rashtriya uchastar shiksha abhiyanantargat samuday mahavidhyalaye- ek aavhan

8/20/2019 Rashtriya Uchastar Shiksha Abhiyanantargat Samuday Mahavidhyalaye- Ek Aavhan

http://slidepdf.com/reader/full/rashtriya-uchastar-shiksha-abhiyanantargat-samuday-mahavidhyalaye-ek-aavhan 1/5

SRJIS/BIMONTHLY/DR. PRAMOD ATMARAM AHIRE (1473-1477)

JAN-FEB 2016, VOL-3/22 www.srjis.com 473

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆ““ÖÃŸÖ ü ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖ-ÖÖŸÖÓ ÖÔ ŸÖ ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê - ‹ú †Ö¾ÆüÖ-Ö

¯ÖÏ ´ÖÖê ¤ü †ÖŸ´ÖÖ¸üÖ´Ö †×Æü ê ü , Ph.D.

×¿Ö•ÖÖ¿ÖÖÃ¡Ö ×¾Ö³ÖÖÖ ¯ÖÏ ´ÖãÖ, ³Öã ÃÖÖ¾Öôû ú»ÖÖ, ×¾Ö –ÖÖ-Ö †Ö×Ö ¯Öã. †Öê Ó. -ÖÖÆüÖ™üÖ ¾ÖÖ×Ö•µÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ³Öã ÃÖÖ¾Öôû

¯ÖÏ ÃŸÖÖ¾Ö-ÖÖ :-

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö •““Ö ×¿ÖÖÖÖê ¡ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã ¸ü¾ÖšüÖ úºþÖ ×¾ÖúÖÃÖ ÃÖÖ¬ÖÖÖ¸üß `ºþÃÖÖ` (RUSA) Æüß µÖÖê „ÖÖÖ, ëú¦ü¿ÖÖÃÖÖÖ«üÖ¸üÖ ¯Öã üÃéúŸÖ †ÖÆê ü.

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾ÖúÖÃÖ ¯Ö×¸üÂÖ¤ê üÖê ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ ¯ÖÓ “Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê „ÖÖê “ÖÖ ³ÖÖÖ ´ÆüÖæ Ö ÃÖ¤ü¸ü µÖÖê „ÖÖê »ÖÖ ´ÖÖµÖŸÖÖ ×¤ü»Öß. ÖÓ ŸÖ¸ü ×¿ÖÖÖÖ“µÖÖ ë ú¦üßµÖ ÃÖ»» ÖÖÖÖ¸ü

´ÖÓ ›üôûÖÖê (CABE) µÖÖ µÖÖê „ÖÖê »ÖÖ ´ÖÓ „Öæ ¸üß ×¤ü»Öß. ÖÓ ŸÖ¸ü ë ú¦üÖ“µÖÖ ×¾Ö¢Ö ¾Ö Ö“ÖÔ ÃÖ×´ÖŸÖßÖê (EFC), ×¾Ö¢Ö ×¾ÖÂÖµÖú òú×²ÖÖê ™ü ÃÖ×´ÖŸÖßÖê

(CCEA) †Ö×Ö ë ú¦üßµÖ ´ÖÖã ÂµÖ²Öôû ×¾ÖúÖÃÖ ´ÖÓ ¡ÖÖ»ÖµÖÖÖê (MHRD) ÃÖ¾ÖÔ ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖÖ (SSA) ¾Ö ¸üÖÂ™Ò üßµÖ ´ÖÖ¬µÖ×´Öú ×¿Ö ÖÖ

†×³ÖµÖÖÖ (RMSA) µÖÖÓ “µÖÖÃÖÖê ²ÖŸÖ µÖÖ µÖÖê „ÖÖê »ÖÖ ´ÖÓ „Öæ ¸üß ×¤ü»Öß.

Æüß µÖÖê „ÖÖÖ ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ ¾Ö ŸÖê üÖ¾µÖÖ µÖÖê„ÖÖê ŸÖß»Ö ³ÖÖÖ ´ÆüÖæ Ö ‘Ö™üú¸üÖ„µÖê, ëú¦ü¿ÖÖ×ÃÖŸÖ ¯ÖÏ ¤ê ü¿ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê, ×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖÓ ÖÖ

•““Ö×¿ÖÖÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖÖŸÖÖ (Equity) •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ (Access) ¾Ö Öã Ö¾Ö¢ÖÖ (Excellence) ÃÖÖ¬µÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö ¯Öã ¸ü¾ÖšüÖ ú üÖÖ ü

†ÖÆê ü.

ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×¾Ö¬ÖÖÖ :-

ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê “Öê Ã¾Öºþ¯Ö, ¾Öî ×¿ÖÂ™üµÖê, ‘Ö™üú ¯ÖÖÆæ üÖ ŸµÖÖŸÖæÖ ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ“Öê ¾ÖŸÖÔ ´ÖÖÖ úÖôûÖ“µÖÖ ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öæ ´Öß¾Ö¸ü †ÃÖ»Öê»Öê †Ö¾ÆüÖÖ,

úÖµÖÔ ¯Ö¬¤üŸÖß ŸÖ¯ÖÖÃÖÖê.

