṃ vā | na tu
strīdevatyamantrasāmānyam | sahasraṃ vetyādiṣvaṣṭottaraśatamiti śeṣaḥ
| triśataṃ śatatrayaṃ na tu tryuttaraśatam | nāyaṃ tulyabalo vikalpaḥ kintu
pūrvāsambhave paro'nukalpa iti dyotayitumevakāraḥ | paścāt
vidyājapapuṣpāñjalidānayormadhye | ata eva japtvā puṣpāñjaliṃ
dadyāditi kathitaṃ tayoḥ paurvāparyaṃ nāvyavahitam, kintu
sahasranāmapāṭhena vyavahitameva | vedavedikaraṇayoriva kṣutācamanena
vedādhyayanasnānayoriva ca mīmāṃsādhyayaneneti bhāvaḥ | atra prātaḥ
snātvetyādiḥ sarvo'pi vidhyantaraprāptānuvādaḥ | sahasranāmapāṭhe
kālamātraṃ tu vidheyam | ata eva japapāṭhayorna
parasparamaṅgāṅgibhāvo'pi | dvayorapi prātisvikavidhibhyāṃ
phalavattayā sahasranāmakīrtanasyāpi vidhyantareṇaiva
phalārthatayā'vagatatvena darśapūrṇamāsābhyāmiṣṭvā somena
yajetetyādāviva kālārthasyaiva saṃyogasya nirṇayāt |
snānādipradhānapañcakasya krama eva vā vitatirūpo vidheyaḥ |
tenānyatamapradhānākaraṇe'pianapāyo hi kālesyeti
nyāyenāvaiguṇyātphalānutpattirapāstā || 240 ||
prītiviśeṣasyetaravyāvṛttasyoktaṃ bhāvyatvaṃ
viśeṣājñānādanavagataprāyamevetyato viśeṣapadavācyaṃ
parimāṇamāha sārdhairekādaśabhiḥ -
janmamadhye sakṛccāpi ya evaṃ paṭhate sudhīḥ |
tasya puṇyaphalaṃ vakṣye śṛṇu tvaṃ kumbhasambhava || 241 ||
janmamadhya ityādibhiḥ | uktaprakāreṇa janmamadhye
sakṛtpaṭhitanāmasahasrāntargatasyaikaikasya nāmnaḥ kīrtanādayaṃ
vakṣyamāṇaḥ puṇyarāśiḥ sa punaḥ
sahasraguṇitaścetsakṛtstotrapāṭhasya phalam | yāvajjīvaṃ kriyamāṇasya
stotrapāṭhasya yāvatya āvṛttayaḥ sambhaveyustāvadvāraṃ tatphalaṃ
guṇayitvā tajjanikāyā devatāprīteḥ parimāṇaṃ
buddhimadbhirūhanīyamiti samudāyārthaniṣkarṣaḥ | vakṣyamāṇārthasya
durūhatvādeva vakṣya iti pratijñāpūrvakaṃ śṛṇviti śiṣyasya
sāvadhānatāsampādanam || 241 ||
gaṅgādisarvatīrtheṣu yaḥ snāyātkoṭijanmasu |
gaṅgādītyādipadena puṣkarādeḥ parigrahaḥ | puṣkarādyāni
tīrthānītyādau puṣkarasyaiva sarvatīrthāditvena prasiddhāvapi
tato'pyāditvena gaṅgāyā grahaṇaṃ tasyāstrilokagāmitvena
gaṅgāpadādupasthitau tattallokagatatīrthānāmapi sarvapadena
saṃgrahārtham | ata eva gaṅgāpadaṃ bhaviṣyottarapurāṇe tathaiva
nirūpyate -
yasmādbhagīratho devi svargādgāṃ tvāmihānayat |
atastvaṃ munibhiḥ sarvairgaṅgeti parikīrtyase ||
iti | tīrthāntaragrahaṇe tu bhūlokagatānyeva sarvatīrthāni bhāseran | atra
pratidinaṃ śraddhayā parayā
sahasraparivatsarānityetatpadacatuṣṭayamuttaratra paṭhyamānaṃ pūrvatra
sarvatrānvetavyam | koṭijanmasviti tūttaratra sarvatrāpi | evaṃ
trailokyāntargatānāṃ nikhilatīrthānāṃ madhye ekasmiṃstīrthe
pratidinaṃ vidhinā parayā śraddhayā snānena
sahasraparivatsarapūrtirīdṛśamekaṃ janma
tādṛśakoṭijanmaparyantamekatīrthasnānajanitaṃ puṇyam | tathaiva
sarvatīrthasnānajanitapuṇyānītyeṣāṃ rāśirekaḥ |
koṭiliṅgapratiṣṭhāṃ tu yaḥ kuryādavimuktake || 242 ||
ekasmiṃsthāpite liṅge viśvaṃ saṃsthāpitaṃ
bhavedityādibhirvacanairitaradevapratiṣṭhāmapekṣya śivapratiṣṭhāyā
ādhikyaṃ manvāna āha- liṅgeti | kāśyāṃ
tāvatkāśīvārāṇasyavimuktamantargṛhaṃ ceti catvāri sthānāni
bṛhajjābālādāvāmnātāni | teṣu pūrvapūrvasyottarottaraṃ
vyāpya pañcakrośavat uttarottaraṃ puṇyavacca |
teṣvantargṛhamatīvottamam | taddhi paramaśivasya śarīrameva |
śarīraśarīriṇoścābhedānnityatvācca -
aviśabdena pāpāni kathyante dvijasattama |
tairmuktaṃ na mayā vyaktamavimuktamataḥ smṛtam ||
iti liṅgapurāṇoktasya dvividhasyāpi nirvacanasyāntargṛha eva
mukhyatayopapattāvapi tadvyāpakasthānaviśeṣanirūḍhalakṣaṇayā
prayogabāhulyātpaṇḍitapāmarasādhāraṇyenāntargṛhasya
mukhyamavimuktatvamiti jñānābhāvādajñātaṃ
sadavimuktamantargṛhameveti jñāpayannāha avimuktake iti | ajñātārthe
kapratyayaḥ | antargṛha ityarthaḥ | antargṛha
ityanuktiruktanirvacanasmāraṇena puṇyātiśayavattvadyotanāya |
tataścāntargṛhe sahasraparivatsaraparyantaṃ pratidinaṃ parayā śraddhayā
koṭiliṅgāni yaḥ pratiṣṭhāpayati tadekajanmajanitaṃ puṇyaṃ tasya
koṭisaṃkhyāguṇanena jāto rāśirdvitīyaḥ || 242 ||
kurukṣetre tu yo dadyātkoṭivāraṃ ravigrahe |
koṭiṃ sauvarṇabhārāṇāṃ śrotriyeṣu dvijanmasu || 243 ||
karuṇākṛṣṭo deśastarantukārantukayormadhyavartī
kurukṣetramityucyate | ravigrahe sūryoparāge |
sarvatra sarvadā sarvaṃ gṛhṇanmucyeta karhicit |
uparāge kurukṣetre gṛhṇanvipro na mucyate ||
ityādinā mahābhāratādau tatra pratigrahītuḥ prāyaścittābhāvoktyā
phalānantyaṃ dāne | yadyapi bṛhaspatismṛtau- trīṇyāhuratidānāni gāvaḥ
pṛthvī sarasvatītyuktaṃ tathāpi teṣvapi
suvarṇasādhyatvāttaddānasyaivādhikyamabhipretyāha- sauvarṇeti | bhāro
nāma viṃśatistulāḥ | tulā nāma palaśatam | tulā striyāṃ palaśataṃ
bhāraḥ syādviṃśatistulāiti kośāt | śrotriyeṣu janmasaṃskāravidyābhiḥ
saṃskṛteṣu tribhiḥ śrotriya ucyata iti brahmavaivartāt |
deśakālapātradeyaśraddhājñānagopanānāṃ
kriyāsvatiśayādhāyakatvātpratidharmaṃ kānicidanuktānyapi yojanīyāni
| tataśca kurukṣetre ravigrahaṇe satpātrāya śraddhādibhiḥ
sauvarṇabhārakoṭidānaṃ koṭiguṇitaṃ cedekaṃ puṇyam | asya
sahasraparivatsarasamba- ndhidinasaṃkhyayā guṇane tasya
punarjanmakoṭibhirguṇanena jātaḥ puṇyarāśistṛtīyaḥ || 243 ||
yaḥ koṭiṃ hayamedhānāmāharedgāṅgarodhasi |
ācaretkūpakoṭīryo nirjale marubhūtale || 244 ||
atheṣṭāpūrte āha- tarati brahmahatyāṃ tarati pāpmānaṃ
yo'śvamedhena yajate iti vihitaḥ kratuviśeṣo hayamedhaḥ | gāṅgarodhasi
gaṅgāsambandhini tīre | tataśca gaṅgātīre śrotriyairṛtvigbhiḥ saha
sāṅgakoṭyaśvamedhayajñajanitapuṇyasya pūrvavaddinasaṃkhyayā
punaḥ koṭisaṃkhyayā ca guṇanājjāto rāśiścaturthaḥ | kūpeti
vāpītaḍāgāderupalakṣaṇam | maruriti deśaviśeṣasya saṃjñā | tena na
nirjalapadānarthakyam | tādṛśadeśe kūpādikoṭikhananajanitapuṇyasya
pūrvavaddinasaṃkhyayā janmakoṭisaṃkhyayā ca guṇane jāto rāśiḥ
pañcamaḥ || 244 ||
durbhikṣe yaḥ pratidinaṃ koṭibrāhmaṇabhojanam |
śraddhayā parayā kuryātsahasraparivatsarān || 245 ||
durlabhā bhikṣā yasminsa sakalo deśo'pi durbhikṣaḥ | tatra
koṭisaṃkhyānāmuttamabrāhmaṇānāmuttamaṣaḍrasopetabhojanadānena
jātasya puṇyasya dinasaṃkhyayā punaḥ koṭisaṃkhyayā ca guṇanājjāto
rāśiḥ ṣaṣṭhaḥ | parivatsarānityatyantasaṃyoge dvitīyā |
dvādaśasahasravarṣeṣvanavaratamityarthaḥ |
saṃvatsaraparivatsaredāvatsaredvatsarānuvatsaraśabdānāṃ
prabhavapramāthikharaśobhanarākṣasādidvādaśadvādaśavarṣaviśeṣava
acitve'pi prakṛte sāmānyamātropalakṣakatvāt || 245 ||
tatpuṇyaṃ koṭiguṇitaṃ labhetpuṇyamanuttamam |
rahasyanāmasāhasre nāmno'pyekasya kīrtanāt || 246 ||
teṣāṃ
tīrthasnānaśivapratiṣṭhāsvarṇadāneṣṭāpūrtabrahmabhojanotthānāṃ
ṣaṇṇāṃ puṇyarāśīnāṃ yāḥ koṭayastābhirguṇitaṃ
puṇyamupasthitatvāttameva puṇyaṣaṭkamahārāśiṃ labhetetyarthaḥ | ayaṃ
bhāvaḥ- ṣaṇṇāmapi puṇyarāśīnāmekaṃ mahārāśiṃ vibhāvya taṃ
dvirāvṛtaṃ kṛtvā sthaladvaye nikṣipya tayormadhye ekaṃ rāśiṃ
koṭisaṃkhyayā guṇayitvā tajjanyayā saṃkhyayā paraṃ rāśiṃ guṇayet |
tatra guṇyasya rāśerekasaṃkhyāvacchinnatve tasya guṇanaṃ vyartham |
ataḥ saṃkhyāntaravacchinnatvasyāvaśyakatve satyupasthitatvātkoṭirūpaiva
saṃkhyā guṇyā vācyā | tataśca dvāvapi mahārāśī prātisvikaṃ
koṭikoṭiguṇitau kṛtvā jātau saṃkhyāpiṇḍau punaḥ parasparaṃ guṇayediti
siddhyati | tena ca taṃ mahārāśiṃ koṭisaṃkhyayā guṇayitvā jātaṃ
piṇḍaṃ punaḥ koṭisaṃkhyayaiva guṇayediti phalati | taṃ mahārāśiṃ
samudrasaṃkhyayā guṇayediti tu niṣkarṣaḥ | samudro nāma
koṭisaṃkhyāyāḥ kṛtisaṃjñakaḥ samadvighātaḥ | kotiguṇitā koṭiriti
yāvat | taduktaṃ vāyupurāṇe -
sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ koṭīnāṃ daśadhā punaḥ |
guṇitaṃ cetsamudraṃ taṃ prāhuḥ saṃkhyāvido janāḥ ||
330) iti | idañca puṇyapadasya guṇakasthāne guṇyasthāne ceti
dviḥprayogāllabhyate | puṇyakoṭyeti vyatyastānuktibalātkoṭibhirguṇitamiti
bahuvacanāntena vigraha iti ca labhyate | sarvamidaṃ
phalamupakramānusārātstotrapāṭhasyaiveti bhramo māprasañjītyata āha-
nāmno'pyekasyeti || 246 ||
rahasyanāmasāhasre nāmaikamapi yaḥ paṭhet |
tasya pāpāni naśyanti mahāntyapi na saṃśayaḥ || 247 ||
idānīṃ puṇyarāśijanakatvavatpāparāśināśakatvamapyekaikasya
nāmnaḥ phalamityāha | apiśabda upapātakādeḥ kaimutikanyāyena
vācakatayā vācyatayā vā samuccāyakaḥ || 247 ||
nityakarmānanuṣṭhānānniṣiddhakaraṇādapi |
yatpāpaṃ jāyate puṃsāṃ tatsarvaṃ naśyati drutam || 248 ||
tāni ca pāpāni yadyapi -
vihitasyānanuṣṭhānānninditasya ca sevanāt |
anigrahāccendriyāṇāṃ naraḥ patanamṛcchati ||
iti smṛtau nimittatraividhyāttrividhāni pratipādyante,
tathāpīndriyanigrahatadabhāvayorvihitapratiṣiddhatvābhyāṃ
tajjanyapāpānāmuktavidhayorevāntarbhāva ityabhipretya dvaividhyenaiva
gaṇayati | tattadvarṇāśramabhedena śrutismṛtitantreṣu vihitānyakaraṇe
pratyavāyaphalakāni sandhyāvandanoparāgasnānādīni nityakarmāṇi |
tenaiva naimittikānāmapi saṃgrahāt | kalañjabhakṣaṇādīni niṣiddhāni |
drutaṃ prāyaścittāntarānapekṣam || 248 ||
etajjanyapuṇyarāśerivaitannāśyapāparāśerapīyattā
buddhimadbhirevohyetyāśayena śiṣyaṃ punarapi sāvadhānīkurvannāha
sārdhena -
bahunātra kimuktena śṛṇu tvaṃ kalaśīsuta |
atraikanāmno yā śaktiḥ pātakānāṃ nivartane || 249 ||
tannivartyamaghaṃ kartuṃ nālaṃ lokāścaturdaśa |
kalaśīti | jātilakṣaṇo ṅīṣ | tannivartyaṃ tayā śaktyā nāśyaṃ
aghaṃ pāpaṃ nālaṃ na samarthāḥ lokāḥ janāḥ caturdaśa
caturdaśabhuvanagatāḥ samastabhuvanagatāḥ | samastāḥ prāṇinaḥ
pratikṣaṇamāsupterāmṛteśca koṭikoṭijanmabhiruccāvacāni pāpāni
kurvanti cedyāvānpāparāśiḥ syāttato'pyanavadhiko'dhika ekaikanāmno
nivartyastasya sahasraguṇanena sampūrṇastotrapāṭhaphalatvamityūhyamiti
bhāvaḥ || 249-49 |1/2 |
yastāvacchrīvidyopāsaka īdṛśaṃ pāpanāśanopāyamanādṛtya
smārtāni prāyaścittāni cikīrṣati tasyaitadanādaraṇajanyaḥ
pāparāśistairapyanapodya āpatatīti vṛścikabhayātpalāyamānasya
kruddhāśīviṣamukhe svātmagūhanāya pravṛttivadupahasanīyatāṃ
nidarśanālaṅkāreṇa dhvanayannāha-
yastyaktvā nāmasāhasraṃ pāpahānimabhīpsati || 250 ||
sa hi śītanivṛttyarthaṃ himaśailaṃ niṣevate |
ya iti | abhīpsati pāpahānimuddiśya prāyaścittāntaraṃ kurute |
niṣevata ityasya vā sevitumicchatītyarthaḥ |
vākyārthayoraikyāropānuguṇyāt | athavā
prāyaścittāntaracikīrṣāyāmeva himavatparvatasevanaikyāropeṇa
prāyaścittakriyāyāstu sadṛśī kriyā nāstyeveti tatkarturmūrkhatātiśayo
dhvanyaḥ || 250-250 1/2 |
bhakto yaḥ kīrtayannityamidaṃ nāmasahasrakam || 251 ||
nanvevaṃ sati prāyaścittaśāstrāṇāmānarthakyamityāśaṅkāṃ
pariharanprītiviśeṣaparimāṇamupasaṃharati- bhakta iti | bhaktaḥ upāsakaḥ |
nityaṃ yāvajjīvam | idaṃ pūrvoktavitatirūpakramaviśiṣṭatvena
buddhistham || 251 ||
tasmai śrīlalitādevī prītābhīṣṭaṃ prayacchati |
prītā prītiviśeṣayuktā satī | abīṣṭam
uktapuṇyarāśijananapāparāśināśanobhayarūpam |
atredaṃ bodhyam- idaṃ viśeṣācchrīdevyā iti
prītiviśeṣajanakakarmopakramāvasare pāṭhe catvāri
viśeṣaṇānyullikhitāni- upāsakakartṛkatvaṃ sampūrṇastotrakarmakatvaṃ
yāvajjīvaṃ kriyamāṇatvaṃ prātaḥsnānādipradhānacatuṣṭayasāhityaṃ
ceti | tānyeva cāsminnupasaṃhāraśloke'pi punaḥ parāmṛṣṭāni |
upakramopasaṃhārayoraikarūpyādimāni viśeṣaṇāni vivakṣitānyeva |
avivakṣāyāṃ pramāṇābhāvāt | tatra prathamena viśeṣaṇena
prāyaścittaśāstrāṇāṃ vaiyarthyaṃ nirastam | teṣāmanupāsakeṣu
sāvakāśatvena tatparatayaiva vyavasthopapatteḥ | dvitīyena
tvekaikanāmamātrapāṭhenātmānaṃ kṛtakṛtyaṃ manyamānā nirastāḥ |
ekaikanāmapāṭhasya pārthakyena prayogasya niṣpramāṇatvena
tasyedṛśamahāphalajanakatve mānābhāvāt | na ca nāmno'pyekasya
kīrtanāditi vacanameva rājasūyāntargatāveṣṭeriva pṛthakprayoge
mānābhāvāt | na ca nāmaikamapi yaḥ paṭhet nāmno'pyekasya kīrtanāt
ityādīni prakaraṇasthānyeva vacanāni pṛthakprayoge pramāṇamiti vācyam
| upakramopasaṃhārābhyāmekavākyatve siddhe
tanmadhyapaṭhitānāmīdṛśavacanānāmavayavadvārāvayavinyeva
tātparyasya jāteṣṭivākyamadhyapaṭhitāṣṭākapālādivākyanyāyena
siddheḥ |
yatraikasyāpi nāmna etāvatphalam, kimu vaktavyaṃ tatra
sampūrṇastotrasya
tāvatphalaṃ bhavatīti kaimutikanyāyena stotrapraśaṃsopapatteḥ, apiśabdasvārasyena tathā pratīteśca | yadvā ekasya nāmna
etāvatphalamityuktiretatsahasraguṇitasya stotraphalatvasiddhyarthā na tu
pārthakyena phalavattvasiddhyarthāpi | ubhayatra tātparye
vākyabhedaprasaṅgāt | ata eva ekaṃ vṛṇīta ityādeḥ trīnvṛṇīta
ityetadupapādanārthatāyāḥ svīkārāt |
ekākṣarādiṣoḍaśākṣarāntanāmnāṃ tulyaphalakatvāyogācca | tathātve
itaravaiyarthyādidoṣāṇāṃ spaṣṭatvāt | tṛtīyena tu viśeṣaṇenāniyamena
katipayadivasaparyantapāṭhādeva tādṛśaphalalipsā nirastā | janmamadhye
sakṛccāpi ya evaṃ paṭhate sudhīriti
vacanasyāpyekavākyamadhyapaṭhitatvenāpiśabdasvārasyāccoktarītyā
dvayī gatirūhyā | caturthena viśeṣaṇenāgneyādīnāṃ ṣaṇṇāṃ
parasparasāhityābhāve phalānutpattivadihāpi tatheti sūcitam |
iyāṃstu viśeṣaḥ- āgneyādīnāṃ darśapūrṇamāsavākyena
sahitānāmekaphalasādhanatvāvagamādanyatamābhāve'pi phalotpattireva
na bhavati | iha tu sahasranāmapāṭhābhāve'pyanyebhyaḥ pradhānebhyastattatphalānyutpattumarhantyeva | na ca
pradhānāntarasāhityābhāvamātreṇa sahasranāmapāṭhasya naiṣphalyaṃ
kathaṃ suvacamiti vācyam | īdṛśaprayogajanyaphalaviśeṣasya
pramāṇābhāvādanutpattāvapi nāmasmaraṇajanyaphalāntarāṇāṃ
vacanāntarādadhigatānāṃ sambhavena naiṣphalyāyogāditi dik |
idānīmupāstiśarīraghaṭakatvādapyetadāvaśyakamityāhārdhena -
akīrtayannidaṃ stotraṃ kathaṃ bhakto bhaviṣyati || 252 ||
akīrtayanniti | upāsakānāmupāsyadevatāprītijananamapekṣya
