લીટ ઓફ ઇફોમ±શનtalimrojgar.gujarat.gov.in/2014/pdf/27dec2019113853am.pdf · 1...

1

ઔધોગક તાલીમ સ થા .......................... F:TRG : 05

લી ટ ઓફ ઇ ફોમશન ડ- ઇલ શીયન .ઇ. નામ-

સમ ટર નબર- 01 સીલબસ વષ- 2017 (NSQF)

લશન નબર

લશન નામ ફાળવલ સમય સીલબસનો વીક નબર

શીખવવાનો વીક નબર

1 ઇલકટરીશીયન ટરડના કોપ 60 મીનીટ 1

2A સ ટી સ ઇન ઇ ડ ટરીઝ. 60 મીનીટ 1

2B સલામતીના િનયમો અન િચ હો 60 મીનીટ 1

3 ફાયર ફાઈટીગ ઈકવીપમ ટ 60 મીનીટ 2

4 સલામતી અન પરાથિમક સારવાર. 60 મીનીટ 2

5A ઇલકટરીકસીટીના જોખમો અન સલામતી 60 મીનીટ 2

5B સ ટી સ ઇન ઇ ડ ટરીઝ. 60 મીનીટ 3

6 કટોકટી સમય પરિતિકરયા 50 મીનીટ 3

7 કો સ ટ ઓફ ટા ડડડ અન BIS/ ISI ના ફાયદા. 60 મીનીટ 3

8 ઇલકટરીકલ હ ડ ટ સનો અ યાસ, પશીફીકશન, ઉપયોગ અન જાળવણી.

60 મીનીટ 4

9 NE Code - 2011 30 મીનીટ 4

10A એલાઇડ ટરડ ( ફાઇલ અન તના પરકાર 60 મીનીટ 4

10B હમર અન છીણી 60 મીનીટ 4

10C હકસોફરમ અન હકસો લડ 120 મીનીટ 5

11 માક ગ ટ સ 90 મીનીટ 5

12 ડરીલીગ ટ સ 90 મીનીટ 6

13 લાકડાના િવિવધ જોઇ ટ 50 મીનીટ 7

14 શીટ મટલ ફો ડીગ ટ સ 120 મીનીટ 7

15 અન રીવટ 60 મીનીટ 7

16 માિકરગ ટ સ ફોર કારપ ટર & ડીવાઇડીગ ટ સ 120 & 60 મીનીટ

8

17A બઝીક ઈલકટરીસીટી - ઇલકટરોન થીયરી 60 મીનીટ 8

17B બઝીક ઈલકટરીસીટી - બઝીક ઇલકટરીક સિકરટ 30 મીનીટ 8

17C બઝીક ઈલકટરીસીટી - ફ ડામ ટલ સ અન યાખયાઓ. 30 મીનીટ 8

17D વકર પાવર એનજીર. 30 મીનીટ 8

18 વીજ પરવાહની અસરો. 30 મીનીટ 9

2

લશન નબર

લશન નામ ફાળવલ સમય સીલબસનો વીક નબર

શીખવવાનો વીક નબર

19 કડકટર સમી કડકટર અન ઇ યલટર 30 મીનીટ 10

20 વાયર જોઇ ટ 30 મીનીટ 10 21 સો ડર, સો ડરીગ અન લકષના પરકારો. 120 મીનીટ 10 22 કબલની રચના, વગીરકરણ. 120 મીનીટ 11

23 કબલના પરકારો 120 મીનીટ 12

24 કબલ લઈગ, ફો ટ ફાઈ ડીગ 120 મીનીટ 13

25 ઓહમનો િનયમ. 90 મીનીટ 13

26 િકચ ફનો િનયમ 60 મીનીટ 13

27A ઇલકટરીક સક ટ 30 મીનીટ 14

27B સીરીઝ સક ટ 30 મીનીટ 14

27C પરલલ સક ટ 30 મીનીટ 15

28 અવરોધના િનયમો. 60 મીનીટ 15

29 રઝી ટરના પરકાર અન ગણધમ . 120 મીનીટ 15

30 હી ટોન બરીજ. 30 મીનીટ 15

31 અવરોધ પર થતી તાપમાનની અસર. 60 મીનીટ 15

32 અવરોધ માપવાની જદી જદી પ િતઓ 90 મીનીટ 15

33 મગનટના પરકાર અન ગણધમો 60 મીનીટ 16

34 મગનટીક મટીરીય સ અન મગનટ બનાવવાની રીત 60 મીનીટ 16

35 ઇલકટરો મગનટ 30 મીનીટ 16

36 મગનટીક સક ટ અન ઇલકટરોમગનિટક ઇ ડકશન 60 મીનીટ 17

37A કપસીટર 90 મીનીટ 17

37B કપસીટરન ચાજીરગ,ડી ચાજીરગ 60 મીનીટ 17

38A ઓ ટરનટીગ કરટ અન તના પદો 30 મીનીટ 18

38B ઓ ટરનટીગ કરટ અન તના પદો 30 મીનીટ 18

38C ઇ ડકટ સ , કપસીટ સ અન પાવર ફકટર 45 મીનીટ 18

39 AC અન DC ની સરખામણી અન ફાયદા 45 મીનીટ 18

40 AC સક ટમા R-L-C સીરીઝ સક ટ 90 મીનીટ 18

41 AC સક ટમા R-L-C પરલલ સક ટ 60 મીનીટ 19

42 પોલીફઝ સી ટમ 30 મીનીટ 19 43 ટાર અન ડ ટા કનકશન 60 મીનીટ 19 44 3-ɸ સક ટમા પાવર મઝરમ ટ 30 મીનીટ 19

3

ઔધોગક તાલીમ સ થા ..........................

ઇ ફોમશન શીટ સીલબસ વષ: 2017 (NSQF) સમ ટર નબર- 1

ડ: ઇલ શીયન િવષય: ડ થીયર

લશન નબર: 1 વીક નબર : 1

ફાળવલ સમય: 60 િમિનટ .ઇ. નામ :

હ : ઇલ શીયન ડના કોપ.

1. પ ક તયાર કરવાનો હ :તાલીમાથીરઓન લશન સબધી અગ યની બાબતોની જાણકારી આપવી.

2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઔ ોગક તાલીમ સ થામા ચાલતા કોસ ચા કરવામા સરકાર ઉ શ દશમા ચાલતા નાના મોટા ઉ ોગોમા કાર ગરો લાવવાનો છ. આઇ.ટ .આઇમા ચાલતા ઇલ શીયન, વાયરમન એવા અ યાસ રા કયા બાદ તાલીમાથ ઓ દા- દા ો વા ક ટલીફોન, ર વ, ફ ટર ની દર કાર ગર તર ક જોડાય છ.

વાયરમન તાલીમાથ ઓન જરાત ITI, TTકટની દર હ પર તર ક પહલા એપર ટ સની તાલીમ મળ છ. એપર ટ સની તાલીમ દર યાન રહલા,તાલીમાથ ઓન ટાઇપ ડ 1150, 1250 અન 1300 મળ છ. જો SSCપાસ હોય તો લાબા સમય મીટર ર ડર તર ક જ યા મળ છ.

આજના ગમા િનયામા ઘણો યવહાર મોટ િવ ત શ ત પર આધાર રાખતી થઇ ગઇ છ. દવસ દવસ િવ ત શ ત ઉપરાત ઇલ ોિન સનો જમાનો આવી ર ો છ. તથી આલાઇનમા ચાલતા અ યાસ મો વા ક વાયરમન, ઇલ શીયન વગર મહ વ વધી ય છ. ઇલ શીયન તાલીમાથ ન નીચ દશાવલ કામ પણ મળ રહ છ.

1. વાયર ગ વ સ

2. વાઇડ ગ વ સ

3. ર વાઇડ ગ વ સ

ઇલ શીયન પાસ થયલ તાલીમાથ નITIના ઓર જનલ સટ ફકટ આ યા િવના PWD વાયરમન પાસ સટ મળ છ. PWD વાયરમનની પર ા પાસ કર હોય અન વાયરમન તર ક કામ ક હોય તો ત PWD પરવાઇઝરની પર ામા બસી શક છ.

5

ઔધોગક તાલીમ સ થા .......................... ઇ ફોમશન શીટ

સીલબસ વષ: 2017 (NSQF) સમ ટર નબર- 1

ડ: ઈલ િશયન િવષય: ડ થીયર

લશન નબર: 2 A વીક નબર : 1


હ : સ ટ સ ઇન ઇ ડ ઝ.


2. પાઠના મ ા સાથ સલગન માિહતી : ઔ ોગક સલામતી: ઉ ોગોમા પાઇપ લાઇન, ટ ક,લોખડના ચર, ઇલ ક પનલ બોડ,વાયર ગ ઇ ટોલશન,મશીન કમીકલ ટોરજ વગરનો સમાવશ થાય છ. આ કારના ઇ ા ચર(માળ ) મા કામ કરતી વખતસાવધાવની એજ પહલી સલામતી ગણી શકાય. કોઇપણ નાની અસાવધાની અથવા બદરકાર મ યનશાર રક ઇ પહ ચાડ શક છ. ઘણીવાર ત ઇ ઓ વલણ પણ સાબીત થાય છ.વાયરમન યવસાય સાથ સકળાયલા તાલીમાથ ઓ માટ ઔ ોગીક સલામતીના િનયમો ણવા બ જ જ ર છ. કારણક ઉ ોગોમાવાયર ગ કામ આજ કારના ઇ ા ચરમા કરવા હોય છ. સલામતી વક કામ કરવાથી આપણ શાર રકઇ ઓ અટકાવી શક એ છ એ અન િસ ટમન સાર ર ત ચલાવી શક એ છ એ.સરવાળ પસા અન માનવ વનન થ કસાન અટકાવી શક એ છ એ. ઔ ોગક સલામતીના િનયમો: 1) વકશોપ ક ફ ટર મા ફરતા મશીનો વ ચ કામ કર હોય યાર ઝ સ પહરવા નહ પર ત કપડા પહરવા. દા.ત. બોઇલર ટ,પગમા લીપર ક ચ પલ ન પહરવા પર સ ટ ટ (લોઢાના ફણો જડલા + Toe cap ટ)પહરવા જોઇએ. 2) વકશોપ ક ફ ટર મા કામ કરતી વખત અથવા વશતાની સાથ જ હ મટ પહર જોઇએ. 3) ઘણીવાર ણકાર ના અભાવ અક માત થતા હોય છ. મ ક પાઇપ લાઇન ગરમ હોય તો દાઝી જવાનો ભય રહ છ. ારક કોઇ મશીન ક લોખડનો ભાગ ઇલ કલી અથ થઈ ય છ યાર શોક લાગવાનો ભય રહ છ. માટ અ યા એવા કોઇપણ સાધન ક મશીનન અડક નહ .િસ ટમનો રો અ યાસ કયા બાદ જ કામ કર . 4) ફ ટર ક વકશોપમા અ યા અન જોખમવાળા િવભાગોમા બન અિધ ત ર ત વશ કરવો નહ . 5) ફ ટર ક વકશોપમા જો લોર ઓઇલી હોય તો લીપ થઇ જવાય એવી ર ત ચાલ જોઇએ. 6) ચાઇ પર કામ કરતી વખત સીડ ન એવી ર ત ટકવવી જોઇએ થી કામ કરતી વખત સીડ લીપ ન થાય.એ માટ દવાલ સાથ યો ય ગલ રાખી સીડ ગોઠવવી.સાથ એક ય ત નીચથી સીડ સાથ પગ ટકવી રાખ તવી ગોઠવણ કરવી. 7) સીડ પર ચાઇએ કામ કરતી વખત સીડ ન દોરડા વડ બાધવી જોઇએ થી સીડ યો ય જ યાએ થીર રહ.

6

8) ચાઇએ કામ કરતી વખત સ ટ બ ટનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. 9) મશીન અન સાધનન ઓપરટ કરવાની ર ત યા બાદ જ ઓપરટ કરવા જોઇએ. સાધનો અન વીચન યો ય મમા ચા કરવા જોઇએ. 10) ફરતા મશીનોની આ બા સ ટ ગાડ લગાવવા જોઇએ. 11) યાર રસાયણો ( વા ક ઇલ ોલાઇટ) બનાવવામા આવતા હોય યાર જલદ રસાયણો મા મદ રસાયણો ક પાણી ન ઉમર . પર મદ રસાયણમા જલદ રસાયણ ઉમર . એસીડમા પાણી ન નાખ . પર પાણીમા એસીડ ઉમરતા જ . 12) બટર ચાજ ગ મ માટ વ ટ લશનવાળા મની પસદગી કરવી. થી રાસાયણીક યા સમય ઉ પ થતા ગસીસ વાતાવરણમા ચા યા ય.બટર મમા ારય કોઇ સળગતો પદાથ ન લાવવો . 13) િવ તન કારણ લાગલ આગ ઓલવવા માટ પાણીનો ઉપયોગ ારય ન કરવો. 14) િવ તન કારણ લાગલી આગ ઝાવવા આગ પર ક રતી ક માટ નાખવી અથવા કાબન ડાયો સાઇડ ક કાબન ટ ા લોરાઇજ (CTC) અ નશામકનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ.

15) કામ કરતી વખત ર ાના ચહનો/ ચનાઓ પાલન કરો.

7




લશન નબર: 2B વીક નબર : 1


હ : સલામતીના િનયમો અન ચ હો


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : વનમા યક મા જ ર એવી ઇલ સીટ ટલી ઉપયોગી છતટલી ઘાતક રવાર થઈ શક છ. જો તના ઉપયોગ સમય સાવધાની રાખવામા ન આવ તો સ વ માટ વલણ સા બત થઈ શક છ. આપણા શર રમમાથી િવ ત વહન થાય તો આપણન શોક લાગ છ.

આપણન શોક કવી ર ત લાગ છ? :-

માણસ શર ર િવ ત વાહક છ. એ લ ક તમાથી િવ ત પસાર થઈ શક છ. યાર લાઈવ વાયર માણસના શર રન અડક યાર વીજ વાહ માણસના શર ર વારા અથ વાટ ળ જ યાએ પાછો ફર છ. આ ર ત માણસના શર રમા િવ ત વાહ વહન થતા તન શોક લાગ છ.

મ યના શર ર પર િવ ત શોકની અસર :-

િવ ત શોક લાગવાથી શર રમા િવ ત વાહ વહન થતા ાસો ાસની યા અટક પડ છ. ય ત ભાન માવ છ. દયમાથી લો હ પ ર મણ અટક પડ છ. ય ત દય કાય કર બધ થઈ ય છ અન ય ત થાય છ.મ યના શર ર પણ િવ તની અસર કટલી થાય છ ત નીચની બાબતો પર આધાર રાખ છ :

1. વીજ વાહ ય

2. વીજ દબાણ ય

3. સપક સમય

4. સપક અવયવ / શર રની અવ થા

5. વીજ વાહનો કાર

6. આ બા ની પ ર થિત

ઈલ ક લાઇન સાથ કામ કરતી વખત સલામતીના િનયમો :-

‘સાવઘાની હતી ઘટના ઘટ ’ એ કહવાટના યાયન કામ કરતી વખત હમશા સાવધાની અન કાળ રાખો.

ઓવર કો ફ ડ સ

હમશા સાર ણવ ાવાળા હ ડ સ અન મટ ર યલ નો ઉપયોગ કરવો.

8

ઈલ ક લાઇન પર કામ કરતી વખત મઇન વીચ બધ કરવી.

ર પર ગ કામ શ કરતા પહલા મઇન વીચના ફ ઝ કાઢ લવા.

લાઇન બધ થયા બાદ મઇ સ અન સાધનન અથ કર ડડ કરવી.

હમશા ફ ટ એઇડ બો સની સાધન સામ ીથી મા હતગાર રહ જોઈએ.

યો ય પોષક પહરવો જોઈએ.

લા વીજ વાયરન કદાપી ન અડક .

યાર કોઈ ફ જ બળ ય યાર મઇન વીચ બધ કરવી.

કપસીટરના છટાન શોટ કર ડ ચા કયા બાદ જ અડક .

સલામતી ચ હો :-

અપ ત વતન માટ માગદશન મળ રહ ત માટ સલામતીના ચ હો ન કરવામા આ યા છ. સલામતીના ચ હોન ચાર ભાગમા વહચવામા આ યા છ.

1. િનષધા ક ચ હો

2. આદશા ક ચ હો

3. ચતવણી ચ હો

4. મા હતી ચ હો

9




લશન નબર: 03 વીક નબર :2


હ : ફાયર ફાઈટ ગ ઈ વીપમ ટ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી

આગ અલગ અલગ કારની હોય છ. ત આગના કાર જબ તન ઓલવવા માટ િવિવધ કારના ફાયરફાઈટ ગ એજ ટનો િવિવધ ર ત ઉપયોગ કરવામા આવ છ. મા ય નીચ જબ છ.

(1) પાણી (2) રતી (3) ફાયરક ટ (4) ફાયર લ કટ (5) ફાયર એક ટ શર

(1) પાણી : નાના પાય લાગલી લાસA કારની આગ ઓલવવા માટ પાણ ના વાહનો ઉપયોગ કર શકાય છ. (2) રતી : નાના પાય લાગલી લાસB કારની આગ ઓલવવા માટ રતી નો ઉપયોગ કર શકાય. ના માટ સામા ય ર ત ફાયર બકટ રાખવામા આવ છ. (3) ફાયરક ટ : નાના પાય લાગલી ડોમ ટ ક આગ ઓલવવા માટ ાય કમીકલ પાવડર એક હાથમા પકડ શકાય તવી બોટલ વ પમા ફાયર ક ટ મડ છ. સામા ય ર ત 1 લીટર કપસીટ ની હોય છ. (4) ફાયર લ કટ: નાની આગ ઓલવવા આગની સામ ર ણ મળવવા ક આગનો ભોગ બનલ ય તન ર ણ આપવા માટ ખાસ કાપડ માથી (ધાબળો) બનાવવામા આવ છ. તની સાઈઝ નાની હોય છ, વજનમા હળવા અન સરળતાથી વાપર શકાય છ. (5) ફાયર એક ટ શર: મોટા પાયા પર લાગલી આગ તમજ ઔધોગક આગન ઓલવવા માટ ખાસ કારના િસ લ ડરમા િવિવધ ફાયર ફાઈટ ગ એજ ટ ભર ન ફાયર એક ટ શર બનાવવામા આવ છ. ઓપરટ ગના આધાર તન બ ભાગમા વહચવામા આવ છ. (A): મ અલી ઓપરટડ ફાયર એક ટ શર (B) ઓટોમટ ક ઓપરટડ ફાયર એક ટ શર

(A): મ અલી ઓપરટડ ફાયર એક ટ શર : આ કારના એક ટ શરમા િસ લ ડરના મથાળાના ભાગ એક ઓપરટ ગ લીવર, લઝર ક લીપ આપવામા આવ છ. તન દબાવવાથી ક લોકપીન ખોલીન લીપ ખચવાથી િસ લ ડર લ છ અન ફાયર ફાયટ ગ એજ ટ વા ના દબાણ સાથ બાહાર િનકળ છ. સામા ય કારના મ અલી ઓપરટડ ફાયર એક ટ શરનીચ જબ છ. (1) વોટરબઝ ફાયર એક ટ શર : આમા વા (દા.ત નાઈ ોજન)ના દબાણ સાથ પાણી ભરવામા આવ છ. યાર લીવરન દબાવવામા ક ખચવામા આવ છ યાર ત ઓપરટ થઈ પાણી શર સાથ બહાર આવ છ. ના ારા આગ ઓલવી શકાય છ. આ કારના એક ટ શરનો ઉપયોગ લાસ-A કારની આગ ઓલવવા માટ થાય છ. સામા ય ર ત ત 9 લટર પો બલ િસ લ ડર અન 50 લટરના ોલી માઉ ટડ િસ લ ડરમા ઉપલ ધ હોય છ.

10

(2) મીકનીકલ ફોમ ટાઈપ ફાયર એક ટ શર : આ કારનાએક ટ શરમા વા (દા.ત નાઈ ોજન)ની સાથ પાણી ભરવામા આવ છ. ઉપરાત તમા ફ ણ ઉ પ થાય ત (દા.ત સોડએસ) કમીકલ ભરવામા આવ છ. યાર તન ઓપરટ કરવામા આવ યાર ફ ણ સાથ પાણી વા શરના કારણ બહાર નીકળ છ. આગ પર ફલાઈ ય છ. થી આગન ઓ સજન ન મળતા આગ ઝાઈ ય છ. તનો ઉપયોગ લાસ B તથા લાસ C કારની આગન ઓલવવા માટ થાય છ. ત 9 લટર પો બલ િસ લ ડર અન 50 લટરના ોલી માઉ ટડ િસ લ ડરમા ઉપલ ધ હોય છ. (3) ાય કમીકલ પાવડર (DCP) ટાઈપ ફાયર એક ટ શર : આ કારમા ખાસ કાર કમીકલ કા પાવડર વ પમા વા સાથ ભરવામા આવ છ. યાર તન ઓપરટ કરવામા આવ યાર પાવડર આગ પર સર ય છ થી આગન ઓ સજન ન મળતા આગ ઝાઈ ય છ તનો ઉપયોગ લાસ લાસ C કારની આગન ઓલવવા માટ થાય છ. ઉપરાત ખાસ બનાવટના ફાયર એક ટ શર: લાસ B,C.અન D કારની આગ ઓલવવા માટ બનલા હોય છ. ત સામા ય ર ત 1,2,4,5,6,9, અન10લટર પો બલ િસ લ ડરમા અન તમાથી મોટ સાઈઝના ોલીમા માઉ ટડ િસ લ ડર હોય છ. (4)CO2 ટાઈપ ફાયર એક ટ શર : આ કારના એક ટ શરમા લી વીફાઈડ CO2 ગસ દબાણ સાથ ભરવામા આવ છ. કાબન ડાયો સાઈડ (CO2) હવા કરતા ભાર વા હોવાથી યાર તન આગ ઉપર ઉપયોગ કરવામા આવ છ યાર ત આગ ઉપર ફલાઈ જઈ પડ બનાવ છ. થી આગન ઓ સજન ન મળતા આગ ઓલવાય છ. આ કારનો ખાસ ઉપયોગ ઈલ ક સાધનોમા લાગલી આગન ઝાવવા માટ કરવામા આવ છ. ઉપરાત લાસ A,B,અનC તમામ કારની આગન ઝાવવામાટ કરવામા આવ છ.

(B): ઓટોમટ ક ઓપરટડ ફાયર એક ટ શર: આ કારના ફાયર એક ટ શરમા િસ લ ડરના તળયાના ભાગ એક લાસ બ બ આપલો હોય છ. િનિ ત તાપમાન (દા.ત. 680C) ટ છ. થી િસ લ ડર લ છ અન ફાયર ફાયટ ગ એજ ટ વા ના દબાણ સાથ બહાર નીકળ ખાસ ડઝાઈનવાળા કોનમાથી પસાર થઈ બધી દશામા સર છ. ઓટોમટ ક ઓપરટડ ફાયર એક ટ શર છત સાથ ધો ફ ટ કરવામા આવ છ યાર કોઈ કારણોસર આગ લાગી વાતાવરણ તાપમાન િનિ ત મયાદા કરતા વધ યાર ત આપમળ ઓપરટ થઈ આગ ઝાવ છ. આ ઉપરાત કાબન ટ ાકલોરાઈડ (CTC), લીન એજ ટ ફાયર એક ટ શર વગર કારના એક ટ શરનો ઉપયોગ કરવામા પણ આવ છ.

ન ધ : D.C.P. પાવડર : ત મોનો એમોિનયમ ફો ફટ અન સોડ યમ બાયકાબ નટ પોટશીયમ બાયકાબ નટ તમજ પોટશીયમ લોરાઈડ વા કમીકલની િવિવધ મા ાના િમ ણથી તયાર થતો કમીકલ પાવડર છ. તનો ઉપયોગ આગ ઓલવવા માટ અસરકારક ર ત થાય છ.

11

ઔધોગક તાલીમ સ થા ..........................





હ :સલામતી અન ાથિમક સારવાર.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : સલામતી માટની ચનાઓ :-

1. ચા લાઇનમા હાથ લગાડશો નહ તથા કામ કર નહ .

2. કામ કરનાર દરક ય તએ રબરના જોડા પહરવા જોઇએ.

3. જો કોઇ ય ત ઇલ ક કો ટ ટમા આ યો હોય તો ઝડપથી વચ બધ કર દવી.

4. ઓવરહડ લાઇન પર કામ કરતી વખત સ ટ બ ટનો ઉપયોગ કરવો.

5. કારણ વગર ઇલ ક મશીનન હાથ લગાડવો નહ .

6. યાર વચ ઓન હોય યાર કોઇ કડ ટર બહાર આવ છ ક નહ તની ખાતર કરવી.

7. અથ ગ બરાબર છ ક નહ તની ખાતર કરવી.

8. જો કોઇ ય ત ચા લાઇનના કો ટ ટ મા આ યો હોય તો તન દોર ક કા લાકડાથી ફટકો માર ન ર કરવો જોઇએ. તન હાથથી ખસડ ર કરવો નહ .

9. ઇલ ક કામ એકલાઓએ કર જોઇએ નહ .

10. ચાઇએ કામ કરતી વખત સીડ નો ઉપયોગ કરવો.

11. ઓવરહડ લાઇન પર કામ કરતી વખત કામ કરવાની જ યાએથી કોઇ પણ વાયર પસાર ન થાય તની કાળ લવી.

12. લાઇન પર કામ કરતા પહલા મઇન વચ બધ કરવી અન જો મઇન વચ ર હોય તો પરવાઇઝર પાસથી લાઇન લીયર સટ લઇ લ જોઇએ.