ˆ×§üÂ™µÖê :-

1)

ë ú¦üÖ“µÖÖ ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ ¯ÖÓ “Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê „ÖÖê “ÖÖ ³ÖÖÖ ´ÆüÖæ Ö ´ÖÖµÖŸÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê »µÖÖ ¸üÖÂ™Ò üßµÖ •““ÖÃŸÖ¸ü ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖÖÖ“Öß ×“Ö×úŸÃÖÖ ú¸üÖê.

2)

ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê “Öß ¾Öî ×¿ÖÂ™üµÖê, •×§üÂ™üµÖê, ‘Ö™üú ŸÖ¯ÖÖÃÖÖê.

3)

ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê Öß ×¾Ö¿Ö¤ü ê ú»Öê »µÖÖ ³Ö×¾ÖÂµÖúÖ»ÖßÖ †Ö¾ÆüÖÖÖÓ “ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘Öê Öê.

4) ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖÓ “Öß ÃÖÓ ú»¯ÖÖÖ, Ã¾Öºþ¯Ö, •×§üÂ™üµÖê, †³µÖÖÃÖÎú´Ö µÖÖÓ “ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖê.

´ÖµÖÖÔ ¤üÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯ŸÖß :-

1) ¹ýÃÖ Ö µÖÖê „ÖÖê “Öß †Ó ´Ö»Ö²Ö„ÖÖ¾ÖÖß, ŸµÖÖŸÖß»Ö ÖÖ¾ÖßµÖ ¯ÖÖÆüÖê.

2)

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖÓ ŸÖæ Ö ºþÃÖÖ µÖÖê„ÖÖê Öê šü¸ü¾Ö»Öê »Öß ´Öã »Ö³Öæ ŸÖ •×§üÂ™üµÖê ÃÖ±ú»Ö ÆüÖê ŸÖÖŸÖ úß ÖÖÆüß ? µÖÖ“ÖÖ êú¾Öôû †³µÖÖÃÖ ÆüÖê ÖÖ¸ü

†ÖÆê ü.

Scholarly Research Journal's is licensed Based on a work at www.srjis.com

http://www.srjis.com/srjis_new/www.srjis.com










JAN-FEB 2016, VOL-3/22 www.srjis.com Page 1474

ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö ¯Ö¬¤üŸÖß :-

ÃÖ¤ü¸ü †³µÖÖÃÖÖÃÖÖšüß †Ö¿ÖµÖ×¾Ö¿»Öê ÂÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß ¾ÖÖ¯Ö¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ •““ÖŸÖ¸ü ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖÖ †Ö×Ö ÃÖ´Öã¤üÖµÖ ´ ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ µÖÖ ¤üÖêÖ

´Öã µÖ ‘Ö™üúÖÓÖÖ ×Ö¾Ö›æ üÖ ŸµÖÖÓ “µÖÖ ¾µÖÖµÖÖ, Ã¾Öºþ¯Ö, ¬µÖê µÖ, •×§üÂ™üµÖê, ¾Öî ×¿ÖÂ™üµÖê, úÖµÖÔ ¯ÖÏ ÖÖ»Öß †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö •¯Ö‘Ö™üúÖÓ ²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÖê ôûÖ

úºþÖ, ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÖáú¸üÖ, ×¾Ö¿»Öê ÂÖÖ ¾Ö ¾ÖÖ¸Ó ü¾ÖÖ×¸üŸÖÖ ¯ÖÖ×Æü»Öß Öê »Öß. ŸµÖÖÖã ÃÖÖ¸ü ×Ö¸üßÖÖê ‘Öê ‣úÖ ×Ö ÂúÂÖÔ úÖœüµÖÖŸÖ †Ö»Öê. ºþÃÖÖ“Öê ¬ÖÖê ¸üÖ :- ‘Ö™üú¸üÖ„µÖÖ“µÖÖ •““Ö×¿ÖÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê ŸÖ úÖµÖÔÖ´ÖŸÖÖ, ¯ÖÖ¸ü¤ü¿ÖÔ úŸÖÖ, ÃÖÓ ¾Öê ¤üÖ¿Öß»ÖŸÖÖ ¾Ö „Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß“µÖÖ ³ÖÖ¾ÖÖê Öê ÃÖ´ÖÖÖŸÖÖ

•¯Ö»Ö²¬ÖŸÖŸÖÖ ¾Ö ÖãÖ¾Ö¢ÖÖ ´ÖÖê šüµÖÖ ¯ÖÏ ÖÖÖÖŸÖ †ÖÖÖê.

ºþÃÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ê ü :-

1) ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ µÖÖê „ÖÖê ŸÖ •““Ö×¿ÖÖÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖªÖ£Öá ÖÖë ¤üÖß (GER) 25.2 % ‡ŸÖúß †Ö×Ö ŸÖê ¸üÖ¾µÖÖ µÖÖê „ÖÖê ŸÖ (GER) 32 % ¯ÖµÖÕ ŸÖ

¾ÖÖœü×¾ÖÖê.

2)

×¾Ö×ÆüŸÖ ×ÖúÂÖÖÖã ÃÖÖ¸ü ‘Ö™üú¸üÖ„µÖÖ“µÖÖ •““Ö×¿ÖÖÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÖÕ ÖßÖ Öã Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖÖê.

3)

ÖãÖ¾Ö¢ÖÖ ÖÖ¡ÖßÃÖÖšüß Öã ÖÖÓ úÖ ¾Ö ´ÖÖÖÖÓ úÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÛÃ¾ÖúÖ¸üÖê. 4) ¸üÖ„µÖ •““Ö×¿ÖÖÖ ¯Ö×¸üÂÖ¤üÖ (SHECS) ×Ö´ÖÖÔ Ö ú¸üµÖÖÃÖÖšüß •¢Öê „ÖÖ ¤ê üÖê.

5)

•““Ö×¿ÖÖÖ •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖŸÖê “ÖÖ ¯ÖÏ Ö¤ê ü×¿Öú †ÃÖ´ÖŸÖÖê »Ö ¤ã üºþÃŸÖ ú¸üÖê.

6) ¿ÖÖÃÖÖÖ“µÖÖ úÖî ¿Ö»µÖ ×¾ÖúÖÃÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ µÖŸÖÖÓ ÖÖ ÃÖã ÃÖÓ ‘Ö™üßŸÖ ú¸üÖê.

7)

ÃÖÓ ¿ÖÖê¬ÖÖ ¾Ö Ö¾ÖÖê ¯ÖÎ ú´ÖÖ“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ×Ö´ÖÖÔ Ö ú¸üµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ú¸üÖê.

8) •““Ö×¿ÖÖÖ ÃÖÓ Ã£ÖÖ´Ö¬Öß»Ö ×¿ÖÖúÖÓ ÖÖ Öã Ö¾Ö¢ÖÖ ¾Ö úÖî ¿Ö»µÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öß ÖÖ¡Öß ¤ê üÖê.

ºþÃÖÖ“Öß ¾Öî ×¿ÖÂ™üµÖê :-

1)

Æüß µÖÖê „ÖÖÖ †Öã ¤üÖÖ ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ“Öß ‹ú ”û¡Öß µÖÖê „ÖÖÖ ´ÆüÖæ Ö ‹ú ×´Ö¿ÖÖ“µÖÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Öß „ÖÖÖÖ¸ü †ÖÆê ü. Æüß µÖÖê „ÖÖÖ ‘Ö™ üú

¸üÖ„µÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ¸ü µÖÖê „ÖÖÖÓ “µÖÖ ÃÖÖê ²ÖŸÖ“Ö ¸üÖ²Ö¾Ö»Öß „ÖÖÖÖ¸ü †ÖÆê ü.

2) µÖÖ µÖÖê „ÖÖê†Ó ŸÖÖÔ ŸÖ ×ÖúÂÖÖÓ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ ¾Ö ¯ÖÏ ŸµÖÖ úÖ´Ö ú¸üµÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ †Öã ¤üÖÖÖ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö ÆüÖê ÖÖ¸ü †ÖÆêü.

3)

‘Ö™üú¸üÖ„µÖ †Ö×Ö ŸµÖÖ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ “µÖÖ ¿ÖîÖ×Öú, ¯ÖÏ ¿ÖÖÃÖúßµÖ †Ö×Ö †Ó ´Ö»Ö²Ö„ÖÖ¾ÖÖßŸÖß»Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖÓ “µÖÖ ¾Ö“ÖÖÖ“µÖÖ †™üß¾Ö¸ü

±Ó ú›ü ×´ÖôûÖÖ¸ü †ÖÆê ü.

4)

µÖÖ µÖÖê „ÖÖê†Ó ŸÖÖÔ ŸÖ ×´ÖôûÖÖ¸êü †Öã ¤üÖÖ Æê ü ¸üÖ„µÖÖ“µÖÖ •““Ö ×¿ÖÖÖ ¯Ö×¸üÂÖ¤ê ü“µÖÖ ¯Ö›üŸÖÖôûÖß «üÖ¸üÖ ×¿ÖÖÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖÖŸÖÖ, •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ

†Ö×Ö Öã Ö¾Ö¢ÖÖ µÖÖ ×ÖúÂÖÖ¾Ö¸ü ×´ÖôûÖÖ¸ü †ÖÆê ü.