puruṣārthāntarābhāvāttajjanakakarmaṇyanādare kathaṃ bhaktatā | apitu
na kathañcidapītyarthaḥ | ayaṃ bhāvaḥ -
caturvidhā bhajante māṃ janāḥ sakṛtino'rjuna |
ārto jijñāsurarthārthī jñānī ca bharatarṣabha ||
iti smṛtyuktānāṃ caturvidhānāṃ bhaktānāṃ madhye ārtānāṃ
pāpanivṛttyartham, jijñāsubhaktānāṃ niṣkāmānāmapi
cittaśuddhyartham, arthārthibhaktānāmarthasiddhyartham,
jñānibhaktānāṃ lokasaṃgrahārtham,
kīrtanasyāvaśyakatvādbhajakatāvacchedakaśarīraghaṭakaṃ
nāmakīrtanam | tadidaṃ mahāpātakināṃ tvārtāvityādyadhikaraṇeṣu
bhaktimīmāṃsābhāṣye spaṣṭamiti || 252 ||
idānīmuktaviśeṣaṇacatuṣṭaye tṛtīyaviśeṣaṇāśaktānprati
pakṣāntaramanukalpyamāha dvābhyām -
nityaṃ saṃkīrtanāśaktaḥ kīrtayetpuṇyavāsare |
saṃkrāntau viṣuve caiva svajanmatritaye'yane || 253 ||
nityamiti | puṇyavāsare kapilāṣaṣṭhyardhodayādidivase | vakṣyamāṇa-
saṃkrāntyādereva vā sāmānyena kīrtanamidam | viṣuve
meṣatulārāśyoḥ sūryapraveśadine | svajanmatritaye svasya
svabhāryāyāḥ svaputrasya ca janmanakṣatreṣu, svasya janmakālīnaṃ
nakṣatraṃ tatpūrvaparanakṣatre dve ityevaṃ tritaye vā, svasya
janmanakṣatramārabhya gaṇanāyāṃ
prathamadaśamaikonaviṃśanakṣatratrayadivaseṣu vā,
svajanmadivasadīkṣādivasa- pūrṇābhiṣekadinatraye vā | evaṃ
vyākhyāvaicitryasthale yathāsampradāyaṃ vyavasthā | tantrāṇāṃ
bahurūpatvātkartavyaṃ gurusammatamiti vacanāt | ayane karkamakarayoḥ
sūryapraveśadine | saṃkrāntyaiva siddhe viṣuvāyanayorgrahaṇaṃ
gobalīvardanyāyena puṇyataratvadyotanenātyāvaśyakatādyotanāya vā,
tattatsaṃkramaṇebhyaḥ pūrvaṃ katipayairdivasaistattadayanaṃ
jyotiḥśāstre prasiddhaṃ tadeva vehāyanapadena vivakṣitam || 253 ||
navamyāṃ vā caturdaśyāṃ sitāyāṃ śukravāsare |
kīrtayennāmasāhasraṃ paurṇamāsyāṃ viśeṣataḥ || 254 ||
navamyāṃ veti vākāro'ṣṭamīsaṃgrahārthaḥ | sitāyāmiti
navamyādiṣu tisṛṣvanveti | caturdaśyāmeva vā
śuklapakṣīyāyāmityarthaḥ | atra cakārādyāvajjīvaṃ pratyahaṃ
kīrtanāśaktasyaiteṣu divaseṣu samuccitya kīrtanam |
atrāpyaśaktaścedanyatamaṃ divasaṃ parityajediti dyotanāya vākāraḥ |
anyatamasya parityāgapakṣe'pi paurṇamāsī na parityājyeti dyotayannāha-
viśeṣata iti | yadi ca navamyāditithiṣu janmanakṣatraṃ saṃkrāntiḥ
śukravāraśca bhavati tadā tantreṇa sakṛdeva nāmasāhasrapāṭha
ityādikaṃ nyāyavidbhirūhanīyam || 254 ||
iyatā prabandhena rahasyatamatvaṃ lalitāprītikaratvaṃ ceti
viśeṣaṇadvayaṃ vivicya ito'pi vistareṇa tadeva viśeṣaṇadvayaṃ
vivecayitukāmastayoḥ prathamasya śarīraghaṭakeṣu phaleṣu
rogapraśamanādeḥ prathamaṃ
nirdiṣṭatvādrogaśamanādicatuṣṭayaphalakaṃ kāmyaṃ prayogaṃ
prathamamāha dvābhyām -
paurṇamāsyāṃ candrabimbe dhyātvā śrīlalitāmbikām |
paurṇamāsyāmiti | paurṇamāsīśabdaḥ śuklapakṣasya
caramarātriparaḥ | darśādṛṣṭetyanuvāke tādṛśarātrimānatvena
parigaṇanāt | tenāsminprayoge rātrivyāpinī tithirgrāhyeti siddhyati |
karmaṇo yasya yaḥ kālastatkālavyāpinī tithiriti vacanāt,
yāṃ tithiṃ samanuprāpya udayaṃ yāti bhāskaraḥ |
sā tithiḥ sakalā jñeyā snānadānavratādiṣu ||
iti vacanasya muhūrtaṃmātrasattve'pi dine gaurīvrataṃ para
ityādividhyantaraśeṣatvena prakṛte tadanupayogāt ubhayatraikadeśavyāptau
parā | vastutastu tattattithinityāmantrajapārcādau
tāntrikairudayakālavyāpinyeva tithirgṛhyate | vacanamapi likhyate-
tithiraudayikī grāhyā tithinityārcanādiṣviti | tena yatra divaiva paurṇamāsī
samāptā tasyāstitheścitrādevatyatvātpaurṇamāsītve siddhe
darśādṛṣṭetyanuvākasyāpi tattaddevatyatithisambandhirātrimātroddeśena
nāmavidhānaparatvena tadrātrereva paurṇamāsīsaṃjñopapatteḥ, yāṃ
tithi miti vacanasya gaurīvratakālavidhiṃpratīvedṛśavidhiṃpratyapi
śeṣatāyāḥ suvacatvādaudayikyeva tithiriha grāhyā | udayadvayavyāpitve
tu dinadvayamapi vaikalpikaḥ kāla eva | tithinityārcane tathaiva svīkārāt | ata
eva yatrodayo caturdaśyalpatarā tataḥ paurṇamāsī pravṛttā
satyudayāntarātpūrvameva samāpyate tatra taddina eva citrārcanavadayaṃ
prayogo'pi kartavya iti dik | candrabimbe candrasya pūrṇamaṇḍale | tatra hi
sādākhyaikā kalā sadātanī tripurasundarīrūpā | anyāḥ pañcadaśakalā
vṛddhihrāsabhāginyaḥ | tāśca
kāmeśvaryādicitrāntatithinityāpañcadaśakasvarūpāḥ | atastāsāṃ
paripūrtau ṣoḍaśanityābhistatkiraṇadevatābhiraṇimādibhiśca
yogāccandramaṇḍalaṃ pratyakṣaśrīcakrātmakaṃ sampadyate |
anenaivāśayena candramaṇḍalamadhyagetyādīni nāmāni | ata eva
śālagrāmabāṇaliṅgādau
hariharayoratyantānavaratasānnidhyaprayuktāvāvāhanābhāvavadihāpi
tripurasundaryāstathā sannidhānādāvāhanaṃ tanmudrāśca na
pradarśyāḥ | dhyātvā pūrvoktāvayavavaiśiṣṭyena
sāvaraṇatvarūpalokātītatvena ca vicintya lalitāmbikāpadenaiva karmaṇo
nirdeśāttasya coktapādmavacanādyuktanirvacanānusāreṇa tatraiva
paryavasānāt |
pañcopacāraiḥ saṃpūjya paṭhennāmasahasrakam || 255 ||
pañcasaṃkhyairupacāraiḥ gandhapuṣpadhūpadīpanaivedyaiḥ
saṃpūjya tadyo'haṃ so'sau yo'sau so'haṃ tattvameva tvameva tadityādi
śrutyuktarītyā parasparapratiyogikatvarūpasamyaktvena
svātmadevatayoraikyaṃ vibhāvyam | etadeva hyupacārānprati pradhānam -
aśvamedhasahasrāṇi vājapeyaśatāni ca |
lalitāpūjanasyaite lakṣāṃśenāpi no samāḥ ||
sa dātā sa muniryaṣṭā sa tapasvī sa tīrthagaḥ |
yaḥ sadā pūjayeddevīṃ gandhapuṣpānulepanaiḥ ||
iti padmapurāṇīye vidhivākye pūjāyāḥ phalasaṃyogadarśanāt |
upacārāṇāṃ tu phalavadaphalanyāyena tadaṅgatvam | ata eva
gandhapuṣpānulepanairiti pañcopacārairiti ca tṛtīyā |
yāni ca pādma eva gandhānulepanaṃ kṛtvā jyotiṣṭomaphalaṃ
labhedityādīni tattadupacāreṣu phalaśravaṇāni tāni tu
parṇatānyānyenārthavādaḥ | yāni tu-
candanāgarukarpūraiḥ sūkṣmapiṣṭaiḥ sakuṅkumaiḥ |
ālipya lalitāṃ loke kalpakoṭīrvasennaraḥ ||
ityādīni vacanāni tāni
godohanavadaṅgāśritaguṇaphalasambandhavidhānārthāni | athavā
antaryāgabahiryāgau gṛhasthaḥ sarvadācaredityādinā
pūjādvaividhyāvagamadaikyabhāvanamantaryāga eva | bāhyapūjā tu
gandhapuṣpādīnāṃ nivedanātmako mānasaḥ saṃkalpa eva | teṣu
gandhādeḥ karaṇatvādaṅgatvam | gandhādīni nivedayedityādau
saktunyāyena viniyogabhaṅgaḥ | yantrādiṣu gandhādiprakṣepā
upacārapadavācyā nivedanānāmaṅgam | teṣāṃ ca
ṣoḍaśādisaṃkhyānāṃ samapradhānānāṃ yathāvacanaṃ sāhityena
phalakaraṇatvamityādi yathāyathamūhyam | sarvāsāṃ ca pūjānāṃ
kramapūjā prakṛtiḥ | kāmyanaimittikādipūjāntareṣu tata eva
dharmātideśaḥ | iyaṃ tvapūrvaiva pūjā | kḷptopakārāṇāṃ
pañcopacārāṇāṃ prākṛtāṅgānāṃ punaḥ śravaṇena
gṛhamedhīyanyāyena codakalopāt | eṣūpacāreṣu karaṇamantrastu
śrīlalitāmbikāyai namaḥ ityevaṃrūpaḥ | vidhiśabdasya
mantratvamityadhikaraṇanyāyena kalpamāne niyame vaidhapadaniyamāt |
yadvā tṛtīyakūṭameva karaṇamantraḥ vidyātṛtīyakhaṇḍena
kuryātsarvopacārakāniti tantrarājavacanāt | na cāsya prakṛtiprakaraṇe
pāṭhātkramapūjāṅgatvena codakavirahitāyāmapūrvapūjāyāṃ
kathaṃ prāptiriti vācyam | pradhānabhūtāyāḥ pūjāyā apūrvatve'pi
tadaṅgabhūtopacārāṇāṃ
prākṛtopacāravikṛtitvāditikartavyatākāṅkṣāyāṃ
nāmātideśasyopacārāṅgatvena dharmaprāpakatve bādhakābhāvāt |
kathamanyathā
gṛhamedhīye'pyājyabhāgāṅgayājyānuvākyāmantrāṇāṃ prāptiḥ
saṅgacchate | ata evāpūrve'pyavabhṛthe sāṅgapradhānārthasya
prākṛtahotṛvaraṇasyājyabhāgāṅgatvena prāptisambhavāt na hotāraṃ
vṛṇīte iti niṣedho yujyata ityuktaṃ miśraiḥ | etena
naivedyāṅgācamanādikamapi vyākhyātam | sampūjyeti lyappratyayena
pūjanakaraṇakabhāvanāyāḥ pāṭhakaraṇakabhāvanāṅgatvaṃ vidhīyate
| paṭhedityanena tu pāṭhakaraṇikā pradhānabhāvanā |
vāravantīyamagniṣṭomasāma kṛtvā paśukāmo hyetena yajeteti vākye
bhāvanāviśiṣṭabhāvanāntaravidhivatpūjanakaraṇaka-
bhāvanārūpāṅgottarakālikena nāmasahasravatā pāṭhena
roganāśādirūpamiṣṭaṃ bhāvaye- dityarthaḥ | atra ca dhyātveti padasya
punaranvayāttatratyatvāpratyayasya mukhaṃ vyādāya svapitītyādāviva
samāna- kālikatvārthakatayā śatrante paryavasānāddhyāyanpaṭhediti
sampradāyaḥ || 255 ||
sarve rogāḥ praṅaśyanti dīrghamāyuśca vindati |
ayamāyuṣkaro nāma prayogaḥ kalpanoditaḥ || 256 ||
iṣṭaṃ viśinaṣṭi- sarve rogā iti | naśyatiriha
dhvaṃsaprāgabhāvādisādhāraṇābhāvamātraparaḥ | dīrghāyuṣyaṃ
apamṛtyukālamṛtyudvayābhāvau | cakārātsampadāṃ grahaṇam | tena
rogasāmānyābhāvaviśiṣṭasampannaciratarajīvitvaṃ bhāvyaṃ siddhyati |
tena rogiṇa iva nīrogasyāpi
rogaprāgabhāvaparipālanoddeśenāsminprayoge'dhikāraḥ siddhaḥ |
saṃkalpavyavahārādāvupayogitvena nāmadheyaṃ pradarśayati-
ayamāyuṣkara iti | karotīti karaḥ pacādyac | āyuṣaḥ kara āyuṣkaraḥ |
kaskāderākṛtigaṇatvādvisargasya ṣatvam | nāmetyavyayaṃ
saṃjñākṛtaprasiddhyarthakam | kalpanoditaḥ kalpe kalpasūtre
paraśurāmakṛte noditaḥ sūcitaḥ | kalpasūtrāṇāṃ sarveṣāmitastato
viprakīrṇaparaśākhāpaṭhitāṅgajātopasaṃhāreṇa
prayogavidhikalpanārthatvāttatra nityārcādikatipayaprayogakathanenetare
prayogāstatrānuktā api sūcitā evetyarthaḥ | yadvā kalpasūtratulyeṣu
tantreṣu noditaḥ kaṇṭharaveṇoktaḥ | athavā kalpanena bhāvyakaraṇayoḥ
kāryakāraṇabhāvakalpanena uditaḥ samarthitaḥ | yadvā kalpe'pi
pralayakāle'pi nodito vihitaḥ | pralayāvyavahitapūrvakālīnaiḥ
sādhakairuttaratra saṃghātamaraṇaniścaye'pi dīrghāyuḥkāmanayā
kṛto'yaṃ prayogaḥ pralayakāle'pi tān rakṣatītyarthaḥ | athavā
ayamāyuṣkara ityākārako nāmnāṃ prayogaḥ prayujyamānatā |
vyavahāra iti yāvat | kalpanayāvayavaśaktikalpanayā yogarūḍhikalpanayā
vodita uktaḥ | tena nyāyataulyāduttare'pi prayogā jvaraharādināmakā
ūhamaḥ | tatphalaṃ tu saṃkalpādāvupayoga iti siddhyati |
athāsya spaṣṭataraḥ prayogavidhirucyate- candratārādibalaviśiṣṭe
udayavyāpipaurṇamāsītithāvahanyeva yathādhikāraṃ vaidikaṃ
tāntrikañca naityakaṃ karma samāpyopoṣitaḥ sāyāhne punaḥ snātvā
sāyaṃsadhyāṃ vaidikīṃ tāntrikīṃ ca nityapārāyaṇāntāṃ nirvartya
samyagudite pūrvacandre śucau deśe samantrakamāsanaṃ prasārya
pūrvābhimukhastasminnupaviśyācamya mūlena prāṇānāyamya
deśakālau saṃkīrtya mamānyasya vāmukaśarmaṇo'mukagotrasya
nīrogatvasampattidīrghāyuḥsiddhyarthaṃ
śrīlalitāsahasranāmastotrarūpamālāmantrasya sakṛtpaṭhanenāyuṣkaraṃ
prayogamahaṃ kariṣya iti saṃkalpya candramaṇḍalaṃ
paśyannunmīlitalocana eva tanmadhye sāṅgāṃ sāvaraṇāṃ satithinityāṃ
sagurupaṅkti tripurasundarīmavayavaśo dhvātvā svābhinnāṃ vibhāvya
saḥ śrīlalitāmbikāyai namaḥ
gandhānsamarpayāmītyevaṃrūpairmantraiḥ
pratyakṣāgandhapuṣpadhūpadipanaivedyopacārānprakṛtivatsalakṣaṇānniv
edyānuktamapi tāmbūlaṃ sampradāyavaśānnivedya candramaṇḍale
devīṃ paśyanneva prāthamikānpañcāśacchlokānpaṭhitvā
ṛṣyādinyāsatrayaṃ vidhāya dhyānaślokaṃ paṭhitvā yathādhikāraṃ
praṇavamuccārya
suvyaktākṣaramarthānusandhānapuraḥsaramatvaransahasranāmamantraṃ
śrīmātetyādi lalitāmbiketyantaṃ paṭhitvānte punaḥ
praṇavamuccāryarṣyādinyāsatrayaṃ kṛtvottarabhāgaṃ tathaiva paṭhitvā
japaṃ devīvāmahaste jalakṣepapuraḥsaraṃ guhyeti yathāliṅgaṃ samarpya
devīṃ svātmatvena pariṇamayya candrabimbād
dṛṣṭimavatāryācamyotthāya sāmāyikānsantarpyāyamāyuṣkaraḥ
prayogaḥ sāṅgo bhavatu tena ca tripurasundarī prīyatāmiti tadāśiṣo
gṛhītvā svayamapi bhuñjīteti | nityakarmāṇi kurvatāmeva
naimittikeṣvadhikāraḥ |
ubhayāni
kurvatāmevedṛśeṣu kāmyeṣvadhikāra iti tu tantrāntarasiddho'rtho na
vismartavyaḥ | asya karmaṇa āvṛttirapi kriyamāṇā na duṣyatīti tūktameva
prāk || 256 ||
evaṃ sarvarogapraśamanamiti viśeṣaṇacatuṣṭayaṃ vivicya
kramaprāptaṃ sarvajvarārtiśamanaṃ prayogaṃ vivecayati -
jvarārtaṃ śirasi spṛṣṭvā paṭhennāmasahasrakam |
tatkṣaṇātpraśamaṃ yāti śirastodo jvaro'pi ca || 257 ||
jvareṇārtaṃ pīḍitaṃ spṛṣṭvā hastaṃ dadāna eva tatkṣaṇātsadyaḥ
śirasastodo vyathā | jvaraprayuktapīḍāmātropalakṣaṇamidam |
prayogavidhistu- jvarākhyanimittodbhavadivase kṛtāhnikaḥ śucau
deśe ityādisaṃkalpāntaṃ kuryāt | saṃkalpe yathāliṅgamūhaḥ |
jvaraharaṃ prayogamiti nāmollekhaḥ | tataḥ svadakṣiṇabhāge udaṅmukhaṃ
jvarārtaṃ niveśya bhasmanā mantreṇa vā snāpayitvā pūrvabhāgaṃ
paṭhitvā jvarārtasya śirasi hastaṃ dattvā taṃ tathaiva spṛśanneva
madhyabhāgaṃ paṭhitvā hastaṃ niṣkāsyottarabhāgaṃ paṭhitvā
brāhmaṇabhojanādikaṃ kuryāt | svārthaprayoge tu svaśirasyeva
hastadānam | yāvatphalodayamāvṛttirapi sampradāyasiddhā,
āvṛttirasakṛdupadeśāt ityadhikaraṇanyāyasiddhā ca | āvṛttipakṣe
prathamabhāgaṃ paṭhitvā madhyabhāgameva yathāsaṃkalpamāvartya
caramabhāgaṃ paṭhediti viśeṣaḥ | evamuttaratra prayogavidhirūhyaḥ || 257 ||
jvarādisādhāraṇyena rogamātraharaṃ prayogāntaramāha -
sarvavyādhinivṛttyarthaṃ spṛṣṭvā bhasma japedidam |
tadbhasmadhāraṇādeva naśyanti vyādhayaḥ kṣaṇāt || 258 ||
sarveti | sarve ca te vyādhayaśca, sarveṣāṃ vyādhaya iti vā |
spṛṣṭvā spṛśanneva | idaṃ nāmasahasraṃ tasya mantritasya bhasmano
dhāraṇādeva uddhūlanamātrāt || 258 ||
atha kramaprāpte dīrghāyuṣyapradāyakamityatrokte
grahaviṣabādhānāśane uddiśya dvau prayogāvāha dvābhyām -
jalaṃ saṃmantrya kumbhasthaṃ nāmasāhasrato mune |
abhiṣiñced grahagrastān grahānaśyanti tatkṣaṇāt || 259 ||
saṃmantrya kumbhamukhe hastaṃ kṣipenneva stotraṃ paṭhitvā |
mune
agastya | abhiṣiñcetsnāpayet | mantritenaiva jaleneti śeṣaḥ | grahāḥ
bālagrahādyāḥ piśācā duṣṭasthānīyā navagrahāśca tairgrastān |
pīḍayā mumūrṣukṛtān || 259 ||
sudhāsāgaramadhyasthāṃ dhyātvā śrīlalitāmbikām |
yaḥ paṭhennāmasāhasraṃ viṣaṃ tasya vinaśyati || 260 ||
śrīpuraṃ yatra yatrāsti tatra tatraikaḥ sudhāhrado'sti |
saguṇabrahmopāsakaprāpyāyāmaparājitākhyanagaryāmaraṇyākhyau