13. કામ કરતી વખત વ ટ અથવા ઘડ યાળ પહરવી જોઇએ નહ . તથા ત કપડા પહરવા જોઇએ. તથા શટ ઇનશટ કર દ જોઇએ. વ વો ટજવાળ જ યાએ “ ડ જર” લખ બોડ લગાડ જોઇએ.

14. પોઝીટ વ,ફઇઝ હમશા વચમા આપવો.

શોટ લાગ યાર શર રમાથી કરટ પસાર થાય છ. કરટ શર રમાથી કયા ર તથી પસાર થાય છ તના પર ચકાની તી તા આધાર ત છ.માનવ શર ર લાઇવ વાયરના સપકમા આવ તો જ શર રમાથી વીજ વાહ પસાર

થાય છ. ત નીચ જબ છ.

12

મ કરટની મા ા અસર

1 10mAથી નીચ ઓછ સવદના પર પીડાકારક નહ

2 10થી15mA પીડાકારક પર મસ સ પર કા રહ

3 15થી20mA દદ થાય મસ સ પરનો કા જતો રહ

4 20થી40mA મસ સ સકોચાય, ાસ લવામા તકલીફ થાય

5 40થી100mA હદયના ધબકારા અનીયમીત થાય

6 100 mAથીવ સખત દાઝી જવાય મસ સ સકોચાય િનયત થાય છ.

વીજ ચકાની સાથ વીજ ચકાનો ગાળો પણ એટલો જ મહ વનો છ. વ મા ામા વાહ થોડા સમય માટ પસાર થાય તો કદાચ બચી જવાય અન ઓછ મા ામા વાહ લાબા સમય ધી પસાર થાય તો પણ થઇ શક છ. નાનો-મોટો અક માત થાય યાર ડો ટરન બોલાવતા પહલા ાથમીક સારવાર આપવામા આવ તો ભોગ બનલ ય તન રાહત રહ છ અન વ કશાનથી અથવા મોતના મ માથી બચી શક છ. ાથમીક સારવાર આપવા માટ ાથમીક સારવાર પટ રાખવામા આવ છ. મા નીચ જબની વ રાખવામા આવ છ.

ટ ચર આયોડ ન, ટ ચર બ ઝીન, ફરોસીન ટ બ, બન લ, આયોડ સ,બોર ક પાવડર, પોટશીયમ પરમ નટ, મલ ગ લોટ, , ટપ, પાટા, કાતર.

ફાયર એ સીટ શર :- ઇલ ક આગ લાગી હોય યાર આગન કા મા લવા માટ ફાયર એ સીટ શરનો ઉપયોગ થાય છ.તના કાર નીચ જબ છ.

1) સોડા એિસડ કાર ફાયર એ સીટ શર :- નો ઉપયોગ ઘરમા લાગલી આગ ઝાવવા માટ થાય છ.

2) ફોમ ટાઇપ ફાયર એ સીટ શર :- પ ોલ,ડ ઝલ ની આગ ઝાવવા માટ થાય છ.

3) કાબન ડાયો સાઇડ ટાઇપ ફાયર એ સીટ શર :- બધા જ કારની ખાસ કર ન ઇલ ક થી લાગલ આગ ઝાવવા માટ થાય છ.

4) કમીકલ પાવડર ટાઇપ ફાયર એ સીટ શર :- સામા ય આગ માટ વપરાય છ.

13






હ :ઇલકટરીકસીટીના જોખમો અન સલામતી


2. પાઠના મ ા સાથ સલગન માિહતી : વનના યક મા જ ર એવી ઇલ સીટ ટલી ઉપયોગી છ તટલી જ ઘાતક પણ રવાર થઇ શક છ .

જો તના ઉપયોગ સમય સાવધાની રાખવામા ન આવ તો ત સ વ માટ વલણ સાબીત થઇ શક છ .સાધારણ અવ થામા િવ તના વાહકો અન િવ ત સાધનો અવાહકથી ર ાયલ ા હોય છ.પર જો કોઇ કારણોસર અવાહક ખરાબ

થાય અન આપણા શર રમાથી િવ ત વહન થાય તો આપણન શોક લાગ છ. આપણન શોક )ચકો (કવી ર ત લાગ છ ?

િવ ત પાવર હાઉસ, સબ ટશન વગર જ યાએ ી ફઝ વાયર ગનો ટારપોઇ ટ ) લ પોઇ ટ (અથ કરલો હોય છ. િવ ત વાહ વહન થવા માટ લો ડ સ કટ )બધ પ રપથ (હોવી જ ર છ . બી ર ત સમ એ તો જો બધ પ રપથ મળ તો િવ ત વાહ યાથી ઉ પ થાય છ .ત જ યાએ પાછો ફર છ માણસ શર ર િવ ત વાહક છ .એટલ

ક તમાથી િવ ત પસાર થઇ શક છ .યાર લાઇવ વાયર)વત વાયર (માણસના શર રન અડક યાર િવજ વાહ માણસના શર ર વારા વહ અથ વાટ ળ જ યાએ પાછો ફર છ .આ ર ત માણસના શર રમા િવ ત વાહ વહન

થતા તન શોક લાગ છ મ યના શર ર પર િવ ત શોક ની અસર : િવ ત શોક લાગવાથી શર રમા િવ ત વાહ વહન થતા ાસો ાસની યા અટક પડ છ .ય તી

ભાન માવ છ .દયમાથી લો હ પ ર મણ અટક પડ છ .જો ય તીનો સપક લાઇવ વાયર સાથ સતત ચા રહ તો ય તી દય કાય કર બધ થઇ ય છ અન ય તી થાય છ .મ યના શર ર પર િવ તની અસર કટલી

14

થાય છ .ત નીચની બાબતો પર આધાર રાખ 1 (વીજ વાહ ય 2 (વીજદબાણ ય 3 (સપક સમય 4 (સપક અવયવ / શર રની અવ થા 5 (વીજ વાહનો કાર 6 (આ બા ની પ ર થતી 1 (વીજ વાહ ય :સામા ય ર ત 1 mA થી 15 mA નો િવજ વાહ પસાર થતા શોકનો અ ભવ થાય છ .થોડા

માણમા દદ થાય છ .પર સહન કર શકાય છ . 50 થી 100mA ટલો િવજ વાહ પસાર થવાથી ાસો ાસ બધ થઇ થવાની શ તા રહલી છ .યાર 200 mAકરતા વધાર િવજ વાહ શર ર માથી પસાર થાય તો શર રની નસો

સકોચાય ય છ અન દય બધ થતા માણસ િનિ ત થાય છ . 2 (વીજદબાણ ય : સામા ય ર ત 80 થી 90 વો ના દબાણથી શર રમા વીજ વાહ વહન શ થઇ ઇ છ .થી શોક નો અ ભવ થાય છ. 100 વો ટ કરતા વધાર વીજદબાણથી માણસ થવાની તા રહલી છ .

3 (સપક સમય :લાઇવ વાયર સાથ ણીક સપકથી ર અ ભવાય છ. અથવા શર રમા ણ ણાટ થાય છ. જો સપક સમય વધાર હોય તો શોક વધાર લાગછ. 4 (સપક અવયવ / શર ર ની અવ થા: શર રના લાયમ ભાગ વા ક હથળ નો દરનો ભાગ, ભ વગર પર શોક ની અસર બરડ ભાગના માણમા વધાર થાય છ. કા શર રના માણમા ભીના શર ર પર શોકની અસર વધાર થાય છ.કારણક કા શર ર કરતા ભીના શર રનો અવરોધ ઓછો હોય છ. સામા ય ર ત ક અવ થામા મ ય શર રનો અવરોધ સરરાસ 50,000ઓહમથી 80,000ઓહમ હોય છ. યાર ભીની અવ થામા મ ય શર રનો અવરોધ સરરાસ 1000 ઓહમ હોય છ. 5 (વીજ વાહનો કાર : શોકની િત તા િવજ વાહના કાર પર પણ આધાર રાખ છ. સમાન યના એસી વો ટજની અસર ડ .સી. વો ટજ કરતા વધાર થાય છ. કારણક યવહારમા દશાવવામા આવ એ.સી. વીજદબાણ ય RMS વ હોય છ. યાર ત પીકવ તના કતા વધાર હોય છ. પર બી બા એ.સી.વીજ વાહ યમાથી ઘન મહ મ અન ફર યમાથી ઋણ મહ મ થતો હોવાથીતના સપકથી ટ શકવાની શ તા વધાર છ. યાર ડ .સી. મા િવજ વાહ ઉલટ લટ થતો ન હોવાન કારણ તનાથી ટ શકવાની શ તા ઓછ હોય છ. 6 (આ બા ની પ ર થતી : શોક લાગ યાર ય તીની આ બા વાતાવરણ પણ િત તા પર અસર કર છ. મ ક ભીની જ યામા ક કરતા શોકની િત તા વધાર હોય છ. ય તી પાણીમા ઉભો હોય તો િત શોક લાગ છ. ય તી લા પગ ઉભો હોય તો વધાર શોક લાગ છ. યાર લા ટ કના તા પહરલા હોય અથવા લાકડા ઉપર ઉભો હોય તો

શોક ઓછો લાગ છ. ઉપરો ત વણન પરથી ણી શકાય ક ઇલ સીટ સાથ કામ કરતી વખત લશમા લ પણ મ યન ઇ પહોચાડ શક છ ક કારણ બની શક છ.માટ ઇલ ક લાઇન સાથ કામ કરતી વખત સલામતીના િનયમો ત પણ પાલન કર જોઇએ. ઇલ ક લાઇન સાથ કામ કરતી વખત સલામતીના િનયમો : 1) ‘ સાવધાની હટ ઘ ના ઘટ ’એ કહવતના યાય કામ કરતી વખત હમશા સાવધાની અન કાળ રાખો. 2) ઓવર કો ફ સ – વ પડતો આ મિવ ાસ રાખી કામ કર નહ . 3) હમશા સાર ણવ ાવળા હ ડ સ અન મટ ર ય સનો ઉપયોગ કરવો . 4) ઇલ ક લાઇન પર કામ કરતી વખત મઇન વીચ બધ કરવી. એટલ ક વત લાઇન પર કામ કર નહ .જો

15

વત લાઇન પર કામ કર અિનવાય હોય તો સાર ણવ ાવાળા ર બર લોઝ અન ઇ લટડ ટ પહર ન જ કામ કર . ર બરમટ અથવા કા લાકડા પર ઉભા રહ પોતાની તન ઇ લટ કરવી. 5) ર પર ગ કામ શ કરતા પહલા મઇન વીચના ફ ઝ કાઢ લવા અન પોતાની પાસ રાખવા. ફ ઝ કાઢલી વીચ પર “Men on line” અથવા ‘ કામ ચા છ ’ વા મા હતી દશક બોડ લગાડવા. 6) લાઇન બધ થયા બાદ મઇ સ અન સાધનન અથ કર ડડ કરવી. આ માટ લાઇનના તારન શોટ કર અથ સાથ જોડવી થી લાઇન ડ ચા થઇ ય છ. 7) ર પર ગ કામ ણ થયા બાદ કોઇ માણસ લાઇન પર કામ નથી કરતો તવી ખા ી કયા બાદ જ મઇન વીચનો ફ ઝ લગાડ વીચ ચા કરવી . 8) હમશા ફ ટ એઇડ બો સની સાધન સામ ીથી મા હતગાર રહ જોઇએ. થી અક માત સમય યો ય ઉપયોગ થઇ શક. 9) લાઇન પર કામ કરતી વખત યો ય પોષાક પહરવો. હ મટ અન સ ટ ટ પહરવા. 10) ણકાર વગર અન કારણ વગર ઇલ ક સાધન ક પનલન અડક નહ . 11) જો કોઇ િવ ત સધન ક સાધન મટલ બોડ ન અડકવા થાય તો પહલા એ ખાતર કર લો ક તમા કોઇ લીકજ કરટ તો લીકજ નથી ન? આ માટ ધા હાથ ઝડપથી અડ ન પાછો ખચી લવો. 12) લા વીજ વાયર ન કદાપી ન અડક . 13) ધા ના બનલા યક મશીન અન મશીનના ધા વાળા ભાગન પાકા અથ ગ સાથ જોડ જોઇએ. 14) ફઝ વાયર ( વત વાયર) ન હમશા વીચ મારફત ક ોલ કરવો જોઇએ. 15) કોઇપણ વી ત સાધનન વીજ સ લાય સાથ જોડતા પહલા તની કડ સન ચક કરવી. ત સાધન વીજ સ લાય આપવા માટ યો ય છ ક નહ તની ખાતર કરવી. 16) કોઇપણ સાધનન વીજ સ લાયથી પાડતી વખત થમ તની વીચ બધ કરવી. યારબાદ સોકટન દબાવી લગ ટોપન ખચ . કોડવાયર અથવા સ લાય લીડન ખચીન સાધન વીજસ લાયથી અલગ ન કર . 17) પોટબલ સાધનોના વીજ જોડાણ માટ ી પઈન સોકટ અન ટોપનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ અન તન અસરકારક અથ ગથી જોડ જોઇએ. 18) યાર કોઇ ફ જ બળ ય યાર મઇન વીચ બધ કરવી. ફ ઝ બળવા કારણ શોધ . ત ફો ટ ર કરવો. યારબાદ યો ય કપસીટ ના ફ ઝ વાયર ારા ફ ઝ બાધી ફ ટ કર મઇન વીચ ચા કરવી. 19) કપસીટરના છડાન શોટ કર ડ ચા કયા બાદ જ અડક . 20) યાર ય તીન શોક લાગ અન ત લાઇન સાથ ચીપકલો હોય યાર તરત જ મઇન વીચ બધ કરવી. જો મઇન વીચ બધ થઇ શક તમ ન હોય તો વય ર બર મટ અથવા કા લાકડાના પાટ યા પર ઉભા રહ અવાહક પદાથ (દા.ત. લાક ) વડ તનો લાઇનથી ટો પાડવો. ારય તન પકડ ન લાઇનથી ર કરવાનો ય ન ન કરવો. 21) શોક લાગલ ય તીન લાઇનથી ર કયા બાદ તરત જ ડૉ ટરનો સપક કરવો. ડૉ ટર પહોચ યા ધી િ મ ાસો ાસની ર ત ચા કરવી. ઔ ોગક સલામતી: ઉ ોગોમા પાઇપ લાઇન, ટ ક,લોખડના ચર, ઇલ ક પનલ બોડ,વાયર ગ ઇ ટોલશન,મશીન કમીકલ ટોરજ વગરનો સમાવશ થાય છ. આ કારના ઇ ા ચર(માળ ) મા કામ કરતી વખતસાવધાવની એજ પહલી સલામતી ગણી શકાય. કોઇપણ નાની અસાવધાની અથવા બદરકાર મ યનશાર રક ઇ પહ ચાડ શક છ. ઘણીવાર ત ઇ ઓ વલણ પણ સાબીત થાય છ.વાયરમન યવસાય સાથ સકળાયલા તાલીમાથ ઓ માટ ઔ ોગીક સલામતીના િનયમો ણવા બ જ જ ર છ. કારણક ઉ ોગોમાવાયર ગ કામ આજ કારના ઇ ા ચરમા કરવા હોય છ.

સલામતી વક કામ કરવાથી આપણ શાર રકઇ ઓ અટકાવી શક એ છ એ અન િસ ટમન સાર ર ત ચલાવી શક એ

16

છ એ.સરવાળ પસા અન માનવ વનન થ કસાન અટકાવી શક એ છ એ. ઔ ોગક સલામતીના િનયમો: 1) વકશોપ ક ફ ટર મા ફરતા મશીનો વ ચ કામ કર હોય યાર ઝ સ પહરવા નહ પર ત કપડા પહરવા. દા.ત. બોઇલર ટ,પગમા લીપર ક ચ પલ ન પહરવા પર સ ટ ટ (લોઢાના ફણો જડલા + Toe cap ટ)પહરવા જોઇએ. 2) વકશોપ ક ફ ટર મા કામ કરતી વખત અથવા વશતાની સાથ જ હ મટ પહર જોઇએ. 3) ઘણીવાર ણકાર ના અભાવ અક માત થતા હોય છ. મ ક પાઇપ લાઇન ગરમ હોય તો દાઝી જવાનો ભય રહ છ. ારક કોઇ મશીન ક લોખડનો ભાગ ઇલ કલી અથ થઈ ય છ યાર શોક લાગવાનો ભય રહ છ. માટ અ યા એવા કોઇપણ સાધન ક મશીનન અડક નહ .િસ ટમનો રો અ યાસ કયા બાદ જ કામ કર . 4) ફ ટર ક વકશોપમા અ યા અન જોખમવાળા િવભાગોમા બન અિધ ત ર ત વશ કરવો નહ . 5) ફ ટર ક વકશોપમા જો લોર ઓઇલી હોય તો લીપ થઇ જવાય એવી ર ત ચાલ જોઇએ. 6) ચાઇ પર કામ કરતી વખત સીડ ન એવી ર ત ટકવવી જોઇએ થી કામ કરતી વખત સીડ લીપ ન થાય.એ માટ દવાલ સાથ યો ય ગલ રાખી સીડ ગોઠવવી.સાથ એક ય ત નીચથી સીડ સાથ પગ ટકવી રાખ તવી ગોઠવણ કરવી. 7) સીડ પર ચાઇએ કામ કરતી વખત સીડ ન દોરડા વડ બાધવી જોઇએ થી સીડ યો ય જ યાએ થીર રહ. 8) ચાઇએ કામ કરતી વખત સ ટ બ ટનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. 9) મશીન અન સાધનન ઓપરટ કરવાની ર ત યા બાદ જ ઓપરટ કરવા જોઇએ. સાધનો અન વીચન યો ય મમા ચા કરવા જોઇએ. 10) ફરતા મશીનોની આ બા સ ટ ગાડ લગાવવા જોઇએ. 11) યાર રસાયણો ( વા ક ઇલ ોલાઇટ) બનાવવામા આવતા હોય યાર જલદ રસાયણોમા મદ રસાયણો ક પાણી ન ઉમર . પર મદ રસાયણમા જલદ રસાયણ ઉમર . એસીડમા પાણી ન નાખ . પર પાણીમા એસીડ ઉમરતા જ . 12) બટર ચાજ ગ મ માટ વ ટ લશનવાળા મની પસદગી કરવી. થી રાસાયણીક યા સમય ઉ પ થતા ગસીસ વાતાવરણમા ચા યા ય.બટર મમા ારય કોઇ સળગતો પદાથ ન લાવવો . 13) િવ તન કારણ લાગલ આગ ઓલવવા માટ પાણીનો ઉપયોગ ારય ન કરવો. 14) િવ તન કારણ લાગલી આગ ઝાવવા આગ પર ક રતી ક માટ નાખવી અથવા કાબન ડાયો સાઇડ ક કાબન ટ ા લોરાઇજ (CTC) અ નશામકનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. 15)કામ કરતી વખત ર ાના ચહનો/ ચનાઓ પાલન કરો. સલામિત ચહનો : (Safety Signs) કાય થળ સલામતી વક કામ કરવામા આવ તો અક માત માણ ઘટાડ શકાય છ. અપ ત વતન માટ માગદસન મળ રહ ત માટ સલામતી ના માણીત ચહનો ન કરવામા આ યા છ. સલામતી ના ચહનોન ચાર ભાગમા વહચવામા આ યા છ.

1) િનષધા મક ચહન(Prohibition Signs) 2) આદશા મક ચહન (Mandatory Signs) 3) ચતવણી ચહન (Warning Signs)

4) મા હિત ચહન (Information Signs) 5)

17

1.િનષધા મક ચહનો : આ ચહનો અ ક કાર વતન કરવા પર તીબધ ક છ. આકાર : ગોળ

કલર : સફદ બક ાઉ ડ ઉપર લાલ બોડર અન કાળો ોસ

ઉદાહરણ :

2) અદશા મક ચહન : આ ચહનો અ ક કાર વતન કર જ જોઇએ. જો તમ ન કરવામા આવ તો અક માત થવા સભવ છ ત દશાવ છ. આકાર : ગોળ

કલર : વાદળ બક ાઉ ડ ઉપર સફદ િસ બોલ. ઉદાહરણ :

18

3. ચતવણી ચહન : આ ચહન ભય જનક થિત સામ સ ગ રહવાની ચતવણી આપ છ. આકાર : િ કોણ

કલર : પીળા કલરના બક ાઉ ડમા કાળ બોડર અન કાળા કલર મા િસ બલ ઉદાહરણ :

4. મા હિત ચહન : આ ચહન સામા ય સગવડતા મળ રહ તવી ઉપયોગી મા હિત આપ છ. આકાર : ચોરસ અથવા લબ ગોળ કલર : લલા બક ાઉ ડમા સફદ િસ બલ ઉદાહરણ : સલામતીના ચહનો મોટાભાગ ર તાઓ, ર વ,હો પટલ,સ થાઓ,બગચા વગર હર થળોએ તમજ ઉધોગ,ઓફસ વગર ખાનગી થળો એ લગા વામા આવ છ.

19




લશન નબર: 5B વીક નબર : 3


હ :સ ટ સ ઇન ઇ ડ ઝ.


2. પાઠના મ ા સાથ સલગન માિહતી : ઔ ોગક સલામતી: ઉ ોગોમા પાઇપ લાઇન, ટ ક,લોખડના ચર, ઇલ ક પનલ બોડ,વાયર ગ ઇ ટોલશન,મશીન કમીકલ ટોરજ વગરનો સમાવશ થાય છ. આ કાર ના ઇ ા ચર( માળ ) મા કામ કરતી વખતસાવધાવની એજ પહલી સલામતી ગણી શકાય. કોઇપણ નાની અસાવધાની અથવા બદરકાર મ યનશાર રક ઇ પહ ચાડ શક છ. ઘણીવાર ત ઇ ઓ વલણ પણ સાબીત થાય છ.વાયરમન યવસાય સાથ સકળાયલા તાલીમાથ ઓ માટ ઔ ોગીક સલામતીના િનયમો ણવા બ જ જ ર છ. કારણક ઉ ોગોમાવાયર ગ કામ આજ કારના ઇ ા ચરમા કરવા હોય છ. સલામતી વક કામ કરવાથી આપણ શાર રકઇ ઓ અટકાવી શક એ છ એ અન િસ ટમન સાર ર ત ચલાવી શક એ છ એ.સરવાળ પસા અન માનવ વનન થ કસાન અટકાવી શક એ છ એ. ઔ ોગક સલામતીના િનયમો: 1) વકશોપ ક ફ ટર મા ફરતા મશીનો વ ચ કામ કર હોય યાર ઝ સ પહરવા નહ પર ત કપડા પહરવા. દા.ત. બોઇલર ટ,પગમા લીપર ક ચ પલ ન પહરવા પર સ ટ ટ (લોઢાના ફણો જડલા + Toe cap ટ)પહરવા જોઇએ. 2) વકશોપ ક ફ ટર મા કામ કરતી વખત અથવા વશતાની સાથ જ હ મટ પહર જોઇએ. 3) ઘણીવાર ણકાર ના અભાવ અક માત થતા હોય છ. મ ક પાઇપ લાઇન ગરમ હોય તો દાઝી જવાનો ભય રહ છ. ારક કોઇ મશીન ક લોખડનો ભાગ ઇલ કલી અથ થઈ ય છ યાર શોક લાગવાનો ભય રહ છ. માટ અ યા એવા કોઇપણ સાધન ક મશીનન અડક નહ .િસ ટમનો રો અ યાસ કયા બાદ જ કામ કર . 4) ફ ટર ક વકશોપમા અ યા અન જોખમવાળા િવભાગોમા બન અિધ ત ર ત વશ કરવો નહ . 5) ફ ટર ક વકશોપમા જો લોર ઓઇલી હોય તો લીપ થઇ જવાય એવી ર ત ચાલ જોઇએ. 6) ચાઇ પર કામ કરતી વખત સીડ ન એવી ર ત ટકવવી જોઇએ થી કામ કરતી વખત સીડ લીપ ન થાય.એ માટ દવાલ સાથ યો ય ગલ રાખી સીડ ગોઠવવી.સાથ એક ય ત નીચથી સીડ સાથ પગ ટકવી રાખ તવી ગોઠવણ કરવી. 7) સીડ પર ચાઇએ કામ કરતી વખત સીડ ન દોરડા વડ બાધવી જોઇએ થી સીડ યો ય જ યાએ થીર રહ.

20

8) ચાઇએ કામ કરતી વખત સ ટ બ ટનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. 9) મશીન અન સાધનન ઓપરટ કરવાની ર ત યા બાદ જ ઓપરટ કરવા જોઇએ. સાધનો અન વીચન યો ય મમા ચા કરવા જોઇએ. 10) ફરતા મશીનોની આ બા સ ટ ગાડ લગાવવા જોઇએ. 11) યાર રસાયણો ( વા ક ઇલ ોલાઇટ) બનાવવામા આવતા હોય યાર જલદ રસાયણો મા મદ રસાયણો ક પાણી ન ઉમર . પર મદ રસાયણમા જલદ રસાયણ ઉમર . એસીડમા પાણી ન નાખ . પર પાણીમા એસીડ ઉમરતા જ . 12) બટર ચાજ ગ મ માટ વ ટ લશનવાળા મની પસદગી કરવી. થી રાસાયણીક યા સમય ઉ પ થતા ગસીસ વાતાવરણમા ચા યા ય.બટર મ મા ારય કોઇ સળગતો પદાથ ન લાવવો . 13) િવ તન કારણ લાગલ આગ ઓલવવા માટ પાણીનો ઉપયોગ ારય ન કરવો. 14) િવ તન કારણ લાગલી આગ ઝાવવા આગ પર ક રતી ક માટ નાખવી અથવા કાબન ડાયો સાઇડ ક કાબન ટ ા લોરાઇજ (CTC) અ નશામકનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ.

15) કામ કરતી વખત ર ાના ચહનો/ ચનાઓ પાલન કરો.

21






હ : કટોકટ સમય િત યા


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી :

ઔ યોગક અક માતો વખત વખત થાય છ?