5)

ë ú¦ü ¾Ö ¸üÖ„µÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü µÖÖÓ “µÖÖŸÖß»Ö †Öã ¤üÖÖÖ“µÖÖ ¸üú´Öê “ÖÖ ³ÖÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÃÖã¡ÖÖÖã ÃÖÖ¸ü ¸üÖÆüß»Ö. ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ´ÖÖµÖ ¸üÖ„µÖÖ Ó ÖÖ 65:35 ŸÖ¸ü •¢Ö¸ü

¯Öã ¾Öì “µÖÖ ¸üÖ„µÖÖÓ ÖÖ ×ÃÖŒúß´Ö, „Ö´´Öæ úÖÛ¿´Ö¸ü, ×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖÏ ¤êü¿Ö, •¢Ö¸üÖÖÓ ›ü µÖÖÓ ÖÖ 90:10 †ÃÖê †Öã ¤üÖÖ ÃÖæ ¡Ö ´ÖÓ„Öæ ¸ü úºþÖ ¯ÖÏ Öê ŸÃÖÖÆüÖ

×¤ü»Öê †ÖÆê ü.

6) ‘Ö™üú ¸üÖ„µÖÖÓ “Öê †Öã ¤üÖÖ »ÖÖ ê úÃÖÓ µÖê “ÖÖ †ÖúÖ¸ü, Ã¡Öß ¯Öã ºþÂÖÖÓ “Öß ÃÖÓ µÖÖ, ¸üÖ„µÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü“ÖÖ Ö“ÖÔ, •““Ö ×¿ÖÖÖ ÃÖÓ Ã£ÖÖÓ “Öß •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ,

×¿ÖÖú ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ “Öê ¯ÖÏ ´ÖÖÖ †Ö×Ö •““Ö ×¿ÖÖÖÖ“Öß •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ÃÖ´ÖÖÖŸÖÖ ¾Ö Öã Ö¾Ö¢ÖÖ µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ ²Öæ Ö ¸üÖ×Æü»Ö.

º þÃÖÖ µÖÖê •Ö-Öê “Öê ‘Ö™üú :-

1)

Ö¾ÖßÖ ×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖÓ “Öß ×ÖÙ´ÖŸÖß

2)

úÖò »Öê „Öê ÃÖ“Öê ‹ú Œ»ÖÃ™ü¸ü úºþÖ ×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖÓ “Öß ×ÖÙ´ÖŸÖß





3) ×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖÓ “µÖÖ ´Öã »Ö³Öæ ŸÖ ¸ü“ÖÖê ÃÖÖšüß †Öã ¤üÖÖ

4) Ö¾ÖßÖ ´ÖÖò ›êü»Ö ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê

5) ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ ¯Ö¤ü¾Öß ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖÓ “Öê ´ÖÖò ›ê ü»Ö ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖ •-ÖµÖÖ

6)

Ö¾ÖßÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖú ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê7)

´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖÓ “µÖÖ ´Öã »Ö³Öæ ŸÖ ¸ü“ÖÖê ÃÖÖšüß †Öã ¤üÖÖ

8) ÃÖÓ ¿ÖÖê¬ÖÖ, Ö¾ÖÖê ¯ÖÎ ú´Ö †Ö×Ö Öã Ö¾Ö¢ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü

9) ¯ÖÏ Ö¬µÖÖ¯Öú ×Ö¾Ö›ü ¯ÖÏ ×Î úµÖê »ÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ

10) ¯ÖÏ Ö¬µÖÖ¯Öú Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü

11) •““Ö×¿ÖÖÖÖ“Öê ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖú¸üÖ

12)

¿ÖîÖ×Öú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖúÖÓ ´Ö¬µÖê Öê ŸÖé Ÿ¾Ö ×¾ÖúÖÃÖ

13)

ÃÖÓ Ã£ÖÖŸ´Öú ¯Öã ÖÔ ²ÖÖÓ¬ÖÖß ¾Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ 14) • Ö´ÖŸÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ, ŸÖµÖÖ¸üß, ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖÓ ú»ÖÖ †Ö×Ö ×ÖµÖÖê „ÖÖ

15)

´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü¾ÖÖÖ ‘Öê¾ÖÖÖß“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯ÖÖ

16) ŸÖÓ ¡Ö×Öê úŸÖÖ ÃÖÓ Ã £ÖÖÓÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ

17)

ÃÖÓ ¿ÖÖê¬ÖÖ †Ö×Ö ´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖ µÖÖÓ “Öê ×ÖµÖÓ ¡ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯ÖÖ

¹ýÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê “µÖÖ ¯ÖÏ Öºþ¯ÖÖ´Ö¬µÖê ³Ö×¾ÖÂµÖúÖ»ÖßÖ †Ö¾ÆüÖÖÖÓ “Öß “Ö“ÖÖÔ êú»Öß †ÖÆê ü. •¤üÖ. µÖÖ µÖÖê „ÖÖê ÃÖÖšüß ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü ÃÖ¾Öì•ÖÖ ú üÖê,

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯ÖúßµÖ ¬ÖÖê ¸üÖÖÓ “Öê ×¾ÖúÃÖÖ ú¸üÖê, ×¾ÖªÖ¯Ößšü ÃŸÖ¸üßµÖ ´Öã »Ö³Öæ ŸÖ ¸ü“ÖÖê “ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ ú¸üÖê, „ÖÖÖ×ŸÖú ÃÖÆü³ÖÖÖÖ»ÖÖ •¢Öê „ÖÖ ¤ê üÖê,

¯ÖÏ Ö¬µÖÖ¯ÖúÖÓ “Öß ÃÖÆü³ÖÖ×ÖŸÖÖ †Ö×Ö úÖî ¿Ö»µÖ ×¾ÖúÖÃÖ ‡ŸµÖÖ¤üß.