dvau sudhāhradauḥ staḥ | brahmarandhre'pyeko'sti | teṣāṃ madhye
vidyamānatvena yathādhikāraṃ dhyātvā dhyāyanmanasābhyarcyeti
śeṣaḥ | viṣaṃ sthāvarajaṅgamobhayarūpam | ayañca prayogaḥ prāyeṇa
na vyadhikaraṇaphalakaḥ || 260 ||
vandhyānāṃ putralābhāya nāmasāhasramantritam |
navanītaṃ pradadyāttu putralābho bhaved dhruvam || 261 ||
vandhyānāmiti | aprajā mṛtaprajāstrīprajā kākavandhyānāṃ
saṃgrahāya vandhyānāmiti bahuvacanam | putralābhāyeti
putraśabdo'patyamātravacanaḥ | pumāṃsa eva me putrā jāyerannityatra
pumāṃsa iti viśeṣaṇasvārasyāt | pautrī mātāmahasteneti
manusmṛtiprayogācca | putrīśabdāttaddhitasvīkāre pautreyīti rūpāpatteḥ |
athavā putrāśca duhitaraśceti vigrahe bhrātṛputrau
svasṛduhitṛbhyāmityekaśeṣe putrā ityeva rūpaṃ teṣāṃ lābhaḥ
putralābhastasmai | tena kanyecchūnāmapyasminprayoge'dhikāraḥ |
pradadyāt tamasmai bhakṣaṃ prayacchedityatra vyavadhāraṇa kalpanayā
tena yajetetyarthavadihāpi vandhyā bhakṣayedityarthaḥ | tena vandhyāyā
gurūpāstilābhe svayamapi mantrayitvā prāśnīyāditi siddhyati |
putrāṇāṃ duhitṝṇāṃ ca lābho dhruvaṃ niścayena bhavet || 261 ||
idānīṃ puruṣārthapradāyakamiti viśeṣaṇaṃ
kramaprāptatvātpañcatriṃśadbhiḥ ślokairvivecayitukāmastadantargate
trivarge caramasyāpi putrapradaprayogeṇeha prathamaṃ
strīdvāropasthitatvāttatprāptiphalakaṃ vanitākarṣaṇaprayogamāha
sārdhena -
devyāḥ pāśena sambaddhāmākṛṣṭāmaṅkuśena ca |
dhyātvābhīṣṭāṃ striyaṃ rātrau paṭhenānāmasahasrakam || 262 ||
devyā iti | atra rājñaḥ puruṣa ityādāviva devyāḥ
śabdamaryādayā guṇatvenānvaye'pyarthataḥ prādhānyādabhīpsitāṃ
striyaṃ pāśena samyagbaddhāmaṅkuśena karṣantīṃ devīṃ
dhyāyanpaṭhedityarthaḥ | mantrajapamātre
taddevatādhyānasyāvaśyakatvena prāptatvāttadāśrayeṇa
guṇaphalasambandhamātravidhānārthatvādasya vākyasya | na ca
paṭhanāśrayeṇa pāśākṛṣṭastrīdhyānarūpaguṇaḥ phalāya
vidhīyatāmiti vācyam | tathāpi devīdhyānasya vidhyantaraprāptasya
nirapavādatvena phalāya vidhīyamānasya dhyeyarūpaguṇasya
viṣayitāsambandhena dhyānāśritasyaiva sāmañjasyāt |
dhyānapāṭhayorekakālīnatvādiviprakṛṣṭasambandhasyāprayojakatvenāś
rayāśrayibhāvasambandhāyogyatvāt |
rātrau rātrimabhivyāpya | paṭhet āvaryayet || 262 ||
āyāti svasamīpaṃ sā yadyapyantaḥpuraṃ gatā |
antaḥpuraṃ śuddhāntaṃ gatā yadyapi tathāpi tādṛśādapi
sthālatsamīpamāyātītyanvayaḥ | nanvabhīṣṭā strī kimiha svīyā
parakīyā vā | ādye yadyapyantaḥpuraṃ gateti virudhyate | tena
rājamahiṣīpratīteḥ | na ca rājakartṛka evāyaṃ prayogo'stu |
rājasūyādivākya ivādhikāriviśeṣāśravaṇāt tasyāntaḥpure
duḥsādhyatāyā abhāvenākārṣaṇavaiyarthyācca | na ca kautukārthaṃ
pravṛttirastu | yadyapīti svārasyena duḥsādhyatāpratītyā
kutukino'dhikārābhāvapratītyā akutukino'dhikārābhāvāpratīteḥ | antyadharmasya vidhivihitatvāyoga iti cenna | svastriyā eva
balātkāraharaṇādinā nimittena duḥsādhyatāyāmetadvidhisārthakyāt |
asti hi hanuguṇṭhapīṭhamahātmye itihāsaḥ nārāyaṇākhyasya muneḥ
candravadanākhyā bhāryā śakrātmajena seturājenāpahṛtā muninā
devīmārādhyaiva punarānīteti | athavā parakīyākarṣaṇasya
dharmāvirodhenaiva phalāntaraṃ kalpyam | astu vā
sambhogārthamevākarṣaṇam | tathāpi tasya bhāvanāyāṃ
bhāvyatvenaivānvayānna vidheyatvam | taduktaṃ tantravārtike -
phalāṃśe bhāvanāyāśca pratyayo na vidhāyakaḥ |
vakṣyate jaiminiścātra tasya nityārthalakṣaṇā ||
iti | vihitatvābhāvācca na parakīyābhilāṣasya dharmatvam |
tatkaraṇībhūte prakṛtaprayoge tu śyenayāga iva dharmatvam | yāni tu
sarvāsāmeva yoṣāṇāṃ kaulikaḥ prathamaḥ patirityādīni
śyāmārahasyakārairlikhitāni vacanāni tadarthaniṣkarṣarītyā tu
dharmatvaṃ gurumukhādevāvagantavyam ||
atra trivarge madhyamasya kāmānantaramupasthitatvāttatphalakeṣu
bhūriṣu prayogeṣu rājākarṣaṇamāha sārdhadvayena -
rājākarṣaṇakāmaścedrājāvasathadiṅmukhaḥ || 363 ||
rājeti | cedityanenākarṣaṇakāmanāyāṃ satyāṃ taduddeśena
prayogakaraṇa evedaṃ phalaṃ siddhyati | uttaratra vakṣyamāṇāni tu
ṣaṭkarmāṇi tattaduddeśena prayogakaraṇe'pyānuṣaṅgikāṇi
satyakāmasyāpi siddhyantīti sūcitam | rājña āvasatho gṛhaṃ
svāsanasthalādyasyāṃ diśi vartate tadabhimukha ityarthaḥ |
sāmānyavidhānātprāgudaṅmukhatvayo prāptayorayamapavādaḥ || 363 ||
trirātraṃ yaḥ paṭhedetacchrīdevīdhyānatatparaḥ |
sa rājā pāravaśyena turaṅgaṃ vā mataṅgajam || 264 ||
āruhya yāti nikaṭaṃ dāsavatpraṇipatya ca |
tasmai rājyaṃ ca kośaṃ ca dadyādeva vaśaṃgataḥ || 265 ||
trirātramityatyantasaṃyoge dvitīyā | trirātrapadaṃ cāhorātraparam |
trirātramāśaucamityādau tathā darśanāt | tena nityakarmāpi saṅkocya
laukikamapyāvaśyakamātrameva kṛtvānavaratamidaṃ
caturviṃśatipraharaparyantaṃ paṭhediti siddhyati | ata evāvṛttisaṃkhyāyā
niyamaḥ | śrīdevīdhyāne rājānaṃ pāśena
badhvāṅkuśenākarṣantyāḥ pūrvopasthitāyā devyā dhyāne tatpara
āsaktaḥ | na caivaṃ pūrvaprayogeṇa gatārthatā | tatraikā
yāmacatuṣṭayātmikā rātrireva kālaḥ
prāṅmukhodaṅmukhatvayorniyamaśca vaikalpikaḥ | atra tu trayo'horātrāḥ
kālaḥ rājagṛhadiṅmukhatvaniyamaśceti viśeṣatā | vastutastu kālata
evānayorvailakṣaṇyam | ākṛṣyamāṇadiṅmukhatvasyākarṣaṇamātre
āvaśyakatāyāstantrāntarasiddhatvāt | tathā ca vāmakeśvaratantre -
tadāśābhimukho bhūtvā tripurīkṛtavigrahaḥ |
badhvā tu kṣobhiṇīmudrāṃ vidyāmaṣṭaśataṃ japet ||
ityārabhya bhramantīṃ bhāvayennārīṃ yojanānāṃ śatairapi ityantam |
nityātantre'pi kurukullāpaṭale vidyāṃ trayodaśārṇāṃ tu
taddigvaktrastribhirdinaiḥ | striyamākarṣayedityādi | jñānārṇave'pi
tadāśābhimukho bhūtvā svayaṃ devīsvarūpaka ityādi | evaṃ
dakṣiṇāmūrtisaṃhitādikamudāhāryam | yo yena manasoddiṣṭaḥ sa eva
rājetyarthaḥ | coravadekākī nāyātīti dyotanāya turaṅgaṃ vetyādi | tasmai
prayoktre vaśaṃgataḥ tadājñāparavaśaḥ san || 264-265 ||
arthākarṣaṇena
vaśīkaraṇādiṣaṭkarmaṇāmupasthitatvāttatprayogānāha saptabhiḥ -
rahasyanāmasāhasraṃ yaḥ kīrtayati nityaśaḥ |
tanmukhālokamātreṇa muhyellokatrayaṃ mune || 266 ||
rahasyeti | nityaśaḥ nityakarmāvirodhena | yāvajjīvamanavaratam |
mukhāloka mātreṇeti mātrapadena mohanoddeśyakatvaṃ prayoge
vyāvartyate | tena saṃkalpe lokatrayamohanārthamityullekho na kāryaḥ |
muhyet vaśaṃvadaṃ bhavet || 266 ||
ita ārabhyottarottaramalpāyāsānprayogānvivakṣustatra
māraṇamāha -
yastvidaṃ nāmasāhasraṃ sakṛtpaṭhati bhaktimān |
tasya ye śatravasteṣāṃ nihantā śarabheśvaraḥ || 267 ||
yastviti | sakṛtpaṭhati nityaśa ityanuvartya yāvajjīvaṃ
pratidinamekavāraṃ paṭhati | śarabheśvarastadākhyaḥ śivasyāvatāraḥ |
nṛsiṃhāvatārasya viṣṇorapanayanāyeti laiṅge
kālikāpurāṇādau ca prasiddham | nārasiṃhaprayogaparāvartanāya
śarabhasāluvākhyamantraprayogāstantreṣu prasiddhatarāḥ | tena viṣṇorapi
māraka iti mārakeṣūttamatvādiha sa evāsminkarmaṇi gṛhītaḥ | tenedaṃ
dhvanitaṃ bhavati | īdṛśo'pi balavāndevaḥ prasthānāntaraśīlo'pi
śrīvidyopāsakenaidaṃparyeṇānupāsito'pyanenāvidito'pyetacchatrūpasa.
mhārāya svayameva yatate | tasmāttanmātropāsakānapekṣya
lalitopāsakasya niravadhikaṃ māhātmyamiti | anyathā tasya ye śatravaḥ sadyo naśyanti svata eva te ityeva brūyāt | evamuttaratrāpi
pratyaṅgirādipañcakagrahaṇe dhvanirvijñeyaḥ || 267 ||
yo vābhicāraṃ kurute nāmasāhasrapāṭhake |
nivartya tatkriyāṃ hanyāttaṃ vai pratyaṅgirā svayam || 268 ||
yo veti | abhicāram adṛṣṭadvārakavairimaraṇasādhanakriyāṃ
śyenayāgādirūpāṃ nivartya parāvartya parāṅmukhīkṛtyeti yāvat |
pratyaṅgirā atharvaṇabhadrakālīdevatā | atharvaṇavedamantrakāṇḍe
śaunakaśākhāyāṃ dvātriṃśadṛcaḥ | pippalādaśākhāyāṃ
tvaṣṭācatvāriṃśadṛcastadīyā āmnāyante | tatprayogāśca nāradatantre
prasiddhāḥ || 268 ||
ye krūradṛṣṭyā vīkṣyante nāmasāhasrapāṭhakam |
tānandhānakurute kṣipraṃ svayaṃ mārtāṇḍabhairavaḥ || 269 ||
krūrayā krodharaktayā dṛṣṭyā | mārtāṇḍabhairavo nāma
śivasyaivāvatāraḥ karṇāṭakadeśe premapure jāto
mahārāṣṭradeśe'tīva vistṛto mairālatantre (rudrayāmale) yasya mantrāḥ
prayogāśca prasiddhāḥ || 269 ||
dhanaṃ yo harate corairnāmasāhasrajāpinaḥ |
yatra kutra sthitaṃ vāpi kṣetrapālo nihanti tam || 270 ||
yaścorāṇāmadhipatiḥ | coraiḥ karaṇakārakaiḥ | kṣetrapālaḥ
dārukāsuravadhārthaṃ kālikāvatārottaraṃ tadvadhe'pi tasyāḥ
kopaśāntimajātāmālokya śiva eva bālo bhūtvā tatstanapānamiṣeṇa
krodhāgniṃ papau | so'yaṃ kṣetrapālāvatāro laiṅgai
prasiddhastanmantrāśca tantreṣu dhṛtāḥ | taṃ corarājaṃ tannāśena
corāṇāmuccāṭanamarthasiddhamiti || 270 ||
vidyāsu kurute vādaṃ yo vidvānnāmajāpinā |
tasya vākstambhanaṃ sadyaḥ karoti nakulīśvarī || 271 ||
vidyāsu caturdaśasu | vādapadaṃ jalpavitaṇḍayorupalakṣaṇam |
ṛgvede āraṇyake nakulīvāgīśvaryā mantraḥ samāmnātaḥ | bhagavatā
paraśurāmeṇāpi kalpasūtra uddhṛtaḥ | prapañcasārādāvetasya yogāḥ
prasiddhāḥ || 271 ||
yo rājā kurute vairaṃ nāmasāhasrajāpinaḥ |
caturaṅgabalaṃ tasya daṇḍinī saṃharetsvayam || 272 ||
caturaṅgabalaṃ hastyaśvarathapādātarūpaṃ sainyam | daṇḍinī
daṇḍanāthā yā vārāhī tantreṣu prasiddhā | saṃharet sainikānāṃ
parasparavidveṣaṇena katipayānāmuccāṭanena nāśanena ca
sambhūyaikakāryakāritvābhāvo balasaṃhārastaṃ kuryāt | evaṃ
ṣaṭkarmāṇyuktāni tāni ca śāntirvaśyaṃ stambhanaṃ ca
vidveṣoccāṭamāraṇamiti śābaracintāmaṇāvuktāni |
atrānyānyevocyante parantu teṣāṃ yathāyathānyo'nyamantarbhāvo
draṣṭavyaḥ | taduktaṃ tantrarāje -
rakṣā śāntirjapo lābho nigraho nidhanaṃ tathā |
ṣaṭkarmāṇi tadaṃśatvādanyeṣāmapṛthaksthitiḥ ||
iti | antarbhāvaprakārastallakṣaṇāni ca vistarabhayānnocyante tāni
saubhāgyaratnākare trayoviṃśe taraṅge draṣṭavyāni || 272 ||
athārthapradāveva dvau prayogāvāha dvābhyām -
yaḥ paṭhennāmasāhasraṃṣaṇmāsaṃ bhaktisaṃyutaḥ |
lakṣmīścāñcalyarahitā sadā tiṣṭhati tadgṛhe || 273 ||
yaḥ paṭhediti | sakṛdityanuvartate | ṣaṇmāsaparyantaṃ pratyahaṃ
sakṛdyaḥ paṭhettadgṛhe sadā yāvajjīvaṃ lakṣmīstiṣṭhati | cāccalyaṃ hi
lakṣmyāḥ svabhāvaḥ | svabhāvo duratikrama iti hi prasiddhiḥ | tadṛśamapi
doṣaṃ parityajyetyarthaḥ || 273 ||
māsamekaṃ pratidinaṃ trivāraṃ yaḥ paṭhennaraḥ |
bhāratī tasya jihvāgre raṅge nṛtyati nityaśaḥ || 274 ||
māsamekamiti ṣaṭkāpavādaḥ | trivāramiti tu sakṛdityasyāpavādaḥ |
ekadaiva triḥ paṭhetsandhyābhedena vetyaviśeṣaḥ | bhāratī sarasvatī |
athavā bhā pratibhā ratirabhirucirāsthā ca | ktijantānṅīṣi ratīti rūpam |
jihvāgrameva raṅgaṃ nṛtyabhūmiriti rūpakaṃ nṛtyāntarānuguṇyāya |
ghoṣaṇaguṇanikāpūrvāvalokanapāṭhanādikamanapekṣyaiva sarvā api
vidyā avismṛtāstiṣṭhanti | adhyayanaṃ tvapekṣitameva | vidyāprāptau
gurorevāsādhāraṇakāraṇatvāditi bhāvaḥ || 274 ||
siṃhāvalokananyāyena punaḥ kāmapradaṃ prayogamāha -
yastvekavāraṃ paṭhati pakṣamekamatandritaḥ |
muhyanti kāmavaśagā mṛgākṣyastasya vīkṣaṇāt || 275 ||
pakṣamiti māsāpavādaḥ | ekavāramiti trirāvṛtteḥ | atandrito
nidrāpramīlādirahitaḥ | idañca ca
sarvatrāpyāvaśyakamapyasminprayoge'tyāvaśyakamiti dyotanāyoktam,
tena ca niśīthe'yaṃ prayoga ityapi sūcitam | tasya
tatkartṛkāttatkarmakādvā atra mātrapadābhāvena saṃkalpe strīṇāṃ
vaśīkaraṇārthamityullekhaḥ kārya iti dhvanyate || 175 ||
evamarthakāmāvuktvā dharmapradānprayogānbahubhiḥ
prakārairvaktumupakramamāṇaḥ prathamaprayatnasādhyaṃ dharmamāha -
yaḥ paṭhennāmasāhasraṃ janmamadhye sakṛnnaraḥ |
taddṛṣṭigocarāḥ sarve mucyante sarvakilbiṣaiḥ || 276 ||
ya iti | janmamadhya ityanena
yāvajjīvaṣaṇmāsaikamāsaikapakṣāṇāṃ pakṣāṇāmapavādaḥ |
ekavāramityasyaivānuvṛttyā siddhāvapi maṇḍūkaplutyā trivārapadānu
vṛttiśaṅkā mā prasāṅkṣīditi sakṛdityanena pratiprasavaḥ |
taddṛṣṭigocarāḥ tatkartṛkacākṣuṣapratyakṣaviṣayāḥ sarve praṇina iti
śeṣaḥ || 276 ||
atha dānakriyāsampradānakārakaniṣṭhapātratāśarīraghaṭakatvena
dharmapradatvamāha caturbhiḥ -
yo vetti nāmasāhasraṃ tasmai deyaṃ dvijanmane |
annaṃ vastraṃ dhanaṃ dhānyaṃ nānyebhyastu kadācana || 277 ||
ya iti | deyamityatra lalitopāsakeneti śeṣaḥ | śrīdevīprītimicchatetyuttaragranthānusārāt | tenānupāsakenānyebhyo'pi
deyaṃ sampradānatvāviśeṣāditi siddhyati | pravṛtte śāmbhavīcakre sarve
varṇā dvijātaya iti kulārṇavavacanena brāhmaṇadharmātideśo na
śrutismṛtiprāptasampradānatvaviṣayaḥ, apitu
yāgasamaye'spṛśyatādidharmamātrapara ityāśayenāha dvijanmana iti |
brāhmaṇāyetyarthaḥ | annamityādideyamātropalakṣaṇam | anyebhyaḥ
sahasranāmasvanādaraśīlebhya upāsakābhāsabrāhmaṇebhyaḥ kadācana
śrutismṛtivihitārtvijyaśrāddhādikāle'pi na dadyādityarthaḥ |
tatrāpyupāstiparā evāvaśyakā ityāśayaḥ || 277 ||
śrīmantrarājaṃ yo vetti śrīcakraṃ yaḥ samarcati |
yaḥ kīrtayati nāmāni taṃ satpātraṃ vidurbudhāḥ || 278 ||
mantrarājaṃ śrīvidyām | atra trayāṇāṃ samuccaye satpātratām,
anyatamābhāve tāratamyam, trayāṇāmapyabhāve pātratvābhāvaśceti
nyāyata eva siddhyati |
tadayaṃ niṣkarṣaḥ sampradānatāvacchedakānāmeṣāṃ
trayāṇāṃ viśeṣaṇānāṃ madhye ekaikaviśeṣaṇakāstrayo
dvidviviśeṣaṇakā api trayastriviśeṣaṇaka ekastrayābhāvavānanya
ityaṣṭavidhā brāhmaṇāḥ prastārarītyā bhāsante yadyapi tathāpi
cakrarājārcakatvasya
mantrarājavettṛtvavyāpyatvena tanmantraviśeṣaṇako na sambhāvyate | ata
eva ca mantretaraviśeṣaṇadvayamātrako'pi khapuṣpameva | tena
ṣāḍvidhyameva brāhmaṇānām | teṣu triguṇaka uttamaḥ dviguṇakau
madhyamau | tayorapi madhye
mantravettṛtvacakrārcakatvarūpaguṇadvayaśālīnamapekṣya mantravettṛtva
nāmakīrtanarūpaguṇadvayaśālī śreṣṭhaḥ ekaguṇakau kaniṣṭhau |
tayorapi madhye mantravedana mātraguṇako varīyān |
nāmakīrtanamātraguṇakaḥ kaniṣṭhataraḥ | mantrarāhitye