મોટો ધડાકો ક િવ ફોટ થઈ શક છ, આગ લાગી શક અન તના પ રણામ િવ ફોટ પણ થઈ શક છ.

એકમોમા રહલા ઇ ડ યલ ઇ ા કચર વા ક, બોઈલર / ટાક વા પા ક વસલમા િવ ફોટ થાય તો તના રચ રચા ઊડ ન આસપાસના િવ તારમા ફલાય અન ન-માલન કસાન પહોચડ છ.

એકમોની બ ડ ગ, મશીનર , ચર વગર ધસી પડ છ.

ગસ ગળતર થઈ શક છ. ના કારણ કામદારોન ાસ લવામા તકલીફ પડ/ ગળામણ થાય , માનવ થઈ શક છ.

અક માતના કારણ ભાગભાગ થાય, ગભરાટ ફલાય ના કારણ માનવ થઈ શક છ.

જો કોઈ ઝર રસાયણ લીકજ થાય/ફલાય ય તો કામદારોન શા રર ક ઇ પહોચ છ.

ઔધોગક અક માતના આક મક સજોગો વખત નીચની બાબતો કરો :-

અક માત થાય યાર સરકાર સ ાધીશોન,ફાયર ગડન, પોલીસ િવભાગ વગરન થયલી હોનારતની વહલી તક ખબર પહોચડ છ.

ઇ પામલન સારવાર અથ હો પીટલમા પહોચડવામા મદદ પ થ .

જો ફકટોર મા િવ ફોટ થયો હોય અન મશી સ, તના પરપા સ અન અ ય ચીજવ ઓ તથા લા ટસ વરિવખર પ ર થતમા હોય હો અ ય લોકોની મદદથી બચાવની કામગીર કરવી.

ઔ યોગક અક માત સમય આટ ન કરો :-

ઝડપથી ચાલો, પર ખોટ /આડધડ દોડા-દોડ કરશો નહ ક ધ ા ન કરો.

થળ જોખમ ઊ થ હોય તવા થળની બનજ ર લાકાત અન િનર ણ કર ક બનવા ટાળો.

ઘટના િનય ણ કમચાર ઓ ક તવી ય તઓન ત કામ કરવામા અવરોધ પ બનો.

22

આગ,પાવર સ લાય ક અ ય સી ટમ ફઇ યોરવખત લવા પડતા તા કા લક પગલા :-

1. વીજળ લ થાય યાર :-

દવસ દર યાનના કામકાજના સમય વીજળ ફઇલ થાય તો તરતજ ઇલ ક સ લાયથી ચાલતા મશી સ , ગ સ વગરની મઇન વચ બધ કરો.

જો રાિ ના સમય વીજળ ફઇલ થાય અન સવ ધકાર સ ય તો મશીન પર જ યા તમ ઊભા છો યા જ ઊભા રહો.

તમારા ઉપર અિધકાર ન પાવર ફ યર ગનો રપોટ કરો.

2. આગ લાગ યાર :-

જો આગ નાની અન સીિમત હોય યાર ફાયર ઇ ક ટ વગશર વડ આગ ઝવવાનો ય ન કરો.

જો આગ મોટ હોય તો આગ ઓલવવા કામ યો ય તાલીમ પામલ અ નશામક દળના જવાનો પર છોડ દો.

આગમાથી નીકળતા માડા અન વાળાઓમાનો ઝર વા શર ર માટ હાિનકારક હોવાથી તમાર તન જવાબદાર થી ર રાખો.

રસાયણોથી લગતી ઝર રસાણયો હોવાથી મા ય કરલા ફાયર ઇ ટ વગશરનો જ ઉપયોગ કરવો.

23






હ : કો સ ટ ઓફ ટા ડડડ અન BIS/ ISI ના ફાયદા.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : આપણા દશમા િવિવધ ઉ પાદકો ારા િવિવધ માલસામાન ઉ પાદન કરવામા આવ છ. વ ઓ કપની પોતાની િવિશ ટતાવાળ ોડ ટ બનાવ ત સમ શકાય ત છ. દા.ત. ટલીવીઝન ટપ રકોડર વોશ ગ મશીન વગર પર સામા ય ઉપયોગોમા વપરાતી ઘણી વ ઓમા એક તા જળવાઇ રહ એ જ ર છ. દા.ત લગ સોકટ, લ પ હો ડર વગર જો આમા એક તા ન જળવાઇ રહ તો એક કપનીના બનાવલા લ પ હો ડરમા અ ક કપનીનો જ લ પ બસાડ શકાય અથવા ટોપ જ નાખી શકાય.

વ ઓના માપની એક તા ઉપરાત વ માટ બનાવવામા આવ ત પણ જોઇતી ણવ ાવાળો બનાવવો પડ આ બધા ોના િનરાકરણ માટ “ ટ ઓફ ઇ ડયન ટા ડડ” કાિશત કરવામા આવ છ. દરક માટ એ સપટ કિમ ટમા િવિવધ સ થાઓના અ ણીનો સમાવશ કરવામા આવ છ આ મા િન ણાત હોય આ કિમટ િવિવધ ટા ડડ ભારતીય કર ન ા ટ પ લીશ કર છ યારબાદ રો ઓફ ઇ ડયન ટા ડડ તન વીકાર ન કાશીત કર છ. આ માટ દરક વ ઓ વગરનો કોડ હોય છ તન આઇ.એસ. નબર સાલથી દશાવવામા આવ છ. દા.ત. I.S.732‐1989 એ 1989 મા બનાવલો કોડ ઓફ ોડ સ ફોર ઇલ કલ વાયર ગ ઇ ટોલશન છ. આઇ.એસ. 368‐1977 એ ઇલ ક ઇમસન વોટર હ ટસ માટનો કોડ છ.

ઉ પાદક ઇ ડયન ટા ડડ માણ માલ ક વ ક સાધન બનાવ યાર મા ય જો તનો આઇ.એસ.આઇ. માક લગાવવો હોય તો રો ારા મા ય લબોરટર મા ટ ટ ગ કરાવ જોઇએ. પછ પોતાની ોડ ટસ પરઆઇ.એસ.આઇ. માક લગાવી શક છ.

ટા ડડ અન ટા ડડાઇઝશનના ફાયદાઓ.

1. ટા ડડ માણ બનાવલી વ ઓની ણવ ા સાર હોય છ.

2. ટા ડડ માણ બનાવલી વ મા સ ટ ગની યવ થા હોવાથી વ વાપરવામા સલામતી જળવાય છ.

3. ટા ડડનો ઉપયોગ કરવાથી એક જળવાઇ રહ છ.

4. ાહક અન ઉ પાદક વ ચ િવ ાસ વાતાવરણ સ ય છ.

5. ાહકન છતરાવાનો ભય રહતો નથી.

6. જો ોડ ટમા ખામી હોય તો કોટમા ક ાહક ર ા હઠળ કસ કર શકાય છ.

આમ ટા ડડ અન ટા ડડાઇઝશનથી ઘણા ફાયદાઓ થાય છ અન સૌએ આઇ.એસ.આઇ.માકવાળ ોડ ટનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. જો ક ગવનમ ટ સ થાઓ અન બી ર ટટસ થાઓ આઇ.એસ.આઇ. મા ણત માલ-સામાન વ ખર દવાનો જ આ હ રાખ છ એ સાર િનશાની છ.

25



ડ:ઈલ િશયન િવષય: ડ થીયર


ફાળવલ સમય:60 િમનીટ .ઇ. નામ :

હ : ઇલ કલ હ ડ સનો અ યાસ, પશીફ કશન, ઉપયોગ અન ળવણી.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : વાયર ગ કામ કરવા માટ િવિવધ કારના ઓ રો છ. યો ય કામ માટ યો ય ઓ રો યો ય ર ત વપરાય છ. ઓ રોની યો ય ળવણી ન થાય તો કામ સાર ર ત થઇ શક નહ આથી ઓ રોની ળવણી િવશ ણ જ ર છ. આ કારમા આપણ વાયર ગમા વપરાતા િવિવધ ઓ રો તથા તના ળવણી િવશ

મા હતી મળવી . 1. કો બીનશન લાયર :- વાયરન પકડવા છોલવા તથા વ ટ કરવા માટ વપરાય છ. ત હ ડલ ઇ લટ કરલ હોય છ. 150-200 અન 250 મી લબાઇમા મળ છ. લાયરનો ઉપયોગ લોખડના તાર કાપવા માટ ક હથોળ ની જ યાએ કરવો નહ .

2. નોઝ લાયર :- નોઝ લાયરમા તના જડબા લાબા હોય છ. નોઝ લાયર બ કારના છ. (1) લટ નોઝ લાયર (2) રાઉ ડ નોઝ લાયર. લટ નોઝ લાયરનો ઉપયોગ દાગીનાઓ પકડવા માટ થાય છ. યાર રાઉ ડ નોઝ લાયરનો ઉપયોગ સાકળ જ યામાથી વાયર ખચવા માટ થાય છ.

3. વાયર ટ પર :- વાહકનો તાર કા યા વગર વાહક પરના ઇ લશન ર કરવા માટ ઉપયોગી છ. તમા છડ િ કોણ આકાર કટ ગ આજ હોય છ. ના વડ ઇ લશન કપાય છ.

4. ાઇવર :- ન ખોલવા માટ ઉપયોગી છ. તનો હાથો લા ટ ક ક લાકડાનો હોય છ. તનો છડો ચપટો હોય છઅન પાણી પડલ હોય છ. ાઇવર િવિવધ લબાઇમા મળ છ. મ ફ ચર તના ટાઇપ MMની લબાઇમા મળ છ. નાના ાઇવર નાની મોટ સાઇઝમા ાઇવરનો ઉપયોગ થાય છ. ાઇવર પર હથોડ ના ફટકા મારવા નહ .

26

5. હથોડ :- ખીલી ઠોકવા માટ હથોડ નો ઉપયોગ થાય છ.¼ તરથી 11/4 તરના માપમા મળ છ. હાથો લાકડાનો હોય છ.

6.મલટ :- મલટ એટલ લાકડાની હથોડ તમા લાકડાનો એક ઘન નળાકાર હોય છ. તની વ ચ લાકડાનો હાથો ફ ટ કરતી વખત ફ ટ કરવા માટ તથા ધા ના પતરા સીટ સીધા કરવા માટ તથા હળવા ફટકા મારવાની જ ર પડ છ. મલટ વડ ખીલી ઠોકવી જોઇએ નહ . 7.કરવત :- લાકડાની બટન, કસ ગ કપ ગ,વગરની પાઇપ કાપવા માટ વપરાય છ. 305 થી 405 મીમીમા મળ છ. ખાસ કર ન ટનન સો વપરાય છ. કરવતના દાતા વળ નહ ત જો જોઇએ. 8. જ ર(Pincer):- જ રનો ઉપયોગ લાકડામાથી ખીલી ખચી કાઢવા માટ થાય છ. Price પણ 100/150 તથા 200mm ની લબાઇ મળ છ. 9. હ સો :- હ સોનો ઉપયોગ કો ડ ટ પાઇપમા અથવા ગલનાઇઝ પાઇપ કાપવા માટ થાય છ. 200 મીમી તથા 300 મીમીના માપમા મળ છ.

10.પા (Spanner) :- નટ,બો ટ ખોલવા માટ ક ફ ટ કરવા માટ પાનાનો ઉપયોગ થાય છ.પાના સ ગલ એ ડડ હોય છ. પાનાની સાઇઝ એની જોઇતી પહોળાઇ માણ દશાવામા આવ છ.

11.કાતર(Scissor) :- કાતરનો ઉપયોગ ઇ લશન પપર, ટપ વગર કાપવા માટ થાય છ. કાતર િવિવધ લબાઇની મળ છ. 12.મજર ગ ટપ :- લબાઇ માપવા માટ ટપનો ઉપયોગ થાય છ.

27

13.હ ડ લ :- લાકડાના બો સમા બટજમા તથા કસ ગમા કાણા પાડવા માટ લ નો ઉપયોગ કરવામા આવ છ. લાકડામા કાણા પાડવા માટ ઉપયોગી છ. ઉપયોગ કરતી વખત પા ફસાઇ ન ય ત યાન રાખ .

14.ઇલ ક લ :- ભ તમા,લાકડામા તથા મટલમા કાણા પાડવા માટ ઉપયોગ છ. કાણા પાડતી વખત કા સી રહ એ જ ર છ. ન હતર લ બીટ અટક જવાની સાથ વાગવાનો પણ ભય રહ છ.

15.વાયર ગઇઝ :- તાબાના/એ મીનીયમના તારનો ગઇઝ માપવા માટ વપરાય છ.

28

16.RILE (કાનસ) :‐ લાકડાની ખાચાન થ કરવા માટ તથા કો ડ ટના છડા થ કરવા માટ વપરાય છ કાનસ િવિવધ લબાઇ તથા િવિવધ આકારોમા મળ છ. 17. રોલ પચ:- ભ તમા તથા છતમા કાણા પાડવા માટ વપરાય છ.8, 9 અન 10 નબરના માપમા મળ છ.બીટ ફસાઇ ન ય ત માટ ઉપયોગ કરતી વખત ગોળ ફરવતા જ જોઇએ.

18. વોલ પચ :- વાયર ગ કરતી વખત વાયરન એક મમાથી બી મમા લઇ જવા માટ દવાલમા હોલ પાડવા માટ વોલ પચનો ઉપયોગ થાય છ. તના એક છડ દાતી કાઢલી હોય છ. આથી વોલમા કા પાડ શકાય છ.

19.Neon Tester :‐ તનો ઉપયોગ વાયર લાઇવ છ ક નહ ત ચક કરવા માટ થાય છ. ટ ટરની મદદથી નાના પણ ફ ટ કર બસાડ શકાય છ.

20. Chisel (છ ણી) :- દવાલમા ઝર પાડવા માટ તથા તાબાના ડા તાર, ગ વનાઇ ડ વાયર વગર કાપવા માટ ઉપયોગી છ. 21. Pocker :‐લાકડામા એસસર ઝ બસાડવા માટ ના કા પાડવા માટ વપરાય છ. 100 થી 150 મીમી ના માપમા મળ છ. 22. પાઇપ વાઇસ :-કો ડ ટ કાપવા તથા ટા પાડવા તથા સખત પકડવી પડ છ ના માટ પાઇપ વાઇસનો ઉપયોગ થાય છ.

29






હ : NE Code ‐ 2011


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઇલ. ડ ઓગનાઇઝશન છ. તઓ તરફથી NE Code મા અ ક ફરફાર ચવલ છ. ઇ.સ. 2011 મા થાિપત થતા આ Code નNEC‐2011 કહ છ. મા લ 25 ફરફાર થયલ છ.

110.24 :‐ Domestic િસવાયના બ ડ ગમા લગાવલ સિવસ ઇ વીપમ ટ ઉપર ત કટલો Max. લોડ કરટ લશ ત લખ હો જોઇએ.

210.8 (B) (7) :‐ સક ટ ક કરવા માટ ઉપકરણ બધ ક ટનરમા લોકરની સગવડ સાથ જોઇ શકાય ત ર ત રાખ .

210.8 :‐ ક કરવા માટ ઉપકરણ દરક ય ત ારા સહલાઇથી પહ ચી શકાય તટલી ચાઇએ હો જોઇએ.

210.8 (B) 8 :‐ રહઠાણ િસવાયના બ ડ ગના ગરએજમા પણ સક ટ ક કરવા માટના ઉપકરણની યવ થા રાખવી જોઇએ.

210.12(B) :‐ મઇન સક ટમાથી જ યાએથી ાચ સક ટ જતી હોય યા પાક થવાની શ તા વ હોય છ. યા આક ફો ટ ોટ શન ડ વાઇસ રાખ જોઇએ.

210.52 (C) (S) :‐ વપરાશમા આવતા ક ટઇનસન કાઉ ટર ટોપમા ફ સ કરવા માટ પરમીટડ હોવા જોઇએ.

210.52 (1) :‐ દરક રહઠાણના ય દાખલ થતા મમા મની દરક દ વાલમા 3 ટ અથવા વ પહોળાઇ ક ટઇનર લગાવ જોઇએ.

250.53 (A) (2) :‐ અિથગ માટ ફ ત એક જ સળ યો રાખવાન બદલ બીજો વધારાનો સળયો ઇલ ોડ તર ક ઉપયોગમા લવો જોઇએ.

250.121 :‐ ઇ વીપમ ટ ક અથ ગ અથ વાયરથી કરવામા આવલ છ ત અથ વાયર ન અથ ઇલ ોડ તર ક ઉપયોગ કરવો નહ .

300.4 (E) :‐ વકશોપના છાપરાનો નીચામા નીચનો ભાગ હોય છ તનાથી ઓછામા ઓ 1.5 ચ નીચથી કબલ અથવા બો સ લગાવ જોઇએ.

334.10 (1) :‐ મકાનમા ગરજ અથવા ટોરજની જ યાએ NM કારના કબલનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ.

404.2 (C) :‐ યાર લાઇટ ગ લોડનો ક ોલ ાઉ ડ લોરથી થતો હોય યાર N નો ક ોલ પણ વીચ સાથ રાખવો.

406.4 (D) ( 4,5 & 6 ) :‐ ઇ વીપમ ટ ઢાકવા માટ બો સ આક ફો ટ ઇ ટર ટર, ટ પ : રઝી ટ ટ હો જોઇએ.

406.9 (B) (1) :‐ સતત ભજવાળ જ યા હોય યા ઇ વીપમ ટ ક ટનરની ઉપર બી વધારા ડ કવર ોટ શન માટ રાખ જોઇએ.

406.13 & 14 :‐ ગ ટ મ, બાળકોના મમા ડ શન બો સ અથવા ક ટનર લગાવલ હોય ત ટ પર રઝી ટ સ હો જોઇએ.

30

408.4 (B) :‐ વીચ બોડ અથવા પનલ બોડ ન ફ ડર અથવા લાઇન ારા સ લાય આપવામા આવતો હોય તના પર ફ ડર નબર દશાવવો જોઇએ.

514.11 :‐ પાવર લાઇન, ડટા લાઇન,કો નીકશન લાઇન,િવડ યો સક ટ લાઇન યાર પણ ડ સકન ટ કરવાની જ ર યાત ઊભી થાય યાર એક સાથ એક સમય બધી જ લાઇન સ લાયથી ડ કન ટ કરવી જોઇએ.

517.16 :‐ દદ ના મમા ઇ લટડ અથ ગ ટમ નલવાળા ક ટનર લગાવવા જોઇએ નહ .

690.4:‐ ઇ વીપમ ટ, સી ટમ તથા તની સાથ વાયર ગ અન ફોટો વો ટઇક સી ટમ ઇ ટોલશન વોલીફાય ય ત ારા જ થ જોઇએ.

690.11 :‐ ફોટો વો ટઇક અસર ક નો D.C સોસ હોય અથવા o/p સક ટ ક 80 વો ટ અથવા તનાથી વધાર વો ટજ પર ઓપરટ થતી હોય ત દરક સક ટન D.C. આક ફો ટ સક ટ ઇ ટર ટર થી ર ત કરવી જોઇએ.

695.3 (F) :‐ ફાયરપપ સિવસના ઉપયોગ દરિમયાન ફઝ ક વટરનો ઉપયોગ થવો જોઈએ નહ .

31






હ : એલાઇડ ડ ( ફાઇલઅનતના કાર )


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : આ સાધનની મદદથી ધા ન જ રયાત જબ કાપીન ચો સાઇવા માપ મળવી શકાય છ. ના ભાગો નીચ જબ છ.

ફાઇલના ભાગો :-

1) ટ પ :- ટ ગની િવ દશાવાળા ફાઇલના છડાન ટ પ કહ છ.

2) ફસ :- ફાઇલના દાતાવાળા પહોળા ભાગન ફસ કહ છ.

3) એજ :- સમાતર લાઇનવાળા દાતાવાળા ફાઇલના પાતળા ભાગન એજ કહ છ.

4) હ લ :- દાતા વગરના ફાઇલના પહોળા ભાગન હ લ કહ છ.

5) સો ડર :- ફાઇલનો વળાકવાળો ભાગ ક ટ ગન તની બોડ થી જોડતો ભાગ છ.

6)ટ ગ :- સાકળો અન પાતળો ફાઇલનો ભાગ ક હ ડલમા ફટ થાય છ.

7) હ ડલ :- ફાઇલન પકડવા માટનો ભાગ ક મા ટ ગ ફ ટ કરલી હોય છ.

ફાઇલ પશીફ કશન :-

(1) લબાઇ (2) ડ (3) કટ (4) આકાર

(1) લબાઇ :- ટ પથી હ લ ધીના તરન લબાઇ કહ છ. 100 િમિમ થી 300 િમિમ ધી હોઇ શક છ.

(2) ડ :- ફાઇલના દા- દા ડ હોય છ. વા ક રફ, બા ટડ, સક ડ કટ, ધ. દા- દા ઉપયોગ માટ વપરાય

છ.

(3) કટ :- ફાઇલના દાતાની લાઇનના આધાર તના કટના કાર પાડવામા આવ છ. મ ક િસગલ કટ, ડબલ કટ,

રા પ કટ, ક ડ કટ.

(4) આકાર :- ફાઇલો દા- દા ઉપયોગ માટ દા- દા આકારમા મળ છ. વા કાર કામ હોય તવા આકારની

ફાઇલ પસદ કરવાની હોય છ. દા.ત. લટ ફાઇલ, રાઉ ડ ફાઇલ, હાફ રાઉ ડ ફાઇલ, ાઇ લર ફાઇલ,

નાઇફ ફાઇલ વગર.

33




લશન નબર: 10 B વીક નબર : 4


હ : હમર અન છ ણી.



હમર :- હમરનો ઉપયોગ હાર કરવા માટ થાય છ.

ભાગો :- (1) હડ (2) હ ડલ

હમર વગ કરણ વજન પરથી પણ થાય છ. 125 ામથી 1.5 ક લો ધી હોય છ. મા કગ માટ 250 ામની હમરનો ઉપયોગ થાય છ.

હમરના કાર નીચ જબ છ.

34

ચઝલ :- ચઝલ એક કાર ક ટગ લ છ. ના ારા સળયા, શીટ, લટ, ગલ, લટ વગર કાપી શકાય છ. તના બ કાર છ. (1) કો ડ ચઝલ (2) હોટ ચઝલ

(1) કો ડ ચઝલ :- કો ડ ચઝલનો ઉપયોગ ચીિપગ માટ થાય છ.

(2) હોટ ચઝલ :- હોટ ચઝલનો ઉપયોગ હાર કામ માટ થાય છ.

સામા ય ર ત ચઝલ હાઇ કાબન ટ લ અથવા ોમ વન ડયમ ટ લમાથી બનાવવામા આવ છ. સામા ય ર ત ચઝલ તની લબાઇ પરથી ઓળખાય છ. દા:ત 4”,6”, 8” તની ક ટગ એજની પહોળાઇ 6mm, 12mm, 25mmહોય છ.

ચઝલના કાર નીચ જબ છ.

37




લશન નબર: 10 C વીક નબર : 5


હ :હ સો મ અન હ સો લડ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : લડ સાથની હ ડ હ સોનો ઉપયોગ ધા ન કાપવા માટ થાય છ. તનો ઉપયોગ લોટ અન લાઇન ક ટગ કરવા માટ થાય છ.

હ સો મમા કાર :-

(1) બો ડ મ :- આ મ ચો સ લબાઇની ફ સ હોય છ. તન નાની મોટ કર શકાતી નથી. તની લડ પણ ચો સ સાઇઝની હોય છ. (2) એડ ટબલ મ :- આ કારની મ લટ આકારની અન એડજ ટબલ હોય છ.

(3) એડજ ટબલ ટ લર ટાઇપ :- આ કારની મનો ઉપયોગ વ પડતો થાય છ. ત પકડવામા સરળ હોય છ અન ક ટગ સા થાય છ.

હ સો લડ :-

38

ના દાતા વાળલા હોય છ. તના બન છડા પર હોલ હોય છ. આ લડ (1) એલોય ટ લ (2) હાઇ પીડ ટ લમાથી બનાવવામા આવ છ. તની ટા ડડ સાઇઝ 250 mmઅન300 mm હોય છ. હ સો લડના કાર :- (1) ઓલ હાડ લડ :- આ કારની લડમા બન હોલ િસવાય એટલ ક આ બન હોલ વ ચની પહોળાઇના ભાગન હાડિનગ કરલ હોય છ. (2) લ સબલ લડ :- આ કારની લડમા તના દાતા (ટ થ) ન મા હાડિનગ કરલ હોય છ. આ લડ ારા કવ લાઇન ક ટગ થાય છ. બ પાસ પાસના ટ થ વ ચના તરન લડ પીચ કહ છ.હ સો લડમા એક ચમા આવલ દાટાઓની સ યા પરથી પણ ઓળખાય છ. દા.ત. 18TPI એટલ 18 ટ થ પર ચ એક ચમા દાતાની સ યા 18 હોય છ ત ર ત 14 TPI, 18 TPI, 24 TPI, 32 TPI.

હો ડ ગ ડવાઇિસસ :- લાકડાના જોબ પર દા દા ઓપરશન વા ક, લિનગ, ક ટગ, ચઝલગ,ફાઇ લગ વગર માટ જોબન પકડ રાખવા દા દા હો ડગ ડવાઇસીસ હોય છ.

કાર:-

(1) કારપ ટર વાઇસ :-

કારપ ટર વાઇસ લોખડનો બનલો હોય છ. તન વક બ ચ પર બસાડવામા આવ છ. તન બ જો હોય છ. એક ફ સ હોય છ. અન બીજો વબલ હોય છ. હ ડલન લોક વાઇસ ફરવી જોબન ફ ટ કર શકાય છ. જોબન બ જો વ ચ ફ ટ કરવામા આવ છ.