•úÖî ¿Ö»µÖ ×¾Ö•úÖÃÖ :- ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê “µÖÖ ¯ÖÏ Öºþ¯ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ ú ¯ÖÏ ×¿ÖÖÖÖ“ÖÖ ´ÖÖê šüÖ †³ÖÖ¾Ö ×¾Ö¿Ö¤ü êú»ÖÖ †ÃÖæ Ö ŸµÖÖ“Öß Ö¸ü„Ö Ã¯ÖÂ™ü ê ú»Öß

†ÖÆê ü. †´Öê ×¸üê úŸÖß»Ö ŸÖÓ¡Ö×Öê úŸÖÖÖÃÖÖ¸üÖß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ú´µÖã ×Ö™üß úÖò »Öê „ÖÃÖ“Öß ×¿Ö±úÖ¸üÃÖ µÖÖ ×šüúÖÖß ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆê ü. ‡Ó ×¤ü¸üÖ ÖÖÓ¬Öß

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ´Öã ŒŸÖ ×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖÖê †ú¸üÖ¾µÖÖ µÖÖê „ÖÖê ŸÖ ê ú»Öê»µÖÖ ¯ÖÏ ÖŸÖß“ÖÖ •»»Öê Ö úºþÖ †¿ÖÖ“Ö ¯ÖÏ ÖŸÖß“Öê ÃÖÖŸÖŸµÖ ¾Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ³Ö×¾ÖÂµÖúÖôûÖÃÖÖšüß

ºþÃÖÖ †Ó ŸÖÖÔ ŸÖ †¯Öê ×ÖŸÖ ê ú»ÖÖ †ÖÆê ü.

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê (Community Colleges) :-

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ´Ö ¬µÖê ¯Ö Ï ¾Öê ¿ÖÖÃÖÖšüß úÖ ê ÖŸµÖÖÆüß ¾ÖµÖÖ“Öß ´ÖµÖÖÔ ¤üÖ ÖÖÆüß. ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ µÖÓ ¡ÖÖÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê µÖÖÃÖÖšüß

•ªÖê Ö¬ÖÓ ¤êü ¾Ö ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ´Ö¬µÖê „Ö¾Öôû“Öê ÃÖ×Î úµÖ ÃÖÓ ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. •ªÖê Ö¬ÖÓ ªÖ“Öß Æüß ÃÖÆü³ÖÖÖß¤üÖ¸üß -†³µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ¸ü üú¸üµÖÖÃÖÖšüß,

†Ó ¿ÖúÖ»ÖßÖ ×¿ÖÖú, ÃÖ»»ÖÖÖÖ¸ü ´ÖÓ›üôûÖŸÖß»Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ “Öß ×Ö¾Ö›ü, ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯ÖúßµÖ ´ÖÓ ›üôû, ÃÖê ¾ÖÖ¯Öæ ¾ÖÔ ¯ÖÏ ×¿ÖÖÖ úÖôûÖÃÖÖšüß ×¾ÖªÖ£Öá ‘Öê Öê,

ŸµÖÖ ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ÖÖ ÖÖê ú¸üß ×´ÖôûµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ ú¸üÖê ‡ŸµÖÖ¤üß úÖ´ÖÖÓ ÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê Æüß ²ÖÆã ü†ÖµÖÖ´Öß

¾ÖÃŸÖã ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ ÃÖÓ Ã£ÖÖ´Ö¬Öß»Ö •¯Ö»Ö²¬Ö ´Öã »Ö³Öæ ŸÖ ¸ü“ÖÖê “ÖÖ „ÖÖÃŸÖßŸÖ „ÖÖÃŸÖ •¯ÖµÖÖê Ö ú¸üµ ÖÖÃÖ ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ

´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖÖÖß ¤ê üŸÖê.

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖ Æê ü “ÖÖ¸ü ¯Öî »ÖãÓ Öß µÖã ŒŸÖ †ÃÖŸÖê. •¤üÖ. Ã¾Ö -´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖ , „Öß¾ÖÖ úÖî ¿Ö»µÖÖÓ Öß ´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖ,

úÖµÖÔ úÖî ¿Ö»µÖÖÓ Öß ´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖ †Ö×Ö ¯ÖÏ ŸµÖÖ úÖ´ÖÖ“µÖÖ ×šüúÖÖß ×¿ÖÖúÖ“Öê, ¯ÖÏ ×¿ÖÖúÖ“Öê ¯ÖÏ ŸµÖÖ ×Ö¸üßÖÖ ¾ Ö ´Öæ »µÖÖÓúÖ.