nāmakīrtane'dhikārābhāvenānadhikāriniṣṭhasya guṇasyāpi
śūdrādhītavedavākyanyāyenāprayojakatvāt | abhāvatrayavāṃstu naiva
pātramiti vivekaḥ || 278 ||
tasmai deyaṃ prayatnena śrīdevīprītimicchatā |
yaḥ kīrtayati nāmāni mantrarājaṃ na vetti yaḥ || 279 ||
tasmai satpātrāya prayatnenāpi tasmā eva deyam | uttamālābhe
madhyamāyāpi deyamityādirartho nyāyalabdho'pi vidhireva | taduktaṃ
pulastyasmṛtau -
adṛṣṭārtho vidhiḥ prokto dṛṣṭārthaśca dvitīyakaḥ |
ubhayārthastṛtīyastu nyāyamūlaścaturthakaḥ ||
iti | imamevārthaṃ vadannānyebhyastu kadācanetyaṃśaṃ viśadayati
na kīrtayati nāmāni mantrarājaṃ na vetti yaḥ |
paśutulyaḥ sa vijñeyastasmai dattaṃ nirarthakam ||
atra ca triguṇatriguṇakātiriktānpañcāpi ya ityanenoddiśya
paśutulyatvaṃ vidhitsitaṃ teṣāṃ ca
triguṇatvāvacchinnapratiyogitābhāvavattvenānugamaḥ |
ekaguṇakadviguṇakeṣvapi vyāsajyavṛttidharmāvacchinnapratiyogitākasya
tasya sulabhatvāt | sa cābhāva uddeśyatāvacchedakaḥ pūrvārdhena
nirūpitaḥ | tatra yadyapi dvayoreva guṇayorabhāva uṭṭaṅkitaḥ pratīyate
tathāpi pātralakṣaṇe trayāṇāṃ viśeṣaṇānāmupādānāttadanusāreṇa
paśulakṣaṇe'pi trayāṇāmabhāva eva vivakṣitaḥ parantu
vyāpakābhāvena vyāpyābhāvo'rthāyāta ityāśayena cakrarājaṃ
nārcatītyaṃśaḥ kaṇṭharaveṇoktaḥ | mantravedanasya
cakrārcakatvavyāpakatvāt || 279 ||
paśutulyaḥ sa vijñeyastasmai dattaṃ nirarthakam |
parīkṣya vidyāviduṣastebhyo dadyādvicakṣaṇaḥ || 280 ||
paśutulya iti paśuśceti vigraheṇaikaśeṣe tābhyāṃ tulya iti
samāsaḥ | tatraikaḥ paśuśabdaścatuṣpātparaḥ | anyaśca
nirūḍhalakṣaṇayā vidyāvihīnaḥ paśuriti prasiddhapaśuparaḥ | vidyā ca
śrīvidyaiva | taduktaṃ brahmāṇḍapurāṇa eva -
na śalpādijñānayukte vidvacchabdaḥ prayujyate |
mokṣaikahetuvidyāvānyaḥ sa vidvānitīryate ||
mokṣaikahetuvidyā ca śrīvidyānātra saṃśayaḥ |
iti | tataścoddiṣṭānāṃ pañcānāṃ madhye trayāṇāṃ vidyāvattve'pi
cakrārcananāmakīrtanayoradhikārasatve'pyakaraṇādvidyamānāpyavidya
mānaprāyaiva vidyeti teṣāṃ tādṛśapaśutulyatā | nāmamātrapāṭhino
bhāvatrayavataśca catuṣpātpaśutulyateti vivekaḥ | tasmai dattaṃ
tatsampradānakaṃ dānam | bhāve ktaḥ | nirarthakaṃ artharahitam |
arthaśabdastaratamabhāvāpannaḥ phalavyaktīrācaṣṭe | tena
viśiṣṭaphalābhāvaḥ phalasāmānyābhāvaśceti
pātratāratamyenānvayitavyam | evamuktārthavaiparītye daṇḍaṃ
nipātyopakrāntaṃ nigamayatyardhena | tasmāditi śeṣaḥ | vidyāviṣaye
vidvattvaṃ nāma yāthātathyenopāstiśālitvam | tacca
lalitārcananāmakīrtanasāhitye satyeva sampadyata iti guṇatrayaśīlatāṃ
parīkṣya tebhyo dadyādityarthaḥ | tebhya iti pañcamī vā | teṣāmeva
satpātratvādanyeṣāṃ tadabhāvātpātra eva dānavidhānādanyatra
tanniṣedhāditi hetubhya ityarthaḥ | asminpakṣe na śeṣaḥ pūraṇīyaḥ |
vidyāvidāmeva sampradānatvamiti niyamastu parīkṣāyā
dṛṣṭārthatvabalādeva setsyati || 280 ||
śrīmantrarājasadṛśo yathā mantro vidyate |
devatā lalitātulyā yathā nāsti ghaṭodbhava || 281 ||
trayāṇāṃ ca guṇānāṃ
parasparamupamānopameyabhāvenopamānāntaravirahadvārātyuttamatvaṃ
dhvanayaṃsteṣāṃ satpātratāvacchedakatāyāṃ
kathantāśaṅkāmapākaroti sārdhena | atra
yathātathetyanayorvaiparītyenāpyanvayo draṣṭavyaḥ || 281 ||
rahasyanāmasāhasratulyā nāsti tathā stutiḥ | likhitvā pustake yastu nāmasāhasramuttamam || 282 ||
idānīmanupāsakasyāpyetatstotraṃ dharmapradamityāha | yastu yaḥ
kaścidapi upāsako'nupāsako vetyarthaḥ | anupāsakasya
nāmakīrtane'dhikārābhāve'pi tatpustakārcane'dhikārasya
nirābādhatvāt || 282 ||
samarcayetsadā bhaktyā tasya tuṣyati sundarī |
bahunātra kimuktena śṛṇu tvaṃ kumbhasambhava || 283 ||
nānena sadṛśaṃ stotraṃ sarvatantreṣu vidyate |
tasmādupāsako nityaṃ kīrtayedidamādarāt || 284 ||
sadā yāvajjīvaṃ tasya anupāsakasyāpi kimutopāsakasyeti bhāvaḥ |
yadyapyanenaiva nyāyena pustakārcanenāpi tuṣyati kimuta kīrtaneneti
kaimutikanyāyena kīrtana eva tātparyam |
tasmātkīrtayedityuttaratropasaṃhāro yujyata iti suvacam, tathāpi
svādhyāyo'dhyetavya iti vacane'dhyayanapadasya
gurumukhoccāraṇānūccāraṇe śaktatve'pi
tatkaraṇakārthajñānabhāvyakabhāvanāvidhānaparatvavadihāpi nāmāni
kīrtayediti vidherapyarthajñānaparyantatā nirvivādā | tena -
apyekaṃ nāma yo vetti dhātvarthanigamādibhiḥ |
so'pi śrīlalitāloke kalpakoṭīrvasennaraḥ ||
iti devīpurāṇe,
anadhītamavijñātaṃ nigadenaiva paṭhyate |
anagnāviva śuṣkaidho na tajjvalati karhicit ||
iti smṛtyantareṣu ca vacanānyarthajñānājñānayoḥ
praśaṃsānindāparāṇi saṅgacchante | arthajñānāntasāmarthyābhāve tu
nigadamātraparāpi sā bhāvanā bhavitumarhati | ākhyātānāmarthaṃ
bruvatāṃ śaktiḥ sahakāriṇīti nyāyāt | ata eva yo'rthajña itsakalaṃ
bhadramaśnute nākameti jñānavidhūtapāpmeti
śrutāvarthajñānaprāpyaphale sakalatvaviśeṣaṇena śabdajñānamātreṇa
kiñcidvikalaṃ phalamastīti jñāpitam | tataśca tulyanyāyeṇa
śabdapāṭhe'pyasamarthasya pustakasaṃgrahamātramapi nyāyalabhyam |
uccāraṇasya janmāntare
arthajñānapradatvavatpustakasaṃgrahasyāpyuccāraṇapradatvaṃ
janmāntare sambhavatīti suvacam | ata eva
tantrarājādiṣvasampradāyenāṅgahīnāpi kṛtopāsanā janmāntare
sāṅgasampradāyaśuddhyai kalpata ityuktam | tena pustakārcanamātramapi
dharma eva | sa cānupāsakasyāpyaniṣidvatvājjanmāntare
upāsanāprāptyarthaṃ kartavya eva | upāsakasya tu
nāmapāṭhe'pyasamarthasya nāma paṭhediti
vidheryāvacchaktiparipālanāyāvaśyakatama eva | na ca kulapustakāni
gopayediti kalpasūtroktavidhivirodhādanupāsakasya kathaṃ
pustakārcane'dhikāra iti vācyam |
tasyārthajñānavidūṣakadurjanaparatvena
bhāvikopāsanecchusajjanaparatvābhāvāt |
tathāsatyadṛṣṭārthatāpatterityanyadetat | upāsakānāṃ tu
nāmapāṭhaśaktānāṃ pustakārcanamātraṃ vāvaśyakamiti tu
nirābādhameva | ayaṃ ca nyāya
etadarthajñānopāyabhūtabhāṣyādhyayane'pi tulya ityāśayena
granthānte'smābhirvakṣyate |
amba tvatpadayoḥ samarpitamidaṃ bhāṣyaṃ tvayā kāritaṃ
tvannāmārthavikāsakaṃtava mude bhūyādatha tvāṃ bhajan |
yo nainatpariśīlayenna ca paṭhedyaḥ pustakasyāpi vā
saṃgrāhaṃ na karoti tasya lalitopāstirvṛthā jāyatām ||
iti | evamanupāsakānāmapi rakṣakam, upāsakān rakṣediti kimu
vaktavyamityāśayena madhya eva nigamayati sārdhena || 283-284 ||
athātyutkṛṣṭadharmapradaṃ pūrvoktarāśiṣaṭkādikrameṇa
buddhyāpyaparicchedyaphalakaṃ yogamāha caturbhiḥ -
ebhirnāmasahasraistu śrīcakraṃ yo'rcayetsakṛt |
padmairvā tulasīpuṣpaiḥ kahlārairvā kadambakaiḥ || 285 ||
ebhiriti | nāmasāhasrairiti bahuvacanaṃ nāmnāṃ pratyekaṃ
karaṇatvadyotanāya | lakṣapūjādau punaḥpunarāvṛttidhvananārthaṃ ca |
nāmāni prātipadikāni sahasraṃ yeṣu śrīmātre nama
ityādilalitāmbikāyai nama ityanteṣu caturthīnamontamantreṣu
tairnāmasāhasrairiti vā | sampradāyācca puṣpaprakṣepāvṛttiḥ | tena
caturlakṣyaṇubhirvaktraṃ caturbhirabhrimādatta ityādāviva samuccayo
mābhūt | atra padyakahlārotpalānāṃ
parasparavailakṣaṇyamavāntarajātibhedenohyam | tulasyāḥ puṣpaiḥ
phullamañjarībhiḥ na tu tatpatraiḥ | sundarīviṣaye
tulasīniṣedhasyaitadbalādeva patraparatvaucityāt | ata eva spaṣṭamuktaṃ
nīlātantre -
nānopahārabalibhirnānāpuṣpairmanoramaiḥ |
apāmārgadalairbhṛṅgaistulasīdalavarjitaiḥ ||
pūjanīyā sadā bhaktyā nṛṇāṃ śīghraphalāptaye |
iti | yattu tatraiva -
devīpūjā sadā śastā jalajaiḥ sthalajairapi |
vihitaiśca niṣiddhairvā bhaktiyuktena cetasā ||
iti | tatra niṣiddhasvīkāro bhaktyāvaśyakatvadhvananāya |
puṣpāṇāmapyalābhe tu tatpatrairarcayecchivāmiti kālīpurāṇavacanaṃ
nityakarmaparam | kāmye karmaṇi pratinidhyabhāvasya
ṣaṣṭhādhikaraṇasiddhatvāt | sundarīviṣaye tulasīniṣedhasyaitadbalādeva
patraparatvaucityātpatrāntaraparaṃ ca | padmādiṣu tu susadṛśatvāt
pūraṇāyakahlārādīnāṃ grahaṇaṃ yujyate | viṣṇunā netrakamalasya
tatpūraṇārthamupādānasya liṅgapurāṇe kathanālliṅgāt | kadambakaiḥ
aviśeṣādvividhairapi || 285 ||
campakairjātikusumairmallikākaravīrakaiḥ |
utpalairbilvapatrairvā kundakesarapāṭalaiḥ || 286 ||
jāti kusumairityatra ṅyāpoḥ saṃjñāchandasorbahulamiti hrasvaḥ |
jātī mālatī | mallikā vicakilam | karavīraṃ hayamāraḥ | kundaṃ
mādhyam | kesaraṃ kāśmīram | pāṭalaṃ śvetaraktaṃ tilapuṣpasadṛśam
|| 286 ||
anyaiḥ sugandhikusumaiḥ ketakīmādhavīmukhaiḥ |
tasya puṇyaphalaṃ vaktuṃ na śaknoti maheśvaraḥ || 287 ||
sugandhipadamahiphenāhidurgandhikusumānāmeva nirāsāya |
nirgandhānāmapi japādīnāṃ raktānāṃ devīpriyatvāt |
gandhasyedutpūtisusurabhibhya iti samāsāntam | mādhavī vāsantī |
mukhapadena punnāgaṃbakulādīnāṃ grahaṇam |
eteṣāmapyavāntaratāratamyamāditya- purāṇakālikā-
purāṇayordraṣṭavyam | phetkāriṇītantre tu viśeṣaḥ -
puṣpaṃ vā yadi vā patraṃ phalaṃ neṣṭamadhomukham |
duḥkhadaṃ tatsamākhyātaṃ yathotpannaṃ tathārpayet ||
adhomukhārpaṇaṃ neṣṭaṃ puṣpāñjalividhiṃ vinā ||
lakṣapūjādiṣu punaḥ puṣpamekaikamarpayet |
samudāyena cetpūjā lakṣapuṣpārpaṇaṃ na tat ||
iti | atra hiḥ dvandvavattadapavādakaikaśeṣopi sāhityārthakaḥ |
ekādaśaprayājānyajatī tyatra sahiteṣvevaikādaśatvasya niveśo na
prātisvikamiti siddhāntāt | tataśca
sugandhikusumairityekaśeṣavaśānmallikākaravīrayoḥ
ketakīmādhavyādīnāṃ ca dvandvavaśācca samuccayena karaṇatvaṃ mā
prasāṅkṣīditi tadapavādāya pūrvaślokayorvākāraḥ | so'pi ca
pratipuṣpamanvayitavya iti dhvanayituṃ dvistriḥ prayuktaḥ | tathā ca
nirapekṣakaraṇatābodhakatṛtīyāvibhaktayo'pi
vrīhiyavanyāyenānugṛhītā bhavanti | maheśvaraḥ pañcapreteṣu caturthaḥ tasyāpyasarvajñatvādvaktumasāmarthye
pūrvoktarāśiṣaṭkādiguṇanopāyena manuṣyāṇāṃ jñātuṃ vaktuṃ ca
sāmarthyābhāvaḥ kaimutikanyāyena siddha iti
phalasyānavadhikatvadhvaniḥ || 287 ||
ata eva sarvajñaikaparicchedyamityāha -
sā vetti lalitādevī svacakrārcanajaṃ phalam |
anye kathaṃ vijānīyurbrahmādyāḥ svalpamedhasaḥ || 288 ||
seti | brahmādīnāmajñātṛtve parikarālaṅkakāreṇa hetugarbhaṃ
viśeṣaṇam | svalpamedhasa iti svalpā medhā dhāraṇātmikā
buddhiryeṣāṃ te | nityamasic prajāmedhayoriti samāsāntaḥ | nanu
rāśiṣaṭkavedyaphalakaṃ kaṭhinataraṃ prayogamapekṣyāsya
puṣpārpaṇaprayogasya sulabhatvena tato'pyanavadhiphalakatve
kaṭhinataraprayoge kasyāpi
pravṛttyayogādananuṣṭhānalakṣaṇamaprāmāṇyaṃ prasajyeteti cet
bhrānto'si |
kaṭhinataraprayogasyāniśanityādipadaghaṭitavidhibodhyatvenākaraṇe
pratyavāyabodhanena nityatvāt | nityākaraṇe
āyuṣkarādipuṣpārpaṇādikāmyaprayogeṣvadhikārābhāvasyoktatvāt |
nityasyāpi vacanabalātkāmyatvaṃ tvagnihotrādinyāyena na viruddhamiti na
pravṛttiparāhatatā |
atha prayogavidhau viśeṣaḥ cakrārcanārambha
evāparimitapuṇyaprāptyarthamamukakusumairdevīṃ pūjayiṣyāmīti
saṃkalpya prasannapūjottaraṃ pūrvabhāgaṃ paṭhitvā nyāsatrayaṃ
kṛtvā praṇavamuccārya dvitārādyairnamontaiścaturthyantanāmamantraiḥ
hrīṃ śrīṃ śrīmātrenamaḥ ityādirūpairekaikaṃ puṣpamekaikamantrānte
yathotpannaṃ tathā bindau vinikṣipya vijātīyapuṣpāmiśraṇena
sajātīyaireva saṃkhyā pūrayitvā tadante praṇavamuccārya nyāsatrayaṃ
kṛtvā phalaśrutiṃ paṭhitvā pūjāśeṣaṃ samāpayediti || 288 ||
itthamiyatā prabandhena trivargapradatvamuktvā kramaprāptaṃ
caturthapuruṣārthapradāyakatvamanekadhā didarśayiṣuḥ prathamaṃ
kaivalyākhyapañcamamuktipradaṃ prayogamāha dvābhyām -
pratimāsaṃ paurṇamāsyāmebhirnāmasahasrakaiḥ | rātrau yaścakrarājasthāmarcayetparadevatām || 289 ||
pratīti | pratipaurṇamāsīti vihāya
pratimāsamityuktiryāvajjīvamityarthabodhāya | tasyāpi prayojanamuttaratra
yāvajjīvārthakapratimāsapadānuvṛttiḥ | ebhiḥ pūrvoktānyatamaiḥ
kusumaiḥ || 289 ||
sa eva lalitārūpastadrūpā lalitā svayam |
na tayorvidyate bhedo bhedakṛtpāpakṛdbhavet || 290 ||
sakṛdarcanasya lalitaikavedyaphalakatve punaḥpunarāvṛttārcanasya
lalitaikarūpatvaṃ phalaṃ nyāyalabdhamevāha sa eveti |
parasparapratiyogikatādātmyabodhanāyoddeśyavidheyabhāvavaiparītyenāp
yāha tadrūpeti | vāstavikabhede
satyapyumameyopamālaṅkāreṇāpyeṣoktiḥ susamartheti bhramaṃ nirasyati
na tayoriti | devībhaktayorityarthaḥ | bhedaḥ vāstavika iti śeṣaḥ | nātra
tṛtīyasadṛśavyavacchedo'pi tu tādātmyameveti bhāvaḥ | vāstava eva
bhedo'stvityāgrahiṇaṃ daṇḍayati bhedakṛditi | devībhaktau
parasparapratiyogikasatyabhedavantau |
martyāmartyatvapūjyapūjakabhāvādirūpaviruddhadharmādhikaraṇatvādi
tyādibhedasādhakānumānaprayoktetyarthaḥ | advaitapratipādakaśāstravirodhena
prāṇyaṅgatvahetukāśucitvānumānaprayoktṛvadupahasanīyatāmāha
pāpakṛditi | hetvābhāsaprayogakṛtatvācchāstraviruddhatvācca pāpiṣṭha
ityarthaḥ | maraṇabhramo'pi na tasya prāṇā utkrāmantyatraiva
samavalīyanta iti śrutyaiva nirasta iti bhāvaḥ || 290 ||
atheto'pi sulabhaṃ caturvidhamuktiphalakaṃ prayogamāha -
mahānavamyāṃ yo bhaktaḥ śrīdevīṃ cakramadhyagām |
arcayennāmasāhasraistasya muktiḥ kare sthitā || 291 ||
mahānavamyāmiti | yāvajjīvārthakaṃ pratimāsapadaṃ rātripadaṃ
cānuvartanīyam | navarātrasya caramadivasadvayaṃ mahānavamītyucyate |
tacca śivaśaktisāmarasyarūpam | tatra sarvajātīyānāṃ devīpūja
ne'dhikāraḥ | tathāhi navarātra dvividhaṃ śāradaṃ vāsantaṃ ceti |
śaratkāle mahāpūjā kriyate yā ca vārṣikī iti
mārkaṇḍeyapurāṇasthavacane vārṣikīti padasya varṣasya vatsarasyādau
bhaveti sāmpradāyikairvyākhyānāt, cakārādubhayoḥ samuccayasya
svarasato'vagamāt, cāturmāsākhyavarṣatau bhaveti vyākhyāyāḥ śarado
varṣartutvāpādikāyāḥ kliṣṭatvāt, prativarṣaṃ kriyamāṇeti
vyākhyāyāmapi viśeṣaṇavaiyarthyāt vāsante navarātre'pi pūjayedrakta
dantikāmiti rudrayāmale spaṣṭaṃ navarātradvaividhyakathanācca |