39

(2) લ પ :-

લ પ લોખડનો બનલો હોય છ. તનો આકાર G અ ર વો હોય છ. તનો ઉપયોગ જોબન પકડ રાખવા તથા બ પીસન ચ ટાડવાના હોય યાર બનન ભગા કરવા અ ક તર આવા લ પ લગાવવામા આવ છ.

સાવચતી:-

1) વાઇસન બનઉપયોગી સમય બધ રાખવો.

2) વાઇસના પ ડલન કશન કરતા રહ .

3) જોબન વાઇસ પર ક હથોડ થી હાર કરવો નહ .

4) જોબન યાથી ક ટગ, ફાઇ લગ અથવા ચઝલગ કરવાનો હોય ત ભાગ જો થી વ ર રહ ત ર ત ફ ટ કરવો નહ .

41






હ : માક ગ સ.



મા કગ સ :- સાધનનો ઉપયોગ મા કગ કરવા માટ થાય છ,તન મા કગ સ કહ છ. વા ક મા કગ પચ, ાઇબર, ડવાઇડર વગર....

મા કગ પચ :- કાયમી લ આઉટના માપન ત વ પર કવા માટ મા કગ પચનો ઉપયોગ થાય છ. બ કારના હોય છ.

1) સ ટર પચ :- આ પચના પોઇ ટનો ણો 900 હોય છ. આ પચ વડ કર મા કગ પહો હોય છ. પર હો નથી. હોલ દશાવવા માટ આ પચ વપરાય છ. આ પહો પચ લ ટાટ કરવા માટ સાર બઠક આપ છ.

2) ીક પચ :- આ પચના પોઇ ટનો ણો 300 અથવા 600 હોય છ. 300 પોઇ ટવાળા પચનો ઉપયોગ હલકા મા કગ માટ થાય છ. નો ઉપયોગ ડવાઇડરના પગન બઠક આપ છ. 600 ના પચનો ઉપયોગ વીટનસ મા કગ માટ થાય છ.

3) ાઇબર :- ાઇબર એ અણીદાર,પોઇ ટડ લ છ. કાબન ટ લમાથી બનાવવામા આવ છ. ત બ કારના હોય છ.

(1) ડબલ ાઇબર (2) લન ાઇબર

તનો ઉપયોગ ધા પર લાઇન દોરવા માટ થાય છ.

ડવાઇડર :- ડવાઇડર એ ટ લના બ પગની જોડ બન હોય છ. ન અન નટ વડ એડજ ટ કર શકાય છ.

43






હ : લ ગ સ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : લગ :- જોબમા લબીટ ારા હોલ પાડવાની યાન લગ કહ છ. લબીટન લ મશીનમા બસાડ હોલ પાડવામા

આવ છ. ત મશીનન લ મશીન કહ છ. લ મશીન દા દા કારના હોય છ. પર ય વ તના બ કાર પડ છ. (1) હ ડ લ મશીન (2) પાવર લ (1) હ ડ લ મશીન :-

(અ) રચટ સ :-

44

(2) પાવર લ મશીન :-

(અ) ઇલ ક પોટબલ લ મશીન :-

(બ) સ સ ટવ બ ચ લગ મશીન :-

45

લ મશીનના એટચમ ટ :-

(અ) લ ચક :-

(બ) લીવ :-

(ક) સોકટ :-

(ડ) લ ટ :-

46

(ઇ) લ બીટ :-

કાર :- ય વ બ કારના લ બીટ છ.

(1) ટવ ટ લ :-

(2) લટ લ :-

સાવચતીઓ :-

(1) યો ય કાય માટ યો ય સાઇઝના લ બીટનો ઉપયોગ કરવો.

(2) લગ કરતી વખત લ ટનો ઉપયોગ કરવો.

(3) ઘસાઇ ગયલા બીટનો ઉપયોગ કરવો નહ .

(4) બીટન ચકમા સી તથા ફ ટ બસાડ .

(5) લોખડમા હોલ પાડવા H.S.S.બીટનો ઉપયોગ કરવો.

(6) પીલર લ મશીન સાથ કાય કરતી વખત મશીન વાઇસનો ઉપયોગ કરવો.

(7) યો ય શઇપના બીટ માટ યો ય લીવનો ઉપયોગ કરવો.

(8) યા લ કરવા હોય યા સ ટર પચથી મા કગ અવ ય કર .

47






હ : લાકડાના િવિવધ જોઇ ટ



1. હાફલપ જોઇ ટ :-

થાર કામમા સૌથી વધાર હ લપ જોઇ ટ વપરાય છ.આ કારના જોઈ થી જોઇ ટ ઉપરની સપાટ સમલત રહ છ.

હાફલપ જોઈ મા જોડવાના બન લાકડાના છડાન ડાઈમા અડધી સાઇઝ ટલા કાપવામા આવ છ. હાફલપ જો ટના ય કારો નીચ જબ છ :-

I. ટ હાફલપ જોઇ ટ

II. કોનર હાફલપ જોઇ ટ

III. ટ હાફલપ જોઇ ટ

IV. ોસ હાફલપ જોઇ ટ

ઇટ હાફલપ જોઇ ટ :-

યા લાકડાની લબાઈ વધારાની હોય યા આ જોઇ ટ વપરાય છ.

કોનર હાફલપ જોઇ ટ :-

યા લાકડાનો છડો રો થતો હોય અન કાટ ણ તન વાળવો હોય યા આ જોઇ ટ વપરાય છ.

ટ હાફલપ જોઇ ટ :-

યા લાકડાની સળગ લબાઈ હોય અન તના પર ટ આકાર અ ય જોઈ ટની જ ર પડ યા હાફલપ ટ જોઇ ટ વપરાય છ.

ોસ હાફલપ :-

યા લાકડાની બન લાઇનન 90 ના ણ છડવા માટ આ કારના જોઇ ટ વપરાય છ.

ડવટઇલ જોઇ ટ :-

બો સ, મ વગરના કોનર જોઇ ટન મજ ત બનાવવા માટ ડવાટલ જોઇ ટ વપરાય છ. આ જોઇ ટમા લાકડાના એક છડ ડવટલ (ક તરની છના ઘાટના સાલવ ઘ વડ કરલો સાધો) કાપવામા આવ છ અન બી લાકડાના છડ ડવતલ જબ સોકટ ખાચવામા આવ છ.

49






હ :શીટમટલ ફો ડ ગ સ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : શીટ મટલ :- દ દ ડાઇની શીટોન રોલ કરલ મળ છ. તની પર ઝક, ટન અથવા બી મટલ કો ટગ હોય છ. 5 િમિમથી નાની થીકનસન શીટ કહ છ. 5 િમિમથી વ ડાઇન લટ કહ છ. શીટના કાર :- શીટ ટ લ, ગ વનાઇ ડ આયન શીટ, કોપર શીટ, એ િમિનયમ શીટ. નીપ :- નીપ એ ક ટગ લ છ. તનો ઉપયોગ મટલની પાતળ શીટન કાપવા થાય છ. તના બ કાર છ.

(1) ઇટ નીપ :-

(2) બ ટ નીપ :-

50

સો લડ કો ડ પચ :- મટલ શીટમા હોલ કરવા કો ડ પચનો ઉપયોગ થાય છ.

ફો ડગ સ :- સામા ય ર ત નીચ જબના સનો ઉપયોગ શીટ મટલમા ફો ડગ સ તર ક થાય છ. (1) ગલ શીટ :- બ ગલના કડા વ ચ શીટન ભરાવી હ ડ વાઇસમા બસાડ શીટન ફો ડ કરવામા આવ છ. શીટન 900 ના ણ ફો ડ કર શકાય છ. (2) ફો ડ ગ બાર :- ફો ડ ગ બારન વાઇસમા ફ ટ કર મલટ ારા બ ટ કર શકાય છ.

(3)‘C’ લ પ :- લ પનો ઉપયોગ એક શીટન બી શીટ સાથ પકડાવી રાખવા થાય છ.

(4) ટક :- ટકનો ઉપયોગ શીટન વાળવા,શઇપ આપવા, બ પીસન જોડવા વગર માટ થાય છ. (અ) હચટ ટક :- તનો ઉપયોગ શીટન બ ડ કરવા તથા ફો ડગ કરવા થાય છ. તનાથી શીટ શાપ કોનરથી બ ડ થાય છ.

51

(બ) કવર ટક :- તનો ઉપયોગ શીટ મટલમા જનરલ કાય માટ થાય છ.

(ક) લો હોન કવર ટક :- તનો ઉપયોગ આકાર આપવા, રવ ટગ, ટપર શઇપ કરવા, ફનલ બનાવવા વગર માટ થાય છ.

(ડ) બવલ એજ કવર ટક :- બવલ એજ કવર ટકનો ઉપયોગ ‘C’ લ પનો ઉપયોગ કર શીટન ફો ડ કરવા કોનર એજ બનાવવા માટ થાય છ.

સો ડ રગ :- સો ડર તર ક ધા ગલનબ ઓ છ, તનો ઉપયોગ થાય છ. ધા ઓન જોડવાની છ તના કરતા સો ડરનો મ ટગ પોઇ ટ ઘણો નીચો હોય છ, થી જોઇ ટ કરવાની ધા ન ઓગાળ શક નથી.

52

સો ડ રગ આયનના કાર :-

સો ડ રગ આયનના શીટ મટલના સો ડ રગ કાય માટ ય બ કાર છ.

(1) ટા ડડ વકશોપ પટન :-

(2) હચટ ટાઇપ :-

સો ડરના કાર :-

(અ) શો ટ સો ડર :- આ સો ડરનો મ ટગ પોઇ ટ 4500સ. કરતા ઓછો હોય છ. ટ ન,લડ, કોપર ,ક િમયમ ,ઝ ક અન એ ટમની વી ધા ઓ િમ ણ કર બનાવવામા આવ છ. ખાસ કર ન ટ ન અન લ નો ઉપયોગ વ થાય છ, મા ટ ન 60% થી 95 % ધી અન લડ 40% થી 50 % ધી હોય છ. લ સ તર ક ઝ ક લોરાઇડ, રઝીન લ સનો ઉપયોગ થાય છ.

(બ) હાડ સો ડર :- આ સો ડરન િસ વર ઝગ પણ કહ છ. િસ વર માણ 5 % થી 50 % ધી હોય છ. આ કારના સો ડરનો મ ટગ પોઇ ટ 6000% થી 8000 % સ. ધીનો હોય છ. કોપર, ઝ ક,ટ ન, ક િમયમ અન ફો ફરસ

િમ ણ હોય છ. આ કારના સો ડરનો ઉપયોગ ભાર ધા ઓના જોડાણ માટ થાય છ. લ સ તર ક પ ટ હોય છ.

લ સના કાર :-

(1) કોરોઝીવ લ સ

(2) નોન-કોરોઝીવ લ સ

53






હ : અન ર વટ



ડ :- નો ઉપયોગ લાકડાના કામમા ફા ટનર (સ જડ કરવા) તર ક થાય છ. ારા જોઇ ટ ટકાઉ રહ છ. વગ કરણ તની લબાઇ, મટલ, કાર, નબર પરથી થાય છ. ના ઉપરના ભાગન મા કહ છ. નો 1/3 ડ વગરના ભાગન શ ક કહ છ.

કાર :-

સ ફ ટિપગ :- કાર :-

54

રવટ ગ :- બ મટલ પીસન સાર ર ત જોઇ ટ કરવા રવટનો ઉપયોગ થાય છ. આ યાન ર વટ ગ કહ છ.

ઉપયોગ :- રવટનો ઉપયોગ મટલ શીટન જોઇ ટ કરવા લટ ફ કશન કાય માટ થાય છ.

મ ટ રય સ :- રવટ ગ ડકટાઇલ મટલમાથી બનાવવામા આવ છ. મ ક લો કાબન ટ લ, ાસ, કોપર અન એ િમિનયમ.

રવટના કાર :-

55





ફાળવલ સમય: 120 &60 િમિનટ .ઇ. નામ :

હ : મા કગ સ ફોર કાર પ ટર & ડ વાઇડ ગ સ.



મા કગ સ :- જોબ ઉપર હ સો ગ, લગ વગર કરવા માટ ચો સ માપ લઇ તની પર પરમન ટ મા કગ કરવામા આવ છ. આ મા કગ પચ ારા કરવામા આવ છ. પચ નીચ જબના હોય છ.

56

(1) ડવાઇડર :- તનો ઉપયોગ જોબ ઉપર ચો સ ર ડયસના સકલ મા કગ કરવા થાય છ.

(2) આઉટસાઇડ કલપસ :- તનો ઉપયોગ જોબનો બહારનો ડાયામીટર માપવા થાય છ.

(3) ઇનસાઇડ ક લપસ :- તનો ઉપયોગ જોબનો દરનો ડાયામીટર માપવા થાય છ.

57

ાઇબર :-

(1) ઇટ ાઇબર :- તનો ઉપયોગ મટલ જોબ પર લાઇિનગ મા કગ કરવા થાય છ.

(2) ડબલ એ ડ ાઇબર :-

(1) સરફસ લટ :- તનો ઉપયોગ જોબની લટનસ ચક કરવા થાય છ. તથા હાઇટ ગજથી મા કગ કરવા માટ સરફસ લટનો ઉપયોગ થાય છ.

(2)‘ V ’ લોક :- ‘ V ’ લોકનો ઉપયોગ રાઉ ડ બાર પર મા કગ કરવા થાય છ.

58

(3) ર ડયસ ગજ :- ર ડયસ ગજનો ઉપયોગ જોબની ઇ ટરનલ અન એ ટનલ ર ડયસ ણવા થાય છ.

(4) સરફસ ગજ :- જોબની ડટમ સપાટ ઉપર પરલલ લાઇન મા કગ ( ાઇ બગ ) થઇ શક છ. લોટની ડટમ સરફસ પર પણ મા કગ થઇ શક છ. જોબની ચાઇ અન સમાતર માપ લઇ શકાય છ.

સરફસ ગજના બ કાર છ.

(1) ફ સ ટાઇપ સરફસ ગજ અન (2) િનવસલ સરફસ ગજ.

(1) ફ સ ટાઇપ સરફસ ગજ :-

59






હ : બઝીક ઈલ સીટ - ઇલ ોન થીયર .


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : પરમા અન ત બધારણ :-

પદાથના નાનામા નાના ભાગન એટમ કહ છ. સરક એટમમા વ ચ લીયસ આવલ છ. લીયસમા ોટોન અન ોન આવલ છ. ોટોન +ve ચા ધરાવતા કણ છ. યાર ોનન ચા હોતો નથી. લીયસના ફરત ડાકાર મણક ાઓમા ઇલ ોન નામના કણો સતત યા કર છ.ઇલ ોનનો ચા –veછ. એકમનો યાસ 10‐10

મીટરના દા છ. માસની ટએ ઇલ ોન હળવા છ. ોટોન અન ોન ઇલ ોન કરતા આશર 1837 ગણા માટ છ. ય વ ોટોન અન યાસ ોનના માસન લીધ છ.

કોઇપણ ત વના બધા જ એટમ સરખા હોય છ.પર િવિવધ ત વના એટમના ોટોન ોન તથા ઇલ ોનની સ યા ગોઠવણી વગર અલગ અલગ હોય છ. આથી એક ત વ બી ત વથી અલગ પડ છ.એકમના ોટોન અન ઇલ ોનની સ યા સરખી હોય છ. એટલ ક એકમ ઇલ કલી ોન છ.આ સ યાન ઓટોમટ ક નબર કહ છ.તન zથી દશાવાય છ. યાર ોટોન અન ોનની સ યાના સરવાળાન એટોિમક માસ કહ છ.તન Aથી દશાવાય છ. આથીA‐Z = ોનની સ યાથાય ત વન A/Z(સ ા) થી દશાવવામા આવ છ.

દા.ત. ઓ સજન કાબન કોપર વગર એટમની ફરત ઇલ ોન િવિવધ ક ાઓમા ફર છ અન દરક ક ામા મહ મ ટલા ઇલ ોન સમાઇ શક પર સૌથી બહારની ક ામા 8 થી વધાર ઇલ ોન સમાઇ શકતા નથી. અદ એટલ શલની સ યા. આ માણ િવિવધ શલમા અ મ 2,8,18,32 વગર સ યામા ઇલ ોન સમાઇ શક એટમની સૌથી બહારની ક ામા આવલા ઇલ ોનન વલ સ ઇલ ોન કહ છ.

ઇલ ોનનો ચા અન માસ : ઇલ ઓનનો ચા 1.602 * 10‐19કલમ છ તની સ ા Q અથવા ɸ છ તનો માસ 9.108 * 10‐31ક લો છ.

બાઉ ડ અન ઇલ ોન :- લીયસ ન ફરત આપલી દરની ક ાઓમા ઇલ ોનનો સમાવશ તથા ઇલ ોનની સ યા ર થાય યાર પછ ની ક ામા બી ઇલ ોનનો સમાવશ

થાય.ત વના ઇલ ોનની સ યા માણ સૌથી બહારની ક ા અ ણ ક સ ણ હોઇ શક. દરની ણ ક ાઓમા આવલા ઇલ ોનન બાઉ સ ઇલ ોન કહ છ. જો સૌથી બહારની ક ા સ ણ હોય તો ત ઇલ ોનન ઇલ ોન કહ છ અન વલ સ ઇલ ોન પણ કહ છ. આ ઇલ ોન એક જ એટમની સાથ વળગી ન રહતા એક એટમથી બી એટમ પર સહલાઇથી જઇ શક છ.

61






હ : બઝીક ઈલ સીટ - બઝીક ઇલ ક સ કટ


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઇલ ક :- શ ત િવિવધ પ મળ છ. મ ક ઉ મા કાશ શ ત યાિ ક શ ત વીજ શ ત વગર દરક કારની શ ત પોતા આગ મહ વ છ. પર વીજ શ ત મહ વ અગ ય છ. કારણ ક 1.વીજ શ ત પમા બી પમા પાતર કર શકાય છ. દા.ત. અ.યાિ ક શ ત વીજ શ તમા ( જનરટર ) વીજ શ ત ઉ મા શ તમા ( મોટર ) વીજ શ ત ઉ મા શ તમા (હ ટર) તથા વીજ શ ત કાશ શ તમા (લ પ) પાતર કર શકાય છ. 2. વીજ શ ત એક જ યાએથી બી જ યાએ ા સમીશન લાઇન મારફત વહન કર શકાય છ.

3. પાતરની વન- ા સિમશનની કાય મતા સાર છ. 4.વીજશ તની અ ક માણમા સ હ કર શકાય છ. (બટર )

વીજશ તના િવિવધ ઉપયોગો :-

વીજશ તએ માનવ િવકાસમા અગ યનો ફાળો આ યો છ.વીજશ ત પર આપણ અવલબન છ તનો યાલ યાર વીજશ ત બધ થાય યાર જ આવ છ. વીજ શ તના િવિવધ ઉપયોગો નીચ જબ છ.

o ઉ ોગોમા મશીનોન ચલાવવા માટ ફ ટ ગ-વ ડ ગ ઇલ ો લટ ગ વગરમા

o ઘરમા લાઇટ પખા, ઇ ી, હ ટર, ઘટ , વોશ ગ મશીનમા

o કોમશ યલ િસનમા, લી ટ,ઘટ , પાણી મોટરનો પપ, લાઇટ ગ એડવડ આઇઝીન ડ લ વગરમા.

ડાયર ટ કરટ :- ડાયર ટ કરટની દશામા કોઇ ફરફાર થતો નથી. કરટની કમત ઓછ ક વધાર થઇ શક છ.

ઓ ટરનટ ગ કરટ :- ઓ ટરનટ ગ કરટની કમતમા તથા દશામા સતત ફરફાર થયા કર છ.

ઇલ સીટ ના ોતો :- વીજશ તના ોતો બ કારના છ.

o ડાયર ટ કરટથી ઉ પ કરતા ોતો તથા

o ઓ ટરનટ ગ કરટ

બટર :- બટર ારા કમીકલ એ . ઇલ ક એ .મા પાતર થાય છ. બટર એ ડાયર ટ કરટ ોત છ.

ડ .સી.જનરટર :- આ એક ફર ઇલ ક મશીન છ. તમા આમચર ફ ડ તથા કો ટર એમ ય ભાગો છ. ાઇ વરની મદદથી આમચરન ફરવવાથી યાિ ક શ ત વીજશ તમા પાતર થાય છ.

ઓ ટરનટર :-ઓ ટરનટર પણ ફર મશીન છ. તન આપણ એસી જનરટર કહવામા આવ છ.

62

ઓ ટરનટર એસીના પમા વીજશ ત ઉ પ કર છ.

ડ સીના િવિશ ટ ઉપયોગો :-

o ઇલ ક ડશનમા મોટ કપસીટ ની ડ સી સીર ઝ મોટરનો ઉપયોગ થાય છ. આ માટ ડ સી સીર ઝ જ ર છ.

o રડ યો તથા ટ વીના ા સમીટર માટ ઉપયોગમા લવાય છ.

o ઇલ ોલિસસ-ઇલ ો લટ ગ અન ઇલ ોફોમ ગ વી ઇલ ોકમીકલ યાઓ ડ સી પર ચાલ છ.

o તા એ મીનીયમ વગરનો ઉ પાદનમા ડ સી પાવરનો ઉપયોગ થાય છ.

o ઓ ટરનટર અન સી કો સ મોટર એ સાઇઝશન માટ તથા મોટા ઇલ ોમ નટ માટ ડ સી જ ર છ.

o બટર ચાજ ગ :- થીયટર લાઇટ ગ તથા આક લ પ વગરમા ડ સીનો ઉપયોગ થાય છ.

o પાવર ટશન, સબ ટશન વગરમા એક વીટામ ટની ોડ શન સી ટમ ડ સી પર કાય કર છ.

o મોટા બાગમા ઇલ ોિનક ઇ વીપમ ટ સાધનો વા ક ટલીવીઝન,રડ યો ટપ રકોડર વગરની દરની સરક ટ ડ સી સ લાય પર કાય કર છ.

o એસી વ ડ ગના માણમા ડ સી વધાર સા બન છ.

o બન દશામા ક-ક ોલ કરવા માટ ડ સી મોટર ઉપયોગી છ.

63




લશન નબર:17 C વીક નબર : 8


હ : બઝીક ઈલ સીટ - ફ ડામ ટલ સ અન યા યાઓ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : િવ ાન અન એ જનીયર ગ મા દા દા કારની રાશી માપ સ ા વડ દશાવવામા આવ છ. તન એકમ કહ છ. દા.ત. વજન ક લોમા હોય છ અન સપાટ ફળ ચો.મીટર હોય છ. દબાણનો એકમ ક લો ામ પર ચો.મીટર હશ તન િનરપ એકમો કહ છ. વગનો એકમ ક.મી./કલાક તથા વગનો એકમ મીટર/ સક ડ.

દા દા કારની યાન દશાવવા માટ િનટ માટની બ પ િતઓ છ.

1. ટ શ પ િત

2.મ ક પ િત ( સી. .એસ.) અન ( એમ.ક.એસ.)

1. ટ શ પ િત :- પ િતમા લબાઇ ટમા, વજન ામમા અન સમય સક ડમા મપાય છ તન ટ શ પ િત કહ છ.

2.મ ક પ િત :- સી. .એસ. પ િતમા લબાઇ સ ટ મીટરમા વજન ામમા અન સમય સક ડમા મપાય છ તન સી. .એસ.પ િત કહ છ.એમ.ક.એસ.પ િતનો ઉપયોગ માણમા મોટ રાશી માટ થાય છ. લબાઇ મીટરમા વજન ક લો ામમા અન સમય સક ડમા મપાય છ.

વીજ સબધી એકમો :-

1. ઇ.એમ.એફ. ઇલ ો મોટ વ ફોસ :- ઇ.એમ.એફ. એટલ વીજદબાણ ન લીધ સરક ટમાથી કરટ વહન થાય છ. તનો એકમ વો ટ છ.

2. વો ટ :- એક ઓહમ ર ટ સવાળા તારમાથી એક એ પીયરનો વાહ પસાર કરવા માટ આપવા પડતા અથવા ઉ પ થતા દબાણની કમતન એક વો ટ કહવામા આવ છ. V થી દશાવાય છ.

3. પોટ શીયલ ડ ફર સ :- કોઇપણ સરક ટમા બ બ ઓ વ ચ કરટન ાઇવ કરતા જોઇતા ઇલ ક શરન પોટ શીયલ ડ ફર સ કહ છ.

4. ઇલ ક કરટ :- કડ ટરમા ઇલ ોનના લોન કરટ કહ છ.તની સ ા l છ. તનો એકમ એ પીયર છ.

5. એ પીયર :- એક ઓહમ ર ટરવાળા તારમા એક વો ટજ િવ ત દબાણ આપતા કરટ ઉ પ થાય છ તન એક એ પીયર કહવાય છ.

6. ઓહમ :- એક તારમા એક એ પીયર કરટ એક વો ટના વીજદબાણ પસાર કરતા કરટન વહવા માટ નડતા અવરોધની કમતન એક ઓહમ કહ છ. તન વડ દશાવાય છ.

64

7. પશીફ ક ર ટ સ :- કોઇપણ વાહકના ઘન સમી કડાની સામસામની બા એ અવરોધ માપતા કમત આવ ત કમતન ત વાહકનો િવિશ ટ અવરોધ કહ છ.

8. ઇલ ક એનજ :- કોઇપણ ઇલ ક સ કટમા વો ટજ અન કરટ સાથ સમય સબધ જોડતા તન િવ તકાય શ ત કહ છ. ઇલ ક એનજ એક કલોવોટ અવરમા મપાય છ. ન કમા kwh વડ દશાવાય છ.

9. એસી કરટ :- કરટ વો ટજ ય અન દશા સમયની સાથ બદલાતી હોય તન એસી કહવામા આવ છ.

10. ડ સી કરટ :- ઇલ ક રાશી ( કરટ ) ના ય તથા દશામા સમયની સાથ ત વમા કોઇપણ ફરફારના થાય તન ડ સી કરટ કહ છ.