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ú›æ üÖ †ÖúÖ¸ü»Öß „ÖÖÖÖ¸üß ±úß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß †Ö×Ö ¯Ö¸ü¾Ö›üµÖÖÃÖÖ¸üÖß †ÃÖŸÖê.





ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ Æê ü Ã£ÖÖ×Öú •ªÖê Ö¬ÖÓ ªÖ“µÖÖ é úŸÖß¿Öß»Ö ÃÖÆü³ÖÖÖ ¾Ö ÃÖÆüúÖµÖÖÔ ×¿Ö¾ÖÖµÖ, †Öî ªÖê ×Öú ÃÖÓ Ã£ÖÖ, ÖÏ Ö´ÖßÖ ¿Öê ŸÖú¸üß

¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖú ¾Ö ÃÖê ¾ÖÖ Öê ¡Ö µÖÖÓ “µÖÖ ¯ÖÏ ŸµÖÖ ÃÖÆü³ÖÖÖ †Ö×Ö ÃÖÓ µÖã ŒŸÖ úÖµÖÔ Îú´ÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯Öæ ÖÔ ÆüÖê ‣ú ¿ÖúŸÖ ÖÖÆüß.

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™üµÖê :-

1)

ÖÏ Ö´ÖßÖ ³ÖÖÖÖŸÖß»Ö µÖã ¾ÖúÖÓ “µÖÖ Ö´ÖŸÖÖ †Ö×Ö ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ úÖî ¿Ö»µÖÖÖÖ ÃÖÓ¬Ö×™üŸÖ úºþÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖê. 2)

ÖÏ Ö´ÖßÖ ³ÖÖÖÖŸÖß»Ö ŸÖºþÖÖÓ “Öß ×Ö¸ü×Ö¸üÖôûß úÖî ¿Ö»µÖê ¾Öé¬¤üàÖŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¾Öê Ö¾Öê Öôê û †³µÖÖÃÖÎú´Ö ×¾Öú×ÃÖŸÖ ú¸üÖê †Ö×Ö

ŸµÖÖÓ “Öß •Ÿ¯Ö-Ö ×´Öôû×¾ÖµÖÖ“Öß Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖÖê.

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ“Öê †³µÖÖÃÖÎ ú´Ö :-

úÖê ÖŸµÖÖÆüß ú´µÖã ×Ö™üß úÖò »Öê „Öê ÃÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖÎú´Ö ÆüÖ “ÖÖ¸ü ÖÖê Â™üàÖÖ »ÖÖÖŸÖ šê ü‣úÖ ×¾Öú×ÃÖŸÖ êú»Öê »ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ¯Öã œüß»Ö¯ÖÏ ´ÖÖÖê :

1) „Öß¾ÖÖ úÖî ¿Ö»µÖ (Life Skills) :-

×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ÖÖ „Öß¾ÖÖ „Ö ÖµÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖú †ÃÖ»Öê »Öß úÖî ¿Ö»µÖê †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ ú¸üŸÖÖ µÖÖ¾Öß ŸÖß úÖî ¿Ö»µÖê µÖÖ úÖò »Öê „Ö“µÖÖ †³µÖÖÃÖÎ ú´ÖÖŸÖ

ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. 2) úÖµÖÔ úÖî ¿Ö»µÖ (Work Skills) :-

×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ÖÖ ê ú¾Öôû ¯Öã ÃŸÖúß ‟ÖÖÖ Ö ¤êüŸÖÖ ¯ÖÏ ŸµÖÖ éúŸÖß †Ö×Ö úÖµÖÖÔ Öã³Ö¾Ö ¤êüÖÖ¸üß úÖî ¿Ö»µÖê †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ ú¸üŸÖÖ µÖê ŸÖß»Ö. †ÃÖÖ †³µÖÖÃÖÎ ú´Ö

ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üµÖÖŸÖ µÖê ŸÖÖê.

3)

†ÖÓ ŸÖ¸ü¾ÖÖ×ÃÖŸÖÖ ¯ÖÏ ×¿ÖÖÖ (Internship) :-

×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ÖÖ ê ú¾Öôû »Öê Öß ¾Ö ŸÖÖë ›üß Ã¾Öºþ¯ÖÖ“Öê ×¿Öú¾Öæ Ö µÖê£Öê £ÖÖÓ ²Ö»Öê „ÖÖŸÖ ÖÖÆüß ŸÖ¸ü ŸµÖÖÓ ÖÖ ¯ÖÏ ŸµÖÖ ¯Ö Ï ×¿ÖÖÖ ¤êüÖß»Ö ¯Öæ ÖÔ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖÖŸÖê. Æê ü