devībhāgavate tṛtīyaskandhe kāmabījopāsakaṃ sudarśanaṃ prati
devīvākyam -
śaratkāle mahāpūjā kartavyā mama sarvadā |
navarātrotsavaṃ rājanvidhivatparikalpaya ||
caitre cāśvayuje māsi tvayā kāryo mahotsavaḥ |
navarātre mahārāja mama prītividhāyakaḥ ||
ityādi | saubhāgyaratnākare tvāṣāḍhapauṣayorapi navarātramuktam | tatra
śāradanavarātrasyāṣṭamīnavamyau mahāpūrve | taduktaṃ
kālikāpurāṇe -
āśvinasya tu śuklasya yā bhavedaṣṭamī tithiḥ |
mahāṣṭamīti sā proktā devā prītikarī parā ||
tato'nu navamī yā syātsā mahānavamī smṛtā |
sā tithiḥ sarvalokānāṃ pūjanīyā śivapriyā ||
iti | dhaumyo'pi -
āśvine māsi śukle tu yā syānmūlena cāṣṭamī |
sā mahatyaṣṭamī jñeyā tatra devī kṛtālayā ||
brahmāṇḍapurāṇe'pi -
kanyāsamāśrite bhānau yā syānmūlena cāṣṭamī |
sā mahatyaṣṭamī jñeyā na mugdhānavamīyutā ||
mūlayogoktistu sambhavābhiprāyā | tena pūrvāṣāḍhāyutāpi
mahāṣṭamyeva -
mūlaṛkṣasamāyuktā pūjanīyā prayatnataḥ |
mūlābhāve'pi kartavyā yadi syāttoyasaṃyutā ||
iti vacanāt | toyaṃ pūrvāṣāḍhā | asyā eva nakṣatradvayānyatarayoge
mahānavamītyapi saṃjñāntaram | taduktaṃ nṛsiṃhaprāsāde -
āśvayukśuklapatre tu yāṣṭamī mūlasaṃyutā |
pūrvayāṣāḍhayā sārdhamṛkṣadvayayutāpi vā ||
sā mahānavamī nāma trailokye'pi sudurlabhā |
iti | bhaviṣyottare'pi -
kanyāgate savitari śuklapakṣe'ṣṭamīyutā |
mūlanakṣatrasaṃyuktā sā mahānavamī smṛtā ||
iti | viśvarūpācāryairapi -
āśvayukśuklapakṣe tu yāṣṭamī mūlasaṃyutā |
yadi syādravividdhāpi sā mahānavamī smṛtā ||
iti | atrāṣṭamīmūlābhyāṃ saṃyutā yā tithiḥ sā mahānavamīti
vyākhyayā navamyeva mahānavamītyartha iti kecit | taduktaṃ
bhaviṣyottarādivacanavirodhādanādeyam |
saptamīvedhabodhakaravividdhāpadasya
ravivāsarayuktetyarthavarṇanāpatteśca | anayośca parasparaviddhatvamapi
praśastam | taduktaṃ viṣṇudharmottare -
aṣṭamyā navamī yuktā navamyā cāṣṭamī yutā |
ardhanārīśvaraprāyā umāmāheśvarī tithiḥ ||
iti | bhojarājīye'pi -
aṣṭamyāṃ pūjayedrudro navamyāṃ śaktirijyate |
umāyā navamī proktā harasya tithiraṣṭamī ||
dvayoryoge mahāpuṇyā umāmāheśvarītithiḥ |
tatraiva saptamīvedhābhāvo navamīviddhāṣṭamīgrahaṇe heturuktaḥ -
na divā na niśāpi ca viṣṭihatā na ca saptami śalyalavopahatā |
yadivāṣṭamiśeṣabhavā navamī vibudhairapi pūjyatamā navamī ||
iti | viṣṭyā saptamiśalyalavena copahatā na kāryā | aṣṭamīśeṣe navamī
cetsurāṇāmapi pūjyā avamī ca na bhavatītyarthaḥ | ayameva prakāro
vāsantanavarātrāṣṭamīnavamyornirṇaye'pi | navarātrapradīpe
tathābhidhānāt | viśvarūpācāryairapi navarātradvayaṃ prakamya -
aṣṭamīnavamīyugme śivakṣetre mahotsavaḥ |
śivaśaktyoḥ sāmarasyātpakṣayorubhayorapi ||
ityukteḥ | śārado vāsantaśceti navarātrasya dvau pakṣau tayorubhayorapīti
tadarthāt | aṣṭamyāṃ ca devīpūjoktā devīpurāṇe -
āśvayukśuklanavamī tvaṣṭamī mūlasaṃyutā |
sā mahānavamī tasyāṃ jaganmātaramarcayet ||
iti | navamyāṃ coktā bhaviṣyottarapurāṇe -
navamyāṃ śrīsamāyuktā devaiḥ sarvaiḥ supūjitā |
jaghāna mahiṣaṃ duṣṭamavadhyaṃ devatādibhiḥ ||
labdhvābhiṣekaṃ varadā śukle cāśvayujasya tu |
tasmātsā tatra sampūjyā navamyāṃ caṇḍikā budhaiḥ ||
mahattvaṃ hi yataḥ prāptā atra devī sarasvatī |
ato'rthaṃ mahatī proktā navamīyaṃ sadā budhaiḥ ||
iti | iyaṃ ca pūjā niśītha eva |
āśvine māsi meghānte mahiṣāsuramardinīm |
devīṃ ca pūjayitvā ye ardharātre'ṣṭamīṣu ca ||
iti devīpurāṇāt | śaktirahasye'pi -
kanyāsaṃsthe ravāvīśāṃ śuklāṣṭamyāṃ prapūjayet |
sopavāso niśārdhe tu mahāvibhavavistaraiḥ ||
iti | viśvarūpācāryairapi -
aṣṭamīrātrimāsādya pūjāṃ gṛhṇāti pārvatī |
niśārdhe pūjitā devī vaiṣṇavī pāpanāśinī ||
tasmātsarvaprayatnena hyaṣṭamyāṃ niśi pūjayet |
iti | yattu bhaviṣyottare -
tatrāṣṭamyāṃ bhadrakālī dakṣayajñavināśinī |
prādurbhūtā mahāghorā yoginīkoṭibhiḥ saha ||
ato'rthaṃ pūjanīyā sā tasminnahani mānavaiḥ |
iti vacanaṃ tatrāhaḥpadamahorātraparam | etadbalādaṣṭamyāmahanyeva
pūjanamiti tvandhānāṃ pralāpaḥ | navamyāṃ tu divaiva
pūjayedityapyāhuḥ | idañca pūjādvayaṃ pratyekamutpannamapi
parasparasāpekṣameva phalajanakam |
aṣṭamyāṃ ca navamyāṃ ca jaganmātaramambikām |
pūjayitvāśvine māsi viśoko jāyate naraḥ ||
iti bhaviṣyottaravacanenaikaprayogatāsūcanāt | aṣṭamīnavamīyugme iti
pūrvoktavacanācca | ata eva navarātrātkarmāntaramidamiti siddhāntaḥ |
asyāṃ ca pūjāyāṃ sarvajātīyānāmadhikāraḥ |
taduktametatkarmopakrama eva bhaviṣyottare -
pūjanīyā janairdevī sthāne ne sthāpure pure |
gṛhe gṛhe śaktiparairgrāme grāme vane vane ||
snātaiḥ pramuditairhvaṣṭairbrāhmaṇaiḥ kṣatriyairviśaiḥ |
śūdrairbhaktiyutairmlecchairanyaiśca bhuvi mānavaiḥ |
strībhiśca kuru śārdūla tadvidhānamidaṃ śṛṇu ||
ityādi | śaktiparaiścaṇḍīparāyaṇaiḥ | mlecchaiḥ
śabarakirātapulindādibhiḥ | anyairanulomapratilomajaiḥ | parantu
svakulācāramanurudhyaiva pūjayet | taduktaṃ vratakhaṇḍe -
yasya yasya hi yā devī kulamārgeṇa saṃsthitā |
tena tena ca sā pūjyā baligandhānulepanaiḥ || naivedyairvividhaiścaiva pūjayetkulamātaram ||
iti | nanvevaṃ nirṇītāyāmapi mahānavamyāṃ tasya śabdasya
kālaparatvena prakṛtavidhau kasya kālasya mahānavamīpadenopādānam |
uktarītyāṣṭamīnavamyormahānavamītvāt | yadāpi
darśapūrṇamāsanavarātrādipadavatkarmaparo'yaṃ
mahānavamīśabdastadāṣṭamīnavamī pūjādvayasyaikakarmatve'pi tasya
vāsantaśāradabhedena daividhyātprakṛte kasya karmaṇa upādānam | na
cobhayorapyupādānam | ekadhādhikaraṇe
vaidhapadasyāniyatānekārthaparatāyā nirastatvāditi cet |
atra brūmaḥ mahānavamīśabdasya karmaparatve
ekasyaivāgnihotrasya
sāyaṃprātarbhedenāvṛttivadvasantaśaradbhedenāvṛttimātrāṅgīkāreṇa
anekārthatvābhāvāt | kālaparatve tu catvāro'pi kālā iha vidhau gṛhyante |
ekadhādhikaraṇe hyaniyataikārthakasyaiva nirāso na
punarniyatānekārthakasyetyadoṣāt kathamanyathaikasya
mantrasyānekārtheṣu viniyogaḥ | na ca vidhigatasyaiva padasyānekārthatā
na yukteti paribhāṣāsti | na kalañjaṃ bhakṣayediti vidhivākye'pi
kalañjapadasya bahudhā vyākhyānadarśanāt | āntraparatvena
bhaṅgāparatvena kaṇṭhaśodhakaudhaparatvena ceti |
tasmādyāvajjīvameteṣu caturṣvapi divaseṣu cakramadhye bindusthānaṃ
gacchatīti tādṛśīṃ śrīdevīṃ tripurasundarīṃ yaḥ kaścana bhaktaḥ
svasvakulānusāreṇārdharātre sahasranāmabhiḥ pūjayati tasya
caturvidhāpi muktiḥ kara eva sthitā | atisulabhetyarthaḥ | tatraikadine'rcakasya
sālokyamātram, dinadvaye cetsārūpyamapi, dinatraye cetsāmīpyamapi,
caturṣvapi divaseṣu cetsāyujyamiti
tāratamyaṃ tu nyāyata eva labhyata iti vivicya noktam | athavā
aṣṭamīnavamītithiyugme kriyamāṇakarmaṇa ekatve'pi
navarātracāturvidhyena mukticāturvidhyaṃ yojyamiti dik || 291 ||
evaṃ pārthakyena bhogamātraphalakānmokṣamātraphalakāṃśca
prayogānuktvā bhogakaivalyobhayaphalakaṃ prayogamāha -
yastu nāmasahasreṇa śukravāre samarcayet |
cakrarāje mahādevīṃ tasya puṇyaphalaṃ śṛṇu || 292 ||
yastunāmeti tribhiḥ | nāmnāṃ sahasreṇetyekaṃ padam | nāmeti
prasiddhyarthakamavyayaṃ vā | sahasrapadameva
prakaraṇānnāmasahasraparamityapi suvacam | śukravāre pratiśukravāraṃ
yāvajjīvārthakapadānuvṛttyā tathaiva paryavasānāt || 292 ||
sarvānkāmānavāpyeha sarvasaubhāgyasaṃyutaḥ |
putrapautrādisaṃyukto bhuktvā bhogānyathepsitān || 293 ||
iha bhūloka eva | tenaitajjanyapuṇyasyātyutkaṭatvaṃ sūcitam |
atyutkaṭaiḥ puṇyapāpairihaiva phalamaśnuta iti vacanāt | sarvaiḥ
santatisampattyārogyavidyābalādirūpaiḥ saubhāgyaiḥ samyagyutaḥ |
putrapautrādītyādipadena naptrādibandhubhṛtyāptaparigrahaḥ |
sarvasaubhāgyapadenaiva siddhe punareteṣāṃ grahaṇaṃ bhogakriyāṃprati
sāhityena kartṛtvadyotanārtham | putrādibhiḥ saha bhogānbhuktvetyarthaḥ || 293 ||
ante śrīlalitādevyāḥ sāyujyamatidurlabham |
prārthanīyaṃ śivādyaiśca prāpnotyeva na saṃśayaḥ || 294 ||
ante dehapātottaram | devayānamārgeṇa gatveti śeṣaḥ |
sāyujyātidurlabhatvaviśeṣaṇatvaṃ kaivalyatvadyotakam | śivādyaiḥ
prārthanīyamiti tu brahmaṇā saha muktiriti dhvanayitum | tathā ca kaurme -
brahmaṇā saha te sarve samprāpte pratisañcare |
parasyānte kṛtātmānaḥ praviśanti paraṃ padam ||
iti | atra parasyetiśabdo brahmāyuḥ paraḥ |
brahmaṇaḥ pūrṇamāyuryadvarṣāṇāṃ śatakaṃ matam |
tatparaṃ nāma tasyārdhaṃ parārdhamabhidhīyate ||
iti vacanāt | etadanusāreṇa prakṛte'pyantapadasya parasyānta iti vyākhyāpi
yujyate | tāvatparyantaṃ mokṣe vilambasyādoṣatvāt |
bhogamokṣobhayaphalake prayoge
aihikabhogottaramāmuṣmikabhogasyāvaśyakatvāt |
ata eva bhogānitipadamapyaihikāmuṣmikabhogadvayaparaṃ vyākhyeyam |
tādṛśadvividhabhogayoreva putrādisāhityaṃ na punarmokṣe'pi
svasvarūpamātrāvasthānarūpe tasmiṃstadasambhavāditi mantavyam || 294
||
idānīmīdṛśaphalāpekṣayādhikasyābhāvādasminneva phale
pūrvasmādalpadinasādhyaṃ prayogāntaramāha -
yaḥ sahasraṃ brāhmaṇānāmebhirnāmasahasrakaiḥ |
samarcya bhojayedbhaktyā pāyasāpūpaṣaḍrasaiḥ || 295 ||
yaḥ sahasramiti | dvābhyām | iha yāvajjīvapadāderanuvṛttiḥ | evaṃ
yaḥ kurute bhaktyā janmamadhye sakṛnnara ityādibhiścodakataḥ
prāptairvidhibhireva nirākāṅkṣīkṛtavān | brāhmaṇānāṃ
vidyāviduṣāmeva nānyeṣām | tadadhīte tadvedeti brahmapadādaṇi tathaiva
siddheḥ | pāyasaṃ payobahulamatyalpataṇḍulakaṃ paramānnam | apūpāḥ
piṣṭavikārāḥ pūrikādayo bahuvidhāḥ
bhojanakutūhalādisūdaśāstrīyagrantheṣu vivicya varṇitāḥ ṣaṭsaṃkhyā
rasā yeṣu taiḥ sitānimbvādibhistanmiśritairanyaiśca padārthaiḥ |
tiktasyāpi kāravellaphalāderbhakṣaṇīyatvātṣaḍrasairityuktam || 295 ||
tasmai prīṇāti lalitā svasāmrājyaṃ prayacchati |
svasya sāmrājyamatyantābhedaḥ kaivalyamityarthaḥ | idañca
jagadvyāpāravarjaṃ
prakaraṇādasannihitatvāccetyaupaniṣadānāmadhikaraṇamanurudhyoktam |
vastutastu sāmrājyaśabdo jagadvyāpārasyaiva rūḍhyābhidhāyakaḥ
tatpradatvameva ceha vivakṣitam, śrutahānāśrutakalpanayorabhāvāt | ata
eva pūrvaprayogādetasya phalādhikyamapi | vidyāviduṣāṃ
brāhmaṇānāṃ sahasrasyāśīrāśerīdṛśameva hi phalaṃ yogyaṃ bhavati
| na caivaṃ satyanekairbhaktairyaugapadyenedṛśaprayogānuṣṭhāne
sarveṣāmekasminkāla eva jagadvyāpāre svātantryasyāvaśyakatayā
parasparavaimatyājjagadvilopāpattiriti tadadhikaraṇokto doṣaḥ prasajyata iti
bhetavyam | sṛjyamānaprāṇikarmānusāreṇaiva bhagavataḥ pravṛttiriti
tairevāṅgīkārāt | anyathā vaiṣamyanairghṛṇyāpatteraparihāryatvāt |
tathā ca brahmasūtram vaiṣamyanairghṛṇye na sāpekṣatvāttathāhi
darśayatīti | tataśca karmānusāreṇa jāyamānā pravṛttirbahūnāṃ
samanaskānāmapyekarūpaiva sambhavedati na vaimatyam | na ca
parasparecchānusāreṇa vyāpriyamāṇānāṃ svātantryabhaṅgaḥ |
svecchānusāripravṛttimattvarūpasvātantryasya sarveṣvavighātāt | ata eva
vāsiṣṭharāmāyaṇe kundadantopākhyāne māthurāṇāmaṣṭānāṃ
bhrātṝṇāṃ saptadvīpāyā ekasyā eva bhuvo
yugapadādhipatyamambāvaralabdhaṃ varṇitaṃ saṅgacchate |
sṛjyamānaprāṇikarmānusāreṇāpatata ārthikasyecchāsaṃvādasya
tadavighātakatvāt | na ceśvarasya svābhāvikaṃ jagatsāmrājyaṃ na
śakrādipadavatkarmajanyamiti kathamanyasya svabhāvo'nyaṃ gacchediti
vācyam | īśvarasya
svābhāvikamapyanyasya karmajanyamityaṅgīkāre bhādhakābhāvāt |
sālokyādiphaleṣu tathādṛṣṭatvācca | etena nityasiddhamīśvaraṃ
prakṛtyaiva jagadutpattyāderāmnānāttantropāsakānāmasannihitatvānna
jagadvyāpārakartṛtvaṃ sambhavatīti parāstam |
upāsakānāmadhikārasyāgantukatvena
nityasiddhādhikārakathanaprakaraṇe prakṛtatvātsannihitatvayoryuktatvāt |
śrūyate copāsakānāṃ sāmrājyam āpnoti svārājyam | sarvamasmai
devā balimāvahanti | teṣāṃ sarveṣu lokeṣu kāmacāro
bhavatītyādiśrutiṣu | na caitatsāvagrahasāmrājyaparam, saṅkoce
mānābhāvāt | na ca āpnoti manasaspatimityuttaraśrutyeśvarasya
prāptavyatvena pariśeṣa eva pramāṇamiti vācyam |
svārājyarūpeśvarāsādhāraṇadharmaprāptau satyāmabhedena
dharmiprāptireva bhavatītyāśayena tasyā api śruterasmadanukūlatvāt |
evaṃ vākpatiścakṣuṣpatiḥ śrotrapatirvijñānapatirbhavatītyādayaḥ
śrutayaḥ sarvā apyatraivānukūlā naupaniṣadānām | spaṣṭameva
cātharvaṇaśaunakaśākhīyā upāsakasya
viśvasṛṣṭyādividhāyakatvamāmananti | sarvaṃ sarvasya jagato vidhātā
bhartā hartā viśvarūpatvametīti | atha tādṛśa upāsakadhaureya
īśvarādbhidyate na vā | bhavanmate'pi sāyujyākhyāṃ caturthīṃ muktiṃ
gataḥ kaivalyākhyāṃ pañcamīṃ muktiṃ prepsurbhidyate na vā | na
cāsmanmate tasya jagadvyāpārābhāvena tatsattvāsattvābhyāṃ bheda iti
vācyam | asmanmate'pi jagadvyāpāravattvepi
samanaskatvā'manaskatvābhyāṃ bhedasambhavāt | na
coktātharvaṇamantraprathamārdharce parisrutā haviṣā [pā] vitena
prasaṅkoce | galite vaimanaska ityatra vimanaskatvoktirūpāsakasyocyata iti
vācyam | saṅgakoce pragalite satītyuktyā ghṛṇā śaṅkā bhayaṃ
lajjetyādikulārṇavoktapāśāṣṭakasya
cittavṛttiviśeṣarūpasyānudayaprayuktatvena taduktergauṇatvāt | yacca
bhogāmātrasāmya liṅgācceti sūtre taiḥ śrutirupanyasyate tathaitāṃ
devatāṃ sarvāṇi bhūtānyavantyevaṃvidaṃ sarvāṇi bhūtānyavanti te no
etasyai devatāyai sāyujyaṃ salokatāṃ jayatīti, sāpi bhedavyapadeśaparā
satyuktamarthameva sādhayati | kiñca adhikāraḥ sukhasādhanaṃ na vā |
antye sarvalokānāṃ svargādyadhikārasādhanībhūteṣu karmasu
pravṛttyanāpattiḥ | ādye jagadvyāpārasyāpyadhikāratvāviśeṣeṇa
sukhasākṣātkārarūpabhogamātrasāmyādeva
liṅgānniravagrahamevaiśvaryamupāsakasya siddhyatīti kathaṃ tena hetunā
tadabhāvaḥ sādhyata iti vicārayatarām | na caiko'dhikāraḥ kathaṃ
yugapadbahūnāmupakārāya syāditi vācyam | satrayāge ekasyaiva
prakṣepasya bahuyajamānopakārakatvasya ekasyaiva brahmalokasya