65




લશન નબર: 17 D વીક નબર : 8


હ :વકપાવર એનજ .



WORK :કોઇપણ પદાથ પર બા બળ લગાડવામા આવ અન જો પદાથ લગાડલા બળની દશામા થળાતર કર તો પદાથ કાય ક કહવાય.

WORK = બળ X તર

MKS પ િતમા બળનો એકમ ટન છ. અન તરનો એકમ મીટર છ. જો પદાથ પર 1 ટન બળ (E) લગાડવામા આવ અન જો પદાથ લગાડલા બળની દશામા થળાતર 1 મીટર (S) કર તો પદાથ 1 લ કાય (W) થ કહવાય.

POWER : કાય કરવાના દરન પાવર કહ છ. MKS પ િત તનો એકમ વોટ અન HP છ.

Power (p) = થય કાય / લાગતો સમય

Power (p) = w/t (w=VQ)

P = VQ/t ( Q = I t )

P = VI ( P = I2 R )

P = V2/ R

ENERGY : કાય કરવાની મતાન એનજ કહ છ. એનજ અનક વ પમા મળ શક છ તમજ એક વ પમાથી બી વ પમા પાતર કર શકાય છ.

યાર કોઇ સરક ટમા 1 વોટ પાવર,1 સક ડ માટ વપરાય તો ત સરક ટની વપરાયલી એનજ 1 લ થાય.

યાર કોઇ સરક ટમા 1 વોટ પાવર 1 સક ડ માટ વપરાય તો ત સરક ટની વપરાયલ એનજ 1 લ થાય.

ENERGY= POWER x TIME

67






હ :વીજ વાહની અસરો.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઇલ ક કરટની અસરો નીચ દશા યા જબની છ.

1.ઉ મીય અસર 2.રાસાયણક અસર 3. કાશ અસર 4.ભૌિતક અસર 5. બક ય અસર 6.એ -ર અસર.

1. ઉ મીય અસર :- િતરોધના ણધમના કારણ ઇલ ક કરટનો િવરોધ કર છ. પ રણામ ઉ મા પદા થાય છ. િવ ત વાહની આ અસરન કારણ િવ ત મા પાવર લોસ થાય છ.પર આ અસરનો સ પયોગ ઇલ ક હ ટરમા કરવામા આવ છ. આમા ઇલ ક કાય શ ત ઉ મા કાય શ તમા પાતર થાય છ.

2. બક ય અસર :- યાર વાહકમાથી વીજ વાહ પસાર થાય છ યાર વાહકની આ બા બક ય ઉ પ થાય છ.વાહકન એક બોબીન પર વ ટાળ ન તમાથી વીજ વાહ પસાર કરવામા આવ છ યાર પદા થ બક ય બકના બન છ. જો પસાર થતો વાહડ .સી. હોય તો થર બક ય અન જો

એ.સી. કારનો હોય તો અ ટરનટ ગ બક ય ઉ પ થાય છ.

3. રાસાયણીક અસર :- મોર ( cuSO4 ) સી વર નાઇ ટ ( AgNO3 ) વગર પદાથ ના જલીય ાવણમાથી વીજ વાહ પસાર થાય છ યાર પદાથના અ ઓ િવભાજન થાય છ.અન પોઝીટ વ આયન, નગીટ વ ઇલ ોડ તરફ અન નગટ વ આયન પોઝીટ વ ઇલ ોડ તરફ ય છ.આન િવજ વાહોનો રાસાયણક અસર કહ છ. આ અસરોનો ઉપયોગ ઢોળ ચડાવવામા, ઓ સજન તથા ધા ઉ પાદનમા તથા ધા ન કરવા માટ થાય છ.

4. ભૌિતક અસર :- મ ય શર ર ઇલ સીટ વાહક હોય છ. એટલ યાર શર રનો ભાગ વીજદબાણવાળા લા વાહકન અડક છ યાર શર રમાથી વીજ વાહ પસાર થાય છ.માનવ શર રનો િતરોધ તની ભૌિતક થિત પર આધા રત છ. જો શર ર હોય તો િતરોધ 100 કલો ઓહમ ટલો હોય છ. અન શર ર ભી

હોય તો 1000 ઓહમ ટલો હોય છ. માનવ શર રમાથી પસાર થતા વાહની કમત માણ અસર થાય છ.

5. વીજળ ની એ -ર અસર :- યાર વધાર બળ અન કવ સીવાળ વીજળ ય અવકાશવાળ ટ બમાથી કરવામા આવ છ. તો તમા એક િવશષ કારના કરણો ઉ પ થાય છ. કરણો એ કરણો કહવામા આવ છ. આ કરણોથી શર રના દરનાભાગ િનર ણ કર શકાય છ. એટલા માટ હો પટલમા તનો િવશષ ઉપયોગ થાય છ.

69




લશન નબર:19 વીક નબર : 10


હ :કડ ટર સમીકડ ટર અન ઇ લટર.



ક ડ ટર : માથી કરટ સહલાઇથી પસાર થાય છ તવા પદાથન ક ડ ટર કહ છ.

દા.ત. :- તા , એ મીનીયમ,િસ વર, સી , ટ લ ધા , ટ ન (કલાઇ), ટગ ટન, ચોક, િપ ળ.

1. વાહકના ણધમ :-

a. તમાથી સરળતાથી કરટ પસાર થવો જોઇએ.

b. તની ઉપર િમકિનકલની અસર ન થવી જોઇએ.

c. તની યાિ ક શ ત વધાર હોવી જોઇએ.

d. તના ઉપર તાપમાનની અસર થવી જોઇએ નહ .

2. વાહકના ઉપયોગો :-

a. દા દા વાહકો દ દ જ યાએ ઉપયોગો.

b. ચાદ -િવિશ ટ મીટસ તથા કો ટ ટ પોઇ સ બનાવા.

c. તા -વાયર તથા દ દ એસસર ઝના કો ટક તર ક ાસ વીચ ટમ નલમા, એ મીનીયમ વાયર તથા કબલમા, આયન-ટલીફોન વાયરમા,કાબન-મોટર તથા જનરટરમા, મદ વ લ-બટર મા, પાણી-બટર તથા લોડ તર ક, લડ-સાધાઓ અન વાયરના કવરમા.

અવાહક :- કરટન પસાર થવા દવામા અવરોધ ઉ પ કર છ તવા પદાથન અવાહક કહ છ.

અવાહક પદાથ ના ણધમ અન ઉપયોગો :-

ણધમ :- સાથી કરટ પસાર ના થવો જોઇએ તના િવિશ ટ અવરોધ વધાર હોવો જોઇએ. તની ડાય ઇલ ક તાકાત વધાર હોવી જોઇએ. ત જ શોષણ ના કર જોઇએ. ત જોબ અન યારના લીધ સાગ થવા ન જોઇએ. તની પઇ ક શ ત વધાર હોવી જોઇએ. ચામા તાપમાન સહન કર શક ત હો જોઇએ.

ઉપયોગો :- માઇ ો વધાર ચા તાપમાનવાળ જ યાએ અવાહક તર ક દા.ત સો ડર ગ આપન ઇલ ક ઇ ી વગર. દા.ત. રબર,એ બ ટોસ, વાિનશ, લા ટ ક, ફાઇબર, એ પાયર લોબ, લધર રોઇડ પપર,PVC, બકલાઇટ.

70

સમીકડ ટર :- સમીક ડકડ ટર પદાથ અધવાહક વાહક અન વાહક બધા કારના લ ણો ધરાવ છ. સમીક ડ ટરના ઉદાહરણો સીલીકોન અન જમનીયમ છ.

આ િસવાય મહ વના સમીક ડ ટર નીચ જણા યા જબ છ.

1. રકો અન કો સ ન

2. જમન િસ વર

3. મગિનઝ

4. પ ટ નોઇડ

5. નાઇ ોમ

6. ક યાલ

7. કાબન

71






હ : વાયર જોઇ ટ



1. વી ટડ જોઇ ટ :-

આ જોઇ ટનો ઉપયોગ બ અથવા વધાર ક ડ ટરન ઇલ કલ ઈસસર ઝમા જોડવા માટ, અ થાયી કન શન કરવા માટ તમજ મોટર વાઇન ડગમા કોઇલના પર પર કન શન કરવા માટ થાય છ.

2. ઈટ જોઇ ટ:-

વાય રગ તમજ અ ય ઇલ કળ સ કટમા વાયરની લબાઈ વધારવા માટ આ જોઇ ટનો ઉપયોગ થાય છ.

િસગલ ટર ઈટ જોઇ ટ :-

વાય રગ કામમા િસગલવાયરની લબાઈ વધારવા માટ તનો ઉપયોગ થાય છ.

ડડ કડ ટર ઈટ જોઇ ટ :-

વાય રગ કામમા ડડ કડ ટરની લબાઈ વધારવા માટ તનો ઉપયોગ થાય છ.

ીટાનીયા ઈટ જોઇ ટ :-

આ જોઈ ટની મીકિનકલ થ બ વધાર હોય છ એ લ તનો ઉપયોગ ઓવરહડ ા સમીશન અન ડ શન લાઇનમા બર કડ ટર માટ વપરાય છ.

વ ટન િનયન જોઇ ટ :-

આ જોઇ ટ ઓવરહડ લાઇનમા યા બ ટ સાઇલ સ લાગ હોય તવી યાએ 4mm કરતા વધાર ડાઈના તાર માટ ઈટ જોઇ ટ તર ક થાય છ.

3. ટ જોઇ ટ :-

આ જોઇ ટનો ઉપયોગ ઉપયોગ સીધી લાઇન પરથી ટપ ગ ક સિવસ કન શન લવા માટ થાય છ.

િસગલ કડ ટર ટ જોઇ ટ :-

ડડ કડ ટર ટ જોઇ ટ :-

ીટનીયા ટ જોઇ ટ :-

72

4. આઈ જોઇ ટ :-

આ જોઇ ટ ઓવરહડ લાઇનમા યા લાઇન ર થટ હોય યા ઇ લટર સાથ તમજ ટ વાયરના બાઈ ડ ગમા વપરાય છ.

73






હ : સો ડર, સો ડર ગઅન લ ના કારો.



મટાલીક શીટન જોડવા માટ િવિવધ ર તો વપરાય છ. મ ક ર વટ ગ સો ડર ગ, બઝ ગ વગર. સો ડર ગ :- સો ડર ગ એ શીટન પરમન ટ જોડાણ માટ વપરાતી એક ર ત છ. મા ઓછા ગલન બ વાળ ધા ક િમ ધા ન સો ડર ગ આયન વડ પીગાળ જોડાતા બ ભાગની વ ચ રડવામા આવ છ. ઓછા ગલન બ વાળા પીગળતી િમ ધા ન સો ડર કહવામા આવ છ. ત ગલનબ જોડવાની ધા કરતા ઓ હોય છ. સો ડર ગ આયન :- સો ડરન ઓગાળવા માટ સો ડ રગ આયન વપરાય છ. હાડ સો ડર ગ માટ વપરા સો ડર ગ આયન આ િતમા દશાવવામા આ છ. ત ખાસ કર ન ઇટ સો ડર ગ જોઇ ટ માટ ઉપયોગમા લવાય છ. તનો હડ ફોજ કોપરમાથી બનાવવામા આવ છ. તની સાથ લોખડનો સળયો (સક) ફ ટ કર છડા પર હ ડલ આપવામા આવ છ.

સો ડર :- સો ડર ગ કાય માટ વપરા સો ડર ધા ક િમ ણમાથી બનાવવામા આવ છ. શીટમટલ કાય માટ ટ ક આકાર હોય છ. મ ટ ગ ટ પરચર ના આધાર તના બ કાર પડ છ. (1) સો ટ સો ડર :- સો ડર ગલનબ 4500C થી નીચ હોય તવા સો ડરન સો ટ સો ડર કહવામા આવ છ. નો ઉપયોગ ઇલ ક વાયર ક કબલના જોઇ ટ માટ થાય છ. (2) હાડ સો ડર :- સો ડર ગલનબ 4500C ક તનાથી વધાર હોય તવા સો ડરન હાડ સો ડર કહવામા આવ છ. આ સો ડર હવી શીટન જોડવા માટ વપરાય છ. તકોપર ઝ ક, ટ ન, સી વર , કડમીયમ ,ફો ફરસ વગર ધા ઓના િમ ણમાથી બનાવવામા આવ છ.

74

ઝ ગ :- ઝગ એ ઉ ચ મ ટ ગ પોઇ ટવાળ ધા ક િમ ધા ઓગાળ ન મટલના ભાગોન જોઇ ટ કરવાની પ િત

છ. યવહારમા મટલશીટ ક પાતળ ટ બન લો લ પ ક ગસ વ ડ ગની લમ વડ ફ લર રોડનો ઉપયોગ કર જોડવાની પ િતન ઝ ગની પ િત કહવામા આવ છ. દા.ત. ર જરટરની લ ગ ટ બન જોડવી ફ લર મટલ તર ક કોપર ક િપ ળના શડનો ઉપયોગ કરવામા આવ છ. ફ લર શડ ગલનબ જોડવામા આવતી ધા કરતા ઓ હોય છ.

લ સ :- મટલશીટ વાયર વગરન સો ડર ગ ક ઝગની ર ત જોડતા પહલા ભાગન જોડવાનો છ તની સપાટ પરની અ ર કરવા માટ નોન મટાલીક પદાથ વપરાય છ તન લ સ કહવામા આવ છ. લ સ પાવડર લીકવીડ ક પ ટ વ પમા હોય છ. લ સ નીચ જબ ના કાય કર છ.

(1) ત સપાટ પરની અ ર કર સો ડર ગ મજ ત બનાવ છ.

(2) ત સો ડર ગ વખત ધા નો ઓ સાઇડ બનતો અટકાવ છ.

(3) ત જોઇ ટના િવ તારમા વાહ સો ડરન એકસર સરવા માટ મદદ કર છ.

(4) ત સો ડરની સપાટ ખવાણ અટકાવ છ.

સામા ય વપરાશના લ સ :- દ દ ધા ઓન સો ડર ગ ક ઝક કરવા માટ અલગ અલગ લ સ વપરાય છ.

કરમ લકસન નામ લકસ નો ઉપયોગ

1. ર ન ઇલ ક સાધનોના પી ળ ક તાબાના ટમ નલ સો ડર કરવા.

2. પ ટ

(ઝ ક ર ન + લીસર ન + અ ય પદાથ િમ ણ )

ઇલ ક વાયર ગ અન ઇલ ોનીક સાધનોમા સો ડર કરવા તમજ માઇ ડ ટ લ માટ.

3. ઝ ક લોરાઇડ કોપર, ાશટ ન, વગર શીટ મટલ કામ માટ.

4. એમોનીયમ લોરાઇડ ઝ ક લોરાઇડની માટ માટ ક કા ટ.

5. ઝ ક લોરાઇડ

6. ડાય ટ હાઇ ો લોર ક એિસડ ઝ ક આયન ક ગ વનાઇઝની શીટ મટલ

75



ડ: ET િવષય: ડ થીયર


ફાળવલ સમય:2 કલાક .ઇ. નામ :

હ : કબલની રચના, વગીરકરણ.



મોટા શહરોના ગીચિવ તાર ઇલિકટરસીટીના ડી ટરી યશન માટતથા ટરીટલાઈટ માટ ઓવરહડ લાઇનના બદલ અડર ગરાઉ ડ કબલનો ઉપયોગ કરવામા આવ છ. ફકટરીમા તથા સબ ટશનમા પણ અડર ગરાઉ ડ પાવર કબલ વપરાય છ.

રચના: અડગરાઉ ડ કબલ સા યતા રચના તથા તના ભાગો નીચ મજબ છ.

1 કોર- કબલની કોર ટર ડડ કોપર અથવા એ યિમિનયમ વાયરની હોય છ. સીગલકોર કબલમા ગોળાકાર કોર હોય છ. કબલની કરટ વહન શિકત મજબ તમા 7,19 37,61, 91અન 127તાર હોય છ. વીનકોરમા વતરળાકારમા નથી હોતી. થરી કોરમા વતરળકાર અથવા શઇ ડ હોય છ.

2 ઇ લશન - દરક કોરની ફરત રબરન અથવા ઇ પરીગનટ પપરન ઇ યલશન લગાવવામા આવ છ.

3 મટાલીક શીધ–કોર પરના ઇ યલશનમા ભજ દાખલ નથાય ત માટ તરણ કોરન સાથ રાખી તની ફરત લડન શીધ ચડાવવામા આવ છ.આથી ઇ યલશનન યાિતરક રકષણ મળ છ અન ભજ સામ રકષણ મળવાથી તનીડાઇઇલિકટરક ટર થમા ઘટાડો થતો નથી. કટલીકવાર દરક કોરના ઇ યલશનની ફરત અલગ અલગ લડ શીધ લગાવીન યારબાદ ફરી પા શીધ લગાવવામા આવ છ.

4 બડ ગ-લડન યાિતરક નકસાન થઇ શક છ.આમ ન થાય ત માટ ઉપર ડામરમા બોળલા કતાનન પડ ચડાવવામા

આવ છ. આન બડીગ કહ છ.

5.આમ ર ગ- કબલન જમીનમા દાટવામાઆવ પછી ભિવ યમા બીજા કોઇ કામ માટ ખોદકામ કરવામા આવ યાર તન નકસાન થવાનો ભય રહ છ. આથી બડીગ ઉપર ટીલના તારન અથવા ટીલની પ ીન પડ રાખવામા આવછ.આન આમ રીગ કહવામા છ.

76

6 સવ સ ગ-ભજ અન ખવાણની સામ કબલન રકષણ આપવા માટઆમ રીગ ઉપર સવીરસીગન પડ

ચડાવવામા આવ છ. સવીરસીગ ઇ પરીગનટ કરલ શણ કાપડ વગરન અથવા PVC ન હોય છ.

વગ કરણ-

(1) વો ટજરટ ગ માણ કબલના કારો:

કબલનો ઉપયોગ લો વો ટજ ડી ટરી યશનથી માડી હાઇ વો ટજ ટરા સીમીશન સધી થાય છ. વો ટજ રટીગના આધારકબલના પરકારો નીચ મજબ છ.

1LT(લો ટ શન) કબલ-ઓપરટીગ વો ટજ1000Vસધી

2HT(હાઇ ટ શન) કબલ-ઓપરટીગવો ટજ11000 V સધી

3ST (સપરટ શન)કબલ -ઓપરટીગ વો ટજ33000 Vસધી

4EHT(એક ટરા હાઇટ શન) કબલ – ઓપરટીગવો ટજ66000 V સધી

5 ESV (એક ટરા સપર વો ટજ) કબલ- ઓપરટીગવો ટજ132000 V સધી

(2) રચનાનઅધારકબલનાપરકારો નીચ મજબ છ.

1. લો ટ શન(LT) કબલ

2. બ ટડ કબલ

3. કરી ડ અથવા H પરકારન કબલ

4. SL પરકારના કબલ

5. HSL પરકારના કબલ

6. સપર ટ શન કબલ

(a) ઓઈલ ફી ડ કબલ

(b) ગસ પરશર કબલ

(3) ઈ લશનન આધાર કબલના કારો:

િવિવધ પરકારના ઈ યલશનન આધાર કબલના પરકારો નીચ મજબ છ.

1. રબર ઈ યલટડ

2. PVC ઈ યલટડ

3. પોલીથીલીન ઈ યલટડ

4. વાનીરશ ક બરીક ઈ યલટડ

5. પપરઈ યલટડ વગર.

77



ડ: ET િવષય: ડ થીયર

લશન નબર:23 વીક નબર : 12 ફાળવલ સમય: 2કલાક .ઇ. નામ :

હ : કબલના કારો



1. લો ટ શન કબલ :

વ કનાઇઝડ ઇિ ડયા રબર (VIR) કબલ 250 /440V અન 650/1100V ના ગરડમા બનાવવામા આવ છ. કોપરઅથવા એ યિમિનયમની કોરનો ઉપયોગ કરવામા આવ છ.

કોર પરVIR ન ઇ યલશન ચડાવવામા આવ છ. તના પર કોટનન બડીગ હોય છ. ટફ રબર શીધ અથવા મટલ શીધ વપરાય છ.

PVC પરકારની LT કબલ પરચિલત થતી જાય છ. આમા એ યિમિનયમ ક કોપરની ટર ડ કોર પર PVC ન ઇ યલશન હોય છ. તના પરPVCન શીધ ચડાવવામા આવ છ. શીધની ફરત ટીલ વાયરન અથવા ટીલ ટપન આમ રીગ અન ફરત વળી પા PVCન સવીરગ હોય છ.PVCકબલ 250/440 V, 650/1100 V ના ગરડમા તથા 11 kV ના ગરડમા પણ બનાવવામા આવ છ.

78

2. બ ટડ કબલ :

બ ટડ કબલ મીડીયમ વો ટજ માટ વપરાય છ. કોરની ફરત પપરન ઇ યલશન હોય છ. કોરન નજીક રાખી તની ફરત પપર પડ વીટવામા આવ છ. આન બ ટ કહ છ. આકિત મા િવિવધ પરકારની બ ટડ કબલના આડછદ દશારવલ છ.(a)મા બ કોર શઇ ડ કબલ દશારવલ છ. (b) મા તરણ કોર શઇ ડ કબલ, (c) મા તરણ કોર રાઉ ડ કબલ તથા (d) મા ચાર કોર શઇ ડ કબલ દશારવલ છ. (a) મા શીધ, આમ રીગ, સવીરસીગ દશારવલ છ યાર (b),(c),(d) મા આ દશારવલ નથી. આ કબલનો હાઇટ શન થતો નથી.

79

3. ક ડ અથવા H કારની કબલ :

દરક કોરન ઇ યલટ કરીન તના પર મટલાઇઝડ પપરનો કરીન વીટવામા આવ છ. આથી આ પરકારની કબલન કરી ડ કબલ કહ છ. આ મટલાઇઝડ પપરમા કાણા પાડવામા આવલા હોય છ. થી ઇ પરીગનશનની પરિકરયા સારી રીત થઇ શક.

વ ચની અન આજબાજની ફીલર પસમા ફાઇબર મટીરીયલ કોપરથી વણલ કાપડ હોય છ. આની ફરત કોપરથી વણલી ટઇપ વીટાળવામા આવ છ. યારબાદ લડ શીધ હોય છ. લડ શીધ અન મટલાઇઝ ફોઇલ બન અથર પોટ શીયલ પર હોવાથી ઇલિક ક ફોસર રિડયલ બન છ. મટલાઇઝડ પપરન લીધ હીટ ડીસીપશન વધ છ. આથી કબલની કરટ વહન કરવાની કષમતા વધ છ. આ પરકારની કબલ 66 kV સધી વપરાય છ.

4.SL કબલ:

SL એટલ સપરટ લડ શીધ કબલ. આમા દરક કોરની ફરત પપરના ઇ યલશન લડ શીધ હોય છ. યારબાદ બડીગ, આમ રીગ અન સવીરગ હોય છ.

80

5. HSL કબલ:

આ કબલ H અન SL પરકારન સયોજન છ. દરક કોર પર પપરઇ યલશન લગાવી તના પર મટલાઇઝડ પપર વીટાળવામા આવ છ અન તના પર લડ શીધ ચઢાવવામા આવ છ. ફીલર પસ મા કોપર વોવન ફાઈબર મટીરીયલ રાખવામા આવ છ. આમ રીગ અન સવીરગ રાબતા મજબ રાખવામા આવ છ.

6.ST કબલ:

આ િતમા દશારવલ કબલ 66 KV સધી ઉપયોગ મા લઈ શકાય છ. 132 KV ક 220 KV વો ટજ માટ ઈ શયલશનમા ખાલી જગયા (void) ન બન અન તની ડાઈઈલકટરીક ટર થ વધ તવી યવ થા કરવી જોઈએ. આ બ રીત થઈ શક છ.

1. ઓઈલ ફી ડ કબલનો ઉપયોગ કરીન

2. ગસ ફી ડ કબલનો ઉપયોગ કરીન

ઓઇલ ફી ડ કબલના એક પરકારમા ટીલની પોલી પાઇરલ લઇ તના પર કોર રાખવામા આવ છ. પાઇરલમા અમક દબાણ ઓઇલ રાખવામા આવ છ.

81

બીજા પરકારમા કોર રાબતા મજબની હોય છ પરત ઓઇલ ચનલ બનાવવા માટ શીધમા ખાચાઓ રાખવામા આવ છ અથવા ઇ યલશન અન શીધ વ ચ પસર રાખવામા આવ છ.

તરીજા પરકારમા ફીલર પસમા કાણાવાળી મટલ રીબન ટ બો રાખવામા આવ છ. આમાથી 3.5 kg/cm2 ના દબાણ ઓઇલ ભરવામા આવ છ.

82

ગસ પરીત કબલમા કોર તથા શીધન િતરકોણાકાર રાખવામા આવ છ. તન ટીલ પાઇપમા રાખી પાઇપમાથી નાઇટરોજન ગસ12 થી 15 એટમોિ ફયર દબાણ રાખવામા આવ છ.

83



ડ:ET િવષય: ડ થીયર

લશન નબર:24 વીક નબર :13 ફાળવલ સમય: 2કલાક .ઇ. નામ :

હ : કબલ લ ગ, ફો ટ ફાઈ ડ ગ



કબલન પાથરવાની રીતો નીચ દશાર યા મજબની છ.