¯ÖÏ ×¿ÖÖÖ ŸµÖÖÓ “µÖÖ „Öß¾ÖÖ úÖî ¿Ö»µÖ, úÖµÖÔ úÖî ¿Ö»µÖ, µÖÖÓ “µÖÖ •×§üÂ™üÖÓ ¿Öß ×ÖÖ›üßŸÖ †ÃÖŸÖê. Æê ü ¯ÖÏ ×¿ÖÖÖ ¯Öã ÖÔ ê ú»µÖÖÖÓ ŸÖ¸ü ×¾ÖªÖ£µÖÖÔ »ÖÖ

ÃÖÓ ²ÖÓ ×¬ÖŸÖ †³µÖÖÃÖÎ ú´ÖÖ“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓ ŸÖ †Ö×Ö ¯ÖÏ ŸµÖÖé úŸÖß Æê ü •¢Ö´Ö ¯ÖÏ úÖ¸êü †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ ú¸üŸÖÖ µÖê ŸÖê.

4)

¸üÖê „ÖÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ¯Öã¾ÖÔ ŸÖµÖÖ¸üß :-

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ÖÖ †³µÖÖÃÖÎ ú´Ö ¯Öã ÖÔ êú»µÖÖÖÓ ŸÖ¸ü ¸üÖê „ÖÖÖ¸ü ÃÖÓ¬Öß ÃÖÖ¬ÖŸÖÖ †Ö»µÖÖ ¯ÖÖ×Æü„ÖêŸÖ. ŸµÖÖ †Öã ÂÖÓ ÖÖÖê

×¾ÖªÖ£µÖÖÕ “Öß ¯Öã ¾ÖÔ ŸÖµÖÖ¸üß ÆüÖê ‡Ô »Ö µÖÖ“Öß úÖôû„Öß †³µÖÖÃÖÎ ú´Ö ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖÖÖ ‘Öê ŸÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü„Öê. ÃÖ¤ü¸ü ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ“ÖÖ †³µ ÖÖÃÖÎ ú´Ö

ŸÖê£Öß»Ö ÃÖ´ÖÖ„ÖÖ“µÖÖ Ö¸ü„ÖÖÓ ÖÖ »ÖÖÖŸÖ ‘Öê ‣úÖ ŸÖµÖÖ¸ü êú»ÖÖ „ÖÖŸÖÖê. ŸÖÖê ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ ÖÖ ÖÖ„ÖÖß Öê ¡ÖÖŸÖß»Ö •ªÖê Ö, •ªÖê „Öú,

ÃÖ¸üúÖ¸ü ×ÖµÖã ŒŸÖ úÖÆüß ¯ÖÏ ×ŸÖ×Ö¬Öß ŸÖÃÖê “Ö ÃÖ´ÖÖ„ÖÖŸÖß»Ö Öê ŸÖê †Ö×Ö ‡ŸÖ¸ü „Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü ¾µÖŒŸÖß ŸÖê †³µÖÖÃÖÎ ú´Ö ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖÓ ÖÖ †Ö¯Ö»Öê

µÖÖê Ö¤üÖÖ ¤ê üŸÖÖŸÖ.

†¿ÖÖ ¯ÖÏ úÖ¸ê ü •““Ö×¿ÖÖÖ Öê ¡ÖÖŸÖ ¿ÖîÖ×Öú ¾ÖÂÖÔ 2013 ¯ÖÖÃÖæÖ ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ ¾Ö ŸÖê üÖ¾µÖÖ µÖÖê „ÖÖÖúÖôûÖŸÖ ºþÃÖÖ Æüß µÖÖê„ÖÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯ÖÖê úÖµÖÖÔ Û¾ÖŸÖ

ÖÖ»Öß †ÃÖæ Ö ŸµÖÖ †Ó ŸÖÖÔ ŸÖ ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê ¤ê ü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ Ã£ÖÖ¯ÖÖ ÆüÖê ‣úÖ úÖµÖÔ ¸üŸÖ ÖÖ»Öß †ÖÆê üŸÖ.

×ÖÂ•úÂÖÔ :-

1) ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê Öê •““Ö×¿ÖÖÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖÖŸÖÖ, •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, Öã Ö¾Ö¢ÖÖ †ÖÖµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ µÖŸÖ ¾ÖÖœü¾Ö»Öê †ÖÆê üŸÖ.

2)

ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê Öê ´ÖÆü¢¾Ö »ÖÖÖŸÖ ‘Öê‣úÖ ²ÖÆã üŸÖÖÓ ¿Öß ¸üÖ„µÖÖÓ Öß ÃÖ¤ü¸ü µÖÖê „ÖÖê ŸÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖÖ ÖÖë ¤ü¾Ö»ÖÖ †ÖÆê ü.

3) ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê ŸÖ ¯ÖÏ Ö¤ê ü×¿Öú †ÃÖ´ÖŸÖÖê »Ö ¤ã ü¸ü ú¸üµÖÖÃÖ ×¾Ö¿Öê ÂÖ ¯ÖÏ Ö¬ÖÖµÖ ×¤ü»Öê †ÖÆê ü.