yugapadanekopāsakopakāratāyāśca darśanāt | na ceyaṃ
ṣaṣṭhīmuktirāpadyateti vācyam | iṣṭatvāt | yuktaṃ caitat |
sālokyādisāyujyāntamuktiṣūttarottarotkarṣavattaduttarabhūmikārūpatve
na kaivalyānantarapūrvatvena cāsyā nyāyasiddhatvāt | nanu pañcavidhā
muktiriti tāntrikavyavahārasya kā gatiriti cet | sūtasaṃhitādiṣu
muktiścaturvidhā jñeyetyādivyavahārāṇāṃ bhavanmate yā gatiḥ saiva
kaivalyasāyujyayoḥ | avāntarabhedāvivakṣayeti cet
sāvagrahaniravagrahayorapi
tadavivakṣayeti tulyam | tasmātsiddhamupāsakānāṃ
sṛṣṭisthitilayakartṛtvam | ata eva śaivatantre
cittasthitivaccharīrakaraṇabāhyeṣviti sūtre vārtikakārairuktam -
evaṃ svānandarūpasya śaktiḥ svātantryalakṣaṇā |
yatheṣṭaṃ bhāvanirmāṇakāraṇībhavati sphuṭam ||
iti | sthitilayau iti sūtre'pyevam | svaśaktipracayo viśvamiti sūtre'pi -
śaktayo'sya jagatsarvaṃ śaktimāṃstu maheśvaraḥ |
ityāgamadiśā viśvaṃ svaśaktipracayo yathā ||
śivasya tatsamasyāpi tathāsya parayoginaḥ |
tatsarvamabhipretyāha -
na tasya durlabhaṃ vastu triṣu lokeṣu vidyate || 296 ||
na tasyeti | upaniṣaduktasarvottamopāsanāśīlasyāpi
saṃkalpādevāsya pitaraḥ
samuttiṣṭhantītyādyuccāvacaphalabhogino'pyekaṃ durlabhaṃ vastu
jagatsāmrājyaṃ vedāntināmāśāsyamavaśiṣyata eva asya tu tadapi
sulabhamevetyarthaḥ | ata evātirahasyatvādetaditikartavyatā naitatprakaraṇe
nirdiṣṭā apitu triśatabhojanaprakaraṇa eva dharmānkathayitvā teṣāmiha
vācaniko'tideśaḥ kṛtaḥ | taduktaṃ tatprakaraṇa eva brahmāṇḍapurāṇe -
rahasyanāmasrāhasrabhojane'pyevameva hi |
ādau nityābaliṃ kuryātpaścādbrāhmaṇabhojanam ||
iti | asyārthaḥ- pūrvaṃ nityābalitriśatabhojanākhyakarmaṇoryathā
paurvāparyamuktam evameva nityābalisahasrabhojanayorapīti | atredaṃ
vicāryate- evaṃ hi brahmāṇḍapurāṇe smaryate-
mahāṣoḍaśikārūpānviprānādau tu bhojayediti
ṣoḍaśabrāhmaṇabhojanātmakaṃ karma vidhāya abhyaktāngandhatailena
snātānuṣṇena vāriṇetyādinā ca taditikartavyatāṃ pratipādya evaṃ
nityābaliṃ kuryādādau brāhmaṇabhojanamiti vacanenāsya karmaṇo
nityābaliriti saṃjñāṃ pradarśya triśatairnāmabhiḥ
paścādbrāhmaṇānkramaśo'rcayediti triśatabhojanākhyaṃ karmāntaraṃ
vidhāya tatpaścāt tailābhyaṅgādikaṃ dadyādvibhave sati bhaktita
ityādinā coccāvacānyaṅgāni vidhāyaḥ -
evaṃ yaḥ kurute bhaktyā janmamadhye sakṛnnaraḥ |
tasyaiva janma saphalaṃ muktistasya kare sthitā ||
iti phalavidhipūrvakamupasaṃhṛtam | tatra saṃśayaḥ kiṃ
nityābalitriśatabhojane samapradhāne uttaratriśatabhojanasya
nityābaliraṅgamiti | yadi samapradhānyaṃ tadā prakṛtau
kālārthasayogamātrārthakādādipadādanaṅgasya triśatabhojanavikāre
sahasrabhojane nityābaleragnīṣomīyavikāreṣvāgneyayāgasyeva
nātideśaḥ | aṅgāṅgibhāve tu bhavatyatideśa iti |
tatra pūrvapakṣaḥ
śrutiliṅgāderaṅgatābodhakasyādarśanātsamaprādhānyameva
dvayorvaktavyam | na ca evaṃ nityābaliṃ kuryādādau brāhmaṇabhojanam |
triśatairnāmabhiḥ paścāditi paurvāparyavidhānāt vājapeyeneṣṭvā
bṛhaspatisavena yajetetyatrevāṅgāṅgibhāvasiddhiriti vācyam |
vājapeyasya phalavattvena prādhānyāttatprakaraṇe paṭhitasya
bṛhaspatisavasya tadaṅgatva sambhave'pi prakṛte dvayorapi
phalasaṃyogābhāvena prakaraṇino niścayābhāvenāṅgāṅgibhāve
vinigamanāvirahāt viśvajinnyāyena
phalakalpanasyobhayorapyākāṅkṣāviśeṣeṇa tulyatayā
darśapūrṇamāsābhyāmiṣṭvā somena yajetetivatkālārthasyeva
saṃyogasya siddheḥ | na ca evaṃ yaḥ kurute bhaktyeti vākyena
triśatabhojanena vidherānantaryātphalavattve bodhite nityābaleḥ
phalavadaphalanyāyena nāmanahomānāmivāṅgasiddhiriti vācyam | tatra hi
vaiśvadevīṃ sāṃgrahiṇīṃ nirvapedgrāmakāma ityutpattividhāveva
phalaśravaṇena sāṃgrahaṇyā āmanahomāṅgītvasīddhāvapi prakṛte
bhinnavākyopāttasya
phalasyākāṅkṣāvaśādvākyaikavākyatayānvayasya
vaktavyatayobhayorapyākāṅkṣāvaśātphalasambandhasiddheḥ | evaṃ yaḥ kuruta itytraivapadenobhayoranuvādasambhavāt
ānantaryasyobhayākāṅkṣāto durbalatvāt
vācaḥkramavartitvenāvarjanīyatvācca | ata evoktaṃ ānantaryamacodaneti |
kiñca nityābaliprakaraṇe vihitānāṃ
gandhatailābhyaṅgādipāyasaphalādinivedanāntānāmaṅgānāma-
nuvādena vibhavaparatvena vyavasthāvidhistriśatabhojanaprakaraṇe
śrūyamāṇaḥ paro vādasāpekṣa iti tannirvāhāyānayoḥ
prakṛtivikṛtibhāvakalpanayā nityābalidharmāṇāṃ
triśatabhojane'tideśovaktavyaḥ | tena prākṛtānāṃ
kāmeśvaryādināmnāṃ vaikṛtaiḥ kakārarūpādināmabhiḥ
śaranyāyena bādho'pi saṅgacchate | aṅgasya hi pradhānaṃ prati
prakṛtitvamasambhavi bhāvanāyāṃ hi bhāvyānvayottaraṃ
kāraṇānvayastataḥ kathaṃbhāvākāṅkṣāyāṃ dharmāṇāmanvaya iti
bhāvyanvayātpāścātyo'ṅgatvanirṇayastatopi paścādatideśaḥ aṅgaṃ
sadatidiśyata iti nyāyāditi sthitiḥ | tataśca
triśatabhojanakaraṇakabhāvanāyāṃ bhāvyakaraṇayoranvayottaraṃ
tṛtīyakṣaṇe kathaṃbhāvākāṅkṣākāla eva nityābaleraṅgatvaṃ vadatā
bhāvyākāṅkṣā vaktavyā | taduttarakṣaṇe parasparākāṅkṣālakṣaṇena
prakaraṇenobhayoraṅgāṅgibhāve siddhe triśatabhojanabhāvanāyā
nirākāṅkṣātvāttato'pi paścāttānānāṃ nityābalyaṅgānāṃ kathaṃ
pradhāne'tideśasiddhiḥ | nahi pratyekaṃ
svasvavākyeṃ'śatraparipūrṇayoḥ paurṇamāsīvaimṛdhayoriva
vākyāntareṇāṅgāṅgibhāvabodhastādṛśavākyādarśanāt |
prakaraṇādaṅgāṅgibhāvasya tūktarītyā sambhavāt | na ca
triśatabhojanavikṛtau sahasrabhojane'tideśalliṅgādevāṅgatvasiddhiriti
vācyam |
liṅgadarśanamātranirṇayasyānirṇāyakatvāt | sahasrabhojana iti saptamyā
tatra jayānjuhuyāditivadaṅgitvabodhakatayānyatra pradhānasyāpi
nityabalestāvanmātraṃ pratyevāṅgatvamiti
bodhanenāpyatideśavākyopapatteśca bṛhaspatisave tathā darśanāt |
iyāṃstu viśeṣaḥ tatra prakaraṇāntarādbhedaḥ | atra tu
triśatīprakaraṇa eva dūrasthānuvādena
dvādaśopasattvavannityābaleraṅgatvavidhānāt sannidhau tvavibhāgāditi
nyāyena na bheda iti | tasmānnityābalitriśatabhojanayoḥ samaprādhānyameveti | siddhāntastu phalavidhivākyasya nityābalivākyena
sahānvayastūbhayākāṅkṣāmātrādvaktavyaḥ | triśatabhojanavākyena tu
sahānantaryeṇobhayākāṅkṣayā ceti jhaḍiti tenaiva sahānvaye nityābaleḥ phalavadaphalanyāyena pradhānopakārakatvenaiva
bhāvyākāṅkṣānivṛtau na phalavākyenānvaya iti prakaraṇiniścayo
nirābādhaḥ | evaṃ ca nāmatriśatīprakaraṇe
kāmeśvaryādināmāntarāṇāṃ prayogakathanasyāsamañcasatāpi
nirastā bhavati | na ca nityābalestriśatabhojanaprati
prakṛtitvamapyāvaśyakam | tailābhyaṅgādikaṃ dadyādvibhave sati
bhaktita iti vākye tailābhyaṅgādereva triśatabhojanāṅgatvena vidheyatvāt
| abhyaktānāndhataileneyādi vākyānāṃ
tvavāntaraprakaraṇānnityābalyaṅgatvenaiva vidhāyakatayā tadanuvādena
vibhavaparatvena vyavasthāmātravidhāyakatvāṅgīkāre
triśatabrāhmaṇānāṃ tailābhyaṅgāderanāpatteḥ prāpakābhāvāt
vyavasthāyāḥ purovādānusāreṇa nityābalāveva siddheḥ | na ca codaktaḥ
prāptiḥ prakṛtivikṛtibhāvasyādhunāpyasiddheḥ | etadbalādeva sādhane
tvanyonyāśrayaḥ | na caivaṃ vibhavavākye'bhyaṅgavidhistadanuvādena
vyavasthāvidhi śceti vākyabhedaḥ | ākhyātānāmarthaṃ bruvatāṃ
śaktiḥ sahakāriṇīti nyāyena vibhave satyeva tatsāmarthyasya
nyāyalabhyatayā tadaṃśe'nuvādāt | kāmye'pi yathāśaktyupabandhasya
tāntrikaiḥ phalatāratamyavidhayā svīkārāt |
prakṛtivikṛtibhāvasvīkāre'pi vā na prākaraṇimakaṅgatvaṃ brūmaḥ |
yenoktarītyā virodha āpadyeta | api tvādipaścādvākyenaivāṅgatvaṃ
vaimṛdhapūrṇamāsayoriva vidhīyate ityadoṣaḥ |
tasmānnityābalistriśatabhojanaṃ pratyaṅgameveti | na caivamatideśavākya
evamevetyanenaiva sarvāṅgātideśe siddhe punaḥ ādau nityābaliṃ
kuryāditi vākyavaiyarthyam | evaṃ padasya
sannihitatailābhyaṅgādisannipatyopakārakāṅgamātraparatvabhramanirāsa
aya tadvivaraṇārthatvāditi dik |
atrāyaṃ prayogavidhiḥ prāṇānāyamya deśakālau saṃkīrtya
śrīmahātrisurasundarīprītyarthamamukasaṃkhyākairdivasai
rahasyasahasranāmabhiḥ sahasrabrāhmaṇānpūjayanbhojayiṣye
tatpūrvāṅgatvena nityabaliṃ ca kariṣya iti saṃkalpya puṇyāhaṃ
vācayitvā ṣoḍaśabrāhmaṇānnimantrayet | teṣvāgateṣu
pādānprakṣālya gandhatailenonābhyajyoṣṇodakaiḥ
snapayitvāsaneṣūpaveśya tilakeṣu
dhṛteṣu dvitārābhirnamontaiḥ kāmeśvaryantaiḥ
kāmeśvaryāditripurasundaryantaiścaturthyantairnāmabhirjāteṣu
ṣoḍaśamantreṣvekaikena mantreṇaikaikasminbrāhmaṇe ekaikāṃ
tithinityāmāvāhya ṣoḍaśopacāraiḥ padārthānusamayarītyā pūjayet |
yathā prathamabrāhmaṇe hrīṃśrīṃkāmeśvaryai namaḥ kāmeśvarī
pratipattithinityāmāvāhayāmi sthāpayāmi pūjayāmi tarpayāmi namaḥ
ityakṣatān śirasi nikṣipya dvītyabrāhmaṇe hrīṃśrīṃbhagamālinyai
namaḥ bhagamālinīṃ dvitīyātithinityāmāvāhayāmi sthāpayāmi
pūjayāmi tarpayāmi namaḥ ityakṣatānnikṣipya
tṛtīyādiṣoḍaśānteṣvevameva nityaklinnāṃ bheruṇḍāṃ vahnivāsinīṃ
vajreśvarīṃ śivadūṃ tvaritāṃ kulasundarīṃ nityāṃ nīlapatākāṃ
vijayāṃ sarvamaṅgalāṃ jvālāmālinīṃ citrāṃ tripurasundarīṃ ca
prāksaṃsthamudaksaṃsthaṃ vāvāhya punaranenaiva
pravṛttikrameṇāsanapādyārghyācamanasnānāni kalpayitvā
vadanābharaṇe pratyakṣe dattvā saṃskṛtaiḥ sahetukaiḥ santarpya
gandhapuṣpadhūpadīpāndatvā
sūpāpūpaśarkarājyapāyasaphalādibhirviśeṣānnairbhojayitvā
tāmbūladakṣiṇānamaskāraprārthanāvisarjanāni kuryāt |
āsanādisarvopacāreṣvapyādau dvitāraṃ tatastattanmantrāstadante
tattannāmāni caturthīnamontāni tata āsanaṃ samarpayāmi nama
ityākārakāḥ karaṇamantrā ūhanīyāḥ | atra
tailābhyaṅgādikamāvaśyakam | iti nityābaliḥ |
athaḥ dvitīye tṛtīyādau vā divase'pyevameva sahasraṃ
brāhmaṇānbhojayet | hrīṃśrīṃśrīmātrenamaḥ
hrīṃśrīṃśrīmahārājñyainamaḥ ityādayo mantrāḥ |
śrīmātaramāvāhayāmītyādirāvāhane mantraśeṣaḥ | āsanaṃ
samarpayāmi nama ityādaya āsanādiṣu yathāliṅga mantraśeṣāḥ |
tailābhyaṅgādikaṃ vibhavaśālināmāvaśyakam anyeṣāṃ tu
yathāśaktīti viśeṣaḥ | pūjārambhe pūrvabhāgasya
samāptāvuttarabhāgasya ca pāṭhādikaṃ pūrvavadeva, parantu
padārthānusamayo'pi pratiśataṃ pratipañcāśadvā prakārāntareṇa vā |
saukaryāya tarpaṇāntānpuṣpāntānvopacārānpravṛttikrameṇa dattvā
dhūpadīpānsahasrebhyo dadyādityapi yujyate |
aśvapratigrahanimittakavāruṇacatuḥkapālapuroḍāśabāhulye tathā
darśanāt | sahasrasaṃkhyākānāṃ brāhmaṇānāṃ yugapadalābhe tu
labdhamātrāneva tānbahubhirdinairbhojayansaṃkhyāṃ pūrayet |
saṃkhyāyāḥ pṛthaktvaniveśitvāvirodhasya
sahasrabhojanakhaṇḍavyākhyāne'smābhiḥ samarthitatvāt
tatsamāptiparyantaṃ svayaṃ niyamavānbhavet | yattu prakṛtau smaryate -
śuklapratipadārabhya paurṇamāsyavadhi kramāt |
divase divase viprā bhojyā viṃśatisaṃkhyayā ||
daśabhiḥ pañcabhirvāpi tribhirekena vā dinaiḥ |
triṃśatṣaṣṭiḥ śataṃ viprāḥ sambhojyāstriśataṃ kramāt ||
iti | tatra brāhmaṇānāṃ triśatyā yugapallābhe'pi pratyahaṃ
viṃśatisaṃkhyānāmeva bhojanaṃ mukhyaḥ kalpaḥ |
pañcadaśyāmekaikākṣarasyaikaikatithinityāsvarūpatvenaikekākṣaraghaṭi
tānāṃ viṃśatināmnāmapi tattaddevatākatvena tattattithāveva
tattaddevatāpūjanasya yuktatvāt | pañcadaśadinaparyantaṃ
svasyāvakāśābhāve santyanye'nukalpāḥ | evaṃ ca
sahasranāmasvakṣarakramābhāvena katipayeṣāṃ
tattattithinityādevatākatve mānābhāvena prākṛtamukhyakalpe prayojakasya
tithyakṣaradaivataikyasya vikṛtāvabhāvāttatprayuktasya pañcadaśabhireva
dinaiḥ karmasamāptirūpasya niyamasyātideśo na bhavati | ata eva saurye
carau kapālaprayojakapuroḍāśasyābhāvānna kapālānāmatideśaḥ |
tasmādiha satisambhave prayogavidhervilambāsahiṣṇutayaikasminnevāhani
sahasrabhojanaṃ mukhyaḥ kalpaḥ | anukalpeṣu prākṛtau daśabhiḥ
pañcabhirityanenaiva siddhe triṃśatṣaṣṭiriti punarvacanasya
nyūnādhikasaṃkhyāparisaṃkhyārthakatvātpratyahaṃ samasaṃkhyā eva
brāhmaṇā bhojayitavyā ityaṃśasya
vidhitsitatvāvagamenārthikatvābhāvādatideśe siddhe tridinapakṣasya
sādyaskasārasvatasatrayoragni cayanasyevāsambhavādbādhaḥ |
śatabrāhmaṇānāmapyalābhe tu yathāsambhāṃ viṃśatidinādipakṣāḥ
prākṛtāvanuktā api nyāyata evoktaniyamāvirodhena labhyanta iti
yathāyathaṃ pūrvottaratantrapāradṛśvabhirūhanīyam | atra
baudhāyanasūtroktasahasrabhojanetikartavyatā samuccīyata iti tu
tadvyākhyāyāmeva nirṇītamasmābhiḥ || 296 ||
evaṃ pañcatriṃśatā ślokaiḥ puruṣārthapradāyakatvadarśanena
rahasyatamatvavivecane samāpte kramaprāptaṃ idaṃ viśeṣācchrīdevyāḥ
stotraṃ prītividhāyakamityuktamarthaṃ vivecayati -
niṣkāmaḥ kīrtayedyastu nāmasāhasramuttamam |
brahmajñanamavāpnoti yena mucyeta bandhanāt || 297 ||
niṣkāma iti | niṣkāmaḥ viṣayakāmanārahitaḥ | brahmajñānaṃ
jīvabrahmaṇorabhedabhramanivartakaṃ
mahāvākyajanyamātmamātraviṣayakaṃ nirvikalpākhyaṃ
caramavṛttirūpamanubhavātmakaṃ jñānam, yena prāptena jñānena
bandhanādanādisiddhāhantāmamatādirūpavāsanājālānmucyate | ayaṃ
bhāvaḥ- nāmakīrtanasya nityaprayogārambhe
upāttaduritakṣayārthamityullekhasya sthāne yadi
śrītripurasundarīprītyarthamityullikhyeta tāvataiva brahmajñānalābha iti |
na ca kāmanollekhe kathaṃ niṣkāmaprayogateti vācyam |
viṣayakāmanollekha eva sakāmatvavyavahārāt | ata eva śiṣṭānāṃ
parameśvaraprītyarthamityullikhite karmaṇi niṣkāmatvavyavahāraḥ |
duritaharaprayogasya tvanena prasaṅgātsiddhiḥ | śrīmātuḥ prītaye
nāmasahasraṃ yastu kīrtayedityanuktvā niṣkāma
ityukterīdṛśaprayogaśīlaḥ kadāpi viṣayakāmaprayogaṃ na kuryāditi
dhvananāya | taduktam nityanaimittikaireva kurvāṇo duritakṣayamiti || 297 ||
nanu niṣkāmaprayogaśīlasyāpi pramādādibhiḥ sakāmaprayoge pravṛttau
kiṃ syādata āha -
dhanārthī dhanamāpnoti yaśo'rthī prāpnuyādyaśaḥ |
vidyārthī cāpnuyādvidyāṃ nāmasāhasrakīrtanāt || 298 ||
dhanārthīti | vidyārthī vedaśāstrādyaparimitavidyākāmaḥ na tu