1.જમીનમા પાથરવાની રીતો

a.ડાયરકટ લયીગ

b.ડરો ઈન સી ટમ અથવા કટ/પાઈપ લયીગ

c. સોલીડ સી ટમ અથવા ફ લયીગ

2. દીવાલ અથવા ઓવરહડ કચર પર રકીગ (racking)

3. ટનલમા રકીગ (racking)

1. (a) જમીનમા પાથરવાની ર તો(Laying in ground):

આ રીત મા કબલન જમીનમા રાખવામા આવ છ. લાનીગ કરતા પહલા જમીનની િ થતી જાણી લવી જ રી છ. આમા બહારના વાતાવરણન ટ પરચર,જમીનની રઝી ટીવીટી,કરોઝીવ પદાથર ની હાજરી ક ગરહાજરી ,ભજ ,બીજી કબલની હાજરી અન તન અતર,પાણી ગસ પાઈપ,ટલીફોન ના કબલ વગર આવ છ ક કમ વગર ની માહીતીનો સમાવશ થાય છ.

આ રીતમા કબલન જમીનની અદર સીધો પાથરવામા આવ છ.આ માટ 0.5 મીટર પહોળાઈ અન 1.2 મીટર ઉડાઈ ની ટર ચ (ખાડો) ખોદવામા આવ છ તમા 100 મી.મી. જાડાઈ સધી રતીનો થર પાથરવામા આવ છ .કબલ ન રતીની આ બડ પર પાથરવામા આવ છ.રતીન લીધ જમીનનો ભજ કબલ મા દાખલ થતો અટક છ.

84

આ િતમા દશાર યા મજબ કબલની બાજઓ પર ઇટો મકવામા આવ છ . યારબાદ ખાડાન માટીથી પરી દવાય છ.

યાર ટર ચમા એક કરતા વધાર કબલ રાખવાની હોય તો હોરીઝો ટલ અન વટ કલ બન િદશામા 400 મીલીમીટરન અતર રાખવ જ રી બન છ. આથી કબલ એકમકન ગરમ કરતી અટક છ અન એક કબલનો ફો ટ બીજા કબલન અસર કરી શકતો નથી.

ફાયદાઓ :

1. આ રીત સરળ છ.

2. સલામત રીત છ.

3. ઓછી ખચારળ રીત છ.

ગરફાયદાઓ :

1.ફો ટ લોકટ કરવાન અઘર છ.

2.મઈ ટન સનો ખચર વધાર છ.

3.જમીનની અશિ ઓ શીધ ન અસર કર છ

4.ફરી વખત ખોદ કામ કરવામા આવ યાર કબલન નકસાન થવાની શકયાતા રહ છ.

5. ભિવ યમા લોડ મા વધારો થવાથી નવ ખોદકામ કરવ પડ છ મળ કામ ટલ ખચારળ છ.

કબલ ચ ની ડાઈ :

િવિવધ વો ટજ માટ કબલ ટર ચ ની ઓછામા ઓછી ઊડાઈ નીચ દશાર યા પરમાણ રાખવી જોઈએ

1.1 kv સધી 0.45 m

3.3 kv થી 11 kv સધી 0.75 m

22kv થી 33kv સધી 1m

b. ો ઈન સી ટમ અથવા ડકટ /પાઈપ લય ગ:

આ રીતમા જમીનમા ખાડો ખોદી ન તમા લોખડ ટોનવર માટી અથવા િસમ ટ કો કરીટની બનલી કો ડ ટ અથવા ટનલ રાખવામા આવ છ. યારબાદકબલન મન હોલ માથી ખચવામા આવ છ. ઓછી લબાઈ માટ આ રીત અનકળ છ મ ક વકરશોપ, ર વ કરોસીગ વગર .

85

ફાયદાઓ:

1.રીપરીગ અથવા મઈ ટન સ વખત ખો કામ કરવ પડત નથી.

2.કબલમા આમ રીગની જ ર નથી.

ગરફાયદાઓ:

1.ટર ચ ઊડી અન પહોળી રાખવી પડ છ.

2. પરાથિમક ખચર વધાર છ.

3.હીટ ડીસીપશનમા ઘટાડો થવાથીકબલ ની કરટ કપસીટીમા ઘટાડો થાય છ.

C. સોલીડ સી ટમ અથવા ફ લય ગ:

આ રીતમા કા ટ આયનર, ટોનવર, આ ફા ટ અથવા ટરીટ કરલ લાકડાના ફ જમીનમા યોગય ઊડાઈએ રાખવામા આવ છ. કબલ ન ફ રાખી તમા બીટ મીનના અથવા આ ફા ટના કપાઉ ડ ભરી દવામાઆવ છ. આ રીતમા વપરાતી કબલ લડ શીધવાળી હોય છ. તની ઉપર આમ રીગ વગર નથી રાખવામા આવત, કારણ ક ફમા ભરવામાઆવત બીટ મીનસ ક પાઉ ડ સાર યાતરીક રકષણ આપ છ.

ફાયદાઓ:

1. યાિતરક રકષણ સાર છ.

2.જમીનની અદર ની અશ ીઓ કબલન અસર કરી શકતી નથી.


1.કબલના લયીગ મા ઘણો સમય લાગ છ.

2.રીપરીગ અન મઈ ટન સ મા પણ વધાર સમય લાગ છ.

3.ભિવ ય મા સધારો વધારો કરવાન અઘર બન છ

4.કરટ ના વહન કરવાની કષમતા મા ઘટાડો થાય છ.

5. ખચાળ રીત છ.

86

2.દ વાલ અથવા ઓવરહડ કચર પર રક ગ કર ન:

આ રીતમા આ િત મા દશાર યા મજબ દીવાલ પર અમકઅતર કા ટ આયનરના બરકટ ફીટ કરવામા આવ છ.કબલન તની ઉપર રાખવામા આવ છ.


1.પરાથિમક ખચર ઓછો છ.

2 મઈ ટન સ સહલ છ.

3.િવ તરણ સહલાઈથી થઈ શક છ.

4.બીજા લા ટ સાથ ઈ ટરફીયર સનથીથત


1 આગની શકયતા રહ છ.

2. કબલ પર સયરપરકાશ પડ તો કરટ કપસીટીમા ઘટાડૉ થાય છ.

3. ટનલમા ર કગ કર ન:

87

આ રીતમા મખય મકાનના ફાઉડશનમા તથા ફલોરીગમા આ િત મા દશા યા પરમાણ ટનલ બનાવવામા આવ છ અન આ િતમા દશા યા મજબ કબલ રાખવામા આવ છ.


અલગ રકની જ ર નથી.

આગની સામ રકષણ મળ છ.

ગરફાયદાઓ

ખચાળ રીત છ

કબલના ફો ટ શોધવાની ર ત

કબલ મા થતા અથર ફો ટ અન શોટર સક ટ ફો ટ મર લપ ટ ટ ારા શોધી શકાય છ.

આ ટ ટમા લપ સક ટ બન છ તwheatstone bridge ના પ મા હોય છ.

આ િત મા P,Q,RઅનX,Wheatstone Bridge ના ચાર આમરસ છ.

G,એ એક ગ વનોમીટર છ, સક ટ બલ સ છ ક નહી ત દશારવ છ.

બલ સ કડ શનમા

= or =

88

»X ………………1

યા (R+X)= ટોટલ પ નો અવરોધ.ધારો ક,

L=એક કબલની લબાઇ

=ટ ટ એ ડ થી કબલ મા યા ફો ટ થયો છ તની લબાઇ .

સમીકરણ (1) પરથી

= * 2L …………..2

સમીકરણ (2) પરથી ખયાલ આવ છ ક યારકબલની લબાઇ આપલ હોય યાર તમા થતા ફો ટન થાન જાણી શકાય છ.

89






હ : ઓહમનોિનયમ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઇ.સ.1700 થી 1800 નો કોઓમા િવ ત પર અગ યની શોધ થઇ. ા સના અનકર એ પયર નામના વ ાનીક ઇલ ક કરટ મા યો યાર ઇટાલી કાઉ ટ વો ટા નામના વ ાનીક િવ ત દબાણ મા અન જમન વ ાનીક યોન માકમન ઓહમ નામના વ ાનીક અવરોધ મા યો. ઇ.સ. 1827 મા બાધ તયાર ક ન ઓહમનો િનયમ કરટ વો ટ (દબાણ) અન ર ટ સ વ ચનો અગ યનો સબધ દશાવ છ. િનયમ :- “ ચો સ ઉ ણતાપમાન સ ણ સક ટનો કરટ િવ ત-દબાણના સમ- માણમા અન અવરોધના ય ત- માણમા હોય છ. “

- જબ

વીજ વાહ = વીજ થિતમાનનો તફાવત (V) િતરોધ (R)

I = V/R યા,I = વીજ વાહ એ પીયરમા

V = વીજ થીતીમાન નો તફાવત વો ટ

R = રઝી ટ સ ઓહમ

1) I = V/R 2) V = I x R 3) R = V/I

ઓહમના િસ ાતની ફો લા સાબીત કરવા માટ આ િતમા દશા યા માણના ી જ અ સાર સરળતાથી શોધી શકાય છ. આ જબ તથા ફો લા અ સાર i – શોધતો હોય તો િ કોણમા આઇ ન ઠા થી દબાવી હોય તો

V/R વધ છ. તો R પર ઠા રાખો અન બાક વધશ ત રઝી ટ સની કમત દબાવશ. ત જબ R = V/I

Y શોધવા હોય તો તન પર ઠો રાખી V = I x R થશ.

ઓહમની ફો લા સ કટના કરટ અન વો ટજ અન રઝી ટ સ ણી શકાય છ.

91






હ : કચ ફનોિનયમ


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : સાદા નટવકનો ઉકલ ઓહમના િનયમનો ઉપયોગ કર ન શોધી શકાય છ. પર યાર નટવકમા વધાર સ યામા એ ટ વ તથા પિસવ એલીમ ટ હોય યાર ઉકલ શોધવામા કલી પડ છ. કચ ફના

િનયમોની મદદથી આ કલી ર કર શકાય છ. કચ ફના બ િનયમો છ.

1. કચ ફનો કરટનો િનયમ તથા

2. કચ ફનો વો ટજનો િનયમ

1. કચ ફનો કરટનો િનયમ :- કોઇપણ નટવકમા નોડ પરના ઇલ ઈક કરટનો એ ીક સરવાળો ય થાય છ. બી ર ત કહ એ તો નટવકમા કોઇપણ નોડ પર જતા સરવાળો નોડ પરથી બહાર જતા કરટના સરવાળા બરાબર થાય છ.

આ િતમા નટવકમા એક નોડ H દશા આમા કરટ I1, I4, I5 નો તરફ યાર I2, I3, I6 નોડથી ર ય છ. માટ નગટ વ છ. I1 + I2 – I3 – I4 = 0

I1 + I2 = I3 + I4

નોડ તરફ જતા વાહનો સરવાળો = નોડથી રજતા વાહનો સરવાળો.

92

2. કચ ફનો વો ટજનો િનયમ :- નટવકમા કોઇપણ લોઝ પમા આવતા વો ટજનો સરવાળો ય છ.

EV = 0 નટવકના કોઇપણ લોઝ પનો સરવાળો = વો ટજ રાઇઝનો સરવાળો. આ િતમા દશા યા જબ લોઝ પ એબીસીડ દશાવ છ. ધારો ક િતરોધ R1 માથી I1, વાહ તથા િતરોધક R2 માથી I2 વાહ દશા યા દશામા વહ છ. ધારોક આપણો દશા એબીસીડ એ તરફ જોઇએ છ એ. ા ચAB મા E1 સોસ છ. આપણ +V2 થી‐V2

ટમ નલ તરફ જોઇએ છ એ માટ આ વો ટજ I1 હોય છ.એટલ ક નગટ વ યારબાદ ા ચ આથી ોપ I1, R1 નગટ વ છ. ા ચ CD મા E2 સોસ છ. –V2 થી +V2 ટમ નલ તરફ જઇએ છ એ માટ ત વો ટજ રાઇઝ છ. આપણ ત

પોઝીટ વ ગણાશ. ા ચ DA મા કરટ A થી D વધ છ. આપણો કરટની િવ દશામા જઇએ છ માટ એ રાઇઝ છ. માટ I2, R2 એ પોઝીટ વ છ.

‐E2‐I1R1 + E2 + I2 +R2 = 0

E2 + I2R2 = E1 + I1R1

93






હ : ઇલ ક સક ટ


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઇલ કલ સ કટ :- ઇલ કલ સ કટમા વીજ સ લાય,અવરોધ,વાયસ(કડ ટસ) વચન એક વ પમા જોડવામા આવ છ. તન સ કટ કહ છ. (1) ઓપન સ કટ :-

આ િતમા દશાવલ ઓપન સ કટ છ. એટલ વચની પો ઝશન ઓપન છ. થી કરટ યાથી આગળ અવરોધ તરફ જતો નથી આમ સ કટ ણ થતી નથી. તથી તન ઓપન સ કટ કહ છ. ઓપન સ કટ કન શન ઝ હોવાથી, વાયર ક હોવાથી, અવરોધ ક હોવાથી પણ સ કટ ઓપન બન છ.

94

(2) લો ડ સ કટ :-

આ િતમા દશાવલ લો ડ સ કટ છ. આ કારની સ કટમા વચની પો ઝશન લોઝ રહ છ. થી કરટ વચ મારફત થઇ અવરોધમા વશી પરત આવશ. આમ સ કટ ણ કરશ. આ કારની સ કટ કોઇ

જ યાએથી ક નથી.

(3) શોટ સ કટ :-

આ િતમા શોટ સ કટ દશાવલ છ. આ કારની સ કટમા વચની પો ઝશન ઓન હોય છ.કરટ વહણ વચમા થઇ અવરોધમા જતા બીજો શોટ માગ છ. યાથી પસાર થઇ પરત આવશ. કારણ ક ઇલ િસટ ન યા પસાર થવા ઓછો અવરોધ નડતો હોય યાથી પસાર થઇ જશ. આમ કરટ અવરોધમાથી પસાર ન થતા ત પહલા સ કટ ણ કરશ. આવા કારની સ કટમા કરટ બ જ હાઇ થઇ ય છ. આગ લાગવાની શ તા રહલ છ.

95






હ :સીર ઝસક ટ



સીર ઝ સક ટ :- સીર ઝ સક ટમા બધા સાધનો એકબી સાથ સીર ઝમા જોડાયલા હોય છ. આ સક ટમા બધા જ સાધનો એક સાથ ચા થાય છ. અ ક સાધનો ચા રાખી બી સાધનો બધ રાખી શકતા નથી. કારણ ક તમ કરવા જતા સક ટ કપાઇ ય છ. સીર ઝ સરક ટમા વો ટજ વહચાય છ. કરટ સરખો રહ છ અન કરટન વહવાનો માગ એક જ હોય છ.

1. દા દા રઝ ટ સ ઉપરના વો ટજ ોપનો સરવાળો સ લાય વો ટજની બરાબર હોય છ.

2. સરક ટમા કરટ ય સર છ.

3. લ અવરોધ એ સરક ટમા રહલ અવરોધના સરવાળા બરાબર હોય છ.

V = V1 + V2 + V3

= IR1 + IR2 + IR3

= I(R1 + R2 + R3)

V/I = R1 + R2 + R3

RT = R1 + R2 + R3

97




લશન નબર:27-C વીક નબર : 15

ફાળવલ સમય: 30 મીનીટ .ઇ. નામ :

હ :પરલલસક ટ



પરલલ સક ટ :- પરલલ સક ટમા ગમ ત એક ક વધાર સાધન ચા રાખવાના હોય તો રાખી શકાય છ. આ જોડાણની િવશષતા એ છ ક િવ ત રવઠા દબાણ સર જળવાઇ રહ છ. યાર કરટ દ - દ સક ટમા વહચાઇ ય છ.

1.િવભા ત કરટનો સરવાળો સ લાય કરટની બરાબર હોય છ.

2.દરક રઝ ટ સની એ ોસમા સરખા યના વો ટજ મળ છ.

3. પરલલમા રઝ ટ સની સ યામા વધારો કરવાથી લ રઝ ટ સના યમા ઘટાડો થાય છ.

1/RT = 1I/R1 + 1I/R2 + 1I/R3

VT = V1 = V2 = V3

I = VT / RT

સીર ઝ પરલલ સક ટ (ક બાઇન સક ટ) :- સીર ઝ પરલલ સક ટમા સીર ઝ અન પરલલ સક ટનો એક સાથ જ સમાવશ કરવામા આવ છ.તન સીર ઝ પરલલ ક બાઇ ડ સક ટ કહ છ. તનો ઉપયોગ ઇલ ક સક ટમા થાય છ.

99


સીલબસ વષ : 2017 (NSQF) સમ ટર નબર -1 ડ : ઇલ શીયન િવષય : ડ થીયર

લશન નબર : 28 વીક નબર : 15 ફાળવલ સમય : 60 િમિનટ .ઇ. નામ : હ : અવરોધના િનયમો.


2.પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી

યાર કોઈપણ વીજવાહકન વીજ દબાણ આપવામા આવ યાર ત વાહકમાથી વીજ વાહ પસાર થાય છ .વીજ વાહકના િવિશ ટ ણધમન કારણ ત વાહક વીજ વાહન પસાર થવામા અડચણ /કાવટ ઊભી કર છ .

વાહકના ણધમન વીજ અવરોધ )ર ટ સ (કહ છ) .ન ઓહમ ારા મપાય છ અન R ારા દશાવાય છ. કોઈ પણ વાહક તારનો અવરોધ નીચની બાબતો પર સ ત ર ત આધાર રાખ છ.

(i) વાહક તારનો અવરોધ તની લબાઈના સમ માણમા હોય છ .એટલ ક જો વાહક તારની લબાઈમા વધારો કરવામા આવ તો અવરોધ વધ છ અન લબાઈમા ઘટાડો કરવામા આવ તો અવરોધ ઘટ છ .ન થી

નીચ જબ દશાવી શકાય . R α L ( યા L =વાહક તારની લબાઈ ( (ii) વાહક તારનો અવરોધ તની ડાઈના ય ત માણમા હોય છ .એટલ ક વાહક તારની ડાઈમા વધારો

કરવામા આવ તો અવરોધ ય ઘટ છ અન વાહક તારની ડાઈમા ઘટાડો કરવામા આવ તો અવરોધ ય વધ છ .ન થી નીચની જબ દશાવી શકાય છ . R α1/A ( યા A =વાહકના આડછડ ફળ(

(iii) કોઈપણ વાહક તારનો અવરોધ પદાથની ત પર આધાર રાખ છ .એટલ યક વાહકતારનો અવરોધ તની ધા ના ણધમ પર આધાર રાખ છ .દ દ ધા માથી બનલા વાહક તારના અવરોધ દા દા હોય છ .

ન વાહક તારનો િવિશ ટ અવરોધ કહવામા આવ છ .તન ρ = અચળાક તર ક લવામા આવ છ. (iv) વાહક તારનો અવરોધ વાહકના ઉ ણતામાન પર પણ આધાર રાખ છ .સામા ય ર ત વાહક તાર ઉ ણતામાન

વધવાથી તનો અવરોધ વધ છ) .અપવાદ કાબન , ઈલ ોલાઈટ વગર ( ઉપરો ત બાબતોન સ ત ર ત નીચ જબ દશાવી શકાય. R α L/Aઅથવા R = ρ L/A યા R = વાહકનો અવરોધ,L = વાહકની લબાઇ,A = વાહક આડછદ ફળ,ρ =િવિશ ટ અવરોધ )અ ચળાક(

િવિશ ટ અવરોધ :ઉપરો ત સમીકરણમા ρ ) Rho‐રહો (એ અ ચળાક છ .ન વાહક તારનો િવિશ ટ અવરોધ (Resistivity) કહવામા આવ છ .ઉપરો ત મા Ҩ ન નો કતા બનાવતા ρ = RA/L થશ. અહ R = ઓહમ,A =મીટર 2 , L =મીટર લતા

Ρ= ઓહમ × મીટર× મીટર મીટર એટલ ક િવિશ ટ અવરોધનો એકમ ઓહમ મીટર છ . યા યા :એક ચોરસ મીટર ફળ અન એક મીટરની લબાઇ ધરાવતા વાહન તારના અવરોધન તનો િવિશ ટ અવરોધ કહવમા આવ છ . એકમ ઘનમીટરના વાહક તારની સામસમની બા વ ચના અવરોધન તનો િવિશ ટ અવરોધન કહવામા આવ છ.

101






હ : રઝી ટરના કાર અન ણધમ .


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ર ટર(અવરોધ) :-પદાથનો ત ણધમ ક તમાથી પસાર થતા કરટનો િવરોધ કર છ. આ ણધમનો ઉપયોગ કર ર ટ સની બનાવટ કરવામા આવ છ.

ર ટરના કાર :-

(1) લીનીઅર ર ટર :- 1.વાયરવાઉ ડ ર ટર 2. મટલ ફ ડ ર ટર 3. કાબન ક બો સન 4.કાબન ફ ડ ર ટર

(2) નોન લીનીઅર ર ટર : 1.PTC( પોઝીટ વ ટ પરચર કો-ઓફ સીઅ ટ) 2.NTC( નગટ વ ટ પરચર કો-

ઓફ સીઅ ટ ર ટર) 3.VDR 4.LDR

(3) રઝ ટર કાયના આધાર વગ કરણ : 1. ફ સ રઝી ટર 2. વર એબલ ર ટર.

વાયર વાઉ ડ ર ટર :- િસરાિમક પોસલીનના, બકલાઇટ સપપર વગર વા અવાહક કોર ઉપર નાઇકારોમવાયર વ ટાળ ન બનાવવામા આવ છ. તનો ઉપયોગ વધાર કરટવાળ સરક ટમા થાય છ.

કાબન ક બોઝીસન ર ટર :- અવાહક પદાથના પાવડર સાથ કાબન અથવા ફાઇટ યો ય માણમા િમ ણ કર આ કારના ર ટર બનાવવામા આવ છ.

મટલ ફ ડ ર ટર :- િસરામીક બઇઝ પર મટલ ક પાઉ ડ એ ડ લાસ પાવડર ચ ટાડ ન બનાવવામા આવ છ.

કાબન ફ ડ ર ટર :- િસરામીક બઇઝ/ટ બ પર કાબન ફ ડ પાત પડ ચઢાવવામા આવ છ.

PTC ર ટર :- આમા તાપમાન વધ તમ તના અવરોધની કમતમા નોનલીનીઅર વધારો થાય છ.

NTC ર ટર :- આમા તાપમાન વધ તમ તના અવરોધની કમતમા નોનલીનીઅર ઘટાડો થાય છ.

VDR ર ટર :- VDR ના અવરોધની કમત વો ટજ પર આધાર ત છ. મ વો ટજમા વધારો કરવામા આવ તમ અવરોધની કમતમા નોનલીનીઅર ઘટાડો થાય છ.

LDR ર ટર :- LDR ર ટરન ફોટો ક ડ ટર પણ કહ છ, લાટની ઇ ટ સીટ કમત વધતા LDR ના અવરોધની કમતમા ઘટાડો થાય છ.

ફ ડ ર ટર :- ર ટરના અવરોધની કમતમા કોઇપણ ફરફાર ના થાય તવા ર ટરન ફ ડ ર ટર કહ છ.

વર એબલ ર ટર :- ર ટરના અવરોધની કમત કો ટ ટન બદલીન ફરફાર કર શકાય તવા ર ટરન વર એબલ ર ટર કહ છ.

103






હ : હ ટોન ીજ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : હ ટોન ીજ એ રઝ ટ સ એક નટવક છ ના ારા unknown resistanceની વ શોધી શકાય છ. આનો કાય કરવાનો િસ ાત પરલલમા જોડાયલ બ કડ ટરના વ ચ પોટિશયલ ઘટાડવા પર આધાર ત છ. હ ટોન ીજની તર ક કન શનમા 4ર ઝ ટ સ p,q,rઅન x (unknown resistance) નટવક પ જોડાયલા છ. વીચ વડ બટર ન Aઅન Cસાથ જોડલી હોય છ અન Bઅન Dવ ચ ગ વનોમીટર લગાવલ હોય છ.

યાર વીચ ઓન કરવામા આવ છ યાર કરટ બ ભાગોમા વહચાય છ. કરટ I1, ABC મા અન કરટ I2 ADC માથી વહ છ. AB નો કરટ I1, BC ના કરટ બરાબર હોય છ અન AD નો કરટ I2, DC ના કરટ બરાબર હોય છ.

AB નો PD = AD નો PD

OR I1P = I2R

OR I1Q = I2X

I1P/I1Q = I2R/I2X

P/Q = R/X

XP = RQ

UNKNOWN RESISTANCE X = RQ/P

105




લશન નબર:31 વીક નબર : 15


હ :અવરોધ પર થતી તાપમાનની અસર.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ધા તાપમાન વધતા તના ટલની કાઇનટ ક એનજ વધ છ. આથી ઇલ ોન વહન થાય યાર એટમ સાથની અથડામણની શ તા વધી ય છ. આથી અવરોધ વધ છ.

સમીકડ ટરમા તાપમાન વધવાથી કોવલ ટ બો ડ ટ છ. આથી ઇલ ોનની સ યા વધ છ. થી અવરોધ ઘટ છ.

ઇ લટર અન ઇલ ોલાઇટમા પણ તાપમાનના વધારાથી અવરોધમા ઘટાડો થાય છ.

કોઇ પણ વાહકનો અવરોધ 00cતાપમાન R0 હોય તો +0Cતાપમાન તનો અવરોધ Rt નીચના થી માપી શકાય છ.

Rt = R0 ( 1 + α0t )

યા α0એ અચળાક છ. ન રઝી ટ સ ટ પરચર કો-એફ શીય ટ કહ છ.

માટα0= Rt – R0

Rot

આમ, તાપમાનમા 1 0 C નો વધારો કરવાથી દર એકમ અવરોધ દ ઠ તના અવરોધમા થતા વધારાન તનો ટ પરચર કો-એફ સીય ટ કહ છ. તાપમાનના વધારાની સાથ αની કમત ઘટ છ.

107






હ :અવરોધ માપવાની દ દ પ િતઓ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી :અવરોધની કમત માપવા દ દ પ િતઓનો ઉપયોગ થાય છ.