4)

ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê ŸÖ µÖÖê „ÖÖê “µÖÖ ¯ÖÏ ŸµÖÖ †Ó ´Ö»Ö²Ö„ÖÖ¾ÖÖß“Öê Ã¾Öºþ¯Ö ¯ÖÖÆæ üÖ ¯Öã œüß»Ö †Öã ¤üÖÖ ¾ÖÖ™ü¯Ö ÆüÖê ÖÖ¸ê ü Æüß ¾Öê Öôûß ÖÖê Â™ü †ÖÆê ü.

5)

ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê †Ó ŸÖÖÔ ŸÖ ¿Öî•Ö×Öú, ÖÏ¿ÖÖÃÖúßµÖ ÃÖã¬ÖÖ üÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ Ö †ÖÖµÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¿Öê ÂÖ ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ †ÖÆê ü.





6) ºþÃÖÖ µÖÖê „ÖÖê ŸÖæÖ ¯Öã œüß»Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖß»Ö †Ö¾ÆüÖÖÖÓ “Öê Ã¯ÖÂ™ü ×“Ö¡Ö ÃÖ´ÖÖê ¸ü µÖê ‣úÖ ŸµÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖò ›êü»Ö úÖò »Öê „Ö, ¯ÖÏ Ö¬µÖÖ¯ÖúÖÓ “ÖÖ ÃÖ×Î úµÖ ÃÖÆü³ÖÖÖ,

×¾ÖªÖ£µÖÖÕ “ÖÖ úÖî ¿Ö»µÖ ×¾ÖúÖÃÖ, ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê ‡ŸµÖÖ¤üß ¯ÖÏ ŸµÖÖ é úŸÖß úÖµÖÔ Îú´Ö ¤ê ü¿ÖÖÃÖ´ÖÖê ¸ü šê ü¾Ö»Öê †ÖÆê üŸÖ.

7) ŸµÖÖÖã ÃÖÖ¸ü ¤ê ü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ ×šüú×šüúÖÖß ú´µÖã ×Ö™üß úÖò »Öê „Öê ÃÖ Ã£ÖÖ¯ÖÖ ÖÖ»Öß †ÖÆê üŸÖ.

8)

ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖæÖ †Ö×¤ü¾ÖÖÃÖß ¤ãüÖÔ ´Ö ³ÖÖÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ ÃÖÖšüß ¯ÖÏ ŸµÖÖ úÖ î ¿Ö»µÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ, ¸üÖê „ÖÖÖ¸üÖ×³Ö´Öã Ö, ÃÖ´ÖÖ„ÖÖ“µÖÖ Ö¸ü„Öê Öã ÃÖÖ¸ü ŸÖµÖÖ¸ü êú»Öê »Öê †³µÖÖÃÖÎú´Ö ¸üÖ²Ö¾Ö»Öê „ÖÖŸÖ †ÖÆê üŸÖ.

9) ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ úÖµÖÔ Îú´ÖÖŸÖæÖ ¯ÖÏ ŸµÖÖ ÃÖ´ÖÖÖŸÖÖ, •¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ¾Ö ÖãÖ¾Ö¢ÖÖ •¯ÖµÖÖê ×ÖŸÖÖ •““Ö×¿ÖÖÖÖŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯ÖÖê †ÖÖ»Öß „ÖÖŸÖ

†ÖÆê ü.

10) ÃÖ´Öã ¤üÖµÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ´Öæ »µÖÖÓ úÖ ¾Ö ´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖ¤ê üÖß»Ö ¾ÖŸÖÔ ´ÖÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ µÖÖµÖ ¤ê üÖÖ¸ê ü ¾Ö ¯ÖÖ¸Ó ü¯ÖÖ×¸üú ´Öæ »µÖ´ÖÖ¯ÖÖÖŸÖß»Ö ¤ üÖê ÂÖ

¤ã ü¸ü ú¸üÖÖ¸êü †ÖÆê ü.

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ :-

¸üÖÂ™ÒüßµÖ •““ÖŸÖ¸ü ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖÖ (Draft Guideline for consultation) Department of Higher Education,Ministry of H. R. D. Govt. of India, October, 2013.

RUSA (National Higher Education Mission) Ministry of HRD in association with the Tata

Institute of social sciences, September 2013.

¿Öî•Ö×Öú ÃÖÓ ¿ÖÖê¬ÖÖ - ¯ÖÏ Ö. ³ÖÖ. ÖÖê. ²ÖÖ¯Ö™ü

Educational Research - John Best

¿ÖîÖ×Öú ÃÖÓ ¿ÖÖê¬ÖÖÖ“Öß ´Öæ »ÖŸÖ¢¾Öê - ¯ÖÏ Ö. ´Öã ôê û, ¯ÖÏ Ö. •´ÖÖšê ü

www.ministryof HRD

www.nmu.ac.in

http://www.ministryof/


http://www.nmu.ac.in/




rashtriya uchastar shiksha abhiyanantargat samuday mahavidhyalaye- ek aavhan

Documents