śrīvidyākāmaḥ | tatprāpteḥ pūrvamatrādhikārābhāvenānadhikariṇā
kṛtasyāpi prayogasyākṛtatvena niṣphalatvāt pratyutānarthasmaraṇācca |
viṣayakāmanāsāmānyābhāvo hi niṣkāmatvam | madhye
viṣayakāmanāyāḥ sakṛdapyudaye tu niṣkāmatvameva vyāhanyeta |
buddhicāñcalyenobhayathāpi prayogakaraṇe tu niṣkāmaprayogo'pi
kāmanāyāmevopakṣīṇa iti tattatphalānyevāpnoti na brahmajñānamiti
bhāvaḥ | athavā vidyāśabdo brahmajñānapara eva |
ambāprītyarthamitivadbrahmajñānaprāptyarthamityullekhe'pi tallabhyata
ityarthaḥ | dhanayaśasorgrahaṇaṃ tu dṛṣṭāntārtham | yathā dhanārthī
dhanamāpnotītyādirarthaḥ | etenottarottarotkṛṣṭaphalakaprayogaprastāve
sarvottaraprayogānantaraṃ dhanakāmādiprayogakathanamasamañjasamiti
nirastam || 298 ||
īdṛśamidaṃ stotraṃ yaṃ niṣkāmaprayogamārabhya tataścyuto'pi
na pratyavaiti pratyuta yadyadicchati tattadāpnotyeva | ataḥ kathametena
sadṛśamanyatstotraṃ syādityāha -
nānena sadṛśaṃ stotraṃ bhogamokṣapradaṃ mune |
kīrtanīyamidaṃ tasmādbhogamokṣārthibhirnaraiḥ || 299 ||
nāneneti | bhogaprayogāccyutasya mokṣaṃ mokṣaprayogāccyutasya
bhogamubhayāpekṣasyobhayaṃ tatrāpyādau bhogaṃ paścānmokṣaṃ
pradadātītyarthaḥ | brahmāṇḍapurāṇe'pyuktam -
tasmādaśeṣalokānāṃ tripurārādhanaṃ vinā |
na sto bhogāpavargau tu yaugapadyena kutracit ||
tanmanāstadgataprāṇastadyājī tadgatehakaḥ |
tadātmaikyena karmāṇi kurvanmuktimavāpsyasi ||
etadrahasyamākhyātaṃ sarveṣāṃ hitakāmyayā |
iti | athavā pūrvaślokasya brahmajñānapradatvavyākhyāpakṣe
tatsādhanavairāgyapradatvamanena ślokenocyate | bhogebhyo
viṣayābhilāṣebhyo mokṣo mocanaṃ tadvāsanātyāgastaṃ
pradadātītyādirarthaḥ | uktañca aṣṭāvakragītāyām muktimicchasi cettāta
viṣayānviṣavattyajeti || 299 ||
kiṃ bahunā tantroktakarmasu bharābhāvena ye
śrautasmārtakarmasvevātīvācaraṇādaraṇaśīlāsteṣāmapyetadupakārak
amityāha -
caturāśramaniṣṭhaiśca kīrtanīyamidaṃ sadā |
svadharmasamanuṣṭhānavaikalyaparipūrtaye || 300 ||
catureti |
brahmacārigṛhasthavānaprasthayatayastattadavāntarabhedāścaturāśramani
ṣṭhāstaiḥ svasvadharmāṇāṃ samyagyathāśāstramanuṣṭhāne
kriyamāṇe yadavaśyaṃbhavi vaikalyaṃ vaiguṇyaṃ tasya paripūrtaye
samādhānāyeti tādarthye caturthī | caturāśramiṇāṃ yāni yāni
karmāṇi śrutismṛtivihitāni tāni tāni sarvāṇi
sarvāṅgopasaṃhārasamarthasyaiva phalapradāni |
sarvāṅgopasaṃhāraśca prāyeṇādhunikānāmaśakyatamaḥ |
tadidamasmābhiḥ pradarśitaṃ śivastave -
svābhinnaṅgeṣu sarveṣvapi suviraciteṣveva karmāṇi kiñci -
ttucchaṃ yacchanti no cennirayaduravaṭe saṃśayaṃ vāsayanti |
mantrairyantrārthabodhāngurukulaniyamāndeśakālārthaśodhā-
dgāḍhaṃ gūḍhaṃ ca tattvātkathamatikaṭhinopeyuṣī śemuṣī naḥ ||
iti | tataśca duravagāhāṅgalopasyāvaśyakatayā
tajjanitapāpanirāsadvārā sādguṇyasampādanāyedaṃ
sarveṣāmāvaśyakamiti bhāvaḥ | uktañca devībhāgavate tṛtīyaskandhe
devānprati bhagavatyā -
mannāmoccāraṇātsarve makheṣu sakaleṣu ca |
sadā tṛptāśca santuṣṭā bhaviṣyadhvaṃ surāḥ kila |
itthañca saṃyogapṛthaktvanyāyenāsya
kratvarthapuruṣārthobhayarūpatāsiddhiḥ || 300 ||
nanvaṅgalopapratisamādhānāya prāyaścittānyapi tatra tatraiva
vihitānīti taireva sādguṇyasiddhau kimanena sahasranāmastotreṇetyata āha-
kalau pāpaikabahule dharmānuṣṭhānavarjite |
nāmānukīrtanaṃ muktvā nṛṇāṃ nānyatparāyaṇam || 301 ||
kalāviti | pāpaikabahule catuṣpādasya dharmasya pādatraye pāpena lupte |
muktveti vinārthakamanvayāntaramakhaṇḍaṃ na tu ktvāpratyayāntam |
mocanakartṛkakriyāntarābhāvena tathātvāyogāt | sthitānāmiti
śeṣapūraṇenāyanakriyayaiva vā samādheyam | nāmānyanādṛtya
sthitānāṃ svasvasāṅgakarmānuṣṭhānataḥ patatāmityarthaḥ | anyat
śrutismṛtitantroditaṃ prāyaścittaṃ na parāyaṇaṃ nāśrayaḥ | na
vaikalyaparipūrakamiti yāvat | nāmānukīrtanaṃ tu bhavati tathā -
prāyaścittānyaśeṣāṇi tapaḥkarmātmakāni vai |
yāni teṣāmaśeṣāṇāṃ kṛṣṇānusmaraṇaṃ param ||
yatkṛtyaṃ tanna kṛtaṃ yadakṛtyaṃ kṛtyavattadācaritam |
ubhayoḥ prāyaścittaṃ śiva tava nāmākṣaradvayaṃ kathitam ||
kimanyena muniśreṣṭhāḥ prāyaścittena karmaṇā | prāyaścittamaghaughasya devīnāmānukīrtanam ||
ityādivacanāt | kiñca atra tṛtīyavacane prāyaścittasya karmaṇeti
viśeṣaṇenaitatsūcitam prāyaścittānāmapi
karmaviśeṣarūpatvātteṣāmapi sāṅgānāmeva phalajanakatvaṃ vācyam |
sāṅgatā tūktarītyā duḥśakaiva | tatrāpi
prāyaścittāntaragaveṣaṇe'navasthā | na ca nāmasmaraṇasyāpi
prāyaścittarūpakarmatvāviśeṣātsāṅgatāyai
prāyaścittāntaragaveṣaṇaṃ tulyamiti vācyam |
duravagāhāṅgāntaranirapekṣasyaiva nāmasmaraṇamātrasya
pāpāpanodakatvāt | taduktaṃ viṣṇubhāgavate -
sāṅketyaṃ pārihāsyaṃ vā stobhaṃ helanameva vā |
vaikuṇṭhanāmagrahaṇamaśeṣāghaharaṃ viduḥ ||
iti | sāṅketyaṃ putrādināma | stobho'rthahīnaḥ śabdaḥ | śivarahasye'pi -
avaśenāpi yannāmnaḥ kīrtanānmucyate naraḥ |
sa kathaṃ na mahādevaḥ sevyate buddhiśālibhiḥ ||
iti | devībhāgavate tṛtīyaskandhe -
aspaṣṭamapi yannāma prasaṅgenāpi bhāṣitam |
dadāti vāñchitānarthāndurlabhānapi sarvathā ||
iti | śaktirahasye'pi -
madātpramādādunmādādduḥsvapnātskhalanādapi |
kathitaṃ nāma te gauri nṛṇāṃ pāpāpanuttaye ||
iti | madaḥ surāpānādijanyaḥ | pramādo'navadhānatā | unmādo
bhūtādyāveśaḥ | utsvapno nidrādaśāyāmabhilāpaḥ | skhalanaṃ
kiñcidvaktuṃ pravṛttasya mukhāttadatiriktaśabdaniḥsaraṇam | kiñca asti hi
mahābhāṣye prasiddhaḥ kūpakhānakanyāyaḥ
tṛṣānivṛttipaṅkalepanirāsaphalakasya kūpasya khanane'pi jāyeta eva
tṛṣāpaṅlepau tāvapi siddhakūpe tajjanyajalena naśyata eveti rājan ṅas
puruṣa su ityākārakāpaśabdaprayogajanyaṃ pātakaṃ tajjanyarājapuruṣeti
pariniṣpannarūpaprayogeṇa naśyatīti svīkārāt | tena nyāyena prakṛte'pi
nāmasmaraṇanāśyatāvacchedakapāpatvāvacchinnatvāviśeṣānnāmasma
raṇāṅgalopajanyapātakasyāpi tenaiva nāmasmaraṇena nāśa iti
nānavasthā | anenaivāśayena granthānte'smābhirvakṣyate -
tathāpyantaḥ santaḥ sadayahṛdayānāmamahimā -
pyapūrvastasmānme na khalu khalapāpobhayabhayam |
iti | apūrvaḥ svāṅgalopajanitapātakanivartakarūpaḥ | pūrvaṃ
prāyaścittādikarmasu kvāpyakḷpta iti tadarthaḥ | na ca
śrautasmārtādiprāyaścittasāṅgatāyai nāmakīrtanasyopayogo'stviti
vācyam | taddhetorevāstu taddhetutvaṃ kiṃ teneti nyāyavirodhāt | tadidaṃ
sarvamuktamāsmākīnaśivastave -
vedhā vaidhāparādhānapi śiva bahudhā tānsamādhātumādhā -
tprāyaścittāni vittādhipajanasuvidheyāni vaiṣamyabhāñji |
kacche'pacchedamāpte punarapi yajanaṃ pūrṇayajñāntarāye
tvekālpājyena pūrṇāhutiriti bahuśastattvametanna jāne ||
kṛtyasyākaraṇe'pyakṛtyakaraṇe'pyuktaṃ purāṇādiṣu
prāyaścittagaṇe paraṃ śivaśivetyuccāraṇaṃ bhaktitaḥ |
kṛtvā karma maheśa tatpratisamādhānāya cettvatsmṛtiḥ
sādāveva kṛtā na tārayati kiṃ tasmāttyajāmi kriyāḥ ||
iti | karmaṇaḥ samādhānāya prāyaścittaṃ tasyāpi
samādhānāntaraṃ prati samādhānamityarthaḥ |
tasmānnāmānukīrtanameva parāyaṇamiti bhāvaḥ || 301 ||
nanu nāmakīrtanasāmānyasya pāpakṣayajanakatve prakṛte
kimāyātamityāśaṅkya sarveṣāṃ puṇyavannāmnāmaviśeṣeṇa
pāpanāśakatve'pi tamoharāṇāṃ khadyotāgnicandrasūryādīnāṃ
tejasāmivāsti tāratamyaṃ tatraivaitadeva sarvātiśāyīti kathanāya
sārālaṅkāreṇa bhūmikābhedānvarṇayati -
laukikādvacanānmukhyaṃ viṣṇunāmānukīrtanam |
viṣṇunāmasahasrācca śivanāmaikamuttamam || 302 ||
laukikāditi | laukikādityadhyuṣṭaiḥ ghaṭapaṭādiśabdaprayoge'pya styeva
puṇyam | ekaḥ śabdaḥ samyagjñātaḥ suṣṭhuprayuktaḥ svarge loke
kāmadhugbhavatīti vacanāt tādṛśaśabdasahasroccāraṇamapekṣya
vikramārkādipuṇyaślokamanujavācakasyaikasya śabdasyoccāraṇaṃ
viśiṣṭaphaladam | uktañca viṣṇubhāgavate -
dhruvaṃ brahmaṛṣīnsapta puṇyaślokāṃśca mānavān |
utthāyāpararātrānte prayatāḥ susamāhitāḥ ||
smaranti mama rūpāṇi mucyante teṃ'haso'khilāt |
ityādi tādṛśanāmasahasrakīrtanamapekṣyeti
laukikādvacanādityasyārthaḥ | viṣṇunāmeti viṣṇūnāṃ nāmeti vigrahaḥ
| anantasaṃkhyānāṃ viṣṇūnāṃ madhye yasya kasyacidanyatamasyāpi
nāmaikavacanadekamapītyarthaḥ |
anukīrtanamityasyānukīrtyamānamityarthaḥ | anusṛta kīrtanaṃ yasyeti
vigrahāt | idaṃ ca padaṃ śivanāmādiṣūttaratrāpyanuvartate | śivānāṃ
nāma rudreśvaraśivamaheśvarasadāśivānāṃ nāma | vātulaśuddhe
tattvabhedapaṭale -
śivamekaṃ vijānīyātsādākhyaṃ pañcadhā bhavet |
maheśvaro mahāsenaḥ pañcaviṃśatibhedavān ||
ityādinānyatra ca tadbhedā uktā anusandheyāḥ | ayaṃ bhāvaḥ
viṣṇūnāmānantyeṣvekaiva bhūmikā | rudrādīnāṃ tūttarottaraṃ
bhūmikā bhidyante | tāsvapyekaikasyāṃ rudrāderānantyameveti
dyotanāya viṣṇupadasamānayogakṣemaguṇivācakam | maheśvaro
mahāsenaḥ pañcaviṃśatibhedaka ityādinānyatra ca tadvyūhā uktā
anusandheyā | rudrapadamanuktvā sarvānusyūtaṃ śivapadaṃ prayuktam |
tena viṣṇunāma tataḥ paraṃ rudranāma tataḥ paramīśvarīnāmetyādyā
bhūmikā unneyāḥ |
iyāṃstu viśeṣaḥ viṣṇūnāṃ
taratamabhāvāpannatvenānantyādyathākathañcidapi tannāmoccāraṇaṃ
samānaphalakameva | śivānāṃ tu
taratamabhāvenāpyānantyātparasparanāmasāṅkaryācca
tādṛśātādṛśabhūmikāpadārthānusandhānapuraḥsaraṃ kīrtyamānaṃ
nāma tathātathottamamiti | athavā
viṣṇurapyādityādigaṇāntargatatvādirītyāpyanantavidha eveti tathāpi
nāmasaṅkare'rthānusandhānata eva viśeṣo veditavyaḥ |
tattadasādhāraṇaśabdāstu yathākathañcitkīrtyamānā apyuttamā eva | ata
eva paraśive śivādiśabdā mukhyā ityuktaṃ sūtasaṃhitāyām -
nāmāni sarvāṇi tu kalpitāni svamāyayā nityasukhātmarūpe |
tathāpi mukhyāstu śivādiśabdā bhavanti saṃkalpanayā śivasya ||
iti | viṣṇunāmabhyo rudrādināmnāmuttamatvamapi | tatraiva yamaṃ prati
śatānandamunervākyam -
śivarudrādiśabdānyo viśiṣṭānveda mānavaḥ |
nārāyaṇādiśabdebhyastaṃ tvaṃ parihara prabhum ||
iti | parāśarapurāṇe'pi -
devatābhyaḥ samastābhyaḥ sraṣṭā brahmā paraḥ smṛtaḥ |
brahmaṇaśca mahāviṣṇurvariṣṭhaḥ sarvapālakaḥ ||
viṣṇorapi paraḥ sākṣādrudraḥ saṃhārakārakaḥ |
iti | sūtagītāyāmapi -
triṣu rudro variṣṭhaḥ syāttatomāyī paraḥ śivaḥ |
māyāviśiṣṭātsarvajñātsāmbaḥ satyādilakṣaṇaḥ ||
variṣṭho munayaḥ sākṣācchivo nātra vicāraṇā |
śivādvariṣṭho naivāsti mayā satyamudīritam ||
iti | atra māyītipadeneśvaraśivamaheśvarasadaśivā abhedena gṛhītāḥ |
brahmā viṣṇuśca rudraśca īśvaraśca sadāśivaḥ |
ete pañca mahāpretāḥ pādamūle vyavasthitāḥ ||
itīśvarādbhedena madhye sadāśivasya kīrtanāt |
śivātmake mahāmañce maheśānopabarhaṇe |
atiramyatale tatra kaśipuśca sadāśivaḥ ||
bhṛtakāśca catuṣpādā maheśaśca patadvahaḥ | tatrāste parameśānī mahātripurasundarī ||
iti bhairavayāmale kāmeśvarātiriktānāṃ ṣaṇṇāṃ kīrtanāt | bhṛtakā
bhṛtyāḥ | druhiṇaharirudreśvarā iti tadarthāt
bahurūpāṣṭakaprastārādiṣvapyevameva | sāmbā ityasya
tripurasundaryābhinnaḥ kāmeśvaraśivo'rthaḥ satyādilakṣaṇa iti | tāni ca
kaurme -
satyaṃ sarvagataṃ sūkṣmaṃ kūṭasthamacalaṃ dhruvam |
yoginastatprapaśyanti mahādevyāḥ paraṃ padam ||
ānandagaṃ paraṃ brahma kevalaṃ niṣkalaṃ param |
parātparataraṃ tattvaṃ śāśvataṃ śivamavyayam ||
anantaprakṛtau līnaṃ devyāstatparamaṃ padam |
śubhraṃ nirañjanaṃ śuddhaṃ nirguṇaṃ dainyavarjitam ||
ātmopalabdhiviṣayaṃ devyāstatparamaṃ padam |
iti evaṃ sthite'pyeteṣāṃ nāmato rūpataścāvāntarabhede tattvata
aikyānnāmnāmapi sāṅkaryāttatpratipādakapurāṇānāṃ
pārthakyābhāvācca śivanāmaikamityevoktam | anenaivāśayena
śaktirahasyādau -
caturyugasahasrāṇi brahmaṇo dinamucyate |
pitāmahasahasrāṇi viṣṇorekā ghaṭī matā ||
viṣṇordvādaśalakṣāṇi nimeṣārdhaṃ maheśituḥ |
daśakoṭyo maheśānāṃ śrīmātustruṭirūpakā ||
ityādau viṣṇudevyormadhye maheśa evoktaḥ | nanu
viṣṇorutakarṣapratipādakāni vacanāni viṣṇupurāṇa viṣṇubhāgavata
bṛhannāradīyādiṣu bhūyāṃsyeva dṛśyanta iti cet | satyaṃ dṛśyante
parantu tāni paratvena saha tāttvikaikyābhiprāyeṇetyāvirodhaḥ |
tadapyuktaṃ parāśaropapurāṇe -
vaiṇaveṣu purāṇeṣu yo'pakarṣastu dṛśyate |
rudrasyāsau harasyāsya vibhūtereva kevalam ||
iti | tathā sūtasaṃhitāyām -
viṣṇuprajāpatīndrāṇāmutkarṣaṃ śaṅkarādapi |
pravadantīva vākyāni śrautāni pratibhāntyapi ||
tāni tattvātmanā teṣāmutkarṣaṃ pravadanti hi |
viṣṇuprajāpatīndrebhyo rudrasyotkarṣamāstikāḥ ||
vadanti yāni vākyāni tāni sarvāṇi he dvijāḥ |
pravadanti svarūpeṇa tathā tattvātmanāpi ca ||
naivaṃ viṣṇvādidevānāmiti tattvavyavasthitiḥ |
iti | atra rudrapadena sāmbaḥ kāmeśvara ucyate |
viṣṇvādidevānāmityādipadena viṣṇudevyormadhyapātinaḥ sarve'pi
śivā ucyante | teṣāṃ ceyattātirahasyatvādgurumukhaikavedyā | na caivaṃ
sati viṣṇvāderavināśitvabodhakavacanajātivirodhaḥ | tasyāpi
tattvadṛṣṭyaiva ahaṃ manurabhavaṃ
sūryaścetyādivāmadevavacanavadupapatteḥ | asmadādyapekṣayā
ciratarajīvitvena svarūpatopyupapatteśca | taduktaṃ matsyapurāṇe -
śatāyuḥ puruṣo yastu so'nantaḥ svalpajanmanaḥ |
jīvato yo'mṛtaścāgre tasmātso'mara ucyate ||
adṛṣṭajanmanidhaneṣvevaṃ viṣṇvādayo matāḥ || iti || 302 ||
evaṃ kāmeśvarasyādhikye siddhe tadabhedādeva tacchakterdevyāḥ
pūrvebhya uttamatvaṃ siddhameva | parasparamapi śaktyā vinā śive
sūkṣme nāma dhāma na vidyata ityāditantravacaneṣu
śivaḥ śaktyā yukto yadi bhavati śaktaḥ prabhavitumityādinā
saundaryalaharyāṃ ca kathayituṃ yuktaktyaiva sarvānubhavasiddhayā
śivotkarṣasya śaktimūlakatve siddhe taddhetorevāstviti nyāyenāmbāyā
eva sarvottamatvaṃ siddhyatītyāśayenāha -
śivanāmasahasrācca devyā nāmaikamuttamam |
devīnāmasahasrāṇi koṭiśaḥ santi kumbhaja || 303 ||
śiveti | devyāstripurasundaryāḥ paraśivābhinnāyā
nāmetyasamastoktirdevyānantyabhramanirāsāya | tena vātulaśuddhatantre -