1)ક પર ઝન મથડ :- અ યા અવરોધન ટા ડડ અવરોધ સાથ લના બન અવરોધન સીર ઝમા જોડ ડ સી સ લાય આપી બનનો વો ટજ ોપ માપવામા આવ છ.

2)સબ ટટ શન મથડ:-

વચન પોઝીશન-1 પર લાવી RV ારા વો ટજ ર લટ કરવો થી મીટર ચો સ ક પર થર થાય. હવ વચ પોઝીશન-2 પર લાવી Rsની વ ર લટ કર અગાઉની વ મીટરમા મળવવી. ત સમય Rsની કમત Rxની કમત હશ.

3) હ ટોન ીજ ારા :-

યાP & Qરિશયો આમ

R = એડ ટબલ આમ,S = અ યો અવરોધ.

Rx = અજા યો અવરોધ Rs = ટાનડડર અવરોધ RV = વરીયબલ અવરોધ કરટ િનયતરણ કરશ.

108

4) પો ટ ઓફીસ બોકસ :-P & Q રિશયો આમર S એડ ટબલ આમર. Rxઅજા યો અવરોધ. લગ ન P & Q આમર પરથી દર કરવા અજા યો અવરોધ જોડી S ના લગ યા સધી િરમવ કરવા યા સધી ગ વનો મીટર િડ લકશન ન કર.

5) લાઇડ વાયર ીજ :- હ ટોન ીજના િસ ાત પર કાય કર છ. તન મીટર ીજ પણ કહ છ. ણ ાસની પ ીઓન ફ ટ કરલ હોય છ. 1 મીટર વાયરન ફ સ કરલ હોય છ.વાયરની નીચ મીટર કલ હોય છ. “ C ” વાયર પર ખસ ત ર તની ગોઠવણ હોય છ. ટા ડડ અવરોધ (S)2અ યો અવરોધ Rx ન જોડ C ની પોઝીશન ગ વનોમીટર ડ લ શન Null Position પર આવ તવી રાખવી. યારબાદ લબાઇ L1& L2 કલ પરથી વાચી ન ધ કરવી અન અ યા અવરોધની કમત શોધવી.

6) ઓહમ મીટર ારા અવરોધ માપન :-

ઓહમ મીટઋ બ કારના હોય છ.

1. સીર ઝ ટાઇપ ઓહમ મીટર :- મીડ યમ રઝી ટ સ માપવા

2. શટ ટાઇપ ઓહમ મીટર :- લો રઝી ટ સ માપવા

અવરોધ માપતા પહલા સક ટનો કરટ બધ કરવો. તથા સક ટમા કોઇ કપસીટર હોય તો ડ ચા કર .

109






હ : મ નટના કાર અન ણધમો

1. પ ક તયાર કરવાનો હ :તાલીમાથ ઓન લશન સબધી અગ યની બાબતોની ણકાર આપવી.

2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : મ નટ )બક :(દરત મા મડ આવતા કટલાક ખનીજોમા લોખ ના નાના કડાન આકષકવની શ ત રહલી છ .ખની ના આવા નધમ ન બ વ કહ છ. મ નટના બન છડાઓન વહવામા આવ છ.મ નટ ત ર ત લટકાવવામા આવ અન છડો ઉતર દશા તરફ છ તન ઉતર વ અન િ ણ દશા તરફ રહ તન દિ ણ વ કહ છ.

મ નટના પકાર: 1) દરતી મ નટ:આવા મ નટ ખનીજ પ દરતી પમા મડ આવ છ. બક એ મ નટાઈટ તર ક નીતો લોખડનો ઓકસાઈડ હોય છ.તનો ઉપયોગ નાિવકો વારા દશા ણવા માટ થતો હોવાથી તન મ નટ ચક પ થર કહ છ.

2 ( િતમ મ નટ: દરતી ર ત બનાવવામા આવતા મ નટ )આટ ફશયલ મ નટ(કહવામા આવ છ .તના બ પકાર છ.

)અ (કાયમી મ નટ : મ ન ટક ણધમન લાબા સમય ધી ડવી શક છ ત મ નટન કાયમી મ નટ કહવામા આવ છ.

)બ(હગામી અથવા ઈલ ટૉમ નટ: મ નટાઈઝગ બડ ર કરતાજ મ નટ મા મ ન ટક ણધમો ના દ થઈ તા હોઈ છ ત મ નટ ન ઈલકટૉમ નટ કહવામા આવ છ.

મ ન ના ણધમો: 1. મ નટ હમશા આયન તમજ તના એલોય ન આક છ.આવા ણધમન આક વાનો ણધમ કહવામા આવ છ. 2. જયાર મ નટન લટકાવવામા આવ છ યાર તનો નીથ પોલ )N ( વીના નોથ પોલ ત રફ રહ છ અન સાઉથ પોલ વીના સાઉથ પોલ રફ રહ છ આ ણધમન ડાયરકટ વ ણધમ કહવામા આવ છ. 3 . મ ન ના સ તીય પોલ વ ચ આકષણ અન િવ તીય પોલવ ચ આકષણ થાય છ.

4.મ નટન તોડ ન નાના નાના ડા કરવામા આવ તો દરક કડો એક અલગ મ નટ બનશ..

111






હ : મ નટ ક મટ ર ય સ અન મ નટ બનાવવાની ર ત.



ફરામ નટ ક મટ ર યલ :- ત વો મ નટ ારા વ બળથી આકષાય છ તન ફરોમ નટ ક ત વ કહ છ.

દા:ત િનકલ, આયન, કોબ ટ, ટ લ અન તની િમ ધા ઓ

પરામ નટ ક મટ ર યલ :- ત વો મ નટ ારા ઓછા બળથી આકષાય છ તન પરામ નટ ક મટ ર યલ કહ છ.

દા:ત એ મીનીયમ,કોપર, લટ મન

ડાયમ નટ ક મટ ર યલ :- ત વો પાવર લ મ નટ ારા થોડા માણમા આકષાય છ તન ડાયમ નટ ક મટ ર યલ કહ છ.

નોન મ નટ ક કહ શકાય ત કોઇ મટ ર યલ નથી.

પાણી ડાયમ નટ ક છ.

હવા પરામ નટ ક છ.

ટચની ર ત :-

(અ) સ ગલ ટચ મથડ :- આ ર તમા બક ય પદાથના સળ યાના ઉપર એક શ તશાળ બાર મ નટ નો પોલમા દશા યા માણ રાખીન ડાબીથી જમણી બા તની ઉપર સરક એ ર ત લઇ જવામા આવ છ. આ યા નરાવતન કરવામા આવ છ.

112

(બ) આ ર તમા આ િતમા દશા યા માણ બાર મ નટાઇઝ કરવાનો છ તન બ શ તશાળ બાર મ નટ પોલ પર ટકવવામા આવ છ. ત બાર ની ઉપર વ ચ લાકડાનો કડો કવામા આવ છ. બ રલ ગ મ નટનો ઉપયોગ કરવામા આવ છ. દશા યા માણ બન મ નટ નો િવ પોલ વ ચ રાખી ન તઓના છડા તરફ લઇ જવામા આવ છ. છ લ વ ચ આવીન અટકાવવામા આવ છ.

(ક) ડવાઇડર ટચ મથડ :- આમા આ િતમા દશા યા માણ બ ગ રબ ગ મ નટના તના િવ પોલ ન ક આવ એ ર ત વ ચ રાખીન છડા તરફ ખસડવામા આવ છ. આ વારવાર કરવાથી ટ લનો પરમનટ મ નટ બની ય છ.

(2) ઇલ ક કરટ ની ર ત :- આ ર તમા પીસન મ નટાઇઝ કરવાનો છ ત પીસ સોલનોઇડ કોઇલમાથી ડાયર ટ કરટ પસાર કરવામા આવ છ. આમ થવાથી ટ લ પીસ મ નટ બન છ.

(3) ઇ ડ શનની ર ત :- આ ર તનો ઉપયોગ પરમન ટ મ નટ બનાવવાના ઉ ોગોમા થાય છ. મ ક લાઉડ પીકરના મ નટ, ટલીફોન મ નટ વગર.

આમા એક સોલનોઇડની દર લોખડની એક કોર રાખવામા આવ છ. પીસન મ નટાઇઝ કરવાનો છ તન તની દર કવામા આવ છ. સક ટમા એક શ બટન રાખવામા આવ છ. શ બટન દબાવવામા આવ છ યાર સોલનોઇડ કોઇલ માથી કરટ પસાર થાય છ અન દરની કોર મ નટ બન છ.

113






હ : ઇલ ોમ નટ



ઇલ ોમ નટ :- ઓઇ ટડ (oersted) એન એ પયર નામના વ ાનીકનમા મ પડ ક યાર વાહકમાથી િવ ત વાહ પસાર થાય છ યાર તની આ બા બક ય ઉ પ થાય છ. આ િતમા એક વાહક ABમાથીIએ પયરનો વાહ Aથી Bતરફ વહ છ. તો ઉપરથી જોતા બક ય ની દશા એ ટ લોક વાઇઝ છ.

115






હ :મ નટ ક સક ટ અન ઇલ ો મ ન ટક ઇ ડકશન



1.મ નટ ક પોલ :- એક બાર મ નટન લોખડના કામા બોળ બહાર લાવવામા આવ તો મોટા ભાગ કો તના છડાઓએ બાઝલા મા મ પડશ. આ બન છડાઓન વ (પોલ) કહ છ. મ નટ ત ર ત લટકાવવામા આવ અન છડો ઉ ર દશા તરફ રહ છ તન ઉ ર વ અન દ ણ દશા તરફ રહ તન દ ણ વ કહ છ.

2.એકમ પોલ :- એકમ પોલ એટલ એવો પોલ પોતાની સામ 1 મીટરના તર કલા તવા જ પોલન 10-7 ટન બળથી અપાકષ.

3. બક ય ( મ નટ ક ફ ડ ) :- બકની આ બા નો િવ તાર મા બક ય પદાથ પર બળ લા પડ છ. ત િવ તારન બક ય કહ છ.

4. બક ય બળ રખાઓ ( લ ) :- બક ય બળ રખાઓએ કા પનીક રખાઓ છ બકની બહાર ઉ ર વ (N)માથી નીકળ દ ણ વ (S) તરફ ય છઅન બકની દર દ ણ વ (S) માથી નીકળ ઉ ર વ (N) તરફ ય છ. બક ય બળ રખાઓનો િનટ વબર છ.

5. લ ડ સીટ :- બક ય બળ રખાઓનલબ એકમ ફળમાથી પસાર થતા લ ન લ ની ઘનતા કહ છ. તનો એકમ વબર તી મીટર વગ છ. તન ટસલાથી “ β” દશાવાય છ. β =ɸ/A

6.બ બકના વો વ ચ બળ (F) : બ બકના વોન એકબી ની ન ક d તર રાખવામા આવ તો ત વ ચ લા પડતા બળ ત બન પોલ થ ના ણાકારના માણમા અન તના તરના વગના ય ત માણમા હોય છ.

7.પારગ યતા (પરમીયસ) :- પદાથના પોતાનામા લ સ ઉ પ થવા દવાના ણધમન પારગ યતા કહ છ.

8.ર લ ટ સ :- પોતાનામા મ ન ટક લ સ ઉ પ થવાના િવરોધ કરવાના પદાથના ણધમન ર લ ટ સ કહ છ.

9. ટટ કલી ઇ ડ ડ emf :- એક કોઇલના કરટમા ફરફારથી બા ની બી કોઇલના લ સ લ કજના ફરફારન લીધ બી કોઇલમા ઇ ડ ડ emfન ટટ કલી ઇ ડ ડ emf કહ છ.

10. ડાયનમીકલી ઇ ડ ડ emf :- યાર કોઇલ અન બક ય લ સ વ ચ સાપ ગિત થાય છ યાર કોઇલમા emf ઇ ડ ડ થાય છ તન ડાયનમીકલી ઇ ડ ડ emf કહ છ.

11. વ ર તemf :- યાર કોઇલની પોતાની સાથ સકળાતા લ સમા ફરફાર ન લીધ તમા emf ર ત થાય છ તન સ ફ ર ત emf કહ છ.

116

12. અલી ઇ ડ ડ emf :- એક ચળાના વાહમા ફરફાર થવાન લીધ બી ચળામા emf પદા થાય તન અલી ઇ ડ ડ emf કહ છ.

13. હ ી :- જો કોઇલમાથી એક એ પયરનો વાહ પસાર થવાથી તમા એક વબર ટનનો લ સ લ કજ થાય તો કોઇલ ઇ ડ ટ સ એક હ ી છ એમ કહવાય.

એડ કરટ :- યાર મ નટ ક ફ ડમા ક ડ ટસ સાથ કોઇ આમચર રોટટ થાય છ અન મ નટ ક લાઇ સ કટ કર છ. યાર ક ડ ટસમા emf ઇ ડ ડ થાય છ. હવ આમચર ધા બન હોય છ અન ધા એક ક ડ ટર છ એટલ ત ધા મા emf ઇ ડ ડ થશ અન કરટન સ લટ કરશ ન એડ કરટ કહવામા આવ છ.

એડ કરટ ઓછો કરવાની ર ત :- એડ કરટ હમશા લ સ ની દશા ની કાટકોણ દશામા લો થવાની િ ધરાવતો હોય છ. હવ જો તના માગના અવરોધમા કોર વગર લમીનટ ગ ારા વધારો કરવામા આવ તો ત કારણ પાવર લોસમા ઘટાડો થાય છ. કારણ ક એડ કરટના લોસ લમીનશનના ડાઇના વગ ના સમ માણમા હોય છ.

મ ન ટક હ ટર સીસ :- યાર સો ટ આયનના કડા પર કોઇલ વ ટ ન તમાથી કરટ પસાર થાય તો લ સ પદા થાય છ. આ કરટની કમત ધીમ ધીમ વધારવામા આવ તો મ નટાઇ ઝગ ફોસ (H) વધવાન લીધ લ સ વધ છઅન લ સ ડ સીટ (B) વધ છ. મ નટાઇ ઝગ ફોસ (H) ન X એ સીસ પર તથા લ સ ડ સીટ (B) ન Y એ સીસ પર લોટ કરવામા આવ છ. તો થમ કવ OA મળ છ.

શ આતમા B નો વધારો H ના વધારાના માણમા હોય છ. પર પછ મ ન ટક સ રશનન લીધ Hના વધારાના માણમા B નો વધારો થાય છ.

યારHન ધીમ ધીમ ઘટાડવામા આવ છ. યાર B મા ઘટાડો થાય છ. પર કવ AC માણ મળ છ કારણ ક લ સ કરટ કરતા પાછળ પડ છ. હવ યાર મ નટાઇ ઝગ ફોસ (H) ઉલટાવવામા આવ છ યાર લ સ ડ સીટ ય થાય છ. યાર H ન વધારવામા આવ છ યાર B વધ છ અન કવ DEમળ છ. EL ન મહ મ લ સ ડ સીટ Bm મળ છ. યાર મ નટાઇ ઝગ ફોસ (H) ન ઘટાડવામા આવ છ યાર કવ EFમળ છ.

117

Electro Magnetic Induction :-

યાર ચળા સાથ સકળાયલ બક ય લ સમા ફરફાર થાય છ યાર ચળામા emf ઇ ડ ડ થાય છ. માટ ચ થર રાખીન મ નટન ખસડ એ અથવા મ નટન થર રાખીન ચળાન ખસડ એ તો પણ emf ઇ ડ ડ થાય છ.

યા ધી લ સમા ફરફાર ચા હોય યા ધી જ emf ઇ ડ ડ થાય છ.

જો ફરફાર નો દર વધાર હોય તો વધાર 1. યા ધી લ સમા ફરફાર ચા હોય યા ધી જ emf ઇ ડ ડ થાય છ આન ઇલ ોમ નટ ક ઇ ડ શન કહ છ.

1.સ ફ ઇ ડ શન :- યાર કોઇ ચળાના વાહમા વધારો કરવાનો ય ન કરવામા આવ તો તમા ઉ પ થતા વ-ર ત કાઉ ટર emf ન કારણ આ વધારામા િવલબ થાય છ. તવી જ ર ત ચળાના વાહમા ઘટાડો કરવાનો ય ન

કરવામા આવ તો ત ઘટાડો પણ તા કાલીક થતો નથી. ચળાનો આ ણધમ ન લીધ તમાથી વહતા કરટમા થતા વધારા ક ઘટાડાનો િવરોધ થાય છ તન સ ફ ઇ ડ શન કહ છ.

એક કોઇલના N ટા છ અન તમાથી I એ પયર નો વાહ પસાર કરવાથી ɸ વબરનો લ સ ઉ પ થાય છ તો લ સ ઇ ડ ટ સના ક L= Nɸ/l હ ી

118

2. અલ ઇ ડ શન :- હવ ધારો ક લ સ ચળા B સાથ સકળાયલ છ. હવ જો ચળા A ના વાહમા ફરફાર કર એ તો લ સની કમત બદલાય છ. આથી ચળા B મા emf ર ત થાય છ.

આમ એક ચળાના વાહમા ફરફાર થવાન લીધ બી ચળામા emf ર ત થવાના ણધમન અલ ઇ ડ શન કહવામા આવ છ. જો બી ચળા ના વાહમા ફરફાર કર એ તો થમ ચળામા emf ર ત થાય છ. આમ આ ણધમન રસી ોકટર કહ છ.

119






હ : કપસીટર



કપસીટ સ ધરાવતા સાધનન કપસીટર કહ છ.તન બ સમાતર વાહક લટો હોય છ, ન ડાઇઇલ ક મટ ર ય સ ારા સપરટ કરવામા આવ છ.કન ટ ગ લીડન લટો સાથ જોડલ હોય છ.

કપસીટરમા ચા નો સ હ :-

કપસીટરના બન લટોમા ઇલ ોનની સ યા સરખી હોય છ. યાર કપસીટર અવરોધ ારા વો ટજ સોસ સાથ

120

જોડાય છ, યાર ઇલ ો સ ( નગટ વ ચા ) A લટ પરથી સરખી સ યામા B લટ ઉપર જમા થાય છ. A લટ પો ઝટ વ બન છ. બ લટ વ ચ ઇ લશન કપસીટરના કરટ વહણ થવા દતો નથી. લટો ચા થઇ ગયા બાદ ઇલ ોન વહન બધ થાય છ. બટર ના અન કપસીટરના વો ટજ સરખા થઇ ય છ. તના બનલીડનભગા કરતા પાક થાય છ.

કપસીટ સ :- ઇલ ક ચા ના વ પમા એનજ ટોર કરવાની મતાન કપસીટ સ કહ છ. ત “C” ારા દશાવાય છ. કપસીટ સનો એકમ ફરાડ છ. તન “F” ારા દશાવાય છ. એક ફરાડ ટલો જ થો એટલ એક વો ટનો સ લાય કપસીટરન આપતા એક લબ ટલો ચા સ હ થાય.

એટલ ક,

તથી

ફરાડનો નાનો એકમ માઇ ોફરાડ (μf)અન પીકા ફરાડ ( PF )છ. 1 μf = 1 X 10 ‐6 F, 1 PF = 1 X 10 ‐12 PF,

કપસીટ સન અસર કરતા પ રબળો :-

(1) લટોનો એ રયા :- કપસીટર કપીસીટ સ લટોના એ રયાના સમ માણમા હોય છ.

(2) બ લટો વ ચ તર :- કપસીટ સ બ લટો વ ચના તરના ય ત માણમા હોય છ.

(3) ડાઇઇલ ક મટ ર ય સ :- ડાઇઇલ કની િત પર કપસીટ સ પર રહલા વીજભાર qઅન બ લટો વ ચનો વીજ થિતમાન તફાવત V ના ણો રન આ સ ાહકની મતા કહ છ.

કાર :-

(A) ફ સ કપસીટર :

1) િસરાિમક કપસીટર

2) માઇકા કપસીટર

3) ઇલ ોલી ટક કપસીટર

4) પપર/ લા ટક કપસીટર

(B) વ રએબલ કપસીટર :-

1) એર કપસીટર :- કવ સી િસલ શન માટ ટ નર તર ક ઉપયોગ થાય છ.

2) મર અન પડસ :- સ કટમા ફાઇન ટ િનગ માટ ઉપયોગ થાય છ.

121

ઔધોગક તાલીમ સ થા ..........................





હ : કપસીટર ચાજ ગ, ડ ચાજ ગ.



આ િતમા બતા યા જબ િસર ઝ રઝી ટ સની િસર ઝમા કપસીટરન જોડ DC સ લાય આપતા, ધારો ક,કપસીટર સ ણ ડ ચા છ,તથી VC = 0.

વચ ઓન કરતા રઝ ટરન વો ટજ મળ છ. કપસીટર ણક શોટ સ કટ થાય છ. ચા જગ કરટ, વો ટજ અન રઝ ટ સથી ન કર શકાય છ.

I = V = 10 V = 10 mA

R 1 KΩ

કરટમા વધારો કરવાથી કપસીટર પર ચા જમા થાય છ. થોડા સમય બાદ કપસીટરના વો ટજમા વધારો થાય છ.

V = VR + VC

122

તથી થમ વચ ઓન કરતા કપસીટર ચા થાય છ. રઝી ટર વો ટજ VRઓછો હોય છ.

VR = V ‐ VC

તથી,VR = i R

માટ,I = C Δ VC

Δt

યાર કપસીટરના વો ટજ એ લાઇડ વો ટજ ટલા થાય છ, યાર કપસીટરમા વ વો ટજ ચા થતા નથી. ચા જગ કરટ “0” થાય છ. સ લાય બધ કર આ “C” મા બતા યા જબ વચની પો ઝશન બદલી કપસીટરના ટિમનલ શોટ થશ, તથી કપસીટરના વો ટજ “0” થતા જશ. કપસીટર િપગ :- કપસીટરના િપગની જ રયાત :- ચો સ કાય માટ આપણ જ ર કપસીટ સ ક વો ટજ ર ટગ વ ન મળતી હોય. આવા ક સામા ઉપલ ધ કપસીટસન િપગ કર જ ર કપસીટ સ તથા વો ટજ ર ટગ મળ શક છ. િપગ બ ર ત થઇ શક છ. (1) પરલલ િપગ (2) િસર ઝ િપગ. (1) પરલલ િપગ

પરલલ જોડાણની જ રયાત :- પરલલમા કપસીટસ જોડાણ કરવાથી એક કપસીટર કરતા વ કપસીટ સ મળ છ. આ િતમા દશા યા જબ કપસીટસ જોડાણ પરલલમા કરલ છ. મા લ કપસીટ સ = દરક કપસીટરના કપસીટ સના સરવાળા ટલો થાય છ. કારણ ક લટનો એ રયામા વધારો થાય છ. તથી,CT = C1 + C2 + C3 + ………. + Cn િપગન અપાતા વો ટજ લોએ ટ કડાઉન વો ટજ કરતા વધવા જોઇએ નહ .

કપસીટસના ચા ટોર ગ QT = Q1 + Q2 +Q3 …….. Qn

તથી,Q = CV, QT = CtVS

123

(2) િસર ઝ િપગ

સ કટમા લ કપસીટ સ ઘટાડવા માટ િસર ઝ િપગ કરવામા આવ છ. બ ક તથી વ કપસીટસન િસર ઝમા જોડાણ કરવામા આવ છ યાર એક કપસીટરના પોટ શયલ ડફર સ કરતા વ જ ર પડ છ. દરક કપસીટરમા થતા વો ટજ ોપ તના દરક કપસીટ સ પર આધાર રાખ છ.

જો દા દા વો ટજ ર ટગના કપસીટસ જોડાણ ક હોય તો યાન રાખ ક દરક કપસીટરમા થતા વો ટજ ોપ તના વો ટજ ર ટગ કરતા વ ન હોવા જોઇએ.

કપસીટસ િસર ઝમા જોડાણ આ િતમા બતા યા જબ થાય છ. આ કારના જોડાણમા

ટોટલ કપસીટ સ = ઓછામા ઓછ કપસીટ સની વ કરતા ઓછા હોય છ. કારણ ક લટો દ દ હોવાથી તની ડાઇમા વધારો થાય છ. તનો અસરકારક એ રયા નાનામા નાની લટ ટલો હોય છ.

ટોટલ કપસીટ સ CT = 1 1 + 1 + 1 1

C1 C2 C3 …… Cn

અથવા 1 = 1 + 1 + 1 + + 1

CT C1 C2C3 ……….. Cn

બ કપસીટસ િસર ઝમા હોય તો,

CT = C1C2

C1 +C2

ણ કપસીટસ િસર ઝમા હોય તો ,

CT = C1C2C3

(C1C2) + (C2 C3) + (C3C1)

124

દરક કપસીટર આગળના વો ટજ

V = Q

C

માટ,VX = CTX VS

CX

યા,VX = દરક કપસીટરના પોતાના વો ટજ

CX = દરક કપસીટર પોતા કપસીટ સ

VS = સ લાય વો ટજ

125




લશન નબર: 38 - A વીક નબર : 18


હ :ઓ ટરનટ ગ કરટ અન તના પદો.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : ઓ ટર નટ ગ વીજ ચાલક બળ ઉ પાદન :-

ફરડનાિનયમ માણ યાર લ સ લીકજમા ફરફાર થાય છ. યાર emf ઇ ડ ડ થાય છ અન ત Magnitude લ સ લીકજ ના ફરફારના દર ટ હોય છ.

Fig (a)મા N ટાવાળા ચળા લન ɸ લ સના . ન લબ રહ એ ર ત રાખવામા આવલ છ. તો લ સ લી કજ N ɸથશ. હવ ચળાન W રડ યન/ સક ડ ના દરથી િવષમ ઘડ દ શામા ફરવવામા આવ તો t sec મા ચ Q = wtરડ યન ટ ફરશ. Fig (b). આ વખત લ સ લી કજ ની કમત ઓછ i.e. NQ cosθ = NQ coswt ટલી થશ.