śivasya tu parā śaktiḥ sahasrāṃśasamudbhavaḥ |
parāśakteḥ sahasrāṃśādādiśaktisamudbhavaḥ ||
ādiśaktisahasrāṃśādicchāśaktisamudbhavaḥ |
icchāśaktisahasrāṃśājjñānaśaktisamudbhavaḥ ||
jñānaśaktisahasrāṃśātkriyāśaktisamudbhavaḥ |
ityādinoktānāṃ parāśaktyādīnāṃ nāmagrahaṇam | devyāśca
sarvottamatvaṃ traipureṣūpaniṣatkadambeṣu nivedayan devatāyai mahatyai
ityevāsakṛdvayavahārācchivādyutpādakatvaśravaṇācca spaṣṭameva |
karmakāṇḍe'pi prasaṅgāddevatāntarānuvādaprasaktau satyāmanyeṣāṃ
devānāṃ tattadasādhāraṇasaṃjñayaivānuvādaprāyapāṭhe mahatyai
vā etaddevatāyai rūpaṃ mahatīmeva taddevatāṃ
prīṇātītyādivyavahārācca | rudrayāmale'pi -
anekajanmapuṇyaughairdīkṣito jāyate naraḥ |
tatrāpyanekabhāgyena śivaviṣṇuparāyaṇaḥ ||
tatrāpyanekapuṇyaughaiḥ śaktibhāvaḥ prajāyate |
mahodayena tatrāpi sundarībhāvatāṃ vrajet ||
tatrāpi ca turīyākhyā bhāgyairantargatā bhavet |
nāmasaṅkīrtanaṃ tasyāstatrāpyatisudurlabham ||
yatra janmani sā nityā prasannā nāmakīrtanāt |
jīvanmuktirbhavettatra kartavyaṃ nāvaśiṣyate ||
iti | evaṃ smṛtiṣvapi -
brahmaṇo hṛdayaṃ viṣṇurviṣṇorapi śivaḥ smṛtaḥ |
śivasya hṛdayaṃ sandhyā tenopāsyā dvijātibhiḥ ||
iti kaśyapādivacanaiḥ kaurma pādma skāndādinikhilapurāṇeṣu ca tatra
tatra devīkālikā brahmāṇḍa mārkaṇḍeyādipurāṇeṣu bahuśaḥ
śaktirahasya devībhāgavatatṛtīyaskandhādiṣu
caidaṃparyeṇa sarvatra jñānārṇava kulārṇavāditantreṣu tvaparimitatyā
varṇitamiti tadveditṝṇāṃ spaṣṭamiti neha pratanyate || 303 ||
teṣu mukhyaṃ daśavidhaṃ nāmasāhasramucyate |
rahasyanāmasāhasramidaṃ śastaṃ daśasvapi || 304 ||
teṣu koṭiṣu | daśavidham ete daśastavā gaṅgāśyālakā
bālarāsabhā ityābhiyukteḥ saṃgṛhītaprakāradaśakavat | atra
gaṅgādyakṣaradaśakaṃ sahasranāmadaśakasyādyākṣararūpam |
madvayaṃ bhadvayaṃ caiva bratrayaṃ va catuṣṭayam |
anāpaliṅgakūskaṃ ca purāṇāni pṛthakpṛthak ||
iti devībhāgavatasthaśloka iva nāmaikadeśe nāmagrahaṇamiti
nyāyasiddham | caramo bhakāro hrasva eva | dīrghapāṭhastu
bahuvacanaprayuktaḥ | tataśca -
gaṅgā bhavānī gāyatrī kālī lakṣmīḥ sarasvatī |
rājarājeśvarī bālā śyāmalā lalitā daśa ||
iti tadarthaḥ | tripurasundaryā eva tantrabhedena
sahasranāmadaśakamastītyapyāhuḥ | śastaṃ praśastam || 304 ||
upasaṃharati -
tasmātsaṅkīrtayennityaṃ kalidoṣanivṛttaye |
mukhyaṃ śrīmātṛnāmeti na jānanti vimohitāḥ || 305 ||
tasmāditi | kaliprayukto doṣaḥ svasvadharmasamanuṣṭhānavaikalpaṃ
tasya nivṛttaye'ṅgādiparipūrtaye | vaikalyañca ca nāṅgalopa eva api tu
pradhānalopo'pi | pradhānavikalpatvāviśeṣāt
kaliprayuktadoṣatvāviśeṣācca | so'pi ca prāyeṇādhunkānāṃ sarveṣāṃ
karmaṭhamanyānāmapariharaṇīya eva | devatoddeśena
dravyantyāgarūpasya yāgasya mānasasaṅkalpaviśeṣātmakatvenāgnaya
idaṃ namametyādispaṣṭataraśabdādbhilāpamātreṇa tasyā
jāyamānatvāt | evaṃ sandhyāvandanapadavācyaṃ pradhānaṃ
asāvādityo brahmeti mantrārthānusandhānamādityāvacchinnacaitanyasya
savātmacaitanyena sahābhedabhāvanārūpam | tacca śiṣṭānāṃ
rahasyābhijñānāmapi kādācitmeva na sārvatrikamiti pradhānalopaḥ
sarveṣāmaparihāryaḥ | na ca
teṣāmaṅgavaiguṇyanimittakaprāyaścittānuṣṭhānena samādhānam |
aṅgamātralopa eva teṣāṃ vidhānāt | pradhānalope tu punaḥ karaṇameveti
siddhāntāt | idaṃ tu nāmakīrtanamubhayasminnapi nimitte
samādhāyakamiti tato'pyasyotkarṣaḥ siddhaḥ | nanvevaṃ sati
prāyaścittaśāstrāṇāṃ karmakāṇḍasya ca vaiyarthyamityāśaṅkyāha
mukhyeti | māyā mohitacittānāmalpadevatāsveva mahattvabuddhyudayena
tattadupāsane pravṛttiḥ māyopanetraparigūhitanetrakasya
lekho mahāniva vibhāti yadalpakopityasmābhiḥ śivastave kathanāt | tataśca
tādṛśacetovṛttyānantyādyasyaiva puṃso yatraiva rucistaduddeśenaiva tāni
śāstrāṇ pravṛttāni | dṛśyate ca loke'pi kasyacitsthūle gurubhūta
evopāye ruciḥ kasyacillaghubhūta eveti | tataśca
tādṛśasamastajanānujighṛkṣayā tāni tāni śāstrāṇi bhagavatyaiva
kṛtāni nānarthakyam | sahasranāmapāṭhe praṇāḍikayā
rucyutpādakatvādapi sārdhakyamiti tu gūḍho'bhisandhiḥ | laghūpāye
satyapi gurūpāye janānāṃ pravṛttistu tattatkarmānusārivyāmohādeveti
bhāvaḥ || 305 ||
viṣṇunāmaparāḥ kecicchivanāmaparāḥ pare |
na kaścidapi lokeṣu lalitānāmatatparaḥ || 306 ||
śrautasmārtakarmasveva ratānāṃ
bahujanmabhistādṛśakarmajanyapuṇyaparipākena viṣṇunāmasu
prītirbahūnāṃ sambhavatītyāśayenāha- viṣṇviti |
tādṛśaviṣṇunāmakīrtanena katipayairjanmabhiḥ śivanāmasvapi
katipayeṣāṃ prītiḥ sambhavatītyāśayenāha śivanāmaparā iti | śivasya
tu dvitricaturādibhūmikābhedena bahuvidhatvāttatra sato'pi
parasparatāratamyasya duravagāhatvādbahubhirapi janmabhiḥ prayatnataḥ
uttarāṃ kaṣyāmadhirūḍhā api madhya evāvatiṣṭhamānā bhāsante |
śivakakṣyeyattānirṇayasya rahasyatvenāprasiddhatvāt | ato
bahutarajanmabhirbahupuṇyasambhāraiśca labhyatvādrahasyatareṣu
devīnāmasu prītirdurlabhatarā paryavasyati | ata evoktaṃ
brahmāṇḍapurāṇe -
yasya no paścimaṃ janma yadi vā śaṅkaraḥ svayam |
tenaiva labhyate vidyā śrīmatpañcadaśākṣarī ||
iti | atra śaṅkarāṇāṃ krameṇābhedānusandhānarūpopāsanayā
caramaśaṅkaratādātmyāpanno yadi vā śaṅkara ityanena kathyate |
tādṛśī ca daśā durlabhataraiva | yā ca durlabhatarā sā
prāyeṇāvidyamānaprāyevetyāśayenāha na kaścidapīti | lokeṣu
manuṣyeṣu deveṣu dānavādiṣu ca || 306 ||
idānīṃ gūhitamabhiprāyaṃ sphoṭayati -
yenānyadevatānāma kīrtitaṃ janmakoṭiṣu |
tasyaiva bhavati śraddhā śrīdevīnāmakīrtane || 307 ||
yeneti | anyāsāṃ viṣṇurudreśvarādīnāṃ devatānāṃ nāma
prātisvikaṃ janmakoṭiṣu yena kīrtitaṃ tasyaiva
kakṣyākrameṇottarottaradevatātādātmyāccaramaśivatādātmyāpannasya
iva
viralatamasya kasyacitpuruṣadhaureyasya
śrīdevīnāmakīrtanaviṣayakaśraddhāṅkurodayo nānyeṣāmiti bhāvaḥ || 307 ||
nanvīdṛśadevīnāmakīrtanaviśiṣṭajanmabāhulye kiṃ
prāpyamityāśaṅkya janmāntaramevāsambhavitvena sadṛṣṭāntaṃ
nirasyati -
carame janmani yathā śrīvidyopāsako bhavet |
nāmasāhasrapāṭhaśca tathā caramajanmani || 308 ||
carama iti | asminnaṃśe upamānāntarābhāvāddevīnāmno
devīmantra evopamānamityāśayena yathā śrīvidyopāsaka ityuktam |
upāsakaśabda upāstiparaḥ | śrīvidyeti bhinnapadam |
gurudevatāmantrātmanāmaikyabhāvanāsiddhimadabhiprāyeṇopāsakapada
ṃ tasyā viśeṣaṇam | tādṛśyā eva carame janmani lābhāt yasya no
paścimaṃ janmetyādi brahmāṇḍapurāṇavacanāt | athavā
nāmasāhasrasya pāṭho yasminnitivyadhikaraṇabahuvrīhiṇottarapadameva
vā pāṭhakaparam |
upāsakapāṭhayorupamānopameyatāvacchedakayormantranāmnorapyupamā
nopameyabhāvaḥ phalati || 308 ||
yathaiva viralā loke śrīvidyācāravedinaḥ |
tathaiva viralo guhyanāmasāhasrapāṭhakaḥ || 309 ||
śrīvidyāmantramātralābho nopāstiḥ | tasya sulabhopāyena
pustakādināpi sambhavāt | api tu
tadviṣayakabāhyāntarabhedabhinnayāvadācāraparijñānapūrvakamanuṣṭ
hānam | tacca viralataram | ata evoktaṃ śaktirahasye kaulike guravo'nantā iti
|
śrautasmārtācāraviṣayakagranthānāṃ bahūnāmupalambhena
tadviṣayakayāvajjñānavatāmapi puruṣāṇāṃ bahūnāṃ
lābhādekenaiva guruṇā dvitrairvā śiṣyamanorathapūrtiḥ | etadācārāstu
sāmastyena na kvāpi grantheṣūpanibadhyante | upanibandhe pratyuta
yoginīśāpāmnānāt | ata evottaracatuḥśatyāṃ karṇātkarṇopadeśena
samprāptamavanītala ityuktaṃ na tu pustakātpustakāntaramiti |
tasmādgurumukhebhya eva samastācārajñānalābha iti tadāśayaḥ | etadāśayenaiva -
madhulubdho yathā bhṛṅgaḥ puṣpātpuṣpāntaraṃ vrajet |
jñānālubdhastathā śiṣyo gurorgurvantaraṃ śreyet ||
ityabhyanujñā pūrṇābhiṣekakartā yo gurustasyaiva pāduketi vyavasthā ca
saṅgacchate | tataśca mantramātrasya viralatve'pi sa nātropamānamapi tu
yāvadācāravedanameva tathā viralatamatvādityāśayenoktamevārthaṃ
draḍhayati yathaiveti | viralā viralatamā ityarthaḥ || 309 ||
mantrarājajapaścaiva cakrarājārcanaṃ tathā |
rahasyanāmapāṭhaśca nālpasya tapasaḥ phalam || 310 ||
evaṃ pratyekaṃ viralānāṃ trayāṇāmekatra melanamatīva
durlabhamiti nyāyasiddhamevārthamāha mantreti | apitu niravadhikasyeti
śeṣaḥ | nakāreṇaivāyaṃ samāso nālpasyeti na tu nañ || 310 ||
apaṭhannāmasāhasraṃ prīṇayedyo maheśvarīm |
sa cakṣuṣā vinā rūpaṃ paśyedeva vimūḍhadhīḥ || 311 ||
rahasyanāmasāhasraṃ tyaktvā yaḥ siddhikāmukaḥ |
sa bhojanaṃ vinā nūnaṃ kṣunnivṛttimabhīpsati || 312 ||
evaṃ devatāprītikaratvaṃ sarvakāmapūrakatvaṃ
cāsyānvayamukhenoktvā vyatirekamukhena vidarśanālaṅkārābhyāṃ
draḍhayati apaṭhanniti dvābhyām | spaṣṭo'rthaḥ || 311-312 ||
yo bhakto lalitādevyāḥ sa nityaṃ kīrtayedidam |
nānyathā prīyate devī kalpakoṭiśatairapi || 313 ||
bhaktatāvacchedakamapyetadevetyanvayavyatirekābhyāmāha ya iti |
yo nityaṃ saṅkīrtayetsa eva bhakto nānya ityarthaḥ | ye yajamānāsta ṛtvija
ityatreva yattadorvaiparītyenānvayaḥ || 313 ||
tasmādrahasyanāmāni śrīmātuḥ prayataḥ paṭhet |
iti te kathitaṃ stotraṃ rahasyaṃ kumbhasambhava || 314 ||
nāmasāhasrapāṭhavidhiṃ nigamayaṃstatphalakathanamupasaṃharati
tasmāditi | prayataḥ śuciḥ || 314 ||
uttaratra sampradāyapravartanaprakāraṃ śikṣayati -
nāvidyāvedine brūyānnābhaktāya kadācana |
yathaiva gopyā śrīvidyā tathā gopyamidaṃ mune || 315 ||
neti | bhaktāyāpi vidyāvedanarahitāya tatsahitāyāpyabhaktāya na
brūyāt | tathā gopyaṃ śrīvidyā yathā tadabhāvavate na pradarśyate
tathedaṃ tadvatepi na pradarśyaṃ kimuta tadabhāvavata iti bhāvaḥ || 315 ||
paśutulyeṣu na brūyājjaneṣu stotramuttamam |
yo dadāti vimūḍhātmā śrīvidyārahitāya tu || 316 ||
ata eva niṣedhatyardhena paśviti | paśavaśca dvividhāḥ pūrvamuktāḥ |
niṣedhollaṅghane daṇḍamāha ya iti | yaśca gṛhṇātīti cakāralabhyo'rthaḥ || 316 ||
tasmai kupyanti yoginyaḥ so'narthaḥ sumahānsmṛtaḥ |
rahasyanāmasāhasraṃ tasmāt saṃgopayedidam || 317 ||
tasmai dātre vidyārahitāya grahītre ca |
krudhadruherṣyāsūyārthānāṃ yaṃprati kopa iti sampradānasaṃjñā |
gopanīyatāmupasaṃharatyardhena rahasyeti | rahasyetyādiviśeṣyaṃ
hetugarbham | tena parikārāṅkurālaṅkāra | tasmāt
anadhikāriṇordātṛgrahītroranarthapradatvāt rahasyatvācca gopayedityarthaḥ || 317 ||
svatantreṇa mayā noktaṃ tavāpi kalaśodbhava |
lalitāpreraṇādeva mayoktaṃ stotramuttamam || 318 ||
nanu yadvidyāvate'pi gopyaṃ tanmahyaṃ tvayā kathaṃ
pradarśitamityāśaṅkamānamagastyaṃ samādhatte hayagrīvaḥ
svatantreṇeti | svatantreṇa parāpreritena | kalaśīti jātilakṣaṇo ṅīṣ |
tatprayogaśca śleṣeṇa devīputrabodhanāya | tadapyupāstibalena
devīputrabhāvaparyantāṃ padavīmupārūḍhe vātsalyena
lalitāmbāpreraṇāvaśyaṃbhāvadhvananāya | kalaṃ śuke kalau jīrṇe kalo
nāde'timañjula iti yādavabalātkale śuke nāde vā śeta iti kalaśī devī |
sarvottamatvādvā | sarvottame cottamāṅge kumbhe ca kalaśadhvaniriti
rabhasaḥ | lalitā preraṇādeva tatpravartanāyā anullaṅghanīyatvāt |
adhikāriviṣaya eva tatpreraṇasya jāyamānatvācca |
tenopāsakābhāsāyaiva na pradarśyamiti bhāvaḥ || 318 ||
kīrtanīyamidaṃ bhaktyā kumbhayone nirantaram |
tena tuṣṭā mahādevī tavābhīṣṭaṃ pradāsyati || 319 ||
tvaṃ tu nopāsakābhāsaḥ api tu pūrṇo'dhikārīti dhvananāya
pravartayati | tvayeti śeṣaḥ | nirantaramabhedānusandhānapūrvakam | na
cātra nāmakīrtanavidhirasakṛcchūyamāṇo'bhyāsātkarmāṇi
bhindyādevetyekasyevaitāvanti phalānīti varṇanamayuktamiti vācyam |
bhāvanābhedamātreṇāpi tadupapatteḥ phalasyānupādeyatvena
tadviśeṣoddeśena karmaṇa eva punaḥpunarvidhāne'pyanyaparatvena
tādṛśasya punaḥśravaṇasyābhyāsarūpatvābhāvāt | apaḥ praṇayatīti
vidherarthavādavaicitryārthaṃ ṣaḍvāraṃ śravaṇe'pi
karmabhedānaṅgīkārāt | anupādeyaguṇasācivye'pyasannidherabhāvena
prakaraṇāntarasyāpi śaṅkitumayogācceti dik || 319 ||
sūta uvāca
ityuktvā śrīhayagrīvo dhyātvā śrīlalitāmbikām |
ānandamagnahṛdayaḥ sadyaḥ pulakito'bhavat || 320 ||
prahṛṣṭo vacanaṃ prāhetyādinopakrāntamekena ślokenopasaṃharati
bhagavānsūtaḥ | ānande svātmānande magnaṃ
viṣayāntarasañcararāhityena tadekapravaṇaṃ hṛdayaṃ cittaṃ yasya saḥ |
pulakā ānandajanyaromāñcā asya sañjātā iti pulakitaḥ | tārakāditvāditac || 320 ||
iti śrībrahmāṇḍapurāṇe lalitopākhyāne hayagrīvāgastyasaṃvāde
lalitāsahasranāmastotraṃ nāma ṣaṭtriṃśo''dhyāyaḥ ||
iti bhāskararāyeṇa kṛte saubhāgyabhāskare |
jātā phalaśrutiḥ ślokaiḥ kṣamākhyā dvādaśī kalā || 12 ||
granthakṛtpraśastiḥ
śrīviśvāmitravaṃśyaḥ śivabhajanaparo bhāratī somapīthī
kāśyāṃ gambhīrarājo budhamaṇirabhavadbhāskarastasya sūnuḥ |
modacchāyāmitāyāṃ śaradi śaradṛtāvāśvine kālayukte
śukle saumye navamyāmatanuta lalitānāmasāhasrabhāṣyam || 1 ||
śrutismṛtinyāyapurāṇasūtrakośāgamaśrīgurusampradāyāt |
niścitya nirmathya kṛtāpi ṭīkā śodhyaiva sadbhirmayi hārdavadbhiḥ || 2 ||
pramādo me'vaśyaṃ bhavati matimāndyādalasataḥ padārthanyāyānāmapi duravagāhatvaniyamān |
paraṃ tvantaḥ santaḥ sadayahṛdayā nāmamahimā-
pyapūrvastasmānme na khalu khalapāpobhayabhayam || 3 ||
amba tvatpadayoḥ samarpitamidaṃ bhāṣyaṃ tvayā kāritaṃ
tvannāmārthavikāsakaṃ tava mude bhūyādatha tvāṃ bhajan |
yo nainatpariśīlayenna ca paṭhedyaḥ pustakasyāpi vā
saṃgrāhaṃ na karoti tasya lalite mābhūdbhavatyāṃ matiḥ || 4 ||
nāmaikaṃ māmanayannāmasahasrāmbudheḥ paraṃ pāram |
jalabindurbhavajaladheryeṣāṃ te me jayanti gurucaraṇāḥ || 5 ||
|| iti śrīmatpadavākyapramāṇapārāvārapārīṇadhurīṇasarvatantra-
svatantra śrīmadgambhīrarāyadīkṣitasūrisūnunā bhāratyupākhyena
bhāskararāyeṇa bhāsurānandanāthetidīkṣānāmaśālinā praṇītaṃ
saubhāgyabhāskarākhyaṃ
brahmāṇḍapurāṇīyaśrīlalitārahasyanāmasahasrabhāṣyaṃ sampūrṇam
||
sampūrṇo'yaṃ granthaḥ