માટ રત વીજચાલક બળ

E = ‐ d

dt

= ‐ NQ d coswt

dt

= ‐ NQ ( ‐ sinwt ) (w)

= NQw sinθ

હવ ચ 900 ટ ફરશ યાર emfની કમત maximumથશ.

માટEm = NQw sin 900 = NQw

આમ, કોઇ પણ સમય emf

E = NQw sinθ

= Em sinθ ારા દશાવી શકાય.

126

AC ના પદો :-

1)Cycle :‐ ચ મા એક ટો ફર યાર વીજચાલક બળ યથી ધન દ શામા વધી મહ મ થઇ ઘટ ન ય થઇ ઋણ દ શામા મહ મ થઇ ઘટ ન ય થાય છ. આ ધન અન ઋણ ના સ ણ ફરફારન Cycle કહ છ. 2) આવતકાળ (Time Period) :‐એક સાયકલ ર થતા લાગતા સમયન આવતકાળ કહ છ. 3)Frequency :‐1 સક ડમા ર થતી Cycle ની સ યા ન કવ સી કહ છ. ʄ વડ દશાવાય . એકમ HZ . ʄ= l

T

4) Maximum Value :‐ ઉ પ થતા emf ની વ મા વ કમત. 5)RMS કમત :- AC ની કમત એકસરખી રહતી નથી. તની અસરકારક કમત માટ RMS પદ યોજવામા આ છ. DC વાહની કમત આપલ પર પથમા આપલ સમય માટ વહવાથી ટલી ઉ મા ઉ પ થાય તટલી જ ઉ મા તજ પર પથમા તટલા જ સમય માટ ઉ પ કરવા આપવા પડતા એસી વાહન RMS કમત કહ છ. I RMS = I max

E RMS = E max

6) સરરાશ કમત :- ઓ ટરનટ ગ કરટમા અડધી Cycle દર યાન મળતા તા ણક કમતના સરરાશન એવરજ કમત કહ છ. Iav = 2 Im π

7) ફોમ ફ ટર :-

kʄ = RMS કમત

એવરજ કમત

= 1.11

8) પીક ફ ટર :-

પીક ફ ટર = મહ મ કમત RMS કમત

9) ફઝ :- Vઅન Iના િવકાસના તબ ાન ફઝ કહ છ.

10) ઇન ફઝ :- બ ઓ ટરનટ ગ રાશીઓ એક સમય યથી શ થઇ એક જ દશામા મહ મ તથા ન મ કમત પહ ચ તવી રાશીન ઇન ફઝ કહ છ.

11) આઉટફસ :- બ ઓ ટરનટ ગ રાશીઓ એક સમય યથી શ થાય નહ તમજ કઇક શના તર પછ Max કમત પહ ચ તો ત રાશીન આઉટફઝ કહ છ.

127




લશન નબર: 38 - B વીક નબર : 18

ફાળવલ સમય:30 િમિનટ .ઇ. નામ :

હ : A.C સક ટ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : સક ટના સાધનોન AC વો ટજ સાથ જોડલ હોય તન ACસક ટ કહ છ.DCસક ટમા મા અવરોધનો જ ણ હોય છ યાર ACસક ટમા ર ટ સ, ઇ ડ ટ સ,કપસીટ સના ણો હોય છ.

1)Pure Resistive Circuit :‐ યાર સક ટમા મા ર ટ વ લોડ (લ પ, હ ટર) જોડલ હોય તવી સક ટન Pure Resistive Circuit કહ છ.

P = VI P. ʄ = 1

આ સ કટમા ફ ત અવરોધ હોવાથી વીજ વાહમા ફરફાર થવા છતા બક emf ઉ પ થ નથી.

2) PureInductive Circuit :‐ યાર સક ટમા મા ઇ ડ ટ વ લોડ (X’mer, ચોક) જોડલ હોય તવી સક ટન PureInductive Circuit કહ છ.

128

P = VI cosɸ = 0

પાવર યય ય થાય છ. તથા કરટ વો ટજ કરતા 900પાછળ રહ છ. i.e 900 lag.

3) PureCapacitive Circuit :‐ સક ટમા મા કપસીટર લોડ તર ક હોય તવી સક ટન PureCapacitive Circuit કહ છ.

P = VI cosɸ = 0

કરટ વો ટજ કરતા 900આગળ હોય છ. i.e કરટ વો ટજ કરતા 900 lead હોય છ.

આ કારની સક ટમા સરરાશ પાવર યય ય હોય છ.

129




લશન નબર: 38 C વીક નબર : 18


હ : ઇ ડ ટ સ, કપસીટ સ અન પાવર ફ ટર.



ઇ ડ ટ સ :- આ કોઇલનો ણધમ છ ક યાર કોઇલમાથી ફરફાર વાળો કરટ પસાર થતા તની સાથ લીક થતા લ સમા ફરફાર થાય છ. તથી કોઇલમા emfઉ પ થાય છ. આ ઇ ડ સ emf કોઇલમાથી પસાર થતા કરટના ફરફારનો િવરોધ કર છ.તન ઇ ડ ટ સ કહ છ. તન “ L” ારા દશાવાય છ. તનો એકમ H હનર છ.

હનર :-

જો કોઇલમાથી 1 એ પયર/સક ડ કરટ ફરફાર થતા 1 વો ટ emf ઇ ડ ડ થાય છ. તન કોઇલ 1 હનર ઇ ડ ટ સ કહવાય.

1 હનર (L) = 1 વો ટ

1 એ પયર/ સક ડ

ઇ ડ ટવ ર એ ટ સ :- કોઇલના ઇ ડ ટ સ ારા િવરોધ દશાવવાન ઇ ડ ટવ રએ ટ સ કહ છ. તન XL ારા દશાવાય છ. તનો એકમ ‘Ω’ છ.

XL = 2πfL

યા f = કવ સી સ લાયની Hzમા.

L = કોઇલ ઇ ડ ટ સ હનર મા

તથી,L= XL

2πfL

કપસીટર :- કપસીટરમા ઇલ ક ચા ન ટોર ( સ હ ) કર શકાય છ. મા બ દા દા મટલની લટો, એ િમિનયમ, િપ ળ અથવા ટ નની હોય છ. ક એકબી થી ઇ લટર (અવાહક) ારા અલગ રાખવામા આવ છ. અથવા નથી રાખવામા આવતી.

કપસીટ સ :- કપસીટરન સ લાય સમાતરમા જોડવામા આવ છ. યાર ઇલ ક ચા નો સ હ કરવાના ણધમન કપસીટ સ કહ છ. તન “C” ારા દશાવાય છ. તથા તનો એકમ “F” ફરાડ છ.

ફરાડ મોટો એકમ છ. યવહારમા માઇ ો ફરાડ μfનો ઉપયોગ થાય છ.

1 F = 106μf

1 μf = 1 or 10‐6 F

106

130

ફરાડ :- યાર 1 લબ ( 1 Amp X 1સક ડ ) નો ચા કપસીટરન આપવામા આવ છ. યાર કપસીટરની બન

લટો વ ચ 1 વો ટ ટલો પોટ શયલ ડ ફર સ ઉ પ થાય છ. તન 1 ફરાડ કપસીટ સ કહ છ.

1 F =1 લબ

1V

C = Q

V

કપસી ટવ રએ ટ સ :- કપસીટરના કપસીટ સ ારા િવરોધ દશાવવાના ણધમન કપસી ટવ રએ ટ સ કહ છ. તન XC ારા દશાવાય છ. XC = 1

2πfC

યા f = સ લાયની કવ સી HZમા

C = કપસીટરની કપિસટ ફરાડમા

XC = કપસી ટવ રએ ટ સ ઓહમમા

ઉપરો ત પરથ

C = 1

2πfXC

ઇ પડ સ :- રઝ ટ સ,કપસીટ સ અન ઇ ડ ટ સ ારા એ.સી. સ કટમા જોડતા લ િવરોધ કરવાના ણન ઇ પડ સ ( િતબાધ) કહ છ. તનો િનટ ઓહમ છ અન તન Z ારા દશાવાય છ.

પાવર ફ ટર :- પાવર ફ ટરન દ દ ર ત સમ શકાય છ.

1) સ કટમા વો ટજ અન કરટ વ ચના ગલનો કોસાઇન છ.

2) ઇ પડ સ ાઇ ગલ માણ cos ɸ = R તથી સ કટના રઝ ટ સ અન ઇ પડ સનો ણો ર છ. Z

3) સાચો પાવર અન આભાસી પાવર વ ચના ણો રન પાવર ફ ટર કહ છ.

cos ɸ = True Power

Apparent Power

cos ɸ = V X I X cos ɸ

V X I

131

સાચો પાવર VI cos ɸથાય તન વોટ (w) મા માપવામા આવ છ. કટલીક વખત KW ક લોવોટમા માપવામા આવ છ. આભાસી પાવર VI થાય તન વો ટ એ પયર અથવા KVA કલોવો ટ એ પયરમા માપવામા આવ છ. દ દ સ કટમા દ દ પ ર થિતમા પાવર ફ ટર દો દો હોય છ.

િનટ પાવર ફ ટર :- િનટ પાવર ફ ટરવાળ સ કટમા સાચો અન આભાસી પાવર સરખો હોય છ. તથી કરટ, વો ટજ સાથ ઇનફઝ હોય છ.

લી ડગ પાવર ફ ટર :- લી ડગ પાવર ફ ટરવાળ સ કટમા કરટ, વો ટજ કરતા આગળ હોય છ. અન પાવર, એપર ટ પાવર કરતા ઓછો હોય છ.

લ ગગ પાવર ફ ટર :- આ સ કટમા પણ પાવર, એપર ટ પાવર કરતા ઓછો હોય છ અન કરટ, વો ટજ કરતા પાછળ હોય છ.

ઝીરો પાવર ફ ટર :- યાર કરટ અન વો ટજ વ ચ 900નો ફઝ ડ ફર સ હોય, યાર સ કટમા ઝીરો પાવર ફ ટર હશ. અન તનાથી ઉપયોગી કાય થઇ શક નથી.

133






હ : AC અન DC ની સરખામણી અન ફાયદા.



મ ACકરટ મ DCકરટ

(1) ઓ ટર નટરન કો ટટર હો નથી અન તથી હાઇ પીડ જનર ટગ િનટ ઓપરટ થઇ શક નથી.

(1) કો ટશનના કારણ DC જનરટરન હાઇ પીડ પર ફરવી શકા નથી.

(2) હાઇવો ટજ માટ લીપર ગન ઇ લટ કરવી સરળ છ અન તથી હાઇવો ટજ જનરટ થઇ શક છ. ભારતમા ઓ ટરનટર ારા ડાયર ટ ઇ ડ સ વો ટજ 11,000 V ટલા ા ત કર શકાય છ.

(2) DC જનરટરમા કો ટટરન એ ા ઇ લશન કર અઘ છ.તથી હાઇ વો ટજ જનરટ કર શકાતા નથી.

(3) AC વો ટજન ા સફોમર ારા ા સિમશન પાવર માટ ટપઅપ કર શકાય છ અન ડ શન પાવર માટ ટપ ડાઉન કર શકાય છ.

(3) DC વો ટજન ટપ અપ ક ટપ ડાઉન કર શકાતા નથી.

(4) AC હાઇવો ટજન ા સિમશન પાવર માટ કરકસર ભ છ. તથી AC ન DC કરતા વ પસદ કરાય છ.

(4) DC વો ટજન ટપ અપ ક ટપ ડાઉન કર શકાતા નથી. થી ા સિમશન માટ હાઇવો ટજ બનાવી શકાતા નથી.

(5) ઓ ટરનટર હાઇ કરટ ર ટગથી હાઇવો ટજ ઉ પ કર શકાય છ. ભારતમા 220 MWઉ પ કરાય છ.

(5) કો ટશન કલીના કારણ જનરટરન વ આઉટ ટ માટ ડઝાઇન કર શકા નથી. મહ મ કરટ ર ટગ 8000 Aઅન વો ટજ 1500 V ધી ઉ પ થાય છ.

(6) સરખી પીડવાળ ACમોટર,DCમોટર કરતા ઓ મઇ ટન સની જ ર પડ છ. તથી સ તી પડ છ.

(6) DC મોટરમા મઇ ટન સની વ જ ર પડ છ. તથી ખચાળ છ.

134

AC(ઓ ટરન ટગ કરટના ફાયદા ) :-

1) AC વો ટજ સૌથી સારો ફાયદો, તનાથી ા સફોમર વા થર મશીન ારા વો ટજન અપ તથા ડાઉન કર શકાય છ.

2) AC બ જ હાઇ કરટ ર ટગ અન હાઇ વો ટજમા ઉ પ કર શકાય છ.

3) AC વો ટજન ટપ અપ કર એક જ યાએથી બી જ યાએ ા સિમશન કર સ પડ છ અન ટપ ડાઉન કર ડ શન માટ સરળ બન છ.

4) AC મોટર DC મોટર કરતા વ એ ફિસય ટ, ઓ મઇ ટન સ, વજનમા હલક હોય છ.

5) AC DC મા પાતર સહલાઇથી જ ર પડ ત જબ કર શકાય છ.

135






હ : AC સક ટમા R-L-C સીર ઝ સક ટ.



આ િતમા દશા યા જબ રઝ ટ સ R અન કપસીટ સ Cઅન ઇ ડ ટ સ Lન િસર ઝમા જોડલ છ, અન વો ટજ Vઅન કવ સી Fનો એ.સી. સ લાય આપવામા આવ છ.

આવી સ કટમા ઇ ડ ટ સ અન કપસીટ સ થમ ઇ ડ ટવ રએ ટ સ XL અન કપિસ ટવ રએ ટ સ XCમા પાતર થાય છ.

ઇ ડ ટ વ રએ ટ સ XL = 2πfL

કપિસ ટવ રએ ટ સ XC = 1

2πfC

લ રએ ટ સ શોધવા ઇ ડ ટવ અન કપિસ ટવ રએ ટ સનો તફાવત શોધાય છ.

લ રએ ટ સ XT = XL ‐ XC

136

સ કટમાથી પસાર થતો કરટ

રઝ ટ સના વો ટજ ોપ = R = I X R

ઇ ડ ટ સના વો ટજ ોપ =XL = I X XL

તવી જ ર ત કપસીટ સ ના વો ટજ ોપ = XC = I X XC

સ કટમા પાવર W = VI cos ɸ, યા,

cos ɸ = R

Z

અન તન સ કટનો પાવર ફકટર કહ છ. જો ઇ ડ ટવ ર એ ટ સ, કપિસ ટવ રએ ટ સ કરતા વ હોય,XL> XCતો કરટ, વો ટજ કરતા ɸ0 ઇલ કલી લગ હશ,અન જો કપિસ ટવ ર એ ટ સ, ઇ ડ ટવ રએ ટ સ કરતા વધાર હોય ,XC>

XLતો કરટ, વો ટજ કરતા ɸ0ઇલ કલી લીડ હશ.

137






હ : AC સક ટમા R‐L ‐C પરલલ સક ટ.



R.L.C.ન સમાતરમા જોડ એ યાર તમ લ વાહ કવી ર ત શોધી શકાય ત જોઇ .

લ વાહ

ILની કમત ICકરતા વધાર હોય તો લ કરટ I V કરતા ɸ0પાછળ પડ છ. તથા P. ʄ laggingથશ. ICની કમત ILકરતા વધાર હોય તો P. ʄ leading થશ. આવાપર પથમા Power lossથશ.

OR

P = VI cosɸ

138

L‐Cપરલલસક ટ:

આ િતમા બતા યા જબ કપસીટરનો કરટ IC વ ટરમા OA દશાવલ છ. ત જબ 900 ઇલ કલ વો ટજ કરતા આગળ હોય છ તથા LC ઇ ડ ટ સનો કરટ વ ટર AB જબ 900ઇલ કલ વો ટજ કરતા પાછળ હોય છ. યાર IC> IL એટલ ક ICની કમત ILકરતા વધાર હોય યાર વ ટર આ િત b જબ બન.તથી કપિસ ટવ સ કટ બન છ. યાર IL> IC એટલક,ILની કમત ICકરતા વધાર હોય, યાર વ ટર આ િત C જબ બન તથી ઇ ડ ટવ સ કટ બન છ.

IL= V તથા XL IC= V XC

લ I = IL‐ IC

રઝ ટ સની ગરહાજર મા પાવર ઝીરો થશ.

139






હ : પોલી ફઝ સી ટમ.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : એક કરતા વધાર ફઝન પો લફઝ િસ ટમ કહ છ.

AC સ લાયની જનરશનની દ દ ર તો:- િસગલ ફઝ િસ ટમમા મા એક કોઇલ મ ન ટક ફ ડમા ફર છ. જો એક કોઇલ કરતા વ બ ક તથી વ કોઇલોન આમચરમા કવામા આવ તો દરક કોઇલમા વો ટજ ઇ ડ સ (ઉ પ ) થશ.

ફઝ િસ ટમ :-

આ િસ ટમમા બ ઇલ કલી ઇ લટડ વાઇ ડગન આમચરમા કવામા આવ છ. 900ઇલ ક ડ ી ડ ફર સ પર કવામા આવ છ. તના છડાઓન લીપર ગ પર લાવવામા આવ છ. જો વાઇ ડગન અચળ એ લર વલોિસટ પર

એક સરખી મ ન ટક ફ ડમા ફરવવામા આવ તો વાઇ ડગમા e.m.f. 900ફઝ ડફર સ પર ઉ પ થશ. બ કોઇલો અથવા વાઇ ડગ આમચરમા બસાડવામા આવ છ.તના ટ સ સરખા હોય છ.બન કોઇલના એક છડાન ભગા કર તન

લ ટિમનલ કહવાય. બાક ના બન છડાઓન ફઝ ટિમનલ કહવાય.

ી ફઝ િસ ટમ :-

140

ી ફઝ િસ ટમમા ી ઇલ કલી ઇ લટડ વાઇ ડ સન આમચરમા કવામા આવ છ. કોઇલો વ ચ 1200ઇલ કલ ડ ી ફઝ ડફર સ રાખવામા આવ છ. ણય કોઇલોના ટાટ ગ છડાઓન લીપર સ પર રાખવામા આવ છ અન બાક ના ણય છડાઓન ભગા કરવામા આવ છ. ણય કોઇલોના ટ સ સરખા હોય છ.

ફઝ િસ વ સ :-

દરક ફઝના e.m.fની ઇ ટ ટિનયસ વ આ િતમા દશાવલ છ.Aફઝના e.m.f મહ મ વ ા ત કરલા છ. જો આ ફઝ એ ટ લોક વાઇસ દશામા1200ઇલ કલી ફરવવામા આવ તો ફઝ B, ફઝ A ની જ યાએ આવશ અન ફઝ Bમહ મ વ ા ત કરશ. જો હવ ફઝ Aન 2400ઇલ કલી ફરવવામા આવ તો ફઝ C મહ મ વ ા ત કરશ. અન તમા મહ મ e.m.f ઇ ડ સ થશ. તથી િસકવ સમા મહ મ વ એ e.m.f ઇ ડ સ ા ત કર છ.ત િસકવ સ ABC. તન 123 તથા RYBવગર કહવાય છ. યા Rએટલ રડ કલર,Y એટલ યલો કલર,B એટલ કલર. કમા ી ફઝ િસ ટમમા ઇ ડ સ e.m.f મહ મ વ ા ત કરવાના િસકવ સન ફઝ િસકવ સ કહ છ.

લાઇન વો ટજ :- ી ફઝ સ લાય િસ ટમના કોઇ પણ બ ફઝ વ ચના વો ટજન લાઇન વો ટજ કહ છ. તન VL ારા દશાવાય છ.

લાઇન કરટ :- બ ફઝમાથી પસાર થતા કરટન લાઇન કરટ કહ છ. તન IL ારા દશાવાય છ.

બલ સ લોડ :- જો ી ફઝ િસ ટમમા પાવર ફ ટર અન ી ફઝનો ફઝ કરટ અથવા લાઇન કરટ સરખા હોય. ત લોડન બલ સ લોડ કહ છ.

અનબલ સ લોડ :- જો ી ફઝ િસ ટમમા દો દો પાવર ફ ટર હોય અન ફઝ કરટ અથવા લાઇન કરટ સરખા ન હોય ત લોડન અનબલ સ લોડ કહ છ.

ફઝ પાવર :- ફઝ અન લ વ ચ માપલા પાવરન ફઝ પાવર કહવામા આવ છ.

ટોટલ પાવર :- ી ફઝ િસ ટમમા ણય ફઝ વ ચનો લ પાવરન ટોટલ પાવર કહવામા આવ છ.

141






હ : ટાર અન ડ ટા કન શન.


2. પાઠના ા સાથ સલ ન મા હતી : .

(1) ટાર કન શન :-

આ િસ ટમમા ણય વાઇ ડગના એક એક છડાન ભગા કરવામા આવ છ. ત જ શન ન કોમન અથવા લ પોઇ ટ કહ છ. બાક ના ણ ટિમનલ A, Bઅન C ી ફઝ છ. ન R,Y,Bમા કગ કરલ છ. આ સઇ ટમન ી ફઝ ફોર વાયર િસ ટમ પણ કહ છ.

આ િતમા દશા યા જબ ફઝ કરટ,લાઇન કરટ અન ફઝ વો ટજ, લાઇન વો ટજ છ.

મા લાઇન કરટ IL = ફઝ કરટ Iph

લાઇન વો ટજ

( ફઝ વો ટજ)

ટાર કન શનનો ઉપયોગ :- તનો ઉપયોગ A.C. જનરટસ, ા સફોમરમા, નાની ઇ ડ શન મોટરોમા કરવામા આવ છ.

142

(2) ડ ટા કન શન :-

આ િતમા દશા યા જબ ી ફઝ વાઇ ડ ગની ણ કોઇલોન ડ ટા કન શન કહ શકાય. A કોઇલનો એ ડ છડો A’, B કોઇલના B સાથ જોડવામા આવ છ. અન B કોઇલનો B’ છડો C કોઈલના C છડા સાથ અન C કોઇલનો C’ છડો A કોઇલના A સાથ જોડવામા આવ છ. તન ડ ટા કન શન કહ છ. આમ ણ જ શન તયાર થાય છ. A’-B, B’-C, C’-A તન RYB ારા માક કરલ છ.લાઇન વો ટજ (VL) =ફઝ વો ટજ ( Vph )

લાઇન કરટ થાય.

ડ ટા કન શનનો ઉપયોગ :- વ HP ની મોટરોન ડ શન ા સફોમરના ાયમર વાઇ ડગન ડ ટામા જોડવામા આવ છ.

ી ફઝ િસ ટમમા પાવર :-

ફઝમા વપરાતો પાવર W = Vph X Iph X cos ɸ

યા Vph = ફઝ વો ટજ,Iph = ફઝ કરટ,cos ɸ = પાવર ફ ટર પર અહ ી ફઝ છ. એટલ લ પાવરનો વપરાશ

W = 3 X Vph X Iph X cos ɸ

ટાર કન શનમા Iph = ILઅન

143

માટ, લ પાવર = W =

ડ ટા કન શનમા

Vph = Iph ,

લ પાવર = W =

આ ઉપરથી ણી શકાય ક ી ફઝ િસ ટમમા ટાર ક ડ ટા કન શન હોય પણ પાવર સરખો હોય.

પાવર ફ ટર cos ɸ =

145






હ :3-ɸ સક ટમા પાવર મઝરમ ટ.



ી ફઝ સ કટમા પાવર માપવા નીચ જણાવલ ણ ર તોનો ઉપયોગ થાય છ.

1) િસગલ વોટમીટર મથડ

2) ી વોટમીટર મથડ

3) બ વોટમીટર મથડ

(1) િસગલ વોટમીટર મથડ બલ સ લોડ માટ :-

આ મથડનો ઉપયોગ મા બલ સ લોડ માટ અન યાર લ વાયર ઉપલ ધ હોય યાર થાય છ. ી ફઝ સ કટમા વપરાયલ પાવર વોટમીટર ર ડગ બતાવ તના કરતા ણ ઘણો હોય છ. આ િત “a”મા િસગલ ફઝ સાથ વોટમીટર જોડલ છ.

લ પાવર = 3 X W1

જો લ વાયર ન હોય, તો વોટમીટરની સર કોઇલન બ સરખી કમત રઝ ટ સ સાથ આ િત “b” મા બતા યા જબ જોડાણ કર શકાય છ.

146

(2) ી વોટમીટર મથડ અનબલ સ લોડ માટ :-

આ િસ ટમમા ણ વોટમીટર W1, W2 અન W3 ન આ િતમા બતા યા જબ જોડાણ કરવામા આવ છ. દરક ફઝનો પાવર તની સાથ જોડલ વોટમીટર દશાવશ. તથી લ પાવર = ણય વોટમીટરનો ર ડ ગનો સરવાળો થાય.

તથી, લ પાવર W = W1 + W2 + W3

(3) વોટ મીટર મથડ બલ સ અથવા અનબલ સ લોડ માટ :-

ી ફઝ ી વાયર િસ ટમમા બ વોટમીટર W1અન W2ન આ િતમા બતા યા જબ બ ફઝ વ ચ જોડાણ કરવામા આવ

છ. સ કટનો ટોટલ પાવર માપવા માટ લોડ બલ સ હોય ક અનબલ સતઆ િતમા દશા યા જબ થાય છ. વોટમીટરની કરટ કોઇલ લોડ કરટ જબના ર ટગની હોવી જોઇએ. યાર સર કોઇલ લાઇન વો ટજ જબના ર ટગની હોવી જોઇએ. આ ર ત ડ ટા કન શન માટ પણ જોડાણ કર શકાય છ.

ટોટલ પાવરW = W1 + W2

લીટ ઓફ ઇફોમ±શનtalimrojgar.gujarat.gov.in/2014/pdf/27dec2019113853am.pdf · 1...

Documents